% Text title : buddhacarita % File name : buddhacharita.itx % Category : deities\_misc % Location : doc\_deities\_misc % Author : Ashvaghosha % Proofread by : Anandajoti Bhikkhu (received from "Ryan Brizendine" ) which are needed for devanaagarii output and formatting. % Description-comments : Available at http://www.ancient-buddhist-texts.net/Texts-and-Translations/Buddhacarita/index.htm % Latest update : February 2, 2024 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Buddha's Biography by Ashvaghosha - Buddhacharita ..}## \itxtitle{.. buddhacharitam ..}##\endtitles ## ##Book I [##bhagavatprasUtiH##]## shriyaM parArdhyAM vidadhadvidhAtR^ijit tamo nirasyannabhibhUtabhAnubhR^it | nudannidAghaM jitachAruchandramAH sa vandyate.arhanniha yasya nopamA || 1.1##*## AsIdvishAlonnatasAnulakShmyA payodapa~Nktyeva parItapArshvam | udagradhiShNyaM gagaNe.avagADhaM puraM maharSheH kapilasya vastu || 1.2##*## sitonnateneva nayena hR^itvA kailAsashailasya yadabhrashobhAm | bhramAdupetAn vahadambuvAhAn saMbhAvanAM vA saphalIchakAra || 1.3##*## ratnaprabhodbhAsini yatra lebhe tamo na dAridryamivAvakAsham | parArdhyapauraiH sahavAsatoShAt kR^itasmitevAtirarAja lakShmIH || 1.4##*## yadvedikAtoraNasiMhakarNairatnairdadhAnaM prativeshama shobhAm | jagatyadR^iShTveva samAnamanyatspardhAM svagehairmitha eva chakre || 1.5##*## rAmAmukhendUn paribhUtapadmAn yatrApayAto.apyavimanya bhAnuH | santApayogAdiva vAri veShTuM pashchAtsamudrAbhimukhaH pratasthe || 1.6##*## shakyArjitAnAM yashasAM janena dR^iShTvAntabhAvaM gamito.ayamindraH | iti dhvajaishchAruchalatpatAkairyanmArShTumasyA~NkamivodayachChat || 1.7##*## kR^itvApi rAtrau kumudaprahAsamindoH karairyadrajatAlayasthaiH | sauvarNaharmyeShu gatArkapAdairdivA sarojadyutimAlalambe || 1.8##*## mahIbR^itAM mUrdhni kR^itAbhiShekaH shuddhodano nAma nR^ipo.arkabandhuH | adhyAshayo vA sphuTapudarIkaM purAdhirAjaM tadala~nchakAra || 1.9##*## bhUbhR^itparArdhyo.api sapakSha eva pravR^ittadAno.api madAnupetaH | Isho.api nityaM samaDR^iShTipAtaH saumyasvabhAvo.api pR^ithupratApaH || 1.10##*## bhujena yasyAbhihatAH patanto dviShaddvipendrAH samarA~NgaNeShu | udvAntamuktAprakaraiH shirobhirbhaktyeva puShpA~njalibhiH praNemuH || 1.11##*## atipratApAdavadhUya shatrUnmahoparAgAniva tigmabhAnuH | udyotayAmAsa janaM samantAtpradarshayannAshrayaNIyamArgAn || 1.12##*## dharmArthakAmA viShayaM mitho.anyaM na veshamAchakramurasya nItyA | vispardhamAnA iva tUgrasiddheH sugochare dIptatarA babhUvuH || 1.13##*## udArasa~NkhyaiH sachivAirasa~NkhyaiH kR^itAgrabhAvaH sa udagrabhAvaH | shashI yathA bhairakR^itAnyathAbhaiH shakyendrarAjaH sutarAM rarAja || 1.14##*## tasyAtishobhAvisR^itAtishobhA raviprabhevAstatamaH prabhAvA | samagradevInivahAgradevI babhUva mAyApagateva mAyA || 1.15##*## prajAsu mAteva hitapravR^ittA gurau jane bhaktirivAnuvR^ittA | lakShmIrivAdhIshakule kR^itAbhA jagatyabhUduttamadevatA yA || 1.16##*## kAmaM sadA strIcharitaM tamisraM tathApi tAM prapya bhR^ishaM vireje | na hIndulekhAmupagamya shubhAM naktaM tathA santamasatvameti || 1.17##*## atIndriyenAtmani duShkuho.ayaM mayA jano yojayituM na shakyaH | itIva sUkShmAM prakR^itiM vihAya dharmeNa sAkShAdvihitA svamUrtiH || 1.18##*## chyuto.atha kAyAttuShitAt trilokImudyotayannuttamabodhisattvaH | vivesha tasyAH smR^ita eva kukShau nandAguhAyAmiva nAgarAjaH || 1.19##*## dhR^itvA himAdridhavalaM guru ShaDviShANAM dAnAdhivAsitamukhaM dviradasya rUpam | shuddhodanasya vasudhAdhipatermahiShyAH kukShiM vivesha sa jagadvyasanakShayAya || 1.20##*## rakShAvidhAnaM prati lokapAlA lokaikanAthasya divo.abhijagmuH | sarvatra bhAnto.api hi chandrapAdA bhajanti kailAsagirau visheSham || 1.21##*## mayApi taM kukShigataM dadhAnA vidyudvilAsaM jaladAvalIva | dAnAbhivarShaiH parito janAnAM dAridryatApaM shamayA~nchakAra || 1.22##*## sAtaH purajanA devI kadAchidatha lumbinIm | jagAmAnumate rAj~naH sambhUtottamadohadA || 1.23##*## shAkhAmAlambamAnAyAH puShpabhArAvalaMbinIm | devyAH kukShiM vibhidyAshu bodhisattvo viniryayau || 1.24##*## tataH prasannashcha babhUva puShyastasyAshcha devyA vratasaMskR^itAyAH | pArshvAtsuto lokahitAya jaj~ne nirvedanaM chaiva nirAmayaM cha || 1.25 (1.9) prAtaH payodAdiva tigmabhAnuH samudbhavanso.api cha mAtR^ikukSheH | sphuranmayUkhairvihatAndhakAraishchakAra lokaM kanakAvadAtam || 1.26##*## taM jAtamAtramatha kA~nchanayUpagauraM prItaH sahasranayaNaH shanakairagR^ihNAt mandArapuShpanikaraiH saha tasya mUrdhni khAnnirmale cha vinipetaturambudhAre || 1.27##*## surapradhAnaiH paridhAryamANo dehAMshujAlairanura~njayaMstAn | sandhyAbhrajAloparisanniviShTaM navoDurAjaM vijigAya lakShmyA || 1.28##*## Uroryathaurvasya pR^ithoshcha hastAnmAndhAturindrapratimasya mUrdhnaH | kakShIvatashchaiva bhujAMsadeshAttathAvidhaM tasya babhUva janma || 1.29 (1.10) krameNa garbhAdabhiniHsR^itaH san babhau gataH khAdiva yonyajAtaH | kalpeShvanekeShviva bhAvitAtmA yaH samprajAnan suShuve na mUDhaH || 1.30 (1.11) dIptyA cha dhairyeNa cha yo rarAja bAlo ravirbhUmimivAvatIrNaH | tathAtidIpto.api nirIkShyamANo jahAra chakShUMShi yathA shashA~NkaH || 1.31 (1.12) sa hi svagAtraprabhayojjvalantyA dIpaprabhAM bhAskaravanmumoSha | mahArhajAmbUnadachAruvarNo vidyotayAmAsa dishashcha sarvAH || 1.32 (1.13) anAkulAnyabjasamudgatAni niShpeShavantyAyatavikramANi | tathaiva dhIrANi padAni sapta saptarShitArAsadR^isho jagAma || 1.33 (1.14) bodhAya jAto.asmi jagaddhitArthamantyA tathotpattiriyaM mameti | chaturdishaM siMhagatirvilokya vANIM cha bhavyArthakarImuvAcha || 1.34 (1.15) khAtprasrute chandramarIchishubhre dve vAridhAre shishiroShNavIrye | sharIrasaukhyArthamanuttarasya nipetaturmUrdhani tasya saumye || 1.35 (1.16) shrImadvitAne kanakojjvalA~Nge vaiDUryapAde shayane shayAnam | yadgauravAtkA~nchanapadmahastA yakShAdhipAH samparivArya tasthuH || 1.36 (1.17) mAyAtanUjasya divaukasaH khe yasya prabhAvAtpraNataiH shirobhiH | AdhArayan pANDaramAtapatraM bodhAya jepuH paramAshiShashcha || 1.37 (1.18) mahoragA dharmavisheShatarShAdbuddheShvatIteShu kR^itAdhikArAH | yamavyajan bhaktivishiShTanetrA mandArapuShpaiH samavAkiraMshcha || 1.38 (1.19) tathAgatotpAdaguNena tuShTAH shuddhAdhivAsAshcha vishuddhasattvAH | devA nanandurvigate.api rAge magnasya duHkhe jagato hitAya || 1.39 (1.20) yasmin prasUte girirAjakIlA vAtAhatA nauriva bhUshchachAla | sachandanA chotpalapadmagarbhA papAta vR^iShTirgagaNAdanabhrAt || 1.40 (1.21) vAtA vavuH sparshasukhA manoj~nA divyAni vAsAMsyavapAtayantaH | sUryaH sa evAbhyadhikaM chakAshe jajvAla saumyArchiranIrito.agniH || 1.41 (1.22) prAguttare chAvasathapradeshe kUpaH svayaM prAdurabhUtsitAmbuH | antaH purANyAgatavismayAni yasmin kriyAstIrtha iva prachakruH || 1.42 (1.23) dharmArthibhirbhUtagaNaishcha divyaistaddarshanArthaM balamApa pUraH | kautUhalenaiva cha pAdapaishcha prapUjayAmAsa sagandhapuShpaiH || 1.43 (1.24) puShpadumAH svaM kusumaM pukulluH sasIraNodrAmitadiksugandhi | susambhramadnR^igavadhUpagItaM bhuja~NgaMvR^idApihitAttavAtam || 1.44##*## kvachit kvaNattUryamR^ida~NgagItairvINAmukundAmurajAdibhishcha | svINAM chalatkuNDalabhUShitAnAM virAjitaM chobhayapArshchatastat || 1.45##*## yadrAjashAstraM bhR^igura~NgirA vA na chakraturvaMshakarAvR^iShI tau | tayoH sutau tau cha sasarjatustatkAlena shukrashcha bR^ihaspatishcha || 1.46 (1.41) sArasvatashchApi jagAda naShTaM vedaM punaryaM dadR^ishurna pUrvam | vyAsastathainaM bahudhA chakAra na yaM vashiShThaH kR^itavAnashaktiH || 1.47 (1.42) vAlmIkinAdashcha sasarja padyaM jagrantha yanna cyavano mahArShiH | chikitsitaM yachCha chakAra nAtriH pashchAttadAtreya R^iShirjagAda || 1.48 (1.43) yachcha dvijatvaM kushiko na lebhe tadgAdhanaH sUnuravApa rAjan | velAM samudre sagarashcha dadhre nekShvAkavo yAM prathamaM babandhuH || 1.49 (1.44) AchAryakaM yogavidhau dvijAnAmaprAptamanyairjanako jagAma | khyAtAni karmANi cha yAni shauraiH shUrAdayasteShvabalA babhUvuH || 1.50 (1.45) tasmAtpramANaM na vayo na kAlaH kashchitkvachichChraiShThyamupaiti loke | rAj~nAmR^iShINAM cha hitAni tAni kR^itAni putrairakR^itAni pUrvaiH || 1.51 (1.46) evaM nR^ipaH pratyayitairdvijaistairAshvAsitashchApyabhinanditashcha | sha~NkAmaniShTAM vijahau manastaH praharShamevAdhikamAruroha || 1.52 (1.47) prItashcha tebhyo dvijasattamebhyaH satkArapUrvaM pradadau dhanAni | bhUyAdayaM bhUmipatiryathokto yAyAjjarAmetya vanAni cheti || 1.53 (1.48) athau nimittaishcha tapobalAchCha tajjanma janmAntakarasya buddhvA | shAkyeshvarasyAlayamAjagAma saddharmatarShAdasito mahArShiH || 1.54 (1.49) taM brahmavidbrahmavidAM jvalantaM brAhmyA shriyA chaiva tapaHshriyA cha | rAj~no gururgauravasatkriyAbhyAM praveshayAmAsa narendrasadma || 1.55 (1.50) sa pArthivAntaHpurasannikarShaM kumArajanmAgataharShavegam | vivesha dhIro balasa~nj~nayaiva tapaHprakarShAchcha jarAshrayAchCha || 1.56 (1.51) tato nR^ipastaM munimAsanasthaM pAdyArghyapUrvaM pratipUjya samyak | nimantrayAmAsa yathopachAraM purA vasiShThaM sa ivAntidevaH || 1.57 (1.52) dhanyo.asmyanugrAhyamidaM kulaM me yanmAM didR^ikShurbhagavAnupetaH | Aj~nApyatAM kiM karavANi saumya shiShyo.asmi vishrambhitumarhasIti || 1.58 (1.53) evaM nR^ipeNopanimantritaH sansarveNa bhAvena muniryathAvat | savismayotphullavishAladR^iShTirgambhIradhIrANi vachAMsyuvAcha || 1.59 (1.54) mahAtmani tvayyupapannametat priyAtithau tyAgini dharmakAme | sattvAnvayaj~nAnavayo.anurUpA snigdhA yadevaM mayi te matiH syAt || 1.60 (1.55) etachcha tadyena nR^iparShayaste dharmeNa sUkShmANi dhanAnyapAsya | nityaM tyajanto vidhivadbabhUvustapobhirADhyA vibhavairdaridrAH || 1.61 (1.56) prayojanaM yattu mamopayAne tanme shR^iNu prItimupehi cha tvam | divyA mayA divyapathe shrutA vAgbodhAya jAtastanayastaveti || 1.62 (1.57) shrutvA vachastachCha manashcha yuktvA j~nAtvA nimittaishcha tato.asmyupetaH | didR^ikShayA shAkyakuladhvajasya shakradhvajasyeva samuchchritasya || 1.63 (1.58) ityetadevaM vachanaM nishamya praharShasambhrAntagatirnarendraH | AdAya dhAtrya~NkagataM kumAraM sandarshayAmAsa tapodhanAya || 1.64 (1.59) chakrA~NkapAdaM sa tathA mahArShirjAlAvanaddhA~NgulipANipAdam | sorNabhruvaM vAraNavastikoshaM savismayaM rAjasutaM dadarsha || 1.65 (1.60) dhAtrya~NkasaMviShTamavekShya chainaM devya~NkasaMviShTamivAgnisUnum | babhUva pakShmAntarivA~nchitAshrurnishvasya chaivaM tridivonmukho.abhUt || 1.66 (1.61) dR^iShTvAsitaM tvashrupariplutAkShaM snehAttu putrasya nR^ipashchakampe | sagadgadaM bAShpakaShAyakaNThaH paprachcha cha prA~njalirAnatA~NgaH || 1.67 (1.62) svalpAntaraM yasya vapurmuneH syAdbahvadbhutaM yasya cha janma dIptam | yasyottamaM bhAvinamAttha chArthaM taM prekShya kasmAttava dhIra vAShpaH || 1.68 (1.63) api sthirAyurbhagavan kumAraH kachchinna shokAya mama prasUtaH | labdhaH katha~nchit salilA~njalirme na khalvimaM pAtumupaiti kAlaH || 1.69 (1.64) apyakShayaM me yashaso nidhAnaM kachchiddhruvo me kulahastasAraH | api prayAsyAmi sukhaM paratra supte.api putre.animiShaikachakShuH || 1.70 (1.65) kachchinna me jAtamaphullameva kulaprabAlaM parishoShabhAgi | kShipraM vibho brUhi na me.asti shAntiH snehaM sute vetsi hi bAndhavAnAm || 1.71 (1.66) ityAgatAvegamaniShTabuddhyA buddhvA narendraM sa* munirbabhAShe | mA bhUnmatiste nR^ipa kAchidanyA niHsaMshayaM tadyadavochamasmi || 1.72 (1.67) nAsyAnyathAtvaM prati vikriyA me svAM va~nchanAM tu prati viklavo.asmi | kAlo hi me yAtumayaM cha jAto jAtikShayasyAsulabhasya boddhA || 1.73 (1.68) vihAya rAjyaM viShayeShvanAsthastIvraiH prayatnairadhigamya tattvam | jagatyayaM mohatamo nihantuM jvaliShyati j~nAnamayo hi sUryaH || 1.74 (1.69) duHkhArNavAdvyAdhivikIrNaphenAjjarAtara~NgAnmaraNogravegAt | uttArayiShyatyayamuhyamAnamArttaM jagajj~nAnamahAplavena || 1.75 (1.70) praj~nAmbuvegAM sthirashIlavaprAM samAdhishItAM vratachakravAkAm | asyottamAM dharmanadIM pravR^ittAM tR^iShNArditaH pAsyati jIvalokaH || 1.76 (1.71) duHkhArditebhyo viShayAvR^itebhyaH saMsArakAntArapathasthitebhyaH | AkhyAsyati hyeSha vimokShamArgaM mArgapranaShTebhya ivAdhvagebhyaH || 1.77 (1.72) vidahyamAnAya janAya loke rAgAgninAyaM viShayendhanena | prahlAdamAdhAsyati dharmavR^iShTyA vR^iShTyA mahAmegha ivAtapAnte || 1.78 (1.73) tR^iShNArgalaM mohatamaHkapATaM dvAraM prajAnAmapayAnahetoH | vipATayiShyatyayamuttamena saddharmatADena durAsadena || 1.79 (1.74) svairmohapAshaiH pariveShTitasya duHkhAbhibhUtasya nirAshrayasya | lokasya sambudhya cha dharmarAjaH kariShyate bandhanamokShameShaH || 1.80 (1.75) tanmA kR^ithAH shokamimaM prati tvam tatsaumya shochye hi manuShyaloke | mohena vA kAmasukhairmadAdvA yo naiShThikaM shroShyati nAsya dharmam || 1.81 (1.76) bhraShTasya tasmAchcha guNAdato me dhyAnAni labdhvApyakR^itArthataiva | dharmasya tasyAshravaNAdahaM hi manye vipattiM tridive.api vAsam || 1.82 (1.77) iti shrutArthaH sasuhR^itsadArastyaktvA viShAdaM mumude narendraH | evaMvidho.ayaM tanayo mameti mene sa hi svAmapi sAramattAm || 1.83 (1.78) AryeNa mArgeNa tu yAsyatIti chintAvidheyaM hR^idayaM chakAra | na khalvasau na priyadharmapakShaH santAnanAshAttu bhayaM dadarsha || 1.84 (1.79) atha munirasito nivedya tattvaM sutaniyataM sutaviklavAya rAj~ne | sabahumatamudIkShyamANarUpaH pavanapathena yathAgataM jagAma || 1.85 (1.80) kR^itamatiranujAsutaM cha dR^iShTvA munivachanashravaNe pi tanmatau cha | bahuvidhamanukampayA sa sAdhuH priyasutavadviniyojayA~nchakAra || 1.86 (1.81) narapatirapi putrajanmatuShTo viShayamatAni vimuchya bandhanAni | kulasadR^ishamachIkaradyathAvatpriyatanayaM tanayasya jAtakarma || 1.87 (1.82) dashasu pariNateShvahaHsu chaivaM prayatamanAH parayA mudA parItaH | akuruta japahomama~NgalAdyAH paramatamAH sa sutasya devatejyAH || 1.88 (1.83) api cha shatasahasrapUrNasa~NkhyAH sthirabalavattanayAH sahemashR^i~NgIH | anupagatajarAH payasvinIrgAH svayamadadAtsutavR^iddhaye dvijebhyaH || 1.89 (1.84) bahuvidhaviShayAstato yatAtmA svahR^idayatoShakarIH kriyA vidhAya | guNavati divase shive muhUrte matimakaronmuditaH purapraveshe || 1.90 (1.85) dviradaradamayImatho mahArhAM sitasitapuShpabhR^itAM maNipradIpAm | abhajata shivikAM shivAya devI tanayavatI praNipatya devatAbhyaH || 1.91 (1.86) puramatha purataH praveshya patnIM sthavirajanAnugatAmapatyanAthAm | nR^ipatirapi jagAma paurasa~NghairdivamamarairmaghavAnivArchyamAnaH || 1.92 (1.87) bhavanamatha vigAhya shAkyarAjo bhava iva ShaNmukhajanmanA pratItaH | idamidamiti harShapUrNavaktro bahuvidhapuShTiyashaskaraM vyadhatta || 1.93 (1.88) iti narapatiputrajanmavR^iddhyA sajanapadaM kapilAhvayaM puraM tat | dhanadapuramivApsaro.avakIrNaM muditamabhUnnalakUvaraprasUtau || 1.94 (1.89) iti shrIbuddhacharite mahAkAvye bhagavatprasUtirnAma prathamaH sargaH || 1 || \medskip\hrule\medskip ##Book II [##AntaHpuravihAro##]## A janmano janmajarAntakasya tasyAtmajasyAtmajitaH sa rAjA | ahanyahanyarthagajAshvamitrairvR^iddhiM yayau sindharivAmbuvegaiH || 2.1 dhanasya ratnasya cha tasya tasya kR^itAkR^itasyaiva cha kA~nchanasya | tadA hi naikAtmanidhInavApi manorathasyApyatibhArabhUtAn || 2.2 ye padmakalpairapi cha dvipendrairna maNDalaM shakyamihAbhinetum | madotkaTA haimavatA gajAste vinApi yatnAdupatasthurenam || 2.3 nAnA~NkachihnairnavahemabhANDairabhUShitairlambasaTaistathAnyaiH | sa~nchukShubhe chAsya puraM tura~Ngairbalena maitryA cha dhanena chAptaiH || 2.4 puShTAshcha tuShTAshcha tadAsya rAjye sAdhvyo.arajaskA guNavatpayaskAH | udagravatsaiH sahitA babhUvurbahvyo bahukShIraduhashcha gAvaH || 2.5 madhyasthatAM tasya ripurjagAma madhyasvabhAvaH prayayau suhR^ittvam | visheShato dArDhyamiyAya mitraM dvAvasya pakShAvaparastu nAsham || 2.6 tathAsya mandAnilameghashabdaH saudAminIkuNDalamaNDitA~NgaH | vinAshmavarShAshanipAtadoShaiH kAle cha deshe pravavarSha devaH || 2.7 ruroha saMyak phalavadyathArtu tadAkR^itenApi kR^iShishrameNa | tA eva chaivauShadhayo rasena sAreNa chaivAbhyadhikA babhUvuH || 2.8 sharIrasandehakare.api kAle sa~NgrAmasammarda iva pravR^itte | svasthAH sukhaM chaiva nirAmayaM cha prajaj~nire garbhadharAshcha nAryaH || 2.9 yachcha pratibhvo vibhave.api shakye na prArthayanti sma narAH parebhyaH | abhyarthitaH sUkShmadhano.api chAyaM tadA na kashchidvimukho babhUva || 2.10 nAshe vadho bandhuShu nApyadAtA naivAvrato nAnR^itiko na hiMsraH | AsIttadA kashchana tasya rAjye rAj~no yayAteriva nAhuShasya || 2.11 udyAnadevAyatanAshramANAM kUpaprapApuShkariNIvanAnAm | chakruH kriyAstatra cha dharmakAmAH pratyakShataH svargamivopalabhya || 2.12 muktashcha durbhikShabhayAmayebhyo hR^iShTo janaH svargamivAbhireme | patnIM patirvA mahiShI patiM vA parasparaM na vyabhicheratushcha || 2.13 kashchitsiSheve rataye na kAmaM kAmArthamarthaM na jugopa kashchit | kashchiddhanArthaM na chachAra dharmaM dharmAya kashchinna chakAra hiMsAm || 2.14 steyAdibhishchApyabhitashcha naShTaM svasthaM svachakraM parachakramuktam | kShemaM subhikShaM cha babhUva tasya purANyaraNyAni yathaiva rAShTre || 2.15 tadA hi tajjanmani tasya rAj~no manorivAdityasutasya rAjye | chachAra harShaH praNanAsha pApmA jajvAla dharmaH kaluShaH shashAma || 2.16 evaMvidhA rAjasutasya tasya sarvArthasiddhishcha yato babhUva | tato nR^ipastasya sutasya nAma sarvArthasiddho.ayamiti prachakre || 2.17 devI tu mAyA vibudharShikalpaM dR^iShTvA vishAlaM tanayaprabhAvam | jAtaM praharShaM na shashAka soDhuM tato.avinAshAya divaM jagAma || 2.18 tataH kumAraM suragarbhakalpaM snehena bhAvena cha nirvisheSham | mAtR^iShvasA mAtR^isamaprabhAvA saMvardhayAmAtmajavadbabhUva || 2.19 tataH sa bAlArka ivodayasthaH samIrito vahnirivAnilena | krameNa samyagvavR^idhe kumArastArAdhipaH pakSha ivAtamaske || 2.20 tato mahArhANi cha chandanAni ratnAvalIshchauShadhibhiH sagarbhAH | mR^igaprayuktAnrathakAMshcha haimAnAchakrire.asmai suhR^idAlayebhyaH || 2.21 vayo.anurUpANi cha bhUShaNAni hiraNmayA hastimR^igAshvakAshcha | rathAshcha gAvo vasanaprayuktA gantrIshcha chAmIkararUpyachitrAH || 2.22 evaM sa taistairviShayopachArairvayo.anurUpairupacharyamANaH | bAlo.apyabAlapratimo babhUva dhR^ityA cha shauchena dhiyA shriyA cha || 2.23 vayashcha kaumAramatItya madhyaM samprApya bAlaH sa hi rAjasUnuH | alpairahobhirbahuvarShagamyA jagrAha vidyAH svakulAnurUpAH || 2.24 naiHshreyasaM tasya tu bhavyamarthaM shrutvA purastAdasitAnmahArSheH | kAmeShu sa~NgaM janayAmbabhUva vR^iddhirbhavachchAkyakulasya rAj~naH || 2.25 kulAttato.asmai sthirashIlayuktAtsAdhvIM vapurhrIvinayopapannAm | yashodharAM nAma yashovishAlAM tulyAbhidhAnaM shriyamAjuhAva || 2.26 athAparaM bhUmipateH priyo.ayaM sanatkumArapratimaH kumAraH | sArdhaM tayA shAkyanarendravadhvA shachyA sahasrAkSha ivAbhireme || 2.27 ki~nchinmanaHkShobhakaraM pratIpaM katha~ncha pashyediti so.anuchintya | vAsaM nR^ipo hyAdishati sma tasmai harmyodareShveva na bhUprachAram || 2.28 tataH sharattoyadapANDareShu bhUmau vimAneShviva ra~njiteShu | harmyeShu sarvartusukhAshrayeShu strINAmudArairvijahAra tUryaiH || 2.29 kalairhi chAmIkarabaddhakakShairnArIkarAgrAbhihatairmR^ida~NgaiH | varApsaronR^ityasamaishcha nR^ityaiH kailAsavattadbhavanaM rarAja || 2.30 vAgbhiH kalAbhirlalitaishcha hArairmadaiH sakhelairmadhuraishcha hAsaiH | taM tatra nAryo ramayAmbabhUvurbhrUva~nchitairardhanirIkShitaishcha || 2.31 tatashcha kAmAshrayapaNDitAbhiH strIbhirgR^ihIto ratikarkashAbhiH | vimAnapR^iShThAnna mahIM jagAma vimAnapR^iShthAdiva puNyakarmA || 2.32 nR^ipastu tasyaiva vivR^iddhihetostadbhAvinArthena cha chodyamAnaH | shame.abhireme virarAma pApAdbheje damaM saMvibabhAja sAdhUn || 2.33 nAdhIravat kAmasukhe sasa~nje na saMrara~nje viShamaM jananyAm | dhR^ityendriyAshvAMshchapalAn vijigye bandhUMshcha paurAMshcha guNairjigAya || 2.34 nAdhyaiShTa duHkhAya parasya vidyAM j~nAnaM shivaM yattu tadadhyagIShTa | svAbhyaH prajAbhyo hi yathA tathaiva sarvaprajAbhyaH shivamAshashaMse || 2.35 taM bhAsuraM chA~NgirasAdhidevaM yathAvadAnarcha tadAyuShe saH | juhAva havyAnyakR^ishe kR^ishAnau dadau dvijebhyaH kR^ishanaM cha gAshcha || 2.36 sasnau sharIraM pavituM manashcha tIrthAmbubhishchaiva guNAMbubhishcha | vedopadiShTaM samamAtmajaM cha somaM papau shAntisukhaM cha hArdam || 2.37 sAntvaM babhAShe na cha nArthavadyajjajalpa tattvaM na cha vipriyaM yat | sAntvaM hyatatvaM paruShaM cha tattvaM hriyAshakannAtmana eva vaktum || 2.38 iShTeShvaniShTeShu cha kAryavatsu na rAgadoShAshrayatAM prapede | shivaM siSheve.avyavahAralabdhaM yaj~naM hi mene na tathA yathAvat || 2.39 AshAvate chAbhigatAya sadyo deyAmbubhistarShamachechChidiShTa | yuddhAdR^ite vR^ittaparashvadhena dvidarpamudvR^ittamabebhidiShTa || 2.40 ekaM vininye sa jugopa sapta saptaiva tatyAja rarakSha pa~ncha | prApa trivargaM bubudhe trivargaM jaj~ne dvivargaM prajahau dvivargam || 2.41 kR^itAgaso.api pratipAdya vadhyAnnAjIghanannApi ruShA dadarsha | babandha sAntvena phalena chaitAMstyAgo.api teShAM hyanapAyadR^iShTaH || 2.42 ArShANyachArItparamavratAni vairANyahAsIchChirasambhR^itAni | yashAMsi chApadguNagandhavanti rajAMsyahAsInmalinIkarANi || 2.43 na chAjihIrShIdbalimapravR^ittaM na chAchikIrShItparavastvabhidhyAm | na chAvivakShIddviShatAmadharmaM na chAdidhakShIddhR^idayena manyum || 2.44 tasmiMstathA bhUmipatau pravR^itte bhR^ityAshcha paurAshcha tathaiva cheruH | shamAtmake chetasi viprasanne prayuktayogasya yathendriyANi || 2.45 kAle tatashchArupayodharAyAM yashodharAyAM suyashodharAyAm | shauddhodanerAhusapatnavaktro jaj~ne suto rAhula eva nAmnA || 2.46 atheShTaputraH paramapratItaH kulasya vR^iddhiM prati bhUmipAlaH | yathaiva putraprasave nananda tathaiva pautraprasave nananda || 2.47 pautrasya me putragato mamaiva snehaH kathaM syAditi jAtaharShaH | kAle sa taM taM vidhimAlalambe putrapriyaH svargamivArurukShan || 2.48 sthitvA pathi prAthamakalpikAnAM rAjarShabhANAM yashasAnvitAnAm | shuklAnyamuktvApi tapAMsyatapta yaj~ne cha hiMsArahitairayaShTa || 2.49 ajAjvaliShTAtha sa puNyakarmA nR^ipashriyA chaiva tapaHshriyA cha | kulena vR^ittena dhiyA cha dIptastejaH sahasrAMshurivotsisR^ikShuH || 2.50 svAyambhuvaM chArchikamarchayitvA jajApa putrasthitaye sthitashrIH | chakAra karmANi cha duShkarANi prajAH sisR^ikShuH ka ivAdikAle || 2.51 tatjyAja shastraM vimamarsha shAstraM shamaM siSheve niyamaM viShehe | vashIva ka~nchidviShayaM na bheje piteva sarvAnviShayAn dadarsha || 2.52 babhAra rAjyaM sa hi putrahetoH putraM kulArthaM yashase kulaM tu | svargAya shabdaM divamAtmahetordharmArthamAtmasthitimAchakA~NkSha || 2.53 evaM sa dharmaM vividhaM chakAra sadbhirnipAtaM shrutitashcha siddham | dR^iShTvA kathaM putramukhaM suto me vanaM na yAyAditi nAthamAnaH || 2.54 rirakShiShantaH shriyamAtmasaMsthA rakShanti putrAn bhuvi bhUmipAlAH | putraM narendraH sa tu dharmakAmo rarakSha dharmAdviShayeShvamu~nchat || 2.55 vanamanupamasattvA bodhisattvAstu sarve viShayasukharasaj~nA jagmurutpannaputrAH | ata upachitakarmA rUDhamUle.api hetau sa ratimupasiSheve bodhimApannayAvat || 2.56 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.antaHpuravihAro nAma dvitIyaH sargaH || 2 || \medskip\hrule\medskip ##Book III [##saMvegotpattiH##]## tataH kadAchinmR^idushAdvalAni puMskokilonnAditapAdapAni | shushrAva padmAkaramaNDitAni shIte nibaddhAni sa kAnanAni || 3.1 shrutvA tataH strIjanavallabhAnAM manoj~nabhAvaM purakAnanAnAm | bahiHprayANAya chakAra buddhimantargR^ihe nAga ivAvaruddhaH || 3.2 tato nR^ipastasya nishamya bhAvaM putrAbhidhAnasya manorathasya | snehasya lakShmyA vayasashcha yogyAm-Aj~nApayAmAsa vihArayAtrAm || 3.3 nivartayAmAsa cha rAjamArge sampAtamArtasya pR^ithagjanasya | mA bhUtkumAraH sukumArachittaH saMvignachetA iva manyamAnaH || 3.4 pratya~NgahInAn vikalendriyAMshcha jIrNAturAdIn kR^ipaNAMshcha bhikShUn | tataH samutsArya pareNa sAmnA shobhAM parA rAjapathasya chakruH || 3.5 tataH kR^ite shrImati rAjamArge shrImAn vinItAnucharaH kumAraH | prAsAdapR^iShThAdavatIrya kAle kR^itAbhyanuj~no nR^ipamabhyagachchat || 3.6 atho narendraH sutamAgatAshruH shirasyupAghrAya chiraM nirIkShya | gachcheti chAj~nApayati sma vAchA snehAnna chainaM manasA mumocha || 3.7 tataH sa jAmbUnadabhANDabhR^idbhiryuktaM chaturbhirnibhR^itaistura~NgaiH | aklIvavidhyuchchuchirashmidhArAM hiraNmayaM syandanamAruroha || 3.8 tataH prakIrNojjvalapuShpajAlaM viShaktamAlyaM prachalatpatAkam | mArgaM prapede sadR^ishAnuyAtrashchandraH sanakShatra ivAntarIkSham || 3.9 kautUhalAtsphItataraishcha netrairnIlotpalAbhairiva kIryamANaH | shanaiH shanai rAjapathaM jagAhe pauraiH samantAdabhivIkShyamANaH || 3.10 taM tuShTuvuH saumyaguNena kechidvavandire dIptatayA tathAnye | saumukhyatastu shriyamasya kechidvaipulyamAshaMsiShurAyuShashcha || 3.11 niHsR^itya kubjAshcha mahAkulebhyo vyUhAshcha kairAtakavAmanAnAm | nAryaH kR^ishebhyashcha niveshanebhyo devAnuyAnadhvajavat praNemuH || 3.12 tataH kumAraH khalu gachchatIti shrutvA striyaH preShyajanAtpravR^ittim | didR^ikShayA harmyatalAni jagmurjanena mAnyena kR^itAbhyanuj~nAH || 3.13 tAH srastakA~nchIguNavighnitAshcha suptaprabuddhAkulalochanAshcha | vR^ittAntavinyastavibhUShaNAshcha kautUhalenApi bhR^itAH parIyuH || 3.14 prAsAdasopAnatalapraNAdaiH kA~nchIravairnUpuranisvanaishcha | vibhrAmayantyo gR^ihapakShisa~NghAnanyonyavegAMshcha samAkShipantyaH || 3.15 kAsA~nchidAsAM tu varA~NganAnAM jAtatvarANAmapi sotsukAnAm | gatiM gurutvAjjagR^ihurvishAlAH shroNIrathAH pInapayodharAshcha || 3.16 shIghraM samarthApi tu gantumanyA gatiM nijagrAha yayau na tUrNam | hriyA pragalbhAni nigUhamAnA rahaH prayuktAni vibhUShaNAni || 3.17 parasparotpIDanapiNDitAnAM sammardasaMshobhitakuNDalAnAm | tAsAM tadA sasvanabhUShaNAnAM vAtAyaneShvaprashamo babhUva || 3.18 vAtAyanebhyastu viniHsR^itAni parasparopAsitakuNDalAni | strINAM virejurmukhapa~NkajAni saktAni harmyeShviva pa~NkajAni || 3.19 tato vimAnairyuvatIkalApaiH kautUhalodghATitavAtayAnaiH | shrImatsamantAnnagaraM babhAse viyadvimAnairiva sApsarobhiH || 3.20 vAtAyanAnAmavishAlabhAvAdanyonyagaNDArpitakuNDalAni | mukhAni rejuH pramadottamAnAM baddhAH kalApa iva pa~NkajAnAm || 3.21 tasmin kumAraM pathi vIkShamANAH striyo babhurgAmiva gantukAmAH | UrdhvonmukhAshchainamudIkShamANA narA babhurdyAmiva gantukAmAH || 3.22 dR^iShTvA cha taM rAjasutaM striyastA jAjvalyamAnaM vapuShA shriyA cha | dhanyAsya bhAryeti shanairavocha~nshuddhairmanobhiH khalu nAnyabhAvAt || 3.23 ayaM kila vyAyatapInabAhU rUpeNa sAkShAdiva puShpaketuH | tyaktvA shriyaM dharmamupeShyatIti tasmin hitA gauravameva chakruH || 3.24 kIrNaM tathA rAjapathaM kumAraH paurairvinItaiH shuchidhIraveShaiH | tatpUrvamAlokya jaharSha ki~nchinmene punarbhAvamivAtmanashcha || 3.25 puraM tu tatsvargamiva prahR^iShTaM shuddhAdhivAsAH samavekShya devAH | jIrNaM naraM nirmamire prayAtuM sa~nchodanArthaM kShitipAtmajasya || 3.26 tataH kumAro jarayAbhibhUtaM dR^iShTvA narebhyaH pR^ithagAkR^itiM tam | uvAcha sa~NgrAhakamAgatAsthastatraiva niShkampaniviShTadR^iShTiH || 3.27 ka eSha bhoH sUta naro.abhyupetaH keshaiH sitairyaShTiviShaktahastaH | bhrUsaMvR^itAkShaH shithilAnatA~NgaH kiM vikriyaiShA prakR^itiryadR^ichchA || 3.28 ityevamuktaH sa rathapraNetA nivedayAmAsa nR^ipAtmajAya | saMrakShyamapyarthamadoShadarshI taireva devaiH kR^itabuddhimohaH || 3.29 rUpasya hartrI vyasanaM balasya shokasya yonirnidhanaM ratInAm | nAshaH smR^itInAM ripurindriyANAmeShA jarA nAma yayaiSha bhagnaH || 3.30 pItaM hyanenApi payaH shishutve kAlena bhUyaH parimR^iShTamurvyAm | krameNa bhUtvA cha yuvA vapuShmAn krameNa tenaiva jarAmupetaH || 3.31 ityevamukte chalitaH sa ki~nchidrAjAtmajaH sUtamidaM babhAShe | kimeSha doSho bhavitA mamApItyasmai tataH sArathirabhyuvAcha || 3.32 AyuShmato.apyeSha vayaHprakarShAnniHsaMshayaM kAlavashena bhAvI | evaM jarAM rUpavinAshayitrIM jAnAti chaivechChati chaiSha lokaH || 3.33 tataH sa pUrvAshayashuddhabuddhirvistIrNakalpAchitapuNyakarmA | shrutvA jarAM saMvivije mahAtmA mahAshanerghoShamivAntike gauH || 3.34 niHshvasya dIrghaM sa shiraH prakampya tasmiMshcha jIrNe viniveshya chakShuH | tAM chaiva dR^iShTvA janatAM saharShAM vAkyaM sa saMvignamidaM jagAda || 3.35 evaM jarA hanti cha nirvisheShaM smR^itiM cha rUpaM cha parAkramaM cha | na chaiva saMvegamupaiti lokaH pratyakShato.apIdR^ishamIkShamANaH || 3.36 evaM gate sUta nivartayAshvAn shIghraM gR^ihANyeva bhavAnprayAtu | udyAnabhUmau hi kuto ratirme jarAbhave chetasi vartamAne || 3.37 athAj~nayA bhartR^isutasya tasya nivartayAmAsa rathaM niyantA | tataH kumAro bhavanaM tadeva chintAvashaH shUnyamiva prapede || 3.38 yadA tu tatraiva na sharma lebhe jarA jareti praparIkShamANaH | tato narendrAnumataH sa bhUyaH krameNa tenaiva bahirjagAma || 3.39 athAparaM vyAdhiparItadehaM ta eva devAH sasR^ijurmanuShyam | dR^iShTvA cha taM sArathimAbabhAShe shauddhodanistadgatadR^iShTireva || 3.40 sthUlodaraH shvAsachalachCharIraH srastAMsabAhuH kR^ishapANDugAtraH | ambeti vAchaM karuNaM bruvANaH paraM samAshliShya naraH ka eShaH || 3.41 tato.abravItsArathirasya saumya dhAtuprakopaprabhavaH pravR^iddhaH | rogAbhidhAnaH sumahAnanarthaH shakro.api yenaiSha kR^ito.asvatantraH || 3.42 ityUchivAn rAjasutaH sa bhUyastaM sAnukampo naramIkShamANaH | asyaiva jAtaH pR^ithageSha doShaH sAmAnyato rogabhayaM prajAnAm || 3.43 tato babhAShe sa rathapraNetA kumAra sAdhAraNa eSha doShaH | evaM hi rogaiH paripIDyamAno rujAturo harShamupaiti lokaH || 3.44 iti shrutArthaH sa viShaNNachetAH prAvepatAmbUrmigataH shashIva | idaM cha vAkyaM karuNAyamAnaH provAcha ki~nchinmR^idunA svareNa || 3.45 idaM cha rogavyasanaM prajAnAM pashyaMshcha vishrambhamupaiti lokaH | vistIrNavij~nAnamaho narANAM hasanti ye rogabhayairamuktAH || 3.46 nivartyatAM sUta vahiHprayANAnnarendrasadmaiva rathaH prayAtu | shrutvA cha me rogabhayaM ratibhyaH pratyAhataM sa~NkuchatIva chetaH || 3.47 tato nivR^ittaH sa nivR^ittaharShaH pradhyAnayuktaH pravivesha sadma | taM dvistathA prekShya cha sannivR^ittaM puryAgamaM bhUmipatishchakAra || 3.48 shrutvA nimittaM tu nivartanasya santyaktamAtmAnamanena mene | mArgasya shauchAdhikR^itAya chaiva chukrosha ruShTo.api cha nogradaNDaH || 3.49 bhUyashcha tasmai vidadhe sutAya visheShayuktaM viShayaprakAram | chalendriyatvAdapi nApi shakto nAsmAnvijahyAditi nAthamAnaH || 3.50 yadA cha shabdAdibhirindriyArthairantaHpure naiva suto.asya reme | tato vahirvyAdishati sma yAtrAM rasAntaraM syAditi manyamAnaH || 3.51 snehAchcha bhAvaM tanayasya buddhvA saMvegadoShAnavichintya kAMshchit | yogyAH samAj~nApayati sma tatra kalAsvabhij~na iti vAramukhyAH || 3.52 tato visheSheNa narendramArge svala~NkR^ite chaiva parIkShite cha | vyatyAsya sUtaM cha rathaM cha rAjA prasthApayAmAsa bahiH kumAram || 3.53 tatastathA gachchati rAjaputre taireva devairvihito gatAsuH | taM chaiva mArge mR^itamuhyamAnaM sUtaH kumArashcha dadarsha nAnyaH || 3.54 athAbravIdrAjasutaH sa sUtaM naraishchaturbhirhriyate ka eShaH | dInairmanuShyairanugamyamAno yo bhUShito.ashvAsyavarudyate cha || 3.55 tataH sa shuddhAtmabhireva devaiH shuddhAdhivAsairabhibhUtachetAH | avAchyamapyarthamimaM niyantA pravyAjahArArthavidIshvarAya || 3.56 buddhIndriyaprANaguNairviyuktaH supto visa~nj~nastR^iNakAShThabhUtaH | sambadhya saMrakShya cha yatnavadbhiH priyApriyaistyajyata eSha ko.api || 3.57 iti praNetuH sa nishamya vAkyaM sa~nchukShubhe ki~nchiduvAcha chainam | kiM kevalasyaiva janasya dharmaH sarvaprajAnAmayamIdR^isho.antaH || 3.58 tataH praNetA vadati sma tasmai sarvaprajAnAmayamantakarmA | hInasya madhyasya mahAtmano vA sarvasya loke niyato vinAshaH || 3.59 tataH sa dhIro.api narendrasUnuH shrutvaiva mR^ityuM viShasAda sadyaH | aMsena saMshliShya cha kUbarAgraM provAcha nihrAdavatA svareNa || 3.60 iyaM cha niShThA niyataM prajAnAM pramAdyati tyaktabhayashcha lokaH | manAMsi sha~Nke kaThinAni nR^iNAM svasthAstathA hyadhvani vartamAnAH || 3.61 tasmAdrathaM sUta nivartyatAM no vihArabhUmau na hi deshakAlaH | jAnanvinAshaM kathamArttikAle sachetanaH syAdiha hi pramattaH || 3.62 iti bruvANe.api narAdhipAtmaje nivartayAmAsa sa naiva taM ratham | visheShayuktaM tu narendrashAsanAtsa padmakhaNDaM vanameva niryayau || 3.63 tataH shivaM kusumitabAlapAdapaM paribhramatpramuditamattakokilam | vipAnavatsakamalachArudIrghikaM dadarsha tadvanamiva nandanaM vanam || 3.64 varA~NganAgaNakalilaM nR^ipAtmajastato balAdvanamabhinIyate sma tat | varApsarovR^itamalakAdhipAlayaM navavrato muniriva vighnakAtaraH || 3.65 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye saMvegautpattirnAma tR^itIyaH sargaH || 3 || \medskip\hrule\medskip ##Book IV [##strIvighAtano##]## tatastasmAt purodyAnAt kautUhalachalekShaNAH | pratyujjagmurnR^ipasutaM prAptaM varamiva striyaH || 4.1 abhigamya cha tAstasmai vismayotphullalochanAH | chakrire samudAchAraM padmakoshanibhaiH karaiH || 4.2 tasthushcha parivAryainaM manmathAkShiptachetasaH | nishchalaiH prItivikachaiH pibantya iva lochanaiH || 4.3 taM hi tA menire nAryaH kAmo vigrahavAniti | shobhitaM lakShaNairdIptaiH sahajairbhUShaNairiva || 4.4 saumyatvAchchaiva dhairyAchCha kAshchidenaM prajaj~nire | avatIrNo mahIM sAkShAd sudhAMshushchandramA iva || 4.5 tasya tA vapuShAkShiptA nirgrahItuM jajR^imbhire | anyonyaM dR^iShTibhirgatvA shanaishcha vinishashvasuH || 4.6 evaM tA dR^iShTimAtreNa nAryo dadR^ishureva tam | na vyAjahrurna jahasuH prabhAveNAsya yantritAH || 4.7 tAstathA tu nirArambhA dR^iShTvA praNayaviklavAH | purohitasuto dhImAnudAyI vAkyamabravIt || 4.8 sarvAH sarvakalAj~nAH stha bhAvagrahaNapaNDitAH | rUpachAturyasampannAH svaguNairmukhyatAM gatAH || 4.9 shobhayeta guNairebhirapi tAnuttarAn kurUn | kuverasyApi cha krIDaM prAgeva vasudhAmimAm || 4.10 shaktAshchAlayituM yUyaM vItarAgAnR^iShInapi | apsarobhishcha kalitAn grahItuM vibudhAnapi || 4.11 bhAvaj~nAnena hAvena chAturyAdrUpasampadA | strINAmeva cha shaktAH stha saMrAge kiM punarnR^iNAm || 4.12 tAsAmevaMvidhAnAM vo niyuktAnAM svagochare | iyamevaMvidhA cheShTA na tuShTo.asmyArjavena vaH || 4.13 idaM navavadhUnAM vo hrIniku~nchitachakShuShAm | sadR^ishaM cheShTitaM hi syAdapi vA gopayoShitAm || 4.14 yadyapi syAdayaM vIraH shrIprabhAvAnmahAniti | strINAmapi mahatteja iti kAryo.atra nishchayaH || 4.15 purA hi kAshisundaryA veshavadhvA mahAnR^iShiH | tADito.abhUt padanyAsAddurdharSho daivatairapi || 4.16 manthAlagautamo bhikShurja~NghayA bAlamukhyayA | piprIShushcha tadarthArthaM vyasUn niraharat purA || 4.17 gautamaM dIrghatapasaM mahArShiM dIrghajIvinam | yoShit santoShayAmAsa varNasthAnAvarA satI || 4.18 R^iShyashR^i~NgaM munisutaM tathaiva strIShvapaNDitam | upAyairvividhaiH shAntA jagrAha cha jahAra cha || 4.19 vishvAmitro maharShishcha vigADho.api mahattapAH | dashavarShANyaraNyastho ghR^itAchyApsarasA hR^itaH || 4.20 evamAdInR^iShIMstAMstAnanayan vikriyAM striyaH | lalitaM pUrvavayasaM kiM punarnR^ipateH sutam || 4.21 tadevaM sati vishrabdhaM prayatadhvaM tathA yathA | iyaM nR^ipasya vaMshashrIrito na syAtparA~NmukhI || 4.22 yA hi kAshchidyuvatayo haranti sadR^ishaM janam | nikR^iShTotkR^iShTayorbhAvaM yA gR^ihNanti tu tAH striyaH || 4.23 ityudAyivachaH shrutvA tA viddhA iva yoShitaH | samAruruhurAtmAnaM kumAragrahaNaM prati || 4.24 tA bhrUbhiH prekShitairbhAvairhasitairlalitairgataiH | chakrurAkShepikAshcheShTA bhItabhItA ivA~NganAH || 4.25 rAj~nastu viniyogena kumArasya cha mArdavAt | jahruH kShipramavishrambhaM madena madanena cha || 4.26 atha nArIjanavR^itaH kumAro vyacharadvanam | vAsitAyUthasahitaH karIva himavadvanam || 4.27 sa tasmin kAnane ramye jajvAla strIpuraHsaraH | AkrIDa iva babhrAje vivasvAnapsarovR^itaH || 4.28 madenAvarjitA nAma taM kAshchittatra yoShitaH | kaThinaiH paspR^ishuH pInaiH sa~NghaTTairvalgubhiH stanaiH || 4.29 srastAMsakomalAlambamR^idubAhulatAbalA | anR^itaM skhalitaM kAchitkR^itvainaM sasvaje balAt || 4.30 kAchit tAmrAdharoShThena mukhenAsavagandhinA | vinishashvAsa karNe.asya rahasyaM shrUyatAmiti || 4.31 kAchidAj~nApayantIva provAchArdrAnulepanA | iha bhaktiM kuruShveti hastaM saMshliShya lipsayA || 4.32 muhurmuhurmadavyAjasrastanIlAMshukAparA | AlakShyarasanA reje sphuradvidyudiva kShapA || 4.33 kAshchitkanakakA~nchIbhirmukharAbhiritastataH | babhramurdarshayantyo.asya shroNIstanvaMshukAvR^itAH || 4.34 chUtashAkhAM kusumitAM pragR^ihyAnyA lalambire | suvarNakalashaprakhyAn darshayantyaH payodharAn || 4.35 kAchitpadmavanAdetya sapadmA padmalochanA | padmavaktrasya pArshve.asya padmashrIriva tasthuShI || 4.36 madhuraM gItamanvarthaM kAchitsAbhinayaM jagau | taM svasthaM chodayantIva va~nchito.asItyavekShitaiH || 4.37 shubhena vadanenAnyA bhrUkArmukavikarShiNA | prAvR^ityAnuchakArAsya cheShTitaM vIralIlayA || 4.38 pInavalgustanI kAchidvAtAghUrNitakuNDalA | uchchairavajahAsainaM samApnotu bhavAniti || 4.39 apayAntaM tathaivAnyA babandhurmAlyadAmabhiH | kAshchitsAkShepamadhurairjagR^ihurvachanA~NkushaiH || 4.40 pratiyogArthinI kAchidgR^ihItvA chUtavallarIm | idaM puShpaM tu kasyeti paprachcha madaviklavA || 4.41 kAchitpuruShavatkR^itvA gatiM saMsthAnameva cha | uvAchainaM jitaH strIbhirjaya bhoH pR^ithivImimAm || 4.42 atha loleksaNA kAchijjighrantI nIlamutpalam | ki~nchinmadakalairvAkyairnR^ipAtmajamabhAShata || 4.43 pashya bhartashchitaM chUtaM kusumairmadhugandhibhiH | hemapa~njararuddho vA kokilo yatra kUjati || 4.44 ashoko dR^ishyatAmeSha kAmishokavivardhanaH | ruvanti bhramarA yatra dahyamAnA ivAgninA || 4.45 chUtayaShTyA samAshliShTo dR^ishyatAM tilakadrumaH | shuklavAsA iva naraH striyA pItA~NgarAgayA || 4.46 phullaM kuruvakaM pashya nirmuktAlaktakaprabham | yo nakhaprabhayA strINAM nirbhartsita ivAnataH || 4.47 bAlAshokashcha nichito dR^ishyatAmeSha pallavaiH | yo.asmAkaM hastashobhAbhirlajjamAna iva sthitaH || 4.48 dIrghikAM prAvR^itAM pashya tIrajaiH sinduvArakaiH | pANDurAMshukasaMvItAM shayAnAM pramadAmiva || 4.49 dR^ishyatAM strIShu mAhAtmyaM chakravAko hyasau jale | pR^iShThataH preShyavadbhAryAmanuvR^ityAnugachchati || 4.50 mattasya parapuShTasya ruvataH shrUyatAM dhvaniH | aparaH kokilo.anutkaH pratishrutyeva kUjati || 4.51 api nAma viha~NgAnAM vasantenAhito madaH | na tu chintayatashchittaM janasya prAj~namAninaH || 4.52 ityevaM tA yuvatayo manmathoddAmachetasaH | kumAraM vividhaistaistairupachakramire nayaiH || 4.53 evamAkShipyamANo.api sa tu dhairyAvR^itendriyaH | martavyamiti sodvego na jaharSha na sismiye || 4.54 tAsAM tattvena vasthAnaM dR^iShTvA sa puruShottamaH | sasaMvignena dhIreNa chintayAmAsa chetasA || 4.55 kiM vinA nAvagachchanti chapalaM yauvanaM striyaH | yato rUpeNa sampannaM jareyaM nAshayiShyati || 4.56 nUnametA na pashyanti kasyachid rogasamplavam | tathA hR^iShTA bhayaM tyaktvA jagati vyAdhidharmiNi || 4.57 anabhij~nAshcha suvyaktaM mR^ityoH sarvApahAriNaH | tathA svasthA nirudvegAH krIDanti cha hasanti cha || 4.58 jarAM vyAdhiM cha mR^ityuM cha ko hi jAnan sachetanaH | svasthastiShThan niShIdedvA supedvA kiM punarhaset || 4.59 yastu dR^iShTvA paraM jIrNaM vyAdhitaM mR^itameva cha | svastho bhavati nodvigno yathAchetAstathaiva saH || 4.60 viyujyamAne.api tarau puShpairapi phalairapi | patati chchidyamAne vA taruranyo na shochate || 4.61 iti dhyAnaparaM dR^iShTvA viShayebhyo gataspR^iham | udAyI nItishAstraj~nastamuvAcha suhR^ittayA || 4.62 ahaM nR^ipatinA dattaH sakhA tubhyaM kShamaH kila | yasmAttvayi vivakShA me tayA praNayavattayA || 4.63 ahitAt pratiShedhashcha hite chAnupravartanam | vyasane chAparityAgastrividhaM mitralakShaNam || 4.64 so.ahaM maitrIM pratij~nAya puruShArthAtparA~Nmukham | yadi tvAM samupekSheyaM na bhavenmitratA mayi || 4.65 tadbravImi suhR^idbhUtvA taruNasya vapuShmataH | idaM na pratirUpaM te strIShvadAkShiNyamIdR^isham || 4.66 anR^itenApi nArINAM yuktaM samanuvartanam | tadvrIDAparihArArthamAtmaratyarthameva cha || 4.67 sannatischAnuvR^ittishcha strINAM hR^idayabandhanam | snehasya hi guNA yonirmAnakAmAshcha yoShitaH || 4.68 tadarhasi vishAlAkSha hR^idaye.api parA~Nmukhe | rUpasyAsyAnurUpeNa dAkShiNyenAnuvartitum || 4.69 dAkShiNyamauShadhaM strINAM dAkShiNyaM bhUShaNaM param | dAkShiNyarahitaM rUpaM niShpuShpamiva kAnanam || 4.70 kiM vA dAkShiNyamAtreNa bhAvenAstu parigrahaH | viShayAn durlabhAMllabdhvA na hyavaj~nAtumarhasi || 4.71 kAmaM paramiti j~nAtvA devo.api hi purandaraH | gautamasya muneH patnImahalyAM chakame purA || 4.72 agastyaH prArthayAmAsa somabhAryAM cha rohiNIm | tasmAt tatsadR^ishaM lebhe lopAmudrAmiti shrutiH || 4.73 autathyasya cha bhAryAyAM mamatAyAM mahAtapAH | mArutyAM janayAmAsa bharadvAjaM bR^ihaspatiH || 4.74 bR^ihaspatermahiShyAM cha juhvatyAM juhvatAM varaH | budhaM vibudhadharmANaM janayAmAsa chandramAH || 4.75 kAlIm chaiva purA kanyAM jalaprabhavasambhavAm | jagAma yamunAtIre jAtarAgaH parAsharaH || 4.76 mAta~NgyAmakShamAlAyAM garhitAyAM riraMsayA | kapi~njalAdaM tanayaM vasiShTho.ajanayanmuniH || 4.77 yayAtishchaiva rAjarShirvayasyapi vinirgate | vishvAchyApsarasA sArdhaM reme chaitrarathe vane || 4.78 strIsaMsargaM vinAshAntaM pANDurj~nAtvApi kauravaH | mAdrIrUpaguNAkShiptaH siSheve kAmajaM sukham || 4.79 karAlajanakashchaiva hR^itvA brAhmaNakanyakAm | avApa bhraMsham apyeva na tu tyajechcha manmatham || 4.80 evamAdyA mahAtmAno viShayAn garhitAnapi | ratihetorbubhujire prAgeva guNasaMhitAn || 4.81 tvaM punarnyAyataH prAptAn balavAn rUpavAn yuvA | viShayAnavajAnAsi yatra saktamidaM jagat || 4.82 iti shrutvA vachastasya shlakShNamAgamasaMhitam | meghastanitanirghoShaH kumAraH pratyabhAShata || 4.83 upapannamidaM vAkyaM sauhArdavya~njakaM tvayi | atra cha tvAnuneShyAmi yatra mA duShThu manyase || 4.84 nAvajAnAmi viShayA~njAne lokaM tadAtmakam | anityaM tu jaganmatvA nAtra me ramate manaH || 4.85 jarA vyAdhishcha mR^ityushcha yadi na syAdidaM trayam | mamApi hi manoj~neShu viShayeShu ratirbhavet || 4.86 nityaM yadyapi hi strINAmetadeva vapurbhavet | sasaMvitkasya kAmeShu tathApi na ratiH kShamA || 4.87 yadA tu jarayA pItaM rUpamAsAM bhaviShyati | Atmano.apyanabhipretaM mohAttatra ratirbhavet || 4.88 mR^ityuvyAdhijarAdharmo mR^ityuvyAdhijarAtmabhiH | ramamANo.apyasaMvignaH samAno mR^igapakShibhiH || 4.89 yadapyAttha mahAtmAnaste.api kAmAtmakA iti | saMvego.atra na kartavyo yadA teShAmapi kShayaH || 4.90 mAhAtmyaM na cha tanmanye yatra sAmAnyataH kShayaH | viShayeShu prasaktirvA yuktirvA nAtmavattayA || 4.91 yadapyAtthAnR^itenApi strIjane vartyatAmiti | anR^itaM nAvagachchAmi dAkShiNyenApi ki~nchana || 4.92 na chAnuvartanaM tanme ruchitaM yatra nArjavam | sarvabhAvena samparko yadi nAsti dhigastu tat || 4.93 anR^ite shraddadhAnasya saktasyAdoShadarshinaH | kiM hi va~nchayitavyaM syAjjAtarAgasya chetasaH || 4.94 va~nchayanti cha yadyeva jAtarAgAH parasparam | nanu naiva kShamaM draShTuM narAH strINAM nR^iNAm striyaH || 4.95 tadevaM sati duHkhArttaM jarAmaraNabhoginam | na mAM kAmeShvanAryeShu pratArayitumarhasi || 4.96 aho.atidhIraM balavachcha te manashchaleShu kAmeShu cha sAradarshinaH | bhaye.api tIvre viShayeShu sajjase nirIkShamANo maraNAdhvani prajAH || 4.97 ahaM punarbhIruratIvaviklavo jarAvipadvyAdhibhayaM vichintayan | labhe na shAntiM na dhR^itiM kuto ratiM nishAmayan dIptamivAgninA jagat || 4.98 asaMshayaM mR^ityuriti prajAnato narasya rAgo hR^idi yasya jAyate | ayomayIM tasya paraimi chetanAM mahAbhaye rakShati yo na roditi || 4.99 athau kumArashcha vinishchayAtmikAM chakAra kAmAshrayaghAtinIM kathAm | janasya chakShurgamanIyamaNDalo mahIdharaM chAstamiyAya bhAskaraH || 4.100 tato vR^ithAdhAritabhUShaNasrajaH kalAguNaishcha praNayaishcha niShphalaiH | sva eva bhAve vinigR^ihya manmathaM puraM yayurbhagnamanorathAH striyaH || 4.101 tataH purodyAnagatAM janashriyaM nirIkShya sAyaM pratisaMhR^itAM punaH | anityatAM sarvagatAM vichintayan vivesha dhiShNyaM kShitipAlakAtmajaH || 4.102 tataH shrutvA rAjA viShayavimukhaM tasya tu mano na shishye tAM rAtriM hR^idayagatashalyo gaja iva | atha shrAnto mantre bahuvividhamArge sasachivo na so.anyatkAmebhyo niyamanamapashyatsutamateH || 4.103 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye strIvighAtano nAma chaturthaH sargaH || 4 || \medskip\hrule\medskip ##Book V [##abhiniShkramaNo##]## sa tathA viShayairvilobhyamAnaH paramohairapi shAkyarAjasUnuH | na jagAma ratiM na sharma lebhe hR^idaye siMha ivAtidigdhaviddhaH || 5.1 atha mantrisutaiH kShamaiH kadAchitsakhibhishchitrakathaiH kR^itAnuyAtraH | vanabhUmididR^ikShayA shamepsurnaradevAnumato vahiH pratasthe || 5.2 navarukmakhalInaki~NkiNIkaM prachalachChAmarachAruhemabhANDam | abhiruhya sa kaNThakaM sadashvaM prayayau ketumiva drumAbjaketuH || 5.3 sa nikR^iShTatarAM vanAntabhUmiM vanalobhAchcha yayau mahIguNechChuH | salilormivikArasIramArgAM vasudhAM chaiva dadarsha kR^iShyamANAm || 5.4 halabhinnavikIrNashaShpadarbhAM hatasUkShmakrimikANDajantukIrNAm | samavekShya rasAM tathAvidhAM tAM svajanasyeva badhe bhR^ishaM shushocha || 5.5 kR^iShataH puruShAMshcha vIkShamANaH pavanArkAMshurajovibhinnavarNAn | vahanaklamaviklavAMshcha dhuryAn paramAryaH paramAM kR^ipAM chakAra || 5.6 avatIrya tatastura~NgapR^iShThAchchanakairgAM vyacharat shuchA parItaH | jagato jananavyayaM vichinvan kR^ipaNaM khalvidamityuvAcha chArttaH || 5.7 manasA cha viviktatAmabhIpsuH suhR^idastAnanuyAyino nivArya | abhitAralachAruparNavatyA vijane mUlamupeyivAn sa jambvAH || 5.8 niShasAda cha patrakhoravatyAM bhuvi vaidUryanikAshashAdvalAyAm | jagataH prabhavavyayau vichintya manasashcha sthitimArgamAlalambe || 5.9 samavAptamanaH sthitishcha sadyo viShayechChAdibhirAdhibhishcha muktaH | savitarkavichAramApa shAntaM prathamaM dhyAnamanAshravaprakAram || 5.10 adhigamya tato vivekajaM tu paramaprItisukhaM [manaH] samAdhim | idameva tataH paraM pradadhyau manasA lokagatiM nishamya samyak || 5.11 kR^ipaNaM vata yajjanaH svayaM sannaraso vyAdhijarAvinAshadharmaH | jarayArditamAturaM mR^itaM vA paramaj~no vijugupsate madAndhaH || 5.12 iha chedahamIdR^ishaH svayaM san vijugupseya paraM tathAsvabhAvam | na bhavetsadR^ishaM hi tatkShamaM vA paramaM dharmamimaM vijAnato me || 5.13 iti tasya vipashyato yathAvajjagato vyAdhijarAvipattidoShAn | balayauvanajIvitapravR^ittau vijagAmAtmagato madaH kShaNena || 5.14 na jaharSha na chApi chAnutepe vichikitsAM na yayau na tandrinidre | na cha kAmaguNeShu saMrara~nje na cha didveSha paraM na chAvamene || 5.15 iti buddhiriyaM cha nIrajaskA vavR^idhe tasya mahAtmano vishuddhA | puruShairaparairadR^ishyamAnaH puruShashchopasasarpa bhikShuveshaH || 5.16 naradevasutastamabhyapR^ichchadvada ko.asIti shashaMsa so.atha tasmai | sa cha pu~Ngava janmamR^ityubhItaH shramaNaH pravrajito.asmi mokShahetoH || 5.17 jagati kShayadharmake mumukShurmR^igaye.ahaM shivamakShayaM padaM tat | ajano.anyajanairatulyabuddhirviShayebhyo vinivR^ittarAgadoShaH || 5.18 nivasan kvachideva vR^ikShamUle vijane vAyatane girau vane vA | vicharAmyaparigraho nirAshaH paramArthAya yathopapannabhikShuH || 5.19 iti pashyata eva rAjasUnoridamuktvA sa nabhaH samutpapAta | sa hi tadvapuranyabuddhidarshI smR^itaye tasya sameyivAn divaukAH || 5.20 gaganaM khagavadgate cha tasmin nR^ivaraH sa~njahR^iShe visismiye cha | upalabhya tatashcha dharmasa~nj~nAmabhiniryANavidhau matiM chakAra || 5.21 tata indrasamo jitendriyashcha pravivikShuH paramAshvamAruroha | parivartya janaM tvavekShamANastata evAbhimataM vanaM na bheje || 5.22 sa jarAmaraNakShayaM chikIrShurvanavAsAya matiM smR^itau nidhAya | pravivesha punaH puraM na kAmAdvanabhUmeriva maNDalaM dvipendraH || 5.23 sukhitA vata nirvR^itA cha sA strI patirIdR^iktvamivAyatAkSha yasyAH | iti taM samudIkShya rAjakanyA pravishantaM pathi sA~njalirjagAda || 5.24 atha ghoShamimaM mahAbhraghoShaH parishushrAva shamaM paraM cha lebhe | shrutavAMshcha hi nirvR^iteti shabdaM parinirvANavidhau matiM chakAra || 5.25 atha kA~nchanashailashR^i~NgavarShmA gajamegharShabhabAhunisvanAkShaH | kShayamakShayadharmajAtarAgaH shashisiMhAnanavikramaH prapede || 5.26 mR^igarAjagatistato.abhyagachchannR^ipatiM mantrigaNairupAsyamAnam | samitau marutAmiva jvalantaM maghavantaM tridive sanatkumAraH || 5.27 praNipatya cha sA~njalirbabhAShe disha mahyaM naradeva sAdhvanuj~nAm | parivivrajiShAmi mokShahetorniyato hyasya janasya viprayogaH || 5.28 iti tasya vacho nishamya rAjA kariNevAbhihato drumashchachAla | kamalapratime.a~njalau gR^ihItvA vachanaM chedamuvAcha vAShpakaNThaH || 5.29 pratisaMhara tAta buddhimetAM na hi kAlastava dharmasaMshrayasya | vayasi prathame matau chalAyAM bahudoShAM hi vadanti dharmacharyAm || 5.30 viShayeShu kutUhalendriyasya vratakhedeShvasamarthanishchayasya | taruNasya manashchalatyaraNyAdanabhij~nasya visheShato.avivekam || 5.31 mama tu priyadharma dharmakAlastvayi lakShmImavasR^ijya lakShyabhUte | sthiravikrama vikrameNa dharmastava hitvA tu guruM bhavedadharmaH || 5.32 tadimaM vyavasAyamutsR^ija tvaM bhava tAvannirato gR^ihasthadharme | puruShasya vayaHsukhAni bhuktvA ramaNIyo hi tapovanapraveshaH || 5.33 iti vAkyamidaM nishamya rAj~naH kalavi~Nkasvara uttaraM babhAShe | yadi me pratibhUshchaturShu rAjan bhavasi tvaM na tapovanaM shrayiShye || 5.34 na bhavenmaraNAya jIvitaM me viharetsvAsthyamidaM cha me na rogaH | na cha yauvanamAkShipejjarA me na cha sampattimapAharedvipattiH || 5.35 iti durlabhamarthamUchivAMsaM tanayaM vAkyamuvAcha shAkyarAjaH | tyaja buddhimatimAM gatipravR^ittAmavahAsyo.atimanorathakramashcha || 5.36 atha merugururguruM babhAShe yadi nAsti krama eSha nAsti vAryaH | sharaNAjjvalanena dahyamAnAnna hi nishchikramiShuM kShamaM grahItum || 5.37 jagatashcha yathA dhruvo viyogo na tu dharmAya varaM tvayaM viyogaH | avashaM nanu viprayojayenmAmakR^itasvArthamatR^iptameva mR^ityuH || 5.38 iti bhUmipatirnishamya tasya vyavasAyaM tanayasya nirmumukShoH | abhidhAya na yAsyatIti bhUyo vidadhe rakShaNamuttamAMshcha kAmAn || 5.39 sachivaistu nidarshito yathAvadbahumAnAt praNayAchcha shAstrapUrvam | guruNA cha nivArito.ashrupAtaiH praviveshAvasathaM tataH sa shochan || 5.40 chalakuNDalachumbitAnanAbhirghananishvAsavikampitastanIbhiH | vanitAbhiradhIralochanAbhirmR^igashAvAbhirivAbhyudIkShyamANaH || 5.41 sa hi kA~nchanaparvatAvadAto hR^idayonmAdakaro varA~NganAnAm | shravanA~NgavilochanAtmabhAvAn vachanasparshavapurguNairjahAra || 5.42 vigate divase tato vimAnaM vapuShA sUrya iva pradIpyamAnaH | timiraM vijighAMsurAtmabhAsA ravirudyanniva merumAruroha || 5.43 kanakojjvaladIptadIpavR^ikShaM varakAlAgurudhUpapUrNagarbham | adhiruhya sa vajrabhaktichitraM pravaraM kA~nchanamAsanaM siSheve || 5.44 tata uttamamuttamAshcha nAryo nishi tUryairupatasthurindrakalpam | himavachchirasIva chandragaure draviNendrAtmajamapsarogaNaughAH || 5.45 paramairapi divyatUryakalpaiH sa tu tairnaiva ratiM yayau na harSham | paramArthasukhAya tasya sAdhorabhinishchikramiShA yato na reme || 5.46 atha tatra suraistapovariShThairakaniShThairvyavasAyamasya buddhvA | yugapatpramadAjanasya nidrA vihitAsIdvikR^itAshcha gAtracheShTAH || 5.47 abhavachchayitA hi tatra kAchidviniveshya prachale kare kapolam | dayitAmapi rukmapattrachitrAM kupitevA~NkagatAM vihAya vINAm || 5.48 vibabhau karalagnaveNuranyA stanavisrastasitAMshukA shayAnA | R^ijuShaTpadapa~NktijuShTapadmA jalaphenaprahasattaTA nadIva || 5.49 navapuShkaragarbhakomalAbhyAM tapanIyojjvalasa~NgatA~NgadAbhyAm | svapiti sma tathA purA bhujAbhyAM parirabhya priyavanmR^ida~Ngameva || 5.50 navahATakabhUShaNAstathAnyA vasanaM pItamanuttamaM vasAnAH | avashA vata nidrayA nipeturgajabhagnA iva karNikArashAkhAH || 5.51 avalambya gavAkShapArshvamanyA shayitA chApavibhugnagAtrayaShTiH | virarAja vilambichAruhArA rachitA toraNashAlabha~njikeva || 5.52 maNikuNDaladaShTapatralekhaM mukhapadmaM vinataM tathAparasyAH | shatapatramivArdhachakranADaM sthitakAraNDavaghaTTitaM chakAshe || 5.53 aparAH shayitA yathopaviShTAH stanabhArairavamanyamAnagAtrAH | upaguhya parasparaM virejurbhujapAshaistapanIyapArihAryaiH || 5.54 mahatIM parivAdinIM cha kAchidvanitAli~Ngya sakhImiva prasuptA | vijughUrNa chalatsuvarNasUtrAM vadanenAkulakarNikojjvalena || 5.55 paNavaM yuvatirbhujAMsadeshAdavavisraMsitachArupAshamanyA | savilAsaratAntatAntamUrvorvivare kAntamivAbhinIya shishye || 5.56 aparA na babhurnimIlitAkShyo vipulAkShyo.api shubhabhruvo.api satyaH | pratisa~NkuchitAravindakoshAH savitaryastamite yathA nalinyaH || 5.57 shithilAkulamUrdhajA tathAnyA jaghanasrastavibhUShaNAMshukAntA | ashayiShTa vikIrNakaNThasUtrA gajabhagnA pratipAtitA~Nganeva || 5.58 aparAstvavashA hriyA viyuktA dhR^itimatyo.api vapurguNairupetAH | vinishashvasurulvaNaM shayAnA vikR^itAkShiptabhujA jajR^imbhire cha || 5.59 vyapaviddhavibhUShaNasrajo.anyA visR^itAgranthanavAsaso visa~nj~nAH | animIlitashuklanishchalAkShyo na virejuH shayitA gatAsukalpAH || 5.60 vivR^itAsyapuTA vivR^iddhagAtrA prapatadvaktrajalA prakAshaguhyA | aparA madaghUrNiteva shishye na babhAShe vikR^itaM vapuH pupoSha || 5.61 iti sattvakulAnurUparUpaM vividhaM sa pramadAjanaH shayAnaH | sarasaH sadR^ishaM babhAra rUpaM pavanAvarjitarugNapuShkarasya || 5.62 samavekShya tatashcha tAH shayAnA vikR^itAstA yuvatIradhIracheShTAH | guNavadvapuSho.api valgubhAso nR^ipasUnuH sa vigarhayAM babhUva || 5.63 ashuchirvikR^itashcha jIvaloke vanitAnAmayamIdR^ishaH svabhAvaH | vasanAbharaNaistu va~nchyamAnaH puruShaH strIviShayeShu rAgameti || 5.64 vimR^ishedyadi yoShitAM manuShyaH prakR^itiM svapnavikAramIdR^ishaM cha | dhruvamatra na vardhayetpramAdaM guNasa~Nkalpahatastu rAgameti || 5.65 iti tasya tadantaraM viditvA nishi nishchikramiShA samudbabhUva | avagamya manastato.asya devairbhavanadvAramapAvR^itaM babhUva || 5.66 atha so.avatatAra harmyapR^iShThAdyuvatIstAH shayitA vigarhamANaH | avatIrya tatashcha nirvisha~Nko gR^ihakakShyAM prathamaM vinirjagAma || 5.67 turagAvacharaM sa bodhayitvA javinaM chandakamitthamityuvAcha | hayamAnaya kanthakaM tvarAvAn amR^itaM prAptumito.adya me yiyAsA || 5.68 hR^idi yA mama tuShTiradya jAtA vyavasAyashcha yathA dhR^itau niviShTaH | vijane.api cha nAthavAnivAsmi dhruvamartho.abhimukhaH sa me ya iShTaH || 5.69 hriyameva cha sannatiM cha hitvA shayitA matpramukhe yathA yuvatyaH | vivR^ite cha yathA svayaM kapATe niyataM yAtumanAmayAya kAlaH || 5.70 pratigR^ihya tataH sa bharturAj~nAM viditArtho.api narendrashAsanasya | manasIva pareNa chodyamAnasturagasyAnayane