% Text title : Bhagavadgita Shankarabhashya % File name : gItAshAMkarabhAShya.itx % Category : gItA, giitaa, bhagavadgItA, shankarAchArya, bhAShya % Location : doc\_giitaa % Author : Adi Shankaracharya % Transliterated by : Br. Pranipata Chaitanya % Proofread by : Br. Pranipata Chaitanya % Description-comments : (A tribute to late Pranipata Chaitanya https://groups.yahoo.com/neo/groups/advaitin/conversations/messages/66057 ) % Acknowledge-Permission: Swami Advayanandaji of Chinmaya Mission omtatsat at chinfo.org % Latest update : May 30, 2020 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. shrImadbhagavadgItAshA~NkarabhAShyam ..}## \itxtitle{.. shrImadbhagavadgItAshA~NkarabhAShyam ..}##\endtitles ## || upodghAtaH || nArAyaNaH paro.avyaktAt aNDamavyaktasambhavam | aNDasyAntastvime lokAH saptadvIpA cha medinI || saH bhagavAn sR^iShTvA\-idaM jagat\, tasya cha sthitiM chikIrShuH\, marIchi\-AdIn\-agre sR^iShTvA prajApatIn\, pravR^itti\-lakShaNaM dharmaM grAhayAmAsa veda\-uktam | tataH anyAN cha sanaka\-sanandana\-AdIn utpAdya\, nivR^itti\-lakShaNaM dharmaM j~nAna\-vairAgya\-lakShaNaM grAhayAmAsa | dvividhaH hi vedoktaH dharmaH\, pravR^itti\-lakShaNaH nivR^itti\-lakShaNaH cha | jagataH sthiti\-kAraNaM \, prANinAM sAkShAt\-abhyudaya\-niHshreyasa\-hetuH yaH saH dharmaH brAhmaNAdyaiH varNibhiH AshramibhiH cha shreyorthibhiH anuShThIyamAnaH | dIrgheNa kAlena anuShThAtR^INAM kAma\-udbhavAt hIyamAna\-viveka\-vij~nAna\-hetukena adharmeNa abhibhUyamAne dharme\, pravardhamAne cha adharme\, jagataH sthitiM paripipAlayiShuH saH AdikartA nArAyaNa\-AkhyaH viShNuH bhaumasya brahmaNaH brAhmaNatvasya rakShaNArthaM devakyAM vasudevAt\-aMshena kR^iShNaH kila sambabhUva | brAhmaNatvasya hi rakShaNe rakShitaH syAt vaidikaH dharmaH\, tat\-adhInatvAt varNa\-Ashrama\-bhedAnAm || saH cha bhagavAn j~nAna\-aishvarya\-shakti\-bala\-vIrya\-tejobhiH sadA sampannaH triguNa\-AtmikAM svAM mAyAM mUla\-prakR^itiM vashIkR^itya\, ajaH avyayaH bhUtAnAm\-IshvaraH nitya\-shuddha\-buddha\-mukta\-svabhAvaH api san\, sva\-mAyayA dehavAn iva jAtaH iva cha loka\-anugrahaM kurvan lakShyate | svaprayojana\-abhAve.api bhUta\-anujighR^ikShayA vaidikaM dharma\-dvayam arjunAya shoka\-moha\-mahA\-udadhau nimagnAya upadidesha\, guNa\-adhikaiH hi gR^ihItaH anuShThIyamAnaH cha dharmaH prachayaM gamiShyatIti | taM dharmaM bhagavatA yathA\-upadiShTaM vedavyAsaH sarvaj~naH bhagavAn gItA\-AkhyaiH saptabhiH shloka\-shataiH upanibabandha || tat idaM gItA\-shAstraM samasta\-vedArtha\-sAra\-sa~Ngraha\-bhUtaM durvij~neya\-artham\, tat\-artha\-AviShkaraNAya anekaiH vivR^ita\-pada\-padArtha\-vAkyArtha\-nyAyam\-api atyanta\-viruddha\-aneka\-arthavatvena laukikaiH gR^ihyamANam\-upalabhya ahaM vivekataH artha\-nirdhAraNArthaM sa~NkShepataH vivaraNaM kariShyAmi || tasya asya gItA\-shAstrasya sa~NkShepataH prayojanaM paraM niHshreyasaM sahetukasya saMsArasya atyanta\-uparama\-lakShaNam | tat cha sarva\-karma\-sannyAsa\-pUrvakAt\-Atmaj~nAna\-niShThA\-rUpAt dharmAt bhavati | tathA imaM eva gItArthaM dharmaM uddishya bhagavatA eva uktaM \-\- \rdq{}saH hi dharmaH suparyAptaH brahmaNaH pada\-vedane\rdq{} (ashva\. 16\-12) iti anugItAsu | tatra eva cha uktaM \-\- \rdq{}na eva dharmI na cha adharmI na cha eva hi shubha\-ashubhI |\rdq{} (ashva\. 19\-7) \rdq{}yaH syAt\-ekAsane lInaH tUShNIM ki~nchit\-achintayan\rdq{} (ashva\. 19\-1) iti || \rdq{}j~nAnaM sannyAsa\-lakShaNam\rdq{} (ashva\. 43\-26) iti cha | iha api cha ante uktaM arjunAya \-\- \ldq{}sarva\-dharmAn parityajya mAm ekaM sharaNaM vraja\rdq{} (bha\. gI\. 18\-66) iti | abhyudaya\-arthaH api yaH pravR^itti\-lakShaNaH dharmaH varNAna\-AshramAN cha uddishya vihitaH\, saH deva\-Adi\-sthAna\-prApti\-hetuH api san\, Ishvara\-arpaNa\-buddhyA anuShThIyamAnaH sattva\-shuddhaye bhavati phala\-abhisandhi\-varjitaH shuddha\-sattvasya cha j~nAna\-niShThA\-yogyatA\-prApti\-dvAreNa j~nAna\-utpatti\-hetutvena cha niHshreyasa\-hetutvaM api pratipadyate | tathA cha imam\-artham\-abhisandhAya vakShyati \-\- \ldq{}brahmaNi\-AdhAya karmANi\rdq{} (bha\. gI\. 5\-10)\ldq{}yoginaH karma kurvanti sa~NgaM tyaktvA\-Atmas\-huddhaye\rdq{} (bha\. gI\. 5\-11) iti || imaM dviprakAraM dharmaM niHshreyasa\-prayojanam\, paramArtha\-tattvaM cha vAsudeva\-AkhyaM paraM brahma\-abhidheyabhUtaM visheShataH abhivya~njayat vishiShTa\-prayojana\-sambandha\-abhidheyavay gItA\-shAstram | yataH tat\-artha\-vij~nAne samasta\-puruShArtha\-siddhiH\, ataH tat\-vivaraNe yatnaH kriyate mayA || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA\-shA~Nkara\-bhAShyam || || prathamo.adhyAyaH ||} dhR^itarAShTra uvAcha \-\- dharmakShetre kurukShetre samavetA yuyutsavaH | mAmakAH pANDavAshchaiva kimakurvata sa~njaya || 1\-1|| sa~njaya uvAcha \-\- dR^iShTvA tu pANDavAnIkaM vyUDhaM duryodhanastadA | AchAryamupasa~Ngamya rAjA vachanamabravIt || 1\-2|| pashyaitAM pANDuputrANAM AchArya mahatIM chamUm | vyUDhAM drupadaputreNa tava shiShyeNa dhImatA || 1\-3|| atra shUrA maheShvAsAH bhImArjunasamA yudhi | yuyudhAno virATashcha drupadashcha mahArathaH || 1\-4|| dhR^iShTaketushchekitAnaH kAshIrAjashcha vIryavAn | purujitkuntibhojashcha shaibyashcha narapu~NgavaH || 1\-5|| yudhAmanyushcha vikrAnta uttamaujAshcha vIryavAn | saubhadro draupadeyAshcha sarva eva mahArathAH || 1\-6|| asmAkaM tu vishiShTA ye tAnnibodha dvijottama | nAyakA mama sainyasya sa.nj~nArthaM tAnbravImi te || 1\-7|| bhavAnbhIShmashcha karNashcha kR^ipashcha samiti~njayaH | ashvatthAmA vikarNashcha saumadattirjayadrathaH || 1\-8|| anye cha bahavaH shUrAH madarthe tyaktajIvitAH | nAnAshastrapraharaNAH sarve yuddhavishAradAH || 1\-9|| aparyAptaM tadasmAkaM balaM bhIShmAbhirakShitam | paryAptaM tvidameteShAM balaM bhImAbhirakShitam || 1\-10|| ayaneShu cha sarveShu yathAbhAgamavasthitAH | bhIShmamevAbhirakShantu bhavantaH sarva eva hi || 1\-11|| tasya sa~njanayanharShaM kuruvR^iddhaH pitAmahaH | siMhanAdaM vinadyochchaiH sha~NkhaM dadhmau pratApavAn || 1\-12|| tataH sha~NkhAshcha bheryashcha paNavAnakagomukhAH | sahasaivAbhyahanyanta sa shabdastumulo.abhavat || 1\-13|| tataH shvetairhayairyukte mahati syandane sthitau | mAdhavaH pANDavashchaiva divyau sha~Nkhau pradadhmatuH || 1\-14|| pA~nchajanyaM hR^iShIkeshaH devadattaM dhana~njayaH | pauNDraM dadhmau mahAsha~NkhaM bhImakarmA vR^ikodaraH || 1\-15|| anantavijayaM rAjA kuntIputro yudhiShThiraH | nakulaH sahadevashcha sughoShamaNipuShpakau || 1\-16|| kAshyashcha parameShvAsaH shikhaNDI cha mahArathaH | dhR^iShTadyumno virATashcha sAtyakishchAparAjitaH || 1\-17|| drupado draupadeyAshcha sarvashaH pR^ithivIpate | saubhadrashcha mahAbAhuH sha~NkhAndadhmuH pR^ithakpR^ithak || 1\-18|| sa ghoSho dhArtarAShTrANAM hR^idayAni vyadArayat | nabhashcha pR^ithivIM chaiva tumulo vyanunAdayan || 1\-19|| atha vyavasthitAndR^iShTvA dhArtarAShTrAnkapidhvajaH | pravR^itte shastrasampAte dhanurudyamya pANDavaH || 1\-20|| hR^iShIkeshaM tadA vAkyaM idamAha mahIpate | arjuna uvAcha \-\- senayorubhayormadhye rathaM sthApaya me.achyuta || 1\-21|| yAvadetAnnirIkShe.ahaM yoddhukAmAnavasthitAn | kairmayA saha yoddhavyaM asminraNasamudyame || 1\-22|| yotsyamAnAnavekShe.ahaM ya ete.atra samAgatAH | dhArtarAShTrasya durbuddheH yuddhe priyachikIrShavaH || 1\-23|| sa~njaya uvAcha \-\- evamukto hR^iShIkeshaH guDAkeshena bhArata | senayorubhayormadhye sthApayitvA rathottamam || 1\-24|| bhIShmadroNapramukhataH sarveShAM cha mahIkShitAm | uvAcha pArtha pashyaitAn samavetAnkurUniti || 1\-25|| tatrApashyatsthitAnpArthaH pitR^Inatha pitAmahAn | AchAryAnmAtulAnbhrAtR^In putrAnpautrAnsakhIMstathA || 1\-26|| shvashurAnsuhR^idashchaiva senayorubhayorapi | tAnsamIkShya sa kaunteyaH sarvAnbandhUnavasthitAn || 1\-27|| kR^ipayA parayAviShTaH viShIdannidamabravIt | arjuna uvAcha \-\- dR^iShTvemAnsvajanAnkR^iShNa yuyutsUnsamupasthitAn || 1\-28|| sIdanti mama gAtrANi mukhaM cha parishuShyati | vepathushcha sharIre me romaharShashcha jAyate || 1\-29|| gANDIvaM sraMsate hastAt tvakchaiva paridahyate | na cha shaknomyavasthAtuM bhramatIva cha me manaH || 1\-30|| nimittAni cha pashyAmi viparItAni keshava | na cha shreyo.anupashyAmi hatvA svajanamAhave || 1\-31|| na kA~NkShe vijayaM kR^iShNa na cha rAjyaM sukhAni cha | kiM no rAjyena govinda kiM bhogairjIvitena vA || 1\-32|| yeShAmarthe kA~NkShitaM naH rAjyaM bhogAH sukhAni cha | ta ime.avasthitA yuddhe prANAMstyaktvA dhanAni cha || 1\-33|| AchAryAH pitaraH putrAH tathaiva cha pitAmahAH | mAtulAH shvashurAH pautrAH syAlAH sambandhinastathA || 1\-34|| etAnna hantumichChAmi ghnato.api madhusUdana | api trailokyarAjyasya hetoH kiM nu mahIkR^ite || 1\-35|| nihatya dhArtarAShTrAnnaH kA prItiH syAjjanArdana | pApamevAshrayedasmAt hatvaitAnAtatAyinaH || 1\-36|| tasmAnnArhA vayaM hantuM dhArtarAShTrAnsabAndhavAn | svajanaM hi kathaM hatvA sukhinaH syAma mAdhava || 1\-37|| yadyapyete na pashyanti lobhopahatachetasaH | kulakShayakR^itaM doShaM mitradrohe cha pAtakam || 1\-38|| kathaM na j~neyamasmAbhiH pApAdasmAnnivartitum | kulakShayakR^itaM doShaM prapashyadbhirjanArdana || 1\-39|| kulakShaye praNashyanti kuladharmAH sanAtanAH | dharme naShTe kulaM kR^itsnaM adharmo.abhibhavatyuta || 1\-40|| adharmAbhibhavAtkR^iShNa praduShyanti kulastriyaH | strIShu duShTAsu vArShNeya jAyate varNasa~NkaraH || 1\-41|| sa~Nkaro narakAyaiva kulaghnAnAM kulasya cha | patanti pitaro hyeShAM luptapiNDodakakriyAH || 1\-42|| doShairetaiH kulaghnAnAM varNasa~NkarakArakaiH | utsAdyante jAtidharmAH kuladharmAshcha shAshvatAH || 1\-43|| utsannakuladharmANAM manuShyANAM janArdana | narake niyataM vAsaH bhavatItyanushushruma || 1\-44|| aho bata mahatpApaM kartuM vyavasitA vayam | yadrAjyasukhalobhena hantuM svajanamudyatAH || 1\-45|| yadi mAmapratIkAraM ashastraM shastrapANayaH | dhArtarAShTrA raNe hanyuH tanme kShemataraM bhavet || 1\-46|| sa~njaya uvAcha \-\- evamuktvArjunaH sa~Nkhye rathopastha upAvishat | visR^ijya sasharaM chApaM shokasaMvignamAnasaH || 1\-47|| OM tatsaditi shrImad\-bhagavadgItAsu upaniShatsu brahma\-vidyAyAM yoga\-shAstre shrIkR^iShna\-arjuna\-saMvAde.arjuna\-viShAda\-yogaH nAma prathamo.adhyAyaH ||1|| \section{|| shrImad\-bhagavadgItA\-shA~Nkara\-bhAShyam || || dvitIyo.adhyAyaH ||} sa~njaya uvAcha \-\- taM tathA kR^ipayAviShTaM ashrupUrNAkulekShaNam | viShIdantamidaM vAkyaM uvAcha madhusUdanaH || 2\-1|| shrIbhagavAnuvAcha \-\- kutastvA kashmalamidaM viShame samupasthitam | anAryajuShTamasvargyaM akIrtikaramarjuna || 2\-2|| klaibyaM mA sma gamaH pArtha naitattvayyupapadyate | kShudraM hR^idayadaurbalyaM tyaktvottiShTha parantapa || 2\-3|| arjuna uvAcha \-\- kathaM bhIShmamahaM sa~Nkhye droNaM cha madhusUdana | iShubhiH pratiyotsyAmi pUjArhAvarisUdana || 2\-4|| gurUnahatvA hi mahAnubhAvAn shreyo bhoktuM bhaikShamapIha loke | hatvArthakAmAMstu gurUnihaiva bhu~njIya bhogAnrudhirapradigdhAn || 2\-5|| na chaitadvidmaH kataranno garIyaH yadvA jayema yadi vA no jayeyuH | yAneva hatvA na jijIviShAmaH te.avasthitAH pramukhe dhArtarAShTrAH || 2\-6|| kArpaNyadoShopahatasvabhAvaH pR^ichChAmi tvAM dharmasammUDhachetAH | yachChreyaH syAnnishchitaM brUhi tanme shiShyaste.ahaM shAdhi mAM tvAM prapannam || 2\-7|| na hi prapashyAmi mamApanudyAt\-yachChokamuchChoShaNamindriyANAm | avApya bhUmAvasapatnamR^iddhaM rAjyaM surANAmapi chAdhipatyam || 2\-8|| sa~njaya uvAcha \-\- evamuktvA hR^iShIkeshaM guDAkeshaH parantapaH | na yotsya iti govindaM uktvA tUShNIM babhUva ha || 2\-9|| tamuvAcha hR^iShIkeshaH prahasanniva bhArata | senayorubhayormadhye viShIdantamidaM vachaH || 2\-10|| atra \ldq{}dR^iShTvA tu pANDava\-anIkam\rdq{} (bha\. gI\. 1\-2) iti Arabhya yAvat \ldq{}na yotsye iti govindaM uktvA tUShNIM babhUva ha\rdq{} (bha\. gI\. 2\-9) iti etat\-antaH prANinAM shoka\-moha\-Adi\-saMsAra\-bIjabhUta\-doSha\-udbhava\-kAraNa\- pradarshanArthatvena vyAkhyeyaH granthaH | tathA hi \-\- arjunena rAjya\-guru\-putra\-mitra\-suhR^it\-svajana\-sambandhibAndhaveShu \ldq{}ahaM eteShAm\rdq{} \ldq{}mama ete\rdq{} iti evaM pratyaya\-nimitta\-sneha\-vichCheda\-Adi\-nimittau AtmanaH shoka\-mohau pradarshitau \ldq{}kathaM bhIShmaM ahaM sa~Nkhye\rdq{} (bha\. gI\. 2\-4) ityAdinA | shoka\-mohAbhyAM hi abhibhUta\-viveka\-vij~nAnaH svataH eva kShatra\-dharme yuddhe pravR^ittaH api tasmAt\-yuddhAt\-upararAma ; para\-dharmaM cha bhikShA\-jIvana\-AdikaM kartuM pravavR^ite | tathA cha sarva\-prANinAM shoka\-moha\-Adi\-doSha\-AviShTa\-chetasAM svabhAvataH eva svadharma\-parityAgaH pratiShiddha\-sevA cha syAt | svadharme pravR^ittAnAm api teShAM vA~g\-manaH\-kAya\-AdInAM pravR^ittiH phala\-abhisandhi\-pUrvikA eva sAha~NkArA cha bhavati | tatra evaM sati dharma\-adharma\-upachayAt iShTa\-aniShTa\-janma\-sukha\-duHka\-Adi\-prApti\-lakShaNaH saMsAraH anuparataH bhavati | iti ataH saMsAra\-bIja\-bhUtau shoka\-mohau tayoH cha sarva\-karma\-sannyAs\-apUrvakAt\-Atmaj~nAnAt na anyataH nivR^ittiH iti tat\-upadidikShuH sarva\-loka\-anugrahArthaM arjunaM nimittIkR^itya Aha bhagavAn vAsudevaH \-\- \ldq{}ashochyAn\rdq{} (bha\. gI\. 2\-11) ityAdi || atra kechit AhuH \-\- sarva\-karma\-sannyAsa\-pUrvakAt Atma\-j~nAna\-niShThA\-mAtrAt eva kevalAt kaivalyaM na prApyate eva | kiM tarhi ? agnihotra\-Adi\-shrauta\-smArta\-karma\-sahitAt j~nAnAt kaivalya\-prAptiH iti sarvAsu gItAsu nishchitaH arthaH iti | j~nApakaM cha AhuH asya\-arthasya \-\- \ldq{}atha chet tvaM imaM dharmyaM sa~NgrAmaM na kariShyasi\rdq{} (bha\. gI\. 2\-33) \ldq{}karmaNi eva adhikAraH te\rdq{} (bha\. gI\. 2\-47)\ldq{}kuru karma eva tasmAt tvam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-15) ityAdi | hiMsA\-Adi\-yuktatvAt vaidikaM karma adharmAya iti iyaM api Asha~NkA na kAryA | katham ? kShAtraM karma yuddha\-lakShaNaM guru\-bhrAtR^i\-putra\-Adi\-hiMsA\-lakShaNam\-atyantaM krUraM api svadharma iti kR^itvA na adharmAya ; tat\-akaraNe cha \ldq{}tataH svadharmaM kIrtiM cha hitvA pApaM avApsyasi\rdq{} (bha\. gI\. 2\-33) iti bruvatA yAvat\-jIvAdi\-shruti\-choditAnAM pashi\-Adi\-hiMsA\-lakShaNAnAM cha karmaNAM prAg\-eva na adharmatvaM iti sunishchitaM uktaM bhavati \-\- iti || tat asat ; j~nAna\-karma\-niShThayoH vibhAga\-vachanAt buddhi\-dvaya\-AshrayayoH | \ldq{}ashochyAn\rdq{} (bha\. gI\. 2\-11) ityAdinA bhagavatA yAvat \ldq{}svadharmaM api cha avekShya\rdq{} (bha\. gI\. 2\-31) iti etat antena granthena yat\-paramArtha\-Atma=tattva\-nirUpaNaM kR^itam\, tat sA~Nkhyam | tat\-viShayA buddhiH AtmanaH janmAdi\-ShaDvikriyA\-abhAvAd\-akartA AtmA iti prakaraNArtha\-nirUpaNAt yA jAyate\, sA sA~NkhyA\-buddhiH | sA yeShAM j~nAninAm\-uchitA bhavati\, te sA~NkhyAH | etasyA buddheH janmanaH prAk AtmanaH dehAdi\-vyatiriktatva\-kartR^itva\-bhoktR^itva\-Adi\-apekShaH dharma\-adharma\-viveka\-pUrvakaH mokSha\-sAdhana\-anuShThAna\-lakShaNaH yogaH tat\-viShayA buddhiH yoga\-buddhiH | sA yeShAM karmiNAm\-uchitA bhavati te yoginaH | tathA cha bhagavatA vibhakte dve buddhI nirdiShTe \ldq{}eShA te.abhihitA sA~Nkhye buddhiH yoge tu imAM shR^iNu\rdq{} (bha\. gI\. 2\-39) iti tayoH cha sA~Nkhya\-buddhi\-AshrayAM j~nAna\-yogena niShThAM sA~NkhyAnAM vibhaktAM vakShyati \ldq{}purA veda\-AtmanA mayA proktA\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti | tathA cha yoga\-buddhi\-AshrayAM karma\-yogena niShThAM vibhaktAM vakShyati \-\- \ldq{}karma\-yogena yoginAm\rdq{} iti | evaM sA~Nkhya\-buddhiM yoga\-buddhiM cha Ashritya dve niShThe vibhakte bhagavatA eva ukte j~nAna\-karmaNoH kartR^itva\-akartR^itva\-ekatva\-anekatva\-buddhi\-AshrayayoH yugapat\-eka\-puruSha\-Ashrayatva\-asambhavaM pashyatA | yathA etat vibhAga\-vachanam\, tathA eva darshitaM shAtapathIye brAhmaNe \-\- \ldq{}etaM eva pravrAjinaH lokam\-ichChantaH brAhmaNAH pravrajanti\rdq{} iti sarva\-karma\-sannyAsaM vidhAya tat sheSheNa \ldq{}kiM prajayA kariShyAmaH yeShAM naH ayaM AtmA ayaM lokaH\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-22) iti | tatra cha prAk dAra\-parigrahAt puruShaH AtmA prAkR^itaH dharma\-jij~nAsA\-uttara\-kAlaM loka\-traya\-sAdhanaM \-\- putram\, dviprakAraM cha vittaM mAnuShaM daivaM cha ; tatra mAnuShaM karma\-rUpaM pitR^i\-loka\-prApti\-sAdhanaM vidyAM cha daivaM vittaM deva\-loka\-prApti\-sAdhanaM \-\- \ldq{}saH akAmayata\rdq{} (bR^i\. u\. 1\-4\-17) iti avidyA\-kAmavataH eva sarvANi karmANi shrauta\-AdIni darshitAni | tebhyaH \ldq{}vyutthAya\, pravrajanti\rdq{} iti vyutthAnam\-AtmAnaM eva lokam\-ichChataH akAmasya vihitam | tat\-etat\-vibhAga\-vachanam\-anupapannaM syAt yadi shrauta\-karma\-j~nAnayoH samuchChayaH abhipretaH syAt bhagavataH || na cha arjunasya prashnaH upapannaH bhavati \ldq{}jyAyasI chet karmaNH ste\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) ityAdiH | eka\-puruSha\-anuShTheyatva\-asambhavaM buddhi\-karmaNoH bhagavatA pUrvam\-anuktaM kathaM arjunaH ashrutaM buddheH cha karmaNaH jyAyastvaM bhagavati\-adhyAropayet mR^iShA eva \ldq{}jyAyasI chet karmaNaH te matA buddhiH\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) iti || ki~ncha \-\- yadi buddhi\-karmaNoH sarveShAM samuchChayaH uktaH syAt arjunasya api saH uktaH eva iti\, \ldq{}yat shreyaH etayoH ekaM tat me brUhi sunishchitam\rdq{} (bha\. gI\. 5\-1) iti kathaM ubhayoH upadeshe sati anyataraiviShayaH eva prashnaH syAt ? na hi pitta\-prashamana\-arthinaH vaidyena madhuraM shItalaM cha bhoktavyaM iti upadiShTe tayoH anyatarat\-pitta\-prashamana\-kAraNaM brUhi iti prashnaH sambhavati || atha arjunasya bhagavat\-ukta\-vachana\-artha\-viveka\-anavadhAraNa\-nimittaH prashnaH kalpyeta\, tathA api bhagavatA prashna anurUpaM prativachanaM deyam \-\- mayA buddhi\-karmaNoH samuchChayaH uktaH\, kimarthaM itthaM tvaM bhrAntaH asi \-\- iti | na tu punaH prativachanam\-ananurUpaM pR^iShTAt\-anyat eva \ldq{}dve niShThe mayA purA prokte\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti vaktuM yuktam || na api smArtena eva karmaNA buddheH samuchchaye abhiprete vibhAga\-vachanAdi sarvam\-upapannam | ki~ncha \-\- kShatriyasya yuddhaM smArtaM karma svadharmaH iti jAnataH \ldq{}tat kiM karmaNi ghore mAM niyojayasi\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) iti upAlambhaH anupapannaH || tasmAt gItA\-shAstre IShat\-mAtreNa\-api shrautena smArtena vA karmaNA Atma\-j~nAnasya samuchchayaH na kenachit darshayituM shakyaH | yasya tu aj~nAnAt rAga\-Adi\-doShataH vA karmaNi pravR^ittasya yaj~nena dAnena tapasA vA vishuddha\-sattvasya j~nAnam\-utpannaM\-paramArtha\-tattva\-viShayam \ldq{}ekaM eva idaM sarvaM brahma akartR^i cha\rdq{} iti\, tasya karmaNi karma\-prayojane cha nivR^itte api loka\-sa~NgrahArthaM yatna\-pUrvaM yathA pravR^ittiH\, tathA iva pravR^ittasya yat\-pravR^itti\-rUpaM dR^ishyate na tat\-karma yena buddheH samuchchayaH syAt ; yathA bhagavataH vAsudevasya kShatra\-dharma\-cheShTitaM na j~nAnena samuchchIyate puruShArtha\-siddhaye\, tadvat tat\-phala\-abhisandhi\-aha~NkAra\-abhAvasya tulyatvAt viduShaH | tattvavit na ahaM karomi iti manyate\, na cha tat\-phalam\-abhisandhatte | yathA cha svargAdi\-kAmArthinaH agnihotra\-Adi\-karma\-lakShaNa\-dharma\-anuShThAnAya Ahita\-agneH kAmye eva agnihotra\-Adau pravR^ittasya sAmikR^ite vinaShTe.api kAme tat eva agnihotra\-Adi\-anutiShThataH api na tat\-kAmyam\-agnihotrAdi bhavati | tathA cha darshayati bhagavAn \-\- \ldq{}kurvan api na lipyate\rdq{} (bha\. gI\. 5\-7) \ldq{}na karoti na lipyate\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) iti tatra tatra || yat cha \ldq{}pUrvaiH pUrvataraM kR^itam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-15) \ldq{}karmaNA eva hi saMsiddhim\-AsthitAH janaka\-AdayaH\rdq{} (bha\. gI\. 3\-20) iti\, tat tu pravibhajya vij~neyam | tat katham ? yadi tAvat pUrve janaka\-AdayaH tattva\-vidaH api pravR^itta\-karmANaH syuH\, te loka\-sa~NgrahArthaM \ldq{}guNA guNeShu vartante\rdq{} (bha\. gI\. 3\-28) iti j~nAnena eva saMsiddhim\-AsthitAH\, karma\-sannyAse prApte.api karmaNA saha eva saMsiddhim\-AsthitAH\, na karma\-sannyAsaM kR^itavantaH iti arthaH | atha na te tattva\-vidaH ; Ishvara\-samarpitena karmaNA sAdhana\-bhUtena saMsiddhiM sattva\-shuddhim\, j~nAna\-utpatti\-lakShaNAM vA saMsiddhim\, AsthitAH janaka\-AdayaH iti vyAkhyeyam | evaM eva ArthaM vakShyati bhagavAn \ldq{}sattva\-shuddhaye karma kurvanti\rdq{} (bha\. gI\. 5\-11) iti | \ldq{}svakarmaNA taM abhyarchya siddhiM vindati mAnavaH\rdq{} (bha\. gI\. 18\-46) iti uktvA siddhiM prAptasya punaH j~nAna\-niShThAM vakShyati \-\- \ldq{}siddhiM prAptaH yathA brahma\rdq{} (bha\. gI\. 18\-50) ityAdinA || tasmAt gItA\-shAstre kevalAt eva tattva\-j~nAnAt mokSha\-prAptiH na karma\-samuchchitAt\, iti nishchitaH arthaH | yathA cha ayaM arthaH\, tathA prakaraNashaH vibhajya tatra tatra darshayiShyAmaH || tatra evaM dharma\-sammUDha\-chetasaH mithyA\-j~nAnavataH mahati shoka\-sAgare nimagnasya arjunasya anyatra\-Atma\-j~nAnAt uddharaNaM apashyan bhagavAn vAsudevaH tataH kR^ipayA arjunaM uddidhArayiShuH Atma\-j~nAnAya\-avatArayan Aha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- ashochyAnanvashochastvaM praj~nAvAdAMshcha bhAShase | gatAsUnagatAsUMshcha nAnushochanti paNDitAH || 2\-11|| ashochyAn ityAdi | na shochyA ashochyAH bhIShmadroNAdayaH\, sadvR^ittatvAt paramArthasvarUpeNa cha nityatvAt\, tAn ashochyAn anvashochaH anushochitavAnasi \ldq{}te mriyante mannimittam\, ahaM tairvinAbhUtaH kiM kariShyAmi rAjyasukhAdinA\rdq{} iti | tvaM praj~nAvAdAn praj~nAvatAM buddhimatAM vAdAMshcha vachanAni cha bhAShase tadetat mauDhyaM pANDityaM cha viruddhaM Atmani darshayasi unmatta iva ityabhiprAyaH | yasmAt gatAsUn gataprANAn mR^itAn\, agatAsUn agataprANAn jIvatashcha na anushochanti paNDitAH Atmaj~nAH | paNDA AtmaviShayA buddhiH yeShAM te hi paNDitAH\, \ldq{}pANDityaM nirvidya\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-5\-1) iti shruteH | paramArthatastu tAn nityAn ashochyAn anushochasi\, ato mUDho.asi ityabhiprAyaH || kutaste ashochyAH\, yato nityAH | katham ? \-\- na tvevAhaM jAtu nAsaM na tvaM neme janAdhipAH | na chaiva na bhaviShyAmaH sarve vayamataH param || 2\-12|| na tu eva jAtu kadAchit ahaM nAsam\, kiM tu Asameva | atIteShu dehotpattivinAsheShu ghaTAdiShu viyadiva nitya eva ahamAsamityabhiprAyaH | tathA na tvaM na AsIH\, kiM tu AsIreva | tatA na ime janAdhipAH na Asan\, kiM tu Asanneva | tathA na cha eva na bhaviShyAmaH\, kiM tu bhaviShyAma eva\, sarve vayaM ataH asmAt dehavinAshAt paraM uttarakAle api | triShvapi kAleShu nityA AtmasvarUpeNa ityarthaH | dehabhedAnuvR^ittyA bahuvachanam\, nAtmabhedAbhiprAyeNa || tatra kathamiva nitya Atmeti dR^iShTAntamAha \-\- dehino.asminyathA dehe kaumAraM yauvanaM jarA | tathA dehAntaraprAptirdhIrastatra na muhyati || 2\-13|| dehaH asya astIti dehI\, tasya dehino dehavataH AtmanaH asmin vartamAne dehe yathA yena prakAreNa kaumAraM kumArabhAvo bAlyAvasthA\, yauvanaM yUno bhAvo madhyamAvasthA\, jarA vayohAniH jIrNAvasthA\, ityetAH tisraH avasthAH anyonyavilakShaNAH | tAsAM prathamAvasthAnAshe na nAshaH\, dvitIyAvasthopAjane na upajana AtmanaH | kiM tarhi ? avikriyasyaiva dvitIyatR^itIyAvasthAprAptiH Atmano dR^iShTA | tathA tadvadeva dehAt anyo deho dehAntaram\, tasya prAptiH dehAntaraprAptiH avikriyasyaiva AtmanaH ityarthaH | dhIro dhImAn\, tatra evaM sati na muhyati na mohamApadyate || yadyapi AtmavinAshanimitto moho na sambhavati nitya AtmA iti vijAnataH\, tatApi shItoShNasukhaduHkhaprAptinimitto moho laukiko dR^ishyate\, sukhaviyoganimitto mohaH duHkhasaMyoganimittashcha shokaH | ityetadarjunasya vachanamAsha~Nkya bhagavAnAha \-\- mAtrAsparshAstu kaunteya shItoShNasukhaduHkhadAH | AgamApAyino.anityAstAMstitikShasva bhArata || 2\-14|| mAtrAH AbhiH mIyante shabdAdaya iti shrotrAdIni indriyANi | mAtrANAM sparshAH shabdAdibhiH saMyogAH | te shItoShNasukhaduHkhadAH shItaM uShNaM sukhaM duHkhaM cha prayachChantIti | athavA spR^ishyanta iti sparshAH viShayAH shabdAdayaH | mAtrAshcha sparshAshcha shItoShNasukhaduHkhadAH | shItaM kadAchit sukhaM kadAchit duHkham | tathA uShNamapi aniyatasvarUpam | sukhaduHkhe punaH niyatarUpe yato na vyabhicharataH | ataH tAbhyAM pR^ithak shItoShNayoH grahaNam yasmAt te mAtrAsparshAdayaH AgamApAyinaH AgamApAyashIlAH tasmAt anityAH | ataH tAn shItoShNAdIn titikShasva prasahasva | teShu harShaM viShAdaM vA mA kArShIH ityarthaH || shItoShNAdIn sahataH kiM syAditi shR^iNu \-\- yaM hi na vyathayantyete puruShaM puruSharShabha | samaduHkhasukhaM dhIraM so.amR^itatvAya kalpate || 2\-15|| yaM hi puruShaM same duHkhasukhe yasya taM samaduHkhasukhaM sukhaduHkhaprAptau harShaviShAdarahitaM dhIraM dhImantaM na vyathayanti na chAlayanti nityAtmadarshanAt ete yathoktAH shItoShNAdayaH\, saH nityAtmasvarUpadarshananiShTho dvandvasahiShNuH amR^itatvAya amR^itabhAvAya mokShAyetyarthaH\, kalpate samartho bhavati || itashcha shokamohau akR^itvA sItoShNAdisahanaM yuktam\, yasmAt \-\- nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH | ubhayorapi dR^iShTo.antastvanayostattvadarshibhiH || 2\-16|| na asataH avidyamAnasya shItoShNAdeH sakAraNasya na vidyate nAsti bhAvo bhavanaM astitA || na hi shItoShNAdi sakAraNaM pramANairnirUpyamANaM vastusadbhavati | vikAro hi saH\, vikArashcha vyabhicharati | yathA ghaTAdisaMsthAnaM chakShuShA nirUpyamANaM mR^idvyatirekeNAnupalabdherasat\, tathA sarvo vikAraH kAraNavyatirekeNAnupalabdherasan | janmapradhvaMsAbhyAM prAgUrdhvaM cha anupalabdheH kAryasya ghaTAdeH mR^idAdikAraNasya cha tatkAraNavyatirekeNAnupalabdherasattvam || tadasattve sarvAbhAvaprasa~Nga iti chet\, na ; sarvatra buddhidvayopalabdheH\, sadbuddhirasadbuddhiriti | yadviShayA buddhirna vyabhicharati\, tat sat ; yadviShayA vyabhicharati\, tadasat ; iti sadasadvibhAge buddhitantre sthite\, sarvatra dve buddhI sarvairupalabhyete samAnAdhikaraNe na nIlotpalavat\, san ghaTaH\, san paTaH\, san hastI iti | evaM sarvatra tayorbuddhyoH ghaTAdibuddhiH vyabhicharati | tathA cha darshitam | na tu sadbuddhiH | tasmAt ghaTAdibuddhiviShayaH asan\, vyabhichArAt ; na tu sadbuddhiviShayaH\, avyabhichArAt || ghaTe vinaShTe ghaTabuddau vyabhicharantyAM sadbuddhirapi vyabhicharatIti chet\, na ; paTAdAvapi sadbuddhidarshanAt | visheShaNaviShayaiva sA sadbuddhiH || sadbuddhivat ghaTabuddhirapi ghaTAntare dR^ishyata iti chet\, na ; paTAdau adarshanAt || sadbuddhirapi naShTe ghaTe na dR^ishyata iti chet\, na ; visheShyAbhAvAt sadbuddhiH visheShaNaviShayA satI visheShyAbhAve visheShaNAnupapattau kiMviShayA syAt ? na tu punaH sadbuddheH viShayAbhAvAt || ekAdhikaraNatvaM ghaTAdivisheShyAbhAve na yuktamiti chet\, na ; \ldq{}idamudakam\rdq{} iti marIchyAdau anyatarAbhAve.api sAmAnAdhikaraNyadarshanAt || tasmAddehAdeH dvandvasya cha sakAraNasya asato na vidyate bhAva iti | tathA satashcha AtmanaH abhAvaH avidyamAnatA na vidyate\, sarvatra avyabhichArAt iti avochAma || evaM AtmAnAtmanoH sadasatoH ubhayorapi dR^iShTaH upalabdhaH anto nirNayaH sat sadeva asat asadeveti\, tu anayoH yathoktayoH tattvadarshibhiH | taditi sarvanAma\, sarvaM cha brahma\, tasya nAma taditi\, tadbhAvaH tattvam\, brahmaNo yAthAtmyam | tat draShTuM shIlaM yeShAM te tattvadarshinaH\, taiH tattvadarshibhiH | tvamapi tattvadarshinAM dR^iShTimAshritya shokaM mohaM cha hitvA shItoShNAdIni niyatAniyatarUpANi dvandvAni \ldq{}vikAro.ayamasanneva marIchijalavanmithyAvabhAsate\rdq{} iti manasi nishchitya titikShasva ityabhiprAyaH || kiM punastat\, yat sadeva sarvadA iti ; uchyate \-\- avinAshi tu tadviddhi yena sarvamidaM tatam | vinAshamavyayasyAsya na kashchitkartumarhati || 2\-17|| avinAshi na vinaShTuM shIlaM yasyeti | tushabdaH asato visheShaNArthaH | tat viddhi vijAnIhi | kim ? yena sarvaM idaM jagat tataM vyAptaM sadAkhyena brahmaNA sAkAsham\, AkAsheneva ghaTAdayaH | vinAshaM adarshanaM abhAvam | avyayasya na vyeti upachayApachayau na yAti iti avyayaM tasya avyayasya | naitat sadAkhyaM brahma svena rUpeNa vyeti vyabhicharati\, niravayavatvAt\, dehAdivat | nApyAtmIyena\, AtmIyAbhAvAt | yathA devadatto dhanahAnyA vyeti\, na tu evaM brahma vyeti | ataH avyayasya asya brahmaNaH vinAshaM na kashchit kartumarhati\, na kashchit AtmAnaM vinAshayituM shaknoti Ishvaro.api | AtmA hi brahma\, svAtmani cha kriyAvirodhAt || kiM punastadasat\, yatsvAtmasattAM vyabhicharatIti\, uchyate \-\- antavanta ime dehA nityasyoktAH sharIriNaH | anAshino.aprameyasya tasmAdyudhyasva bhArata || 2\-18|| antaH vinAshaH vidyate yeShAM te antavantaH | yathA mR^igatR^iShNikAdau sadbuddhiH anuvR^ittA pramANanirUpaNAnte vichChidyate\, sa tasya antaH ; tathA ime dehAH svapnamAyAdehAdivachcha antavantaH nityasya sharIriNaH sharIravataH anAshinaH aprameyasya AtmanaH antavanta iti uktAH vivekibhirityarthaH | \ldq{}nityasya\rdq{} \ldq{}anAshinaH\rdq{} iti na punaruktam ; nityatvasya dvividhatvAt loke\, nAshasya cha | yathA deho bhasmIbhUtaH adarshanaM gato naShTa uchyate | vidyamAno.api yathA anyathA pariNato vyAdhyAdiyukto jAto naShTa uchyate | tatra \ldq{}nityasya\rdq{} \ldq{}anAshinaH\rdq{} iti dvividhenApi nAshena asambandhaH asyetyarthaH anyathA pR^ithivyAdivadapi nityatvaM syAt AtmanaH ; tat mA bhUditi \ldq{}nityasya\rdq{} \ldq{}anAshinaH\rdq{} ityAha | aprameyasya na prameyasya pratyakShAdipramANaiH aparichChedyasyetyarthaH || nanu Agamena AtmA parichChidyate\, pratyakShAdinA cha pUrvam | na ; AtmanaH svataHsiddhatvAt | siddhe hi Atmani pramAtari pramitsoH pramANAnveShaNA bhavati | na hi pUrvam \ldq{}itthamaham\rdq{} iti AtmAnamapramAya pashchAt prameyaparichChedAya pravartate | na hi AtmA nAma kasyachit aprasiddho bhavati | shAstraM tu antyaM pramANaM ataddharmAdhyAropaNamAtranivartakatvena pramANatvaM AtmanaH pratipadyate\, na tu aj~nAtArtha\- j~nApakatvena | tathA cha shrutiH \-\- \ldq{}yatsAkShAdaparokShAdbrahma ya AtmA sarvAntaraH\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-5\-1) iti || yasmAdevaM nityaH avikriyashcha AtmA tasmAt yudhyasva\, yuddhAt uparamaM mA kArShIH ityarthaH || na hi atra yuddhakartavyatA vidhIyate\, yuddhe pravR^itta eva hi asau shokamohapratibaddhaH tUShNImAste | ataH tasya pratibandhApanayanamAtraM bhagavatA kriyate | tasmAt \ldq{}yudhyasva\rdq{} iti anuvAdamAtram\, na vidhiH || shokamohAdisaMsArakAraNanivR^ittyarthaH gItAshAstram\, na pravartakaM ityetasyArthasya sAkShibhUte R^ichau AnInAya bhagavAn | yattu manyase \ldq{}yuddhe bhIShmAdayo mayA hanyante\rdq{} \ldq{}ahameva teShAM hantA\rdq{} iti\, eShA buddhiH mR^iShaiva te | katham ? \-\- ya enaM vetti hantAraM yashchainaM manyate hatam | ubhau tau na vijAnIto nAyaM hanti na hanyate || 2\-19|| ya enaM prakR^itaM dehinaM vetti vijAnAti hantAraM hananakriyAyAH kartAraM yashcha enaM anyo manyate hataM dehahananena \ldq{}hataH aham\rdq{} iti hananakriyAyAH karmabhUtam\, tau ubhau na vijAnItaH na j~nAtavantau avivekena AtmAnam | \ldq{}hantA aham\rdq{} \ldq{}hataH asti aham\rdq{} iti dehahananena AtmAnamahaM pratyayaviShayaM yau vijAnItaH tau AtmasvarUpAnabhij~nau ityarthaH yasmAt na ayaM AtmA hanti na hananakriyAyAH kartA bhavati\, na cha hanyate na cha karma bhavatItyarthaH\, avikriyatvAt || kathamavikraya Atmeti dvitIyo mantraH \-\- na jAyate mriyate vA kadAchinnAyaM bhUtvAbhavitA vA na bhUyaH | ajo nityaH shAshvato.ayaM purANo na hanyate hanyamAne sharIre || 2\-20|| na jAyate na utpadyate\, janilakShaNA vastuvikriyA na Atmano vidyate ityarthaH | tathA na mriyate vA | vAshabdaH chArthe | na mriyate cha iti antyA vinAshalakShaNA vikriyA pratiShidhyate | kadAchichChabdaH sarvavikriyApratiShedhaiH sambadhyate \-\- na kadAchit jAyate\, na kadAchit mriyate\, ityevam | yasmAt ayaM AtmA bhUtvA bhavanakriyAmanubhUya pashchAt abhavitA abhAvaM gantA na bhUyaH punaH\, tasmAt na mriyate | yohi bhUtvA na bhavitA sa mriyata ityuchyate loke | vAshabdAt nashabdAchcha ayamAtmA abhUtvA vA bhavitA dehavat na bhUyaH | tasmAt na jAyate | yo hi abhUtvA bhavitA sa jAyata ityuchyate | naivamAtmA | ato na jAyate | yasmAdevaM tasmAt ajaH\, yasmAt na mriyate tasmAt nityashcha | yadyapi AdyantayorvikriyayoH pratiShedhe sarvA vikriyAH pratiShiddhA bhavanti\, tathApi madhyabhAvinInAM vikriyANAM svashabdaireva pratiShedhaH kartavyaH anuktAnAmapi yauvanAdisamastavikriyANAM pratiShedho yathA syAt ityAha \-\- shAshvata ityAdinA | shAshvata iti apakShayalakShaNA vikriyA pratiShidhyate | shashvadbhavaH shAshvataH | na apakShIyate svarUpeNa\, niravayavatvAt | nApi guNakShayeNa apakShayaH\, nirguNatvAt | apakShayaviparItApi vR^iddhilakShaNA vikriyA pratiShidhyate \-\- purANa iti | yo hi avayavAgamena upachIyate sa vardhate abhinava iti cha uchyate | ayaM tu AtmA niravayavatvAt purApi nava eveti purANaH ; na vardhate ityarthaH | tathA na hanyate | hanti ; atra vipariNAmArthe draShTavyaH apunaruktatAyai | na vipariNamyate ityarthaH hanyamAne vipariNamyamAne.api sharIre | asmin mantre ShaD bhAvavikArA laukikavastuvikriyA Atmani pratiShidhyante | sarvaprakAravikriyArahita AtmA iti vAkyArthaH | yasmAdevaM tasmAt \ldq{}ubhau tau na vijAnItaH\rdq{} iti pUrveNa mantreNa asya sambandhaH || \ldq{}ya enaM vetti hantAram\rdq{} (bha\. gI\. 2\-19) ityanena mantreNa hananakriyAyAH kartA karma cha na bhavati iti pratij~nAya\, \ldq{}na jAyate\rdq{} ityanena avikriyatvaM hetumuktvA pratij~nAtArthamupasaMharati \-\- vedAvinAshinaM nityaM ya enamajamavyayam | kathaM sa puruShaH pArtha kaM ghAtayati hanti kam || 2\-21|| veda vijAnAti avinAshinaM antyabhAvavikArarahitaM nityaM vipariNAmarahitaM yo veda iti sambandhaH | enaM pUrveNa mantreNoktalakShaNaM ajaM janmarahitam avyayaM apakShayarahitaM kathaM kena prakAreNa saH vidvAn puruShaH adhikR^itaH hanti hananakriyAM karoti\, kathaM vA ghAtayati hantAraM prayojayati | na katha~nchit ka~nchit hanti\, na katha~nchit ka~nchit ghAtayati iti ubhayatra AkShepa evArthaH\, prashnArthAsambhavAt | hetvarthasya cha avikriyatvasya tulyatvAt viduShaH sarvakarmapratiShedha eva prakAraNArthaH abhipreto bhagavatA | hantestu AkShepaH udAharaNArthatvena kathitaH || viduShaH kaM karmAsambhavahetuvisheShaM pashyan karmANyAkShipati bhagavAn \ldq{}kathaM sa puruShaH\rdq{} iti | nanu ukta evAtmanaH avikriyatvaM sarvakarmAsambhavakAraNavisheShaH | satyamuktaH | na tu saH kAraNavisheShaH\, anyatvAt viduShaH avikriyAdAtmanaH | na hi avikriyaM sthANuM viditavataH karma na sambhavati iti chet\, na ; viduSha\-\- AtmatvAt | na dehAdisa~NghAtasya vidvattA | ataH pArisheShyAt ashaMhataH AtmA vidvAn avikriyaH iti tasya viduShaH karmAsambhavAt AkShepo yuktaH \ldq{}kathaM sa puruShaH\rdq{} iti | yathA buddhyAdyAhR^itasya shabdAdyarthasya avikriya eva san buddhivR^ittyavivekavij~nAnena avidyayA upalabdhA AtmA kalpyate\, evameva AtmAnAtmavivekaj~nAnena buddhivR^ittyA vidyayA asatyarUpayaiva paramArthataH avikriya eva AtmA vidvAnuchyate | viduSha\-\- karmAsambhavavachanAt yAni karmANi shAstreNa vidhIyante tAni aviduSho vihitAni iti bhagavato nishchayo.avagamyate || nanu vidyApi aviduSha eva vidhIyate\, viditavidyasya piShTapeShaNavat vidyAvidAnAnarthakyAt tatra aviduShaH karmANi vidhIyante na viduShaH iti visheSho nopapadyate iti chet\, na ; anuShTheyasya bhAvAbhAvavisheShopapatteH | agnihotrAdividhyarthaj~nAnottarakAlaM agnihotrAdikarma anekasAdhanopasaMhArapUrvakamanuShTheyam \ldq{}kartA aham\, mama kartavyam\rdq{} ityevamprakAravij~nAnavataH aviduShaH yathA anuShTheyaM bhavati\, na tu tathA \ldq{}na jAyate\rdq{} ityAdyAtmasvarUpavidhyarthaj~nAnottarakAlabhAvi ki~nchidanuShTheyaM bhavati ; kiM tu \ldq{}nAhaM kartA\, nAhaM bhoktA\rdq{} ityAdyAtmaikatvAkartR^itvAdiviShayaj~nAnAt nAnyadutpadyate iti eSha visheSha upapadyate | yaH punaH \ldq{}kartA aham\rdq{} iti vetti AtmAnam\, tasya \ldq{}mama idaM kartavyam\rdq{} iti avashyambhAvinI buddhiH syAt ; tadapekShayA saH adikriyate iti taM prati karmANi sambhavanti | sa cha avidvAn\, \ldq{}ubhau tau na vijAnItaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-19) iti vachanAt\, visheShitasya cha viduShaH karmAkShepavachanAchcha \ldq{}kathaM sa puruShaH\rdq{} iti | tasmAt visheShitasya avikriyAtmadarshinaH viduShaH mumukShoshcha sarvakarmasannyAse eva adhikAraH | ata eva bhagavAn nArAyaNaH sA~NkhyAn viduShaH aviduShashcha karmiNaH pravibhajya dve niShThe grAhayati \-\- \ldq{}j~nAnayogena sA~NkhyAnAM karmayogena yoginAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti | tathA cha putrAya Aha bhagavAn vyAsaH \-\- \rdq{}dvAvimAvatha panthAnau\rdq{} (shAM\. 241\-6) ityAdi | tathA cha kriyApathashchaiva purastAt paschAtsannyAsashcheti | etameva vibhAgaM punaH punardarshayiShyati bhagavAn \-\- atattvavit \ldq{}aha~NkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate\rdq{} (bha\. gI\. 3\-27)\, tattvavittu nAhaM karomi iti | tathA cha \ldq{}sarvakarmANi manasA sannyasyAste\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) ityAdi || tatra kechitpaNDitammanyA vadanti \-\- \ldq{}janmAdiShaDbhAvavikriyArahitaH avikriyaH akartA ekaH ahamAtmA\rdq{} iti na kasyachit j~nAnaM utpadyate\, yasmin sati sarvakarmasannyAsaH upadishyate iti | tanna ; \ldq{}na jAyate\rdq{} (bha\. gI\. 2\-20)ityAdishAstropadeshAnarthakyaprasa~NgAt | yathA cha shAstropadeshasAmarthyAt dharmAdharmAstitva\-vij~nAnaM kartushcha dehAntarasambandhavij~nAnamutpadyate\, tathA shAstrAt tasyaiva AtmanaH avikriyatvAkartR^itvaikatvAdivij~nAnaM kasmAt notpadyate iti praShTavyAH te | karaNAgocharatvAt iti chet\, na ; \ldq{}manasaivAnudraShTavyam\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-19) iti shruteH | shAstrAchAryopadeshashamadamAdisaMskR^itaM manaH Atmadarshane karaNam | tathA cha tadadhigamAya anumAne Agame cha sati j~nAnaM notpadyata iti sAhasamAtrametat | j~nAnaM cha utpadyamAnaM tadviparItamaj~nAnaM avashyaM bAdhate ityabhyupagantavyam | tachcha aj~nAnaM darshitaM \ldq{}hantA aham\, hataH asmi\rdq{} iti ubhau tau na vijAnItaH\rdq{} iti | atra cha AtmanaH hananakriyAyAH kartR^itvaM karmatvaM hetukartR^itvaM cha aj~nAnakR^itaM darshitam | tachcha sarvakriyAsvapi samAnaM kartR^itvAdeH avidyAkR^itatvam\, avikriyatvAt AtmanaH | vikriyAvAn hi kartA AtmanaH karmabhUtamanyaM prayojayati \ldq{}kuru\rdq{} iti | tadetat avisheSheNa viduShaH sarvakriyAsu kartR^itvaM hetukartR^itvaM cha pratiShedhati bhagavAnvAsudevaH viduShaH karmAdhikArAbhAvapradarshanArtham \ldq{}vedAvinAshinaM \. \. \. kathaM sa puruShaH\rdq{} ityAdinA | kva punaH viduShaH adhikAra iti etaduktaM pUrvameva \ldq{}j~nAnayogena sA~NkhyAnAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti | tathA cha sarvakarmasannyAsaM vakShyati \ldq{}sarvakarmANi manasA\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) ityAdinA || nanu manasA iti vachanAt na vAchikAnAM kAyikAnAM cha sannyAsaH iti chet\, na ; sarvakarmANi iti visheShitatvAt | mAnasAnAmeva sarvakarmaNAmiti chet\, na ; manovyApArapUrvakatvAdvAkkAyavyApArANAM manovyApArAbhAve tadanupapatteH | shAstrIyANAM vAkkAyakarmaNAM kAraNAni mAnasAni karmANi varjayitvA anyAni sarvakarmANi manasA sannyasyediti chet\, na ;\ldq{}naiva kurvanna kArayan\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) iti visheShaNAt | sarvakarmasannyAsaH ayaM bhagavatA uktaH mariShyataH na jIvataH iti chet\, na ; \ldq{}navadvAre pure dehI Aste\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) iti visheShaNAnupapatteH | na hi sarvakarmasannyAsena mR^itasya taddehe AsanaM sambhavati | akurvataH akArayatashcha dehe sannyasya iti sambandhaH na dehe Aste iti chet\, na ; sarvatra AtmanaH avikriyatvAvadhAraNAt\, AsanakriyAyAshcha adhikaraNApekShatvAt\, tadanapekShatvAchcha sannyAsasya | sampUrvastu nyAsashabdaH atra tyAgArthaH\, na nikShepArthaH | tasmAt gItAshAstre Atmaj~nAnavataH sannyAse eva adhikAraH\, na karmaNi iti tatra tatra upariShTAt Atmaj~nAnaprakaraNe darshayiShyAmaH || prakR^itaM tu vakShyAmaH | tatra AtmanaH avinAshitvaM pratij~nAtam | tatkimiveti\, uchyate \-\- vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gR^ihNAti naro.aparANi | tathA sharIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI || 2\-22|| vAsAMsi vastrANi jIrNAni durbalatAM gatAni yathA loke vihAya parityajya navAni abhinavAni gR^ihNAti upAdatte naraH puruShaH aparANi anyAni\, tathA tadvadeva sharIrANi vihAya jIrNAni anyAni saMyAti sa~NgachChati navAni dehI AtmA puruShavat avikriya evetyarthaH || kasmAt avikriya eveti\, Aha \-\- nainaM Chindanti shastrANi nainaM dahati pAvakaH | na chainaM kledayantyApo na shoShayati mArutaH || 2\-23|| evaM prakR^itaM dehinaM na chChindanti shastrANi\, niravayavatvAt na avayavavibhAgaM kurvanti | shastrANi asyAdIni | tathA na enaM dahati pAvakaH\, agnirapi na bhasmIkaroti | tathA na cha enaM kledayanti ApaH | apAM hi sAvayavasya vastunaH ArdrIbhAvakaraNena avayavavishleShApAdane sAmarthyam | tat na niravayave Atmani sambhavati | tathA snehavat dravyaM snehashoShaNena nAshayati vAyuH | enaM tu AtmAnaM na shoShayati mAruto.api || yataH evaM tasmAt \-\- achChedyo.ayamadAhyo.ayamakledyo.ashoShya eva cha | nityaH sarvagataH sthANurachalo.ayaM sanAtanaH || 2\-24|| yasmAt anyonyanAshahetubhUtAni enamAtmAnaM nAshayituM notsahante asyAdIni tasmAt nityaH | nityatvAt sarvagataH | sarvagatatvAt sthANuH iva\, sthira ityetat | sthiratvAt achalaH ayaM AtmA | ataH sanAtanaH chirantanaH\, na kAraNAtkutashchit niShpannaH\, abhinava ityarthaH || naiteShAM shlokAnAM paunaruktyaM chodanIyam\, yataH ekenaiva shlokena AtmanaH nityatvamavikriyatvaM choktaM \ldq{}na jAyate mriyate vA\rdq{} (bha\. gI\. 2\-20) ityAdinA | tatra yadeva AtmaviShayaM ki~nchiduchyate\, tat etasmAt shlokArthAt na atirichyate ; ki~nchichChabdataH punaruktam\, ki~nchidarthataH iti | durbodhatvAt AtmavastunaH punaH punaH prasa~NgamApAdya shabdAntareNa tadeva vastu nirUpayati bhagavAn vAsudevaH kathaM nu nAma saMsAriNAmasaMsAritvabuddhigocharatAmApannaM sat avyaktaM tattvaM saMsAranivR^ittaye syAt iti || kiM cha \-\- avyakto.ayamachintyo.ayamavikAryo.ayamuchyate | tasmAdevaM viditvainaM nAnushochitumarhasi || 2\-25|| sarvakaraNAviShayatvAt na vyajyata iti avyaktaH ayaM AtmA | ata eva achintyaH ayam | yaddhi indriyagocharaH tat chintAviShayatvamApadyate | ayaM tvAtmA anindriyagocharatvAt achintyaH | ata eva avikAryaH\, yathA kShIraM dadhyAta~nchanAdinA vikAri na tathA ayamAtmA | niravayavatvAchcha avikriyaH | na hi niravayavaM ki~nchit vikriyAtmakaM dR^iShTam | avikriyatvAt avikAryaH ayaM AtmA uchyate |tasmAt evaM yathoktaprakAreNa enaM AtmAnaM viditvA tvaM na anushochitumarhasi hantAhameShAm\, mayaite hanyanta iti || AtmanaH anityatvamabhyupagamya idamuchyate \-\- atha chainaM nityajAtaM nityaM vA manyase mR^itam | tathApi tvaM mahAbAho naivaM shochitumarhasi || 2\-26|| atha cha iti abhyupagamArthaH | enaM prakR^itamAtmAnaM nityajAtaM lokaprasiddhyA pratyanekasharIrotpatti jAto jAta iti manyase pratitattadvinAshaM nityaM vA manyase mR^itaM mR^ito mR^ita iti ; tathApi tathAbhAve.api Atmani tvaM mahAbAho\, na evaM shochitumarhasi\, janmavato janma nAshavato nAshashchetyetAvavashyambhAvinAviti || tathA cha sati \-\- jAtasya hi dhruvo mR^ityurdhruvaM janma mR^itasya cha | tasmAdaparihArye.arthe na tvaM shochitumarhasi || 2\-27|| jAtasya hi labdhajanmanaH dhruvaH avyabhichArI mR^ityuH maraNaM dhruvaM janma mR^itasya cha | tasmAdaparihAryo.ayaM janmamaraNalakShaNo.arthaH | tasminnaparihArye.arthe na tvaM shochitumarhasi || kAryakaraNasa~NghAtAtmakAnyapi bhUtAnyuddishya shoko na yuktaH kartum\, yataH \-\- avyaktAdIni bhUtAni vyaktamadhyAni bhArata | avyaktanidhanAnyeva tatra kA paridevanA || 2\-28|| avyaktAdIni avyaktaM adarshanaM anupalabdhiH AdiH yeShAM bhUtAnAM putramitrAdikAryakaraNasa~NghAtAtmakAnAM tAni avyaktAdIni bhUtAni prAgutpatteH\, utpannAni cha prA~NmaraNAt vyaktamadhyAni | avyaktanidhanAnyeva punaH avayktaM adarshanaM nidhanaM maraNaM yeShAM tAni avyaktanidhanAni | maraNAdUrdhvamapyavyaktatAmeva pratipadyante ityarthaH | tathA choktam \-\-\rdq{}adarshanAdApatitaH punashchAdarshanaM gataH | nAsau tava na tasya tvaM vR^ithA kA paridevanA\rdq{} (mo\. dha\. 174\-17) iti | tatra kA paridevanA ko vA pralApaH adR^iShTadR^iShTapranaShTabhrAntibhUteShu bhUteShvityarthaH || durvij~neyo.ayaM prakR^ita AtmA ; kiM tvAmevaikamupAlabhe sAdhAraNe bhrAntinimitte | kathaM durvij~neyo.ayamAtmA ityata Aha \-\- Ashcharyavatpashyati kashchidenamAshcharyavadvadati tathaiva chAnyaH | AshcharyavachchainamanyaH shR^iNoti shrutvApyenaM veda na chaiva kashchit || 2\-29|| Ashcharyavat AshcharyaM adR^iShTapUrvaM adbhutaM akasmAddR^ishyamAnaM tena tulyaM Ashcharyavat Ashcharyamiti enaM AtmAnaM pashyati kashchit | Ashcharyavat enaM vadati tathaiva cha anyaH | Ashcharyavachcha enamanyaH shR^iNoti | shrutvA dR^iShTvA uktvApi enamAtmAnaM veda na chaiva kashchit | athavA yo.ayamAtmAnaM pashyati sa AshcharyatulyaH\, yo vadati yashcha shR^iNoti saH anekasahasreShu kashchideva bhavati | ato durbodha AtmA ityabhiprAyaH || athedAnIM prakaraNArthamupasaMharanbrUte \-\- dehI nityamavadhyo.ayaM dehe sarvasya bhArata | tasmAtsarvANi bhUtAni na tvaM shochitumarhasi || 2\-30|| dehI sharIrI nityaM sarvadA sarvAvasthAsu avadhyaH niravayavatvAnnityatvAchcha tatra avadhyo.ayaM dehe sharIre sarvasya sarvagatatvAtsthAvarAdiShu sthito.api sarvasya prANijAtasya dehe vadhyamAne.api ayaM dehI na vadhyaH yasmAt\, tasmAt bhIShmAdIni sarvANi bhUtAni uddishya na tvaM shochitumarhasi || iha paramArthatattvApekShAyAM shoko moho vA na sambhavatItyuktam | na kevalaM paramArthatattvApekShAyAmeva | kiM tu \-\- svadharmamapi chAvekShya na vikampitumarhasi | dharmyAddhi yuddhAchChreyo.anyatkShattriyasya na vidyate || 2\-31|| svadharmamapi svo dharmaH kShatriyasya yuddhaM tamapi avekShya tvaM na vikampituM prachalituM nArhasi kShatriyasya svAbhAvikAddharmAt AtmasvAbhAvyAdityabhiprAyaH | tachcha yuddhaM pR^ithivIjayadvAreNa dharmArthaM prajArakShaNArthaM cheti dharmAdanapetaM paraM dharmyam | tasmAt dharmyAt yuddhAt shreyaH anyat kShatriyasya na vidyate hi yasmAt || kutashcha tat yuddhaM kartavyamiti\, uchyate \-\- yadR^ichChayA chopapannaM svargadvAramapAvR^itam | sukhinaH kShatriyAH pArtha labhante yuddhamIdR^isham || 2\-32|| yadR^ichChayA cha aprArthitatayA upapannaM AgataM svargadvAraM apAvR^itam uddhATitaM ye etat IdR^ishaM yuddhaM labhante kShatriyAH he pArtha\, kiM na sukhinaH te ? evaM kartavyatAprAptamapi \-\- atha chettvamimaM dharmyaM sa~NgrAmaM na kariShyasi | tataH svadharmaM kIrtiM cha hitvA pApamavApsyasi || 2\-33|| atha chet tvaM imaM dharmyaM dharmAdanapetaM vihitaM sa~NgrAmaM yuddhaM na kariShyasi chet\, tataH tadakaraNAt svadharmaM kIrtiM cha mahAdevAdisamAgamanimittAM hitvA kevalaM pApaM avApsyasi || na kevalaM svadharmakIrtiparityAgaH \-\- akIrtiM chApi bhUtAni kathayiShyanti te.avyayAm | sambhAvitasya chAkIrtirmaraNAdatirichyate || 2\-34|| akIrtiM chApi yuddhe bhUtAni kathayiShyanti te tava avyayAM dIrghakAlAm | dharmAtmA shUra ityevamAdibhiH guNaiH sambhAvitasya cha akIrtiH maraNAt atirichyate\, sambhAvitasya cha akIrteH varaM maraNamityarthaH || ki~ncha \-\- bhayAdraNAduparataM maMsyante tvAM mahArathAH | yeShAM cha tvaM bahumato bhUtvA yAsyasi lAghavam || 2\-35|| bhayAt karNAdibhyaH raNAt yuddhAt uparataM nivR^ittaM maMsyante chintayiShyanti na kR^ipayeti tvAM mahArathAH duryodhanaprabhR^itayaH | yeShAM cha tvaM duryodhanAdInAM bahumato bahubhiH guNaiH yuktaH ityevaM mataH bahumataH bhUtvA punaH yAsyasi lAghavaM laghubhAvam || ki~ncha\-\- avAchyavAdAMshcha bahUnvadiShyanti tavAhitAH | nindantastava sAmarthyaM tato duHkhataraM nu kim || 2\-36|| avAchyavAdAn avaktavyavAdAMshcha bahUn anekaprakArAn vadiShyanti tava ahitAH shatravaH nindantaH kutsayantaH tava tvadIyaM sAmarthyaM nivAtakavachAdiyuddhanimittam | tataH tasmAt nindAprApterduHkhAt duHkhataraM nu kim\, tataH kaShTataraM duHkhaM nAstItyarthaH || yuddhe punaH kriyamANe karNAdibhiH \-\- hato vA prApsyasi svargaM jitvA vA bhokShyase mahIm | tasmAduttiShTha kaunteya yuddhAya kR^itanishchayaH || 2\-37|| hato vA prApsyasi svargam\, hataH san svargaM prApsyasi | jitvA vA karNAdIn shUrAn bhokShyase mahIm | ubhayathApi tava lAbha evetyabhiprAyaH | yata evaM tasmAt uttiShTha kaunteya yuddhAya kR^itanishchayaH \ldq{}jeShyAmi shatrUn\, mariShyAmi vA\rdq{} iti nishchayaM kR^itvetyarthaH || tatra yuddhaM svadharmaM ityevaM yudhyamAnasyopadeshamimaM shR^iNu \-\- sukhaduHkhe same kR^itvA lAbhAlAbhau jayAjayau | tato yuddhAya yujyasva naivaM pApamavApsyasi || 2\-38|| sukhaduHkhe same tulye kR^itvA\, rAgadveShAvapyakR^itvetyetat | tathA lAbhAlAbhau jayAjayau cha samau kR^itvA tato yuddhAya yujyasva ghaTasva | na evaM yuddhaM kurvan pApaM avApsyasi | ityeSha upadeshaH prAsa~NgikaH || shokamohApanayanAya laukiko nyAyaH \ldq{}svadharmamapi chAvekShya\rdq{} (bha\. gI\. 2\-31) ityAdyaiH shlokairuktaH\, na tu tAtparyeNa | paramArthadarshanamiha prakR^itam | tachchoktamupasaMhriyate \-\-\ldq{}eShA te.abhihitA\rdq{} (bha\. gI\. 2\-39) iti shAstraviShayavibhAgapradarshanAya | iha hi pradarshite punaH shAstraviShayavibhAge upariShTAt \ldq{}j~nAnayogena sA~NkhyAnAM karmayogena yoginAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti niShThAdvayaviShayaM shAstraM sukhaM pravartiShyate\, shrotArashcha viShayavibhAgena sukhaM grahIShyanti ityata Aha \-\- eShA te.abhihitA sA~Nkhye buddhiryoge tvimAM shR^iNu | buddhyA yukto yayA pArtha karmabandhaM prahAsyasi || 2\-39|| eShA te tubhyaM abhihitA uktA sA~Nkhye paramArthavastuvivekaviShaye buddhiH j~nAnaM sAkShAt shokamohAdisaMsAra\-hetudoShanivR^ittikAraNam | yoge tu tatprAptyupAye niHsa~NgatayA dvandvaprahANapUrvakaM IshvarArAdhanArthe karmayoge karmAnuShThAne samAdhiyoge cha imAM anantaramevochyamAnAM buddhiM shR^iNu | tAM cha buddhiM stauti prarochanArthaM \-\- buddhyA yayA yogaviShayayA yuktaH he pArtha\, karmabandhaM karmaiva dharmAdharmAkhyo bandhaH karmabandhaH taM prahAsyasi IshvaraprasAdanimittaj~nAnaprAptyaiva ityabhiprAyaH || ki~ncha anyat \-\- nehAbhikramanAsho.asti pratyavAyo na vidyate | svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhayAt || 2\-40|| na iha mokShamArge karmayoge abhikramanAshaH abhikramaNamabhikramaH prArambhaH tasya nAshaH nAsti yathA kR^iShyAdeH | yogaviShaye prArambhasya na anaikAntikaphalatvamityarthaH | ki~ncha \-\- nApi chikitsAvat pratyavAyaH vidyate bhavati | kiM tu svalpamapi asya dharmasya yogadharmasya anuShThitaM trAyate rakShati mahataH bhayAt saMsArabhayAt janmamaraNAdilakShaNAt || yeyaM sA~Nkhye buddhiruktA yoge cha\, vakShyamANalakShaNA sA \-\- vyavasAyAtmikA buddhirekeha kurunandana | bahushAkhA hyanantAshcha buddhayo.avyavasAyinAm || 2\-41|| vyavasAyAtmikA nishchayasvabhAvA ekA eva buddhiH itaraviparItabuddhishAkhAbhedasya bAdhikA\, samyakpramANajanitatvAt\, iha shreyomArge he kurunandana | yAH punaH itarA viparItabuddhayaH\, yAsAM shAkhAbhedaprachAravashAt anantaH apAraH anuparataH saMsAro nityapratato vistIrNo bhavati\, pramANajanitavivekabuddhinimittavashAchcha uparatAsvanantabhedabuddhiShu saMsAro.apyuparamate tA buddhayaH bahushAkhAH bahvayaH shAkhAH yAsAM tAH bahushAkhAH\, bahubhedA ityetat | pratishAkhAbhedena hi anantAshcha buddhayaH | keShAm ? avyavasAyinAM pramANajanitavivekabuddhirahitAnAmityarthaH || yeShAM vvavasAyAtmikA buddhirnAsti te \-\- yAmimAM puShpitAM vAchaM pravadantyavipashchitaH | vedavAdaratAH pArtha nAnyadastIti vAdinaH || 2\-42|| yAM imAM vakShyamANAM puShpitAM puShpita iva vR^ikShaH shobhamAnAM shrUyamANaramaNIyAM vAchaM vAkyalakShaNAM pravadanti ke ? avipashchitaH amedhasaH avivekina ityarthaH | vedavAdaratAH bahvarthavAdaphalasAdhanaprakAshakeShu vedavAkyeShu ratAH he pArtha\, na anyat svargapashvAdiphalasAdhanebhyaH karmabhyaH asti iti evaM vAdinaH vadanashIlAH || te cha \-\- kAmAtmAnaH svargaparA janmakarmaphalapradAm | kriyAvisheShabahulAM bhogaishvaryagatiM prati || 2\-43|| kAmAtmAnaH kAmasvabhAvAH\, kAmaparA ityarthaH | svargaparAH svargaH paraH puruShArthaH yeShAM te svargaparAH svargapradhAnAH | janmakarmaphalapradAM karmaNaH phalaM karmaphalaM janmaiva karmaphalaM janmakarmaphalaM tat pradadAtIti janmakarmaphalapradA\, tAM vAcham | pravadanti ityanuShajyate | kriyAvisheShabahulAM kriyANAM visheShAH kriyAvisheShAH te bahulA yasyAM vAchi tAM svargapashuputrAdyarthAH yayA vAchA bAhulyena prakAshyante | bhogaishvaryagatiM prati bhogashcha aishvaryaM cha bhogaishvarye\, tayorgatiH prAptiH bhogaishvaryagatiH\, tAM prati sAdhanabhUtAH ye kriyAvisheShAH tadbahulAM tAM vAchaM pravadantaH mUDhAH saMsAre parivartante ityabhiprAyaH || teShAM cha \-\- bhogaishvaryaprasaktAnAM tayApahR^itachetasAm | vyavasAyAtmikA buddhiH samAdhau na vidhIyate || 2\-44|| bhogaishvaryaprasaktAnAM bhogaH kartavyaH aishvaryaM cha iti bhogaishvaryayoreva praNayavatAM tadAtmabhUtAnAm | tayA kriyAvisheShabahulayA vAchA apahR^itachetasAM AchChAditavivekapraj~nAnAM vyavasAyAtmikA sA~Nkhye yoge vA buddhiH samAdhau samAdhIyate asmin puruShopabhogAya sarvamiti samAdhiH antaHkaraNaM buddhiH tasmin samAdhau\, na vidhIyate na bhavati ityarthaH || ye evaM vivekabuddhirahitAH teShAM kAmAtmanAM yat phalaM tadAha \-\- traiguNyaviShayA vedA nistraiguNyo bhavArjuna | nirdvandvo nityasattvastho niryogakShema AtmavAn || 2\-45|| traiguNyaviShayAH traiguNyaM saMsAro viShayaH prakAshayitavyaH yeShAM te vedAH traiguNyaviShayAH | tvaM tu nistraiguNyo bhava arjuna\, niShkAmo bhava ityarthaH | nirdvandvaH sukhaduHkhahetU sapratipakShau padArthau dvandvashabdavAchyau\, tataH nirgataH nirdvandvo bhava | nityasattvasthaH sadA sattvaguNAshrito bhava | tathA niryogakShemaH anupAttasya upAdAnaM yogaH\, upAttasya rakShaNaM kShemaH\, yogakShemapradhAnasya shreyasi pravR^ittirduShkarA ityataH niryogakShemo bhava | AtmavAn apramattashcha bhava | eSha tava upadeshaH svadharmamanutiShThataH || sarveShu vedokteShu karmasu yAnyuktAnyanantAni phalAni tAni nApekShyante chet\, kimarthaM tAni IsvarAyetyanuShThIyante ityuchyate ; shR^iNu \-\- yAvAnartha udapAne sarvataHsamplutodake | tAvAn sarveShu vedeShu brAhmaNasya vijAnataH || 2\-46|| yathA loke kUpataDAgAdyanekasmin udapAne parichChinnodake yAvAn yAvatparimANaH snAnapAnAdiH arthaH phalaM prayojanaM sa sarvaH arthaH sarvataH samplutodake.api yaH arthaH tAvAneva sampadyate\, tatra antarbhavatItyarthaH | evaM tAvAn tAvatparimANa eva sampadyate sarveShu vedeShu vedokteShu karmasu yaH arthaH yatkarmaphalaM saH arthaH brAhmaNasya sannyAsinaH paramArthatattvaM vijAnataH yaH arthaH yat vij~nAnaphalaM sarvataHsamplutodakasthAnIyaM tasmin tAvAneva sampadyate tatraivAntarbhavatItyarthaH | \ldq{}yathA kR^itAya vijitAyAdhareyAH saMyantyevamenaM sarvaM tadabhisameti yat ki~nchit prajAH sAdhu kurvanti yastadveda yatsa veda\rdq{} (ChA\. u\. 4\-1\-4)iti shruteH | \ldq{}sarvaM karmAkhilam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33) iti cha vakShyati | tasmAt prAk j~nAnaniShThAdhikAraprApteH karmaNyadhikR^itena kUpataDAgAdyarthasthAnIyamapi karma kartavyam || tava cha \-\- karmaNyevAdhikAraste mA phaleShu kadAchana | mA karmaphalaheturbhUrmA te sa~Ngo.astvakarmaNi || 2\-47|| karmaNyeva adhikAraH na j~nAnaniShThAyAM te tava | tatra cha karma kurvataH mA phaleShu adhikAraH astu\, karmaphalatR^iShNA mA bhUt kadAchana kasyA~nchidapyavasthAyAmityarthaH | yadA karmaphale tR^iShNA te syAt tadA karmaphalaprApteH hetuH syAH\, evaM mA karmaphalahetuH bhUH | yadA hi karmaphalatR^iShNAprayuktaH karmaNi pravartate tadA karmaphalasyaiva janmano heturbhavet | yadi karmaphalaM neShyate\, kiM karmaNA duHkharUpeNa ? iti mA te tava sa~NgaH astu akarmaNi akaraNe prItirmA bhUt || yadi karmaphalaprayuktena na kartavyaM karma\, kathaM tarhi kartavyamiti ; uchyate \-\- yogasthaH kuru karmANi sa~NgaM tyaktvA dhana~njaya | siddhyasiddhyoH samo bhUtvA samatvaM yoga uchyate || 2\-48|| yogasthaH san kuru karmANi kevalamIshvarArtham ; tatrApi \ldq{}Ishvaro me tuShyatu\rdq{} iti sa~NgaM tyaktvA dhana~njaya | phalatR^iShNAshUnyena kriyamANe karmaNi sattvashuddhijA j~nAnaprAptilakShaNAsiddhiH\, tadviparyayajA asiddhiH\, tayoH siddhyasiddhyoH api samaH tulyaH bhUtvA kuru karmANi | ko.asau yogaH yatrasthaH kuru iti uktam ? idameva tat \-\- siddhyasiddhyoH samatvaM yogaH uchyate || yatpunaH samatvabuddhiyuktamIshvarArAdhanArthaM karmoktam\, etasmAtkarmaNaH \-\- dUreNa hyavaraM karma buddhiyogAddhana~njaya | buddhau sharaNamanvichCha kR^ipaNAH phalahetavaH || 2\-49|| dUreNa ativiprakarSheNa atyantameva hi avaraM adhamaM nikR^iShTaM karma phalArthinA kriyamANaM buddhiyogAt samatvabuddhiyuktAt karmaNaH\, janmamaraNAdihetutvAt | he dhana~njaya\, yata evaM tataH yogaviShayAyAM buddhau tatparipAkajAyAM vA sA~Nkhyabuddhau sharaNaM AshrayamabhayaprAptikAraNam anvichCha prArthayasva\, paramArthaj~nAnasharaNo bhavetyarthaH | yataH avaraM karma kurvANAH kR^ipaNAH dInAH phalahetavaH phalatR^iShNAprayuktAH santaH\, \ldq{}yo vA etadakSharaM gArgyaviditvAsmAllokAtpraiti sa kR^ipaNaH\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-8\-10) iti shruteH || samatvabuddhiyuktaH san svadharmamanutiShThan yatphalaM prApnoti tachChR^iNu \-\- buddhiyukto jahAtIha ubhe sukR^itaduShkR^ite | tasmAdyogAya yujyasva yogaH karmasu kaushalam || 2\-50|| buddhiyuktaH karmasamatvaviShayayA buddhyA yuktaH buddhiyuktaH saH jahAti parityajati iha asmin loke ubhe sukR^itaduShkR^ite puNyapApe sattvashuddhij~nAnaprAptidvAreNa yataH\, tasmAt samatvabuddhiyogAya yujyasva ghaTasva | yogo hi karmasu kaushalam\, svadharmAkhyeShu karmasu vartamAnasya yA siddhyAsiddhyoH samatvabuddhiH IshvarArpitachetastayA tat kaushalaM kushalabhAvaH | taddhi kaushalaM yat bandhanasvabhAvAnyapi karmANi samatvabuddhyA svabhAvAt nivartante | tasmAtsamatvabuddhiyukto bhava tvam || yasmAt \-\- karmajaM buddhiyuktaM hi phalaM tyaktvA manIShiNaH | janmabandhavinirmuktAH padaM gachChantyanAmayam || 2\-51|| karmajaM phalaM tyaktvA iti vyavahitena sambandhaH | iShTAniShTadehaprAptiH karmajaM phalaM karmabhyo jAtaM buddhiyuktAH samatvabuddhiyuktAH santaH hi yasmAt phalaM tyaktvA parityajya manIShiNaH j~nAnino bhUtvA\, janmabandhavinirmuktAH janmaiva bandhaH janmabandhaH tena vinirmuktAH jIvanta eva janmabandhAt vinirmuktAH santaH\, padaM paramaM viShNoH mokShAkhyaM gachChanti anAmayaM sarvopadravarahitamityarthaH | athavA \ldq{}buddhiyogAddhana~njaya\rdq{} (bha\. gI\. 2\-49) ityArabhya paramArthadarshanalakShaNaiva sarvataHsamplutodakasthAnIyA karmayogajasattvashuddhijanitA buddhirdarshitA\, sAkShAtsukR^itaduShkR^itaprahANAdihetutvashravaNAt || yogAnuShThAnajanitasattvashuddhijA buddhiH kadA prApsyate ityuchyate \-\- yadA te mohakalilaM buddhirvyatitariShyati | tadA gantAsi nirvedaM shrotavyasya shrutasya cha || 2\-52|| yadA yasminkAle te tava mohakalilaM mohAtmakamavivekarUpaM kAluShyaM yena AtmAnAtmavivekabodhaM kaluShIkR^itya viShayaM pratyantaHkaraNaM pravartate\, tat tava buddhiH vyatitariShyati vyatikramiShyati\, atishuddhabhAvamApatsyate ityarthaH | tadA tasmin kAle gantAsi prApsyasi nirvedaM vairAgyaM shrotavyasya shrutasya cha\, tadA shrotavyaM shrutaM cha te niShphalaM pratibhAtItyabhiprAyaH || mohakalilAtyayadvAreNa labdhAtmavivekajapraj~naH kadA karmayogajaM phalaM paramArthayogamavApsyAmIti chet\, tat shR^iNu \-\- shrutivipratipannA te yadA sthAsyati nishchalA | samAdhAvachalA buddhistadA yogamavApsyasi || 2\-53|| shrutivipratipannA anekasAdhyasAdhanasambandhaprakAshanashrutibhiH shravaNaiH pravR^ittinivR^ittilakShaNaiH vipratipannA nAnApratipannA vikShiptA satI te tava buddhiH yadi yasmin kAle sthAsyati sthirIbhUtA bhaviShyati nishchalA vikShepachalanavarjitA satI samAdhau\, samAdhIyate chittamasminniti samAdhiH AtmA\, tasmin Atmani ityetat | achalA tatrApi vikalpavarjitA ityetat | buddhiH antaHkaraNam | tadA tasminkAle yogaM avApsyasi vivekapraj~nAM samAdhiM prApsyasi || prashnabIjaM pratilabhya arjuna uvAcha labdhasamAdhipraj~nasya lakShaNabubhutsayA \-\- arjuna uvAcha \-\- sthitapraj~nasya kA bhAShA samAdhisthasya keshava | sthitadhIH kiM pR^ibhASheta kimAsIta vrajeta kim || 2\-54|| sthitA pratiShThitA \ldq{}ahamasmi paraM brahma\rdq{} iti praj~nA yasya saH sthitapraj~naH tasya sthitapraj~nasya kA bhAShA kiM bhAShaNaM vachanaM kathamasau parairbhAShyate samAdhisthasya samAdhau sthitasya he keshava | sthitadhIH sthitapraj~naH svayaM vA kiM prabhASheta | kiM AsIt vrajeta kim AsanaM vrajanaM vA tasya kathamityarthaH | sthitapraj~nasya lakShaNamanena shlokena pR^ichChyate || yo hyAdita eva sannyasya karmANi j~nAnayoganiShThAyAM pravR^ittaH\, yashcha karmayogena\, tayoH \ldq{}prajahAti\rdq{} ityArabhya A adhyAyaparisamApteH sthitapraj~nalakShaNaM sAdhanaM chopadishyate | sarvatraiva hi adhyAtmashAstre kR^itArthalakShaNAni yAni tAnyeva sAdhanAni upadishyante\, yatnasAdhyatvAt | yAni yatnasAdhyAni sAdhanAni lakShaNAni cha bhavanti tAni shrIbhagavAnuvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- prajahAti yadA kAmAnsarvAnpArtha manogatAn | AtmanyevAtmanA tuShTaH sthitapraj~nastadochyate || 2\-55|| prajahAti prakarSheNa jahAti parityajyati yadA yasminkAle sarvAn samastAn kAmAn ichChAbhedAn he pArtha\, manogatAn manasi praviShTAn hR^idi praviShTAn | sarvakAmaparityAge tuShTikAraNAbhAvAt sharIradhAraNanimittasheShe cha sati unmattapramattasyeva pravR^ittiH prAptA\, ityata uchyate \-\- Atmanyeva pratyagAtmasvarUpe eva AtmanA svenaiva bAhyalAbhanirapekShaH tuShTaH paramArthadarshanAmR^itarasalAbhena anyasmAdalampratyayavAn sthitapraj~naH sthitA pratiShThitA AtmAnAtmavivekajA praj~nA yasya saH sthitapraj~naH vidvAn tadA uchyate | tyaktaputravittalokaiShaNaH sannyAsI AtmArAma AtmakrIDaH sthitapraj~na ityarthaH || ki~ncha \-\- duHkheShvanudvignamanAH sukheShu vigataspR^ihaH | vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIrmuniruchyate || 2\-56|| duHkheShu AdhyAtmikAdiShu prApteShu na udvignaM na prakShubhitaM duHkhaprAptau mano yasya so.ayaM anudvigna\- manAH | tathA sukheShu prApteShu vigatA spR^ihA tR^iShNA yasya\, na agniriva indhanAdyAdhAne sukhAnyanu vivardhate sa vigataspR^ihaH | vItarAgabhayakrodhaH rAgashcha bhayaM cha krodhashcha vItA vigatA yasmAt sa vItarAgabhayakrodhaH | sthitadhIH sthitapraj~no muniH sannyAsI tadA uchyate || ki~ncha \-\- yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya shubhAshubham | nAbhinandati na dveShTi tasya praj~nA pratiShThitA || 2\-57|| yaH muniH sarvatra dehajIvitAdiShvapi anabhisnehaH abhisnehavarjitaH tattat prApya shubhAshubhaM tattat shubhaM ashubhaM vA labdhvA na abhinandati na dveShTi shubhaM prApya na tuShyati na hR^iShyati\, ashubhaM cha prApya na dveShTi ityarthaH | tasya evaM harShaviShAdavarjitasya vivekajA praj~nA pratiShThitA bhavati || ki~ncha\-\- yadA saMharate chAyaM kUrmo.a~NgAnIva sarvashaH | indriyANIndriyArthebhyastasya praj~nA pratiShThitA || 2\-58|| yadA saMharate samyagupasaMharate cha ayaM j~nAnaniShThAyAM pravR^itto yadi kUrmaH a~NgAni iva yathA kUrmaH bhayAt svAnya~NgAni upasaMharati sarvashaH sarvataH\, evaM j~nAnaniShThaH indriyANi indriyArthebhyaH sarvaviShayebhyaH upasaMharate | tasya praj~nA pratiShThitA ityuktArthaM vAkyam || tatra viShayAnanAharataH AturasyApi indriyANi kUrmA~NgAnIva saMhriyante na tu tadviShayo rAgaH sa kathaM saMhriyate iti uchyate \-\- viShayA vinivartante nirAhArasya dehinaH | rasavarjaM raso.apyasya paraM dR^iShTvA nivartate || 2\-59|| yadyapi viShayAH viShayopalakShitAni viShayashabdavAchyAni indriyANi nirAhArasya anAhriyamANaviShayasya kaShTe tapasi sthitasya mUrkhasyApi vinivartante dehino dehavataH rasavarjaM raso rAgo viShayeShu yaH taM varjayitvA | rasashabdo rAge prasiddhaH\, svarasena pravR^ittaH rasikaH rasaj~naH\, ityAdidarshanAt | so.api raso ra~njanArUpaH sUkShmaH asya yateH paraM paramArthatattvaM brahma dR^iShTvA upalabhya \ldq{}ahameva tat\rdq{} iti vartamAnasya nivartate nirbIjaM viShayavij~nAnaM sampadyate ityarthaH | na asati samyagdarshane rasasya uchChedaH | tasmAt samyagdarshanAtmikAyAH praj~nAyAH sthairyaM kartavyamityabhiprAyaH || samyagdarshanalakShaNapraj~nAsthairyaM chikIrShatA Adau indriyANi svavashe sthApayitavyAni\, yasmAttadanavasthApane doShamAha \-\- yatato hyapi kaunteya puruShasya vipashchitaH | indriyANi pramAthIni haranti prasabhaM manaH || 2\-60|| yatataH prayatnaM kurvataH hi yasmAt kaunteya puruShasya vipashchitaH medhAvinaH api iti vyavahitena sambandhaH | indriyANi pramAthIni pramathanashIlAni viShayAbhimukhaM hi puruShaM vikShobhayanti AkulIkurvanti\, AkulIkR^itya cha haranti prasabhaM prasahya prakAshameva pashyato vivekavij~nAnayuktaM manaH || yataH tasmAt \-\- tAni sarvANi saMyamya yukta AsIta matparaH | vashe hi yasyendriyANi tasya praj~nA pratiShThitA || 2\-61|| tAni sarvANi saMyamya saMyamanaM vashIkaraNaM kR^itvA yuktaH samAhitaH san AsIta matparaH ahaM vAsudevaH sarvapratyagAtmA paro yasya saH matparaH\, \ldq{}na anyo.ahaM tasmAt\rdq{} iti AsIta ityarthaH | evamAsInasya yateH vashe hi yasya indriyANi vartante abhyAsabalAt tasya praj~nA pratiShThitA || athedAnIM parAbhaviShyataHsarvAnarthamUlamidamuchyate \-\- dhyAyato viShayAnpuMsaH sa~NgasteShUpajAyate | sa~NgAtsa~njAyate kAmaH kAmAtkrodho.abhijAyate || 2\-62|| dhyAyataH chintayataH viShayAn shabdAdIn viShayavisheShAn AlochayataH puMsaH puruShasya sa~NgaH AsaktiH prItiH teShu viShayeShu upajAyate utpadyate | sa~NgAt prIteH sa~njAyate samutpadyate kAmaH tR^iShNA | kAmAt kutashchit pratihatAt krodhaH abhijAyate || krodhAdbhavati sammohaH sammohAtsmR^itivibhramaH | smR^itibhraMshAdbuddhinAsho buddhinAshAtpraNashyati || 2\-63|| krodhAt bhavati sammohaH avivekaH kAryAkAryaviShayaH | kruddho hi sammUDhaH san gurumapyAkroshati | sammohAt smR^itivibhramaH shAstrAchAryopadeshAhitasaMskArajanitAyAH smR^iteH syAt vibhramo bhraMshaH smR^ityutpattinimitta\-prAptau anutpattiH | tataH smR^itibhraMshAt buddhinAshaH buddhernAshaH | kAryAkAryaviShayavivekAyogyatA antaHkaraNasya buddhernAsha uchyate | buddhinAshAt praNashyati | tAvadeva hi puruShaH yAvadantaHkaraNaM tadIyaM kAryAkAryaviShayavivekayogyam | tadayogyatve naShTa eva puruSho bhavati | ataH tasyAntaHkarNasya buddhernAshAt praNasyati puruShArthAyogyo bhavatItyarthaH || sarvAnarthasya mUlamuktaM viShayAbhidhyAnam | atha idAnIM mokShakAraNamidamuchyate \-\- rAgadveShaviyuktaistu viShayAnindriyaishcharan | AtmavashyairvidheyAtmA prasAdamadhigachChati || 2\-64|| rAgadveShaviyuktaiH rAgashcha dveShashcha rAgadveShau\, tatpuraHsarA hi indriyANAM pravR^ittiH svAbhAvikI\, tatra yo mumukShuH bhavati saH tAbhyAM viyuktaiH shrotrAdibhiH indriyaiH viShayAn avarjanIyAn charan upalabhamAnaH AtmavashyaiH AtmanaH vashyAni vashIbhUtAni indriyANi taiH AtmavashyaiH vidheyAtmA ichChAtaH vidheyaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH ayaM prasAdam adhigachChati | prasAdaH prasannatA svAsthyam || prasAde sati kiM syAt ityuchyate \-\- prasAde sarvaduHkhAnAM hAnirasyopajAyate | prasannachetaso hyAshu buddhiH paryavatiShThate || 2\-65|| prasAde sarvaduHkhAnAM AdhyAtmikAdInAM hAniH vinAshaH asya yateH upajAyate | ki~ncha \-\- prasannachetasaH svasthAntaHkaraNasya hi yasmAt Ashu shIghraM buddhiH paryavatiShThate AkAshamiva pari samantAt avatiShThate\, AtmasvarUpeNaiva nishchalIbhavatItyarthaH || evaM prasannachetasaH avasthitabuddheH kR^itakR^ityatA yataH\, tasmAt rAgadveShaviyuktaiH indriyaiH shAstrAviruddheShu avarjanIyeShu yuktaH samAcharet iti vAkyArthaH || seyaM prasannatA stUyate \-\- nAsti buddhirayuktasya na chAyuktasya bhAvanA | na chAbhAvayataH shAntirashAntasya kutaH sukham || 2\-66|| nAsti na vidyate na bhavatItyarthaH\, buddhiH AtmasvarUpaviShayA ayuktasya asamAhitAntaHkaraNasya | na cha asti ayuktasya bhAvanA Atmaj~nAnAbhiniveshaH tathA \-\- na cha asti abhAvayataH Atmaj~nAnAbhiniveshamakurvataH shAntiH upashamaH | ashAntasya kutaH sukham ? indriyANAM hi viShayasevAtR^iShNAtaH nivR^ittiryA tatsukham\, na viShayaviShayA tR^iShNA | duHkhameva hi sA | na tR^iShNAyAM satyAM sukhasya gandhamAtramapyupapadyate ityarthaH || ayuktasya kasmAdbuddhirnAsti ityuchyate \-\- indriyANAM hi charatAM yanmano.anuvidhIyate | tadasya harati praj~nAM vAyurnAvamivAmbhasi || 2\-67|| indriyANAM hi yasmAt charatAM svasvaviShayeShu pravartamAnAnAM yat manaH anuvidhIyate anupravartate tat indriyaviShayavikalpanena pravR^ittaM manaH asya yateH harati praj~nAM AtmAnAtmavivekajAM nAshayati | katham ? vAyuH nAvamiva ambhasi udake jigamiShatAM mArgAduddhR^itya unmArge yathA vAyuH nAvaM pravartayati\, evamAtmaviShayAM praj~nAM hR^itvA mano viShayaviShayAM karoti || \ldq{}yatato hi\rdq{} (bha\. gI\. 