||ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका अध्याय १० ||
||ॐ श्री परमात्मने नमः ||
अध्याय दहावा |
विभूतियोगः |
नमो विशदबोधविदग्धा| विद्यारविंदप्रबोधा| पराप्रमेयप्रमदा| विलासिया ||१||
नमो संसारतमसूर्या| अपरिमितपरमवीर्या| तरुणतरतूर्या| लालनलीला ||२||
नमो जगदखिलपालना| मंगळमणिनिधाना| सज्जनवनचंदना| आराध्यलिंगा ||३||
नमो चतुरचित्तचकोरचंद्रा| आत्मानुभवनरेंद्रा| श्रुतिसारसमुद्रा| मन्मथमन्मथा ||४||
नमो सुभावभजनभाजना| भवेभकुंभभंजना| विश्वोद्भवभुवना| श्रीगुरुराया ||५||
तुमचा अनुग्रहो गणेशु| जैं दे आपुला सौरसु| तैं सारस्वतीं प्रवेशु| बाळकाही आथी ||६||
जी दैविकीं उदार वाचा| जैं उद्देशु दे नाभिकाराचा| तैं नवरससुधाब्धीचा| थावो लाभे ||७||
जी आपुलिया स्नेहाची वागेश्वरी| जरी मुकेयातें अंगिकारी| तो वाचस्पतीशीं करी| प्रबंधुहोडा ||८||
हें असो दिठी जयावरी झळके| कीं हा पद्मकरु माथां पारुखे| तो जीवचि परि तुके| महेशेंसीं ||९||
एवढें जिये महिमेचें करणें| तें वाचाबळें वानूं मी कवणें| कां सूर्याचिया आंगा उटणें| लागत असे ? ||१०||
केउता कल्पतरुवरी फुलौरा ? | कायसेनि पाहुणेरु क्षीरसागरा ? | कवणें वासीं कापुरा| सुवासु देवों ? ||११||
चंदनातें कायसेनि चर्चावें| अमृतातें केउतें रांधावें| गगनावरी उभवावें| घडे केवीं ? ||१२||
तैसें श्रीगुरूचें महिमान| आकळितें कें असे साधन ? | हें जाणोनि मियां नमन| निवांत केलें ||१३||
जरी प्रज्ञेचेनि आथिलेपणें| श्रीगुरूसामर्थ्या रूप करूं म्हणे| तरि तें मोतियां भिंग देणें| तैसें होईल ||१४||
कां साडेपंधरया रजतवणी| तैशीं स्तुतींचीं बोलणीं| उगियाचि माथा ठेविजे चरणीं| हेंचि भलें ||१५||
मग म्हणितलें जी स्वामी| भलेनि ममत्वें देखिलें तुम्हीं| म्हणौनि कृष्णार्जुनसंगमीं| प्रयागवटु जाहलों ||१६||
मागां दूध दे म्हणतलियासाठीं| आघविया क्षीराब्धीची करूनि वाटी| उपमन्यूपुढें धूर्जटी| ठेविली जैसी ||१७||
ना तरी वैकुंठपीठनायकें| रुसला ध्रुव कवतिकें| बुझाविला देऊनि भातुकें| ध्रुवपदाचें ||१८||
तैसी जे ब्रह्मविद्यारावो| सकळ शास्त्रांचा विसंवता ठावो| ते भगवद्गीता वोंविये गावों| ऐसें केलें ||१९||
जे बोलणियाचे रानीं हिंडतां| नायकिजे फळलिया अक्षराची वार्ता| परि ते वाचाचि केली कल्पलता| विवेकाची ||२०||
होती देहबुद्धी एकसरी| ते आनंदभांडारा केली वोवरी| मन गीतार्थसागरीं| जळशयन जालें ||२१||
ऐसें एकेक देवांचें करणें| तें अपार बोलों केवीं मी जाणें| तऱ्ही अनुवादलों धीटपणें| ते उपसाहिजो जी ||२२||
आतां आपुलेनि कृपाप्रसादें| मियां भगवद्गीता वोंवीप्रबंधें| पूर्वखंड विनोदें| वाखाणिलें ||२३||
प्रथमीं अर्जुनाचा विषादु| दुजीं बोलिला योगु विशदु| परि सांख्यबुद्धीसि भेदु| दाऊनियां ||२४||
तिजीं केवळ कर्म प्रतिष्ठिलें| तेंचि चतुर्थीं ज्ञानेंशीं प्रगटिलें| पंचमीं गव्हरिलें| योगतत्त्व ||२५||
तेचि षष्ठामाजीं प्रगट| आसनालागोनि स्पष्ट| जीवात्मभाव एकवट| होती जेणें ||२६||
तैसी जे योगस्थिती| आणि योगभ्रष्टां जे गती| तें आघवीचि उपपत्ती| सांगितली षष्ठीं ||२७||
तयावरी सप्तमीं| प्रकृतिपरिहार उपक्रमीं| करूनि भजती जे पुरुषोत्तमीं| ते बोलिले चाऱ्ही ||२८||
पाठीं सप्तप्रश्नविधि| बोलोनि प्रयाणसमयसिद्धी | एवं सकळ वाक्यावधि| अष्टमाध्यायीं ||२९||
मग शब्दब्रह्मीं असंख्याकें| जेतुला कांहीं अभिप्राय पिके| तेतुला महाभारतें एकें| लक्षें जोडे ||३०||
तिये आघवांचि जें महाभारतीं| तें लाभे कृष्णार्जुनवाचोक्तीं| आणि जो अभिप्रावो सातेंशतीं| तो एकलाचि नवमीं ||३१||
म्हणौनि नवमींचिया अभिप्राया| सहसा मुद्रा लावावया| बिहाला मग मी वायां| गर्व कां करूं ? ||३२||
अहो गूळासाखरे मालयाचे| हे बांधे तरी एकाचि रसाचे| परि स्वाद गोडियेचे| आनआन जैसे ||३३||
एक जाणोनियां बोलती| एक ठायें ठावो जाणविती| एक जाणों जातां हारपती| जाणते गुणेंशीं ||३४||
हें ऐसें अध्याय गीतेचे| परि अनिर्वाच्यपण नवमाचें| तो अनुवादलों हें तुमचें| सामर्थ्य प्रभू ||३५||
अहो एकाचि शाटी तपिन्नली| एकीं सृष्टीवरी सृष्टी केली| एकीं पाषाणीं वाऊनि उतरलीं| समुद्रीं कटकें ||३६||
एकीं आकाशीं सूर्यातें धरिलें| एकीं चुळींचि सागरातें भरिलें| तैसें मज मुकयाकरवीं बोलविलें| अनिर्वाच्य तुम्हीं ||३७||
परि हें असो एथ ऐसें| राम रावण झुंजिन्नले कैसे| राम रावण जैसे| मीनले समरीं ||३८||
तैसें नवमीं कृष्णाचें बोलणें| तें नवमीचियाचि ऐसें मी म्हणें| या निवाडा तत्त्वज्ञु जाणें| जया गीतार्थु हातीं ||३९||
एवं नवही अध्याय पहिले| मियां मतीसारिखे वाखाणिले| आतां उत्तरखंड उवाइलें| ग्रंथाचें ऐका ||४०||
जेथ विभूति प्रतिविभूती| प्रस्तुत अर्जुना सांगिजेती| ते विदग्धा रसवृत्ती| म्हणिपैल कथा ||४१||
देशियेचेनि नागरपणें| शांतु शृंगारातें जिणें| तरि ओंविया होती लेणें| साहित्यासि ||४२||
मूळ ग्रंथींचिया संस्कृता| वरि मऱ्हाठी नीट पढतां| अभिप्राय मानलिया उचिता| कवण भूमी हें न चोजवे ||४३||
जैसें अंगाचेनि सुंदरपणें| लेणिया आंगचि होय लेणें| तेथ अळंकारिलें कवण कवणें| हें निर्वचेना ||४४||
तैसी देशी आणि संस्कृत वाणी| एका भावार्थाच्या सुखासनीं| शोभती आयणी| चोखट आइका ||४५||
उठावलिया भावा रूप| करितां रसवृत्तीचें लागे वडप| चातुर्य म्हणे पडप| जोडलें आम्हां ||४६||
तैसें देशियेचें लावण्य| हिरोनि आणिलें तारुण्य| मग रचिलें अगण्य| गीतातत्त्व ||४७||
जो चराचर परमगुरु| चतुर चित्तचमत्कारु| तो ऐका यादवेश्वरु| बोलता जाहला ||४८||
ज्ञानदेव निवृत्तीचा म्हणे| ऐसें बोलिलें श्रीहरी तेणें| अर्जुना आघवियाची मातु अंतःकरणें| धडौता आहासि ||४९||
श्रीभगवानुवाच |
भूय एव महाबाहो श्रृणु मे परमं वचः |
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ||१||
आम्हीं मागील जें निरूपण केलें| तें तुझें अवधानचि पाहिलें| तवं टाचें नव्हें भलें| पुरतें आहे ||५०||