matiM chakAra || 5.71 atha hemakhalInapUrNavaktraM laghushayyAstaraNopagUDhapR^iShTham | balasattvajavatvaropapannaM sa varAshvaM tamupAninAya bhartre || 5.72 pratatatrikapuchchamUlapArShNiM nibhR^itaM hrasvatanUjapR^iShThakarNam | vinatonnatapR^iShThakukShipArshvaM vipulaprothalalATakaThyuraskam || 5.73 upaguhya sa taM vishAlavakShAH kamalAbhena cha sAntvayan kareNa | madhurAkSharayA girA shashAsa dhvajinImadhyamiva praveShTukAmaH || 5.74 bahushaH kalishatravo nirastAH samare tvAmadhiruhya pArthivena | ahamapyamR^itaM paraM yathAvatturagashreShTha labheya tatkuruShva || 5.75 sulabhAH khalu saMyuge sahAyA viShayAvAptasukhe dhanArjane vA | puruShasya tu durlabhAH sahAyAH patitasyApadi dharmasaMshraye vA || 5.76 iha chaiva bhavanti ye sahAyAH kaluShe dharmaNi dharmasaMshraye vA | avagachchati me yathAntarAtmA niyataM te.api janAstadaMshabhAjaH || 5.77 tadidaM parigamya dharmayuktaM mama niryANamato jagaddhitAya | turagottama vegavikramAbhyAM prayatasvAtmahite jagaddhite cha || 5.78 iti suhR^idamivAnushiShya kR^itye turagavaraM nR^ivaro vanaM yiyAsuH | sitamasitagatidyutirvapuShmAn raviriva shAradamabhramAruroha || 5.79 atha sa pariharannishIthachaNDaM parijanabodhakaraM dhvaniM sadashvaH | vigatahanuravaH prashAntaheShashchakitavimuktapadakramA jagAma || 5.80 kanakavalayabhUShitaprakoShThaiH kamalanibhaiH kamalAni cha pravidhya | avanatatanavastato.asya yakShAshchakitagaterdadhire khurAn karAgraiH || 5.81 guruparighakapATasaMvR^itA yA na sukhamapi dviradairapAvriyante | vrajati nR^ipasute gatasvanAstAH svayamabhavan vivR^itAH puraH pratolyaH || 5.82 pitaramabhimukhaM sutaM cha bAlaM janamanuraktamanuttamAM cha lakShmIm | kR^itamatirapahAya nirvyapekShaH pitR^inagarAt sa tato vinirjagAma || 5.83 atha sa vikachapa~NkajAyatAkShaH puramavalokya nanAda siMhanAdam | jananamaraNayoradR^iShTapAro na punarahaM kapilAhvayaM praviShTA || 5.84 iti vachanamidaM nishamya tasya draviNapateH pariShadgaNA nananduH || 5.85 pramuditamanasashcha devasa~NghA vyavasitapAraNamAshashaMsire.asmai || hutavahavapuSho divaukaso.anye vyavasitamasya duShkaraM viditvA | akuruta tuhine pathi prakAshaM ghanavivarapraShR^itA ivendupAdAH || 5.86 harituragatura~Ngavattura~NgaH sa tu vicharan manasIva chodyamAnaH | aruNaparuShabhAramantarIkShaM sarasabahUni jagAma yojanAni || 5.87 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.abhiniShkramaNo nAma pa~nchamaH sargaH || 5 || \medskip\hrule\medskip ##Book VI [##chandakanivartanaM##]## tato muhUrte.abhyudite jagachchakShuShi bhAskare | bhArgavasyAshramapadaM sa dadarsha nR^iNAM varaH || 6.1 suptavishvastahariNaM svasthasthitaviha~Ngamam | vishrAnta iva yaddR^iShTA kR^itArtha iva chAbhavat || 6.2 sa vismayanivR^ittyarthaM tapaHpUjArthameva cha | svAM chAnuvartitAM rakShannashvapR^iShThAdavAtarat || 6.3 avatIrya cha pasparsha nistIrNamiti vAjinam | ChandakaM chAbravIt prItaH snApayanniva chakShuShA || 6.4 imaM tArkShyopamajavaM tura~NgamanugachchatA | darshitA saumya madbhaktirvikramashchAyamAtmanaH || 6.5 sarvathAsmyanyakAryo.api gR^ihIto bhavatA hR^idi | bhartR^isnehashcha yasyAyamIdR^ishaH shakta eva cha || 6.6 asnigdho.api samartho.asti niHsAmarthyo.api bhaktimAn | bhaktimAMschaiva shaktashcha durlabhastvadvidho bhuvi || 6.7 tatprIto.asmi tavAnena mahAbhAgena karmaNA | dR^ishyate mayi bhAvo.ayaM phalebhyo.api parA~Nmukhe || 6.8 ko janasya phalasthasya na syAdabhimukho janaH | janIbhavati bhUyiShThaM svajano.api viparyaye || 6.9 kulArthaM dhAryate putraH poShArthaM sevyate pitA | AshayAshliShyati jagannAsti niShkAraNAsvatA || 6.10 kimuktvA bahu sa~NkShepAtkR^itaM me sumahatpriyam | nivartasvAshvamAdAya samprApto.asmIpsitaM vanam || 6.11 ityuktvA sa mahAbAhuranushaMsachikIrShayA | bhUShaNAnyavamuchyAsmai santaptamanase dadau || 6.12 mukuToddIptakarmANaM maNimAdAya bhAsvaram | bruvan vAkyamidaM tasthau sAditya iva mandaraH || 6.13 anena maNinA Chanda praNamya bahusho nR^ipaH | vij~nApyo.amuktavishrambhaM santApavinivR^ittaye || 6.14 jarAmaraNanAshArthaM praviShTo.asmi tapovanam | na khalu svargatarSheNa nAsnehena na manyunA || 6.15 tadevamabhiniShkrAntaM na mAM shochitumarhasi | bhUtvApi hi chiraM shleShaH kAlena na bhaviShyati || 6.16 dhruvo yasmAchcha vishleShastasmAnmokShAya me matiH | viprayogaH kathaM na syAdbhUyo.api svajanAdibhiH || 6.17 shokatyAgAya niShkrAntaM na mAM shochitumarhasi | shokahetuShu kAmeShu saktAH shochyAstu rAgiNaH || 6.18 ayaM cha kila pUrveShAmasmAkaM nishchayaH sthiraH | iti dAyAdabhUtena na shochyo.asmi pathA vrajan || 6.19 bhavanti hyarthadAyAdAH puruShasya viparyaye | pR^ithivyAM dharmadAyAdA durlabhAstu na santi vA || 6.20 yadapi syAdasamaye yAto vanamasAviti | akAlo nAsti dharmasya jIvite cha~nchale sati || 6.21 tasmAdadyaiva me shreyashchetavyamiti nishchayaH | jIvite ko hi vishrambho mR^ityau pratyarthini sthite || 6.22 evamAdi tvayA saumya vij~nApyo vasudhAdhipaH | prayatethAstathA chaiva yathA mAM na smaredapi || 6.23 api nairguNyamasmAkaM vAchyaM narapatau tvayA | nairguNyAttyajyate snehaH snehatyAgAnna shochyate || 6.24 iti vAkyamidaM shrutvA ChandaH santApaviklavaH | vAShpagrathitayA vAchA pratyuvAcha kR^itA~njaliH || 6.25 anena tava bhAvena bAndhavAyAsadAyinA | bhartaH sIdati me cheto nadIpa~Nka iva dvipaH || 6.26 kasya notpAdayedvAShpaM nishchayaste.ayamIdR^ishaH | ayomaye.api hR^idaye kiM punaH snehaviklave || 6.27 vimAnashayanArhaM hi saukumAryamidaM kva cha | kharadarbhA~NkuravatI tapovanamahI kva cha || 6.28 shrutvA tu vyavasAyaM te yadashvo.ayaM mayA hR^itaH | balAtkAreNa tannAtha daivenaivAsmi kAritaH || 6.29 kathaM hyAtmavasho jAnan vyavasAyamimaM tava | upAnayeyaM turagaM shokaM kapilavastunaH || 6.30 tannArhasi mahAbAho vihAtuM putralAlasam | snigdhaM vR^iddhaM cha rAjAnaM saddharmamiva nAstikaH || 6.31 saMvardhanaparishrAntAM dvitIyAM tAM cha mAtaram | deva nArhasi vismartuM kR^itaghna iva satkriyAm || 6.32 bAlaputrAM guNavatIM kulashlAghyAM pativratAm | devImarhasi na tyaktuM klIvaH prAptAmiva shriyam || 6.33 putraM yAshodharaM shlAghyaM yashodharmabhR^itAM varaH | bAlamarhasi na tyaktuM vyasanIvottamaM yashaH || 6.34 atha bandhuM cha rAjyaM cha tyaktumeva kR^itA matiH | mAM nArhasi vibho tyaktuM tvatpAdau hi gatirmama || 6.35 nAsmi yAtuM puraM shakto dahyamAnena chetasA | tvAmaraNye parityajya sumitra iva rAghavam || 6.36 kiM hi vakShyati rAjA mAM tvadR^ite nagaraM gatam | vakShyAmyuchitadarshitvAtkiM tavAntaHpurANi vA || 6.37 yadapyAtthApi nairguNyaM vAchyaM narapatAviti | kiM tadvakShyAmyabhUtaM te nirdoShasya muneriva || 6.38 hR^idayena salajjena jihvayA sajjamAnayA | ahaM yadyapi vA brUyAM kastachchraddhAtumarhati || 6.39 yo hi chandramasastaikShNya kathayechChraddadhIta vA | sa doShAMstava doShaj~na kathayechchraddadhIta vA || 6.40 sAnukroshasya satataM nityaM karuNavedinaH | snigdhatyAgo na sadR^isho nivartasva prasIda me || 6.41 iti shokAbhibhUtasya shrutvA Chandasya bhAShitam | svasthaH paramayA dhR^ityA jagAda vadatAM varaH || 6.42 madviyogaM prati chchanda santApastyajyatAmayam | nAnAbhAvo hi niyataM pR^ithagjAtiShu dehiShu || 6.43 svajanaM yadyapi snehAnna tyajeyaM mumukShayA | mR^ityuranyonyamavashAnasmAn santyAjayiShyati || 6.44 mahatyA tR^iShNayA duHkhairgarbheNAsmi yayA dhR^itaH | tasyA niShphalayatnAyAH kvAhaM mAtuH kva sA mama || 6.45 vAsavR^ikShe samAgamya vigachchanti yathANDajAH | niyataM viprayogAntastathA bhUtasamAgamaH || 6.46 sametya cha yathA bhUyo vyapayAnti valAhakAH | saMyogo viprayogashcha tathA me prANinAM mataH || 6.47 yasmAdyAti cha loko.ayaM vipralabhya parasparam | mamatvaM na kShamaM tasmAtsvapnabhUte samAgame || 6.48 sahajena viyujyante parNarAgeNa pAdapAH | anyenAnyasya vishleShaH kiM punarna bhaviShyati || 6.49 tadevaM sati santApaM mA kArShIH saumya gamyatAm | lambate yadi tu sneho gatvApi punarAvraja || 6.50 brUyAshchAsmAsvanAkShepaM janaM kapilavastuni | tyajyatAM tadgataH snehaH shrUyatAM chAsya nishchayaH || 6.51 kShiprameShyati vA kR^itvA jarAmR^ityukShayaM kila | akR^itArtho nirAlambo nidhanaM yAsyatIti vA || 6.52 iti tasya vachaH shrutvA kanthakasturagottamaH | jihvayA lilihe pAdau vAShpamuShNaM mumocha cha || 6.53 jAlinA svastikA~Nkena vakramadhyena pANinA | Amamarsha kumArastaM babhAShe cha vayasyavat || 6.54 mu~ncha kanthaka mA vAShpaM darshiteyaM sadashvatA | mR^iShyatAM saphalaH shIghraM shramaste.ayaM bhaviShyati || 6.55 maNitsaruM ChandakahastasaMsthaM tataH sa dhIro nishitaM gR^ihItvA | koshAdasiM kA~nchanabhaktichitraM vilAdivAshIviShamudbabarha || 6.56 niShkAsya taM chotpalapattranIlaM chichCheda chitraM mukuTaM sakesham | vikIryamANAMshukamantarIkShe chikShepa chainaM sarasIva haMsam || 6.57 pUjAbhilASheNa cha bAhumAnyAddivaukasastaM jagR^ihuH praviddham | yathAvadenaM divi devasa~NghA divyairvisheShairmahayAM cha chakruH || 6.58 muktvA tvala~NkArakalatravattAM shrIvipravAsaM shirasashcha kR^itvA | dR^iShTvAMshukaM kA~nchanahaMsachitram vanyaM sa dhIro.abhichakA~NkSha vAsaH || 6.59 tato mR^igavyAdhavapurdivaukA bhAvaM viditvAsya vishuddhabhAvaH | kAShAyavastro.abhiyayau samIpaM taM shAkyarAjaprabhavo.abhyuvAcha || 6.60 shivaM cha kAShAyamR^iShidhvajaste na yujyate hiMsramidaM dhanushcha | tatsaumya yadyasti na saktiratra mahyaM prayachchedamidaM gR^ihANa || 6.61 vyAdho.abravItkAmada kAmamArAdanena vishvAsya mR^igAn nihatya | arthastu shakropama yadyanena hanta pratIchchAnaya shuklametat || 6.62 pareNa harSheNa tataH sa vanyaM jagrAha vAso.aMshukamutsasarja | vyAdhastu divyaM vapureva bibhrat tachchuklamAdAya divaM jagAma || 6.63 tataH kumArashcha sa chAshvagopastasmiMstathA yAti visismiyAte | AraNyake vAsasi chaiva bhUyastasminnakArShTAM bahumAnamAshu || 6.64 ChandaM tataH sAshrumukhaM visR^ijya kAShAyasaMvidvR^itakIrtibhR^itsaH | yenAshramastena yayau mahAtmA sandhyAbhrasaMvIta ivAdrirAjaH || 6.65 tatastathA bhartari rAjyaniHspR^ihe tapovanaM yAti vivarNavAsasi | bhujau samutkShipya tataH sa vAjibhR^idbhR^ishaM vichukrosha papAta cha kShitau || 6.66 vilokya bhUyashcha ruroda sasvaraM hayaM bhujAbhyAmupaguhya kanthakam | tato nirAsho vilapanmuhurmuhuryayau sharIreNa puraM na chetasA || 6.67 kvachitpradadhyau vilalApa cha kvachit kvachitprachaskhAla papAta cha kvachit | ato vrajan bhaktivashena duHkhitashchachAra bahvIravashaH pathi kriyAH || 6.68 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye chandakanivartanaM nAma ShaShThaH sargaH || 6 || \medskip\hrule\medskip ##Book VII [##tapovanapravesho##]## tato visR^ijyAshrumukhaM rudantaM ChandaM vanachChandatayA nirAsthaH | sarvArthasiddho vapuShAbhibhUya tamAshramaM siddhamiva prapede || 7.1 sa rAjasUnurmR^igarAjagAmI mR^igAjiraM tanmR^igavat praviShTaH | lakShmIviyukto.api sharIralakShmyA chakShUMShi sarvAshramiNAM jahAra || 7.2 sthitA hi hastasthayugAstathaiva kautUhalAchchakradharAH sadArAH | tamindrakalpaM dadR^ishurna jagmurdhuryA ivArdhAvanataiH shirobhiH || 7.3 viprAshcha gatvA bahiridhmahetoH prAptAH samitpuShpapavitrahastAH | tapaHpradhAnAH kR^itabuddhayo.api taM draShTumIyurna maThAnabhIyuH || 7.4 hR^iShTAshcha kekA mumuchurmayUrA dR^iShTvAmbudaM nIlamivonnamantam | shaShpANi hitvAbhimukhAshcha tasthurmR^igAshchalAkShA mR^igachAriNashcha || 7.5 dR^iShTvA tamikShvAkukulapradIpaM jvalantamudyantamivAMshumantam | kR^ite.api dohe janitapramodAH prasusruvurhomaduhashcha gAvaH || 7.6 kashchidvasUnAmayamaShTamaH syAtsyAdashvinoranyatarashcyuto.atra | uchCheruruchChairiti tatra vAchastaddarshanAdvismayajA munInAm || 7.7 lekharShabhasyeva vapurdvitIyaM dhAmeva lokasya charAcharasya | sa dyotayAmAsa vanaM hi kR^itsnaM yadR^ichchayA sUrya ivAvatIrNaH || 7.8 tataH sa tairAshramibhiryathAvadabhyarchitashchopanimantritashcha | pratyarchayAM dharmabhR^ito babhUva svareNa bhAdrAmbudharopamena || 7.9 kIrNaM tataH puNyakR^itA janena svargAbhikAmena vimokShakAmaH | tamAshramaM so.anuchachAra dhIrastapAMsi chitrANi nirIkShamANaH || 7.10 tapovikArAMshcha nirIkShya saumyastapovane tatra tapodhanAnAm | tapasvinaM ka~nchidanuvrajantaM tattvaM vijij~nAsuridaM babhAShe || 7.11 tatpUrvamadyAshramadarshanaM me yasmAdimaM dharmavidhiM na jAne | tasmAdbhavAnarhati bhAShituM me yo nishchayo yaM prati vaH pravR^ittaH || 7.12 tato dvijAtiH sa tapovihAraH shAkyarShabhAyarShabhavikramAya | kramena tasmai kathayA~nchakAra tapovisheShaM tapasaH phalaM cha || 7.13 agrAmyamannaM salilaprarUDhaM parNAni toyaM phalamUlameva | yathAgamaM vR^ittiriyaM munInAM bhinnAstu te te tapasAM vikalpAH || 7.14 u~nChena jIvanti khagA ivAnye tR^iNAni kechinmR^igavachCharanti | kechidbhuja~NgaiH saha vartayanti valmIkabhUtA iva mArutena || 7.15 ashmaprayatnArjitavR^ittayo.anye kechitsvadantApahatAnnabhakShAH | kR^itvA parArthaM shrapaNaM tathAnye kurvanti kAryaM yadi sheShamasti || 7.16 kechijjalaklinnajaTAkalApA dviH pAvakaM juhvati mantrapUrvam | mInaiH samaM kechidapo vigAhya vasanti kUrmollikhitaiH sharIraiH || 7.17 evaMvidhaiH kAlachitaistapobhiH parairdivaM yAntyaparairnR^ilokam | duHkhena mArgeNa sukhaM kShiyanti duHkhaM hi dharmasya vadanti mUlam || 7.18 ityevamAdi dvipadendravatsaH shrutvA vachastasya tapodhanasya | adR^iShTatattvo.api na santutoSha shanairidaM chAtmagataM jagAda || 7.19 duHkhAtmakaM naikavidhaM tapashcha svargapradhAnaM tapasaH phalaM cha | lokAshcha sarve pariNAmavantaH svalpe shramaH khalvayamAshramANAm || 7.20 shriyaM cha bandhUn viShayAMshcha hitvA ye svargahetau niyamaM charanti | te viprayuktAH khalu gantukAmA mahattaraM svaM vanameva bhUyaH || 7.21 kAyaklamairyashcha tapo.abhidhAnaiH pravR^ittimAkA~NkShati kAmahetoH | saMsAradoShAnaparIkShamANo duHkhena so.anvichchati duHkhameva || 7.22 trAsashcha nityaM maraNAtprajAnAM yatnena chechChanti punaH prasUtim | satyAM pravR^ittau niyatashcha mR^ityustatraiva magno yata eva bhItaH || 7.23 ihArthameke pravishanti khedaM svargArthamanye shramamApnuvanti | sukhArthamAshAkR^ipaNo.akR^itArthaH patatyanarthe khalu jIvalokaH || 7.24 na khalvayaM garhita eva yatno yo hInamutsR^ijya visheShagAmI | prAj~naiH samAnena parishrameNa kAryaM tu tadyatra punarna kAryam || 7.25 sharIrapIDA tu yadIha dharmaH sukhaM sharIrasya bhavatyadharmaH | dharmeNa chApnoti sukhaM paratra tasmAdadharmaM phalatIha dharmaH || 7.26 yataH sharIraM manaso vashena pravartate vApi nivartate vA | yukto damashchetasa eva tasmAchChittAdR^ite kAShThasamaM sharIram || 7.27 AhArashuddhyA yadi puNyamiShTaM tasmAnmR^igANAmapi puNyamasti | ye chApi bAhyAH puruShAH phalebhyo bhAgyAparAdhena parA~NmukhatvAt || 7.28 duHkhe.abhisandhistvatha puNyahetuH sukhe.api kAryo nanu so.abhisandhiH | atha pramANaM na sukhe.abhisandhirduHkhe pramANaM nanu nAbhisandhiH || 7.29 tathaiva ye karmavishuddhihetoH spR^ishantyapastIrthamiti pravR^ittAH | tatrApi toSho hR^idi kevalo.ayaM na pAvayiShyanti hi pApamApaH || 7.30 spR^iShTaM hi yadyadguNavadbhirambhastattatpR^ithivyAM yadi tIrthamiShTam | tasmAdguNAneva paraimi tIrthamApastu niHsaMshayamApa eva || 7.31 iti sma tattadbahuyuktiyuktaM jagAda chAstaM cha yayau vivasvAn | tato havirdhUmavivarNavR^ikShaM tapaHprashAntaM sa vanaM vivesha || 7.32 abhyuddhR^itaprajvalitAgnihotraM kR^itAbhiShekarShijanAvakIrNam | jApyasvanAkUjitadevakoShThaM dharmasya karmAntamiva pravR^ittam || 7.33 kAshchinnishAstatra nishAkarAbhaH parIkShamANashcha tapAMsyuvAsa | sarvaM parikShepya tapashcha matvA tasmAttapaHkShetratalAjjagAma || 7.34 anvavrajannAshramiNastatastaM tadrUpamAhAtmyagatairmanobhiH | deshAdanAryairabhibhUyamAnAnmahArShayo dharmamivApayAntam || 7.35 tato jaTAvalkalachIrakhelAMstapodhanAMshchaiva sa tAndadarsha | tapAMsi chaiShAmanubudhyamAnastasthau shive shrImati mArgavR^ikShe || 7.36 athopasR^ityAshramavAsinastaM manuShyavaryaM parivArya tasthuH | vR^iddhashcha teShAM bahumAnapUrvaM kalena sAmnA giramityuvAcha || 7.37 tvayyAgate pUrNa ivAshramo.abhUtsampadyate shUnya iva prayAte | tasmAdimaM nArhasi tAta hAtuM jijIviShordehamiveShTamAyuH || 7.38 brahmarShirAjarShisurarShijuShTaH puNyaH samIpe himavAn hi shailaH | tapAMsi tAnyeva tapodhanAnAM yatsannikarShAdbahulIbhavanti || 7.39 tIrthAni puNyAnyabhitastathaiva sopAnabhUtAni nabhastalasya | juShTAni dharmAtmabhirAtmavadbhirdevarShibhishchaiva mahArShibhishcha || 7.40 itashcha bhUyaH kShamamuttaraiva diksevituM dharmavisheShahetoH | na hi kShamaM dakShiNato budhena padaM bhavedekamapi prayAtum || 7.41 tapovane.asminnatha niShkriyo vA sa~NkIrNadharmA patito.ashuchirvA | dR^iShTastvayA yena na te vivatsA tadbrUhi yAvadruchito.astu vAsaH || 7.42 ime hi vAMChanti tapaHsahAyaM taponidhAnapratimaM bhavantam | vAsastvayA hIndrasamena sArdhaM bR^ihaspaterabhyudayAvahaH syAt || 7.43 ityevamukte sa tapasvimadhye tapasvimukhyena manIShimukhyaH | bhavapraNAshAya kR^itapratij~naH svaM bhAvamantargatamAchachakShe || 7.44 R^ijvAtmanAM dharmabhR^itAM munInAmiShTAtithitvAtsvajanopamAnam | evaMvidhairmAM prati bhAvajAtaiH prItiH parAtmA janitashcha mArgaH || 7.45 snigdhAbhirAbhirhR^idaya~NgamAbhiH samAsataH snAta ivAsmi vAgbhiH | ratishcha me dharmanavagrahasya vispanditA samprati bhUya eva || 7.46 evaM pravR^ittAn bhavataH sharaNyAnatIva sandarshitapakShapAtAn | yAsyAmi hitveti mamApi duHkhaM yathaiva bandhUMstyajatastathaiva || 7.47 svargAya yuShmAkamayaM tu dharmo mamAbhilAShastvapunarbhavAya | asmin vane yena na me vivatsA bhinnaH pravR^ittyA hi nivR^ittidharmaH || 7.48 tannAratirme na parApachAro vanAdito yena parivrajAmi | dharme sthitAH pUrvayugAnurUpe sarve bhavanto hi mahArShikalpAH || 7.49 tato vachaH sUnR^itamarthavachCha sushlakShNamojasvi cha garvitaM cha | shrutvA kumArasya tapasvinaste visheShayuktaM bahumAnamIyuH || 7.50 kashchiddvijastatra tu bhasmashAyI prAMshuH shikhI dAravachIravAsAH | Api~NgalAkShastanudIrghaghoNaH kuNDodahasto giramityuvAcha || 7.51 dhImannudAraH khalu nishchayaste yastvaM yuvA janmani dR^iShTadoShaH | svargApavargau hi vichArya samyagyasyApavarge matirasti so.asti || 7.52 yaj~naistapobhirniyamaishcha taistaiH svargaM yiyAsanti hi rAgavantaH | rAgeNa sArdhaM