2\-60) ityupanyastasyArthasya anekadhA upapattimuktvA taM chArthamupapAdya upasaMharati \-\- tasmAdyasya mahAbAho nigR^ihItAni sarvashaH | indriyANIndriyArthebhyastasya praj~nA pratiShThitA || 2\-68|| indriyANAM pravR^ittau doSha upapAdito yasmAt\, tasmAt yasya yateH he mahAbAho\, nigR^ihItAni sarvashaH sarvaprakAraiH mAnasAdibhedaiH indriyANi indriyArthebhyaH shabdAdibhyaH tasya praj~nA pratiShThitA || yo.ayaM laukiko vaidikashcha vyavahAraH sa utpannavivekaj~nAnasya sthitapraj~nasya avidyAkAryatvAt avidyAnivR^ittau nivartate\, avidyAyAshcha vidyAvirodhAt nivR^ittiH\, ityetamarthaM sphuTIkurvan Aha \-\- yA nishA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI | yasyAM jAgrati bhUtAni sA nishA pashyato muneH || 2\-69|| yA nishA rAtriH sarvapadArthAnAmavivekakarI tamaHsvabhAvatvAt sarvabhUtAnAM sarveShAM bhUtAnAm | kiM tat paramArthatattvaM sthitapraj~nasya viShayaH | yathA nakta~ncharANAM ahareva sadanyeShAM nishA bhavati\, tadvat nakta~ncharasthAnIyAnAmaj~nAnAM sarvabhUtAnAM nisheva nishA paramArthatattvam\, agocharatvAdatadbuddhInAm | tasyAM paramArthatattvalakShaNAyAmaj~nAnanidrAyAH prabuddho jAgarti saMyamI saMyamavAn\, jitendriyo yogItyarthaH | yasyAM grAhyagrAhakabhedalakShaNAyAmavidyAnashAyAM prasuptAnyeva bhUtAni jAgrati iti uchyante\, yasyAM nishAyAM prasuptA iva svapnadR^ishaH\, sA nishA avidyArUpatvAt paramArthatattvaM pashyato muneH || ataH karmANi avidyAvasthAyAmeva chodyante\, na vidyAvasthAyAm | vidyAyAM hi satyAM udite savitari shArvaramiva tamaH praNAshamupagachChati avidyA | prAk vidyotpatteH avidyA pramANabuddhyA gR^ihyamANA kriyAkArakaphalabhedarUpA satI sarvakarmahetutvaM pratipadyate | na apramANabuddhyA gR^ihyamANAyAH karmahetutvopapattiH\, \ldq{}pramANabhUtena vedena mama choditaM kartavyaM karma\rdq{} iti hi karmaNi kartA pravartate\, na \ldq{}avidyAmAtramidaM sarvaM nisheva\rdq{} iti | yasya punaH \ldq{}nisheva avidyAmAtramidaM sarvaM bhedajAtam\rdq{} iti j~nAnaM tasya Atmaj~nasya sarvakarmasannyAse eva adhikAro na pravR^ittau | tathA cha darshayiShyati \-\-\ldq{}tadbuddhayastadAtmAnaH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-17) ityAdinA j~nAnaniShThAyAmeva tasya adhikAram || tatrApi pravartakapramANAbhAve pravR^ittyanupapattiH iti chet\, na ; svAtmaviShayatvAdAtmavij~nAnasya | na hi AtmanaH svAtmani pravartakapramANApekShatA\, AtmatvAdeva | tadantatvAchcha sarvapramANAnAM pramANatvasya | na hi AtmasvarUpAdhigame sati punaH pramANaprameyavyavahAraH sambhavati | pramAtR^itvaM hi AtmanaH nivartayati antyaM pramANam ; nivartayadeva cha apramANIbhavati\, svapnakAlapramANamiva prabodhe | loke cha vastvadhigame pravR^ittihetuttvAdarshanAt pramANasya | tasmAt na AtmavidaH karmaNyadhikAra iti siddham || viduShaH tyaktaiShaNasya sthitapraj~nasya yatereva mokShaprAptiH\, na tu asannyAsinaH kAmakAminaH ityetamarthaM dR^iShTAntena pratipAdayiShyan Aha \-\- ApUryamANamachalapratiShThaM samudramApaH pravishanti yadvat | tadvatkAmA yaM pravishanti sarve sa shAntimApnoti na kAmakAmI || 2\-70|| ApUryamANaM adbhiH achalapratiShThaM achalatayA pratiShThA avasthitiH yasya taM achalapratiShThaM samudraM ApaH sarvato gatAH pravishanti svAtmasthamavikriyameva santaM yadvat\, tadvat kAmAH viShayasannidhAvapi sarvataH ichChAvisheShAH yaM puruShaM \-\- samudramiva ApaH \-\- avikurvantaH pravishanti sarve Atmanyeva pralIyante na svAtmavashaM kurvanti\, saH shAntiM mokShaM Apnoti\, na itaraH kAmakAmI\, kAmyanta iti kAmAH viShayAH tAn kAmayituM shIlaM yasya saH kAmakAmI\, naiva prApnoti ityarthaH || yasmAdevaM tasmAt\-\- vihAya kAmAnyaH sarvAnpumAMshcharati niHspR^ihaH | nirmamo niraha~NkAraH sa shAntimadhigachChati || 2\-71|| vihAya parityajya kAmAn yaH sannyAsI pumAn sarvAn asheShataH kArtsnyena charati\, jIvanamAtracheShTAsheShaH paryaTatItyarthaH | niHspR^ihaH sharIrajIvanamAtre.api nirgatA spR^ihA yasya saH niHspR^ihaH san\, nirmamaH sharIrajIvanamAtrAkShiptaparigrahe.api mamedaM ityapabhiniveshavarjitaH\, niraha~NkAraH vidyAvattvAdinimittAtmasambhAvanArahitaH ityetat | saH evambhUtaH sthitapraj~naH brahmavit shAntiM sarvasaMsAraduHkhoparamalakShaNAM nirvANAkhyAm adhigachChati prApnoti brahmabhUto bhavati ityarthaH || saiShA j~nAnaniShThA stUyate \-\- eShA brAhmI sthitiH pArtha nainAM prApya vimuhyati | sthitvAsyAmantakAle.api brahmanirvANamR^ichChati || 2\-72|| eShA yathoktA brAhmI brahmaNi bhavA iyaM sthitiH sarvaM karma sannyasya brahmarUpeNaiva avasthAnaM ityetat | he pArtha\, na enAM sthitiM prApya labdhvA na vimuhyati na mohaM prApnoti | sthitvA asyAM sthitau brAhmyAM yathoktAyAM antakAle.api antye vayasyapi brahmanirvANaM brahmanirvR^itiM mokShaM R^ichChati gachChati | kimu vaktavyaM brahmacharyAdeva sannyasya yAvajjIvaM yo brahmaNyeva avatiShThate sa brahmanirvANamR^ichChati iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde sA~Nkhyayogo nAma dvitIyo.adhyAyaH ||2|| iti shrImad\-sha~Nkara\-bhagavataH kR^itau gItA\-bhAShye dvitIyo.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || tR^itIyo.adhyAyaH ||} shAstrasya pravR^ittinivR^ittiviShayabhUte dve buddhI bhagavatA nirdiShTe\, sA~Nkhye buddhiH yoge buddhiH iti cha | tatra \ldq{}prajahAti yadA kAmAn\rdq{} (bha\. gI\. 2\-55) ityArabhya A adhyAyaparisamApteH sA~NkhyabuddhyAshritAnAM sannyAsaM kartavyamuktvA teShAM tanniShThatayaiva cha kR^itArthatA uktA \-\- \ldq{}eShA brAhmI sthitiH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-72) iti | arjunAya cha\ldq{}karmaNyevAdhikAraste \. \. \. mA te sa~Ngo.astvakarmaNi\rdq{} (bha\. gI\. 2\-47) iti karmaiva kartavyamuktavAn yogabuddhimAshritya\, na tata eva shreyaHprAptiM uktavAn | tadetadAlakShya paryAkulIkR^itabuddhiH arjunaH uvAcha | kathaM bhaktAya shreyorthine yat sAkShAt shreyaHprAptisAdhanaM sA~NkhyabuddhiniShThAM shrAvayitvA mAM karmaNi dR^iShTAnekAnarthayukte pAramparyeNApi anaikAntikashreyaHprAptiphale niyu~njyAt iti yuktaH paryAkulIbhAvaH arjunasya\, tadanurUpashcha prashnaH \ldq{}jyAyasI chet\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) ityAdiH\, prashnApAkaraNavAkyaM cha bhagavataH yuktaM yathoktavibhAgaviShaye shAstre || kechittu \-\- arjunasya prashnArthamanyathA kalpayitvA tatpratikUlaM bhagavataH prativachanaM varNayanti\, yathA cha AtmanA sambandhagranthe gItArtho nirUpitaH tatpratikUlaM cha iha punaH prashnaprativachanayoH arthaM nirUpayanti | katham ? tatra sambandhagranthe tAvat \-\- sarveShAmAshramiNAM j~nAnakarmaNoH samuchchayaH gItAshAstre nirUpitaH arthaH ityuktam ; punaH visheShitaM cha yAvajjIvashrutichoditAni karmANi parityajya kevalAdeva j~nAnAt mokShaH prApyate ityetat ekAntenaiva pratiShiddhamiti | iha tu AshramavikalpaM darshayatA yAvajjIvashrutichoditAnAmeva karmaNAM parityAga uktaH | tat kathaM IdR^ishaM viruddhamarthaM arjunAya brUyAt bhagavAn\, shrotA vA kathaM viruddhamarthamavadhArayet || tatraitat syAt \-\- gR^ihasthAnAmeva shrautakarmaparityAgena kevalAdeva j~nAnAt mokShaH pratiShidhyate\, na tu AshramAntarANAmiti | etadapi pUrvottaraviruddhameva | katham ? sarvAshramiNAM j~nAnakarmaNoH samuchchayo gItAshAstre nishchitaH arthaH iti pratij~nAya iha kathaM tadviruddhaM kevalAdeva j~nAnAt mokShaM brUyAt AshramAntarANAm || atha mataM shrautakarmApekShayA etadvachanaM \ldq{}kevalAdeva j~nAnAt shrautakarmarahitAt gR^ihasthAnAM mokShaH pratiShidhyate\rdq{} iti ; tatra gR^ihasthAnAM vidyamAnamapi smArtaM karma avidyamAnavat upekShya \ldq{}j~nAnAdeva kevalAt\rdq{} ityuchyate iti | etadapi viruddham | katham? gR^ihasthasyaiva smArtakarmaNA samuchchitAt j~nAnAt mokShaH pratiShidhyate na tu AshramAntarANAmiti kathaM vivekibhiH shakyamavadhArayitum | ki~ncha \-\- yadi mokShasAdhanatvena smArtAni karmANi UrdhvaretasAM samuchchIyante tathA gR^ihasthasyApi iShyatAM smArtaireva samuchchayo na shrautaiH || atha shrautaiH smArtaishcha gR^ihasthasyaiva samuchchayaH mokShAya\, UrdhvaretasAM tu smArtakarmamAtrasamuchchitAt j~nAnAt mokSha iti | tatraivaM sati gR^ihasthasya AyAsabAhulyAt\, shrautaM smArtaM cha bahuduHkharUpaM karma shirasi AropitaM syAt || atha gR^ihasthasyaiva AyAsabAhulyakAraNAt mokShaH syAt\, na AshramAntarANAM shrautanityakarmarahitatvAt iti | tadapyasat\, sarvopaniShatsu itihAsapurANayogashAstreShu cha j~nAnA~Ngatvena mumukShoH sarvakarmasannyAsavidhAnAt\, AshramavikalpasamuchchayavidhAnAchcha shrutismR^ityoH || siddhastarhi sarvAshramiNAM j~nAnakarmaNoH samuchchayaH \-\- na\, mumukShoH sarvakarmasannyAsavidhAnAt | \ldq{}putraiShaNAyA vittaiShaNAyAshcha lokaiShaNAyAshcha vyutthAyAtha bhikShAcharyaM charanti\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-5\-1) \rdq{}tasmAt nyAsameShAM tapasAmatiriktamAhuH\rdq{} (tai\. nA\. 79) \rdq{}nyAsa evAtyarechayat\rdq{} (tai\. nA\. 78) iti\, \rdq{}na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amR^itatvamAnashuH\rdq{} (tai\. nA\. 12) iti cha | \ldq{}brahmacharyAdeva pravrajet\rdq{} (jA\. u\. 4) ityAdyAH shrutayaH | \rdq{}tyaja dharmamadharmaM cha ubhe satyAnR^ite tyaja | ubhe satyAnR^ite tyaktvA yena tyajasi tattyaja |\rdq{} (mo\. dha\. 329\-40) \rdq{}saMsArameva niHsAraM dR^iShTvA sAradidR^ikShayA | pravrajantyakR^itodvAhAH paraM vairAgyamAshritAH\rdq{} iti bR^ihaspatiH | \rdq{}karmaNA badhyate janturvidyayA cha vimuchyate | tasmAtkarma na kurvanti yatayaH pAradarshinaH\rdq{} (mo\. dha\. 241\-7) iti shukAnushAsanam ihApi cha \ldq{}sarvakarmANi manasA sannyasya\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) ityAdi || mokShasya cha akAryatvAt mumukShoH karmAnarthakyam | nityAni pratyavAyaparihArArthAni iti chet\, na ; asannyAsiviShayatvAt pratyavAyaprApteH na hi agnikAryAdyakaraNAt sannyAsinaH pratyavAyaH kalpayituM shakyaH\, yathA brahmachAriNAmasannyAsinAmapi karmiNAm | na tAvat nityAnAM karmaNAmabhAvAdeva bhAvarUpasya pratyavAyasya utpattiH kalpayituM shakyA\, \ldq{}kathamasataH sajjAyeta\rdq{} (ChA\. u\. 6\-2\-2) iti asataH sajjanmAsambhavashruteH | yadi vihitAkaraNAt asambhAvyamapi pratyavAyaM brUyAt vedaH\, tadA anarthakaraH vedaH apramANamityuktaM syAt ; vihitasya karaNAkaraNayoH duHkhamAtraphalatvAt | tathA cha kArakaM shAstraM na j~nApakaM ityanupapannArthaM kalpitaM syAt na chaitadiShTam | tasmAt na sannyAsinAM karmANi | ato j~nAnakarmaNoH samuchchayAnupapattiH ; \ldq{}jyAyasI chet karmaNaste matA buddhiH\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) iti arjunasya prashnAnupapatteshcha || yadi hi bhagavatA dvitIye.adhyAye j~nAnaM karma cha samuchchitya tvayA anuShTheyaM ityuktaM syAt\, tataH arjunasya prashnaH anupapannaH \ldq{}jyAyasI chetkarmaNaste matA buddhiH\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) iti | arjunAya chet buddhikarmaNI tvayA anuShTheya ityukte\, yA karmaNo jyAyasI buddhiH sApi uktaiva iti \ldq{}tat kiM karmaNi ghore mAM niyojayasi keshava\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) iti upAlambhaH prashno vA na katha~nchana upapadyate | na cha arjunasyaiva jyAyasI buddhiH na anuShTheyA iti bhagavatA uktaM pUrvaM iti kalpayituM yuktam\, yena \ldq{}jyAyasI chet\rdq{} iti vivekataH prashnaH syAt || yadi punaH ekasya puruShasya j~nAnakarmaNorvirodhAt yugapadanuShThAnaM na sambhavatIti bhinnapuruShAnuShTheyatvaM bhagavatA pUrvamuktaM syAt\, tato.ayaM prashna upapannaH \ldq{}jyAyasI chet\rdq{} ityAdiH | avivekataH prashnakalpanAyAmapi bhinnapuruShAnuShTheyatvena j~nAnakarmaniShThayoH bhagavataH prativachanaM nopapadyate | na cha aj~nAnanimittaM bhagavatprativachanaM kalpanIyam | asmAchcha bhinnapuruShAnuShTheyatvena j~nAnakarmaniShThayoH bhagavataH prativachanadarshanAt j~nAnakarmaNoH samuchchayAnupapattiH | tasmAt kevalAdeva j~nAnAt mokSha ityeSho.artho nishchito gItAsu sarvopaniShatsu cha || j~nAnakarmaNoH \ldq{}ekaM vada nishchitya\rdq{} (bha\. gI\. 3\-2) iti cha ekaviShayaiva prArthanA anupapannA\, ubhayoH samuchchayasambhave | \ldq{}kuru karmaiva tasmAttvam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-15) iti cha j~nAnaniShThAsambhavam arjunasya avadhAraNena darshayiShyati || arjuna uvAcha \-\- jyAyasI chetkarmaNaste matA buddhirjanArdana | tatkiM karmaNi ghore mAM niyojayasi keshava || 3\-1|| jyAyasI shreyasI chet yadi karmaNaH sakAshAt te tava matA abhipretA buddhiH he janArdana | yadi buddhikarmaNI samuchchite iShTe tadA ekaM shreyaHsAdhanamiti karmaNo jyAyasI buddhiH iti karmaNaH atiriktakaraNaM buddheranupapannam arjunena kR^itaM syAt ; na hi tadeva tasmAt phalato.atiriktaM syAt | tathA cha\, karmaNaH shreyaskarI bhagavatoktA buddhiH\, ashreyaskaraM cha karma kurviti mAM pratipAdayati\, tat kiM nu kAraNamiti bhagavata upAlambhamiva kurvan tat kiM kasmAt karmaNi ghore krUre hiMsAlakShaNe mAM niyojayasi keshava iti cha yadAha\, tachcha nopapadyate | atha smArtenaiva karmaNA samuchchayaH sarveShAM bhagavatA uktaH arjunena cha avadhAritashchet\, \ldq{}tatkiM karmaNi ghore mAM niyojayasi\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) ityAdi kathaM yuktaM vachanam || ki~ncha\-\- vyAmishreNeva vAkyena buddhiM mohayasIva me | tadekaM vada nishchitya yena shreyo.ahamApnuyAm || 3\-2|| vyAmishreNeva\, yadyapi viviktAbhidhAyI bhagavAn\, tathApi mama mandabuddheH vyAmishramiva bhagavadvAkyaM pratibhAti | tena mama buddhiM mohayasi iva\, mama buddhivyAmohApanayAya hi pravR^ittaH tvaM tu kathaM mohayasi ? ataH bravImi buddhiM mohayasi iva me mama iti | tvaM tu bhinnakartR^ikayoH j~nAnakarmaNoH ekapuruShAnuShThAnAsambhavaM yadi manyase\, tatraivaM sati tat tayoH ekaM buddhiM karma vA idameva arjunasya yogyaM buddhishaktyavasthAnurUpamiti nishchitya vada brUhi\, yena j~nAnena karmaNA vA anyatareNa shreyaH aham ApnuyAM prApnuyAm ; iti yaduktaM tadapi nopapadyate || yadi hi karmiShThAyAM guNabhUtamapi j~nAnaM bhagavatA uktaM syAt\, tat kathaM tayoH \ldq{}ekaM vada\rdq{} iti ekaviShayaiva arjunasya shushrUShA syAt | na hi bhagavatA pUrvamuktaM \ldq{}anyataradeva j~nAnakarmaNoH vakShyAmi\,naiva dvayam\rdq{} iti\, yena ubhayaprAptyasambhavaM Atmano manyamAnaH ekameva prArthayet || prashnAnurUpameva prativachanaM shrIbhagavAnuvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- loke.asmindvividhA niShThA purA proktA mayAnagha | j~nAnayogena sA~NkhyAnAM karmayogena yoginAm || 3\-3|| loke asmin shAstrArthAnuShThAnAdikR^itAnAM traivarNikAnAM dvividhA dviprakArA niShThA sthitiH anuShTheyatAtparyaM purA pUrvaM sargAdau prajAH sR^iShTvA tAsAM abhyudayaniHshreyasamaprAptisAdhanaM vedArthasampradAyamAviShkurvatA proktA mayA sarvaj~nena IshvareNa he anagha apApa | tatra kA sA dvividhA niShThA ityAha \-\- tatra j~nAnayogena j~nAnameva yogaH tena sA~NkhyAnAm AtmAnAtmaviShayavivekavij~nAnavatAM brahmacharyAshramAdeva kR^itasannyAsAnAM vedAntavij~nAnasunishchitArthAnAM paramahaMsaparivrAjakAnAM brahmaNyeva avasthitAnAM niShThA proktA | karmayogena karmaiva yogaH karmayogaH tena karmayogena yoginAM karmiNAM niShThA proktA ityarthaH | yadi cha ekena puruSheNa ekasmai puruShArthAya j~nAnaM karma cha samuchchitya anuShTheyaM bhagavatA iShTaM uktaM vakShyamANaM vA gItAsu vedeShu choktam\, kathamiha arjunAya upasannAya priyAya vishiShTabhinnapuruShakartR^ike eva j~nAnakarmaniShThe brUyAt ? yadi punaH \ldq{}arjunaH j~nAnaM karma cha dvayaM shrutvA svayamevAnuShThAsyati anyeShAM tu bhinnapuruShAnuShTheyatAM vakShyAmi iti\rdq{} mataM bhagavataH kalpyeta\, tadA rAgadveShavAn apramANabhUto bhagavAn kalpitaH syAt | tachchAyuktam | tasmAt kayApi yuktyA na samuchchayo j~nAnakarmaNoH || yat arjunena uktaM karmaNo jyAyastvaM buddheH\, tachcha sthitam\, anirAkaraNAt | tasyAshcha j~nAnaniShThAyAH sannyAsinAmevAnuShTheyatvam\, bhinnapuruShAnuShTheyatvavachanAt | bhagavataH evameva anumatamiti gamyate || \ldq{}mAM cha bandhakAraNe karmaNyeva niyojayasi\rdq{} iti viShaNNamanasamarjunaM \ldq{}karma nArabhe\rdq{} ityevaM manvAnamAlakShya Aha bhagavAn \-\- na karmaNAmanArambhAt iti | athavA \-\- j~nAnakarmaniShThayoH parasparavirodhAt ekena puruSheNa yugapat anuShThAtumashaktyatve sati itaretarAnapekShayoreva puruShArthahetutve prApte karmaniShThAyA j~nAnaniShThAprAptihetutvena puruShArthahetutvam\, na svAtantryeNa ; j~nAnaniShThA tu karmaniShThopAyalabdhAtmikA satI svAtantryeNa puruShArthahetuH anyAnapekShA\, ityetamarthaM pradarshayiShyan Aha bhagavAn \-\- na karmaNAmanArambhAnnaiShkarmyaM puruSho.ashnute | na cha sannyasanAdeva siddhiM samadhigachChati || 3\-4|| na karmaNAM kriyANAM yaj~nAdInAM iha janmani janmAntare vA anuShThitAnAm upAttaduritakShayahetutvena sattvashuddhikAraNAnAM tatkAraNatvena cha j~nAnotpattidvAreNa j~nAnaniShThAhetUnAm\, \ldq{}j~nAnamutpadyate puMsAM kShayAtpApasya karmaNaH | yathAdarshatalaprakhye pashyatyAtmAnamAtmani\rdq{} (mo\. dha\. 204\-8) ityAdismaraNAt\, anArambhAt ananuShThAnAt naiShkarmyaM niShkarmabhAvaM karmashUnyatAM j~nAnayogena niShThAM niShkriyAtmasvarUpeNaiva avasthAnamiti yAvat | puruShaH na ashnute na prApnotItyarthaH || karmaNAmanArambhAnnaiShkarmyaM nAshnute iti vachanAt tadviparyayAt teShAmArambhAt naiShkarmyamashnute iti gamyate | kasmAt punaH kAraNAt karmaNAmanArambhAnnaiShkarmyaM nAshnute iti ? uchyate\, karmArambhasyaiva naiShkarmyopAyatvAt | na hyupAyamantareNa upeyaprAptirasti | karmayogopAyatvaM cha naiShkarmyalakShaNasya j~nAnayogasya\, shrutau iha cha\, pratipAdanAt | shrutau tAvat prakR^itasya Atmalokasya vedyasya vedanopAyatvena \ldq{}tametaM vedAnuvachanena brAhmaNA vividiShanti yaj~nena\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-22) ityAdinA karmayogasya j~nAnayogopAyatvaM pratipAditam | ihApi cha \-\- \ldq{}sannyAsastu mahAbAho duHkhamAptumayogataH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-6) \ldq{}yoginaH karma kurvanti sa~NgaM tyaktvAtmashuddhaye\rdq{} (bha\. gI\. 5\-11) \ldq{}yaj~no dAnaM tapashchaiva pAvanAni manIShiNAm\rdq{} (bha\. gI\. 18\-5) ityAdi pratipAdayiShyati || nanu cha \rdq{}abhayaM sarvabhUtebhyo dattvA naiShkarmyamAcharet\rdq{} (ashva\. 46\-18) ityAdau kartavyakarmasannyAsAdapi naiShkarmyaprAptiM darshayati | loke cha karmaNAmanArambhAnnaiShkarmyamiti prasiddhataram | atashcha naiShkarmyArthinaH kiM karmArambheNa ? iti prAptam | ata Aha \-\- na cha sannyasanAdeveti | nApi sannyasanAdeva kevalAt karmaparityAgamAtrAdeva j~nAnarahitAt siddhiM naiShkarmyalakShaNAM j~nAnayogena niShThAM samadhigachChati na prApnoti || kasmAt punaH kAraNAt karmasannyAsamAtrAdeva kevalAt j~nAnarahitAt siddhiM naiShkarmyalakShaNAM puruSho nAdhigachChati iti hetvAkA~NkShAyAmAha \-\- na hi kashchitkShaNamapi jAtu tiShThatyakarmakR^it | kAryate hyavashaH karma sarvaH prakR^itijairguNaiH || 3\-5|| na hi yasmAt kShaNamapi kAlaM jAtu kadAchit kashchit tiShThati akarmakR^it san | kasmAt ? kAryate pravartyate hi yasmAt avasha eva asvatantra eva karma sarvaH prANI prakR^itijaiH prakR^itito jAtaiH satttavarajastamobhiH guNaiH aj~na iti vAkyasheShaH\, yato vakShyati \ldq{}guNairyo na vichAlyate\rdq{} (bha\. gI\. 14\-23) iti | sA~NkhyAnAM pR^ithakkaraNAt aj~nAnAmeva hi karmayogaH\, na j~nAninAm | j~nAninAM tu guNairachAlyamAnAnAM svatashchalanAbhAvAt karmayogo nopapadyate | tathA cha vyAkhyAtam\ldq{}vedAvinAshinam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-21) ityatra || yattvanAtmaj~naH choditaM karma nArabhate iti tadasadevetyAha \-\- karmendriyANi saMyamya ya Aste manasA smaran | indriyArthAnvimUDhAtmA mithyAchAraH sa uchyate || 3\-6|| karmendriyANi hastAdIni saMyamya saMhR^itya yaH Aste tiShThati manasA smaran chintayan indriyArthAn viShayAn vimUDhAtmA vimUDhAntaHkaraNaH mithyAchAro mR^iShAchAraH pApAchAraH saH uchyate || yastvindriyANi manasA niyamyArabhate.arjuna | karmendriyaiH karmayogamasaktaH sa vishiShyate || 3\-7|| yastu punaH karmaNyadhikR^itaH aj~naH buddhIndriyANi manasA niyamya Arabhate arjuna karmendriyaiH vAkpANyAdibhiH | kimArabhate ityAha \-\- karmayogam asaktaH san phalAbhisandhivarjitaH saH vishiShyate itarasmAt mithyAchArAt || yataH evaM ataH \-\- niyataM kuru karma tvaM karma jyAyo hyakarmaNaH | sharIrayAtrApi cha te na prasidhyedakarmaNaH || 3\-8|| niyataM nityaM shAstropadiShTam\, yo yasmin karmaNi adhikR^itaH phalAya cha ashrutaM tat niyataM karma\, tat kuru tvaM he arjuna\, yataH karma jyAyaH adikataraM phalataH\, hi yasmAt akarmaNaH akaraNAt anArambhAt | katham ? sharIrayAtrA sharIrasthitiH api cha te tava na prasidhyet prasiddhiM na gachChet akarmaNaH akaraNAt | ataH dR^iShTaH karmAkarmaNorvisheSho loke || yachcha manyase bandhArthatvAt karma na kartavyamiti tadapyasat | kathaM \-\- yaj~nArthAtkarmaNo.anyatra loko.ayaM karmabandhanaH | tadarthaM karma kaunteya muktasa~NgaH samAchara || 3\-9|| \ldq{}yaj~no vai viShNuH\rdq{} (tai\. sa\. 1\-7\-4) iti shruteH yaj~naH IshvaraH\, tadarthaM yat kriyate tat yaj~nArthaM karma | tasmAt karmaNaH anyatra anyena karmaNA lokaH ayaM adhikR^itaH karmakR^it karmabandhanaH karma bandhanaM yasya so.ayaM karmabandhanaH lokaH\, na tu yaj~nArthAt | ataH tadarthaM yaj~nArthaM karma kaunteya\, muktasa~NgaH karmaphalasa~NgavarjitaH san samAchara nirvartaya || itashcha adhikR^itena karma kartavyaM \-\- sahayaj~nAH prajAH sR^iShTvA purovAcha prajApatiH | anena prasaviShyadhvameSha vo.astviShTakAmadhuk || 3\-10|| sahayaj~nAH yaj~nasahitAH prajAH trayo varNAH tAH sR^iShTvA utpAdya purA pUrvaM sargAdau uvAcha uktavAn prajApatiH prajAnAM sraShTA anena yaj~nena prasaviShyadhvaM prasavaH vR^iddhiH utpattiH taM kurudhvam | eSha yaj~naH vaH yuShmAkaM astu bhavatu iShTakAmadhuk iShTAn abhipretAn kAmAn phalavisheShAn dogdhIti iShTakAmadhuk || kathaM \-\- devAnbhAvayatAnena te devA bhAvayantu vaH | parasparaM bhAvayantaH shreyaH paramavApsyatha || 3\-11|| devAn indrAdIn bhAvayata vardhayata anena yaj~nena | te devA bhAvayantu ApyAya yantu vR^iShTyAdinA vaH yuShmAn | evaM parasparaM anyonyaM bhAvayantaH shreyaH paraM mokShalakShaNaM j~nAnaprAptikrameNa avApsyatha | svargaM vA paraM shreyaH avApsyatha || ki~ncha\-\- iShTAnbhogAnhi vo devA dAsyante yaj~nabhAvitAH | tairdattAnapradAyaibhyo yo bhu~Nkte stena eva saH || 3\-12|| iShTAn abhipretAn bhogAn hi vaH yuShmabhyaM devAH dAsyante vitariShyanti strIpashuputrAdIn yaj~nabhAvitAH yaj~naiH vardhitAH toShitAH ityarthaH | taiH devaiH dattAn bhogAn apradAya adattvA\, AnR^iNyamakR^itvA ityarthaH\, ebhyaH devebhyaH\, yaH bhu~Nkte svadehendriyANyeva tarpayati stena eva taskara eva saH devAdisvApahArI || ye punaH \-\- yaj~nashiShTAshinaH santo muchyante sarvakilbiShaiH | bhu~njate te tvaghaM pApA ye pachantyAtmakAraNAt || 3\-13|| devayaj~nAdIn nirvartya tachChiShTaM ashanaM amR^itAkhyaM ashituM shIlaM yeShAM te yaj~nashiShTAshinaH santaH muchyante sarvakilbiShaiH sarvapApaiH chullyAdipa~nchasUnAkR^itaiH pramAdakR^itahiMsAdijanitaishcha anyaiH | ye tu AtmambharayaH\, bhu~njate te tu aghaM pApaM svayamapi pApAH \-\- ye pachanti pAkaM nirvartayanti AtmakAraNAt AtmahetoH || itashcha adhikR^itena karma kartavyaM jagachchakrapravR^ittiheturhi karma | kathamiti uchyate \-\- annAdbhavanti bhUtAni parjanyAdannasambhavaH | yaj~nAdbhavati parjanyo yaj~naH karmasamudbhavaH || 3\-14|| annAt bhuktAt lohitaretaHpariNatAt pratyakShaM bhavanti jAyante bhUtAni parjanyAt vR^iShTeH annasya sambhavaH annasambhavaH | yaj~nAt bhavati parjanyaH\, \rdq{}agnau prAstAhutiH samyagAdityamupatiShThate | AdityAjjAyate vR^iShTirvR^iShTerannaM tataH prajAH\rdq{} (manu\. 3\-76) iti smR^iteH | yaj~naH apUrvam | sa cha yaj~naH karmasamudbhavaH R^itvigyajamAnayoshcha vyApAraH karma\, tat samudbhavaH yasya yaj~nasya apUrvasya sa yaj~naH karmasamudbhavaH || tachchaivaMvidhaM karma kuto jAtamityAha \-\- karma brahmodbhavaM viddhi brahmAkSharasamudbhavam | tasmAtsarvagataM brahma nityaM yaj~ne pratiShThitam || 3\-15|| karma brahmodbhavaM brahma vedaH saH udbhavaH kAraNaM prakAshako yasya tat karma brahmodbhavaM viddhi vijAnIhi | brahma punaH vedAkhyaM akSharasamudbhavam akSharaM brahma paramAtmA samudbhavo yasya tat akSharasamudbhavam | brahma veda ityarthaH | yasmAt sAkShAt paramAtmAkhyAt akSharAt puruShaniHshvAsavat samudbhUtaM brahma tasmAt sarvArthaprakAshakatvAt sarvagatam ; sarvagatamapi sat nityaM sadA yaj~navidhipradhAnatvAt yaj~ne pratiShThitam || evaM pravartitaM chakraM nAnuvartayatIha yaH | aghAyurindriyArAmo moghaM pArtha sa jIvati || 3\-16|| evaM itthaM IshvareNa vedayaj~napUrvakaM jagachchakraM pravartitaM na anuvartayati iha loke yaH karmaNi adhikR^itaH san aghAyuH aghaM pApam AyuH jIvanaM yasya saH aghAyuH\, pApajIvanaH iti yAvat | indriyArAmaH indriyaiH ArAmaH AramaNaM AkrIDA viShayeShu yasya saH indriyArAmaH moghaM vR^ithA he pArtha\, sa jIvati || tasmAt aj~nena adhikR^itena kartavyameva karmeti prakaraNArthaH | prAk Atmaj~nAnaniShThAyogyatAprApteH tAdarthyena karmayogAnuShThAnaM adhikR^itena anAtmaj~nena kartavyamevetyetat \ldq{}na karmaNAmanArambhAt\rdq{} (bha\. gI\. 3\-4) ityata Arabhya\ldq{}sharIrayAtrApi cha te na prasidhyedakarmaNaH\rdq{} (bha\. gI\. 3\-8) ityevamantena pratipAdya\, \ldq{}yaj~nArthAt karmaNo.anyatra\rdq{} (bha\. gI\. 3\-9)ityAdinA \ldq{}moghaM pArtha sa jIvati\rdq{} (bha\. gI\. 3\-16) ityevamantenApi granthena prAsa~Ngikam adhikR^itasya anAtmavidaH karmAnuShThAne bahu kAraNamuktam | tadakaraNe cha doShasa~NkIrtanaM kR^itam || evaM sthite kimevaM pravartitaM chakraM sarveNAnuvartanIyam\, Ahosvit pUrvoktakarmayogAnuShThAnopAyaprApyAM anAtmavidaH j~nAnayogenaiva niShThAM AtmavidbhiH sA~NkhyaiH anuShTheyAmaprAptenaiva\, ityevamarthaM arjunasya prashnamAsha~Nkya svayameva vA shAstrArthasya vivekapratipattyarthaM \ldq{}etaM vai tamAtmAnaM viditvA nivR^ittamithyAj~nAnAH santaH brAhmaNAH mithyAj~nAnavadbhiH avashyaM kartavyebhyaH putraiShaNAdibhyo vyutthAyAtha bhikShAcharyaM sharIrasthitimAtraprayuktaM charanti na teShAmAtmaj~nAnaniShThAvyatirekeNa anyat kAryamasti\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-5\-1) ityevaM shrutyarthamiha gItAshAstre pratipipAdayiShitamAviShkurvan Aha bhagavAn \-\- yastvAtmaratireva syAdAtmatR^iptashcha mAnavaH | Atmanyeva cha santuShTastasya kAryaM na vidyate || 3\-17|| yastu sA~NkhyaH Atmaj~nAnaniShThaH AtmaratiH Atmanyeva ratiH na viShayeShu yasya saH Atmaratireva syAt bhavet AtmatR^iptashcha Atmanaiva tR^iptaH na annarasAdinA saH mAnavaH manuShyaH sannyAsI Atmanyeva cha santuShTaH | santoSho hi bAhyArthalAbhe sarvasya bhavati\, tamanapekShya Atmanyeva cha santuShTaH sarvato va vItatR^iShNa ityetat | yaH IdR^ishaH Atmavit tasya kAryaM karaNIyaM na vidyate nAsti ityarthaH || ki~ncha \-\- naiva tasya kR^itenArtho nAkR^iteneha kashchana | na chAsya sarvabhUteShu kashchidarthavyapAshrayaH || 3\-18|| naiva tasya paramAtmarateH kR^itena karmaNA arthaH prayojanamasti | astu tarhi akR^itena akaraNena pratyavAyAkhyaH anarthaH\, na akR^itena iha loke kashchana kashchidapi pratyavAyaprAptirUpaH AtmahAnilakShaNo vA naiva asti | na cha asya sarvabhUteShu brahmAdisthAvarAnteShu bhUteShu kashchit arthavyapAshrayaH prayojananimittakriyAsAdhyaH vyapAshrayaH vyapAshrayaNaM AlambanaM ka~nchit bhUtavisheShamAshritya na sAdhyaH kashchidarthaH asti\, yena tadarthA kriyA anuShTheyA syAt | na tvaM etasmin sarvataHsamplutodakasthAnIye samyagdarshane vartase || yataH evaM \-\- tasmAdasaktaH satataM kAryaM karma samAchara | asakto hyAcharankarma paramApnoti pUruShaH || 3\-19|| tasmAt asaktaH sa~NgavarjitaH satataM sarvadA kAryaM kartavyaM nityaM karma samAchara nirvartaya | asakto hi yasmAt samAcharan IshvarArthaM karma kurvan paraM mokShaM Apnoti pUruShaH sattvashuddhidvAreNa ityarthaH || yasmAchcha \-\- karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH | lokasa~NgrahamevApi sampashyankartumarhasi || 3\-20|| karmaNaiva hi yasmAt pUrve kShatriyAH vidvAMsaH saMsiddhiM mokShaM gantum AsthitAH pravR^ittAH | ke ? janakAdayaH janakAshvapatiprabhR^itayaH | yadi te prAptasamyagdarshanAH\, tataH lokasa~NgrahArthaM prArabdhakarmatvAt karmaNA sahaiva asannyasyaiva karma saMsiddhimAsthitA ityarthaH | atha aprAptasamyagdarshanAH janakAdayaH\, tadA karmaNA sattvashuddhisAdhanabhUtena krameNa saMsiddhimAsthitA iti vyAkhyeyaH shlokaH | atha manyase pUrvairapi janakAdibhiH ajAnadbhireva kartavyaM karma kR^itam ; tAvatA nAvashyamanyena kartavyaM samyagdarshanavatA kR^itArtheneti ; tathApi prArabdhakarmAyattaH tvaM lokasa~NgrahaM eva api lokasya unmArgapravR^ittinivAraNaM lokasa~NgrahaH tamevApi prayojanaM sampashyan kartuM arhasi || lokasa~NgrahaH kimarthaM kartavya ityuchyate \-\- yadyadAcharati shreShThastattadevetaro janaH | sa yatpramANaM kurute lokastadanuvartate || 3\-21|| yadyat karma Acharati karoti shreShThaH pradhAnaH tattadeva karma Acharati itaraH anyaH janaH tadanugataH | ki~ncha saH shreShThaH yat pramANaM kurute laukikaM vaidikaM vA lokaH tat anuvartate tadeva pramANIkaroti ityarthaH || yadi atra te lokasa~NgrahakartavyatAyAM vipratipattiH tarhi mAM kiM na pashyasi ? \-\- na me pArthAsti kartavyaM triShu lokeShu ki~nchana | nAnavAptamavAptavyaM varta eva cha karmaNi || 3\-22|| na me mama pArtha na asti na vidyate kartavyaM triShu api lokeShu ki~nchana ki~nchidapi | kasmAt ? na anavAptaM aprAptaM avAptavyaM prApaNIyam\, tathApi varte eva cha karmaNi aham || yadi hyahaM na varteya jAtu karmaNyatandritaH | mama vartmAnuvartante manuShyAH pArtha sarvashaH || 3\-23|| yadi hi punaH ahaM na varteya jAtu kadAchit karmaNi atandritaH analasaH san mama shreShThasya sataH vartma mArgaM anuvartante manuShyAH he pArtha\, sarvashaH sarvaprakAraiH || utsIdeyurime lokA na kuryAM karma chedaham | sa~Nkarasya cha kartA syAmupahanyAmimAH prajAH || 3\-24|| utsIdeyuH vinashyeyuH ime sarve lokAH lokasthitinimittasya karmaNaH abhAvAt na kuryAM karma chet aham | ki~ncha\, sa~Nkarasya cha kartA syAm | tena kAraNena upahanyAM imAH prajAH | prajAnAmanugrahAya pravR^ittaH upahatiM upahananaM kuryAt ityarthaH | mama Ishvarasya ananurUpamApadyeta || yadi punaH ahamiva tvaM kR^itArthabuddhiH\, Atmavit anyo vA\, tasyApi AtmanaH kartavyAbhAve.api parAnugraha eva kartavya ityAha \-\- saktAH karmaNyavidvAMso yathA kurvanti bhArata | kuryAdvidvAMstathAsaktashchikIrShurlokasa~Ngraham || 3\-25|| saktAH karmaNi \ldq{}asya karmaNaH phalaM mama bhaviShyati\rdq{} iti kechit avidvAMsaH yathA kurvanti bhArata\, kuryAt vidvAn Atmavit tathA asaktaH san tadvat kimarthaM karoti ? tat shR^iNu \-\- chikIrShuH kartumichChuH lokasa~Ngraham || evaM lokasa~NgrahaM chikIrShoH na mama AtmavidaH kartavyamasti anyasya vA lokasa~NgrahaM muktvA | tataH tasya AtmavidaH idamupadishyate \-\- na buddhibhedaM janayedaj~nAnAM karmasa~NginAm | joShayetsarvakarmANi vidvAnyuktaH samAcharan || 3\-26|| buddherbhedaH buddhibhedaH \ldq{}mayA idaM kartavyaM bhoktavyaM chAsya karmaNaH phalam\rdq{} iti nishchayarUpAyA buddheH bhedanaM chAlanaM buddhibhedaH taM na janayet na utpAdayet aj~nAnAM avivekinAM karmasa~NginAM karmaNi AsaktAnAM Asa~NgavatAm | kiM nu kuryAt ? joShayet kArayet sarvakarmANi vidvAn svayaM tadeva aviduShAM karma yuktaH abhiyuktaH samAcharan || avidvAnaj~naH kathaM karmasu sajjate ityAha \-\- prakR^iteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvashaH | aha~NkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate || 3\-27|| prakR^iteH prakR^itiH pradhAnaM sattvarajastamasAM guNAnAM sAmyAvasthA tasyAH prakR^iteH guNaiH vikAraiH kAryakaraNarUpaiH kriyamANAni karmANi laukikAni shAstrIyANi cha sarvashaH sarvaprakAraiH aha~NkAravimUDhAtmA kAryakaraNasa~NghAtAtmapratyayaH aha~NkAraH tena vividhaM nAnAvidhaM mUDhaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH ayaM kAryakaraNadharmA kAryakaraNAbhimAnI avidyayA karmANi Atmani manyamAnaH tattatkarmaNAM ahaM kartA iti manyate || yaH punarvidvAn \-\- tattvavittu mahAbAho guNakarmavibhAgayoH | guNA guNeShu vartanta iti matvA na sajjate || 3\-28|| tattvavit tu mahAbAho | kasya tattvavit ? guNakarmavibhAgayoH guNavibhAgasya karmavibhAgasya cha tattvavit ityarthaH | guNAH karaNAtmakAH guNeShu viShayAtmakeShu vartante na AtmA iti matvA na sajjate saktiM na karoti || ye punaH \-\- prakR^iterguNasammUDhAH sajjante guNakarmasu | tAnakR^itsnavido mandAnkR^itsnavinna vichAlayet || 3\-29|| prakR^iteH guNaiH samyak mUDhAH sammohitAH santaH sajjante guNAnAM karmasu guNakarmasu \ldq{}vayaM karma kurmaH phalAya\rdq{} iti tAn karmasa~NginaH akR^itsnavidaH karmaphalamAtradarshinaH mandAn mandapraj~nAn kR^itsnavit Atmavit svayaM na vichAlayet buddhibhedakaraNameva chAlanaM tat na kuryAt ityarthaH || kathaM punaH karmaNyadhikR^itena aj~nena mumukShuNA karma kartavyamiti\, uchyate \-\- mayi sarvANi karmANi sannyasyAdhyAtmachetasA | nirAshIrnirmamo bhUtvA yudhyasva vigatajvaraH || 3\-30|| mayi vAsudeve parameshvare sarvaj~ne sarvAtmani sarvANi karmANi sannyasya nikShipya adhyAtmachetasA vivekabuddhyA \ldq{}ahaM kartA IshvarAya bhR^ityavat karomi\rdq{} ityanayA buddhyA | ki~ncha\, nirAshIH tyaktAshIH nirmamaH mamabhAvashcha nirgataH yasya tava sa tvaM nirmamo bhUtvA yudhyasva vigatajvaraH vigatasantApaH vigatashokaH sannityarthaH || yadetanmama mataM karma kartavyaM iti sapramANamuktaM tat tathA \-\- ye me matamidaM nityamanutiShThanti mAnavAH | shraddhAvanto.anasUyanto muchyante te.api karmabhiH || 3\-31|| ye me madIyaM idaM mataM nityaM anutiShThanti anuvartante mAnavAH manuShyAH shraddhAvantaH shraddadhAnAH anasUyantaH asUyAM cha mayi paramagurau vAsudeve akurvantaH\, muchyante te.api evaM bhUtAH karmabhiH dharmAdharmAkhyaiH || ye tvetadabhyasUyanto nAnutiShThanti me matam | sarvaj~nAnavimUDhAMstAnviddhi naShTAnachetasaH || 3\-32|| ye tu tadviparItAH etat mama mataM abhyasUyantaH nindantaH na anutiShThanti nAnuvartante me matam\, sarveShu j~nAneShu vividhaM mUDhAH te | sarvaj~nAnavimUDhAn tAn viddhi jAnIhi naShTAn nAshaM gatAn achetasaH avivekinaH || kasmAt punaH kAraNAt tvadIyaM mataM nAnutiShThanti\, paradharmAn anutiShThanti\, svadharmaM cha nAnuvartante\, tvatpratikUlAH kathaM na bibhyati tvachChAsanAtikramadoShAt ? tatrAha \-\- sadR^ishaM cheShTate svasyAH prakR^iterj~nAnavAnapi | prakR^itiM yAnti bhUtAni nigrahaH kiM kariShyati || 3\-33|| sadR^ishaM anurUpaM cheShTate cheShTAM karoti kasya ? svasyAH svakIyAyAH prakR^iteH | prakR^itirnAma pUrvakR^itadharmAdharmAdisaMskAraH vartamAnajanmAdau abhivyaktaH ; sA prakR^itiH | tasyAH sadR^ishameva sarvo jantuH j~nAnavAnapi cheShTate\, kiM punarmUrkhaH | tasmAt prakR^itiM yAnti anugachChanti bhUtAni prANinaH | nigrahaH niShedharUpaH kiM kariShyati mama vA anyasya vA || yadi sarvo jantuH AtmanaH prakR^itisadR^ishameva cheShTate\, na cha prakR^itishUnyaH kashchit asti\, tataH puruShakArasya viShayAnupapatteH shAstrAnarthakyaprAptau idamuchyate \-\- indriyasyendriyasyArthe rAgadveShau vyavasthitau | tayorna vashamAgachChettau hyasya paripanthinau || 3\-34|| indriyasyendriyasya arthe sarvendriyANAmarthe shabdAdiviShaye iShTe rAgaH aniShTe dveShaH ityevaM pratIndriyArthaM rAgadveShau avashyambhAvinau tatra ayaM puruShakArasya shAstrArthasya cha viShaya uchyate | shAstrArthe pravR^ittaH pUrvameva rAgadveShayorvashaM nAgachChet | yA hi puruShasya prakR^itiH sA rAgadveShapuraHsaraiva svakArye puruShaM pravartayati | tadA svadharmaparityAgaH paradharmAnuShThAnaM cha bhavati | yadA punaH rAgadveShau tatpratipakSheNa niyamayati tadA shAstradR^iShTireva puruShaH bhavati\, na prakR^itivashaH | tasmAt tayoH rAgadveShayoH vashaM na AgachChet\, yataH tau hi asya puruShasya paripanthinau shreyomArgasya vighnakartArau taskarau iva pathItyarthaH || tatra rAgadveShaprayukto manyate shAstrArthamapyanyathA \ldq{}paradharmo.api dharmatvAt anuShTheya eva\rdq{} iti\, tadasat \-\- shreyAnsvadharmo viguNaH paradharmAtsvanuShThitAt | svadharme nidhanaM shreyaH paradharmo bhayAvahaH || 3\-35|| shreyAn prashasyataraH svo dharmaH svadharmaH viguNaH api vigataguNo.api anuShThIyamAnaH paradharmAt svanuShThitAt sAdguNyena sampAditAdapi | svadharme sthitasya nidhanaM maraNamapi shreyaH paradharme sthitasya jIvitAt kasmAt ? paradharmaH bhayAvahaH narakAdilakShaNaM bhayamAvahati yataH || yadyapi anarthamUlaM \ldq{}dhyAyato viShayAnpuMsaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-62) iti \ldq{}rAgadveShau hyasya paripanthinau\rdq{} (bha\. gI\. 3\-34)iti cha uktam\, vikShiptaM anavadhAritaM cha taduktam | tat sa~NkShiptaM nishchitaM cha idameveti j~nAtumichChan arjunaH uvAcha \ldq{}j~nAte hi tasmin taduchChedAya yatnaM kuryAm\rdq{} iti || arjuna uvAcha \-\- atha kena prayukto.ayaM pApaM charati pUruShaH | anichChannapi vArShNeya balAdiva niyojitaH || 3\-36|| atha kena hetubhUtena prayuktaH san rAj~neva bhR^ityaH ayaM pApaM karma charati Acharati pUruShaH puruShaH svayaM anichChan api he vArShNeya vR^iShNikulaprasUta\, balAt iva niyojitaH rAj~neva ityukto dR^iShTAntaH || shR^iNu tvaM taM vairiNaM sarvAnarthakaraM yaM tvaM pR^ichChasi iti bhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- kAma eSha krodha eSha rajoguNasamudbhavaH | mahAshano mahApApmA viddhyenamiha vairiNam || 3\-37|| \ldq{}aishvaryasya samagrasya dharmasya yashasaH shriyaH | vairAgyasyAtha mokShasya ShaNNAM bhaga itI~NganA\rdq{} (vi\. pu\. 6\-5\-74)aishvaryAdiShaTkaM yasmin vAsudeve nityamapratibaddhatvena sAmastyena cha vartate\, \rdq{}utpattiM pralayaM chaiva bhUtAnAmAgatiM gatim | vetti vidyAmavidyAM cha sa vAchyo bhagavAniti\rdq{} (vi\. pu\. 6\-5\- 78) utpattyAdiviShayaM cha vij~nAnaM yasya sa vAsudevaH vAchyaH bhagavAn iti || kAma eShaH sarvalokashatruH yannimittA sarvAnarthaprAptiH prANinAm | sa eSha kAmaH pratihataH kenachit krodhatvena pariNamate | ataH krodhaH api eSha eva rajoguNasamudbhavaH rajashcha tat guNashcha rajoguNaH saH samudbhavaH yasya saH kAmaH rajoguNasamudbhavaH\, rajoguNasya vA samudbhavaH | kAmo hi udbhUtaH rajaH pravartayan puruShaM pravartayati ; \ldq{}tR^iShNayA hi ahaM kAritaH\rdq{} iti duHkhinAM rajaHkArye sevAdau pravR^ittAnAM pralApaH shrUyate | mahAshanaH mahat ashanaM asyeti mahAshanaH ; ata eva mahApApmA ; kAmena hi preritaH jantuH pApaM karoti | ataH viddhi enaM kAmaM iha saMsAre vairiNam || kathaM vairI iti dR^iShTAntaiH pratyAyayati \-\- dhUmenAvriyate vahniryathAdarsho malena cha | yatholbenAvR^ito garbhastathA tenedamAvR^itam || 3\-38|| dhUmena sahajena Avriyate vahniH prakAshAtmakaH aprakAshAtmakena\, yathA vA Adarsho malena cha\, yathA ulbena cha jarAyuNA garbhaveShTanena AvR^itaH AchChAditaH garbhaH tathA tena idaM AvR^itam || kiM punastat idaMshabdavAchyaM yat kAmenAvR^itamityuchyate \-\- AvR^itaM j~nAnametena j~nAnino nityavairiNA | kAmarUpeNa kaunteya duShpUreNAnalena cha || 3\-39|| AvR^itaM etena j~nAnaM j~nAninaH nityavairiNA\, j~nAnI hi jAnAti \ldq{}anena ahamanarthe prayuktaH\rdq{} iti pUrvameva | duHkhI cha bhavatI nityameva | ataH asau j~nAnino nityavairI\, na tu mUrkhasya | sa hi kAmaM tR^iShNAkAle mitramiva pashyan tatkArye duHkhe prApte jAnAti \ldq{}tR^iShNayA ahaM duHkhitvamApAditaH\rdq{} iti\, na pUrvameva | ataH j~nAnina eva nityavairI | kiMrUpeNa ? kAmarUpeNa kAmaH ichChaiva rUpamasya iti kAmarUpaH tena duShpUreNa duHkhena pUraNamasya iti duShpUraH tena analena na asya alaM paryAptiH vidyate ityanalaH tena cha || kimadhiShThAnaH punaH kAmaH j~nAnasya AvaraNatvena vairI sarvasya lokasya ? ityapekShAyAmAha\, j~nAte hi shatroradhiShThAne sukhena nibarhaNaM kartuM shakyata iti \-\- indriyANi mano buddhirasyAdhiShThAnamuchyate | etairvimohayatyeSha j~nAnamAvR^itya dehinam || 3\-40|| indriyANi manaH buddhishcha asya kAmasya adhiShThAnaM AshrayaH uchyate | etaiH indriyAdibhiH AshrayaiH vimohayati vividhaM mohayati eSha kAmaH j~nAnam AvR^itya AchChAdya dehinaM sharIriNam || yataH evaM \-\- tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bharatarShabha | pApmAnaM prajahihyenaM j~nAnavij~nAnanAshanam || 3\-41|| tasmAt tvaM indriyANi Adau pUrvameva niyamya vashIkR^itya bharatarShabha pApmAnaM pApAchAraM kAmaM prajahihi parityaja evaM prakR^itaM vairiNaM j~nAnavij~nAnanAshanaM j~nAnaM shAstrataH AchAryatashcha AtmAdInAM avabodhaH\, vij~nAnaM visheShataH tadanubhavaH\, tayoH j~nAnavij~nAnayoH shreyaHprAptihetvoH nAshanaM nAshakaraM prajahihi AtmanaH parityajetyarthaH || indriyANyAdau niyamya kAmaM shatruM jahihi ityuktam ; tatra kimAshrayaH kAmaM jahyAt ityuchyate \-\- indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH | manasastu parA buddhiryo buddheH paratastu saH || 3\-42|| indriyANi shrotrAdIni pa~ncha dehaM sthUlaM bAhyaM parichChinnaM cha apekShya saukShmyAntaratvavyApitvAdyapekShayA parANi prakR^iShTAni AhuH paNDitAH | tathA indriyebhyaH paraM manaH sa~NkalpavikalpAtmakam | tathA manasaH tu parA buddhiH nishchayAtmikA | tathA yaH sarvadR^ishyebhyaH buddhyantebhyaH AbhyantaraH\, yaM dehinaM indriyAdibhiH AshrayaiH yuktaH kAmaH j~nAnAvaraNadvAreNa mohayati ityuktam | buddheH paratastu saH\, saH buddheH draShTA para AtmA || tataH kiM \-\- evaM buddheH paraM buddhvA saMstabhyAtmAnamAtmanA | jahi shatruM mahAbAho kAmarUpaM durAsadam || 3\-43|| evaM buddheH paraM AtmAnaM buddhvA j~nAtvA saMstabhya samyak stambhanaM kR^itvA AtmAnaM svenaiva AtmanA saMskR^itena manasA samyak samAdhAyetyarthaH | jahi enaM shatruM he mahAbAho kAmarUpaM durAsadaM duHkhena AsadaH AsAdanaM prAptiH yasya taM durAsadaM durvij~neyAnekavisheShamiti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde karmayogo nAma tR^tIyo.adhyAyaH ||3|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye karma\-prashaMsA\-yogaH nAma tR^itIyaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || chaturtho.adhyAyaH ||} yo.ayaM yogaH adhyAyadvayenoktaH j~nAnaniShThAlakShaNaH\, sasannyAsaH karmayogopAyaH\, yasmin vedArthaH parisamAptaH\, pravR^ittilakShaNaH nivR^ittilakShaNashcha\, gItAsu cha sarvAsu ayameva yogo vivakShito bhagavatA | ataH parisamAptaM vedArthaM manvAnaH taM vaMshakathanena stauti shrIbhagavAn \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- imaM vivasvate yogaM proktavAnahamavyayam | vivasvAnmanave prAha manurikShvAkave.abravIt || 4\-1|| imaM adhyAyadvayenoktaM yogaM vivasvate AdityAya sargAdau proktavAn ahaM jagatparipAlayitR^INAM kShatriyANAM balAdhAnAya tena yogabalena yuktAH samarthA bhavanti brahma parirakShitum | brahmakShatre paripAlite jagat paripAlayitumalam | avyayaM avyayaphalatvAt | na hyasya yogasya samyagdarshananiShThAlakShaNasya mokShAkhyaM phalaM vyeti | sa cha vivasvAn manave prAha | manuH ikShvAkave svaputrAya AdirAjAya abravIt || evaM paramparAprAptamimaM rAjarShayo viduH | sa kAleneha mahatA yogo naShTaH parantapa || 4\-2|| evaM kShatriyaparamparAprAptaM imaM rAjarShayaH rAjAnashcha te R^iShayashcha rAjarShayaH viduH imaM yogam | sa yogaH kAlena iha mahatA dIrghaNa naShTaH vichChinnasampradAyaH saMvR^ittaH | he parantapa\, AtmanaH vipakShabhUtAH parA iti uchyante\, tAn shauryatejogabhastibhiH bhAnuriva tApayatIti parantapaH shatrutApana ityarthaH || durbalAnajitendriyAn prApya naShTaM yogamimamupalabhya lokaM cha apuruShArthasambandhinaM \-\- sa evAyaM mayA te.adya yogaH proktaH purAtanaH | bhakto.asi me sakhA cheti rahasyaM hyetaduttamam || 4\-3|| sa eva ayaM mayA te tubhyaM adya idAnIM yogaH proktaH purAtanaH bhaktaH asi me sakhA cha asi iti | rahasyaM hi yasmAt etat uttamaM yogaH j~nAnaM ityarthaH || bhagavatA vipratiShiddhamuktamiti mA bhUt kasyachit buddhiH iti parihArArthaM chodyamiva kurvan arjuna uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- aparaM bhavato janma paraM janma vivasvataH | kathametadvijAnIyAM tvamAdau proktavAniti || 4\-4|| aparaM arvAk vasudevagR^ihe bhavato janma | paraM pUrvaM sargAdau janma utpattiH vivasvataH Adityasya | tat kathaM etat vijAnIyAM aviruddhArthatayA\, yaH tvameva Adau proktavAn imaM yogaM sa eva idAnIM mahyaM proktavAnasi iti || yA vAsudeve anIshvarAsarvaj~nAsha~NkA mUrkhANAm\, tAM pariharan shrIbhagavAnuvAcha\, yadartho hyarjunasya prashnaH \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- bahUni me vyatItAni janmAni tava chArjuna | tAnyahaM veda sarvANi na tvaM vettha parantapa || 4\-5|| bahUni me mama vyatItAni atikrAntAni janmAni tava cha he arjuna | tAni ahaM veda jAne sarvANi na tvaM vettha na jAnIShe\, dharmAdharmAdipratibaddhaj~nAnashaktitvAt | ahaM punaH nityashuddhabuddhamuktasvabhAvatvAt anAvaraNaj~nAnashaktiriti veda ahaM he parantapa || kathaM tarhi tava nityeshvarasya dharmAdharmAbhAve.api janma iti\, uchyate \-\- ajo.api sannavyayAtmA bhUtAnAmIshvaro.api san | prakR^itiM svAmadhiShThAya sambhavAmyAtmamAyayA || 4\-6|| ajo.api janmarahito.api san\, tathA avyayAtmA akShINaj~nAnashaktisvabhAvo.api san\, tathA bhUtAnAM brahmAdistambaparyantAnAM IshvaraH IshanashIlo.api san\, prakR^itiM svAM mama vaiShNavIM mAyAM triguNAtmikAm\, yasyA vashe sarvaM jagat vartate\, yayA mohitaM sat svamAtmAnaM vAsudevaM na jAnAti\, tAM prakR^itiM svAm adhiShThAya vashIkR^itya sambhavAmi dehavAniva bhavAmi jAta iva AtmamAyayA AtmanaH mAyayA\, na paramArthato lokavat || tachcha janma kadA kimarthaM cha ityuchyate \-\- yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata | abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sR^ijAmyaham || 4\-7|| yadA yadA hi dharmasya glAniH hAniH varNAshramAdilakShaNasya prANinAmabhyudayaniHshreyasasAdhanasya bhavati bhArata\, abhyutthAnaM udbhavaH adharmasya\, tadA tadA AtmAnaM sR^ijAmi ahaM mAyayA || kimartham ? \-\- paritrANAya sAdhUnAM vinAshAya cha duShkR^itAm | dharmasaMsthApanArthAya sambhavAmi yuge yuge || 4\-8|| paritrANAya parirakShaNAya sAdhUnAM sanmArgasthAnAm\, vinAshAya cha duShkR^itAM pApakAriNAm\, ki~ncha dharmasaMsthApanArthAya dharmasya samyak sthApanaM tadarthaM sambhavAmi yuge yuge pratiyugam || tat \-\- janma karma cha me divyamevaM yo vetti tattvataH | tyaktvA dehaM punarjanma naiti mAmeti so.arjuna || 4\-9|| janma mAyArUpaM karma cha sAdhUnAM paritrANAdi me mama divyaM aprAkR^itam aishvaraM evaM yathoktaM yaH vetti tattvataH tattvena yathAvat tyaktvA deham imaM punarjanma punarutpattiM na eti na prApnoti | mAM eti AgachChati saH muchyate he arjuna || naiSha mokShamArga idAnIM pravR^ittaH ; kiM tarhi ? pUrvamapi \-\- vItarAgabhayakrodhA manmayA mAmupAshritAH | bahavo j~nAnatapasA pUtA madbhAvamAgatAH || 4\-10|| vItarAgabhayakrodhAH rAgashcha bhayaM cha krodhashcha vItAH vigatAH yebhyaH te vItarAgabhayakrodhAH manmayAH brahmavidaH IshvarAbhedadarshinaH mAmeva cha parameshvaraM upAshritAH kevalaj~nAnaniShThA ityarthaH | bahavaH aneke j~nAnatapasA j~nAnameva cha paramAtmaviShayaM tapaH tena j~nAnatapasA pUtAH parAM shuddhiM gatAH santaH madbhAvaM IshvarabhAvaM mokSham AgatAH samanuprAptAH | itarataponirapekShaj~nAnaniShThA ityasya li~Ngam \ldq{}j~nAnatapasA\rdq{} iti visheShaNam || tava tarhi rAgadveShau staH\, yena kebhyashchideva AtmabhAvaM prayachChasi na sarvebhyaH ityuchyate \-\- ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham | mama vartmAnuvartante manuShyAH pArtha sarvashaH || 4\-11|| ye yathA yena prakAreNa yena prayojanena yatphalArthitayA mAM prapadyante tAn tathaiva tatphaladAnena bhajAmi anugR^ihNAmi ahaM ityetat | teShAM mokShaM prati anarthitvAt | na hi ekasya mumukShutvaM phalArthitvaM cha yugapat sambhavati | ataH ye phalArthinaH tAn phalapradAnena\, ye yathoktakAriNastu aphalArthinaH mumukShavashcha tAn j~nAnapradAnena\, ye j~nAninaH sannyAsinaH mumukShavashcha tAn mokShapradAnena\, tathA ArtAn ArtiharaNena ityevaM yathA prapadyante ye tAn tathaiva bhajAmi ityarthaH | na punaH rAgadveShanimittaM mohanimittaM vA ka~nchit bhajAmi | sarvathApi sarvAvasthasya mama Ishvarasya vartma mArgaM anuvartante manuShyAH \-\- yatphalArthitayA yasmin karmaNi adhikR^itAH ye prayatante te manuShyA atra uchyante \-\- he pArtha sarvashaH sarvaprakAraiH || yadi tava Ishvarasya rAgAdidoShAbhAvAt sarvaprANiShu anujighR^ikShAyAM tulyAyAM sarvaphalapradAnasamarthe cha tvayi sati \ldq{}vAsudevaH sarvam\rdq{} iti j~nAnenaiva mumukShavaH santaH kasmAt tvAmeva sarve na pratipadyante iti ? shR^iNu tatra kAraNaM \-\- kA~NkShantaH karmaNAM siddhiM yajanta iha devatAH | kShipraM hi mAnuShe loke siddhirbhavati karmajA || 4\-12|| kA~NkShantaH abhIpsantaH karmaNAM siddhiM phalaniShpattiM prArthayantaH yajante iha asmin loke devatAH indrAgnyAdyAH ; \ldq{}atha yo.anyAM devatAmupAste anyo.asAvanyo.ahamasmIti na sa veda yathA pashurevaM sa devAnAm\rdq{} (bR^i\. u\. 1\-4\-10) iti shruteH | teShAM hi bhinnadevatAyAjinAM phalAkA~NkShiNAM kShipraM shIghraM hi yasmAt mAnuShe loke\, manuShyaloke hi shAstrAdhikAraH | \ldq{}kShipraM hi mAnuShe loke\rdq{} iti visheShaNAt anyeShvapi karmaphalasiddhiM darshayati bhagavAn | mAnuShe loke varNAshramAdikarmANi iti visheShaH\, teShAM cha varNAshramAdyadhikArikarmaNAM phalasiddhiH kShipraM bhavati | karmajA karmaNo jAtA || mAnuShe eva loke varNAshramAdikarmAdhikAraH\, na anyeShu lokeShu iti niyamaH kinnimitta iti ? athavA varNAshramAdipravibhAgopetAH manuShyAH mama vartma anuvartante sarvashaH ityuktam | kasmAtpunaH kAraNAt niyamena tavaiva vartma anuvartante na anyasya iti ? uchyate \-\- chAturvarNyaM mayA sR^iShTaM guNakarmavibhAgashaH | tasya kartAramapi mAM viddhyakartAramavyayam || 4\-13|| chatvAra eva varNAH chAturvarNyaM mayA IshvareNa sR^iShTaM utpAditam\, \rdq{}brAhmaNo.asya mukhamAsIt\rdq{} (R^i\. 10\-8\-91)ityAdishruteH | guNakarmavibhAgashaH guNavibhAgashaH karmavibhAgashashcha | guNAH sattvarajastamAMsi | tatra sAttvikasya sattvapradhAnasya brAhmaNasya \ldq{}shamo damastapaH\rdq{} (bha\. gI\. 18\-42) ityAdIni karmANi\, sattvopasarjanarajaHpradhAnasya kShatriyasya shauryatejaHprabhR^itIni karmANi\, tama_upasarjanarajaHpradhAnasya vaishyasya kR^iShyAdIni karmANi\, raja_upasarjanatamaHpradhAnasya shUdrasya shushrUShaiva karma ityevaM guNakarmavibhAgashaH chAturvarNyaM mayA sR^iShTaM ityarthaH | tachcha idaM chAturvarNyaM na anyeShu lokeShu\, ataH mAnuShe loke iti visheShaNam | hanta tarhi chAturvarNyasya sargAdeH karmaNaH kartR^itvAt tatphalena yujyase\, ataH na tvaM nityamuktaH nityeshvarashcha iti ? uchyate \-\- yadyapi mAyAsaMvyavahAreNa tasya karmaNaH kartAramapi santaM mAM paramArthataH viddhi akartAram | ata eva avyayaM asaMsAriNaM cha mAM viddhi || yeShAM tu karmaNAM kartAraM mAM manyase paramArthataH teShAM akartA evAham\, yataH \-\- na mAM karmANi limpanti na me karmaphale spR^ihA | iti mAM yo.abhijAnAti karmabhirna sa badhyate || 4\-14|| na mAM tAni karmANi limpanti dehAdyArambhakatvena\, aha~NkArAbhAvAt | na cha teShAM karmaNAM phaleShu me mama spR^ihA tR^iShNA | yeShAM tu saMsAriNAm \ldq{}ahaM kartA\rdq{} ityabhimAnaH karmasu\, spR^ihA tatphaleShu cha\, tAn karmANi limpanti iti yuktam\, tadabhAvAt na mAM karmANi limpanti | iti evaM yaH anyo.api mAM Atmatvena abhijAnAti \ldq{}nAhaM kartA na me karmaphale spR^ihA\rdq{} iti saH karmabhiH na badhyate\, tasyApi na dehAdyArambhakANi karmANi bhavanti ityarthaH || \ldq{}nAhaM kartA na me karmaphale spR^ihA\rdq{} iti \-\- evaM j~nAtvA kR^itaM karma pUrvairapi mumukShubhiH | kuru karmaiva tasmAttvaM pUrvaiH pUrvataraM kR^itam || 4\-15|| evaM j~nAtvA kR^itaM karma pUrvaiH api atikrAntaiH mumukShubhiH | kuru tena karmaiva tvam\, na tUShNImAsanaM nApi sannyAsaH kartavyaH\, tasmAt tvaM pUrvairapi anuShThitatvAt\, yadi anAtmaj~naH tvaM tadA Atmashuddhyartham\, tattvavichchet lokasa~NgrahArthaM pUrvaiH janakAdibhiH pUrvataraM kR^itaM na adhunAtanaM kR^itaM nirvartitam || tatra karma chet kartavyaM tvadvachanAdeva karomyaham\, kiM visheShitena \ldq{}pUrvaiH pUrvataraM kR^itam\rdq{} ityuchyate ; yasmAt mahat vaiShamyaM karmaNi | katham ? \-\- kiM karma kimakarmeti kavayo.apyatra mohitAH | tatte karma pravakShyAmi yajj~nAtvA mokShyase.ashubhAt || 4\-16|| kiM karma kiM cha akarma iti kavayaH medhAvinaH api atra asmin karmAdiviShaye mohitAH mohaM gatAH | tat ataH te tubhyaM ahaM karma akarma cha pravakShyAmi\, yat j~nAtvA viditvA karmAdi mokShyase ashubhAt saMsArAt || na chaitattvayA mantavyaM \-\- karma nAma dehAdicheShTA lokaprasiddham\, akarma nAma tadakriyA tUShNImAsanam ; kiM tatra boddhavyam ? iti | kasmAt\, uchyate \-\- karmaNo hyapi boddhavyaM boddhavyaM cha vikarmaNaH | akarmaNashcha boddhavyaM gahanA karmaNo gatiH || 4\-17|| karmaNaH shAstravihitasya hi yasmAt api asti boddhavyam\, boddhavyaM cha astyeva vikarmaNaH pratiShiddhasya\, tathA akarmaNashcha tUShNImbhAvasya boddhavyam asti iti triShvapyadhyAhAraH kartavyaH | yasmAt gahanA viShamA durj~neyA \-\- karmaNaH iti upalakShaNArthaM karmAdInAM \-\- karmAkarmavikarmaNAM gatiH yAthAtmyaM tattvaM ityarthaH || kiM punastattvaM karmAdeH yat boddhavyaM vakShyamAmi iti pratij~nAtam ? uchyate \-\- karmaNyakarma yaH pashyedakarmaNi cha karma yaH | sa buddhimAnmanuShyeShu sa yuktaH kR^itsnakarmakR^it || 4\-18|| karmaNi\, kriyate iti karma vyApAramAtram\, tasmin karmaNi akarma karmAbhAvaM yaH pashyet\, akarmaNi cha karmAbhAve kartR^itantratvAt pravR^ittinivR^ittyoH \-\- vastu aprApyaiva hi sarva eva kriyAkArakAdivyavahAraH avidyAbhUmau eva \-\- karma yaH pashyet pashyati\, saH buddhimAn manuShyeShu\, saH yuktaH yogI cha\, kR^itsnakarmakR^it samastakarmakR^ichcha saH\, iti stUyate karmAkarmaNoritaretaradarshI || nanu kimidaM viruddhamuchyate \ldq{}karmaNi akarma yaH pashyet\rdq{} iti \ldq{}akarmaNi cha karma\rdq{} iti ; na hi karma akarma syAt\, akarma vA karma | tatra viruddhaM kathaM pashyet draShTA ? \-\- na\, akarma eva paramArthataH sat karmavat avabhAsate mUDhadR^iShTeH lokasya\, tathA karmaiva akarmavat | tatra yathAbhUtadarshanArthamAha bhagavAn \-\- \ldq{}karmaNyakarma yaH pashyet\rdq{} ityAdi | ato na viruddham | buddhimattvAdyupapatteshcha | \ldq{}boddhavyam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-17) iti cha yathAbhUtadarshanamuchyate | na cha viparItaj~nAnAt ashubhAt mokShaNaM syAt ; \ldq{}yat j~nAtvA mokShyase.ashubhAt\rdq{} (bha\. gI\. 4\-16) iti cha uktam | tasmAt karmAkarmaNI viparyayeNa gR^ihIte prANibhiH tadviparyayagrahaNanivR^ittyarthaM bhagavato vachanaM \ldq{}karmaNyakarma yaH\rdq{} ityAdi | na cha atra karmAdhikaraNamakarma asti\, kuNDe badarANIva | nApi akarmAdhikaraNaM karmAsti\, karmAbhAvatvAdakarmaNaH | ataH viparItagR^ihIte eva karmAkarmaNI laukikaiH\, yathA mR^igatR^iShNikAyAmudakaM shuktikAyAM vA rajatam | nanu karma karmaiva sarveShAM na kvachit vyabhicharati \-\- tat na\, nausthasya nAvi gachChantyAM taTastheShu agatiShu nageShu pratikUlagatidarshanAt\, dUreShu chakShuShA asannikR^iShTeShu gachChatsu gatyabhAvadarshanAt\, evaM ihApi akarmaNi karmadarshanaM karmaNi cha akarmadarshanaM viparItadarshanaM yena tannirAkaraNArthamuchyate \ldq{}karmaNyakarma yaH pashyet\rdq{} ityAdi || tadetat uktaprativachanamapi asakR^it atyantaviparItadarshanabhAvitatayA momuhyamAno lokaH shrutamapi asakR^it tattvaM vismR^itya vismR^itya mithyAprasa~NgaM avatAryAvatArya chodayati iti punaH punaH uttaramAha bhagavAn\, durvij~neyatvaM cha Alakshya vastunaH | \ldq{}avyakto.ayamachintyo.ayam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-25) \ldq{}na jAyate mriyate\rdq{} (bha\. gI\. 2\-20) ityAdinA Atmani karmAbhAvaH shrutismR^itinyAyaprasiddhaH uktaH vakShyamANashcha | tasmin Atmani karmAbhAve akarmaNi karmaviparItadarshanaM atyantanirUDham ; yataH\, \ldq{}kiM karma kimakarmeti kavayo.apyatra mohitAH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-16) | dehAdyAshrayaM karma AtmanyadhyAropya \ldq{}ahaM kartA\, mama etat karma\, mayA asya karmaNaH phalaM bhoktavyam\rdq{} iti cha\, tathA \ldq{}ahaM tUShNIM bhavAmi\, yena ahaM nirAyAsaH akarmA sukhI syAm\rdq{} iti kAryakaraNAshrayaM vyApAroparamaM tatkR^itaM cha sukhitvaM Atmani adhyAropya \ldq{}na karomi ki~nchit\, tUShNIM sukhamAse\rdq{} iti abhimanyate lokaH | tatredaM lokasya vipararItadarshanApanayAya Aha bhagavAn \-\- \ldq{}karmaNyakarma yaH pashyet\rdq{} ityAdi || atra cha karma karmaiva sat kAryakaraNAshrayaM karmarahite avikriye Atmani sarvaiH adhyastam\, yataH paNDito.api \ldq{}ahaM karomi\rdq{} iti manyate | ataH AtmasamavetatayA sarvalokaprasiddhe karmaNi nadIkUlastheShviva vR^ikSheShu gatiprAtilomyena akarma karmAbhAvaM yathAbhUtaM gatyabhAvamiva vR^ikSheShu yaH pashyet\, akarmaNi cha kAryakaraNavyApAroparame karmavat Atmani adhyAropite\, \ldq{}tUShNIM akurvan sukhaM Ase\rdq{} ityaha~NkArAbhisandhi\-hetutvAt\, tasmin akarmaNi cha karma yaH pashyet\, yaH evaM karmAkarmavibhAgaj~naH saH buddhimAn paNDitaH manuShyeShu\, saH yuktaH yogI kR^itsnakarmakR^ichcha saH ashubhAt mokShitaH kR^itakR^ityo bhavati ityarthaH || ayaM shlokaH anyathA vyAkhyAtaH kaishchit | katham ? nityAnAM kila karmaNAM IshvarArthe anuShThIyamAnAnAM tatphalAbhAvAt akarmANi tAni uchyante gauNyA vR^ittyA | teShAM cha akaraNaM akarma ; tachcha pratyavAyaphalatvAt karma uchyate gauNyaiva vR^ittyA | tatra nitye karmaNi akarma yaH pashyet phalAbhAvAt ; tathA dhenurapi gauH agauH ityuchyate kShIrAkhyaM phalaM na prayachChati iti\, tadvat | tathA nityAkaraNe tu akarmaNi cha karma yaH pashyet narakAdipratyavAyaphalaM prayachChati iti || naitat yuktaM vyAkhyAnam | evaM j~nAnAt ashubhAt mokShAnupapatteH \ldq{}yajj~nAtvA mokShyase.ashubhAt\rdq{} (bha\. gI\. 4\-16) iti bhagavatA uktaM vachanaM bAdhyeta | katham ? nityAnAmanuShThAnAt ashubhAt syAt nAma mokShaNam\, na tu teShAM phalAbhAvaj~nAnAt | na hi nityAnAM phalAbhAvaj~nAnaM ashubhamuktiphalatvena choditam\, nityakarmaj~nAnaM vA | na cha bhagavataivehoktam | ete akarmaNi karmadarshanaM pratyuktam | na hi akarmaNi \ldq{}karma\rdq{} iti darshanaM kartavyatayA iha chodyate\, nityasya tu kartavyatAmAtram | na cha \ldq{}akaraNAt nityasya pratyavAyo bhavati\rdq{} iti vij~nAnAt ki~nchit phalaM syAt | nApi nityAkaraNaM j~neyatvena choditam | nApi \ldq{}karma akarma\rdq{} iti mithyAdarshanAt ashubhAt mokShaNaM buddimattvaM yuktatA kR^itsnakarmakR^ittvAdi cha phalam upapadyate\, stutirvA | mithyAj~nAnameva hi sAkShAt ashubharUpam | kutaH anyasmAdashubhAt mokShaNam ? na hi tamaH tamaso nivartakaM bhavati || nanu karmaNi yat akarmadarshanaM akarmaNi vA karmadarshanaM na tat mithyAj~nAnam ; kiM tarhi ? gauNaM phalabhAvAbhAvanimittaM \-\- na\, karmAkarmavij~nAnAdapi gauNAt phalasya ashravaNAt | nApi shrutahAnyashrutaparikalpanAyAM kashchit visheSha upalabhyate | svashabdenApi shakyaM vaktuM \ldq{}nityakarmaNAM phalaM nAsti\, akaraNAchcha teShAM narakapAtaH syAt\rdq{} iti ; tatra vyAjena paravyAmoharUpeNa \ldq{}karmaNyakarma yaH pasyet\rdq{} ityAdinA kim ? tatra evaM vyAchakShANena bhagavatoktaM vAkyaM lokavyAmohArthamiti vyaktaM kalpitaM syAt | na cha etat ChadmarUpeNa vAkyena rakShaNIyaM vastu ; nApi shabdAntareNa punaH punaH uchyamAnaM subodhaM syAt ityevaM vaktuM yuktam | \ldq{}karmaNyevAdhikAraste\rdq{} (bha\. gI\. 2\-47) ityatra hi sphuTatara uktaH arthaH\, na punarvaktavyo bhavati | sarvatra cha prashastaM boddhavyaM cha kartavyameva | na niShprayojanaM boddhavyamityuchyate || na cha mithyAj~nAnaM boddhavyaM bhavati\, tatpratyupasthApitaM vA vastvAbhAsam | nApi nityAnAM akaraNAt abhAvAt pratyavAyabhAvotpattiH\, \ldq{}nAsato vidyate bhAvaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-16) iti vachanAt \ldq{}kathaM asataH sajjAyeta\rdq{} (ChA\. u\. 6\-2\-2)iti cha darshitaM asataH sajjanmapratiShedhAt | asataH sadutpattiM bruvatA asadeva sadbhavet\, sachchApi asat bhavet ityuktaM syAt | tachcha ayuktam\, sarvapramANavirodhAt | na cha niShphalaM vidadhyAt karma shAstram\, duHkhasvarUpatvAt\, duHkhasya cha buddhipUrvakatayA kAryatvAnupapatteH | tadakaraNe cha narakapAtAbhyupagamAt anarthAyaiva ubhayathApi karaNe cha akaraNe cha shAstraM niShphalaM kalpitaM syAt | svAbhyupagamavirodhashcha \ldq{}nityaM niShphalaM karma\rdq{} iti abhyupagamya \ldq{}mokShaphalAya\rdq{} iti bruvataH | tasmAt yathAshruta evArthaH \ldq{}karmaNyakarma yaH\rdq{} ityAdeH | tathA cha vyAkhyAtaH asmAbhiH shlokaH || tadetat karmaNi akarmadarshanaM stUyate \-\- yasya sarve samArambhAH kAmasa~NkalpavarjitAH | j~nAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH || 4\-19|| yasya yathoktadarshinaH sarve yAvantaH samArambhAH sarvANi karmANi\, samArabhyante iti samArambhAH\, kAmasa~NkalpavarjitAH kAmaiH tatkAraNaishcha sa~NkalpaiH varjitAH mudhaiva cheShTAmAtrA anuShThIyante ; pravR^ittena chet lokasa~NgrahArtham\, nivR^ittena chet jIvanamAtrArtham | taM j~nAnAgnidagdhakarmANaM karmAdau akarmAdidarshanaM j~nAnaM tadeva agniH tena j~nAnAgninA dagdhAni shubhAshubhalakShaNAni karmANi yasya taM AhuH paramArthataH paNDitaM budhAH brahmavidaH || yastu akarmAdidarshI\, saH akarmAdidarshanAdeva niShkarmA sannyAsI jIvanamAtrArthacheShTaH san karmaNi na pravartate\, yadyapi prAk vivekataH pravR^ittaH | yasya prArabdhakarmA san uttarakAlamutpannAtmasamyagdarshanaH syAt\, saH sarvakarmaNi prayojanamapashyan sasAdhanaM karma parityajatyeva | saH kutashchit nimittAt karmaparityAgAsambhave sati karmaNi tatphale cha sa~NgarahitatayA svaprayojanAbhAvAt lokasa~NgrahArthaM pUrvavat karmaNi pravR^itto.api naiva ki~nchit karoti\, j~nAnAgnidagdhakarmatvAt tadIyaM karma akarmaiva sampadyate ityetamarthaM darshayiShyan Aha \-\- tyaktvA karmaphalAsa~NgaM nityatR^ipto nirAshrayaH | karmaNyabhipravR^itto.api naiva ki~nchitkaroti saH || 4\-20|| tyaktvA karmasu abhimAnaM phalAsa~NgaM cha yathoktena j~nAnena nityatR^iptaH nirAkA~NkSho viShayeShu ityarthaH | nirAshrayaH AshrayarahitaH\, Ashrayo nAma yat Ashritya puruShArthaM sisAdhayiShati\, dR^iShTAdR^iShTeShTaphala\-sAdhanAshrayarahita ityarthaH | viduShA kriyamANaM karma paramArthato.akarmaiva\, tasya niShkriyAtmadarshana\-sampannatvAt | tena evambhUtena svaprayojanAbhAvAt sasAdhanaM karma parityaktavyameva iti prApte\, tataH nirgamAsambhavAt lokasa~NgrahachikIrShayA shiShTavigarhaNAparijihIrShayA vA pUrvavat karmaNi abhipravR^itto.api niShkriyAtmadarshanasampannatvAt naiva ki~nchit karoti saH || yaH punaH pUrvoktaviparItaH prAgeva karmArambhAt brahmaNi sarvAntare pratyagAtmani niShkriye sa~njAtAtmadarshanaH sa dR^iShTAdR^iShTeShTaviShayAshIrvivarjitatayA dR^iShTAdR^iShTArthe karmaNi prayojanamapashyan sasAdhanaM karma sannyasya sharIrayAtrAmAtracheShTaH yatiH j~nAnaniShTho muchyate ityetamarthaM darshayitumAha \-\- nirAshIryatachittAtmA tyaktasarvaparigrahaH | shArIraM kevalaM karma kurvannApnoti kilbiSham || 4\-21|| nirAshIH nirgatAH AshiShaH yasmAt saH nirAshIH\, yatachittAtmA chittam antaHkaraNaM AtmA bAhyaH kAryakaraNasa~NghAtaH tau ubhAvapi yatau saMyatau yena saH yatachittAtmA\, tyaktasarvaparigrahaH tyaktaH sarvaH parigrahaH yena saH tyaktasarvaparigrahaH\, shArIraM sharIrasthitimAtraprayojanam\, kevalaM tatrApi abhimAnavarjitam\, karma kurvan na Apnoti na prApnoti kilbiShaM aniShTarUpaM pApaM dharmaM cha | dharmo.api mumukShoH kilbiShameva bandhApAdakatvAt | tasmAt tAbhyAM muktaH bhavati\, saMsArAt mukto bhavati ityarthaH || \ldq{}shArIraM kevalaM karma\rdq{} ityatra kiM sharIranirvartyaM shArIraM karma abhipretam\, Ahosvit sharIrasthitimAtraprayojanaM shArIraM karma iti ? kiM cha ataH yadi sharIranirvartyaM shArIraM karma yadi vA sharIrasthitimAtraprayojanaM shArIram iti ? uchyate \-\- yadA sharIranirvartyaM karma shArIraM abhipretaM syAt\, tadA dR^iShTAdR^iShTaprayojanaM karma pratiShiddhamapi sharIreNa kurvan nApnoti kilbiShaM iti bruvato viruddhAbhidhAnaM prasajyeta | shAstrIyaM cha karma dR^iShTAdR^iShTaprayojanaM sharIreNa kurvan nApnoti kilbiSham ityapi bruvataH aprAptapratiShedhaprasa~NgaH | \ldq{}shArIraM karma kurvan\rdq{} iti visheShaNAt kevalashabdaprayogAchcha vA~NmanasanirvartyaM karma vidhipratiShedhaviShayaM dharmAdharmashabdavAchyaM kurvan prApnoti kilbiShaM ityuktaM syAt | tatrApi vA~NmanasAbhyAM vihitAnuShThAnapakShe kilbiShaprAptivachanaM viruddhaM Apadyeta | pratiShiddhasevApakShe.api bhUtArthAnuvAdamAtraM anarthakaM syAt | yadA tu sharIrasthitimAtraprayojanaM shArIraM karma abhipretaM bhavet\, tadA dR^iShTAdR^iShTaprayojanaM karma vidhipratiShedhagamyaM sharIravA~NmanasanirvartyaM anyat akurvan taireva sharIrAdibhiH sharIrasthitimAtraprayojanaM kevalashabdaprayogAt \ldq{}ahaM karomi\rdq{} ityabhimAnavarjitaH sharIrAdicheShTAmAtraM lokadR^iShTyA kurvan nApnoti kilbiSham | evambhUtasya pApashabdavAchyakilbiShaprAptyasambhavAt kilbiShaM saMsAraM na Apnoti ; j~nAnAgnidagdhasarvakarmatvAt apratibandhena muchyata eva iti pUrvoktasamyagdarshanaphalAnuvAda eva eShaH | evam \ldq{}shArIraM kevalaM karma\rdq{} ityasya arthasya parigrahe niravadyaM bhavati || tyaktasarvaparigrahasya yateH annAdeH sharIrasthitihetoH parigrahasya abhAvAt yAchanAdinA sharIrasthitau kartavyatAyAM prAptAyAm \rdq{}ayAchitamasa~NklR^iptamupapannaM yadR^ichChayA\rdq{} (ashva\. 46\-19) ityAdinA vachanena anuj~nAtaM yateH sharIrasthitihetoH annAdeH prAptidvAram AviShkurvan Aha \-\- yadR^ichChAlAbhasantuShTo dvandvAtIto vimatsaraH | samaH siddhAvasiddhaucha kR^itvApi na nibadhyate || 4\-22|| yadR^ichChAlAbhasantuShTaH aprArthitopanato lAbho yadR^ichChAlAbhaH tena santuShTaH sa~njAtAlampratyayaH | dvandvAtItaH dvandvaiH shItoShNAdibhiH hanyamAno.api aviShaNNachittaH dvandvAtItaH uchyate | vimatsaraH vigatamatsaraH nirvairabuddiH samaH tulyaH yadR^ichChAlAbhasya siddhau asiddhau cha | yaH evambhUto yatiH annAdeH sharIrasthitihetoH lAbhAlAbhayoH samaH harShaviShAdavarjitaH karmAdau akarmAdidarshI yathAbhUtAtmadarshananiShThaH san sharIrasthitimAtraprayojane bhikShATanAdikarmaNi sharIrAdinirvartye \ldq{}naiva ki~nchit karomyaham\rdq{} (bha\. gI\. 5\-8) \, \ldq{}guNA guNeShu vartante\rdq{} (bha\. gI\. 3\-28) ityevaM sadA samparichakShANaH AtmanaH kartR^itvAbhAvaM pashyannaiva ki~nchit bhikShATanAdikaM karma karoti\, lokavyavahArasAmAnyadarshanena tu laukikaiH AropitakartR^itve bhikShATanAdau karmaNi kartA bhavati | svAnubhavena tu shAstrapramANAdijanitena akartaiva | sa evaM parAdhyAropitakartR^itvaH sharIrasthitimAtraprayojanaM bhikShATanAdikaM karma kR^itvApi na nibadhyate bandhahetoH karmaNaH sahetukasya j~nAnAgninA dagdhatvAt iti uktAnuvAda eva eShaH || \ldq{}tyaktvA karmaphalAsa~Ngam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-20) ityanena shlokena yaH prArabdhakarmA san yadA niShkriyabrahmAtmadarshanasampannaH syAt tadA tasya AtmanaH kartR^ikarmaprayojanAbhAvadarshinaH karmaparityAge prApte kutashchinnimittAt tadasambhave sati pUrvavat tasmin karmaNi abhipravR^ittasya api \ldq{}naiva ki~nchit karoti saH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-20) iti karmAbhAvaH pradarshitaH | yasya evaM karmAbhAvo darshitaH tasyaiva \-\- gatasa~Ngasya muktasya j~nAnAvasthitachetasaH | yaj~nAyAcharataH karma samagraM pravilIyate || 4\-23|| gatasa~Ngasya sarvatonivR^ittAsakteH\, muktasya nivR^ittadharmAdharmAdibandhanasya\, j~nAnAvasthitachetasaH j~nAne eva avasthitaM chetaH yasya so.ayaM j~nAnAvasthitachetAH tasya\, yaj~nAya yaj~nanirvR^ittyarthaM AcharataH nirvartayataH karma samagraM saha agreNa phalena vartate iti samagraM karma tat samagraM pravilIyate vinashyati ityarthaH || kasmAt punaH kAraNAt kriyamANaM karma svakAryArambhaM akurvat samagraM pravilIyate ityuchyate yataH \-\- brahmArpaNaM brahma havirbrahmAgnau brahmaNA hutam | brahmaiva tena gantavyaM brahmakarmasamAdhinA || 4\-24|| brahma arpaNaM yena karaNena brahmavit haviH agnau arpayati tat brahmaiva iti pashyati\, tasya AtmavyatirekeNa abhAvaM pashyati\, yathA shuktikAyAM rajatAbhAvaM pashyati ; taduchyate brahmaiva arpaNamiti\, yathA yadrajataM tat shuktikaiveti | \ldq{}brahma arpaNam\rdq{} iti asamaste pade | yat arpaNabuddhyA gR^ihyate loke tat asya brahmavidaH brahmaiva ityarthaH | brahma haviH tathA yat havirbuddhyA gR^ihyamANaM tat brahmaiva asya | tathA \ldq{}brahmAgnau\rdq{} iti samastaM padam | agnirapi brahmaiva yatra hUyate brahmaNA kartrA\, brahmaiva kartetyarthaH | yat tena hutaM havanakriyA tat brahmaiva | yat tena gantavyaM phalaM tadapi brahmaiva brahmakarmasamAdhinA brahmaiva karma brahmakarma tasmin samAdhiH yasya saH brahmakarmasamAdhiH tena brahmakarmasamAdhinA brahmaiva gantavyam || evaM lokasa~NgrahaM chikIrShuNApi kriyamANaM karma paramArthataH akarma\, brahmabuddhyupamR^iditatvAt | evaM sati nivR^ittakarmaNo.api sarvakarmasannyAsinaH samyagdarshanastutyarthaM yaj~natvasampAdanaM j~nAnasya sutarAmupapadyate ; yat arpaNAdi adhiyaj~ne prasiddhaM tat asya adhyAtmaM brahmaiva paramArthadarshina iti | anyathA sarvasya brahmatve arpaNAdInAmeva visheShato brahmatvAbhidhAnaM anarthakaM syAt | tasmAt brahmaiva idaM sarvamiti abhijAnataH viduShaH karmAbhAvaH | kArakabuddhyabhAvAchcha | na hi kArakabuddhirahitaM yaj~nAkhyaM karma dR^iShTam | sarvameva agnihotrAdikaM karma shabdasamarpitadevatAvisheShasampradAnAdikArakabuddhimat kartrabhimAnaphalAbhisandhimachcha dR^iShTam ; na upamR^iditakriyAkArakaphalabhedabuddhimat kartR^itvAbhimAnaphalAbhisandhirahitaM vA | idaM tu brahmabuddhyupamR^iditArpaNAdikArakakriyAphalabhedabuddhi karma | ataH akarmaiva tat | tathA cha darshitaM \ldq{}karmaNyakarma yaH pashyet\rdq{} (bha\. gI\. 4\-18) \ldq{}karmaNyabhipravR^itto.api naiva ki~nchitkaroti saH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-20) \ldq{}guNA guNeShu vartante\rdq{} (bha\. gI\. 3\-28)\ldq{}naiva ki~nchitkaromIti yukto manyeta tattvavit\rdq{} (bha\. gI\. 5\-8) ityAdibhiH | tathA cha darshayan tatra tatra kriyAkArakaphalabhedabuddhyupamardaM karoti | dR^iShTA cha kAmyAgnihotrAdau kAmopamardena kAmyAgnihotrAdihAniH | tathA matipUrvakAmatipUrvakAdInAM karmaNAM kAryavisheShasya ArambhakatvaM dR^iShTam | tathA ihApi brahmabuddhyupamR^iditArpaNAdikArakakriyAphalabhedabuddheH bAhyacheShTAmAtreNa karmApi viduShaH akarma sampadyate | ataH uktam \ldq{}samagraM pravilIyate\rdq{} (bha\. gI\. 4\-20) iti || atra kechidAhuH \-\- yat brahmatat arpaNAdIni ; brahmaiva kila arpaNAdinA pa~nchavidhena kArakAtmanA vyavasthitaM sat tadeva karma karoti | tatra na arpaNAdibuddhiH nivartyate\, kiM tu arpaNAdiShu brahmabuddhiH AdhIyate ; yathA pratimAdau viShNvAdibuddhiH\, yathA vA nAmAdau brahmabuddhiriti || satyam\, evamapi syAt yadi j~nAnayaj~nastutyarthaM prakaraNaM na syAt | atra tu samyagdarshanaM j~nAnayaj~nashabditaM anekAn yaj~nashabditAn kriyAvisheShAn upanyasya \ldq{}shreyAn dravyamayAdyaj~nAt j~nAnayaj~naH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33) iti j~nAnaM stauti | atra cha samarthamidaM vachanaM \ldq{}brahmArpaNam\rdq{} ityAdi j~nAnasya yaj~natvasampAdane ; anyathA sarvasya brahmatve arpaNAdInAmeva visheShato brahmatvAbhidhAnamanarthakaM syAt | ye tu arpaNAdiShu pratimAyAM viShNudR^iShTivat brahmadR^iShTiH kShipyate nAmAdiShviva cheti bruvate na teShAM brahmavidyA uktA iha vivakShitA syAt\, arpaNAdiviShayatvAt j~nAnasya | na cha dR^iShTisampAdanaj~nAnena mokShaphalaM prApyate | \ldq{}brahmaiva tena gantavyam\rdq{} iti chochyate | viruddhaM cha samyagdarshanaM antareNa mokShaphalaM prApyate iti | prakR^itavirodhashcha ; samyagdarshanaM cha prakR^itaM \ldq{}karmaNyakarma yaH pashyet\rdq{} (bha\. gI\. 