घटीं थोडेसें उदक घालिजे| तेणें न गळे तरी वरिता भरिजे| ऐसा परिसौनि पाहिलासि तवं परिसविजे|
ऐसेंचि होतसे ||५१||
अवचितयावरी सर्वस्व सांडिजे| मग चोख तरी तोचि भांडारी कीजे| तैसा किरीटी तूं आतां माझें| निजधाम कीं ||५२||
ऐसें अर्जुना येउतें सर्वेश्वरें| पाहोनि बोलिलें अत्यादरें| गिरी देखोनि सुभरें| मेघु जैसा ||५३||
तैसा कृपाळुवांचा रावो| म्हणे आइकें गा महाबाहो| सांगितलाचि अभिप्रावो| सांगेन पुढती ||५४||
पैं प्रतिवर्षीं क्षेत्र पेरिजे| पिकाची जंव जंव वाढी देखिजे| यालागीं नुबगिजे| वाहो करितां ||५५||
पुढतपुढती पुटें देतां| जोडे वानियेची अधिकता| म्हणौनि सोनें पंडुसुता| शोधूंचि आवडे ||५६||
तैसें एथ पार्था| तुज आभार नाहीं सर्वथा| आम्ही आपुलियाचि स्वार्था| बोलों पुढती ||५७||
जैसें बाळका लेवविजे लेणें| तया शृंगारा बाळ काइ जाणे ? | परि ते सुखाचे सोहळे भोगणें| माउलिये दिठी ||५८||
तैसें तुझें हित आघवें| जंव जंव कां तुज फावे| तंव तंव आमुचें सुख दुणावे| ऐसें आहे ||५९||
आतां अर्जुना असो हे विकडी| मज उघड तुझी आवडी| म्हणौनि तृप्तीची सवडी| बोलतां न पडे ||६०||
आम्हां येतुलियाचि कारणें| तेंचि, तें तुजशीं बोलणें| परि असो हें अंतःकरणें| अवधान देईं ||६१||
तरी ऐकें गा सुवर्म| वाक्य माझें, परम| जें अक्षरें लेऊनी परब्रह्म| तुज खेंवासि आलें ||६२||
परी किरीटी तूं मातें| नेणसी ना निरुतें| तरि तो गा जो मी एथें| तें विश्वचि हें ||६३||
न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः |
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ||२||
एथ वेद मुके जाहाले| मन पवन पांगुळले| रातीविण मावळले| रविशशी जेथ ||६४||
अगा उदरींचा गर्भु जैसा| न देखें आपुलिये मातेची वयसा| मी आघवेया देवां तैसा| नेणवे कांहीं ||६५||
आणि जळचरां उदधीचें मान| मशका नोलांडवेचि गगन| तेवीं महर्षींचें ज्ञान| न देखेचि मातें ||६६||
मी कवण पां केतुला| कवणाचा कैं जाहला| या निरुती करितां बोला| कल्प गेले ||६७||
कां जे महर्षीं आणि या देवां| येरां भूतजातां सर्वां| मी आदि म्हणौनि पांडवा| अवघड जाणतां ||६८||
उतरलें उदक पर्वत वळघे| जरी झाड वाढत मुळीं लागे| तरी मियां जालेनि जगें| जाणिजे मातें ||६९||
कां गाभेवनें वटु गिंवसवे| जरी तरंगीं सागरू सांठवे| कां परमाणूमाजीं सामावे| भूगोलु हा ||७०||
तरी मियां जालिया जीवां| महर्षीं अथवा देवां| मातें जाणावया होआवा| अवकाशु गा ||७१||
ऐसाही जरी विपायें| सांडूनि पुढीले पाये| सर्वेंद्रियांसि होये| पाठिमोरा जो ||७२||
प्रवर्तलाही वेगीं बहुडे| देह सांडूनि मागलीकडे| महाभूतांचिया चढे| माथयावरी ||७३||
यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् |
असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ||३||
तेथ राहोनि ठायठिके| स्वप्रकाशें चोखें| अजत्व माझें देखे| आपुलिया डोळां ||७४||
मी आदीसिं परु| सकळलोकमहेश्वरु| ऐसिया मातें जो नरु| यापरी जाणें ||७५||
तो पाषाणांमाजीं परिसु| जैसा रसाआंतु सिद्धरसु| तैसा मनुष्याआंतु तो अंशु| माझाचि जाण ||७६||
तें चालतें ज्ञानाचें बिंब| तयाचे अवयव ते सुखाचे कोंभ| येर माणुसपण तें भांब| लौकिक भागु ||७७||
अगा अवचिता कापुरा- | माजीं सांपडला हिरा| वरी पडिलिया नीरा| न निगे केवीं ||७८||
तैसा मनुष्यलोकाआंतु| तो जरी जाहला प्राकृतु| तऱ्ही प्रकृतिदोषाची मातु| नेणेंचि कीं ||७९||
तो आपसयेंचि सांडिजे पापीं| जैसा जळत चंदनु सर्पीं| तेवीं मातें जाणें तो संकल्पीं| वर्जूनि घापे ||८०||
तेंचि आमुतें कैसें जाणिजे| ऐसें कल्पी जरी चित्त तुझें| तरी मी ऐसा हें माझें| भाव ऐकें ||८१||
जे वेगळालिया भूतीं| सारिखे होऊनि प्रकृती| विखुरले आहेती त्रिजगतीं| आघविये ||८२||
बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः |
सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ||४||
अहिंसा समता तुइष्टास्तपो दानं यशोऽयशः |
भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ||५||
तेथ प्रथम जाण बुद्धी| मग ज्ञान जें निरवधी| असंमोह सहनसिद्धी| क्षमा सत्य ||८३||
मग शम दम दोन्ही| सुखदुःख वर्ते जें जनीं| अर्जुना भावाभाव मानीं| भावाचिमाजीं ||८४||
पैं भय आणि निर्भयता| अहिंसा आणि समता| तुइष्टि तप पंडुसुता| दान जें गा ||८५||
अगा यश अपकीर्ती| हे जे भाव सर्वत्र दिसती| ते मजचि पासूनि होती| भूतांचिया ठायीं ||८६||
जैसीं भूतें आहाति सिनानीं| तैसेचि हेही वेगळाले मानीं| एक उपजती माझ्या ज्ञानीं| एक नेणती मातें ||८७||
प्रकाशु आणि कडवसें| हें सूर्याचिस्तव जैसें| प्रकाश उदयीं दिसे| तम अस्तुसीं ||८८||
आणि माझें जाणणें नेणणें| तें तंव भूतांचिया दैवाचें करणें| म्हणौनि भूतीं भावाचें होणें| विषम पडे ||८९||
यापरी माझिया भावीं| हे जीवसृष्टि आहे आघवी| गुंतली असे जाणावी| पंडुकुमरा ||९०||
आतां इये सृष्टीचे पालक| जयां आधीन वर्तती लोक| ते अकरा भाव आणिक| सांगेन तुज ||९१||
महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारी मनवस्तथा |
मद्भवा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ||६||
तरी आघवांचि गुणीं वृद्ध| जे महर्षींमाजीं प्रबुद्ध| कश्यपादि प्रसिद्ध| सप्तऋषी ||९२||
आणिकही सांगिजतील| जे कां चौदाआंतुल मुद्दल| स्वायंभू मुख्य वडील| चारी मनु ||९३||
ऐसें हे अकरा| माझ्या मनीं जाहाले धनुर्धरा| सृष्टीचिया व्यापारा- | लागोनियां ||९४||
जैं लोकांची व्यवस्था न पडे| जैं या त्रिभुवनाचे कांहीं न मांडे| तैं महाभूतांचे दळवाडें| अचुंबित असे ||९५||
तैंचि हे जाहाले| मग इहीं लोक केले| तेथ अध्यक्ष रचूनि ठेविले| इहीं जन ||९६||
म्हणौनि अकराही हे राजा| मग येर जग यांचिया प्रजा| एवं विश्वविस्तारु हा माझा| ऐसेंचि जाण ||९७||
पाहें पां आरंभीं बीज एकलें| मग तेंचि विरूढलिया बूड जाहालें| बुडीं कोंभ निघाले| खांदियांचे ||९८||