ripuNeva yuddhvA mokShaM parIpsanti tu sattvavantaH || 7.53 tadbuddhireShA yadi nishchitA te tUrNaM bhavAn gachChatu vindhyakoShTham | asau munistatra vasatyarADo yo naiShThike shreyasi labdhachakShuH || 7.54 tasmAdbhavA~nChroShyati tattvamArgaM satyAM ruchau sampratipatsyate cha | yathA tu pashyAmi matistavaiShA tasyApi yAsyatyavadhUya buddhim || 7.55 puShTAshvaghoNaM vipulAyatAkShaM tAmrAdharoShThaM sitatIkShNadaMShTram | idaM hi vaktraM tanuraktajihvaM j~neyArNavaM pAsyati kR^itsnameva || 7.56 gambhIratA yA bhavatastvagAdhA yA dIptatA yAni cha lakShaNAni | AchAryakaM prApsyasi tatpR^ithivyAM yannarShibhiH pUrvayuge.apyavAptam || 7.57 paramamiti tato nR^ipAtmajastamR^iShijanaM pratinandya niryayau | vidhivadanuvidhAya te.api taM pravivishurAshramiNastapovanam || 7.58 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye tapovanapravesho nAma saptamaH sargaH || 7 || \medskip\hrule\medskip ##Book VIII [##antaHpuravilApo##]## tatastura~NgAvacharaH sa durmanAstathA vanaM bhartari nirmame gate | chakAra yatnaM pathi shokavigrahe tathApi chaivAshru na tasya chikShipe || 8.1 yamekarAtreNa tu bharturAj~nayA jagAma mArgaM saha tena vAjinA | iyAya bharturvirahaM vichintayaMstameva panthAnamahobhiraShTabhiH || 8.2 hayashcha saujasvi chachAra kanthakastatAma bhAvena babhUva nirmadaH | ala~NkR^itashchApi tathaiva bhUShaNairabhUdgatashrIriva tena varjitaH || 8.3 nivR^itya chaivAbhimukhastapovanaM bhR^ishaM jiheShe karuNaM muhurmuhuH | kShudhAnvito.apyadhvani shaShpamambu vA yathA purA nAbhinananda nAdade || 8.4 tato vihInaM kapilAhvayaM puraM mahAtmanA tena jagaddhitAtmanA | krameNa tau shUnyamivopajagmaturdivAkareNeva vinAkR^itaM nabhaH || 8.5 sapuNDarIkairapi shobhitaM jalairala~NkR^itaM puShpadharairnagairapi | tadeva tasyopavanaM vanopamaM gatapraharShairna rarAja nAgaraiH || 8.6 tato bhramadbhirdishi dInamAnasairanujjvalairvAShpahatekShaNairnaraiH | nivAryamANAviva tAvubhau puraM shanairajaHsnAtamivAbhijagmatuH || 8.7 nishamya cha srastasharIragAminau vinAgatau shAkyakularShabheNa tau | mumocha vAShpaM pathi nAgaro janaH purA rathe dAsharatherivAgate || 8.8 atha bruvantaH samupetamanyavo janAH pathi chchandakamAgatAshravaH | kva rAjaputraH kularAShTravardhano hR^itastvayAsAviti pR^iShThato.anvayuH || 8.9 tataH sa tAn bhaktimato.abravIjjanAnnarendraputraM na parityajAmyaham | rudannahaM tena tu nirjane vane gR^ihasthaveshashcha visarjitAviti || 8.10 idaM vachastasya nishamya te janAH suduShkaraM khalviti nishchayaM yayuH | patadvijahruH salilaM na netrajaM mano ninindushcha phalArthamAtmanaH || 8.11 athochuradyaiva vishAma tadvanaM gataH sa yatra dviparAjavikramaH | jijIviShA nAsti hi tena no vinA yathendriyANAM vigame sharIriNAm || 8.12 idaM puraM tena vivarjitaM vanaM vanaM cha tattena samanvitaM puram | na shobhate tena hi no vinA puraM marutvatA vR^itravadhe yathA divam || 8.13 punaH kumAro vinivR^itta ityathau gavAkShamAlAH pratipedire.a~NganAH | viviktapR^iShThaM cha nishamya vAjinaM punargavAkShANi pidhAya chukrushuH || 8.14 praviShTadIkShastu sutopalabdhaye vratena shokena cha khinnamAnasaH | jajApa devAyatane narAdhipashchakAra tAstAshcha yathAshrayAH kriyAH || 8.15 tataH sa vAShpapratipUrNalochanastura~NgamAdAya tura~NgamAnasaH || 8.16 vivesha shokAbhihato nR^ipAlayaM kShayaM vinIte ripuNeva bhartari || vigAhamAnashcha narendramandiraM vilokayannashruvahena chakShuShA | svareNa puShTena rurAva kanthako janAya duHkhaM prativedayanniva || 8.17 tataH khagAshcha kShayamadhyagocharAH samIpabaddhAsturagAshcha satkR^itAH | hayasya tasya pratisasvanuH svanaM narendrasUnorupayAnasha~NkitAH || 8.18 janAshcha harShAtishayena va~nchitA janAdhipAntaHpurasannikarShagAH | yathA hayaH kanthaka eSha heShate dhruvaM kumAro vishatIti menire || 8.19 atipraharShAdatha shokamUrChitAH kumArasandarshanalolalochanAH | gR^ihAdvinishchakramurAshayA striyaH sharatpayodAdiva vidyutashchalAH || 8.20 vilambaveshyo malinAMshukAMbarA nira~njanairvAShpahatekShaNairmukhaiH | striyo na rejurmR^ijayA vinAkR^itA divIva tArA rajanIkShayAruNAH || 8.21 araktatAmraishcharaNairanUpurairakuNDalairArjavakarNikairmukhaiH | svabhAvapInairjaghanairamekhalairahArayoktrairmuShitairiva stanaiH || 8.22 nirIkShitA vAShpaparItalochanaM nirAshrayaM chandakamashvameva cha | vivarNavaktrA rurudurvarA~NganA vanAntare gAva ivarShabhojjhitAH || 8.23 tataH savAShpA mahiShI mahIpateH pranaShTavatsA mahiShIva vatsalA | pragR^ihya bAhU nipapAta gautamI vilolaparNA kadalIva kA~nchanI || 8.24 hatatviSho.anyAH shithilAtmabAhavaH striyo viShAdena vichetanA iva | na chukrushurnAshru jahurna shashvasurna chetanA ullikhitA iva sthitAH || 8.25 adhIramanyAH patishokamUrChitA vilochanaprasravaNairmukhaiH striyaH | siShi~nchire proShitachandanAn stanAn dharAdharaH prasravaNairivopalAn || 8.26 mukhaishcha tAsAM nayanAmbutADitaiH rarAja tadrAjaniveshanaM tadA | navAmbukAle.aMbudavR^iShTitADitaiH sravajjalaistAmarasairyathA saraH || 8.27 suvR^ittapInA~NgulibhirnirantarairabhUShaNairgUDhashirairvarA~NganAH | urAMsi jaghnuH kamalopamaiH karaiH svapallavairvAtachalA latA iva || 8.28 karaprahAraprachalaishcha tA babhuryathApi nAryaH sahitonnataiH stanaiH | vanAnilAghUrNitapadmakampitaiH rathA~NganAmnAM mithunairivApagAH || 8.29 yathA cha vakShAMsi karairapIDayaMstathaiva vakShobhirapIDayan karAn | akArayaMstatra parasparaM vyathAH karAgravakShAMsyabalA dayAlasAH || 8.30 tatastu roShapraviraktalochanA viShAdasambandhakaShAyagadgadam | uvAcha niHshvAsachalatpayodharA vigAdhashokAshrudharA yashodharA || 8.31 nishi prasuptAmavashAM vihAya mAM gataH kva sa chchandaka manmanorathaH | upAgate cha tvayi kanthake cha me samaM gateShu triShu kampate manaH || 8.32 anAryamasnidghamamitrakarma me nR^ishaMsa kR^itvA kimihAdya rodiShi | niyachcha vAShpaM bhava tuShTamAnaso na saMvadatyashru cha tachCha karma te || 8.33 priyeNa vashyena hitena sAdhunA tvayA sahAyena yathArthakAriNA | gato.aryaputro hyapunarnivR^ittaye ramasva diShTyA saphalaH shramastava || 8.34 varaM manuShyasya vichakShaNo ripurna mitramaprAj~namayogapeshalam | suhR^idbruveNa hyavipashchitA tvayA kR^itaH kulasyAsya mahAnupaplavaH || 8.35 imA hi shochyA vyavamuktabhUShaNAH prasaktavAShpAvilaraktalochanAH | sthite.api patyau himavanmahIsame pranaShTashobhA vidhavA iva striyaH || 8.36 imAshcha vikShiptaviTa~NkabAhavaH prasaktapArAvatadIrghanisvanAH | vinAkR^itAstena sahaiva rodhanairbhR^ishaM rudantIva vimAnapa~NktayaH || 8.37 anarthakAmo.asya janasya sarvathA tura~Ngamo.api dhruvameSha kanthakaH | jahAra sarvasvamitastathA hi me jane prasupte nishi ratnachauravat || 8.38 yadA samarthaH khalu soDhumAgatAniShuprahArAnapi kiM punaH kashAH | gataH kashApAtabhayAt kathaM tvayaM shriyaM gR^ihItvA hR^idayaM cha me samam || 8.39 anAryakarmA bhR^ishamadya heShate narendradhiShNyaM pratipUrayanniva | yadA tu nirvAhayati sma me priyaM tadA hi mUkasturagAdhamo.abhavat || 8.40 yadi hyaheShiShyata bodhaya~njanaM khuraiH kShitau vApyakariShyata dhvanim | hanusvanaM vAjanayiShyaduttamaM na chAbhaviShyanmama duHkhamIdR^isham || 8.41 itIha devyAH paridevitAshrayaM nishamya vAShpagrathitAkSharaM vachaH | adhomukhaH sAshrukalaH kR^itA~njaliH shanairidaM Chandaka uttaraM jagau || 8.42 vigarhituM nArhasi devi kanthakaM na chApi roShaM mayi kartumarhasi | anAgasau svaH samavehi sarvasho gato nR^idevaH sa hi devi devavat || 8.43 ahaM hi jAnannapi rAjashAsanaM balAtkR^itaH kairapi daivatairiva | upAnayaM tUrNamimaM tura~NgamaM tathAnvagachchaM vigatashramo.adhvani || 8.44 vrajannayaM vAjivaro.api nAspR^ishanmahIM khurAgrairvidhR^itairivAntarA | tathaiva daivAdiva saMyatAnano hanusvanaM nAkR^ita nApyaheShata || 8.45 yadA vahirgachchati pArthivAtmajastadAbhavaddvAramapAvR^itaM svayam | tamashcha naishaM raviNeva pATitaM tato.api daivo vidhireSha gR^ihyatAm || 8.46 yadApramatto.api narendrashAsanAdgR^ihe pure chaiva sahasrasho janaH | tadA sa nAbudhyata nidrayA hR^itastato.api daivo vidhireSha gR^ihyatAm || 8.47 yatashcha vAso vanavAsasammataM visR^iShTamasmai samaye divaukasA | divi praviddhaM mukuTaM cha taddhR^itaM tato.api daivo vidhireSha gR^ihyatAm || 8.48 tadevamAvAM naradevi doShato na tatprayAtaM pratigantumarhasi | na kAmakAro mama nAsya vAjinaH kR^itAnuyAtraH sa hi daivatairgataH || 8.49 iti prayANaM bahudhaivamadbhutaM nishamya tAstasya mahAtmanaH striyaH | pranaShTashokA iva vismayaM yayurmanojvaraM pravrajanAttu lebhire || 8.50 viShAdapAriplavalochanA tataH pranaShTapotA kurarIva duHkhitA | vihAya dhairyaM virurAva gautamI tatAma chaivAshrumukhI jagAda cha || 8.51 mahormimanto mR^idavo.asitAH shubhAH pR^ithakpR^ithagmUlaruhAH samudgatAH | pracheritAste bhuvi tasya mUrdhajA narendramaulIpariveShTanakShamAH || 8.52 pralambabAhurmR^igarAjavikramo mahArShabhAkShaH kanakojjvaladyutiH | vishAlavakShA ghanadundubhisvanastathAvidho.apyAshramavAsamarhati || 8.53 abhAginI nUnamiyaM vasundharA tamAryakarmANamanuttamaM prati | gatastato.asau guNavAn hi tAdR^isho nR^ipaH prajAbhAgyaguNaiH prasUyate || 8.54 sujAtajAlAvatatA~NgulI mR^idU nigUDhagulphau viShapuShpakomalau | vanAntabhUmiM kaThinAM kathaM nu tau sachakramadhyau charaNau gamiShyataH || 8.55 vimAnapR^iShThe shayanAsanochitaM mahArhavastrAguruchandanArchitam | kathaM nu shItoShNajalAgameShu tachcharIramojasvi vane bhaviShyati || 8.56 kulena sattvena balena varchasA shrutena lakShmyA vayasA cha garvitaH | pradAtumevAbhyudito na yAchituM kathaM sa bhikShAM paratashchariShyati || 8.57 shuchau shayitvA shayane hiraNmaye prabodhyamAno nishi tUryanisvanaiH | kathaM vata svapsyati so.adya me vratI paTaukadeshAntarite mahItale || 8.58 imaM vilApaM karuNaM nishamya tA bhujaiH pariShvajya parasparaM striyaH | vilochanebhyaH salilAni tatyajurmadhUni puShpebhya iveritA latAH || 8.59 tato dharAyAmapatadyashodharA vichakravAkeva rathA~NgasAhvayA | shanaishcha tattadvilalApa viklavA muhurmuhurgadgadaruddhayA girA || 8.60 sa mAmanAthAM sahadharmachAriNImapAsya dharmaM yadi kartumichChati | kuto.asya dharmaH sahadharmachAriNIM vinA tapo yaH paribhoktumichChati || 8.61 shR^iNoti nUnaM sa na pUrvapArthivAn mahAsudarshaprabhR^itIn pitAmahAn | vanAni patnIsahitAnupeyuShastathA sa dharmaM madR^ite chikIrShati || 8.62 makheShu vA vedavidhAnasaMskR^itau na dampatI pashyati dIkShitAvubhau | samaM bubhukShU parato.api tatphalaM tato.asya jAto mayi dharmamatsaraH || 8.63 dhruvaM sa jAnan mama dharmavallabho manaH priye.apyAkalahaM muhurmithaH | sukhaM vibhIrmAmapahAya rosaNAM mahendraloke.apsaraso jighR^ikShati || 8.64 iyaM tu chintA mama kIdR^ishaM nu tA vapurguNaM bibhrati tatra yoShitaH | vane yadarthaM sa tapAMsi tapyate shriyaM cha hitvA mama bhaktimeva cha || 8.65 na khalviyaM svargasukhAya me spR^ihA na tajjanasyAtmavato.api durlabham | sa tu priyo mAmiha vA paratra vA kathaM na jahyAditi me manorathaH || 8.66 abhAginI yadyahamAyatekShaNaM shuchismitaM bharturudIkShituM mukham | na mandabhAgyo.arhati rAhulo.apyayaM kadAchida~Nke parivartituM pituH || 8.67 aho nR^ishaMsaM sukumAravarchasaH sudAruNaM tasya manasvino manaH | kalapralApaM dviShato.api harShaNaM shishuM sutaM yastyajatIdR^ishaM svataH || 8.68 mamApi kAmaM hR^idayaM sudAruNaM shilAmayaM vApyayasApi vA kR^itam | anAthavachchrIrahite sukhochite vanaM gate bhartari yanna dIryate || 8.69 itIha devI patishokamUrChitA ruroda dadhyau vilalApa chAsakR^it | svabhAvadhIrApi hi sA satI shuchA dhR^itiM na sasmAra chakAra no hriyam || 8.70 tatastathA shokavilApaviklavAM yashodharAM prekShya vasundharAgatAm | mahAravindairiva vR^iShTitADitairmukhaiH savAShpairvanitA vichukrushuH || 8.71 samAptajApyaH kR^itahomama~Ngalo nR^ipastu devAyatanAdviniryayau | janasya tenArttaraveNa chAhatashchachAla vajradhvanineva vAraNaH || 8.72 nishAmya cha chChandakakanthakAvubhau sutasya saMshrutya cha nishchayaM sthiram | papAta shokAbhihato mahIpatiH shachIpatervR^itta ivotsave dhvajaH || 8.73 tato muhUrtaM sutashokamohito janena tulyAbhijanena dhAritaH | nirIkShya dR^iShTyA jalapUrNayA hayaM mahItalastho vilalApa pArthivaH || 8.74 bahUni kR^itvA samare priyANi me mahattvayA kanthaka vipriyaM kR^itam | guNapriyo yena vane sa me priyaH priyo.api sannapriyavat pracheritaH || 8.75 tadadya mAM vA naya tatra yatra sa vraja drutaM vA punarenamAnaya | R^ite hi tasmAnmama nAsti jIvitaM vigADharogasya sadauShadhAdiva || 8.76 suvarNaniShThIvini mR^ityunA hR^ite suduShkaraM yanna mamAra sR^i~njayaH | ahaM punardharmaratau sute gate.amumukShurAtmAnamanAtmavAniva || 8.77 vibhordashakShatrakR^itaH prajApateH parAparaj~nasya vivasvadAtmanaH | priyeNa putreNa satA vinAkR^itaM kathaM na muhyeddhi mano manorapi || 8.78 ajasya rAj~nastanayAya dhImate narAdhipAyendrasakhAya me spR^ihA | gate vanaM yastanaye divaM gato na moghavAShpaH kR^ipaNaM jijIva ha || 8.79 prachakShva me bhadra tadAshramAjiraM hR^itastvayA yatra sa me jalA~njaliH | ime parIpsanti hi te pipAsavo mamAsavaH pretagatiM yiyAsavaH || 8.80 iti tanayaviyogajAtaduHkhaM kShitisadR^ishaM sahajaM vihAya dhairyam | dasharatha iva rAmashokavashyo bahu vilalApa nR^ipo visa~nj~nakalpaH || 8.81 shrutavinayaguNAnvitastatastaM matisachivaH pravayAH purohitashcha | avadhR^itamidamUchaturyathAvanna cha paritaptamukhau na chApyashokau || 8.82 tyaja naravara shokamehi dhairyaM kudhR^itirivArhasi dhIra nAshru moktum | srajamiva mR^iditAmapAsya lakShmIM bhuvi bahavo hi nR^ipA vanAnyatIyuH || 8.83 api cha niyata eSha tasya bhAvaH smara vachanaM tadR^iSheH purAsitasya | na hi sa divi na chakravartirAjye kShaNamapi vAsayituM sukhena shakyaH || 8.84 yadi tu nR^ivara kArya eva yatnastvaritamudAhara yAvadatra yAvaH | bahuvidhamiha yuddhamastu tAvattava tanayasya vidheshcha tasya tasya || 8.85 narapatiratha tau shashAsa tasmAddrutamita eva yuvAmabhiprayAtam | na hi mama hR^idayaM prayAti shAntiM vanashakuneriva putralAlasasya || 8.86 paramamiti narendrashAsanAttau yayaturamAtyapurohitau vanaM tat | kR^itamiti savadhUjanaH sadAro nR^ipatirapi prachakAra sheShakAryam || 8.87 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.antaHpuravilApo nAmAShTamaH sargaH || 8 || \medskip\hrule\medskip ##Book IX [##kumArAnveShaNo##]## tatastadA mantripurohitau tau vAShpapratodAbhihatau nR^ipeNa | viddhau sadashvAviva sarvayatnAtsauhArdashIghraM yayaturvanaM tat || 9.1 tamAshramam jAtaparishramau tAvupetya kAle sadR^ishAnuyAtrau | rAjarddhimutsR^ijya vinItacheShTAvupeyaturbhArgavadhiShNyameva || 9.2 tau nyAyatastaM pratipUjya vipraM tenArchitau tAvapi chAnurUpam | kR^itAsanau bhArgavamAsanasthaM ChittvA kathAmUchaturAtmakR^ityam || 9.3 shuddhaujasaH shuddhavishAlakIrterikShvAkuvaMshaprabhavasya rAj~naH | imaM janaM vettu bhavAnadhIraM shrutagrahe mantraparigrahe cha || 9.4 tasyendrakalpasya jayantakalpaH putro jarAmR^ityubhayaM titIrShuH | ihAbhyupetaH kila tasya hetorAvAmupetau bhagavAnavaitu || 9.5 tau so.abravIdasti sa dIrghabAhuH prAptaH kumAro na tu nAvabuddhaH | dharmo.ayamAvartaka ityavetya yAtastvarADAbhimukho mumukShuH || 9.6 tasmAttatastAvupalabhya tattvaM taM vipramAmanttya tadaiva sadyaH | khinnAvakhinnAviva rAjaputraH prasasratustena yataH sa yAtaH || 9.7 yAntau tatastau sR^ijayA vihInamapashyatAM taM vapuShA jvalantam | nR^ipopaviShTaM pathi vR^ikShamUle sUryaM ghanAbhogamiva praviShTam || 9.8 yAnaM vihAyopayayau tatastaM purohito mantradhareNa sArdham | yathA vanasthaM sahavAmadevo rAmaM didR^ikShurmuniraurvasheyaH || 9.9 tAvarchayAmAsaturarhatastaM divIva shukrA~Ngirasau mahendram | pratyarchayAmAsa sa chArhatastau divIva shukrA~Ngirasau mahendraH || 9.10 kR^itAbhyanuj~nAvabhitastatastau niShIdatuH shAkyakuladhvajasya | virejatustasya cha sannikarShe punarvasU yogagatAvivendoH || 9.11 taM vR^ikShamUlasthamabhijvalantaM purohito rAjasutaM babhAShe | yathopaviShTaM divi pArijAte bR^ihaspatiH shakrasutaM jayantam || 9.12 tvachchokashalye hR^idayAvagADhe mohaM gato bhUmitale muhUrtam | kumAra rAjA nayanAmbuvarSho yattvAmavochattadidaM nibodha || 9.13 jAnAmi dharmaM prati nishchayaM te paraimi te.acyAvinametamartham | ahaM tvakAle vanasaMshrayAtte shokAgninAgnipratimena dahye || 9.14 tadehi dharmapriya matpriyArthaM dharmArthameva tyaja buddhimetAm | ayaM hi mA shokarayaH pravR^iddho nadIrayaH kUlamivAbhihanti || 9.15 meghAmbukakShAdriShu yA hi vR^ittiH samIraNArkAgnimahAshanInAm | tAM vR^ittimasmAsu karoti shoko vikarShaNochchoShaNadAhabhedaiH || 9.16 tadbhu~NkShva tAvadvasudhAdhipatyaM kAle vanaM yAsyasi shAstradR^iShTe | aniShTabandhau kuru mApyupekShAM sarveShu bhUteShu dayA hi dharmaH || 9.17 na chaiSha dharmo vana eva siddhaH pure.api siddhirniyatA yatInAm | buddhishcha yatnashcha nimittamatra vanaM cha li~NgaM cha hi bhIruchihnam || 9.18 maulIdharairaMsaviShaktahAraiH keyUraviShTabdhabhujairnarendraiH | lakShmya~Nkamadhye parivartamAnaiH prApto gR^ihasthairapi mokShadharmaH || 9.19 dhruvAnujau yau balivajrabAhU vaibhrAjamAShADhamathAntidevam | videharAjaM janakaM tathaiva pAkadrumaM senajitashcha rAj~naH || 9.20 etAn gR^ihasthAn nR^ipatInavehi naiHshreyase dharmavidhau vinItAn | ubhe.api tasmAdyugapadbhajasva chittAdhipatyaM cha nR^ipashriyaM cha || 9.21 ichchAmi hi tvAmupaguhya gADhaM kR^itAbhiShekaM salilArdrameva | dhR^itAtapatraM samudIkShamANastenaiva harSheNa vanaM praveShTum || 9.22 ityabravIdbhUmipatirbhavantaM vAkyena vAShpagrathitAkShareNa | shrutvA bhavAnarhati tatpriyArthaM snehena tatsnehamanuprayAtum || 9.23 shokAmbhasi tvatprabhave hyagAdhe duHkhArNave majjati shAkyarAjaH | tasmAttamuttAraya nAthahInaM nirAshrayaM magnamivArNave gAm || 9.24 bhIShmeNa ga~Ngodarasambhavena rAmeNa rAmeNa cha bhArgaveNa | shrutvA kR^itaM karma pituH priyArthaM pitustvamapyarhasi kartumiShTam || 9.25 saMvardhayitrIM cha samehi devImagastyajuShTAM dishamaprayAtAm | pranaShTavatsAmiva vatsalAM gAmajasramArttAM karuNaM rudantIM || 9.26 haMsena haMsImiva viprayuktAM tyaktAM gajeneva vane kareNum | ArttAM sanAthAmapi nAthahInAM trAtuM vadhUmarhasi darshanena || 9.27 ekaM sutaM bAlamanarhaduHkhaM