4\-18) ityatra\, ante cha samyagdarshanam\, tasyaiva upasaMhArAt |\ldq{}shreyAn dravyamayAdyaj~nAt j~nAnayaj~naH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33)\, \ldq{}j~nAnaM labdhvA parAM shAntim\rdq{} (bha\. gI\. 4\-39) ityAdinA samyagdarshanastutimeva kurvan upakShINaH adhyAyaH | tatra akasmAt arpaNAdau brahmadR^iShTiH aprakaraNe pratimAyAmiva viShNudR^iShTiH uchyate iti anupapannaM tasmAt yathAvyAkhyAtArtha eva ayaM shlokaH || tatra adhunA samyagdarshanasya yaj~natvaM sampAdya tatstutyartham anye.api yaj~nA upakShipyante \-\- daivamevApare yaj~naM yoginaH paryupAsate | brahmAgnAvapare yaj~naM yaj~nenaivopajuhvati || 4\-25|| daivameva devA ijyante yena yaj~nena asau daivo yaj~naH tameva apare yaj~naM yoginaH karmiNaH paryupAsate kurvantItyarthaH | brahmAgnau \ldq{}satyaM j~nAnamanantaM brahma\rdq{} (tai\. u\. 2\-1\-1) \rdq{}vij~nAnamAnandaM brahma\rdq{} \ldq{}yat sAkShAdaparokShAt brahma ya AtmA sarvAntaraH\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-4\-1) ityAdivachanoktam ashanAyAdisarvasaMsAradharmavarjitaM \ldq{}neti neti\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-22) iti nirastAsheShavisheShaM brahmashabdena uchyate | brahma cha tat agnishcha saH homAdhikaraNatvavivakShayA brahmAgniH | tasmin brahmAgnau apare anye brahmavidaH yaj~naM \-\- yaj~nashabdavAchya AtmA\, AtmanAmasu yaj~nashabdasya pAThAt \-\- taM AtmAnaM yaj~naM paramArthataH parameva brahma santaM buddhyAdyupAdhisaMyuktaM adhyastasarvopAdhidharmakam AhutirUpaM yaj~nenaiva Atmanaiva uktalakShaNena upajuhvati prakShipanti\, sopAdhikasya AtmanaH nirupAdhikena parabrahmasvarUpeNaiva yaddarshanaM sa tasmin homaH taM kurvanti brahmAtmaikatvadarshananiShThAH sannyAsinaH ityarthaH || so.ayaM samyagdarshanalakShaNaH yaj~naH daivayaj~nAdiShu yaj~neShu upakShipyate \ldq{}brahmArpaNam\rdq{} ityAdishlokaiH prastutaH \ldq{}shreyAn dravyamayAdyaj~nAt j~nAnayaj~naH parantapa\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33)ityAdinA stutyarthaM \-\- shrotrAdInIndriyANyanye saMyamAgniShu juhvati | shabdAdInviShayAnanya indriyAgniShu juhvati || 4\-26|| shrotrAdIni indriyANi anye yoginaH saMyamAgniShu | pratIndriyaM saMyamo bhidyate iti bahuvachanam | saMyamA evaM agnayaH teShu juhvati idriyasaMyamameva kurvanti ityarthaH | shabdAdIn viShayAn anye indriyAgniShu indriyANyeva agnayaH teShu indriyAgniShu juhvati shrotrAdibhiraviruddhaviShayagrahaNaM homaM manyante || ki~ncha \-\- sarvANIndriyakarmANi prANakarmANi chApare | AtmasaMyamayogAgnau juhvati j~nAnadIpite || 4\-27|| sarvANi indriyakarmANi indriyANAM karmANi indriyakarmANi\, tathA prANakarmANi prANo vAyuH AdhyAtmikaH tatkarmANi Aku~nchanaprasAraNAdIni tAni cha apare AtmasaMyamayogAgnau Atmani saMyamaH AtmasaMyamaH sa eva yogAgniH tasmin AtmasaMyamayogAgnau juhvati prakShipanti j~nAnadIpite sneheneva pradIpe vivekavij~nAnena ujjvalabhAvaM ApAdite juhvati pravilApayanti ityarthaH || dravyayaj~nAstapoyaj~nA yogayaj~nAstathApare | svAdhyAyaj~nAnayaj~nAshcha yatayaH saMshitavratAH || 4\-28|| dravyayaj~nAH tIrtheShu dravyaviniyogaM yaj~nabuddhyA kurvanti ye te dravyayaj~nAH | tapoyaj~nAH tapaH yaj~naH yeShAM tapasvinAM te tapoyaj~nAH | yogayaj~nAH prANAyAmapratyAhArAdilakShaNo yogo yaj~no yeShAM te yogayaj~nAH | tathA apare svAdhyAyaj~nAnayaj~nAshcha svAdhyAyaH yathAvidhi R^igAdyabhyAsaH yaj~naH yeShAM te svAdhyAyayaj~nAH | j~nAnayaj~nAH j~nAnaM shAstrArthaparij~nAnaM yaj~naH yeShAM te j~nAnayaj~nAshcha yatayaH yatanashIlAH saMshitavratAH samyak shitAni tanUkR^itAni tIkShNIkR^itAni vratAni yeShAM te saMshitavratAH || ki~ncha \-\- apAne juhvati prANaM prANe.apAnaM tathApare | prANApAnagatI ruddhvA prANAyAmaparAyaNAH || 4\-29|| apAne apAnavR^ittau juhvati prakShipanti prANaM prANavR^ittim\, pUrakAkhyaM prANAyAmaM kurvantItyarthaH | prANe apAnaM tathA apare juhvati\, rechakAkhyaM cha prANAyAmaM kurvantItyetat | prANApAnagatI mukhanAsikAbhyAM vAyoH nirgamanaM prANasya gatiH\, tadviparyayeNa adhogamanaM apAnasya gatiH\, te prANApAnagatI ete ruddhvA nirudhya prANAyAmaparAyaNAH prANAyAmatatparAH ; kumbhakAkhyaM prANAyAmaM kurvantItyarthaH || ki~ncha \-\- apare niyatAhArAH prANAnprANeShu juhvati | sarve.apyete yaj~navido yaj~nakShapitakalmaShAH || 4\-30|| apare niyatAhArAH niyataH parimitaH AhAraH yeShAM te niyatAhArAH santaH prANAn vAyubhedAn prANeShu eva juhvati yasya yasya vAyoH jayaH kriyate itarAn vAyubhedAn tasmin tasmin juhvati\, te tatra praviShTA iva bhavanti | sarve.api ete yaj~navidaH yaj~nakShapitakalmaShAH yaj~naiH yathoktaiH kShapitaH nAshitaH kalmaSho yeShAM te yaj~nakShapitakalmaShAH || evaM yathoktAn yaj~nAn nirvartya \-\- yaj~nashiShTAmR^itabhujo yAnti brahma sanAtanam | nAyaM loko.astyayaj~nasya kuto.anyaH kurusattama || 4\-31|| yaj~nashiShTAmR^itabhujaH yaj~nAnAM shiShTaM yaj~nashiShTaM yaj~nashiShTaM cha tat amR^itaM cha yaj~nashiShTAmR^itaM tat bhu~njate iti yaj~nashiShTAmR^itabhujaH | yathoktAn yaj~nAn kR^itvA tachChiShTena kAlena yathAvidhichoditaM annaM amR^itAkhyaM bhu~njate iti yaj~nashiShTAmR^itabhujaH yAnti gachChanti brahma sanAtanaM chirantanaM mumukShavashchet ; kAlAtikramApekShayA iti sAmarthyAt gamyate | na ayaM lokaH sarvaprANisAdhAraNo.api asti yathoktAnAM yaj~nAnAM eko.api yaj~naH yasya nAsti saH ayaj~naH tasya | kutaH anyo vishiShTasAdhanasAdhyaH kurusattama || evaM bahuvidhA yaj~nA vitatA brahmaNo mukhe | karmajAnviddhi tAnsarvAnevaM j~nAtvA vimokShyase || 4\-32|| evaM yathoktA bahuvidhA bahuprakArA yaj~nAH vitatAH vistIrNAH brahmaNo vedasya mukhe dvAre vedadvAreNa avagamyamAnAH brahmaNo mukhe vitatA uchyante ; tadyathA \rdq{}vAchi hi prANaM juhumaH\rdq{} (ai\. A\. 3\-2\-6) ityAdayaH | karmajAn kAyikavAchikamAnasakarmodbhAvAn viddhi tAn sarvAn anAtmajAn\, nirvyApAro hi AtmA | ata evaM j~nAtvA vimokShyase ashubhAt | na madvyApArA ime\, nirvyApAro.ahaM udAsIna ityevaM j~nAtvA asmAt samyagdarshanAt mokShyase saMsArabandhanAt ityarthaH || \ldq{}brahmArpaNam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-24) ityAdishlokena samyagdarshanasya yaj~natvaM sampAditam | yaj~nAshcha aneke upadiShTAH | taiH siddhapuruShArthaprayojanaiH j~nAnaM stUyate | katham ? \-\- shreyAndravyamayAdyaj~nAjj~nAnayaj~naH parantapa | sarvaM karmAkhilaM pArtha j~nAne parisamApyate || 4\-33|| shreyAn dravyamayAt dravyasAdhanasAdhyAt yaj~nAt j~nAnayaj~naH he parantapa | dravyamayo hi yaj~naH phalasyArambhakaH\, j~nAnayaj~naH na phalArambhakaH\, ataH shreyAn prashasyataraH | katham ? yataH sarvaM karma samastaM akhilam apratibaddhaM pArtha j~nAne mokShasAdhane sarvataHsamplutodakasthAnIye parisamApyate antarbhavatItyarthaH \ldq{}yathA kR^itAya vijitAyAdhareyAH saMyantyevamevaM sarvaM tadabhisameti yat ki~nchitprajAH sAdhu kurvanti yastadveda yatsa veda\rdq{} (ChA\. u\. 4\-1\-4) iti shruteH || tadetat vishiShTaM j~nAnaM tarhi kena prApyate ityuchyate \-\- tadviddhi praNipAtena pariprashnena sevayA | upadekShyanti te j~nAnaM j~nAninastattvadarshinaH || 4\-34|| tat viddhi vijAnIhi yena vidhinA prApyate iti | AchAryAn abhigamya\, praNipAtena prakarSheNa nIchaiH patanaM praNipAtaH dIrghanamaskAraH tena\, \ldq{}kathaM bandhaH ? kathaM mokShaH ? kA vidyA ? kA chAvidyA ?\rdq{} iti pariprashnena\, sevayA gurushushrUShayA evamAdinA | prashrayeNa AvarjitA AchAryA upadekShyanti kathayiShyanti te j~nAnaM yathoktavisheShaNaM j~nAninaH | j~nAnavanto.api kechit yathAvat tattvadarshanashIlAH\, apare na ; ato vishinaShTi tattvadarshinaH iti | ye samyagdarshinaH taiH upadiShTaM j~nAnaM kAryakShamaM bhavati netarat iti bhagavato matam || tathA cha sati idamapi samarthaM vachanaM \-\- yajj~nAtvA na punarmohamevaM yAsyasi pANDava | yena bhUtAnyasheSheNa drakShyasyAtmanyatho mayi || 4\-35|| yat j~nAtvA yat j~nAnaM taiH upadiShTaM adhigamya prApya punaH bhUyaH moham evaM yathA idAnIM mohaM gato.asi punaH evaM na yAsyasi he pANDava | ki~ncha \-\- yena j~nAnena bhUtAni asheSheNa brahmAdIni stambaparyantAni drakShyati sAkShAt Atmani pratyagAtmani \ldq{}matsaMsthAni imAni bhUtAni\rdq{} iti atho api mayi vAsudeve \ldq{}parameshvare cha imAni\rdq{} iti ; kShetraj~neshvaraikatvaM sarvopaniShatprasiddhaM drakShyasi ityarthaH || ki~ncha etasya j~nAnasya mAhAtmyaM \-\- api chedasi pApebhyaH sarvebhyaH pApakR^ittamaH | sarvaM j~nAnaplavenaiva vR^ijinaM santariShyasi || 4\-36|| api chet asi pApebhyaH pApakR^idbhyaH sarvebhyaH atishayena pApakR^it pApakR^ittamaH sarvaM j~nAnaplavenaiva j~nAnameva plavaM kR^itvA vR^ijinaM vR^ijinArNavaM pApasamudraM santariShyasi | dharmo.api iha mumukShoH pApam uchyate || j~nAnaM kathaM nAshayati pApamiti dR^iShTAnta uchyate \-\- yathaidhAMsi samiddho.agnirbhasmasAtkurute.arjuna | j~nAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA || 4\-37|| yathA edhAMsi kAShThAni samiddhaH samyak iddhaH dIptaH agniH bhasmmasAt bhasmIbhAvaM kurute he arjuna\, j~nAnameva agniH j~nAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA nirbIjIkarotItyarthaH | na hi sAkShAdeva j~nAnAgniH karmANi indhanavat bhasmIkartuM shaknoti | tasmAt samyagdarshanaM sarvakarmaNAM nirbIjatve kAraNaM ityabhiprAyaH | sAmarthyAt yena karmaNA sharIraM ArabdhaM tat pravR^ittaphalatvAt upabhogenaiva kShIyate | \ldq{}tasya tAvadeva chiraM yAvanna vimokShye.atha sampatsye\rdq{} ato yAni apravR^ittaphalAni j~nAnotpatteH prAk kR^itAni j~nAnasahabhAvIni cha atItAnekajanmakR^itAni cha tAnyeva sarvANi bhasmasAt kurute || yataH evaM ataH \-\- na hi j~nAnena sadR^ishaM pavitramiha vidyate | tatsvayaM yogasaMsiddhaH kAlenAtmani vindati || 4\-38|| na hi j~nAnena sadR^ishaM tulyaM pavitraM pAvanaM shuddhikaraM iha vidyate | tat j~nAnaM svayameva yogasaMsiddhaH yogena karmayogena samAdhiyogena cha saMsiddhaH saMskR^itaH yogyatAM ApannaH san mumukShuH kAlena mahatA Atmani vindati labhate ityarthaH || yena ekAntena j~nAnaprAptiH bhavati sa upAyaH upadishyate \-\- shraddhAvAMllabhate j~nAnaM tatparaH saMyatendriyaH | j~nAnaM labdhvA parAM shAntimachireNAdhigachChati || 4\-39|| shraddhAvAn shraddhAluH labhate j~nAnam | shraddhAlutve.api bhavati kashchit mandaprasthAnaH\, ata Aha \-\- tatparaH\, gurUpasadanAdau abhiyuktaH j~nAnalabdhyupAye shraddhAvAn | tatparaH api ajitendriyaH syAt ityataH Aha \-\- saMyatendriyaH\, saMyatAni viShayebhyo nivartitAni yasya indriyANi sa saMyatendriyaH | ya evambhUtaH shraddhAvAn tatparaH saMyatendriyashcha saH avashyaM j~nAnaM labhate | praNipAtAdistu bAhyo.anaikAntiko.api bhavati\, mAyAvitvAdisambhavAt ; na tu tat shraddhAvattvAdau ityekAntataH j~nAnalabdhyupAyaH | kiM punaH j~nAnalAbhAt syAt ityuchyate \-\- j~nAnaM labdhvA parAM mokShAkhyAM shAntiM uparatiM achireNa kShiprameva adhigachChati | samyagdarshanAt kShiprameva mokSho bhavatIti sarvashAstranyAyaprasiddhaH sunishchitaH arthaH || atra saMshayaH na kartavyaH\, pApiShTho hi saMshayaH ; kathaM iti uchyate \-\- aj~nashchAshraddadhAnashcha saMshayAtmA vinashyati | nAyaM loko.asti na paro na sukhaM saMshayAtmanaH || 4\-40|| aj~nashcha anAtmaj~nashcha ashraddadhAnashcha guruvAkyashAstreShu avishvAsavAMshcha saMshayAtmA cha saMshayachittashcha vinashyati | aj~nAshraddadhAnau yadyapi vinashyataH\, na tathA yathA saMshayAtmA | saMshayAtmA tu pApiShThaH sarveShAm | katham ? nAyaM sAdhAraNo.api loko.asti | tathA na paraH lokaH | na sukham\, tatrApi saMshayotpatteH saMshayAtmanaH saMshayachittasya | tasmAt saMshayo na kartavyaH || kasmAt ? \-\- yogasannyastakarmANaM j~nAnasa~nChinnasaMshayam | AtmavantaM na karmANi nibadhnanti dhana~njaya || 4\-41|| yogasannyastakarmANaM paramArthadarshanalakShaNena yogena sannyastAni karmANi yena paramArthadarshinA dharmAdharmAkhyAni taM yogasannyastakarmANam | kathaM yogasannyastakarmetyAha \-\- j~nAnasa~nChinnasaMshayaM j~nAnena AtmeshvaraikatvadarshanalakShaNena sa~nChinnaH saMshayo yasya saH j~nAnasa~nChinnasaMshayaH | ya evaM yogasannyastakarmA tam AtmavantaM apramattaM guNacheShTArUpeNa dR^iShTAni karmANi na nibadhnanti aniShTAdirUpaM phalaM nArabhante he dhana~njaya || yasmAt karmayogAnuShThAnAt ashuddhikShayahetukaj~nAnasa~nChinnasaMshayaH na nibadhyate karmabhiH j~nAnAgnidagdhakarmatvAdeva\, yasmAchcha j~nAnakarmAnuShThAnaviShaye saMshayavAn vinashyati \-\- tasmAdaj~nAnasambhUtaM hR^itsthaM j~nAnAsinAtmanaH | ChittvainaM saMshayaM yogamAtiShThottiShTha bhArata || 4\-42|| tasmAt pApiShThaM aj~nAnasambhUtaM aj~nAnAt avivekAt jAtaM hR^itsthaM hR^idi buddhau sthitaM j~nAnAsinA shokamohAdidoShaharaM samyagdarshanaM j~nAnaM tadeva asiH khaDgaH tena j~nAnAsinA AtmanaH svasya\, AtmaviShayatvAt saMshayasya | na hi parasya saMshayaH pareNa chChettavyatAM prAptaH\, yena svasyeti visheShyeta | ataH AtmaviShayo.api svasyaiva bhavati | ChittvA enaM saMshayaM svavinAshahetubhUtam\, yogaM samyagdarshanopAyaM karmAnuShThAnam AtiShTha kurvityarthaH | uttiShTha cha idAnIM yuddhAya bhArata iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde j~AnakarmasannyAsayogo nAma chaturtho.adhyAyaH ||4|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye brahmayaj~na\-prashaMsA nAma chaturthaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || pa~nchamo.adhyAyaH ||} \ldq{}karmaNyakarma yaH pashyet\rdq{} (bha\. gI\. 4\-18) ityArabhya \ldq{}sa yuktaH kR^itsnakarmakR^it\rdq{} (bha\. gI\. 4\-18) \ldq{}j~nAnAgnidagdhakarmANam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-19) \ldq{}shArIraM kevalaM karma kurvan\rdq{} (bha\. gI\. 4\-21) \ldq{}yadR^ichChAlAbhasantuShTaH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-22) \ldq{}brahmArpaNaM brahma haviH\rdq{} (bha\. gI\. 4\-24) \ldq{}karmajAn viddhi tAn sarvAn\rdq{} (bha\. gI\. 4\-32) \ldq{}sarvaM karmAkhilaM pArtha\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33) \ldq{}j~nAnAgniH sarvakarmANi\rdq{} (bha\. gI\. 4\-37) \ldq{}yogasannyastakarmANam\rdq{} (bha\. gI\. 4\-41) ityetaiH vachanaiH sarvakarmasannyAsaM avochat bhagavAn | \ldq{}ChittvainaM saMshayaM yogamAtiShTha\rdq{} (bha\. gI\. 4\-42) ityanena vachanena yogaM cha karmAnuShThAnalakShaNaM anutiShTha ityuktavAn | tayorubhayoshcha karmAnuShThAnakarmasannyAsayoH sthitigativat parasparavirodhAt ekena saha kartumashakyatvAt\, kAlabhedena cha anuShThAnavidhAnAbhAvAt\, arthAt etayoH anyatarakartavyatAprAptau satyAM yat prashasyataram etayoH karmAnuShThAnakarmasannyAsayoH tat kartavyaM na itarat ityevaM manyamAnaH prashasyatarabubhutsayA arjuna uvAcha \-\- \ldq{}sannyAsaM karmaNAM kR^iShNa\rdq{} (bha\. gI\. 5\-1) ityAdinA || nanu cha AtmavidaH j~nAnayogena niShThAM pratipipAdayiShan pUrvodAhR^itaiH vachanaiH bhagavAn sarvakarmasannyAsaM avochat\, na tu anAtmaj~nasya | atashcha karmAnuShThAnakarmasannyAsayoH bhinnapuruShaviShayatvAt anyatarasya prashasyataratvabubhutsayA ayaM prashnaH anupapannaH | satyameva tvadabhiprAyeNa prashno na upapadyate ; praShTuH svAbhiprAyeNa punaH prashnaH yujyata eveti vadAmaH | katham ? pUrvodAhR^itaiH vachanaiH bhagavatA karmasannyAsasya kartavyatayA vivakShitatvAt\, prAdhAnyamantareNa cha kartAraM tasya kartavyatvAsambhavAt anAtmavidapi kartA pakShe prAptaH anUdyata eva ; na punaH AtmavitkartR^ikatvameva sannyAsasya vivakShitam\, ityevaM manvAnasya arjunasya karmAnuShThAnakarmasannyAsayoH avidvatpuruShakartR^ikatvamapi astIti pUrvoktena prakAreNa tayoH parasparavirodhAt anyatarasya kartavyatve prApte prashasyataraM cha kartavyaM na itarat iti prashasyataravividiShayA prashnaH na anupapannaH || prativachanavAkyArthanirUpaNenApi praShTuH abhiprAyaH evameveti gamyate | katham ? \ldq{}sannyAsakarmayogau niHshreyasakarau tayostu karmayogo vishiShyate\rdq{} (bha\. gI\. 5\-2) iti prativachanam | etat nirUpyaM \-\- kiM anena AtmavitkartR^ikayoH sannyAsakarmayogayoH niHshreyasakaratvaM prayojanam uktvA tayoreva kutashchit visheShAt karmasannyAsAt karmayogasya vishiShTatvam uchyate ? Ahosvit anAtmavitkartR^ikayoH sannyAsakarmayogayoH tadubhayaM uchyate ? iti | ki~nchAtaH \-\- yadi AtmavitkartR^ikayoH karmasannyAsakarmayogayoH niHshreyasakaratvam\, tayostu karmasannyAsAt karmayogasya vishiShTatvam uchyate ; yadi vA anAtmavitkartR^ikayoH sannyAsakarmayogayoH tadubhayam uchyate iti | atra uchyate \-\- AtmavitkartR^ikayoH sannyAsakarmayogayoH asambhavAt tayoH niHshreyasakaratvavachanaM tadIyAchcha karmasannyAsAt karmayogasya vishiShTatvAbhidhAnaM ityetat ubhayaM anupapannam | yadi anAtmavidaH karmasannyAsaH tatpratikUlashcha karmAnuShThAnalakShaNaH karmayogaH sambhavetAm\, tadA tayoH niHshreyasakaratvoktiH karmayogasya cha karmasannyAsAt vishiShTatvAbhidhAnaM ityetat ubhayaM upapadyeta | Atmavidastu sannyAsakarmayogayoH asambhavAt tayoH niHshreyasakaratvAbhidhAnaM karmasannyAsAchcha karmayogaH vishiShyate iti cha anupapannam || atra Aha \-\- kiM AtmavidaH sannyAsakarmayogayoH ubhayorapi asambhavaH ? Ahosvit anyatarasya asambhavaH ? yadA cha anyatarasya asambhavaH\, tadA kiM karmasannyAsasya\, uta karmayogasya ? iti ; asambhave kAraNaM cha vaktavyaM iti | atra uchyate \-\- AtmavidaH nivR^ittamithyAj~nAnatvAt viparyayaj~nAnamUlasya karmayogasya asambhavaH syAt | janmAdisarvavikriyArahitatvena niShkriyaM AtmAnam Atmatvena yo vetti tasya AtmavidaH samyagdarshanena apAstamithyAj~nAnasya niShkriyAtmasvarUpAvasthAnalakShaNaM sarvakarmasannyAsaM uktvA tadviparItasya mithyAj~nAnamUlakartR^itvAbhimAnapuraHsarasya sakriyAtmasvarUpAvasthAnarUpasya karmayogasya iha gItAshAstre tatra tatra AtmasvarUpanirUpaNapradesheShu samyagj~nAnamithyAj~nAnatatkAryavirodhAt abhAvaH pratipAdyate yasmAt\, tasmAt AtmavidaH nivR^ittamithyAj~nAnasya viparyayaj~nAnamUlaH karmayogo na sambhavatIti yuktaM uktaM syAt || keShu keShu punaH AtmasvarUpanirUpaNapradesheShu AtmavidaH karmAbhAvaH pratipAdyate iti atra uchyate \-\- \ldq{}avinAshi tu tat\rdq{} (bha\. gI\. 2\-17) iti prakR^itya \ldq{}ya enaM vetti hantAram\rdq{} (bha\. gI\. 2\-19) \ldq{}vedAvinAshinaM nityam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-21) ityAdau tatra tatra AtmavidaH karmAbhAvaH uchyate || nanu cha karmayogo.api AtmasvarUpanirUpaNapradesheShu tatra tatra pratipAdyate eva ; tadyathA \-\- \ldq{}tasmAdyudhyasva bhArata\rdq{} (bha\. gI\. 2\-18) \ldq{}svadharmamapi chAvekShya\rdq{} (bha\. gI\. 2\-31)\ldq{}karmaNyevAdhikAraste\rdq{} (bha\. gI\. 2\-47) ityAdau | atashcha kathaM AtmavidaH karmayogasya asambhavaH syAditi ? atra uchyate \-\- samyagj~nAnamithyAj~nAnatatkAryavirodhAt\, \ldq{}j~nAnayogena sA~NkhyAnAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3)ityanena sA~NkhyAnAM AtmatattvavidAm anAtmavitkartR^ikakarmayoganiShThAtaH niShkriyAtmasvarUpAvasthAnalakShaNAyAH j~nAnayoganiShThAyAH pR^ithakkaraNAt\, kR^itakR^ityatvena AtmavidaH prayojanAntarAbhAvAt\, \ldq{}tasya kAryaM na vidyate\rdq{} (bha\. gI\. 3\-17) iti kartavyAntarAbhAvavachanAchcha\, \ldq{}na karmaNAmanArambhAt\rdq{} (bha\. gI\. 3\-4) \ldq{}sannyAsastu mahAbAho duHkhamAptumayogataH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-6) ityAdinA cha Atmaj~nAnA~Ngatvena karmayogasya vidhAnAt\, \ldq{}yogArUDhasya tasyaiva shamaH kAraNamuchyate\rdq{} (bha\. gI\. 6\-3)ityanena cha utpannasamyagdarshanasya karmayogAbhAvavachanAt\, \ldq{}shArIraM kevalaM karma kurvannApnoti kilbiSham\rdq{} (bha\. gI\. 4\-21) iti cha sharIrasthitikAraNAtiriktasya karmaNo nivAraNAt\, \ldq{}naiva ki~nchitkaromIti yukto manyeta tattvavit\rdq{} (bha\. gI\. 5\-8)ityanena cha sharIrasthitimAtraprayukteShvapi darshanashravaNAdikarmasu AtmayAthAtmyavidaH \ldq{}karomi\rdq{} iti pratyayasya samAhitachetastayA sadA akartavyatvopadeshAt AtmatattvavidaH samyagdarshanaviruddho mithyAj~nAnahetukaH karmayogaH svapne.api na sambhAvayituM shakyate yasmAt\, tasmAt anAtmavitkartR^ikayoreva sannyAsakarmayogayoH niHshreyasakaratvavachanam\, tadIyAchcha karmasannyAsAt pUrvoktAtmavitkartR^ikasarvakarmasannyAsavilakShaNAt satyeva kartR^itvavij~nAne karmaikadeshaviShayAt yamaniyamAdisahitatvena cha duranuShTheyAt sukaratvena cha karmayogasya vishiShTatvAbhidhAnam ityevaM prativachanavAkyArthanirUpaNenApi pUrvoktaH praShTurabhiprAyaH nishchIyate iti sthitam || \ldq{}jyAyasI chetkarmaNaste\rdq{} (bha\. gI\. 3\-1) ityatra j~nAnakarmaNoH saha asambhave \ldq{}yachChreya etayoH tadbrUhi\rdq{} (bha\. gI\. 3\-2) ityevaM pR^iShTo.arjunena bhagavAn sA~NkhyAnAM sannyAsinAM j~nAnayogena niShThA punaH karmayogena yoginAM niShThA prokteti nirNayaM chakAra | \ldq{}na cha sannyasanAdeva kevalAt siddhiM samadhigachChati\rdq{} (bha\. gI\. 3\-4) iti vachanAt j~nAnasahitasya siddhisAdhanatvaM iShTam\rdq{} karmayogasya cha\, vidhAnAt | j~nAnarahitasya sannyAsaH shreyAn\, kiM vA karmayogaH shreyAn ?\rdq{} iti etayoH visheShabubhutsayA \-\- arjuna uvAcha \-\- sannyAsaM karmaNAM kR^iShNa punaryogaM cha shaMsasi | yachChreya etayorekaM tanme brUhi sunishchitam || 5\-1|| sannyAsaM parityAgaM karmaNAM shAstrIyANAM anuShTheyavisheShANAM shaMsasi prashaMsasi kathayasi ityetat | punaH yogaM cha teShAmeva anuShThAnam avashyakartavyaM shaMsasi | ataH me katarat shreyaH iti saMshayaH \-\- kiM karmAnuShThAnaM shreyaH\, kiM vA taddhAnaM iti | prashasyataraM cha anuShTheyam | atashcha yat shreyaH prashasyataraM etayoH karmasannyAsakarmayogayoH yadanuShThAnAt shreyovAptiH mama syAditi manyase\, tat ekaM anyataraM saha ekapuruShAnuShTheyatvAsambhavAt me brUhi sunishchitaM abhipretaM taveti || svAbhiprAyaM AchakShANo nirNayAya shrIbhagavAnuvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- sannyAsaH karmayogashcha niHshreyasakarAvubhau | tayostu karmasannyAsAtkarmayogo vishiShyate || 5\-2|| sannyAsaH karmaNAM parityAgaH karmayogashcha teShAmanuShThAnaM tau ubhau api niHshreyasakarau mokShaM kurvAte j~nAnotpattihetutvena | ubhau yadyapi niHshreyasakarau\, tathApi tayostu niHshreyasahetvoH karmasannyAsAt kevalAt karmayogo vishiShyate iti karmayogaM stauti || kasmAt iti Aha \-\- j~neyaH sa nityasannyAsI yo na dveShTi na kA~NkShati | nirdvandvo hi mahAbAho sukhaM bandhAtpramuchyate || 5\-3|| j~neyaH j~nAtavyaH sa karmayogI nityasannyAsI iti yo na dveShTi ki~nchit na kA~NkShati duHkhasukhe tatsAdhane cha | evaMvidho yaH\, karmaNi vartamAno.api sa nityasannyAsI iti j~nAtavyaH ityarthaH | nirdvandvaH dvandvavarjitaH hi yasmAt mahAbAho sukhaM bandhAt anAyAsena pramuchyate || sannyAsakarmayogayoH bhinnapuruShAnuShTheyayoH viruddhayoH phale.api virodho yuktaH\, na tu ubhayoH niHshreyasakaratvameva iti prApte idaM uchyate \-\- sA~Nkhyayogau pR^ithagbAlAH pravadanti na paNDitAH | ekamapyAsthitaH samyagubhayorvindate phalam || 5\-4|| sA~Nkhyayogau pR^ithak viruddhabhinnaphalau bAlAH pravadanti na paNDitAH | paNDitAstu j~nAnina ekaM phalaM aviruddhaM ichChanti | katham ? ekamapi sA~NkhyayogayoH samyak AsthitaH samyaganuShThitavAn ityarthaH\, ubhayoH vindate phalam | ubhayoH tadeva hi niHshreyasaM phalam ; ataH na phale virodhaH asti || nanu sannyAsakarmayogashabdena prastutya sA~NkhyayogayoH phalaikatvaM kathaM iha aprakR^itaM bravIti ? naiSha doShaH \-\- yadyapi arjunena sannyAsaM karmayogaM cha kevalaM abhipretya prashnaH kR^itaH\, bhagavAMstu tadaparityAgenaiva svAbhipretaM cha visheShaM saMyojya shabdAntaravAchyatayA prativachanaM dadau \ldq{}sA~Nkhyayogau\rdq{} iti | tau eva sannyAsakarmayogau j~nAnatadupAyasamabuddhitvAdisaMyuktau sA~NkhyayogashabdavAchyau iti bhagavato matam | ataH na aprakR^itaprakriyeti || ekasyApi samyaganuShThAnAt katham ubhayoH phalaM vindate iti uchyate \-\- yatsA~NkhyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gamyate | ekaM sA~NkhyaM cha yogaM cha yaH pashyati sa pashyati || 5\-5|| yat sA~NkhyaiH j~nAnaniShThaiH sannyAsibhiH prApyate sthAnaM mokShAkhyam\, tat yogairapi j~nAnaprAptyupAyatvena Ishvare samarpya karmANi AtmanaH phalaM anabhisandhAya anutiShThanti ye te yogAH yoginaH tairapi paramArthaj~nAnasannyAsaprAptidvAreNa gamyate ityabhiprAyaH | ataH ekaM sA~NkhyaM cha yogaM cha yaH pashyati phalaikatvAt sa pashyati samyak pashyatItyarthaH || evaM tarhi yogAt sannyAsa eva vishiShyate ; kathaM tarhi idamuktaM \ldq{}tayostu karmasannyAsAt karmayogo vishiShyate\rdq{} (bha\. gI\. 5\-2) iti ? shR^iNu tatra kAraNaM \-\- tvayA pR^iShTaM kevalaM karmasannyAsaM karmayogaM cha abhipretya tayoH anyataraH kaH shreyAn iti | tadanurUpaM prativachanaM mayA uktaM karmasannyAsAt karmayogaH vishiShyate iti j~nAnaM anapekShya | j~nAnApekShastu sannyAsaH sA~Nkhyamiti mayA abhipretaH | paramArthayogashcha sa eva | yastu karmayogaHvaidikaH sa cha tAdarthyAt yogaH sannyAsa iti cha upacharyate | kathaM tAdarthyaM iti uchyate \-\- sannyAsastu mahAbAho duHkhamAptumayogataH | yogayukto munirbrahma nachireNAdhigachChati || 5\-6|| sannyAsastu pAramArthikaH he mahAbAho duHkhaM AptuM prAptuM ayogataH yogena vinA | yogayuktaH vaidikena karmayogena IshvarasamarpitarUpeNa phalanirapekSheNa yuktaH\, muniH mananAt IshvarasvarUpasya muniH\, brahma \-\- paramAtmaj~nAnaniShThAlakShaNatvAt prakR^itaH sannyAsaH brahma uchyate\, \rdq{}nyAsa iti brahmA brahmA hi paraH\rdq{} (tai\. nA\. 78) iti shruteH \-\- brahma paramArthasannyAsaM paramArthaj~nAnaniShThAlakShaNaM nachireNa kShiprameva adhigachChati prApnoti | ataH mayA uktam \ldq{}karmayogo vishiShyate\rdq{} (bha\. gI\. 5\-2) iti || yadA punaH ayaM samyagj~nAnaprAptyupAyatvena \-\- yogayukto vishuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH | sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate || 5\-7|| yogena yuktaH yogayuktaH\, vishuddhAtmA vishuddhasattvaH\, vijitAtmA vijitadehaH\, jitendriyashcha\, sarvabhUtAtmabhUtAtmA sarveShAM brahmAdInAM stambaparyantAnAM bhUtAnAM AtmabhUtaH AtmA pratyakchetano yasya saH sarvabhUtAtmabhUtAtmA samyagdarshItyarthaH\, sa tatraivaM vartamAnaH lokasa~NgrahAya karma kurvannapi na lipyate na karmabhiH badhyate ityarthaH || na cha asau paramArthataH karotItyataH \-\- naiva ki~nchitkaromIti yukto manyeta tattvavit | pashya~nshR^iNvanspR^isha~njighrannashnangachChansvapa~nshvasan || 5\-8|| pralapan visR^ijangR^ihNannunmiShannimiShannapi | indriyANIndriyArtheShu vartanta iti dhArayan || 5\-9|| naiva ki~nchit karomIti yuktaH samAhitaH san manyeta chintayet\, tattvavit Atmano yAthAtmyaM tattvaM vettIti tattvavit paramArthadarshItyarthaH || kadA kathaM vA tattvamavadhArayan manyeta iti\, uchyate \-\- pashyanniti | manyeta iti pUrveNa sambandhaH | yasya evaM tattvavidaH sarvakAryakaraNacheShTAsu karmasu akarmaiva\, pashyataH samyagdarshinaH tasya sarvakarmasannyAse eva adhikAraH\, karmaNaH abhAvadarshanAt | na hi mR^igatR^iShNikAyAM udakabuddhyA pAnAya pravR^ittaH udakAbhAvaj~nAne.api tatraiva pAnaprayojanAya pravartate || yastu punaH atattvavit pravR^ittashcha karmayoge \-\- brahmaNyAdhAya karmANi sa~NgaM tyaktvA karoti yaH | lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhasA || 5\-10|| brahmaNi Ishvare AdhAya nikShipya \ldq{}tadarthaM karma karomi\rdq{} iti bhR^itya iva svAmyarthaM sarvANi karmANi mokShe.api phale sa~NgaM tyaktvA karoti yaH sarvakarmANi\, lipyate na sa pApena na sambadhyate padmapatramiva ambhasA udakena | kevalaM sattvashuddhimAtrameva phalaM tasya karmaNaH syAt || yasmAt \-\- kAyena manasA buddhyA kevalairindriyairapi | yoginaH karma kurvanti sa~NgaM tyaktvAtmashuddhaye || 5\-11|| kAyena dehena manasA buddhyA cha kevalaiH mamatvavarjitaiH \ldq{}IshvarAyaiva karma karomi\, na mama phalAya\rdq{} iti mamatvabuddhishUnyaiH indriyairapi \-\- kevalashabdaH kAyAdibhirapi pratyekaM sambadhyate \-\- sarvavyApAreShu mamatAvarjanAya | yoginaH karmiNaH karma kurvanti sa~NgaM tyaktvA phalaviShayam Atmashuddhaye sattvashuddhaye ityarthaH | tasmAt tatraiva tava adhikAraH iti kuru karmaiva || yasmAchcha \-\- yuktaH karmaphalaM tyaktvA shAntimApnoti naiShThikIm | ayuktaH kAmakAreNa phale sakto nibadhyate || 5\-12|| yuktaH \ldq{}IshvarAya karmANi karomi na mama phalAya\rdq{} ityevaM samAhitaH san karmaphalaM tyaktvA parityajya shAntiM mokShAkhyAM Apnoti naiShThikIM niShThAyAM bhavAM sattvashuddhij~nAnaprAptisarvakarmasannyAsaj~nAnaniShThAkrameNeti vAkyasheShaH | yastu punaH ayuktaH asamAhitaH kAmakAreNa karaNaM kAraH kAmasya kAraH kAmakAraH tena kAmakAreNa\, kAmapreritatayetyarthaH\, \ldq{}mama phalAya idaM karomi karma\rdq{} ityevaM phale saktaH nibadhyate | ataH tvaM yukto bhava ityarthaH || yastu paramArthadarshI saH \-\- sarvakarmANi manasA sannyasyAste sukhaM vashI | navadvAre pure dehI naiva kurvanna kArayan || 5\-13|| sarvANi karmANi sarvakarmANi sannyasya parityajya nityaM naimittikaM kAmyaM pratiShiddhaM cha tAni sarvANi karmANi manasA vivekabuddhyA\, karmAdau akarmasandarshanena santyajyetyarthaH\, Aste tiShThati sukham | tyaktavA~NmanaHkAyacheShTaH nirAyAsaH prasannachittaH AtmanaH anyatra nivR^ittasarvabAhyaprayojanaH iti \ldq{}sukhaM Aste\rdq{} ityuchyate | vashI jitendriya ityarthaH | kva kathaM Aste iti\, Aha \-\- navadvAre pure | sapta shIrShaNyAni Atmana upalabdhidvArANi\, arvAk dve mUtrapurIShavisargArthe\, taiH dvAraiH navadvAraM puraM uchyate sharIram\, puramiva puram\, AtmaikasvAmikam\, tadarthaprayojanaishcha indriyamanobuddhiviShayaiH anekaphalavij~nAnasya utpAdakaiH paurairiva adhiShThitam | tasmin navadvAre pure dehI sarvaM karma sannyasya Aste ; kiM visheShaNena ? sarvo hi dehI sannyAsI asannyAsI vA dehe eva Aste ; tatra anarthakaM visheShaNamiti | uchyate \-\- yastu aj~naH dehI dehendriyasa~NghAtamAtrAtmadarshI sa sarvo.api \ldq{}gehe bhUmau Asane vA Ase\rdq{} iti manyate | na hi dehamAtrAtmadarshinaH gehe iva dehe Ase iti pratyayaH sambhavati | dehAdisa~NghAtavyatiriktAtmadarshinastu \ldq{}dehe Ase\rdq{} iti pratyayaH upapadyate | parakarmaNAM cha parasmin Atmani avidyayA adhyAropitAnAM vidyayA vivekaj~nAnena manasA sannyAsa upapadyate | utpannavivekaj~nAnasya sarvakarmasannyAsino.api gehe iva dehe eva navadvAre pure AsanaM prArabdhaphalakarmasaMskArasheShAnuvR^ittyA deha eva visheShavij~nAnotpatteH | dehe eva Aste iti astyeva visheShaNaphalam\, vidvadavidvatpratyayabhedApekShatvAt || yadyapi kAryakaraNakarmANi avidyayA Atmani adhyAropitAni \ldq{}sannyasyAste\rdq{} ityuktam\, tathApi AtmasamavAyi tu kartR^itvaM kArayitR^itvaM cha syAt iti Asha~Nkya Aha \-\- naiva kurvan svayam\, na cha kAryakaraNAni kArayan kriyAsu pravartayan | kiM yat tat kartR^itvaM kArayitR^itvaM cha dehinaH svAtmasamavAyi sat sannyAsAt na sambhavati\, yathA gachChato gatiH gamanavyApAraparityAge na syAt tadvat ? kiM vA svata eva AtmanaH na asti iti ? atra uchyate \-\- na asti AtmanaH svataH kartR^itvaM kArayitR^itvaM cha | uktaM hi \ldq{}avikAryo.ayamuchyate\rdq{} (bha\. gI\. 2\-25) \ldq{}sharIrastho.api na karoti na lipyate\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) iti | \ldq{}dhyAyatIva lelAyatIva\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-3\-7) iti shruteH || ki~ncha\-\- na kartR^itvaM na karmANi lokasya sR^ijati prabhuH | na karmaphalasaMyogaM svabhAvastu pravartate || 5\-14|| na kartR^itvaM svataH kuru iti nApi karmANi rathaghaTaprAsAdAdIni IpsitatamAni lokasya sR^ijati utpAdayati prabhuH AtmA | nApi rathAdi kR^itavataH tatphalena saMyogaM na karmaphalasaMyogam | yadi ki~nchidapi svataH na karoti na kArayati cha dehI\, kaH tarhi kurvan kArayaMshcha pravartate iti\, uchyate \-\- svabhAvastu svo bhAvaH svabhAvaH avidyAlakShaNA prakR^itiH mAyA pravartate \ldq{}daivI hi\rdq{} (bha\. gI\. 7\-14) ityAdinA vakShyamANA || paramArthatastu \-\- nAdatte kasyachitpApaM na chaiva sukR^itaM vibhuH | aj~nAnenAvR^itaM j~nAnaM tena muhyanti jantavaH || 5\-15|| na Adatte na cha gR^ihNAti bhaktasyApi kasyachit pApam | na chaiva Adatte sukR^itaM bhaktaiH prayuktaM vibhuH | kimarthaM tarhi bhaktaiH pUjAdilakShaNaM yAgadAnahomAdikaM cha sukR^itaM prayujyate ityAha \-\- aj~nAnena AvR^itaM j~nAnaM vivekavij~nAnam\, tena muhyanti \ldq{}karomi kArayAmi bhokShye bhojayAmi\rdq{} ityevaM mohaM gachChanti avivekinaH saMsAriNo jantavaH || j~nAnena tu tadaj~nAnaM yeShAM nAshitamAtmanaH | teShAmAdityavajj~nAnaM prakAshayati tatparam || 5\-16|| j~nAnena tu yena aj~nAnena AvR^itAH muhyanti jantavaH tat aj~nAnaM yeShAM jantUnAM vivekaj~nAnena AtmaviShayeNa nAshitaM AtmanaH bhavati\, teShAM jantUnAM Adityavat yathA AdityaH samastaM rUpajAtaM avabhAsayati tadvat j~nAnaM j~neyaM vastu sarvaM prakAshayati tat paraM paramArthatattvam || yat paraM j~nAnaM prakAshitaM \-\- tadbuddhyastadAtmAnastanniShThAstatparAyaNAH | gachChantyapunarAvR^ittiM j~nAnanirdhUtakalmaShAH || 5\-17|| tasmin brahmaNi gatA buddhiH yeShAM te tadbuddhayaH\, tadAtmAnaH tadeva paraM brahma AtmA yeShAM te tadAtmAnaH\, tanniShThAH niShThA abhiniveshaH tAtparyaM sarvANi karmANi sannyasya tasmin brahmaNyeva avasthAnaM yeShAM te tanniShThAH\, tatparAyaNAshcha tadeva paraM ayanaM parA gatiH yeShAM bhavati te tatparAyaNAH kevalAtmarataya ityarthaH | yeShAM j~nAnena nAshitaM AtmanaH aj~nAnaM te gachChanti evaMvidhAH apunarAvR^ittiM apunardehasambandhaM j~nAnanirdhUtakalmaShAH yathoktena j~nAnena nirdhUtaH nAshitaH kalmaShaH pApAdisaMsArakAraNadoShaH yeShAM te j~nAnanirdhUtakalmaShAH yatayaH ityarthaH || yeShAM j~nAnena nAshitaM AtmanaH aj~nAnaM te paNDitAH kathaM tattvaM pashyanti ityuchyate \-\- vidyAvinayasampanne brAhmaNe gavi hastini | shuni chaiva shvapAke cha paNDitAH samadarshinaH || 5\-18|| vidyAvinayasampanne vidyA cha vinayashcha vidyAvinayau\, vinayaH upashamaH\, tAbhyAM vidyAvinayAbhyAM sampannaH vidyAvinayasampannaH vidvAn vinItashcha yo brAhmaNaH tasmin brAhmaNe gavi hastini shuni chaiva shvapAke cha paNDitAH samadarshinaH | vidyAvinayasampanne uttamasaMskAravati brAhmaNe sAttvike\, madhyamAyAM cha rAjasyAM gavi\, saMskArahInAyAM atyantameva kevalatAmase hastyAdau cha\, sattvAdiguNaiH tajjaishcha saMskAraiH tathA rAjasaiH tathA tAmasaishcha saMskAraiH atyantameva aspR^iShTaM samaM ekaM avikriyaM tat brahma draShTuM shIlaM yeShAM te paNDitAH samadarshinaH || nanu abhojyAnnAH te doShavantaH\, \rdq{}samAsamAbhyAM viShamasame pUjAtaH\rdq{} (gau\. dha\. 2\-8\-20 ; 17\-18) iti smR^iteH | na te doShavantaH | katham ? \-\- ihaiva tairjitaH sargo yeShAM sAmye sthitaM manaH | nirdoShaM hi samaM brahma tasmAdbrahmaNi te sthitAH || 5\-19|| iha eva jIvadbhireva taiH samadarshibhiH paNDitaiH jitaH vashIkR^itaH sargaH janma\, yeShAM sAmye sarvabhUteShu brahmaNi samabhAve sthitaM nishchalIbhUtaM manaH antaHkaraNam | nirdoShaM yadyapi doShavatsu shvapAkAdiShu mUDhaiH taddoShaiH doShavat iva vibhAvyate\, tathApi taddoShaiH aspR^iShTaM iti nirdoShaM doShavarjitaM hi yasmAt ; nApi svaguNabhedabhinnam\, nirguNatvAt chaitanyasya | vakShyati cha bhagavAn ichChAdInAM kShetradharmatvam\, \ldq{}anAditvAnnirguNatvAt\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) iti cha | nApi antyA visheShAH Atmano bhedakAH santi\, pratisharIraM teShAM sattve pramANAnupapatteH | ataH samaM brahma ekaM cha | tasmAt brahmaNi eva te sthitAH | tasmAt na doShagandhamAtramapi tAn spR^ishati\, dehAdisa~NghAtAtmadarshanAbhimAnAbhAvAt teShAm | dehAdisa~NghAtAtmadarshanAbhimAnavadviShayaM tu tat sUtram \rdq{}samAsamAbhyAM viShamasame pUjAtaH\rdq{} (gau\. dha\. 2\-8\-20) iti\, pUjAviShayatvena visheShaNAt | dR^ishyate hi brahmavit ShaDa~Ngavit chaturvedavit iti pUjAdAnAdau guNavisheShasambandhaH kAraNam | brahma tu sarvaguNadoShasambandhavarjitamityataH \ldq{}brahmaNi te sthitAH\rdq{} iti yuktam | karmaviShayaM cha \rdq{}samAsamAbhyAm\rdq{} (gau\. dha\. 2\-8\-20) ityAdi | idaM tu sarvakarmasannyAsaviShayaM prastutam\, \ldq{}sarvakarmANi manasA\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) ityArabhya adhyAyaparisamApteH || yasmAt nirdoShaM samaM brahma AtmA\, tasmAt \-\- na prahR^iShyetpriyaM prApya nodvijetprApya chApriyam | sthirabuddhirasammUDho brahmavidbrahmaNi sthitaH || 5\-20|| na prahR^iShyet praharShaM na kuryAt priyaM iShTaM prApya labdhvA | na udvijet prApya cha apriyaM aniShTaM labdhvA | dehamAtrAtmadarshinAM hi priyApriyaprAptI harShaviShAdau kurvAte\, na kevalAtmadarshinaH\, tasya priyApriyaprAptyasambhavAt | ki~ncha \-\- \ldq{}sarvabhUteShu ekaH samaH nirdoShaH AtmA\rdq{} iti sthirA nirvichikitsA buddhiH yasya saH sthirabuddhiH asammUDhaH sammohavarjitashcha syAt yathoktabrahmavit brahmaNi sthitaH\, akarmakR^it sarvakarmasannyAsI ityarthaH || ki~ncha\, brahmaNi sthitaH \-\- bAhyasparsheShvasaktAtmA vindatyAtmani yatsukham | sa brahmayogayuktAtmA sukhamakShayamashnute || 5\-21|| bAhyasparsheShu bAhyAshcha te sparshAshcha bAhyasparshAH spR^ishyante iti sparshAH shabdAdayo viShayAH teShu bAhyasparsheShu\, asaktaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH ayaM asaktAtmA viShayeShu prItivarjitaH san vindati labhate Atmani yat sukhaM tat vindati ityetat | sa brahmayogayuktAtmA brahmaNi yogaH samAdhiH brahmayogaH tena brahmayogena yuktaH samAhitaH tasmin vyApR^itaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH brahmayogayuktAtmA\, sukhaM akShayaM ashnute vyApnoti | tasmAt bAhyaviShayaprIteH kShaNikAyAH indriyANi nivartayet Atmani akShayasukhArthI ityarthaH || itashcha nivartayet \-\- ye hi saMsparshajA bhogA duHkhayonaya eva te | AdyantavantaH kaunteya na teShu ramate budhaH || 5\-22|| ye hi yasmAt saMsparshajAH viShayendriyasaMsparshebhyo jAtAH bhogA bhuktayaH duHkhayonaya eva te\, avidyAkR^itatvAt | dR^ishyante hi AdhyAtmikAdIni duHkhAni tannimittAnyeva | yathA ihaloke tathA paraloke.api iti gamyate evashabdAt | na saMsAre sukhasya gandhamAtramapi asti iti buddhvA viShayamR^igatR^iShNikAyA indriyANi nivartayet | na kevalaM duHkhayonaya eva\, Adyantavantashcha\, AdiH viShayendriyasaMyogo bhogAnAM antashcha tadviyoga eva ; ataH AdyantavantaH anityAH\, madhyakShaNabhAvitvAt ityarthaH | kaunteya\, na teShu bhogeShu ramate budhaH vivekI avagataparamArthatattvaH ; atyantamUDhAnAmeva hi viShayeShu ratiH dR^ishyate\, yathA pashuprabhR^itInAm || ayaM cha shreyomArgapratipakShI kaShTatamo doShaH sarvAnarthaprAptihetuH durnivArashcha iti tatparihAre yatnAdhikyaM kartavyaM ityAha bhagavAn \-\- shaknotIhaiva yaH soDhuM prAkCharIravimokShaNAt | kAmakrodhodbhavaM vegaM sa yuktaH sa sukhI naraH || 5\-23|| shaknoti utsahate ihaiva jIvanneva yaH soDhuM prasahituM prAk pUrvaM sharIravimokShaNAt A maraNAt ityarthaH | maraNasImAkaraNaM jIvato.avashyambhAvi hi kAmakrodhodbhavo vegaH\, anantanimittavAn hi saH iti yAvat maraNaM tAvat na visrambhaNIya ityarthaH | kAmaH indriyagocharaprApte iShTe viShaye shrUyamANe smaryamANe vA anubhUte sukhahetau yA gardhiH tR^iShNA sa kAmaH ; krodhashcha AtmanaH pratikUleShu duHkhahetuShu dR^ishyamAneShu shrUyamANeShu smaryamANeShu vA yo dveShaH saH krodhaH ; tau kAmakrodhau udbhavo yasya vegasya saH kAmakrodhodbhavaH vegaH | romA~nchanaprahR^iShTanetravadanAdili~NgaH antaHkaraNaprakShobharUpaH kAmodbhavo vegaH\, gAtraprakampaprasvedasandaShToShThapuTaraktanetrAdili~NgaH krodhodbhavo vegaH\, taM kAmakrodhodbhavaM vegaM yaH utsahate prasahate soDhuM prasahitum\, saH yuktaH yogI sukhI cha iha loke naraH || kathambhUtashcha brahmaNi sthitaH brahma prApnoti iti Aha bhagavAn \-\- yo.antaHsukho.antarArAmastathAntarjyotireva yaH | sa yogI brahmanirvANaM brahmabhUto.adhigachChati || 5\-24|| yaH antaHsukhaH antaH Atmani sukhaM yasya saH antaHsukhaH\, tathA antareva Atmani ArAmaH AramaNaM krIDA yasya saH antarArAmaH\, tathA eva antaH eva Atmanyeva jyotiH prakAsho yasya saH antarjyotireva\, yaH IdR^ishaH saH yogI brahmanirvANaM brahmaNi nirvR^itiM mokShaM iha jIvanneva brahmabhUtaH san adhigachChati prApnoti || ki~ncha \-\- labhante brahmanirvANamR^iShayaH kShINakalmaShAH | ChinnadvaidhA yatAtmAnaH sarvabhUtahite ratAH || 5\-25|| labhante brahmanirvANaM mokShaM R^iShayaH samyagdarshinaH sannyAsinaH kShINakalmaShAH kShINapApAH nirdoShAH ChinnadvaidhAH ChinnasaMshayAH yatAtmAnaH saMyatendriyAH sarvabhUtahite ratAH sarveShAM bhUtAnAM hite AnukUlye ratAH ahiMsakA ityarthaH || ki~ncha \-\- kAmakrodhaviyuktAnAM yatInAM yatachetasAm | abhito brahmanirvANaM vartate viditAtmanAm || 5\-26|| kAmakrodhaviyuktAnAM kAmashcha krodhashcha kAmakrodhau tAbhyAM viyuktAnAM yatInAM sannyAsinAM yatachetasAM saMyatAntaHkaraNAnAM abhitaH ubhayataH jIvatAM mR^itAnAM cha brahmanirvANaM mokSho vartate viditAtmanAM viditaH j~nAtaH AtmA yeShAM te viditAtmAnaH teShAM viditAtmanAM samyagdarshinAmityarthaH || samyagdarshananiShThAnAM sannyAsinAM sadyaH muktiH uktA | karmayogashcha IshvarArpitasarvabhAvena Ishvare brahmaNi AdhAya kriyamANaH sattvasuddhij~nAnaprAptisarvakarmasannyAsakrameNa mokShAya iti bhagavAn pade pade abravIt\, vakShyati cha | atha idAnIM dhyAnayogaM samyagdarshanasya antara~NgaM vistareNa vakShyAmi iti tasya sUtrasthAnIyAn shlokAn upadishati sma \-\- sparshAnkR^itvA bahirbAhyAMshchakShushchaivAntare bhruvoH | prANApAnau samau kR^itvA nAsAbhyantarachAriNau || 5\-27|| yatendriyamanobuddhirmunirmokShaparAyaNaH | vigatechChAbhayakrodho yaH sadA mukta eva saH || 5\-28|| sparshAn shabdAdIn kR^itvA bahiH bAhyAn \-\- shrotrAdidvAreNa antaH buddhau praveshitAH shabdAdayaH viShayAH tAn achintayataH shabdAdayo brAhyA bahireva kR^itAH bhavanti \-\- tAn evaM bahiH kR^itvA chakShushchaiva antare bhruvoH \ldq{}kR^itvA\rdq{} iti anuShajyate | tathA prANApAnau nAsAbhyantarachAriNau samau kR^itvA\, yatendriyamanobuddhiH yatAni saMyatAni indriyANi manaH buddhishcha yasya saH yatendriyamanobuddhiH\, mananAt muniH sannyAsI\, mokShaparAyaNaH evaM dehasaMsthAnAt mokShaparAyaNaH mokSha eva paraM ayanaM parA gatiH yasya saH ayaM mokShaparAyaNo muniH bhavet | vigatechChAbhayakrodhaH ichChA cha bhayaM cha krodhashcha ichChAbhayakrodhAH te vigatAH yasmAt saH vigatechChAbhayakrodhaH\, yaH evaM vartate sadA sannyAsI\, mukta eva saH na tasya mokShAyAnyaH kartavyo.asti || evaM samAhitachittena kiM vij~neyaM iti\, uchyate \-\- bhoktAraM yaj~natapasAM sarvalokamaheshvaram | suhR^idaM sarvabhUtAnAM j~nAtvA mAM shAntimR^ichChati || 5\-29|| bhoktAraM yaj~natapasAM yaj~nAnAM tapasAM cha kartR^irUpeNa devatArUpeNa cha\, sarvalokamaheshvaraM sarveShAM lokAnAM mahAntaM IshvaraM suhR^idaM sarvabhUtAnAM sarvaprANinAM pratyupakAranirapekShatayA upakAriNaM sarvabhUtAnAM hR^idayeshayaM sarvakarmaphalAdhyakShaM sarvapratyayasAkShiNaM mAM nArAyaNaM j~nAtvA shAntiM sarvasaMsAroparatiM R^ichChati prApnoti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde karmasannyAsayogo nAma pa~chamo.adhyAyaH ||5|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye prakR^iti\-garbhaH nAma pa~nchamaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || ShaShTho.adhyAyaH ||} atItAnantarAdhyAyAnte dhyAnayogasya samyagdarshanaM prati antara~Ngasya sUtrabhUtAH shlokAH\ldq{}sparshAn kR^itvA bahiH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-27) ityAdayaH upadiShTAH | teShAM vR^ittisthAnIyaH ayaM ShaShTho.adhyAyaH Arabhyate | tatra dhyAnayogasya bahira~NgaM karma iti\, yAvat dhyAnayogArohaNasamarthaH tAvat gR^ihasthena adhikR^itena kartavyaM karma ityataH tat stauti \-\- anAshrita iti || nanu kimarthaM dhyAnayogArohaNasImAkaraNam\, yAvatA anuShTheyameva vihitaM karma yAvajjIvam | na\, \ldq{}ArurukShormuneryogaM karma kAraNamuchyate\rdq{} (bha\. gI\. 6\-3) iti visheShaNAt\, ArUDhasya cha shamenaiva sambandhakaraNAt | ArurukShoH ArUDhasya cha shamaH karma cha ubhayaM kartavyatvena abhipretaM chetsyAt\, tadA \ldq{}ArurukShoH\rdq{} \ldq{}ArUDhasya cha\rdq{} iti shamakarmaviShayabhedena visheShaNaM vibhAgakaraNaM cha anarthakaM syAt || tatra AshramiNAM kashchit yogamArurukShuH bhavati\, ArUDhashcha kashchit\, anye na ArurukShavaH na cha ArUDhAH ; tAnapekShya \ldq{}ArurukShoH\rdq{} \ldq{}ArUDhasya cha\rdq{} iti visheShaNaM vibhAgakaraNaM cha upapadyata eveti chet\, na ; \ldq{}tasyaiva\rdq{} iti vachanAt\, punaH yogagrahaNAchcha \ldq{}yogArUDhasya\rdq{} iti ; ya AsIt pUrvaM yogamArurukShuH\, tasyaiva ArUDhasya shama eva kartavyaH kAraNaM yogaphalaM prati uchyate iti | ato na yAvajjIvaM kartavyatvaprAptiH kasyachidapi karmaNaH | yogavibhraShTavachanAchcha \-\- gR^ihasthasya chet karmiNo yogo vihitaH ShaShThe adhyAye\, saH yogavibhraShTo.api karmagatiM karmaphalaM prApnoti iti tasya nAshAsha~NkA anupapannA syAt | avashyaM hi kR^itaM karma kAmyaM nityaM vA \-\- mokShasya nityatvAt anArabhyatve \-\- svaM phalaM Arabhata eva | nityasya cha karmaNaH vedapramANAvabuddhatvAt phalena bhavitavyam iti avochAma\, anyathA vedasya Anarthakyaprasa~NgAt iti | na cha karmaNi sati ubhayavibhraShTavachanam\, arthavat karmaNo vibhraMshakAraNAnupapatteH || karma kR^itaM Ishvare sannyasya ityataH kartuH karma phalaM nArabhata iti chet\, na ; Ishvare sannyAsasya adhikataraphalahetutvopapatteH || mokShAyaiva iti chet\, svakarmaNAM kR^itAnAM Ishvare sannyAso mokShAyaiva\, na phalAntarAya yogasahitaH ; yogAchcha vibhraShTaH ; ityataH taM prati nAshAsha~NkA yuktaiva iti chet\, na ;\ldq{}ekAkI yatachittAtmA nirAshIraparigrahaH\rdq{} (bha\. gI\. 6\-10) \ldq{}brahmachArivrate sthitaH\rdq{} (bha\. gI\. 6\-14) iti karmasannyAsavidhAnAt | na cha atra dhyAnakAle strIsahAyatvAsha~NkA\, yena ekAkitvaM vidhIyate | na cha gR^ihasthasya \ldq{}nirAshIraparigrahaH\rdq{} ityAdivachanaM anukUlam | ubhayavibhraShTaprashnAnupapatteshcha || anAshrita ityanena karmiNa eva sannyAsitvaM yogitvaM cha uktam\, pratiShiddhaM cha niragneH akriyasya cha sannyAsitvaM yogitvaM cheti chet\, na ; dhyAnayogaM prati bahira~Ngasya yataH karmaNaH phalAkA~NkShAsannyAsastutiparatvAt | na kevalaM niragniH akriyaH eva sannyAsI yogI cha | kiM tarhi ? karmyapi\, karmaphalAsa~NgaM sannyasya karmayogaM anutiShThan sattvashuddhyartham\, \ldq{}sa sannyAsI cha yogI cha bhavati\rdq{} iti stUyate | na cha ekena vAkyena karmaphalAsa~NgasannyAsastutiH chaturthAshramapratiShedhashcha upapadyate | na cha prasiddhaM niragneH akriyasya paramArthasannyAsinaH shrutismR^itipurANetihAsayogashAstreShu vihitaM sannyAsitvaM yogitvaM cha pratiShedhati bhagavAn | svavachanavirodhAchcha \-\- \ldq{}sarvakarmANi manasA sannnyasya \. \. \. naiva kurvanna kArayan Aste\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) \ldq{}maunI santuShTo yena kenachit aniketaH sthiramatiH\rdq{} (bha\. gI\. 12\-19) \ldq{}vihAya kAmAnyaH sarvAn pumAMshcharati niHspR^ihaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-71) \ldq{}sarvArambhaparityAgI\rdq{} (bha\. gI\. 12\-16) iti cha tatra tatra bhagavatA svavachanAni darshitAni ; taiH virudhyeta chaturthAshramapratiShedhaH | tasmAt muneH yogaM ArurukShoH pratipannagArhasthyasya agnihotrAdikarma phalanirapekShaM anuShThIyamAnaM dhyAnayogArohaNasAdhanatvaM sattvashuddhidvAreNa pratipadyate iti \ldq{}sa sannyAsI cha yogI cha\rdq{} iti stUyate || shrIbhagavAnuvAcha \-\- anAshritaH karmaphalaM kAryaM karma karoti yaH | sa sannyAsI cha yogI cha na niragnirna chAkriyaH || 6\-1|| anAshritaH na AshritaH anAshritaH | kim ? karmaphalaM karmaNAM phalaM karmaphalaM yat tadanAshritaH\, karmaphalatR^iShNArahita ityarthaH | yo hi karmaphale tR^iShNAvAn saH karmaphalamAshrito bhavati\, ayaM tu tadviparItaH\, ataH anAshritaH karmaphalam | evambhUtaH san kAryaM kartavyaM nityaM kAmyaviparItaM agnihotrAdikaM karma karoti nirvartayati yaH kashchit IdR^ishaH karmI sa karmyantarebhyo vishiShyate ityevamarthamAha \-\- \ldq{}sa sannyAsI cha yogI cha\rdq{} iti | sannyAsaH parityAgaH sa yasyAsti sa sannyAsI cha\, yogI cha yogaH chittasamAdhAnaM sa yasyAsti sa yogI cha iti eva~NguNasampannaH ayaM mantavyaH\rdq{} na kevalaM niragniH akriya eva sannyAsI yogI cha iti mantavyaH | nirgatAH agnayaH karmA~NgabhUtAH yasmAt sa niragniH\, akriyashcha anagnisAdhanA api avidyamAnAH kriyAH tapodAnAdikAH yasya asau akriyaH || nanu cha niragneH akriyasyaiva shrutismR^itiyogashAstreShu sannyAsitvaM yogitvaM cha prasiddham | kathaM iha sAgneH sakriyasya cha sannyAsitvaM yogitvaM cha aprasiddhamuchyate iti | naiSha doShaH\, kayAchit guNavR^ittyA ubhayasya sampipAdayiShitatvAt | tat katham ? karmaphalasa~NkalpasannyAsAt sannyAsitvam\, yogA~Ngatvena cha karmAnuShThAnAt karmaphalasa~Nkalpasya cha chittavikShepahetoH parityAgAt yogitvaM cha iti gauNamubhayam ; na punaH mukhyaM sannyAsitvaM yogitvaM cha abhipretamityetamarthaM darshayitumAha \-\- yaM sannyAsamiti prAhuryogaM taM viddhi pANDava | na hyasannyastasa~Nkalpo yogI bhavati kashchana || 6\-2|| yaM sarvakarmatatphalaparityAgalakShaNaM paramArthasannyAsaM sannyAsam iti prAhuH shrutismR^itividaH\, yogaM karmAnuShThAnalakShaNaM taM paramArthasannyAsaM viddhi jAnIhi he pANDava | karmayogasya pravR^ittilakShaNasya tadviparItena nivR^ittilakShaNena paramArthasannyAsena kIdR^ishaM sAmAnyama~NgIkR^itya tadbhAva uchyate ityapekShAyAM idamuchyate \-\- asti hi paramArthasannyAsena sAdR^ishyaM kartR^idvArakaM karmayogasya | yo hi paramArthasannyAsI sa tyaktasarvakarmasAdhanatayA sarvakarmatatphalaviShayaM sa~NkalpaM pravR^ittihetukAmakAraNaM sannyasyati | ayamapi karmayogI karma kurvANa eva phalaviShayaM sa~NkalpaM sannyasyati ityetamarthaM darshayiShyan Aha \-\- na hi yasmAt asannyastasa~NkalpaH asannyastaH aparityaktaH phalaviShayaH sa~NkalpaH abhisandhiH yena saH asannyastasa~NkalpaH kashchana kashchidapi karmI yogI samAdhAnavAn bhavati na sambhavatItyarthaH\, phalasa~Nkalpasya chittavikShepahetutvAt | tasmAt yaH kashchana karmI sannyastaphalasa~Nkalpo bhavet sa yogI samAdhAnavAn avikShiptachitto bhavet\, chittavikShepahetoH phalasa~Nkalpasya sannyastatvAdityabhiprAyaH || evaM paramArthasannyAsakarmayogayoH kartR^idvArakaM sannyAsasAmAnyamapekShya \ldq{}yaM sannyAsamiti prAhuryogaM taM viddhi pANDava\rdq{} iti karmayogasya stutyarthaM sannyAsatvaM uktam | dhyAnayogasya phalanirapekShaH karmayogo bahira~NgaM sAdhanamiti taM sannyAsatvena stutvA adhunA karmayogasya dhyAnayogasAdhanatvaM darshayati \-\- ArurukShormuneryogaM karma kAraNamuchyate | yogArUDhasya tasyaiva shamaH kAraNamuchyate || 6\-3|| ArurukShoH AroDhumichChataH\, anArUDhasya\, dhyAnayoge avasthAtumashaktasyaivetyarthaH | kasya tasya ArurukShoH ? muneH\, karmaphalasannyAsina ityarthaH | kimArurukShoH ? yogam | karma kAraNaM sAdhanaM uchyate | yogArUDhasya punaH tasyaiva shamaH upashamaH sarvakarmabhyo nivR^ittiH kAraNaM yogArUDhasya sAdhanaM uchyate ityarthaH | yAvadyAvat karmabhyaH uparamate\, tAvattAvat nirAyAsasya jitendriyasya chittaM samAdhIyate | tathA sati sa jhaTiti yogArUDho bhavati | tathA choktaM vyAsena \-\-\rdq{}naitAdR^ishaM brAhmaNasyAsti vittaM yathaikatA samatA satyatA cha | shIlaM sthitirdaNDanidhAnamArjavaM tatastatashchoparamaH kriyAbhyaH\rdq{} (mo\. dha\. 175\-37) iti || athedAnIM kadA yogArUDho bhavati ityuchyate \-\- yadA hi nendriyArtheShu na karmasvanuShajjate | sarvasa~NkalpasannyAsI yogArUDhastadochyate || 6\-4|| yadA samAdhIyamAnachitto yogI hi indriyArtheShu indriyANAmarthAH shabdAdayaH teShu indriyArtheShu karmasu cha nityanaimittikakAmyapratiShiddheShu prayojanAbhAvabuddhyA na anuShajjate anuSha~NgaM kartavyatAbuddhiM na karotItyarthaH | sarvasa~NkalpasannyAsI sarvAn sa~NkalpAn ihAmutrArthakAmahetUn sannyasituM shIlaM asya iti sarvasa~NkalpasannyAsI\, yogArUDhaH prAptayoga ityetat\, tadA tasmin kAle uchyate | \ldq{}sarvasa~NkalpasannyAsI\rdq{} iti vachanAt sarvAMshcha kAmAn sarvANi cha karmANi sannyasyedityarthaH | sa~NkalpamUlA hi sarve kAmAH \-\- \rdq{}sa~NkalpamUlaH kAmo vai yaj~nAH sa~NkalpasambhavAH |\rdq{} (manu\. 2\-3) \rdq{}kAma jAnAmi te mUlaM sa~NkalpAtkila jAyase | na tvAM sa~NkalpayiShyAmi tena me na bhaviShyasi\rdq{} (mo\. dha\. 177\-25)ityAdismR^iteH | sarvakAmaparityAge cha sarvakarmasannyAsaH siddho bhavati\, \ldq{}sa yathAkAmo bhavati tatkraturbhavati yatkraturbhavati tatkarma kurute\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-5) ityAdishrutibhyaH ; \rdq{}yadyaddhi kurute jantuH tattat kAmasya cheShTitam\rdq{} (manu\. 2\-4)ityAdismR^itibhyashcha ; nyAyAchcha \-\- na hi sarvasa~NkalpasannyAse kashchit spanditumapi shaktaH | tasmAt \ldq{}sarvasa~NkalpasannyAsI\rdq{} iti vachanAt sarvAn kAmAn sarvANi karmANi cha tyAjayati bhagavAn || yadA evaM yogArUDhaH\, tadA tena AtmA uddhR^ito bhavati saMsArAdanarthajAtAt | ataH \-\- uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet | Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH || 6\-5|| uddharet saMsArasAgare nimagnaM AtmanA AtmAnaM tataH ut UrdhvaM haret uddharet\, yogArUDhatAmApAdayedityarthaH | na AtmAnaM avasAdhayet na adhaH nayet\, na adhaH gamayet | Atmaiva hi yasmAt AtmanaH bandhuH | na hi anyaH kashchit bandhuH\, yaH saMsAramuktaye bhavati | bandhurapi tAvat mokShaM prati pratikUla eva\, snehAdibandhanAyatanatvAt | tasmAt yuktamavadhAraNam \ldq{}Atmaiva hyAtmano bandhuH\rdq{} iti | Atmaiva ripuH shatruH | yaH anyaH apakArI bAhyaH shatruH so.api Atmaprayukta eveti yuktameva avadhAraNam \ldq{}Atmaiva ripurAtmanaH\rdq{} iti || Atmaiva bandhuH Atmaiva ripuH AtmanaH ityuktam | tatra kiMlakShaNa AtmA Atmano bandhuH\, kiMlakShaNo vA AtmA Atmano ripuH ityuchyate \-\- bandhurAtmAtmanastasya yenAtmaivAtmanA jitaH | anAtmanastu shatrutve vartetAtmaiva shatruvat || 6\-6|| bandhuH AtmA AtmanaH tasya\, tasya AtmanaH sa AtmA bandhuH yena AtmanA Atmaiva jitaH\, AtmA kAryakaraNasa~NghAto yena vashIkR^itaH\, jitendriya ityartha\-\- | anAtmanastu ajitAtmanastu shatrutve shatrubhAve varteta Atmaiva shatruvat\, yathA anAtmA shatruH AtmanaH apakArI\, tathA AtmA Atmana apakAre varteta ityarthaH || jitAtmanaH prashAntasya paramAtmA samAhitaH | shItoShNasukhaduHkheShu tathA mAnApamAnayoH || 6\-7|| jitAtmanaH kAryakaraNasa~NghAta AtmA jito yena saH jitAtmA tasyajitAtmanaH\, prashAntasya prasannAntaHkaraNasya sataH sannyAsinaH paramAtmA samAhitaH sAkShAdAtmabhAvena vartate ityarthaH | ki~ncha shItoShNasukhaduHkheShu tathA mAne apamAne cha mAnApamAnayoH pUjAparibhavayoH samaH syAt || j~nAnavij~nAnatR^iptAtmA kUTastho vijitendriyaH | yukta ityuchyate yogI samaloShTAshmakA~nchanaH || 6\-8|| j~nAnavij~nAnatR^iptAtmA j~nAnaM shAstroktapadArthAnAM parij~nAnam\, vij~nAnaM tu shAstrato j~nAtAnAM tathaiva svAnubhavakaraNam\, tAbhyAM j~nAnavij~nAnAbhyAM tR^iptaH sa~njAtAlampratyayaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH j~nAnavij~nAnatR^iptAtmA\, kUTasthaH aprakampyaH\, bhavati ityarthaH ; vijitendriyashcha | ya IdR^ishaH\, yuktaH samAhitaH iti sa uchyate kathyate | sa yogI samaloShTAshmakA~nchanaH loShTAshmakA~nchanAni samAni yasya saH samaloShTAshmakA~nchanaH || ki~ncha \-\- suhR^inmitrAryudAsInamadhyasthadveShyabandhuShu | sAdhuShvapi cha pApeShu samabuddhirvishiShyate || 6\-9|| \ldq{}suhR^it\rdq{} ityAdishlokArdhaM ekaM padam | suhR^it iti pratyupakAramanapekShya upakartA\, mitraM snehavAn\, ariH shatruH\, udAsInaH na kasyachit pakShaM bhajate\, madhyasthaH yo viruddhayoH ubhayoH hitaiShI\, dveShyaH AtmanaH apriyaH\, bandhuH sambandhI ityeteShu sAdhuShu shAstrAnuvartiShu api cha pApeShu pratiShiddhakAriShu sarveShu eteShu samabuddhiH \ldq{}kaH ki~NkarmA\rdq{} ityavyApR^itabuddhirityarthaH | vishiShyate\, \ldq{}vimuchyate\rdq{} iti vA pAThAntaram | yogArUDhAnAM sarveShAM ayaM uttama ityarthaH || ata evamuttamaphalaprAptaye \-\- yogI yu~njIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH | ekAkI yatachittAtmA nirAshIraparigrahaH || 6\-10|| yogI dhyAyI yu~njIta samAdadhyAt satataM sarvadA AtmAnaM antaHkaraNaM rahasi ekAnte giriguhAdau sthitaH san ekAkI asahAyaH | \ldq{}rahasi sthitaH ekAkI cha\rdq{} iti visheShaNAt sannyAsaM kR^itvA ityarthaH | yatachittAtmA chittam antaHkaraNaM AtmA dehashcha saMyatau yasya saH yatachittAtmA\, nirAshIH vItatR^iShNaH aparigrahaH parigraharahitashchetyarthaH | sannyAsitve.api tyaktasarvaparigrahaH san yu~njIta ityarthaH || athedAnIM yogaM yu~njataH AsanAhAravihArAdInAM yogasAdhanatvena niyamo vaktavyaH\, prAptayogasya lakShaNaM tatphalAdi cha\, ityata Arabhyate | tatra Asanameva tAvat prathamamuchyate \-\- shuchau deshe pratiShThApya sthiramAsanamAtmanaH | nAtyuchChritaM nAtinIchaM chailAjinakushottaram || 6\-11|| shuchau shuddhe vivikte svabhAvataH saMskArato vA\, deshe sthAne pratiShThApya sthiraM achalaM AtmanaH AsanaM nAtyuchChritaM nAtIva uchChritaM na api atinIcham\, tachcha chailAjinakushottaraM chailaM ajinaM kushAshcha uttare yasmin Asane tat AsanaM chailAjinakushottaram | pAThakramAdviparItaH atra kramaH chailAdInAm || pratiShThApya\, kim ? \-\- tatraikAgraM manaH kR^itvA yatachittendriyakriyaH | upavishyAsane yu~njyAdyogamAtmavishuddhaye || 6\-12|| tatra tasmin Asane upavishya yogaM yu~njyAt | katham ? sarvaviShayebhyaH upasaMhR^itya ekAgraM manaH kR^itvA yatachittendriyakriyaH chittaM cha indriyANi cha chittendriyANi teShAM kriyAH saMyatA yasya saH yatachittendriyakriyaH | sa kimarthaM yogaM yu~njyAt ityAha \-\- Atmavishuddhaye antaHkaraNasya vishuddhyarthamityetat || bAhyamAsanamuktam ; adhunA sharIradhAraNaM kathaM ityuchyate \-\- samaM kAyashirogrIvaM dhArayannachalaM sthiraH | samprekShya nAsikAgraM svaM dishashchAnavalokayan || 6\-13|| samaM kAyashirogrIvaM kAyashcha shirashcha grIvA cha kAyashirogrIvaM tat samaM dhArayan achalaM cha | samaM dhArayataH chalanaM sambhavati ; ataH vishinaShTi \-\- achalamiti | sthiraH sthiro bhUtvA ityarthaH | svaM nAsikAgraM samprekShya samyak prekShaNaM darshanaM kR^itveva iti | ivashabdo lupto draShTavyaH | na hi svanAsikAgrasamprekShaNamiha vidhitsitam | kiM tarhi ? chakShuSho dR^iShTisannipAtaH | sa cha antaHkaraNasamAdhAnApekSho vivakShitaH | svanAsikAgrasamprekShaNameva chet vivakShitam\, manaH tatraiva samAdhIyeta\, nAtmani | Atmani hi manasaH samAdhAnaM vakShyati \ldq{}AtmasaMsthaM manaH kR^itvA\rdq{} (bha\. gI\. 6\-25) iti | tasmAt ivashabdalopena akShNoH dR^iShTisannipAta eva \ldq{}samprekShya\rdq{} ityuchyate | dishashcha anavalokayan dishAM cha avalokanamantarAkurvan ityetat || ki~ncha \-\- prashAntAtmA vigatabhIrbrahmachArivrate sthitaH | manaH saMyamya machchitto yukta AsIta matparaH || 6\-14|| prashAntAtmA prakarSheNa shAntaH AtmA antaHkaraNaM yasya so.ayaM prashAntAtmA\, vigatabhIH vigatabhayaH\, brahmachArivrate sthitaH brahmachAriNo vrataM brahmacharyaM gurushushrUShAbhikShAnnabhuktyAdi tasmin sthitaH\, tadanuShThAtA bhavedityarthaH | ki~ncha\, manaH saMyamya manasaH vR^ittIH upasaMhR^itya ityetat\, machchittaH mayi parameshvare chittaM yasya so.ayaM machchittaH\, yuktaH samAhitaH san AsIta upavishet | matparaH ahaM paro yasya so.ayaM matparo bhavati | kashchit rAgI strIchittaH\, na tu striyameva paratvena gR^ihNAti ; kiM tarhi ? rAjAnaM mahAdevaM vA | ayaM tu machchitto matparashcha || athedAnIM yogaphalamuchyate \-\- yu~njannevaM sadAtmAnaM yogI niyatamAnasaH | shAntiM nirvANaparamAM matsaMsthAmadhigachChati || 6\-15|| yu~njan samAdhAnaM kurvan evaM yatoktena vidhAnena sadA AtmAnaM sarvadA yogI niyatamAnasaH niyataM saMyataM mAnasaM mano yasya so.ayaM niyatamAnasaH\, shAntiM uparatiM nirvANaparamAM nirvANaM mokShaH tat paramA niShTA yasyAH shAnteH sA nirvANaparamA tAM nirvANaparamAm\, matsaMsthAM madadhInAm adhigachChati prApnoti || idAnIM yoginaH AhArAdiniyama uchyate \-\- nAtyashnatastu yogo.asti na chaikAntamanashnataH | na chAtisvapnashIlasya jAgrato naiva chArjuna || 6\-16|| na atyashnataH AtmasammitamannaparimANamatItyAshnataH atyashnataH na yogaH asti | na cha ekAntaM anashnataH yogaH asti | \rdq{}yadu ha vA AtmasammitamannaM tadavati tanna hinasti yadbhUyo hinasti tadyat kanIyo.annaM na tadavati\rdq{} (sha\. brA.) iti shruteH | tasmAt yogI na AtmasammitAt annAt adhikaM nyUnaM vA ashnIyAt | athavA\, yoginaH yogashAstre paripaThItAt annaparimANAt atimAtramashnataH yogo nAsti | uktaM hi \-\- \rdq{}ardhaM savya~njanAnnasya tR^itIyamudakasya cha | vAyoH sa~ncharaNArthaM tu chaturthamavasheShayet\rdq{} ityAdiparimANam | tathA \-\- na cha atisvapnashIlasya yogo bhavati naiva cha atimAtraM jAgrato bhavati cha arjuna || kathaM punaH yogo bhavati ityuchyate \-\- yuktAhAravihArasya yuktacheShTasya karmasu | yuktasvapnAvabodhasya yogo bhavati duHkhahA || 6\-17|| yuktAhAravihArasya Ahriyate iti AhAraH annam\, viharaNaM vihAraH pAdakramaH\, tau yuktau niyataparimANau yasya saH yuktAhAravihAraH tasya\, tathA yuktacheShTasya yuktA niyatA cheShTA yasya karmasu tasya\, tathA yuktasvapnAvabodhasya yuktau svapnashcha avabodhashcha tau niyatakAlau yasya tasya\, yuktAhAravihArasya yuktacheShTasya karmasu yuktasvapnAvabodhasya yogino yogo bhavati duHkhahA duHkhAni sarvANi hantIti duHkhahA\, sarvasaMsAraduHkhakShayakR^it yogaH bhavatItyarthaH || atha adhunA kadA yukto bhavati ityuchyate \-\- yadA viniyataM chittamAtmanyevAvatiShThate | niHspR^ihaH sarvakAmebhyo yukta ityuchyate tadA || 6\-18|| yadA viniyataM visheSheNa niyataM saMyataM ekAgratAmApannaM chittaM hitvA bAhyArthachintAM Atmanyeva kevale avatiShThate\, svAtmani sthitiM labhate ityarthaH | niHspR^ihaH sarvakAmebhyaH nirgatA dR^iShTAdR^iShTaviShayebhyaH spR^ihA tR^iShNA yasya yoginaH saH yuktaH samAhitaH ityuchyate tadA tasminkAle || tasya yoginaH samAhitaM yat chittaM tasyopamA uchyate \-\- yadA dIpo nivAtastho ne~Ngate sopamA smR^itA | yogino yatachittasya yu~njato yogamAtmanaH || 6\-19|| yathA dIpaH pradIpaH nivAtasthaH nivAte vAtavarjite deshe sthitaH na i~Ngate na chalati\, sA upamA upamIyate anayA ityupamA yogaj~naiH chittaprachAradarshibhiH smR^itA chintitA yogino yatachittasya saMyatAntaHkaraNasya yu~nchato yogaM anutiShThataH AtmanaH samAdhimanutiShThata ityarthaH || evaM yogAbhyAsabalAdekAgrIbhUtaM nivAtapradIpakalpaM sat \-\- yatroparamate chittaM niruddhaM yogasevayA | yatra chaivAtmanAtmAnaM pashyannAtmani tuShyati || 6\-20|| yatra yasmin kAle uparamate chittaM uparatiM gachChati niruddhaM sarvato nivAritaprachAraM yogasevayA yogAnuShThAnena\, yatra chaiva yasmiMshcha kAle AtmanA samAdhiparishuddhena antaHkaraNena AtmAnaM paraM chaitanyaM jyotiHsvarUpaM pashyan upalabhamAnaH sve eva Atmani tuShyati tuShTiM bhajate || ki~ncha \-\- sukhamAtyantikaM yattadbuddhigrAhyamatIndriyam | vetti yatra na chaivAyaM sthitashchalati tattvataH || 6\-21|| sukhaM AtyantikaM atyantameva bhavati ityAtyantikaM anantamityarthaH\, yat tat buddhigrAhyaM buddhyaiva indriyanirapekShayA gR^ihyate iti buddhigrAhyam atIndriyaM indriyagocharAtItaM aviShayajanitamityarthaH\, vetti tat IdR^ishaM sukhamanubhavati yatra yasmin kAle\, na cha eva ayaM vidvAn AtmasvarUpe sthitaH tasmAt naiva chalati tattvataH tattvasvarUpAt na prachyavate ityarthaH || ki~ncha \-\- yaM labdhvA chAparaM lAbhaM manyate nAdhikaM tataH | yasminsthito na duHkhena guruNApi vichAlyate || 6\-22|| yaM labdhvA yaM AtmalAbhaM labdhvA prApya cha aparaM anyat lAbhaM lAbhAntaraM tataH adhikaM astIti na manyate na chintayati | ki~ncha\, yasmin Atmatattve sthitaH duHkhena shastranipAtAdilakShaNena guruNA mahatA api na vichAlyate || \ldq{}yatroparamate\rdq{} (bha\. gI\. 6\-20) ityAdyArabhya yAvadbhiH visheShaNaiH vishiShTa AtmAvasthAvisheShaH yogaH uktaH \-\- taM vidyAdduHkhasaMyogaviyogaM yogasa.nj~nitam | sa nishchayena yoktavyo yogo.anirviNNachetasA || 6\-23|| taM vidyAt vijAnIyAt duHkhasaMyogaviyogaM duHkhaiH saMyogaH duHkhasaMyogaH\, tena viyogaH duHkhasaMyogaviyogaH\, taM duHkhasaMyogaviyogaM yoga ityeva sa.nj~nitaM viparItalakShaNena vidyAt vijAnIyAdityarthaH | yogaphalamupasaMhR^itya punaranvArambheNa yogasya kartavyatA uchyate nishchayAnirvedayoH yogasAdhanatvavidhAnArtham | sa yathoktaphalo yogaH nishchayena adhyavasAyena yoktavyaH anirviNNachetasA na nirviNNaM anirviNNam | kiM tat ? chetaH tena nirvedarahitena chetasA chittenetyarthaH || ki~ncha \-\- sa~NkalpaprabhavAnkAmAMstyaktvA sarvAnasheShataH | manasaivendriyagrAmaM viniyamya samantataH || 6\-24|| sa~NkalpaprabhavAn sa~NkalpaH prabhavaH yeShAM kAmAnAM te sa~NkalpaprabhavAH kAmAH tAn tyaktvA parityajya sarvAn asheShataH nirlepena | ki~ncha\, manasaiva vivekayuktena indriyagrAmaM indriyasamudAyaM viniyamya niyamanaM kR^itvA samantataH samantAt || shanaiH shanairuparamedbuddhyA dhR^itigR^ihItayA | AtmasaMsthaM manaH kR^itvA na ki~nchidapi chintayet || 6\-25|| shanaiH shanaiH na sahasA uparamet uparatiM kuryAt | kayA ? buddhyA | kiMvishiShTayA ? dhR^itigR^ihItayA dhR^ityA dhairyeNa gR^ihItayA dhR^itigR^ihItayA dhairyeNa yuktayA ityarthaH | AtmasaMsthaM Atmani saMsthitam \ldq{}Atmaiva sarvaM na tato.anyat ki~nchidasti\rdq{} ityevamAtmasaMsthaM manaH kR^itvA na ki~nchidapi chintayet | eSha yogasya paramo vidhiH || tatra evamAtmasaMsthaM manaH kartuM pravR^itto yogI \-\- yato yato nishcharati manashcha~nchalamasthiram | tatastato niyamyaitadAtmanyeva vashaM nayet || 6\-26|| yato yataH yasmAdyasmAt nimittAt shabdAdeH nishcharati nirgachChati svabhAvadoShAt manaH cha~nchalaM atyarthaM chalam\, ata eva asthiram\, tatastataH tasmAttasmAt shabdAdeH nimittAt niyamya tattannimittaM yAthAtmyanirUpaNena AbhAsIkR^itya vairAgyabhAvanayA cha etat manaH Atmanyeva vashaM nayet AtmavashyatAmApAdayet | evaM yogAbhyAsabalAt yoginaH Atmanyeva prashAmyati manaH || prashAntamanasaM hyenaM yoginaM sukhamuttamam | upaiti shAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSham || 6\-27|| prashAntamanasaM prakarSheNa shAntaM manaH yasya saH prashAntamanAH taM prashAntamanasaM hi enaM yoginaM sukhaM uttamaM niratishayaM upaiti upagachChati shAntarajasaM prakShINamohAdiklesharajasamityarthaH\, brahmabhUtaM jIvanmuktam\, \ldq{}brahmaiva sarvam\rdq{} ityevaM nishchayavantaM brahmabhUtam akalmaShaM dharmAdharmAdivarjitam || yu~njannevaM sadAtmAnaM yogI vigatakalmaShaH | sukhena brahmasaMsparshamatyantaM sukhamashnute || 6\-28|| yu~njan evaM yathoktena krameNa yogI yogAntarAyavarjitaH sadA sarvadA AtmAnaM vigatakalmaShaH vigatapApaH\, sukhena anAyAsena brahmasaMsparshaM brahmaNA pareNa saMsparsho yasya tat brahmasaMsparshaM sukhaM atyantaM antamatItya vartata ityatyantaM utkR^iShTaM niratishayaM ashnute vyApnoti || idAnIM yogasya yat phalaM brahmaikatvadarshanaM sarvasaMsAravichChedakAraNaM tat pradarshyate \-\- sarvabhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni chAtmani | IkShate yogayuktAtmA sarvatra samadarshanaH || 6\-29|| sarvabhUtasthaM sarveShu bhUteShu sthitaM svaM AtmAnaM sarvabhUtAni cha Atmani brahmAdIni stambaparyantAni cha sarvabhUtAni Atmani ekatAM gatAni IkShate pashyati yogayuktAtmA samAhitAntaHkaraNaH sarvatra samadarshanaH sarveShu brahmAdisthAvarAnteShu viShameShu sarvabhUteShu samaM nirvisheShaM brahmAtmaikatvaviShayaM darshanaM j~nAnaM yasya sa sarvatra samadarshanaH || etasya Atmaikatvadarshanasya phalaM uchyate \-\- yo mAM pashyati sarvatra sarvaM cha mayi pashyati | tasyAhaM na praNashyAmi sa cha me na praNashyati || 6\-30|| yo mAM pashyati vAsudevaM sarvasya AtmAnaM sarvatra sarveShu bhUteShu sarvaM cha brahmAdibhUtajAtaM mayi sarvAtmani pashyati\, tasya evaM AtmaikatvadarshinaH ahaM Ishvaro na praNashyAmi na parokShatAM gamiShyAmi | sa cha me na praNashyati sa cha vidvAn mama vAsudevasya na praNashyati na parokSho bhavati\, tasya cha mama cha ekAtmakatvAt ; svAtmA hi nAma AtmanaH priya eva bhavati\, yasmAchcha ahameva sarvAtmaikatvadarshI || ityetat pUrvashlokArthaM samyagdarshanamanUdya tatphalaM mokShaH abhidhIyate \-\- sarvabhUtasthitaM yo mAM bhajatyekatvamAsthitaH | sarvathA vartamAno.api sa yogI mayi vartate || 6\-31|| sarvathA sarvaprakAraiH vartamAno.api samyagdarshI yogI mayi vaiShNave parame pade vartate\, nityamukta eva saH\, na mokShaM prati kenachit pratibadhyate ityarthaH || ki~ncha anyat \-\- Atmaupamyena sarvatra samaM pashyati yo.arjuna | shukhaM vA yadi vA duHkhaM sa yogI paramo mataH || 6\-32|| Atmaupamyena AtmA svayameva upamIyate anayA ityupamA tasyA upamAyA bhAvaH aupamyaM tena Atmaupamyena\, sarvatra sarvabhUteShu samaM tulyaM pashyati yaH arjuna\, sa cha kiM samaM pashyati ityuchyate \-\- yathA mama sukhaM iShTaM tathA sarvaprANinAM sukhaM anukUlam | vAshabdaH chArthe | yadi vA yachcha duHkhaM mama pratikUlaM aniShTaM yathA tathA sarvaprANinAM duHkhaM aniShTaM pratikUlaM ityevaM Atmaupamyena sukhaduHkhe anukUlapratikUle tulyatayA sarvabhUteShu samaM pashyati\, na kasyachit pratikUlamAcharati\, ahiMsaka ityarthaH | yaH evamahiMsakaH samyagdarshananiShThaH sa yogI paramaH utkR^iShTaH mataH abhipretaH sarvayoginAM madhye || etasya yathoktasya samyagdarshanalakShaNasya yogasya duHkhasampAdyatAmAlakShya shushrUShuH dhruvaM tatprAptyupAyamarjuna uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- yo.ayaM yogastvayA proktaH sAmyena madhusUdana | etasyAhaM na pashyAmi cha~nchalatvAtsthitiM sthirAm || 6\-33|| yaH ayaM yogaH tvayA proktaH sAmyena samatvena he madhusUdana etasya yogasya ahaM na pashyAmi nopalabhe\, cha~nchalatvAt manasaH | kim ? sthirAM achalAM sthitim || prasiddhametat \-\- cha~nchalaM hi manaH kR^iShNa pramAthi balavaddR^iDham | tasyAhaM nigrahaM manye vAyoriva suduShkaram || 6\-34|| cha~nchalaM hi manaH | kR^iShNa iti kR^iShateH vilekhanArthasya rUpam | bhaktajanapApAdidoShAkarShaNAt kR^iShNaH\, tasya sambuddhiH he kR^iShNa | hi yasmAt manaH cha~nchalaM na kevalamatyarthaM cha~nchalam\, pramAthi cha pramathanashIlam\, pramathnAti sharIraM indriyANi cha vikShipat sat paravashIkaroti | ki~ncha \-\- balavat prabalam\, na kenachit niyantuM shakyam\, durnivAratvAt | ki~ncha \-\- dR^iDhaM tantunAgavat achChedyam | tasya evambhUtasya manasaH ahaM nigrahaM nirodhaM manye vAyoriva yathA vAyoH duShkaro nigrahaH tato.api duShkaraM manye ityabhiprAyaH || shrIbhagavAnuvAcha\, evaM etat yathA bravIShi \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- asaMshayaM mahAbAho mano durnigrahaM chalam | abhyAsena tu kaunteya vairAgyeNa cha gR^ihyate || 6\-35|| asaMshayaM nAsti saMshayaH \ldq{}mano durnigrahaM chalam\rdq{} ityatra he mahAbAho | kintu abhyAsena tu abhyAso nAma chittabhUmau kasyA~nchit samAnapratyayAvR^ittiH chittasya | vairAgyeNa vairAgyaM nAma dR^iShTAdR^iShTeShTabhogeShu doShadarshanAbhyAsAt vaitR^iShNyam | tena cha vairAgyeNa gR^ihyate vikSheparUpaH prachAraH chittasya | evaM tat manaH gR^ihyate nigR^ihyate nirudhyate ityarthaH || yaH punaH asaMyatAtmA\, tena \-\- asaMyatAtmanA yogo duShprApa iti me matiH | vashyAtmanA tu yatatA shakyo.avAptumupAyataH || 6\-36|| asaMyatAtmanA abhyAsavairAgyAbhyAmasaMyataH AtmA antaHkaraNaM yasya so.ayam asaMyatAtmA tena asaMyatAtmanA yogo duShprApaH duHkhena prApyata iti me matiH | yastu punaH vashyAtmA abhyAsavairAgyAbhyAM vashyatvamApAditaH AtmA manaH yasya so.ayaM vashyAtmA tena vashyAtmanA tu yatatA bhUyo.api prayatnaM kurvatA shakyaH avAptuM yogaH upAyataH yathoktAdupAyAt || tatra yogAbhyAsA~NgIkaraNena ihalokaparalokaprAptinimittAni karmANi sannyastAni\, yogasiddhiphalaM cha mokShasAdhanaM samyagdarshanaM na prAptamiti\, yogI yogamArgAt maraNakAle chalitachittaH iti tasya nAshamasha~Nkya arjuna uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- ayatiH shraddhayopeto yogAchchalitamAnasaH | aprApya yogasaMsiddhiM kAM gatiM kR^iShNa gachChati || 6\-37|| ayatiH aprayatnavAn yogamArge shraddhayA AstikyabuddhyA cha upetaH yogAt antakAle cha chalitaM mAnasaM mano yasya saH chalitamAnasaH bhraShTasmR^itiH saH aprApya yogasaMsiddhiM yogaphalaM samyagdarshanaM kAM gatiM he kR^iShNa gachChati || kachchinnobhayavibhraShTashChinnAbhramiva nashyati | apratiShTho mahAbAho vimUDho brahmaNaH pathi || 6\-38|| kachchit kiM na ubhayavibhraShTaH karmamArgAt yogamArgAchcha vibhraShTaH san ChinnAbhramiva nashyati\, kiM vA na nashyati apratiShTho nirAshrayaH he mahAbAho vimUDhaH san brahmaNaH pathi brahmaprAptimArge || etanme saMshayaM kR^iShNa chChettumarhasyasheShataH | tvadanyaH saMshayasyAsya chChettA na hyupapadyate || 6\-39|| etat me mama saMshayaM kR^iShNa chChettuM apanetuM arhasi asheShataH | tvadanyaH tvattaH anyaH R^iShiH devo vA chChettA nAshayitA saMshayasya asya na hi yasmAt upapadyate na sambhavati | ataH tvameva chChettumarhasi ityarthaH || shrIbhagavAnuvAcha \-\- pArtha naiveha nAmutra vinAshastasya vidyate | na hi kalyANakR^itkashchiddurgatiM tAta gachChati || 6\-40|| he pArtha naiva iha loke nAmutra parasmin vA loke vinAshaH tasya vidyate nAsti | nAsho nAma pUrvasmAt hInajanmaprAptiH sa yogabhraShTasya nAsti | na hi yasmAt kalyANakR^it shubhakR^it kashchit durgatiM kutsitAM gatiM he tAta\, tanoti AtmAnaM putrarUpeNeti pitA tAta uchyate | pitaiva putra iti putro.api tAta uchyate | shiShyo.api putra uchyate | yato na gachChati || kiM tu asya bhavati ?