खांदियांपासूनि अनेका| फुटलिया नाना शाखा| शाखांस्तव देखा| पल्लव पानें ||९९||
पल्लवीं फूल फळ| एवं वृक्षत्व जाहालें सकळ| तें निर्धारितां केवळ| बीजचि आघवें ||१००||
तैंसे मी एकचि पहिलें| मग मी तेंचि मनातें व्यालें| तेथ सप्तऋषि जाहाले| आणि चारी मनु ||१०१||
इहीं लोकपाळ केले| लोकपाळीं विविध लोक सृजिले| लोकांपासूनि निपजले| प्रजाजात ||१०२||
ऐसेनि हें विश्व येथें| मीचि विस्तारिलोंसें निरुतें| परी भावाचेनि हातें| माने जया ||१०३||
एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः |
सोऽविकंपेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ||७||
यालागीं सुभद्रापती| हे भाव इया माझिया विभूती| आणि यांचिया व्याप्ती| व्यापिलें जग ||१०४||
म्हणौनि गा यापरी| ब्रह्मादिपिपीलिकावरी| मीवांचूनि दुसरी| गोठी नाहीं ||१०५||
ऐसें जाणे जो साचें| तया चेइरें जाहालें ज्ञानाचें| म्हणौनि उत्तमाधम भेदाचें| दुःस्वप्न न देखे ||१०६||
मी माझिया विभूती| विभूतीं अधिष्ठिलिया व्यक्ती| हें आघवें योगप्रतीती| एकचि मानी ||१०७||
म्हणौनि निःशंकें येणें महायोगें| मज मीनला मनाचेनि आंगें| एथ संशय करणें न लगे| तो त्रिशुद्धी जाहला ||१०८||
कां जे ऐसें किरीटी| मातें भजे जो अभेदा दिठी| तयाचिये भजनाचे नाटीं| सूती मज ||१०९||
म्हणौनि अभेदें जो भक्तियोगु| तेथ शंका नाहीं नये खंगु| करितां ठेला तरी चांगु| तें सांगितलें षष्ठीं ||११०||
तोचि अभेदु कैसा| हें जाणावया मानसा| साद जाली तरी परियेसा| बोलिजेल ||१११||
अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते |
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ||८||
तरि मीचि एक सर्वां| या जगा जन्म पांडवा| आणि मजचिपासूनि आघवा| निर्वाहो यांचा ||११२||
कल्लोळमाळा अनेगा| जन्म जळींचि पैं गा| आणि तयां जळचि आश्रयो तरंगा| जीवनही जळ ||११३||
ऐसें आघवाचि ठायीं| तया जळचि जेवीं पाहीं| तैसा मीवांचूनि नाहीं| विश्वीं इये ||११४||
ऐसिया व्यापका मातें| मानूनि जे भजती भलतेथें| परि साचोकारें उदितें| प्रेमभावें ||११५||
देश काळ वर्तमान| आघवें मजसीं करूनि अभिन्न| जैसा वायु होऊन गगन| गगनींचि विचरे ||११६||
ऐसेनि जे निजज्ञानी| खेळत सुखें त्रिभुवनीं| जगद्रूपा मनीं| सांठऊनि मातें ||११७||
जें जें भेटे भूत| तें तें मानिजे भगवंत| हा भक्तियोगु निश्चित| जाण माझा ||११८||
मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् |
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ||९||
चित्तें मीचि जाहाले| मियांचि प्राणें धाले| जीवों मरों विसरले| बोधाचिया भुली ||११९||
मग तया बोधाचेनि माजे| नाचती संवादसुखाचीं भोजें| आतां एकमेकां घेपे दीजे| बोधचि वरी ||१२०||
जैशीं जवळकेंचीं सरोवरें| उचंबळलिया कालवती परस्परें| मग तरंगासि धवळारें| तरंगचि होती ||१२१||
तैसी येरयेरांचिये मिळणी| पडत आनंदकल्लोळांची वेणी| तेथ बोध बोधाचीं लेणीं| बोधेंचि मिरवी ||१२२||
जैसें सूर्यें सूर्यातें वोंवाळिलें| कीं चंद्रें चंद्रम्या क्षेम दिधलें| ना तरी सरिसेनि पाडें मीनले| दोनी वोघ ||१२३||
तैसें प्रयाग होत सामरस्याचें| वरी वोसाण तरत सात्त्विकाचें| ते संवादचतुष्पथींचे| गणेश जाहले ||१२४||
तेव्हां तया महासुखाचेनि भरें| धांवोनि देहाचिये गांवाबाहेरें| मियां धाले तेणें उद्गारें| लागती गाजों ||१२५||
पैं गुरुशिष्यांचिया एकांतीं| जे अक्षरा एकाची वदंती| ते मेघाचियापरी त्रिजगतीं| गर्जती सैंघ ||१२६||
जैसी कमळकळिका जालेपणें| हृदयींचिया मकरंदातें राखों नेणें| दे राया रंका पारणें| आमोदाचें ||१२७||
तैसेंचि मातें विश्वीं कथित| कथितेनि तोषें कथूं विसरत| मग तया विसरामाजीं विरत| आंगें जीवें ||१२८||
ऐसें प्रेमाचेनि बहुवसपणें| नाहीं राती दिवो जाणणें| केलें माझें सुख अव्यंगवाणें| आपणपेयां जिहीं ||१२९||
तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् |
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ||१०||
तयां मग जें आम्ही कांहीं| द्यावें अर्जुना पाहीं| ते ठायींचीच तिहीं| घेतली सेल ||१३०||
कां जे ते जिया वाटा| निगाले गा सुभटा| ते सोय पाहोनि अव्हांटा| स्वर्गापवर्ग ||१३१||
म्हणौनि तिहीं जें प्रेम धरिलें| तेंचि आमुचें देणें उपाइलें| परि आम्हीं देयावें हेंहि केलें| तिहींची म्हणिपे ||१३२||
आतां यावरी येतुलें घडे| जें तेंचि सुख आगळें वाढें| आणि काळाची दृष्टि न पडे| हें आम्हां करणें ||१३३||
लळेयाचिया बाळका किरीटी| गवसणी करूनि स्नेहाचिया दिठी| जैसी खेळतां पाठोपाठीं| माउली धांवे ||१३४||
तें जो जो खेळ दावी| तो तो पुढें सोनयाचा करूनि ठेवी| तैसी उपास्तीची पदवी| पोषित मी जायें ||१३५||
जिये पदवीचेनि पोषकें| ते मातें पावती यथासुखें| हे पाळती मज विशेखें| आवडे करूं ||१३६||
पैं गा भक्तासि माझें कोड| मज तयाचे अनन्यगतीची चाड| कां जे प्रेमळांचें सांकड| आमुचिया घरीं ||१३७||
पाहें पां स्वर्ग मोक्ष उपाइले| दोन्ही मार्ग तयाचिये वाहणी केले| आम्हीं आंगही शेखीं वेंचिलें| लक्ष्मियेसीं ||१३८||
परि आपणपेंवीण जें एक| तें तैसेंचि सुख साजुक| सप्रेमळालागीं देख| ठेविलें जतन ||१३९||
हा ठायवरी किरीटी| आम्ही प्रेमळु घेवों आपणयासाठीं| या बोलीं बोलिजत गोष्टी| तैसिया नव्हती गा ||१४०||
तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः |
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ||११||
म्हणौनि मज आत्मयाचा भावो| जिहीं जियावया केला ठावो| एक मीवांचूनि वावो| येर मानिलें जिहीं ||१४१||
तयां तत्त्वज्ञां चोखटां| दिवी पोतासाची सुभटा| मग मीचि होऊनि दिवटा| पुढां पुढां चालें ||१४२||
अज्ञानाचिये राती- | माजीं तमाचि मिळणी दाटती| ते नाशूनि घालीं परौती| तयां करीं नित्योदयो ||१४३||
ऐसें प्रेमळाचेनि प्रियोत्तमें| बोलिलें जेथ पुरुषोत्तमें| तेथ अर्जुन मनोधर्में| निवालों म्हणतसे ||१४४||