santApamantargatamudvahantam | taM rAhulaM mokShaya bandhushokAd rAhUpasargAdiva pUrNachandram || 9.28 shokAgninA tvadvirahendhanena niHshvAsadhUmena tamaHshikhena | tvaddarshanAyarChati dahyamAnaH so.antaHpuraM chaiva puraM cha kR^itsnam || 9.29 sa bodhisattvaH paripUrNasattvaH shrutvA vachastasya purohitasya | dhyAtvA muhUrtaM guNavadguNaj~naH pratyuttaraM prashritamityuvAcha || 9.30 avaimi bhAvaM tanayaprasaktaM visheShato yo mayi bhUmipasya | jAnannapi vyAdhijarAvipadbhyo bhItastvagatyA svajanaM tyajAmi || 9.31 draShTuM priyaM kaH svajanaM hi nechchennAsau yadi syAtpriyaviprayogaH | yadA tu bhUtvApi bhavedviyogastato guruM snigdhamapi tyajAmi || 9.32 maddhetukaM yattu narAdhipasya shokaM bhavAnarhati na priyaM me | yatsvapnabhUteShu samAgameShu santapyate bhAvini viprayogaiH || 9.33 evaM cha te nishchayametu buddhirdR^iShTvA vichitraM vividhaprachAram | santApaheturna suto na bandhuraj~nAnanaimittika eSha tApaH || 9.34 yadAdhvagAnAmiva sa~NgatAnAM kAle viyogo niyataH prajAnAm | prAj~no janaH ko nu bhajeta shokaM bandhupriyaH sannapi bandhuhInaH || 9.35 ihaiti hitvA svajanaM paratra pralabhya chehApi punaH prayAti | gatvApi tatrApyaparatra gachchetyevaM jano yogini ko.anurodhaH || 9.36 yadA cha garbhAtprabhR^iti pravR^ittaH sarvAsv avasthAsu vadhAya mR^ityuH | kasmAdakAle vanasaMshrayaM me putrapriyastatra bhavAn avochat || 9.37 bhavatyakAlo viShayAbhipattau kAlastathaivAbhividhau pradiShTaH || 9.38 kAlo jagatkarShati sarvakAlAnarchArhake shreyasi sarvakAlaH || rAjyaM mumukShurmayi yachcha rAjA tadapyudAraM sadR^ishaM pitushcha | pratigrahItuM mama na kShamaM tu lobhAdapathyAnnamivAturasya || 9.39 kathaM nu mohAyatanaM nR^ipatvaM kShamaM prapattuM viduShA nareNa | sodvegatA yatra madaH shramashcha paropachAreNa cha dharmapIDA || 9.40 jAmbUnadaM harmyamiva pradIptaM viSheNa saMyuktamivottamAnnam | grAhAkulaM chAmbviva sAravindaM rAjyaM hi ramyaM vyasanAshrayaM cha || 9.41 itthaM cha rAjyaM na sukhaM na dharmaH pUrve yathA jAtaghR^iNA narendrAH | vayaHprakarShe.aparihAryaduHkhe rAjyAni muktvA vanameva jagmuH || 9.42 varaM hi bhuktAni tR^iNAnyaraNye toShaM paraM ratnamivopaguhya | sahoShitaM shrIsulabhairna chaiva doShairadR^ishyairiva kR^iShNasarpaiH || 9.43 shlAghyaM hi rAjyAni vihAya rAj~nAM dharmAbhilASheNa vanaM praveShTum | bhagnapratij~nasya na tUpapannaM vanaM parityajya gR^ihaM praveShTum || 9.44 jAtaH kule ko hi naraH sasattvo dharmAbhilASheNa vanaM praviShTaH | kAShAyamutsR^ijya vimuktalajjaH purandarasyApi puraM shrayeta || 9.45 lobhAddhi mohAdathavA bhayena yo vAntamannaM punarAdadIta | lobhAtsa mohAdathavA bhayena santyajya kAmAn punarAdadIta || 9.46 yashcha pradIptAchCharaNAtkatha~nchinniShkramya bhUyaH pravishettadeva | gArhasthyamutsR^ijya sa dR^iShTadoSho mohena bhUyo.abhilaShedgrahItum || 9.47 yA cha shrutirmokShamavAptavanto nR^ipA gR^ihasthA iti naitadasti | shamapradhAnaH kva cha mokShadharmo daNDapradhAnaH kva cha rAjadharmaH || 9.48 shame ratishchechChithilaM cha rAjyaM rAjye matishchechChamaviplavashcha | shamashcha taikShNyaM cha hi nopapannaM shItoShNayoraikyamivodakAgnyoH || 9.49 tannishchayAdvA vasudhAdhipAste rAjyAni muktvA shamamAptavantaH | rAjyA~NgitA vA nibhR^itendriyatvAdanaiShThike mokShakR^itAbhimAnAH || 9.50 teShAM cha rAjye.astu shamo yathAvatprApto vanaM nAhamanishchayena | ChittvA hi pAshaM gR^ihabandhusa~nj~naM muktaH punarna pravivikShurasmi || 9.51 ityAtmavij~nAnaguNAnurUpaM muktaspR^ihaM hetumadUrjitaM cha | shrutvA narendrAtmajamuktavantaM pratyuttaraM mantradharo.apyuvAcha || 9.42 (9.52) yo nishchayo mantravarastavAyaM nAyaM na yukto na tu kAlayuktaH | shokAya hitvA pitaraM vayaHsthaM syAddharmakAmasya hi te na dharmaH || 9.43 (9.53) nUnaM cha buddhistava nAtisUkShmA dharmArthakAmeShvavichakShaNA vA | hetoradR^iShTasya phalasya yastvaM pratyakShamarthaM paribhUya yAsi || 9. 44 (9.54) punarbhavo.astIti cha kechidAhurnAstIti kechinniyatapratij~nAH | evaM yadA saMshayito.ayamarthastasmAt kShamaM bhoktumupasthitA shrIH || 9.45 (9.55) bhUyaH pravR^ittiryadi kAchidasti raMsyAmahe tatra yathopapattau | atha pravR^ittiH parato na kAchitsiddho.aprayatnAjjagato.asya mokShaH || 9.46 (9.56) astIti kechitparalokamAhurmokShasya yogaM na tu varNayanti | agneryathA hyuShNamapAM dravatvaM tadvatpravR^ittau prakR^itiM vadanti || 9.47 (9.57) kechitsvabhAvAditi varNayanti shubhAshubhaM chaiva bhavAbhavau cha | svAbhAvikaM sarvamidaM cha yasmAdato.api mogho bhavati prayatnaH || 9.48 (9.58) yadindriyANAM niyataH prachAraH priyApriyatvaM viShayeShu chaiva | saMyujyate yajjarayArttibhishcha kastatra yatno nanu sa svabhAvaH || 9.49 (9.59) adbhirhutAshaH shamamabhyupaiti tejAMsi chApo gamayanti shoSham | bhinnAni bhUtAni sharIrasaMsthAnyaikyaM cha dattvA jagadudvahanti || 9.50 (9.60) yatpANipAdodarapR^iShThamUrdhnA nirvartate garbhagatasya bhAvaH | yadAtmanastasya cha tena yogaH svAbhAvikaM tatkathayanti tajj~nAH || 9.51 (9.61) kaH kaNTakasya prakaroti taikShNyaM vichitrabhAvaM mR^igapakShiNAM vA | svabhAvataH sarvamidaM pravR^ittaM na kAmakAro.asti kutaH prayatnaH || 9.52 (9.62) sargaM vadantIshvaratastathAnye tatra prayatne puruShaShya ko.arthaH | ya eva heturjagataH pravR^ittau heturnivR^ittau niyataH sa eva || 9.53 (9.63) kechidvadantyAtmanimittameva prAdurbhavaM chaiva bhavakShayaM cha | prAdurbhavaM tu pravadantyayatnAdyatnena mokShAdhigamaM bruvanti || 9.54 (9.64) naraH pitR^INAmanR^iNaH prajAbhirvedairR^iShINAM kratubhiH surANAm | utpadyate sArdhamR^iNaistribhistairyasyAsti mokShaH kila tasya mokShaH || 9.55 (9.65) ityevametena vidhikrameNa mokShaM sayatnasya vadanti tajj~nAH | prayatnavanto.api hi vikrameNa mumukShavaH khedamavApnuvanti || 9.56 (9.66) tatsaumya mokShe yadi bhaktirasti nyAyena sevasva vidhiM yathoktam | evaM bhaviShyatyupapattirasya santApanAshashcha narAdhipasya || 9.57 (9.67) yA cha pravR^ittA bhavadoShabuddhistapovanebhyo bhavanaM praveShTum | tatrApi chintA tava tAta mA bhUt pUrve.api jagmuH svagR^ihaM vanebhyaH || 9.58 (9.68) tapovanastho.api vR^itaH prajAbhirjagAma rAjA puramambarIShaH | tathA mahIM viprakR^itAmanAryaistapovanAdetya rarakSha rAmaH || 9.59 (9.69) tathaiva shAlvAdhipatirdrumAkSho vanAtsasUnuH svapuraM pravishya | brahmarShibhUtashcha munervashiShThAddadhre shriyaM sA~NkR^itirantidevaH || 9.60 (9.70) evaMvidhA dharmayashaHpradIptA vanAni hitvA bhavanAnyabhIyuH | tasmAnna doSho.asti gR^ihaM praveShTuM tapovanAddharmanimittameva || 9.61 (9.71) tato vachastasya nishamya mantriNaH priyaM hitaM chaiva nR^ipasya chakShuShaH | anUnamavyastamasaktamadrutaM dhR^itau sthito rAjasuto.abravIdvachaH || 9.62 (9.72) ihAsti nAstIti ya eSha saMshayaH parasya vAkyairna mamAtra nishchayaH | avetya tattvaM tapasA shamena vA svayaM grahIShyAmi yadatra nishchitam || 9.63 (9.73) na me kShamaM sa~NgashataM hi darshanaM grahItumavyaktaparaM parAhatam | buddhaH parapratyayato hi ko vrajejjano.andhakAre.andha ivAndhadeshitaH || 9.64 (9.74) adR^iShTatattvasya sato.api kiM tu me shubhAshubhe saMshayite shubhe matiH | vR^ithApi khedo.api varaM shubhAtmanaH sukhaM na tattve.api vigarhitAtmanaH || 9.65 (9.75) imaM tu dR^iShTvAgamamavyavasthitaM yaduktamAptaistadavehi sAdhviti | prahINadoShatvamavehi chAptatAM prahINadoSho hyanR^itaM na vakShyati || 9.66 (9.76) gR^ihapraveshaM prati yachcha me bhavAnuvAcha rAmaprabhR^itIn nidarshanam | na te pramANaM na hi dharmanishchayeShvalaM pramANAya parikShatavratAH || 9.67 (9.77) tadevamapyeva ravirmahIM patedapi sthiratvaM himavAn giristyajet | adR^iShTatattvo viShayonmukhendriyaH shrayeya na tveva gR^ihAn pR^ithagjanaH || 9.68 (9.78) ahaM visheyaM jvalitaM hutAshanaM na chAkR^itArthaH pravisheyamAlayam | iti pratij~nAM sa chakAra garvito yatheShTamutthAya cha nirmamo yayau || 9.69 (9.79) tataH savAShpau sachivadvijAvubhau nishamya tasya sthirameva nishchayam | viShaNNavaktrAvanugamya duHkhitau shanairagatyA purameva jagmatuH || 9.70 (9.80) tatsnehAdatha nR^ipateshcha bhaktitastau sApekShaM pratiyayatushcha tasthatushcha | durdharShaM ravimiva dIptamAtmabhAsA taM draShTuM na hi pathi shekaturna moktum || 9.71 (9.81) tau j~nAtuM paramagatergatiM tu tasya prachchannAMshcharapuruShA~nchuchIn vidhAya | rAjAnaM priyasutalAlasaM nu gatvA drakShyAvaH kathamiti jagmatuH katha~nchit || 9.72 (9.82) iti shrIbuddhacharite mahAkAvye kumArAnveShaNo nAma navamaH sargaH || 9 || \medskip\hrule\medskip ##Book X [##shreNyAbhigamano##]## sa rAjavatsaH pR^ithupInavakShAstau havyamantrAdhikR^itau vihAya | uttIrya ga~NgAM prachalattara~NgAM shrImadgR^ihaM rAjagR^ihaM jagAma || 10.1 shailaiH suguptaM cha vibhUShitaM cha dhR^itaM cha pUtaM cha shivaistapodaiH | pa~nchAchalA~NkaM nagaraM prapede shAntaH svayambhUriva nAkapR^iShTham || 10.2 gAmbhIryamojashcha nishAmya tasya vapushcha dIptaM puruShAnatItya | visismiye tatra janastadAnIM sthANuvratasyeva vR^iShadhvajasya || 10.3 taM prekShya yo.anyena yayau sa tasthau yashchAtra tasthau pathi so.anvagachChat | drutaM yayau yaM sadayaM sadhIraM yaH kashchidAste sma sa chotpapAta || 10.4 kashchittamAnarcha janaH karAbhyAM satkR^itya kashchichChirasA vavande | snigdhena kashchidvachasAbhyanandannaivaM jagAmApratipUjya kashchit || 10.5 taM jihriyuH prekShya vichitraveShAH prakIrNavAchaH pathi maunamIyuH | dharmasya sAkShAdiva sannikarShAnna kashchidanyAyamatirbabhUva || 10.6 anyakriyANAmapi rAjamArge strINAM nR^iNAM vA bahumAnapUrvam | tadeva kalpaM naradevasUtraM nirIkShamANA na tu tasya dR^iShTiH || 10.7 bhruvau lalATaM mukhamIkShaNaM vA vapuH karau vA charaNau gatiM vA | yadeva yastasya dadarsha tatra tadeva tasyAnubabandha chakShuH || 10.8 dR^iShTvA shubhorNabhruvamAyatAkShaM jvalachcharIraM shubhajAlahastam | taM bhikShuveshaM kShitipAlanArhaM sa~nchukShubhe rAjagR^ihasya lakShmIH || 10.9 shreNyo.atha bhartA magadhAjirasya vAhyAdvimAnAdvipulaM janaugham | dadarsha paprachcha cha tasya hetuM tatastamasmai puruShaH shashaMsa || 10.10 j~nAnaM paraM vA pR^ithivIshriyaM vA viprairya ukto.adhigamiShyatIti | sa eva shAkyAdhipatestanUjo nirIkShyate pravrajito janena || 10.11 tataH shrutArtho manasA gatArtho rAjA babhAShe puruShaM tameva | vij~nAyatAM kva pratigachchatIti tathetyathainaM puruSho.anvagachChat || 10.12 alolachakShuryugamAtradarshI nivR^ittavAgyantritamandagAmI | chachAra bhikShAM sa tu bhikShuvaryo nidhAya gAtrANi chalaM cha chetaH || 10.13 AdAya bhaikShaM cha yathopapannaM yayau gireH prasravaNaM viviktam | nyAyena tatrAbhyavahR^itya chainanmahIdharaM pANDavamAruroha || 10.14 tasminvane lodhravanopagUDhe mayUranAdapratipUrNaku~nje | kAShAyavAsAH sa babhau nR^isUryo yathodayasyopari bAlasUryaH || 10.15 tatraivamAlokya sa rAjabhR^ityaH shreNyAya rAj~ne kathayAM chakAra | saMshrutya rAjA sa cha bAhumAnyAttatra pratasthe nibhR^itAnuyAtraH || 10.16 sa pANDavaM pANDavatulyavIryaH shailottamaM shailasamAnavarShmA | maulIdharaH siMhagatirnR^isiMhashchalatsaTaH siMha ivAruroha || 10.17 chalasya tasyopari shR^i~NgabhUtaM shAntendriyaM pashyati bodhisattvam | parya~NkamAsthAya virochamAnaM shashA~NkamudyantamivAbhrakUTAt || 10.18 taM rUpalakShmyA cha shamena chaiva dharmasya nirmANamivopadiShTam | savismayaH prashrayavAn narendraH svayambhuvaM shakra ivopatasthe || 10.19 taM nyAyato nyAyavatAM variShThaH sametya paprachcha cha dhAtusAmyam | sa chApyavochatsadR^ishena sAmnA nR^ipaM manaHsvAsthyamanAmayaM cha || 10.20 tataH shuchau vAraNakarNanIle shilAtale.asau niShasAda rAjA | nR^ipopavishyAnumatashcha tasya bhAvaM vijij~nAsuridaM babhAShe || 10.21 prItiH parA me bhavataH kulena kramAgatA chaiva parIkShitA cha | jAtA vivakShA suta yA yato me tasmAdidaM snehavacho nibodha || 10.22 AdityapUrvaM vipulaM kulaM te navaM vayo dIptamidaM vapushcha | kasmAdiyaM te matirakrameNa bhaikShAka evAbhiratA na rAjye || 10.23 gAtraM hi te lohitachandanArhaM kAShAyasaMshleShamanarhametat | hastaH prajApAlanayogya eSha bhoktuM na chArhaH paradattamannam || 10.24 tatsaumya rAjyaM yadi paitR^ikaM tvaM snehAtpiturnechchasi vikrameNa | na cha kShamaM marShayituM matiste bhuktvArdhamasmadviShayasya shIghram || 10.25 evaM hi na syAtsvajanAvamardaH kAlakrameNApi shamashrayA shrIH | tasmAtkuruShva praNayaM mayi tvaM sadbhiH sahIyA hi satAM samR^iddhiH || 10.26 atha tvidAnIM kulagarvitatvAdasmAsu vishrambhaguNo na te.asti | vyUhAnyanekAni vigAhya vANairmayA sahAyena parA~njigISha || 10.27 tadbuddhimatrAnyatarAM vR^iNIShva dharmArthakAmAn vidhivadbhajasva | vyatyasya rAgAdi ha hi trivargaM pretyeha vibhraMshamavApnuvanti || 10.28 yo hyarthadharmau paripIDya kAmaH syAddharmakAmye paribhUya chArthaH | kAmArthayoshchoparameNa dharmastyAjyaH sa kR^itsno yadi kA~NkShitArthaH || 10.29 tasmAttrivargasya niShevaNena tvaM rUpametatsaphalaM kuruShva | dharmArthakAmAdhigamaM hyanUnaM nR^iNAmanUnaM puruShArthamAhuH || 10.30 tanniShphalau nArhasi kartumetau pInau bhujau chApavikarShaNArhau | mAndhAtR^ivajjetumimau hi yogyau lokAni hi trINi hi kiM punargAm || 10.31 snehena khalvetadahaM bravImi naishvaryarAgeNa na vismayena | imaM hi dR^iShTvA tava bhikShuveshaM jAtAnukampo.asmyapi chAgatAshruH || 10.32 tadbhu~NkShva bhikShAshramakAma kAmA~NkAle.asi kartA priyadharma dharmam | yAvatsvavaMshapratirUparUpaM na te jarAbhyetyabhibhUya bhUyaH || 10.33 shaknoti jIrNaH khalu dharmamAptuM kAmopabhogeShvagatirjarAyAH | atashcha yUnaH kathayanti kAmAnmadhyasya vittaM sthavirasya dharmam || 10.34 dharmasya chArthasya cha jIvaloke pratyarthibhUtAni hi yauvanAni | saMrakShyamANAnyapi durgrahANi kAmA yatastena yathA haranti || 10.35 vayAMsi jIrNAni vimarshayanti dhIrANyavasthAnaparAyaNAni | alpena yatnena shamAtmakAni bhavantyagatyeva cha lajjayA cha || 10.36 atashcha lolaM viShayapradhAnaM pramattamakShAntamadIrghadarshi | bahuchchalaM yauvanamabhyatItya nistIrya kAntAramivAshvasanti || 10.37 tasmAdadhIraM chapalapramAdi navaM vayastAvadidaM vyapaitu | kAmasya pUrvaM hi vayaH sharavyaM na shakyate rakShitumindriyebhyaH || 10.38 athau chikIrShA tava dharma eva yajasva yaj~naM kuladharma eShaH | yaj~nairadhiShThAya hi nAkapR^iShThaM yayau marutvAnapi nAkapR^iShTham || 10.39 suvarNakeyUravidaShTabAhavo maNipradIpojjvalachitramaulayaH | nR^iparShayastAM hi gatiM gatA makhaiH shrameNa yAmeva mahArShayo yayuH || 10.40 ityevaM magadhapatir[vacho] babhAShe yaH samyagvalabhidiva dhruvaM babhAShe | tachchrutvA na sa vichachAra rAjasUnuH kailAso giririva naikachitrasAnuH || 10.41 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.ashvaghoShakR^ite shreNyAbhigamano nAma dashamaH sargaH || 10 || \medskip\hrule\medskip ##Book XI [##kAmavigarhaNo##]## athaivamukto magadhAdhipena suhR^inmukhena pratikUlamartham | svastho.avikAraH kulashauchashuddhaH shauddhodanirvAkyamidaM jagAda || 11.1 nAshcharyametadbhavato.abhidhAtuM jAtasya harya~Nkakule vishAle | yanmitrapakShe tava mitrakAma syAdvR^ittireShA parishuddhavR^itteH || 11.2 asatsu maitrI svakulAnurUpA na tiShThati shrIriva viklaveShu | pUrvaiH kR^itAM prItiparamparAbhistAmeva santastu vivardhayanti || 11.3 ye chArthakR^ichChreShu bhavanti loke samAnakAryAH suhR^idAM manuShyAH | mitrANi tAnIti paraimi buddhyA svasthasya vR^iddhiShviha ko hi na syAt || 11.4 evaM cha ye dravyamavApya loke mitreShu dharme cha niyojayanti | avAptasArANi dhanAni teShAM bhraShTAni nAnte janayanti tApam || 11.5 suhR^ittayA chAryatayA cha rAjan vibhAvya mAmeva vinishchayaste | atrAnuneShyAmi suhR^ittayaiva brUyAmahaM nottaramanyadatra || 11.6 ahaM jarAmR^ityubhayaM viditvA mumukShayA dharmamimaM prapannaH | bandhUnpriyAnashrumukhAn vihAya prAgeva kAmAnashubhasya hetUn || 11.7 nAshIviShebhyo.api tathA bibhemi naivAshanibhyo gaganAchcyutebhyaH | na pAvakebhyo.anilasaMhitebhyo yathA bhayaM me viShayebhya ebhyaH || 11.8 kAmA hyanityAH kushalArthachaurA riktAshcha mAyAsadR^ishAshcha loke | AshAsyamAnA api mohayanti chittaM nR^iNAM kiM punarAtmasaMsthAH || 11.9 kAmAbhibhUtA hi na yAnti sharma tripiShTape kiM vata martyaloke | kAmaiH satR^iShNasya hi nAsti tR^iptiryathendhanairvAtasakhasya vahneH || 11.10 jagatyanartho na samo.asti kAmairmohAchcha teShveva janaH prasaktaH | tattvaM viditvaivamanarthabhIruH prAj~naH svayaM ko.abhilaShedanartham || 11.11 samudravastrAmapi gAmavApya pAraM jigIShanti mahArNavasya | lokasya kAmairna vitR^iptirasti patadbhirambhobhirivArNavasya || 11.12 devena vR^iShTe.api hiraNyavarShe dvIpAnsamudrAMshchaturo.api jitvA | shakrasya chArdhAsanamapyavApya mAndhAturAsIdviShayeShvatR^iptiH || 11.13 bhuktvApi rAjyaM divi devatAnAM shatakratau vR^itrabhayAtpranaShTe | darpAnmahArShInapi vAhayitvA kAmeShvatR^ipto nahuShaH papAta || 11.14 aiDashcha rAjA tridivaM vigAhya nItvApi devIM vashamurvashIM tAm | lobhAdR^iShibhyaH kanakaM jihIrShurjagAma nAshaM viShayeShvatR^iptaH || 11.15 balermahendraM nahuShaM mahendrAdindraM punarye nahuShAdupeyuH | svarge kShitau vA viShayeShu teShu ko vishvasedbhAgyakulAkuleShu || 11.16 chIrAmbarA mUlaphalAMbubhakShA jaTA vahanto.api bhuja~NgadIrghAH | yairanyakAryA munayo.api bhagnAH kaH kAmasa~nj~nAn mR^igayeta shatrUn || 11.17 ugrAyudhashchaugradhR^itAyudho.api yeShAM kR^ite mR^ityumavApa bhIShmAt | chintApi teShAmashivA vadhAya tadvR^ittinAM kiM punaravratAnAm || 11.18 AsvAdamalpaM viShayeShu matvA saMyojanotkarShamatR^iptimeva | sadbhyashcha garhAM niyataM cha pApaM kaH kAmasa~nj~naM viShamAsasAda || 11.19 kR^iShyAdibhirdharmabhiranvitAnAM kAmAtmakAnAM cha nishamya duHkham | svAsthyaM cha kAmeShvakutUhalAnAM kAmAn vihAtuM kShamamAtmavadbhiH || 11.20 j~neyA vipatkAmini kAmasampatsiddheShu kAmeShu madaM hyupaiti | madAdakAryaM kurute na kAryaM yena kShato durgatimabhyupaiti || 11.21 yatnena labdhAH parirakShitAshcha ye vipralabhya pratiyAnti bhUyaH | teShvAtmavAn yAchitakopameShu kAmeShu vidvAniha ko rameta || 11.22 anviShya chAdAya cha jAtatarShA yAnatyajantaH pariyAnti duHkham | loke tR^iNolkAsadR^isheShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.23 anAtmavanto hR^idi yairvidaShTA vinAshamarChanti na yAnti sharma | kruddhaugrasarpapratimeShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.24 asthi kShudhArttA iva sArameyA bhuktvApi yAnnaiva bhavanti tR^iptAH | jIrNAsthika~NkAlasameShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.25 ye rAjachaurodakapAvakebhyaH sAdhAraNatvAjjanayanti duHkham | teShu praviddhAmiShasannibheShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.26 yatra sthitAnAmabhito vipattiH shatroH sakAshAdapi bAndhavebhyaH | hiMsreShu teShvAyatanopameShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.27 girau vane chApsu cha sAgare cha yadbhraMshamarchantyabhila~NghamAnAH | teShu drumaprAgraphalopameShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.28 tIrthaiH prayatnairvividhairavAptAH kShaNena ye nAshamiha prayAnti || 11.29 svapnopabhogapratimeShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt | yAnarchayitvApi na yAnti sharma vivardhayitvA paripAlayitvA | a~NgArakarShapratimeShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.30 vinAshamIyuH kuravo yadarthaM vR^iShNyandhakA maithiladaNDakAshcha | shUlAsikAShThapratimeShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.31 sundopasundAvasurau yadarthamanyonyavairaprasR^itau vinaShTau | sauhArdavishleShakareShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.32 kAmAndhasa~nj~nAH kR^ipayA va ke cha kravyAtsu nAtmAnamihotsR^ijanti | sapatnabhUteShvashiveShu teShu kAmeShu kasyAtmavato ratiH syAt || 11.33 kAmAndhasa~nj~naH kR^ipaNaM karoti prApnoti duHkhaM vadhabandhanAdi | kAmArthamAshAkR^ipaNastapasvI mR^ityushramaM chArhati jIvaloke || 11.34 gItairhriyante hi mR^igA vadhAya rUpArthamagnau shalabhAH patanti | matsyo giratyAyasamAmiShArthI tasmAdanarthaM viShayAH phalanti || 11.35 kAmAstu bhogA iti yanmataM syAdbhogyA na kechitparigaNyamAnAH | vastrAdayo dravyaguNA hi loke duHkhapratIkAra iti pradhAryAH || 11.36 iShTaM hi tarShaprashamAya toyaM kShunnAshahetorashanaM tathaiva | vAtAtapAmbvAvaraNAya veshma kaupInashItAvaraNAya vAsaH || 11.37 nidrAvighAtAya tathaiva shayyA yAnaM tathAdhvashramanAshanAya | tathAsanaM sthAnavinodanAya snAnaM mR^ijArogyabalAshrayAya || 11.38 duHkhapratIkAranimittabhUtAstasmAtprajAnAM viShayA na bhogyAH | ashnAmi bhogAniti ko.abhyupeyAtprAj~naH pratIkAravidhau pravR^ittAn || 11.39 yaH pittadAhena vidahyamAnaH shItakriyAM bhoga iti vyavasyet | duHkhapratIkAravidhau pravR^ittaH kAmeShu kuryAtsa hi bhogasa~nj~nAm || 11.40 kAmeShvanaikAntikatA cha yasmAdato.api me teShu na bhogasa~nj~nA | ya eva bhAvA hi sukhaM dishanti ta eva duHkhaM punarAvahanti || 11.41 gurUNi vAsAMsyagurUNi chaiva sukhAya shIte hyasukhAya gharme | chandrAMshavashchandanameva choShNe sukhAya duHkhAya bhavanti shIte || 11.42 dvandvAni sarvasya yataH prasaktAnyalAbhalAbhaprabhR^itIni loke | ato.api naikAntasukho.asti kashchinnaikAntaduHkhaH puruShaH prThivyAm || 11.43 dR^iShTvA cha mishrAM sukhaduHkatAM me rAjyaM cha dAsyaM cha mataM samAnam | nityaM hasatyeva hi naiva rAjA na chApi santapyata eva dAsaH || 11.44 Aj~nA nR^ipatve.abhyadhiketi yasmAtmahAnti duHkhAnyata eva rAj~naH | Asa~NgakAShThapratimo hi rAjA lokasya hetoH parikhedameti || 11.45 rAjye nR^ipastyAgini va~Nkamitre vishvAsamAgachchati chedvipannaH | athApi vishrambhamupaiti neha kiM nAma saukhyaM chakitasya rAj~naH || 11.46 yadA cha jitvApi mahIM samagrAM vAsAya dR^iShTaM puramekameva | tatrApi chaikaM bhavanaM niShevyaM shramaH parArthe nanu rAjabhAvaH || 11.47 rAjyo.api vAse yugamekameva kShutsannirodhAya tathAnnamAtrA | shayyA tathaikAsanamekameva sheShA visheShA nR^ipatermadAya || 11.48 tuShTyarthametachcha phalaM yadIShTamR^ite.api rAjyAnmama tuShTirasti | tuShTau cha satyAM puruShasya loke sarve visheShA nanu nirvisheShAH || 11.49 tannAsti kAmAn prati sampratAryaH kSheme shivaM mArgamanuprapannaH | smR^itvA suhR^ittvaM tu punaH punarmAM brUhi pratij~nAM khalu pAlayanti || 11.50 na hyasmyamarSheNa vanapraviShTo na shatrubANairavadhUtamauliH | kR^itaspR^iho nApi phalAdhikebhyo gR^ihNAmi naitadvachanaM yataste || 11.51 yo dandashUkaM kupitaM bhuja~NgaM muktvA vyavasyeddhi punargrahItum | dAhAtmikAM vA jvalitAM tR^iNaulkAM santyajya kAmAnsa punarbhajeta || 11.52 andhAya yashcha spR^ihayedanandho baddhAya mukto vidhanAya vADhyaH | unmattachittAya cha kalyachittaH spR^ihAM sa kuryAdviShayAtmakAya || 11.53 bhikShopabhogI vara nAnukampyaH kR^itI jarAmR^ityubhayaM titIrShuH | ihottamaM shAntisukhaM cha yasya paratra duHkhAni cha saMvR^itAni || 11.54 lakShmyAM mahatyAmapi vartamAnastR^iShNAbhibhUtastvanukampitavyaH | prApnoti yaH shAntisukhaM na cheha paratra duHkhaM pratigR^ihyate cha || 11.55 evaM tu vaktuM bhavato.anurUpaM sattvasya vR^ittasya kulasya chaiva | mamApi voDhuM sadR^ishaM pratij~nAM sattvasya vR^ittasya kulasya chaiva || 11.56 ahaM hi saMsArarasena viddho viniHsR^itaH shAntamavAptukAmaH | nechcheyamAptuM tridive.api rAjyaM nirAmayaM kiM vata mAnuSheShu || 11.57 trivargasevAM nR^ipa yattu kR^itsnataH paro manuShyArtha iti tvamAttha mAm | anartha ityAttha mamArthadarshanaM kShayI trivargo hi na chApi tarpakaH || 11.58 pade tu yasminna jarA na bhIrutA na janma naivoparamo na vAdhayaH | tameva manye puruShArthamuttamaM na vidyate yatra punaH punaH kriyA || 11.59 yadapyavochaH paripAlyatAM jarA navaM vayo gachChati vikriyAmiti | anishchayo.ayaM chapalaM hi dR^ishyate jarApyadhIrA dhR^itimachCha yauvanam || 11.60 svakarmadakShashcha yadA tu ko jagadvayaHsu sarveShu cha saMvikarShati | vinAshakAle kathamavyavasthite jarA pratIkShyA viduShA shamepsunA || 11.61 jarAyudho vyAdhivikIrNasAyako yadAntako vyAdha ivAshritaH sthitaH | prajAmR^igAn bhAgyavanAshritAMstudan vayaHprakarShaM prati ko manorathaH || 11.62 suto yuvA vA sthaviro.athavA shishustathA tvarAvAniha kartumarhati | yathA bhaveddharmavataH kR^ipAtmanaH pravR^ittiriShTA vinivR^ittireva vA || 11.63 yadAttha vA dIptaphalAM kulochitAM kuruShva dharmAya makhakriyAmiti | namo makhebhyo na hi kAmaye sukhaM parasya duHkhakriyayApadishyate || 11.64 paraM hi hantuM vivashaM phalepsayA na yuktarUpaM karuNAtmanaH sataH | kratoH phalaM yadyapi shAshvataM bhavet tathApi kR^itvA kimupakShayAtmakam || 11.65 bhavechcha dharmo yadi nAparo vidhirvratena shIlena manaHshamena vA | tathApi naivArhati sevituM kratuM vishasya yasmin paramuchyate phalam || 11.66 ihApi tAvatpuruShasya tiShThataH pravartate yatparahiMsayA sukham | tadapyaniShTaM saghR^iNasya dhImato bhavAntare kiM vata yanna dR^ishyate || 11.67 na cha pratAryo.asmi phalapravR^ittaye bhaveShu rAjan ramate na me manaH | latA ivAmbhodharavR^iShTitADitAH pravR^ittayaH sarvagatA hi cha~nchalA || 11.68 ihAgatashchAhamito didR^ikShayA munerarADasya vimokShavAdinaH | prayAmi chAdyaiva nR^ipAstu te shivaM vachaH kShamethAH shamatattvaniShThuram || 11.69 athendravaddivyava shashvadarkavadguNairava shreya ihAva gAmava | avAyurAryairava satsutAn ava shriyashcha rAjannava dharmamAtmanaH || 11.70 himAriketUdbhavasamplavAntare yathA dvijo yAti vimokShayaMstanum | himArishatruM kShayashatrughAtinastathAntare yAhi vimochayanmanaH || 11.71 nR^ipo.abravItsA~njalirAgataspR^iho yatheShTamApnoti bhavAnavighnataH | avApya kAle kR^itakR^ityatAmimAM mamApi kAryo bhavatA tvanugrahaH || 11.72 sthiraM pratij~nAya tatheti pArthive tataH sa vaishvantaramAshramaM yayau | parivrajantaM samudIkShya vismito nR^ipo.api cha prApurimaM giriM vrajan || 11.73 iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.ashvaghoShakR^ite kAmavigarhaNo nAmaikAdashaH sargaH || 11 || \medskip\hrule\medskip ##Book XII [##arADadarshano##]## tataH shamavihArasya munerikShvAkuchandramAH | arADasyAshramaM bheje vapuShA pUrayanniva || 12.1 sa kAlAmasagotreNa tenAlokyaiva dUrataH | uchchaiH svAgatamityuktaH samIpamupajagmivAn || 12.2 tAvubhau nyAyataH pR^iShTvA dhAtusAmyaM parasparam | dAravyormedhyayorvR^iShyoH shuchau deshe niShIdatuH || 12.3 tamAsInaM nR^ipasutaM so.abravInmunisattamaH | bahumAnavishAlAbhyAM darshanAbhyAM pibanniva || 12.4 viditaM me yathA saumya niShkrAnto bhavanAdasi | ChittvA snehamayaM pAshaM pAshaM dR^ipta iva dvipaH || 12.5 sarvathA dhR^itimachchaiva prAj~naM chaiva manastava | yastvaM prAptaH shriyaM tyaktvA latAM viShaphalAmiva || 12.6 nAshcharyaM jIrNavayaso yajjagmuH pArthivA vanam | apatyebhyaH shriyaM dattvA bhuktochchiShTAmiva srajam || 12.7 idaM me matamAshcharyaM nave vayasi yadbhavAn | abhuktveva shriyaM prAptaH sthito viShayagochare || 12.8 tadvij~nAtumimaM dharmaM paramaM bhAjanaM bhavAn | j~nAnapUrvamadhiShThAya shIghraM duHkhArNavaM tara || 12.9 shiShye yadyapi vij~nAte shAstraM kAlena vartate | gAmbhIryAdvyavasAyAchcha suparIkShyo bhavAn mama || 12.10 iti vAkyamarADasya vij~nAya sa narAdhipaH | babhUva paramaprItaH provAchottarameva cha || 12.11 viraktasyApi yadidaM saumukhyaM bhavataH param | akR^itArtho.apyanenAsmi kR^itArtha iva samprati || 12.12 didR^ikShuriva hi jyotiryiyAsuriva daishikam | tvaddarshanAdahaM manye titIrShuriva cha plavam || 12.13 tasmAdarhasi tadvaktuM vaktavyaM yadi manyase | jarAmaraNarogebhyo yathAyaM parimuchyate || 12.14 ityarADaH kumArasya mAhAtmyAdeva choditaH | sa~NkShiptaM kathayAM chakre svasya shAstrasya nishchayam || 12.15 shrUyatAmayamasmAkaM siddhAntaH shR^iNvatAM vara | yathA bhavati saMsAro yathA vai parivartate || 12.16 prakR^itishcha vikArashcha janma mR^ityurjaraiva cha | tattAvatsattvamityuktaM sthirasattva parehi naH || 12.17 tatra tu prakR^itirnAma viddhi prakR^itikovida | pa~ncha bhUtAnyaha~NkAraM buddhimavyaktameva cha || 12.18 vikAra iti buddhiM tu viShayAnindriyANi cha | pANipAdaM cha vAdaM cha pAyUpasthaM tathA manaH || 12.19 asya kShetrasya vij~nAnAt kShetraj~na iti sa~nj~ni cha | kShetraj~na iti chAtmAnaM kathayantyAtmachintakAH || 12.20 sashiShyaH kapilashcheha pratibuddha iti smR^itiH | saputraH pratibuddhashcha prajApatirihocyate || 12.21 jAyate jIryate chaiva budhyate mriyate cha yat | tadvyaktamiti vij~neyamavyaktaM tu viparyayAt || 12.22 aj~nAnaM karma tR^iShNA cha j~neyAH saMsArahetavaH | sthito.asmiMstritaye yastu tatsattvaM nAbhivartate || 12.23 vipratyayAdaha~NkArAtsandehAdabhisamplavAt | avisheShAnupAyAbhyAM sa~NgAdabhyavapAtataH || 12.24 tatra vipratyayo nAma viparItaM pravartate | anyathA kurute kAryaM mantavyaM manyate.anyathA || 12.25 bravImyahamahaM vedmi gachchAmyahamahaM sthitaH | itIhaivamaha~NkArastvanaha~NkAra vartate || 12.26 yastu bhAvena sandigdhAnekIbhAvena pashyati | mR^itpiNDavadasandeha sandehaH sa ihochyate || 12.27 ya evAhaM sa evedaM mano buddhishcha karma cha | yashchaivaM sa gaNaH so.ahamiti yaH so.abhisamplavaH || 12.28 avisheShaM visheShaj~na pratibuddhAprabuddhayoH | prakR^itInAM cha yo veda so.avisheSha iti smR^itaH || 12.29 namaskAravaShaTkArau prokShaNAbhyukShaNAdayaH | anupAya iti prAj~nairupAyaj~na praveditaH || 12.30 sajjate yena durmedhA manovAkkarmabuddhibhiH | viShayeShvanabhiShva~Nga so.abhiShva~Nga iti smR^itaH || 12.31 mamedamahamasyeti yadduHkhamabhimanyate | vij~neyo.abhyavapAtaH sa saMsAre yena pAtyate || 12.32 ityavidyA hi vidvAMsaH pa~nchaparvA samIhate | tamo mohaM mahAmohaM tAmisradvayameva cha || 12.33 tatrAlasyaM tamo viddhi mohaM mR^ityuM cha janma cha | mahAmohastvasammoha kAma ityavagamyatAm || 12.34 yasmAdatra cha bhUtAni pramuhyanti mahAntyapi | tasmAdeSha mahAbAho mahAmoha iti smR^itaH || 12.35 tAmisramiti chAkrodha krodhamevAdhikurvate | viShAdaM chAndhatAmisramaviShAda prachakShate || 12.36 anayAvidyayA bAlaH saMyuktaH pa~nchaparvayA | saMsAre duHkhabhUyiShThe janmasvabhiniShichyate || 12.37 draShTA shrotA cha mantA cha kAryaM karaNameva cha | ahamityevamAgamya saMsAre parivartate || 12.38 ityebhirhetubhirdhIman tamaHsrotaH pravartate | hetvabhAve phalAbhAva iti vij~nAtumarhasi || 12.39 tatra samyagmatirvidyAnmokShakAma chatuShTayam | pratibuddhAprabuddhau cha vyaktamavyaktameva cha || 12.40 yathAvadetadvij~nAya kShetraj~no hi chatuShTayam | ArjavaM javatAM hitvA prApnoti padamakSharam || 12.41 ityarthaM brAhmaNA loke paramabrahmavAdinaH | brahmacharyaM charantIha brAhmaNAn vAsayanti cha || 12.42 iti vAkyamidaM shrutvA munestasya nR^ipAtmajaH | abhyupAyaM cha paprachCha padameva cha naiShThikam || 12.43 brahmacharyamidaM charyaM yathA yAvachCha yatra cha | dharmasyAsya cha paryantaM bhavAn vyAkhyAtumarhati || 12.44 ityarADo yathAshAstraM vispaShTArthaM samAsataH | tamevAnyena kalpena dharmamasmai vyabhAShata || 12.45 ayamAdau gR^ihAnmuktvA bhaikShAkaM li~NgamAshritaH | samudAchAravistIrNaM shIlamAdAya vartate || 12.46 santoShaM paramAsthAya yena tena yatastataH | viviktaM sevate vAsaM nirdvandvaH shAstravitkR^itI || 12.47 tato rAgAdbhayaM dR^iShTvA vairAgyAchcha paraM shivam | nigR^ihNannindriyagrAmaM yatate manasaH shrame || 12.48 atho viviktaM kAmebhyo vyApAdAdibhya eva cha | vivekajamavApnoti pUrvadhyAnaM vitarkavat || 12.49 tachcha dhyAnaM sukhaM prApya tattadeva vitarkayan | apUrvasukhalAbhena hriyate bAlisho janaH || 12.50 shamenaivaMvidhenAyaM kAmadveShavigarhiNA | brahmalokamavApnoti paritoSheNa va~nchitaH || 12.51 j~nAtvA vidvAn vitarkAMstu manaHsa~NkShobhakArakAn | tadviyuktamavApnoti dhyAnaM prItisukhAnvitam || 12.52 hriyamANastayA prItyA yo visheShaM na pashyati | sthAnaM bhAsvaramApnoti deveShvAbhAsureShvapi || 12.53 yastu prItisukhAttasmAdvivechayati mAnasam | tR^itIyaM labhate dhyAnaM sukhaM prItivivarjitam || 12.54 tatra kechidvyavasyanti mokSha ityapi mAninaH | sukhaduHkhaparityAgAdavyApArAchcha chetasaH || 12.55 (57) yastu tasminsukhe magno na visheShAya yatnavAn | shubhakR^itsnaiH sa sAmAnyaM sukhaM prApnoti daivataiH || 12.56 (55) tAdR^ishaM sukhamAsAdya yo na rajyannupekShate | chaturthaM dhyAnamApnoti sukhaduHkhavivarjitam || 12.57 (56) asya dhyAnasya tu phalaM samaM devairvR^ihatphalaiH | kathayanti bR^ihatkAlaM vR^ihatpraj~nAparIkShakAH || 12.58 samAdhervyutthitastasmAddR^iShTvA doShAMshCharIriNAm | j~nAnamArohati prAj~naH sharIravinivR^ittaye || 12.59 tatastaddhyAnamutsR^ijya visheShe kR^itanishchayaH | kAmebhya iva satprAj~no rUpAdapi virajyate || 12.60 sharIre khAni yAnyasya tAnyAdau parikalpayan | ghaneShvapi tato dravyeShvAkAshamadhimuchyate || 12.61 AkAshasamamAtmAnaM sa~NkShipya tvaparo budhaH | tadaivAnantataH pashyan visheShamadhigachchati || 12.62 adhyAtmakushaleShvanyo nivartyAtmAnamAtmanA | ki~nchinnAstIti sampashyannAki~nchanya iti smR^itaH || 12.63 tato mu~njAdiShIkeva shakuniH pa~njarAdiva | kShetraj~no niHsR^ito dehAnmukta ityabhidhIyate || 12.64 etattatparamaM brahma nirli~NgaM dhruvamakSharam | yanmokSha iti tattvaj~nAH kathayanti manIShiNaH || 12.65 ityupAyashcha mokShashcha mayA sandarshitastava | yadi j~nAtaM yadi ruchir yathAvatpratipadyatAm || 12.66 jaigIShavyo.atha janako vR^iddhashchaiva parAsharaH | imaM panthAnamAsAdya muktA hyanye cha mokShiNaH || 12.67 iti tasya sa tadvAkyaM gR^ihItvA na vichArya cha | pUrvahetubalaprAptaH pratyuttaramuvAcha saH || 12.68 shrutaM j~nAnamidaM sUkShmaM parataH parataH shivam | kShetreShvasyAparityAgAdavaimyetadanaiShThikam || 12.69 vikAraprakR^itibhyo hi kShetraj~naM muktamapyaham | manye prasavadharmANaM vIjadharmANameva cha || 12.70 vishuddho yadyapi hyAtmA nirmukta iti kalpyate | (ab = 12.71ab) bhUyaH pratyayasadbhAvAdamuktaH sa bhaviShyati || 12.71 R^itubhUmyambuvirahAdyathA bIjaM na rohati | rohati pratyayaistaistaistadvatso.api mato mama || 12.72 yatkarmAj~nAnatR^iShNAnAM tyAgAnmokShashcha kalpyate | atyantastatparityAgaH satyAtmani na vidyate || 12.71 (chd = 12.73cd) hitvA hitvA trayamidaM visheShastUpalabhyate | Atmanastu sthitiryatra tatra sUkShmamidaM trayam || 12. 72 (12.74) sUkShmatvAchchaiva doShANAmavyApArAchCha chetasaH | dIrghatvAdAyuShashchaiva mokShastu parikalpyate || 12.73 (12.75) aha~NkAraparityAgo yashchaiSha parikalpyate | satyAtmani parityAgo nAha~NkArasya vidyate || 12.74 (12.76) sa~NkhyAdibhiramuktashcha nirguNo na bhavatyayam | tasmAdasati nairguNye nAsya mokSho.abhidhIyate || 12.75 (12.77) guNino hi guNAnAM cha vyatireko na vidyate | rUpoShNAbhyAM virahito na hyagnirupalabhyate || 12.76 (12.78) prAgdehAnna bhaveddehI prAgguNebhyastathA guNI | kasmAdAdau vimuktaH sa~nsharIrI badhyate punaH || 12.77 (12.79) kShetraj~no visharIrashcha j~no vA syAdaj~na eva vA | yadi j~no j~neyamasyAsti j~neye sati na muchyate || 12.78 (12.80) athAj~na iti siddho vaH kalpitena kimAtmanA | vinApi hyAtmanAj~nAnaM prasiddhaM kAShThakuDyavat || 12.79 (12.81) parataH paratastyAgo yasmAttu guNavAn smR^itaH | tasmAtsarvaparityAgAnmanye kR^itsnAM kR^itArthatAm || 12.80 (12.82) iti dharmamarADasya viditvA na tutoSha saH | akR^itsnamiti vij~nAya tataH pratijagAma ha || 12.81 (12.83) visheShamatha shushrUShurudrakasyAshramaM yayau | AtmagrAhAchcha tasyApi jagR^ihe na sa darshanam || 12.82 (12.84) sa~nj~nAsa~nj~nitvayordoShaM j~nAtvA hi munirudrakaH | Aki~nchinyAtparaM lebhe sa~nj~nAsa~nj~nAtmikAM gatim || 12.83 (12.85) yasmAchchAlambane sUkShme sa~nj~nAsa~nj~ne tataH param | nAsa~nj~nI naiva sa~nj~nIti tasmAttatra gataspR^ihaH || 12.84 (12.86) yatashcha buddhistatraiva sthitAnyatrAprachAriNI | sUkShmApAdi tatastatra nAsa~nj~nitvaM na sa~nj~nitA || 12.85 (12.87) yasmAchcha tamapi prApya punarAvartate jagat | bodhisattvaH paraM prepsustasmAdudrakamatyajat || 12.86 (12.88) tato hitvAshramaM tasya shreyo.arthI kR^itanishchayaH | bheje gayasya rAjarShernagarIsa~nj~namAshramam || 12.87 (12.89) atha naira~njanAtIre shuchau shuchiparAkramaH | chakAra vAsamekAntavihArAbhivratI muniH || 12.88 (12. 