\-\- prApya puNyakR^itAM lokAnuShitvA shAshvatIH samAH | shuchInAM shrImatAM gehe yogabhraShTo.abhijAyate || 6\-41|| yogamArge pravR^ittaH sannyAsI sAmarthyAt prApya gatvA puNyakR^itAm ashvamedhAdiyAjinAM lokAn\, tatra cha uShitvA vAsamanubhUya shAshvatIH nityAH samAH saMvatsarAn\, tadbhogakShaye shuchInAM yatoktakAriNAM shrImatAM vibhUtimatAM gehe gR^ihe yogabhraShTaH abhijAyate || athavA yoginAmeva kule bhavati dhImatAm | etaddhi durlabhataraM loke janma yadIdR^isham || 6\-42|| athavA shrImatAM kulAt anyasmin yoginAmeva daridrANAM kule bhavati jAyate dhImatAM buddhimatAm | etat hi janma\, yat daridrANAM yoginAM kule\, durlabhataraM duHkhalabhyataraM pUrvamapekShya loke janma yat IdR^ishaM yathoktavisheShaNe kule || yasmAt \-\- tatra taM buddhisaMyogaM labhate paurvadehikam | yatate cha tato bhUyaH saMsiddhau kurunandana || 6\-43|| tatra yoginAM kule taM buddhisaMyogaM buddhyA saMyogaM buddhisaMyogaM labhate paurvadehikaM pUrvasmin dehe bhavaM paurva\- dehikam | yatate cha prayatnaM cha karoti tataH tasmAt pUrvakR^itAt saMskArAt bhUyaH bahutaraM saMsiddhau saMsiddhinimittaM he kurunandana || kathaM pUrvadehabuddhisaMyoga iti taduchyate \-\- pUrvAbhyAsena tenaiva hriyate hyavasho.api saH | jij~nAsurapi yogasya shabdabrahmAtivartate || 6\-44|| yaH pUrvajanmani kR^itaH abhyAsaH saH pUrvAbhyAsaH\, tenaiva balavatA hriyate saMsiddhau hi yasmAt avasho.api saH yogabhraShTaH ; na kR^itaM chet yogAbhyAsajAt saMskArAt balavattaramadharmAdilakShaNaM karma\, tadA yogAbhyAsajanitena saMskAreNa hriyate ; adharmashchet balavattaraH kR^itaH\, tena yogajo.api saMskAraH abhibhUyata eva\, tatkShaye tu yogajaH saMskAraH svayameva kAryamArabhate\, na dIrghakAlasthasyApi vinAshaH tasya asti ityarthaH | ataH jij~nAsurapi yogasya svarUpaM j~nAtumichChan api yogamArge pravR^ittaH sannyAsI yogabhraShTaH\, sAmarthyAt so.api shabdabrahma vedoktakarmAnuShThAnaphalaM ativartate atikrAmati apAkariShyati ; kimuta buddhvA yaH yogaM tanniShThaH abhyAsaM kuryAt || kutashcha yogitvaM shreyaH iti \-\- prayatnAdyatamAnastu yogI saMshuddhakilbiShaH | anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim || 6\-45|| prayatnAt yatamAnaH\, adhikaM yatamAna ityarthaH | tatra yogI vidvAn saMshuddhakilbiShaH vishuddhakilbiShaH saMshuddhapApaH anekajanmasaMsiddhaH anekeShu janmasu ki~nchitki~nchit saMskArajAtaM upachitya tena upachitena anekajanmakR^itena saMsiddhaH anekajanmasaMsiddhaH tataH labdhasamyagdarshanaH san yAti parAM prakR^iShTAM gatim || yasmAdevaM tasmAt \-\- tapasvibhyo.adhiko yogI j~nAnibhyo.api mato.adhikaH | karmibhyashchAdhiko yogI tasmAdyogI bhavArjuna || 6\-46|| tapasvibhyaH adhikaH yogI\, j~nAnibhyo.api j~nAnamatra shAstrArthapANDityam\, tadvadbhyo.api mataH j~nAtaH adhikaH shreShThaH iti | karmibhyaH\, agnihotrAdi karma\, tadvadbhyaH adhikaH yogI vishiShTaH yasmAt tasmAt yogI bhava arjuna || yoginAmapi sarveShAM madgatenAntarAtmanA | shraddhAvAnbhajate yo mAM sa me yuktatamo mataH || 6\-47|| yoginAmapi sarveShAM rudrAdityAdidhyAnaparANAM madhye madgatena mayi vAsudeve samAhitena antarAtmanA antaHkaraNena shraddhAvAn shraddadhAnaH san bhajate sevate yo mAm\, sa me mama yuktatamaH atishayena yuktaH mataH abhipretaH iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde dhyAnayogo nAma ShaShTho.adhyAyaH ||6|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye aghyAsa\-yogaH nAma ShaShThaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || saptamo.adhyAyaH ||} \ldq{}yoginAmapi sarveShAM madgatenAntarAtmanA | shraddhAvAnbhajate yo mAM sa me yuktatamo mataH\rdq{} (bha\. gI\. 6\-47) iti prashnabIjaM upanyasya\, svayameva \ldq{}IdR^ishaM madIyaM tattvam\, evaM madgatAntarAtmA syAt\rdq{} ityetat vivakShuH shrIbhagavAnuvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- mayyAsaktamanAH pArtha yogaM yu~njanmadAshrayaH | asaMshayaM samagraM mAM yathA j~nAsyasi tachChR^iNu || 7\-1|| mayi vakShyamANavisheShaNe parameshvare AsaktaM manaH yasya saH mayyAsaktamanAH\, he pArtha yogaM yu~njan manaHsamAdhAnaM kurvan\, madAshrayaH ahameva parameshvaraH Ashrayo yasya saH madAshrayaH | yo hi kashchit puruShArthena kenachit arthI bhavati sa tatsAdhanaM karma agnihotrAdi tapaH dAnaM vA ki~nchit AshrayaM pratipadyate\, ayaM tu yogI mAmeva AshrayaM pratipadyate\, hitvA anyat sAdhanAntaraM mayyeva AsaktamanAH bhavati | yaH tvaM evambhUtaH san asaMshayaM samagraM samastaM vibhUtibalashaktyaishvaryAdiguNasampannaM mAM yathA yena prakAreNa j~nAsyasi saMshayamantareNa \ldq{}evameva bhagavAn\rdq{} iti\, tat shR^iNu uchyamAnaM mayA || tachcha madviShayaM \-\- j~nAnaM te.ahaM savij~nAnamidaM vakShyAmyasheShataH | yajj~nAtvA neha bhUyo.anyajj~nAtavyamavashiShyate || 7\-2|| j~nAnaM te tubhyaM ahaM savij~nAnaM vij~nAnasahitaM svAnubhavayuktaM idaM vakShyAmi kathayiShyAmi asheShataH kArtsnyena | tat j~nAnaM vivakShitaM stauti shrotuH abhimukhIkaraNAya \-\- yat j~nAtvA yat j~nAnaM j~nAtvA na iha bhUyaH punaH anyat j~nAtavyaM puruShArthasAdhanaM avashiShyate nAvashiShTaM bhavati | iti mattattvaj~no yaH\, saH sarvaj~no bhavatItyarthaH | ato vishiShTaphalatvAt durlabhaM j~nAnam || kathamityuchyate \-\- manuShyANAM sahasreShu kashchidyatati siddhaye | yatatAmapi siddhAnAM kashchinmAM vetti tattvataH || 7\-3|| manuShyANAM madhye sahasreShu anekeShu kashchit yatati prayatnaM karoti siddhaye siddhyartham | teShAM yatatAmapi siddhAnAm\, siddhA eva hi te ye mokShAya yatante\, teShAM kashchit eva hi mAM vetti tattvataH yathAvat || shrotAraM prarochanena abhimukhIkR^ityAha \-\- bhUmirApo.analo vAyuH khaM mano buddhireva cha | aha~NkAra itIyaM me bhinnA prakR^itiraShTadhA || 7\-4|| bhUmiH iti pR^ithivItanmAtramuchyate\, na sthUlA\, \ldq{}bhinnA prakR^itiraShTadhA\rdq{} iti vachanAt | tathA abAdayo.api tanmAtrANyeva uchyante \-\- ApaH analaH vAyuH kham | manaH iti manasaH kAraNamaha~NkAro gR^ihyate | buddhiH iti aha~NkArakAraNaM mahattattvam | aha~NkAraH iti avidyAsaMyuktamavyaktam | yathA viShasaMyuktamannaM viShamityuchyate\, evamaha~NkAravAsanAvat avyaktaM mUlakAraNamaha~NkAra ityuchyate\, pravartakatvAt aha~NkArasya | aha~NkAra eva hi sarvasya pravR^ittibIjaM dR^iShTaM loke | itIyaM yathoktA prakR^itiH me mama aishvarI mAyAshaktiH aShTadhA bhinnA bhedamAgatA || apareyamitastvanyAM prakR^itiM viddhi me parAm | jIvabhUtAM mahAbAho yayedaM dhAryate jagat || 7\-5|| aparA na parA nikR^iShTA ashuddhA anarthakarI saMsArabandhanAtmikA iyam | itaH asyAH yathoktAyAH tu anyAM vishuddhAM prakR^itiM mama AtmabhUtAM viddhi me parAM prakR^iShTAM jIvabhUtAM kShetraj~nalakShaNAM prANadhAraNanimittabhUtAM he mahAbAho\, yayA prakR^ityA idaM dhAryate jagat antaH praviShTayA || etadyonIni bhUtAni sarvANItyupadhAraya | ahaM kR^itsnasya jagataH prabhavaH pralayastathA || 7\-6|| etadyonIni ete parApare kShetrakShetraj~nalakShaNe prakR^itI yoniH yeShAM bhUtAnAM tAni etadyonIni\, bhUtAni sarvANi iti evaM upadhAraya jAnIhi | yasmAt mama prakR^itI yoniH kAraNaM sarvabhUtAnAm\, ataH ahaM kR^itsnasya samastasya jagataH prabhavaH utpattiH pralayaH vinAshaH tathA | prakR^itidvayadvAreNa ahaM sarvaj~naH IshvaraH jagataH kAraNamityarthaH || yataH tasmAt \-\- mattaH parataraM nAnyatki~nchidasti dhana~njaya | mayi sarvamidaM protaM sUtre maNigaNA iva || 7\-7|| mattaH parameshvarAt parataraM anyat kAraNAntaraM ki~nchit nAsti na vidyate\, ahameva jagatkAraNamityarthaH\, he dhana~njaya | yasmAdevaM tasmAt mayi parameshvare sarvANi bhUtAni sarvamidaM jagat protaM anusyUtaM anugatam anuviddhaM grathitamityartha\, dIrghatantuShu paTavat\, sUtre cha maNigaNA iva || kena kena dharmeNa vishiShTe tvayi sarvamidaM protamityuchyate \-\- raso.ahamapsu kaunteya prabhAsmi shashisUryayoH | praNavaH sarvavedeShu shabdaH khe pauruShaM nR^iShu || 7\-8|| rasaH aham\, apAM yaH sAraH sa rasaH\, tasmin rasabhUte mayi ApaH protA ityarthaH | evaM sarvatra | yathA ahaM apsu rasaH\, evaM prabhA asmi shashisUryayoH | praNavaH o~NkAraH sarvavedeShu\, tasmin praNavabhUte mayi sarve vedAH protAH | tathA khe AkAshe shabdaH sArabhUtaH\, tasmin mayi khaM protam | tathA pauruShaM puruShasya bhAvaH pauruShaM yataH pumbuddhiH nR^iShu\, tasmin mayi puruShAH protAH || puNyo gandhaH pR^ithivyAM cha tejashchAsmi vibhAvasau | jIvanaM sarvabhUteShu tapashchAsmi tapasviShu || 7\-9|| puNyaH surabhiH gandhaH pR^ithivyAM cha aham\, tasmin mayi gandhabhUte pR^ithivI protA | puNyatvaM gandhasya svabhAvata eva pR^ithivyAM darshitam abAdiShu rasAdeH puNyatvopalakShaNArtham | apuNyatvaM tu gandhAdInAm avidyAdharmAdyapekShaM saMsAriNAM bhUtavisheShasaMsarganimittaM bhavati | tejashcha dIptishcha asmi vibhAvasau agnau | tathA jIvanaM sarvabhUteShu\, yena jIvanti sarvANi bhUtAni tat jIvanam | tapashcha asmi tapasviShu\, tasmin tapasi mayi tapasvinaH protAH || bIjaM mAM sarvabhUtAnAM viddhi pArtha sanAtanam | buddhirbuddhimatAmasmi tejastejasvinAmaham || 7\-10|| bIjaM prarohakAraNaM mAM viddhi sarvabhUtAnAM he pArtha sanAtanaM chirantanam | ki~ncha\, buddhiH vivekashaktiH antaHkaraNasya buddhimatAM vivekashaktimatAm asmi\, tejaH prAgalbhyaM tadvatAM tejasvinAM aham || balaM balavatAM chAhaM kAmarAgavivarjitam | dharmAviruddho bhUteShu kAmo.asmi bharatarShabha || 7\-11|| balaM sAmarthyaM ojo balavatAM aham\, tachcha balaM kAmarAgavivarjitam\, kAmashcha rAgashcha kAmarAgau \-\- kAmaH tR^iShNA asannikR^iShTeShu viShayeShu\, rAgo ra~njanA prApteShu viShayeShu \-\- tAbhyAM kAmarAgAbhyAM vivarjitaM dehAdidhAraNamAtrArthaM balaM sattvamahamasmi ; na tu yatsaMsAriNAM tR^iShNArAgakAraNam | ki~ncha \-\- dharmAviruddhaH dharmeNa shAstrArthena aviruddho yaH prANiShu bhUteShu kAmaH\, yathA dehadhAraNamAtrAdyarthaH ashanapAnAdiviShayaH\, sa kAmaH asmi he bharatarShabha || ki~ncha \-\- ye chaiva sAttvikA bhAvA rAjasAstamasAshcha ye | matta eveti tAnviddhi na tvahaM teShu te mayi || 7\-12|| ye chaiva sAttvikAH sattvanirvR^ittAH bhAvAH padArthAH\, rAjasAH rajonirvR^ittAH\, tAmasAH tamonirvR^ittAshcha\, ye kechit prANinAM svakarmavashAt jAyante bhAvAH\, tAn matta eva jAyamAnAn iti evaM viddhi sarvAn samastAneva | yadyapi te mattaH jAyante\, tathApi na tu ahaM teShu tadadhInaH tadvashaH\, yathA saMsAriNaH | te punaH mayi madvashAH madadhInAH || evambhUtamapi parameshvaraM nityashuddhabuddhamuktasvabhAvaM sarvabhUtAtmAnaM nirguNaM saMsAradoShabIjapradAhakAraNaM mAM nAbhijAnAti jagat iti anukroshaM darshayati bhagavAn | tachcha kinnimittaM jagataH aj~nAnamityuchyate \-\- tribhirguNamayairbhAvairebhiH sarvamidaM jagat | mohitaM nAbhijAnAti mAmebhyaH paramavyayam || 7\-13|| tribhiH guNamayaiH guNavikAraiH rAgadveShamohAdiprakAraiH bhAvaiH padArthaiH ebhiH yathoktaiH sarvaM idaM prANijAtaM jagat mohitaM avivekitAmApAditaM sat na abhijAnAti mAm\, ebhyaH yathoktebhyaH guNebhyaH paraM vyatiriktaM vilakShaNaM cha avyayaM vyayarahitaM janmAdisarvabhAvavikAravarjitaM ityarthaH || kathaM punaH daivIM etAM triguNAtmikAM vaiShNavIM mAyAmatikrAmati ityuchyate \-\- daivI hyeShA guNamayI mama mAyA duratyayA | mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te || 7\-14|| daivI devasya mama Ishvarasya viShNoH svabhAvabhUtA hi yasmAt eShA yathoktA guNamayI mama mAyA duratyayA duHkhena atyayaH atikramaNaM yasyAH sA duratyayA | tatra evaM sati sarvadharmAn parityajya mAmeva mAyAvinaM svAtmabhUtaM sarvAtmanA ye prapadyante te mAyAM etAM sarvabhUtamohinIM taranti atikrAmanti ; te saMsArabandhanAt muchyante ityarthaH || yadi tvAM prapannAH mAyAmetAM taranti\, kasmAt tvAmeva sarve na prapadyante ityuchyate \-\- na mAM duShkR^itino mUDhAH prapadyante narAdhamAH | mAyayApahR^itaj~nAnA AsuraM bhAvamAshritAH || 7\-15|| na mAM parameshvaraM nArAyaNaM duShkR^itinaH pApakAriNaH mUDhAH prapadyante narAdhamAH narANAM madhye adhamAH nikR^iShTAH | te cha mAyayA apahR^itaj~nAnAH sammuShitaj~nAnAH AsuraM bhAvaM hiMsAnR^itAdilakShaNam AshritAH || ye punarnarottamAH puNyakarmANaH \-\- chaturvidhA bhajante mAM janAH sukR^itino.arjuna | Arto jij~nAsurarthArthI j~nAnI cha bharatarShabha || 7\-16|| chaturvidhAH chatuHprakArAH bhajante sevante mAM janAH sukR^itinaH puNyakarmANaH he arjuna | ArtaH ArtiparigR^ihItaH taskaravyAghrarogAdinA abhibhUtaH ApannaH\, jij~nAsuH bhagavattattvaM j~nAtumichChati yaH\, arthArthI dhanakAmaH\, j~nAnI viShNoH tattvavichcha he bharatarShabha || teShAM j~nAnI nityayukta ekabhaktirvishiShyate | priyo hi j~nAnino.atyarthamahaM sa cha mama priyaH || 7\-17|| teShAM chaturNAM madhye j~nAnI tattvavit tattvavittvAt nityayuktaH bhavati ekabhaktishcha\, anyasya bhajanIyasya adarshanAt ; ataH sa ekabhaktiH vishiShyate visheShaM AdhikyaM Apadyate\, atirichyate ityarthaH | priyo hi yasmAt ahaM AtmA j~nAninaH\, ataH tasya ahaM atyarthaM priyaH ; prasiddhaM hi loke \ldq{}AtmA priyo bhavati\rdq{} iti | tasmAt j~nAninaH AtmatvAt vAsudevaH priyo bhavatItyarthaH | sa cha j~nAnI mama vAsudevasya Atmaiveti mama atyarthaM priyaH || na tarhi ArtAdayaH trayaH vAsudevasya priyAH ? na ; kiM tarhi ?\-\- udArAH sarva evaite j~nAnI tvAtmaiva me matam | AsthitaH sa hi yuktAtmA mAmevAnuttamAM gatim || 7\-18|| udArAH utkR^iShTAH sarva eva ete\, trayo.api mama priyA evetyarthaH | na hi kashchit madbhaktaH mama vAsudevasya apriyaH bhavati | j~nAnI tu atyarthaM priyo bhavatIti visheShaH | tat kasmAt ityata Aha \-\- j~nAnI tu Atmaiva na anyo mattaH iti me mama mataM nishchayaH | AsthitaH AroDhuM pravR^ittaH saH j~nAnI hi yasmAt \ldq{}ahameva bhagavAn vAsudevaH na anyo.asmi\rdq{} ityevaM yuktAtmA samAhitachittaH san mAmeva paraM brahma gantavyaM anuttamAM gantuM pravR^itta ityarthaH || j~nAnI punarapi stUyate \-\- bahUnAM janmanAmante j~nAnavAnmAM prapadyate | vAsudevaH sarvamiti sa mahAtmA sudurlabhaH || 7\-19|| bahUnAM janmanAM j~nAnArthasaMskArAshrayANAM ante samAptau j~nAnavAn prAptaparipAkaj~nAnaH mAM vAsudevaM pratyagAtmAnaM pratyakShataH prapadyate | katham ? vAsudevaH sarvaM iti | yaH evaM sarvAtmAnaM mAM nArAyaNaM pratipadyate\, saH mahAtmA ; na tatsamaH anyaH asti\, adhiko vA | ataH sudurlabhaH\, \ldq{}manuShyANAM sahasreShu\rdq{} (bha\. gI\. 7\-3) iti hi uktam || Atmaiva sarvo vAsudeva ityevamapratipattau kAraNamuchyate \-\- kAmaistaistairhR^itaj~nAnAH prapadyante.anyadevatAH | taM taM niyamamAsthAya prakR^ityA niyatAH svayA || 7\-20|| kAmaiH taistaiH putrapashusvargAdiviShayaiH hR^itaj~nAnAH apahR^itavivekavij~nAnAH prapadyante anyadevatAH prApnuvanti vAsudevAt AtmanaH anyAH devatAH ; taM taM niyamaM devatArAdhane prasiddho yo yo niyamaH taM taM AsthAya Ashritya prakR^ityA svabhAvena janmAntarArjitasaMskAravisheSheNa niyatAH niyamitAH svayA AtmIyayA || teShAM cha kAmInAM \-\- yo yo yAM yAM tanuM bhaktaH shraddhayArchitumichChati | tasya tasyAchalAM shraddhAM tAmeva vidadhAmyaham || 7\-21|| yaH yaH kAmI yAM yAM devatAtanuM shraddhayA saMyuktaH bhaktashcha san archituM pUjayituM ichChati\, tasya tasya kAminaH achalAM sthirAM shraddhAM tAmeva vidadhAmi sthirIkaromi || yathaiva pUrvaM pravR^ittaH svabhAvato yaH yAM devatAtanuM shraddhayA archituM ichChati \-\- sa tayA shraddhayA yuktastasyA rAdhanamIhate | labhate cha tataH kAmAnmayaiva vihitAnhi tAn || 7\-22|| sa tayA madvihitayA shraddhayA yuktaH san tasyAH devatAtanvAH rAdhanam ArAdhanaM Ihate cheShTate | labhate cha tataH tasyAH ArAdhitAyAH devatAtanvAH kAmAn IpsitAn mayaiva parameshvareNa sarvaj~nena karmaphalavibhAgaj~natayA vihitAn nirmitAn tAn\, hi yasmAt te bhagavatA vihitAH kAmAH tasmAt tAn avashyaM labhate ityarthaH | \ldq{}hitAn\rdq{} iti padachChede hitatvaM kAmAnAmupacharitaM kalpyam ; na hi kAmA hitAH kasyachit || yasmAt antavatsAdhanavyApArA avivekinaH kAminashcha te\, ataH \-\- antavattu phalaM teShAM tadbhavatyalpamedhasAm | devAndevayajo yAnti madbhaktA yAnti mAmapi || 7\-23|| antavat vinAshi tu phalaM teShAM tat bhavati alpamedhasAM alpapraj~nAnAm | devAndevayajo yAnti devAn yajanta iti devayajaH\, te devAn yAnti\, madbhaktA yAnti mAmapi | evaM samAne api AyAse mAmeva na prapadyante anantaphalAya\, aho khalu kaShTaM vartante\, ityanukroshaM darshayati bhagavAn || kinnimittaM mAmeva na prapadyante ityuchyate \-\- avyaktaM vyaktimApannaM manyante mAmabuddhayaH | paraM bhAvamajAnanto mamAvyayamanuttamam || 7\-24|| avyaktaM aprakAshaM vyaktiM ApannaM prakAshaM gataM idAnIM manyante mAM nityaprasiddhamIshvaramapi santaM abuddhayaH avivekinaH paraM bhAvaM paramAtmasvarUpaM ajAnantaH avivekinaH mama avyayaM vyayarahitaM anuttamaM niratishayaM madIyaM bhAvamajAnantaH manyante ityarthaH || tadaj~nAnaM kinnimittamityuchyate \-\- nAhaM prakAshaH sarvasya yogamAyAsamAvR^itaH | mUDho.ayaM nAbhijAnAti loko mAmajamavyayam || 7\-25|| na ahaM prakAshaH sarvasya lokasya\, keShA~nchideva madbhaktAnAM prakAshaH ahamityabhiprAyaH | yogamAyAsamAvR^itaH yogaH guNAnAM yuktiH ghaTanaM saiva mAyA yogamAyA\, tayA yogamAyayA samAvR^itaH\, sa~nChannaH ityarthaH | ata eva mUDho lokaH ayaM na abhijAnAti mAM ajaM avyayam || yayA yogamAyayA samAvR^itaM mAM lokaH nAbhijAnAti\, nAsau yogamAyA madIyA satI mama Ishvarasya mAyAvino j~nAnaM pratibadhnAti\, yathA anyasyApi mAyAvinaH mAyAj~nAnaM tadvat || yataH evam\, ataH \-\- vedAhaM samatItAni vartamAnAni chArjuna | bhaviShyANi cha bhUtAni mAM tu veda na kashchana || 7\-26|| ahaM tu veda jAne samatItAni samatikrAntAni bhUtAni\, vartamAnAni cha arjuna\, bhaviShyANi cha bhUtAni veda aham | mAM tu veda na kashchana madbhaktaM machCharaNaM ekaM muktvA ; mattattvavedanAbhAvAdeva na mAM bhajate || kena punaH mattattvavedanapratibandhena pratibaddhAni santi jAyamAnAni sarvabhUtAni mAM na vidanti ityapekShAyAmidamAha \-\- ichChAdveShasamutthena dvandvamohena bhArata | sarvabhUtAni sammohaM sarge yAnti parantapa || 7\-27|| ichChAdveShasamutthena ichChA cha dveShashcha ichChAdveShau tAbhyAM samuttiShThatIti ichChAdveShasamutthaH tena ichChAdveShasamutthena | keneti visheShApekShAyAmidamAha \-\- dvandvamohena dvandvanimittaH mohaH dvandvamohaH tena | tAveva ichChAdveShau shItoShNavat parasparaviruddhau sukhaduHkhataddhetuviShayau yathAkAlaM sarvabhUtaiH sambadhyamAnau dvandvashabdena abhidhIyete | yatra yadA ichChAdveShau sukhaduHkhataddhetusamprAptyA labdhAtmakau bhavataH\, tadA tau sarvabhUtAnAM praj~nAyAH svavashApAdanadvAreNa paramArthAtmatattvaviShayaj~nAnotpatti\-pratibandhakAraNaM mohaM janayataH | na hi ichChAdveShadoShavashIkR^itachittasya yathAbhUtArthaviShayaj~nAnamutpadyate bahirapi ; kimu vaktavyaM tAbhyAmAviShTabuddheH sammUDhasya pratyagAtmani bahupratibandhe j~nAnaM notpadyata iti | ataH tena ichChAdveShasamutthena dvandvamohena\, bhArata bharatAnvayaja\, sarvabhUtAni sammohitAni santi sammohaM sammUDhatAM sarge janmani\, utpattikAle ityetat\, yAnti gachChanti he parantapa | mohavashAnyeva sarvabhUtAni jAyamAnAni jAyante ityabhiprAyaH | yataH evam\, ataH tena dvandvamohena pratibaddhapraj~nAnAni sarvabhUtAni sammohitAni mAmAtmabhUtaM na jAnanti ; ata eva AtmabhAve mAM na bhajante || ke punaH anena dvandvamohena nirmuktAH santaH tvAM viditvA yathAshAstramAtmabhAvena bhajante ityapekShitamarthaM darshituM uchyate \-\- yeShAM tvantagataM pApaM janAnAM puNyakarmaNAm | te dvandvamohanirmuktA bhajante mAM dR^iDhavratAH || 7\-28|| yeShAM tu punaH antagataM samAptaprAyaM kShINaM pApaM janAnAM puNyakarmaNAM puNyaM karma yeShAM sattvashuddhikAraNaM vidyate te puNyakarmANaH teShAM puNyakarmaNAm\, te dvandvamohanirmuktAH yathoktena dvandvamohena nirmuktAH bhajante mAM paramAtmAnaM dR^iDhavratAH | \ldq{}evameva paramArthatattvaM nAnyathA\rdq{} ityevaM sarvaparityAgavratena nishchitavij~nAnAH dR^iDhavratAH uchyante || te kimarthaM bhajante ityuchyate \-\- jarAmaraNamokShAya mAmAshritya yatanti ye | te brahma tadviduH kR^itsnamadhyAtmaM karma chAkhilam || 7\-29|| jarAmaraNamokShAya jarAmaraNayoH mokShArthaM mAM parameshvaraM Ashritya matsamAhitachittAH santaH yatanti prayatante ye\, te yat brahma paraM tat viduH kR^itsnaM samastaM adhyAtmaM pratyagAtmaviShayaM vastu tat viduH\, karma cha akhilaM samastaM viduH || sAdhibhUtAdhidaivaM mAM sAdhiyaj~naM cha ye viduH | prayANakAle.api cha mAM te viduryuktachetasaH || 7\-30|| sAdhibhUtAdhidaivaM adhibhUtaM cha adhidaivaM cha adhibhUtAdhidaivam\, saha adhibhUtAdhidaivena vartate iti sAdhibhUtAdhidaivaM cha mAM ye viduH\, sAdhiyaj~naM cha saha adhiyaj~nena sAdhiyaj~naM ye viduH\, prayANakAle maraNakAle api cha mAM te viduH yuktachetasaH samAhitachittA iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde j~nAnavij~nAnayogo nAma saptamo.adhyAyaH ||7|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye j~nAna\-vij~nAna\-yogaH nAma saptamaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || aShTamo.adhyAyaH ||} \ldq{}te brahma tadviduH kR^itsnam\rdq{} (bha\. gI\. 7\-29) ityAdinA bhagavatA arjunasya prashnabIjAni upadiShTAni | ataH tatprashnArthaM arjunaH uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- kiM tadbrahma kimadhyAtmaM ki karma puruShottama | adhibhUtaM cha kiM proktamadhidaivaM kimuchyate || 8\-1|| adhiyaj~naH kathaM ko.atra dehe.asminmadhusUdana | prayANakAle cha kathaM j~neyo.asi niyatAtmabhiH || 8\-2|| eShAM prashnAnAM yathAkramaM nirNayAya shrIbhagavAnuvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- akSharaM brahma paramaM svabhAvo.adhyAtmamuchyate | bhUtabhAvodbhavakaro visargaH karmasa.nj~nitaH || 8\-3|| akSharaM na kSharatIti akSharaM paramAtmA\, \ldq{}etasya vA akSharasya prashAsane gArgi\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-8\-9) iti shruteH | o~NkArasya cha \ldq{}omityekAkSharaM brahma\rdq{} (bha\. gI\. 8\-13) iti pareNa visheShaNAt agrahaNam | paramaM iti cha niratishaye brahmaNi akShare upapannataram visheShaNam | tasyaiva parasya brahmaNaH pratidehaM pratyagAtmabhAvaH svabhAvaH\, svo bhAvaH svabhAvaH adhyAtmaM uchyate | AtmAnaM dehaM adhikR^itya pratyagAtmatayA pravR^ittaM paramArthabrahmAvasAnaM vastu svabhAvaH adhyAtmaM uchyate adhyAtmashabdena abhidhIyate | bhUtabhAvodbhavakaraH bhUtAnAM bhAvaH bhUtabhAvaH tasya udbhavaH bhUtabhAvodbhavaH taM karotIti bhUtabhAvodbhavakaraH\, bhUtavastUtpattikara ityarthaH | visargaH visarjanaM devatoddeshena charupuroDAshAdeH dravyasya parityAgaH ; sa eSha visargalakShaNo yaj~naH karmasa.nj~nitaH karmashabdita ityetat | etasmAt hi bIjabhUtAt vR^iShTyAdikrameNa sthAvaraja~NgamAni bhUtAni udbhavanti || adhibhUtaM kSharo bhAvaH puruShashchAdhidaivatam | adhiyaj~no.ahamevAtra dehe dehabhR^itAM vara || 8\-4|| adhibhUtaM prANijAtaM adhikR^itya bhavatIti | ko.asau ? kSharaH kSharatIti kSharaH vinAshI\, bhAvaH yatki~nchit janimat vastu ityarthaH | puruShaH pUrNam anena sarvamiti\, puri shayanAt vA\, puruShaH AdityAntargato hiraNyagarbhaH\, sarvaprANikaraNAnAM anugrAhakaH\, saH adhidaivatam | adhiyaj~naH sarvayaj~nAbhimAninI viShNvAkhyA devatA\, \rdq{}yaj~no vai viShNuH\rdq{} (tai\. saM\. 1\-7\-4) iti shruteH | sa hi viShNuH ahameva ; atra asmin dehe yo yaj~naH tasya ahaM adhiyaj~naH ; yaj~no hi dehanirvartyatvena dehasamavAyI iti dehAdhikaraNo bhavati\, dehabhR^itAM vara || antakAle cha mAmeva smaranmuktvA kalevaram | yaH prayAti sa madbhAvaM yAti nAstyatra saMshayaH || 8\-5|| antakAle maraNakAle cha mAmeva parameshvaraM viShNuM smaran muktvA parityajya kalevaraM sharIraM yaH prayAti gachChati\, saH madbhAvaM vaiShNavaM tattvaM yAti | nAsti na vidyate atra asmin arthe saMshayaH \-\- yAti vA na vA iti || na madviShaya eva ayaM niyamaH | kiM tarhi ? \-\- yaM yaM vApi smaranbhAvaM tyajatyante kalevaram | taM tamevaiti kaunteya sadA tadbhAvabhAvitaH || 8\-6|| yaM yaM vApi yaM yaM bhAvaM devatAvisheShaM smaran chintayan tyajati parityajati ante antakAle prANaviyogakAle kalevaraM sharIraM taM tameva smR^itaM bhAvameva eti nAnyaM kaunteya\, sadA sarvadA tadbhAvabhAvitaH tasmin bhAvaH tadbhAvaH sa bhAvitaH smaryamANatayA abhyastaH yena saH tadbhAvabhAvitaH san || yasmAt evaM antyA bhAvanA dehAntaraprAptau kAraNaM \-\- tasmAtsarveShu kAleShu mAmanusmara yudhya cha | mayyarpitamanobuddhirmAmevaiShyasyasaMshayaH || 8\-7|| tasmAt sarveShu kAleShu mAM anusmara yathAshAstram | yudhya cha yuddhaM cha svadharmaM kuru | mayi vAsudeve arpite manobuddhI yasya tava sa tvaM mayi arpitamanobuddhiH san mAmeva yathAsmR^itaM eShyasi AgamiShyasi ; asaMshayaH na saMshayaH atra vidyate || ki~ncha\-\- abhyAsayogayuktena chetasA nAnyagAminA | paramaM puruShaM divyaM yAti pArthAnuchintayan || 8\-8|| abhyAsayogayuktena mayi chittasamarpaNaviShayabhUte ekasmin tulyapratyayAvR^ittilakShaNaH vilakShaNapratyayAnantaritaH abhyAsaH sa chAbhyAso yogaH tena yuktaM tatraiva vyApR^itaM yoginaH chetaH tena\, chetasA nAnyagAminA na anyatra viShayAntare gantuM shIlaM asyeti nAnyagAmi tena nAnyagAminA\, paramaM niratishayaM puruShaM divyaM divi sUryamaNDale bhavaM yAti gachChati he pArtha anuchintayan shAstrAchAryopadeshaM anudhyAyan ityetat || kiMvishiShTaM cha puruShaM yAti iti uchyate \-\- kaviM purANamanushAsitAramaNoraNIyAMsamanusmaredyaH | sarvasya dhAtAramachintyarUpamAdityavarNaM tamasaH parastAt || 8\-9|| kaviM krAntadarshinaM sarvaj~naM purANaM chirantanaM anushAsitAraM sarvasya jagataH prashAsitAraM aNoH sUkShmAdapi aNIyAMsaM sUkShmataram anusmaret anuchintayet yaH kashchit\, sarvasya karmaphalajAtasya dhAtAraM vidhAtAraM vichitratayA prANibhyo vibhaktAram\, achintyarUpaM na asya rUpaM niyataM vidyamAnamapi kenachit chintayituM shakyate iti achintyarUpaH tam\, AdityavarNaM Adityasyeva nityachaitanyaprakAsho varNo yasya taM AdityavarNam\, tamasaH parastAt aj~nAnalakShaNAt mohAndhakArAt paraM taM anuchintayan yAti iti pUrveNa sambandhaH || ki~ncha \-\- prayANakAle manasAchalena bhaktyA yukto yogabalena chaiva | bhruvormadhye prANamAveshya samya ksa taM paraM puruShamupaiti divyam || 8\-10|| prayANakAle maraNakAle manasA achalena chalanavarjitena bhaktyA yuktaH bhajanaM bhaktiH tayA yuktaH yogabalena chaiva yogasya balaM yogabalaM samAdhijasaMskAraprachayajanitachittasthairyalakShaNaM yogabalaM tena cha yuktaH ityarthaH\, pUrvaM hR^idayapuNDarIke vashIkR^itya chittaM tataH UrdhvagAminyA nADyA bhUmijayakrameNa bhruvoH madhye prANam Aveshya sthApayitvA samyak apramattaH san\, saH evaM vidvAn yogI \ldq{}kaviM purANam\rdq{} (bha\. gI\. 8\-9) ityAdilakShaNaM taM paraM parataraM puruSham upaiti pratipadyate divyaM dyotanAtmakam || punarapi vakShyamANena upAyena pratipitsitasya brahmaNo vedavidvadanAdivisheShaNavisheShyasya abhidhAnaM karoti bhagavAn \-\- yadakSharaM vedavido vadanti vishanti yadyatayo vItarAgAH | yadichChanto brahmacharyaM charanti tatte padaM sa~NgraheNa pravakShye || 8\-11|| yat akSharaM na kSharatIti akSharaM avinAshi vedavidaH vedArthaj~nAH vadanti\, \ldq{}tadvA etadakSharaM gArgi brAhmaNA abhivadanti\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-8\-8) iti shruteH\, sarvavisheShanivartakatvena abhivadanti \ldq{}asthUlamanaNu\rdq{} ityAdi | ki~ncha \-\- vishanti pravishanti samyagdarshanaprAptau satyAM yat yatayaH yatanashIlAH sannyAsinaH vItarAgAH vItaH vigataH rAgaH yebhyaH te vItarAgAH | yachcha akSharamichChantaH \-\- j~nAtuM iti vAkyasheShaH \-\- brahmacharyaM gurau charanti Acharanti\, tat te padaM tat akSharAkhyaM padaM padanIyaM te tava sa~NgraheNa sa~NgrahaH sa~NkShepaH tena sa~NkShepeNa pravakShye kathayiShyAmi || \ldq{}sa yo ha vai tadbhagavanmanuShyeShu prAyaNAntamo~NkAramabhidhyAyIta katamaM vAva sa tena lokaM jayatIti |\rdq{} (pra\. u\. 5\-1) \ldq{}tasmai sa hovAcha etadvai satyakAma paraM chAparaM cha brahma yado~NkAraH\rdq{} (pra\. u\. 5\-2) ityupakramya \ldq{}yaH punaretaM trimAtreNomityetenaivAkShareNa paraM puruShamabhidhyAyIta \-\- sa sAmabhirunnIyate brahmalokam\rdq{} (pra\. u\. 5\-5) ityAdinA vachanena\, \ldq{}anyatra dharmAdanyatrAdharmAt\rdq{} (ka\. u\. 1\-2\-14) iti cha upakramya \ldq{}sarve vedA yatpadamAmananti | tapAMsi sarvANi cha yadvadanti | yadichChanto brahmacharyaM charanti tatte padaM sa~NgraheNa bravImyomityetat\rdq{} (ka\. u\. 1\-2\-15) ityAdibhishcha vachanaiH parasya brahmaNo vAchakarUpeNa\, pratimAvat pratIkarUpeNa vA\, parabrahmapratipattisAdhanatvena mandamadhyamabuddhInAM vivakShitasya o~NkArasya upAsanaM kAlAntare muktiphalaM uktaM yat\, tadeva ihApi \ldq{}kaviM purANamanushAsitAram\rdq{} (bha\. gI\. 8\-9) \ldq{}yadakSharaM vedavido vadanti\rdq{} (bha\. gI\. 8\-11) iti cha upanyastasya parasya brahmaNaH pUrvoktarUpeNa pratipattyupAyabhUtasya o~NkArasya kAlAntaramuktiphalam upAsanaM yogadhAraNAsahitaM vaktavyam\, prasaktAnuprasaktaM cha yatki~nchit\, ityevamarthaH uttaro grantha Arabhyate \-\- sarvadvArANi saMyamya mano hR^idi nirudhya cha | mUrdhnyAdhAyAtmanaH prANamAsthito yogadhAraNAm || 8\-12|| sarvadvArANi sarvANi cha tAni dvArANi cha sarvadvArANi upalabdhau\, tAni sarvANi saMyamya saMyamanaM kR^itvA manaH hR^idi hR^idayapuNDarIke nirudhya nirodhaM kR^itvA niShprachAramApAdya\, tatra vashIkR^itena manasA hR^idayAt UrdhvagAminyA nADyA UrdhvamAruhya mUrdhniM AdhAya AtmanaH prANaM AsthitaH pravR^ittaH yogadhAraNAM dhArayitum || tatraiva cha dhArayan \-\- omityekAkSharaM brahma vyAharanmAmanusmaran | yaH prayAti tyajandehaM sa yAti paramAM gatim || 8\-13|| omiti ekAkSharaM brahma brahmaNaH abhidhAnabhUtaM o~NkAraM vyAharan uchchArayan\, tadarthabhUtaM mAM IshvaraM anusmaran anuchintayan yaH prayAti mriyate\, saH tyajan parityajan dehaM sharIraM \-\- \ldq{}tyajan deham\rdq{} iti prayANavisheShaNArtham dehatyAgena prayANaM AtmanaH\, na svarUpanAshenetyarthaH \-\- saH evaM yAti gachChati paramAM prakR^iShTAM gatim || ki~ncha \-\- ananyachetAH satataM yo mAM smarati nityashaH | tasyAhaM sulabhaH pArtha nityayuktasya yoginaH || 8\-14|| ananyachetAH na anyaviShaye chetaH yasya so.ayaM ananyachetAH\, yogI satataM sarvadA yaH mAM parameshvaraM smarati nityashaH | satataM iti nairantaryaM uchyate\, nityashaH iti dIrghakAlatvaM uchyate | na ShaNmAsaM saMvatsaraM vA ; kiM tarhi ? yAvajjIvaM nairantaryeNa yaH mAM smaratItyarthaH | tasya yoginaH ahaM sulabhaH sukhena labhyaH he pArtha\, nityayuktasya sadA samAhitachittasya yoginaH | yataH evam\, ataH ananyachetAH san mayi sadA samAhitaH bhavet || tava saulabhyena kiM syAt ityuchyate ; shR^iNu tat mama saulabhyena yat bhavati \-\- mAmupetya punarjanma duHkhAlayamashAshvatam | nApnuvanti mahAtmAnaH saMsiddhiM paramAM gatAH || 8\-15|| mAM upetya mAM IshvaraM upetya madbhAvamApadya punarjanma punarutpattiM nApnuvanti na prApnuvanti | kiMvishiShTaM punarjanma na prApnuvanti iti\, tadvisheShaNamAha \-\- duHkhAlayaM duHkhAnAM AdhyAtmikAdInAM AlayaM AshrayaM AlIyante yasmin duHkhAni iti duHkhAlayaM janma | na kevalaM duHkhAlayam\, ashAshvatam anavasthitasvarUpaM cha | nApnuvanti IdR^ishaM punarjanma mahAtmAnaH yatayaH saMsiddhiM mokShAkhyAM paramAM prakR^iShTAM gatAH prAptAH | ye punaH mAM na prApnuvanti te punaH Avartante || kiM punaH tvattaH anyat prAptAH punarAvartante iti\, uchyate \-\- A brahmabhuvanAllokAH punarAvartino.arjuna | mAmupetya tu kaunteya punarjanma na vidyate || 8\-16|| A brahmabhuvanAt bhavanti asmin bhUtAni iti bhuvanam\, brahmaNo bhuvanaM brahmabhuvanam\, brahmaloka ityarthaH\, A brahmabhuvanAt saha brahmabhuvanena lokAH sarve punarAvartinaH punarAvartanasvabhAvAH he arjuna | mAM ekaM upetya tu kaunteya punarjanma punarutpattiH na vidyate || brahmalokasahitAH lokAH kasmAt punarAvartinaH ? kAlaparichChinnatvAt | katham ? \-\- sahasrayugaparyantamaharyadbrahmaNo viduH | rAtriM yugasahasrAntAM te.ahorAtravido janAH || 8\-17|| sahasrayugaparyantaM sahasrANi yugAni paryantaH paryavasAnaM yasya ahnaH tat ahaH sahasrayugaparyantam\, brahmaNaH prajApateH virAjaH viduH\, rAtrim api yugasahasrAntAM ahaHparimANAmeva | ke vidurityAha \-\- te ahorAtravidaH kAlasa~NkhyAvido janAH ityarthaH | yataH evaM kAlaparichChinnAH te\, ataH punarAvartino lokAH || prajApateH ahani yat bhavati rAtrau cha\, tat uchyate \-\- avyaktAdvyaktayaH sarvAH prabhavantyaharAgame | rAtryAgame pralIyante tatraivAvyaktasa.nj~nake || 8\-18|| avyaktAt avyaktaM prajApateH svApAvasthA tasmAt avyaktAt vyaktayaH vyajyanta iti vyaktayaH sthAvaraja~NgamalakShaNAH sarvAH prajAH prabhavanti abhivyajyante\, ahnaH AgamaH aharAgamaH tasmin aharAgame kAle brahmaH prabodhakAle | tathA rAtryAgame brahmaNaH svApakAle pralIyante sarvAH vyaktayaH tatraiva pUrvokte avyaktasa.nj~nake || akR^itAbhyAgamakR^itavipraNAshadoShaparihArArtham\, bandhamokShashAstrapravR^ittisAphalyapradarshanArtham avidyAdikleshamUlakarmAshayavashAchcha avashaH bhUtagrAmaH bhUtvA bhUtvA pralIyate ityataH saMsAre vairAgyapradarshanArthaM cha idamAha \-\- bhUtagrAmaH sa evAyaM bhUtvA bhUtvA pralIyate | rAtryAgame.avashaH pArtha prabhavatyaharAgame || 8\-19|| bhUtagrAmaH bhUtasamudAyaH sthAvaraja~NgamalakShaNaH yaH pUrvasmin kalpe AsIt sa eva ayaM nAnyaH | bhUtvA bhUtvA aharAgame\, pralIyate punaH punaH rAtryAgame ahnaH kShaye avashaH asvatantra eva\, he pArtha\, prabhavati jAyate avasha eva aharAgame || yat upanyastaM akSharam\, tasya prAptyupAyo nirdiShTaH \ldq{}omityekAkSharaM brahma\rdq{} (bha\. gI\. 8\-13) ityAdinA | atha idAnIm akSharasyaiva svarUpanirdidikShayA idaM uchyate\, anena yogamArgeNa idaM gantavyamiti \-\- parastasmAttu bhAvo.anyo.avyakto.avyaktAtsanAtanaH | yaH sa sarveShu bhUteShu nashyatsu na vinashyati || 8\-20|| paraH vyatiriktaH bhinnaH ; kutaH ? tasmAt pUrvoktAt | tu\-\-shabdaH akSharasya vivakShitasya avyaktAt vailakShaNyavisheShaNArthaH | bhAvaH akSharAkhyaM paraM brahma | vyatiriktatve satyapi sAlakShaNyaprasa~Ngo.astIti tadvinivR^ittyartham Aha \-\- anyaH iti | anyaH vilakShaNaH | sa cha avyaktaH anindriyagocharaH | \ldq{}parastasmAt\rdq{} ityuktam ; kasmAt punaH paraH ? pUrvoktAt bhUtagrAmabIjabhUtAt avidyAlakShaNAt avyaktAt | anyaH vilakShaNaH bhAvaH ityabhiprAyaH | sanAtanaH chirantanaH yaH saH bhAvaH sarveShu bhUteShu brahmAdiShu nashyatsu na vinashyati || avyakto.akShara ityuktastamAhuH paramAM gatim | yaM prApya na nivartante taddhAma paramaM mama || 8\-21|| so.asau avyaktaH akSharaH ityuktaH\, tameva akSharasa.nj~nakaM avyaktaM bhAvaM AhuH paramAM prakR^iShTAM gatim | yaM paraM bhAvaM prApya gatvA na nivartante saMsArAya\, tat dhAma sthAnaM paramaM prakR^iShTaM mama\, viShNoH paramaM padamityarthaH || tallabdheH upAyaH uchyate \-\- puruShaH sa paraH pArtha bhaktyA labhyastvananyayA | yasyAntaHsthAni bhUtAni yena sarvamidaM tatam || 8\-22|| puruShaH puri shayanAt pUrNatvAdvA\, sa paraH pArtha\, paraH niratishayaH\, yasmAt puruShAt na paraM ki~nchit | saH bhaktyA labhyastu j~nAnalakShaNayA ananyayA AtmaviShayayA | yasya puruShasya antaHsthAni madhyasthAni bhUtAni kAryabhUtAni ; kAryaM hi kAraNasya antarvarti bhavati | yena puruSheNa sarvaM idaM jagat tataM vyAptam AkAsheneva ghaTAdi || prakR^itAnAM yoginAM praNavAveshitabrahmabuddhInAM kAlAntaramuktibhAjAM brahmapratipattaye uttaro mArgo vaktavya iti \ldq{}yatra kAle\rdq{} ityAdi vivakShitArthasamarpaNArthaM uchyate\, AvR^ittimArgopanyAsaH itaramArgastutyarthaH \-\- yatra kAle tvanAvR^ittimAvR^ittiM chaiva yoginaH | prayAtA yAnti taM kAlaM vakShyAmi bharatarShabha || 8\-23|| yatra kAle prayAtAH iti vyavahitena sambandhaH | yatra yasmin kAle tu anAvR^ittiM apunarjanma AvR^ittiM tadviparItAM chaiva | yoginaH iti yoginaH karmiNashcha uchyante\, karmiNastu guNataH \-\- \ldq{}karmayogena yoginAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti visheShaNAt \-\- yoginaH | yatra kAle prayAtAH mR^itAH yoginaH anAvR^ittiM yAnti\, yatra kAle cha prayAtAH AvR^ittiM yAnti\, taM kAlaM vakShyAmi bharatarShabha || taM kAlamAha \-\- agnirjyotirahaH shuklaH ShaNmAsA uttarAyaNam | tatra prayAtA gachChanti brahma brahmavido janAH || 8\-24|| agniH kAlAbhimAninI devatA | tathA jyotirapi devataiva kAlAbhimAninI | athavA\, agnijyotiShI yathAshrute eva devate | bhUyasA tu nirdesho \ldq{}yatra kAle\rdq{} \ldq{}taM kAlam\rdq{} iti AmravaNavat | tathA ahaH devatA aharabhimAninI ; shuklaH shuklapakShadevatA ; ShaNmAsA uttarAyaNam\, tatrApi devataiva mArgabhUtA iti sthitaH anyatra ayaM nyAyaH | tatra tasmin mArge prayAtAH mR^itAH gachChanti brahma brahmavido brahmopAsakAH brahmopAsanaparA janAH | \ldq{}krameNa\rdq{} iti vAkyasheShaH | na hi sadyomuktibhAjAM samyagdarshananiShThAnAM gatiH AgatirvA kvachit asti\, \ldq{}na tasya prANA utkrAmanti\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-6) iti shruteH | brahmasaMlInaprANA eva te brahmamayA brahmabhUtA eva te || dhUmo rAtristathA kR^iShNaH ShaNmAsA dakShiNAyanam | tatra chAndramasaM jyotiryogI prApya nivartate || 8\-25|| dhUmo rAtriH dhUmAbhimAninI rAtryabhimAninI cha devatA | tathA kR^iShNaH kR^iShNapakShadevatA | ShaNmAsA dakShiNAyanaM iti cha pUrvavat devataiva | tatra chandramasi bhavaM chAndramasaM jyotiH phalaM iShTAdikArI yogI karmI prApya bhuktvA tatkShayAt iha punaH nivartate || shuklakR^iShNe gatI hyete jagataH shAshvate mate | ekayA yAtyanAvR^ittimanyayAvartate punaH || 8\-26|| shuklakR^iShNe shuklA cha kR^iShNA cha shuklakR^iShNe\, j~nAnaprakAshakatvAt shuklA\, tadabhAvAt kR^iShNA ; ete shuklakR^iShNe hi gatI jagataH iti adhikR^itAnAM j~nAnakarmaNoH\, na jagataH sarvasyaiva ete gatI sambhavataH ; shAshvate nitye\, saMsArasya nityatvAt\, mate abhiprete | tatra ekayA shuklayA yAti anAvR^ittim\, anyayA itarayA Avartate punaH bhUyaH || naite sR^itI pArtha jAnanyogI muhyati kashchana | tasmAtsarveShu kAleShu yogayukto bhavArjuna || 8\-27|| na ete yathokte sR^itI mArgau pArtha jAnan saMsArAya ekA\, anyA mokShAya iti\, yogI na muhyati kashchana kashchidapi | tasmAt sarveShu kAleShu yogayuktaH samAhito bhava arjuna || shR^iNu tasya yogasya mAhAtmyaM \-\- vedeShu yaj~neShu tapaHsu chaiva dAneShu yatpuNyaphalaM pradiShTam | atyeti tatsarvamidaM viditvA yogI paraM sthAnamupaiti chAdyam || 8\-28|| vedeShu samyagadhIteShu yaj~neShu cha sAdguNyena anuShThitena tapaHsu cha sutapteShu dAneShu cha samyagdatteShu\, eteShu yat puNyaphalaM pradiShTaM shAstreNa\, atyeti atItya gachChati tat sarvaM phalajAtam ; idaM viditvA saptaprashnanirNayadvAreNa uktaM arthaM samyak avadhArya anuShThAya yogI\, paraM utkR^iShTaM aishvaraM sthAnaM upaiti cha pratipadyate AdyaM Adau bhavam\, kAraNaM brahma ityarthaH || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde akSharabrahmayogo nAma aShTamo.adhyAyaH ||8|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye tAraka\-brahma\-yogaH nAma aShTamaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || navamo.adhyAyaH ||} aShTame nADIdvAreNa dhAraNAyogaH saguNaH uktaH | tasya cha phalam agnyarchirAdikrameNa kAlAntare brahmaprAptilakShaNameva anAvR^ittirUpaM nirdiShTam | tatra \ldq{}anenaiva prakAreNa mokShaprAptiphalaM adhigamyate\, na anyathA\rdq{} iti tadAsha~NkAvyAvivartayiShayA shrIbhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- idaM tu te guhyatamaM pravakShyAmyanasUyave | j~nAnaM vij~nAnasahitaM yajj~nAtvA mokShyase.ashubhAt || 9\-1|| idaM brahmaj~nAnaM vakShyamANaM uktaM cha pUrveShu adhyAyeShu\, tat buddhau sannidhIkR^itya idaM ityAha | tu\-\-shabdo visheShanirdhAraNArthaH | idameva tu samyagj~nAnaM sAkShAt mokShaprAptisAdhanaM \ldq{}vAsudevaH sarvamiti\rdq{} (bha\. gI\. 7\-19) \ldq{}AtmaivedaM sarvam\rdq{} (ChA\. u\. 7\-25\-2) \ldq{}ekamevAdvitIyam\rdq{} (ChA\. u\. 6\-2\-1) ityAdishrutismR^itibhyaH ; nAnyat\, \ldq{}atha te ye.anyathAto viduH anyarAjAnaH te kShayyalokA bhavanti\rdq{} (ChA\. u\. 7\-25\-2) ityAdishrutibhyashcha | te tubhyaM guhyatamaM gopyatamaM pravakShyAmi kathayiShyAmi anasUyave asUyArahitAya | kiM tat ? j~nAnam | kiMvishiShTam ? vij~nAnasahitaM anubhavayuktam\, yat j~nAtvA prApya mokShyase ashubhAt saMsArabandhanAt || tachcha \-\- rAjavidyA rAjaguhyaM pavitramidamuttamam | pratyakShAvagamaM dharmyaM susukhaM kartumavyayam || 9\-2|| rAjavidyA vidyAnAM rAjA\, dIptyatishayavattvAt ; dIpyate hi iyaM atishayena brahmavidyA sarvavidyAnAm | tathA rAjaguhyaM guhyAnAM rAjA | pavitraM pAvanaM idaM uttamaM sarveShAM pAvanAnAM shuddhikAraNaM brahmaj~nAnam utkR^iShTatamam | anekajanmasahasrasa~nchitamapi dharmAdharmAdi samUlaM karma kShaNamAtrAdeva bhasmIkaroti ityataH kiM tasya pAvanatvaM vaktavyam | ki~ncha \-\- pratyakShAvagamaM pratyakSheNa sukhAderiva avagamo yasya tat pratyakShAvagamam | anekaguNavato.api dharmaviruddhatvaM dR^iShTam\, na tathA Atmaj~nAnaM dharmavirodhi\, kintu dharmyaM dharmAdanapetam | evamapi\, syAdduHkhasampAdyamityata Aha \-\- susukhaM kartum\, yathA ratnavivekavij~nAnam | tatra alpAyAsAnAmanyeShAM karmaNAM sukhasampAdyAnAM alpaphalatvaM duShkarANAM cha mahAphalatvaM dR^iShTamiti\, idaM tu sukhasampAdyatvAt phalakShayAt vyeti iti prApte\, Aha \-\- avyayaM iti | na asya phalataH karmavat vyayaH astIti avyayam | ataH shraddheyaM Atmaj~nAnam || ye punaH \-\- ashraddadhAnAH puruShA dharmasyAsya parantapa | aprApya mAM nivartante mR^ityusaMsAravartmani || 9\-3|| ashraddadhAnAH shraddhAvirahitAH Atmaj~nAnasya dharmasya asya svarUpe tatphale cha nAstikAH pApakAriNaH\, asurANAM upaniShadaM dehamAtrAtmadarshanameva pratipannAH asutR^ipaH pApAH puruShAH ashraddadhAnAH\, parantapa\, aprApya mAM parameshvaram\, matprAptau naiva Asha~NkA iti matprAptimArgabhedabhaktimAtramapi aprApya ityarthaH | nivartante nishchayena vartante ; kva ? \-\- mR^ityusaMsAravartmani mR^ityuyuktaH saMsAraH mR^ityusaMsAraH tasya vartma narakatiryagAdiprAptimArgaH\, tasminneva vartante ityarthaH || stutyA arjunamabhimukhIkR^itya Aha \-\- mayA tatamidaM sarvaM jagatadavyaktamUrtinA | matsthAni sarvabhUtAni na chAhaM teShvavasthitaH || 9\-4|| mayA mama yaH paro bhAvaH tena tataM vyAptaM sarvaM idaM jagat avyaktamUrtinA na vyaktA mUrtiH svarUpaM yasya mama so.ahamavyaktamUrtiH tena mayA avyaktamUrtinA\, karaNAgocharasvarUpeNa ityarthaH | tasmin mayi avyaktamUrtau sthitAni matsthAni\, sarvabhUtAni brahmAdIni stambaparyantAni | na hi nirAtmakaM ki~nchit bhUtaM vyavahArAya avakalpate | ataH matsthAni mayA AtmanA Atmavattvena sthitAni\, ataH mayi sthitAni iti uchyante | teShAM bhUtAnAM ahameva AtmA ityataH teShu sthitaH iti mUDhabuddhInAM avabhAsate ; ataH bravImi \-\- na cha ahaM teShu bhUteShu avasthitaH\, mUrtavat saMshleShAbhAvena AkAshasyApi antaratamo hi aham | na hi asaMsargi vastu kvachit AdheyabhAvena avasthitaM bhavati || ata eva asaMsargitvAt mama \-\- na cha matsthAni bhUtAni pashya me yogamaishvaram | bhUtabhR^inna cha bhUtastho mamAtmA bhUtabhAvanaH || 9\-5|| na cha matsthAni bhUtAni brahmAdIni | pashya me yogaM yuktiM ghaTanaM me mama aishvaraM Ishvarasya imaM aishvaram\, yogaM Atmano yAthAtmyamityarthaH | tathA cha shrutiH asaMsargitvAt asa~NgatAM darshayati \-\- \ldq{} asa~Ngo na hi sajjate\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-9\-26) iti | idaM cha AshcharyaM anyat pashya \-\- bhUtabhR^it asa~Ngo.api san bhUtAni bibharti ; na cha bhUtasthaH\, yathoktena nyAyena darshitatvAt bhUtasthatvAnupapatteH | kathaM punaruchyate \ldq{}asau mama AtmA\rdq{} iti ? vibhajya dehAdisa~NghAtaM tasmin aha~NkAram adhyAropya lokabuddhiM anusaran vyapadishati \ldq{}mama AtmA\rdq{} iti\, na punaH AtmanaH AtmA anyaH iti lokavat ajAnan | tathA bhUtabhAvanaH bhUtAni bhAvayati utpAdayati vardhayatIti vA bhUtabhAvanaH || yathoktena shlokadvayena uktaM arthaM dR^iShTAntena upapAdayan Aha \-\- yathAkAshasthito nityaM vAyuH sarvatrago mahAn | tathA sarvANi bhUtAni matsthAnItyupadhAraya || 9\-6|| yathA loke AkAshasthitaH AkAshe sthitaH nityaM sadA vAyuH sarvatra gachChatIti sarvatragaH mahAn parimANataH\, tathA AkAshavat sarvagate mayi asaMshleSheNaiva sthitAni ityevaM upadhAraya vijAnIhi || evaM vAyuH AkAshe iva mayi sthitAni sarvabhUtAni sthitikAle ; tAni \-\- sarvabhUtAni kaunteya prakR^itiM yAnti mAmikAm | kalpakShaye punastAni kalpAdau visR^ijAmyaham || 9\-7|| sarvabhUtAni kaunteya prakR^itiM triguNAtmikAM aparAM nikR^iShTAM yAnti mAmikAM madIyAM kalpakShaye pralayakAle | punaH bhUyaH tAni bhUtAni utpattikAle kalpAdau visR^ijAmi utpAdayAmi ahaM pUrvavat || evaM avidyAlakShaNAM \-\- prakR^itiM svAmavaShTabhya visR^ijAmi punaH punaH | bhUtagrAmamimaM kR^itsnamavashaM prakR^itervashAt || 9\-8|| prakR^itiM svAM svIyAM avaShTabhya vashIkR^itya visR^ijAmi punaH punaH prakR^itito jAtaM bhUtagrAmaM bhUtasamudAyaM imaM vartamAnaM kR^itsnaM samagraM avasham asvatantram\, avidyAdidoShaiH paravashIkR^itam\, prakR^iteH vashAt svabhAvavashAt || tarhi tasya te parameshvarasya\, bhUtagrAmaM imaM viShamaM vidadhataH\, tannimittAbhyAM dharmAdharmAbhyAM sambandhaH syAditi\, idaM Aha bhagavAn \-\- na cha mAM tAni karmANi nibadhnanti dhana~njaya | udAsInavadAsInamasaktaM teShu karmasu || 9\-9|| na cha mAM IshvaraM tAni bhUtagrAmasya viShamasarganimittAni karmANi nibadhnanti dhana~njaya | tatra karmaNAM asambandhitve kAraNamAha \-\- udAsInavat AsInaM yathA udAsInaH upekShakaH kashchit tadvat AsInam\, AtmanaH avikriyatvAt\, asaktaM phalAsa~Ngarahitam\, abhimAnavarjitaM \ldq{}ahaM karomi\rdq{} iti teShu karmasu | ataH anyasyApi kartR^itvAbhimAnAbhAvaH phalAsa~NgAbhAvashcha asambandhakAraNam\, anyathA karmabhiH badhyate mUDhaH koshakAravat ityabhiprAyaH || tatra \ldq{}bhUtagrAmamimaM visR^ijAmi\rdq{} (bha\. gI\. 9\-8) \ldq{}udAsInavadAsInam\rdq{} (bha\. gI\. 9\-9)iti cha viruddhaM uchyate\, iti tatparihArArthaM Aha \-\- mayAdhyakSheNa prakR^itiH sUyate sacharAcharam | hetunAnena kaunteya jagadviparivartate || 9\-10|| mayA adhyakSheNa sarvato dR^ishimAtrasvarUpeNa avikriyAtmanA adhyakSheNa mayA\, mama mAyA triguNAtmikA avidyAlakShaNA prakR^itiH sUyate utpAdayati sacharAcharaM jagat | tathA cha mantravarNaH \-\- \ldq{}eko devaH sarvabhUteShu gUDhaH sarvavyApI sarvabhUtAntarAtmA | karmAdhyakShaH sarvabhUtAdhivAsaH sAkShI chetA kevalo nirguNashcha\rdq{} (shve\. u\. 6\-11) iti | hetunA nimittena anena adhyakShatvena kaunteya jagat sacharAcharaM vyaktAvyaktAtmakaM viparivartate sarvAvasthAsu | dR^ishikarmatvApattinimittA hi jagataH sarvA pravR^ittiH \-\- ahaM idaM bhokShye\, pashyAmi idam\, shR^iNomi idam\, sukhamanubhavAmi\, duHkhamanubhavAmi\, tadarthamidaM kariShye\, idaM j~nAsyAmi\, ityAdyA avagatiniShThA avagatyavasAnaiva | \rdq{}yo asyAdhyakShaH parame vyoman\rdq{} (R^i\. 10\-129\-7)\,(tai\. brA\. 2\-8\-9) ityAdayashcha mantrAH etamarthaM darshayanti | tatashcha ekasya devasya sarvAdhyakShabhUtachaitanyamAtrasya paramArthataH sarvabhogAnabhisambandhinaH anyasya chetanAntarasya abhAve bhoktuH anyasya abhAvAt | kinnimittA iyaM sR^iShTiH ityatra prashnaprativachane anupapanne\, \rdq{}ko addhA veda ka iha pravochat | kuta AjAtA kuta iyaM visR^iShTiH\rdq{} (R^i\. 10\-129\-6)\, (tai\. brA\. 2\-8\-9) ityAdimantravarNebhyaH | darshitaM cha bhagavatA \-\- \ldq{}aj~nAnenAvR^itaM j~nAnaM tena muhyanti jantavaH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-15)iti || evaM mAM nityashuddhabuddhamuktasvabhAvaM sarvaj~naM sarvajantUnAM AtmAnamapi santaM \-\- avajAnanti mAM mUDhA mAnuShIM tanumAshritam | paraM bhAvamajAnanto mama bhUtamaheshvaram || 9\-11|| avajAnanti avaj~nAM paribhavaM kurvanti mAM mUDhAH avivekinaH mAnuShIM manuShyasambandhinIM tanuM dehaM Ashritam\, manuShyadehena vyavaharantamityetat\, paraM prakR^iShTaM bhAvaM paramAtmatattvaM AkAshakalpaM AkAshAdapi antaratamaM ajAnanto mama bhUtamaheshvaraM sarvabhUtAnAM mahAntaM IshvaraM svAtmAnam | tatashcha tasya mama avaj~nAnabhAvanena AhatAH te varAkAH || katham ? \-\- moghAshA moghakarmANo moghaj~nAnA vichetasaH | rAkShasImAsurIM chaiva prakR^itiM mohinIM shritAH || 9\-12|| moghAshAH vR^ithA AshAH AshiShaH yeShAM te moghAshAH\, tathA moghakarmANaH yAni cha agnihotrAdIni taiH anuShThIyamAnAni karmANi tAni cha\, teShAM bhagavatparibhavAt\, svAtmabhUtasya avaj~nAnAt\, moghAnyeva niShphalAni karmANi bhavantIti moghakarmANaH | tathA moghaj~nAnAH moghaM niShphalaM j~nAnaM yeShAM te moghaj~nAnAH\, j~nAnamapi teShAM niShphalameva syAt | vichetasaH vigatavivekAshcha te bhavanti ityabhiprAyaH | ki~ncha \-\- te bhavanti rAkShasIM rakShasAM prakR^itiM svabhAvaM AsurIM asurANAM cha prakR^itiM mohinIM mohakarIM dehAtmavAdinIM shritAH AshritAH\, Chinddhi\, bhinddhi\, piba\, khAda\, parasvamapahara\, ityevaM vadanashIlAH krUrakarmANo bhavanti ityarthaH\, \ldq{}asuryA nAma te lokAH\rdq{} (I\. u\. 3) iti shruteH || ye punaH shraddadhAnAH bhagavadbhaktilakShaNe mokShamArge pravR^ittAH \-\- mahAtmanastu mAM pArtha daivIM prakR^itimAshritAH | bhajantyananyamanaso j~nAtvA bhUtAdimavyayam || 9\-13|| mahAtmAnastu akShudrachittAH mAM IshvaraM pArtha daivIM devAnAM prakR^itiM shamadamadayAshraddhAdilakShaNAM AshritAH santaH bhajanti sevante ananyamanasaH ananyachittAH j~nAtvA bhUtAdiM bhUtAnAM viyadAdInAM prANinAM cha AdiM kAraNam avyayam || katham ? \-\- satataM kIrtayanto mAM yatantashcha dR^iDhavratAH | namasyantashcha mAM bhaktyA nityayuktA upAsate || 9\-14|| satataM sarvadA bhagavantaM brahmasvarUpaM mAM kIrtayantaH\, yatantashcha indriyopasaMhArashamadamadayAhiMsAdilakShaNaiH dharmaiH prayatantashcha\, dR^iDhavratAH dR^iDhaM sthiraM achAlyaM vrataM yeShAM te dR^iDhavratAH namasyantashcha mAM hR^idayeshayaM AtmAnaM bhaktyA nityayuktAH santaH upAsate sevante || te kena kena prakAreNa upAsate ityuchyate \-\- j~nAnayaj~nena chApyanye yajanto mAmupAsate | ekatvena pR^ithaktvena bahudhA vishvatomukham || 9\-15|| j~nAnayaj~nena j~nAnameva bhagavadviShayaM yaj~naH tena j~nAnayaj~nena\, yajantaH pUjayantaH mAM IshvaraM cha api anye anyAM upAsanAM parityajya upAsate | tachcha j~nAnam \-\- ekatvena \ldq{}ekameva paraM brahma\rdq{} iti paramArthadarshanena yajantaH upAsate | kechichcha pR^ithaktvena \ldq{}AdityachandrAdibhedena sa eva bhagavAn viShNuH avasthitaH\rdq{} iti upAsate | kechit \ldq{}bahudhA avasthitaH sa eva bhagavAn sarvatomukhaH vishvarUpaH\rdq{} iti taM vishvarUpaM sarvatomukhaM bahudhA bahuprakAreNa upAsate || yadi bahubhiH prakAraiH upAsate\, kathaM tvAmeva upAsate iti\, ata Aha \-\- ahaM kraturahaM yaj~naH svadhAhamahamauShadham | mantro.ahamahamevAjyamahamagnirahaM hutam || 9\-16|| ahaM kratuH shrautakarmabhedaH ahameva | ahaM yaj~naH smArtaH | ki~ncha svadhA annam aham\, pitR^ibhyo yat dIyate | ahaM auShadhaM sarvaprANibhiH yat adyate tat auShadhashabdashabditaM vrIhiyavAdisAdhAraNam | athavA svadhA iti sarvaprANisAdhAraNaM annam\, auShadhaM iti vyAdhyupashamanArthaM bheShajam | mantraH aham\, yena pitR^ibhyo devatAbhyashcha haviH dIyate | ahameva AjyaM havishcha | ahaM agniH\, yasmin hUyate haviH saH agniH aham | ahaM hutaM havanakarma cha || ki~ncha \-\- pitAhamasya jagato mAtA dhAtA pitAmahaH | vedyaM pavitramo~NkAra R^iksAma yajureva cha || 9\-17|| pitA janayitA ahaM asya jagataH\, mAtA janayitrI\, dhAtA karmaphalasya prANibhyo vidhAtA\, pitAmahaH pituH pitA\, vedyaM veditavyam\, pavitraM pAvanaM o~NkAraH\, R^ik sAma yajuH eva cha || ki~ncha\-\- gatirbhartA prabhuH sAkShI nivAsaH sharaNaM suhR^it | prabhavaH pralayaH sthAnaM nidhAnaM bIjamavyayam || 9\-18|| gatiH karmaphalam\, bhartA poShTA\, prabhuH svAmI\, sAkShI prANinAM kR^itAkR^itasya\, nivAsaH yasmin prANino nivasanti\, sharaNaM ArtAnAm\, prapannAnAmArtiharaH | suhR^it pratyupakArAnapekShaH san upakArI\, prabhavaH utpattiH jagataH\, pralayaH pralIyate asmin iti\, tathA sthAnaM tiShThati asmin iti\, nidhAnaM nikShepaH kAlAntaropabhogyaM prANinAm\, bIjaM prarohakAraNaM prarohadharmiNAm\, avyayaM yAvatsaMsArabhAvitvAt avyayam\, na hi abIjaM ki~nchit prarohati ; nityaM cha prarohadarshanAt bIjasantatiH na vyeti iti gamyate || ki~ncha \-\- tapAmyahamahaM varShaM nigR^ihNAmyutsR^ijAmi cha | amR^itaM chaiva mR^ityushcha sadasachchAhamarjuna || 9\-19|| tapAmi aham Adityo bhUtvA kaishchit rashmibhiH ulbaNaiH | ahaM varShaM kaishchit rashmibhiH utsR^ijAmi | utsR^ijya punaH nigR^ihNAmi kaishchit rashmibhiH aShTabhiH mAsaiH punaH utsR^ijAmi prAvR^iShi | amR^itaM chaiva devAnAm\, mR^ityushcha martyAnAm | sat yasya yat sambandhitayA vidyamAnaM tat\, tadviparItaM asachcha eva aham arjuna | na punaH atyantameva asat bhagavAn\, svayaM kAryakAraNe vA sadasatI || ye pUrvoktaiH nivR^ittiprakAraiH ekatvapR^ithaktvAdivij~nAnaiH yaj~naiH mAM pUjayantaH upAsate j~nAnavidaH\, te yathAvij~nAnaM mAmeva prApnuvanti | ye punaH aj~nAH kAmakAmAH \-\- traividyA mAM somapAH pUtapApA yaj~nairiShTvA svargatiM prArthayante | te puNyamAsAdya surendralokamashnanti divyAndivi devabhogAn || 9\-20|| traividyAH R^igyajuHsAmavidaH mAM vasvAdidevarUpiNaM somapAH somaM pibantIti somapAH\, tenaiva somapAnena pUtapApAH shuddhakilbiShAH\, yaj~naiH agniShTomAdibhiH iShTvA pUjayitvA svargatiM svargagamanaM svareva gatiH svargatiH tAm\, prArthayante | te cha puNyaM puNyaphalaM AsAdya samprApya surendralokaM shatakratoH sthAnaM ashnanti bhu~njate divyAn divi bhavAn aprAkR^itAn devabhogAn devAnAM bhogAn || te taM bhuktvA svargalokaM vishAlaM kShINe puNye martyalokaM vishanti | evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhante || 9\-21|| te taM bhuktvA svargalokaM vishAlaM vistIrNaM kShINe puNye martyalokaM vishanti Avishanti | evaM yathoktena prakAreNa trayIdharmaM kevalaM vaidikaM karma anuprapannAH gatAgataM gataM cha AgataM cha gatAgataM gamanAgamanaM kAmakAmAH kAmAn kAmayante iti kAmakAmAH labhante gatAgatameva\, na tu svAtantryaM kvachit labhante ityarthaH || ye punaH niShkAmAH samyagdarshinaH \-\- ananyAshchintayanto mAM ye janAH paryupAsate | teShAM nityAbhiyuktAnAM yogakShemaM vahAmyaham || 9\-22|| ananyAH apR^ithagbhUtAH paraM devaM nArAyaNaM Atmatvena gatAH santaH chintayantaH mAM ye janAH sannyAsinaH paryupAsate\, teShAM paramArthadarshinAM nityAbhiyuktAnAM satatAbhiyoginAM yogakShemaM yogaH aprAptasya prApaNaM kShemaH tadrakShaNaM tadubhayaM vahAmi prApayAmi aham ; \ldq{}j~nAnI tvAtmaiva me matam\rdq{} (bha\. gI\. 7\-18) \ldq{}sa cha mama priyaH\rdq{} (bha\. gI\. 7\-17) yasmAt\, tasmAt te mama AtmabhUtAH priyAshcha iti || nanu anyeShAmapi bhaktAnAM yogakShemaM vahatyeva bhagavAn | satyaM vahatyeva ; kintu ayaM visheShaH \-\- anye ye bhaktAH te AtmArthaM svayamapi yogakShemaM Ihante ; ananyadarshinastu na AtmArthaM yogakShemaM Ihante ; na hi te jIvite maraNe vA AtmanaH gR^iddhiM kurvanti ; kevalameva bhagavachCharaNAH te ; ataH bhagavAneva teShAM yogakShemaM vahatIti || nanu anyA api devatAH tvameva chet\, tadbhaktAshcha tvAmeva yajante | satyamevaM \-\- ye.apyanyadevatAbhaktA yajante shraddhayAnvitAH | te.api mAmeva kaunteya yajantyavidhipUrvakam || 9\-23|| ye.api anyadevatAbhaktAH anyAsu devatAsu bhaktAH anyadevatAbhaktAH santaH yajante pUjayanti shraddhayA AstikyabuddhyA anvitAH anugatAH\, te.api mAmeva kaunteya yajanti avidhipUrvakaM avidhiH aj~nAnaM tatpUrvakaM yajante ityarthaH || kasmAt te avidhipUrvakaM yajante ityuchyate ; yasmAt \-\- ahaM hi sarvayaj~nAnAM bhoktA cha prabhureva cha | na tu mAmabhijAnanti tattvenAtashchyavanti te || 9\-24|| ahaM hi sarvayaj~nAnAM shrautAnAM smArtAnAM cha sarveShAM yaj~nAnAM devatAtmatvena bhoktA cha prabhuH eva cha | matsvAmiko hi yaj~naH\, \ldq{}adhiyaj~no.ahamevAtra\rdq{} (bha\. gI\. 8\-4) iti hi uktam | tathA na tu mAM abhijAnanti tattvena yathAvat | atashcha avidhipUrvakaM iShTvA yAgaphalAt chyavanti prachyavante te || ye.api anyadevatAbhaktimattvena avidhipUrvakaM yajante\, teShAmapi yAgaphalaM avashyambhAvi | katham ? \-\- yAnti devavratA devAnpitR^InyAnti pitR^ivratAH | bhUtAni yAnti bhUtejyA yAnti madyAjino.api mAm || 9\-25|| yAnti gachChanti devavratAH deveShu vrataM niyamo bhaktishcha yeShAM te devavratAH devAn yAnti | pitR^In agniShvAttAdIn yAnti pitR^ivratAH shrAddhAdikriyAparAH pitR^ibhaktAH | bhUtAni vinAyakamAtR^igaNachaturbhaginyAdIni yAnti bhUtejyAH bhUtAnAM pUjakAH | yAnti madyAjinaH madyajanashIlAH vaiShNavAH mAmeva yAnti | samAne api AyAse mAmeva na bhajante aj~nAnAt\, tena te alpaphalabhAjaH bhavanti ityarthaH || na kevalaM madbhaktAnAM anAvR^ittilakShaNaM anantaphalam\, sukhArAdhanashcha aham | katham ? \-\- patraM puShpaM phalaM toyaM yo me bhaktyA prayachChati | tadahaM bhaktyupahR^itamashnAmi prayatAtmanaH || 9\-26|| patraM puShpaM phalaM toyaM udakaM yaH me mahyaM bhaktyA prayachChati\, tat ahaM patrAdi bhaktyA upahR^itaM bhaktipUrvakaM prApitaM bhaktyupahR^itaM ashnAmi gR^ihNAmi prayatAtmanaH shuddhabuddheH || yataH evam\, ataH \-\- yatkaroShi yadashnAsi yajjuhoShi dadAsi yat | yattapasyasi kaunteya tatkuruShva madarpaNam || 9\-27|| yat karoShi svataH prAptam\, yat ashnAsi\, yachcha juhoShi havanaM nirvartayasi shrautaM smArtaM vA\, yat dadAsi prayachChasi brAhmaNAdibhyaH hiraNyAnnAjyAdi\, yat tapasyasi tapaH charasi kaunteya\, tat kuruShva madarpaNaM matsamarpaNam || evaM kurvataH tava yat bhavati\, tat shR^iNu \-\- shubhAshubhaphalairevaM mokShyase karmabandhanaiH | sannyAsayogayuktAtmA vimukto mAmupaiShyasi || 9\-28|| shubhAshubhaphalaiH shubhAshubhe iShTAniShTe phale yeShAM tAni shubhAshubhaphalAni karmANi taiH shubhAshubhaphalaiH karmabandhanaiH karmANyeva bandhanAni karmabandhanAni taiH karmabandhanaiH evaM madarpaNaM kurvan mokShyase | so.ayaM sannyAsayogo nAma\, sannyAsashcha asau matsamarpaNatayA karmatvAt yogashcha asau iti\, tena sannyAsayogena yuktaH AtmA antaHkaraNaM yasya tava saH tvaM sannyAsayogayuktAtmA san vimuktaH karmabandhanaiH jIvanneva patite chAsmin sharIre mAM upaiShyasi AgamiShyasi || rAgadveShavAn tarhi bhagavAn\, yato bhaktAn anugR^ihNAti\, na itarAn iti | tat na \-\- samo.ahaM sarvabhUteShu na me dveShyo.asti na priyaH | ye bhajanti tu mAM bhaktyA mayi te teShu chApyaham || 9\-29|| samaH tulyaH ahaM sarvabhUteShu | na me dveShyaH asti na priyaH | agnivat ahaM \-\- dUrasthAnAM yathA agniH shItaM na apanayati\, samIpaM upasarpatAM apanayati ; tathA ahaM bhaktAn anugR^ihNAmi\, na itarAn | ye bhajanti tu mAM IshvaraM bhaktyA mayi te \-\- svabhAvata eva\, na mama rAganimittaM \-\- vartante | teShu cha api ahaM svabhAvata eva varte\, na itareShu | na etAvatA teShu dveSho mama || shR^iNu madbhaktermAhAtmyaM \-\- api chetsudurAchAro bhajate mAmananyabhAk | sAdhureva sa mantavyaH samyagvyavasito hi saH || 9\-30|| api chet yadyapi sudurAchAraH suShThu durAchAraH atIva kutsitAchAro.api bhajate mAM ananyabhAk ananyabhaktiH san\, sAdhureva samyagvR^itta eva saH mantavyaH j~nAtavyaH ; samyak yathAvat vyavasito hi saH\, yasmAt sAdhunishchayaH saH || utsR^ijya cha bAhyAM durAchAratAM antaH samyagvyavasAyasAmarthyAt \-\- kShipraM bhavati dharmAtmA shashvachChAntiM nigachChati | kaunteya pratijAnIhi na me bhaktaH praNashyati || 9\-31|| kShipraM shIghraM bhavati dharmAtmA dharmachittaH eva | shashvat nityaM shAntiM cha upashamaM nigachChati prApnoti | shR^iNu paramArtham\, kaunteya pratijAnIhi nishchitAM pratij~nAM kuru\, na me mama bhaktaH mayi samarpitAntarAtmA madbhaktaH na praNashyati iti || ki~ncha \-\- mAM hi pArtha vyapAshritya ye.api syuH pApayonayaH | striyo vaishyAstathA shUdrAste.api yAnti parAM gatim || 9\-32|| mAM hi yasmAt pArtha vyapAshritya mAM Ashrayatvena gR^ihItvA ye.api syuH bhaveyuH pApayonayaH pApA yoniH yeShAM te pApayonayaH pApajanmAnaH | ke te iti\, Aha \-\- striyaH vaishyAH tathA shUdrAH te.api yAnti gachChanti parAM prakR^iShTAM gatim || kiM punarbrAhmaNAH puNyA bhaktA rAjarShayastathA | anityamasukhaM lokamimaM prApya bhajasva mAm || 9\-33|| kiM punaH brAhmaNAH puNyAH puNyayonayaH bhaktAH rAjarShayaH tathA | rAjAnashcha te R^iShayashcha rAjarShayaH | yataH evam\, ataH anityaM kShaNabha~Nguram asukhaM cha sukhavarjitaM imaM lokaM manuShyalokaM prApya puruShArthasAdhanaM durlabhaM manuShyatvaM labdhvA bhajasva sevasva mAm || kathaM \-\- manmanA bhava madbhakto madyAjI mAM namaskuru | mAmevaiShyasi yuktvaivamAtmAnaM matparAyaNaH || 9\-34|| mayi vAsudeve manaH yasya tava sa tvaM manmanAH bhava | tathA madbhaktaH bhava madyAjI madyajanashIlaH bhava | mAM eva cha namaskuru | mAM eva IshvaraM eShyasi AgamiShyasi yuktvA samAdhAya chittam | evaM AtmAnam\, ahaM hi sarveShAM bhUtAnAM AtmA\, parA cha gatiH\, paraM ayanam\, taM mAM evambhUtam\, eShyasi iti atItena sambandhaH\, matparAyaNaH san ityarthaH || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde rAjavidyArAyaguhyayogo nAma navamo.adhyAyaH ||9|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye rAjavidyA\-rAyaguhya\-yogaH nAma navamo.