हां हो जी अवधारा| भला केरु फेडिला संसारा| जाहलों जननीजठरजोहरा- | वेगळा प्रभू ||१४५||
जी जन्मलेपण आपुलें| हें आजि मियां डोळां देखिलें| जीवित हातां चढलें| आवडतसें ||१४६||
आजि आयुष्या उजवण जाहली| माझिया दैवा दशा उदयली| जे वाक्यकृपा लाधली| दैविकेनि मुखें ||१४७||
आतां येणें वचन तेजाकारें| फिटलें आंतील बाहेरील आंधारें| म्हणौनि देखतसें साचोकारें| स्वरूप तुझें ||१४८||
अर्जुन उवाच |
परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् |
पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ||१२||
तरी होसी गा तूं परब्रह्म| जें या महाभूतां विसंवतें धाम| पवित्र तूं परम| जगन्नाथा ||१४९||
तूं परम दैवत तिहीं देवां| तूं पुरुष जी पंचविसावा| दिव्य तूं प्रकृतिभावा- | पैलीकडील ||१५०||
अनादिसिद्ध तूं स्वामी| जो नाकळिजसी जन्मधर्मीं| तो तूं हें आम्ही| जाणितलें आतां ||१५१||
तूं या कालत्रयासि सूत्री| तूं जीवकळेची अधिष्ठात्री| तूं ब्रह्मकटाहधात्री| हें कळलें फुडें ||५२||
आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिनारदस्तथा |
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ||१३||
पैं आणिकही एक परी| इये प्रतीतीची येतसे थोरी| जे मागें ऐसेंचि ऋषीश्वरीं| सांगितलें तूंतें ||१५३||
परि तया सांगितलियाचें साचपण| हें आतां माझें देखतसे अंतःकरण| जे कृपा केली आपण| म्हणौनि देवा ||१५४||
एऱ्हवीं नारदु अखंड जवळां ये| तोही ऐसेंचि वचनीं गाये| परि अर्थ न बुजोनि ठाये| गीतसुखचि ऐकों ||१५५||
जी आंधळेयांच्या गांवीं| आपणपें प्रगटलें रवी| तरी तिहीं वोतपलीचि घ्यावी| वांचूनि प्रकाशु कैंचा ? ||१५६||
परि देवर्षि अध्यात्म गातां| आहाच रागांगेंसीं जे मधुरता| तेचि फावे येर चित्ता| नलगेचि कांहीं ||१५७||
पैं असिता देवलाचेनि मुखें| मी एवंविधा तूंतें आइकें| परी तैं बुद्धि विषयविखें| घारिली होती ||१५८||
विषयविषाचा पडिपाडू| गोड परमार्थु लागे कडू| कडू विषय तो गोडू| जीवासी जाहला ||१५९||
आणि हें आणिकांचें काय सांगावें| राउळा आपणचि येऊनि व्यासदेवें| तुझें स्वरूप आघवें| सर्वदा सांगिजे ||१६० ||
परि तो अंधारीं चिंतामणि देखिला| जेवीं नव्हे या बुद्धी उपेक्षिला| पाठीं दिनोदयीं वोळखिला| होय म्हणौनि ||१६१||
तैसीं व्यासादिकांचीं बोलणीं| तिया मजपाशीं चिद्रत्नांचिया खाणी| परि उपेक्षिल्या जात होतीया तरणी|
तुजवीण कृष्णा ||१६२||
सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव |
न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ||१४||
ते आतां वाक्यसूर्यकर तुझे फांकले| आणि ऋषीं मार्ग होते जे कथिले| तयां आघवियांचेंचि फिटलें| अनोळखपण ||१६३||
जी ज्ञानाचें बीज तयांचे बोल| माजीं हृदयभूमिके पडिले सखोल| वरि इये कृपेची जाहाली वोल|
म्हणौनि संवाद फळेंशीं उठलें ||१६४||
अहो नारदादिकां संतां| त्यांचिया उक्तिरूप सरितां| महोदधीं जाहलों अनंता| संवादसुखाचा ||१६५||
प्रभु आघवेनि येणें जन्में| जियें पुण्यें केलीं मियां उत्तमें| तयांचीं न ठकतीचि अंगीं कामें| सद्गुरु तुवां ||१६६||
एऱ्हवीं वडिलवडिलांचेनि मुखें| मी सदां तूंतें कानीं आइकें| परि कृपा न कीजेचि तुवां एकें| तंव नेणवेचि कांहीं ||१६७||
म्हणौनि भाग्य जैं सानुकूळ| जालिया केले उद्यम सदां सफळ| तैसें श्रुताधीत सकळ| गुरुकृपा साच ||१६८||
जी बनकरु झाडें सिंपी जीवेंसाटीं| पाडूनि जन्में काढी आटी| परि फळेंसी तैंचि भेटी| जैं वसंतु पावे ||१६९||
अहो विषमा जैं वोहट पडे| तैं मधुर तें मधुर आवडे| पैं रसायनें तैं गोडें| जैं आरोग्य देहीं ||१७०||
कां इंद्रियें वाचा प्राण| यां जालियांचे तैंचि सार्थकपण| जैं चैतन्य येऊनि आपण| संचरे माजीं ||१७१||
तैसें शब्दजात आलोडिलें| अथवा योगादिक जें अभ्यासिलें| तें तैंचि म्हणों ये आपुलें| जैं सानुकूल श्रीगुरु ||१७२||
ऐसिये जालिये प्रतीतीचेनि माजें| अर्जुन निश्चयाचि नाचतुसें भोजें| तेवींचि म्हणे देवा तुझें| वाक्य मज मानलें ||१७३||
तरि साचचि हें कैवल्यपती| मज त्रिशुद्धी आली प्रतीती| जे तूं देवदानवांचिये मती- | जोगा नव्हसी ||१७४||
तुझें वाक्य व्यक्ती न येतां देवा| जो आपुलिया जाणे जाणिवा| तो कहींचि नोहे हें मद्भावा| भरंवसेनि आलें ||१७५||
स्वयमेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम |
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ||१५||
एथ आपुलें वाढपण जैसें| आपणचि जाणिजे आकाशें| कां मी येतुली घनवट ऐसें| पृथ्वीचि जाणे ||१७६||
तैसा आपुलिये सर्वशक्ती| तुज तूंचि जाणसी लक्ष्मीपती| येर वेदादिक मती| मिरवती वायां ||१७७||
हां गा मनातें मागां सांडावें| पवनातें वावीं मवावें| आदिशून्य तरोनि जावें| केउतें बाहीं ||१७८||
तैसें हें तुझें जाणणें आहे| म्हणौनि कोणाही ठाउकें नोहे| आतां तुझें ज्ञान होये| तुजचिजोगें ||१७९||
जी आपणयातें तूंचि जाणसी| आणिकातें सांगावयाही समर्थ होसी| तरी आतां एक वेळ घाम पुसीं|
आर्तीचिये निडळींचा ||१८०||
हें आइकिलें कीं भूतभावना| त्रिभुवनगजपंचानना| सकळदेवदेवतार्चना| जगन्नायका ||१८१||
जरी थोरी तुझी पाहात आहों| तरी पासीं उभे ठाकावयाही योग्य नोहों| या शोच्यता जरी विनवूं बिहों|
तरी आन उपायो नाहीं ||१८२||
भरले समुद्र सरिता चहूंकडे| परि ते बापियासि कोरडे| कां जैं मेघौनि थेंबुटा पडे| तैं पाणी कीं तया ||८३||
तैसे श्रीगुरु सर्वत्र आथी| परि कृष्णा आम्हां तूंचि गती| हें असो मजप्रती| विभूती सांगें ||१८४||
वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः |
याभिर्विभूतिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ||१६||
जी तुझिया विभूती आघविया| परि व्यापिती शक्ति दिव्या जिया| तिया आपुलिया दावाविया| आपण मज ||१८५||
जिहीं विभूतीं ययां समस्तां| लोकांतें व्यापूनि आहासी अनंता| तिया प्रधाना नामांकिता| प्रगटा करीं ||१८६||
कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् |
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ||१७||
जी कैसें मियां जाणावें| काय जाणोनि सदा चिंतावें| जरी तूंचि म्हणों आघवें| तरि चिंतनचि न घडे ||१८७||
म्हणौनि मागां भाव जैसे| आपुले सांगितले तुवां उद्देशें| आतां विस्तारोनि तैसे| एक वेळ बोलें ||१८८||
जया जया भावाचिया ठायीं| तूंतें चिंतितां मज सायासु नाहीं| तो विवळ करूनि देईं| योगु आपुला ||१८९||
विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन |
भूयः कथय तृप्तिर्हि श्रृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ||१८||
आणि पुसलिया जिया विभूती| त्याही बोलाविया भूतपती| येथ म्हणसी जरी पुढती| काय सांगों ? ||१९०||
तरी हा भाव मना| झणें जाय हो जनार्दना| पैं प्राकृताही अमृतपाना| ना न म्हणवे जेवीं ||१९१||
जे काळकूटाचें सहोदर| जें मृत्यूभेणें प्याले अमर| तरि दिहाचे पुरंदर| चौदा जाती ||१९२||
ऐसा कवण एक क्षीराब्धीचा रसु| जया वायांचि अमृतपणाचा आभासु| तयाचाही मीठांशु| जे पुरे म्हणों नेदी ||१९३||
तया पाबळेयाही येतुलेवरी| गोडियेचि आथि थोरी| मग हें तंव अवधारीं| परमामृत साचें ||१९४||
जें मंदराचळु न ढाळितां| क्षीरसागरु न डहुळितां| अनादि स्वभावता| आइतें आहे ||१९५||
जें द्रव ना नव्हे बद्ध| जेथ नेणिजती रस गंध| जें भलतयांही सिद्ध| आठवलेंचि फावे ||१९६||
जयाची गोठीचि ऐकतखेंवो| आघवा संसारु होय वावो| बळिया नित्यता लागे येवों| आपणपेंया ||१९७||
जन्ममृत्यूची भाख| हारपोनि जाय निःशेख| आंत बाहेरी महासुख| वाढोंचि लागे ||१९८||
मग दैवगत्या जरी सेविजे| तरी तें आपणचि होऊनि ठाकिजे| तें तुज देतां चित्त माझें| पुरें म्हणों न शके ||२९९||
तुझें नामचि आम्हां आवडे| वरि भेटी होय आणि जवळिक जोडे| पाठीं गोठी सांगसी सुरवाडें| आनंदाचेनी ||२००||
आतां हें सुख कायिसयासारिखें| कांहीं निर्वचेना मज परितोखें| तरि येतुलें जाणें जे येणें मुखें| पुनरुक्तही हो ||२०१||
हां गा सूर्य काय शिळा ? | अग्नि म्हणों येत आहे वोंविळा ? | कां नित्य वाहातया गंगाजळा| पारसेपण असे ? ||२०२||
तुंवा स्वमुखें जें बोलिलें| हें आम्हीं नादासि रूप देखिलें| आजि चंदनतरूचीं फुलें| तुरंबीत आहों मां ||२०३||
तया पार्थाचिया बोला| सर्वांगें श्रीकृष्ण डोलला| म्हणे भक्तिज्ञानासि जाहला| आगरु हा ||२०४||
ऐसा पतिकराचिया तोषा आंतु| प्रेमाचा वेगु उचंबळतु| सायासें सांवरूनि अनंतु| काय बोले ||२०५||
श्रीभगवानुवाच |
हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः |
प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ||१९||
या चित्राचे निरुपण ऐका
मी पितामहाचा पिता| हें आठवितांही नाठवे चित्ता| कीं म्हणतसे बा पंडुसुता| भलें केलें ||२०६||
अर्जुनातें बा म्हणे एथ कांहीं| आम्हां विस्मो करावया कारण नाहीं| आंगें तो लेंकरूं काई| नव्हेचि नंदाचें ? ||२०७||
परि प्रस्तुत ऐसें असो| हें करवी आवडीचा अतिसो| मग म्हणे आइकें सांगतसों| धनुर्धरा ||२०८||
तरी तुवां पुसलिया विभूती| तयांचें अपारपण सुभद्रापती| ज्या माझियाचि परि माझिये मती| आकळती ना ||२०९||
आंगींचिया रोमा किती| जयाचिया तयासि न गणवती| तैसिया माझिया विभूती| असंख्य मज ||२१०||
एऱ्हवीं तरी मी कैसा केवढा| म्हणौनि आपणपयांही नव्हेचि फुडा| यालागीं प्रधाना जिया रूढा| तिया आइकें ||२११||
जिया जाणतलियासाठीं| आघवीया जाणवतील किरीटी| जैसें बीज आलिया मुठीं| तरूचि आला होय ||२१२||
कां उद्यान हाता चढिन्नलें| तरी आपैसीं सांपडलीं फळें फुलें| तेवीं देखिलिया जिया देखवलें| विश्व सकळ ||२१३||
एऱ्हवीं साचचि गा धनुर्धरा| नाहीं शेवटु माझिया विस्तारा| पैं गगना ऐशिया अपारा| मजमाजीं लपणें ||२१४||
अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः |
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ||२०||
आइकें कुटिलालकमस्तका| धनुर्वेदत्र्यंबका| मी आत्मा असें एकैका| भूतमात्राच्या ठायीं ||२१५||
आंतुलीकडे मीचि यांचे अंतःकरणीं| भूतांबाहेरी माझीच गंवसणी| आदि मी निर्वाणीं| मध्यही मीचि ||२१६||
जैसें मेघां या तळीं वरी| एक आकाशचि आंत बाहेरी| आणि आकाशींचि जाले अवधारीं| असणेंही आकाशीं ||२१७||
पाठीं लया जे वेळीं जाती| ते वेळीं आकाशचि होऊनि ठाती| तेवीं आदि स्थिती गती| भूतांसि मी ||२१८||
ऐसें बहुवस आणि व्यापकपण| माझें विभूतियोगें जाण| तरी जीवचि करूनि श्रवण| आइकोनि आइक ||२१९||
याहीवरी त्या विभूती| सांगणें ठेलें सुभद्रापती| सांगेन म्हणितलें तुजप्रती| त्या प्रधाना आइकें ||२२०||
आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् |
मरीचिर्मरूतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ||२१||
हें बोलोनि तो कृपावंतु| म्हणे विष्णु मी आदित्यांआंतु| रवी मी रश्मिवंतु| सुप्रभांमाजीं ||२२१||
मरूद्गणांच्या वर्गीं| मरीचि म्हणे मी शारङ्गी| चंद्रु मी गगनरंगीं| तारांमाजीं ||२२२||
वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः |
इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ||२२||
वेदांआंतु सामवेदु| तो मी म्हणे गोविंदु| देवांमाजी मरुद्बंधु| महेंद्रु तो मी ||२२३||
इंद्रियांमाजीं अकरावें| मन तें मी हें जाणावें| भूतांमाजी स्वभावें| चेतना ते मी ||२२४||
रुद्राणां शंकरश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् |
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ||२३||
अशेषांही रुद्रांमाझारीं| शंकर जो मदनारी| तो मी येथ न धरीं| भ्रांति कांहीं ||२२५||
यक्षरक्षोगणांआंतु| शंभूचा सखा जो धनवंतु| तो कुबेरु मी हें अनंतु| म्हणता जाहला ||२२६||
मग आठांही वसूंमाझारीं| पावकु तो मी अवधारीं| शिखराथिलियां सर्वोपरी| मेरु तो मी ||२२७||
पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् |
सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ||२४||
महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् |
यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ||२५||
जो स्वर्गसिंहासना सावावो| सर्वज्ञते आदीचा ठावो| तो पुरोहितांमाजीं रावो| बृहस्पती मी ||२२८||
त्रिभुवनींचिया सेनापतीं- | आंत स्कंदु तो मी महामती| जो हरवीर्यें अग्निसंगती| कृत्तिकाआंतु जाहला ||२२९||
सकळिकां सरोवरांसी| माजीं समुद्र तो मी जळराशी| महर्षींआंतु तपोराशी| भृगु तो मी ||२३०||
अशेषांही वाचा- | माजीं नटनाच सत्याचा| तें अक्षर एक मी वैकुंठींचा| वेल्हाळु म्हणे ||२३१||
समस्तांही यज्ञांच्या पैकीं| जपयज्ञु तो मी ये लोकीं| जो कर्मत्यागें प्रणवादिकीं| निफजविजे ||२३२||
नामजपयज्ञु तो परम| बाधूं न शके स्नानादि कर्म| नामें पावन धर्माधर्म| नाम परब्रह्म वेदार्थें ||२३३||
स्थावरां गिरीआंतु| पुण्यपुंज जो हिमवंतु| तो मी म्हणे कांतु| लक्ष्मियेचा ||२३४||
अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः |
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ||२६||
उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् |
ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ||२७||
कल्पद्रुम हन पारिजातु| गुणें चंदनुही वाड विख्यातु| तरि ययां वृक्षजातांआंतु| अश्वत्थु तो मी ||२३५||
देवऋषींआंतु पांडवा| नारदु तो मी जाणावा| चित्ररथु मी गंधर्वां| सकळिकांमाजीं ||२३६||
ययां अशेषांही सिद्धां- | माजीं कपिलाचार्यु मी प्रबुद्धा| तुरंगजातां प्रसिद्धां- | आंत उचैःश्रवा मी ||२३७||
राजभूषण गजांआंतु| अर्जुना मी गा ऐरावतु| पयोराशी सुरमथितु| अमृतांशु तो मी ||२३८||
ययां नरांमाजीं राजा| तो विभूतिविशेष माझा| जयातें सकळ लोक प्रजा| होऊनि सेविती ||२३९||
आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् |
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ||२८||
अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् |
पितृणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ||२९||
पैं आघवेयां हातियेरां- | आंत वज्र तें मी धनुर्धरा| जें शतमखोत्तीर्णकरा| आरूढोनि असे ||२४०||
धेनूंमध्यें कामधेनु| तें मी म्हणे विष्वक्सेनु| जन्मवितयाआंत मदनु| तो मी जाणें ||२४१||
सर्पकुळाआंत अधिष्ठाता| वासुकी गा मी कुंतीसुता| नागांमाजीं समस्तां| अनंतु तो मी ||२४२||
अगा यादसांआंतु| जो पश्चिम प्रमदेचा कांतु| तो वरुण मी हें अनंतु| सांगत असे ||२४३||
आणि पितृगणां समस्तां- | माजीं अर्यमा जो पितृदेवता| तो मी हें तत्त्वता| बोलत आहें ||२४४||
जगाचीं शुभाशुभें लिहिती| प्राणियांच्या मानसांचा झाडा घेती| मग केलियानुरूप होती| भोगनियम जे ||२४५||
तयां नियमितयांमाजीं यमु| जो कर्मसाक्षी धर्मु| तो मी म्हणे आत्मारामु| रमापती ||२४६||
प्रल्हादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् |
मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ||३०||
अगा दैत्यांचिया कुळीं| प्रऱ्हादु तो मी न्याहाळीं| म्हणौनि दैत्यभावादि मेळीं| लिंपेचि ना ||२४७||
पैं कळितयांमाजीं महाकाळु| तो मी म्हणे गोपाळु| श्वापदांमाजीं शार्दूळु| तो मी जाण ||२४८||
पक्षिजातिमाझारीं| गरुड तो मी अवधारीं| यालागीं जो पाठीवरी| वाहों शके मातें ||२४९||
पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् |
झषाणां मकरश्चास्मि स्त्रोतसामस्मि जान्हवी ||३१||
पृथ्वीचिया पैसारा- | माजीं घडीं न लगतां धनुर्धरा| एकेचि उड्डाणें सातांहि सागरां| प्रदक्षिणा कीजे ||२५०||
तयां वहिलियां गतिमंतां- | आंत पवनु तो मी पंडुसुता| शस्त्रधरां समस्तां- | माजीं श्रीराम तो मी ||२५१||
जेणें सांकडलिया धर्माचें कैवारें| आपणपयां धनुष्य करूनि दुसरें| विजयलक्ष्मिये एक मोहरें| केलें त्रेतीं ||२५२||
पाठीं उभे ठाकूनि सुवेळीं| प्रतापलंकेश्वराचीं सिसाळीं| गगनीं उदो म्हणतया हस्तबळीं| दिधली भूतां ||२५३||
जेणें देवांचा मानु गिंवसिला| धर्मासि जीर्णोद्धारु केला| सूर्यवंशीं उदेला| सूर्य जो कां ||२५४||
तो हातियेरुपरजितया आंतु| रामचंद्र मी जानकीकांतु| मकर मी पुच्छवंतु| जळचरांमाजीं ||२५५||
पैं समस्तांही वोघां- | मध्यें जे भगीरथें आणितां गंगा| जन्हूनें गिळिली मग जंघा| फाडूनि दिधली ||२५६||
ते त्रिभूवनैकसरिता| जान्हवी मी पंडुसुता| जळप्रवाहां समस्तां- | माझारीं जाणें ||२५७||
ऐसेनि वेगळालां सृष्टीपैकीं| विभूती नाम सूतां एकेकीं| सगळेन जन्मसहस्रें अवलोकीं| अर्ध्या नव्हती ||२५८||
सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन |
अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ||३२||
अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च |
अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ||३३||
जैसीं अवघींचि नक्षत्रें वेंचावीं| ऐसी चाड उपजेल जैं जीवीं| तैं गगनाची बांधावी| लोथ जेवीं ||२५९||
कां पृथ्वीये परमाणूंचा उगाणा घ्यावा| तरि भूगोलुचि काखे सुवावा| तैसा विस्तारु माझा पहावा| तरि जाणावें मातें ||२६०||
जैसें शाखांसी फूल फळ| एकिहेळां वेटाळूं म्हणिजे सकळ| तरी उपडूनियां मूळ| जेवीं हातीं घेपे ||२६१||
तेवीं माझें विभूतिविशेष| जरी जाणों पाहिजेती अशेष| तरी स्वरूप एक निर्दोष| जाणिजे माझें ||२६२||
एऱ्हवीं वेगळालिया विभूती| कायिएक परिससी किती| म्हणौनि एकिहेळां महामती| सर्व मी जाण ||२६३||
मी आघवियेचि सृष्टी| आदिमध्यांतीं किरीटी| ओतप्रोत पटीं| तंतु जेवीं ||२६४||
ऐसिया व्यापका मातें जैं जाणावें| तैं विभूतिभेदें काय करावें| परि हे तुझी योग्यता नव्हे| म्हणौनि असो ||२६५||
कां जे तुवां पुसिलिया विभूती| म्हणौनि तिया आईक सुभद्रापती| तरी विद्यांमाजीं प्रस्तुतीं| अध्यात्मविद्या ते मी ||२६६||