90) tatpUrvaM pa~nchendriyavashoddhatAn | tapaH vratino bhikShUn pa~ncha niraikShata || (12.91) pa~nchopatasthurdR^iShTvAtra bhikShavastaM mumukShavaH | puNyArjitadhanArogyamindriyArthA iveshvaram || 12.89 (12.92) sampUjyamAnastaiH prahvairvinayAnatamUrtibhiH | tadvaMshasthAyibhiH shiShyairlolairmana ivendriyaiH || 12.90 (12.93) mR^ityujanmAntakaraNe syAdupAyo.ayamityatha | duShkarANi samArebhe tapAMsyanashanena saH || 12.91 (12.94) upavAsavidhIn nekAn kurvan naradurAcharAn | varShANi ShaTkarmaprepsurakarotkArshyamAtmanaH || 12.92 (12.95) annakAleShu chaikaikaiH sakolatilataNDulaiH | apArapArasaMsArapAraM prepsurapArayat || 12.93 (12.96) dehAdapachayastena tapasA tasya yaH kR^itaH | sa evopachayo bhUyastejasAsya kR^ito.abhavat || 12.94 (12.97) kR^isho.apyakR^ishakIrtishrIrhlAdaM chakre.anyachakShuSham | kumudAnAmiva sharachchuklapakShAdichandramAH || 12.95 (12.98) tvagasthisheSho niHsheShairmedaHpishitashoNitaiH | kShINo.apyakShINagAmbhIryaH samudra iva sa vyabhAt || 12.96 (12.99) atha kaShTatapaHspaShTavyarthakliShTatanurmuniH | bhavabhIrurimAM chakre buddhiM buddhatvakA~NkShayA || 12.97 (12.100) nAyaM dharmo virAgAya na bodhAya na muktaye | jambumUle mayA prApto yastadA sa vidhirdhruvaH || 12.98 (12.101) na chAsau durbalenAptuM shakyamityAgatAdaraH | sharIrabalavR^iddhyarthamidaM bhUyo.anvachintayat || 12.99 (12.102) kShutpipAsAshramaklAntaH shramAdasvasthamAnasaH | prApnuyAnmanasAvApyaM phalaM kathamanirvR^itaH || 12.100 (12.103) nirvR^itiH prApyate samyaksatatendriyatarpaNAt | santarpitendriyatayA manaHsvAsthyamavApyate || 12.101 (12.104) svasthaprasannamanasaH samAdhirupapadyate | samAdhiyuktachittasya dhyAnayogaH pravartate || 12.102 (12.105) dhyAnapravartanAddharmAH prApyante yairavApyate | durlabhaM shAntamajaraM paraM tadamR^itaM padam || 12.103 (12.106) tasmAdAhAramUlo.ayamupAya itinishchayaH | asUrikaraNe dhIraH kR^itvAmitamatirmatim || 12.104 (12.107) snAto naira~njanAtIrAduttatAra shanaiH kR^ishaH | bhaktyAvanatashAkhAgrairdattahastastaTadrumaiH || 12.105 (12.108) atha gopAdhipasutA daivatairabhichoditA | udbhUtahR^idayAnandA tatra nandabalAgamat || 12.106 (12.109) sitasha~NkhojjvalabhujA nIlakambalavAsinI | sapheNamAlAnIlAmburyamuneva saridvarA || 12.107 (12.110) sA shraddhAvardhitaprItirvikasallochanotpalA | shirasA praNipatyainaM grAhayAmAsa pAyasam || 12.108 (12.111) kR^itvA tadupabhogena prAptajanmaphalAM sa tAm | bodhiprAptau samartho.abhUtsantarpitaShaDindriyaH || 12.109 (12.112) paryAptApyAnamUrtashcha sArdhaM suyashasA muniH | kAntidhairyaikabhAraikaH shashA~NkArNavavalbabhau || 12.110 (12.113) AvR^itta iti vij~nAya taM jahuH pa~nchabhikShavaH | manIShiNamivAtmAnaM nirmuktaM pa~nchadhAtavaH || 12.111 (12.114) vyavasAyadvitIyo.atha shAdvalAstIrNabhUtalam | so.ashvatthamUlaM prayayau bodhAya kR^itanishchayaH || 12.112 (12.115) tatastadAnIM gajarAjavikramaH padasvanenAnupamena bodhitaH | mahAmunerAgatabodhinishchayo jagAda kAlo bhujagottamaH stutim || 12.113 (12.116) yathA mune tvachcharaNAvapIDitA muhurmuhurniShTanatIva medinI | yathA cha te rAjati sUryavatprabhA dhruvaM tvamiShTaM phalamadya bhokShyase || 12.114 (12.117) yathA bhramantyo divi vAyapa~NktayaH pradakShiNaM tvAM kamalAkSha kurvate | yathA cha saumyA divi vAnti vAyavastvamadya buddho niyataM bhaviShyasi || 12.115 (12.118) tato bhuja~NgapravareNa saMstutastR^iNAnyupAdAya shuchIni lAvakAt | kR^itapratij~no niShasAda bodhaye mahAtarormUlamupAshritaH shucheH || 12.116 (12.119) tataH sa parya~NkamakampyamuttamaM babandha suptoragabhogapiNDitam | bhinadmi tAvadbhuvi naitadAsanaM na yAmi tAvatkR^itakR^ityatAmiti || 12.117 (12.120) tato yayurmudamatulAM divaukaso vavAsire na mR^igaganA na pakShiNaH | na sasvanurvanataravo.anilAhatAH kR^itAsane bhagavati nishchalAtmani || 12.118 (12.121) iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.ashvaghoShakR^ite.arADadarshano nAma dvAdashaH sargaH || 12 || \medskip\hrule\medskip ##Book XIII [##mAravijayo##]## tasminshcha bodhAya kR^itapratij~ne rAjarShivaMshaprabhave mahArShau | tatropaviShTe prajaharSha lokastatrAsa saddharmaripustu mAraH || 13.1 yaM kAmadevaM pravadanti loke chitrAyudhaM puShpasharaM tathaiva | kAmaprachArAdhipatiM tameva mokShadviShaM mAramudAharanti || 13.2 tasyAtmajA vibhramaharShadarpAstisro ratiprItitR^iShashcha kanyAH | paprachchurenaM manaso vikAraM sa tAMshcha tAshchaiva vacho babhAShe || 13.3 asau munirnishchayavarma bibhrat sattvAyudhaM buddhisharaM vikR^iShya | jigIShurAste viShayAnmadIyAn tasmAdayaM me manaso viShAdaH || 13.4 yadi hyasau mAmabhibhUya yAti lokAya chAkhyAtyapavargamArgam | shUnyastato.ayaM viShayo mamAdya vR^ittAchcyutasyeva videhabhartuH || 13.5 tadyAvadevaiSha na labdhachakShurmadgochare tiShThati yAvadeva | yAsyAmi tAvadvratamasya bhettuM setuM nadIvega ivAbhivR^iddhaH || 13.6 tato dhanuH puShpamayaM gR^ihItvA sharAMstathA mohakarAMshcha pa~ncha | so.ashvatthamUlaM sasuto.abhyagachchadasvAsthyakArI manasaH prajAnAm || 13.7 atha prashAntaM munimAsanasthaM pAraM titIrShuM bhavasAgarasya | viShajya savyaM karamAyudhAgre krIDa~nshareNedamuvAcha mAraH || 13.8 uttiShTha bhoH kShatriya mR^ityubhIta varasva dharmaM tyaja mokShadharmam | vANaishcha [yaj~naishcha] vinIya lokAn lokAn parAn prApnuhi vAsavasya || 13.9 panthA hi niryAtumayaM yashasyo yo vAhitaH pUrvatamairnarendraiH | jAtasya rAjarShikule vishAle bhaikShAkamashlAghyamidaM prapattum || 13.10 athAdya nottiShThasi nishchitAtmA bhava sthiro mA vimuchaH pratij~nAm | mayodyato hyeSha sharaH sa eva yaH sUryake mInaripau vimuktaH || 13.11 pR^iShTaH sa chAnena katha~nchidaiDaH somasya naptApyabhavadvichittaH | sa chAbhavachChAntanurasvatantraH kShINe yuge kiM vata durbalo.anyaH || 13.12 tatkShipramuttiShTha labhasva sa~nj~nAM vANo hyayaM tiShThati lelihAnaH | priyAbhidheyeShu ratipriyeShu yaM chakravAkeShvapi notsR^ijAmi || 13.13 ityevamukto.api yadA nirAstho naivAsanaM shAkyamunirbibheda | sharaM tato.asmai visasarja mAraH kanyAshcha kR^itvA purataH sutAMshcha || 13.14 tasmiMstu vANe.api sa vipramukte chakAra nAsthAM na dhR^iteshchachAla | dR^iShTvA tathainaM viShasAda mArashchintAparItashcha shanairjagAda || 13.15 shailendraputrIM prati yena viddho devo.api shambhushchalito babhUva | na chintayatyeSha tameva vANaM kiM syAdachitto na sharaH sa eShaH || 13.16 tasmAdayaM nArhati puShpavANaM na harShaNaM nApi raterniyogam | arhatyayaM bhUtagaNairasheShaiH santrAsanAtarjanatADanAni || 13.17 sasmAra mArashcha tataH svasainyaM vidhvaMsanaM shAkyamuneshchikIrShan | nAnAshrayAshchAnucharAH parIyuH sharadrumaprAsagadAsihastAH || 13.18 varAhamInAshvakharoShTravaktrA vyAghrarkShasiMhadviradAnanAshcha | ekekShaNA naikamukhAstrishIrShA lambodarAshchaiva pR^iShodarAshcha || 13.19 ajAsu saktA ghaTajAnavashcha daMShTrAyudhAshchaiva nakhAyudhAshcha | kabandhahastA bahumUrtayashcha bhagnArdhavaktrAshcha mahAmukhAshcha || 13.20 tAmrAruNA lohitavinduchitrAH khaTvA~NgahastA haridhUmrakeshAH | lambasrajo vAraNalaMbakarNAshcharmAMbarAshchaiva niraMbarAshcha || 13.21 shvetArdhavaktrA haritArdhakAyAstAmrAshcha dhUmrA harayo.asitAshcha | vyADottarAsa~NgabhujAstathaiva praghuShTaghaNTAkulamekhalAshcha || 13.22 tAlapramANAshcha gR^ihItashUlA daMShTrAkarAlAshcha shishupramANAH | urabhravaktrAshcha viha~NgamAshcha mArjAravaktrAshcha manuShyakAyAH || 13.23 prakIrNakeshAH shikhino.ardhamuNDA rajjvambarA vyAkulaveShTanAshcha | prahR^iShTavaktrA bhR^ikuTImukhAshcha tejoharAshchaiva manoharAshcha || 13.24 kechidvrajanto bhR^ishamAvavalguranyo.anyamApupluvire tathAnye | chikrIDurAkAshagatAshcha kechitkechichCha cherustarumastakeShu || 13.25 nanarta kashchidbhramayaMstrishUlaM kashchiddha pusphUrja gadAM vikarShan | harSheNa kashchidvR^iShavannanarta kashchitprajajvAla tanUruhebhyaH || 13.26 evaMvidhA bhUtagaNAH samantAttadbodhimUlaM parivArya tasthuH | jighR^ikShavashchaiva jighAMsavashcha bharturniyogaM paripAlayantaH || 13.27 taM prekShya mArasya cha pUrvarAtre shAkyarShabhasyaiva cha yuddhakAlam | na dyaushchakAshe pR^ithivI chakampe prajajvalushchaiva dishaH sashabdAH || 13.28 viShvagvavau vAyurudIrNavegastArA na rejurna babhau shashA~NkaH | tamashcha bhUyo vitatAra rAtreH sarve cha sa~nchukShubhire samudrAH || 13.29 mahIbhR^ito dharmaparAshcha nAgA mahAmunervighnamamR^iShyamANAH | mAraM prati krodhavivR^ittanetrA niHshashvasushchaiva jajR^imbhire cha || 13.30 shuddhAdhivAsA vibudharShayastu saddharmasiddhyarthamiva pravR^ittAH | mAre.anukampAM manasA prachakrurvirAgabhAvAttu na roShamIyuH || 13.31 tadbodhimUlaM samavekShya kIrNaM hiMsAtmanA mArabalena tena | dharmAtmabhirlokavimokShakAmairbabhUva hAhAkR^itamantarIkSham || 13.32 upaplutaM dharmavidastu tasya dR^iShTvA sthitaM mArabalaM mahArShiH | na chukShubhe nApi yayau vikAraM madhye gavAM siMha ivopaviShTaH || 13.33 mArastato bhUtachamUmudIrNAmAj~nApayAmAsa bhayAya tasya | svaiH svaiH prabhAvairatha sAsya senA taddhairyabhedAya matiM chakAra || 13.34 kechichChalannaikavilambijihvAstIkShNogradaMShTrA harimaNDalAkShAH | vidAritAsyAH sthirasha~NkukarNAH santrAsayantaH kila nAma tasthuH || 13.35 tebhyaH sthitebhyaH sa tathAvidhebhyaH rUpeNa bhAvena cha dAruNebhyaH | na vivyathe nodvivije mahArShiH krIDan subAlebhya ivoddhatebhyaH || 13.36 kashchittato raudravivR^ittadR^iShTistasmai gadAmudyamayA~nchakAra | tastambha bAhuH sagadastato.asya purandarasyeva purA savajraH || 13.37 kechitsamudyamya shilAstarUMshcha viShehire naiva munau vimoktum | petuH savR^ikShAH sashilAstathaiva vajrAvabhagnA iva vindhyapAdAH || 13.38 kaishchitsamutpatya nabho vimuktAH shilAshcha vR^ikShAshcha parashvadhAshcha | tasthurnabhasyeva na chAvapetuH sandhyAbhrapAdA iva naikavarNAH || 13.39 chikShepa tasyopari dIptamanyaH kaDa~NgaraM parvatashR^i~NgamAtram | yanmuktamAtraM gaganasthameva tasyAnubhAvAchchatadhA babhUva || 13.40 kashchijjvalannarka ivoditaH khAda~NgAravarShaM mahadutsasarja | chUrnAni chAmIkarakandarANAM kalpAtyaye meruriva pradIptaH || 13.41 tadbodhimUle pravikIryamANama~NgAravarShaM tu savisphuli~Ngam | maitrIvihArAdR^iShisattamasya babhUva raktotpalapatravarShaH || 13.42 sharIrachittavyasanAtapaistairevaMvidhaistaishcha nipAtyamAnaiH | naivAsanAchchAkyamunishchachAla svaM nishchayaM bandhumivopaguhya || 13.43 athApare nirjagalurmukhebhyaH sarpAnvijIrNebhya iva drumebhyaH | te mantrabaddhA iva tatsamIpe na shashvasurnotsasR^ijurna cheluH || 13.44 bhUtvApare vAridharA vR^ihantaH savidyutaH sAshanichaNDaghoShAH | tasmin drume tatyajurashmavarShaM tatpuShpavarShaM ruchiraM babhUva || 13.45 chApe.atha vANo nihito.apareNa jajvAla tatraiva na niShpapAta | anIshvarasyAtmani dhUryamANo durmarShaNasyeva narasya manyuH || 13.46 pa~ncheShavo.anyena tu vipramuktAstasthurnayatyeva munau na petuH | saMsArabhIrorviShayapravR^ittau pa~nchendriyANIva parIkShakasya || 13.47 jighAMsayAnyaH prasasAra ruShTo gadAM gR^ihItvAbhimukho mahArSheH | so.aprAptakAlo vivashaH papAta doSheShvivAnarthakareShu lokaH || 13.48 strI meghakAlI tu kapAlahastA kartuM mahArSheH kila mohachittam | babhrAma tatrAniyataM na tasthau chalAtmano buddhirivAgameShu || 13.49 kashchitpradIptaM praNidhAya chakShurnetrAgninAshIviShavaddidhakShuH | tatraiva nAsIttamR^iShiM dadarsha kAmAtmakaH shreya ivopadiShTam || 13.50 gurvIM shilAmudyamayaMstathAnyaH shashrAma moghaM vihataprayatnaH | niHshreyasaM j~nAnasamAdhigamyaM kAyaklamairdharmamivAptukAmaH || 13.51 tarakShusiMhAkR^itayastathAnye praNeduruchchairmahataH praNAdAn | sattvAni yaiH sa~nchukuchuH samantAdvajrAhatA dyauH phalatIti matvA || 13.52 mR^igA gajAshchArttaravAn sR^ijanto vidudruvushchaiva nililyire cha | rAtrau cha tasyAmahanIva digbhyaH khagA ruvantaH paripeturArttAH || 13.53 teShAM praNAdaistu tathAvidhaistaiH sarveShu bhUteShvapi kampiteShu | munirna tatrAsa na sa~nchukocha ravairgarutmAniva vAyasAnAm || 13.54 bhayAvahebhyaH pariShadgaNebhyo yathA yathA naiva munirbibhAya | tathA tathA dharmabhR^itAM sapatnaH shokAchcha roShAchCha sasAra mAraH || 13.55 bhUtaM tataH ki~nchidadR^ishyarUpaM vishiShTarUpaM gaganasthameva | dR^iShTvArShaye drugdhamavairaruShTaM mAraM babhAShe mahatA svareNa || 13.56 moghaM shramaM nArhasi mAra kartuM hiMsrAtmatAmutsR^ija gachcha sharma | naiSha tvayA kampayituM hi shakyo mahAgirirmerurivAnilena || 13.57 apyuShNabhAvaM jvalanaH prajahyAdApo dravatvaM pR^ithivI sthiratvam | anekakalpAchitapuNyakarmA na tveva jahyAdvyavasAyameShaH || 13.58 yo nishchayo hyasya parAkramashcha tejashcha yadyA cha dayA prajAsu | aprApya notthAsyati tattvameSha tamAMsyahatveva sahasrarashmiH || 13.59 kAShThaM hi mathnan labhate hutAshaM bhUmiM khanan vindati chApi toyam | nirbandhinaH ki~ncha na nAsya sAdhyaM nyAyena yuktaM cha kR^itaM cha sarvam || 13.60 tallokamArttaM karuNAyamAno rogeShu rAgAdiShu vartamAnam | mahAbhiShagnArhati vighnameSha j~nAnauShadhArthaM parikhidyamAnaH || 13.61 hR^ite cha loke bahubhiH kumArgaiH sanmArgamanvichChati yaH shrameNa | sa daishikaH kShobhayituM na yuktaM sudeshikaH sArtha iva pranaShTe || 13.62 sattveShu naShTeShu mahAndhakArairj~nAnapradIpaH kriyamANa eShaH | Aryasya nirvApayituM na sAdhu prajvAlyamAnastamasIva dIpaH || 13.63 dR^iShTvA cha saMsAramaye mahaughe magnaM jagatpAramavindamAnam | yashchedamuttArayituM pravR^ittaH kashchinnayettasya tu pApamAryaH || 13.64 kShamAshipho dhairyavigADhamUlashchAritrapuShpaH smR^itibuddhishAkhaH | j~nAnadrumo dharmaphalapradAtA notpATanaM hyarhati vardhamAnaH || 13.65 baddhAM dR^iDhaishchetasi mohapAshairyasya prajAM mokShayituM manIShA | tasmin jighAMsA tava nopapannA shrAnte jagadbandhanamokShahetoH || 13.66 bodhAya karmANi hi yAnyanena kR^itAni teShAM niyato.adya kAlaH | sthAne tathAsminnupaviShTa eSha yathaiva pUrve munayastathaiva || 13.67 eShA hi nAbhirvasudhAtalasya kR^itsnena yuktA parameNa dhAmnA | bhUmerato.anyo.asti hi na pradesho veshaM samAdherviShayo hitasya || 13.68 tanmA kR^ithAH shokamupehi shAntiM mA bhUnmahimnA tava mAra mAnaH | vishrambhituM na kShamamadhruvA shrIshchale pade kiM padamabhyupaiShi || 13.69 tataH sa saMshrutya cha tasya tadvacho mahAmuneH prekShya cha niShprakampatAm | jagAma mAro vimanA hatodyamaH sharairjagachchetasi yairvihanyase || 13.70 gatapraharShA viphalIkR^itashramA praviddhapAShANakaDa~NgaradrumA | dishaH pradudrAva tato.asya sA chamUrhatAshrayeva dviShatA dviShachChamUH || 13.71 dravati saparapakShe nirjite puShpaketau jayati jitatamaske nIrajaske mahArShau | yuvatiriva sahAsA dyaushchakAshe sachandrA surabhi cha jalagarbhaM puShpavarShaM papAta || 13.72 tathApi pApIyasi nirjite gate dishaH praseduH prababhau nishAkaraH | divo nipeturbhuvi puShpavR^iShTayo rarAja yoSheva vikalmaShA nishA || 13.73##*## iti shrIbuddhacharite mahAkAvye.ashvaghoShakR^ite mAravijayo nAma trayodashaH sargaH || 13 || ##Book XIV## tato mArabalaM jitvA dhairyeNa cha shamena cha | paramArthaM vijij~nAsuH sa dadhyau dhyAnakovidaH || 14.1 sarveShu dhyAnavidhiShu prApya chaishvaryamuttamam | sasmAra prathame yAme pUrvajanmaparamparAm || 14.2 amutrAhamayaM nAma chyutastasmAdihAgataH | iti janmasahasrANi sasmArAnubhavanniva || 14.3 smR^itvA janma cha mR^ityuM cha tAsu tAsUpapattiShu | tataH sattveShu kAruNyaM chakAra karuNAtmakaH || 14.4 kR^itveha svajanotsargaM punaranyatra cha kriyAH | atrANaH khalu loko.ayaM paribhramati chakravat || 14.5 ityevaM smaratastasya babhUva niyatAtmanaH | kadalIgarbhaniHsAraH saMsAra iti nishchayaH || 14.6 dvitIye tvAgate yAme so.advitIyaparAkramaH | divyaM chakShuH paraM lebhe sarvachakShuShmatAM varaH || 14.7 tatastena sa divyena parishuddhena chakShuShA | dadarsha nikhilaM lokamAdarsha iva nirmale || 14.8 sattvAnAM pashyatastasya nikR^iShTotkR^iShTakarmaNAm | prachyutiM chopapattiM cha vavR^idhe karuNAtmatA || 14.9 ime duShkR^itakarmANaH prANino yAnti durgatim | ime.anye shubhakarmANaH pratiShThante tripiShTape || 14.10 upapannAH pratibhaye narake bhR^ishadAruNe | amI duHkhairbahuvidhaiH pIDyante kR^ipaNaM vata || 14.11 pAyyante kvathitaM kechidagnivarNamayorasam | Aropyante ruvanto.anye niShTaptastambhamAyasam || 14.12 pachyante piShTavatkechidayaskumbhIShvavA~NmukhAH | dahyante karuNaM kechiddIpteShva~NgArarAshiShu || 14.13 kechittIkShNairayodaMShTrairbhakShyante dAruNaiH shvabhiH | kechiddhR^iShTairayastuNDairvAyasairAyasairiva || 14.14 kechiddAhaparishrAntAH shItachChAyAbhikA~NkShiNaH | asipatraM vanaM nIlaM baddhA iva vishantyamI || 14.15 pATyante dAruvat kechitkuThArairbahubAhavaH | duHkhe.api na vipadyante karmabhirdhAritAsavaH || 14.16 sukhaM syAditi yatkarma kR^itaM duHkhanivR^ittaye | phalaM tasyedamavashairduHkhamevopabhujyate || 14.17 sukhArthamashubhaM kR^itvA ya ete bhR^ishaduHkhitAH | AsvAdaH sa kimeteShAM karoti sukhamaNvapi || 14.18 hasadbhiryatkR^itaM karma kaluShaM kaluShAtmabhiH | etatpariNate kAle kroshadbhiranubhUyate || 14.19 yadyeva pApakarmANaH pashyeyuH karmaNAM phalam | vameyuruShNarudhiraM marmasvabhihatA iva || 14.20 shArIrebhyo.api duHkhebhyo nArakebhyo manasvinaH | anAryaiH saha saMvAso mama kR^ichchratamo mataH || 14.21##*## ime.anye karmabhishchitraishchittavispandasambhavaiH | tiryagyonau vichitrAyAmupapannAstapasvinaH || 14.22 (14.21) mAMsatvagbAladantArthaM vairAdapi madAdapi | hanyante kR^ipaNA yatra bandhUnAM pashyatAmapi || 14.23 (14.22) ashaknuvanto.apyavashAH kShuttarShashramapIDitAH | go.ashvabhUtAshcha vAhyante pratodakShatamUrtayaH || 14.24 (14.23) vAhyante gajabhUtAshcha balIyAMso.api durbalaiH | a~NkushakliShTamUrdhAnastADitAH pAdapArShNibhiH || 14.25 (14.24) satsvapyanyeShu duHkheShu duHkhaM yatra visheShataH | parasparavirodhAchcha parAdhInatayaiva cha || 14.26 (14.25) khasthAH khasthairhi bAdhyante jalasthA jalachAribhiH | sthalasthAH sthalasaMsthaistu prApyante chetaretaraiH || 14.27 (14.26) upapannAstathA cheme mAtsaryAkrAntachetasaH | pitR^iloke nirAloke kR^ipaNaM bhu~njate phalam || 14.28 (14.27) sUchIchidropamamukhAH parvatopamakukShayaH | kShuttarShajanitairduHkhaiH pIDyante duHkhabhAginaH || 14.29 (14.28) puruSho yadi jAnIta mAtsaryasyedR^ishaM phalam | sarvathA shivivaddadyAchcharIrAvayavAnapi || 14.30 (14.30) AshayA samabhikrAntA ghAryamANAH svakarmabhiH | labhante na hyamI bhoktuM pravR^iddhAnyashuchInyapi || 14.31 (14.29) ime.anye narakaM prApya garbhasa~nj~ne.ashuchihrade | upapannA manuShyeShu duHkhamarChanti jantavaH || 14.32 (14.31) ## Anandajoti Bhikkhu http://www.ancient-buddhist-texts.net/Texts-and-Translations/Buddhacarita/index.htm \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}