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || dashamo.adhyAyaH ||} saptame adhyAye bhagavataH tattvaM vibhUtayaH cha prakAshitAH\, navame cha | atha idAnIM yeShu yeShu bhAveShu chintyaH bhagavAn\, te te bhAvAH vaktavyAH\, tattvaM cha bhagavataH vaktavyaM uktaM api\, durvij~neyatvAt\, iti ataH shrI\-bhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- bhUya eva mahAbAho shR^iNu me paramaM vachaH | yatte.ahaM prIyamANAya vakShyAmi hitakAmyayA || 10\-1|| bhUyaH eva bhUyaH punaH he mahAbAho shR^iNu me madIyaM paramaM prakR^iShTaM niratishaya\-vastunaH prakAshakaM vachaH vAkyaM yat paramaM te tubhyaM prIyamANAya \-\- mat\-vachanAt prIyase tvaM atIva amR^itaM iva piban\, tataH \-\- vakShyAmi hita\-kAmyayA hita\-ichChayA || kiM arthaM ahaM vakShyAmi iti ataH Aha \-\- na me viduH suragaNAH prabhavaM na maharShayaH | ahamAdirhi devAnAM maharShINAM cha sarvashaH || 10\-2|| na me viduH na jAnanti sura\-gaNAH brahmA\-AdayaH | kiM te na viduH? mama prabhavaM prabhAvaM prabhu\-shakti\-atishayam\, athavA prabhavaM prabhavanaM utpattim | na api maharShayaH bhR^igu\-AdayaH viduH | kasmAt te na viduH iti uchyate \-\- aham AdiH kAraNaM hi yasmAt devAnAM maharShINAM cha sarvashaH sarva\-prakAraiH || kiM cha \-\- yo mAmajamanAdiM cha vetti lokamaheshvaram | asammUDhaH sa martyeShu sarvapApaiH pramuchyate || 10\-3|| yaH mAM ajam anAdiM cha\, yasmAt ahaM AdiH devAnAM maharShINAM cha\, na mama anyaH AdiH vidyate; ataH ahaM ajaH anAdiH cha; anAditvaM ajatve hetuH\, taM mAM ajaM anAdiM cha yaH vetti vijAnAti loka\-maheshvaraM lokAnAM mahAntaM IshvaraM turIyam aj~nAna\-tat\-kArya\-varjitaM asammUDhaH sammoha\-varjitaH saH martyeShu manuShyeShu\, sarva\-pApaiH sarvaiH pApaiH matipUrva\-amatipUrva\-kR^itaiH pramuchyate pramokShyate || itaH cha ahaM maheshvaraH lokAnAM \-\- buddhirj~nAnamasammohaH kShamA satyaM damaH shamaH | sukhaM duHkhaM bhavo.abhAvaH bhayaM chAbhayameva cha || 10\-4|| buddhiH antaHkaraNasya sUkShma\-Adi\-artha\-avabodhana\-sAmarthyam\, tadvantaM buddhimAn iti hi vadanti | j~nAnaM AtmA\-Adi\-pada\-arthAnAm\-avabodhaH | asammohaH prati\-utpanneShu boddhavyeShu viveka\-pUrvikA pravR^ittiH | kShamA AkruShTasya tADitasya vA avikR^ita\-chittatA | satyaM yathA\-dR^iShTasya yathA\-shrutasya cha Atma\-anubhavasya para\-buddhi\-sa~NkrAntaye tathA eva uchchAryamANA vAk satyaM uchyate | damaH bAhya\-indriya\-upashamaH | shamaH antaHkaraNasya upashamaH | sukhaM AhlAdaH | duHkhaM santApaH | bhavaH udbhavaH | abhAvaH tat\-viparyayaH | bhayaM cha trAsaH\, abhayaM eva cha tat\-viparItam || ahiMsA samatA tuShTiH tapo dAnaM yasho.ayashaH | bhavanti bhAvA bhUtAnAM matta eva pR^ithagvidhAH || 10\-5|| ahiMsA apIDA prANinAm | samatA sama\-chittatA | tuShTiH santoShaH paryApta\-buddhiH\-lAbheShu | tapaH indriya\-saMyama\-pUrvakaM sharIra\-pIDanam | dAnaM yathA\-shakti saMvibhAgaH | yashaH dharma\-nimittA kIrtiH | ayashaH tu adharma\-nimittA akIrtiH | bhavanti bhAvAH yathoktAH buddhi\-AdayaH bhUtAnAM prANinAM mattaH eva IshvarAt pR^ithag\-vidhAH nAnA\-vidhAH sva\-karma\-anurUpeNa || kiM cha \-\- maharShayaH sapta pUrve chatvAro manavastathA | madbhAvA mAnasA jAtAH yeShAM loka imAH prajAH || 10\-6|| maharShayaH sapta bhR^igi\-AdayaH pUrve atIta\-kAla\-sambandhinaH\, chatvAraH manavaH tathA sAvarNAH iti prasiddhAH\, te cha mat\-bhAvAH mat\-gata\-bhAvanAH vaiShNavena sAmarthyena upetAH\, mAnasAH manasa eva utpAditAH mayA jAtAH utpannAH\, yeShAM manUnAM maharShINAM cha sR^iShTiH loke imAH sthAvara\-ja~Ngama\-lakShaNAH prajAH || etAM vibhUtiM yogaM cha mama yo vetti tattvataH | so.avikampena yogena yujyate nAtra saMshayaH || 10\-7|| etAM yathoktAM vibhUtiM vistAraM yogaM cha yuktiM cha AtmanaH ghaTanam\, athavA yoga\-aishvarya\-sAmarthyaM sarvaj~natvaM yogajaM yogaH uchyate\, mama madIyaM yogaM yaH vetti tattvataH tattvena yathAvat iti etat\, saH avikampena aprachalitena yogena samyag\-darshana\-sthairya\-lakShaNena yujyate sambadhyate | na atra saMshayaH na asmin arthe saMshayaH asti || kIdR^ishena avikampena yogena yujyate iti uchyate \-\- ahaM sarvasya prabhavaH mattaH sarvaM pravartate | iti matvA bhajante mAM budhA bhAvasamanvitAH || 10\-8|| ahaM paraM brahma vAsudeva\-AkhyaM sarvasya jagataH prabhavaH utpattiH | mattaH eva sthiti\-nAsha\-kriyA\-phala\-upabhoga\-lakShaNaM vikriyA\-rUpaM sarvaM jagat pravartate | iti evaM matvA bhajante sevante mAM budhAH avagata\-paramArtha\-tattvAH\, bhAva\-samanvitAH bhAvaH bhAvanA paramArtha\-tattva\-abhiniveshaH tena samanvitAH saMyuktAH iti arthaH || kiM cha \-\- machchittA madgataprANAH bodhayantaH parasparam | kathayantashcha mAM nityaM tuShyanti cha ramanti cha || 10\-9|| mat\-chittAH\, mayi chittaM yeShAM te mat\-chittAH\, mat\-gata\-prANAH mAM gatAH prAptAH chakShuH\-AdayaH prANAH yeShAM te mat\-gata\-prANAH\, mayi upasaMhR^ita\-karaNAH iti arthaH | athavA\, mat\-gata\-prANAH mat\-gata\-jIvanAH iti etat | bodhayantaH avagamayantaH parasparaM anyonyam\, kathayantaH cha j~nAna\-bala\-vIrya\-Adi\-dharmaiH vishiShTaM mAm\, tuShyanti cha paritoSham upayAnti cha ramanti cha ratiM cha prApnuvanti priya\-sa~Ngati eva || ye yathoktaiH prakAraiH bhajante mAM bhaktAH santaH \-\- teShAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam | dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te || 10\-10|| teShAM satata\-yuktAnAM nitya\-abhiyuktAnAM nivR^itta\-sarva\-bAhya\-eShaNAnAM bhajatAM sevamAnAnAm | kiM arthitva\-AdinA kAraNena? na iti Aha \-\- prIti\-pUrvakaM prItiH snehaH tat\-pUrvakaM mAM bhajatAM iti arthaH | dadAmi prayachChAmi buddhi\-yogaM buddhiH samyag\-darshanaM mat\-tattva\-viShayaM tena yogaH buddhi\-yogaH taM buddhi\-yogam\, yena buddhi\-yogena samyag\-darshana\-lakShaNena mAM parameshvaraM Atma\-bhUtam Atmatvena upayAnti pratipadyante | ke? te ye mat\-chittatva\-Adi\-prakAraiH mAM bhajante || kiM artham\, kasya vA\, tvat\-prApti\-pratibandha\-hetoH nAshakaM buddhi\-yogaM teShAM tvat\-bhaktAnAM dadAsi iti apekShAyAM Aha \-\- teShAmevAnukampArthaM ahamaj~nAnajaM tamaH | nAshayAmyAtmabhAvasthaH j~nAnadIpena bhAsvatA || 10\-11|| teShAm eva kathaM nu nAma shreyaH syAt iti anukampa\-arthaM dayA\-hetoH aham aj~nAna\-jaM avivekataH jAtaM mithyA\-pratyaya\-lakShaNaM moha\-andhakAraM tamaH nAshayAmi\, Atma\-bhAvasthaH AtmanaH bhAvaH antaHkaraNa\-AshayaH tasmin eva sthitaH san j~nAna\-dIpena viveka\-pratyaya\-rUpeNa bhakti\-prasAda\-sneha\-bhiShiktena mat\-bhAvanA\-abhinivesha\-vAta\-Iritena brahmacharya\-Adi\-sAdhana\-saMskAravat\-praj~nA\-AvartinA virakta\-antaHkaraNa\-AdhAreNa viShaya\-vyAvR^itta\-chitta\-rAga\-dveSha\-akaluShita\- nivAta\-apavaraka\-sthena nitya\-pravR^itta\-ekAgrya\-dhyAna\-janita\-samyag\-darshana\-bhAsvatA j~nAna\-dIpena iti arthaH || yathoktAM bhagavataH vibhUtiM yogaM cha shrutvA arjunaH uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- paraM brahma paraM dhAma pavitraM paramaM bhavAn | puruShaM shAshvataM divyaM AdidevamajaM vibhum || 10\-12|| paraM brahma paramAtmA paraM dhAma paraM tejaH pavitraM pAvanaM paramaM prakR^i\-ShTaM bhavAn | puraShaM shAshvataM nityaM divyaM divi bhavaM Adi\-devaM sarva\-devAnAM Adau bhavaM Adi\-devaM ajaM vibhuM vibhavana\-shIlam || IdR^ishaM \-\- AhustvAmR^iShayaH sarve devarShirnAradastathA | asito devalo vyAsaH svayaM chaiva bravIShi me || 10\-13|| AhuH kathayanti tvAM R^iShayaH vasiShTha\-AdayaH sarve deva\-R^iShiH nAradaH tathA | asitaH devalaH api evaM eva Aha\, vyAsaH cha\, svayaM cha eva tvaM cha bravIShi me || sarvametadR^itaM manye yanmAM vadasi keshava | na hi te bhagavanvyaktiM vidurdevA na dAnavAH || 10\-14|| sarvaM etat yathoktaM R^iShibhiH tvayA cha etat R^itaM satyaM eva manye\, yat mAM prati vadasi bhAShase he keshava | na hi te tava bhagavan vyaktiM prabhavaM viduH na devAH\, na dAnavAH || yataH tvaM deva\-AdInAM AdiH\, ataH \-\- svayamevAtmanAtmAnaM vettha tvaM puruShottama | bhUtabhAvana bhUtesha devadeva jagatpate || 10\-15|| svayaM eva AtmanA AtmAnaM vettha jAnAsi tvaM niratishaya\-j~nAna\-aishvarya\-bala\-Adi\-shakti\-mantaM IshvaraM puruShottama | bhUtAni bhAvayati ti bhUta\-bhAvanaH\, he bhUtabhAvana | bhUtesha bhUtAnAm IshitaH | he deva\-deva jagat\-pate || vaktumarhasyasheSheNa divyA hyAtmavibhUtayaH | yAbhirvibhUtibhirlokAn imAMstvaM vyApya tiShThasi || 10\-16|| aktuM kathayituM arhasi asheSheNa | divyAH hi Atma\-vibhUtayaH | AtmanaH vibhUtayaH yAH tAH vaktuM arhasi | yAbhiH vibhUtibhiH AtmanaH mAhAtmya\-vistaraiH imAn lokAn tvaM vyApya tiShThasi || kathaM vidyAmahaM yogin tvAM sadA parichintayan | keShu keShu cha bhAveShu chintyo.asi bhagavanmayA || 10\-17|| kathaM vidyAM vijAnIyAM ahaM he yogin tvAM sadA pari\-chintayan | keShu keShu cha bhAveShu vastuShu chintyaH asi dhyeyaH asi bhagavan mayA || vistareNAtmano yogaM vibhUtiM cha janArdana | bhUyaH kathaya tR^iptirhi shR^iNvato nAsti me.amR^itam || 10\-18|| vistareNa AtmanaH yogaM yoga\-aishvarya\-shakti\-visheShaM vibhUtiM cha vistaraM dhyeya\-padArthAnAM he janArdana\, ardateH gati\-karmaNaH rUpam\, asurANAM deva\-pratipakSha\-bhUtAnAM janAnAM naraka\-Adi\-gamayitR^itvAt janArdanaH abhyudaya\-niHshreyasa\-puruShArtha\-prayojanaM sarvaiH janaiH yAchyate iti vA | bhUyaH pUrvaM uktaM api kathaya; tR^iptiH paritoShaH hi yasmAt na asti me mama shR^iNvataH tvat\-mukha\-niHsR^ita\-vAkya\-amR^itam shrIbhagavAnuvAcha \-\- hanta te kathayiShyAmi divyA hyAtmavibhUtayaH | prAdhAnyataH kurushreShTha nAstyanto vistarasya me || 10\-19|| hanta idAnIM te tava divyAH divi bhavAH Atma\-vibhUtayaH AtmanaH mama vibhUtayaH yAH tAH kathayiShyAmi iti etat | prAdhAnyataH yatra yatra pradhAnA yA yA vibhUtiH tAM tAM pradhAnAM prAdhAnyataH kathayiShyAmi ahaM kuru\-shreShTha | asheShataH tu varSha\-shatena\-api na shakyA vaktum\, yataH na asti antaH vistarasya me mama vibhUtInAM iti arthaH || tatra prathamaM eva tAvat shR^iNu \-\- ahamAtmA guDAkesha sarvabhUtAshayasthitaH | ahamAdishcha madhyaM cha bhUtAnAmanta eva cha || 10\-20|| ahaM AtmA pratyag\-AtmA guDAkesha\, guDAkA nidrA tasyAH IshaH guDAkeshaH\, jita\-nidraH iti arthaH; ghana\-keshaH iti vA | sarva\-bhUta\-Ashaya\-sthitaH sarveShAM bhUtAnAM Ashaye antar\-hR^idi sthitaH ahaM AtmA pratyag\-AtmA nityaM dhyeyaH | tat\-ashaktena cha uttareShu bhAveShu chintyaH aham; yasmAt ahaM eva AdiH bhUtAnAM kAraNaM tathA madhyaM cha sthitiH antaH pralayaH cha || evaM cha dhyeyaH ahaM \-\- AdityAnAmahaM viShNuH jyotiShAM raviraMshumAn | marIchirmarutAmasmi nakShatrANAmahaM shashI || 10\-21|| AdityAnAM dvAdashAnAM viShNuH nAma AdityaH aham | jyotiShAM raviH prakAshayitR^INAm aMshumAn rashmimAn | marIchiH nAma marutAM marut\-devatA\-bhedAnAM asmi | nakShatrANAM ahaM shashI chandramAH || vedAnAM sAmavedo.asmi devAnAmasmi vAsavaH | indriyANAM manashchAsmi bhUtAnAmasmi chetanA || 10\-22|| vedAnAM madhye sAma\-vedaH asmi | devAnAM rudra\-Aditya\-AdInAM vAsavaH indraH asmi | indriyANAM ekAdashAnAM chakShuH\-AdInAM manaH cha asmi sa~Nkalpa\-vikalpa\-AtmakaM manaH cha asmi | bhUtAnAM asmi chetanA kArya\-karaNa\-sa~NghAte nityA\-AbhivyaktA buddhi\-vR^ittiH chetanA || rudrANAM sha~NkarashchAsmi vittesho yakSharakShasAm | vasUnAM pAvakashchAsmi meruH shikhariNAmaham || 10\-23|| rudrANAm ekAdashAnAM sha~Nkarah cha asmi | vitteshaH kuberaH yakSha\-rakShasAM yakShANAM rakShasAM cha | vasUnAM aShTAnAM pAvakah cha asmi agniH | meruH shikhariNAM shikhara\-vatAM aham || purodhasAM cha mukhyaM mAM viddhi pArtha bR^ihaspatim | senAnInAmahaM skandaH sarasAmasmi sAgaraH || 10\-24|| purodhasAM cha rAja\-purohitAnAM cha mukhyaM pradhAnaM mAM viddhi he pArtha bR^ihaspatim | sah hi indrasya iti mukhyaH syAt purodhAH | senAnInAM senA\-patInAM ahaM skandaH deva\-senA\-patiH | sarasAM yAni devakhAtAni sarAMsi teShAM sarasAM sAgaraH asmi bhavAmi || maharShINAM bhR^igurahaM girAmasmyekamakSharam | yaj~nAnAM japayaj~no.asmi sthAvarANAM himAlayaH || 10\-25|| maharShINAM bhR^iguH aham | girAM vAchAM pada\-lakShaNAnAM ekaM akSharaM o~NkAraH asmi | yaj~nAnAM japa\-yaj~naH asmi\, sthAvarANAM sthiti\-matAM himAlayaH || ashvatthaH sarvavR^ikShANAM devarShINAM cha nAradaH | gandharvANAM chitrarathaH siddhAnAM kapilo muniH || 10\-26|| ashvatthaH sarva\-vR^ikShANAm\, deva\-R^iShINAM cha nAradaH devAH eva santaH R^iShitvaM prAptAH mantra\-darshitvAt te deva\-R^iShayaH\, teShAM nAradaH asmi | gandharvANAM chitrarathaH nAma gandharvaH asmi | siddhAnAM janmana eva dharma\-j~nAna\-vairAgya\-aishvarya\-atishayaM prAptAnAM kapilaH muniH || uchchaiHshravasamashvAnAM viddhi mAmamR^itodbhavam | airAvataM gajendrANAM narANAM cha narAdhipam || 10\-27|| uchchaiHshravasam ashvAnAM uchchaiHshravAH nAma ashva\-rAjaH taM mAM viddhi vijAnIhi amR^ita\-udbhavaM amR^ita\-nimitta\-mathana\-udbhavam | airAvataM irAvatyAH apatyaM gajendrANAM hasti\-IshvarANAm\, taM mAM viddhi iti anuvartate | narANAM cha manuShyANAM nara\-adhipaM rAjAnaM mAM viddhi jAnIhi || AyudhAnAmahaM vajraM dhenUnAmasmi kAmadhuk | prajanashchAsmi kandarpaH sarpANAmasmi vAsukiH || 10\-28|| AyudhAnAM ahaM vajraM dadhIchi\-asthi\-sambhavam | dhenUnAM dogdhrINAM asmi kAma\-dhuk vasiShThasya sarva\-kAmAnAM dogdhrI\, sAmAnyA vA kAma\-dhuk | prajanaH prajanayitA asmi kandarpaH kAmaH sarpANAM sarpa\-bhedAnAM asmi vAsukiH sarpa\-rAjaH || anantashchAsmi nAgAnAM varuNo yAdasAmaham | pitR^INAmaryamA chAsmi yamaH saMyamatAmaham || 10\-29|| anantaH cha asmi nAgAnAM nAga\-visheShANAM nAga\-rAjaH cha asmi | varuNaH yAdasAM aham ab\-devatAnAM rAjA aham | pitR^INAM aryamA nAma pitR^i\-rAjaH cha asmi | yamaH saMyamatAM saMyamanaM kurvatAM aham || prahlAdashchAsmi daityAnAM kAlaH kalayatAmaham | mR^igANAM cha mR^igendro.ahaM vainateyashcha pakShiNAm || 10\-30|| prahlAdaH nAma cha asmi daityAnAM diti\-vaMshyAnAm | kAlaH kalayatAM kalanaM gaNanaM kurvatAM aham | mR^igANAM cha mR^iga\-indraH siMhaH vyAghraH vA aham | vainateyaH cha garutmAn vinatA\-sutaH pakShiNAM patatriNAm || pavanaH pavatAmasmi rAmaH shastrabhR^itAmaham | jhaShANAM makarashchAsmi srotasAmasmi jAhnavI || 10\-31|| pavanaH vAyuH pavatAM pAvayitR^INAM asmi | rAmaH shastra\-bhR^itAM ahaM shastrANAM dhArayitR^INAM dAsharathiH rAmaH aham | jhaShANAM matsya\-AdInAM makaraH nAma jAti\-visheShaH aham | srotasAM sravantInAM asmi jAhnavI ga~NgA || sargANAmAdirantashcha madhyaM chaivAhamarjuna | adhyAtmavidyA vidyAnAM vAdaH pravadatAmaham || 10\-32|| sargANAM sR^iShTInAm AdiH antaH cha madhyaM chaiva ahaM utpatti\-sthiti\-layAH ahaM arjuna | bhUtAnAM jIva\-adhiShThitAnAM eva AdiH antaH cha ityAdi uktaM upakrame\, iha tu sarvasya eva sarga\-mAtrasya iti visheShaH | adhyAtma\-vidyA vidyAnAM mokSha\-arthatvAt pradhAnaM asmi | vAdaH artha\-nirNaya\-hetutvAt pravadatAM pradhAnam\, ataH saH ahaM asmi | pravaktR^I\-dvAreNa vadana\-bhedAnAM eva vAda\-jalpa\-vitaNDAnAM iha grahaNaM pravadatAM iti || akSharANAmakAro.asmi dvandvaH sAmAsikasya cha | ahamevAkShayaH kAlaH dhAtAhaM vishvatomukhaH || 10\-33|| akSharANAM varNAnAM akAraH varNaH asmi | dvandvaH samAsaH asmi sAmAsikasya cha samAsa\-samUhasya | kiM cha ahaM eva akShayaH akShINaH kAlaH prasiddhaH kShaNa\-Adi\-AkhyaH\, athavA parameshvaraH kAlasya api kAlaH asmi | dhAtA ahaM karma\-phalasya vidhAtA sarva\-jagataH vishvato\-mukhaH sarvato\-mukhaH || mR^ityuH sarvaharashchAhaM udbhavashcha bhaviShyatAm | kIrtiH shrIrvAkcha nArINAM smR^itirmedhA dhR^itiH kShamA || 10\-34|| mR^ityuH dvividhaH dhana\-Adi\-haraH prANa\-haraH cha; tatra yaH prANa\-haraH\, saH sarva\-haraH uchyate; saH ahaM iti arthaH | athavA\, paraH IshvaraH pralaye sarva\-haraNAt sarva\-haraH\, saH aham | udbhavaH utkarShaH abhyudayaH tat\-prApti\-hetuH cha aham | keShAm? bhaviShyatAM bhAvi\-kalyANAnAm\, utkarSha\-prApti\-yogyAnAM iti arthaH | kIrtiH shrIH vAk cha nArINAM smR^itiH medhA dhR^itiH kShamA iti etAH uttamAH strINAM ahaM asmi\, yAsAM AbhAsa\-mAtra\-sambandhena api lokaH kR^itArtham\-AtmAnaM manyate || bR^ihatsAma tathA sAmnAM gAyatrI chChandasAmaham | mAsAnAM mArgashIrSho.ahaM R^itUnAM kusumAkaraH || 10\-35|| bR^ihat\-sAma tathA sAmnAM pradhAnaM asmi | gAyatrI chChandasAM ahaM gAyatri\-Adi\-chChando\-vishiShTAnAM R^ichAM gAyatrI R^ik ahaM asmi iti arthaH | mAsAnAM mArgashIrShaH aham\, R^itUnAM kusumAkaraH vasantaH || dyUtaM ChalayatAmasmi tejastejasvinAmaham | jayo.asmi vyavasAyo.asmi sattvaM sattvavatAmaham || 10\-36|| dyUtam akShadevana\-Adi\-lakShaNaM ChalayatAM Chalasya kartR^INAM asmi | tejasvinAM tejaH aham | jayaH asmi jetR^INAm\, vyavasAyaH asmi vyavasAyinAm\, sattvaM sattva\-vatAM sAttvikAnAM aham || vR^iShNInAM vAsudevo.asmi pANDavAnAM dhana~njayaH | munInAmapyahaM vyAsaH kavInAmushanA kaviH || 10\-37|| vR^iShNInAM yAdavAnAM vAsudevaH asmi ayaM eva ahaM tvat\-sakhaH | pANDavAnAM dhana~njayaH tvaM eva | munInAM manana\-shIlAnAM sarva\-pada\-artha\-j~nAninAM api ahaM vyAsaH\, kavInAM krAnta\-darshinAM ushanA kaviH asmi || daNDo damayatAmasmi nItirasmi jigIShatAm | maunaM chaivAsmi guhyAnAM j~nAnaM j~nAnavatAmaham || 10\-38|| daNDaH damayatAM damayitR^INAM asmi adAntAnAM damana\-kAraNam | nItiH asmi jigIShatAM jetum\-ichChatAm | maunaM cha eva asmi guhyAnAM gopyAnAm | j~nAnaM j~nAnavatAm aham || yachchApi sarvabhUtAnAM bIjaM tadahamarjuna | na tadasti vinA yatsyAt mayA bhUtaM charAcharam || 10\-39|| yact cha Api sarva\-bhUtAnAM bIjaM praroha\-kAraNam\, tat ahaM arjuna | prakaraNa\-upasaMhAra\-arthaM vibhUti\-sa~NkShepam\-Aha \-\- na tat asti bhUtaM chara\-acharaM charaM acharaM vA\, mayA vinA yat syAt bhavet | mayA apakR^iShTaM parityaktaM nirAtmakaM shUnyaM hi tat syAt | ataH mat\-AtmakaM sarvaM iti arthaH || nAnto.asti mama divyAnAM vibhUtInAM parantapa | eSha tUddeshataH proktaH vibhUtervistaro mayA || 10\-40|| na antaH asti mama divyAnAM vibhUtInAM vistarANAM parantapa | na hi Ishvarasya sarva\-AtmanaH divyAnAM vibhUtInAM iyattA shakyA vaktuM j~nAtuM vA kenachit | eShaH tu uddeshataH eka\-deshena proktaH vibhUteH vistaraH mayA || yadyadvibhUtimatsattvaM shrImadUrjitameva vA | tattadevAvagachCha tvaM mama tejoMshasambhavam || 10\-41|| yat yat loke vibhUti\-mat vibhUti\-yuktaM sattvaM vastu shrI\-mat UrjitaM eva vA shrIH lakShmIH tayAH sahitaM utsAha\-upetaM vA\, tat\-tat eva avagachCha tvaM jAnIhi mama Ishvarasya tejo\-aMsha\-sambhavaM tejasaH aMshaH eka\-deshaH sambhavaH yasya tat tejoMsha\-sambhavaM iti avagachCha tvam || athavA bahunaitena kiM j~nAtena tavArjuna | viShTabhyAhamidaM kR^itsnaM ekAMshena sthito jagat || 10\-42|| athavA bahunA etena evam\-AdinA kiM j~nAtena tava arjuna syAt sa\-avasheSheNa | asheShataH tvaM uchyamAnaM arthaM shR^iNu \-\- viShTabhya visheShataH stambhanaM dR^iDhaM kR^itvA idaM kR^itsnaM jagat eka\-aMshena eka\-avayavena eka\-pAdena\, sarva\-bhUta\-svarUpeNa iti etat; tathA cha mantra\-varNaH \-\- \\ldq{}pAdaH asya vishvA bhUtAni\rdq{} (R^i\. 10\-8\-90\-3) iti; sthitaH ahaM iti || OM tatsaditi shrImad\-bhagavadgItAsu upaniShatsu brahma\-vidyAyAM yoga\-shAstre shrI\-kR^iShNa\-arjuna\-saMvAde vibhUti\-yogaH nAma dashamaH adhyAyaH ||10|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye vibhUti\-yogaH nAma dashamo.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || ekAdasho.adhyAyaH ||} bhagavato vibhUtaya uktAH | tatra cha \ldq{}viShTabhyAhamidaM kR^itsnamekAMshena sthito jagat\rdq{} (bha\. gI\. 10\-42) iti bhagavatA abhihitaM shrutvA\, yat jagadAtmarUpaM AdyamaishvaraM tat sAkShAtkartumichChan\, arjuna uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- madanugrahAya paramaM guhyamadhyAtmasa.nj~nitam | yattvayoktaM vachastena moho.ayaM vigato mama || 11\-1|| madanugrahAya mamAnugrahArthaM paramaM niratishayaM guhyaM gopyaM adhyAtmasa.nj~nitam AtmAnAtmavivekaviShayaM yat tvayA uktaM vachaH vAkyaM tena te vachasA mohaH ayaM vigataH mama\, avivekabuddhiH apagatA ityarthaH || ki~ncha \-\- bhavApyayau hi bhUtAnAM shrutau vistarasho mayA | tvattaH kamalapatrAkSha mAhAtmyamapi chAvyayam || 11\-2|| bhavaH utpattiH apyayaH pralayaH tau bhavApyayau hi bhUtAnAM shrutau vistarashaH mayA\, na sa~NkShepataH\, tvattaH tvatsakAshAt\, kamalapatrAkSha kamalasya patraM kamalapatraM tadvat akShiNI yasya tava sa tvaM kamalapatrAkShaH he kamalapatrAkSha\, mahAtmanaH bhAvaH mAhAtmyamapi cha avyayaM akShayam \ldq{}shrutam\rdq{} iti anuvartate || evametadyathAttha tvamAtmAnaM parameshvara | draShTumichChAmi te rUpamaishvaraM puruShottama || 11\-3|| evametat nAnyathA yathA yena prakAreNa Attha kathayasi tvaM AtmAnaM parameshvara | tathApi draShTumichChAmi te tava j~nAnaishvaryashaktibalavIryatejobhiH sampannaM aishvaraM vaiShNavaM rUpaM puruShottama || manyase yadi tachChakyaM mayA draShTumiti prabho | yogeshvara tato me tvaM darshayAtmAnamavyayam || 11\-4|| manyase chintayasi yadi mayA arjunena tat shakyaM draShTuM iti prabho\, svAmin\, yogeshvara yogino yogAH\, teShAM IshvaraH yogeshvaraH\, he yogeshvara | yasmAt ahaM atIva arthI draShTum\, tataH tasmAt me madarthaM darshaya tvaM AtmAnam avyayam || evaM choditaH arjunena bhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- pashya me pArtha rUpANi shatasho.atha sahasrashaH | nAnAvidhAni divyAni nAnAvarNAkR^itIni cha || 11\-5|| pashya me pArtha\, rUpANi shatashaH atha sahasrashaH\, anekashaH ityarthaH | tAni cha nAnAvidhAni anekaprakArANi divi bhavAni divyAni aprAkR^itAni nAnAvarNAkR^itIni cha nAnA vilakShaNAH nIlapItAdiprakArAH varNAH tathA AkR^itayashcha avayavasaMsthAnavisheShAH yeShAM rUpANAM tAni nAnAvarNAkR^itIni cha || pashyAdityAnvasUnrudrAnashvinau marutastathA | bahUnyadR^iShTapUrvANi pashyAshcharyANi bhArata || 11\-6|| pashya AdityAn dvAdasha\, vasUn aShTau\, rudrAn ekAdasha\, ashvinau dvau\, marutaH sapta sapta gaNAH ye tAn | tathA cha bahUni anyAnyapi adR^iShTapUrvANi manuShyaloke tvayA\, tvattaH anyena vA kenachit\, pashya AshcharyANi adbhutAni bhArata || na kevalaM etAvadeva \-\- ihaikasthaM jagatkR^itsnaM pashyAdya sacharAcharam | mama dehe guDAkesha yachchAnyaddraShTumichChasi || 11\-7|| iha ekastham ekasminneva sthitaM jagat kR^itsnaM samastaM pashya adya idAnIM sacharAcharaM saha chareNa achareNa cha vartate mama dehe guDAkesha | yachcha anyat jayaparAjayAdi\, yat sha~Nkase\, \ldq{}yadvA jayema yadi vA no jayeyuH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-6) iti yat avochaH\, tadapi draShTuM yadi ichChasi || kiM tu \-\- na tu mAM shakyase draShTumanenaiva svachakShuShA | divyaM dadAmi te chakShuH pashya me yogamaishvaram || 11\-8|| na tu mAM vishvarUpadharaM shakyase draShTuM anenaiva prAkR^itena svachakShuShA svakIyena chakShuShA | yena tu shakyase draShTuM divyena\, tat divyaM dadAmi te tubhyaM chakShuH | tena pashya me yogaM aishvaraM Ishvarasya mama aishvaraM yogaM yogashaktyatishayaM ityarthaH || sa~njaya uvAcha \-\- evamuktvA tato rAjanmahAyogeshvaro hariH | darshayAmAsa pArthAya paramaM rUpamaishvaram || 11\-9|| evaM yathoktaprakAreNa uktvA tataH anantaraM rAjan dhR^itarAShTra\, mahAyogeshvaraH mahAMshcha asau yogeshvarashcha hariH nArAyaNaH darshayAmAsa darshitavAn pArthAya pR^ithAsutAya paramaM rUpaM vishvarUpaM aishvaram || anekavaktranayanamanekAdbhutadarshanam | anekadivyAbharaNaM divyAnekodyatAyudham || 11\-10|| anekavaktranayanam anekAni vaktrANi nayanAni cha yasmin rUpe tat anekavaktranayanam\, anekAdbhutadarshanaM anekAni adbhutAni vismApakAni darshanAni yasmin rUpe tat anekAdbhutadarshanaM rUpam\, tathA anekadivyAbharaNaM anekAni divyAni AbharaNAni yasmin tat anekadivyAbharaNam\, tathA divyAnekodyatAyudhaM divyAni anekAni asyAdIni udyatAni AyudhAni yasmin tat divyAnekodyatAyudham\, \ldq{}darshayAmAsa\rdq{} iti pUrveNa sambandhaH || ki~ncha \-\- divyamAlyAmbaradharaM divyagandhAnulepanam | sarvAshcharyamayaM devamanantaM vishvatomukham || 11\-11|| divyamAlyAmbaradharaM divyAni mAlyAni puShpANi ambarANi vastrANi cha dhriyante yena IshvareNa taM divyamAlyAmbaradharam\, divyagandhAnulepanaM divyaM gandhAnulepanaM yasya taM divyagandhAnulepanam\, sarvAshcharyamayaM sarvAshcharyaprAyaM devaM anantaM na asya antaH asti iti anantaH tam\, vishvatomukhaM sarvatomukhaM sarvabhUtAtmabhUtatvAt\, taM darshayAmAsa | \ldq{}arjunaH dadarsha\rdq{} iti vA adhyAhriyate || yA punarbhagavataH vishvarUpasya bhAH\, tasyA upamA uchyate \-\- divi sUryasahasrasya bhavedyugapadutthitA | yadi bhAH sadR^ishI sA syAdbhAsastasya mahAtmanaH || 11\-12|| divi antarikShe tR^itIyasyAM vA divi sUryANAM sahasraM sUryasahasraM tasya yugapadutthitasya sUryasahasrasya yA yugapadutthitA bhAH\, sA yadi\, sadR^ishI syAt tasya mahAtmanaH vishvarUpasyaiva bhAsaH | yadi vA na syAt\, tataH vishvarUpasyaiva bhAH atirichyate ityabhiprAyaH || ki~ncha \-\- tatraikasthaM jagatkR^itsnaM pravibhaktamanekadhA | apashyaddevadevasya sharIre pANDavastadA || 11\-13|| tatra tasmin vishvarUpe ekasmin sthitaM ekasthaM jagat kR^itsnaM pravibhaktaM anekadhA devapitR^imanuShyAdibhedaiH apashyat dR^iShTavAn devadevasya hareH sharIre pANDavaH arjunaH tadA || tataH sa vismayAviShTo hR^iShTaromA dhana~njayaH | praNamya shirasA devaM kR^itA~njalirabhAShata || 11\-14|| tataH taM dR^iShTvA saH vismayena AviShTaH vismayAviShTaH hR^iShTAni romANi yasya saH ayaM hR^iShTaromA cha abhavat dhana~njayaH | praNamya prakarSheNa namanaM kR^itvA prahvIbhUtaH san shirasA devaM vishvarUpadharaM kR^itA~njaliH namaskArArthaM sampuTIkR^itahastaH san abhAShata uktavAn || katham? yat tvayA darshitaM vishvarUpam\, tat ahaM pashyAmIti svAnubhavamAviShkurvan arjuna uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- pashyAmi devAMstava deva dehe sarvAMstathA bhUtavisheShasa~NghAn | brahmANamIshaM kamalAsanasthamR^iShIMshcha sarvAnuragAMshcha divyAn || 11\-15|| pashyAmi upalabhe he deva\, tava dehe devAn sarvAn\, tathA bhUtavisheShasa~NghAn bhUtavisheShANAM sthAvaraja~NgamAnAM nAnAsaMsthAnavisheShANAM sa~NghAH bhUtavisheShasa~NghAH tAn\, ki~ncha \-\- brahmANaM chaturmukhaM IshaM IshitAraM prajAnAM kamalAsanasthaM pR^ithivIpadmamadhye merukarNikAsanasthamityarthaH\, R^iShIMshcha vasiShThAdIn sarvAn\, uragAMshcha vAsukiprabhR^itIn divyAn divi bhavAn || anekabAhUdaravaktranetraM pashyAmi tvA sarvato.anantarUpam | nAntaM na madhyaM na punastavAdiM pashyAmi vishveshvara vishvarUpa || 11\-16|| anekabAhUdaravaktranetraM aneke bAhavaH udarANi vaktrANi netrANi cha yasya tava saH tvaM anekabAhUdaravaktranetraH taM anekabAhUdaravaktranetram | pashyAmi tvA tvAM sarvataH sarvatra anantarUpaM anantAni rUpANi asya iti anantarUpaH taM anantarUpam | na antam\, antaH avasAnam\, na madhyam\, madhyaM nAma dvayoH koTyoH antaram\, na punaH tava AdiM \-\- na devasya antaM pashyAmi\, na madhyaM pashyAmi\, na punaH AdiM pashyAmi\, he vishveshvara vishvarUpa || ki~ncha \-\- kirITinaM gadinaM chakriNaM cha tejorAshiM sarvatodIptimantam | pashyAmi tvAM durnirIkShyaM samantAddIptAnalArkadyutimaprameyam || 11\-17|| kirITinaM kirITaM nAma shirobhUShaNavisheShaH tat yasya asti saH kirITI taM kirITinam\, tathA gadinaM gadA asya vidyate iti gadI taM gadinam\, tathA chakriNaM chakraM asya astIti chakrI taM chakriNaM cha\, tejorAshiM tejaHpu~njaM sarvatodIptimantaM sarvatodIptiH asya astIti sarvatodIptimAn\, taM sarvatodIptimantaM pashyAmi tvAM durnirIkShyaM duHkhena nirIkShyaH durnirIkShyaH taM durnirIkShyaM samantAt samantataH sarvatra dIptAnalArkadyutiM analashcha arkashcha analArkau dIptau analArkau dIptAnalArkau tayoH dIptAnalArkayoH dyutiriva dyutiH tejaH yasya tava sa tvaM dIptAnalArkadyutiH taM tvAM dIptAnalArkadyutim\, aprameyaM na prameyam ashakyaparichChedaM ityetat || ita eva te yogashaktidarshanAt anuminomi \-\- tvamakSharaM paramaM veditavyaM tvamasya vishvasya paraM nidhAnam | tvamavyayaH shAshvatadharmagoptA sanAtanastvaM puruSho mato me || 11\-18|| tvaM akSharaM na kSharatIti\, paramaM brahma veditavyaM j~nAtavyaM mumukShubhiH | tvaM asya vishvasya samastasya jagataH paraM prakR^iShTaM nidhAnaM nidhIyate asminniti nidhAnaM paraH AshrayaH ityarthaH | ki~ncha\, tvaM avyayaH na tava vyayo vidyate iti avyayaH\, shAshvatadharmagoptA shashvadbhavaH shAshvataH nityaH dharmaH tasya goptA shAshvatadharmagoptA | sanAtanaH chirantanaH tvaM puruShaH paramaH mataH abhipretaH me mama || ki~ncha \-\- anAdimadhyAntamanantavIryamanantabAhuM shashisUryanetram | pashyAmi tvAM dIptahutAshavaktraM svatejasA vishvamidaM tapantam || 11\-19|| anAdimadhyAntaM Adishcha madhyaM cha antashcha na vidyate yasya saH ayaM anAdimadhyAntaH taM tvAM anAdimadhyAntam\, anantavIryaM na tava vIryasya antaH asti iti anantavIryaH taM tvAM anantavIryam\, tathA anantabAhum anantAH bAhavaH yasya tava saH tvam\, anantabAhuH taM tvAM anantabAhum\, shashisUryanetraM shashishUryau netre yasya tava saH tvaM shashisUryanetraH taM tvAM shashisUryanetraM chandrAdityanayanam\, pashyAmi tvAM dIptahutAshavaktraM dIptashcha asau hutAshashcha vaktraM yasya tava saH tvaM dIptahutAshavaktraH taM tvAM dIptahutAshavaktram\, svatejasA vishvaM idaM samastaM tapantam || dyAvApR^ithivyoridamantaraM hi vyAptaM tvayaikena dishashcha sarvAH | dR^iShTvAdbhutaM rUpamidaM tavograM lokatrayaM pravyathitaM mahAtman || 11\-20|| dyAvApR^ithivyoH idaM antaraM hi antarikShaM vyAptaM tvayA ekena vishvarUpadhareNa dishashcha sarvAH vyAptAH | dR^iShTvA upalabhya adbhutaM vismApakaM rUpaM idaM tava ugraM krUraM lokAnAM trayaM lokatrayaM pravyathitaM bhItaM prachalitaM vA he mahAtman akShudrasvabhAva || atha adhunA purA \ldq{}yadvA jayema yadi vA no jayeyuH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-6) iti arjunasya yaH saMshayaH AsIt\, tannirNayAya pANDavajayaM aikAntikaM darshayAmi iti pravR^itto bhagavAn | taM pashyan Aha \-\- ki~ncha \-\- amI hi tvA surasa~NghA vishanti kechidbhItAH prA~njalayo gR^iNanti | svastItyuktvA maharShisiddhasa~NghAH stuvanti tvAM stutibhiH puShkalAbhiH || 11\-21|| amI hi yudhyamAnA yoddhAraH tvA tvAM surasa~NghAH ye atra bhUbhArAvatArAya avatIrNAH vasvAdidevasa~NghAH manuShyasaMsthAnAH tvAM vishanti pravishantaH dR^ishyante | tatra kechit bhItAH prA~njalayaH santo gR^iNanti stuvanti tvAM anye palAyane.api ashaktAH santaH | yuddhe pratyupasthite utpAtAdinimittAni upalakShya svasti astu jagataH iti uktvA maharShisiddhasa~NghAH maharShINAM siddhAnAM cha sa~NghAH stuvanti tvAM stutibhiH puShkalAbhiH sampUrNAbhiH || ki~nchAnyat \-\- rudrAdityA vasavo ye cha sAdhyA vishve.ashvinau marutashchoShmapAshcha | gandharvayakShAsurasiddhasa~NghA vIkShante tvAM vismitAshchaiva sarve || 11\-22|| rudrAdityAH vasavo ye cha sAdhyAH rudrAdayaH gaNAH vishvedevAH ashvinau cha devau marutashcha UShmapAshcha pitaraH\, gandharvayakShAsurasiddhasa~NghAH gandharvAH hAhAhUhUprabhR^itayaH yakShAH kuberaprabhR^itayaH asurAH virochanaprabhR^itayaH siddhAH kapilAdayaH teShAM sa~NghAH gandharvayakShAsurasiddhasa~NghAH\, te vIkShante pashyanti tvAM vismitAH vismayamApannAH santaH te eva sarve || yasmAt \-\- rUpaM mahatte bahuvaktranetraM mahAbAho bahubAhUrupAdam | bahUdaraM bahudaMShTrAkarAlaM dR^iShTvA lokAH pravyathitAstathAham || 11\-23|| rUpaM mahat atipramANaM te tava bahuvaktranetraM bahUni vaktrANi mukhAni netrANi chakShUMShi cha yasmin tat rUpaM bahuvaktranetram\, he mahAbAho\, bahubAhUrupAdaM bahavo bAhavaH UravaH pAdAshcha yasmin rUpe tat bahubAhUrupAdam\, ki~ncha\, bahUdaraM bahUni udarANi yasminniti bahUdaram\, bahudaMShTrAkarAlaM bahvIbhiH daMShTrAbhiH karAlaM vikR^itaM tat bahudaMShTrAkarAlam\, dR^iShTvA rUpaM IdR^ishaM lokAH laukikAH prANinaH pravyathitAH prachalitAH bhayena; tathA ahamapi || tatredaM kAraNaM \-\- nabhaHspR^ishaM dIptamanekavarNaM vyAttAnanaM dIptavishAlanetram | dR^iShTvA hi tvAM pravyathitAntarAtmA dhR^itiM na vindAmi shamaM cha viShNo || 11\-24|| nabhaHspR^ishaM dyusparshaM ityarthaH\, dIptaM prajvalitam\, anekavarNaM aneke varNAH bhaya~NkarAH nAnAsaMsthAnAH yasmin tvayi taM tvAm anekavarNam\, vyAttAnanaM vyAttAni vivR^itAni AnanAni mukhAni yasmin tvayi taM tvAM vyAttAnanam\, dIptavishAlanetraM dIptAni prajvalitAni vishAlAni vistIrNAni netrANi yasmin tvayi taM tvAM dIptavishAlanetraM dR^iShTvA hi tvAM pravyathitAntarAtmA pravyathitaH prabhItaH antarAtmA manaH yasya mama saH ahaM pravyathitAntarAtmA san dhR^itiM dhairyaM na vindAmi na labhe shamaM cha upashamanaM manastuShTiM he viShNo || kasmAt \-\- daMShTrAkarAlAni cha te mukhAni dR^iShTvaiva kAlAnalasannibhAni | disho na jAne na labhe cha sharma prasIda devesha jagannivAsa || 11\-25|| daMShTrAkarAlAni daMShTrAbhiH karAlAni vikR^itAni te tava mukhAni dR^iShTvaiva upalabhya kAlAnalasannibhAni pralayakAle lokAnAM dAhakaH agniH kAlAnalaH tatsadR^ishAni kAlAnalasannibhAni mukhAni dR^iShTvetyetat | dishaH pUrvAparavivekena na jAne di~NmUDho jAtaH asmi | ataH na labhe cha na upalabhe cha sharma sukham | ataH prasIda prasanno bhava he devesha\, jagannivAsa || yebhyo mama parAjayAsha~NkA yA AsIt sA cha apagatA | yataH \-\- amI cha tvAM dhR^itarAShTrasya putrAH sarve sahaivAvanipAlasa~NghaiH | bhIShmo droNaH sUtaputrastathAsau sahAsmadIyairapi yodhamukhyaiH || 11\-26|| amI cha tvAM dhR^itarAShTrasya putrAH duryodhanaprabhR^itayaH \-\- \ldq{}tvaramANAH vishanti\rdq{} iti vyavahitena sambandhaH \-\- sarve sahaiva sahitAH avanipAlasa~NghaiH avaniM pR^ithvIM pAlayantIti avanipAlAH teShAM sa~NghaiH\, ki~ncha bhIShmo droNaH sUtaputraH karNaH tathA asau saha asmadIyairapi dhR^iShTadyumnaprabhR^itibhiH yodhamukhyaiH yodhAnAM mukhyaiH pradhAnaiH saha || ki~ncha \-\- vaktrANi te tvaramANA vishanti daMShTrAkarAlAni bhayAnakAni | kechidvilagnA dashanAntareShu sandR^ishyante chUrNitairuttamA~NgaiH || 11\-27|| vaktrANi mukhAni te tava tvaramANAH tvarAyuktAH santaH vishanti\, kiMvishiShTAni mukhAni? daMShTrAkarAlAni bhayAnakAni bhaya~NkarANi | ki~ncha\, kechit mukhAni praviShTAnAM madhye vilagnAH dashanAntareShu mAMsamiva bhakShitaM sandR^ishyante upalabhyante chUrNitaiH chUrNIkR^itaiH uttamA~NgaiH shirobhiH || kathaM pravishanti mukhAni ityAha \-\- yathA nadInAM bahavo.ambuvegAH samudramevAbhimukhA dravanti | tathA tavAmI naralokavIrA vishanti vaktrANyabhivijvalanti || 11\-28|| yathA nadInAM sravantInAM bahavaH aneke ambUnAM vegAH ambuvegAH tvarAvisheShAH samudrameva abhimukhAH pratimukhAH dravanti pravishanti\, tathA tadvat tava amI bhIShmAdayaH naralokavIrAH manuShyaloke shUrAH vishanti vaktrANi abhivijvalanti prakAshamAnAni || te kimarthaM pravishanti kathaM cha ityAha \-\- yathA pradIptaM jvalanaM pata~NgA vishanti nAshAya samR^iddhavegAH | tathaiva nAshAya vishanti lokAstavApi vaktrANi samR^iddhavegAH || 11\-29|| yathA pradIptaM jvalanaM agniM pata~NgAH pakShiNaH vishanti nAshAya vinAshAya samR^iddhavegAH samR^iddhaH udbhUtaH vegaH gatiH yeShAM te samR^iddhavegAH\, tathaiva nAshAya vishanti lokAH prANinaH tavApi vaktrANi samR^iddhavegAH || tvaM punaH \-\- lelihyase grasamAnaH samantAllokAnsamagrAnvadanairjvaladbhiH | tejobhirApUrya jagatsamagraM bhAsastavogrAH pratapanti viShNo || 11\-30|| lelihyase AsvAdayasi grasamAnaH antaH praveshayan samantAt samantataH lokAn samagrAn samastAn vadanaiH vaktraiH jvaladbhiH dIpyamAnaiH tejobhiH ApUrya saMvyApya jagat samagraM saha agreNa samastaM ityetat | ki~ncha\, bhAsaH dIptayaH tava ugrAH krUrAH pratapanti pratApaM kurvanti he viShNo vyApanashIla || yataH evamugrasvabhAvaH\, ataH \-\- AkhyAhi me ko bhavAnugrarUpo namo.astu te devavara prasIda | vij~nAtumichChAmi bhavantamAdyaM na hi prajAnAmi tava pravR^ittim || 11\-31|| AkhyAhi kathaya me mahyaM kaH bhavAn ugrarUpaH krUrAkAraH\, namaH astu te tubhyaM he devavara devAnAM pradhAna\, prasIda prasAdaM kuru | vij~nAtuM visheSheNa j~nAtuM ichChAmi bhavantaM AdyaM Adau bhavaM Adyam\, na hi yasmAt prajAnAmi tava tvadIyAM pravR^ittiM cheShTAm || shrIbhagavAnuvAcha \-\- kAlo.asmi lokakShayakR^itpravR^iddho lokAnsamAhartumiha pravR^ittaH | R^ite.api tvA na bhaviShyanti sarve ye.avasthitAH pratyanIkeShu yodhAH || 11\-32|| kAlaH asmi lokakShayakR^it lokAnAM kShayaM karotIti lokakShayakR^it pravR^iddhaH vR^iddhiM gataH | yadarthaM pravR^iddhaH tat shR^iNu \-\- lokAn samAhartuM saMhartuM iha asmin kAle pravR^ittaH | R^ite.api vinApi tvA tvAM na bhaviShyanti bhIShmadroNakarNaprabhR^itayaH sarve\, yebhyaH tava Asha~NkA\, ye avasthitAH pratyanIkeShu anIkamanIkaM prati pratyanIkeShu pratipakShabhUteShu anIkeShu yodhAH yoddhAraH || yasmAt evaM \-\- tasmAttvamuttiShTha yasho labhasva jitvA shatrUnbhu~NkShva rAjyaM samR^iddham | mayaivaite nihatAH pUrvameva nimittamAtraM bhava savyasAchin || 11\-33|| tasmAt tvaM uttiShTha \ldq{}bhIShmaprabhR^itayaH atirathAH ajeyAH devairapi\, arjunena jitAH\rdq{} iti yashaH labhasva; kevalaM puNyaiH hi tat prApyate | jitvA shatrUn duryodhanaprabhR^itIn bhu~NkShva rAjyaM samR^iddhaM asapatnam akaNTakam | mayA eva ete nihatAH nishchayena hatAH prANaiH viyojitAH pUrvameva | nimittamAtraM bhava tvaM he savyasAchin\, savyena vAmenApi hastena sharANAM kSheptA savyasAchI iti uchyate arjunaH || droNaM cha bhIShmaM cha jayadrathaM cha karNaM tathAnyAnapi yodhavIrAn | mayA hatAMstvaM jahi mA vyathiShThA yudhyasva jetAsi raNe sapatnAn || 11\-34|| droNaM cha\, yeShu yeShu yodheShu arjunasya Asha~NkA tAMstAn vyapadishati bhagavAn\, mayA hatAniti | tatra droNabhIShmayoH tAvat prasiddhaM Asha~NkAkAraNam | droNastu dhanurvedAchAryaH divyAstrasampannaH\, Atmanashcha visheShataH guruH gariShThaH | bhIShmashcha svachChandamR^ityuH divyAstrasampannashcha parashurAmeNa dvandvayuddhaM agamat\, na cha parAjitaH | tathA jayadrathaH\, yasya pitA tapaH charati \ldq{}mama putrasya shiraH bhUmau nipAtayiShyati yaH\, tasyApi shiraH patiShyati\rdq{} iti | karNo.api vAsavadattayA shaktyA tvamoghayA sampannaH sUryaputraH kAnInaH yataH\, ataH tannAmnaiva nirdeshaH | mayA hatAn tvaM jahi nimittamAtreNa | mA vyathiShThAH tebhyaH bhayaM mA kArShIH | yudhyasva jetAsi duryodhanaprabhR^itIn raNe yuddhe sapatnAn shatrUn || sa~njaya uvAcha \-\- etachChrutvA vachanaM keshavasya kR^itA~njalirvepamAnaH kirITI | namaskR^itvA bhUya evAha kR^iShNaM sagadgadaM bhItabhItaH praNamya || 11\-35|| etat shrutvA vachanaM keshavasya pUrvoktaM kR^itA~njaliH san vepamAnaH kampamAnaH kirITI namaskR^itvA\, bhUyaH punaH eva Aha uktavAn kR^iShNaM sagadgadaM bhayAviShTasya duHkhAbhighAtAt snehAviShTasya cha harShodbhavAt\, ashrupUrNanetratve sati shleShmaNA kaNThAvarodhaH; tatashcha vAchaH apATavaM mandashabdatvaM yat sa gadgadaH tena saha vartata iti sagadgadaM vachanaM Aha iti vachanakriyAvisheShaNaM etat | bhItabhItaH punaH punaH bhayAviShTachetAH san praNamya prahvaH bhUtvA\, \ldq{}Aha\rdq{} iti vyavahitena sambandhaH || atra avasare sa~njayavachanaM sAbhiprAyam | katham? droNAdiShu arjunena nihateShu ajeyeShu chaturShu\, nirAshrayaH duryodhanaH nihataH eva iti matvA dhR^itarAShTraH jayaM prati nirAshaH san sandhiM kariShyati\, tataH shAntiH ubhayeShAM bhaviShyati iti | tadapi na ashrauShIt dhR^itarAShTraH bhavitavyavashAt || arjuna uvAcha \-\- sthAne hR^iShIkesha tava prakIrtyA jagatprahR^iShyatyanurajyate cha | rakShAMsi bhItAni disho dravanti sarve namasyanti cha siddhasa~NghAH || 11\-36|| sthAne yuktam | kiM tat? tava prakIrtyA tvanmAhAtmyakIrtanena shrutena\, he hR^iShIkesha\, yat jagat prahR^iShyati praharShaM upaiti\, tat sthAne yuktam\, ityarthaH | athavA viShayavisheShaNaM sthAne iti | yuktaH harShAdiviShayaH bhagavAn\, yataH IshvaraH sarvAtmA sarvabhUtasuhR^ichcha iti | tathA anurajyate anurAgaM cha upaiti; tachcha viShaye iti vyAkhyeyam | ki~ncha\, rakShAMsi bhItAni bhayAviShTAni dishaH dravanti gachChanti; tachcha sthAne viShaye | sarve namasyanti namaskurvanti cha siddhasa~NghAH siddhAnAM samudAyAH kapilAdInAm\, tachcha sthAne || bhagavato harShAdiviShayatve hetuM darshayati \-\- kasmAchcha te na nameranmahAtmangarIyase brahmaNo.apyAdikartre | ananta devesha jagannivAsa tvamakSharaM sadasattatparaM yat || 11\-37|| kasmAchcha hetoH te tubhyaM na nameran namaskuryuH he mahAtman\, garIyase gurutarAya; yataH brahmaNaH hiraNyagarbhasya api AdikartA kAraNaM ataH tasmAt Adikartre | kathaM ete na namaskuryuH? ataH harShAdInAM namaskArasya cha sthAnaM tvaM arhaH viShayaH ityarthaH | he ananta devesha he jagannivAsa tvaM akSharaM tat param\, yat vedAnteShu shrUyate | kiM tat? sadasat iti | sat vidyamAnam\, asat cha yatra nAsti iti buddhiH; te upadhAnabhUte sadasatI yasya akSharasya\, yad.hvAreNa sadasatI iti upacharyate | paramArthatastu sadasatoH paraM tat akSharaM yat akSharaM vedavidaH vadanti | tat tvameva\, na anyat iti abhiprAyaH || punarapi stauti \-\- tvamAdidevaH puruShaH purANastvamasya vishvasya paraM nidhAnam | vettAsi vedyaM cha paraM cha dhAma tvayA tataM vishvamanantarUpa || 11\-38|| tvaM AdidevaH\, jagataH sraShTR^itvAt | puruShaH\, puri shayanAt purANaH chirantanaH tvaM eva asya vishvasya paraM prakR^iShTaM nidhAnaM nidhIyate asmin jagat sarvaM mahApralayAdau iti | ki~ncha\, vettA asi\, veditA asi sarvasyaiva vedyajAtasya | yat cha vedyaM vedanArhaM tachcha asi paraM cha dhAma paramaM padaM vaiShNavam | tvayA tataM vyAptaM vishvaM samastam\, he anantarUpa anto na vidyate tava rUpANAm || ki~ncha \-\- vAyuryamo.agnirvaruNaH shashA~NkaH prajApatistvaM prapitAmahashcha | namo namaste.astu sahasrakR^itvaH punashcha bhUyo.api namo namaste || 11\-39|| vAyuH tvaM yamashcha agniH varuNaH apAM patiH shashA~NkaH chandramAH prajApatiH tvaM kashyapAdiH prapitAmahashcha pitAmahasyApi pitA prapitAmahaH\, brahmaNo.api pitA ityarthaH | namo namaH te tubhyaM astu sahasrakR^itvaH | punashcha bhUyo.api namo namaH te | bahusho namaskArakriyAbhyAsAvR^ittigaNanaM kR^itvasuchA uchyate | \ldq{}punashcha\rdq{} \ldq{}bhUyo.api\rdq{} iti shraddhAbhaktyatishayAt aparitoShaM AtmanaH darshayati || tathA \-\- namaH purastAdatha pR^iShThataste namo.astu te sarvata eva sarva | anantavIryAmitavikramastvaM sarvaM samApnoShi tato.asi sarvaH || 11\-40|| namaH purastAt pUrvasyAM dishi tubhyam\, atha pR^iShThataH te pR^iShThataH api cha te namo.astu\, te sarvata eva sarvAsu dikShu sarvatra sthitAya he sarva | anantavIryAmitavikramaH anantaM vIryaM asya\, amitaH vikramaH asya | vIryaM sAmarthyaM vikramaH parAkramaH | vIryavAnapi kashchit shatruvadhAdiviShaye na parAkramate\, mandaparAkramo vA | tvaM tu anantavIryaH amitavikramashcha iti anantavIryAmitavikramaH | sarvaM samastaM jagat samAptoShi samyak ekena AtmanA vyApnoShi yataH\, tataH tasmAt asi bhavasi sarvaH tvam\, tvayA vinAbhUtaM na ki~nchit asti iti abhiprAyaH || yataH ahaM tvanmAhAtmyAparij~nAnAt aparAddhaH\, ataH \-\- sakheti matvA prasabhaM yaduktaM he kR^iShNa he yAdava he sakheti | ajAnatA mahimAnaM tavedaM mayA pramAdAtpraNayena vApi || 11\-41|| sakhA samAnavayAH iti matvA j~nAtvA viparItabuddhyA prasabhaM abhibhUya prasahya yat uktaM he kR^iShNa he yAdava he sakheti cha ajAnatA aj~nAninA mUDhena; kim ajAnatA iti Aha \-\- mahimAnaM mahAtmyaM tava idaM Ishvarasya vishvarUpam | \ldq{}tava idaM mahimAnaM ajAnatA\rdq{} iti vaiyadhikaraNyena sambandhaH | \ldq{}tavemam\rdq{} iti pAThaH yadi asti\, tadA sAmAnAdhikaraNyameva | mayA pramAdAt vikShiptachittatayA\, praNayena vApi\, praNayo nAma snehanimittaH visrambhaH tenApi kAraNena yat uktavAn asmi || yachchAvahAsArthamasatkR^ito.asi vihArashayyAsanabhojaneShu | eko.athavApyachyuta tatsamakShaM tatkShAmaye tvAmahamaprameyam || 11\-42|| yachcha avahAsArthaM parihAsaprayojanAya asatkR^itaH paribhUtaH asi bhavasi; kva? vihArashayyAsanabhojaneShu\, viharaNaM vihAraH pAdavyAyAmaH\, shayanaM shayyA\, AsanaM AsthAyikA\, bhojanaM adanam\, iti eteShu vihArashayyAsanabhojaneShu\, ekaH parokShaH san asatkR^itaH asi paribhUtaH asi; athavApi he achyuta\, tat samakSham\, tachChabdaH kriyAvisheShaNArthaH\, pratyakShaM vA asatkR^itaH asi tat sarvaM aparAdhajAtaM kShAmaye kShamAM kAraye tvAM ahaM aprameyaM pramANAtItam || yataH tvaM \-\- pitAsi lokasya charAcharasya tvamasya pUjyashcha gururgarIyAn | na tvatsamo.astyabhyadhikaH kuto.anyo lokatraye.apyapratimaprabhAva || 11\-43|| pitA asi janayitA asi lokasya prANijAtasya charAcharasya sthAvaraja~Ngamasya | na kevalaM tvaM asya jagataH pitA\, pUjyashcha pUjArhaH\, yataH guruH garIyAn gurutaraH | kasmAt gurutaraH tvaM iti Aha \-\- na tvatsamaH tvattulyaH asti | na hi IshvaradvayaM sambhavati\, anekeshvaratve vyavahArAnupapatteH | tvatsama eva tAvat anyaH na sambhavati; kutaH eva anyaH abhyadhikaH syAt lokatraye.api sarvasmin? apratimaprabhAva pratimIyate yayA sA pratimA\, na vidyate pratimA yasya tava prabhAvasya saH tvaM apratimaprabhAvaH\, he apratimaprabhAva niratishayaprabhAva ityarthaH || yataH evaM \-\- tasmAtpraNamya praNidhAya kAyaM prasAdaye tvAmahamIshamIDyam | piteva putrasya sakheva sakhyuH priyaH priyAyArhasi deva soDhum || 11\-44|| tasmAt praNamya namaskR^itya\, praNidhAya prakarSheNa nIchaiH dhR^itvA kAyaM sharIram\, prasAdaye prasAdaM kAraye tvAM ahaM IshaM IshitAram\, IDyaM stutyam | tvaM punaH putrasya aparAdhaM pitA yathA kShamate\, sarvaM sakhA iva sakhyuH aparAdham\, yathA vA priyaH priyAyAH aparAdhaM kShamate\, evam arhasi he deva soDhuM prasahituM kShantuM ityarthaH || adR^iShTapUrvaM hR^iShito.asmi dR^iShTvA bhayena cha pravyathitaM mano me | tadeva me darshaya deva rUpaM prasIda devesha jagannivAsa || 11\-45|| adR^iShTapUrvaM na kadAchidapi dR^iShTapUrvaM idaM vishvarUpaM tava mayA anyairvA\, tat ahaM dR^iShTvA hR^iShitaH asmi | bhayena cha pravyathitaM manaH me | ataH tadeva me mama darshaya he deva rUpaM yat matsakham | prasIda devesha\, jagannivAsa jagato nivAso jagannivAsaH\, he jagannivAsa || kirITinaM gadinaM chakrahastamichChAmi tvAM draShTumahaM tathaiva | tenaiva rUpeNa chaturbhujena sahasrabAho bhava vishvamUrte || 11\-46|| kirITinaM kirITavantaM tathA gadinaM gadAvantaM chakrahastaM ichChAmi tvAM prArthaye tvAM draShTuM ahaM tathaiva\, pUrvavat ityarthaH | yataH evam\, tasmAt tenaiva rUpeNa vasudevaputrarUpeNa chaturbhujena\, sahasrabAho vArtamAnikena vishvarUpeNa\, bhava vishvamUrte; upasaMhR^itya vishvarUpam\, tenaiva rUpeNa bhava ityarthaH || arjunaM bhItaM upalabhya\, upasaMhR^itya vishvarUpam\, priyavachanena AshvAsayan shrIbhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- mayA prasannena tavArjunedaM rUpaM paraM darshitamAtmayogAt | tejomayaM vishvamanantamAdyaM yanme tvadanyena na dR^iShTapUrvam || 11\-47|| mayA prasannena\, prasAdo nAma tvayi anugrahabuddhiH\, tadvatA prasannena mayA tava he arjuna\, idaM paraM rUpaM vishvarUpaM darshitaM AtmayogAt AtmanaH aishvaryasya sAmarthyAt | tejomayaM tejaHprAyaM vishvaM samastaM anantam antarahitaM Adau bhavaM AdyaM yat rUpaM me mama tvadanyena tvattaH anyena kenachit na dR^iShTapUrvam || AtmanaH mama rUpadarshanena kR^itArtha eva tvaM saMvR^ittaH iti tat stauti \-\- na vedayaj~nAdhyayanairna dAnairna cha kriyAbhirna tapobhirugraiH | evaMrUpaH shakya ahaM nR^iloke draShTuM tvadanyena kurupravIra || 11\-48|| na vedayaj~nAdhyayanaiH chaturNAmapi vedAnAM adhyayanaiH yathAvat yaj~nAdhyayanaishcha \-\- vedAdhyayanaireva yaj~nAdhyayanasya siddhatvAt pR^ithak yaj~nAdhyayanagrahaNaM yaj~navij~nAnopalakShaNArthaM \-\- tathA na dAnaiH tulApuruShAdibhiH\, na cha kriyAbhiH agnihotrAdibhiH shrautAdibhiH\, na api tapobhiH ugraiH chAndrAyaNAdibhiH ugraiH ghoraiH\, evaMrUpaH yathAdarshitaM vishvarUpaM yasya so.ahaM evaMrUpaH na shakyaH ahaM nR^iloke manuShyaloke draShTuM tvadanyena tvattaH anyena kurupravIra || mA te vyathA mA cha vimUDhabhAvo dR^iShTvA rUpaM ghoramIdR^i~Nmamedam | vyapetabhIH prItamanAH punastvaM tadeva me rUpamidaM prapashya || 11\-49|| mA te vyathA mA bhUt te bhayam\, mA cha vimUDhabhAvaH vimUDhachittatA\, dR^iShTvA upalabhya rUpaM ghoraM IdR^ik yathAdarshitaM mama idam | vyapetabhIH vigatabhayaH\, prItamanAshcha san punaH bhUyaH tvaM tadeva chaturbhujaM rUpaM sha~NkhachakragadAdharaM tava iShTaM rUpaM idaM prapashya || sa~njaya uvAcha \-\- ityarjunaM vAsudevastathoktvA svakaM rUpaM darshayAmAsa bhUyaH | AshvAsayAmAsa cha bhItamenaM bhUtvA punaHsaumyavapurmahAtmA || 11\-50|| iti evaM arjunaM vAsudevaH tathAbhUtaM vachanaM uktvA\, svakaM vasudevasya gR^ihe jAtaM rUpaM darshayAmAsa darshitavAn bhUyaH punaH | AshvAsayAmAsa cha AshvAsitavAn bhItaM enam\, bhUtvA punaH saumyavapuH prasannadehaH mahAtmA || arjuna uvAcha \-\- dR^iShTvedaM mAnuShaM rUpaM tava saumyaM janArdana | idAnImasmi saMvR^ittaH sachetAH prakR^itiM gataH || 11\-51|| dR^iShTvA idaM mAnuShaM rUpaM matsakhaM prasannaM tava saumyaM janArdana\, idAnIM adhunA asmi saMvR^ittaH sa~njAtaH | kim? sachetAH prasannachittaH prakR^itiM svabhAvaM gatashcha asmi || shrIbhagavAnuvAcha \-\- sudurdarshamidaM rUpaM dR^iShTavAnasi yanmama | devA apyasya rUpasya nityaM darshanakA~NkShiNaH || 11\-52|| sudurdarshaM suShThu duHkhena darshanaM asya iti sudurdarsham\, idaM rUpaM dR^iShTavAn asi yat mama\, devAH api asya mama rUpasya nityaM sarvadA darshanakA~NkShiNaH; darshanepsavo.api na tvamiva dR^iShTavantaH\, na drakShyanti cha iti abhiprAyaH || kasmAt? \-\- nAhaM vedairna tapasA na dAnena na chejyayA | shakya evaMvidho draShTuM dR^iShTavAnasi mAM yathA || 11\-53|| na ahaM vedaiH R^igyajuHsAmAtharvavedaiH chaturbhirapi\, na tapasA ugreNa chAndrAyaNAdinA\, na dAnena gobhUhiraNyAdinA\, na cha ijyayA yaj~nena pUjayA vA shakyaH evaMvidhaH yathAdarshitaprakAraH draShTuM dR^iShTAvAn asi mAM yathA tvam || kathaM punaH shakyaH iti uchyate \-\- bhaktyA tvananyayA shakya ahamevaMvidho.arjuna | j~nAtuM draShTuM cha tattvena praveShTuM cha parantapa || 11\-54|| bhaktyA tu kiMvishiShTayA iti Aha \-\- ananyayA apR^ithagbhUtayA\, bhagavataH anyatra pR^ithak na kadAchidapi yA bhavati sA tvananyA bhaktiH | sarvairapi karaNaiH vAsudevAdanyat na upalabhyate yayA\, sA ananyA bhaktiH\, tayA bhaktyA shakyaH ahaM evaMvidhaH vishvarUpaprakAraH he arjuna\, j~nAtuM shAstrataH | na kevalaM j~nAtuM shAstrataH\, draShTuM cha sAkShAtkartuM tattvena tattvataH\, praveShTuM cha mokShaM cha gantuM parantapa || adhunA sarvasya gItAshAstrasya sArabhUtaH arthaH niHshreyasArthaH anuShTheyatvena samuchchitya uchyate \-\- matkarmakR^inmatparamo madbhaktaH sa~NgavarjitaH | nirvairaH sarvabhUteShu yaH sa mAmeti pANDava || 11\-55|| matkarmakR^it madarthaM karma matkarma\, tat karotIti matkarmakR^it | matparamaH \-\- karoti bhR^ityaH svAmikarma\, na tu AtmanaH paramA pretya gantavyA gatiriti svAminaM pratipadyate; ayaM tu matkarmakR^it mAmeva paramAM gatiM pratipadyate iti matparamaH\, ahaM paramaH parA gatiH yasya so.ayaM matparamaH | tathA madbhaktaH mAmeva sarvaprakAraiH sarvAtmanA sarvotsAhena bhajate iti madbhaktaH | sa~NgavarjitaH dhanaputramitrakalatrabandhuvargeShu sa~NgavarjitaH sa~NgaH prItiH snehaH tadvarjitaH | nirvairaH nirgatavairaH sarvabhUteShu shatrubhAvarahitaH AtmanaH atyantApakArapravR^itteShvapi | yaH IdR^ishaH madbhaktaH saH mAM eti\, ahameva tasya parA gatiH\, na anyA gatiH kAchit bhavati | ayaM tava upadeshaH iShTaH mayA upadiShTaH he pANDava iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde vishvarUpadarshanaM nAma ekAdasho.adhyAyaH ||11|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye vishvarUpa\-darshanaM nAma ekAdashaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || dvAdasho.adhyAyaH ||} dvitIya\-adhyAya\-prabhR^itiShu vibhUti\-anteShu adhyAyeShu paramAtmanaH brahmaNaH akSharasya vidhvasta\-sarva\-upAdhi\-visheShasya upAsanam uktam; sarva\-yoga\-aishvarya\-sarvaj~nAna\-shaktimat\-sattva\-upAdheH Ishvarasya tava cha upAsanaM tatra tatra uktam | vishva\-rUpa\-adhyAye tu aishvaraM AdyaM samasta\-jagat\-Atma\-rUpaM vishva\-rUpaM tvadIyaM darshitaM upAsanA\-arthaM eva tvayA | tat cha darshayitvA uktavAn asi \ldq{}mat\-karma\-kR^it\rdq{} (bha\. gI\. 11\-55) ityAdi | ataH ahaM anayoH ubhayoH pakShayoH vishiShTatara\-bubhutsayA tvAM pR^ichChAmi iti arjunaH uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- evaM satatayuktA ye bhaktAstvAM paryupAsate | ye chApyakSharamavyaktaM teShAM ke yogavittamAH || 12\-1|| evaM iti atIta\-anantara\-shlokena uktaM arthaM parAmR^ishati \ldq{}mat\-karma\-kR^it\rdq{} (bha\. gI\. 11\-55) ityAdinA | evaM satata\-yuktAH\, nairantaryeNa bhagavat\-karma\-Adau yathokte arthe samAhitAH santaH pravR^ittAH iti arthaH | ye bhaktAH ananya\-sharaNAH santaH tvAM yathA\-darshitaM vishva\-rUpaM paryupAsate dhyAyanti; ye cha anye.api tyakta\-sarva\-eShaNAH sannyasta\-sarva\-karmANaH yathA\-visheShitaM brahma akSharaM nirasta\-sarva\-upAdhitvAt avyaktaM akaraNa\-gocharam | yat hi karaNa\-gocharaM tat vyaktaM uchyate\, a~njeH dhAtoH tat\-karmakatvAt; idaM tu akSharaM tat\-viparItam\, shiShTaiH cha uchyamAnaiH visheShaNaiH vishiShTam\, tat ye cha api paryupAsate\, teShAM ubhayeShAM madhye ke yoga\-vit\-tamAH? ke atishayena yoga\-vidaH iti arthaH || shrI\-bhagavAn uvAcha \-\- ye tu akShara\-upAsakAH samyag\-darshinaH nivR^itta\-eShaNAH\, te tAvat tiShThantu; tAn prati yat vaktavyam\, tat upariShTAt vakShyAmaH | ye tu itare \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- mayyAveshya mano ye mAM nityayuktA upAsate | shraddhayA parayopetAH te me yuktatamA matAH || 12\-2|| mayi vishva\-rUpe parameshvare Aveshya samAdhAya manaH\, ye bhaktAH santaH\, mAM sarva\-yogeshvarANAM adhIshvaraM sarvaj~naM vimukta\-rAga\-Adi\-klesha\-timira\-dR^iShTim\, nitya\-yuktAH atIta\-anantara\-adhyAya\-anta\-ukta\-shloka\-artha\-nyAyena satata\-yuktAH santaH upAsate shraddhayA parayA prakR^iShTayA upetAH\, te me mama matAH abhipretAH yukta\-tamAH iti | nairantaryeNa hi te mat\-chittatayA aho\-rAtram ativAhayanti | ataH yuktaM tAn prati yukta\-tamAH iti vaktum || kiM itare yukta\-tamAH na bhavanti? na; kiM tu tAn prati yat vaktavyam\, tat shR^iNu \-\- ye tvakSharamanirdeshyaM avyaktaM paryupAsate | sarvatragamachintyaM cha kUTasthamachalaM dhruvam || 12\-3|| ye tu akSharaM anirdeshyam\, avyaktatvAt ashabda\-gocharaH iti na nirdeShTuM shakyate\, ataH anirdeshyam\, avyaktaM na kena api pramANena vyajyate iti avyaktaM pari\-upAsate pari samantAt upAsate | upAsanaM nAma yathA\-shAstraM upAsyasya arthasya viShayI\-karaNena sAmIpyaM upagamya taila\-dhArAvat samAna\-pratyaya\-pravAheNa dIrgha\-kAlaM yat Asanam\, tat upAsanaM AchakShate | akSharasya visheShaNaM Aha upAsyasya \-\- sarvatra\-gaM vyomavat vyApi achintyaM cha avyaktatvAt achintyam | yat hi karaNa\-gocharam\, tat manasA api chintyam\, tat\-viparItatvAt achintyam akSharam\, kUTasthaM dR^ishyamAna\-guNaM antar\-doShaM vastu kUTam | \ldq{}kUTa\-rUpam\rdq{} kUTa\-sAkShyam\rdq{} iti\-Adau kUTa\-shabdaH prasiddhaH loke | tathA cha avidyA\-Adi\-aneka\-saMsAra\-bIjaM antar\-doShavat mAyA\-avyAkR^ita\-Adi\-shabda\-vAchyatayA \ldq{}mAyAM tu prakR^itiM vidyAt mAyinaM tu maheshvaram\rdq{} (shve\. u\. 4\-10) \ldq{}mama mAyA duratyayA\rdq{} (bha\. gI\. 7\-14) iti\-Adau prasiddhaM yat tat kUTam\, tasmin kUTe sthitaM kUTa\-sthaM tat\-adhyakShatayA | athavA\, rAshiH iva sthitaM kUTa\-stham | ataH eva achalam | yasmAt achalam\, tasmAt dhruvam\, nityaM iti arthaH || sanniyamyendriyagrAmaM sarvatra samabuddhayaH | te prApnuvanti mAmeva sarvabhUtahite ratAH || 12\-4|| sanniyamya samyak niyamya upasaMhR^itya indriya\-grAmaM indriya\-samudAyaM sarvatra sarvasmin kAle sama\-buddhayaH samA tulyA buddhiH yeShAm iShTa\-aniShTa\-prAptau te sama\-buddhayaH | te ye evaM\-vidhAH te prApnuvanti mAM eva sarva\-bhUta\-hite ratAH | na tu teShAM vaktavyaM ki~nchit \ldq{}mAM te prApnuvanti\rdq{} iti; \ldq{}j~nAnI tu AtmA eva me matam\rdq{} (bha\. gI\. 7\-18) iti hi uktam | na hi bhagavat\-svarUpANAM satAM yukta\-tamatvam\-ayukta\-tamatvaM vA vAchyam || kiM tu \-\- klesho.adhikatarasteShAM avyaktAsaktachetasAm | avyaktA hi gatirduHkhaM dehavadbhiravApyate || 12\-5|| kleshaH adhikataraH\, yadyapi mat\-karma\-Adi\-parANAM kleshaH adhikaH eva kleshaH adhikataraH tu akShara\-AtmanAM paramAtma\-darshinAM deha\-abhimAna\-parityAga\-nimittaH | avyakta\-Asakta\-chetasAM avyakte AsaktaM chetaH yeShAM te avyakta\-Asakta\-chetasaH teShAM avyakta\-Asakta\-chetasAm | avyaktA hi yasmAt yA gatiH akShara\-AtmikA duHkhaM sA dehavadbhiH deha\-abhimAnavadbhiH avApyate\, ataH kleshaH adhikataraH || akShara\-upAsakAnAM yat vartanam\, tat upariShTAt vakShyAmaH \-\- ye tu sarvANi karmANi mayi sannyasya matparAH | ananyenaiva yogena mAM dhyAyanta upAsate || 12\-6|| ye tu sarvANi karmANi mayi Ishvare sannyasya mat\-parAH ahaM paraH yeShAM te mat\-parAH santaH ananyena eva avidyamAnaM anyat AlambanaM vishva\-rUpaM devaM AtmAnaM muktvA yasya saH ananyaH tena ananyena eva; kena? yogena samAdhinA mAM dhyAyantaH chintayantaH upAsate || teShAM kim? \-\- teShAmahaM samuddhartA mR^ityusaMsArasAgarAt | bhavAmi na chirAtpArtha mayyAveshitachetasAm || 12\-7|| teShAM mat\-upAsana\-eka\-parANAM ahaM IshvaraH samuddhartA | kutaH iti Aha \-\- mR^ityu\-saMsAra\-sAgarAt mR^ityu\-yuktaH saMsAraH mR^ityu\-saMsAraH\, saH eva sAgaraH iva sAgaraH\, dustaratvAt\, tasmAt mR^ityu\-saMsAra\-sAgarAt ahaM teShAM samuddhartA bhavAmi na chirAt | kiM tarhi? kShipraM eva he pArtha\, mayi Aveshita\-chetasAM mayi vishva\-rUpe AveshitaM samAhitaM chetaH yeShAM te mayi\-Aveshita\-chetasaH teShAm || yataH evam\, tasmAt \-\- mayyeva mana Adhatsva mayi buddhiM niveshaya | nivasiShyasi mayyeva ata UrdhvaM na saMshayaH || 12\-8|| mayi eva vishva\-rUpe Ishvare manaH sa~Nkalpa\-vikalpa\-AtmakaM Adhatsva sthApaya | mayi eva adhyavasAyaM kurvatIM buddhiM Adhatsva niveshaya | tataH te kiM syAt iti shR^iNu \-\- nivasiShyasi nivatsyasi nishchayena mat\-AtmanA mayi nivAsaM kariShyasi eva ataH sharIra\-pAtAt Urdhvam | na saMshayaH saMshayaH atra na kartavyaH || atha chittaM samAdhAtuM na shaknoShi mayi sthiram | abhyAsayogena tataH mAmichChAptuM dhana~njaya || 12\-9|| atha evaM yathA avochaM tathA mayi chittaM samAdhAtuM sthApayituM sthiram achalaM na shaknoShi chet\, tataH pashchAt abhyAsa\-yogena\, chittasya ekasmin Alambane sarvataH samAhR^itya punaH punaH sthApanaM abhyAsaH\, tat\-pUrvakaH yogaH samAdhAna\-lakShaNaH tena abhyAsa\-yogena mAM vishva\-rUpaM ichCha prArthayasva AptuM prAptuM he dhana~njaya || abhyAse.apyasamartho.asi matkarmaparamo bhava | madarthamapi karmANi kurvansiddhimavApsyasi || 12\-10|| abhyAse api asamarthaH asi ashaktaH asi\, tarhi mat\-karma\-paramaH bhava mat\-arthaM karma mat\-karma tat\-paramaH mat\-karma\-paramaH\, mat\-karma\-pradhAnaH iti arthaH | abhyAsena vinA mat\-arthaM api karmANi kevalaM kurvan siddhiM sattva\-shuddhi\-yoga\-j~nAna\-prApti\-dvAreNa avApsyasi || athaitadapyashakto.asi kartuM madyogamAshritaH | sarvakarmaphalatyAgaM tataH kuru yatAtmavAn || 12\-11|| atha punaH etat api yat uktaM mat\-karma\-paramatvam\, tat kartuM ashaktaH asi\, mat\-yogaM AshritaH mayi kriyamANAni karmANi sannyasya yat karaNaM teShAm anuShThAnaM saH mat\-yogaH\, taM AshritaH san\, sarva\-karma\-phala\-tyAgaM sarveShAM karmaNAM phala\-sannyAsaM sarva\-karma\-phala\-tyAgaM tataH anantaraM kuru yata\-AtmavAn saMyata\-chittaH san iti arthaH || idAnIM sarva\-karma\-phala\-tyAgaM stauti \-\- shreyo hi j~nAnamabhyAsAt j~nAnAddhyAnaM vishiShyate | dhyAnAtkarmaphalatyAgaH tyAgAchChAntiranantaram || 12\-12|| shreyaH hi prashasya\-taraM j~nAnam | kasmAt? aviveka\-pUrvakAt abhyAsAt | tasmAt api j~nAnAt j~nAna\-pUrvakaM dhyAnaM vishiShyate | j~nAnavataH dhyAnAt api karma\-phala\-tyAgaH\, \ldq{}vishiShyate\rdq{} iti anuShajyate | evaM karma\-phala\-tyAgAt pUrva\-visheShaNa\-vataH shAntiH upashamaH sahetukasya saMsArasya anantaraM eva syAt\, na tu kAlAntaraM apekShate || aj~nasya karmaNi pravR^ittasya pUrva\-upadiShTa\-upAya\-anuShThAna\-ashaktau sarva\-karmaNAM phala\-tyAgaH shreyaH\-sAdhanaM upadiShTam\, na prathamaM eva | ataH cha \ldq{}shreyaH hi j~nAnam\-abhyAsAt\rdq{} iti uttara\-uttara\-vishiShTatva\-upadeshena sarva\-karma\-phala\-tyAgaH stUyate\, sampanna\-sAdhana\-anuShThAna\-ashaktau anuShTheyatvena shrutatvAt | kena sAdharmyeNa stutitvam ? \ldq{}yadA sarve pramuchyante\rdq{} (ka\. u\. 2\-3\-14) iti sarva\-kAma\-prahANAt amR^itatvaM uktam; tat prasiddham | kAmAH cha sarve shrauta\-smArta\-karmaNAM phalAni | tat\-tyAge cha viduShaH dhyAna\-niShThasya anantarA eva shAntiH iti sarva\-kAma\-tyAga\-sAmAnyaM aj~na\-karma\-phala\-tyAgasya asti iti tat\-sAmAnyAt sarva\-karma\-phala\-tyAga\-stutiH iyaM prarochana\-arthA | yathA agastyena brAhmaNena samudraH pItaH iti idAnIntanAH api brAhmaNAH brAhmaNatva\-sAmAnyAt stUyante\, evaM karma\-phala\-tyAgAt karma\-yogasya shreyaH\-sAdhanatvaM abhihitam || atra cha Atma\-Ishvara\-bhedam\-Ashritya vishva\-rUpe Ishvare chetaH\-samAdhAna\-lakShaNaH yogaH uktaH\, Ishvara\-arthaM karma\-anuShThAna\-Adi cha | \ldq{}atha etat api ashaktaH asi\rdq{} (bha\. gI\. 12\-11) iti aj~nAna\-kArya\-sUchanAt na abheda\-darshinaH akShara\-upAsakasya karma\-yogaH upapadyate iti darshayati; tathA karma\-yoginaH akShara\-upAsanA\-anupapattim | \ldq{}te prApnuvanti mAm eva\rdq{} (bha\. gI\. 12\-4) iti akShara\-upAsakAnAM kaivalya\-prAptau svAtantryaM uktvA\, itareShAM pAratantryAt Ishvara\-adhInatAM darshitavAn \ldq{}teShAM ahaM samuddhartA\rdq{} (bha\. gI\. 12\-7) iti | yadi hi Ishvarasya Atma\-bhUtAH te matAH abheda\-darshitvAt\, akShara\-svarUpAH eva te iti samuddharaNa\-karma\-vachanaM tAn prati apeshalaM syAt | yasmAt cha arjunasya atyantaM eva hita eShI bhagavAn tasya samyag\-darshana\-ananvitaM karma\-yogaM bheda\-dR^iShTimantaM eva upadishati | na cha AtmAnaM IshvaraM pramANataH buddhvA kasyachit guNa\-bhAvaM jigamiShati kashchit\, virodhAt | tasmAt akShara\-upAsakAnAM samyag\-darshana\-niShThAnAM sannyAsinAM tyakta\-sarva\-eShaNAnAM \ldq{}adveShTA sarva\-bhUtAnAm\rdq{} ityAdi dharma\-pUgaM sAkShAt amR^itatva\-kAraNaM vakShyAmi iti pravartate \-\- adveShTA sarvabhUtAnAM maitraH karuNa eva cha | nirmamo niraha~NkAraH samaduHkhasukhaH kShamI || 12\-13|| adveShTA sarvabhUtAnAM na dveShTA\, AtmanaH duHkha\-hetuM api na ki~nchit dveShTi\, sarvANi bhUtAni Atmatvena hi pashyati | maitraH mitra\-bhAvaH maitrI mitratayA vartate iti maitraH | karuNaH eva cha\, karuNA kR^ipA duHkhiteShu dayA\, tadvAn karuNaH\, sarva\-bhUta\-abhaya\-pradaH\, sannyAsI iti arthaH | nirmamaH mama\-pratyaya\-varjitaH | niraha~NkAraH nirgata\-ahaM\-pratyayaH | sama\-duHkha\-sukhaH same duHkha\-sukhe dveSha\-rAgayoH apravartake yasya saH sama\-duHkha\-sukhaH | kShamI kShamAvAn\, AkruShTaH abhihataH vA avikriyaH eva Aste || santuShTaH satataM yogI yatAtmA dR^iDhanishchayaH | mayyarpitamanobuddhiH yo madbhaktaH sa me priyaH || 12\-14|| santuShTaH satataM nityaM deha\-sthiti\-kAraNasya lAbhe alAbhe cha utpanna\-alaM\-pratyayaH | tathA guNavat\-lAbhe viparyaye cha santuShTaH | satataM yogI samAhita\-chittaH | yata\-AtmA saMyata\-svabhAvaH | dR^iDha\-nishchayaH dR^iDhaH sthiraH nishchayaH adhyavasAyaH yasya Atma\-tattva\-viShaye saH dR^iDha\-nishchayaH | mayi\-arpita\-mano\-buddhiH sa~Nkalpa\-vikalpa\-AtmakaM manaH\, adhyavasAya\-lakShaNA buddhiH\, te mayi eva arpite sthApite yasya sannyAsinaH saH mayi\-arpita\-mano\-buddhiH | yaH IdR^ishaH mat\-bhaktaH saH me priyaH | \ldq{}priyaH hi j~nAninaH atyarthamahaM saH cha mama priyaH\rdq{} (bha\. gI\. 7\-17) iti saptame adhyAye sUchitam\, tat iha prapa~nchyate || yasmAnnodvijate lokaH lokAnnodvijate cha yaH | harShAmarShabhayodvegaiH mukto yaH sa cha me priyaH || 12\-15|| yasmAt sannyAsinaH na udvijate na udvegaM gachChati na santapyate na sa~NkShubhyati lokaH\, tathA lokAt na udvijate cha yaH\, harSha\-amarSha\-bhaya\-udvegaiH harShaH cha amarShaH cha bhayaM cha udvegaH cha taiH harSha\-amarSha\-bhaya\-udvegaiH muktaH; harShaH priya\-lAbhe antaHkaraNasya utkarShaH romA~nchana\-ashru\-pAta\-Adi\-li~NgaH\, amarShaH asahiShNutA\, bhayaM trAsaH\, udvegaH udvignatA\, taiH muktaH yaH saH cha me priyaH || anapekShaH shuchirdakSha udAsIno gatavyathaH | sarvArambhaparityAgI yo madbhaktaH sa me priyaH || 12\-16|| deha\-indriya\-viShaya\-sambandha\-AdiShu apekShA\-viShayeShu anapekShaH niHspR^ihaH | shuchiH bAhyena AbhyantareNa cha shauchena sampannaH | dakShaH pratyutpanneShu kAryeShu sadyaH yathAvat pratipattuM samarthaH | udAsInaH na kasyachit mitra\-AdeH pakShaM bhajate yaH\, saH udAsInaH yatiH | gata\-vyathaH gata\-bhayaH | sarva\-Arambha\-parityAgI Arabhyante iti ArambhAH iha\-amutra\-phala\-bhoga\-arthAni kAma\-hetUni karmANi sarva\-ArambhAH\, tAn parityaktuM shIlaM asya iti sarva\-Arambha\-parityAgI yaH mat\-bhaktaH saH me priyaH || kiM cha \-\- yo na hR^iShyati na dveShTi na shochati na kA~NkShati | shubhAshubhaparityAgI bhaktimAnyaH sa me priyaH || 12\-17|| yaH na hR^iShyati iShTa\-prAptau\, na dveShTi aniShTa\-prAptau\, na shochati priya\-viyoge\, na cha aprAptaM kA~NkShati\, shubha\-ashubhe karmaNI parityaktuM shIlaM asya iti shubha\-ashubha\-parityAgI bhaktimAn yaH saH me priyaH || samaH shatrau cha mitre cha tathA mAnApamAnayoH | shItoShNasukhaduHkheShu samaH sa~NgavivarjitaH || 12\-18|| samaH shatrau cha mitre cha\, tathA mAna\-apamAnayoH pUjA\-paribhavayoH\, shIta\-uShNa\-sukha\-duHkheShu samaH\, sarvatra cha sa~Nga\-vivarjitaH || kiM cha \-\- tulyanindAstutirmaunI santuShTo yena kenachit | aniketaH sthiramatiH bhaktimAnme priyo naraH || 12\-19|| tulya\-nindA\-stutiH nindA cha stutiH cha nindA\-stutI te tulye yasya saH tulya\-nindA\-stutiH | maunI maunavAn saMyata\-vAk | santuShTaH yena kenachit sharIra\-sthiti\-hetu\-mAtreNa; tathA cha uktaM \-\- \ldq{}yena kenachit AchChannaH yenakenachit AshitaH | yatra kvachana shAyI syAt taM devA brAhmaNaM viduH\rdq{} (mo\. dha\. 245\-12) iti | kiM cha\, aniketaH niketaH AshrayaH nivAsaH niyataH na vidyate yasya saH aniketaH\, \ldq{}nAgAre\rdq{} ityAdi smR^iti\-antarAt | sthira\-matiH sthirA paramArtha\-viShayA yasya matiH saH sthira\-matiH | bhaktimAn me priyaH naraH || \ldq{}adveShTA sarva\-bhUtAnAm\rdq{} (bha\. gI\. 12\-13)\, ityAdinA akShara\-upAsakAnAM nivR^itta\-sarva\-eShaNAnAM sanyAsinAM paramArtha\-j~nAna\-niShThAnAM dharma\-jAtaM prakrAntaM upasaMhriyate \-\- ye tu dharmyAmR^itamidaM yathoktaM paryupAsate | shraddadhAnA matparamAH bhaktAste.atIva me priyAH || 12\-20|| ye tu sannyAsinaH dharmya\-amR^itaM dharmAt anapetaM dharmyaM cha tat amR^itaM cha tat\, amR^itatva\-hetutvAt\, idaM yathoktaM \ldq{}adveShTA sarva\-bhUtAnAm\rdq{} (bha\. gI\. 12\-13) ityAdinA paryupAsate anutiShThanti shraddadhAnAH santaH mat\-paramAH yathoktaH ahaM akShara\-AtmA paramaH niratishayA gatiH yeShAM te mat\-paramAH\, mat\-bhaktAH cha uttamAM paramArtha\-j~nAna\-lakShaNAM bhaktim\-AshritAH\, te atIva me priyAH || \ldq{}priyaH hi j~nAninaH atyartham\rdq{} (bha\. gI\. 7\-17) iti yat sUchitaM tat vyAkhyAyaH iha upasaMhR^itaM \ldq{}bhaktAH te.atIva me priyAH\rdq{} iti | yasmAt dharmya\-amR^itaM idaM yathoktaM anutiShThan bhagavataH viShNoH parameshvarasya atIva priyaH bhavati\, tasmAt idaM dharmya\-amR^itaM mumukShuNA yatnataH anuShTheyaM viShNoH priyaM paraM dhAma jigamiShuNA iti vAkya\-arthaH || OM tatsaditi shrImad\-bhagavadgItAsu upaniShatsu brahma\-vidyAyAM yoga\-shAstre shrI\-kR^iShNa\-arjuna\-saMvAde bhakti\-yogaH nAma dvAdashaH adhyAyaH ||12|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye bhakti\-yogaH nAma dvAdasho.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || trayodasho.adhyAyaH ||} (pAThabhedaH\- arjuna uvAcha . prakR^itiM puruShaM chaiva kShetraM kShetraj~nameva cha | etadveditumichChAmi j~nAnaM j~neyaM cha keshava || 13\-1||) saptame adhyAye sUchite dve prakR^itI Ishvarasya \-\- triguNAtmikA aShTadhA bhinnA aparA\, saMsArahetutvAt; parA cha anyA jIvabhUtA kShetraj~nalakShaNA IshvarAtmikA \-\- yAbhyAM prakR^itibhyAmIshvaraH jagadutpattisthitilayahetutvaM pratipadyate | tatra kShetrakShetraj~nalakShaNaprakR^itidvayanirUpaNadvAreNa tadvataH Ishvarasya tattvanirdhAraNArthaM kShetrAdhyAyaH Arabhyate | atItAnantarAdhyAye cha \ldq{}adveShTA sarvabhUtAnAm\rdq{} (bha\. gI\. 12\-13)ityAdinA yAvat adhyAyaparisamAptiH tAvat tattvaj~nAninAM sannyAsinAM niShThA yathA te vartante ityetat uktam | kena punaH te tattvaj~nAnena yuktAH yathoktadharmAcharaNAt bhagavataH priyA bhavantIti evamarthashcha ayamadhyAyaH Arabhyate | prakR^itishcha triguNAtmikA sarvakAryakaraNaviShayAkAreNa pariNatA puruShasya bhogApavargArthakartavyatayA dehendriyAdyAkAreNa saMhanyate | so.ayaM sa~NghAtaH idaM sharIram | tadetat bhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- idaM sharIraM kaunteya kShetramityabhidhIyate | etadyo vetti taM prAhuH kShetraj~na iti tadvidaH || 13\-1|| idaM iti sarvanAmnA uktaM vishinaShTi sharIraM iti | he kaunteya\, kShatatrANAt\, kShayAt\, kSharaNAt\, kShetravadvA asmin karmaphalaniShpatteH kShetraM iti \-\- itishabdaH evaMshabdapadArthakaH \-\- kShetraM ityevaM abhidhIyate kathyate | etat sharIraM kShetraM yaH vetti vijAnAti\, ApAdatalamastakaM j~nAnena viShayIkaroti\, svAbhAvikena aupadeshikena vA vedanena viShayIkaroti vibhAgashaH\, taM veditAraM prAhuH kathayanti kShetraj~naH iti \-\- itishabdaH evaMshabdapadArthakaH eva pUrvavat \-\- kShetraj~naH ityevam AhuH | ke? tadvidaH tau kShetrakShetraj~nau ye vidanti te tadvidaH || evaM kShetrakShetraj~nau uktau | kiM etAvanmAtreNa j~nAnena j~nAtavyau iti? na iti uchyate \-\- kShetraj~naM chApi mAM viddhi sarvakShetreShu bhArata | kShetrakShetraj~nayorj~nAnaM yattajj~nAnaM mataM mama || 13\-2|| kShetraj~naM yathoktalakShaNaM chApi mAM parameshvaram asaMsAriNaM viddhi jAnIhi | sarvakShetreShu yaH kShetraj~naH brahmAdistambaparyantAnekakShetropAdhipravibhaktaH\, taM nirastasarvopAdhibhedaM sadasadAdishabdapratyayAgocharaM viddhi iti abhiprAyaH | he bhArata\, yasmAt kShetrakShetraj~neshvarayAthAtmyavyatirekeNa na j~nAnagocharam anyat avashiShTaM asti\, tasmAt kShetrakShetraj~nayoH j~neyabhUtayoH yat j~nAnaM kShetrakShetraj~nau yena j~nAnena viShayIkriyete\, tat j~nAnaM samyagj~nAnaM iti mataM abhiprAyaH mama Ishvarasya viShNoH || nanu sarvakShetreShu eka eva IshvaraH\, na anyaH tadvyatiriktaH bhoktA vidyate chet\, tataH Isvarasya saMsAritvaM prAptam; IshvaravyatirekeNa vA saMsAriNaH anyasya abhAvAt saMsArAbhAvaprasa~NgaH | tachcha ubhayamaniShTam\, bandhamokShataddhetushAstrAnarthakyaprasa~NgAt\, pratyakShAdipramANavirodhAchcha | pratyakSheNa tAvat sukhaduHkhataddhetulakShaNaH saMsAraH upalabhyate; jagadvaichitryopalabdheshcha dharmAdharmanimittaH saMsAraH anumIyate | sarvametat anupapannamAtmeshvaraikatve || na; j~nAnAj~nAnayoH anyatvenopapatteH \-\- \ldq{}dUramete viparIte viShUchI avidyA yA cha vidyeti j~nAtA\rdq{} (ka\. u\. 1\-2\-4) | tathA tayoH vidyAvidyAviShayayoH phalabhedo.api viruddhaH nirdiShTaH \-\- \ldq{}shreyashcha preyashcha\rdq{} (ka\. u\. 1\-2\-2) iti; vidyAviShayaH shreyaH\, preyastu avidyAkAryaM iti | tathA cha vyAsaH \-\- \rdq{}dvAvimAvatha panthAnau\rdq{} (mo\. dha\. 241\-6) ityAdi\, \ldq{}imau dvAveva panthAnau\rdq{} ityAdi cha | iha cha dve niShThe ukte | avidyA cha saha kAryeNa hAtavyA iti shrutismR^itinyAyebhyaH avagamyate | shrutayaH tAvat \-\- \ldq{}iha chedavedIdatha satyamasti na chedihAvedInmahatI vinaShTiH\rdq{} (ke\. u\. 2\-5) \rdq{}tamevaM vidvAnamR^ita iha bhavati | nAnyaH panthA vidyate.ayanAya\rdq{} (tai\. A\. 3\-13) \ldq{}vidvAnna bibheti kutashchana\rdq{} (tai\. u\. 2\-9\-1) | aviduShastu \-\-\ldq{}atha tasya bhayaM bhavati\rdq{} (tai\. u\. 2\-7\-1)\, \ldq{}avidyAyAmantare vartamAnAH\rdq{} (ka\. u\. 1\-2\-5)\, \ldq{}brahma veda brahmaiva bhavati\rdq{}\ldq{}anyo.asAvanyo.ahamasmIti na sa veda yathA pashurevaM sa devAnAm\rdq{} (bR^i\. u\. 1\-4\-10) Atmavit yaH \ldq{}sa idaM sarvaM bhavati\rdq{} (bR^i\. u\. 1\-4\-10) ; \ldq{}yadA charmavat\rdq{} (shve\. u\. 6\-20) ityAdyAH sahasrashaH | smR^itayashcha \-\- \ldq{}aj~nAnenAvR^itaM j~nAnaM tena muhyanti jantavaH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-15) \ldq{}ihaiva tairjitaH sargo yeShAM sAmye sthitaM manaH\rdq{} (bha\. gI\. 5\-19) \ldq{}samaM pashyan hi sarvatra\rdq{} (bha\. gI\. 13\-28) ityAdyAH | nyAyatashcha \-\- \rdq{}sarpAnkushAgrANi tathodapAnaM j~nAtvA manuShyAH parivarjayanti | aj~nAnatastatra patanti kechijj~nAne phalaM pashya yathAvishiShTam\rdq{} (mo\. dha\. 201\-17) | tathA cha \-\- dehAdiShu AtmabuddhiH avidvAn rAgadveShAdiprayuktaH dharmAdharmAnuShThAnakR^it jAyate mriyate cha iti avagamyate; dehAdivyatiriktAtmadarshinaH rAgadveShAdiprahANApekShadharmAdharma\-pravR^ittyupashamAt muchyante iti na kenachit pratyAkhyAtuM shakyaM nyAyataH | tatra evaM sati\, kShetraj~nasya Ishvarasyaiva sataH avidyAkR^itopAdhibhedataH saMsAritvamiva bhavati\, yathA dehAdyAtmatvamAtmanaH | sarvajantUnAM hi prasiddhaH dehAdiShu anAtmasu AtmabhAvaH nishchitaH avidyAkR^itaH\, yathA sthANau puruShanishchayaH; na cha etAvatA puruShadharmaH sthANoH bhavati\, sthANudharmo vA puruShasya\, tathA na chaitanyadharmo dehasya\, dehadharmo vA chetanasya sukhaduHkhamohAtmakatvAdiH AtmanaH na yuktaH; avidyAkR^itatvAvisheShAt\, jarAmR^ityuvat || na\, atulyatvAt; iti chet \-\- sthANupuruShau j~neyAveva santau j~nAtrA anyonyasmin adhyastau avidyayA; dehAtmanostu j~neyaj~nAtroreva itaretarAdhyAsaH\, iti na samaH dR^iShTAntaH | ataH dehadharmaH j~neyo.api j~nAturAtmanaH bhavatIti chet\, na; achaitanyAdiprasa~NgAt | yadi hi j~neyasya dehAdeH kShetrasya dharmAH sukhaduHkhamohechChAdayaH j~nAtuH bhavanti\, tarhi\, \ldq{}j~neyasya kShetrasya dharmAH kechit AtmanaH bhavanti avidyAdhyAropitAH\, jarAmaraNAdayastu na bhavanti\rdq{} iti visheShahetuH vaktavyaH | \ldq{}na bhavanti\rdq{} iti asti anumAnaM \-\- avidyAdhyAropitatvAt jarAmaraNAdivat iti\, heyatvAt\, upAdeyatvAchcha ityAdi | tatra evaM sati\, kartR^itvabhoktR^itvalakShaNaH saMsAraH j~neyasthaH j~nAtari avidyayA adhyAropitaH iti\, na tena j~nAtuH ki~nchit duShyati\, yathA bAlaiH adhyAropitena AkAshasya talamalinatvAdinA || evaM cha sati\, sarvakShetreShvapi sataH bhagavataH kShetraj~nasya Ishvarasya saMsAritvagandhamAtramapi nAsha~Nkyam | na hi kvachidapi loke avidyAdhyastena dharmeNa kasyachit upakAraH apakAro vA dR^iShTaH || yattu uktaM \-\- na samaH dR^iShTAntaH iti\, tat asat | katham? avidyAdhyAsamAtraM hi dR^iShTAntadArShTAntikayoH sAdharmyaM vivakShitam | tat na vyabhicharati | yattu j~nAtari vyabhicharati iti manyase\, tasyApi anaikAntikatvaM darshitaM jarAdibhiH || avidyAvattvAt kShetraj~nasya saMsAritvaM iti chet\, na; avidyAyAH tAmasatvAt | tAmaso hi pratyayaH\, AvaraNAtmakatvAt avidyA viparItagrAhakaH\, saMshayopasthApako vA\, agrahaNAtmako vA; vivekaprakAshabhAve tadabhAvAt\, tAmase cha AvaraNAtmake timirAdidoShe sati agrahaNAdeH avidyAtrayasya upalabdheH || atra Aha \-\- evaM tarhi j~nAtR^idharmaH avidyA | na; karaNe chakShuShi taimirikatvAdidoShopalabdheH | yattu manyase \-\- j~nAtR^idharmaH avidyA\, tadeva cha avidyAdharmavattvaM kShetraj~nasya saMsAritvam; tatra yaduktaM \ldq{}Ishvara eva kShetraj~naH\, na saMsArI\rdq{} ityetat ayuktamiti \-\- tat na; yathA karaNe chakShuShi viparItagrAhakAdidoShasya darshanAt | na viparItAdigrahaNaM tannimittaM vA taimirikatvAdidoShaH grahItuH\, chakShuShaH saMskAreNa timire apanIte grahItuH adarshanAt na grahIturdharmaH yathA; tathA sarvatraiva agrahaNaviparItasaMshayapratyayAstannimittAH karaNasyaiva kasyachit bhavitumarhanti\, na j~nAtuH kShetraj~nasya | saMvedyatvAchcha teShAM pradIpaprakAshavat na j~nAtR^idharmatvaM \-\- saMvedyatvAdeva svAtmavyatiriktasaMvedyatvam; sarvakaraNaviyoge cha kaivalye sarvavAdibhiH avidyAdidoShavattvAnabhyupagamAt | AtmanaH yadi kShetraj~nasya agnyuShNavat svaH dharmaH\, tataH na kadAchidapi tena viyogaH syAt | avikriyasya cha vyomavat sarvagatasya amUrtasya AtmanaH kenachit saMyogaviyogAnupapatteH\, siddhaM kShetraj~nasya nityameva Ishvaratvam; \ldq{}anAditvAnnirguNatvAt\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) ityAdIshvaravachanAchcha || nanu evaM sati saMsArasaMsAritvAbhAve shAstrAnarthakyAdidoShaH syAditi chet\, na; sarvairabhyupagatatvAt | sarvairhi AtmavAdibhiH abhyupagataH doShaH na ekena parihartavyaH bhavati | kathaM abhyupagataH iti? muktAtmanAM hi saMsArasaMsAritvavyavahArAbhAvaH sarvaireva AtmavAdibhiH iShyate | na cha teShAM shAstrAnarthakyAdidoShaprAptiH abhyupagatA | tathA naH kShetraj~nAnAm Ishvaraikatve sati\, shAstrAnarthakyaM bhavatu; avidyAviShaye cha arthavattvam \-\- yathA dvaitinAM sarveShAM bandhAvasthAyAmeva shAstrAdyarthavattvam\, na muktAvasthAyAm\, evam || nanu AtmanaH bandhamuktAvasthe paramArthata eva vastubhUte dvaitinAM sarveShAm | ataH heyopAdeyatatsAdhanasadbhAve shAstrAdyarthavattvaM syAt | advaitinAM punaH\, dvaitasya aparamArthatvAt\, avidyAkR^itatvAt bandhAvasthAyAshcha AtmanaH aparamArthatve nirviShayatvAt\, shAstrAdyAnarthakyaM iti chet\, na; AtmanaH avasthAbhedAnupapatteH | yadi tAvat AtmanaH bandhamuktAvasthe\, yugapat syAtAm\, krameNa vA | yugapat tAvat virodhAt na sambhavataH sthitigatI iva ekasmin | kramabhAvitve cha\, nirnimittatve anirmokShaprasa~NgaH | anyanimittatve cha svataH abhAvAt aparamArthatvaprasa~NgaH | tathA cha sati abhyupagamahAniH | ki~ncha\, bandhamuktAvasthayoH paurvAparyanirUpaNAyAM bandhAvasthA pUrvaM prakalpyA\, anAdimatI antavatI cha; tachcha pramANaviruddham | tathA mokShAvasthA AdimatI anantA cha pramANaviruddhaiva abhyupagamyate | na cha avasthAvataH avasthAntaraM gachChataH nityatvaM upapAdayituM shakyam | atha anityatvadoShaparihArAya bandhamuktAvasthAbhedo na kalpyate\, ataH dvaitinAmapi shAstrAnarthakyAdidoShaH aparihArya eva; iti samAnatvAt na advaitavAdinA parihartavyaH doShaH || na cha shAstrAnarthakyam\, yathAprasiddhAvidvatpuruShaviShayatvAt shAstrasya | aviduShAM hi phalahetvoH anAtmanoH Atmadarshanam\, na viduShAm; viduShAM hi phalahetubhyAm AtmanaH anyatvadarshane sati\, tayoH ahamiti AtmadarshanAnupapatteH | na hi atyantamUDhaH unmattAdirapi jalAgnyoH ChAyAprakAshayorvA aikAtmyaM pashyati; kimuta vivekI | tasmAt na vidhipratiShedhashAstraM tAvat phalahetubhyAM AtmanaH anyatvadarshinaH bhavati | na hi \ldq{}devadatta\, tvaM idaM kuru\rdq{} iti kasmiMshchit karmaNi niyukte\, viShNumitraH \ldq{}ahaM niyuktaH\rdq{} iti tatrasthaH niyogaM shR^iNvannapi pratipadyate | viyogaviShayavivekAgrahaNAt tu upapadyate pratipattiH; tathA phalahetvorapi || nanu prAkR^itasambandhApekShayA yuktaiva pratipattiH shAstrArthaviShayA \-\- phalahetubhyAM anyAtmaviShayadarshane.api sati \-\- iShTaphalahetau pravartitaH asmi\, aniShTaphalahetoshcha nivartitaH asmIti; yathA pitR^iputrAdInAm itaretarAtmAnyatvadarshane satyapi anyonyaniyogapratiShedhArthapratipattiH | na; vyatiriktAtma\-darshanapratipatteH prAgeva phalahetvoH AtmAbhimAnasya siddhatvAt | pratipannaniyogapratiShedhArtho hi phalahetubhyAM AtmanaH anyatvaM pratipadyate\, na pUrvam | tasmAt vidhipratiShedhashAstram avidvadviShayaM iti siddham || nanu \rdq{}svargakAmo yajeta\rdq{} \rdq{}na kala~njaM bhakShayet\rdq{} ityAdau AtmavyatirekadarshinAM apravR^ittau\, kevaladehAdyAtmadR^iShTInAM cha; ataH kartuH abhAvAt shAstrAnarthakyamiti chet\, na; yathAprasiddhita eva pravR^ittinivR^ittyupapatteH | IshvarakShetraj~naikatvadarshI brahmavit tAvat na pravartate | tathA nairAtmyavAdyapi nAsti paralokaH iti na pravartate | yathAprasiddhitastu vidhipratiShedhashAstrashravaNAnyathAnupapattyA anumitAtmAstitvaH AtmavisheShAnabhij~naH karmaphalasa~njAtatR^iShNaH shraddadhAnatayA cha pravartate | iti sarveShAM naH pratyakSham | ataH na shAstrAnarthakyam || vivekinAM apravR^ittidarshanAt tadanugAminAM apravR^ittau shAstrAnarthakyaM iti chet\, na; kasyachideva vivekopapatteH | anekeShu hi prANiShu kashchideva vivekI syAt\, yathedAnIm | na cha vivekinaM anuvartante mUDhAH\, rAgAdidoShatantratvAt pravR^itteH\, abhicharaNAdau cha pravR^ittidarshanAt\, svAbhAvyAchcha pravR^itteH \-\- \ldq{}svabhAvastu pravartate\rdq{} (bha\. gI\. 5\-14) iti hi uktam || tasmAt avidyAmAtraM saMsAraH yathAdR^iShTaviShayaH eva | na kShetraj~nasya kevalasya avidyA tatkAryaM cha | na cha mithyAj~nAnaM paramArthavastu dUShayituM samartham | na hi USharadeshaM snehena pa~NkIkartuM shaknoti marIchyudakam | tathA avidyA kShetraj~nasya na ki~nchit kartuM shaknoti | atashchedamuktaM \-\- \ldq{}kShetraj~naM chApi mAM viddhi\rdq{} (bha\. gI\. 13\-2)\, \ldq{}aj~nAnenAvR^itaM j~nAnam\rdq{} (bha\. gI\. 5\-15) iti cha || atha kimidaM saMsAriNAmiva \ldq{}ahamevam\rdq{} \ldq{}mamaivedam\rdq{} iti paNDitAnAmapi? shR^iNu; idaM tat pANDityam\, yat kShetre eva Atmadarshanam | yadi punaH kShetraj~naM avikriyaM pashyeyuH\, tataH na bhogaM karma vA AkA~NkSheyuH \ldq{}mama syAt\rdq{} iti | vikriyaiva bhogakarmaNI | atha evaM sati\, phalArthitvAt avidvAn pravartate | viduShaH punaH avikriyAtmadarshinaH phalArthitvAbhAvAt pravR^ittyanupapattau kAryakaraNasa~NghAtavyApAroparame nivR^ittiH upacharyate || idaM cha anyat pANDityaM keShA~nchit astu \-\- kShetraj~naH Ishvara eva | kShetraM cha anyat kShetraj~nasyaiva viShayaH | ahaM tu saMsArI sukhI duHkhI cha | saMsAroparamashcha mama kartavyaH kShetrakShetraj~navij~nAnena\, dhyAnena cha IshvaraM kShetraj~naM sAkShAtkR^itvA tatsvarUpAvasthAneneti | yashcha evaM budhyate\, yashcha bodhayati\, nAsau kShetraj~naH iti | evaM manvAnaH yaH saH paNDitApasadaH\, saMsAramokShayoH shAstrasya cha arthavattvaM karomIti; AtmahA svayaM mUDhaH anyAMshcha vyAmohayati shAstrArthasampradAyarahitatvAt\, shrutahAniM ashrutakalpanAM cha kurvan | tasmAt asampradAyavit sarvashAstravidapi mUrkhavadeva upekShaNIyaH || yattUktam \ldq{}Ishvarasya kShetraj~naikatve saMsAritvaM prApnoti\, kShetraj~nAnAM cha Ishvaraikatve saMsAriNaH abhAvAt saMsArAbhAvaprasa~NgaH\rdq{} iti\, etau doShau pratyuktau \ldq{}vidyAvidyayoH vailakShaNyAbhyupagamAt\rdq{} iti | katham? avidyAparikalpitadoSheNa tadviShayaM vastu pAramArthikaM na duShyatIti | tathA cha dR^iShTAntaH darshitaH \-\- marIchyambhasA USharadesho na pa~NkIkriyate iti | saMsAriNaH abhAvAt saMsArAbhAvaprasa~NgadoSho.api saMsArasaMsAriNoH avidyAkalpitatvopapattyA pratyuktaH || nanu avidyAvattvameva kShetraj~nasya saMsAritvadoShaH | tatkR^itaM cha sukhitvaduHkhitvAdi pratyakShaM upalabhyate iti chet\, na; j~neyasya kShetradharmatvAt\, j~nAtuH kShetraj~nasya tatkR^itadoShAnupapatteH | yAvat ki~nchit kShetraj~nasya doShajAtaM avidyamAnaM Asa~njayasi\, tasya j~neyatvopapatteH kShetradharmatvameva\, na kShetraj~nadharmatvam | na cha tena kShetraj~naH duShyati\, j~neyena j~nAtuH saMsargAnupapatteH | yadi hi saMsargaH syAt\, j~neyatvameva nopapadyeta | yadi AtmanaH dharmaH avidyAvattvaM duHkhitvAdi cha kathaM bhoH pratyakShaM upalabhyate\, kathaM vA kShetraj~nadharmaH | \ldq{}j~neyaM cha sarvaM kShetraM j~nAtaiva kShetraj~naH\rdq{} iti avadhArite\, \ldq{}avidyAduHkhitvAdeH kShetraj~navisheShaNatvaM kShetraj~na dharmatvaM tasya cha pratyakShopalabhyatvam\rdq{} iti viruddhaM uchyate avidyAmAtrAvaShTambhAt kevalam || atra Aha \-\- sA avidyA kasya iti | yasya dR^ishyate tasya eva | kasya dR^ishyate iti | atra uchyate \-\- \ldq{}avidyA kasya dR^ishyate?\rdq{} iti prashnaH nirarthakaH | katham? dR^ishyate chet avidyA\, tadvantamapi pashyasi | na cha tadvati upalabhyamAne \ldq{}sA kasya?\rdq{} iti prashno yuktaH | na hi gomati upalabhyamAne \ldq{}gAvaH kasya?\rdq{} iti prashnaH arthavAn bhavati | nanu viShamo dR^iShTAntaH | gavAM tadvatashcha pratyakShatvAt tatsambandho.api pratyakSha iti prashno nirarthakaH | na tathA avidyA tadvAMshcha pratyakShau\, yataH prashnaH nirarthakaH syAt | apratyakSheNa avidyAvatA avidyAsambandhe j~nAte\, kiM tava syAt? avidyAyAH anarthahetutvAt parihartavyA syAt | yasya avidyA\, saH tAM parihariShyati | nanu mamaiva avidyA | jAnAsi tarhi avidyAM tadvantaM cha AtmAnam | jAnAmi\, na tu pratyakSheNa | anumAnena chet jAnAsi\, kathaM sambandhagrahaNam? na hi tava j~nAtuH j~neyabhUtayA avidyayA tatkAle sambandhaH grahItuM shakyate\, avidyAyA viShayatvenaiva j~nAtuH upayuktatvAt | na cha j~nAtuH avidyAyAshcha sambandhasya yaH grahItA\, j~nAnaM cha anyat tadviShayaM sambhavati; anavasthAprApteH | yadi j~nAtrApi j~neyasambandho j~nAyate\, anyaH j~nAtA kalpyaH syAt\, tasyApi anyaH\, tasyApi anyaH iti anavasthA aparihAryA | yadi punaH avidyA j~neyA\, anyadvA j~neyaM j~neyameva | tathA j~nAtApi j~nAtaiva\, na j~neyaM bhavati | yadA cha evam\, avidyAduHkhitvAdyaiH na j~nAtuH kShetraj~nasya ki~nchit duShyati || nanu ayameva doShaH\, yat doShavatkShetravij~nAtR^itvam; na cha vij~nAnasvarUpasyaiva avikriyasya vij~nAtR^itvopachArAt; yathA uShNatAmAtreNa agneH taptikriyopachAraH tadvat | yathA atra bhagavatA kriyAkArakaphalAtmatvAbhAvaH Atmani svata eva darshitaH \-\- avidyAdhyAropitaH eva kriyAkArakAdiH Atmani upacharyate; tathA tatra tatra \ldq{}ya evaM vetti hantAram\rdq{} (bha\. gI\. 2\-19)\,\ldq{}prakR^iteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvashaH\rdq{} (bha\. gI\. 3\-27)\, \ldq{}nAdatte kasyachitpApam\rdq{} (bha\. gI\. 5\-15)ityAdiprakaraNeShu darshitaH | tathaiva cha vyAkhyAtam asmAbhiH | uttareShu cha prakaraNeShu darshayiShyAmaH || hanta | tarhi Atmani kriyAkArakaphalAtmatAyAH svataH abhAve\, avidyayA cha adhyAropitatve\, karmANi avidvatkartavyAnyeva\, na viduShAM iti prAptam | satyaM evaM prAptam\, etadeva cha \ldq{}na hi dehabhR^itA shakyam\rdq{} (bha\. gI\. 18\-11)ityatra darshayiShyAmaH | sarvashAstrArthopasaMhAraprakaraNe cha \ldq{}samAsenaiva kaunteya niShThA j~nAnasya yA parA\rdq{} (bha\. gI\. 18\-50)ityatra visheShataH darshayiShyAmaH | alaM iha bahuprapa~nchanena\, iti upasaMhriyate || \ldq{}idaM sharIram\rdq{} ityAdishlokopadiShTasya kShetrAdhyAyArthasya sa~NgrahashlokaH ayaM upanyasyate \ldq{}tatkShetraM yachcha\rdq{} ityAdi\, vyAchikhyAsitasya hi arthasya sa~NgrahopanyAsaH nyAyyaH iti \-\- tatkShetraM yachcha yAdR^ikcha yadvikAri yatashcha yat | sa cha yo yatprabhAvashcha tatsamAsena me shR^iNu || 13\-3|| yat nirdiShTaM \ldq{}idaM sharIram\rdq{} iti tat tachChabdena parAmR^ishati | yachcha idaM nirdiShTaM kShetraM tat yAdR^ik yAdR^ishaM svakIyaiH dharmaiH | cha\-shabdaH samuchchayArthaH | yadvikAri yaH vikAraH yasya tat yadvikAri\, yataH yasmAt cha yat\, kAryaM utpadyate iti vAkyasheShaH | sa cha yaH kShetraj~naH nirdiShTaH saH yatprabhAvaH ye prabhAvAH upAdhikR^itAH shaktayaH yasya saH yatprabhAvashcha | tat kShetrakShetraj~nayoH yAthAtmyaM yathAvisheShitaM samAsena sa~NkShepeNa me mama vAkyataH shR^iNu\, shrutvA avadhAraya ityarthaH || tat kShetrakShetraj~nayAthAtmyaM vivakShitaM stauti shrotR^ibuddhiprarochanArthaM \-\- R^iShibhirbahudhA gItaM ChandobhirvividhaiH pR^ithak | brahmasUtrapadaishchaiva hetumadbhirvinishchitaiH || 13\-4|| R^iShibhiH vasiShThAdibhiH bahudhA bahuprakAraM gItaM kathitam | ChandobhiH ChandAMsi R^igAdIni taiH ChandobhiH vividhaiH nAnAbhAvaiH nAnAprakAraiH pR^ithak vivekataH gItam | ki~ncha\, brahmasUtrapadaishcha eva brahmaNaH sUchakAni vAkyAni brahmasUtrANi taiH padyate gamyate j~nAyate iti tAni padAni uchyante taireva cha kShetrakShetraj~nayAthAtmyaM \ldq{}gItam\rdq{} iti anuvartate |\ldq{}AtmetyevopAsIta\rdq{} (bR^i\. u\. 1\-4\-7) ityevamAdibhiH brahmasUtrapadaiH AtmA j~nAyate\, hetumadbhiH yuktiyuktaiH vinishchitaiH niHsaMshayarUpaiH nishchitapratyayotpAdakaiH ityarthaH || stutyA abhimukhIbhUtAya arjunAya Aha bhagavAn \-\- mahAbhUtAnyaha~NkAro buddhiravyaktameva cha | indriyANi dashaikaM cha pa~ncha chendriyagocharAH || 13\-5|| mahAbhUtAni mahAnti cha tAni sarvavikAravyApakatvAt bhUtAni cha sUkShmANi | sthUlAni tu indriyagocharashabdena abhidhAyiShyante aha~NkAraH mahAbhUtakAraNam ahampratyayalakShaNaH | aha~NkArakAraNaM buddhiH adhyavasAyalakShaNA | tatkAraNaM avyaktameva cha\, na vyaktaM avyaktaM avyAkR^itaM IshvarashaktiH \ldq{}mama mAyA duratyayA\rdq{} (bha\. gI\. 7\-14) ityuktam | evashabdaH prakR^ityavadhAraNArthaH etAvatyeva aShTadhA bhinnA prakR^itiH | cha\-shabdaH bhedasamuchchayArthaH | indriyANi dasha\, shrotrAdIni pa~ncha buddhyutpAdakatvAt buddhIndriyANi\, vAkpANyAdIni pa~ncha karmanivartakatvAt karmendriyANi; tAni dasha | ekaM cha; kiM tat? manaH ekAdashaM sa~NkalpAdyAtmakam | pa~ncha cha indriyagocharAH shabdAdayo viShayAH | tAni etAni sA~NkhyAH chaturviMshatitattvAni AchakShate || ichChA dveShaH sukhaM duHkhaM sa~NghAtashchetanA dhR^itiH | etatkShetraM samAsena savikAramudAhR^itam || 13\-6|| ichChA\, yajjAtIyaM sukhahetumarthaM upalabdhavAn pUrvam\, punaH tajjAtIyamupalabhamAnaH tamAdAtumichChati sukhaheturiti; sA iyaM ichChA antaHkaraNadharmaH j~neyatvAt kShetram | tathA dveShaH\, yajjAtIyamarthaM duHkhahetutvena anubhUtavAn\, punaH tajjAtIyamarthamupalabhamAnaH taM dveShTi; so.ayaM dveShaH j~neyatvAt kShetrameva | tathA sukham anukUlaM prasannasattvAtmakaM j~neyatvAt kShetrameva | duHkhaM pratikUlAtmakam; j~neyatvAt tadapi kShetram | sa~NghAtaH dehendriyANAM saMhatiH | tasyAmabhivyaktAntaHkaraNavR^ittiH\, tapta iva lohapiNDe agniH AtmachaitanyAbhAsarasaviddhA chetanA; sA cha kShetraM j~neyatvAt | dhR^itiH yayA avasAdaprAptAni dehendriyANi dhriyante; sA cha j~neyatvAt kShetram | sarvAntaHkaraNadharmopalakShaNArthaM ichChAdigrahaNam | yata uktamupasaMharati \-\- etat kShetraM samAsena savikAraM saha vikAreNa mahadAdinA udAhR^itam uktam || yasya kShetrabhedajAtasya saMhatiH \ldq{}idaM sharIraM kShetram\rdq{} (bha\. gI\. 13\-1) iti uktam\, tat kShetraM vyAkhyAtaM mahAbhUtAdibhedabhinnaM dhR^ityantam | kShetraj~naH vakShyamANavisheShaNaH \-\- yasya saprabhAvasya kShetraj~nasya parij~nAnAt amR^itatvaM bhavati\, taM \ldq{}j~neyaM yattatpravakShyAmi\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12) ityAdinA savisheShaNaM svayameva vakShyati bhagavAn | adhunA tu tajj~nAnasAdhanagaNamamAnitvAdilakShaNam\, yasmin sati tajj~neyavij~nAne yogyaH adhikR^itaH bhavati\, yatparaH sannyAsI j~nAnaniShThaH uchyate\, taM amAnitvAdigaNaM j~nAnasAdhanatvAt j~nAnashabdavAchyaM vidadhAti bhagavAn \-\- amAnitvamadambhitvamahiMsA kShAntirArjavam | AchAryopAsanaM shauchaM sthairyamAtmavinigrahaH || 13\-7|| amAnitvaM mAninaH bhAvaH mAnitvamAtmanaH shlAghanam\, tadabhAvaH amAnitvam | adambhitvaM svadharmaprakaTIkaraNaM dambhitvam\, tadabhAvaH adambhitvam | ahiMsA ahiMsanaM prANinAmapIDanam | kShAntiH parAparAdhaprAptau avikriyA | ArjavaM R^ijubhAvaH avakratvam | AchAryopAsanaM mokShasAdhanopadeShTuH AchAryasya shushrUShAdiprayogeNa sevanam | shauchaM kAyamalAnAM mR^ijjalAbhyAM prakShAlanam; antashcha manasaH pratipakShabhAvanayA rAgAdimalAnAmapanayanaM shaucham | sthairyaM sthirabhAvaH\, mokShamArge eva kR^itAdhyavasAyatvam | AtmavinigrahaH AtmanaH apakArakasya AtmashabdavAchyasya kAryakaraNasa~NghAtasya vinigrahaH svabhAvena sarvataH pravR^ittasya sanmArge eva nirodhaH AtmavinigrahaH || ki~ncha \-\- indriyArtheShu vairAgyamanaha~NkAra eva cha | janmamR^ityujarAvyAdhiduHkhadoShAnudarshanam || 13\-8|| indriyArtheShu shabdAdiShu dR^iShTAdR^iShTeShu bhogeShu virAgabhAvo vairAgyaM anaha~NkAraH aha~NkArAbhAvaH eva cha janmamR^ityujarAvyAdhiduHkhadoShAnudarshanaM janma cha mR^ityushcha jarA cha vyAdhayashcha duHkhAni cha teShu janmAdiduHkhAnteShu pratyekaM doShAnudarshanam | janmani garbhavAsayonidvAraniHsaraNaM doShaH\, tasya anudarshanamAlochanam | tathA mR^ityau doShAnudarshanam | tathA jarAyAM praj~nAshaktitejonirodhadoShAnudarshanaM paribhUtatA cheti | tathA vyAdhiShu shirorogAdiShu doShAnudarshanam | tathA duHkheShu adhyAtmAdhibhUtAdhidaivanimitteShu | athavA duHkhAnyeva doShaH duHkhadoShaH tasya janmAdiShu pUrvavat anudarshanaM \-\- duHkhaM janma\, duHkhaM mR^ityuH\, duHkhaM jarA\, duHkhaM vyAdhayaH | duHkhanimittatvAt janmAdayaH duHkham\, na punaH svarUpeNaiva duHkhamiti | evaM janmAdiShu duHkhadoShAnudarshanAt dehendriyAdiviShayabhogeShu vairAgyamupajAyate | tataH pratyagAtmani pravR^ittiH karaNAnAmAtmadarshanAya | evaM j~nAnahetutvAt j~nAnamuchyate janmAdiduHkhadoShAnudarshanam || ki~ncha \-\- asaktiranabhiShva~NgaH putradAragR^ihAdiShu | nityaM cha samachittatvamiShTAniShTopapattiShu || 13\-9|| asaktiH saktiH sa~NganimitteShu viShayeShu prItimAtram\, tadabhAvaH asaktiH | anabhiShva~NgaH abhiShva~NgAbhAvaH | abhiShva~Ngo nAma AsaktivisheSha eva ananyAtmabhAvanAlakShaNaH; yathA anyasmin sukhini duHkhini vA \ldq{}ahameva sukhI\, duHkhI cha\,\rdq{} jIvati mR^ite vA \ldq{}ahameva jIvAmi mariShyAmi cha\rdq{} iti | kva iti Aha \-\- putradAragR^ihAdiShu\, putreShu dAreShu gR^iheShu AdigrahaNAt anyeShvapi atyanteShTeShu dAsavargAdiShu | tachcha ubhayaM j~nAnArthatvAt j~nAnamuchyate | nityaM cha samachittatvaM tulyachittatA | kva? iShTAniShThopapattiShu iShTAnAmaniShTAnAM cha upapattayaH samprAptayaH tAsu iShTAniShThopapattiShu nityameva tulyachittatA | iShTopapattiShu na hR^iShyati\, na kupyati cha aniShTopapattiShu | tachcha etat nityaM samachittatvaM j~nAnam || ki~ncha \-\- mayi chAnanyayogena bhaktiravyabhichAriNI | viviktadeshasevitvamaratirjanasaMsadi || 13\-10|| mayi cha Ishvare ananyayogena apR^ithaksamAdhinA \ldq{}na anyo bhagavato vAsudevAt paraH asti\, ataH sa eva naH gatiH\rdq{} ityevaM nishchitA avyabhichAriNI buddhiH ananyayogaH\, tena bhajanaM bhaktiH na vyabhicharaNashIlA avyabhichAriNI | sA cha j~nAnam | viviktadeshasevitvam\, viviktaH svabhAvataH saMskAreNa vA ashuchyAdibhiH sarpavyAghrAdibhishcha rahitaH araNyanadIpulinadevagR^ihAdibhirvivikto deshaH\, taM sevituM shIlamasya iti viviktadeshasevI\, tadbhAvaH viviktadeshasevitvam | vivikteShu hi desheShu chittaM prasIdati yataH tataH AtmAdibhAvanA vivikte upajAyate | ataH viviktadeshasevitvaM j~nAnamuchyate | aratiH aramaNaM janasaMsadi\, janAnAM prAkR^itAnAM saMskArashUnyAnAM avinItAnAM saMsat samavAyaH janasaMsat; na saMskAravatAM vinItAnAM saMsat; tasyAH j~nAnopakArakatvAt | ataH prAkR^itajanasaMsadi aratiH j~nAnArthatvAt j~nAnam || ki~ncha \-\- adhyAtmaj~nAnanityatvaM tattvaj~nAnArthadarshanam | etajj~nAnamiti proktamaj~nAnaM yadato.anyathA || 13\-11|| adhyAtmaj~nAnanityatvaM AtmAdiviShayaM j~nAnaM adhyAtmaj~nAnam\, tasmin nityabhAvaH nityatvam | amAnitvAdInAM j~nAnasAdhanAnAM bhAvanAparipAkanimittaM tattvaj~nAnam\, tasya arthaH mokShaH saMsAroparamaH; tasya AlochanaM tattvaj~nAnArthadarshanam; tattvaj~nAnaphalAlochane hi tatsAdhanAnuShThAne pravR^ittiH syAditi | etat amAnitvAditattvaj~nAnArthadarshanAntamuktaM j~nAnaM iti proktaM j~nAnArthatvAt | aj~nAnaM yat ataH asmAt yathoktAt anyathA viparyayeNa | mAnitvaM dambhitvaM hiMsA akShAntiH anArjavaM ityAdi aj~nAnaM vij~neyaM pariharaNAya\, saMsArapravR^ittikAraNatvAt iti || yathoktena j~nAnena j~nAtavyaM kiM ityAkA~NkShAyAmAha \-\- \ldq{}j~neyaM yattat\rdq{} ityAdi | nanu yamAH niyamAshcha amAnitvAdayaH | na taiH j~neyaM j~nAyate | na hi amAnitvAdi kasyachit vastunaH parichChedakaM dR^iShTam | sarvatraiva cha yadviShayaM j~nAnaM tadeva tasya j~neyasya parichChedakaM dR^ishyate | na hi anyaviShayeNa j~nAnena anyat upalabhyate\, yathA ghaTaviShayeNa j~nAnena agniH | naiSha doShaH\, j~nAnanimittatvAt j~nAnamuchyate iti hi avochAma; j~nAnasahakArikAraNatvAchcha \-\- j~neyaM yattatpravakShyAmi yajj~nAtvAmR^itamashnute | anAdimatparaM brahma na sattannAsaduchyate || 13\-12|| j~neyaM j~nAtavyaM yat tat pravakShyAmi prakarSheNa yathAvat vakShyAmi | kimphalaM tat iti prarochanena shrotuH abhimukhIkaraNAya Aha \-\- yat j~neyaM j~nAtvA amR^itaM amR^itatvaM ashnute\, na punaH mriyate ityarthaH | anAdimat AdiH asya astIti Adimat\, na Adimat anAdimat; kiM tat? paraM niratishayaM brahma\, \ldq{}j~neyam\rdq{} iti prakR^itam || atra kechit \ldq{}anAdi matparam\rdq{} iti padaM Chindanti\, bahuvrIhiNA ukte arthe matupaH AnarthakyaM aniShTaM syAt iti | arthavisheShaM cha darshayanti \-\- ahaM vAsudevAkhyA parA shaktiH yasya tat matparam iti | satyamevamapunaruktaM syAt\, arthaH chet sambhavati | na tu arthaH sambhavati\, brahmaNaH sarvavisheShapratiShedhenaiva vijij~nApayiShitatvAt \ldq{}na sattannAsaduchyate\rdq{} iti | vishiShTashaktimattvapradarshanaM visheShapratiShedhashcha iti vipratiShiddham | tasmAt matupaH bahuvrIhiNA samAnArthatve.api prayogaH shlokapUraNArthaH || amR^itatvaphalaM j~neyaM mayA uchyate iti prarochanena abhimukhIkR^itya Aha \-\- na sat tat j~neyamuchyate iti na api asat tat uchyate || nanu mahatA parikarabandhena kaNTharaveNa udghuShya \ldq{}j~neyaM pravakShyAmi\rdq{} iti\, ananurUpamuktaM \ldq{}na sattannAsaduchyate\rdq{} iti | na\, anurUpameva uktam | katham? sarvAsu hi upaniShatsu j~neyaM brahma \ldq{}neti neti\rdq{} (bR^i\. u\. 2\-3\-6) \ldq{}asthUlamanaNu\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-8\-8) ityAdivisheShapratiShedhenaiva nirdishyate\, na \ldq{}idaM tat\rdq{} iti\, vAchaH agocharatvAt || nanu na tadasti\, yadvastu astishabdena nochyate | atha astishabdena nochyate\, nAsti tat j~neyam | vipratiShiddhaM cha \-\- \ldq{}j~neyaM tat\,\rdq{} \ldq{}astishabdena nochyate\rdq{} iti cha | na tAvannAsti\, nAstibuddhyaviShayatvAt || nanu sarvAH buddhayaH astinAstibuddhyanugatAH eva | tatra evaM sati j~neyamapi astibuddhyanugatapratyayaviShayaM vA syAt\, nAstibuddhyanugatapratyayaviShayaM vA syAt | na\, atIndriyatvena ubhayabuddhyanugatapratyayAviShayatvAt | yaddhi indriyagamyaM vastu ghaTAdikam\, tat astibuddhyanugatapratyayaviShayaM vA syAt\, nAstibuddhyanugatapratyayaviShayaM vA syAt | idaM tu j~neyaM atIndriyatvena shabdaikapramANagamyatvAt na ghaTAdivat ubhayabuddhyanugatapratyayaviShayam ityataH \ldq{}na sattannAsat\rdq{} iti uchyate || yattu uktaM \-\- viruddhamuchyate\, \ldq{}j~neyaM tat\rdq{} \ldq{}na sattannAsaduchyate\rdq{} iti \-\- na viruddham\, \ldq{}anyadeva tadviditAdatho aviditAdadhi\rdq{} (ke\. u\. 1\-4) iti shruteH | shrutirapi viruddhArthA iti chet \-\- yathA yaj~nAya shAlAmArabhya\rdq{}yadyamuShmiMlloke.asti vA na veti\rdq{} (tai\. saM\. 6\-1\-1\-1) ityevamiti chet\, na; viditAviditAbhyAmanyatvashruteH avashyavij~neyArthapratipAdanaparatvAt \ldq{}yadyamuShmin\rdq{} ityAdi tu vidhisheShaH arthavAdaH | upapatteshcha sadasadAdishabdaiH brahma nochyate iti | sarvo hi shabdaH arthaprakAshanAya prayuktaH\, shrUyamANashcha shrotR^ibhiH\, jAtikriyAguNasambandhadvAreNa sa~NketagrahaNasavyapekShaH arthaM pratyAyayati; na anyathA\, adR^iShTatvAt | tat yathA \-\- \ldq{}gauH\rdq{} \ldq{}ashvaH\rdq{} iti vA jAtitaH\, \ldq{}pachati\rdq{} \ldq{}paThati\rdq{} iti vA kriyAtaH\, \ldq{}shuklaH\rdq{} \ldq{}kR^iShNaH\rdq{} iti vA guNataH\, \ldq{}dhanI\rdq{} \ldq{}gomAn\rdq{} iti vA sambandhataH | na tu brahma jAtimat\, ataH na sadAdishabdavAchyam | nApi guNavat\, yena guNashabdena uchyeta\, nirguNatvAt | nApi kriyAshabdavAchyaM niShkriyatvAt \ldq{}niShkalaM niShkriyaM shAntam\rdq{} (shve\. u\. 6\-19) iti shruteH | na cha sambandhI\, ekatvAt | advayatvAt aviShayatvAt AtmatvAchcha na kenachit shabdena uchyate iti yuktam; \ldq{}yato vAcho nivartante\rdq{} (tai\. u\. 2\-9\-1) ityAdishrutibhishcha || sachChabdapratyayAviShayatvAt asattvAsha~NkAyAM j~neyasya sarvaprANikaraNopAdhidvAreNa tadastitvaM pratipAdayan tadAsha~NkAnivR^ittyarthamAha \-\- sarvataHpANipAdaM tatsarvatokShishiromukham | sarvataHshrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati || 13\-13|| sarvataHpANipAdaM sarvataH pANayaH pAdAshcha asya iti sarvataHpANipAdaM tat j~neyam | sarvaprANikaraNopAdhibhiH kShetraj~nasya astitvaM vibhAvyate | kShetraj~nashcha kShetropAdhitaH uchyate | kShetraM cha pANipAdAdibhiH anekadhA bhinnam | kShetropAdhibhedakR^itaM visheShajAtaM mithyaiva kShetraj~nasya\, iti tadapanayanena j~neyatvamuktaM \ldq{}na sattannAsaduchyate\rdq{} iti | upAdhikR^itaM mithyArUpamapi astitvAdhigamAya j~neyadharmavat parikalpya uchyate \ldq{}sarvataHpANipAdam\rdq{} ityAdi | tathA hi sampradAyavidAM vachanaM \-\-\rdq{}adhyAropApavAdAbhyAM niShprapa~nchaM prapa~nchyate\rdq{} iti | sarvatra sarvadehAvayavatvena gamyamAnAH pANipAdAdayaH j~neyashaktisadbhAvanimittasvakAryAH iti j~neyasadbhAve li~NgAni \ldq{}j~neyasya\rdq{} iti upachArataH uchyante | tathA vyAkhyeyaM anyat | sarvataHpANipAdaM tat j~neyam | sarvatokShishiromukhaM sarvataH akShINi shirAMsi mukhAni cha yasya tat sarvatokShishiromukham; sarvataHshrutimat shrutiH shravaNendriyam\, tat yasya tat shrutimat\, loke prANinikAye\, sarvaM AvR^itya saMvyApya tiShThati sthitiM labhate || upAdhibhUtapANipAdAdIndriyAdhyAropaNAt j~neyasya tadvattAsha~NkA mA bhUt ityevamarthaH shlokArambhaH \-\- sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavivarjitam | asaktaM sarvabhR^ichchaiva nirguNaM guNabhoktR^i cha || 13\-14|| sarvendriyaguNAbhAsaM sarvANi cha tAni indriyANi shrotrAdIni buddhIndriyakarmendriyAkhyAni\, antaHkaraNe cha buddhimanasI\, j~neyopAdhitvasya tulyatvAt\, sarvendriyagrahaNena gR^ihyante | api cha\, antaHkaraNopAdhidvAreNaiva shrotrAdInAmapi upAdhitvam ityataH antaHkaraNabahiShkaraNopAdhibhUtaiH sarvendriyaguNaiH adhyavasAyasa~NkalpashravaNavachanAdibhiH avabhAsate iti sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavyApAraiH vyApR^itamiva tat j~neyaM ityarthaH; \ldq{}dhyAyatIva lelAyatIva\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-3\-7) iti shruteH | kasmAt punaH kAraNAt na vyApR^itameveti gR^ihyate ityataH Aha \-\- sarvendriyavivarjitam\, sarvakaraNarahitamityarthaH | ataH na karaNavyApAraiH vyApR^itaM tat j~neyam | yastu ayaM mantraH \-\- \ldq{}apANipAdo javano grahItA pashyatyachakShuH sa shR^iNotyakarNaH\rdq{} (shve\. u\. 3\-19) ityAdiH\, sa sarvendriyopAdhiguNAnuguNyabhajanashaktimat tat j~neyaM ityevaM pradarshanArthaH\, na tu sAkShAdeva javanAdikriyAvattvapradarshanArthaH | \rdq{}andho maNimavindat\rdq{} (tai\. A\. 1\-11) ityAdimantrArthavat tasya mantrasya arthaH | yasmAt sarvakaraNavarjitaM j~neyam\, tasmAt asaktaM sarvasaMshleShavarjitam | yadyapi evam\, tathApi sarvabhR^ichcha eva | sadAspadaM hi sarvaM sarvatra sadbuddhyanugamAt | na hi mR^igatR^iShNikAdayo.api nirAspadAH bhavanti | ataH sarvabhR^it sarvaM bibharti iti | syAt idaM cha anyat j~neyasya sattvAdhigamadvAraM \-\- nirguNaM sattvarajastamAMsi guNAH taiH varjitaM tat j~neyam\, tathApi guNabhoktR^i cha guNAnAM sattvarajastamasAM shabdAdidvAreNa sukhaduHkhamohAkArapariNatAnAM bhoktR^i cha upalabdhR^i cha tat j~neyaM ityarthaH || ki~ncha \-\- bahirantashcha bhUtAnAmacharaM charameva cha | sUkShmatvAttadavij~neyaM dUrasthaM chAntike cha tat || 13\-15|| bahiH tvakparyantaM dehaM Atmatvena avidyAkalpitaM apekShya tameva avadhiM kR^itvA bahiH uchyate | tathA pratyagAtmAnamapekShya dehameva avadhiM kR^itvA antaH uchyate | \ldq{}bahirantashcha\rdq{} ityukte madhye abhAve prApte\, idamuchyate \-\- acharaM charameva cha\, yat charAcharaM dehAbhAsamapi tadeva j~neyaM yathA rajjusarpAbhAsaH | yadi acharaM charameva cha syAt vyavahAraviShayaM sarvaM j~neyam\, kimarthaM \ldq{}idam\rdq{} iti sarvaiH na vij~neyaM iti? uchyate \-\- satyaM sarvAbhAsaM tat; tathApi vyomavat sUkShmam | ataH sUkShmatvAt svena rUpeNa tat j~neyamapi avij~neyaM aviduShAm | viduShAM tu\, \ldq{}AtmaivedaM sarvam\rdq{} (ChA\. u\. 7\-25\-2)\ldq{}brahmaivedaM sarvam\rdq{} ityAdipramANataH nityaM vij~nAtam | avij~nAtatayA dUrasthaM varShasahasrakoTyApi aviduShAM aprApyatvAt | antike cha tat\, AtmatvAt viduShAm || ki~ncha \-\- avibhaktaM cha bhUteShu vibhaktamiva cha sthitam | bhUtabhartR^i cha tajj~neyaM grasiShNu prabhaviShNu cha || 13\-16|| avibhaktaM cha pratidehaM vyomavat tadekam | bhUteShu sarvaprANiShu vibhaktamiva cha sthitaM deheShveva vibhAvyamAnatvAt | bhUtabhartR^i cha bhUtAni bibhartIti tat j~neyaM bhUtabhartR^i cha sthitikAle | pralayakAle gR^isiShNu grasanashIlam | utpattikAle prabhaviShNu cha prabhavanashIlaM yathA rajjvAdiH sarpAdeH mithyAkalpitasya || ki~ncha\, sarvatra vidyamAnamapi sat na upalabhyate chet\, j~neyaM tamaH tarhi? na | kiM tarhi? \-\- jyotiShAmapi tajjyotistamasaH paramuchyate | j~nAnaM j~neyaM j~nAnagamyaM hR^idi sarvasya viShThitam || 13\-17|| jyotiShAM AdityAdInAmapi tat j~neyaM jyotiH | AtmachaitanyajyotiShA iddhAni hi AdityAdIni jyotIMShi dIpyante\, \rdq{}yena sUryastapati tejaseddhaH\rdq{} (tai\. brA\. 3\-12\-9) \ldq{}tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti\rdq{} (mu\. u\. 2\-2\-11)ityAdishrutibhyaH; smR^iteshcha ihaiva \-\- \ldq{}yadAdityagataM tejaH\rdq{} (bha\. gI\. 15\-12) ityAdeH | tamasaH aj~nAnAt paraM aspR^iShTaM uchyate | j~nAnAdeH duHsampAdanabuddhyA prAptAvasAdasya uttambhanArthamAha \-\- j~nAnaM amAnitvAdi; j~neyaM \ldq{}j~neyaM yat tat pravakShyAmi\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12) ityAdinA uktam; j~nAnagamyaM j~neyameva j~nAtaM sat j~nAnaphalamiti j~nAnagamyamuchyate; j~nAyamAnaM tu j~neyam | tat etat trayamapi hR^idi buddhau sarvasya prANijAtasya viShThitaM visheSheNa sthitam | tatraiva hi trayaM vibhAvyate || yathoktArthopasaMhArArthaH ayaM shlokaH Arabhyate \-\- iti kShetraM tathA j~nAnaM j~neyaM choktaM samAsataH | madbhakta etadvij~nAya madbhAvAyopapadyate || 13\-18|| iti evaM kShetraM mahAbhUtAdi dhR^ityantaM tathA j~nAnaM amAnitvAdi tattvaj~nAnArthadarshanaparyantaM j~neyaM cha \ldq{}j~neyaM yat tat\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12) ityAdi \ldq{}tamasaH paramuchyate\rdq{} (bha\. gI\. 13\-17) ityevamantaM uktaM samAsataH sa~NkShepataH | etAvAn sarvaH hi vedArthaH gItArthashcha upasaMhR^itya uktaH | asmin samyagdarshane kaH adhikriyate iti uchyate \-\- madbhaktaH mayi Ishvare sarvaj~ne paramagurau vAsudeve samarpitasarvAtmabhAvaH\, yat pashyati shR^iNoti spR^ishati vA \ldq{}sarvameva bhagavAn vAsudevaH\rdq{} ityeva~NgrahAviShTabuddhiH madbhaktaH sa etat yathoktaM samyagdarshanaM vij~nAya\, madbhAvAya mama bhAvaH madbhAvaH paramAtmabhAvaH tasmai madbhAvAya upapadyate mokShaM gachChati || tatra saptame Ishvarasya dve prakR^itI upanyaste\, parApare kShetrakShetraj~nalakShaNe; \ldq{}etadyonIni bhUtAni\rdq{} (bha\. gI\. 7\-6) iti cha uktam | kShetrakShetraj~naprakR^itidvayayonitvaM kathaM bhUtAnAmiti ayamarthaH adhunA uchyate \-\- prakR^itiM puruShaM chaiva viddhyanAdI ubhAvapi | vikArAMshcha guNAMshchaiva viddhi prakR^itisambhavAn || 13\-19|| prakR^itiM puruShaM chaiva Ishvarasya prakR^itI tau prakR^itipuruShau ubhAvapi anAdI viddhi\, na vidyate AdiH yayoH tau anAdI | nityeshvaratvAt Ishvarasya tatprakR^ityorapi yuktaM nityatvena bhavitum | prakR^itidvayavattvameva hi Ishvarasya Ishvaratvam | yAbhyAM prakR^itibhyAM IshvaraH jagadutpattisthitipralayahetuH\, te dve anAdI satyau saMsArasya kAraNam || na AdI anAdI iti tatpuruShasamAsaM kechit varNayanti | tena hi kila Ishvarasya kAraNatvaM sidhyati | yadi punaH prakR^itipuruShAveva nityau syAtAM tatkR^itameva jagat na Ishvarasya jagataH kartR^itvam | tat asat ; prAk prakR^itipuruShayoH utpatteH IshitavyAbhAvAt Ishvarasya anIshvaratvaprasa~NgAt\, saMsArasya nirnimittatve anirmokShaprasa~NgAt shAstrAnarthakyaprasa~NgAt bandhamokShAbhAvaprasa~NgAchcha | nityatve punaH Ishvarasya prakR^ityoH sarvametat upapannaM bhavet | katham? vikArAMshcha guNAMshchaiva vakShyamANAnvikArAn buddhyAdidehendriyAntAn guNAMshcha sukhaduHkhamohapratyayAkArapariNatAn viddhi jAnIhi prakR^itisambhavAn\, prakR^itiH Ishvarasya vikArakAraNashaktiH triguNAtmikA mAyA\, sA sambhavo yeShAM vikArANAM guNAnAM cha tAn vikArAn guNAMshcha viddhi prakR^itisambhavAn prakR^itipariNAmAn || ke punaH te vikArAH guNAshcha prakR^itisambhavAH \-\- kAryakaraNakartR^itve hetuH prakR^itiruchyate | puruShaH sukhaduHkhAnAM bhoktR^itve heturuchyate || 13\-20|| kAryakaraNakartR^itve \-\- kAryaM sharIraM karaNAni tatsthAni trayodasha | dehasyArambhakANi bhUtAni pa~ncha viShayAshcha prakR^itisambhavAH vikArAH pUrvoktAH iha kAryagrahaNena gR^ihyante | guNAshcha prakR^itisambhavAH sukhaduHkhamohAtmakAH karaNAshrayatvAt karaNagrahaNena gR^ihyante | teShAM kAryakaraNAnAM kartR^itvaM utpAdakatvaM yat tat kAryakaraNakartR^itvaM tasmin kAryakaraNakartR^itve hetuH kAraNaM Arambhakatvena prakR^itiH uchyate | evaM kAryakaraNakartR^itvena saMsArasya kAraNaM prakR^itiH | kAryakAraNakartR^itve ityasminnapi pAThe\, kAryaM yat yasya pariNAmaH tat tasya kAryaM vikAraH vikAri kAraNaM tayoH vikAravikAriNoH kAryakAraNayoH kartR^itve iti | athavA\, ShoDasha vikArAH kAryaM sapta prakR^itivikR^itayaH kAraNaM tAnyeva kAryakAraNAnyuchyante teShAM kartR^itve hetuH prakR^itiH uchyate\, Arambhakatvenaiva | puruShashcha saMsArasya kAraNaM yathA syAt tat uchyate \-\- puruShaH jIvaH kShetraj~naH bhoktA iti paryAyaH\, sukhaduHkhAnAM bhogyAnAM bhoktR^itve upalabdhR^itve hetuH uchyate || kathaM punaH anena kAryakaraNakartR^itvena sukhaduHkhabhoktR^itvena cha prakR^itipuruShayoH saMsArakAraNatvamuchyate iti\, atra uchyate \-\- kAryakaraNasukhaduHkharUpeNa hetuphalAtmanA prakR^iteH pariNAmAbhAve\, puruShasya cha chetanasya asati tadupalabdhR^itve\, kutaH saMsAraH syAt? yadA punaH kAryakaraNasukhaduHkhasvarUpeNa hetuphalAtmanA pariNatayA prakR^ityA bhogyayA puruShasya tadviparItasya bhoktR^itvena avidyArUpaH saMyogaH syAt\, tadA saMsAraH syAt iti | ataH yat prakR^itipuruShayoH kAryakaraNakartR^itvena sukhaduHkhabhoktR^itvena cha saMsArakAraNatvamuktam\, tat yuktam | kaH punaH ayaM saMsAro nAma? sukhaduHkhasambhogaH saMsAraH | puruShasya cha sukhaduHkhAnAM sambhoktR^itvaM saMsAritvamiti || yat puruShasya sukhaduHkhAnAM bhoktR^itvaM saMsAritvaM iti uktaM tasya tat kinnimittamiti uchyate \-\- puruShaH prakR^itistho hi bhu~Nkte prakR^itijAnguNAn | kAraNaM guNasa~Ngo.asya sadasadyonijanmasu || 13\-21|| puruShaH bhoktA prakR^itisthaH prakR^itau avidyAlakShaNAyAM kAryakaraNarUpeNa pariNatAyAM sthitaH prakR^itisthaH\, prakR^itimAtmatvena gataH ityetat\, hi yasmAt\, tasmAt bhu~Nkte upalabhate ityarthaH | prakR^itijAn prakR^ititaH jAtAn sukhaduHkhamohAkArAbhivyaktAn guNAn \ldq{}sukhI\, duHkhI\, mUDhaH\, paNDitaH aham\rdq{} ityevam | satyAmapi avidyAyAM sukhaduHkhamoheShu guNeShu bhujyamAneShu yaH sa~NgaH AtmabhAvaH saMsArasya saH pradhAnaM kAraNaM janmanaH\, \ldq{}saH yathAkAmo bhavati tatkraturbhavati\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-4\-5)ityAdishruteH | tadetat Aha \-\- kAraNaM hetuH guNasa~NgaH guNeShu sa~NgaH asya puruShasya bhoktuH sadasadyonijanmasu\, satyashcha asatyashcha yonayaH sadasadyonayaH tAsu sadasadyoniShu janmAni sadasadyonijanmAni\, teShu sadasadyonijanmasu viShayabhUteShu kAraNaM guNasa~NgaH | athavA\, sadasadyonijanmasu asya saMsArasya kAraNaM guNasa~NgaH iti saMsArapadamadhyAhAryam | sadyonayaH devAdiyonayaH; asadyonayaH pashvAdiyonayaH | sAmarthyAt sadasadyonayaH manuShyayonayo.api aviruddhAH draShTavyAH || etat uktaM bhavati \-\- prakR^itisthatvAkhyA avidyA\, guNeShu cha sa~NgaH kAmaH\, saMsArasya kAraNamiti | tachcha parivarjanAya uchyate | asya cha nivR^ittikAraNaM j~nAnavairAgye sasannyAse gItAshAstre prasiddham | tachcha j~nAnaM purastAt upanyastaM kShetrakShetraj~naviShayam \ldq{}yajj~nAtvAmR^itamashnute\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12) iti | uktaM cha anyApohena ataddharmAdhyAropeNa cha || tasyaiva punaH sAkShAt nirdeshaH kriyate \-\- upadraShTAnumantA cha bhartA bhoktA maheshvaraH | paramAtmeti chApyukto dehe.asminpuruShaH paraH || 13\-22|| upadraShTA samIpasthaH san draShTA svayaM avyApR^itaH | yathA R^itvigyajamAneShu yaj~nakarmavyApR^iteShu taTasthaH anyaH avyApR^itaH yaj~navidyAkushalaH R^itvigyajamAnavyApAraguNadoShANAM IkShitA\, tadvachcha kAryakaraNavyApAreShu avyApR^itaH anyaH tadvilakShaNaH teShAM kAryakaraNAnAM savyApArANAM sAmIpyena draShTA upadraShTA | athavA\, dehachakShurmanobuddhyAtmAnaH draShTAraH\, teShAM bAhyaH draShTA dehaH\, tataH Arabhya antaratamashcha pratyak samIpe AtmA draShTA\, yataH paraH antaratamaH nAsti draShTA; saH atishayasAmIpyena draShTR^itvAt upadraShTA syAt | yaj~nopadraShTR^ivadvA sarvaviShayIkaraNAt upadraShTA | anumantA cha\, anumodanaM anumananaM kurvatsu tatkriyAsu paritoShaH\, tatkartA anumantA cha | athavA\, anumantA\, kAryakaraNapravR^ittiShu svayaM apravR^itto.api pravR^itta iva tadanukUlaH vibhAvyate\, tena anumantA | athavA\, pravR^ittAn svavyApAreShu tatsAkShibhUtaH kadAchidapi na nivArayati iti anumantA | bhartA\, bharaNaM nAma dehendriyamanobuddhInAM saMhatAnAM chaitanyAtmapArArthyena nimittabhUtena chaitanyAbhAsAnAM yat svarUpadhAraNam\, tat chaitanyAtmakR^itameva iti bhartA AtmA iti uchyate | bhoktA\, agnyuShNavat nityachaitanyasvarUpeNa buddheH sukhaduHkhamohAtmakAH pratyayAH sarvaviShayaviShayAH chaitanyAtmagrastA iva jAyamAnAH vibhaktAH vibhAvyante iti bhoktA AtmA uchyate | maheshvaraH\, sarvAtmatvAt svatantratvAchcha mahAn Ishvarashcha iti maheshvaraH | paramAtmA\, dehAdInAM buddhyantAnAM pratyagAtmatvena kalpitAnAM avidyayA paramaH upadraShTR^itvAdilakShaNaH AtmA iti paramAtmA | saH ataH \ldq{}paramAtmA\rdq{} ityanena shabdena cha api uktaH kathitaH shrutau | kva asau? asmin dehe puruShaH paraH avyaktAt\, \ldq{}uttamaH puruShastvanyaH paramAtmetyudAhR^itaH\rdq{} (bha\. gI\. 15\-17) iti yaH vakShyamANaH || \ldq{}kShetraj~naM chApi mAM viddhi\rdq{} (bha\. gI\. 13\-2) iti upanyastaH vyAkhyAya upasaMhR^itashcha\, tametaM yathoktalakShaNaM AtmAnaM \-\- ya evaM vetti puruShaM prakR^itiM cha guNaiH saha | sarvathA vartamAno.api na sa bhUyo.abhijAyate || 13\-23|| yaH evaM yathoktaprakAreNa vetti puruShaM sAkShAt ahamiti prakR^itiM cha yathoktAM avidyAlakShaNAM guNaiH svavikAraiH saha nivartitAM abhAvaM ApAditAM vidyayA\, sarvathA sarvaprakAreNa vartamAno.api saH bhUyaH punaH patite asmin vidvachCharIre dehAntarAya na abhijAyate na utpadyate\, dehAntaraM na gR^ihNAti ityarthaH | apishabdAt kimu vaktavyaM svavR^ittastho na jAyate iti abhiprAyaH || nanu\, yadyapi j~nAnotpattyanantaraM punarjanmAbhAva uktaH\, tathApi prAk j~nAnotpatteH kR^itAnAM karmaNAM uttarakAlabhAvinAM cha\, yAni cha atikrAntAnekajanmakR^itAni teShAM cha\, phalamadattvA nAsho na yukta iti\, syuH trINi janmAni\, kR^itavipraNAsho hi na yukta iti\, yathA phale pravR^ittAnAm ArabdhajanmanAM karmaNAm | na cha karmaNAM visheShaH avagamyate | tasmAt triprakArANyapi karmANi trINi janmAni Arabheran; saMhatAni vA sarvANi ekaM janma Arabheran | anyathA kR^itavinAshe sati sarvatra anAshvAsaprasa~NgaH\, shAstrAnarthakyaM cha syAt | ityataH idamayuktamuktaM \ldq{}na sa bhUyo.abhijAyate\rdq{} iti | na; \ldq{}kShIyante chAsya karmANi\rdq{} (mu\. u\. 2\-2\-9) \ldq{}brahma veda brahmaiva bhavati\rdq{} (mu\. u\. 3\-2\-9) \ldq{}tasya tAvadeva chiram\rdq{} (ChA\. u\. 6\-14\-2)\ldq{}iShIkAtUlavat sarvANi karmANi pradUyante\rdq{} (ChA\. u\. 5\-24\-3) ityAdishrutishatebhyaH ukto viduShaH sarvakarmadAhaH | ihApi cha uktaH \ldq{}yathaidhAMsi\rdq{} (bha\. gI\. 4\-37) ityAdinA sarvakarmadAhaH\, vakShyati cha | upapatteshcha \-\- avidyAkAmakleshabIjanimittAni hi karmANi janmAntarA~NkuraM Arabhante; ihApi cha \ldq{}sAha~NkArAbhisandhIni karmANi phalArambhakANi\, na itarANi\rdq{} iti tatra tatra bhagavatA uktam | \rdq{}bIjAnyagnyupadagdhAni na rohanti yathA punaH | j~nAnadagdhaistathA kleshairnAtmA sampadyate punaH\rdq{} (mo\. 211\-17) iti cha | astu tAvat j~nAnotpattyuttarakAlakR^itAnAM karmaNAM j~nAnena dAhaH j~nAnasahabhAvitvAt | na tu iha janmani j~nAnotpatteH prAk kR^itAnAM karmaNAM atItajanmakR^itAnAM cha dAhaH yuktaH | na; \ldq{}sarvakarmANi\rdq{} (bha\. gI\. 4\-37) iti visheShaNAt | j~nAnottarakAlabhAvinAmeva sarvakarmaNAM iti chet\, na; sa~Nkoche kAraNAnupapatteH | yattu uktaM \ldq{}yathA vartamAnajanmArambhakANi karmANi na kShIyante phaladAnAya pravR^ittAnyeva satyapi j~nAne\, tathA anArabdhaphalAnAmapi karmaNAM kShayo na yuktaH\rdq{} iti\, tat asat | katham? teShAM mukteShuvat pravR^ittaphalatvAt | yathA pUrvaM lakShyavedhAya muktaH iShuH dhanuShaH lakShyavedhottarakAlamapi ArabdhavegakShayAt patanenaiva nivartate\, evaM sharIrArambhakaM karma sharIrasthitiprayojane nivR^itte.api\, A saMskAravegakShayAt pUrvavat vartate eva | yathA sa eva iShuH pravR^ittinimittAnArabdhavegastu amukto dhanuShi prayukto.api upasaMhriyate\, tathA anArabdhaphalAni karmANi svAshrayasthAnyeva j~nAnena nirbIjIkriyante iti\, patite asmin vidvachCharIre \ldq{}na sa bhUyo.abhijAyate\rdq{} iti yuktameva uktamiti siddham || atra Atmadarshane upAyavikalpAH ime dhyAnAdayaH uchyante \-\- dhyAnenAtmani pashyanti kechidAtmAnamAtmanA | anye sA~Nkhyena yogena karmayogena chApare || 13\-24|| dhyAnena\, dhyAnaM nAma shabdAdibhyo viShayebhyaH shrotrAdIni karaNAni manasi upasaMhR^itya\, manashcha pratyakchetayitari\, ekAgratayA yat chintanaM tat dhyAnam; tathA\, dhyAyatIva bakaH\, dhyAyatIva pR^ithivI\, dhyAyantIva parvatAH iti upamopAdAnAt | tailadhArAvat santataH avichChinnapratyayo dhyAnam; tena dhyAnena Atmani buddhau pashyanti AtmAnaM pratyakchetanam AtmanA svenaiva pratyakchetanena dhyAnasaMskR^itena antaHkaraNena kechit yoginaH | anye sA~Nkhyena yogena\, sA~NkhyaM nAma \ldq{}ime sattvarajastamAMsi guNAH mayA dR^ishyA ahaM tebhyo.anyaH tadvyApArasAkShibhUtaH nityaH guNavilakShaNaH AtmA\rdq{} iti chintanaM eShaH sA~Nkhyo yogaH\, tena \ldq{}pashyanti AtmAnamAtmanA\rdq{} iti vartate | karmayogena\, karmaiva yogaH\, IshvarArpaNabuddhyA anuShThIyamAnaM ghaTanarUpaM yogArthatvAt yogaH uchyate guNataH; tena sattvashuddhij~nAnotpattidvAreNa cha apare || anye tvevamajAnantaH shrutvAnyebhya upAsate | te.api chAtitarantyeva mR^ityuM shrutiparAyaNAH || 13\-25|| anye tu eShu vikalpeShu anyatamenApi evaM yathoktaM AtmAnaM ajAnantaH anyebhyaH AchAryebhyaH shrutvA \ldq{}idameva chintayata\rdq{} iti uktAH upAsate shraddadhAnAH santaH chintayanti | te.api cha atitarantyeva atikrAmantyeva mR^ityum\, mR^ityuyuktaM saMsAraM ityetat | shrutiparAyaNAH shrutiH shravaNaM paraM ayanaM gamanaM mokShamArgapravR^ittau paraM sAdhanaM yeShAM te shrutiparAyaNAH; kevalaparopadeshapramANAH svayaM vivekarahitAH ityabhiprAyaH | kimu vaktavyaM pramANaM prati svatantrAH vivekinaH mR^ityuM atitaranti iti abhiprAyaH || kShetraj~neshvaraikatvaviShayaM j~nAnaM mokShasAdhanam \ldq{}yajj~nAtvAmR^itamashnute\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12)ityuktam\, tat kasmAt hetoriti\, taddhetupradarshanArthaM shlokaH Arabhyate \-\- yAvatsa~njAyate ki~nchitsattvaM sthAvaraja~Ngamam | kShetrakShetraj~nasaMyogAttadviddhi bharatarShabha || 13\-26|| yAvat yat ki~nchit sa~njAyate samutpadyate sattvaM vastu; kim avisheSheNa? netyAha \-\- sthAvaraja~NgamaM sthAvaraM ja~NgamaM cha kShetrakShetraj~nasaMyogAt tat jAyate ityevaM viddhi jAnIhi bharatarShabha || kaH punaH ayaM kShetrakShetraj~nayoH saMyogaH abhipretaH? na tAvat rajjveva ghaTasya avayavasaMshleShadvArakaH sambandhavisheShaH saMyogaH kShetreNa kShetraj~nasya sambhavati\, AkAshavat niravayavatvAt | nApi samavAyalakShaNaH tantupaTayoriva kShetrakShetraj~nayoH itaretarakAryakAraNabhAvAnabhyupagamAt iti\, uchyate \-\- kShetrakShetraj~nayoH viShayaviShayiNoH bhinnasvabhAvayoH itaretarataddharmAdhyAsalakShaNaH saMyogaH kShetrakShetraj~nasvarUpa\-vivekAbhAvanibandhanaH\, rajjushuktikAdInAM tadvivekaj~nAnAbhAvAt adhyAropitasarparajatAdisaMyogavat | saH ayaM adhyAsasvarUpaH kShetrakShetraj~nasaMyogaH mithyAj~nAnalakShaNaH | yathAshAstraM kShetrakShetraj~nalakShaNabhedaparij~nAnapUrvakaM prAk darshitarUpAt kShetrAt mu~njAdiva iShIkAM yathoktalakShaNaM kShetraj~naM pravibhajya \ldq{}na sattannAsaduchyate\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12) ityanena nirastasarvopAdhivisheShaM j~neyaM brahmasvarUpeNa yaH pashyati\, kShetraM cha mAyAnirmitahastisvapnadR^iShTavastugandharvanagarAdivat \ldq{}asadeva sadiva avabhAsate\rdq{} iti evaM nishchitavij~nAnaH yaH\, tasya yathoktasamyagdarshanavirodhAt apagachChati mithyAj~nAnam | tasya janmahetoH apagamAt \ldq{}ya evaM vetti puruShaM prakR^itiM cha guNaiH saha\rdq{} (bha\. gI\. 13\-23) ityanena \ldq{}vidvAn bhUyaH na abhijAyate\rdq{} iti yat uktam\, tat upapannamuktam || \ldq{}na sa bhUyo.abhijAyate\rdq{} (bha\. gI\. 13\-23) iti samyagdarshanaphalam avidyAdisaMsArabIjanivR^ittidvAreNa janmabhAvaH uktaH | janmakAraNaM cha avidyAnimittakaH kShetrakShetraj~nasaMyogaH uktaH; ataH tasyAH avidyAyAH nivartakaM samyagdarshanaM uktamapi punaH shabdAntareNa uchyate \-\- samaM sarveShu bhUteShu tiShThantaM parameshvaram | vinashyatsvavinashyantaM yaH pashyati sa pashyati || 13\-27|| samaM nirvisheShaM tiShThantaM sthitiM kurvantam; kva? sarveShu samasteShu bhUteShu brahmAdisthAvarAnteShu prANiShu; kam? parameshvaraM dehendriyamanobuddhyavyaktAtmanaH apekShya parameshvaraH\, taM sarveShu bhUteShu samaM tiShThantam | tAni vishinaShTi vinashyatsu iti\, taM cha parameshvaraM avinashyantaM iti\, bhUtAnAM parameshvarasya cha atyantavailakShaNyapradarshanArtham | katham? sarveShAM hi bhAvavikArANAM janilakShaNaH bhAvavikAro mUlam; janmottarakAlabhAvinaH anye sarve bhAvavikArAH vinAshAntAH; vinAshAt paro na kashchit asti bhAvavikAraH\, bhAvAbhAvAt | sati hi dharmiNi dharmAH bhavanti | ataH antyabhAvavikArAbhAvAnuvAdena pUrvabhAvinaH sarve bhAvavikArAH pratiShiddhAH bhavanti saha kAryaiH | tasmAt sarvabhUtaiH vailakShaNyaM atyantameva parameshvarasya siddham\, nirvisheShatvaM ekatvaM cha | yaH evaM yathoktaM parameshvaraM pashyati\, saH pashyati || nanu sarvo.api lokaH pashyati\, kiM visheShaNena iti | satyaM pashyati; kiM tu viparItaM pashyati | ataH vishinaShTi \-\- sa eva pashyatIti | yathA timiradR^iShTiH anekaM chandraM pashyati\, tamapekShya ekachandradarshI vishiShyate \-\- sa eva pashyatIti; tathA ihApi ekaM avibhaktaM yathoktaM AtmAnaM yaH pashyati\, saH vibhaktAnekAtmaviparItadarshibhyaH vishiShyate \-\- sa eva pashyatIti | itare pashyanto.api na pashyanti\, viparItadarshitvAt anekachandradarshivat ityarthaH || yathoktasya samyagdarshanasya phalavachanena stutiH kartavyA iti shlokaH Arabhyate \-\- samaM pashyanhi sarvatra samavasthitamIshvaram | na hinastyAtmanAtmAnaM tato yAti parAM gatim || 13\-28|| samaM pashyan upalabhamAnaH hi yasmAt sarvatra sarvabhUteShu samavasthitaM tulyatayA avasthitaM IshvaraM atItAnantarashlokoktalakShaNamityarthaH | samaM pashyan kim? na hinasti hiMsAM na karoti AtmanA svenaiva svamAtmAnam | tataH tadahiMsanAt yAti parAM prakR^iShTAM gatiM mokShAkhyAm || nanu naiva kashchit prANI svayaM svaM AtmAnaM hinasti | kathaM uchyate aprAptaM \ldq{}na hinasti\rdq{} iti? yathA \rdq{}na pR^ithivyAmagnishchetavyo nAntarikShe\rdq{} (tai\. saM\. 5\-2\-7) ityAdi | naiSha doShaH\, aj~nAnAM AtmatiraskaraNopapatteH | sarvo hi aj~naH atyantaprasiddhaM sAkShAt aparokShAt AtmAnaM tiraskR^itya anAtmAnaM Atmatvena parigR^ihya\, tamapi dharmAdharmau kR^itvA upAttaM AtmAnaM hatvA anyaM AtmAnaM upAdatte navaM taM chaivaM hatvA anyameva tamapi hatvA anyaM ityevaM upAttamupAttaM AtmAnaM hanti\, iti AtmahA sarvaH aj~naH | yastu paramArthAtmA\, asAvapi sarvadA avidyayA hata iva\, vidyamAnaphalAbhAvAt\, iti sarve AtmahanaH eva avidvAMsaH | yastu itaraH yathoktAtmadarshI\, saH ubhayathApi AtmanA AtmAnaM na hinasti na hanti | tataH yAti parAM gatim yathoktaM phalaM tasya bhavati ityarthaH || sarvabhUtasthaM IshvaraM samaM pashyan \ldq{}na hinasti AtmanA AtmAnam\rdq{} iti uktam | tat anupapannaM svaguNakarmavailakShaNyabhedabhinneShu Atmasu\, ityetat Asha~Nkya Aha \-\- prakR^ityaiva cha karmANi kriyamANAni sarvashaH | yaH pashyati tathAtmAnamakartAraM sa pashyati || 13\-29|| prakR^ityA prakR^itiH bhagavataH mAyA triguNAtmikA\, \ldq{}mAyAM tu prakR^itiM vidyAt\rdq{} (shve\. u\. 4\-10) iti mantravarNAt\, tayA prakR^ityaiva cha na anyena mahadAdikAryakAraNAkArapariNatayA karmANi vA~NmanaHkAyArabhyANi kriyamANAni nirvartyamAnAni sarvashaH sarvaprakAraiH yaH pashyati upalabhate\, tathA AtmAnaM kShetraj~naM akartAraM sarvopAdhivivarjitaM saH pashyati\, saH paramArthadarshI ityabhiprAyaH; nirguNasya akartuH nirvisheShasya AkAshasyeva bhede pramANAnupapattiH ityarthaH || punarapi tadeva samyagdarshanaM shabdAntareNa prapa~nchayati \-\- yadA bhUtapR^ithagbhAvamekasthamanupashyati | tata eva cha vistAraM brahma sampadyate tadA || 13\-30|| yadA yasmin kAle bhUtapR^ithagbhAvaM bhUtAnAM pR^ithagbhAvaM pR^ithaktvam ekasmin Atmani sthitaM ekasthaM anupashyati shAstrAchAryopadesham\, anu AtmAnaM pratyakShatvena pashyati \ldq{}Atmaiva idaM sarvam\rdq{} (ChA\. u\. 7\-25\-2) iti\, tata eva cha tasmAdeva cha vistAraM utpattiM vikAsaM \ldq{}AtmataH prANa Atmata AshA AtmataH smara Atmata AkAsha Atmatasteja Atmata Apa Atmata AvirbhAvatirobhAvAvAtmato.annam\rdq{} (ChA\. u\. 7\-26\-1) ityevamAdiprakAraiH vistAraM yadA pashyati\, brahma sampadyate brahmaiva bhavati tadA tasmin kAle ityarthaH || ekasya AtmAnaH sarvadehAtmatve taddoShasambandhe prApte\, idaM uchyate \-\- anAditvAnnirguNatvAtparamAtmAyamavyayaH | sharIrastho.api kaunteya na karoti na lipyate || 13\-31|| anAditvAt anAdeH bhAvaH anAditvam\, AdiH kAraNam\, tat yasya nAsti tat AnAdi | yaddhi Adimat tat svena AtmanA vyeti; ayaM tu anAditvAt niravayava iti kR^itvA na vyeti | tathA nirguNatvAt | saguNo hi guNavyayAt vyeti; ayaM tu nirguNatvAchcha na vyeti; iti paramAtmA ayaM avyayaH; na asya vyayo vidyate iti avyayaH | yata evamataH sharIrastho.api\, sharIreShu AtmanaH upalabdhiH bhavatIti sharIrasthaH uchyate; tathApi na karoti | tadakaraNAdeva tatphalena na lipyate | yo hi kartA\, saH karmaphalena lipyate | ayaM tu akartA\, ataH na phalena lipyate ityarthaH || kaH punaH deheShu karoti lipyate cha? yadi tAvat anyaH paramAtmano dehI karoti lipyate cha\, tataH idaM anupapannam uktaM kShetraj~neshvaraikatvaM \ldq{}kShetraj~naM chApi mAM viddhi\rdq{} (bha\. gI\. 13\-2) ityAdi | atha nAsti IshvarAdanyo dehI\, kaH karoti lipyate cha? iti vAchyam; paro vA nAsti iti sarvathA durvij~neyaM durvAchyaM cha iti bhagavatproktaM aupaniShadaM darshanaM parityaktaM vaisheShikaiH sA~NkhyArhatabauddhaishcha | tatra ayaM parihAro bhagavatA svenaiva uktaH \ldq{}svabhAvastu pravartate\rdq{} (bha\. gI\. 5\-14)iti | avidyAmAtrasvabhAvo hi karoti lipyate iti vyavahAro bhavati\, na tu paramArthata ekasmin paramAtmani tat asti | ataH etasmin paramArthasA~Nkhyadarshane sthitAnAM j~nAnaniShThAnAM paramahaMsaparivrAjakAnAM tiraskR^itAvidyAvyavahArANAM karmAdhikAro nAsti iti tatra tatra darshitaM bhagavatA || kimiva na karoti na lipyate iti atra dR^iShTAntamAha \-\- yathA sarvagataM saukShmyAdAkAshaM nopalipyate | sarvatrAvasthito dehe tathAtmA nopalipyate || 13\-32|| yathA sarvagataM vyApi api sat saukShmyAt sUkShmabhAvAt AkAshaM khaM na upalipyate na sambadhyate\, sarvatra avasthitaH dehe tathA AtmA na upalipyate || ki~ncha \-\- yathA prakAshayatyekaH kR^itsnaM lokamimaM raviH | kShetraM kShetrI tathA kR^itsnaM prakAshayati bhArata || 13\-33|| yathA prakAshayati avabhAsayati ekaH kR^itsnaM lokaM imaM raviH savitA AdityaH\, tathA tadvat mahAbhUtAdi dhR^ityantaM kShetraM ekaH san prakAshayati | kaH? kShetrI paramAtmA ityarthaH | ravidR^iShTAntaH atra AtmanaH ubhayArtho.api bhavati \-\- ravivat sarvakShetreShu eka eva AtmA\, alepakashcha iti || samastAdhyAyArthopasaMhArArthaH ayaM shlokaH \-\- kShetrakShetraj~nayorevamantaraM j~nAnachakShuShA | bhUtaprakR^itimokShaM cha ye viduryAnti te param || 13\-34|| kShetrakShetraj~nayoH yathAvyAkhyAtayoH evaM yathApradarshitaprakAreNa antaraM itaretaravailakShaNyavisheShaM j~nAnachakShuShA shAstrAchAryaprasAdopadeshajanitaM AtmapratyayikaM j~nAnaM chakShuH\, tena j~nAnachakShuShA\, bhUtaprakR^itimokShaM cha\, bhUtAnAM prakR^itiH avidyAlakShaNA avyaktAkhyA\, tasyAH bhUtaprakR^iteH mokShaNaM abhAvagamanaM cha ye viduH vijAnanti\, yAnti gachChanti te paraM paramAtmatattvaM brahma\, na punaH dehaM Adadate ityarthaH || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde kShetrakShetraj~nayogo nAma trayodasho.adhyAyaH ||13|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye kShetra\-kShetraj~na\-yogaH nAma trayodasho.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || chaturdasho.adhyAyaH ||} sarvaM utpadyamAnaM kShetrakShetraj~nasaMyogAt utpadyate iti uktam | tat kathamiti\, tatpradarshanArthaM \ldq{}paraM bhUyaH\rdq{} ityAdiH adhyAyaH Arabhyate | athavA\, IshvaraparatantrayoH kShetrakShetraj~nayoH jagatkAraNatvaM na tu sA~NkhyAnAmiva svatantrayoH ityevamartham | prakR^itisthatvaM guNeShu cha sa~NgaH saMsArakAraNaM iti uktam | kasmin guNe kathaM sa~NgaH? ke vA guNAH? kathaM vA te badhnanti iti? guNebhyashcha mokShaNaM kathaM syAt? muktasya cha lakShaNaM vaktavyam\, ityevamarthaM cha bhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- paraM bhUyaH pravakShyAmi j~nAnAnAM j~nAnamuttamam | yajj~nAtvA munayaH sarve parAM siddhimito gatAH || 14\-1|| paraM j~nAnaM iti vyavahitena sambandhaH\, bhUyaH punaH pUrveShu sarveShvadhyAyeShu asakR^it uktamapi pravakShyAmi | tachcha paraM paravastuviShayatvAt | kiM tat? j~nAnaM sarveShAM j~nAnAnAM uttamam\, uttamaphalatvAt | j~nAnAnAM iti na amAnitvAdInAm; kiM tarhi? yaj~nAdij~neyavastuviShayANAM iti | tAni na mokShAya\, idaM tu mokShAya iti parottamashabdAbhyAM stauti shrotR^ibuddhiruchyutpAdanArtham | yat j~nAtvA yat j~nAnaM j~nAtvA prApya munayaH sannyAsinaH mananashIlAH sarve parAM siddhiM mokShAkhyAM itaH asmAt dehabandhanAt UrdhvaM gatAH prAptAH || asyAshcha siddheH aikAntikatvaM darshayati \-\- idaM j~nAnamupAshritya mama sAdharmyamAgatAH | sarge.api nopajAyante pralaye na vyathanti cha || 14\-2|| idaM j~nAnaM yathoktamupAshritya\, j~nAnasAdhanaM anuShThAya ityetat\, mama parameshvarasya sAdharmyaM matsvarUpatAM AgatAH prAptAH ityarthaH | na tu samAnadharmatA sAdharmyam\, kShetraj~neshvarayoH bhedAnabhyupagamAt gItAshAstre | phalavAdashcha ayaM stutyarthaM uchyate | sarge.api sR^iShTikAle.api na upajAyante | na utpadyante | pralaye brahmaNo.api vinAshakAle na vyathanti cha vyathAM na Apadyante\, na chyavanti ityarthaH || kShetrakShetraj~nasaMyogaH IdR^ishaH bhUtakAraNaM ityAha \-\- mama yonirmahadbrahma tasmingarbhaM dadhAmyaham | sambhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata || 14\-3|| mama svabhUtA madIyA mAyA triguNAtmikA prakR^itiH yoniH sarvabhUtAnAM kAraNam | sarvakAryebhyo mahattvAt bharaNAchcha svavikArANAM mahat brahma iti yonireva vishiShyate | tasmin mahati brahmaNi yonau garbhaM hiraNyagarbhasya janmanaH bIjaM sarvabhUtajanmakAraNaM bIjaM dadhAmi nikShipAmi kShetrakShetraj~naprakR^itidvayashaktimAn IshvaraH aham\, avidyAkAmakarmopAdhisvarUpAnuvidhAyinaM kShetraj~naM kShetreNa saMyojayAmi ityarthaH | sambhavaH utpattiH sarvabhUtAnAM hiraNyagarbhotpattidvAreNa tataH tasmAt garbhAdhAnAt bhavati he bhArata || sarvayoniShu kaunteya mUrtayaH sambhavanti yAH | tAsAM brahma mahadyonirahaM bIjapradaH pitA || 14\-4|| devapitR^imanuShyapashumR^igAdisarvayoniShu kaunteya\, mUrtayaH dehasaMsthAnalakShaNAH mUrChitA~NgAvayavAH mUrtayaH sambhavanti yAH\, tAsAM mUrtInAM brahma mahat sarvAvasthaM yoniH kAraNaM ahaM IshvaraH bIjapradaH garbhAdhAnasya kartA pitA || ke guNAH kathaM badhnantIti\, uchyate \-\- sattvaM rajastama iti guNAH prakR^itisambhavAH | nibadhnanti mahAbAho dehe dehinamavyayam || 14\-5|| sattvaM rajaH tamaH iti evannAmAnaH | guNAH iti pAribhAShikaH shabdaH\, na rUpAdivat dravyAshritAH guNAH | na cha guNaguNinoH anyatvamatra vivakShitam | tasmAt guNA iva nityaparatantrAH kShetraj~naM prati avidyAtmakatvAt kShetraj~naM nibadhnantIva | taM AspadIkR^itya AtmAnaM pratilabhante iti nibadhnanti iti uchyate | te cha prakR^itisambhavAH bhagavanmAyAsambhavAH nibadhnanti iva he mahAbAho\, mahAntau samarthatarau AjAnupralambau bAhU yasya saH mahAbAhuH\, he mahAbAho dehe sharIre dehinaM dehavantaM avyayam\, avyayatvaM cha uktaM \ldq{}anAditvAt\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) ityAdishlokena | nanu \ldq{}dehI na lipyate\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) ityuktam | tat kathaM iha nibadhnanti iti anyathA uchyate? parihR^itaM asmAbhiH ivashabdena nibadhnanti iva iti || tatra sattvAdInAM sattvasyaiva tAvat lakShaNaM uchyate \-\- tatra sattvaM nirmalatvAtprakAshakamanAmayam | sukhasa~Ngena badhnAti j~nAnasa~Ngena chAnagha || 14\-6|| nirmalatvAt sphaTikamaNiriva prakAshakaM anAmayaM nirupadravaM sattvaM tannibadhnAti | katham? sukhasa~Ngena \ldq{}sukhI aham\rdq{} iti viShayabhUtasya sukhasya viShayiNi Atmani saMshleShApAdanaM mR^iShaiva sukhe sa~njanaM iti | saiShA avidyA | na hi viShayadharmaH viShayiNaH bhavati | ichChAdi cha dhR^ityantaM kShetrasyaiva viShayasya dharmaH iti uktaM bhagavatA | ataH avidyayaiva svakIyadharmabhUtayA viShayaviShayyavivekalakShaNayA asvAtmabhUte sukhe sa~njayati iva\, Asaktamiva karoti\, asa~NgaM saktamiva karoti\, asukhinaM sukhinamiva | tathA j~nAnasa~Ngena cha\, j~nAnamiti sukhasAhacharyAt kShetrasyaiva viShayasya antaHkaraNasya dharmaH\, na AtmanaH; Atmadharmatve sa~NgAnupapatteH\, bandhAnupapatteshcha | sukhe iva j~nAnAdau sa~NgaH mantavyaH | he anagha avyasana || rajo rAgAtmakaM viddhi tR^iShNAsa~Ngasamudbhavam | tannibadhnAti kaunteya karmasa~Ngena dehinam || 14\-7|| rajaH rAgAtmakaM ra~njanAt rAgaH gairikAdivadrAgAtmakaM viddhi jAnIhi | tR^iShNAsa~NgasamudbhavaM tR^iShNA aprAptAbhilAShaH\, Asa~NgaH prApte viShaye manasaH prItilakShaNaH saMshleShaH\, tR^iShNAsa~NgayoH samudbhavaM tR^iShNAsa~Ngasamudbhavam | tannibadhnAti tat rajaH nibadhnAti kaunteya karmasa~Ngena\, dR^iShTAdR^iShTArtheShu karmasu sa~njanaM tatparatA karmasa~NgaH\, tena nibadhnAti rajaH dehinam || tamastvaj~nAnajaM viddhi mohanaM sarvadehinAm | pramAdAlasyanidrAbhistannibadhnAti bhArata || 14\-8|| tamaH tR^itIyaH guNaH aj~nAnajaM aj~nAnAt jAtaM aj~nAnajaM viddhi mohanaM mohakaraM avivekakaraM sarvadehinAM sarveShAM dehavatAm | pramAdAlasyanidrAbhiH pramAdashcha AlasyaM cha nidrA cha pramAdAlasyanidrAH tAbhiH pramAdAlasyanidrAbhiH tat tamaH nibadhnAti bhArata || punaH guNAnAM vyApAraH sa~NkShepataH uchyate \-\- sattvaM sukhe sa~njayati rajaH karmaNi bhArata | j~nAnamAvR^itya tu tamaH pramAde sa~njayatyuta || 14\-9|| sattvaM sukhe sa~njayati saMshleShayati\, rajaH karmaNi he bhArata sa~njayati iti anuvartate | j~nAnaM sattvakR^itaM vivekaM AvR^itya AchChAdya tu tamaH svena AvaraNAtmanA pramAde sa~njayati uta pramAdaH nAma prAptakartavyAkaraNam || uktaM kAryaM kadA kurvanti guNA iti uchyate \-\- rajastamashchAbhibhUya sattvaM bhavati bhArata | rajaH sattvaM tamashchaiva tamaH sattvaM rajastathA || 14\-10|| rajaH tamashcha ubhAvapi abhibhUya sattvaM bhavati udbhavati vardhate yadA\, tadA labdhAtmakaM sattvaM svakAryaM j~nAnasukhAdi Arabhate he bhArata | tathA rajoguNaH sattvaM tamashcha eva ubhAvapi abhibhUya vardhate yadA\, tadA karma kR^iShyAdi svakAryaM Arabhate | tama Akhyo guNaH sattvaM rajashcha ubhAvapi abhibhUya tathaiva vardhate yadA\, tadA j~nAnAvaraNAdi svakAryaM Arabhate || yadA yo guNaH udbhUtaH bhavati\, tadA tasya kiM li~Ngamiti uchyate \-\- sarvadvAreShu dehe.asminprakAsha upajAyate | j~nAnaM yadA tadA vidyAdvivR^iddhaM sattvamityuta || 14\-11|| sarvadvAreShu\, AtmanaH upalabdhidvArANi shrotrAdIni sarvANi karaNAni\, teShu sarvadvAreShu antaHkaraNasya buddheH vR^ittiH prakAshaH dehe asmin upajAyate | tadeva j~nAnam | yadA evaM prakAsho j~nAnAkhyaH upajAyate\, tadA j~nAnaprakAshena li~Ngena vidyAt vivR^iddhaM udbhUtaM sattvaM iti uta api || rajasaH udbhUtasya idaM chihnaM \-\- lobhaH pravR^ittirArambhaH karmaNAmashamaH spR^ihA | rajasyetAni jAyante vivR^iddhe bharatarShabha || 14\-12|| lobhaH paradravyAditsA\, pravR^ittiH pravartanaM sAmAnyacheShTA\, ArambhaH; kasya? karmaNAm | ashamaH anupashamaH\, harSharAgAdipravR^ittiH\, spR^ihA sarvasAmAnyavastuviShayA tR^iShNA \-\- rajasi guNe vivR^iddhe etAni li~NgAni jAyante he bharatarShabha || aprakAsho.apravR^ittishcha pramAdo moha eva cha | tamasyetAni jAyante vivR^iddhe kurunandana || 14\-13|| aprakAshaH avivekaH\, atyantaM apravR^ittishcha pravR^ittyabhAvaH tatkAryaM pramAdo moha eva cha avivekaH mUDhatA ityarthaH | tamasi guNe vivR^iddhe etAni li~NgAni jAyante he kurunandana || maraNadvAreNApi yat phalaM prApyate\, tadapi sa~NgarAgahetukaM sarvaM gauNameva iti darshayan Aha \-\- yadA sattve pravR^iddhe tu pralayaM yAti dehabhR^it | tadottamavidAM lokAnamalAnpratipadyate || 14\-14|| yadA sattve pravR^iddhe udbhUte tu pralayaM maraNaM yAti pratipadyate dehabhR^it AtmA\, tadA uttamavidAM mahadAditattvavidAM ityetat\, lokAn amalAn malarahitAn pratipadyate prApnoti ityetat || rajasi pralayaM gatvA karmasa~NgiShu jAyate | tathA pralInastamasi mUDhayoniShu jAyate || 14\-15|| rajasi guNe vivR^iddhe pralayaM maraNaM gatvA prApya karmasa~NgiShu karmAsaktiyukteShu manuShyeShu jAyate | tathA tadvadeva pralInaH mR^itaH tamasi vivR^iddhe mUDhayoniShu pashvAdiyoniShu jAyate || atItashlokArthasyaiva sa~NkShepaH uchyate \-\- karmaNaH sukR^itasyAhuH sAttvikaM nirmalaM phalam | rajasastu phalaM duHkhamaj~nAnaM tamasaH phalam || 14\-16|| karmaNaH sukR^itasya sAttvikasya ityarthaH\, AhuH shiShTAH sAttvikaM eva nirmalaM phalaM iti | rajasastu phalaM duHkhaM rAjasasya karmaNaH ityarthaH\, karmAdhikArAt phalaM api duHkhaM eva\, kAraNAnurUpyAt rAjasameva | tathA aj~nAnaM tamasaH tAmasasya karmaNaH adharmasya pUrvavat || ki~ncha guNebhyo bhavati \-\- sattvAtsa~njAyate j~nAnaM rajaso lobha eva cha | pramAdamohau tamaso bhavato.aj~nAnameva cha || 14\-17|| sattvAt labdhAtmakAt sa~njAyate samutpadyate j~nAnam\, rajaso lobha eva cha\, pramAdamohau cha ubhau tamaso bhavataH\, aj~nAnameva cha bhavati || ki~ncha \-\- UrdhvaM gachChanti sattvasthA madhye tiShThanti rAjasAH | jaghanyaguNavR^ittasthA adho gachChanti tAmasAH || 14\-18|| UrdhvaM gachChanti devalokAdiShu utpadyante sattvasthAH sattvaguNavR^ittasthAH | madhye tiShThanti manuShyeShu utpadyante rAjasAH | jaghanyaguNavR^ittasthAH jaghanyashcha asau guNashcha jaghanyaguNaH tamaH\, tasya vR^ittaM nidrAlasyAdi\, tasmin sthitAH jaghanyaguNavR^ittasthAH mUDhAH adhaH gachChanti pashvAdiShu utpadyante tAmasAH || puruShasya prakR^itisthatvarUpeNa mithyAj~nAnena yuktasya bhogyeShu guNeShu sukhaduHkhamohAtmakeShu \ldq{}sukhI duHkhI mUDhaH ahaM asmi\rdq{} ityevaMrUpaH yaH sa~NgaH tatkAraNaM puruShasya sadasadyonijanmaprAptilakShaNasya saMsArasya iti samAsena pUrvAdhyAye yat uktam\, tat iha \ldq{}sattvaM rajastama iti guNAH prakR^itisambhavAH\rdq{} (bha\. gI\. 14\-5) iti Arabhya guNasvarUpam\, guNavR^ittam\, svavR^ittena cha guNAnAM bandhakatvam\, guNavR^ittanibaddhasya cha puruShasya yA gatiH\, ityetat sarvaM mithyAj~nAnamUlaM bandhakAraNaM vistareNa uktvA\, adhunA samyagdarshanAnmokSho vaktavyaH ityata Aha bhagavAn \-\- nAnyaM guNebhyaH kartAraM yadA draShTAnupashyati | guNebhyashcha paraM vetti madbhAvaM so.adhigachChati || 14\-19|| na anyaM kAryakaraNaviShayAkArapariNatebhyaH guNebhyaH kartAraM anyaM yadA draShTA vidvAn san na anupashyati\, guNA eva sarvAvasthAH sarvakarmaNAM kartAraH ityevaM pashyati\, guNebhyashcha paraM guNavyApArasAkShibhUtaM vetti\, madbhAvaM mama bhAvaM saH draShTA adhigachChati || kathaM adhigachChati iti\, uchyate \-\- guNAnetAnatItya trIndehI dehasamudbhavAn | janmamR^ityujarAduHkhairvimukto.amR^itamashnute || 14\-20|| guNAn etAn yathoktAn atItya jIvanneva atikramya mAyopAdhibhUtAn trIn dehI dehasamudbhavAn dehotpattibIjabhUtAn janmamR^ityujarAduHkhaiH janma cha mR^ityushcha jarA cha duHkhAni cha janmamR^ityujarAduHkhAni taiH jIvanneva vimuktaH san vidvAn amR^itaM ashnute\, evaM madbhAvaM adhigachChati ityarthaH || jIvanneva guNAn atItya amR^itaM ashnute iti prashnabIjaM pratilabhya\, arjuna uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- kairli~NgaistrInguNAnetAnatIto bhavati prabho | kimAchAraH kathaM chaitAMstrInguNAnativartate || 14\-21|| kaiH li~NgaiH chihnaiH trIn etAn vyAkhyAtAn guNAn atItaH atikrAntaH bhavati prabho\, kimAchAraH kaH asya AchAraH iti kimAchAraH kathaM kena cha prakAreNa etAn trIn guNAn ativartate atItya vartate || guNAtItasya lakShaNaM guNAtItatvopAyaM cha arjunena pR^iShTaH asmin shloke prashnadvayArthaM prativachanaM bhagavAn uvAcha | yat tAvat \ldq{}kaiH li~NgaiH yukto guNAtIto bhavati\rdq{} iti\, tat shR^iNu \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- prakAshaM cha pravR^ittiM cha mohameva cha pANDava | na dveShTi sampravR^ittAni na nivR^ittAni kA~NkShati || 14\-22|| prakAshaM cha sattvakAryaM pravR^ittiM cha rajaHkAryaM mohameva cha tamaHkAryaM ityetAni na dveShTi sampravR^ittAni samyagviShayabhAvena udbhUtAni \-\- \ldq{}mama tAmasaH pratyayo jAtaH\, tena ahaM mUDhaH; tathA rAjasI pravR^ittiH mama utpannA duHkhAtmikA\, tena ahaM rajasA pravartitaH prachalitaH svarUpAt; kaShTaM mama vartate yaH ayaM matsvarUpAvasthAnAt bhraMshaH; tathA sAttviko guNaH prakAshAtmA mAM vivekitvaM ApAdayan sukhe cha sa~njayan badhnAti\rdq{} iti tAni dveShTi asamyagdarshitvena | tat evaM guNAtIto na dveShTi sampravR^ittAni | yathA cha sAttvikAdipuruShaH sattvAdikAryANi AtmAnaM prati prakAshya nivR^ittAni kA~NkShati\, na tathA guNAtIto nivR^ittAni kA~NkShati ityarthaH | etat na parapratyakShaM li~Ngam | kiM tarhi? svAtmapratyakShatvAt AtmArthameva etat lakShaNam | na hi svAtmaviShayaM dveShamAkA~NkShAM vA paraH pashyati || atha idAnIm \ldq{}guNAtItaH kimAchAraH?\rdq{} iti prashnasya prativachanaM Aha \-\- udAsInavadAsIno guNairyo na vichAlyate | guNA vartanta ityeva yo.avatiShThati ne~Ngate || 14\-23|| udAsInavat yathA udAsInaH na kasyachit pakShaM bhajate\, tathA ayaM guNAtItatvopAyamArge.avasthitaH AsInaH Atmavit guNaiH yaH sannyAsI na vichAlyate vivekadarshanAvasthAtaH | tadetat sphuTIkaroti \-\- guNAH kAryakaraNaviShayAkArapariNatAH anyonyasmin vartante iti yaH avatiShThati | Chandobha~NgabhayAt parasmaipadaprayogaH | yo.anutiShThatIti vA pAThAntaram | na i~Ngate na chalati\, svarUpAvastha eva bhavati ityarthaH || ki~ncha \-\- samaduHkhasukhaH svasthaH samaloShTAshmakA~nchanaH | tulyapriyApriyo dhIrastulyanindAtmasaMstutiH || 14\-24|| samaduHkhasukhaH same duHkhasukhe yasya saH samaduHkhasukhaH\, svasthaH sve Atmani sthitaH prasannaH\, samaloShTAshmakA~nchanaH loShTaM cha ashmA cha kA~nchanaM cha loShTAshmakA~nchanAni samAni yasya saH samaloShTAshmakA~nchanaH\, tulyapriyApriyaH priyaM cha apriyaM cha priyApriye tulye same yasya so.ayaM tulyapriyApriyaH\, dhIraH dhImAn\, tulyanindAtmasaMstutiH nindA cha AtmasaMstutishcha nindAtmasaMstutI\, tulye nindAtmasaMstutI yasya yateH saH tulyanindAtmasaMstutiH || ki~ncha \-\- mAnApamAnayostulyastulyo mitrAripakShayoH | sarvArambhaparityAgI guNAtItaH sa uchyate || 14\-25|| mAnApamAnayoH tulyaH samaH nirvikAraH; tulyaH mitrAripakShayoH\, yadyapi udAsInA bhavanti kechit svAbhiprAyeNa\, tathApi parAbhiprAyeNa mitrAripakShayoriva bhavanti iti tulyo mitrAripakShayoH ityAha | sarvArambhaparityAgI\, dR^iShTAdR^iShTArthAni karmANi Arabhyante iti ArambhAH\, sarvAn ArambhAn parityaktuM shIlaM asya iti sarvArambhaparityAgI\, dehadhAraNamAtranimittavyatirekeNa sarvakarmaparityAgI ityarthaH | guNAtItaH saH uchyate || \ldq{}udAsInavat\rdq{} (bha\. gI\. 14\-23) ityAdi \ldq{}guNAtItaH sa uchyate\rdq{} (bha\. gI\. 14\-25)ityetadantaM uktaM yAvat yatnasAdhyaM tAvat sannyAsinaH anuShTheyaM guNAtItatvasAdhanaM mumukShoH; sthirIbhUtaM tu svasaMvedyaM sat guNAtItasya yateH lakShaNaM bhavati iti | adhunA\ldq{}kathaM cha trInguNAnativartate?\rdq{} (bha\. gI\. 14\-21) ityasya prashnasya prativachanaM Aha \-\- mAM cha yo.avyabhichAreNa bhaktiyogena sevate | sa guNAnsamatItyaitAnbrahmabhUyAya kalpate || 14\-26|| mAM cha IshvaraM nArAyaNaM sarvabhUtahR^idayAshritaM yo yatiH karmI vA avyabhichAreNa na kadAchit yo vyabhicharati bhaktiyogena bhajanaM bhaktiH saiva yogaH tena bhaktiyogena sevate\, saH guNAn samatItya etAn yathoktAn brahmabhUyAya\, bhavanaM bhUyaH\, brahmabhUyAya brahmabhavanAya mokShAya kalpate samartho bhavati ityarthaH || kuta etaditi uchyate \-\- brahmaNo hi pratiShThAhamamR^itasyAvyayasya cha | shAshvatasya cha dharmasya sukhasyaikAntikasya cha || 14\-27|| brahmaNaH paramAtmanaH hi yasmAt pratiShThA ahaM pratitiShThati asmin iti pratiShThA ahaM pratyagAtmA | kIdR^ishasya brahmaNaH? amR^itasya avinAshinaH avyayasya avikAriNaH shAshvatasya cha nityasya dharmasya dharmaj~nAnasya j~nAnayogadharmaprApyasya sukhasya AnandarUpasya aikAntikasya avyabhichAriNaH amR^itAdisvabhAvasya paramAnandarUpasya paramAtmanaH pratyagAtmA pratiShThA\, samyagj~nAnena paramAtmatayA nishchIyate | tadetat \ldq{}brahmabhUyAya kalpate\rdq{} (bha\. gI\. 14\-26) iti uktam | yayA cha IshvarashaktyA bhaktAnugrahAdiprayojanAya brahma pratiShThate pravartate\, sA shaktiH brahmaiva aham\, shaktishaktimatoH ananyatvAt ityabhiprAyaH | athavA\, brahmashabdavAchyatvAt savikalpakaM brahma | tasya brahmaNo nirvikalpakaH ahameva nAnyaH pratiShThA AshrayaH | kiMvishiShTasya? amR^itasya amaraNadharmakasya avyayasya vyayarahitasya | ki~ncha\, shAshvatasya cha nityasya dharmasya j~nAnaniShThAlakShaNasya sukhasya tajjanitasya aikAntikasya ekAntaniyatasya cha\, \ldq{}pratiShThA aham\rdq{} iti vartate || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde guNatrayavibhAgayogo nAma chaturdasho.adhyAyaH ||14|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye guNa\-traya\-vibhAga\-yogaH nAma chaturdasho.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || pa~nchadasho.adhyAyaH ||} yasmAt madadhInaM karmiNAM karmaphalaM j~nAninAM cha j~nAnaphalam\, ataH bhaktiyogena mAM ye sevante te mama prasAdAt j~nAnaprAptikrameNa guNAtItAH mokShaM gachChanti | kimu vaktavyaM AtmanaH tattvameva samyak vijAnantaH iti ataH bhagavAn arjunena apR^iShTo.api AtmanaH tattvaM vivakShuH uvAcha \ldq{}UrdhvamUlam\rdq{} ityAdinA | tatra tAvat vR^ikSharUpakakalpanayA vairAgyahetoH saMsArasvarUpaM varNayati \-\- viraktasya hi saMsArAt bhagavattattvaj~nAne adhikAraH\, na anyasyeti || shrIbhagavAnuvAcha \-\- UrdhvamUlamadhaHshAkhamashvatthaM prAhuravyayam | ChandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit || 15\-1|| UrdhvamUlaM kAlataH sUkShmatvAt kAraNatvAt nityatvAt mahattvAchcha Urdhvam; uchyate brahma avyaktaM mAyAshaktimat\, tat mUlaM asyeti so.ayaM saMsAravR^ikShaH UrdhvamUlaH | shruteshcha \-\- \ldq{}UrdhvamUlo.avAkshAkha eSho.ashvatthaH sanAtanaH\rdq{} (ka\. u\. 2\-3\-1)iti | purANe cha \-\- \ldq{}avyaktamUlaprabhavastasyaivAnugrahotthitaH | buddhiskandhamayashchaiva indriyAntarakoTaraH || mahAbhUtavishAkhashcha viShayaiH patravAMstathA | dharmAdharmasupuShpashcha sukhaduHkhaphalodayaH || AjIvyaH sarvabhUtAnAM brahmavR^ikShaH sanAtanaH | etadbrahmavanaM chaiva brahmAcharati nityashaH || etachChittvA cha bhittvA cha j~nAnena paramAsinA | tatashchAtmaratiM prApya tasmAnnAvartate punaH ||\rdq{} \-\- ityAdi | taM UrdhvamUlaM saMsAraM mAyAmayaM vR^ikShaM adhaHshAkhaM mahadaha~NkAratanmAtrAdayaH shAkhA iva asya adhaH bhavantIti so.ayaM adhaHshAkhaH\, taM adhaHshAkham | na shvo.api sthAtA iti ashvatthaH taM kShaNapradhvaMsinaM ashvatthaM prAhuH kathayanti avyayaM saMsAramAyAyAH anAdikAlapravR^ittatvAt so.ayaM saMsAravR^ikShaH avyayaH\, anAdyantadehAdisantAnAshrayaH hi suprasiddhaH\, taM avyayam | tasyaiva saMsAravR^ikShasya idaM anyat visheShaNaM \-\- ChandAMsi yasya parNAni\, ChandAMsi chChAdanAt R^igyajuHsAmalakShaNAni yasya saMsAravR^ikShasya parNAnIva parNAni | yathA vR^ikShasya parirakShaNArthAni parNAni\, tathA vedAH saMsAravR^ikShaparirakShaNArthAH\, dharmAdharmataddhetuphalapradarshanArthatvAt | yathAvyAkhyAtaM saMsAravR^ikShaM samUlaM yaH taM veda saH vedavit\, vedArthavit ityarthaH | na hi samUlAt saMsAravR^ikShAt asmAt j~neyaH anyaH aNumAtro.api avashiShTaH asti ityataH sarvaj~naH sarvavedArthaviditi samUlasaMsAravR^ikShaj~nAnaM stauti || tasya etasya saMsAravR^ikShasya aparA avayavakalpanA uchyate \-\- adhashchordhvaM prasR^itAstasya shAkhA guNapravR^iddhA viShayapravAlAH | adhashcha mUlAnyanusantatAni karmAnubandhIni manuShyaloke || 15\-2|| adhaH manuShyAdibhyo yAvat sthAvaraM UrdhvaM cha yAvat brahmaNaH vishvasR^ijo dhAma ityetadantaM yathAkarma yathAshrutaM j~nAnakarmaphalAni\, tasya vR^ikShasya shAkhA iva shAkhAH prasR^itAH pragatAH\, guNapravR^iddhAH guNaiH sattvarajastamobhiH pravR^iddhAH sthUlIkR^itAH upAdAnabhUtaiH\, viShayapravAlAH viShayAH shabdAdayaH pravAlAH iva dehAdikarmaphalebhyaH shAkhAbhyaH a~NkurIbhavantIva\, tena viShayapravAlAH shAkhAH | saMsAravR^ikShasya paramamUlaM upAdAnakAraNaM pUrvaM uktam | atha idAnIM karmaphalajanitarAgadveShAdivAsanAH mUlAnIva dharmAdharmapravR^ittikAraNAni avAntarabhAvIni tAni adhashcha devAdyapekShayA mUlAni anusantatAni anupraviShTAni karmAnubandhIni karma dharmAdharmalakShaNaM anubandhaH pashchAdbhAvi\, yeShAM udbhUtiM anu udbhavati\, tAni karmAnubandhIni manuShyaloke visheShataH | atra hi manuShyANAM karmAdhikAraH prasiddhaH || yastu ayaM varNitaH saMsAravR^ikShaH \-\- na rUpamasyeha tathopalabhyate nAnto na chAdirna cha sampratiShThA | ashvatthamenaM suvirUDhamUlamasa~NgashastreNa dR^iDhena ChittvA || 15\-3|| na rUpaM asya iha yathA upavarNitaM tathA naiva upalabhyate\, svapnamarIchyudakamAyAgandharvanagarasamatvAt; dR^iShTanaShTasvarUpo hi sa iti ata eva na antaH na paryantaH niShThA parisamAptirvA vidyate | tathA na cha AdiH\, \ldq{}itaH Arabhya ayaM pravR^ittaH\rdq{} iti na kenachit gamyate | na cha sampratiShThA sthitiH madhyaM asya na kenachit upalabhyate | ashvatthaM enaM yathoktaM suvirUDhamUlaM suShThu virUDhAni virohaM gatAni sudR^iDhAni mUlAni yasya taM enaM suvirUDhamUlam\, asa~NgashastreNa asa~NgaH putravittalokaiShaNAbhyaH vyutthAnaM tena asa~NgashastreNa dR^iDhena paramAtmAbhimukhyanishchayadR^iDhIkR^itena punaH punaH vivekAbhyAsAshmanishitena chChitvA saMsAravR^ikShaM sabIjaM uddhR^itya || tataH padaM tatparimArgitavyaM yasmingatA na nivartanti bhUyaH | tameva chAdyaM puruShaM prapadye yataH pravR^ittiH prasR^itA purANI || 15\-4|| tataH pashchAt yat padaM vaiShNavaM tat parimArgitavyam\, parimArgaNam anveShaNaM j~nAtavyamityarthaH | yasmin pade gatAH praviShTAH na nivartanti na Avartante bhUyaH punaH saMsArAya | kathaM parimArgitavyamiti Aha \-\- tameva cha yaH padashabdena uktaH AdyaM Adau bhavaM AdyaM puruShaM prapadye ityevaM parimArgitavyaM tachCharaNatayA ityarthaH | kaH asau puruShaH iti\, uchyate \-\- yataH yasmAt puruShAt saMsAramAyAvR^ikShapravR^ittiH prasR^itA niHsR^itA\, aindrajAlikAdiva mAyA\, purANI chirantanI || kathambhUtAH tat padaM gachChantIti\, uchyate \-\- nirmAnamohA jitasa~NgadoShA adhyAtmanityA vinivR^ittakAmAH | dvandvairvimuktAH sukhaduHkhasa.nj~nairgachChantyamUDhAH padamavyayaM tat || 15\-5|| nirmAnamohAH mAnashcha mohashcha mAnamohau\, tau nirgatau yebhyaH te nirmAnamohAH mAnamohavarjitAH | jitasa~NgadoShAH sa~Nga eva doShaH sa~NgadoShaH\, jitaH sa~NgadoShaH yaiH te jitasa~NgadoShAH | adhyAtmanityAH paramAtmasvarUpAlochananityAH tatparAH | vinivR^ittakAmAH visheShato nirlepena nivR^ittAH kAmAH yeShAM te vinivR^ittakAmAH yatayaH sannyAsinaH dvandvaiH priyApriyAdibhiH vimuktAH sukhaduHkhasa.nj~naiH parityaktAH gachChanti amUDhAH mohavarjitAH padaM avyayaM tat yathoktam || tadeva padaM punaH visheShyate \-\- na tadbhAsayate sUryo na shashA~Nko na pAvakaH | yadgatvA na nivartante taddhAma paramaM mama || 15\-6|| tat dhAma iti vyavahitena dhAmnA sambadhyate | tat dhAma tejorUpaM padaM na bhAsayate sUryaH AdityaH sarvAvabhAsanashaktimattve.api sati | tathA na shashA~NkaH chandraH\, na pAvakaH na agnirapi | yat dhAma vaiShNavaM padaM gatvA prApya na nivartante\, yachcha sUryAdiH na bhAsayate\, tat dhAma padaM paramaM viShNoH mama padam\, yat gatvA na nivartante ityuktam || nanu sarvA hi gatiH AgatyantA\, \ldq{}saMyogAH viprayogAntAH\rdq{} iti prasiddham | kathaM uchyate \ldq{}tat dhAma gatAnAM nAsti nivR^ittiH\rdq{} iti? shR^iNu tatra kAraNaM \-\- mamaivAMsho jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH | manaHShaShThAnIndriyANi prakR^itisthAni karShati || 15\-7|| mamaiva paramAtmanaH nArAyaNasya\, aMshaH bhAgaH avayavaH ekadeshaH iti anarthAntaraM jivaloke jIvAnAM loke saMsAre jIvabhUtaH kartA bhoktA iti prasiddhaH sanAtanaH chirantanaH; yathA jalasUryakaH sUryAMshaH jalanimittApAye sUryameva gatvA na nivartate cha tenaiva AtmanA gachChati\, evameva; yathA ghaTAdyupAdhiparichChinno ghaTAdyAkAshaH AkAshAMshaH san ghaTAdinimittApAye AkAshaM prApya na nivartate | ataH upapannaM uktaM \ldq{}yadgatvA na nivartante\rdq{} (bha\. gI\. 15\-6) iti | nanu niravayavasya paramAtmanaH kutaH avayavaH ekadeshaH aMshaH iti? sAvayavatve cha vinAshaprasa~NgaH avayavavibhAgAt | naiSha doShaH\, avidyAkR^itopAdhiparichChinnaH ekadeshaH aMsha iva kalpito yataH | darshitashcha ayamarthaH kShetrAdhyAye vistarashaH | sa cha jIvo madaMshatvena kalpitaH kathaM saMsarati utkrAmati cha iti\, uchyate \-\- manaHShaShThAni indriyANi shrotrAdIni prakR^itisthAni svasthAne karNashaShkulyAdau prakR^itau sthitAni karShati AkarShati || kasmin kAle? \-\- sharIraM yadavApnoti yachchApyutkrAmatIshvaraH | gR^ihItvaitAni saMyAti vAyurgandhAnivAshayAt || 15\-8|| yachchApi yadA chApi utkrAmati IshvaraH dehAdisa~NghAtasvAmI jIvaH\, tadA \ldq{}karShati\rdq{} iti shlokasya dvitIyapAdaH arthavashAt prAthamyena sambadhyate | yadA cha pUrvasmAt sharIrAt sharIrAntaraM avApnoti tadA gR^ihItvA etAni manaHShaShThAni indriyANi saMyAti samyak yAti gachChati | kimiva iti\, Aha \-\- vAyuH pavanaH gandhAniva AshayAt puShpAdeH || kAni punaH tAni \-\- shrotraM chakShuH sparshanaM cha rasanaM ghrANameva cha | adhiShThAya manashchAyaM viShayAnupasevate || 15\-9|| shrotraM chakShuH sparshanaM cha tvagindriyaM rasanaM ghrANameva cha manashcha ShaShThaM pratyekaM indriyeNa saha\, adhiShThAya dehasthaH viShayAn shabdAdIn upasevate || evaM dehagataM dehAt \-\- utkrAmantaM sthitaM vApi bhu~njAnaM vA guNAnvitam | vimUDhA nAnupashyanti pashyanti j~nAnachakShuShaH || 15\-10|| utkrAmantaM dehaM pUrvopAttaM parityajantaM sthitaM vApi dehe tiShThantaM bhu~njAnaM vA shabdAdIMshcha upalabhamAnaM guNAnvitaM sukhaduHkhamohAdyaiH guNaiH anvitaM anugataM saMyuktamityarthaH | evambhUtamapi enaM atyantadarshanagocharaprAptaM vimUDhAH dR^iShTAdR^iShTaviShayabhogabalAkR^iShTachetastayA anekadhA mUDhAH na anupashyanti \-\- aho kaShTaM vartate iti anukroshati cha bhagavAn \-\- ye tu punaH pramANajanitaj~nAnachakShuShaH te enaM pashyanti j~nAnachakShuShaH viviktadR^iShTayaH ityarthaH || yatanto yoginashchainaM pashyantyAtmanyavasthitam | yatanto.apyakR^itAtmAno nainaM pashyantyachetasaH || 15\-11|| yatantaH prayatnaM kurvantaH yoginashcha samAhitachittAH enaM prakR^itam AtmAnaM pashyanti \ldq{}ayaM ahaM asmi\rdq{} iti upalabhante Atmani svasyAM buddhau avasthitam | yatanto.api shAstrAdipramANaiH\, akR^itAtmAnaH asaMskR^itAtmAnaH tapasA indriyajayena cha\, dushcharitAt anuparatAH\, ashAntadarpAH\, prayatnaM kurvanto.api na evaM pashyanti achetasaH avivekinaH || yat padaM sarvasya avabhAsakamapi agnyAdityAdikaM jyotiH na avabhAsayate\, yat prAptAshcha mumukShavaH punaH saMsArAbhimukhAH na nivartante\, yasya cha padasya upAdhibhedaM anuvidhIyamAnAH jIvAH \-\- ghaTAkAshAdayaH iva AkAshasya \-\- aMshAH\, tasya padasya sarvAtmatvaM sarvavyavahArAspadatvaM cha vivakShuH chaturbhiH shlokaiH vibhUtisa~NkShepamAha bhagavAn \-\- yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate.akhilam | yachchandramasi yachchAgnau tattejo viddhi mAmakam || 15\-12|| yat AdityagataM AdityAshrayam | kiM tat? tejaH dIptiH prakAshaH jagat bhAsayate prakAshayati akhilaM samastam; yat chandramasi shashabhR^iti tejaH avabhAsakaM vartate\, yachcha agnau hutavahe\, tat tejaH viddhi vijAnIhi mAmakaM madIyaM mama viShNoH tat jyotiH | athavA\, AdityagataM tejaH chaitanyAtmakaM jyotiH\, yachchandramasi\, yachcha agnau vartate tat tejaH viddhi mAmakaM madIyaM mama viShNoH tat jyotiH || nanu sthAvareShu ja~NgameShu cha tat samAnaM chaitanyAtmakaM jyotiH | tatra kathaM idaM visheShaNaM \-\- \ldq{}yadAdityagatam\rdq{} ityAdi | naiSha doShaH\, sattvAdhikyAt AvistaratvopapatteH | AdityAdiShu hi sattvaM atyantaprakAsham atyantabhAsvaram; ataH tatraiva AvistaraM jyotiH iti tat vishiShyate\, na tu tatraiva tat adhikamiti | yathA hi shloke tulye.api mukhasaMsthAne na kAShThakuDyAdau mukhaM Avirbhavati\, AdarshAdau tu svachChe svachChatare cha tAratamyena Avirbhavati; tadvat || ki~ncha \-\- gAmAvishya cha bhUtAni dhArayAmyahamojasA | puShNAmi chauShadhIH sarvAH somo bhUtvA rasAtmakaH || 15\-13|| gAM pR^ithivIM Avishya pravishya dhArayAmi bhUtAni jagat ahaM ojasA balena; yat balaM kAmarAgavivarjitaM aishvaraM rUpaM jagadvidhAraNAya pR^ithivyAM AviShTaM yena pR^ithivI gurvI na adhaH patati na vidIryate cha | tathA cha mantravarNaH \-\- \rdq{}yena dyaurugrA pR^ithivI cha dR^iDhA\rdq{} (tai\. saM\. 4\-1\-8) iti\, \rdq{}sa dAdhAra pR^ithivIm\rdq{} (tai\. saM\. 4\-1\-8) ityAdishcha | ataH gAmAvishya cha bhUtAni charAcharANi dhArayAmi iti yuktamuktam | ki~ncha\, pR^ithivyAM jAtAH oShadhIH sarvAH vrIhiyavAdyAH puShNAmi puShTimatIH rasasvAdumatIshcha karomi somo bhUtvA rasAtmakaH somaH san rasAtmakaH rasasvabhAvaH | sarvarasAnAM AkaraH somaH | sa hi sarvarasAtmakaH sarvAH oShadhIH svAtmarasAn anupraveshyan puShNAti || ki~ncha \-\- ahaM vaishvAnaro bhUtvA prANinAM dehamAshritaH | prANApAnasamAyuktaH pachAmyannaM chaturvidham || 15\-14|| ahameva vaishvAnaraH udarasthaH agniH bhUtvA \-\- \ldq{}ayamagnirvaishvAnaro yo.ayamantaH puruShe yenedamannaM pachyate\rdq{} (bR^i\. u\. 5\-9\-1)ityAdishruteH; vaishvAnaraH san prANinAM prANavatAM deham AshritaH praviShTaH prANApAnasamAyuktaH prANApAnAbhyAM samAyuktaH saMyuktaH pachAmi paktiM karomi annaM ashanaM chaturvidhaM chatuShprakAraM bhojyaM bhakShyaM choShyaM lehyaM cha | \ldq{}bhoktA vaishvAnaraH agniH\, agneH bhojyaM annaM somaH\, tadetat ubhayaM agnIShomau sarvam\rdq{} iti pashyataH annadoShalepaH na bhavati || ki~ncha \-\- sarvasya chAhaM hR^idi sanniviShTo mattaH smR^itirj~nAnamapohanaM cha | vedaishcha sarvairahameva vedyo vedAntakR^idvedavideva chAham || 15\-15|| sarvasya cha prANijAtasya ahaM AtmA san hR^idi buddhau sanniviShTaH | ataH mattaH AtmanaH sarvaprANinAM smR^itiH j~nAnaM tadapohanaM cha apagamanaM cha; yeShAM yathA puNyakarmaNAM puNyakarmAnurodhena j~nAnasmR^itI bhavataH\, tathA pApakarmaNAM pApakarmAnurUpeNa smR^itij~nAnayoH apohanaM cha apAyanam apagamanaM cha | vedaishcha sarvaiH ahameva paramAtmA vedyaH veditavyaH | vedAntakR^it vedAntArthasampradAyakR^it ityarthaH\, vedavit vedArthavit eva cha aham || bhagavataH Ishvarasya nArAyaNAkhyasya vibhUtisa~NkShepaH uktaH vishiShTopAdhikR^itaH\ldq{}yadAdityagataM tejaH\rdq{} (bha\. gI\. 15\-12) ityAdinA | atha adhunA tasyaiva kSharAkSharopAdhipravibhaktatayA nirupAdhikasya kevalasya svarUpanirdidhArayiShayA uttare shlokAH Arabhyante | tatra sarvameva atItAnAgatAdhyAyArthajAtaM tridhA rAshIkR^itya Aha \-\- dvAvimau puruShau loke kSharashchAkShara eva cha | kSharaH sarvANi bhUtAni kUTastho.akShara uchyate || 15\-16|| dvau imau pR^ithagrAshIkR^itau puruShau iti uchyete loke saMsAre \-\- kSharashcha kSharatIti kSharaH vinAshI iti eko rAshiH; aparaH puruShaH akSharaH tadviparItaH\, bhagavataH mAyAshaktiH\, kSharAkhyasya puruShasya utpattibIjam anekasaMsArijantukAmakarmAdisaMskArAshrayaH\, akSharaH puruShaH uchyate | kau tau puruShau iti Aha svayameva bhagavAn \-\- kSharaH sarvANi bhUtAni\, samastaM vikArajAtaM ityarthaH | kUTasthaH kUTaH rAshI rAshiriva sthitaH | athavA\, kUTaH mAyA va~nchanA jihmatA kuTilatA iti paryAyAH\, anekamAyAva~nchanAdiprakAreNa sthitaH kUTasthaH\, saMsArabIjAnantyAt na kSharati iti akSharaH uchyate || AbhyAM kSharAkSharAbhyAM anyaH vilakShaNaH kSharAkSharopAdhidvayadoSheNa aspR^iShTaH nityashuddhabuddhamuktasvabhAvaH \-\- uttamaH puruShastvanyaH paramAtmetyudAhR^itaH | yo lokatrayamAvishya bibhartyavyaya IshvaraH || 15\-17|| uttamaH utkR^iShTatamaH puruShastu anyaH atyantavilakShaNaH AbhyAM paramAtmA iti paramashcha asau dehAdyavidyAkR^itAtmabhyaH\, AtmA cha sarvabhUtAnAM pratyakchetanaH\, ityataH paramAtmA iti udAhR^itaH uktaH vedAnteShu | sa eva vishiShyate yaH lokatrayaM bhUrbhuvaHsvarAkhyaM svakIyayA chaitanyabalashaktyA Avishya pravishya bibharti svarUpasadbhAvamAtreNa bibharti dhArayati; avyayaH na asya vyayaH vidyate iti avyayaH | kaH? IshvaraH sarvaj~naH nArAyaNAkhyaH IshanashIlaH || yathAvyAkhyAtasya Ishvarasya \ldq{}puruShottamaH\rdq{} ityetat nAma prasiddham | tasya nAmanirvachanaprasiddhyA arthavattvaM nAmno darshayan \ldq{}niratishayaH ahaM IshvaraH\rdq{} iti AtmAnaM darshayati bhagavAn \-\- yasmAtkSharamatIto.ahamakSharAdapi chottamaH | ato.asmi loke vede cha prathitaH puruShottamaH || 15\-18|| yasmAt kSharaM atItaH ahaM saMsAramAyAvR^ikShaM ashvatthAkhyaM atikrAntaH aham akSharAdapi saMsAramAyArUpavR^ikShabIjabhUtAdapi cha uttamaH utkR^iShTatamaH Urdhvatamo vA\, ataH tAbhyAM kSharAkSharAbhyAM uttamatvAt asmi loke vede cha prathitaH prakhyAtaH | puruShottamaH ityevaM mAM bhaktajanAH viduH | kavayaH kAvyAdiShu cha idaM nAma nibadhnanti | puruShottama ityanenAbhidhAnenAbhigR^iNanti || atha idAnIM yathAniruktaM AtmAnaM yo veda\, tasya idaM phalaM uchyate \-\- yo mAmevamasammUDho jAnAti puruShottamam | sa sarvavidbhajati mAM sarvabhAvena bhArata || 15\-19|| yaH mAM IshvaraM yathoktavisheShaNaM evaM yathoktena prakAreNa asammUDhaH sammohavarjitaH san jAnAti \ldq{}ayaM ahaM asmi\rdq{} iti puruShottamaM saH sarvavit sarvAtmanA sarvaM vettIti sarvaj~naH sarvabhUtasthaM bhajati mAM sarvabhAvena sarvAtmatayA he bhArata || asmin adhyAye bhagavattattvaj~nAnaM mokShaphalaM uktvA\, atha idAnIM tat stauti \-\- iti guhyatamaM shAstramidamuktaM mayAnagha | etadbuddhvA buddhimAnsyAtkR^itakR^ityashcha bhArata || 15\-20|| iti etat guhyatamaM gopyatamam\, atyantarahasyaM ityetat | kiM tat? shAstram | yadyapi gItAkhyaM samastaM \ldq{}shAstram\rdq{} uchyate\, tathApi ayameva adhyAyaH iha \ldq{}shAstram\rdq{} iti uchyate stutyarthaM prakaraNAt | sarvo hi gItAshAstrArthaH asmin adhyAye samAsena uktaH | na kevalaM gItAshAstrArtha eva\, kintu sarvashcha vedArthaH iha parisamAptaH | \ldq{}yastaM veda sa vedavit\rdq{} (bha\. gI\. 15\-1) \ldq{}vedaishcha sarvairahameva vedyaH\rdq{} (bha\. gI\. 15\-15) iti cha uktam | idaM uktaM kathitaM mayA he anagha apApa | etat shAstraM yathAdarshitArthaM buddhvA buddhimAn syAt bhavet na anyathA kR^itakR^ityashcha bhArata kR^itaM kR^ityaM kartavyaM yena saH kR^itakR^ityaH; vishiShTajanmaprasUtena brAhmaNena yat kartavyaM tat sarvaM bhagavattattve vidite kR^itaM bhavet ityarthaH; na cha anyathA kartavyaM parisamApyate kasyachit ityabhiprAyaH | \ldq{}sarvaM karmAkhilaM pArtha j~nAne parisamApyate\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33) iti cha uktam | \rdq{}etaddhi janmasAmagryaM brAhmaNasya visheShataH | prApyaitatkR^itakR^ityo hi dvijo bhavati nAnyathA\rdq{} (manu\. 12\-93) iti cha mAnavaM vachanam | yataH etat paramArthatattvaM mattaH shrutavAn asi\, ataH kR^itArthaH tvaM bhArata iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde puruShottamayogo nAma pa~chadasho.adhyAyaH ||15|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye puruShottama\-yogaH nAma pa~chadashaH adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || ShoDasho.adhyAyaH ||} daivI AsurI rAkShasI iti prANiNAM prakR^itayaH navame adhyAye sUchitAH | tAsAM vistareNa pradarshanAya \ldq{}abhayaM sattvasaMshuddhiH\rdq{} ityAdiH adhyAyaH Arabhyate | tatra saMsAramokShAya daivI prakR^itiH\, nibandhAya AsurI rAkShasI cha iti daivyAH AdAnAya pradarshanaM kriyate\, itarayoH parivarjanAya cha || shrIbhagavAnuvAcha \-\- abhayaM sattvasaMshuddhirj~nAnayogavyavasthitiH | dAnaM damashcha yaj~nashcha svAdhyAyastapa Arjavam || 16\-1|| abhayaM abhIrutA | sattvasaMshuddhiH sattvasya antaHkaraNasya saMshuddhiH saMvyavahAreShu parava~nchanAmAyAnR^itAdiparivarjanaM shuddhasattvabhAvena vyavahAraH ityarthaH | j~nAnayogavyavasthitiH j~nAnaM shAstrataH AchAryatashcha AtmAdipadArthAnAM avagamaH\, avagatAnAM indriyAdyupasaMhAreNa ekAgratayA svAtmasaMvedyatApAdanaM yogaH\, tayoH j~nAnayogayoH vyAvasthitiH vyavasthAnaM tanniShThatA | eShA pradhAnA daivI sAttvikI sampat | yatra yeShAM adhikR^itAnAM yA prakR^itiH sambhavati\, sAttvikI sA uchyate | dAnaM yathAshakti saMvibhAgaH annAdInAm | damashcha bAhyakaraNAnAM upashamaH; antaHkaraNasya upashamaM shAntiM vakShyati | yaj~nashcha shrautaH agnihotrAdiH | smArtashcha devayaj~nAdiH\, svAdhyAyaH R^igvedAdyadhyayanaM adR^iShTArtham | tapaH vakShyamANaM shArIrAdi | ArjavaM R^ijutvaM sarvadA || ki~ncha \-\- ahiMsA satyamakrodhastyAgaH shAntirapaishunam | dayA bhUteShvaloluptvaM mArdavaM hrIrachApalam || 16\-2|| ahiMsA ahiMsanaM prANinAM pIDAvarjanam | satyaM apriyAnR^itavarjitaM yathAbhUtArthavachanam | akrodhaH paraiH AkruShTasya abhihatasya vA prAptasya krodhasya upashamanam | tyAgaH sannyAsaH\, pUrvaM dAnasya uktatvAt | shAntiH antaHkaraNasya upashamaH | apaishunaM apishunatA; parasmai pararandhraprakaTIkaraNaM paishunam\, tadabhAvaH apaishunam | dayA kR^ipA bhUteShu duHkhiteShu | aloluptvaM indriyANAM viShayasannidhau avikriyA | mArdavaM mR^idutA akrauryam | hrIH lajjA | achApalaM asati prayojane vAkpANipAdAdInAM avyApArayitR^itvam || ki~ncha \-\- tejaH kShamA dhR^itiH shauchamadroho nAtimAnitA | bhavanti sampadaM daivImabhijAtasya bhArata || 16\-3|| tejaH prAgalbhyaM na tvaggatA dIptiH | kShamA AkruShTasya tADitasya vA antarvikriyAnutpattiH\, utpannAyAM vikriyAyAM upashamanaM akrodhaH iti avochAma | itthaM kShamAyAH akrodhasya cha visheShaH | dhR^itiH dehendriyeShu avasAdaM prApteShu tasya pratiShedhakaH antaHkaraNavR^ittivisheShaH\, yena uttambhitAni karaNAni dehashcha na avasIdanti | shauchaM dvividhaM mR^ijjalakR^itaM bAhyaM AbhyantaraM cha manobuddhyoH nairmalyaM mAyArAgAdikAluShyAbhAvaH; evaM dvividhaM shaucham | adrohaH parajighAMsAbhAvaH ahiMsanam | nAtimAnitA atyarthaM mAnaH atimAnaH\, saH yasya vidyate saH atimAnI\, tadbhAvaH atimAnitA\, tadabhAvaH nAtimAnitA AtmanaH pUjyatAtishayabhAvanAbhAva ityarthaH | bhavanti abhayAdIni etadantAni sampadaM abhijAtasya | kiMvishiShTAM sampadam? daivIM devAnAM yA sampat tAM abhilakShya jAtasya devavibhUtyarhasya bhAvikalyANasya ityarthaH\, he bhArata || atha idAnIM AsurI sampat uchyate \-\- dambho darpo.atimAnashcha krodhaH pAruShyameva cha | aj~nAnaM chAbhijAtasya pArtha sampadamAsurIm || 16\-4|| dambhaH dharmadhvajitvam | darpaH vidyAdhanasvajanAdinimittaH utsekaH | atimAnaH pUrvoktaH | krodhashcha | pAruShyameva cha paruShavachanam \-\- yathA kANaM \ldq{}chakShuShmAn\rdq{} virUpaM \ldq{}rUpavAn\rdq{} hInAbhijanaM \ldq{}uttamAbhijanaH\rdq{} ityAdi | aj~nAnaM cha avivekaj~nAnaM kartavyAkartavyAdiviShayamithyApratyayaH | abhijAtasya pArtha | kim abhijAtasyeti\, Aha \-\- sampadaM AsurIM asurANAM sampat AsurI tAM abhijAtasya ityarthaH || anayoH sampadoH kAryaM uchyate \-\- daivI sampadvimokShAya nibandhAyAsurI matA | mA shuchaH sampadaM daivImabhijAto.asi pANDava || 16\-5|| daivI sampat yA\, sA vimokShAya saMsArabandhanAt | nibandhAya niyataH bandhaH nibandhaH tadarthaM AsurI sampat matA abhipretA | tathA rAkShasI cha | tatra evaM ukte sati arjunasya antargataM bhAvaM \ldq{}kiM aham AsurasampadyuktaH? kiM vA daivasampadyuktaH?\rdq{} ityevaM AlochanArUpam AlakShya Aha bhagavAn \-\- mA shuchaH shokaM mA kArShIH | sampadaM daivIm abhijAtaH asi abhilakShya jAto.asi\, bhAvikalyANaH tvaM asi ityarthaH\, he pANDava || dvau bhUtasargau loke.asmindaiva Asura eva cha | daivo vistarashaH prokta AsuraM pArtha me shR^iNu || 16\-6|| dvau dvisa~NkhyAkau bhUtasargau bhUtAnAM manuShyANAM sargau sR^iShTI bhUtasargau sR^ijyeteti sargau bhUtAnyeva sR^ijyamAnAni daivAsurasampad.hvayayuktAni iti dvau bhUtasargau iti uchyate\, \ldq{}dvayA ha vai prAjApatyA devAshchAsurAshcha\rdq{} (bR^i\. u\. 1\-3\-1) iti shruteH | loke asmin\, saMsAre ityarthaH\, sarveShAM dvaividhyopapatteH | kau tau bhUtasargau iti\, uchyate \-\- prakR^itAveva daiva Asura eva cha | uktayoreva punaH anuvAde prayojanaM Aha \-\- daivaH bhUtasargaH \ldq{}abhayaM sattvasaMshuddhiH\rdq{} (bha\. gI\. 16\-1) ityAdinA vistarashaH vistaraprakAraiH proktaH kathitaH\, na tu AsuraH vistarashaH; ataH tatparivarjanArthaM AsuraM pArtha\, me mama vachanAt uchyamAnaM vistarashaH shR^iNu avadhAraya || A adhyAyaparisamApteH AsurI sampat prANivisheShaNatvena pradarshyate\, pratyakShIkaraNena cha shakyate tasyAH parivarjanaM kartumiti \-\- pravR^ittiM cha nivR^ittiM cha janA na vidurAsurAH | na shauchaM nApi chAchAro na satyaM teShu vidyate || 16\-7|| pravR^ittiM cha pravartanaM yasmin puruShArthasAdhane kartavye pravR^ittiH tAm\, nivR^ittiM cha etadviparItAM yasmAt anarthahetoH nivartitavyaM sA nivR^ittiH tAM cha\, janAH AsurAH na viduH na jAnanti | na kevalaM pravR^ittinivR^ittI eva te na viduH\, na shauchaM nApi cha AchAraH na satyaM teShu vidyate; ashauchAH anAchArAH mAyAvinaH anR^itavAdino hi AsurAH || ki~ncha \-\- asatyamapratiShThaM te jagadAhuranIshvaram | aparasparasambhUtaM kimanyatkAmahaitukam || 16\-8|| asatyaM yathA vayaM anR^itaprAyAH tathA idaM jagat sarvaM asatyam\, apratiShThaM cha na asya dharmAdharmau pratiShThA ataH apratiShThaM cha\, iti te AsurAH janAH jagat AhuH\, anIshvaraM na cha dharmAdharmasavyapekShakaH asya shAsitA IshvaraH vidyate iti ataH anIshvaraM jagat AhuH | ki~ncha\, aparasparasambhUtaM kAmaprayuktayoH strIpuruShayoH anyonyasaMyogAt jagat sarvaM sambhUtam | kimanyat kAmahaitukaM kAmahetukameva kAmahaitukam | kimanyat jagataH kAraNam? na ki~nchit adR^iShTaM dharmAdharmAdi kAraNAntaraM vidyate jagataH \ldq{}kAma eva prANinAM kAraNam\rdq{} iti lokAyatikadR^iShTiH iyam || etAM dR^iShTimavaShTabhya naShTAtmAno.alpabuddhayaH | prabhavantyugrakarmANaH kShayAya jagato.ahitAH || 16\-9|| etAM dR^iShTiM avaShTabhya Ashritya naShTAtmAnaH naShTasvabhAvAH vibhraShTaparalokasAdhanAH alpabuddhayaH viShayaviShayA alpaiva buddhiH yeShAM te alpabuddhayaH prabhavanti udbhavanti ugrakarmANaH krUrakarmANaH hiMsAtmakAH | kShayAya jagataH prabhavanti iti sambandhaH | jagataH ahitAH\, shatravaH ityarthaH || te cha \-\- kAmamAshritya duShpUraM dambhamAnamadAnvitAH | mohAdgR^ihItvAsadgrAhAnpravartante.ashuchivratAH || 16\-10|| kAmaM ichChAvisheShaM Ashritya avaShTabhya duShpUraM ashakyapUraNaM dambhamAnamadAnvitAH dambhashcha mAnashcha madashcha dambhamAnamadAH taiH anvitAH dambhamAnamadAnvitAH mohAt avivekataH gR^ihItvA upAdAya asadgrAhAn ashubhanishchayAn pravartante loke ashuchivratAH ashuchIni vratAni yeShAM te ashuchivratAH || ki~ncha \-\- chintAmaparimeyAM cha pralayAntAmupAshritAH | kAmopabhogaparamA etAvaditi nishchitAH || 16\-11|| chintAM aparimeyAM cha\, na parimAtuM shakyate yasyAH chintAyAH iyattA sA aparimeyA\, tAM aparimeyAm\, pralayAntAM maraNAntAM upAshritAH\, sadA chintAparAH ityarthaH | kAmopabhogaparamAH\, kAmyante iti kAmAH viShayAH shabdAdayaH tadupabhogaparamAH \ldq{}ayameva paramaH puruShArthaH yaH kAmopabhogaH\rdq{} ityevaM nishchitAtmAnaH\, etAvat iti nishchitAH || AshApAshashatairbaddhAH kAmakrodhaparAyaNAH | Ihante kAmabhogArthamanyAyenArthasa~nchayAn || 16\-12|| AshApAshashataiH AshA eva pAshAH tachChataiH baddhAH niyantritAH santaH sarvataH AkR^iShyamANAH\, kAmakrodhaparAyaNAH kAmakrodhau paraM ayanam AshrayaH yeShAM te kAmakrodhaparAyaNAH\, Ihante cheShTante kAmabhogArthaM kAmabhogaprayojanAya na dharmArtham\, anyAyena parasvApaharaNAdinA ityarthaH; kim? arthasa~nchayAn arthaprachayAn || IdR^ishashcha teShAM abhiprAyaH \-\- idamadya mayA labdhamidaM prApsye manoratham | idamastIdamapi me bhaviShyati punardhanam || 16\-13|| idaM dravyaM adya idAnIM mayA labdham | idaM cha anyat prApsye manorathaM manastuShTikaram | idaM cha asti idamapi me bhaviShyati AgAmini saMvatsare punaH dhanaM tena ahaM dhanI vikhyAtaH bhaviShyAmi iti || asau mayA hataH shatrurhaniShye chAparAnapi | Ishvaro.ahamahaM bhogI siddho.ahaM balavAnsukhI || 16\-14|| asau devadattanAmA mayA hataH durjayaH shatruH | haniShye cha aparAn anyAn varAkAn api | kiM ete kariShyanti tapasvinaH; sarvathApi nAsti mattulyaH | katham? IshvaraH aham\, ahaM bhogI | sarvaprakAreNa cha siddhaH ahaM sampannaH putraiH naptR^ibhiH\, na kevalaM mAnuShaH\, balavAn sukhI cha ahameva; anye tu bhUmibhArAyAvitIrNAH || ADhyo.abhijanavAnasmi ko.anyo.asti sadR^isho mayA | yakShye dAsyAmi modiShya ityaj~nAnavimohitAH || 16\-15|| ADhyaH dhanena\, abhijanavAn saptapuruShaM shrotriyatvAdisampannaH \-\- tenApi na mama tulyaH asti kashchit | kaH anyaH asti sadR^ishaH tulyaH mayA? ki~ncha\, yakShye yAgenApi anyAn abhibhaviShyAmi\, dAsyAmi naTAdibhyaH\, modiShye harShaM cha atishayaM prApsyAmi\, iti evaM aj~nAnavimohitAH aj~nAnena vimohitAH vividhaM avivekabhAvaM ApannAH || anekachittavibhrAntA mohajAlasamAvR^itAH | prasaktAH kAmabhogeShu patanti narake.ashuchau || 16\-16|| anekachittavibhrAntAH uktaprakAraiH anekaiH chittaiH vividhaM bhrAntAH anekachittavibhrAntAH\, mohajAlasamAvR^itAH mohaH avivekaH aj~nAnaM tadeva jAlamiva AvaraNAtmakatvAt\, tena samAvR^itAH | prasaktAH kAmabhogeShu tatraiva niShaNNAH santaH tena upachitakalmaShAH patanti narake ashuchau vaitaraNyAdau || AtmasambhAvitAH stabdhA dhanamAnamadAnvitAH | yajante nAmayaj~naiste dambhenAvidhipUrvakam || 16\-17|| AtmasambhAvitAH sarvaguNavishiShTatayA Atmanaiva sambhAvitAH AtmasambhAvitAH\, na sAdhubhiH | stabdhAH apraNatAtmAnaH | dhanamAnamadAnvitAH dhananimittaH mAnaH madashcha\, tAbhyAM dhanamAnamadAbhyAM anvitAH | yajante nAmayaj~naiH nAmamAtraiH yaj~naiH te dambhena dharmadhvajitayA avidhipUrvakaM vidhivihitA~NgetikartavyatArahitam || aha~NkAraM balaM darpaM kAmaM krodhaM cha saMshritAH | mAmAtmaparadeheShu pradviShanto.abhyasUyakAH || 16\-18|| aha~NkAraM aha~NkaraNaM aha~NkAraH\, vidyamAnaiH avidyamAnaishcha guNaiH Atmani adhyAropitaiH \ldq{}vishiShTamAtmAnamaham\rdq{} iti manyate\, saH aha~NkAraH avidyAkhyaH kaShTatamaH\, sarvadoShANAM mUlaM sarvAnarthapravR^ittInAM cha\, tam | tathA balaM parAbhibhavanimittaM kAmarAgAnvitam | darpaM darpo nAma yasya udbhave dharmaM atikrAmati saH ayaM antaHkaraNAshrayaH doShavisheShaH | kAmaM stryAdiviShayam | krodhaM aniShTaviShayam | etAn anyAMshcha mahato doShAn saMshritAH | ki~ncha te mAM IshvaraM AtmaparadeheShu svadehe paradeheShu cha tadbuddhikarmasAkShibhUtaM mAM pradviShantaH\, machChAsanAtivartitvaM pradveShaH\, taM kurvantaH abhyasUyakAH sanmArgasthAnAM guNeShu asahamAnAH || tAnahaM dviShataH krUrAnsaMsAreShu narAdhamAn | kShipAmyajasramashubhAnAsurIShveva yoniShu || 16\-19|| tAn ahaM sanmArgapratipakShabhUtAn sAdhudveShiNaH dviShatashcha mAM krUrAn saMsAreShu eva anekanarakasaMsaraNamArgeShu narAdhamAn adharmadoShavattvAt kShipAmi prakShipAmi ajasraM santataM ashubhAn ashubhakarmakAriNaH AsurIShveva krUrakarmaprAyAsu vyAghrasiMhAdiyoniShu \ldq{}kShipAmi\rdq{} ityanena sambandhaH || AsurIM yonimApannA mUDhA janmani janmani | mAmaprApyaiva kaunteya tato yAntyadhamAM gatim || 16\-20|| AsurIM yoniM ApannAH pratipannAH mUDhAH avivekinaH janmani janmani pratijanma tamobahulAsveva yoniShu jAyamAnAH adho gachChanto mUDhAH mAM IshvaraM aprApya anAsAdya eva he kaunteya\, tataH tasmAdapi yAnti adhamAM gatiM nikR^iShTatamAM gatim | \ldq{}mAM aprApyaiva\rdq{} iti na matprAptau kAchidapi Asha~NkA asti\, ataH machChiShTasAdhumArgaM aprApya ityarthaH || sarvasyA AsuryAH sampadaH sa~NkShepaH ayaM uchyate\, yasmin trividhe sarvaH AsurIsampadbhedaH ananto.api antarbhavati | yatparihAreNa parihR^itashcha bhavati\, yat mUlaM sarvasya anarthasya\, tat etat uchyate \-\- trividhaM narakasyedaM dvAraM nAshanamAtmanaH | kAmaH krodhastathA lobhastasmAdetattrayaM tyajet || 16\-21|| trividhaM triprakAraM narakasya prAptau idaM dvAraM nAshanaM AtmanaH\, yat dvAraM pravishanneva nashyati AtmA; kasmaichit puruShArthAya yogyo na bhavati ityetat\, ataH uchyate \ldq{}dvAraM nAshanamAtmanaH\rdq{} iti | kiM tat? kAmaH krodhaH tathA lobhaH | tasmAt etat trayaM tyajet | yataH etat dvAraM nAshanaM AtmanaH tasmAt kAmAditrayametat tyajet || tyAgastutiriyaM \-\- etairvimuktaH kaunteya tamodvAraistribhirnaraH | AcharatyAtmanaH shreyastato yAti parAM gatim || 16\-22|| etaiH vimuktaH kaunteya tamodvAraiH tamasaH narakasya duHkhamohAtmakasya dvArANi kAmAdayaH taiH\, etaiH tribhiH vimuktaH naraH Acharati anutiShThati | kim? AtmanaH shreyaH | yatpratibaddhaH pUrvaM na AchachAra\, tadapagamAt Acharati | tataH tadAcharaNAt yAti parAM gatiM mokShamapi iti || sarvasya etasya AsurIsampatparivarjanasya shreyAcharaNasya cha shAstraM kAraNam | shAstrapramANAt ubhayaM shakyaM kartum\, na anyathA | ataH \-\- yaH shAstravidhimutsR^ijya vartate kAmakArataH | na sa siddhimavApnoti na sukhaM na parAM gatim || 16\-23|| yaH shAstravidhiM shAstraM vedaH tasya vidhiM kartavyAkartavyaj~nAnakAraNaM vidhipratiShedhAkhyaM utsR^ijya tyaktvA vartate kAmakArataH kAmaprayuktaH san\, na saH siddhiM puruShArthayogyatAM avApnoti\, na api asmin loke sukhaM na api parAM prakR^iShTAM gatiM svargaM mokShaM vA || tasmAchChAstraM pramANaM te kAryAkAryavyavasthitau | j~nAtvA shAstravidhAnoktaM karma kartumihArhasi || 16\-24|| tasmAt shAstraM pramANaM j~nAnasAdhanaM te tava kAryAkAryavyavasthitau kartavyAkartavyavyavasthAyAm | ataH j~nAtvA buddhvA shAstravidhAnoktaM vidhiH vidhAnaM shAstrameva vidhAnaM shAstravidhAnaM \ldq{}kuryAt\, na kuryAt\rdq{} ityevaMlakShaNam\, tena uktaM svakarma yat tat kartuM iha arhasi\, iha iti karmAdhikArabhUmipradarshanArthaM iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShnArjunasaMvAde daivAsurIsampattvibhAgayogo nAma shoDasho.adhyAyaH ||16|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye daiva\-AsurI\-sampatt\-vibhAga\-yogaH nAma shoDasho.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || saptadasho.adhyAyaH ||} \ldq{}tasmAt shAstraM pramANaM te\rdq{} (bha\. gI\. 16\-24) iti bhagavat\-vAkyAt labdha\-prashna\-bIjaH arjunaH uvAcha \-\- arjuna uvAcha \-\- ye shAstravidhimutsR^ijya yajante shraddhayAnvitAH | teShAM niShThA tu kA kR^iShNa sattvamAho rajastamaH || 17\-1|| ye kechit avisheShitAH shAstra\-vidhiM shAstra\-vidhAnaM shruti\-smR^iti\-shAstra\-chodanAM utsR^ijya parityajya yajante deva\-AdIn pUjayanti shraddhayA anvitAH shraddhayA Astikya\-buddhyA anvitAH saMyuktAH santaH \-\- shruti\-lakShaNaM smR^iti\-lakShaNaM vA ka~nchit shAstra\-vidhim apashyantaH vR^iddha\-vyavahAra\-darshanAt eva shraddadhAnatayA ye deva\-AdIn pUjayanti\, te iha \ldq{}ye shAstra\-vidhim\-utsR^ijya yajante shraddhayA\-anvitAH\rdq{} iti evaM gR^ihyante | ye punaH ka~nchit shAstra\-vidhiM upalabhamAnAH eva taM utsR^ijya ayathA\-vidhi deva\-AdIn pUjayanti\, te iha \ldq{}ye shAstra\-vidhim\-utsR^ijya yajante\rdq{} iti na parigR^ihyante | kasmAt? shraddhayA anvitatva\-visheShaNAt | deva\-Adi\-pUjA\-vidhi\-paraM ki~nchit shAstraM pashyantaH eva tat utsR^ijya ashraddadhAnatayA tat\-vihitAyAM deva\-Adi\-pUjAyAM shraddhayA anvitAH pravartante iti na shakyaM kalpayituM yasmAt\, tasmAt pUrva\-uktAH eva \ldq{}ye shAstra\-vidhim\-utsR^ijya yajante shraddhayA\-anvitAH\rdq{} iti atra gR^ihyante teShAM evaM\-bhUtAnAM niShThA tu kA kR^iShNa sattvaM Aho rajaH tamaH\, kiM sattvaM niShThA avasthAnam\, Ahosvit rajaH\, athavA tamaH iti | etat uktaM bhavati \-\- yA teShAM deva\-Adi\-viShayA pUjA\, sA kiM sAttvikI\, Ahosvit rAjasI\, uta tAmasI iti || sAmAnya\-viShayaH ayaM prashnaH na apravibhajyaM prati\-vachanaM arhati iti shrI\-bhagavAn uvAcha \-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\- trividhA bhavati shraddhA dehinAM sA svabhAvajA | sAttvikI rAjasI chaiva tAmasI cheti tAM shR^iNu || 17\-2|| tri\-vidhA tri\-prakArA bhavati shraddhA\, yasyAM niShThAyAM tvaM pR^ichChasi\, dehinAM sharIriNAM sA svabhAva\-jA; janma\-antara\-kR^itaH dharma\-Adi\-saMskAraH maraNa\-kAle abhivyaktaH svabhAvaH uchyate\, tataH jAtA svabhAva\-jA | sAttvikI sattva\-nirvR^ittA deva\-pUjA\-Adi\-viShayA; rAjasI rajo\-nirvR^ittA yakSha\-rakShaH\-pUjA\-Adi\-viShayA; tAmasI tamo\-nirvR^ittA preta\-pishAcha\-Adi\-pUjA\-viShayA; evaM tri\-vidhAM tAM uchyamAnAM shraddhAM shR^iNu avadhAraya || sA iyaM tri\-vidhA bhavati \-\- sattvAnurUpA sarvasya shraddhA bhavati bhArata | shraddhAmayo.ayaM puruShaH yo yachChraddhaH sa eva saH || 17\-3|| sattva\-anurUpA vishiShTa\-saMskAra\-upeta\-antaHkaraNa\-anurUpA sarvasya prANi\-jAtasya shraddhA bhavati bhArata | yadi evaM tataH kiM syAt iti\, uchyate \-\- shraddhA\-mayaH ayaM shraddhA\-prAyaH puruShaH saMsArI jIvaH | katham? yaH yat\-shraddhaH yA shraddhA yasya jIvasya saH yat\-shraddhaH saH eva tat\-shraddha\-anurUpaH eva saH jIvaH || tataH cha kAryeNa li~Ngena deva\-Adi\-pUjayA sattva\-Adi\-niShThA anumeyA iti Aha \-\- yajante sAttvikA devAn\-yakSharakShAMsi rAjasAH | pretAnbhUtagaNAMshchAnye yajante tAmasA janAH || 17\-4|| yajante pUjayanti sAttvikAH sattva\-niShThAH devAn\, yakSha\-rakShAMsi rAjasAH\, pretAn bhUta\-gaNAn cha sapta\-mAtR^ikA\-AdIn cha anye yajante tAmasAH janAH || evaM kAryataH nirNItAH sattva\-Adi\-niShThAH shAstra\-vidhi\-utsarge | tatra kashchit eva sahasreShu deva\-pUjA\-Adi\-paraH sattva\-niShThaH bhavati\, bAhulyena tu rajo\-niShThAH tamo\-niShThAH cha eva prANinaH bhavanti | katham? \-\- ashAstravihitaM ghoraM tapyante ye tapo janAH | dambhAha~NkArasaMyuktAH kAmarAgabalAnvitAH || 17\-5|| ashAstra\-vihitaM na shAstra\-vihitaM ashAstra\-vihitaM ghoraM pIDAkaraM prANinAM AtmanaH cha tapaH tapyante nirvartayanti ye janAH te cha dambha\-aha~NkAra\-saMyuktAH\, dambhaH cha aha~NkAraH cha dambha\-aha~NkArau\, tAbhyAM saMyuktAH dambha\-aha~NkAra\-saMyuktAH\, kAma\-rAga\-bala\-anvitAH kAmaH cha rAgaH cha kAma\-rAgau tat\-kR^itaM balaM kAma\-rAga\-balaM tena anvitAH kAma\-rAga\-bala\-anvitAH || karshayantaH sharIrasthaM bhUtagrAmamachetasaH | mAM chaivAntaHsharIrasthaM tAnviddhyAsuranishchayAn || 17\-6|| karshayantaH kR^ishI\-kurvantaH sharIra\-sthaM bhUta\-grAmaM karaNa\-samudAyam achetasaH avivekinaH mAM cha eva tat\-karma\-buddhi\-sAkShi\-bhUtam antaH\-sharIra\-sthaM nArAyaNaM karshayantaH\, mat\-anushAsana\-akaraNaM eva mat\-karshanam\, tAn viddhi Asura\-nishchayAn AsuraH nishchayaH yeShAM te Asura\-nishchayAH tAn pariharaNa\-arthaM viddhi iti upadeshaH || AhArANAM cha rasya\-snigdha\-Adi\-varga\-traya\-rUpeNa bhinnAnAM yathA\-kramaM sAttvika\-rAjasa\-tAmasa\-puruSha\-priyatva\-darshanaM iha kriyate rasya\-snigdha\-AdiShu AhAra\-visheSheShu AtmanaH prIti\-atirekeNa li~Ngena sAttvikatvaM rAjasatvaM tAmasatvaM cha buddhvA rajas\-tamo\-li~NgAnAm AhArANAM parivarjana\-arthaM sattva\-li~NgAnAM cha upAdAna\-artham | tathA yaj~na\-AdInAm\-api sattva\-Adi\-guNa\-bhedena tri\-vidhatva\-pratipAdanam iha \ldq{}rAjasa\-tAmasAn buddhvA kathaM nu nAma parityajet\, sAttvikAn eva anutiShThet\rdq{} iti evaM artham | Aha \-\- AhArastvapi sarvasya trividho bhavati priyaH | yaj~nastapastathA dAnaM teShAM bhedamimaM shR^iNu || 17\-7|| AhAraH tu api sarvasya bhoktuH prANinaH tri\-vidhaH bhavati priyaH iShTaH\, tathA yaj~naH\, tathA tapaH\, tathA dAnam | teShAM AhAra\-AdInAM bhedaM imaM vakShyamANaM shR^iNu || AyuHsattvabalArogya\-sukhaprItivivardhanAH | rasyAH snigdhAH sthirA hR^idyAH AhArAH sAttvikapriyAH || 17\-8|| AyuH cha sattvaM cha balaM cha ArogyaM cha sukhaM cha prItiH cha AyuH\-sattva\-bala\-Arogya\-sukha\-prItayaH tAsAM vivardhanAH AyuH\-sattva\-bala\-Arogya\-sukha\-prItivi\-vardhanAH\, te cha rasyAH rasa\-upetAH\, snigdhAH snehavantaH\, sthirAH chira\-kAla\-sthAyinaH dehe\, hR^idyAH hR^idaya\-priyAH AhArAH sAttvika\-priyAH sAttvikasya iShTAH || kaTvamlalavaNAtyuShNa\-tIkShNarUkShavidAhinaH | AhArA rAjasasyeShTAH duHkhashokAmayapradAH || 17\-9|| kaTu\-amla\-lavaNa\-ati\-uShNa\-tIkShNa\-rUkSha\-vidAhinaH iti atra ati\-shabdaH kaTu\-AdiShu sarvatra yojyaH\, ati\-kaTuH ati\-tIkShNaH iti evam | kaTuH cha amlaH cha lavaNaH cha ati\-uShNaH cha tIkShNaH cha rUkShaH cha vidAhI cha te AhArAH rAjasasya iShTAH\, duHkha\-shoka\-Amaya\-pradAH duHkhaM cha shokaM cha AmayaM cha prayachChanti iti duHkha\-shoka\-Amaya\-pradAH || yAtayAmaM gatarasaM pUti paryuShitaM cha yat | uchChiShTamapi chAmedhyaM bhojanaM tAmasapriyam || 17\-10|| yAta\-yAmaM manda\-pakvam\, nirvIryasya gata\-rasa\-shabdena uktatvAt | gata\-rasaM rasa\-viyuktam\, pUti durgandhi\, paryuShitaM cha pakvaM sat rAtri\-antaritaM cha yat\, uchChiShTaM api bhukta\-shiShTaM uchChiShTam\, amedhyaM ayaj~na\-arham\, bhojanaM IdR^ishaM tAmasa\-priyam || atha idAnIM yaj~naH tri\-vidhaH uchyate \-\- aphalAkA~NkShibhiryaj~naH vidhidR^iShTo ya ijyate | yaShTavyameveti manaH samAdhAya sa sAttvikaH || 17\-11|| aphala\-AkA~NkShibhiH aphala\-arthibhiH yaj~naH vidhi\-dR^iShTaH shAstra\-chodanA\-dR^iShTaH yaH yaj~naH ijyate nirvartyate\, yaShTavyaM eva iti yaj~na\-svarUpa\-nirvartanaM eva kAryaM iti manaH samAdhAya\, na anena puruShArthaH mama kartavyaH iti evaM nishchitya\, saH sAttvikaH yaj~naH uchyate || abhisandhAya tu phalaM dambhArthamapi chaiva yat | ijyate bharatashreShTha taM yaj~naM viddhi rAjasam || 17\-12|| abhisandhAya tu uddishya phalaM dambha\-arthaM api cha eva yat ijyate bharata\-shreShTha taM yaj~naM viddhi rAjasam || vidhihInamasR^iShTAnnaM mantrahInamadakShiNam | shraddhAvirahitaM yaj~naM tAmasaM parichakShate || 17\-13|| vidhi\-hInaM yathA\-chodita\-viparItam\, asR^iShTa\-annaM brAhmaNebhyaH na sR^iShTaM na dattaM annaM yasmin yaj~ne saH asR^iShTa\-annaH tam asR^iShTa\-annam\, mantra\-hInaM mantrataH svarataH varNataH vA viyuktaM mantra\-hInam\, adakShiNaM ukta\-dakShiNA\-rahitam\, shraddhA\-virahitaM yaj~naM tAmasaM parichakShate tamo\-nirvR^ittaM kathayanti || atha idAnIM tapaH tri\-vidhaM uchyate \-\- devadvijaguruprAj~na\-pUjanaM shauchamArjavam | brahmacharyamahiMsA cha shArIraM tapa uchyate || 17\-14|| devAH cha dvijAH cha guravaH cha prAj~nAH cha deva\-dvija\-guru\-prAj~nAH teShAM pUjanaM deva\-dvija\-guru\-prAj~na\-pUjanam\, shaucham\, Arjavam R^ijutvam\, brahmacharyaM ahiMsA cha sharIra\-nirvartyaM shArIraM sharIra\-pradhAnaiH sarvaiH eva kArya\-karaNaiH kartR^i\-AdibhiH sAdhyaM shArIraM tapaH uchyate |\ldq{}pa~ncha ete tasya hetavaH\rdq{} (bha\. gI\. 18\-15) iti hi vakShyati || anudvegakaraM vAkyaM satyaM priyahitaM cha yat | svAdhyAyAbhyasanaM chaiva vA~NmayaM tapa uchyate || 17\-15|| anudvega\-karaM prANinAM aduHkha\-karaM vAkyaM satyaM priya\-hitaM cha yat priya\-hite dR^iShTa\-adR^iShTa\-arthe | anudvegakaratva\-AdibhiH dharmaiH vAkyaM visheShyate | visheShaNa\-dharma\-samuchchaya\-arthaH cha\-\-shabdaH | para\-pratyaya\-arthaM prayuktasya vAkyasya satya\-priya\-hita\-anudvegakaratvAnAM anya\-tamena dvAbhyAM tribhiH vA hInatA syAt yadi\, na tat\-vA~NmayaM tapaH | tathA satya\-vAkyasya itareShAm anyatamena dvAbhyAM tribhiH vA vihInatAyAM na vA~N\-maya\-tapastvam | tathA priya\-vAkyasya api itareShAM anyatamena dvAbhyAM tribhiH vA vihInasya na vA~N\-maya\-tapastvam | tathA hita\-vAkyasya api itareShAM anyatamena dvAbhyAM tribhiH vA vihInasya na vA~N\-maya\-tapastvam | kiM punaH tat tapaH? yat satyaM vAkyaM anudvegakaraM priyaM hitaM cha\, tat tapaH vA~N\-mayam; yathA \ldq{}shAntaH bhava vatsa\, svAdhyAyaM yogaM cha anutiShTha\, tathA te shreyaH bhaviShyati\rdq{} iti | svAdhyAya\-abhyasanaM cha eva yathA\-vidhi vA~N\-mayaM tapaH uchyate || manaHprasAdaH saumyatvaM maunamAtmavinigrahaH | bhAvasaMshuddhirityetat tapo mAnasamuchyate || 17\-16|| manaH\-prasAdaH manasaH prashAntiH\, svachChatA\-ApAdanaM prasAdaH\, saumyatvaM yat saumanasyaM AhuH \-\- mukha\-Adi\-prasAda\-Adi\-kArya\-unneyA antaHkaraNasya vR^ittiH | maunaM vA~N\-niyamaH api manaH\-saMyama\-pUrvakaH bhavati iti kAryeNa kAraNaM uchyate manaH\-saMyamaH maunaM iti | Atma\-vinigrahaH mano\-nirodhaH sarvataH sAmAnya\-rUpaH Atma\-vinigrahaH\, vAg\-viShayasya eiva manasaH saMyamaH maunaM iti visheShaH | bhAva\-saMshuddhiH paraiH vyavahAra\-kAle amAyAvitvaM bhAva\-saMshuddhiH | iti etat tapaH mAnasaM uchyate || yathoktaM kAyikaM vAchikaM mAnasaM cha tapaH taptaM naraiH sattva\-Adi\-guNa\-bhedena kathaM tri\-vidhaM bhavati iti\, uchyate \-\- shraddhayA parayA taptaM tapastattrividhaM naraiH | aphalakA~NkShibhiryuktaiH sAttvikaM parichakShate || 17\-17|| shraddhayA Astikya\-buddhyA parayA prakR^iShTayA taptaM anuShThitaM tapaH tat prakR^itaM tri\-vidhaM tri\-prakAraM tri\-adhiShThAnaM naraiH anuShThAtR^ibhiH aphala\-AkA~NkShibhiH phala\-AkA~NkShA\-rahitaiH yuktaiH samAhitaiH \-\- yat IdR^ishaM tapaH\, tat sAttvikaM sattva\-nirvR^ittaM parichakShate kathayanti shiShTAH || satkAramAnapUjArthaM tapo dambhena chaiva yat | kriyate tadiha proktaM rAjasaM chalamadhruvam || 17\-18|| sat\-kAraH sAdhu\-kAraH \ldq{}sAdhuH ayaM tapasvI brAhmaNaH\rdq{} iti evam\-artham\, mAnaH mAnanaM pratyutthAna\-abhivAdana\-AdiH tat\-artham\, pUjA pAda\-prakShAlana\-archanA\-shayitR^itva\-AdiH tat\-arthaM cha tapaH sat\-kAramAna\-pUjA\-artham\, dambhena cha eva yat kriyate tapaH tat iha proktaM kathitaM rAjasaM chalaM kAdAchitka\-phalatvena adhruvam || mUDhagrAheNAtmano yat pIDayA kriyate tapaH | parasyotsAdanArthaM vA tattAmasamudAhR^itam || 17\-19|| mUDha\-grAheNa aviveka\-nishchayena AtmanaH pIDayA yat kriyate tapaH parasya utsAdana\-arthaM vinAsha\-arthaM vA\, tat tAmasaM tapaH udAhR^itam || idAnIM dAna\-trai\-vidhyaM uchyate \-\- dAtavyamiti yaddAnaM dIyate.anupakAriNe | deshe kAle cha pAtre cha taddAnaM sAttvikaM smR^itam || 17\-20|| dAtavyaM iti evaM manaH kR^itvA yat dAnaM dIyate anupakAriNe prati\-upakAra\-asamarthAya\, samarthAya api nirapekShaM dIyate\, deshe puNye kurukShetra\-Adau\, kAle sa~NkrAnti\-Adau\, pAtre cha ShaD\-a~Nga\-vit veda\-pAra\-gaH ityAdau\, tat dAnaM sAttvikaM smR^itam || yattu pratyupakArArthaM phalamuddishya vA punaH | dIyate cha parikliShTaM taddAnaM rAjasaM smR^itam || 17\-21|| yat tu dAnaM prati\-upakAra\-arthaM kAle tu ayaM mAM prati\-upakariShyati iti evaM artham\, phalaM vA asya dAnasya me bhaviShyati adR^iShTaM iti\, tat uddishya punaH dIyate cha parikliShTaM kheda\-saMyuktam\, tat dAnaM rAjasaM smR^itam || adeshakAle yaddAnaM apAtrebhyashcha dIyate | asatkR^itamavaj~nAtaM tattAmasamudAhR^itam || 17\-22|| adesha\-kAle adeshe apuNya\-deshe mlechCha\-ashuchi\-Adi\-sa~NkIrNe akAle puNya\-hetutvena aprakhyAte sa~NkrAnti\-Adi\-visheSha\-rahite apAtrebhyaH cha mUrkha\-taskara\-AdibhyaH\, desha\-Adi\-sampattau vA asatkR^itaM priya\-vachana\-pAda\-prakShAlana\-pUjA\-Adi\-rahitaM avaj~nAtaM pAtra\-paribhava\-yuktaM cha yat dAnam\, tat tAmasaM udAhR^itam || yaj~na\-dAna\-tapaH\-prabhR^itInAM sAt\-guNya\-karaNAya ayaM upadeshaH uchyate \-\- oM tatsaditi nirdeshaH brahmaNastrividhaH smR^itaH | brAhmaNAstena vedAshcha yaj~nAshcha vihitAH purA || 17\-23|| oM tat sat iti evaM nirdeshaH\, nirdishyate anena iti nirdeshaH\, tri\-vidho nAma\-nirdeshaH brahmaNaH smR^itaH chintitaH vedAnteShu brahma\-vidbhiH | brAhmaNAH tena nirdeshena tri\-vidhena vedAH cha yaj~nAH cha vihitAH nirmitAH purA pUrvaM iti nirdesha\-stuti\-arthaM uchyate || tasmAdomityudAhR^itya yaj~nadAnatapaHkriyAH | pravartante vidhAnoktAH satataM brahmavAdinAm || 17\-24|| tasmAt \ldq{}oM iti udAhR^itya\rdq{} uchchArya yaj~na\-dAna\-tapaH\-kriyAH yaj~na\-Adi\-svarUpAH kriyAH pravartante vidhAna\-uktAH shAstra\-choditAH satataM sarvadA brahma\-vAdinAM brahma\-vadana\-shIlAnAm || tadityanabhisandhAya phalaM yaj~natapaHkriyAH | dAnakriyAshcha vividhAH kriyante mokShakA~NkShibhiH || 17\-25|| tat iti anabhisandhAya\, \ldq{}tat\rdq{} iti brahma\-abhidhAnaM uchchArya anabhisandhAya cha yaj~na\-Adi\-karmaNaH phalaM yaj~na\-tapaH\-kriyAH yaj~na\-kriyAH cha tapaH\-kriyAH cha yaj~na\-tapaH\-kriyAH dAna\-kriyAH cha vividhAH kShetra\-hiraNya\-pradAna\-Adi\-lakShaNAH kriyante nirvartyante mokSha\-kA~NkShibhiH mokSha\-arthibhiH mumukShubhiH || oM\-tat\-shabdayoH viniyogaH uktaH | atha idAnIM sat\-shabdasya viniyogaH kathyate \-\- sadbhAve sAdhubhAve cha sadityetatprayujyate | prashaste karmaNi tathA sachChabdaH pArtha yujyate || 17\-26|| sat\-bhAve\, asataH sat\-bhAve yathA avidyamAnasya putrasya janmani\, tathA sAdhu\-bhAve cha asat\-vR^ittasya asAdhoH sat\-vR^ittatA sAtdhu\-bhAvaH tasmin sAdhu\-bhAve cha sat iti etat abhidhAnaM brahmaNaH prayujyate abhidhIyate | prashaste karmaNi vivAha\-Adau cha tathA sat shabdaH pArtha\, yujyate prayujyate iti etat || yaj~ne tapasi dAne cha sthitiH saditi chochyate | karma chaiva tadarthIyaM sadityevAbhidhIyate || 17\-27|| yaj~ne yaj~na\-karmaNi yA sthitiH\, tapasi cha yA sthitiH\, dAne cha yA sthitiH\, sA sat iti cha uchyate vidvadbhiH | karma cha eva tat\-arthIyaM yaj~na\-dAna\-tapo\-arthIyam; athavA\, yasya abhidhAna\-trayaM prakR^itaM tat\-arthIyaM yaj~na\-dAna\-tapo\-arthIyaM Ishvara\-arthIyaM iti etat; sat iti eva abhidhIyate | tat etat yaj~na\-dAna\-tapa\-Adi karma asAttvikaM viguNaM api shraddhA\-pUrvakaM brahmaNaH abhidhAna\-traya\-prayogeNa saguNaM sAttvikaM sampAditaM bhavati || tatra cha sarvatra shraddhA\-pradhAnatayA sarvaM sampAdyate yasmAt\, tasmAt \-\- ashraddhayA hutaM dattaM tapastaptaM kR^itaM cha yat | asadityuchyate pArtha na cha tatpretya no iha || 17\-28|| ashraddhayA hutaM havanaM kR^itam\, ashraddhayA dattaM brAhmaNebhyaH\, ashraddhayA tapaH taptaM anuShThitam\, tathA ashraddhayA eva kR^itaM yat stuti\-namaskAra\-Adi\, tat sarvaM asat iti uchyate\, mat\-prApti\-sAdhana\-mArga\-bAhyatvAt pArtha | na cha tat bahula\-AyAsam api pretya phalAya na u api iha\-artham\, sAdhubhiH ninditatvAt iti || OM tatsaditi shrImad\-bhagavadgItAsu upaniShatsu brahma\-vidyAyAM yoga\-shAstre shrI\-kR^iShNa\-arjuna\-saMvAde shraddhA\-traya\-vibhAga\-yogaH nAma saptadasho.adhyAyaH ||17|| iti shrImad\-paramahaMsa\-parivrAjaka\-AchArya\-pUjyapAda\-shrIsha~Nkara\-bhagavatA kR^itau shrImad\-bhagavadgItA\-bhAShye shraddhA\-traya\-vibhAga\-yogaH nAma saptadasho.adhyAyaH || \section{|| shrImad\-bhagavadgItA shA~Nkara\-bhAShyam || || aShTAdasho.adhyAyaH ||} sarvasyaiva gItAshAstrasya arthaH asmin adhyAye upasaMhR^itya sarvashcha vedArtho vaktavyaH ityevamarthaH ayaM adhyAyaH Arabhyate | sarveShu hi atIteShu adhyAyeShu uktaH arthaH asmin adhyAye avagamyate | arjunastu sa.nnyAsatyAgashabdArthayoreva visheShabubhutsuH uvAcha \- arjuna uvAcha \- sa.nnyAsasya mahAbAho tattvamichChAmi veditum | tyAgasya cha hR^iShIkesha pR^ithakkeshiniShUdana || 18\-1|| sa.nnyAsasya sa.nnyAsashabdArthasya ityetat, he mahAbAho, tattvaM tasya bhAvaH tattvam, yAthAtmyamityetat, ichChAmi vedituM j~nAtum, tyAgasya cha tyAgashabdArthasyetyetat, hR^iShIkesha, pR^ithak itaretaravibhAgataH keshiniShUdana keshinAmA hayachChadmA kashchit asuraH taM niShUditavAn bhagavAn vAsudevaH, tena tannAmnA saMbodhyate arjunena || sa.nnyAsatyAgashabdau tatra tatra nirdiShTau, na nirluThitArthau pUrveShu adhyAyeShu | ataH arjunAya pR^iShTavate tannirNayAya bhagavAn uvAcha \- shrIbhagavAnuvAcha \- kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM sa.nnyAsaM kavayo viduH | sarvakarmaphalatyAgaM prAhustyAgaM vichakShaNAH || 18\-2|| kAmyAnAM ashvamedhAdInAM karmaNAM nyAsaM sa.nnyAsashabdArtham, anuShTheyatvena prAptasya anuShThAnam, kavayaH paNDitAH kechit viduH vijAnanti | nityanaimittikAnAM anuShThIyamAnAnAM sarvakarmaNAm AtmasaMbandhitayA prAptasya phalasya parityAgaH sarvakarmaphalatyAgaH taM prAhuH kathayanti tyAgaM tyAgashabdArthaM vichakShaNAH paNDitAH | yadi kAmyakarmaparityAgaH phalaparityAgo vA arthaH vaktavyaH, sarvathA parityAgamAtraM sa.nnyAsatyAgashabdayoH ekaH arthaH syAt, na ghaTapaTashabdAviva jAtyantarabhUtArthau || nanu nityanaimittikAnAM karmaNAM phalameva nAsti iti AhuH | katham uchyate teShAM phalatyAgaH, yathA vandhyAyAH putratyAgaH? naiSha doShaH, nityAnAmapi karmaNAM bhagavatA phalavattvasya iShTatvAt | vakShyati hi bhagavAn \ldq{}aniShTamiShTaM mishraM cha\rdq{} (bha\. gI\. 18\-12) iti \ldq{}na tu sa.nnyAsinAm\rdq{} (bha\. gI\. 18\-12) iti cha | sa.nnyAsinAmeva hi kevalaM karmaphalAsaMbandhaM darshayan asa.nnyAsinAM nityakarmaphalaprAptiM \ldq{}bhavatyatyAginAM pretya\rdq{} (bha\. gI\. 18\-12) iti darshayati || tyAjyaM doShavadityeke karma prAhurmanIShiNaH | yaj~nadAnatapaHkarma na tyAjyamiti chApare || 18\-3|| tyAjyaM tyaktavyaM doShavat doShaH asya astIti doShavat | kiM tat? karma bandhahetutvAt sarvameva | athavA, doShaH yathA rAgAdiH tyajyate, tathA tyAjyaM iti eke karma prAhuH manIShiNaH paNDitAH sAMkhyAdidR^iShTim AshritAH, adhikR^itAnAM karmiNAmapi iti | tatraiva yaj~nadAnatapaHkarma na tyAjyaM iti cha apare || karmiNaH eva adhikR^itAH, tAn apekShya ete vikalpAH, na tu j~nAnaniShThAn vyutthAyinaH sa.nnyAsinaH apekShya |\ldq{}j~nAnayogena sAMkhyAnAM niShThA mayA purA proktA\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti karmAdhikArAt apoddhR^itAH ye, na tAn prati chintA || nanu \ldq{}karmayogena yoginAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) iti adhikR^itAH pUrvaM vibhaktaniShThAH api iha sarvashAstrArthopasaMhAraprakaraNe yathA vichAryante, tathA sAMkhyA api j~nAnaniShThAH vichAryantAM iti | na, teShAM mohaduHkhanimittatyAgAnupapatteH | na kAyakleshanimittaM duHkhaM sAMkhyAH Atmani pashyanti, ichChAdInAM kShetradharmatvenaiva darshitatvAt | ataH te na kAyakleshaduHkhabhayAt karma parityajanti | nApi te karmANi Atmani pashyanti, yena niyataM karma mohAt parityajeyuH | guNAnAM karma \ldq{}naiva kiMchitkaromi\rdq{} (bha\. gI\. 5\-8) iti hi te saMnyasyanti | \ldq{}sarvakarmANi manasA saMnyasya\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) ityAdibhiH tattvavidaH sa.nnyAsaprakAraH uktaH | tasmAt ye anye adhikR^itAH karmaNi anAtmavidaH, yeShAM cha mohanimittaH tyAgaH saMbhavati kAyakleshabhayAchcha, te eva tAmasAH tyAginaH rAjasAshcha iti nindyante karmiNAM anAtmaj~nAnAM karmaphalatyAgastutyartham; \ldq{}sarvArambhaparityAgI\rdq{} (bha\. gI\. 12\-16) \ldq{}maunI saMtuShTo yena kenachit | aniketaH sthiramatiH\rdq{} (bha\. gI\. 12\-19) iti guNAtItalakShaNe cha paramArthasa.nnyAsinaH visheShitatvAt | vakShyati cha \ldq{}niShThA j~nAnasya yA parA\rdq{} (bha\. gI\. 18\-58) iti | tasmAt j~nAnaniShThAH sa.nnyAsinaH na iha vivakShitAH | karmaphalatyAgaH eva sAttvikatvena guNena tAmasatvAdyapekShayA sa.nnyAsaH uchyate, na mukhyaH sarvakarmasa.nnyAsaH || sarvakarmasa.nnyAsAsaMbhave cha \ldq{}na hi dehabhR^itA\rdq{} (bha\. gI\. 18\-11) iti hetuvachanAt mukhya eva iti chet, na; hetuvachanasya stutyarthatvAt | yathA \ldq{}tyAgAchChAntiranantaram\rdq{} (bha\. gI\. 12\-12) iti karmaphalatyAgastutireva yathoktAnekapakShAnuShThAnAshaktimantaM arjunaM aj~naM prati vidhAnAt; tathA idamapi \ldq{}na hi dehabhR^itA shakyam\rdq{} (bha\. gI\. 18\-11) iti karmaphalatyAgastutyartham; na \ldq{}sarvakarmANi manasA saMnyasya naiva kurvanna kArayannAste\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13)ityasya pakShasya apavAdaH kenachit darshayituM shakyaH | tasmAt karmaNi adhikR^itAn pratyeva eShaH sa.nnyAsatyAgavikalpaH | ye tu paramArthadarshinaH sAMkhyAH, teShAM j~nAnaniShThAyAmeva sarvakarmasa.nnyAsalakShaNAyAm adhikAraH, na anyatra, iti na te vikalpArhAH | tachcha upapAditam asmAbhiH \ldq{}vedAvinAshinam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-21) ityasminpradeshe, tR^itIyAdau cha || tatra eteShu vikalpabhedeShu \- nishchayaM shR^iNu me tatra tyAge bharatasattama | tyAgo hi puruShavyAghra trividhaH saMprakIrtitaH || 18\-4|| nishchayaM shR^iNu avadhAraya me mama vachanAt; tatra tyAge tyAgasa.nnyAsavikalpe yathAdarshite bharatasattama bharatAnAM sAdhutama | tyAgo hi, tyAgasa.nnyAsashabdavAchyo hi yaH arthaH saH eka eveti abhipretya Aha \- tyAgo hi iti | puruShavyAghra, trividhaH triprakAraH tAmasAdiprakAraiH saMprakIrtitaH shAstreShu samyak kathitaH yasmAt tAmasAdibhedena tyAgasa.nnyAsashabdavAchyaH arthaH adhikR^itasya karmiNaH anAtmaj~nasya trividhaH saMbhavati, na paramArthadarshinaH, ityayamarthaH durj~nAnaH, tasmAt atra tattvaM na anyaH vaktuM samarthaH | tasmAt nishchayaM paramArthashAstrArthaviShayaM adhyavasAyaM aishvaraM me mattaH shR^iNu || kaH punaH asau nishchayaH iti, Aha \- yaj~nadAnatapaHkarma na tyAjyaM kAryameva tat | yaj~no dAnaM tapashchaiva pAvanAni manIShiNAm || 18\-5|| yaj~naH dAnaM tapaH ityetat trividhaM karma na tyAjyaM na tyaktavyam, kAryaM karaNIyaM eva tat | kasmAt? yaj~naH dAnaM tapashchaiva pAvanAni vishuddhikarANi manIShiNAM phalAnabhisaMdhInAM ityetat || etAnyapi tu karmANi sa~NgaM tyaktvA phalAni cha | kartavyAnIti me pArtha nishchitaM matamuttamam || 18\-6|| etAnyapi tu karmANi yaj~nadAnatapAMsi pAvanAni uktAni sa~NgaM AsaktiM teShu tyaktvA phalAni cha teShAM parityajya kartavyAni iti anuShTheyAni iti me mama nishchitaM mataM uttamam || \ldq{}nishchayaM shR^iNu me tatra\rdq{} (bha\. gI\. 18\-4) iti pratij~nAya, pAvanatvaM cha hetuM uktvA, \ldq{}etAnyapi karmANi kartavyAni\rdq{} ityetat \ldq{}nishchitaM matamuttamam\rdq{} iti pratij~nAtArthopasaMhAra eva, na apUrvArthaM vachanam, \ldq{}etAnyapi\rdq{} iti prakR^itasaMnikR^iShTArthatvopapatteH | sAsa~Ngasya phalArthinaH bandhahetavaH etAnyapi karmANi mumukShoH kartavyAni iti apishabdasya arthaH | na tu anyAni karmANi apekShya \ldq{}etAnyapi\rdq{} iti uchyate || anye tu varNayanti \- nityAnAM karmaNAM phalAbhAvAt \ldq{}sa~NgaM tyaktvA phalAni cha\rdq{} iti na upapadyate | ataH \ldq{}etAnyapi\rdq{} iti yAni kAmyAni karmaNi nityebhyaH anyAni, etAni api kartavyAni, kimuta yaj~nadAnatapAMsi nityAni iti | tat asat, nityAnAmapi karmaNAm iha phalavattvasya upapAditatvAt \ldq{}yaj~no dAnaM tapashchaiva pAvanAni\rdq{} (bha\. gI\. 18\-5)ityAdinA vachanena | nityAnyapi karmANi bandhahetutvAsha~NkayA jihAsoH mumukShoH kutaH kAmyeShu prasa~NgaH? \ldq{}dUreNa hyavaraM karma\rdq{} (bha\. gI\. 2\-49) iti cha ninditatvAt, \ldq{}yaj~nArthAt karmaNo.anyatra\rdq{} (bha\. gI\. 3\-9) iti cha kAmyakarmaNAM bandhahetutvasya nishchitatvAt, \ldq{}traiguNyaviShayA vedAH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-45) \ldq{}traividyA mAM somapAH\rdq{} (bha\. gI\. 9\-20) \ldq{}kShINe puNye martyalokaM vishanti\rdq{} (bha\. gI\. 9\-21) iti cha, dUravyavahitatvAchcha, na kAmyeShu \ldq{}etAnyapi\rdq{} iti vyapadeshaH || tasmAt aj~nasya adhikR^itasya mumukShoH \- niyatasya tu sa.nnyAsaH karmaNo nopapadyate | mohAttasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH || 18\-7|| niyatasya tu nityasya sa.nnyAsaH parityAgaH karmaNaH na upapadyate, aj~nasya pAvanatvasya iShTatvAt | mohAt aj~nAnAt tasya niyatasya parityAgaH \- niyataM cha avashyaM kartavyam, tyajyate cha, iti vipratiShiddham; ataH mohanimittaH parityAgaH tAmasaH parikIrtitaH mohashcha tamaH iti || duHkhamityeva yatkarma kAyakleshabhayAttyajet | sa kR^itvA rAjasaM tyAgaM naiva tyAgaphalaM labhet || 18\-8|| duHkhaM iti eva yat karma kAyakleshabhayAt sharIraduHkhabhayAt tyajet, saH kR^itvA rAjasaM rajonirvartyaM tyAgaM naiva tyAgaphalaM j~nAnapUrvakasya sarvakarmatyAgasya phalaM mokShAkhyaM na labhet naiva labheta || kaH punaH sAttvikaH tyAgaH iti, Aha \- kAryamityeva yatkarma niyataM kriyate.arjuna | sa~NgaM tyaktvA phalaM chaiva sa tyAgaH sAttviko mataH || 18\-9|| kAryaM kartavyaM ityeva yat karma niyataM nityaM kriyate nirvartyate he arjuna, sa~NgaM tyaktvA phalaM cha eva | etat nityAnAM karmaNAM phalavattve bhagavadvachanaM pramANaM avochAma | athavA, yadyapi phalaM na shrUyate nityasya karmaNaH, tathApi nityaM karma kR^itaM AtmasaMskAraM pratyavAyaparihAraM vA phalaM karoti AtmanaH iti kalpayatyeva aj~naH | tatra tAmapi kalpanAM nivArayati \ldq{}phalaM tyaktvA\rdq{} ityanena | ataH sAdhu uktaM \ldq{}sa~NgaM tyaktvA phalaM cha\rdq{} iti | saH tyAgaH nityakarmasu sa~NgaphalaparityAgaH sAttvikaH sattvanirvR^ittaH mataH abhipretaH || nanu karmaparityAgaH trividhaH sa.nnyAsaH iti cha prakR^itaH | tatra tAmaso rAjasashcha uktaH tyAgaH | kathaM iha sa~NgaphalatyAgaH tR^itIyatvena uchyate? yathA trayo brAhmaNAH AgatAH, tatra ShaDa~Ngavidau dvau, kShatriyaH tR^itIyaH iti tadvat | naiSha doShaH tyAgasAmAnyena stutyarthatvAt | asti hi karmasa.nnyAsasya phalAbhisaMdhityAgasya cha tyAgatvasAmAnyam | tatra rAjasatAmasatvena karmatyAganindayA karmaphalAbhisaMdhityAgaH sAttvikatvena stUyate \ldq{}sa tyAgaH sAttviko mataH\rdq{} iti || yastu adhikR^itaH sa~NgaM tyaktvA phalAbhisaMdhiM cha nityaM karma karoti, tasya phalarAgAdinA akaluShIkriyamANaM antaHkaraNaM nityaishcha karmabhiH saMskriyamANaM vishudhyati | tat vishuddhaM prasannaM AtmAlochanakShamaM bhavati | tasyaiva nityakarmAnuShThAnena vishuddhAntaHkaraNasya Atmaj~nAnAbhimukhasya krameNa yathA tanniShThA syAt, tat vaktavyamiti Aha \- na dveShTyakushalaM karma kushale nAnuShajjate | tyAgI sattvasamAviShTo medhAvI chChinnasaMshayaH || 18\-10|| na dveShTi akushalaM ashobhanaM kAmyaM karma, sharIrArambhadvAreNa saMsArakAraNam, \ldq{}kimanena?\rdq{} ityevam | kushale shobhane nitye karmaNi sattvashuddhij~nAnotpattitanniShThAhetutvena \ldq{}mokShakAraNam idam\rdq{} ityevaM na anuShajjate anuSha~NgaM prItiM na karoti ityetat | kaH punaH asau? tyAgI pUrvoktena sa~NgaphalatyAgena tadvAn tyAgI, yaH karmaNi sa~NgaM tyaktvA tatphalaM cha nityakarmAnuShThAyI saH tyAgI | kadA punaH asau akushalaM karma na dveShTi, kushale cha na anuShajjate iti, uchyate \- sattvasamAviShTaH yadA sattvena AtmAnAtmavivekavij~nAnahetunA samAviShTaH saMvyAptaH, saMyukta ityetat | ata eva cha medhAvI medhayA Atmaj~nAnalakShaNayA praj~nayA saMyuktaH tadvAn medhAvI | medhAvitvAdeva chChinnasaMshayaH ChinnaH avidyAkR^itaH saMshayaH yasya \ldq{}AtmasvarUpAvasthAnameva paraM niHshreyasasAdhanam, na anyat kiMchit\rdq{} ityevaM nishchayena chChinnasaMshayaH || yaH adhikR^itaH puruShaH pUrvoktena prakAreNa karmayogAnuShThAnena krameNa saMskR^itAtmA san janmAdivikriyArahitatvena niShkriyaM AtmAnam Atmatvena saMbuddhaH, saH sarvakarmANi manasA saMnyasya naiva kurvan na kArayan AsInaH naiShkarmyalakShaNAM j~nAnaniShThAM ashnute ityetat | pUrvoktasya karmayogasya prayojanaM anenaiva shlokena uktam || yaH punaH adhikR^itaH san dehAtmAbhimAnitvena dehabhR^it aj~naH abAdhitAtmakartR^itvavij~nAnatayA \ldq{}ahaM kartA\rdq{} iti nishchitabuddhiH tasya asheShakarmaparityAgasya ashakyatvAt karmaphalatyAgena choditakarmAnuShThAne eva adhikAraH, na tattyAge iti etaM arthaM darshayituM Aha \- na hi dehabhR^itA shakyaM tyaktuM karmANyasheShataH | yastu karmaphalatyAgI sa tyAgItyabhidhIyate || 18\-11|| na hi yasmAt dehabhR^itA, dehaM bibhartIti dehabhR^it, dehAtmAbhimAnavAn dehabhR^it uchyate, na vivekI; sa hi\ldq{}vedAvinAshinam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-21) ityAdinA kartR^itvAdhikArAt nivartitaH | ataH tena dehabhR^itA aj~nena na shakyaM tyaktuM saMnyasituM karmANi asheShataH niHsheSheNa | tasmAt yastu aj~naH adhikR^itaH nityAni karmANi kurvan karmaphalatyAgI karmaphalAbhisaMdhimAtrasa.nnyAsI saH tyAgI iti abhidhIyate karmI api san iti stutyabhiprAyeNa | tasmAt paramArthadarshinaiva adehabhR^itA dehAtmabhAvarahitena asheShakarmasa.nnyAsaH shakyate kartum || kiM punaH tat prayojanam, yat sarvakarmasa.nnyAsAt syAditi, uchyate \- aniShTamiShTaM mishraM cha trividhaM karmaNaH phalam | bhavatyatyAginAM pretya na tu sa.nnyAsinAM kvachit || 18\-12|| aniShTaM narakatiryagAdilakShaNam, iShTaM devAdilakShaNam, mishram iShTAniShTasaMyuktaM manuShyalakShaNaM cha, tatra trividhaM triprakAraM karmaNaH dharmAdharmalakShaNasya phalaM bAhyAnekakArakavyApAraniShpannaM sat avidyAkR^itaM indrajAlamAyopamaM mahAmohakaraM pratyagAtmopasarpi iha \- phalgutayA layaM adarshanaM gachChatIti phalanirvachanaM \- tat etat evaMlakShaNaM phalaM bhavati atyAginAM aj~nAnAM karmiNAM aparamArthasa.nnyAsinAM pretya sharIrapAtAt Urdhvam | na tu sa.nnyAsinAM paramArthasa.nnyAsinAM paramahaMsaparivrAjakAnAM kevalaj~nAnaniShThAnAM kvachit | na hi kevalasamyagdarshananiShThA avidyAdisaMsArabIjaM na unmUlayati kadAchit ityarthaH | ataH paramArthadarshinaH eva asheShakarmasa.nnyAsitvaM saMbhavati, avidyAdhyAropitatvAt Atmani kriyAkArakaphalAnAm; na tu aj~nasya adhiShThAnAdIni kriyAkartR^ikArakANi Atmatvenaiva pashyataH asheShakarmasa.nnyAsaH saMbhavati || tadetat uttaraiH shlokaiH darshayati \- pa~nchaitAni mahAbAho kAraNAni nibodha me | sAMkhye kR^itAnte proktAni siddhaye sarvakarmaNAm || 18\-13|| pa~ncha etAni vakShyamANAni he mahAbAho, kAraNAni nirvartakAni | nibodha me mama iti uttaratra chetaHsamAdhAnArtham, vastuvaiShamyapradarshanArthaM cha | tAni cha kAraNAni j~nAtavyatayA stauti \- sAMkhye j~nAtavyAH padArthAH saMkhyAyante yasmin shAstre tat sAMkhyaM vedAntaH | kR^itAnte iti tasyaiva visheShaNam | kR^itaM iti karma uchyate, tasya antaH parisamAptiH yatra saH kR^itAntaH, karmAntaH ityetat | \ldq{}yAvAnartha udapAne\rdq{} (bha\. gI\. 2\-46) \ldq{}sarvaM karmAkhilaM pArtha j~nAne parisamApyate\rdq{} (bha\. gI\. 4\-33) iti Atmaj~nAne saMjAte sarvakarmaNAM nivR^ittiM darshayati | ataH tasmin Atmaj~nAnArthe sAMkhye kR^itAnte vedAnte proktAni kathitAni siddhaye niShpattyarthaM sarvakarmaNAm || kAni tAnIti, uchyate \- adhiShThAnaM tathA kartA karaNaM cha pR^ithagvidham | vividhAshcha pR^ithakcheShTA daivaM chaivAtra pa~nchamam || 18\-14|| adhiShThAnaM ichChAdveShasukhaduHkhaj~nAnAdInAM abhivyakterAshrayaH adhiShThAnaM sharIram, tathA kartA upAdhilakShaNaH bhoktA, karaNaM cha shrotrAdi shabdAdyupalabdhaye pR^ithagvidhaM nAnAprakAraM tat dvAdashasaMkhyaM vividhAshcha pR^ithakcheShTAH vAyavIyAH prANApAnAdyAH daivaM chaiva daivameva cha atra eteShu chaturShu pa~nchamaM pa~nchAnAM pUraNaM AdityAdi chakShurAdyanugrAhakam || sharIravA~Nmanobhiryatkarma prArabhate naraH | nyAyyaM vA viparItaM vA pa~nchaite tasya hetavaH || 18\-15|| sharIravA~NmanobhiH yat karma tribhiH etaiH prArabhate nirvartayati naraH, nyAyyaM vA dharmyaM shAstrIyam, viparItaM vA ashAstrIyam adharmyaM yachchApi nimiShitacheShTitAdi jIvanahetuH tadapi pUrvakR^itadharmAdharmayoreva kAryamiti nyAyyaviparItayoreva grahaNena gR^ihItam, pa~ncha ete yathoktAH tasya sarvasyaiva karmaNo hetavaH kAraNAni || nanu etAni adhiShThAnAdIni sarvakarmaNAM nirvartakAni | kathaM uchyate \ldq{}sharIravA~NmanobhiH yat karma prArabhate\rdq{} iti? naiSha doShaH; vidhipratiShedhalakShaNaM sarvaM karma sharIrAditrayapradhAnam; tada~NgatayA darshanashravaNAdi cha jIvanalakShaNaM tridhaiva rAshIkR^itam uchyate sharIrAdibhiH Arabhyate iti | phalakAle.api tatpradhAnaiH sAdhanaiH bhujyate iti pa~nchAnAmeva hetutvaM na virudhyate iti || tatraivaM sati kartAramAtmAnaM kevalaM tu yaH | pashyatyakR^itabuddhitvAnna sa pashyati durmatiH || 18\-16|| tatra iti prakR^itena saMbadhyate | evaM sati evaM yathoktaiH pa~nchabhiH hetubhiH nirvartye sati karmaNi | tatraivaM sati iti durmatitvasya hetutvena saMbadhyate | tatra eteShu AtmAnanyatvena avidyayA parikalpitaiH kriyamANasya karmaNaH \ldq{}ahameva kartA\rdq{} iti kartAraM AtmAnaM kevalaM shuddhaM tu yaH pashyati avidvAn; kasmAt? vedAntAchAryopadeshanyAyaiH akR^itabuddhitvAt asaMskR^itabuddhitvAt; yo.api dehAdivyatiriktAtmavAdI AtmAnameva kevalaM kartAraM pashyati, asAvapi akR^itabuddhiH; ataH akR^itabuddhitvAt na saH pashyati AtmanaH tattvaM karmaNo vA ityarthaH | ataH durmatiH, kutsitA viparItA duShTA ajasraM jananamaraNapratipattihetubhUtA matiH asya iti durmatiH | saH pashyannapi na pashyati, yathA taimirikaH anekaM chandram, yathA vA abhreShu dhAvatsu chandraM dhAvantam, yathA vA vAhane upaviShTaH anyeShu dhAvatsu AtmAnaM dhAvantam || kaH punaH sumatiH yaH samyak pashyatIti, uchyate \- yasya nAhaMkR^ito bhAvo buddhiryasya na lipyate | hatvApi sa imAMllokAnna hanti na nibadhyate || 18\-17|| yasya shAstrAchAryopadeshanyAyasaMskR^itAtmanaH na bhavati ahaMkR^itaH \ldq{}ahaM kartA\rdq{} ityevaMlakShaNaH bhAvaH bhAvanA pratyayaH \- ete eva pa~ncha adhiShThAnAdayaH avidyayA Atmani kalpitAH sarvakarmaNAM kartAraH, na aham, ahaM tu tadvyApArANAM sAkShibhUtaH\ldq{}aprANo hyamanAH shubhro hyakSharAtparataH paraH\rdq{} (mu\. u\. 2\-1\-2) kevalaH avikriyaH ityevaM pashyatIti etat \- buddhiH antaHkaraNaM yasya AtmanaH upAdhibhUtA na lipyate na anushayinI bhavati \- \ldq{}idamahamakArSham, tena ahaM narakaM gamiShyAmi\rdq{} ityevaM yasya buddhiH na lipyate \- saH sumatiH, saH pashyati | hatvA api saH imAn lokAn, sarvAn imAn prANinaH ityarthaH, na hanti hananakriyAM na karoti, na nibadhyate nApi tatkAryeNa adharmaphalena saMbadhyate || nanu hatvApi na hanti iti vipratiShiddhaM uchyate yadyapi stutiH | naiSha doShaH, laukikapAramArthikadR^iShTyapekShayA tadupapatteH | dehAdyAtmabuddhyA \ldq{}hantA aham\rdq{} iti laukikIM dR^iShTiM Ashritya \ldq{}hatvApi\rdq{} iti Aha | yathAdarshitAM pAramArthikIM dR^iShTim Ashritya \ldq{}na hanti na nibadhyate\rdq{} iti | etat ubhayaM upapadyate eva || nanu adhiShThAnAdibhiH saMbhUya karotyeva AtmA, \ldq{}kartAramAtmAnaM kevalaM tu\rdq{} (bha\. gI\. 18\-16) iti kevalashabdaprayogAt | naiSha doShaH, AtmanaH avikriyasvabhAvatve adhiShThAnAdibhiH, saMhatatvAnupapatteH | vikriyAvato hi anyaiH saMhananaM saMbhavati, saMhatya vA kartR^itvaM syAt | na tu avikriyasya AtmanaH kenachit saMhananaM asti iti na saMbhUya kartR^itvaM upapadyate | ataH kevalatvaM AtmanaH svAbhAvikamiti kevalashabdaH anuvAdamAtram | avikriyatvaM cha AtmanaH shrutismR^itinyAyaprasiddham | \ldq{}avikAryo.ayamuchyate\rdq{} (bha\. gI\. 2\-25) \ldq{}guNaireva karmANi kriyante\rdq{} (bha\. gI\. 3\-27)\ldq{}sharIrastho.api na karoti\rdq{} (bha\. gI\. 13\-31) ityAdi asakR^it upapAditaM gItAsveva tAvat | shrutiShu cha \ldq{}dhyAyatIva lelAyatIva\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-3\-7) ityevamAdyAsu | nyAyatashcha \- niravayavaM aparatantraM avikriyaM AtmatattvaM iti rAjamArgaH | vikriyAvattvAbhyupagame.api AtmanaH svakIyaiva vikriyA svasya bhavituM arhati, na adhiShThAnAdInAM karmANi AtmakartR^ikANi syuH | na hi parasya karma pareNa akR^itaM AgantuM arhati | yattu avidyayA gamitam, na tat tasya | yathA rajatatvaM na shuktikAyAH; yathA vA talamalinatvaM bAlaiH gamitaM avidyayA, na AkAshasya, tathA adhiShThAnAdivikriyApi teShAmeva, na AtmanaH | tasmAt yuktaM uktam \ldq{}ahaMkR^itatvabuddhilepAbhAvAt vidvAn na hanti na nibadhyate\rdq{} iti | \ldq{}nAyaM hanti na hanyate\rdq{} (bha\. gI\. 2\-19) iti pratij~nAya \ldq{}na jAyate\rdq{} (bha\. gI\. 2\-20)ityAdihetuvachanena avikriyatvam AtmanaH uktvA, \ldq{}vedAvinAshinam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-21) iti viduShaH karmAdhikAranivR^ittiM shAstrAdau saMkShepataH uktvA, madhye prasAritAM tatra tatra prasa~NgaM kR^itvA iha upasaMharati shAstrArthapiNDIkaraNAya \ldq{}vidvAn na hanti na nibadhyate\rdq{} iti | evaM cha sati dehabhR^ittvAbhimAnAnupapattau avidyAkR^itAsheShakarmasa.nnyAsopapatteH sa.nnyAsinAM aniShTAdi trividhaM karmaNaH phalaM na bhavati iti upapannam; tadviparyayAchcha itareShAM bhavati ityetachcha aparihAryam iti eShaH gItAshAstrArthaH upasaMhR^itaH | sa eShaH sarvavedArthasAraH nipuNamatibhiH paNDitaiH vichArya pratipattavyaH iti tatra tatra prakaraNavibhAgena darshitaH asmAbhiH shAstranyAyAnusAreNa || atha idAnIM karmaNAM pravartakaM uchyate \- j~nAnaM j~neyaM parij~nAtA trividhA karmachodanA | karaNaM karma karteti trividhaH karmasaMgrahaH || 18\-18|| j~nAnaM j~nAyate anena iti sarvaviShayaM avisheSheNa uchyate | tathA j~neyaM j~nAtavyam, tadapi sAmAnyenaiva sarvaM uchyate | tathA parij~nAtA upAdhilakShaNaH avidyAkalpitaH bhoktA | iti etat trayaM avisheSheNa sarvakarmaNAM pravartikA trividhA triprakArA karmachodanA | j~nAnAdInAM hi trayANAM saMnipAte hAnopAdAnAdiprayojanaH sarvakarmArambhaH syAt | tataH pa~nchabhiH adhiShThAnAdibhiH ArabdhaM vA~NmanaHkAyAshrayabhedena tridhA rAshIbhUtaM triShu karaNAdiShu saMgR^ihyate ityetat uchyate \- karaNaM kriyate anena iti bAhyaM shrotrAdi, antaHsthaM buddhyAdi, karma IpsitatamaM kartuH kriyayA vyApyamAnam, kartA karaNAnAM vyApArayitA upAdhilakShaNaH, iti trividhaH triprakAraH karmasaMgrahaH, saMgR^ihyate asminniti saMgrahaH, karmaNaH saMgrahaH karmasaMgrahaH, karma eShu hi triShu samavaiti, tena ayaM trividhaH karmasaMgrahaH || atha idAnIM kriyAkArakaphalAnAM sarveShAM guNAtmakatvAt sattvarajastamoguNabhedataH trividhaH bhedaH vaktavya iti Arabhyate \- j~nAnaM karma cha kartA cha tridhaiva guNabhedataH | prochyate guNasaMkhyAne yathAvachChR^iNu tAnyapi || 18\-19|| j~nAnaM karma cha, karma kriyA, na kArakaM pAribhAShikaM IpsitatamaM karma, kartA cha nirvartakaH kriyANAM tridhA eva, avadhAraNaM guNavyatiriktajAtyantarAbhAvapradarshanArthaM guNabhedataH sattvAdibhedena ityarthaH | prochyate kathyate guNasaMkhyAne kApile shAstre tadapi guNasaMkhyAnashAstraM guNabhoktR^iviShaye pramANameva | paramArthabrahmaikatvaviShaye yadyapi virudhyate, tathApi te hi kApilAH guNagauNavyApAranirUpaNe abhiyuktAH iti tachChAstramapi vakShyamANArthastutyarthatvena upAdIyate iti na virodhaH | yathAvat yathAnyAyaM yathAshAstraM shR^iNu tAnyapi j~nAnAdIni tadbhedajAtAni guNabhedakR^itAni shR^iNu, vakShyamANe arthe manaHsamAdhiM kuru ityarthaH || j~nAnasya tu tAvat trividhatvaM uchyate \- sarvabhUteShu yenaikaM bhAvamavyayamIkShate | avibhaktaM vibhakteShu tajj~nAnaM viddhi sAttvikam || 18\-20|| sarvabhUteShu avyaktAdisthAvarAnteShu bhUteShu yena j~nAnena ekaM bhAvaM vastu \- bhAvashabdaH vastuvAchI, ekaM Atmavastu ityarthaH; avyayaM na vyeti svAtmanA svadharmeNa vA, kUTasthaM ityarthaH; IkShate pashyati yena j~nAnena, taM cha bhAvaM avibhaktaM pratidehaM vibhakteShu dehabhedeShu na vibhaktaM tat Atmavastu, vyomavat nirantaramityarthaH; tat j~nAnaM sAkShAt samyagdarshanaM advaitAtmaviShayaM sAttvikaM viddhi iti || yAni dvaitadarshanAni tAni asamyagbhUtAni rAjasAni tAmasAni cha iti na sAkShAt saMsArochChittaye bhavanti \- pR^ithaktvena tu yajj~nAnaM nAnAbhAvAnpR^ithagvidhAn | vetti sarveShu bhUteShu tajj~nAnaM viddhi rAjasam || 18\-21|| pR^ithaktvena tu bhedena pratisharIraM anyatvena yat j~nAnaM nAnAbhAvAn bhinnAn AtmanaH pR^ithagvidhAn pR^ithakprakArAn bhinnalakShaNAn ityarthaH, vetti vijAnAti yat j~nAnaM sarveShu bhUteShu, j~nAnasya kartR^itvAsaMbhavAt yena j~nAnena vetti ityarthaH, tat j~nAnaM viddhi rAjasaM rajoguNanirvR^ittam || yattu kR^itsnavadekasminkArye saktamahaitukam | atattvArthavadalpaM cha tattAmasamudAhR^itam || 18\-22|| yat j~nAnaM kR^itsnavat samastavat sarvaviShayamiva ekasmin kArye dehe bahirvA pratimAdau saktaM \ldq{}etAvAneva AtmA Ishvaro vA, na ataH paraM asti\rdq{} iti, yathA nagnakShapaNakAdInAM sharIrAntarvartI dehaparimANo jIvaH, Ishvaro vA pAShANadArvAdimAtram, ityevaM ekasmin kArye saktaM ahaitukaM hetuvarjitaM niryuktikam, atattvArthavat ayathAbhUtArthavat, yathAbhUtaH arthaH tattvArthaH, saH asya j~neyabhUtaH astIti tattvArthavat, na tattvArthavat atattvArthavat; ahaitukatvAdeva alpaM cha, alpaviShayatvAt alpaphalatvAdvA | tat tAmasaM udAhR^itam | tAmasAnAM hi prANinAM avivekinAM IdR^ishaM j~nAnaM dR^ishyate || atha idAnIM karmaNaH traividhyaM uchyate \- niyataM sa~NgarahitamarAgadveShataHkR^itam | aphalaprepsunA karma yattatsAttvikamuchyate || 18\-23|| niyataM nityaM sa~NgarahitaM AsaktivarjitaM arAgadveShataHkR^itaM rAgaprayuktena dveShaprayuktena cha kR^itaM rAgadveShataHkR^itam, tadviparItaM arAgadveShataHkR^itam, aphalaprepsunA phalaM prepsatIti phalaprepsuH phalatR^iShNaH tadviparItena aphalaprepsunA kartrA kR^itaM karma yat, tat sAttvikaM uchyate || yattu kAmepsunA karma sAhaMkAreNa vA punaH | kriyate bahulAyAsaM tadrAjasamudAhR^itam || 18\-24|| yattu kAmepsunA karmaphalaprepsunA ityarthaH, karma sAhaMkAreNa iti na tattvaj~nAnApekShayA | kiM tarhi? laukikashrotriyanirahaMkArApekShayA | yo hi paramArthanirahaMkAraH Atmavit, na tasya kAmepsutvabahulAyAsakartR^itvaprAptiH asti | sAttvikasyApi karmaNaH anAtmavit sAhaMkAraH kartA, kimuta rAjasatAmasayoH | loke anAtmavidapi shrotriyo nirahaMkAraH uchyate \ldq{}nirahaMkAraH ayaM brAhmaNaH\rdq{} iti | tasmAt tadapekShayaiva \ldq{}sAhaMkAreNa vA\rdq{} iti uktam | punaHshabdaH pAdapUraNArthaH | kriyate bahulAyAsaM kartrA mahatA AyAsena nirvartyate, tat karma rAjasaM udAhR^itam || anubandhaM kShayaM hiMsAmanapekShya cha pauruSham | mohAdArabhyate karma yattattAmasamuchyate || 18\-25|| anubandhaM pashchAdbhAvi yat vastu saH anubandhaH uchyate taM cha anubandham, kShayaM yasmin karmaNi kriyamANe shaktikShayaH arthakShayo vA syAt taM kShayam, hiMsAM prANibAdhAM cha; anapekShya cha pauruShaM puruShakAraM \ldq{}shaknomi idaM karma samApayitum\rdq{} ityevam AtmasAmarthyam, ityetAni anubandhAdIni anapekShya pauruShAntAni mohAt avivekataH Arabhyate karma yat, tat tAmasaM tamonirvR^ittaM uchyate || idAnIM kartR^ibhedaH uchyate \- muktasa~Ngo.anahaMvAdI dhR^ityutsAhasamanvitaH | siddhyasiddhyornirvikAraH kartA sAttvika uchyate || 18\-26|| muktasa~NgaH muktaH parityaktaH sa~NgaH yena saH muktasa~NgaH, anahaMvAdI na ahaMvadanashIlaH, dhR^ityutsAhasamanvitaH dhR^itiH dhAraNam utsAhaH udyamaH tAbhyAM samanvitaH saMyuktaH dhR^ityutsAhasamanvitaH, siddhyasiddhyoH kriyamANasya karmaNaH phalasiddhau asiddhau cha siddhyasiddhyoH nirvikAraH, kevalaM shAstrapramANena prayuktaH na phalarAgAdinA yaH saH nirvikAraH uchyate | evaMbhUtaH kartA yaH saH sAttvikaH uchyate || rAgI karmaphalaprepsurlubdho hiMsAtmako.ashuchiH | harShashokAnvitaH kartA rAjasaH parikIrtitaH || 18\-27|| rAgI rAgaH asya astIti rAgI, karmaphalaprepsuH karmaphalArthI ityarthaH, lubdhaH paradravyeShu saMjAtatR^iShNaH, tIrthAdau svadravyAparityAgI vA, hiMsAtmakaH parapIDAkarasvabhAvaH, ashuchiH bAhyAbhyantarashauchavarjitaH, harShashokAnvitaH iShTaprAptau harShaH aniShTaprAptau iShTaviyoge cha shokaH tAbhyAM harShashokAbhyAM anvitaH saMyuktaH, tasyaiva cha karmaNaH saMpattivipattibhyAM harShashokau syAtAm, tAbhyAM saMyukto yaH kartA saH rAjasaH parikIrtitaH || ayuktaH prAkR^itaH stabdhaH shaTho naikR^itiko.alasaH | viShAdI dIrghasUtrI cha kartA tAmasa uchyate || 18\-28|| ayuktaH na yuktaH asamAhitaH, prAkR^itaH atyantAsaMskR^itabuddhiH bAlasamaH, stabdhaH daNDavat na namati kasmaichit, shaThaH mAyAvI shaktigUhanakArI, naikR^itikaH paravibhedanaparaH, alasaH apravR^ittishIlaH kartavyeShvapi, viShAdI viShAdavAn sarvadA avasannasvabhAvaH, dIrghasUtrI cha kartavyAnAM dIrghaprasAraNaH, sarvadA mandasvabhAvaH, yat adya shvo vA kartavyaM tat mAsenApi na karoti, yashcha evaMbhUtaH, saH kartA tAmasaH uchyate || buddherbhedaM dhR^iteshchaiva guNatastrividhaM shR^iNu | prochyamAnamasheSheNa pR^ithaktvena dhanaMjaya || 18\-29|| buddheH bhedaM dhR^iteshchaiva bhedaM guNataH sattvAdiguNataH trividhaM shR^iNu iti sUtropanyAsaH | prochyamAnaM kathyamAnaM asheSheNa niravasheShataH yathAvat pR^ithaktvena vivekataH dhanaMjaya, digvijaye mAnuShaM daivaM cha prabhUtaM dhanaM jitavAn, tena asau dhanaMjayaH arjunaH || pravR^ittiM cha nivR^ittiM cha kAryAkArye bhayAbhaye | bandhaM mokShaM cha yA vetti buddhiH sA pArtha sAttvikI || 18\-30|| pravR^ittiM cha pravR^ittiH pravartanaM bandhahetuH karmamArgaH shAstravihitaviShayaH, nivR^ittiM cha nirvR^ittiH mokShahetuH sa.nnyAsamArgaH \- bandhamokShasamAnavAkyatvAt pravR^ittinivR^ittI karmasa.nnyAsamArgau iti avagamyate \- kAryAkArye vihitapratiShiddhe laukike vaidike vA shAstrabuddheH kartavyAkartavye karaNAkaraNe ityetat; kasya? deshakAlAdyapekShayA dR^iShTAdR^iShTArthAnAM karmaNAm | bhayAbhaye bibheti asmAditi bhayaM choravyAghrAdi, na bhayaM abhayam, bhayaM cha abhayaM cha bhayAbhaye, dR^iShTAdR^iShTaviShayayoH bhayAbhayayoH kAraNe ityarthaH | bandhaM sahetukaM mokShaM cha sahetukaM yA vetti vijAnAti buddhiH, sA pArtha sAttvikI | tatra j~nAnaM buddheH vR^ittiH; buddhistu vR^ittimatI | dhR^itirapi vR^ittivisheShaH eva buddheH || yayA dharmamadharmaM cha kAryaM chAkAryameva cha | ayathAvatprajAnAti buddhiH sA pArtha rAjasI || 18\-31|| yayA dharmaM shAstrachoditaM adharmaM cha tatpratiShiddhaM kAryaM cha akAryameva cha pUrvokte eva kAryAkArye ayathAvat na yathAvat sarvataH nirNayena na prajAnAti, buddhiH sA pArtha, rAjasI || adharmaM dharmamiti yA manyate tamasAvR^itA | sarvArthAnviparItAMshcha buddhiH sA pArtha tAmasI || 18\-32|| adharmaM pratiShiddhaM dharmaM vihitaM iti yA manyate jAnAti tamasA AvR^itA satI, sarvArthAn sarvAneva j~neyapadArthAn viparItAMshcha viparItAneva vijAnAti, buddhiH sA pArtha, tAmasI || dhR^ityA yayA dhArayate manaHprANendriyakriyAH | yogenAvyabhichAriNyA dhR^itiH sA pArtha sAttvikI || 18\-33|| dhR^ityA yayA \- avyabhichAriNyA iti vyavahitena saMbandhaH, dhArayate; kim? manaHprANendriyakriyAH manashcha prANAshcha indriyANi cha manaHprANendriyANi, teShAM kriyAH cheShTAH, tAH uchChAstramArgapravR^itteH dhArayate dhArayati \- dhR^ityA hi dhAryamANAH uchChAstramArgaviShayAH na bhavanti \- yogena samAdhinA, avyabhichAriNyA, nityasamAdhyanugatayA ityarthaH | etat uktaM bhavati \- avyabhichAriNyA dhR^ityA manaHprANendriyakriyAH dhAryamANAH yogena dhArayatIti | yA evaMlakShaNA dhR^itiH, sA pArtha, sAttvikI || yayA tu dharmakAmArthAndhR^ityA dhArayate.arjuna | prasa~Ngena phalAkA~NkShI dhR^itiH sA pArtha rAjasI || 18\-34|| yayA tu dharmakAmArthAn dharmashcha kAmashcha arthashcha dharmakAmArthAH tAn dharmakAmArthAn dhR^ityA yayA dhArayate manasi nityameva kartavyarUpAn avadhArayati he arjuna, prasa~Ngena yasya yasya dharmAdeH dhAraNaprasa~NgaH tena tena prasa~Ngena phalAkA~NkShI cha bhavati yaH puruShaH, tasya dhR^itiH yA, sA pArtha, rAjasI || yayA svapnaM bhayaM shokaM viShAdaM madameva cha | na vimu~nchati durmedhA dhR^itiH sA tAmasI matA || 18\-35|| yayA svapnaM nidrAM bhayaM trAsaM shokaM viShAdaM viShaNNatAM madaM viShayasevAM AtmanaH bahumanyamAnaH matta iva madaM eva cha manasi nityameva kartavyarUpatayA kurvan na vimu~nchati dhArayatyeva durmedhAH kutsitamedhAH puruShaH yaH, tasya dhR^itiH yA, sA tAmasI matA || guNabhedena kriyANAM kArakANAM cha trividho bhedaH uktaH | atha idAnIM phalasya sukhasya trividho bhedaH uchyate \- sukhaM tvidAnIM trividhaM shR^iNu me bharatarShabha | abhyAsAdramate yatra duHkhAntaM cha nigachChati || 18\-36|| sukhaM tu idAnIM trividhaM shR^iNu, samAdhAnaM kuru ityetat, me mama bharatarShabha | abhyAsAt parichayAt AvR^itteH ramate ratiM pratipadyate yatra yasmin sukhAnubhave duHkhAntaM cha duHkhAvasAnaM duHkhopashamaM cha nigachChati nishchayena prApnoti || yattadagre viShamiva pariNAme.amR^itopamam | tatsukhaM sAttvikaM proktamAtmabuddhiprasAdajam || 18\-37|| yat tat sukhaM agre pUrvaM prathamasaMnipAte j~nAnavairAgyadhyAnasamAdhyArambhe atyantAyAsapUrvakatvAt viShamiva duHkhAtmakaM bhavati, pariNAme j~nAnavairAgyAdiparipAkajaM sukham amR^itopamam, tat sukhaM sAttvikaM proktaM vidvadbhiH, AtmanaH buddhiH AtmabuddhiH, AtmabuddheH prasAdaH nairmalyaM salilasya iva svachChatA, tataH jAtaM AtmabuddhiprasAdajam | AtmaviShayA vA AtmAvalambanA vA buddhiH AtmabuddhiH, tatprasAdaprakarShAdvA jAtamityetat | tasmAt sAttvikaM tat || viShayendriyasaMyogAdyattadagre.amR^itopamam | pariNAme viShamiva tatsukhaM rAjasaM smR^itam || 18\-38|| viShayendriyasaMyogAt jAyate yat sukhaM tat sukham agre prathamakShaNe amR^itopamaM amR^itasamam, pariNAme viShamiva, balavIryarUpapraj~nAmedhAdhanotsAhahAnihetutvAt adharmatajjanitanarakAdihetutvAchcha pariNAme tadupabhogapariNAmAnte viShamiva, tat sukhaM rAjasaM smR^itam || yadagre chAnubandhe cha sukhaM mohanamAtmanaH | nidrAlasyapramAdotthaM tattAmasamudAhR^itam || 18\-39|| yat agre cha anubandhe cha avasAnottarakAle cha sukhaM mohanaM mohakaram AtmanaH nidrAlasyapramAdotthaM nidrA cha AlasyaM cha pramAdashcha tebhyaH samuttiShThatIti nidrAlasyapramAdottham, tat tAmasaM udAhR^itam || atha idAnIM prakaraNopasaMhArArthaH shlokaH Arabhyate \- na tadasti pR^ithivyAM vA divi deveShu vA punaH | sattvaM prakR^itijairmuktaM yadebhiH syAttribhirguNaiH || 18\-40|| na tat asti tat nAsti pR^ithivyAM vA manuShyAdiShu sattvaM prANijAtam anyadvA aprANi, divi deveShu vA punaH sattvam, prakR^itijaiH prakR^ititaH jAtaiH ebhiH tribhiH guNaiH sattvAdibhiH muktaM parityaktaM yat syAt, na tat asti iti pUrveNa saMbandhaH || sarvaH saMsAraH kriyAkArakaphalalakShaNaH sattvarajastamoguNAtmakaH avidyAparikalpitaH samUlaH anarthaH uktaH, vR^ikSharUpakalpanayA cha \ldq{}UrdhvamUlam\rdq{} (bha\. gI\. 15\-1)ityAdinA, \ldq{}taM cha asa~NgashastreNa dR^iDhena chChittvA tataH padaM tatparimArgitavyam\rdq{} (bha\. gI\. 15\-3), (bha\. gI\. 15\-4) iti cha uktam | tatra cha sarvasya triguNAtmakatvAt saMsArakAraNanivR^ittyanupapattau prAptAyAm, yathA tannivR^ittiH syAt tathA vaktavyam, sarvashcha gItAshAstrArthaH upasaMhartavyaH, etAvAneva cha sarvavedasmR^ityarthaH puruShArtham ichChadbhiH anuShTheyaH ityevamarthaM \ldq{}brAhmaNakShatriyavishAm\rdq{} ityAdiH Arabhyate \- brAhmaNakShatriyavishAM shUdrANAM cha paraMtapa | karmANi pravibhaktAni svabhAvaprabhavairguNaiH || 18\-41|| brAhmaNAshcha kShatriyAshcha vishashcha brAhmaNakShatriyavishaH, teShAM brAhmaNakShatriyavishAM shUdrANAM cha \- shUdrANAM asamAsakaraNam ekajAtitve sati vedAnadhikArAt \- he paraMtapa, karmANi pravibhaktAni itaretaravibhAgena vyavasthApitAni | kena? svabhAvaprabhavaiH guNaiH, svabhAvaH Ishvarasya prakR^itiH triguNAtmikA mAyA sA prabhavaH yeShAM guNAnAM te svabhAvaprabhavAH, taiH, shamAdIni karmANi pravibhaktAni brAhmaNAdInAm | athavA brAhmaNasvabhAvasya sattvaguNaH prabhavaH kAraNam, tathA kShatriyasvabhAvasya sattvopasarjanaM rajaH prabhavaH, vaishyasvabhAvasya tama_upasarjanaM rajaH prabhavaH, shUdrasvabhAvasya raja_upasarjanaM tamaH prabhavaH, prashAntyaishvaryehAmUDhatAsvabhAvadarshanAt chaturNAm | athavA, janmAntarakR^itasaMskAraH prANinAM vartamAnajanmani svakAryAbhimukhatvena abhivyaktaH svabhAvaH, saH prabhavo yeShAM guNAnAM te svabhAvaprabhavAH guNAH; guNaprAdurbhAvasya niShkAraNatvAnupapatteH | \ldq{}svabhAvaH kAraNam\rdq{} iti cha kAraNavisheShopAdAnam | evaM svabhAvaprabhavaiH prakR^itibhavaiH sattvarajastamobhiH guNaiH svakAryAnurUpeNa shamAdIni karmANi pravibhaktAni || nanu shAstrapravibhaktAni shAstreNa vihitAni brAhmaNAdInAM shamAdIni karmANi; kathaM uchyate sattvAdiguNapravibhaktAni iti? naiSha doShaH; shAstreNApi brAhmaNAdInAM sattvAdiguNavisheShApekShayaiva shamAdIni karmANi pravibhaktAni, na guNAnapekShayA, iti shAstrapravibhaktAnyapi karmANi guNapravibhaktAni iti uchyate || kAni punaH tAni karmANi iti, uchyate \- shamo damastapaH shauchaM kShAntirArjavameva cha | j~nAnaM vij~nAnamAstikyaM brahmakarma svabhAvajam || 18\-42|| shamaH damashcha yathAvyAkhyAtArthau, tapaH yathoktaM shArIrAdi, shauchaM vyAkhyAtam, kShAntiH kShamA, ArjavaM R^ijutA eva cha j~nAnaM vij~nAnam, AstikyaM AstikabhAvaH shraddadhAnatA AgamArtheShu, brahmakarma brAhmaNajAteH karma svabhAvajaM \- yat uktaM svabhAvaprabhavairguNaiH pravibhaktAni iti tadevoktaM svabhAvajaM iti || shauryaM tejo dhR^itirdAkShyaM yuddhe chApyapalAyanam | dAnamIshvarabhAvashcha kShAtraM karma svabhAvajam || 18\-43|| shauryaM shUrasya bhAvaH, tejaH prAgalbhyam, dhR^itiH dhAraNam, sarvAvasthAsu anavasAdaH bhavati yayA dhR^ityA uttambhitasya, dAkShyaM dakShasya bhAvaH, sahasA pratyutpanneShu kAryeShu avyAmohena pravR^ittiH, yuddhe chApi apalAyanaM aparA~NmukhIbhAvaH shatrubhyaH, dAnaM deyadravyeShu muktahastatA, IshvarabhAvashcha Ishvarasya bhAvaH, prabhushaktiprakaTIkaraNaM IshitavyAn prati, kShAtraM karma kShatriyajAteH vihitaM karma kShAtraM karma svabhAvajam || kR^iShigaurakShyavANijyaM vaishyakarma svabhAvajam | paricharyAtmakaM karma shUdrasyApi svabhAvajam || 18\-44|| kR^iShigaurakShyavANijyaM kR^iShishcha gaurakShyaM cha vANijyaM cha kR^iShigaurakShyavANijyam, kR^iShiH bhUmeH vilekhanam, gaurakShyaM gAH rakShatIti gorakShaH tasya bhAvaH gaurakShyam, pAshupAlyaM ityarthaH, vANijyaM vaNikkarma krayavikrayAdilakShaNaM vaishyakarma vaishyajAteH karma vaishyakarma svabhAvajam | paricharyAtmakaM shushrUShAsvabhAvaM karma shUdrasyApi svabhAvajam || eteShAM jAtivihitAnAM karmaNAM samyaganuShThitAnAM svargaprAptiH phalaM svabhAvataH, \rdq{}varNA AshramAshcha svakarmaniShThAH pretya karmaphalamanubhUya tataH sheSheNa vishiShTadeshajAtikuladharmAyuHshrutavR^ittavittasukhamedhaso janma pratipadyante\rdq{} (gau\. dha\. 2\-2\-29), (mai\. gau\. dha\. 11\-31) ityAdismR^itibhyaH; purANe cha varNinAM AshramiNAM cha lokaphalabhedavisheShasmaraNAt | kAraNAntarAttu idaM vakShyamANaM phalaM \- sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH | svakarmanirataH siddhiM yathA vindati tachChR^iNu || 18\-45|| sve sve yathoktalakShaNabhede karmaNi abhirataH tatparaH saMsiddhiM svakarmAnuShThAnAt ashuddhikShaye sati kAryendriyANAM j~nAnaniShThAyogyatAlakShaNAM saMsiddhiM labhate prApnoti naraH adhikR^itaH puruShaH; kiM svakarmAnuShThAnata eva sAkShAt saMsiddhiH? na; kathaM tarhi? svakarmanirataH siddhiM yathA yena prakAreNa vindati, tat shR^iNu || yataH pravR^ittirbhUtAnAM yena sarvamidaM tatam | svakarmaNA tamabhyarchya siddhiM vindati mAnavaH || 18\-46|| yataH yasmAt pravR^ittiH utpattiH cheShTA vA yasmAt antaryAmiNaH IshvarAt bhUtAnAM prANinAM syAt, yena IshvareNa sarvaM idaM tataM jagat vyAptam svakarmaNA pUrvoktena prativarNaM taM IshvaraM abhyarchya pUjayitvA ArAdhya kevalaM j~nAnaniShThAyogyatAlakShaNAM siddhiM vindati mAnavaH manuShyaH || yataH evam, ataH \- shreyAnsvadharmo viguNaH paradharmAtsvanuShThitAt | svabhAvaniyataM karma kurvannApnoti kilbiSham || 18\-47|| shreyAn prashasyataraH svo dharmaH svadharmaH, viguNo.api iti apishabdo draShTavyaH, paradharmAt | svabhAvaniyataM svabhAvena niyatam, yaduktaM svabhAvajamiti, tadevoktaM svabhAvaniyataM iti; yathA viShajAtasya kR^imeH viShaM na doShakaram, tathA svabhAvaniyataM karma kurvan na Apnoti kilbiShaM pApam || svabhAvaniyataM karma kurvANo viShajaH iva kR^imiH kilbiShaM na ApnotIti uktam; paradharmashcha bhayAvahaH iti, anAtmaj~nashcha \ldq{}na hi kashchitkShaNamapi akarmakR^ittiShThati\rdq{} (bha\. gI\. 3\-5) iti | ataH \- sahajaM karma kaunteya sadoShamapi na tyajet | sarvArambhA hi doSheNa dhUmenAgnirivAvR^itAH || 18\-48|| sahajaM saha janmanaiva utpannam | kiM tat? karma kaunteya sadoShamapi triguNAtmakatvAt na tyajet | sarvArambhAH Arabhyanta iti ArambhAH, sarvakarmANi ityetat; prakaraNAt ye kechit ArambhAH svadharmAH paradharmAshcha, te sarve hi yasmAt \- triguNAtmakatvaM atra hetuH \- triguNAtmakatvAt doSheNa dhUmena sahajena agniriva, AvR^itAH | sahajasya karmaNaH svadharmAkhyasya parityAgena paradharmAnuShThAne.api doShAt naiva muchyate; bhayAvahashcha paradharmaH | na cha shakyate asheShataH tyaktuM aj~nena karma yataH, tasmAt na tyajet ityarthaH || kiM asheShataH tyaktuM ashakyaM karma iti na tyajet? kiM vA sahajasya karmaNaH tyAge doSho bhavatIti? kiM cha ataH? yadi tAvat asheShataH tyaktuM ashakyaM iti na tyAjyaM sahajaM karma, evaM tarhi asheShataH tyAge guNa eva syAditi siddhaM bhavati | satyaM evam; asheShataH tyAga eva na upapadyate iti chet, kiM nityaprachalitAtmakaH puruShaH, yathA sAMkhyAnAM guNAH? kiM vA kriyaiva kArakam, yathA bauddhAnAM skandhAH kShaNapradhvaMsinaH? ubhayathApi karmaNaH asheShataH tyAgaH na saMbhavati | atha tR^itIyo.api pakShaH \- yadA karoti tadA sakriyaM vastu | yadA na karoti, tadA niShkriyaM tadeva | tatra evaM sati shakyaM karma asheShataH tyaktum | ayaM tu asmin tR^itIye pakShe visheShaH \- na nityaprachalitaM vastu, nApi kriyaiva kArakam | kiM tarhi? vyavasthite dravye avidyamAnA kriyA utpadyate, vidyamAnA cha vinashyati | shuddhaM tat dravyaM shaktimat avatiShThate | iti evaM AhuH kANAdAH | tadeva cha kArakaM iti | asmin pakShe ko doShaH iti | ayameva tu doShaH \- yatastu abhAgavataM mataM idam | kathaM j~nAyate? yataH Aha bhagavAn \ldq{}nAsato vidyate bhAvaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-16) ityAdi | kANAdAnAM hi asataH bhAvaH, satashcha abhAvaH, iti idaM mataM abhAgavatam | abhAgavatamapi nyAyavachchet ko doShaH iti chet, uchyate \- doShavattu idam, sarvapramANavirodhAt | katham? yadi tAvat dvyaNukAdi dravyaM prAk utpatteH atyantameva asat, utpannaM cha sthitaM kaMchit kAlaM punaH atyantameva asattvaM Apadyate, tathA cha sati asadeva sat jAyate, sadeva asattvaM Apadyate, abhAvaH bhAvo bhavati, bhAvashcha abhAvo bhavati; tatra abhAvaH jAyamAnaH prAk utpatteH shashaviShANakalpaH samavAyyasamavAyinimittAkhyaM kAraNaM apekShya jAyate iti | na cha evaM abhAvaH utpadyate, kAraNaM cha apekShate iti shakyaM vaktum, asatAM shashaviShANAdInAM adarshanAt | bhAvAtmakAshchet ghaTAdayaH utpadyamAnAH, kiMchit abhivyaktimAtre kAraNaM apekShya utpadyante iti shakyaM pratipattum | kiMcha, asatashcha satashcha sadbhAve asadbhAve na kvachit pramANaprameyavyavahAreShu vishvAsaH kasyachit syAt, \ldq{}sat sadeva asat asadeva\rdq{} iti nishchayAnupapatteH || kiMcha, utpadyate iti dvyaNukAdeH dravyasya svakAraNasattAsaMbandhaM AhuH | prAk utpatteshcha asat, pashchAt kAraNavyApAraM apekShya svakAraNaiH paramANubhiH sattayA cha samavAyalakShaNena saMbandhena saMbadhyate | saMbaddhaM sat kAraNasamavetaM sat bhavati | tatra vaktavyaM kathaM asataH svaM kAraNaM bhavet saMbandho vA kenachit syAt? na hi vandhyAputrasya svaM kAraNaM saMbandho vA kenachit pramANataH kalpayituM shakyate || nanu naivaM vaisheShikaiH abhAvasya saMbandhaH kalpyate | dvyaNukAdInAM hi dravyANAM svakAraNasamavAyalakShaNaH saMbandhaH satAmeva uchyate iti | na; saMbandhAt prAk sattvAnabhyupagamAt | na hi vaisheShikaiH kulAladaNDachakrAdivyApArAt prAk ghaTAdInAM astitvaM iShyate | na cha mR^ida eva ghaTAdyAkAraprAptiM ichChanti | tatashcha asata eva saMbandhaH pArisheShyAt iShTo bhavati || nanu asato.api samavAyalakShaNaH saMbandhaH na viruddhaH | na; vandhyAputrAdInAM adarshanAt | ghaTAdereva prAgabhAvasya svakAraNasaMbandho bhavati na vandhyAputrAdeH, abhAvasya tulyatve.api iti visheShaH abhAvasya vaktavyaH | ekasya abhAvaH, dvayoH abhAvaH, sarvasya abhAvaH, prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvaH, itaretarAbhAvaH, atyantAbhAvaH iti lakShaNato na kenachit visheSho darshayituM shakyaH | asati cha visheShe ghaTasya prAgabhAvaH eva kulAlAdibhiH ghaTabhAvaM Apadyate saMbadhyate cha bhAvena kapAlAkhyena, saMbaddhashcha sarvavyavahArayogyashcha bhavati, na tu ghaTasyaiva pradhvaMsAbhAvaH abhAvatve satyapi, iti pradhvaMsAdyabhAvAnAM na kvachit vyavahArayogyatvam, prAgabhAvasyaiva dvyaNukAdidravyAkhyasya utpattyAdivyavahArArhatvaM ityetat ahama~njasam; abhAvatvAvisheShAt atyantapradhvaMsAbhAvayoriva || nanu naiva asmAbhiH prAgabhAvasya bhAvApattiH uchyate | bhAvasyaiva tarhi bhAvApattiH; yathA ghaTasya ghaTApattiH, paTasya vA paTApattiH | etadapi abhAvasya bhAvApattivadeva pramANaviruddham | sAMkhyasyApi yaH pariNAmapakShaH so.api apUrvadharmotpattivinAshA~NgIkaraNAt vaisheShikapakShAt na vishiShyate | abhivyaktitirobhAvA~NgIkaraNe.api abhivyaktitirobhAvayoH vidyamAnatvAvidyamAnatvanirUpaNe pUrvavadeva pramANavirodhaH | etena kAraNasyaiva saMsthAnaM utpattyAdi ityetadapi pratyuktam || pArisheShyAt sat ekameva vastu avidyayA utpattivinAshAdidharmaiH anekadhA naTavat vikalpyate iti | idaM bhAgavataM mataM uktaM \ldq{}nAsato vidyate bhAvaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-16) ityasmin shloke, satpratyayasya avyabhichArAt, vyabhichArAchcha itareShAmiti || kathaM tarhi AtmanaH avikriyatve asheShataH karmaNaH tyAgaH na upapadyate iti? yadi vastubhUtAH guNAH, yadi vA avidyAkalpitAH, taddharmaH karma, tadA Atmani avidyAdhyAropitameva iti avidvAn \ldq{}na hi kashchit kShaNamapi asheShataH tyaktuM shaknoti\rdq{} (bha\. gI\. 3\-5) iti uktam | vidvAMstu punaH vidyayA avidyAyAM nivR^ittAyAM shaknotyeva asheShataH karma parityaktum, avidyAdhyAropitasya sheShAnupapatteH | na hi taimirikadR^iShTyA adhyAropitasya dvichandrAdeH timirApagame.api sheShaH avatiShThate | evaM cha sati idaM vachanaM upapannaM \ldq{}sarvakarmANi manasA\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) ityAdi, \ldq{}sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH\rdq{} (bha\. gI\. 18\-45) \ldq{}svakarmaNA tamabhyarchya siddhiM vindati mAnavaH\rdq{} (bha\. gI\. 18\-46) iti cha || yA karmajA siddhiH uktA j~nAnaniShThAyogyatAlakShaNA, tasyAH phalabhUtA naiShkarmyasiddhiH j~nAnaniShThAlakShaNA cha vaktavyeti shlokaH Arabhyate \- asaktabuddhiH sarvatra jitAtmA vigataspR^ihaH | naiShkarmyasiddhiM paramAM sa.nnyAsenAdhigachChati || 18\-49|| asaktabuddhiH asaktA sa~NgarahitA buddhiH antaHkaraNaM yasya saH asaktabuddhiH sarvatra putradArAdiShu AsaktinimitteShu, jitAtmA jitaH vashIkR^itaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH jitAtmA, vigataspR^ihaH vigatA spR^ihA tR^iShNA dehajIvitabhogeShu yasmAt saH vigataspR^ihaH, yaH evaMbhUtaH Atmaj~naH saH naiShkarmyasiddhiM nirgatAni karmANi yasmAt niShkriyabrahmAtmasaMbodhAt saH niShkarmA tasya bhAvaH naiShkarmyam, naiShkarmyaM cha tat siddhishcha sA naiShkarmyasiddhiH, niShkarmatvasya vA niShkriyAtmarUpAvasthAnalakShaNasya siddhiH niShpattiH, tAM naiShkarmyasiddhiM paramAM prakR^iShTAM karmajasiddhivilakShaNAM sadyomuktyavasthAnarUpAM sa.nnyAsena samyagdarshanena tatpUrvakeNa vA sarvakarmasa.nnyAsena, adhigachChati prApnoti | tathA cha uktaM \- \ldq{}sarvakarmANi manasA saMnyasya naiva kurvanna kArayannAste\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) iti || pUrvoktena svakarmAnuShThAnena IshvarAbhyarchanarUpeNa janitAM prAguktalakShaNAM siddhiM prAptasya utpannAtmavivekaj~nAnasya kevalAtmaj~nAnaniShThArUpA naiShkarmyalakShaNA siddhiH yena krameNa bhavati, tat vaktavyamiti Aha \- siddhiM prApto yathA brahma tathApnoti nibodha me | samAsenaiva kaunteya niShThA j~nAnasya yA parA || 18\-50|| siddhiM prAptaH svakarmaNA IshvaraM samabhyarchya tatprasAdajAM kAyendriyANAM j~nAnaniShThAyogyatAlakShaNAM siddhiM prAptaH \- siddhiM prAptaH iti tadanuvAdaH uttarArthaH | kiM tat uttaram, yadarthaH anuvAdaH iti, uchyate \- yathA yena prakAreNa j~nAnaniShThArUpeNa brahma paramAtmAnaM Apnoti, tathA taM prakAraM j~nAnaniShThAprAptikramaM me mama vachanAt nibodha tvaM nishchayena avadhAraya ityetat | kiM vistareNa? na iti Aha \- samAsenaiva saMkShepeNaiva he kaunteya, yathA brahma prApnoti tathA nibodheti | anena yA pratij~nAtA brahmaprAptiH, tAM idaMtayA darshayituM Aha \- \ldq{}niShThA j~nAnasya yA parA\rdq{} iti | niShThA paryavasAnaM parisamAptiH ityetat | kasya? brahmaj~nAnasya yA parA | kIdR^ishI sA? yAdR^ishaM Atmaj~nAnam | kIdR^ik tat? yAdR^ishaH AtmA | kIdR^ishaH saH? yAdR^isho bhagavatA uktaH, upaniShadvAkyaishcha nyAyatashcha || nanu viShayAkAraM j~nAnam | na j~nAnaviShayaH, nApi AkAravAn AtmA iShyate kvachit | nanu \ldq{}AdityavarNam\rdq{} (shve\. u\. 3\-8) \ldq{}bhArUpaH\rdq{} (ChA\. u\. 3\-14\-2) \ldq{}svayaMjyotiH\rdq{} (bR^i\. u\. 4\-3\-9) iti AkAravattvam AtmanaH shrUyate | na; tamorUpatvapratiShedhArthatvAt teShAM vAkyAnAM \- dravyaguNAdyAkArapratiShedhe AtmanaH tamorUpatve prApte tatpratiShedhArthAni\ldq{}AdityavarNam\rdq{} (shve\. u\. 3\-8) ityAdIni vAkyAni | \ldq{}arUpam\rdq{} (ka\. u\. 1\-3\-15) iti cha visheShataH rUpapratiShedhAt | aviShayatvAchcha \- \ldq{}na saMdR^ishe tiShThati rUpamasya na chakShuShA pashyati kashchanainam\rdq{} (shve\. u\. 4\-20) \ldq{}ashabdamasparsham\rdq{} (ka\. u\. 1\-3\-15) ityAdeH | tasmAt AtmAkAraM j~nAnaM iti anupapannam || kathaM tarhi AtmanaH j~nAnam? sarvaM hi yadviShayaM yat j~nAnam, tat tadAkAraM bhavati | nirAkArashcha AtmA ityuktam | j~nAnAtmanoshcha ubhayoH nirAkAratve kathaM tadbhAvanAniShThA iti? na; atyantanirmalatvAtisvachChatvAtisUkShmatvopapatteH AtmanaH | buddheshcha Atmavat nairmalyAdyupapatteH AtmachaitanyAkArAbhAsatvopapattiH | buddhyAbhAsaM manaH, tadAbhAsAni indriyANi, indriyAbhAsashcha dehaH | ataH laukikaiH dehamAtre eva AtmadR^iShTiH kriyate || dehachaitanyavAdinashcha lokAyatikAH \ldq{}chaitanyavishiShTaH kAyaH puruShaH\rdq{} ityAhuH | tathA anye indriyachaitanyavAdinaH, anye manashchaitanyavAdinaH, anye buddhichaitanyavAdinaH | tato.api AntaraM avyaktaM avyAkR^itAkhyaM avidyAvasthaM Atmatvena pratipannAH kechit | sarvatra buddhyAdidehAnte AtmachaitanyAbhAsatA AtmabhrAntikAraNaM ityatashcha AtmaviShayaM j~nAnaM na vidhAtavyam | kiM tarhi? nAmarUpAdyanAtmAdhyAropaNanivR^ittireva kAryA, Atmachaitanyavij~nAnaM kAryam, avidyAdhyAropitasarvapadArthAkAraiH avishiShTatayA dR^ishyamAnatvAt iti | ata eva hi vij~nAnavAdino bauddhAH vij~nAnavyatirekeNa vastveva nAstIti pratipannAH, pramANAntaranirapekShatAM cha svasaMviditatvAbhyupagamena | tasmAt avidyAdhyAropitanirAkaraNamAtraM brahmaNi kartavyam, na tu brahmavij~nAne yatnaH, atyantaprasiddhatvAt | avidyAkalpitanAmarUpavisheShAkArApahR^itabuddhInAM atyantaprasiddhaM suvij~neyaM AsannataraM AtmabhUtamapi, aprasiddhaM durvij~neyaM atidUram anyadiva cha pratibhAti avivekinAm | bAhyAkAranivR^ittabuddhInAM tu labdhagurvAtmaprasAdAnAM na ataH paraM sukhaM suprasiddhaM suvij~neyaM svAsannataram asti | tathA choktaM \- \ldq{}pratyakShAvagamaM dharmyam\rdq{} (bha\. gI\. 9\-2) ityAdi || kechittu paNDitaMmanyAH \ldq{}nirAkAratvAt Atmavastu na upaiti buddhiH | ataH duHsAdhyA samyagj~nAnaniShThA\rdq{} ityAhuH satyam; evaM gurusaMpradAyarahitAnAM ashrutavedAntAnAm atyantabahirviShayAsaktabuddhInAM samyakpramANeShu akR^itashramANAm | tadviparItAnAM tu laukikagrAhyagrAhakadvaitavastuni sadbuddhiH nitarAM duHsaMpAdA, AtmachaitanyavyatirekeNa vastvantarasya anupalabdheH, yathA cha \ldq{}etat evameva, na anyathA\rdq{} iti avochAma; uktaM cha bhagavatA \ldq{}yasyAM jAgrati bhUtAni sA nishA pashyato muneH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-69) iti | tasmAt bAhyAkArabhedabuddhinivR^ittireva AtmasvarUpAvalambanakAraNam | na hi AtmA nAma kasyachit kadAchit aprasiddhaH prApyaH heyaH upAdeyo vA; aprasiddhe hi tasmin Atmani svArthAH sarvAH pravR^ittayaH vyarthAH prasajyeran | na cha dehAdyachetanArthatvaM shakyaM kalpayitum | na cha sukhArthaM sukham, duHkhArthaM duHkham | AtmAvagatyavasAnArthatvAchcha sarvavyavahArasya | tasmAt yathA svadehasya parichChedAya na pramANAntarApekShA, tato.api AtmanaH antaratamatvAt tadavagatiM prati na pramANAntarApekShA; iti Atmaj~nAnaniShThA vivekinAM suprasiddhA iti siddham || yeShAmapi nirAkAraM j~nAnaM apratyakSham, teShAmapi j~nAnavashenaiva j~neyAvagatiriti j~nAnaM atyantaprasiddhaM sukhAdivadeva iti abhyupagantavyam | jij~nAsAnupapatteshcha \- aprasiddhaM chet j~nAnam, j~neyavat jij~nAsyeta | yathA j~neyaM ghaTAdilakShaNaM j~nAnena j~nAtA vyAptuM ichChati, tathA j~nAnamapi j~nAnAntareNa j~nAtavyaM Aptum ichChet | na etat asti | ataH atyantaprasiddhaM j~nAnam, j~nAtApi ata eva prasiddhaH iti | tasmAt j~nAne yatno na kartavyaH, kiM tu anAtmani AtmabuddhinivR^ittAveva | tasmAt j~nAnaniShThA susaMpAdyA || sA iyaM j~nAnasya parA niShThA uchyate, kathaM kAryA iti \- buddhyA vishuddhayA yukto dhR^ityAtmAnaM niyamya cha | shabdAdInviShayAMstyaktvA rAgadveShau vyudasya cha || 18\-51|| buddhyA adhyavasAyalakShaNayA vishuddhayA mAyArahitayA yuktaH saMpannaH, dhR^ityA dhairyeNa AtmAnaM kAryakaraNasaMghAtaM niyamya cha niyamanaM kR^itvA vashIkR^itya, shabdAdIn shabdaH AdiH yeShAM tAn viShayAn tyaktvA, sAmarthyAt sharIrasthitimAtrahetubhUtAn kevalAn muktvA tataH adhikAn sukhArthAn tyaktvA ityarthaH, sharIrasthityarthatvena prApteShu rAgadveShau vyudasya cha parityajya cha || tataH \- viviktasevI laghvAshI yatavAkkAyamAnasaH | dhyAnayogaparo nityaM vairAgyaM samupAshritaH || 18\-52|| viviktasevI araNyanadIpulinagiriguhAdIn viviktAn deshAn sevituM shIlaM asya iti viviktasevI, laghvAshI laghvashanashIlaH \- viviktasevAlaghvashanayoH nidrAdidoShanivartakatvena chittaprasAdahetutvAt grahaNam; yatavAkkAyamAnasaH vAk cha kAyashcha mAnasaM cha yatAni saMyatAni yasya j~nAnaniShThasya saH j~nAnaniShThaH yatiH yatavAkkAyamAnasaH syAt | evaM uparatasarvakaraNaH san dhyAnayogaparaH dhyAnaM AtmasvarUpachintanam, yogaH AtmaviShaye ekAgrIkaraNaM tau paratvena kartavyau yasya saH dhyAnayogaparaH nityaM nityagrahaNaM mantrajapAdyanyakartavyAbhAvapradarshanArtham, vairAgyaM virAgasya bhAvaH dR^iShTAdR^iShTeShu viShayeShu vaitR^iShNyaM samupAshritaH samyak upAshritaH nityameva ityarthaH || kiMcha \- ahaMkAraM balaM darpaM kAmaM krodhaM parigraham | vimuchya nirmamaH shAnto brahmabhUyAya kalpate || 18\-53|| ahaMkAraM ahaMkaraNaM ahaMkAraH dehAdiShu tam, balaM sAmarthyaM kAmarAgasaMyuktaM \- na itarat sharIrAdisAmarthyaM svAbhAvikatvena tattyAgasya ashakyatvAt \- darpaM darpo nAma harShAnantarabhAvI dharmAtikramahetuH \rdq{}hR^iShTo dR^ipyati dR^ipto dharmamatikrAmati\rdq{} (A\. dha\. sU\. 1\-13\-4) iti smaraNAt; taM cha, kAmaM ichChAM krodhaM dveShaM parigrahaM indriyamanogatadoShaparityAge.api sharIradhAraNaprasa~Ngena dharmAnuShThAnanimittena vA bAhyaH parigrahaH prAptaH, taM cha vimuchya parityajya, paramahaMsaparivrAjako bhUtvA, dehajIvanamAtre.api nirgatamamabhAvaH nirmamaH, ata eva shAntaH uparataH, yaH saMhR^itaharShAyAsaH yatiH j~nAnaniShThaH brahmabhUyAya brahmabhavanAya kalpate samartho bhavati || anena krameNa \- brahmabhUtaH prasannAtmA na shochati na kA~NkShati | samaH sarveShu bhUteShu madbhaktiM labhate parAm || 18\-54|| brahmabhUtaH brahmaprAptaH prasannAtmA labdhAdhyAtmaprasAdasvabhAvaH na shochati, kiMchit arthavaikalyaM AtmanaH vaiguNyaM vA uddishya na shochati na saMtapyate; na kA~NkShati, na hi aprAptaviShayAkA~NkShA brahmavidaH upapadyate; ataH brahmabhUtasya ayaM svabhAvaH anUdyate \- na shochati na kA~NkShati iti | \ldq{}na hR^iShyati\rdq{} iti vA pAThAntaram | samaH sarveShu bhUteShu, Atmaupamyena sarvabhUteShu sukhaM duHkhaM vA samameva pashyati ityarthaH | na AtmasamadarshanaM iha, tasya vakShyamANatvAt \ldq{}bhaktyA mAmabhijAnAti\rdq{} (bha\. gI\. 18\-55) iti | evaMbhUtaH j~nAnaniShThaH, madbhaktiM mayi parameshvare bhaktiM bhajanaM parAm uttamAM j~nAnalakShaNAM chaturthIM labhate,\ldq{}chaturvidhA bhajante mAm\rdq{} (bha\. gI\. 7\-16) iti hi uktam || tataH j~nAnalakShaNayA \- bhaktyA mAmabhijAnAti yAvAnyashchAsmi tattvataH | tato mAM tattvato j~nAtvA vishate tadanantaram || 18\-55|| bhaktyA mAM abhijAnAti yAvAn ahaM upAdhikR^itavistarabhedaH, yashcha ahaM asmi vidhvastasarvopAdhibhedaH uttamaH puruShaH AkAshakalpaH, taM mAM advaitaM chaitanyamAtraikarasaM ajaraM abhayaM anidhanaM tattvataH abhijAnAti | tataH mAM evaM tattvataH j~nAtvA vishate tadanantaraM mAmeva j~nAnAnantaram | nAtra j~nAnapraveshakriye bhinne vivakShite \ldq{}j~nAtvA vishate tadanantaram\rdq{} iti | kiM tarhi? phalAntarAbhAvAt j~nAnamAtrameva, \ldq{}kShetraj~naM chApi mAM viddhi\rdq{} (bha\. gI\. 13\-2) iti uktatvAt || nanu viruddhaM idaM uktaM \ldq{}j~nAnasya yA parA niShThA tayA mAm abhijAnAti\rdq{} iti | kathaM viruddhaM iti chet, uchyate \- yadaiva yasmin viShaye j~nAnaM utpadyate j~nAtuH, tadaiva taM viShayaM abhijAnAti j~nAtA iti na j~nAnaniShThAM j~nAnavR^ittilakShaNAM apekShate iti; atashcha j~nAnena na abhijAnAti, j~nAnAvR^ittyA tu j~nAnaniShThayA abhijAnAtIti | naiSha doShaH; j~nAnasya svAtmotpattiparipAkahetuyuktasya pratipakShavihInasya yat AtmAnubhavanishchayAvasAnatvaM tasya niShThAshabdAbhilApAt | shAstrAchAryopadeshena j~nAnotpattihetuM sahakArikAraNaM buddhivishuddhatvAdi amAnitvAdiguNaM cha apekShya janitasya kShetraj~naparamAtmaikatvaj~nAnasya kartR^itvAdikArakabhedabuddhinibandhanasarvakarmasa.nnyAsasahitasya svAtmAnubhavanishchayarUpeNa yat avasthAnam, sA parA j~nAnaniShThA iti uchyate | sA iyaM j~nAnaniShThA ArtAdibhaktitrayApekShayA parA chaturthI bhaktiriti uktA | tayA parayA bhaktyA bhagavantaM tattvataH abhijAnAti, yadanantarameva IshvarakShetraj~nabhedabuddhiH asheShataH nivartate | ataH j~nAnaniShThAlakShaNayA bhaktyA mAM abhijAnAtIti vachanaM na virudhyate | atra cha sarvaM nivR^ittividhAyi shAstraM vedAntetihAsapurANasmR^itilakShaNaM nyAyaprasiddhaM arthavat bhavati \- \ldq{}viditvA \. \. \. vyutthAyAtha bhikShAcharyaM charanti\rdq{} (bR^i\. u\. 3\-5\-1) \rdq{}tasmAnnyAsameShAM tapasAmatiriktamAhuH\rdq{} (tai\. nA\. 79) \rdq{}nyAsa evAtyarechayat\rdq{} (tai\. nA\. 78) iti | \rdq{}sa.nnyAsaH karmaNAM nyAsaH\rdq{} \rdq{}vedAnimaM cha lokamamuM cha parityajya\rdq{} (A\. dha\. 2\-9\-13) \rdq{}tyaja dharmamadharmaM cha\rdq{} (mo\. dha\. 329\-40) ityAdi | iha cha pradarshitAni vAkyAni | na cha teShAM vAkyAnAM AnarthakyaM yuktam; na cha arthavAdatvam, svaprakaraNasthatvAt, pratyagAtmAvikriyasvarUpaniShThatvAchcha mokShasya | na hi pUrvasamudraM jigamiShoH prAtilomyena pratyaksamudrajigamiShuNA samAnamArgatvaM saMbhavati | pratyagAtmaviShayapratyayasaMtAnakaraNAbhiniveshashcha j~nAnaniShThA; sA cha pratyaksamudragamanavat karmaNA sahabhAvitvena virudhyate | parvatasarShapayoriva antaravAn virodhaH pramANavidAM nishchitaH | tasmAt sarvakarmasa.nnyAsenaiva j~nAnaniShThA kAryA iti siddham || svakarmaNA bhagavataH abhyarchanabhaktiyogasya siddhiprAptiH phalaM j~nAnaniShThAyogyatA, yannimittA j~nAnaniShThA mokShaphalAvasAnA | saH bhagavadbhaktiyogaH adhunA stUyate shAstrArthopAsaMhAraprakaraNe shAstrArthanishchayadArDhyAya \- sarvakarmANyapi sadA kurvANo madvyapAshrayaH | matprasAdAdavApnoti shAshvataM padamavyayam || 18\-56|| sarvakarmANyapi pratiShiddhAnyapi sadA kurvANaH anutiShThan madvyapAshrayaH ahaM vAsudevaH IshvaraH vyapAshrayo vyapAshrayaNaM yasya saH madvyapAshrayaH mayyarpitasarvabhAvaH ityarthaH | so.api matprasAdAt mama Ishvarasya prasAdAt avApnoti shAshvataM nityaM vaiShNavaM padam avyayam || yasmAt evaM \- chetasA sarvakarmANi mayi saMnyasya matparaH | buddhiyogamapAshritya machchittaH satataM bhava || 18\-57|| chetasA vivekabuddhyA sarvakarmANi dR^iShTAdR^iShTArthAni mayi Ishvare saMnyasya \ldq{}yat karoShi yadashnAsi\rdq{} (bha\. gI\. 9\-27) iti uktanyAyena, matparaH ahaM vAsudevaH paro yasya tava saH tvaM matparaH san mayyarpitasarvAtmabhAvaH buddhiyogaM samAhitabuddhitvaM buddhiyogaH taM buddhiyogaM apAshritya apAshrayaH ananyasharaNatvaM machchittaH mayyeva chittaM yasya tava saH tvaM machchittaH satataM sarvadA bhava || machchittaH sarvadurgANi matprasAdAttariShyasi | atha chettvamahaMkArAnna shroShyasi vina~NkShyasi || 18\-58|| machchittaH sarvadurgANi sarvANi dustarANi saMsArahetujAtAni matprasAdAt tariShyasi atikramiShyasi | atha chet yadi tvaM maduktaM ahaMkArAt \ldq{}paNDitaH aham\rdq{} iti na shroShyasi na grahIShyasi, tataH tvaM vina~NkShyasi vinAshaM gamiShyasi || idaM cha tvayA na mantavyaM \ldq{}svatantraH aham, kimarthaM paroktaM kariShyAmi?\rdq{} iti \- yadyahaMkAramAshritya na yotsya iti manyase | mithyaiSha vyavasAyaste prakR^itistvAM niyokShyati || 18\-59|| yadi chet tvaM ahaMkAraM Ashritya na yotsye iti na yuddhaM kariShyAmi iti manyase chintayasi nishchayaM karoShi, mithyA eShaH vyavasAyaH nishchayaH te tava; yasmAt prakR^itiH kShatriyasvabhAvaH tvAM niyokShyati || yasmAchcha \- svabhAvajena kaunteya nibaddhaH svena karmaNA | kartuM nechChasi yanmohAtkariShyasyavasho.api tat || 18\-60|| svabhAvajena shauryAdinA yathoktena kaunteya nibaddhaH nishchayena baddhaH svena AtmIyena karmaNA kartuM na ichChasi yat karma, mohAt avivekataH kariShyasi avasho.api paravasha eva tat karma || yasmAt \- IshvaraH sarvabhUtAnAM hR^iddeshe.arjuna tiShThati | bhrAmayansarvabhUtAni yantrArUDhAni mAyayA || 18\-61|| IshvaraH IshanashIlaH nArAyaNaH sarvabhUtAnAM sarvaprANinAM hR^iddeshe hR^idayadeshe arjuna shuklAntarAtmasvabhAvaH vishuddhAntaHkaraNaH \- \rdq{}ahashcha kR^iShNamahararjunaM cha\rdq{} (R^i\. maM\. 6\-1\-9\-1) iti darshanAt \- tiShThati sthitiM labhate | teShu saH kathaM tiShThatIti, Aha \- bhrAmayan bhramaNaM kArayan sarvabhUtAni yantrArUDhAni yantrANi ArUDhAni adhiShThitAni iva \- iti ivashabdaH atra draShTavyaH \- yathA dArukR^itapuruShAdIni yantrArUDhAni | mAyayA chChadmanA bhrAmayan tiShThati iti saMbandhaH || tameva sharaNaM gachCha sarvabhAvena bhArata | tatprasAdAtparAM shAntiM sthAnaM prApsyasi shAshvatam || 18\-62|| tameva IshvaraM sharaNaM AshrayaM saMsArArtiharaNArthaM gachCha Ashraya sarvabhAvena sarvAtmanA he bhArata | tataH tatprasAdAt IshvarAnugrahAt parAM prakR^iShTAM shAntiM uparatiM sthAnaM cha mama viShNoH paramaM padaM prApsyasi shAshvataM nityam || iti te j~nAnamAkhyAtaM guhyAdguhyataraM mayA | vimR^ishyaitadasheSheNa yathechChasi tathA kuru || 18\-63|| iti etat te tubhyaM j~nAnaM AkhyAtaM kathitaM guhyAt gopyAt guhyataram atishayena guhyaM rahasyaM ityarthaH, mayA sarvaj~nena IshvareNa | vimR^ishya vimarshanaM AlochanaM kR^itvA etat yathoktaM shAstraM asheSheNa samastaM yathoktaM cha arthajAtaM yathA ichChasi tathA kuru || bhUyo.api mayA uchyamAnaM shR^iNu \- sarvaguhyatamaM bhUyaH shR^iNu me paramaM vachaH | iShTo.asi me dR^iDhamiti tato vakShyAmi te hitam || 18\-64|| sarvaguhyatamaM sarvebhyaH guhyebhyaH atyantaguhyatamaM atyantarahasyam, uktamapi asakR^it bhUyaH punaH shR^iNu me mama paramaM prakR^iShTaM vachaH vAkyam | na bhayAt nApi arthakAraNAdvA vakShyAmi; kiM tarhi? iShTaH priyaH asi me mama dR^iDhaM avyabhichAreNa iti kR^itvA tataH tena kAraNena vakShyAmi kathayiShyAmi te tava hitaM paramaM j~nAnaprAptisAdhanam, taddhi sarvahitAnAM hitatamam || kiM tat iti, Aha \- manmanA bhava madbhakto madyAjI mAM namaskuru | mAmevaiShyasi satyaM te pratijAne priyo.asi me || 18\-65|| manmanAH bhava machchittaH bhava | madbhaktaH bhava madbhajano bhava | madyAjI madyajanashIlo bhava | mAM namaskuru namaskAraM api mamaiva kuru | tatra evaM vartamAnaH vAsudeve eva samarpitasAdhyasAdhanaprayojanaH mAmeva eShyasi AgamiShyasi | satyaM te tava pratijAne, satyAM pratij~nAM karomi etasmin vastuni ityarthaH; yataH priyaH asi me | evaM bhagavataH satyapratij~natvaM buddhvA bhagavadbhakteH avashyaMbhAvi mokShaphalam avadhArya bhagavachCharaNaikaparAyaNaH bhavet iti vAkyArthaH || karmayoganiShThAyAH paramarahasyaM IshvarasharaNatAM upasaMhR^itya, atha idAnIM karmayoganiShThAphalaM samyagdarshanaM sarvavedAntasAravihitaM vaktavyamiti Aha \- sarvadharmAnparityajya mAmekaM sharaNaM vraja | ahaM tvA sarvapApebhyo mokShayiShyAmi mA shuchaH || 18\-66|| sarvadharmAn sarve cha te dharmAshcha sarvadharmAH tAn \- dharmashabdena atra adharmo.api gR^ihyate, naiShkarmyasya vivakShitatvAt,\ldq{}nAvirato dushcharitAt\rdq{} (ka\. u\. 1\-2\-24) \rdq{}tyaja dharmamadharmaM cha\rdq{} (mo\. dha\. 329\-40) ityAdishrutismR^itibhyaH \- sarvadharmAn parityajya saMnyasya sarvakarmANi ityetat | mAM ekaM sarvAtmAnaM samaM sarvabhUtasthitaM IshvaraM achyutaM garbhajanmajarAmaraNavarjitam \ldq{}ahameva\rdq{} ityevaM sharaNaM vraja, na mattaH anyat asti iti avadhAraya ityarthaH | ahaM tvA tvAM evaM nishchitabuddhiM sarvapApebhyaH sarvadharmAdharmabandhanarUpebhyaH mokShayiShyAmi svAtmabhAvaprakAshIkaraNena | uktaM cha\ldq{}nAshayAmyAtmabhAvastho j~nAnadIpena bhAsvatA\rdq{} (bha\. gI\. 10\-11) iti | ataH mA shuchaH shokaM mA kArShIH ityarthaH || asmingItAshAstre paramaniHshreyasasAdhanaM nishchitaM kiM j~nAnam, karma vA, Ahosvit ubhayam? iti | kutaH saMshayaH?\ldq{}yajj~nAtvAmR^itamashnute\rdq{} (bha\. gI\. 13\-12) \ldq{}tato mAM tattvato j~nAtvA vishate tadanantaram\rdq{} (bha\. gI\. 18\-55) ityAdIni vAkyAni kevalAjj~nAnAt niHshreyasaprAptiM darshayanti | \ldq{}karmaNyevAdhikAraste\rdq{} (bha\. gI\. 2\-47) \ldq{}kuru karmaiva\rdq{} (bha\. gI\. 4\-15) ityevamAdIni karmaNAmavashyakartavyatAM darshayanti | evaM j~nAnakarmaNoH kartavyatvopadeshAt samuchchitayorapi niHshreyasahetutvaM syAt iti bhavet saMshayaH kasyachit | kiM punaratra mImAMsAphalam? nanu etadeva \- eShAmanyatamasya paramaniHshreyasasAdhanatvAvadhAraNam; ataH vistIrNataraM mImAMsyam etat || Atmaj~nAnasya tu kevalasya niHshreyasahetutvam, bhedapratyayanivartakatvena kaivalyaphalAvasAyitvAt | kriyAkArakaphalabhedabuddhiH avidyayA Atmani nityapravR^ittA \- \ldq{}mama karma, ahaM kartAmuShmai phalAyedaM karma kariShyAmi\rdq{} iti iyaM avidyA anAdikAlapravR^ittA | asyA avidyAyAH nivartakaM \ldq{}ayamahamasmi kevalo.akartA akriyo.aphalaH; na matto.anyo.asti kashchit\rdq{} ityevaMrUpam AtmaviShayaM j~nAnaM utpadyamAnam, karmapravR^ittihetubhUtAyAH bhedabuddheH nivartakatvAt | tu\-shabdaH pakShavyAvR^ittyarthaH \- na kevalebhyaH karmabhyaH, na cha j~nAnakarmabhyAM samuchchitAbhyAM niHshreyasaprAptiH iti pakShadvayaM nivartayati | akAryatvAchcha niHshreyasya karmasAdhanatvAnupapattiH | na hi nityaM vastu karmaNA j~nAnena vA kriyate | kevalaM j~nAnamapi anarthakaM tarhi? na, avidyAnivartakatve sati dR^iShTakaivalyaphalAvasAnatvAt | avidyAtamonivartakasya j~nAnasya dR^iShTaM kaivalyaphalAvasAnatvam, rajjvAdiviShaye sarpAdyaj~nAnatamonivartakapradIpaprakAshaphalavat | vinivR^ittasarpAdivikalparajjukaivalyAvasAnaM hi prakAshaphalam; tathA j~nAnam | dR^iShTArthAnAM cha chChidikriyAgnimanthanAdInAM vyApR^itakartrAdikArakANAM dvaidhIbhAvAgnidarshanAdiphalAt anyaphale karmAntare vA vyApArAnupapattiH yathA, tathA dR^iShTArthAyAM j~nAnaniShThAkriyAyAM vyApR^itasya j~nAtrAdikArakasya AtmakaivalyaphalAt karmAntare pravR^ittiH anupapannA iti na j~nAnaniShThA karmasahitA upapadyate | bhujyagnihotrAdikriyAvatsyAt iti chet, na; kaivalyaphale j~nAne kriyAphalArthitvAnupapatteH | kaivalyaphale hi j~nAne prApte, sarvataHsaMplutodakaphale kUpataTAkAdikriyAphalArthitvAbhAvavat, phalAntare tatsAdhanabhUtAyAM vA kriyAyAM arthitvAnupapattiH | na hi rAjyaprAptiphale karmaNi vyApR^itasya kShetramAtraprAptiphale vyApAraH upapadyate, tadviShayaM vA arthitvam | tasmAt na karmaNo.asti niHshreyasasAdhanatvam | na cha j~nAnakarmaNoH samuchchitayoH | nApi j~nAnasya kaivalyaphalasya karmasAhAyyApekShA, avidyAnivartakatvena virodhAt | na hi tamaH tamasaH nivartakam | ataH kevalameva j~nAnaM niHshreyasasAdhanaM iti | na; nityAkaraNe pratyavAyaprApteH, kaivalyasya cha nityatvAt | yat tAvat kevalAjj~nAnAt kaivalyaprAptiH ityetat, tat asat; yataH nityAnAM karmaNAM shrutyuktAnAM akaraNe pratyavAyaH narakAdiprAptilakShaNaH syAt | nanu evaM tarhi karmabhyo mokSho nAsti iti anirmokSha eva | naiSha doShaH; nityatvAt mokShasya | nityAnAM karmaNAM anuShThAnAt pratyavAyasya aprAptiH, pratiShiddhasya cha akaraNAt aniShThasharIrAnupapattiH, kAmyAnAM cha varjanAt aniShTAsharIrAnupapattiH, vartamAnasharIrArambhakasya cha karmaNaH phalopabhogakShaye patite asmin sharIre dehAntarotpattau cha kAraNAbhAvAt AtmanaH rAgAdInAM cha akaraNe svarUpAvasthAnameva kaivalyamiti ayatnasiddhaM kaivalyam iti | atikrAntAnekajanmAntarakR^itasya svarganarakAdiprAptiphalasya anArabdhakAryasya upabhogAnupapatteH kShayAbhAvaH iti chet, na; nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhopabhogasya tatphalopabhogatvopapatteH | prAyashchittavadvA pUrvopAttaduritakShayArthaM nityaM karma | ArabdhAnAM cha karmaNAM upabhogenaiva kShINatvAt apUrvANAM cha karmaNAM anArambhe ayatnasiddhaM kaivalyamiti | na; \ldq{}tameva viditvAtimR^ityumeti nAnyaH panthA vidyate.ayanAya\rdq{} (shve\. u\. 3\-8) iti vidyAyA anyaH panthAH mokShAya na vidyate iti shruteH, charmavadAkAshaveShTanAsaMbhavavat aviduShaH mokShAsaMbhavashruteH, \rdq{}j~nAnAtkaivalyamApnoti\rdq{} iti cha purANasmR^iteH; anArabdhaphalAnAM puNyAnAM karmaNAM kShayAnupapatteshcha | yathA pUrvopAttAnAM duritAnAM anArabdhaphalAnAM saMbhavaH, tathA puNyAnAM anArabdhaphalAnAM syAtsaMbhavaH | teShAM cha dehAntaraM akR^itvA kShayAnupapattau mokShAnupapattiH | dharmAdharmahetUnAM cha rAgadveShamohAnAM anyatra Atmaj~nAnAt uchChedAnupapatteH dharmAdharmochChedAnupapattiH | nityAnAM cha karmaNAM puNyaphalatvashruteH,\rdq{}varNA AshramAshcha svakarmaniShThAH\rdq{} (gau\. dha\. sU\. 2\-2\-29) ityAdismR^iteshcha karmakShayAnupapattiH || ye tu AhuH \- nityAni karmANi duHkharUpatvAt pUrvakR^itaduritakarmaNAM phalameva, na tu teShAM svarUpavyatirekeNa anyat phalaM asti, ashrutatvAt, jIvanAdinimitte cha vidhAnAt iti | na apravR^ittAnAM karmaNAM phaladAnAsaMbhavAt; duHkhaphalavisheShAnupapattishcha syAt | yaduktaM pUrvajanmakR^itaduritAnAM karmaNAM phalaM nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhaM bhujyata iti, tadasat | na hi maraNakAle phaladAnAya ana~NkurIbhUtasya karmaNaH phalaM anyakarmArabdhe janmani upabhujyate iti upapattiH | anyathA svargaphalopabhogAya agnihotrAdikarmArabdhe janmani narakaphalopabhogAnupapattiH na syAt | tasya duritasya duHkhavisheShaphalatvAnupapatteshcha \- anekeShu hi duriteShu saMbhavatsu bhinnaduHkhasAdhanaphaleShu nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhamAtraphaleShu kalpyamAneShu dvandvarogAdibAdhanaM nirnimittaM na hi shakyate kalpayitum, nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhameva pUrvopAttaduritaphalaM na shirasA pAShANavahanAdiduHkhamiti | aprakR^itaM cha idaM uchyate \- nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhaM pUrvakR^itaduritakarmaphalam iti | katham? aprasUtaphalasya hi pUrvakR^itaduritasya kShayaH na upapadyata iti prakR^itam | tatra prasUtaphalasya karmaNaH phalaM nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhaM Aha bhavAn, na aprasUtaphalasyeti | atha sarvameva pUrvakR^itaM duritaM prasUtaphalameva iti manyate bhavAn, tataH nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhameva phalaM iti visheShaNam ayuktam | nityakarmavidhyAnarthakyaprasa~Ngashcha, upabhogenaiva prasUtaphalasya duritakarmaNaH kShayopapatteH | kiMcha, shrutasya nityasya karmaNaH duHkhaM chet phalam, nityakarmAnuShThAnAyAsAdeva tat dR^ishyate vyAyAmAdivat; tat anyasya iti kalpanAnupapattiH | jIvanAdinimitte cha vidhAnAt, nityAnAM karmaNAM prAyashchittavat pUrvakR^itaduritaphalatvAnupapattiH | yasmin pApakarmaNi nimitte yat vihitaM prAyashchittaM na tu tasya pApasya tat phalam | atha tasyaiva pApasya nimittasya prAyashchittaduHkhaM phalam, jIvanAdinimitte.api nityakarmAnuShThAnAyAsaduHkhaM jIvanAdinimittasyaiva phalaM prasajyeta, nityaprAyashchittayoH naimittikatvAvisheShAt | kiMcha anyat \- nityasya kAmyasya cha agnihotrAdeH anuShThAnAyAsaduHkhasya tulyatvAt nityAnuShThAnAyAsaduHkhameva pUrvakR^itaduritasya phalam, na tu kAmyAnuShThAnAyAsaduHkhaM iti visheSho nAstIti tadapi pUrvakR^itaduritaphalaM prasajyeta | tathA cha sati nityAnAM phalAshravaNAt tadvidhAnAnyathAnupapatteshcha nityAnuShThAnAyAsaduHkhaM pUrvakR^itaduritaphalaM iti arthApattikalpanA cha anupapannA, evaM vidhAnAnyathAnupapatteH anuShThAnAyAsaduHkhavyatiriktaphalatvAnumAnAchcha nityAnAm | virodhAchcha; viruddhaM cha idaM uchyate \- nityakarmaNA anuShTIyamAnena anyasya karmaNaH phalaM bhujyate iti abhyupagamyamAne sa eva upabhogaH nityasya karmaNaH phalaM iti, nityasya karmaNaH phalAbhAva iti cha viruddhaM uchyate | kiMcha, kAmyAgnihotrAdau anuShThIyamAne nityamapi agnihotrAdi tantreNaiva anuShThitaM bhavatIti tadAyAsaduHkhenaiva kAmyAgnihotrAdiphalaM upakShINaM syAt, tattantratvAt | atha kAmyAgnihotrAdiphalaM anyadeva svargAdi, tadanuShThAnAyAsaduHkhamapi bhinnaM prasajyeta | na cha tadasti, dR^iShTavirodhAt; na hi kAmyAnuShThAnAyAsaduHkhAt kevalanityAnuShThAnAyAsaduHkhaM bhinnaM dR^ishyate | kiMcha anyat \- avihitamapratiShiddhaM cha karma tatkAlaphalam, na tu shAstrachoditaM pratiShiddhaM vA tatkAlaphalaM bhavet | tadA svargAdiShvapi adR^iShTaphalAshAsanena udyamo na syAt \- agnihotrAdInAmeva karmasvarUpAvisheShe anuShThAnAyAsaduHkhamAtreNa upakShayaH nityAnAm; svargAdimahAphalatvaM kAmyAnAm, a~NgetikartavyatAdyAdhikye tu asati, phalakAmitvamAtreNeti | tasmAchcha na nityAnAM karmaNAM adR^iShTaphalAbhAvaH kadAchidapi upapadyate | atashcha avidyApUrvakasya karmaNaH vidyaiva shubhasya ashubhasya vA kShayakAraNaM asheShataH, na nityakarmAnuShThAnam | avidyAkAmabIjaM hi sarvameva karma | tathA cha upapAditamavidvadviShayaM karma, vidvadviShayA cha sarvakarmasa.nnyAsapUrvikA j~nAnaniShThA \- \ldq{}ubhau tau na vijAnItaH\rdq{} (bha\. gI\. 2\-19) \ldq{}vedAvinAshinaM nityam\rdq{} (bha\. gI\. 2\-21)\ldq{}j~nAnayogena sAMkhyAnAM karmayogena yoginAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-3) \ldq{}aj~nAnAM karmasa~NginAm\rdq{} (bha\. gI\. 3\-26) \ldq{}tattvavittu mahAbAho\. \. \. guNA guNeShu vartante iti matvA na sajjate\rdq{} (bha\. gI\. 3\-28) \ldq{}sarvakarmANi manasA saMnyasyAste\rdq{} (bha\. gI\. 5\-13) \ldq{}naiva kiMchit karomIti yukto manyeta tattvavit\rdq{} (bha\. gI\. 5\-8), arthAt aj~naH karomi iti; ArurukShoH karma kAraNam, ArUDhasya yogasthasya shama eva kAraNam; udArAH trayo.api aj~nAH, \ldq{}j~nAnI tvAtmaiva me matam\rdq{} (bha\. gI\. 7\-18)\ldq{}aj~nAH karmiNaH gatAgataM kAmakAmAH labhante\rdq{}; ananyAshchintayanto mAM nityayuktAH yathoktaM AtmAnaM AkAshakalpam upAsate; \ldq{}dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te\rdq{}, arthAt na karmiNaH aj~nAH upayAnti | bhagavatkarmakAriNaH ye yuktatamA api karmiNaH aj~nAH, te uttarottarahInaphalatyAgAvasAnasAdhanAH; anirdeshyAkSharopAsakAstu \ldq{}adveShTA sarvabhUtAnAm\rdq{} (bha\. gI\. 12\-13) iti adhyAyaparisamApti uktasAdhanAH kShetrAdhyAyAdyadhyAyatrayoktaj~nAnasAdhanAshcha | adhiShThAnAdipa~nchakahetukasarvakarmasa.nnyAsinAM AtmaikatvAkartR^itvaj~nAnavatAM parasyAM j~nAnaniShThAyAM vartamAnAnAM bhagavattattvavidAM aniShTAdikarmaphalatrayaM paramahaMsaparivrAjakAnAmeva labdhabhagavatsvarUpAtmaikatvasharaNAnAM na bhavati; bhavatyeva anyeShAmaj~nAnAM karmiNAmasa.nnyAsinAM ityeShaH gItAshAstroktakartavyArthasya vibhAgaH || avidyApUrvakatvaM sarvasya karmaNaH asiddhamiti chet, na; brahmahatyAdivat | yadyapi shAstrAvagataM nityaM karma, tathApi avidyAvata eva bhavati | yathA pratiShedhashAstrAvagatamapi brahmahatyAdilakShaNaM karma anarthakAraNaM avidyAkAmAdidoShavataH bhavati, anyathA pravR^ittyanupapatteH, tathA nityanaimittikakAmyAnyapIti | dehavyatiriktAtmani aj~nAte pravR^ittiH nityAdikarmasu anupapannA iti chet, na; chalanAtmakasya karmaNaH anAtmakartR^ikasya \ldq{}ahaM karomi\rdq{} iti pravR^ittidarshanAt | dehAdisaMghAte ahaMpratyayaH gauNaH, na mithyA iti chet, na; tatkAryeShvapi gauNatvopapatteH | AtmIye dehAdisaMghAte ahaMpratyayaH gauNaH; yathA AtmIye putre \rdq{}AtmA vai putranAmAsi\rdq{} (tai\. A\. ekA\. 2\-11) iti, loke cha \ldq{}mama prANa eva ayaM gauH\rdq{} iti, tadvat | naivAyaM mithyApratyayaH | mithyApratyayastu sthANupuruShayoH agR^ihyamANavisheShayoH | na gauNapratyayasya mukhyakAryArthatA, adhikaraNastutyarthatvAt luptopamAshabdena | yathA \ldq{}siMho devadattaH\rdq{} \ldq{}agnirmANavakaH\rdq{} iti siMha iva agniriva krauryapai~NgalyAdisAmAnyavattvAt devadattamANavakAdhikaraNastutyarthameva, na tu siMhakAryaM agnikAryaM vA gauNashabdapratyayanimittaM kiMchitsAdhyate; mithyApratyayakAryaM tu anarthamanubhavati iti | gauNapratyayaviShayaM jAnAti \ldq{}naiSha siMhaH devadattaH\rdq{}, tathA \ldq{}nAyamagnirmANavakaH\rdq{} iti | tathA gauNena dehAdisaMghAtena AtmanA kR^itaM karma na mukhyena ahaMpratyayaviShayeNa AtmanA kR^itaM syAt | na hi gauNasiMhAgnibhyAM kR^itaM karma mukhyasiMhAgnibhyAM kR^itaM syAt | na cha krauryeNa pai~Ngalyena vA mukhyasiMhAgnyoH kAryaM kiMchit kriyate, stutyarthatvena upakShINatvAt | stUyamAnau cha jAnItaH \ldq{}na ahaM siMhaH\rdq{} \ldq{}na ahaM agniH\rdq{} iti; na hi \ldq{}siMhasya karma mama agneshcha\rdq{} iti | tathA \ldq{}na saMghAtasya karma mama mukhyasya AtmanaH\rdq{} iti pratyayaH yuktataraH syAt; na punaH \ldq{}ahaM kartA mama karma\rdq{} iti | yachcha AhuH \ldq{}AtmIyaiH smR^itIchChAprayatnaiH karmahetubhirAtmA karma karoti\rdq{} iti, na; teShAM mithyApratyayapUrvakatvAt | mithyApratyayanimitteShTAniShTAnubhUtakriyAphalajanitasaMskArapUrvakAH hi smR^itIchChAprayatnAdayaH | yathA asmin janmani dehAdisaMghAtAbhimAnarAgadveShAdikR^itau dharmAdharmau tatphalAnubhavashcha, tathA atIte atItatare.api janmani iti anAdiravidyAkR^itaH saMsAraH atIto.anAgatashcha anumeyaH | tatashcha sarvakarmasa.nnyAsasahitaj~nAnaniShThayA AtyantikaH saMsAroparama iti siddham | avidyAtmakatvAchcha dehAbhimAnasya, tannivR^ittau dehAnupapatteH saMsArAnupapattiH | dehAdisaMghAte AtmAbhimAnaH avidyAtmakaH | na hi loke \ldq{}gavAdibhyo.anyo.aham, mattashchAnye gavAdayaH\rdq{} iti jAnan tAn \ldq{}aham\rdq{} iti manyate kashchit | ajAnaMstu sthANau puruShavij~nAnavat avivekataH dehAdisaMghAte kuryAt \ldq{}aham\rdq{} iti pratyayam, na vivekataH jAnan | yastu\rdq{}AtmA vai putra nAmAsi\rdq{} (tai\. A\. ekA\. 2\-11) iti putre ahaMpratyayaH, sa tu janyajanakasaMbandhanimittaH gauNaH | gauNena cha AtmanA bhojanAdivat paramArthakAryaM na shakyate kartum, gauNasiMhAgnibhyAM mukhyasiMhAgnikAryavat || adR^iShTaviShayachodanAprAmANyAt AtmakartavyaM gauNaiH dehendriyAtmabhiH kriyata eva iti chet, na; avidyAkR^itAtmatvAtteShAm | na cha gauNAH AtmAnaH dehendriyAdayaH; kiM tarhi? mithyApratyayenaiva anAtmAnaH santaH AtmatvamApAdyante, tadbhAve bhAvAt, tadabhAve cha abhAvAt | avivekinAM hi aj~nAnakAle bAlAnAM dR^ishyate \ldq{}dIrgho.aham\rdq{} \ldq{}gauro.aham\rdq{} iti dehAdisaMghAte ahaMpratyayaH | na tu vivekinAM \ldq{}anyo.ahaM dehAdisaMghAtAt\rdq{} iti jAnatAM tatkAle dehAdisaMghAte ahaMpratyayaH bhavati | tasmAt mithyApratyayAbhAve abhAvAt tatkR^ita eva, na gauNaH | pR^ithaggR^ihyamANavisheShasAmAnyayorhi siMhadevadattayoH agnimANavakayorvA gauNaH pratyayaH shabdaprayogo vA syAt, na agR^ihyamANavisheShasAmAnyayoH | yattu uktam \ldq{}shrutiprAmANyAt\rdq{} iti, tat na; tatprAmANyasya adR^iShTaviShayatvAt | pratyakShAdipramANAnupalabdhe hi viShaye agnihotrAdisAdhyasAdhanasaMbandhe shruteH prAmANyam, na pratyakShAdiviShaye, adR^iShTadarshanArthaviShayatvAt prAmANyasya | tasmAt na dR^iShTamithyAj~nAnanimittasya ahaMpratyayasya dehAdisaMghAte gauNatvaM kalpayituM shakyam | na hi shrutishatamapi \ldq{}shIto.agniraprakAsho vA\rdq{} iti bruvat prAmANyamupaiti | yadi brUyAt \ldq{}shIto.agniraprakAsho vA\rdq{} iti, tathApi arthAntaraM shruteH vivakShitaM kalpyam, prAmANyAnyathAnupapatteH, na tu pramANAntaraviruddhaM svavachanaviruddhaM vA | karmaNaH mithyApratyayavatkartR^ikatvAt karturabhAve shruteraprAmANyamiti chet, na; brahmavidyAyAmarthavattvopapatteH || karmavidhishrutivat brahmavidyAvidhishruterapi aprAmANyaprasa~Nga iti chet, na; bAdhakapratyayAnupapatteH | yathA brahmavidyAvidhishrutyA Atmani avagate dehAdisaMghAte ahaMpratyayaH bAdhyate, tathA Atmanyeva AtmAvagatiH na kadAchit kenachit kathaMchidapi bAdhituM shakyA, phalAvyatirekAdavagateH, yathA agniH uShNaH prakAshashcha iti | na cha evaM karmavidhishruteraprAmANyam, pUrvapUrvapravR^ittinirodhena uttarottarApUrvapravR^ittijananasya pratyagAtmAbhimukhyena pravR^ittyutpAdanArthatvAt | mithyAtve.api upAyasya upeyasatyatayA satyatvameva syAt, yathA arthavAdAnAM vidhisheShANAm; loke.api bAlonmattAdInAM payAdau pAyayitavye chUDAvardhanAdivachanam | prakArAntarasthAnAM cha sAkShAdeva vA prAmANyaM siddham, prAgAtmaj~nAnAt dehAbhimAnanimittapratyakShAdiprAmANyavat | yattu manyase \- svayamavyApriyamANo.api AtmA saMnidhimAtreNa karoti, tadeva mukhyaM kartR^itvamAtmanaH; yathA rAjA yudhyamAneShu yodheShu yudhyata iti prasiddhaM svayamayudhyamAno.api saMnidhAnAdeva jitaH parAjitashcheti, tathA senApatiH vAchaiva karoti; kriyAphalasaMbandhashcha rAj~naH senApateshcha dR^iShTaH | yathA cha R^itvikkarma yajamAnasya, tathA dehAdInAM karma AtmakR^itaM syAt, phalasya AtmagAmitvAt | yathA vA bhrAmakasya lokabhrAmayitR^itvAt avyApR^itasyaiva mukhyameva kartR^itvam, tathA cha AtmanaH iti | tat asat; akurvataH kArakatvaprasa~NgAt | kArakamanekaprakAramiti chet, na; rAjaprabhR^itInAM mukhyasyApi kartR^itvasya darshanAt | rAjA tAvat svavyApAreNApi yudhyate; yodhAnAM cha yodhayitR^itve dhanadAne cha mukhyameva kartR^itvam, tathA jayaparAjayaphalopabhoge | yajamAnasyApi pradhAnatyAge dakShiNAdAne cha mukhyameva kartR^itvam | tasmAt avyApR^itasya kartR^itvopachAro yaH, saH gauNaH iti avagamyate | yadi mukhyaM kartR^itvaM svavyApAralakShaNaM nopalabhyate rAjayajamAnaprabhR^itInAm, tadA saMnidhimAtreNApi kartR^itvaM mukhyaM parikalpyeta; yathA bhrAmakasya lohabhramaNena, na tathA rAjayajamAnAdInAM svavyApAra nopalabhyate | tasmAt saMnidhimAtreNa kartR^itvaM gauNameva | tathA cha sati tatphalasaMbandho.api gauNa eva syAt | na gauNena mukhyaM kAryaM nirvartyate | tasmAt asadeva etat gIyate \ldq{}dehAdInAM vyApAreNa avyApR^itaH AtmA kartA bhoktA cha syAt\rdq{} iti | bhrAntinimittaM tu sarvaM upapadyate, yathA svapne; mAyAyAM cha evam | na cha dehAdyAtmapratyayabhrAntisaMtAnavichChedeShu suShuptisamAdhyAdiShu kartR^itvabhoktR^itvAdyanarthaH upalabhyate | tasmAt bhrAntipratyayanimittaH eva ayaM saMsArabhramaH, na tu paramArthaH; iti samyagdarshanAt atyanta evoparama iti siddham || sarvaM gItAshAstrArthamupasaMhR^itya asminnadhyAye, visheShatashcha ante, iha shAstrArthadArDhyAya saMkShepataH upasaMhAraM kR^itvA, atha idAnIM shAstrasaMpradAyavidhimAha \- idaM te nAtapaskAya nAbhaktAya kadAchana | na chAshushrUShave vAchyaM na cha mAM yo.abhyasUyati || 18\-67|| idaM shAstraM te tava hitAya mayA uktaM saMsAravichChittaye atapaskAya taporahitAya na vAchyaM iti vyavahitena saMbadhyate | tapasvine.api abhaktAya gurau deve cha bhaktirahitAya kadAchana kasyAMchidapi avasthAyAM na vAchyam | bhaktaH tapasvI api san ashushrUShuH yo bhavati tasmai api na vAchyam | na cha yo mAM vAsudevaM prAkR^itaM manuShyaM matvA abhyasUyati AtmaprashaMsAdidoShAdhyAropaNena IshvaratvaM mama ajAnan na sahate, asAvapi ayogyaH, tasmai api na vAchyam | bhagavati anasUyAyuktAya tapasvine bhaktAya shushrUShave vAchyaM shAstraM iti sAmarthyAt gamyate | tatra \rdq{}medhAvine tapasvine vA\rdq{} (yAska\. ni\. 2\-1\-6) iti anayoH vikalpadarshanAt shushrUShAbhaktiyuktAya tapasvine tadyuktAya medhAvine vA vAchyam | shushrUShAbhaktiviyuktAya na tapasvine nApi medhAvine vAchyam | bhagavati asUyAyuktAya samastaguNavate.api na vAchyam | gurushushrUShAbhaktimate cha vAchyaM ityeShaH shAstrasaMpradAyavidhiH || saMpradAyasya kartuH phalaM idAnIM Aha \- ya imaM paramaM guhyaM madbhakteShvabhidhAsyati | bhaktiM mayi parAM kR^itvA mAmevaiShyatyasaMshayaH || 18\-68|| yaH imaM yathoktaM paramaM paramaniHshreyasArthaM keshavArjunayoH saMvAdarUpaM granthaM guhyaM gopyatamaM madbhakteShu mayi bhaktimatsu abhidhAsyati vakShyati, granthataH arthatashcha sthApayiShyatItyarthaH, yathA tvayi mayA | bhakteH punargrahaNAt bhaktimAtreNa kevalena shAstrasaMpradAne pAtraM bhavatIti gamyate | kathaM abhidhAsyati iti, uchyate \- bhaktiM mayi parAM kR^itvA \ldq{}bhagavataH paramaguroH achyutasya shushrUShA mayA kriyate\rdq{} ityevaM kR^itvetyarthaH | tasya idaM phalaM \- mAmeva eShyati muchyate eva | asaMshayaH atra saMshayaH na kartavyaH || kiMcha \- na cha tasmAnmanuShyeShu kashchinme priyakR^ittamaH | bhavitA na cha me tasmAdanyaH priyataro bhuvi || 18\-69|| na cha tasmAt shAstrasaMpradAyakR^itaH manuShyeShu manuShyANAM madhye kashchit me mama priyakR^ittamaH atishayena priyakaraH, anyaH priyakR^ittamaH, nAstyeva ityarthaH vartamAneShu | na cha bhavitA bhaviShyatyapi kAle tasmAt dvitIyaH anyaH priyataraH priyakR^ittaraH bhuvi loke.asmin na bhavitA || yo.api \- adhyeShyate cha ya imaM dharmyaM saMvAdamAvayoH | j~nAnayaj~nena tenAhamiShTaH syAmiti me matiH || 18\-70|| adhyeShyate cha paThiShyati yaH imaM dharmyaM dharmAdanapetaM saMvAdarUpaM granthaM AvayoH, tena idaM kR^itaM syAt | j~nAnayaj~nena \- vidhijapopAMshumAnasAnAM yaj~nAnAM j~nAnayaj~naH mAnasatvAt vishiShTatamaH ityataH tena j~nAnayaj~nena gItAshAstrasya adhyayanaM stUyate; phalavidhireva vA, devatAdiviShayaj~nAnayaj~naphalatulyaM asya phalaM bhavatIti \- tena adhyayanena ahaM iShTaH pUjitaH syAM bhaveyam iti me mama matiH nishchayaH || atha shrotuH idaM phalaM \- shraddhAvAnanasUyashcha shR^iNuyAdapi yo naraH | so.api muktaH shubhAMllokAnprApnuyAtpuNyakarmaNAm || 18\-71|| shraddhAvAn shraddadhAnaH anasUyashcha asUyAvarjitaH san imaM granthaM shR^iNuyAdapi yo naraH, apishabdAt kimuta arthaj~nAnavAn, so.api pApAt muktaH shubhAn prashastAn lokAn prApnuyAt puNyakarmaNAm agnihotrAdikarmavatAm || shiShyasya shAstrArthagrahaNAgrahaNavivekabubhutsayA pR^ichChati | tadagrahaNe j~nAte punaH grAhayiShyAmi upAyAntareNApi iti praShTuH abhiprAyaH | yatnAntaraM cha AsthAya shiShyasya kR^itArthatA kartavyA iti AchAryadharmaH pradarshito bhavati \- kachchidetachChrutaM pArtha tvayaikAgreNa chetasA | kachchidaj~nAnasaMmohaH praNaShTaste dhanaMjaya || 18\-72|| kachchit kiM etat mayA uktaM shrutaM shravaNena avadhAritaM pArtha, tvayA ekAgreNa chetasA chittena? kiM vA apramAdataH? kachchit aj~nAnasaMmohaH aj~nAnanimittaH saMmohaH aviviktabhAvaH avivekaH svAbhAvikaH kiM praNaShTaH? yadarthaH ayaM shAstrashravaNAyAsaH tava, mama cha upadeShTR^itvAyAsaH pravR^ittaH, te tubhyaM he dhanaMjaya || arjuna uvAcha \- naShTo mohaH smR^itirlabdhA tvatprasAdAnmayAchyuta | sthito.asmi gatasaMdehaH kariShye vachanaM tava || 18\-73|| naShTaH mohaH aj~nAnajaH samastasaMsArAnarthahetuH, sAgara iva duruttaraH | smR^itishcha AtmatattvaviShayA labdhA, yasyAH lAbhAt sarvahR^idayagranthInAM vipramokShaH; tvatprasAdAt tava prasAdAt mayA tvatprasAdaM Ashritena achyuta | anena mohanAshaprashnaprativachanena sarvashAstrArthaj~nAnaphalaM etAvadeveti nishchitaM darshitaM bhavati, yataH j~nAnAt mohanAshaH AtmasmR^itilAbhashcheti | tathA cha shrutau \ldq{}anAtmavit shochAmi\rdq{} (ChA\. u\. 7\-1\-3) iti upanyasya Atmaj~nAnena sarvagranthInAM vipramokShaH uktaH; \ldq{}bhidyate hR^idayagranthiH\rdq{} (mu\. u\. 2\-2\-9) \ldq{}tatra ko mohaH kaH shokaH ekatvamanupashyataH\rdq{} (I\. u\. 7) iti cha mantravarNaH | atha idAnIM tvachChAsane sthitaH asmi gatasaMdehaH muktasaMshayaH | kariShye vachanaM tava | ahaM tvatprasAdAt kR^itArthaH, na me kartavyam asti ityabhiprAyaH || parisamAptaH shAstrArthaH | atha idAnIM kathAsaMbandhapradarshanArthaM saMjayaH uvAcha \- saMjaya uvAcha \- ityahaM vAsudevasya pArthasya cha mahAtmanaH | saMvAdamimamashrauShamadbhutaM romaharShaNam || 18\-74|| iti evaM ahaM vAsudevasya pArthasya cha mahAtmanaH saMvAdaM imaM yathoktam ashrauShaM shrutavAn asmi adbhutaM atyantavismayakaraM romaharShaNaM romA~nchakaram || taM cha imaM \- vyAsaprasAdAchChrutavAnimaM guhyatamaM param | yogaM yogeshvarAtkR^iShNAtsAkShAtkathayataH svayam || 18\-75|| vyAsaprasAdAt tataH divyachakShurlAbhAt shrutavAn imaM saMvAdaM guhyatamaM paraM yogam, yogArthatvAt grantho.api yogaH, saMvAdaM imaM yogameva vA yogeshvarAt kR^iShNAt sAkShAt kathayataH svayam, na paramparayA || rAjan saMsmR^itya saMsmR^itya saMvAdamimamadbhutam | keshavArjunayoH puNyaM hR^iShyAmi cha muhurmuhuH || 18\-76|| he rAjan dhR^itarAShTra, saMsmR^itya saMsmR^itya pratikShaNaM saMvAdam imaM adbhutaM keshavArjunayoH puNyaM imaM shravaNenApi pApaharaM shrutvA hR^iShyAmi cha muhurmuhuH pratikShaNam || tachcha saMsmR^itya saMsmR^itya rUpamatyadbhutaM hareH | vismayo me mahAnrAjan hR^iShyAmi cha punaH punaH || 18\-77|| tachcha saMsmR^itya saMsmR^itya rUpaM atyadbhutaM hareH vishvarUpaM vismayo me mahAn rAjan, hR^iShyAmi cha punaH punaH || kiM bahunA \- yatra yogeshvaraH kR^iShNo yatra pArtho dhanurdharaH | tatra shrIrvijayo bhUtirdhruvA nItirmatirmama || 18\-78|| yatra yasmin pakShe yogeshvaraH sarvayogAnAM IshvaraH, tatprabhavatvAt sarvayogabIjasya, kR^iShNaH, yatra pArthaH yasmin pakShe dhanurdharaH gANDIvadhanvA, tatra shrIH tasmin pANDavAnAM pakShe shrIH vijayaH, tatraiva bhUtiH shriyo visheShaH vistAraH bhUtiH, dhruvA avyabhichAriNI nItiH nayaH, ityevaM matiH mama iti || OM tatsaditi shrImadbhagavadgItAsUpaniShatsu brahmavidyAyAM yogashAstre shrIkR^iShNArjunasaMvAde mokShasa.nnyAsayogo nAma aShTAdasho.adhyAyaH ||18|| iti shrImadparamahaMsaparivrAjakAchAryapUjyapAdashrIsha~NkarabhagavatA kR^itau shrImadbhagavadgItAbhAShye mokShasa.nnyAsayogo nAma aShTAdasho.adhyAyaH || ## Encoded and proofread by Br. Pranipata Chaitanya \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}