अगा बोलतयांचिया ठायीं| वादु तो मी पाहीं| जो सकलशास्त्रसंमतें कहीं| सरेचिना ||२६७||
जो निर्वचूं जातां वाढे| आइकतयां उत्प्रेक्षे सळु चढे| जयावरी बोलतयांचीं गोडें| बोलणीं होतीं ||२६८||
ऐसा प्रतिपादनामाजीं वादु| तो मी म्हणे गोविंदु| अक्षरांमाजीं विशदु| अकारु तो मी ||२६९||
पैं गा समासांमाझारीं| द्वंद्व तो मी अवधारीं| मशकालागोनि ब्रह्मावेरीं| ग्रासिता तो मी ||२७०||
मेरुमंदरादिकीं सर्वीं| सहित पृथ्वीतें विरवी| जो एकार्णवातेंही जिरवी| जेथिंचा तेथ ||२७१||
जो प्रळयतेजा देत मिठी| सगळिया पवनातें गिळी किरीटी| आकाश जयाचिया पोटीं| सामावलें ||२७२||
ऐसा अपार जो काळु| तो मी म्हणे लक्ष्मीलीळु| मग पुढती सृष्टीचा मेळु| सृजिता तो मी ||२७३||
मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् |
कीर्तिः श्रीर्वाक् च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ||३४||
आणि सृजिलिया भूतांतें मीचि धरीं| सकळां जीवनही मीचि अवधारीं| शेखीं सर्वांतें या संहारीं|
तेव्हां मृत्युही मीचि ||२७४||
आतां स्त्रीगणांच्या पैकीं| माझिया विभूती सात आणिकी| तिया ऐक कवतिकीं| सांगिजतील ||२७५||
तरी नित्य नवी जे कीर्ति| अर्जुना ते माझी मूर्ती| आणि औदार्येंसी जे संपत्ती| तेही मीचि जाणें ||२७६||
आणि ते गा मी वाचा| जे सुखासनीं न्यायाचा| आरूढोनि विवेकाचा| मार्गीं चाले ||२७७||
देखिलेनि पदार्थें| जे आठवूनि दे मातें| ते स्मृतिही एथें| त्रिशुद्धी मी ||२७८||
पैं स्वहिता अनुयायिनी| मेधा ते गा मी इये जनीं| धृती मी त्रिभुवनीं| क्षमा ते मी ||२७९||
एवं नारींमाझारीं| या सातही शक्ति मी अवधारीं| ऐसें संसारगजकेसरी| म्हणता जाहला ||२८०||
बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् |
मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ||३५||
वेदराशीचिया सामा- | आंत बृहत्साम जें प्रियोत्तमा| तें मी म्हणे रमा- | प्राणेश्वरु ||२८१||
गायत्रीछंद जें म्हणिजे| तें सकळां छंदांमाजीं माझें| स्वरूप हें जाणिजे| निभ्रांत तुवां ||२८२||
मासांआंत मार्गशीरु| तो मी म्हणे शारङ्गधरु| ऋतूंमाजीं कुसुमाकरु| वसंतु तो मी ||२८३||
द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् |
जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ||३६||
वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः |
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ||३७||
छळितयां विंदाणा- | माजीं जूं तें मी विचक्षणा| म्हणौनि चोहटां चोरी परी कवणा| निवारूं न ये ||२८४||
अगा अशेषांही तेजसां- | आंत तेज तें मी भरंवसा| विजयो मी कार्योद्देशां| सकळांमाजीं ||२८५||
जेणें चोखाळत दिसे न्याय| तो व्यवसायांत व्यवसाय| माझें स्वरूप हें राय| सुरांचा म्हणे ||२८६||
सत्त्वाथिलियांआंतु| सत्त्व मी म्हणे अनंतु| यादवांमाजीं श्रीमंतु| तोचि तो मी ||२८७||
जो देवकी- वसुदेवास्तव जाहला| कुमारीसाठीं गोकुळीं गेला| तो मी प्राणासकट पियाला| पूतनेतें ||२८८||
नुघडतां बाळपणाची फुली| जेणें मियां अदानवीं सृष्टि केली| करीं गिरि धरूनि उमाणिली| महेंद्रमहिमा ||२८९||
कालिंदीचें हृदयशल्य फेडिलें| जेणें मियां जळत गोकुळ राखिलें| वासरुवांसाठीं लाविलें| विरंचीस पिसें ||२९०||
प्रथमदशेचिये पहांटे- | माजीं कंसा ऐशीं अचाटें| महाधेंडीं अवचटें| लीळाचि नासिलीं ||२९१||
हें काय कितीएक सांगावें| तुवांही देखिलें ऐकिलें असे आघवें| तरि यादवांमाजीं जाणावें| हेंचि स्वरूप माझें ||२९२||
आणि सोमवंशीं तुम्हां पांडवां- | माजीं अर्जुन तो मी जाणावा| म्हणौनि एकमेकांचिया प्रेमभावा|
विघडु न पडे ||२९३||
संन्यासी तुवां होऊनि जनीं| चोरूनि नेली माझी भगिनी| तऱ्ही विकल्पु नुपजे मनीं| मी तूं दोन्ही स्वरूप एक ||२९४||
मुनीआंत व्यासदेवो| तो मी म्हणे यादवरावो| कवीश्वरांमाजीं धैर्या ठावो| उशनाचार्य तो मी ||२९५||
दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् |
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ||३८||
अगा दमितयांमाझारीं| अनिवार दंडु तो मी अवधारीं| जो मुंगियेलागोनि ब्रह्मावेरीं| नियमित पावे ||२९६||
पैं सारासार निर्धारितयां| धर्मज्ञानाचा पक्षु धरितयां| सकळ शास्त्रांमाजीं ययां| नीतिशास्त्र तें मी ||२९७||
आघवियाचि गूढां- | माजीं मौन तें मी सुहाडा| म्हणौनि न बोलतयां पुढां| स्त्रष्टाही नेण होय ||२९८||
अगा ज्ञानियांचिया ठायीं| ज्ञान तें मी पाहीं| आतां असो हें ययां कांहीं| पार न देखों ||२९९||
यच्चाऽपि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन |
न तदसेति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ||३९||
नान्तोऽस्ति मम दिव्यांना विभूतीनां परंतप |
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ||४०||
पैं पर्जन्याचिया धारां| वरी लेख करवेल धनुर्धरा| कां पृथ्वीचिया तृणांकुरां| होईल ठी ||३००||
पैं महोदधीचिया तरंगां| व्यवस्था धरूं नये जेवीं गा| तेवीं माझिया विशेषलिंगां| नाहीं मिती ||३०१||
ऐशियाही सातपांच प्रधाना| विभूती सांगितलिया तुज अर्जुना| तो हा उद्देशु जो गा मना| आहाच गमला ||३०२||
येरां विभूतिविस्तारांसि कांहीं| एथ सर्वथा लेख नाहीं| म्हणौनि परिससीं तूं काई| आम्हीं सांगों किती ||३०३||
यालागीं एकिहेळां तुज| द्ॐ आतां वर्म निज| तरी सर्व भूतांकुरें बीज| विरूढत असे तें मी ||३०४||
म्हणौनि सानें थोर न म्हणावें| उंच नीच भाव सांडावे| एक मीचि ऐसें मानावें| वस्तुजातातें ||३०५||
तरी यावरी साधारण| आईक पां आणिकही खूण| तरी अर्जुना तें तूं जाण| विभूति माझी ||३०६||
यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा |
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसंभवम् ||४१||
जेथ जेथ संपत्ति आणि दया| दोन्ही वसती आलिया ठाया| ते ते जाण धनंजया| विभूति माझी ||३०७||
अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन |
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ||४२||
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भ्गवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ||१०अ ||
अथवा एकलें एक बिंब गगनीं| प्रभा फांके त्रिभुवनीं| तेवीं एकाकियाची सकळ जनीं| आज्ञा पाळिजे ||३०८||
तयांतें एकलें झणीं म्हण| तो निर्धन या भाषा नेण| काय कामधेनूसवें सर्वस्व हन| चालत असे ? ||३०९||
तियेतें जें जेधवां जो मागे| तें ते एकसरेंचि प्रसवों लागे| तेवीं विश्वविभव तया आंगें| होऊनि असती ||३१०||
तयातें वोळखावया हेचि संज्ञा| जे जगें नमस्कारिजे आज्ञा| ऐसें आथि तें जाण प्राज्ञा| अवतार माझे ||३११||
आणि सामान्य विशेष| हें जाणणें एथ महादोष| कां जे मीचि एक अशेष| विश्व हें म्हणौनि ||३१२||
तरी आतां साधारण आणि चांगु| ऐसा कैसेनि पां कल्पावा विभागु| वायां आपुलिये मती वंगु| भेदाचा लावावा ||३१३||
एऱ्हवीं तूप कासया घुसळावें| अमृत कां रांधूनि अर्धें करावें| हां गा वायूसि काय पां डावें| उजवें आंग आहे ? ||३१४||
पैं सूर्यबिंबासि पोट पाठीं| पाहतां नासेल आपुली दिठी| तेवीं माझ्या स्वरूपीं गोठी| सामान्यविशेषाची नाहीं ||३१५||
आणि सिनाना इहीं विभूतीं| मज अपारातें मविसील किती| म्हणौनि किंबहुना सुभद्रापती| असो हें जाणणें ||३१६||
आतां पैं माझेनि एकें अंशें| हें जग व्यापिलें असे| यालागीं भेदू सांडूनि सरिसें| साम्यें भज ||३१७||
ऐसें विबुधवनवसंतें| तेणें विरक्तांचेनि एकांतें| बोलिलें जेथ श्रीमंतें| श्रीकृष्णदेवें ||३१८||
तेथ अर्जुन म्हणे स्वामी| येतुलें हें राभस्य बोलिलें तुम्हीं| जे भेदु एक आणि आम्ही| सांडावा एकीं ||३१९||
हां हो सूर्य म्हणे काय जगातें| अंधारें दवडा कां परौतें| तेवीं धसाळ म्हणों देवा तूंतें| तरी अधिक हा बोलु ||३२०||
तुझें नामचि एक कोण्ही वेळे| जयांचिये मुखासि कां कानां मिळे| तयांचिया हृदयातें सांडूनि पळे| भेदु जी साच ||३२१||
तो तूं परब्रह्मचि असकें| मज दैवें दिधलासि हस्तोदकें| तरी आतां भेदु कायसा कें| देखावा कवणें ? ||३२२||
जी चंद्रबिंबाचा गाभारां| रिगालियावरीही उबारा| परी राणेपणें शारङ्गधरा| बोला हें तुम्हीं ||३२३||
तेथ सावियाचि परितोषोनि देवें| अर्जुनातें आलिंगिलें जीवें| मग म्हणे तुवां न कोपावें| आमुचिया बोला ||३२४||
आम्हीं तुज भेदाचिया वाहाणीं| सांगितली जे विभूतींची कहाणी| ते अभेदें काय अंतःकरणीं| मानिली कीं न मनें ||३२५||
हेंचि पाहावयालागीं| नावेक बोलिलों बाहेरिसवडिया भंगीं| तंव विभूती तुज चांगी| आलिया बोधा ||३२६||
तेथ अर्जुन म्हणे देवें| हें आपुलें आपण जाणावें| परी देखतसें विश्व आघवें| तुवां भरलें ||३२७||
पैं राया तो पंडुसुतु| ऐसिये प्रतीतीसि जाहला वरितु| या संजयाचिया बोला निवांतु| धृतराष्ट्र राहे ||३२८||
कीं संजयो दुखवलेनि अंतःकरणें| म्हणतसे नवल नव्हे दैव दवडणें| हा जीवें धाडसा आहे मी म्हणें |
तंव आंतुही आंधळा ||३२९||
परी असो हें तो अर्जुनु| स्वहिताचा वाढवितसे मानु| कीं याहीवरी तया आनु| धिंवसा उपनला ||३३०||
म्हणे हेचि हृदया आंतुली प्रतीती| बाहेरी अवतरो कां डोळ्यांप्रती| इये आर्तीचिया पाउलीं मती| उठती जाहली ||३३१||
मियां इहींच दोहीं डोळां| झोंबावें विश्वरूपा सकळा| एवढी हांव तो देवा आगळा| म्हणौनि करी ||३३२||
आजि तो कल्पतरूची शाखा| म्हणौनि वांझोळें न लगती देखा| जें जें येईल तयाचि मुखा |
तें तें साचचि करितसे येरु ||३३३||
जो प्रऱ्हादाचिया बोला| विषाहीसकट आपणचि जाहला| तो सद्गुरु असे जोडला| किरीटीसी ||३३४||
म्हणौनि विश्वरूप पुसावयालागीं| पार्थ रिगता होईल कवणें भंगीं| तें सांगेन पुढिलिये प्रसंगीं|
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीचा ||३३५||
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां दशमोऽध्यायः ||
Encoded and proofread by
Chhaya Deo, Sharad Deo, and Vishwas Bhide.
Assisted by
Sunder Hattangadi, Joshi, and Shree Devi Kumar.
%@@1
% File name : dn10.itx
%--------------------------------------------
% Text title : Dnyaneshvari or Bhavarthadipika Chapter 10
% Author : Sant Dnyaneshwar
% Language : Marathi, Sanskrit
% Subject : philosophy/hinduism/religion
% Description/comments :
% Transliterated by : Vishwas Bhide vishwas_bhide@yahoo.com, santsahitya@yahoo.co.in, Sharad and Chhaya Deo
% Proofread by : Vishwas Bhide vishwas_bhide@yahoo.com, santsahitya@yahoo.co.in, Sharad and Chhaya Deo
% Latest update : June 20, 2005
% Send corrections to : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Special Instructions:
% i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty
% Transliteration scheme: ITRANS 5.2
% Site access :
% http://sanskritdocuments.org/
% http://www.alkhemy.com/sanskrit/
% http://sanskrit.bhaarat.com See the document project
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's'
% agreement.
% @@2
%
% Commands upto engtitle are
% needed for devanaagarii output and formatting.
%--------------------------------------------------------
This page uses Unicode utf-8 encoding for devanagari. Please set the fonts and
languages setting in your web browser to display the correct Unicode font.
Some help is available at Notes
on Viewing and Creating Devanagari Documents with Unicode Support.
Some of the Unicode fonts for Devanagari are linked at http://devanaagarii.net and for
Sanskrit Transliteration/Diacritics are available at IndUni
Fonts.
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .