% Text title : Uddhava Gita from Shrimad Bhagavata % File name : uddhavagiitaa.itx % Category : gItA, giitaa, vyAsa % Location : doc\_giitaa % Author : Vyasa % Transliterated by : Sunder Hattangadi % Proofread by : Sunder Hattangadi % Description-comments : Portion of adhyAyas 7, 8 and 9 are also known as avadhUtagItam % Source : Bhagavatam % Latest update : September 13, 2002 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Uddhava Gita ..}## \itxtitle{.. uddhavagItA ..}##\endtitles ## shrIrAdhAkR^iShNAbhyAM namaH | shrImadbhAgavatapurANam | ekAdashaH skandhaH | uddhava gItA | atha prathamo.adhyAyaH | shrIbAdarAyaNiH uvAcha | kR^itvA daityavadhaM kR^iShNaH saramaH yadubhiH vR^itaH | bhuvaH avatAravat bhAraM javiShThan janayan kalim || 1|| ye kopitAH subahu pANDusutAH sapatnaiH durdyUtahelanakachagrahaNa AdibhiH tAn | kR^itvA nimittam itara itarataH sametAn hatvA nR^ipAn niraharat kShitibhAram IshaH || 2|| bhUbhArarAjapR^itanA yadubhiH nirasya guptaiH svabAhubhiH achintayat aprameyaH | manye avaneH nanu gataH api agataM hi bhAram yat yAdavaM kulam aho hi aviShahyam Aste || 3|| na eva anyataH paribhavaH asya bhavet katha~nchit mat sa.nshrayasya vibhava unnahan asya nityam | antaHkalim yadukulasya vidhhAya veNuH tambasya vahnim iva shAntim upaimi dhAma || 4|| evaM vyavasitaH rAjan satyasa~NkalpaH IshvaraH | shApavyAjena viprANAM sa~njahve svakulaM vibhuH || 5|| svamUrtyA lokalAvaNyanirmuktyA lochanaM nR^iNAm | gIrbhiH tAH smaratAM chittaM padaiH tAn IkShatAM kriyA || 6|| AchChidya kIrtiM sushlokAM vitatya hi a~njasA nu kau | tamaH anayA tariShyanti iti agAt svaM padam IshvaraH || 7|| rAjA uvAcha | brahmaNyAnAM vadAnyAnAM nityaM vR^iddhaupasevinAm | viprashApaH katham abhUt vR^iShNInAM kR^iShNachetasAm.h || 8|| yat nimittaH saH vai shApaH yAdR^ishaH dvijasattama | katham ekAtmanAM bhedaH etat sarvaM vadasva me || 9|| shrIshukaH uvAcha | bibhrat vapuH sakalasundarasaMnivesham karmAcharan bhuvi suma~Ngalam AptakAmaH | AsthAya dhAma ramamANaH udArakIrtiH sa.nhartum aichChata kulaM sthitakR^ityasheShaH || 10|| karmANi puNyanivahAni suma~NgalAni gAyat jagat kalimalApaharANi kR^itvA | kAla AtmanA nivasatA yadudevagehe piNDArakaM samagaman munayaH nisR^iShTAH || 11|| vishvAmitraH asitaH kaNvaH durvAsAH bhR^iguH a~NgirAH | kashyapaH vAmadevaH atriH vasiShThaH nArada AdayaH || 12|| krIDantaH tAn upavrajya kumArAH yadunandanAH | upasa~NgR^ihya paprachChuH avinItA vinItavat || 13|| te veShayitvA strIveShaiH sAmbaM jAmbavatIsutam | eShA pR^ichChati vaH viprAH antarvat nyasita IkShaNA || 14|| praShTuM vilajjati sAkShAt prabrUta amoghadarshanAH | prasoShyanti putrakAmA ki.nsvit sa~njanayiShyati || 15|| evaM pralabdhvA munayaH tAn UchuH kupitA nR^ipa | janayiShyati vaH mandAH musalaM kulanAshanam || 16|| tat shR^itvA te atisantrastAH vimuchya sahasodaram | sAmbasya dadR^ishuH tasmin musalaM khalu ayasmayam || 17|| kiM kR^itaM mandabhAgyaiH kiM vadiShyanti naH janAH | iti vihvalitAH gehAn AdAya musalaM yayuH || 18|| tat cha upanIya sadasi parimlAnamukhashriyaH | rAj~naH AvedayAn chakruH sarvayAdavasa.nnidhau || 19|| shrutvA amoghaM viprashApaM dR^iShTvA cha musalaM nR^ipa | vismitAH bhayasantrastAH babhUvuH dvArakaukasaH || 20|| tat chUrNayitvA musalaM yadurAjaH saH AhukaH | samudrasalile prAsyat lohaM cha asya avasheShitam || 21|| kashchit matsyaH agrasIt lohaM chUrNAni taralaiH tataH | uhyamAnAni velAyAM lagnAni Asan kila airikAH || 22|| matsyaH gR^ihItaH matsyaghnaiH jAlena anyaiH saha arNave | tasya udaragataM lohaM saH shalye lubdhakaH akarot || 23|| bhagavAn j~nAtasarvArthaH IshvaraH api tadanyathA | kartuM na aichChat viprashApaM kAlarUpI anvamodata || 24|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe viprashApo nAma prathamo.adhyAyaH || 1|| atha dvitIyo.adhyAyaH | shrIshukaH uvAcha | govindabhujaguptAyAM dvAravatyAM kurUdvaha | avAtsIt nAradaH abhIkShNaM kR^iShNaupAsanalAlasaH || 1|| ko nu rAjan indriyavAn mukundacharaNAmbujam | na bhajet sarvataH mR^ityuH upAsyam amarauttamaiH || 2|| tam ekadA devarShiM vasudevaH gR^iha Agatam | architaM sukham AsInam abhivAdya idam abravIt || 3|| vasudevaH uvAcha | bhagavan bhavataH yAtrA svastaye sarvadehinAm | kR^ipaNAnAM yathA pitroH uttamashlokavartmanAm || 4|| bhUtAnAM devacharitaM duHkhAya cha sukhAya cha | sukhAya eva hi sAdhUnAM tvAdR^ishAm achyuta AtmanAm || 5|| bhajanti ye yathA devAn devAH api tathA eva tAn | ChAyA iva karmasachivAH sAdhavaH dInavatsalAH || 6|| brahman tathA api pR^ichChAmaH dharmAn bhAgavatAn tava | yAn shrutvA shraddhayA martyaH muchyate sarvataH bhayAt || 7|| ahaM kila purA anantaM prajArthaH bhuvi muktidam | apUjayaM na mokShAya mohitaH devamAyayA || 8|| yayA vichitravyasanAt bhavadbhiH vishvataH bhayAt | muchyema hi a~njasA eva addhA tathA naH shAdhi suvrata || 9|| shrIshukaH uvAcha | rAjan evaM kR^itaprashnaH vasudevena dhImatA | prItaH tam Aha devarShiH hareH sa.nsmAritaH guNaiH || 10|| nAradaH uvAcha | samyak etat vyavasitaM bhavatA sAtvatarShabha | yat pR^ichChase bhAgavatAn dharmAn tvaM vishvabhAvanAn || 11|| shrutaH anupaThitaH dhyAtaH AdR^itaH vA anumoditaH | sadyaH punAti saddharmaH devavishvadruhaH api || 12|| tvayA paramakalyANaH puNyashravaNakIrtanaH | smAritaH bhagavAn adya devaH nArAyaNaH mama || 13|| atra api udAharanti imam itihAsaM purAtanam | ArShabhANAM cha sa.nvAdaM videhasya mahAtmanaH || 14|| priyavrataH nAma sutaH manoH svAyambhuvasya yaH | tasya agnIdhraH tataH nAbhiH R^iShabhaH tat sutaH smR^itaH || 15|| tam AhuH vAsudevA.nshaM mokShadharmavivakShayA | avatIrNaM sutashataM tasya AsIt vedapAragam || 16|| teShAM vai bharataH jyeShThaH nArAyaNaparAyaNaH | vikhyAtaM varSham etat yat nAmnA bhAratam adbhutam || 17|| saH bhuktabhogAM tyaktvA imAM nirgataH tapasA harim | upAsInaH tat padavIM lebhe vai janmabhiH tribhiH || 18|| teShAM nava navadvIpapatayaH asya samantataH | karmatantrapraNetAraH ekAshItiH dvijAtayaH || 19|| nava abhavan mahAbhAgAH munayaH hi arthasha.nsinaH | shramaNAH vAtaH ashanAH AtmavidyAvishAradAH || 20|| kaviH hariH antarikShaH prabuddhaH pippalAyanaH | AvirhotraH atha drumilaH chamasaH karabhAjanaH || 21|| ete vai bhagavadrUpaM vishvaM sadasad Atmakam | AtmanaH avyatirekeNa pashyantaH vyacharat mahIm || 22|| avyAhata iShTagatayAH surasiddhasiddhasAdhya gandharvayakShanarakinnaranAgalokAn | muktAH charanti munichAraNabhUtanAtha vidyAdharadvijagavAM bhuvanAni kAmam || 23|| taH ekadA nimeH satram upajagmuH yat R^ichChayA | vitAyamAnam R^iShibhiH ajanAbhe mahAtmanaH || 24|| tAn dR^iShTvA sUryasa~NkAshAn mahAbhagavatAn nR^ipaH | yajamAnaH agnayaH viprAH sarvaH eva upatasthire || 25|| videhaH tAn abhipretya nArAyaNaparAyaNAn | prItaH sampUjayAn chakre AsanasthAn yathA arhataH || 26|| tAn rochamAnAn svaruchA brahmaputraupamAn nava | paprachCha paramaprItaH prashraya avanataH nR^ipaH || 27|| videhaH uvAcha | manye bhagavataH sAkShAt pArShadAn vaH madhudviShaH | viShNoH bhUtAni lokAnAM pAvanAya charanti hi || 28|| durlabhaH mAnuShaH dehaH dehinAM kShaNabha~NguraH | tatra api durlabhaM manye vaikuNThapriyadarshanam || 29|| ataH AtyantikaM kahemaM pR^ichChAmaH bhavataH anaghAH | sa.nsAre asmin kShaNArdhaH api satsa~NgaH shevadhiH nR^iNAm || 30|| dharmAn bhAgavatAn brUta yadi naH shrutaye kShamam | yaiH prasannaH prapannAya dAsyati AtmAnam api ajaH || 31|| shrInAradaH uvAcha | evaM te niminA pR^iShTA vasudeva mahattamAH | pratipUjya abruvan prItyA sasadasi R^itvijaM nR^ipam || 32|| kaviH uvAcha | manye akutashchit bhayam achyutasya pAdAmbujaupAsanam atra nityam | udvignabuddheH asat AtmabhAvAt vishvAtmanA yatra nivartate bhIH || 33|| ye vai bhagavatA proktAH upAyAH hi Atmalabdhaye | a~njaH pu.nsAm aviduShAM viddhi bhAgavatAn hi tAn || 34|| yAn AsthAya naraH rAjan na pramAdyeta karhichit | dhAvan nimIlya vA netre na skhalena patet iha || 35|| kAyena vAchA manasA indriyaiH vA buddhyA AtmanA vA anusR^itasvabhAvAt | karoti yat yat sakalaM parasmai nArAyaNAya iti samarpayet tat || 36|| bhayaM dvitIyAbhiniveshataH syAt IshAt apetasya viparyayaH asmR^itiH | tat mAyayA ataH budhaH Abhajet taM bhaktyA eka IshaM gurudevatAtmA || 37. avidyamAnaH api avabhAti hi dvayoH dhyAtuH dhiyA svapnamanorathau yathA | tat karmasa~NkalpavikalpakaM manaH budhaH nirundhyAt abhayaM tataH syAt || 38|| shruNvan subhadrANi rathA~NgapANeH janmAni karmANi cha yAni loke | gItAni nAmAni tat arthakAni gAyan vilajjaH vicharet asa~NgaH || 39|| evaM vrataH svapriyanAmakIrtyA jAtAnurAgaH drutachittaH uchchaiH | hasati athaH roditi rauti gAyati unmAdavat nR^ityati lokabAhyaH || 40|| khaM vAyum agniM salilaM mahIM cha jyotI.nShi sattvAni dishaH drumAdIn | sarit samudrAn cha hareH sharIraM yatki~ncha bhUtaM praNamet ananyaH || 41|| bhaktiH paresha anubhavaH viraktiH anyatra eSha trikaH ekakAlaH | prapadyamAnasya yathA ashnataH syuH tuShTiH puShTiH kShut apAyaH anughAsam || 42|| iti achyuta a~NghriM bhajataH anuvR^ittyA bhaktiH viraktiH bhagavat prabodhaH | bhavanti vai bhAgavatasya rAjan tataH parAM shAntim upaiti sAkShAt || 43|| rAjA uvAcha | atha bhAgavataM brUta yat dharmaH yAdR^ishaH nR^iNAm | yathA charati yat brUte yaiH li~NgaiH bhagavat priyaH || 44|| hariH uvAcha | sarvabhUteShu yaH pashyet bhagavat bhAva AtmanaH | bhUtAni bhAgavati Atmani eSha bhAgavatauttamaH || 45|| Ishvare tat adhIneShu bAlisheShu dviShatsu cha | premamaitrIkR^ipAupekShA yaH karoti sa madhyamaH || 46|| archAyAm eva haraye pUjAM yaH shraddhayA Ihate | na tat bhakteShu cha anyeShu saH bhaktaH prAkR^itaH smR^itaH || 47|| gR^ihItvA api indriyaiH arthAnyaH na dveShTi na hR^iShyati | viShNoH mAyAm idaM pashyan saH vai bhAgavata uttamaH || 48|| dehaindriyaprANamanaHdhiyAM yaH janmApiayakShut bhayatarShakR^ichChraiH | sa.nsAradharmaiH avimuhyamAnaH smR^ityA hareH bhAgavatapradhAnaH || 49|| na kAmakarmabIjAnAM yasya chetasi sambhavaH | vAsudevaekanilayaH saH vai bhAgavata uttamaH || 50|| na yasya janmakarmabhyAM na varNAshramajAtibhiH | sajjate asmin ahambhAvaH dehe vai saH hareH priyaH || 51|| na yasya svaH paraH iti vitteShu Atmani vA bhidA | sarvabhUtasamaH shAntaH saH vau bhAgavata uttamaH || 52|| tribhuvanavibhavahetave api akuNThasmR^itiH ajitAtmasurAdibhiH vimR^igyAt | na chalati bhagavat pada aravindAt lavanimiSha ardham api yaH saH vaiShNava agryaH || 53|| bhagavataH uruvikrama a~NghrishAkhA nakhamaNichandrikayA nirastatApe | hR^idi katham upasIdatAM punaH saH prabhavati chandraH iva udite arkatApaH || 54|| visR^ijati hR^idayaM na yasya sAkShAt hariH avasha abhihitaH api aghaughanAshaH | praNayaH ashanayA dhR^ita a~NghripadmaH saH bhavati bhAgavatapradhAnaH uktaH || 55|| iti shrImat bhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAM ekAdashaskandhe nimijAyantasa.nvAde dvitIyaH adhyAyaH || 2|| atha tR^itIyo.adhyAyaH | parasya viShNoH Ishasya mAyinAma api mohinIm | mAyAM veditum ichChAmaH bhagavantaH bruvantu naH || 1|| na anutR^ipye juShan yuShmat vachaH harikathA amR^itam | sa.nsAratApaniHtaptaH martyaH tat tApa bheShajam || 2|| antarikShaH uvAcha | ebhiH bhUtAni bhUtAtmA mahAbhUtaiH mahAbhuja | sasarjot cha avachAni AdyaH svamAtraprasiddhaye || 3|| evaM sR^iShTAni bhUtAni praviShTaH pa~nchadhAtubhiH | ekadhA dashadhA AtmAnaM vibhajan juShate guNAn || 4|| guNaiH guNAn saH bhu~njAnaH AtmapradyoditaiH prabhuH | manyamAnaH idaM sR^iShTam AtmAnam iha sajjate || 5|| karmANi karmabhiH kurvan sanimittAni dehabhR^it | tat tat karmaphalaM gR^ihNan bhramati iha sukhaitaram || 6|| itthaM karmagatIH gachChan bahvabhadravahAH pumAn | AbhUtasamplavAt sargapralayau ashnute avashaH || 7|| dhAtu upaplavaH Asanne vyaktaM dravyaguNAtmakam | anAdinidhanaH kAlaH hi avyaktAya apakarShati || 8|| shatavarShAH hi anAvR^iShTiH bhaviShyati ulbaNA bhuvi | tat kAla upachita uShNa arkaH lokAn trIn pratapiShyati || 9|| pAtAlatalam Arabhya sa~NkarShaNamukha analaH | dahan UrdhvashikhaH viShvak vardhate vAyunA IritaH || 10|| sA.nvartakaH meghagaNaH varShati sma shataM samAH | dhArAbhiH hastihastAbhiH lIyate salile virAT || 11|| tataH virAjam utsR^ijya vairAjaH puruShaH nR^ipa | avyaktaM vishate sUkShmaM nirindhanaH iva analaH || 12|| vAyunA hR^itagandhA bhUH salilatvAya kalpate | salilaM tat dhR^itarasaM jyotiShTvAya upakalpate || 13|| hR^itarUpaM tu tamasA vAyau jyotiH pralIyate | hR^itasparshaH avakAshena vAyuH nabhasi lIyate | kAlAtmanA hR^itaguNaM navaH Atmani lIyate || 14|| indriyANi manaH buddhiH saha vaikArikaiH nR^ipa | pravishanti hi aha~NkAraM svaguNaiH aham Atmani || 15|| eShA mAyA bhagavataH sargasthiti antakAriNI | trivarNA varNitA asmAbhiH kiM bhUyaH shrotum ichChasi || 16|| rAjA uvAcha | yathA etAm aishvarIM mAyAM dustarAm akR^itAtmabhiH | taranti a~njaH sthUladhiyaH maharShaH idam uchyatAm || 17|| prabuddhaH uvAcha | karmANi ArabhamANAnAM duHkhahatyai sukhAya cha | pashyet pAkaviparyAsaM mithunIchAriNAM nR^iNAm || 18|| nityArtidena vittena durlabhena AtmamR^ityunA | gR^iha apatyAptapashubhiH kA prItiH sAdhitaiH chalaiH || 19|| evaM lokaM paraM vidyAt nashvaraM karmanirmitam | satulya atishaya dhva.nsaM yathA maNDalavartinAm || 20|| tasmAt guruM prapadyeta jij~nAsuH shreyaH uttamam | shAbde pare cha niShNAtaM brahmaNi upashamAshrayam || 21|| tatra bhAgavatAn dharmAn shikShet guruAtmadaivataH | amAyayA anuvR^ityA yaiH tuShyet AtmA AtmadaH hariH || 22|| sarvataH manasaH asa~Ngam Adau sa~NgaM cha sAdhuShu | dayAM maitrIM prashrayaM cha bhUteShu addhA yathA uchitam.h || 23|| shauchaM tapaH titikShAM cha maunaM svAdhyAyam Arjavam | brahmacharyaM ahi.nsAM cha samatvaM dvandvasa~nj~nayoH || 24|| sarvatra Atmeshvara anvIkShAM kaivalyam aniketatAm | viviktachIravasanaM santoShaM yena kenachit || 25|| shraddhAM bhAgavate shAstre anindAm anyatra cha api hi | manovAk karmadaNDaM cha satyaM shamadamau api || 26|| shravaNaM kIrtanaM dhyAnaM hareH adbhutakarmaNaH | janmakarmaguNAnAM cha tadarthe akhilacheShTitam || 27|| iShTaM dattaM tapaH japtaM vR^ittaM yat cha AtmanaH priyam | dArAn sutAn gR^ihAn prANAn yat parasmai nivedanam || 28|| evaM kR^iShNAtmanAtheShu manuShyeShu cha sauhR^idam | paricharyAM cha ubhayatra mahatsu nR^iShu sAdhuShu || 29|| paraspara anukathanaM pAvanaM bhagavat yashaH | mithaH ratiH mithaH tuShTiH nivR^ittiH mithaH AtmanaH || 30|| smarantaH smArayantaH cha mithaH aghaughaharaM harim | bhaktyA sa~njAtayA bhaktyA bibhrati utpulakAM tanum || 31|| kvachit rudanti achyutachintayA kvachit.h hasanti nandanti vadanti alaukikAH | nR^ityanti gAyanti anushIlayanti ajaM bhavanti tUShNIM param etya nirvR^itAH || 32|| iti bhAgavatAn dharmAn shikShan bhaktyA tadutthayA | nArAyaNaparaH mAyam a~njaH tarati dustarAm || 33|| rAjA uvAcha | nArAyaNa abhidhAnasya brahmaNaH paramAtmanaH | niShThAm arhatha naH vaktuM yUyaM hi brahmavittamAH || 34|| pippalAyanaH uvAcha | sthiti udbhavapralayahetuH ahetuH asya yat svapnajAgarasuShuptiShu sat bahiH cha | deha indriyAsuhR^idayAni charanti yena sa~njIvitAni tat avehi paraM narendra || 35|| na etat manaH vishati vAguta chakShuH AtmA prANendriyANi cha yathA analam archiShaH svAH | shabdaH api bodhakaniShedhatayA AtmamUlam artha uktam Aha yadR^ite na niShedhasiddhiH || 36|| satvam rajaH tamaH iti trivR^idekam Adau sUtraM mahAn aham iti pravadanti jIvam | j~nAnakriyA arthaphalarUpatayoH ushakti brahma eva bhAti sat asat cha tayoH paraM yat || 37|| na AtmA jajAna na mariShyati na edhate asau na kShIyate savanavit vyabhichAriNAM hi | sarvatra shasvadanapAyi upalabdhimAtraM prANaH yathA indriyavalena vikalpitaM sat || 38|| aNDeShu peshiShu taruShu avinishchiteShu prANaH hi jIvam upadhAvati tatra tatra | sanne yat indriyagaNe ahami cha prasupte kUTasthaH AshayamR^ite tat anusmR^itiH naH || 39|| yaH hi abja nAbha charaNa eShaNayoH ubhaktyA chetomalAni vidhamet guNakarmajAni | tasmin vishuddhaH upalabhyataH Atmatattvam sAkShAt yathA amaladR^ishaH savitR^iprakAshaH || 40|| karmayogaM vadata naH puruShaH yena sa.nskR^itaH | vidhUya iha Ashu karmANi naiShkarmyaM vindate param || 41|| evaM prashnam R^iShin pUrvam apR^ichChaM pituH antike | na abruvan brahmaNaH putrAH tatra kAraNam uchyatAm || 42|| AvirhotraH uvAcha | karma akarmavikarma iti vedavAdaH na laukikaH | vedasya cha IshvarAtmatvAt tatra muhyanti sUrayaH || 43|| parokShavAdaH vedaH ayaM bAlAnAm anushAsanam | karmamokShAya karmANi vidhatte hi agadaM yathA || 44|| na Acharet yaH tu veda uktaM svayam aj~naH ajitendriyaH | vikarmaNA hi adharmeNa mR^ityoH mR^ityum upaiti saH || 45|| veda uktam eva kurvANaH niHsa~NgaH arpitam Ishvare | naiShkarmyAM labhate siddhiM rochanArthA phalashrutiH || 46|| yaH Ashu hR^idayagranthiM nirjihIShuH parAtmanaH | vidhinA upacharet devaM tantra uktena cha keshavam || 47|| labdha anugrahaH AchAryAt tena sandarshitAgamaH | mahApuruSham abhyarchet mUrtyA abhimatayA AtmanaH || 48|| shuchiH saMmukham AsInaH prANasa.nyamanAdibhiH | piNDaM vishodhya sa.nnyAsakR^itarakShaH archayet harim || 49|| archAdau hR^idaye cha api yathAlabdha upachArakaiH | dravyakShitiAtmali~NgAni niShpAdya prokShya cha Asanam.h || 50|| pAdyAdIn upakalpyA atha sa.nnidhApya samAhitaH | hR^it AdibhiH kR^itanyAsaH mUlamantreNa cha archayet || 51|| sA~NgopA~NgAM sapArShadAM tAM tAM mUrtiM svamantrataH | pAdya arghyAchamanIyAdyaiH snAnavAsaHvibhUShaNaiH || 52|| gandhamAlyAkShatasragbhiH dhUpadIpahArakaiH | sA~NgaM sampUjya vidhivat stavaiH stutvA namet harim || 53|| AtmAM tanmayaM dhyAyan mUrtiM sampUjayet hareH | sheShAm AdhAya shirasi svadhAmni udvAsya satkR^itam || 54|| evam agni arkatoyAdau atithau hR^idaye cha yaH | yajati Ishvaram AtmAnam achirAt muchyate hi saH || 55|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe nimijAyantasa.nvAde mAyAkarmabrahmanirUpaNaM tR^itIyo.adhyAyaH || 3|| atha chaturtho.adhyAyaH | rAjA uvAcha | yAni yAni iha karmANi yaiH yaiH svachChandajanmabhiH | chakre karoti kartA vA hariH tAni bruvantu naH || 1|| drumilaH uvAcha | yaH vA anantasya guNAn anantAn anukramiShyan saH tu bAlabuddhiH | rajA.nsi bhUmeH gaNayet katha~nchit kAlena na eva akhilashaktidhAmnaH || 2|| bhUtaiH yadA pa~nchabhiH AtmasR^iShTaiH puraM virAjaM virachayya tasmin | svA.nshena viShTaH puruShAbhidhAna mavApa nArAyaNaH AdidevaH || 3|| yat kAyaH eShaH bhuvanatrayasa.nniveshaH yasya indriyaiH tanubhR^itAm ubhayaindriyANi | j~nAnaM svataH shvasanataH balam ojaH IhA sattvAdibhiH sthitilayaudbhavaH AdikartA || 4|| Adau abhUt shatadhR^itI rajasa asya sarge viShNu sthitau kratupatiH dvijadharmasetuH | rudraH api ayAya tamasA puruShaH saH AdyaH iti udbhavasthitilayAH satataM prajAsu || 5|| dharmasya dakShaduhitaryajaniShTaH mUrtyA nArAyaNaH naraH R^iShipravaraH prashAntaH | naiShkarmyalakShaNam uvAcha chachAra karma yaH adya api cha Asta R^iShivaryaniShevitA~NghriH || 6|| indraH visha~Nkya mama dhAma jighR^ikShati iti kAmaM nyayu~Nkta sagaNaM saH badariupAkhyam | gatvA apsarogaNavasantasumandavAtaiH strIprekShaNa iShubhiH avidhyatat mahij~naH || 7|| vij~nAya shakrakR^itam akramam AdidevaH prAha prahasya gatavismayaH ejamAnAn | mA bhaiShTa bho madana mAruta devavadhvaH gR^ihNIta naH balim ashUnyam imaM kurudhvam || 8|| itthaM bruvati abhayade naradeva devAH savrIDanamrashirasaH saghR^iNam tam UchuH | na etat vibho tvayi pare avikR^ite vichitram svArAmadhIH anikarAnatapAdapadme || 9|| tvAM sevatAM surakR^itA bahavaH antarAyAH svauko vila~Nghya paramaM vrajatAM padaM te | na anyasya barhiShi balIn dadataH svabhAgAn dhatte padaM tvam avitA yadi vighnamUrdhni || 10|| kShut tR^iTtrikAlaguNamArutajaivhyashaishnyAn asmAn apArajaladhIn atitIrya kechit | krodhasya yAnti viphalasya vasha pade goH majjanti dushcharatapaH cha vR^ithA utsR^ijanti || 11|| iti pragR^iNatAM teShAM striyaH ati adbhutadarshanAH | darshayAmAsa shushrUShAM svarchitAH kurvatIH vibhuH || 12|| te deva anucharAH dR^iShTvA striyaH shrIH iva rUpiNIH | gandhena mumuhuH tAsAM rUpa audAryahatashriyaH || 13|| tAn Aha devadeva IshaH praNatAn prahasan iva | AsAm ekatamAM vR^i~NgdhvaM savarNAM svargabhUShaNAm || 14|| om iti Adesham AdAya natvA taM suravandinaH | urvashIm apsaraHshreShThAM puraskR^itya divaM yayuH || 15|| indrAya Anamya sadasi shruNvatAM tridivaukasAm | UchuH nArAyaNabalaM shakraH tatra Asa vismitaH || 16|| ha.nsasvarUpI avadadat achyutaH Atmayogam dattaH kumAra R^iShabhaH bhagavAn pitA naH | viShNuH shivAya jagatAM kalayA avatIrNaH tena AhR^itAH madhubhidA shrutayaH hayAsye || 17|| guptaH api aye manuH ilA oShadhayaH cha mAtsye krauDe hataH ditijaH uddharatA ambhasaH kShmAm | kaurme dhR^itaH adriH amR^ita unmathane svapR^iShThe grAhAt prapannamibharAjam amu~nchat Artam || 18|| sa.nstunvataH abdhipatitAn shramaNAn R^iShIM cha shakraM cha vR^itravadhataH tamasi praviShTam | devastriyaH asuragR^ihe pihitAH anAthAH jaghne asurendram abhayAya satAM nR^isi.nhe || 19|| deva asure yudhi cha daityapatIn surArthe hatvA antareShu bhuvanAni adadhAt kalAbhiH | bhUtvA atha vAmanaH imAm aharat baleH kShmAm yA~nchAchChalena samadAt aditeH sutebhyaH || 20|| niHkShatriyAm akR^ita gAM cha triHsaptakR^itvaH rAmaH tu haihayakula api ayabhArgava agniH | saH abdhiM babandha dashavaktram ahan sala~Nkam sItApatiH jayati lokam alaghnakIrtiH || 21|| bhUmeH bhara avataraNAya yaduShi ajanmA jAtaH kariShyati suraiH api duShkarANi | vAdaiH vimohayati yaj~nakR^itaH atadarhAn shUdrAM kalau kShitibhujaH nyahaniShyadante || 22|| eva.nvidhAni karmANi janmAni cha jagat pateH | bhUrINi bhUriyashasaH varNitAni mahAbhuja || 23|| iti shrImadbhagavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe nimijAyantasa.nvAde chaturtho.adhyAyaH || 4|| atha pa~nchamo.adhyAyaH | rAjA uvAcha | bhagavantaM hariM prAyaH na bhajanti AtmavittamAH | teShAm ashAntakAmAnAM kA niShThA avijitAtmanAm || 1|| chamasaH uvAcha | mukhabAhUrUpAdebhyaH puruShasya AshramaiH saha | chatvAraH jaj~nire varNAH guNaiH viprAdayaH pR^ithak || 2|| yaH eShAM puruShaM sAkShAt Atmaprabhavam Ishvaram | na bhajanti avajAnanti sthAnAt bhraShTAH patanti adhaH || 3|| dUre harikathAH kechit dUre cha achyutakIrrtanAH | striyaH shUdrAdayaH cha eva te anukampyA bhavAdR^ishAm || 4|| vipraH rAjanyavaishyau cha hareH prAptAH padAntikam | shrautena janmanA atha api muhyanti AmnAyavAdinaH || 5|| karmaNi akovidAH stabdhAH mUrkhAH paNDitamAninaH | vadanti chATukAt mUDhAH yayA mAdhvyA gira utsukAH || 6|| rajasA ghorasa~NkalpAH kAmukAH ahimanyavaH | dAmbhikAH mAninaH pApAH vihasanti achyutapriyAn || 7|| vadanti te anyonyam upAsitastriyaH gR^iheShu maithunyasukheShu cha AshiShaH | yajanti asR^iShTAn avidhAn adakShiNam vR^ittyai paraM ghnanti pashUn atadvidaH || 8|| shriyA vibhUtyA abhijanena vidyayA tyAgena rUpeNa balena karmaNA sataH avamanyanti haripriyAn khalAH || 9|| sarveShu shashvat tanubhR^it svavasthitam yathA svam AtmAnam abhIShTam Ishvaram | vedopagItaM cha na shruNvate abudhAH manorathAnAM pravadanti vArtayA || 10|| loke vyavAya AmiSham adyasevA nityAH tu jantoH na hi tatra chodanA | vyavasthitiH teShu vivAhayaj~na surAgrahaiH Asu nivR^ittiH iShTA || 11|| dhanaM cha dharmaekaphalaM yataH vai j~nAnaM savij~nAnam anuprashAnti | gR^iheShu yu~njanti kalevarasya mR^ityuM na pashyanti durantavIryam || 12|| yat ghrANabhakShaH vihitaH surAyAH tathA pashoH AlabhanaM na hi.nsA | evaM vyavAyaH prajayA na ratyA iamaM vishuddhaM na viduH svadharmam || 13|| ye tu aneva.nvidaH asantaH stabdhAH sat abhimAninaH | pashUn druhyanti visrabdhAH pretya khAdanti te cha tAn || 14|| dviShantaH parakAyeShu svAtmAnaM harim Ishvaram | mR^itake sAnubandhe asmin baddhasnehAH patanti adhaH || 15|| ye kaivalyam asamprAptAH ye cha atItAH cha mUDhatAm | traivargikAH hi akShaNikAH AtmAnaM ghAtayanti te || 16|| etaH AtmahanaH ashAntAH aj~nAne j~nAnamAninaH | sIdanti akR^itakR^ityAH vai kAladhvastamanorathAH || 17|| hitvA AtyAya asarachitAH gR^iha apatyasuhR^it shriyaH | tamaH vishanti anichChantaH vAsudevaparA~NmukhAH || 18|| rAjA uvAcha | kasmin kAle saH bhagavAn kiM varNaH kIdR^ishaH nR^ibhiH | nAmnA vA kena vidhinA pUjyate tat iha uchyatAm || 19|| karabhAjanaH uvAcha | kR^itaM tretA dvAparaM cha kaliH ityeShu keshavaH | nAnAvarNa abhidhAkAraH nAnA eva vidhinA ijyate || 20|| kR^ite shuklaH chaturbAhuH jaTilaH valkalAmbaraH | kR^iShNAjinaupavItAkShAn bibhrat daNDakamaNDalUn || 21|| manuShyAH tu tadA shAntAH nirvairAH suhR^idaH samAH | yajanti tapasA devaM shamena cha damena cha || 22|| ha.nsaH suparNaH vaikuNThaH dharmaH yogeshvaraH amalaH | IshvaraH puruShaH avyaktaH paramAtmA iti gIyate || 23|| tretAyAM raktavarNaH asau chaturbAhuH trimekhalaH | hiraNyakeshaH trayI AtmA sruksruvAdi upalakShaNaH || 24|| taM tadA manujA devaM sarvadevamayaM harim | yajanti vidyayA trayyA dharmiShThAH brahmavAdinaH || 25|| viShNuH yaj~naH pR^iShNigarbhaH sarvadevaH urukramaH | vR^iShAkapiH jayantaH cha urugAya iti Iryate || 26|| dvApare bhagavAn shyAmaH pItavAsA nijAyudhaH | shrIvatsAdibhiH a~NkaiH cha lakShaNaiH upalakShitaH || 27|| taM tadA puruShaM martyA mahArAjaupalakShaNam | yajanti vedatantrAbhyAM paraM jij~nAsavaH nR^ipa || 28|| namaH te vAsudevAya namaH sa~NkarShaNAya cha | pradyumnAya aniruddhAya tubhyaM bhagavate namaH || 29|| nArAyaNAya R^iShaye puruShAya mahAtmane | vishveshvarAya vishvAya sarvabhUtAtmane namaH || 30|| iti dvAparaH urvIsha stuvanti jagadIshvaram | nAnAtantravidhAnena kalau api yathA shruNu || 31|| kR^iShNavarNaM tviShAkR^iShNaM sA~NgaupA~NgAstra pArShadam | yaj~naiH sa~NkIrtanaprAyaiH yajanti hi sumedhasaH || 32|| dhyeyaM sadA paribhavaghnam abhIShTadoham tIrthAspadaM shivaviri~nchinutaM sharaNyam | bhR^ityArtihan praNatapAla bhavAbdhipotam vande mahApuruSha te charaNAravindam || 33|| tyaktvA sudustyajasuraipsitarAjyalakShmIm dharmiShThaH AryavachasA yat agAt araNyam | mAyAmR^igaM dayitayA ipsitam anvadhAvat vande mahApuruSha te charaNAravindam || 34|| evaM yugAnurUpAbhyAM bhagavAn yugavartibhiH | manujaiH ijyate rAjan shreyasAm IshvaraH hariH || 35|| kaliM sabhAjayanti AryA guNaj~nAH sArabhAginaH | yatra sa~NkIrtanena eva sarvaH svArthaH abhilabhyate || 36|| na hi ataH paramaH lAbhaH dehinAM bhrAmyatAm iha | yataH vindeta paramAM shAntiM nashyati sa.nsR^itiH || 37|| kR^itAdiShu prajA rAjan kalau ichChanti sambhavam | kalau khalu bhaviShyanti nArAyaNaparAyaNAH || 38|| kvachit kvachit mahArAja draviDeShu cha bhUrishaH | tAmraparNI nadI yatra kR^itamAlA payasvinI || 39|| kAverI cha mahApuNyA pratIchI cha mahAnadI | ye pibanti jalaM tAsAM manujA manujeshvara | prAyaH bhaktAH bhagavati vAsudevaH amala AshayAH || 40|| devarShibhUtAptanR^iNA pitR^INAM na ki~NkaraH na ayaM R^iNI cha rAjan | sarvAtmanA yaH sharaNaM sharaNyam gataH mukundaM parihR^itya kartum || 41|| svapAdamUlaM bhajataH priyasya tyaktAnyabhAvasya hariH pareshaH | vikarma yat cha utpatitaM katha~nchit dhunoti sarvaM hR^idi sa.nniviShTaH || 42|| nAradaH uvAcha | dharmAn bhAgavatAn itthaM shrutvA atha mithileshvaraH | jAyanta iyAn munIn prItaH sopAdhyAyaH hi apUjayat || 43|| tataH antaH dadhire siddhAH sarvalokasya pashyataH | rAjA dharmAn upAtiShThan avApa paramAM gatim || 44|| tvam api etAn mahAbhAga dharmAn bhAgavatAn shrutAn | AsthitaH shraddhayA yuktaH niHsa~NgaH yAsyase param || 45|| yuvayoH khalu dampatyoH yashasA pUritaM jagat | putratAm agamat yat vAM bhagavAn IshvaraH hariH || 46|| darshanAli~NganAlApaiH shayanAsanabhojanaiH | AtmA vAM pAvitaH kR^iShNe putrasneha prakurvatoH || 47|| vaireNa yaM nR^ipatayaH shishupAlapauNDra shAlvAdayaH gativilAsavilokanAdayaiH | dhyAyantaH AkR^itadhiyaH shayanAsanAdau tat sAmyam ApuH anuraktadhiyAM punaH kim || 48|| mA apatyabuddhim akR^ithAH kR^iShNe sarvAtmanaIshvare | mAyAmanuShyabhAvena gUDha aishvarye pare avyaye || 49|| bhUbhArarAjanyahantave guptaye satAm | avatIrNasya nirvR^ityai yashaH loke vitanyate || 50|| shrIshukaH uvAcha | etat shrutvA mahAbhAgaH vasudevaH ativismitaH | devakI cha mahAbhAgAH jahatuH moham AtmanaH || 51|| itihAsam imaM puNyaM dhArayet yaH samAhitaH | saH vidhUya iha shamalaM brahmabhUyAya kalpate || 52|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe vasudevanAradasa.nvAde pa~nchamo.adhyAyaH || 5|| atha ShaShTho.adhyAyaH | shrIshukaH uvAcha | atha brahmA AtmajaiH devaiH prajeshaiH AvR^itaH abhyagAt | bhavaH cha bhUtabhavyaIshaH yayau bhUtagaNaiH vR^itaH || 1|| indraH marudbhiH bhagavAn AdityAH vasavaH ashvinau | R^ibhavaH a~NgirasaH rudrAH vishve sAdhyAH cha devatAH || 2|| gandharvApsarasaH nAgAH siddhachAraNaguhyakAH | R^iShayaH pitaraH cha eva savidyAdharakinnarAH || 3|| dvArakAm upasa~njagmuH sarve kR^iShNAdidR^ikShavaH | vapuShA yena bhagavAn naralokamanoramaH | yashaH vitene lokeShu sarvalokamalApaham || 4|| tasyAM vibhrAjamAnAyAM samR^iddhAyAM mahardhibhiH | vyachakShata avitR^iptAkShAH kR^iShNam adbhutadarshanam || 5|| svargaudyAnauapagaiH mAlyaiH ChAdayantaH yadu uttamam | gIrbhiH chitrapadArthAbhiH tuShTuvuH jagat Ishvaram || 6|| devAH UchuH | natAH sma te nAtha padAravindaM buddhIndriyaprANamanovachobhiH | yat chintyate antarhR^idi bhAvayuktaiH mumukShubhiH karmamaya UrupAshAt || 7|| tvaM mAyayA triguNayA Atmani durvibhAvyaM vyaktaM sR^ijasi avasi lumpasi tat guNasthaH | na etaiH bhavAn ajita karmabhiH ajyate vai yat sve sukhe avyavahite abhirataH anavadyaH || 8|| shuddhiH nR^iNAM na tu tathA IDya durAshayAnAM vidyAshrutAdhyayanadAnatapakriyAbhiH | sattvAtmanAm R^iShabha te yashasi pravR^iddha sat shraddhayA shravaNasambhR^itayA yathA syAt || 9|| syAt naH tava a~NghriH ashubhAshayadhUmaketuH kShemAya yaH munibhiH ArdrahR^idauhyamAnaH | yaH sAtvataiH samavibhUtayaH AtmavadbhiH vyUhe architaH savanashaH svaH atikramAya || 10|| yaH chintyate prayatapANibhiH adhvarAgnau trayyA niruktavidhinA Isha haviH gR^ihItvA | adhyAtmayogaH uta yogibhiH AtmamAyAM jij~nAsubhiH paramabhAgavataiH parIShTaH || 11|| paryuShTayA tava vibho vanamAlayA iyaM sa.nspardhinI bhagavatI pratipatnivat shrIH | yaH supraNItam amuyArhaNam Adat annaH bhUyAt sadA a~NghriH ashubhAshayadhUmaketuH || 12|| ketuH trivikramayutaH tripat patAkaH yaH te bhayAbhayakaraH asuradevachamvoH | svargAya sAdhuShu khalu eShu itarAya bhUman.h pAdaH punAtu bhagavan bhajatAm adhaM naH || 13|| nasyotagAvaH iva yasya vashe bhavanti brahmAdayaH anubhR^itaH mithurardyamAnAH | kAlasya te prakR^itipUruShayaoH parasya shaM naH tanotu charaNaH puruShottamasya || 14|| asya asi hetuH udayasthitisa.nyamAnAM avyaktajIvamahatAm api kAlam AhuH | saH ayaM triNAbhiH akhila apachaye pravR^ittaH kAlaH gabhIrarayaH uttamapUruShaH tvam || 15|| tvattaH pumAn samadhigamya yayA svavIrya dhatte mahAntam iva garbham amoghavIryaH | saH ayaM tayA anugataH AtmanaH ANDakoshaM haimaM sasarja bahiH AvaraNaiH upetam || 16|| tattasthuShaH cha jagataH cha bhavAn adhIshaH yat mAyayA utthaguNavikriyayA upanItAn | arthAn juShan api hR^iShIkapate na liptaH ye anye svataH parihR^itAt api bibhyati sma || 17|| smAyA avalokalavadarshitabhAvahAri bhrUmaNDalaprahitasauratamantrashauNDaiH | patnyaH tu ShoDashasahasram ana~NgabANaiH yasya indriyaM vimathituM karaNaiH vibhvyaH || 18|| vibhvyaH tava amR^itakathA udavahAH trilokyAH pAdau anejasaritaH shamalAni hantum | AnushravaM shrutibhiH a~Nghrijam a~Ngasa~NgaiH tIrthadvayaM shuchiShadastaH upaspR^ishanti || 19|| bAdarAyaNiH uvAcha | iti abhiShTUya vibudhaiH seshaH shatadhR^itiH harim | abhyabhAShata govindaM praNamya ambaram AshritaH || 20|| brahma uvAcha | bhUmeH bhAra avatArAya purA vij~nApitaH prabho | tvam asmAbhiH asheShAtman tat tathA eva upapAditam || 21|| dharmaH cha sthApitaH satsu satyasandheShu vai tvayA | kIrtiH cha dikShu vikShiptA sarvalokamalApahA || 22|| avatIrya yadoH va.nshe bibhrat rUpam anuttamam | karmANi uddAmavR^ittAni hitAya jagataH akR^ithAH || 23|| yAni te charitAni Isha manuShyAH sAdhavaH kalau | shR^iNvantaH kIrtayantaH cha tariShyanti a~njasA tamaH || 24|| yaduva.nshe avatIrNasya bhavataH puruShottama | sharat shataM vyatIyAya pa~nchavi.nsha adhikaM prabhoH || 25|| na adhunA te akhila AdhAra devakArya avasheShitam | kulaM cha viprashApena naShTaprAyam abhUt idam || 26|| tataH svadhAma paramaM vishasva yadi manyase | salokAn lokapAlAn naH pAhi vaikuNThaki~NkarAn || 27|| shrI bhagavAn uvAcha | avadhAritam etat me yadAttha vibudheshvara | kR^itaM vaH kAryam akhilaM bhUmeH bhAraH avatAritaH || 28|| tat idaM yAdavakulaM vIryashauryashriyoddhatam | lokaM jighR^ikShat ruddhaM me velayA iva mahArNavaH || 29|| yadi asa.nhR^itya dR^iptAnAM yadunAM vipulaM kulam | gantAsmi anena lokaH ayam udvelena vina~NkShyati || 30|| idAnIM nAshaH ArabdhaH kulasya dvijashApataH | yAsyAmi bhavanaM brahman na etat ante tava Anagha || 31|| shrI shukaH uvAcha | iti uktaH lokanAthena svayambhUH praNipatya tam | saha devagaNaiH devaH svadhAma samapadyata || 32|| atha tasyAM mahotpAtAn dvAravatyAM samutthitAn | vilokya bhagavAn Aha yaduvR^iddhAn samAgatAn || 33|| shrI bhagavAn uvAcha | ete vai sumahotpAtAH vyuttiShThanti iha sarvataH | shApaH cha naH kulasya AsIt brAhmaNebhyaH duratyayaH || 34|| na vastavyam iha asmAbhiH jijIviShubhiH AryakAH | prabhAsaM sumahat puNyaM yAsyAmaH adya eva mA chiram || 35|| yatra snAtvA dakShashApAt gR^ihItaH yakShmaNauDurAT | vimuktaH kilbiShAt sadyaH bheje bhUyaH kalodayam || 36|| vayaM cha tasmin Aplutya tarpayitvA pitR^InsurAn | bhojayitvA ushijaH viprAn nAnAguNavatA andhasA || 37|| teShu dAnAni pAtreShu shraddhayA uptvA mahAnti vai | vR^ijinAni tariShyAmaH dAnaiH naubhiH iva arNavam || 38|| shrI shukaH uvAcha | evaM bhagavatA AdiShTAH yAdavAH kulanandana | gantuM kR^itadhiyaH tIrthaM syandanAn samayUyujan || 39|| tat nirIkShya uddhavaH rAjan shrutvA bhagavatA uditam | dR^iShTvA ariShTAni ghorANi nityaM kR^iShNam anuvrataH || 40|| viviktaH upasa~Ngamya jagatAm Ishvareshvaram | praNamya shirasA pAdau prA~njaliH tam abhAShata || 41|| uddhavaH uvAcha | devadevesha yogesha puNyashravaNakIrtana | sa.nhR^itya etat kulaM nUnaM lokaM santyakShyate bhavAn | viprashApaM samarthaH api pratyahan na yadi IshvaraH || 42|| na ahaM tava a~NghrikamalaM kShaNArdham api keshava | tyaktuM samutsahe nAtha svadhAma naya mAm api || 43|| tava vikrIDitaM kR^iShNa nR^iNAM paramama~Ngalam | karNapIyUSham AsvAdya tyajati anyaspR^ihAM janaH || 44|| shayyAsanATanasthAnasnAnakrIDAshanAdiShu | kathaM tvAM priyam AtmAnaM vayaM bhaktAH tyajemahi || 45|| tvayA upabhuktasrakgandhavAsaH ala~NkAracharchitAH | uchChiShTabhojinaH dAsAH tava mAyAM jayemahi || 46|| vAtAshanAH yaH R^iShayaH shramaNA UrdhvamanthinaH | brahmAkhyaM dhAma te yAnti shAntAH sa.nnyAsinaH amalAH || 47|| vayaM tu iha mahAyogin bhramantaH karmavartmasu | tvat vArtayA tariShyAmaH tAvakaiH dustaraM tamaH || 48|| smarantaH kIrtayantaH te kR^itAni gaditAni cha | gatiutsmitaIkShaNakShveli yat nR^ilokaviDambanam || 49|| shrI shukaH uvAcha | evaM vij~nApitaH rAjan bhagavAn devakIsutaH | ekAntinaM priyaM bhR^ityam uddhavaM samabhAShata || 50|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe devastutyuddhvavij~nApanaM nAma ShaShTho.adhyAyaH || 6|| atha saptamo.adhyAyaH | shrI bhagavAn uvAcha | yat Attha mAM mahAbhAga tat chikIrShitam eva me | brahmA bhavaH lokapAlAH svarvAsaM me abhikA~NkShiNaH || 1|| mayA niShpAditaM hi atra devakAryam asheShataH | yadartham avatIrNaH aham a.nshena brahmaNArthitaH || 2|| kulaM vai shApanirdagdhaM na~NkShyati anyonyavigrahAt | samudraH saptame ahnhyetAM purIM cha plAvayiShyati || 3|| yaH hi eva ayaM mayA tyaktaH lokaH ayaM naShTama~NgalaH | bhaviShyati achirAt sAdho kalinA.api nirAkR^itaH || 4|| na vastavyaM tvayA eva iha mayA tyakte mahItale | janaH adharmaruchiH bhadraH bhaviShyati kalau yuge || 5|| tvaM tu sarvaM parityajya snehaM svajanabandhuShu | mayi Aveshya manaH samyak samadR^ik vicharasva gAm || 6|| yat idaM manasA vAchA chakShurbhyAM shravaNAdibhiH | nashvaraM gR^ihyamANaM cha viddhi mAyAmanomayam || 7|| pu.nsaH ayuktasya nAnArthaH bhramaH saH guNadoShabhAk | karmAkarmavikarma iti guNadoShadhiyaH bhidA || 8|| tasmAt yuktaindriyagrAmaH yuktachittaH idaM jagat | Atmani IkShasva vitatam AtmAnaM mayi adhIshvare || 9|| j~nAnavij~nAnasa.nyuktaH AtmabhUtaH sharIriNAm | AtmAnubhavatuShTAtmA na antarAyaiH vihanyase || 10|| doShabuddhyA ubhayAtItaH niShedhAt na nivartate | guNabuddhyA cha vihitaM na karoti yathA arbhakaH || 11|| sarvabhUtasuhR^it shAntaH j~nAnavij~nAnanishchayaH | pashyan madAtmakaM vishvaM na vipadyeta vai punaH || 12|| shrI shukaH uvAcha | iti AdiShTaH bhagavatA mahAbhAgavataH nR^ipa | uddhavaH praNipatya Aha tattvajij~nAsuH achyutam || 13|| uddhavaH uvAcha | yogesha yogavinnyAsa yogAtma yogasambhava | niHshreyasAya me proktaH tyAgaH sa.nnyAsalakShaNaH || 14|| tyAgaH ayaM duShkaraH bhUman kAmAnAM viShayAtmabhiH | sutarAM tvayi sarvAtman na abhaktaiH iti me matiH || 15|| saH ahaM mama aham iti mUDhamatiH vigADhaH tvat mAyayA virachita Atmani sAnubandhe | tat tu a~njasA nigaditaM bhavatA yathA aham sa.nsAdhayAmi bhagavan anushAdhi bhR^ityam || 16|| satyasya te svadR^ishaH AtmanaH AtmanaH anyam vaktAram Isha vibudheShu api na anuchakShe | sarve vimohitadhiyaH tava mAyayA ime brahmAdayaH tanubhR^itaH bahiH arthabhAvaH || 17|| tasmAt bhavantam anavadyam anantapAram sarvaj~nam Ishvaram akuNThavikuNThadhiShNi ayam | nirviNNadhIH aham u ha vR^ijanAbhitaptaH nArAyaNaM narasakhaM sharaNaM prapadye || 18|| shrI bhagavAn uvAcha | prAyeNa manujA loke lokatattvavichakShaNAH | samuddharanti hi AtmAnam AtmanA eva ashubhAshayAt || 19|| AtmanaH guruH AtmA eva puruShasya visheShataH | yat pratyakSha anumAnAbhyAM shreyaH asau anuvindate || 20|| puruShatve cha mAM dhIrAH sA~NkhyayogavishAradAH | AvistarAM prapashyanti sarvashakti upabR^i.nhitam || 21|| ekadvitrichatuShpAdaH bahupAdaH tathA apadaH | bahvyaH santi puraH sR^iShTAH tAsAM me pauruShI priyA || 22|| atra mAM mArgayantyaddhAH yuktAH hetubhiH Ishvaram | gR^ihyamANaiH guNaiH li~NgaiH agrAhyam anumAnataH || 23|| atra api udAharanti imam itihAsaM purAtanam | avadhUtasya sa.nvAdaM yadoH amitatejasaH || 24|| (atha avadhUtagItam |) avadhUtaM dvijaM ka~nchit charantam akutobhayam | kaviM nirIkShya taruNaM yaduH paprachCha dharmavit || 25|| yaduH uvAcha | kutaH buddhiH iyaM brahman akartuH suvishAradA | yAm AsAdya bhavAn lokaM vidvAn charati bAlavat || 26|| prAyaH dharmArthakAmeShu vivitsAyAM cha mAnavAH | hetunA eva samIhante AyuShaH yashasaH shriyaH || 27|| tvaM tu kalpaH kaviH dakShaH subhagaH amR^itabhAShaNaH | na kartA nehase ki~nchit jaDaunmattapishAchavat || 28|| janeShu dahyamAneShu kAmalobhadavAgninA | na tapyase agninA muktaH ga~NgAmbhasthaH iva dvipaH || 29|| tvaM hi naH pR^ichChatAM brahman Atmani AnandakAraNam | brUhi sparshavihInasya bhavataH kevala AtmanaH || 30|| shrI bhagavAn uvAcha | yadunA evaM mahAbhAgaH brahmaNyena sumedhasA | pR^iShTaH sabhAjitaH prAha prashraya avanataM dvijaH || 31|| brAhmaNaH uvAcha | santi me guravaH rAjan bahavaH buddhyA upAshritAH | yataH buddhim upAdAya muktaH aTAmi iha tAn shruNu || 32|| pR^ithivI vAyuH AkAsham ApaH agniH chandramA raviH | kapotaH ajagaraH sindhuH pata~NgaH madhukR^id gajaH || 33|| madhuhA hariNaH mInaH pi~NgalA kuraraH arbhakaH | kumArI sharakR^it sarpaH UrNanAbhiH supeshakR^it || 34|| ete me guravaH rAjan chaturvi.nshatiH AshritAH | shikShA vR^ittibhiH eteShAm anvashikSham iha AtmanaH || 35|| yataH yat anushikShAmi yathA vA nAhuShAtmaja | tat tathA puruShavyAghra nibodha kathayAmi te || 36|| bhUtaiH AkramANaH api dhIraH daivavashAnugaiH | tat vidvAn na chalet mArgAt anvashikShaM kShiteH vratam || 37|| shashvat parArthasarvehaH parArtha ekAntasambhavaH | sAdhuH shikSheta bhUbhR^ittaH nagashiShyaH parAtmatAm || 38|| prANavR^ittyA eva santuShyet muniH na eva indriyapriyaiH | j~nAnaM yathA na nashyeta na avakIryeta vA~NmanaH || 39|| viShayeShu Avishan yogI nAnAdharmeShu sarvataH | guNadoShavyapeta AtmA na viShajjeta vAyuvat || 40|| pArthiveShu iha deheShu praviShTaH tat guNAshrayaH | guNaiH na yujyate yogI gandhaiH vAyuH iva AtmadR^ik || 41|| antaH hitaH cha sthiraja~NgameShu brahma AtmabhAvena samanvayena | vyAptya avachChedam asa~Ngam AtmanaH muniH nabhaH tvaM vitatasya bhAvayet || 42|| tejaH abannamayaiH bhAvaiH megha AdyaiH vAyunA IritaiH | na spR^ishyate nabhaH tadvat kAlasR^iShTaiH guNaiH pumAn || 43|| svachChaH prakR^ititaH snigdhaH mAdhuryaH tIrthabhUH nR^iNAm | muniH punAti apAM mitram IkSha upasparshakIrtanaiH || 44|| tejasvI tapasA dIptaH durdharShaudarabhAjanaH | sarvabhakShaH api yukta AtmA na Adatte malam agnivat || 45|| kvachit shannaH kvachit spaShTaH upAsyaH shreyaH ichChatAm | bhu~Nkte sarvatra dAtR^INAM dahan prAk uttara ashubham || 46|| svamAyayA sR^iShTam idaM sat asat lakShaNaM vibhuH | praviShTaH Iyate tat tat svarUpaH agniH iva edhasi || 47|| visargAdyAH shmashAnAntAH bhAvAH dehasya na AtmanaH | kalAnAm iva chandrasya kAlena avyaktavartmanA || 48|| kAlena hi oghavegena bhUtAnAM prabhava api ayau | nityau api na dR^ishyete AtmanaH agneH yathA archiShAm || 49|| guNaiH guNAn upAdatte yathAkAlaM vimu~nchati | na teShu yujyate yogI gobhiH gAH iva gopatiH || 50|| budhyate svena bhedena vyaktisthaH iva tat gataH | lakShyate sthUlamatibhiH AtmA cha avasthitaH arkavat || 51|| na atisnehaH prasa~NgaH vA kartavyaH kva api kenachit | kurvan vindeta santApaM kapotaH iva dInadhIH || 52|| kapotaH kashchana araNye kR^itanIDaH vanaspatau | kapotyA bhAryayA sArdham uvAsa katichit samAH || 53|| kapotau snehaguNitahR^idayau gR^ihadharmiNau | dR^iShTiM dR^iShTyA~Ngam a~Ngena buddhiM buddhyA babandhatuH || 54|| shayyAsanATanasthAnavArtAkrIDAshanAdikam | mithunIbhUya visrabdhau cheratuH vanarAjiShu || 55|| yaM yaM vA~nChati sA rAjan tarpayanti anukampitA | taM taM samanayat kAmaM kR^ichChreNa api ajitaindriyaH || 56|| kapotI prathamaM garbhaM gR^ihNati kAlaH Agate | aNDAni suShuve nIDe svapatyuH sa.nnidhau satI || 57|| teShU kAle vyajAyanta rachitAvayavA hareH | shaktibhiH durvibhAvyAbhiH komalA~NgatanUruhAH || 58|| prajAH pupuShatuH prItau dampatI putravatsalau | shR^iNvantau kUjitaM tAsAM nirvR^itau kalabhAShitaiH || 59|| tAsAM patatraiH susparshaiH kUjitaiH mugdhacheShTitaiH | pratyudgamaiH adInAnAM pitarau mudam ApatuH || 60|| snehAnubaddhahR^idayau anyonyaM viShNumAyayA | vimohitau dInadhiyau shishUn pupuShatuH prajAH || 61|| ekadA jagmatuH tAsAm annArthaM tau kuTumbinau | paritaH kAnane tasmin arthinau cheratuH chiram || 62|| dR^iShTvA tAn lubdhakaH kashchit yadR^ichCha ataH vanecharaH | jagR^ihe jAlam Atatya charataH svAlayAntike || 63|| kapotaH cha kapotI cha prajApoShe sadA utsukau | gatau poShaNam AdAya svanIDam upajagmatuH || 64|| kapotI svAtmajAn vIkShya bAlakAn jAlasa.nvR^itAn | tAn abhyadhAvat kroshantI kroshataH bhR^ishaduHkhitA || 65|| sA asakR^it snehaguNitA dInachittA ajamAyayA | svayaM cha abadhyata shichA baddhAn pashyanti apasmR^itiH || 66|| kapotaH cha AtmajAn baddhAn AtmanaH api adhikAn priyAn | bhAryAM cha AtmasamAM dInaH vilalApa atiduHkhitaH || 67|| aho me pashyata apAyam alpapuNyasya durmateH | atR^iptasya akR^itArthasya gR^ihaH traivargikaH hataH || 68|| anurUpA anukUlA cha yasya me patidevatA | shUnye gR^ihe mAM santyajya putraiH svaryAti sAdhubhiH || 69|| saH ahaM shUnye gR^ihe dInaH mR^itadAraH mR^itaprajaH | jijIviShe kimarthaM vA vidhuraH duHkhajIvitaH || 70|| tAn tathA eva AvR^itAn shigbhiH mR^ityugrastAn vicheShTataH | svayaM cha kR^ipaNaH shikShu pashyan api abudhaH apatat || 71|| taM labdhvA lubdhakaH krUraH kapotaM gR^ihamedhinam | kapotakAn kapotIM cha siddhArthaH prayayau gR^iham || 72|| evaM kuTumbI ashAnta AtmA dvandva ArAmaH patat trivat | puShNan kuTumbaM kR^ipaNaH sAnubandhaH avasIdati || 73|| yaH prApya mAnuShaM lokaM muktidvAram apAvR^itam | gR^iheShu khagavat saktaH tam ArUDhachyutaM viduH || 74|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde yadvadhUtetihAse saptamo.adhyAyaH || 7|| athAsshTamo.adhyAyaH | sukham aindriyakaM rAjan svarge narakaH eva cha | dehinaH yat yathA duHkhaM tasmAt na ichCheta tat budhAH || 1|| grAsaM sumR^iShTaM virasaM mahAntaM stokam eva vA | yadR^ichChayA eva apatitaM graset AjagaraH akriyaH || 2|| shayIta ahAni bhUrINi nirAhAraH anupakramaH | yadi na upanamet grAsaH mahAhiH iva diShTabhuk || 3|| ojaH sahobalayutaM bibhrat deham akarmakam | shayAnaH vItanidraH cha neheta indriyavAn api || 4|| muniH prasannagambhIraH durvigAhyaH duratyayaH | anantapAraH hi akShobhyaH stimita udaH iva arNavaH || 5|| samR^iddhakAmaH hInaH vA nArAyaNaparaH muniH | na utsarpeta na shuShyeta saridbhiH iva sAgaraH || 6|| dR^iShTvA striyaM devamAyAM tat bhAvaiH ajitendriyaH | pralobhitaH patati andhe tamasi agnau pata~Ngavat || 7|| yoShit hiraNya AbharaNa ambarAdi dravyeShu mAyArachiteShu mUDhaH | pralobhitAtmA hi upabhogabuddhyA pata~Ngavat nashyati naShTadR^iShTiH || 8|| stokaM stokaM graset grAsaM dehaH varteta yAvatA | gR^ihAn ahi.nsat na AtiShThet vR^ittiM mAdhukarIM muniH || 9|| aNubhyaH cha mahadbhyaH cha shAstrebhyaH kushalaH naraH | sarvataH sAram AdadyAt puShpebhyaH iva ShaTpadaH || 10|| sAyantanaM shvastanaM vA na sa~NgR^ihNIta bhikShitam | pANipAtra udarAmatraH makShikA iva na sa~NgrahI || 11|| sAyantanaM shvastanaM vA na sa~NgR^ihNIta bhikShukaH | makShikAH iva sa~NgR^ihNan saha tena vinashyati || 12|| pada api yuvatIM bhikShuH na spR^ishet dAravIm api | spR^ishan karIva badhyeta kariNyA a~Ngasa~NgataH || 13|| na adhigachChet striyaM prAj~naH karhichit mR^ityum AtmanaH | bala adhikaiH sa hanyeta gajaiH anyaiH gajaH yathA || 14|| na deyaM na upabhogyaM cha lubdhaiH yat duHkha sa~nchitam | bhu~Nkte tat api tat cha anyaH madhuheva arthavit madhu || 15|| sukha duHkha upArjitaiH vittaiH AshAsAnAM gR^iha AshiShaH | madhuheva agrataH bhu~Nkte yatiH vai gR^ihamedhinAm || 16|| grAmyagItaM na shruNuyAt yatiH vanacharaH kvachit | shikheta hariNAt vaddhAt mR^igayoH gItamohitAt || 17|| nR^ityavAditragItAni juShan grAmyANi yoShitAm | AsAM krIDanakaH vashyaH R^iShyashR^i~NgaH mR^igIsutaH || 18|| jihvayA atipramAthinyA janaH rasavimohitaH | mR^ityum R^ichChati asat buddhiH mInaH tu baDishaiH yathA || 19|| indriyANi jayanti AshuH nirAhArAH manIShiNaH | varjayitvA tu rasanaM tat nirannasya vardhate || 20|| tAvat jitendriyaH na syAt vijitAni indriyaH pumAn | na jayet rasanaM yAvat jitaM sarvaM jite rase || 21|| pi~NgalA nAma veshyA AsIt videhanagare purA | tasyA me shikShitaM ki~nchit nibodha nR^ipanandana || 22|| sA svairiNyekadA kAntaM sa~Nketa upaneShyatI | abhUtkAle bahirdvAri bibhratI rUpamuttamam || 23|| mArga AgachChato vIkShya puruShAnpuruSharShabha | tAn shulkadAnvittavataH kAntAnmene.arthakAmukA || 24|| AgateShvapayAteShu sA sa~NketopajIvanI | apyanyo vittavAnko.api mAmupaiShyati bhUridaH || 25|| eavaM durAshayA dhvastanidrA dvAryavalambatI | nirgachChantI pravishatI nishIthaM samapadyata || 26|| tasyA vittAshayA shuShyadvaktrAyA dInachetasaH | nirvedaH paramo jaj~ne chintAhetuH sukhAvahaH || 27|| tasyA nirviNNachittAyA gItaM shruNu yathA mama | nirveda AshApAshAnAM puruShasya yathA hyasiH || 28|| na hi a~NgAjAtanirvedaH dehabandhaM jihAsati | yathA vij~nAnarahitaH manujaH mamatAM nR^ipa || 29|| pi~NgalA uvAcha | aho me mohavitatiM pashyata avijita AtmanaH | yA kAntAt asataH kAmaM kAmaye yena bAlishA || 30|| santaM samIpe ramaNaM ratipradaM vittapradaM nityam imaM vihAya | akAmadaM duHkhabhaya Adi shoka mohapradaM tuchCham ahaM bhaje aj~nA || 31|| aho mayAtmA paritApito vR^ithA sA~NketyavR^ittyA.ativigarhyavArtayA | straiNAnnarAdyA.arthatR^iSho.anushochyA tkrItena vittaM ratimAtmanechChatI || 32|| yadasthibhirnirmitava.nshava.nshya sthUNaM tvachA romanakhaiH pinaddham | kSharannavadvAramagArametad viNmUtrapUrNaM madupaiti kAnyA || 33|| videhAnAM pure hyasminnahamekaiva mUDhadhIH | yA.anyasmichChantyasatyasmAdAtmadAtkAmamachyutAt || 34|| suhR^itpreShThatamo nAtha AtmA chAyaM sharIriNAm | taM vikrIyAtmanaivAhaM rame.anena yathA ramA || 35|| kiyatpriyaM te vyabhajankAmA ye kAmadA narAH | Adyantavanto bhAryAyA devA vA kAlavidrutAH || 36|| nUnaM me bhagavAn prItaH viShNuH kena api karmaNA | nirvedaH ayaM durAshAyA yat me jAtaH sukhAvahaH || 37|| maivaM syurmandabhagyAyAH kleshA nirvedahetavaH | yenAnubandhaM nihR^itya puruShaH shamamR^ichChati || 38|| tena upakR^itam AdAya shirasA grAmyasa~NgatAH | tyaktvA durAshAH sharaNaM vrajAmi tam adhIshvaram || 39|| santuShTA shraddadhatyetadyathAlAbhena jIvatI | viharAmyamunaivAhamAtmanA ramaNena vai || 40|| sa.nsArakUpe patitaM viShayairmuShitekShaNam | grastaM kAlAhinA.a.atmAnaM ko.anyastrAtumadhIshvaraH || 41|| AtmA eva hi AtmanaH goptA nirvidyeta yadAkhilAt | apramattaH idaM pashyat grastaM kAlAhinA jagat || 42|| brAhmaNa uvAcha | eavaM vyavasitamatirdurAshAM kAntatarShajAm | ChitvopashamamAsthAya shayyAmupavivesha sA || 43|| AshA hi paramaM duHkhaM nairAshyaM paramaM sukham | yathA sa.nChidya kAntAshAM sukhaM suShvApa pi~NgalA || 44|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe pi~NgalopAkhyA.aneShTamo.adhyAyaH || 8|| atha navamo.adhyAyaH | brAhmaNaH uvAcha | parigrahaH hi duHkhAya yat yat priyatamaM nR^iNAm | anantaM sukham Apnoti tat vidvAn yaH tu aki~nchanaH || 1|| sAmiShaM kuraraM jaghnuH balinaH ye nirAmiShAH | tat AmiShaM parityajya saH sukhaM samavindata || 2|| na me mAnAvamAnau staH na chintA gehaputriNAm | AtmakrIDaH AtmaratiH vicharAmi iha bAlavat || 3|| dvau eva chintayA muktau parama AnandaH Aplutau | yaH vimugdhaH jaDaH bAlaH yaH guNebhyaH paraM gataH || 4|| kvachit kumArI tu AtmAnaM vR^iNAnAn gR^iham AgatAn | svayaM tAn arhayAmAsa kvApi yAteShu bandhuShu || 5|| teSham abhyavahArArthaM shAlIn rahasi pArthiva | avaghnantyAH prakoShThasthAH chakruH sha~NkhAH svanaM mahat || 6|| sA tat jugupsitaM matvA mahatI vrIDitA tataH | babha~nja ekaikashaH sha~NkhAn dvau dvau pANyoH asheShayat || 7|| ubhayoH api abhUt ghoShaH hi avaghnantyAH sma sha~NkhayoH | tatra api ekaM nirabhidat ekasmAn na abhavat dhvaniH || 8|| anvashikSham imaM tasyAH upadesham arindama | lokAn anucharan etAn lokatattvavivitsayA || 9|| vAse bahUnAM kalahaH bhavet vArtA dvayoH api | ekaH eva charet tasmAt kumAryAH iva ka~NkaNaH || 10|| manaH ekatra sa.nyujyAt jitashvAsaH jita AsanaH | vairAgyAbhyAsayogena dhriyamANam atandritaH || 11|| yasmin manaH labdhapadaM yat etat shanaiH shanaiH mu~nchati karmareNUn | sattvena vR^iddhena rajaH tamaH cha vidhUya nirvANam upaiti anindhanam || 12|| tat evam Atmani avaruddhachittaH na veda ki~nchit bahiH antaraM vA | yathA iShukAraH nR^ipatiM vrajantam iShau gatAtmA na dadarsha pArshve || 13|| ekachAryaniketaH syAt apramattaH guhAshayaH | alakShyamANaH AchAraiH muniH ekaH alpabhAShaNaH || 14|| gR^ihArambhaH atiduHkhAya viphalaH cha adhruvAtmanaH | sarpaH parakR^itaM veshma pravishya sukham edhate || 15|| eko nArAyaNo devaH pUrvasR^iShTaM svamAyayA | sa.nhR^itya kAlakalayA kalpAnta idamIshvaraH || 16|| eka evAdvitIyo.abhUdAtmAdhAro.akhilAshrayaH | kAlenAtmAnubhAvena sAmyaM nItAsu shaktiShu | sattvAdiShvAdipueruShaH pradhAnapuruSheshvaraH || 17|| parAvarANAM parama Aste kaivalyasa~nj~nitaH | kevalAnubhavAnandasandoho nirupAdhikaH || 18|| kevalAtmAnubhAvena svamAyAM triguNAtmikAm | sa.nkShobhayansR^ijatyAdau tayA sUtramarindama || 19|| tAmAhustriguNavyaktiM sR^ijantIM vishvatomukham | yasminprotamidaM vishvaM yena sa.nsarate pumAn || 20|| yathA UrNanAbhiH hR^idayAt UrNAM santatya vaktrataH | tayA vihR^itya bhUyastAM grasati evaM maheshvaraH || 21|| yatra yatra manaH dehI dhArayet sakalaM dhiyA | snehAt dveShAt bhayAt vA api yAti tat tat sarUpatAm || 22|| kITaH peshaskR^itaM dhyAyan kuDyAM tena praveshitaH | yAti tat ssatmatAM rAjan pUrvarUpam asantyajan || 23|| evaM gurubhyaH etebhyaH eSha me shikShitA matiH | svAtmA upashikShitAM buddhiM shruNu me vadataH prabho || 24|| dehaH guruH mama viraktivivekahetuH bibhrat sma sattvanidhanaM satata artyut arkam | tattvAni anena vimR^ishAmi yathA tathA api pArakyam iti avasitaH vicharAmi asa~NgaH || 25|| jAyAtmajArthapashubhR^ityagR^ihAptavargAn.h puShNAti yat priyachikIrShayA vitanvan || svAnte sakR^ichChram avaruddhadhanaH saH dehaH sR^iShTvA asya bIjam avasIdati vR^ikShadharmA || 26|| jihvA ekataH amum avakarShati karhi tarShA shishnaH anyataH tvak udaraM shravaNaM kutashchit | grANaH anyataH chapaladR^ik kva cha karmashaktiH bahvyaH sapatnyaH iva gehapatiM lunanti || 27|| sR^iShTvA purANi vividhAni ajayA AtmashaktyA vR^ikShAn sarIsR^ipapashUnkhagada.nshamatsyAn | taiH taiH atuShTahR^idayaH puruShaM vidhAya brahmAvalokadhiShaNaM mudamApa devaH || 28|| labdhvA sudurlabham idaM bahusambhavAnte mAnuShyamarthadamanityamapIha dhIraH | tUrNaM yateta na patet anumR^ityuH yAvat.h niHshreyasAya viShayaH khalu sarvataH syAt || 29|| evaM sa~njAtavairAgyaH vij~nAnaloka Atmani | vicharAmi mahIm etAM muktasa~NgaH anaha~NkR^itiH || 30|| na hi ekasmAt guroH j~nAnaM susthiraM syAt supuShkalam | brahma etat advitIyaM vai gIyate bahudhA R^iShibhiH || 31|| shrIbhagavAnuvAcha | ityuktvA sa yaduM viprastamAmantraya gabhIradhIH | vandito.Abhyarthito rAj~nA yayau prIto yathAgatam || 32|| avadhUtavachaH shrutvA pUrveShAM naH sa pUrvajaH | sarvasa~NgavinirmuktaH samachitto babhUva ha || 33|| (iti avadhUtagItam |) iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde navamo.adhyAyaH || 9|| atha dashamo.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | mayA uditeShu avahitaH svadharmeShu madAshrayaH | varNAshramakula AchAram akAmAtmA samAcharet || 1|| anvIkSheta vishuddhAtmA dehinAM viShayAtmanAm | guNeShu tattvadhyAnena sarvArambhaviparyayam || 2|| suptasya viShayAlokaH dhyAyataH vA manorathaH | nAnAmakatvAt viphalaH tathA bhedAtmadIH guNaiH || 3|| nivR^ittaM karma seveta pravR^ittaM matparaH tyajet | jij~nAsAyAM sampravR^ittaH na adriyet karma chodanAm || 4|| yamAnabhIkShNaM seveta niyamAn matparaH kvachit | madabhij~naM gurM shAntam upAsIta madAtmakam || 5|| amAnyamatsaraH dakShaH nirmamaH dR^iDhasauhR^idaH | asatvaraH arthajij~nAsuH anasUyauH amoghavAk || 6|| jAyApatyagR^ihakShetrasvajanadraviNa AdiShu | udAsInaH samaM pashyan sarveShu artham iva AtmanaH || 7|| vilakShaNaH sthUlasUkShmAt dehAt AtmekShitA svadR^ik | yathAgniH dAruNaH dAhyAt dAhakaH anyaH prakAshakaH || 8|| nirodha utpatti aNu bR^ihan nAnAtvaM tatkR^itAn guNAn | antaH praviShTaH AdhattaH evaM dehaguNAn paraH || 9|| yaH asau guNaiH virachitaH dehaH ayaM puruShasya hi | sa.nsAraH tat nibandhaH ayaM pu.nsaH vidyAt ChidAtmanaH || 10|| tasmAt jij~nAsayA AtmAnam AtmasthaM param | sa~Ngamya niraset etat vastubuddhiM yathAkramam || 11|| AchAryaH araNiH AdyaH syAt antevAsi uttara araNiH | tat sandhAnaM pravachanaM vidyA sandhiH sukhAvahaH || 12|| vaishAradI sA ativishuddhabuddhiH dhunoti mAyAM guNasamprasUtAm | guNAn cha sandahya yat Atmam etat svayaM cha shAmyati asamid yathA agniH || 13|| atha eShAM karmakartR^INAM bhoktR^INAM sukhaduHkhayoH | nAnAtvam atha nityatvaM lokakAlAgama AtmanAm || 14|| manyase sarvabhAvAnAM sa.nsthA hi autpattikI yathA | tat tat AkR^itibhedena jAyate bhidyate cha dhIH || 15|| evam api a~Nga sarveShAM dehinAM dehayogataH | kAla avayavataH santi bhAvA janmAdayoH asakR^it || 16|| atra api karmaNAM kartuH asvAtantryaM cha lakShyate | bhoktuH cha duHkhasukhayoH kaH anvarthaH vivashaM bhajet || 17|| na dehinAM sukhaM ki~nchit vidyate viduShAm api | tathA cha duHkhaM mUDhAnAM vR^ithA aha~NkaraNaM param || 18|| yadi prAptiM vighAtaM cha jAnanti sukhaduHkhayoH | te api addhA na viduH yogaM mR^ityuH na prabhavet yathA || 19|| kaH anvarthaH sukhayati enaM kAmaH vA mR^ityuH antike | AghAtaM nIyamAnasya vadhyasi eva na tuShTidaH || 20|| shrutaM cha dR^iShTavat duShTaM spardhA asUyA atyayavyayaiH | bahu antarAya kAmatvAt kR^iShivat cha api niShphalam || 21|| antarAyaiH avihataH yadi dharmaH svanuShThitaH | tenApi nirjitaM sthAnaM yathA gachChati tat shruNu || 22|| iShtvA iha devatAH yaj~naiH svarlokaM yAti yAj~nikaH | bhu~njIta devavat tatra bhogAn divyAn nija arjitAn || 23|| svapuNya upachite shubhre vimAnaH upagIyate | gandharvaiH viharanmadhye devInAM hR^idyaveShadhR^ik || 24|| strIbhiH kAmagayAnena ki~NkiNIjAlamAlinA | krIDan na veda AtmapAtaM surAkrIDeShu nirvR^itaH || 25|| tAvat pramodate svarge yAvat puNyaM samApyate | kShINapuNyaH patati arvAk anichChan kAlachAlitaH || 26|| yadi adharmarataH sa~NgAt asatAM vA ajitendriyaH | kAmAtmA kR^ipaNaH lubdhaH straiNaH bhUtavihi.nsakaH || 27|| pashUn avidhinA Alabhya pretabhUtagaNAn yajan | narakAn avashaH jantuH gatvA yAti ulbaNaM tamaH || 28|| karmANi duHkha udarkANi kurvan dehena taiH punaH | deham Abhajate tatra kiM sukhaM martyadharmiNaH || 29|| lokAnAM loka pAlAnAM madbhayaM kalpajIvinAm | brahmaNaH api bhayaM mattaH dviparAdhapara AyuShaH || 30|| guNAH sR^ijanti karmANi guNaH anusR^ijate guNAn | jIvaH tu guNasa.nyuktaH bhu~Nkte karmaphalAni asau || 31|| yAvat syAt guNavaiShamyaM tAvat nAnAtvam AtmanaH | nAnAtvam AtmanaH yAvat pAratantryaM tadA eva hi || 32|| yAvat asya asvatantratvaM tAvat IshvarataH bhayam | yaH etat samupAsIran te muhyanti shuchArpitAH || 33|| kAlaH AtmA AgamaH lokaH svabhAvaH dharmaH eva cha | iti mAM bahudhA prAhuH guNavyatikare sati || 34|| uddhavaH uvAcha | guNeShu vartamAnaH api dehajeShu anapAvR^itAH | guNaiH na badhyate dehI badhyate vA kathaM vibho || 35|| kathaM varteta viharet kaiH vA j~nAyeta lakShaNaiH | kiM bhu~njIta uta visR^ijet shayIta AsIta yAti vA || 36|| etat achyuta me brUhi prashnaM prashnavidAM vara | nityamuktaH nityabaddhaH ekaH eva iti me bhramaH || 37|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde dashamo.adhyAyaH || 10|| atha ekAdasho.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | baddhaH muktaH iti vyAkhyA guNataH me na vastutaH | guNasya mAyAmUlatvAt na me mokShaH na bandhanam || 1|| shokamohau sukhaM duHkhaM dehApattiH cha mAyayA | svapnaH yathA AtmanaH khyAtiH sa.nsR^itiH na tu vAstavI || 2|| vidyA avidye mama tanU viddhi uddhava sharIriNAm | mokShabandhakarI Adye mAyayA me vinirmite || 3|| ekasya eva mama a.nshasya jIvasya eva mahAmate | bandhaH asya avidyayA anAdiH vidyayA cha tathA itaraH || 4|| atha baddhasya muktasya vailakShaNyaM vadAmi te | viruddhadharmiNoH tAta sthitayoH ekadharmiNi || 5|| suparNau etau sadR^ishau sakhAyau yadR^ichChayA etau kR^itanIDau cha vR^ikShe | ekaH tayoH khAdati pippalAnnam anyaH nirannaH api balena bhUyAn || 6|| AtmAnam anyaM cha saH veda vidvAn apippalAdaH na tu pippalAdaH | yaH avidyayA yuk sa tu nityabaddhaH vidyAmayaH yaH sa tu nityamuktaH || 7|| dehasthaH api na dehasthaH vidvAn svapnAt yathA utthitaH | adehasthaH api dehasthaH kumatiH svapnadR^ik yathA || 8|| indriyaiH indriyArtheShu guNaiH api guNeShu cha | gR^ihyamANeShu aha~NkuryAt na vidvAn yaH tu avikriyaH || 9|| daivAdhIne sharIre asmin guNabhAvyena karmaNA | vartamAnaH abudhaH tatra kartA asmi iti nibadhyate || 10|| evaM viraktaH shayanaH AsanATanamajjane | darshanasparshanaghrANabhojanashravaNAdiShu || 11|| na tathA badhyate vidvAn tatra tatra Adayan guNAn | prakR^itisthaH api asa.nsaktaH yathA khaM savitA anilaH || 12|| vaishAradyekShayA asa~NgashitayA Chinnasa.nshayaH | pratibuddhaH iva svapnAt nAnAtvAt vinivartate || 13|| yasya syuH vItasa~NkalpAH prANendriyamanodhiyAm | vR^ittayaH saH vinirmuktaH dehasthaH api hi tat guNaiH || 14|| yasya AtmA hi.nsyate hi.nsryaiH yena ki~nchit yadR^ichChayA | archyate vA kvachit tatra na vyatikriyate budhaH || 15|| na stuvIta na nindeta kurvataH sAdhu asAdhu vA | vadataH guNadoShAbhyAM varjitaH samadR^ik muniH || 16|| na kuryAt na vadet ki~nchit na dhyAyet sAdhu asAdhu vA | AtmArAmaH anayA vR^ittyA vicharet jaDavat muniH || 17|| shabdabrahmaNi niShNAtaH na niShNAyAt pare yadi | shramaH tasya shramaphalaH hi adhenum iva rakShataH || 18|| gAM dugdhadohAm asatIM cha bhAryAm dehaM parAdhInam asatprajAM cha | vittaM tu atIrthIkR^itam a~Nga vAcham hInAM mayA rakShati duHkhaduHkhI || 19|| yasyAM na me pAvanam a~Nga karma sthitiudbhavaprANa nirodhanam asya | lIlAvatAraIpsitajanma vA syAt bandhyAM giraM tAM bibhR^iyAt na dhIraH || 20|| evaM jij~nAsayA apohya nAnAtvabhramam Atmani | upArameta virajaM manaH mayi arpya sarvage || 21|| yadi anIshaH dhArayituM manaH brahmaNi nishchalam | mayi sarvANi karmANi nirapekShaH samAchara || 22|| shraddhAluH me kathAH shR^iNvan subhadrA lokapAvanIH | gAyan anusmaran karma janma cha abhinayan muhuH || 23|| madarthe dharmakAmArthAn Acharan madapAshrayaH | labhate nishchalAM bhaktiM mayi uddhava sanAtane || 24|| satsa~NgalabdhayA bhaktyA mayi mAM saH upAsitA | saH vai me darshitaM sadbhiH a~njasA vindate padam || 25|| uddhava uvAcha | sAdhuH tava uttamashloka mataH kIdR^igvidhaH prabho | bhaktiH tvayi upayujyeta kIdR^ishI sadbhiH AdR^itA || 26|| etat me puruShAdhyakSha lokAdhyakSha jagat prabho | praNatAya anuraktAya prapannAya cha kathyatAm || 27|| tvaM brahma paramaM vyoma puruShaH prakR^iteH paraH | avatIrNaH asi bhagavan svechChAupAttapR^ithak vapuH || 28|| shrIbhagavAn uvAcha | kR^ipAluH akR^itadrohaH titikShuH sarvadehinAm | satyasAraH anavadyAtmA samaH sarvopakArakaH || 29|| kAmaiH ahatadhIH dAntaH mR^iduH shuchiH aki~nchanaH | anIhaH mitabhuk shAntaH sthiraH mat sharaNaH muniH || 30|| apramattaH gabhIrAtmA dhR^itimA~njitaShaDguNaH | amAnI mAnadaH kalpaH maitraH kAruNikaH kaviH || 31|| Aj~nAya evaM guNAn doShAnmayAdiShTAn api svakAn | dharmAn santyajya yaH sarvAn mAM bhajeta saH sattamaH || 32|| j~nAtvA aj~nAtvA atha ye vai mAM yAvAn yaH cha asmi yAdR^ishaH | bhajanti ananyabhAvena te me bhaktatamAH matAH || 33|| malli~NgamadbhaktajanadarshanasparshanArchanam | paricharyA stutiH prahvaguNakarma anukIrtanam || 34|| matkathAshravaNe shraddhA mat anudhyAnam uddhava | sarvalAbha upaharaNaM dAsyena Atmanivedanam || 35|| majjanmakarmakathanaM mama parvAnumodanam | gItatANDavavAditragoShThIbhiH madgR^iha utsavaH || 36|| yAtrA balividhAnaM cha sarvavArShikaparvasu | vaidikI tAntrikI dIkShA madIyavratadhAraNam || 37|| mama archAsthApane shraddhA svataH sa.nhatya cha udyamaH | udyAna upavanAkrIDapuramandirakarmaNi || 38|| saMmArjana upalepAbhyAM sekamaNDalavartanaiH | gR^ihashushrUShaNaM mahyaM dAsavadyadamAyayA || 39|| amAnitvam adambhitvaM kR^itasya aparikIrtanam | api dIpAvalokaM me na upayu~njyAt niveditam || 40|| yat yat iShTatamaM loke yat cha atipriyam AtmanaH | tat tat nivedayet mahyaM tat AnantyAya kalpate || 41|| sUryaH agniH brAhmaNaH gAvaH vaiShNavaH khaM marut jalam | bhUH AtmA sarvabhUtAni bhadra pUjApadAni me || 42|| sUrye tu vidyayA trayyA haviShAgnau yajeta mAm | Atithyena tu viprAgryaH goShva~Nga yavasAdinA || 43|| vaiShNave bandhusatkR^ityA hR^idi khe dhyAnaniShThayA | vAyau mukhyadhiyA toye dravyaiH toyapuraskR^itaiH || 44|| sthaNDile mantrahR^idayaiH bhogaiH AtmAnam Atmani | kShetraj~naM sarvabhUteShu samatvena yajeta mAm || 45|| dhiShNyeShu eShu iti madrUpaM sha~NkhachakragadAmbujaiH | yuktaM chaturbhujaM shAntaM dhyAyan archet samAhitaH || 46|| iShTApUrtena mAm evaM yaH yajeta samAhitaH | labhate mayi sadbhaktiM matsmR^itiH sAdhusevayA || 47|| prAyeNa bhaktiyogena satsa~Ngena vinA uddhava | na upAyaH vidyate sadhrya~N prAyaNaM hi satAm aham || 48|| atha etat paramaM guhyaM shruNvataH yadunandana | sugopyam api vakShyAmi tvaM me bhR^ityaH suhR^it sakhA || 49|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde ekAdashapUjAvidhAnayogo nAma ekAdasho.adhyAyaH || 11|| atha dvAdasho.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | na rodhayati mAM yogaH na ssA~NkhyaM dharmaH eva cha | na svAdhyAyaH tapaH tyAgaH na iShTApUrtaM na dakShiNA || 1|| vratAni yaj~naH ChandA.nsi tIrthAni niyamAH yamAH | yathA avarundhe satsa~NgaH sarvasa~Nga apahaH hi mAm || 2|| satsa~Ngena hi daiteyA yAtudhAnaH mR^igAH khagAH | gandharva apsarasaH nAgAH siddhAH chAraNaguhyakAH || 3|| vidyAdharAH manuShyeShu vaishyAH shUdrAH striyaH antyajAH | rajaH tamaH prakR^itayaH tasmin tasmin yuge anagha || 4|| bahavaH matpadaM prAptAH tvAShTrakAyAdhavAdayaH | vR^iShaparvA baliH vANaH mayaH cha atha vibhIShaNaH || 5|| sugrIvaH hanumAn R^ikShaH gajaH gR^idhraH vaNikpathaH | vyAdhaH kubjA vraje gopyaH yaj~napatnyaH tathA apare || 6|| te na adhitashrutigaNAH na upAsitamahattamAH | avratAtaptatapasaH matsa~NgAt mAm upAgatAH || 7|| kevalena hi bhAvena gopyaH gAvaH nagAH mR^igAH | ye anye mUDhadhiyaH nAgAH siddhAH mAm IyuH a~njasA || 8|| yaM na yogena sA~Nkhyena dAnavratatapaH adhvaraiH | vyAkhyAH svAdhyAyasa.nnyAsaiH prApnuyAt yatnavAn api || 9|| rAmeNa sArdhaM mathurAM praNIte shvAphalkinA mayi anuraktachittAH | vigADhabhAvena na me viyoga tIvrAdhayaH anyaM dadR^ishuH sukhAya || 10|| tAH tAH kShapAH preShThatamena nItAH mayA eva vR^indAvanagochareNa | kShaNArdhavat tAH punara~Nga tAsAM hInA mAyA kalpasamA babhUvuH || 11|| tAH na avidan mayi anuSha~Ngabaddha dhiyaH svamAtmAnam adaH tathA idam | yathA samAdhau munayaH abdhitoye nadyaH praviShTAH iva nAmarUpe || 12|| matkAmA ramaNaM jAram asvarUpavidaH abalAH | brahma mAM paramaM prApuH sa~NgAt shatasahasrashaH || 13|| tasmAt tvam uddhava utsR^ijya chodanAM pratichodanAm | pravR^ittaM cha nivR^ittaM cha shrotavyaM shrutam eva cha || 14|| mAm ekam eva sharaNam AtmAnaM sarvadehinAm | yAhi sarvAtmabhAvena mayA syAH hi akutobhayaH || 15|| uddhavaH uvAcha | sa.nshayaH shruNvataH vAchaM tava yogeshvara Ishvara | na nivartataH AtmasthaH yena bhrAmyati me manaH || 16|| shrIbhagavAn uvAcha | saH eSha jIvaH vivaraprasUtiH prANena ghoSheNa guhAM praviShTaH | manomayaM sUkShmam upetya rUpaM mAtrA svaraH varNaH iti sthaviShThaH || 17|| yathA analaH khe anilabandhuH UShmA balena dAruNyadhimathyamAnaH | aNuH prajAtaH haviShA samidhyate tathA eva me vyaktiH iyaM hi vANI || 18|| evaM gadiH karmagatiH visargaH ghrANaH rasaH dR^ik sparshaH shrutiH cha | sa~Nkalpavij~nAnam atha abhimAnaH sUtraM rajaH sattvatamovikAraH || 19|| ayaM hi jIvaH trivR^it abjayoniH avyaktaH ekaH vayasA saH AdyaH | vishliShTashaktiH bahudhA eva bhAti bIjAni yoniM pratipadya yadvat || 20|| yasmin idaM protam asheSham otaM paTaH yathA tantuvitAnasa.nsthaH | yaH eSha sa.nsArataruH purANaH karmAtmakaH puShpaphale prasUte || 21|| dve asya bIje shatamUlaH trinAlaH pa~nchaskandhaH pa~ncharasaprasUtiH | dasha ekashAkhaH dvisuparNanIDaH trivalkalaH dviphalaH arkaM praviShTaH || 22|| adanti cha ekaM phalam asya gR^idhrA grAmecharAH ekam araNyavAsAH | ha.nsAH yaH ekaM bahurUpam ijyaiH mAyAmayaM veda saH veda vedam || 23|| evaM guru upAsanayA ekabhaktyA vidyAkuThAreNa shitena dhIraH | vivR^ishchya jIvAshayam apramattaH sampadya cha AtmAnam atha tyaja astram || 24|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde dvAdasho.adhyAyaH || 12|| atha trayodasho.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | sattvaM rajaH tamaH iti guNAH buddheH na cha AtmanaH | sattvena anyatamau hanyAt sattvaM sattvena cha eva hi || 1|| sattvAt dharmaH bhavet vR^iddhAt pu.nsaH madbhaktilakShaNaH | sAtvika upAsayA sattvaM tataH dharmaH pravartate || 2|| dharmaH rajaH tamaH hanyAt sattvavR^iddhiH anuttamaH | Ashu nashyati tat mUlaH hi adharmaH ubhaye hate || 3|| AgamaH apaH prajA deshaH kAlaH karma cha janma cha | dhyAnaM mantraH atha sa.nskAraH dasha ete guNahetavaH || 4|| tat tat sAtvikam eva eShAM yat yat vR^iddhAH prachakShate | nindanti tAmasaM tat tat rAjasaM tat upekShitam || 5|| sAttvikAni eva seveta pumAn sattvavivR^iddhaye | tataH dharmaH tataH j~nAnaM yAvat smR^itiH apohanam || 6|| veNusa~NgharShajaH vahniH dagdhvA shAmyati tat vanam | evaM guNavyatyayajaH dehaH shAmyati tat kriyaH || 7|| uddhavaH uvAcha | vidanti martyAH prAyeNa viShayAn padam ApadAm | tathA api bhu~njate kR^iShNa tat kathaM shva khara ajAvat || 8|| shrIbhagavAn uvAcha | aham iti anyathAbuddhiH pramattasya yathA hR^idi | utsarpati rajaH ghoraM tataH vaikArikaM manaH || 9|| rajoyuktasya manasaH sa~NkalpaH savikalpakaH | tataH kAmaH guNadhyAnAt duHsahaH syAt hi durmateH || 10|| karoti kAmavashagaH karmANi avijitendriyaH | duHkhodarkANi sampashyan rajovegavimohitaH || 11. rajaH tamobhyAM yat api vidvAn vikShiptadhIH punaH | atandritaH manaH yu~njan doShadR^iShTiH na sajjate || 12|| apramattaH anuyu~njItaH manaH mayi arpayan shanaiH | anirviNNaH yathAkAlaM jitashvAsaH jitAsanaH || 13|| etAvAn yogaH AdiShTaH mat shiShyaiH sanaka AdibhiH | sarvataH manaH AkR^iShya mayyaddhA Aveshyate yathA || 14|| uddhavaH uvAcha | yadA tvaM sanaka AdibhyaH yena rUpeNa keshava | yogam AdiShTavAn etat rUpam ichChAmi veditum || 15|| shrIbhagavAn uvAcha | putrAH hiraNyagarbhasya mAnasAH sanaka AdayaH | paprachChuH pitaraM sUkShmAM yogasya aikAntikIM gatim || 16|| sanaka AdayaH UchuH | guNeShu Avishate chetaH guNAH chetasi cha prabho | katham anyonyasantyAgaH mumukShoH atititIrShoH || 17|| shrIbhagavAn uvAcha | evaM pR^iShTaH mahAdevaH svayambhUH bhUtabhAvanaH | dhyAyamAnaH prashnabIjaM na abhyapadyata karmadhIH || 18|| saH mAm achintayat devaH prashnapAratitIrShayA | tasya ahaM ha.nsarUpeNa sakAsham agamaM tadA || 19|| dR^iShTvA mAm ta upavrajya kR^itvA pAda abhivandanam | brahmANam agrataH kR^itvA paprachChuH kaH bhavAn iti || 20|| iti ahaM munibhiH pR^iShTaH tattvajij~nAsubhiH tadA | yat avocham ahaM tebhyaH tat uddhava nibodha me || 21|| vastunaH yadi anAnAtvam AtmanaH prashnaH IdR^ishaH | kathaM ghaTeta vaH viprAH vaktuH vA me kaH AshrayaH || 22|| pa~nchAtmakeShu bhUteShu samAneShu cha vastutaH | kaH bhavAn iti vaH prashnaH vAchArambhaH hi anarthakaH || 23|| manasA vachasA dR^iShTyA gR^ihyate anyaiH api indriyaiH | aham eva na mattaH anyat iti budhyadhvam a~njasA || 24|| guNeShu Avishate chetaH guNAH chetasi cha prajAH | jIvasya dehaH ubhayaM guNAH chetaH mat AtmanaH || 25|| guNeShu cha Avishat chittam abhIkShNaM guNasevayA | guNAH cha chittaprabhavAH mat rUpaH ubhayaM tyajet || 26|| jAgrat svapnaH suShuptaM cha guNataH buddhivR^ittayaH | tAsAM vilakShaNaH jIvaH sAkShitvena vinishchitaH || 27|| yaH hi sa.nsR^itibandhaH ayam AtmanaH guNavR^ittidaH | mayi turye sthitaH jahyAt tyAgaH tat guNachetasAm || 28|| aha~NkArakR^itaM bandham AtmanaH arthaviparyayam | vidvAn nirvidya sa.nsArachintAM turye sthitaH tyajet || 29|| yAvat nAnArthadhIH pu.nsaH na nivarteta yuktibhiH | jAgarti api svapan aj~naH svapne jAgaraNaM yathA || 30|| asattvAt AtmanaH anyeShAM bhAvAnAM tat kR^itA bhidA | gatayaH hetavaH cha asya mR^iShA svapnadR^ishaH yathA || 31|| yo jAgare bahiH anukShaNadharmiNaH arthAn bhu~Nkte samastakaraNaiH hR^idi tat sadR^ikShAn | svapne suShuptaH upasa.nharate saH ekaH smR^iti anvayAt triguNavR^ittidR^ik indriya IshaH || 32|| evaM vimR^ishya guNataH manasaH tryavasthA mat mAyayA mayi kR^itA iti nishchitArthAH | sa.nChidya hArdam anumAnast uktitIkShNa j~nAnAsinA bhajataH mA akhilasa.nshayAdhim || 33|| IkSheta vibhramam idaM manasaH vilAsam dR^iShTaM vinaShTam atilolam alAtachakram | vij~nAnam ekam urudhA iva vibhAti mAyA svapnaH tridhA guNavisargakR^itaH vikalpaH || 34|| dR^iShTiM tataH pratinivartya nivR^ittatR^iShNaH tUShNIM bhavet nijasukha anubhavaH nirIhaH | sandR^ishyate kva cha yadi idam avastubuddhyA tyaktaM bhramAya na bhavet smR^itiH AnipAtAt || 35|| dehaM cha nashvaram avasthitam utthitaM vA siddhaH na pashyati yataH adhyagamatsvarUpam | daivAt apetam uta daivashAt upetam vAsaH yathA parikR^itaM madirAmadAndhaH || 36|| dehaH api daivavashagaH khalu karma yAvat svArambhakaM pratisamIkShataH eva sAsuH | taM aprapa~ncham adhirUDhasamAdhiyogaH svApnaM punaH na bhajate pratibuddhavastuH || 37|| mayA etat uktaM vaH viprAH guhyaM yat sA~NkhyayogayoH | jAnItam AgataM yaj~naM yuShmat dharmavivakShayA || 38|| ahaM yogasya sA~Nkhyasya satyasyartasya tejasaH | parAyaNaM dvijashreShThAH shriyaH kIrteH damasya cha || 39|| mAM bhajanti guNAH sarve nirguNaM nirapekShakam | suhR^idaM priyam AtmAnaM sAmya asa~Nga AdayaH guNAH || 40|| iti me ChinnasandehAH munayaH sanaka AdayaH | sabhAjayitvA parayA bhaktyA agR^iNata sa.nstavaiH || 41|| taiH ahaM pUjitaH samyak sa.nstutaH parama R^iShibhiH | pratyeyAya svakaM dhAma pashyataH parameShThinaH || 42|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde ha.nsagItAnirUpaNaM nAma trayodasho.adhyAyaH || 13|| atha chaturdasho.adhyAyaH | uddhavaH uvAcha | vadanti kR^iShNa shreyA.nsi bahUni brahmavAdinaH | teShAM vikalpaprAdhAnyam uta aho ekamukhyatA || 1|| bhavat udAhR^itaH svAmin bhaktiyogaH anapekShitaH | nirasya sarvataH sa~NgaM yena tvayi Avishet manaH || 2|| shrIbhagavAn uvAcha | kAlena naShTA pralaye vANIyaM vedasa~nj~nitA | mayA Adau brahmaNe proktA dharmaH yasyAM madAtmakaH || 3|| tena proktA cha putrAya manave pUrvajAya sA | tataH bhR^igu AdayaH agR^ihNan saptabrahmamaharShayaH || 4|| tebhyaH pitR^ibhyaH tat putrAH devadAnavaguhyakAH | manuShyAH siddhagandharvAH savidyAdharachAraNAH || 5|| kindevAH kinnarAH nAgAH rakShaH kimpuruSha AdayaH | bahvyaH teShAM prakR^itayaH rajaHsattvatamobhuvaH || 6|| yAbhiH bhUtAni bhidyante bhUtAnAM matayaH tathA | yathAprakR^iti sarveShAM chitrAH vAchaH sravanti hi || 7|| evaM prakR^itivaichitryAt bhidyante matayaH nR^iNAm | pAramparyeNa keShA~nchit pAkhaNDamatayaH apare || 8|| manmAyAmohitadhiyaH puruShAH puruSharShabha | shreyaH vadanti anekAntaM yathAkarma yathAruchi || 9|| dharmam eke yashaH cha anye kAmaM satyaM damaM shamam | anye vadanti svArthaM vA aishvaryaM tyAgabhojanam | kechit yaj~natapodAnaM vratAni niyama anyamAn || 10|| Adi antavantaH eva eShAM lokAH karmavinirmitAH | duHkha udarkAH tamoniShThAH kShudra AnandAH shucha arpitAH || 11|| mayi arpita manaH sabhya nirapekShasya sarvataH | mayA AtmanA sukhaM yat tat kutaH syAt viShaya AtmanAm || 12|| aki~nchanasya dAntasya shAntasya samachetasaH | mayA santuShTamanasaH sarvAH sukhamayAH dishaH || 13|| na pArameShThyaM na mahendradhiShNyam na sArvabhaumaM na rasAdhipatyam | na yogasiddhIH apunarbhavaM vA mayi arpita AtmA ichChati mat vinA anyat || 14|| na tathA me priyatamaH AtmayoniH na sha~NkaraH | na cha sa~NkarShaNaH na shrIH na eva AtmA cha yathA bhavAn.h || 15|| nirapekShaM muniM shAtaM nirvairaM samadarshanam | anuvrajAmi ahaM nityaM pUyeyeti a~NghrireNubhiH || 16|| niShki~nchanA mayi anuraktachetasaH shAntAH mahAntaH akhilajIvavatsalAH | kAmaiH anAlabdhadhiyaH juShanti yat tat nairapekShyaM na viduH sukhaM mama || 17|| bAdhyamAnaH api madbhaktaH viShayaiH ajitendriyaH | prAyaH pragalbhayA bhaktyA viShayaiH na abhibhUyate || 18|| yathA agniH susamR^iddha archiH karoti edhA.nsi bhasmasAt | tathA madviShayA bhaktiH uddhava enA.nsi kR^itsnashaH || 19|| na sAdhayati mAM yogaH na sA~NkhyaM dharmaH uddhava | na svAdhyAyaH tapaH tyAgaH yathA bhaktiH mama UrjitA || 20|| bhaktyA aham ekayA grAhyaH shraddhayA AtmA priyaH satAm | bhaktiH punAti manniShThA shvapAkAn api saMbhavAt || 21|| dharmaH satyadayA upetaH vidyA vA tapasAnvitA | madbhktyApetam AtmAnaM na samyak prapunAti hi || 22|| kathaM vinA romaharShaM dravatA chetasA vinA | vinAnanda ashrukalayA shudhyet bhaktyA vinAshayaH || 23|| vAk gadgadA dravate yasya chittam rudati abhIkShNaM hasati kvachit cha | vilajjaH udgAyati nR^ityate cha madbhaktiyuktaH bhuvanaM punAti || 24|| yathA agninA hema malaM jahAti dhmAtaM punaH svaM bhajate cha rUpam | AtmA cha karmAnushayaM vidhUya madbhaktiyogena bhajati athaH mAm || 25|| yathA yathA AtmA parimR^ijyate asau matpuNyagAthAshravaNa abhidhAnaiH | tathA tathA pashyati vastu sUkShmam chakShuH yathA eva a~njanasamprayuktam || 26|| viShayAn dhyAyataH chittaM viShayeShu viShajjate | mAm anusmarataH chittaM mayi eva pravilIyate || 27|| tasmAt asat abhidhyAnaM yathA svapnamanoratham | hitvA mayi samAdhatsva manaH madbhAvabhAvitam || 28|| strINAM strIsa~NginAM sa~NgaM tyaktvA dUrataH AtmavAn | kSheme viviktaH AsInaH chintayet mAm atandritaH || 29|| na tathA asya bhavet kleshaH bandhaH cha anyaprasa~NgataH | yoShit sa~NgAt yathA pu.nsaH yathA tat sa~Ngisa~NgataH || 30|| uddhavaH uvAcha | yathA tvAm aravindAkSha yAdR^ishaM vA yadAtmakam | dhyAyet mumukShuH etat me dhyAnaM me vaktum arhasi || 31|| shrIbhagavAn uvAcha | samaH AsanaH AsInaH samakAyaH yathAsukham | hastau utsa~NgaH AdhAya svanAsAgrakR^ita IkShaNaH || 32|| prANasya shodhayet mArgaM pUrakumbhakarechakaiH | viparyayeNa api shanaiH abhyaset nirjitendriyaH || 33|| hR^idi avichChinnam o~NkAraM ghaNTAnAdaM bisorNavat | prANena udIrya tatra atha punaH sa.nveshayet svaram || 34|| evaM praNavasa.nyuktaM prANam eva samabhyaset | dashakR^itvaH triShavaNaM mAsAt arvAk jita anilaH || 35|| hR^itpuNDarIkam antastham UrdhvanAlam adhomukham | dhyAtvA Urdhvamukham unnidram aShTapatraM sakarNikam || 36|| karNikAyAM nyaset sUryasomAgnIn uttarottaram | vahnimadhye smaret rUpaM mama etat dhyAnama~Ngalam || 37|| samaM prashAntaM sumukhaM dIrghachAruchaturbhujam | suchArusundaragrIvaM sukapolaM shuchismitam || 38|| samAna karNa vinyasta sphuran makara kuNDalam | hema ambaraM ghanashyAmaM shrIvatsa shrIniketanam || 39|| sha~Nkha chakra gadA padma vanamAlA vibhUShitam | nUpuraiH vilasat pAdaM kaustubha prabhayA yutam || 40|| dyumat kirITa kaTaka kaTisUtra a~Ngada ayutam | sarvA~Nga sundaraM hR^idyaM prasAda sumukha IkShaNam || 41|| sukumAram abhidhyAyet sarvA~NgeShu manaH dadhat | indriyANi indriyebhyaH manasA AkR^iShya tat manaH | buddhyA sArathinA dhIraH praNayet mayi sarvataH || 42|| tat sarva vyApakaM chittam AkR^iShya ekatra dhArayet | na anyAni chintayet bhUyaH susmitaM bhAvayet mukham || 43|| tatra labdhapadaM chittam AkR^iShya vyomni dhArayet | tat cha tyaktvA madArohaH na ki~nchit api chintayet || 44|| evaM samAhitamatiH mAm eva AtmAnam Atmani | vichaShTe mayi sarvAtmat jyotiH jyotiShi sa.nyutam || 45|| dhyAnena itthaM sutIvreNa yu~njataH yoginaH manaH | sa.nyAsyati Ashu nirvANaM dravya j~nAna kriyA bhramaH || 46|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde bhaktirahasyAvadhAraNayogo nAma chaturdasho.adhyAyaH || 14|| atha pa~nchadasho.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | jitendriyasya yuktasya jitashvAsasya yoginaH mayi dhArayataH chetaH upatiShThanti siddhayaH || 1|| uddhavaH uvAcha | kayA dhAraNayA kAsvit katha.nsvit siddhiH achyuta | kati vA siddhayaH brUhi yoginAM siddhidaH bhavAn || 2|| shrIbhagavAn uvAcha | siddhayaH aShTAdasha proktA dhAraNAyogapAragaiH | tAsAm aShTau mat pradhAnAH dashaH eva guNahetavaH || 3|| aNimA mahimA mUrteH laghimA prAptiH indriyaiH | prAkAmyaM shrutadR^iShTeShu shaktipreraNam IshitA || 4|| guNeShu asa~NgaH vashitA yat kAmaH tat avasyati | etAH me siddhayaH saumya aShTau utpattikAH matAH || 5|| anUrmimattvaM dehe asmin dUrashravaNadarshanam | manojavaH kAmarUpaM parakAyapraveshanam || 6|| svachChandamR^ityuH devAnAM sahakrIDAnudarshanam | yathAsa~Nkalpasa.nsiddhiH Aj~nApratihatA gatiH || 7|| trikAlaj~natvam advandvaM parachittAdi abhij~natA | agni arka ambu viSha AdInAM pratiShTambhaH aparAjayaH || 8|| etAH cha uddeshataH proktA yogadhAraNasiddhayaH | yayA dhAraNayA yA syAt yathA vA syAt nibodha me || 9|| bhUtasUkShma Atmani mayi tanmAtraM dhArayet manaH | aNimAnam avApnoti tanmAtra upAsakaH mama || 10|| mahati Atman mayi pare yathAsa.nsthaM manaH dadhat | mahimAnam avApnoti bhUtAnAM cha pR^ithak pR^ithak || 11|| paramANumaye chittaM bhUtAnAM mayi ra~njayan | kAlasUkShmAtmatAM yogI laghimAnam avApnuyAt || 12|| dhArayan mayi aha.ntattve manaH vaikArike akhilam | sarvendriyANAm AtmatvaM prAptiM prApnoti manmanAH || 13|| mahati Atmani yaH sUtre dhArayet mayi mAnasam | prAkAmyaM pArameShThyaM me vindate avyaktajanmanaH || 14|| viShNau tryadhi Ishvare chittaM dhArayet kAlavigrahe | saH Ishitvam avApnoti kShetrakShetraj~nachodanAm || 15|| nArAyaNe turIyAkhye bhagavat shabdashabdite | manaH mayi Adadhat yogI mat dharmAH vahitAm iyAt || 16|| nirguNe brahmaNi mayi dhArayan vishadaM manaH | paramAnandam Apnoti yatra kAmaH avasIyate || 17|| shvetadIpapatau chittaM shuddhe dharmamaye mayi | dhArayan shvetatAM yAti ShaDUrmirahitaH naraH || 18|| mayi AkAsha Atmani prANe manasA ghoSham udvahan | tatra upalabdhA bhUtAnAM ha.nsaH vAchaH shruNoti asau || 19|| chakShuH tvaShTari sa.nyojya tvaShTAram api chakShuShi | mAM tatra manasA dhyAyan vishvaM pashyati sUkShmadR^ik || 20|| manaH mayi susa.nyojya dehaM tadanu vAyunA | maddhAraNa anubhAvena tatra AtmA yatra vai manaH || 21|| yadA manaH upAdAya yat yat rUpaM bubhUShati | tat tat bhavet manorUpaM madyogabalam AshrayaH || 22|| parakAyaM vishan siddhaH AtmAnaM tatra bhAvayet | piNDaM hitvA vishet prANaH vAyubhUtaH ShaDa~Nghrivat || 23|| pArShNyA ApIDya gudaM prANaM hR^it uraH kaNTha mUrdhasu | Aropya brahmarandhreNa brahma nItvA utsR^ijet tanum || 24|| vihariShyan surAkrIDe matsthaM sattvaM vibhAvayet | vimAnena upatiShThanti sattvavR^ittIH surastriyaH || 25|| yathA sa~Nkalpayet buddhyA yadA vA matparaH pumAn | mayi satye manaH yu~njan tathA tat samupAshnute || 26|| yaH vai madbhAvam ApannaH IshituH vashituH pumAn | kutashchit na vihanyeta tasya cha Aj~nA yathA mama || 27|| madbhaktyA shuddhasattvasya yoginaH dhAraNAvidaH | tasya traikAlikI buddhiH janma mR^ityu upabR^i.nhitA || 28|| agni AdibhiH na hanyeta muneH yogam ayaM vapuH | madyogashrAntachittasya yAdasAm udakaM yathA || 29|| madvibhUtiH abhidhyAyan shrIvatsa astrabibhUShitAH | dhvajAtapatravyajanaiH saH bhavet aparAjitaH || 30|| upAsakasya mAm evaM yogadhAraNayA muneH | siddhayaH pUrvakathitAH upatiShThanti asheShataH || 31|| jitendriyasya dAntasya jitashvAsa AtmanaH muneH | maddhAraNAM dhArayataH kA sA siddhiH sudurlabhA || 32|| antarAyAn vadanti etAH yu~njataH yogam uttamam | mayA sampadyamAnasya kAlakShepaNahetavaH || 33|| janma oShadhi tapo mantraiH yAvatIH iha siddhayaH | yogena Apnoti tAH sarvAH na anyaiH yogagatiM vrajet || 34|| sarvAsAm api siddhInAM hetuH patiH ahaM prabhuH | ahaM yogasya sA~Nkhyasya dharmasya brahmavAdinAm || 35|| aham AtmA antaraH bAhyaH anAvR^itaH sarvadehinAm | yathA bhUtAni bhUteShu bahiH antaH svayaM tathA || 36|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde siddhanirUpaNayogo nAma pa~nchadasho.adhyAyaH || 15|| atha ShoDasho.adhyAyaH | uddhavaH uvAcha | tvaM brahma paramaM sAkShAt anAdi anantam apAvR^itam | sarveShAm api bhAvAnAM trANasthiti apyaya udbhavaH || 1|| uchchAvacheShu bhUteShu durj~neyam akR^ita AtmabhiH | upAsate tvAM bhagavan yAthAtathyena brAhmaNAH || 2|| yeShu yeShu cha bhAveShu bhaktyA tvAM paramarShayaH | upAsInAH prapadyante sa.nsiddhiM tat vadasva me || 3|| gUDhaH charasi bhUtAtmA bhUtAnAM bhUtabhAvana | na tvAM pashyanti bhUtAni pashyantaM mohitAni te || 4|| yAH kAH cha bhUmau divi vai rasAyAm vibhUtayaH dikShu mahAvibhUte | tAH mahyam AkhyAhi anubhAvitAH te namAmi te tIrtha pada a~Nghripadmam || 5|| shrIbhagavAn uvAcha | evam etat ahaM pR^iShTaH prashnaM prashnavidAM vara | yuyutsunA vinashane sapatnaiH arjunena vai || 6|| j~nAtvA j~nAtivadhaM garhyam adharmaM rAjyahetukam | tataH nivR^ittaH hantA ahaM hataH ayam iti laukikaH || 7|| saH tadA puruShavyAghraH yuktyA me pratibodhitaH | abhyabhAShata mAm evaM yathA tvaM raNamUrdhani || 8|| aham AtmA uddhava AmIShAM bhUtAnAM suhR^it IshvaraH | ahaM sarvANi bhUtAni teShAM sthiti udbhava apyayaH || 9|| ahaM gatiH gatimatAM kAlaH kalayatAm aham | guNAnAM cha api ahaM sAmyaM guNinyA utpattikaH guNaH || 10|| guNinAm api ahaM sUtraM mahatAM cha mahAn aham | sUkShmANAm api ahaM jIvaH durjayAnAm ahaM manaH || 11|| hiraNyagarbhaH vedAnAM mantrANAM praNavaH trivR^it | akSharANAm akAraH asmi padAni ChandasAm aham || 12|| indraH ahaM sarvadevAnAM vasUnAmasmi havyavAT | AdityAnAm ahaM viShNU rudrANAM nIlalohitaH || 13|| brahmarShINAM bhR^iguH ahaM rAjarShINAm ahaM manuH | devarShiNAM nAradaH ahaM havirdhAni asmi dhenuShu || 14|| siddheshvarANAM kapilaH suparNaH ahaM patatriNAm | prajApatInAM dakShaH ahaM pitR^INAm aham aryamA || 15|| mAM viddhi uddhava daityAnAM prahlAdam asureshvaram | somaM nakShatra oShadhInAM dhaneshaM yakSharakShasAm || 16|| airAvataM gajendrANAM yAdasAM varuNaM prabhum | tapatAM dyumatAM sUryaM manuShyANAM cha bhUpatim || 17|| uchchaiHshravAH tura~NgANAM dhAtUnAm asmi kA~nchanam | yamaH sa.nyamatAM cha ahaM sarpANAm asmi vAsukiH || 18|| nAgendrANAM anantaH ahaM mR^igendraH shR^i~Ngida.nShTriNAm | AshramANAm ahaM turyaH varNAnAM prathamaH anagha || 19|| tIrthAnAM srotasAM ga~NgA samudraH sarasAm aham | AyudhAnAM dhanuH ahaM tripuraghnaH dhanuShmatAm || 20|| dhiShNyAnAm asmi ahaM meruH gahanAnAM himAlayaH | vanaspatInAm ashvatthaH oShadhInAm ahaM yavaH || 21|| purodhasAM vasiShThaH ahaM brahmiShThAnAM bR^ihaspatiH | skandaH ahaM sarvasenAnyAm agraNyAM bhagavAn ajaH || 22|| yaj~nAnAM brahmayaj~naH ahaM vratAnAm avihi.nsanam | vAyu agni arka ambu vAk AtmA shuchInAm api ahaM shuchiH || 23|| yogAnAm Atmasa.nrodhaH mantraH asmi vijigIShatAm | AnvIkShikI kaushalAnAM vikalpaH khyAtivAdinAm || 24|| strINAM tu shatarUpA ahaM pu.nsAM svAyaMbhuvaH manuH | nArAyaNaH munInAM cha kumAraH brahmachAriNAm || 25|| dharmANAm asmi sa.nnyAsaH kShemANAm abahiH matiH | guhyAnAM sUnR^itaM maunaM mithunAnAm ajaH tu aham || 26|| sa.nvatsaraH asmi animiShAm R^itUnAM madhumAdhavau | mAsAnAM mArgashIrShaH ahaM nakShatrANAM tathA abhijit.h || 27|| ahaM yugAnAM cha kR^itaM dhIrANAM devalaH asitaH | dvaipAyanaH asmi vyAsAnAM kavInAM kAvyaH AtmavAn || 28|| vAsudevaH bhagavatAM tvaM bhAgavateShu aham | kimpuruShANAM hanumAn vidyAghrANAM sudarshanaH || 29|| ratnAnAM padmarAgaH asmi padmakoshaH supeshasAm | kushaH asmi darbhajAtInAM gavyam AjyaM haviShShu aham || 30|| vyavasAyinAm ahaM lakShmIH kitavAnAM ChalagrahaH | titikShA asmi titikShaNAM sattvaM sattvavatAm aham || 31|| ojaH sahobalavatAM karma ahaM viddhi sAttvatAm | sAttvatAM navamUrtInAm AdimUrtiH ahaM parA || 32|| vishvAvasuH pUrvachittiH gandharva apsarasAm aham | bhUdharANAm ahaM sthairyaM gandhamAtram ahaM bhuvaH || 33|| apAM rasaH cha paramaH tejiShThAnAM vibhAvasuH | prabhA sUrya indu tArANAM shabdaH ahaM nabhasaH paraH || 34|| brahmaNyAnAM baliH ahaM virANAm aham arjunaH | bhUtAnAM sthitiH utpattiH ahaM vai pratisa~NkramaH || 35|| gati ukti utsarga upAdAnam Ananda sparsha lakShaNam | AsvAda shruti avaghrANam ahaM sarvendriya indriyam || 36|| pR^ithivI vAyuH AkAshaH ApaH jyotiH ahaM mahAn | vikAraH puruShaH avyaktaM rajaH sattvaM tamaH param | aham etat prasa~NkhyAnaM j~nAnaM sattvavinishchayaH || 37|| mayA IshvareNa jIvena guNena guNinA vinA | sarvAtmanA api sarveNa na bhAvaH vidyate kvachit || 38|| sa~NkhyAnaM paramANUnAM kAlena kriyate mayA | na tathA me vibhUtInAM sR^ijataH aNDAni koTishaH || 39|| tejaH shrIH kIrtiH aishvaryaM hrIH tyAgaH saubhagaM bhagaH | vIryaM titikShA vij~nAnaM yatra yatra sa me a.nshakaH || 40|| etAH te kIrtitAH sarvAH sa.nkShepeNa vibhUtayaH | manovikArAH eva ete yathA vAchA abhidhIyate || 41|| vAchaM yachCha manaH yachCha prANAni yachCha indriyANi cha | AtmAnam AtmanA yachCha na bhUyaH kalpase adhvane || 42|| yaH vai vAk manasi samyak asa.nyachChan dhiyA yatiH | tasya vrataM tapaH dAnaM sravatyAmaghaTAmbuvat || 43|| tasmAt manaH vachaH prANAn niyachChet mat parAyaNaH | mat bhakti yuktayA buddhyA tataH parisamApyate || 44|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde vibhUtiyogo nAma ShoDasho.adhyAyaH || 16|| atha saptadasho.adhyAyaH | uddhavaH uvAcha | yaH tvayA abhitaH pUrvaM dharmaH tvat bhaktilakShaNaH | varNAshrama AchAravatAM sarveShAM dvipadAm api || 1|| yathA anuShThIyamAnena tvayi bhaktiH nR^iNAM bhavet | svadharmeNa aravindAkSha tat samAkhyAtum arhasi || 2|| purA kila mahAbAho dharmaM paramakaM prabho | yat tena ha.nsarUpeNa brahmaNe abhyAttha mAdhava || 3|| saH idAnIM sumahatA kAlena amitrakarshana | na prAyaH bhavitA martyaloke prAk anushAsitaH || 4|| vaktA kartA avitA na anyaH dharmasya achyuta te bhuvi | sabhAyAm api vairi~nchyAM yatra mUrtidharAH kalAH || 5|| kartrA avitrA pravaktrA cha bhavatA madhusUdana | tyakte mahItale deva vinaShTaM kaH pravakShyati || 6|| tattvaM naH sarvadharmaj~na dharmaH tvat bhaktilakShaNaH | yathA yasya vidhIyeta tathA varNaya me prabho || 7|| shrIshukaH uvAcha | itthaM svabhR^ityamukhyena pR^iShTaH saH bhagavAn hariH | prItaH kShemAya martyAnAM dharmAn Aha sanAtanAn || 8|| shrIbhagavAn uvAcha | dharmyaH eSha tava prashnaH naiHshreyasakaraH nR^iNAm | varNAshrama AchAravatAM tam uddhava nibodha me || 9|| Adau kR^itayuge varNaH nR^iNAM ha.nsaH iti smR^itaH | kR^itakR^ityAH prajAH jAtyAH tasmAt kR^itayugaM viduH || 10|| vedaH praNavaH eva agre dharmaH ahaM vR^iSharUpadhR^ik | upAsate taponiShThAM ha.nsaM mAM muktakilbiShAH || 11|| tretAmukhe mahAbhAga prANAt me hR^idayAt trayI | vidyA prAduH abhUt tasyAH aham AsaM trivR^inmakhaH || 12|| vipra kShatriya viT shUdrAH mukha bAhu uru pAdajAH | vairAjAt puruShAt jAtAH yaH AtmAchAralakShaNAH || 13|| gR^ihAshramaH jaghanataH brahmacharyaM hR^idaH mama | vakShaHsthAnAt vane vAsaH nyAsaH shIrShaNi sa.nsthitaH || 14|| varNAnAm AshramANAM cha janmabhUmi anusAriNIH | Asan prakR^itayaH nR^INAM nIchaiH nIcha uttama uttamAH || 15|| shamaH damaH tapaH shauchaM santoShaH kShAntiH Arjavam | madbhaktiH cha dayA satyaM brahmaprakR^itayaH tu imAH || 16|| tejaH balaM dhR^itiH shauryaM titikShA audAryam udyamaH | sthairyaM brahmaNi ata aishvaryaM kShatraprakR^itayaH tu imAH || 17|| AstikyaM dAnaniShThA cha adambhaH brahmasevanam | atuShTiH artha upachayaiH vaishyaprakR^itayaH tu imAH || 18|| shushrUShaNaM dvijagavAM devAnAM cha api amAyayA | tatra labdhena santoShaH shUdraprakR^itayaH tu imAH || 19|| ashaucham anR^itaM steyaM nAstikyaM shuShkavigrahaH | kAmaH krodhaH cha tarShaH cha svabhAvaH antevasAyinAm || 20|| ahi.nsA satyam asteyam akAmakrodhalobhatA | bhUtapriyahitehA cha dharmaH ayaM sArvavarNikaH || 21|| dvitIyaM prApya anupUrvyAt janma upanayanaM dvijaH | vasan gurukule dAntaH brahma adhIyIta cha AhutaH || 22|| mekhalA ajina daNDa akSha brahmasUtra kamaNDalUn | jaTilaH adhautadadvAsaH araktapIThaH kushAn dadhat || 23|| snAna bhojana homeShu japa uchchAre cha vAgyataH | na chChindyAt nakha romANi kakSha upasthagatAni api || 24|| retaH na avariket jAtu brahmavratadharaH svayam | avakIrNe avagAhya apsu yatAsuH tripadIM japet || 25|| agni arka AchArya go vipra guru vR^iddha surAn shuchiH | samAhitaH upAsIta sandhye cha yatavAk japan || 26|| AchAryaM mAM vijAnIyAt na avamanyeta karhichit | na martyabuddhi AsUyeta sarvadevamayaH guruH || 27|| sAyaM prAtaH upAnIya bhaikShyaM tasmai nivedayet | yat cha anyat api anuj~nAtam upayu~njIta sa.nyataH || 28|| shushrUShamANaH AchAryaM sadA upAsIta nIchavat | yAna shayyA Asana sthAnaiH na atidUre kR^itA~njaliH || 29|| eva.nvR^ittaH gurukule vaset bhogavivarjitaH | vidyA samApyate yAvat bibhrat vratam akhaNDitam || 30|| yadi asau ChandasAM lokam ArokShyan brahmaviShTapam | gurave vinyaset dehaM svAdhyAyArthaM vR^ihat vrataH || 31|| agnau gurau Atmani cha sarvabhUteShu mAM param | apR^ithak dhIH upAsIta brahmavarchasvI akalmaShaH || 32|| strINAM nirIkShaNa sparsha sa.nlApa kShvelana Adikam | prANinaH mithunIbhUtAn agR^ihasthaH agrataH tyajet || 33|| shaucham AchamanaM snAnaM sandhyA upAsanam Arjavam | tIrthasevA japaH aspR^ishya abhakShya asaMbhAShya varjanam || 34|| sarva Ashrama prayuktaH ayaM niyamaH kulanandana. madbhAvaH sarbabhUteShu manovAkkAya sa.nyamaH || 35|| evaM bR^ihat vratadharaH brAhmaNaH agniH iva jvalan | madbhaktaH tIvratapasA dagdhakarma AshayaH amalaH || 36|| atha anantaram AvekShyan yathA jij~nAsita AgamaH | gurave dakShiNAM dattvA snAyat guru anumoditaH || 37|| gR^ihaM vanaM vA upavishet pravrajet vA dvija uttamaH | AshramAt AshramaM gachChet na anyathA matparaH charet || 38|| gR^ihArthI sadR^ishIM bhAryAm udvahet ajugupsitAm | yavIyasIM tu vayasA yAM savarNAm anukramAt || 39|| ijya adhyayana dAnAni sarveShAM cha dvijanmanAm | pratigrahaH adhyApanaM cha brAhmaNasya eva yAjanam || 40|| pratigrahaM manyamAnaH tapaH tejoyashonudam | anyAbhyAm eva jIveta shilaiH vA doShadR^ik tayoH || 41|| brAhmaNasya hi dehaH ayaM kShudrakAmAya na iShyate | kR^ichChrAya tapase cha iha pretya anantasukhAya cha || 42|| shilo~nChavR^ittyA parituShTachittaH dharmaM mahAntaM virajaM juShANaH | mayi arpitAtmA gR^ihaH eva tiShThan na atiprasaktaH samupaiti shAntim || 43|| samuddharanti ye vipraM sIdantaM matparAyaNam | tAn uddhariShye na chirAt ApadbhyaH nauH iva arNavAt || 44|| sarvAH samuddharet rAjA pitA iva vyasanAt prajAH | AtmAnam AtmanA dhIraH yathA gajapatiH gajAn || 45|| eva.nvidhaH narapatiH vimAnena arkavachasA | vidhUya iha ashubhaM kR^itsnam indreNa saha modate || 46|| sIdan vipraH vaNik vR^ittyA paNyaiH eva ApadaM taret | khaDgena vA ApadAkrAntaH na shvavR^ittyA katha~nchana || 47|| vaishyavR^ittyA tu rAjan yaH jIvet mR^igayayA Apadi | charet vA viprarUpeNa na shvavR^ittyA katha~nchana || 48|| shUdravR^ittiM bhajet vaishyaH shUdraH kArukaTapriyAm | kR^ichChrAt muktaH na garhyeNa vR^ittiM lipseta karmaNA || 49|| veda adhyAya svadhA svAhA bali anna AdyaiH yathA udayam | devarShi pitR^ibhUtAni madrUpANi anvahaM yajet || 50|| yadR^ichChayA upapannena shuklena upArjitena vA | dhanena apIDayan bhR^ityAn nyAyena eva Aharet kratUn || 51|| kuTuMbeShu na sajjeta na pramAdyet kuTuMbi api | vipashchit nashvaraM pashyet adR^iShTam api dR^iShTavat || 52|| putra dArA Apta bandhUnAM sa~NgamaH pAnthasa~NgamaH | anudehaM viyanti ete svapnaH nidrAnugaH yathA || 53|| itthaM parimR^ishan muktaH gR^iheShu atithivat vasan | na gR^ihaiH anubadhyeta nirmamaH niraha~NkR^itaH || 54|| karmabhiH gR^iham edhIyaiH iShTvA mAm eva bhaktimAn | tiShThet vanaM vA upavishet prajAvAn vA parivrajet || 55|| yaH tu Asaktam atiH gehe putra vittaiShaNa AturaH | straiNaH kR^ipaNadhIH mUDhaH mama aham iti badhyate || 56|| aho me pitarau vR^iddhau bhAryA bAlAtmajA AtmajAH | anAthAH mAm R^ite dInAH kathaM jIvanti duHkhitAH || 57|| evaM gR^iha Ashaya AkShipta hR^idayaH mUDhadhIH ayam | atR^iptaH tAn anudhyAyan mR^itaH andhaM vishate tamaH || 58|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde brahmacharyagR^ihasthakarmadharmanirUpaNe saptadasho.adhyAyaH || 17|| atha aShTAdasho.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | vanaM vivikShuH putreShu bhAryAM nyasya saha eva vA | vanaH eva vaset shAntaH tR^itIyaM bhAgam AyuShaH || 1|| kandamUlaphalaiH vanyaiH medhyaiH vR^ittiM prakalpayet | vasIta valkalaM vAsaH tR^iNaparNa ajinAni cha || 2|| kesharomanakhashmashrumalAni bibhR^iyAt ataH | na dhAvet apsu majjeta trikAlaM sthaNDileshayaH || 3|| grIShme tapyeta pa~nchAgnIn varShAsvAsAraShAD jale | AkaNThamagnaH shishiraH eva.nvR^ittaH tapashcharet || 4|| agnipakvaM samashnIyAt kAlapakvam atha api vA | ulUkhala ashmakuTTaH vA danta ulUkhalaH eva vA || 5|| svayaM sa~nchinuyAt sarvam AtmanaH vR^ittikAraNam | deshakAlabala abhij~naH na AdadIta anyadA AhR^itam || 6|| vanyaiH charupuroDAshaiH nirvapet kAlachoditAn | na tu shrautena pashunA mAM yajeta vanAshramI || 7|| agnihotraM cha darshaH cha pUrNamAsaH cha pUrvavat | chAturmAsyAni cha muneH AmnAtAni cha naigamaiH || 8|| evaM chIrNena tapasA muniH dhamanisantataH | mAM tapomayam ArAdhya R^iShilokAt upaiti mAm || 9|| yaH tu etat kR^ichChrataH chIrNaM tapaH niHshreyasaM mahat | kAmAya alpIyase yu~njyAt vAlishaH kaH aparaH tataH || 10|| yadA asau niyame akalpaH jarayA jAtavepathuH | Atmani agnIn samAropya machchittaH agniM samAvishet || 11|| yadA karmavipAkeShu lokeShu niraya Atmasu | virAgaH jAyate samyak nyasta agniH pravrajet tataH || 12|| iShTvA yathA upadeshaM mAM dattvA sarvasvam R^itvije | agnIn svaprANaH Aveshya nirapekShaH parivrajet || 13|| viprasya vai sa.nnyasataH devAH dArAdirUpiNaH | vighnAn kurvanti ayaM hi asmAn Akramya samiyAt param || 14|| bibhR^iyAt chet muniH vAsaH kaupIna AchChAdanaM param | tyaktaM na daNDapAtrAbhyAm anyat ki~nchit anApadi || 15|| dR^iShTipUtaM nyaset pAdaM vastrapUtaM pibet jalam | satyapUtAM vadet vAchaM manaHpUtaM samAcharet || 16|| mauna anIhA anila AyAmAH daNDAH vAk deha chetasAm | nahi ete yasya santi a~NgaH veNubhiH na bhavet yatiH || 17|| bhikShAM chatuShu varNeShu vigarhyAn varjayan charet | saptAgArAn asa.nklR^iptAn tuShyet labdhena tAvatA || 18|| bahiH jalAshayaM gatvA tatra upaspR^ishya vAgyataH | vibhajya pAvitaM sheShaM bhu~njIta asheSham AhR^itam || 19|| ekaH charet mahIm etAM niHsa~NgaH sa.nyatendriyaH | AtmakrIDaH AtmarataH AtmavAn samadarshanaH || 20|| viviktakShemasharaNaH madbhAvavimalAshayaH | AtmAnaM chintayet ekam abhedena mayA muniH || 21|| anvIkSheta AtmanaH bandhaM mokShaM cha j~nAnaniShThayA | bandhaH indriyavikShepaH mokShaH eShAM cha sa.nyamaH || 22|| tasmAt niyamya ShaDvargaM madbhAvena charet muniH | viraktaH kShullakAmebhyaH labdhvA Atmani sukhaM mahat || 23|| puragrAmavrajAn sArthAn bhikShArthaM pravishan charet | puNyadeshasarit shailavana AshramavatIM mahIm || 24|| vAnaprastha Ashrama padeShu abhIkShNaM bhaikShyam Acharet | sa.nsidhyatyAshvasaMmohaH shuddhasattvaH shilAndhasA || 25|| na etat vastutayA pashyet dR^ishyamAnaM vinashyati | asaktachittaH viramet iha amutra chikIrShitAt || 26|| yat etat Atmani jagat manovAkprANasa.nhatam | sarvaM mAyA iti tarkeNa svasthaH tyaktvA na tat smaret || 27|| j~nAnaniShThaH viraktaH vA madbhaktaH vA anapekShakaH | sali~NgAn AshramAM tyaktvA charet avidhigocharaH || 28|| budhaH bAlakavat krIDet kushalaH jaDavat charet | vadet unmattavat vidvAn gocharyAM naigamaH charet || 29|| vedavAdarataH na syAt na pAkhaNDI na haitukaH | shuShkavAdavivAde na ka~nchit pakShaM samAshrayet || 30|| na udvijeta janAt dhIraH janaM cha udvejayet na tu | ativAdAn titikSheta na avamanyeta ka~nchana | deham uddishya pashuvat vairaM kuryAt na kenachit || 31|| ekaH eva paraH hi AtmA bhUteShu Atmani avasthitaH | yathA induH udapAtreShu bhUtAni ekAtmakAni cha || 32|| alabdhvA na viShIdeta kAle kAle ashanaM kvachit | labdhvA na hR^iShyet dhR^itim AnubhayaM daivatantritam || 33|| AhArArthaM samIheta yuktaM tat prANadhAraNam | tattvaM vimR^ishyate tena tat vij~nAya vimuchyate || 34|| yat R^ichChayA upapannAt annam adyAt shreShTham uta aparam | tathA vAsaH tathA shayyAM prAptaM prAptaM bhajet muniH || 35|| shaucham AchamanaM snAnaM na tu chodanayA charet | anyAn cha niyamAn j~nAnI yathA ahaM lIlayA IshvaraH || 36|| nahi tasya vikalpAkhyA yA cha madvIkShayA hatA | AdehAntAt kvachit khyAtiH tataH sampadyate mayA || 37|| duHkha udarkeShu kAmeShu jAtanirvedaH AtmavAn | ajij~nAsita maddharmaH guruM munim upAvrajet || 38|| tAvat paricharet bhaktaH shraddhAvAn anasUyakaH | yAvat brahma vijAnIyAt mAm eva gurum AdR^itaH || 39|| yaH tu asa.nyata ShaDvargaH prachaNDa indriya sArathiH | j~nAna vairAgya rahitaH tridaNDam upajIvati || 40|| surAn AtmAnam AtmasthaM nihnute mAM cha dharmahA | avipakva kaShAyaH asmAt uShmAt cha vihIyate || 41|| bhikShoH dharmaH shamaH ahi.nsA tapaH IkShA vanaukasaH | gR^ihiNaH bhUtarakSha ijyAH dvijasya AchAryasevanam || 42|| brahmacharyaM tapaH shauchaM santoShaH bhUtasauhR^idam | gR^ihasthasya api R^itau gantuH sarveShAM madupAsanam || 43|| iti mAM yaH svadharmeNa bhajan nityam ananyabhAk | sarvabhUteShu madbhAvaH madbhaktiM vindate achirAt || 44|| bhaktyA uddhava anapAyinyA sarvalokamaheshvaram | sarva utpatti api ayaM brahma kAraNaM mA upayAti saH || 45|| iti svadharma nirNikta sattvaH nirj~nAt madgatiH | j~nAna vij~nAna sampannaH na chirAt samupaiti mAm || 46|| varNAshramavatAM dharmaH eShaH AchAralakShaNaH | saH eva madbhaktiyutaH niHshreyasakaraH paraH || 47|| etat te abhihitaM sAdho bhavAn pR^ichChati yat cha mAm | yathA svadharmasa.nyuktaH bhaktaH mAM samiyAt param || 48|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde vAnaprasthasa.nnyAsadharmanirUpaNaM nAmAShTAdasho.adhyAyaH || 18|| atha ekonavi.nshaH adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | yaH vidyAshrutasampannaH AtmavAn na anumAnikaH | mAyAmAtram idaM j~nAtvA j~nAnaM cha mayi sa.nnyaset || 1|| j~nAninaH tu aham eva iShTaH svArthaH hetuH cha saMmataH | svargaH cha eva apavargaH cha na anyaH arthaH madR^ite priyaH || 2|| j~nAnavij~nAnasa.nsiddhAH padaM shreShThaM viduH mama | j~nAnI priyatamaH ataH me j~nAnena asau bibharti mAm || 3|| tapaH tIrthaM japaH dAnaM pavitrANi itarANi cha | na alaM kurvanti tAM siddhiM yA j~nAnakalayA kR^itA || 4|| tasmAt j~nAnena sahitaM j~nAtvA svAtmAnam uddhava | j~nAnavij~nAnasampannaH bhaja mAM bhaktibhAvataH || 5|| j~nAnavij~nAnayaj~nena mAm iShTvA AtmAnam Atmani | sarvayaj~napatiM mAM vai sa.nsiddhiM munayaH agaman.h|| 6|| tvayi uddhava Ashrayati yaH trividhaH vikAraH mAyAntarA Apatati na Adi apavargayoH yat | janmAdayaH asya yat amI tava tasya kiM syuH Adi antayoH yat asataH asti tat eva madhye || 7|| uddhavaH uvAcha | j~nAnaM vishuddhaM vipulaM yathA etat vairAgyavij~nAnayutaM purANam | AkhyAhi vishveshvara vishvamUrte tvat bhaktiyogaM cha mahat vimR^igyam || 8|| tApatrayeNa abhihatasya ghore santapyamAnasya bhavAdhvanIsha | pashyAmi na anyat sharaNaM tavA~Nghri dvandva AtapatrAt amR^ita abhivarShAt || 9|| daShTaM janaM sampatitaM bile asmin kAlAhinA kShudrasukhoH utarSham | samuddhara enaM kR^ipayA apavargyaiH vachobhiH Asi~ncha mahAnubhAva || 10|| shrIbhagavAn uvAcha | ittham etat purA rAjA bhIShmaM dharmabhR^itAM varam | ajAtashatruH paprachCha sarveShAM naH anushruNvatAm || 11|| nivR^itte bhArate yuddhe suhR^it nidhanavihvalaH | shrutvA dharmAn bahUn pashchAt mokShadharmAn apR^ichChata || 12|| tAn ahaM te abhidhAsyAmi devavratamukhAt shrutAn | j~nAnavairAgyavij~nAnashraddhAbhakti upabR^i.nhitAn || 13|| nava ekAdasha pa~ncha trIn bhAvAn bhUteShu yena vai | IkSheta atha ekam api eShu tat j~nAnaM mama nishchitam || 14|| etat eva hi vij~nAnaM na tathA ekena yena yat | sthiti utpatti api ayAn pashyet bhAvAnAM triguNa AtmanAm || 15|| Adau ante cha madhye cha sR^ijyAt sR^ijyaM yat anviyAt | punaH tat pratisa~NkrAme yat shiShyeta tat eva sat || 16|| shrutiH pratyakSham aitihyam anumAnaM chatuShTayam | pramANeShu anavasthAnAt vikalpAt saH virajyate || 17|| karmaNAM pariNAmitvAt Aviri~nchAt ama~Ngalam | vipashchit nashvaraM pashyet adR^iShTam api dR^iShTavat || 18|| bhaktiyogaH purA eva uktaH prIyamANAya te anagha | punaH cha kathayiShyAmi madbhakteH kAraNaM param || 19|| shraddhA amR^itakathAyAM me shashvat mat anukIrtanam | pariniShThA cha pUjAyAM stutibhiH stavanaM mama || 20|| AdaraH paricharyAyAM sarvA~NgaiH abhivandanam | madbhaktapUjAbhyadhikA sarvabhUteShu manmatiH || 21|| madartheShu a~NgacheShTA cha vachasA madguNeraNam | mayyarpaNaM cha manasaH sarvakAmavivarjanam || 22|| madarthe artha parityAgaH bhogasya cha sukhasya cha | iShTaM dattaM hutaM japtaM madarthaM yat vrataM tapaH || 23|| evaM dharmaiH manuShyANAm uddhava AtmanivedinAm | mayi sa~njAyate bhaktiH kaH anyaH arthaH asya avashiShyate || 24|| yadA Atmani arpitaM chittaM shAntaM sattva upabR^i.nhitam | dharmaM j~nAnaM savairAgyam aishvaryaM cha abhipadyate || 25|| yat arpitaM tat vikalpe indriyaiH paridhAvati | rajasvalaM cha Asan niShThaM chittaM viddhi viparyayam || 26|| dharmaH madbhaktikR^it proktaH j~nAnaM cha ekAtmyadarshanam | guNeShu asa~NgaH vairAgyam aishvaryaM cha aNim AdayaH || 27|| uddhavaH uvAcha | yamaH katividhaH proktaH niyamaH vA arikarshana | kaH shamaH kaH damaH kR^iShNa kA titikShA dhR^itiH prabho || 28|| kiM dAnaM kiM tapaH shauryaM kiM satyam R^itam uchyate | kaH tyAgaH kiM dhanaM cheShTaM kaH yaj~naH kA cha dakShiNA || 29|| pu.nsaH ki.nsvit balaM shrIman bhagaH lAbhaH cha keshava | kA vidyA hrIH parA kA shrIH kiM sukhaM duHkham eva cha || 30|| kaH paNDitaH kaH cha mUrkhaH kaH panthAH utpathaH cha kaH | kaH svargaH narakaH kaH svit kaH bandhuH uta kiM gR^iham || 31|| kaH ADhyaH kaH daridraH vA kR^ipaNaH kaH IshvaraH | etAn prashnAn mama brUhi viparItAn cha satpate || 32|| shrIbhagavAn uvAcha | ahi.nsA satyam asteyam asa~NgaH hrIH asa~nchayaH | AstikyaM brahmacharyaM cha maunaM sthairyaM kShamA abhayam || 33. shauchaM japaH tapaH homaH shraddhA AtithyaM mat archanam | tIrthATanaM parArthehA tuShTiH AchAryasevanam || 34|| ete yamAH saniyamAH ubhayoH dvAdasha smR^itAH | pu.nsAm upAsitAH tAta yathAkAmaM duhanti hi || 35|| shamaH mat niShThatA buddheH damaH indriyasa.nyamaH | titikShA duHkhasaMmarShaH jihvA upasthajayaH dhR^itiH || 36|| daNDanyAsaH paraM dAnaM kAmatyAgaH tapaH smR^itam | svabhAvavijayaH shauryaM satyaM cha samadarshanam || 37|| R^itaM cha sUnR^itA vANI kavibhiH parikIrtitA | karmasvasa~NgamaH shauchaM tyAgaH sa.nnyAsaH uchyate || 38|| dharmaH iShTaM dhanaM nR^INAM yaj~naH ahaM bhagavattamaH | dakShiNA j~nAnasandeshaH prANAyAmaH paraM balam || 39|| bhagaH me aishvaraH bhAvaH lAbhaH madbhaktiH uttamaH | vidyA Atmani bhida abAdhaH jugupsA hrIH akarmasu || 40|| shrIH guNAH nairapekShya AdyAH sukhaM duHkhasukha atyayaH | duHkhaM kAmasukha apekShA paNDitaH bandhamokShavit || 41|| mUrkhaH deha Adi ahaM buddhiH panthAH mat nigamaH smR^itaH | utpathaH chittavikShepaH svargaH sattvaguNa uadayaH || 42|| narakaH tamaH unnahaH bandhuH guruH ahaM sakhe | gR^ihaM sharIraM mAnuShyaM guNADhyaH hi ADhyaH uchyate || 43|| daridraH yaH tu asantuShTaH kR^ipaNaH yaH ajitendriyaH | guNeShu asaktadhIH IshaH guNasa~NgaH viparyayaH || 44|| etaH uddhava te prashnAH sarve sAdhu nirUpitAH | kiM varNitena bahunA lakShaNaM guNadoShayoH | guNadoSha dR^ishiH doShaH guNaH tu ubhayavarjitaH || 45|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavadudhavasa.nvAde ekonavi.nsho.adhyAyaH || 19|| atha vi.nshaH adhyAyaH | uddhavaH uvAcha | vidhiH cha pratiShedhaH cha nigamaH hi Ishvarasya te | avekShate aravindAkSha guNaM doShaM cha karmaNAm || 1|| varNAshrama vikalpaM cha pratiloma anulomajam | dravya desha vayaH kAlAn svargaM narakam eva cha || 2|| guNa doSha bhidA dR^iShTim antareNa vachaH tava | niHshreyasaM kathaM nR^INAM niShedha vidhi lakShaNam || 3|| pitR^idevamanuShyANAM vedaH chakShuH tava Ishvara | shreyaH tu anupalabdhe arthe sAdhyasAdhanayoH api || 4|| guNadoShabhidAdR^iShTiH nigamAt te na hi svataH | nigamena apavAdaH cha bhidAyAH iti hi bhramaH || 5|| shrIbhagavAn uvAcha | yogAH trayaH mayA proktA nR^INAM shreyovidhitsayA | j~nAnaM karma cha bhaktiH cha na upAyaH anyaH asti kutrachit || 6|| nirviNNAnAM j~nAnayogaH nyAsinAm iha karmasu | teShu anirviNNachittAnAM karmayogaH ti kAminAm || 7|| yadR^ichChayA mat kathA Adau jAtashraddhaH tu yaH pumAn | na nirviNNaH na atisaktaH bhaktiyogaH asya siddhidaH || 8|| tAvat karmANi kurvIta na nirvidyeta yAvatA | mat kathAshravaNa Adau vA shraddhA yAvat na jAyate || 9|| svadharmasthaH yajanyaj~naiH anAshIH kAmaH uddhava | na yAti svarganarakau yadi anyatra samAcharet || 10|| asmin loke vartamAnaH svadharmasthaH anaghaH shuchiH | j~nAnaM vishuddham Apnoti madbhaktiM vA yadR^ichChayA || 11|| svargiNaH api etam ichChanti lokaM nirayiNaH tathA | sAdhakaM j~nAnabhaktibhyAm ubhayaM tat asAdhakam || 12|| na naraH svargatiM kA~NkShet nArakIM vA vichakShaNaH | na imaM lokaM cha kA~NkSheta deha AveshAt pramAdyati || 13|| etat vidvAn purA mR^ityoH abhavAya ghaTeta saH | apramattaH idaM j~nAtvA martyam api arthasiddhidam || 14|| ChidyamAnaM yamaiH etaiH kR^itanIDaM vanaspatim | khagaH svaketam utsR^ijya kShemaM yAti hi alampaTaH || 15|| ahorAtraiH ChidyamAnaM buddhvAyuH bhayavepathuH | muktasa~NgaH paraM buddhvA nirIha upashAmyati || 16|| nR^ideham AdyaM sulabhaM sudurlabham plavaM sukalpaM gurukarNadhAram | mayA anukUlena nabhasvateritam pumAn bhavAbdhiM na taret saH AtmahA || 17|| yadA ArambheShu nirviNNaH viraktaH sa.nyatendriyaH | abhyAsena AtmanaH yogI dhArayet achalaM manaH || 18|| dhAryamANaM manaH yaH hi bhrAmyadAshu anavasthitam | atandritaH anurodhena mArgeNa AtmavashaM nayet || 19|| manogatiM na visR^ijet jitaprANaH jitendriyaH | sattvasampannayA buddhyA manaH AtmavashaM nayet || 20|| eShaH vai paramaH yogaH manasaH sa~NgrahaH smR^itaH | hR^idayaj~natvam anvichChan damyasya eva arvataH muhuH || 21|| sA~Nkhyena sarvabhAvAnAM pratiloma anulomataH | bhava api ayau anudhyayet manaH yAvat prasIdati || 22|| nirviNNasya viraktasya puruShasya uktavedinaH | manaH tyajati daurAtmyaM chintitasya anuchintayA || 23|| yama AdibhiH yogapathaiH AnvIkShikyA cha vidyayA | mama archopAsanAbhiH vA na anyaiH yogyaM smaret manaH || 24|| yadi kuryAt pramAdena yogI karma vigarhitam | yogena eva dahet a.nhaH na anyat tatra kadAchana || 25|| sve sve adhikAre yA niShThA saH guNaH parikIrtitaH | karmaNAM jAti ashuddhAnAm anena niyamaH kR^itaH | guNadoShavidhAnena sa~NgAnAM tyAjanechChayA || 26|| jAtashraddaH matkathAsu nirviNNaH sarvakarmasu | veda duHkhAtmakAn kAmAn parityAge api anIshvaraH || 27|| tataH bhajeta mAM prItaH shraddhAluH dR^iDhanishchayaH | juShamANaH cha tAn kAmAn duHkha udarkAn cha garhayan || 28|| proktena bhaktiyogena bhajataH mA asakR^it muneH | kAmAH hR^idayyAH nashyanti sarve mayi hR^idi sthite || 29|| bhidyate hR^idayagranthiH Chidyante sarvasa.nshayAH | kShIyante cha asya karmANi mayi dR^iShTe akhila Atmani || 30|| tasmAt madbhaktiyuktasya yoginaH vai mat AtmanaH | na j~nAnaM na cha vairAgyaM prAyaH shreyaH bhavet iha || 31|| yat karmabhiH yat tapasA j~nAnavairAgyataH cha yat | yogena dAnadharmeNa shreyobhiH itaraiH api || 32|| sarvaM madbhaktiyogena madbhaktaH labhate a~njasA | svarga apavargaM mat dhAma katha~nchit yadi vA~nChati || 33|| na ki~nchit sAdhavaH dhIrAH bhaktAH hi ekAntinaH mama | vA~nChati api mayA dattaM kaivalyam apunarbhavam || 34|| nairapekShyaM paraM prAhuH niHshreyasam analpakam | tasmAt nirAshiShaH bhaktiH nirapekShasya me bhavet || 35|| na mayi ekAntabhaktAnAM guNadoSha udbhavAH guNAH | sAdhUnAM samachittAnAM buddheH param upeyuShAm || 36|| evam etat mayA AdiShTAn anutiShThanti me pathaH | kShemaM vindanti mat sthAnaM yat brahma paramaM viduH || 37|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde vedatrayIvibhAgayogo nAma vi.nsho.adhyAyaH || 20|| atha ekavi.nshaH adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | yaH etAn matpathaH hitvA bhaktij~nAnakriyAtmakAn | kShudrAn kAmAn chalaiH prANaiH juShantaH sa.nsaranti te || 1|| sve sve adhikAre yA niShThA saH guNaH parikIrtitaH | viparyayaH tu doShaH syAt ubhayoH eShaH nishchayaH || 2|| shuddhi ashuddhI vidhIyete samAneShu api vastuShu | dravyasya vichikitsArthaM guNadoShau shubha ashubhau || 3|| dharmArthaM vyavahArArthaM yAtrArtham iti cha anagha | darshitaH ayaM mayA AchAraH dharmam udvahatAM dhuram || 4|| bhUmi ambu agni anila AkAshAH bhUtAnAM pa~ncha dhAtavaH | Abrahma sthAvara AdInAM sharIrAH Atmasa.nyutAH || 5|| vedena nAmarUpANi viShamANi sameShu api | dhAtuShu uddhava kalpyantaH eteShAM svArthasiddhaye || 6|| desha kAla Adi bhAvAnAM vastUnAM mama sattama | guNadoShau vidhIyete niyamArthaM hi karmaNAm || 7|| akR^iShNasAraH deshAnAm abrahmaNyaH ashuchiH bhavet | kR^iShNasAraH api asauvIra kIkaTa asa.nskR^iteriNam || 8|| karmaNyaH guNavAn kAlaH dravyataH svataH eva vA | yataH nivartate karma saH doShaH akarmakaH smR^itaH || 9|| dravyasya shuddhi ashuddhI cha dravyeNa vachanena cha | sa.nskAreNa atha kAlena mahattva alpatayA athavA || 10|| shaktyA ashaktyA athavA buddhyA samR^iddhyA cha yat Atmane | aghaM kurvanti hi yathA desha avasthA anusArataH || 11|| dhAnya dAru asthi tantUnAM rasa taijasa charmaNAm | kAla vAyu agni mR^ittoyaiH pArthivAnAM yuta ayutaiH || 12|| amedhyaliptaM yat yena gandhaM lepaM vyapohati | bhajate prakR^itiM tasya tat shauchaM tAvat iShyate || 13|| snAna dAna tapaH avasthA vIrya sa.nskAra karmabhiH | mat smR^ityA cha AtmanaH shauchaM shuddhaH karma Acharet dvijaH || 14|| mantrasya cha parij~nAnaM karmashuddhiH madarpaNam | dharmaH sampadyate ShaDbhiH adharmaH tu viparyayaH || 15|| kvachit guNaH api doShaH syAt doShaH api vidhinA guNaH | guNadoShArthaniyamaH tat bhidAm eva bAdhate || 16|| samAnakarma AcaraNaM patitAnAM na pAtakam | autpattikaH guNaH sa~NgaH na shayAnaH patati adhaH || 17|| yataH yataH nivarteta vimuchyeta tataH tataH | eShaH dharmaH nR^INAM kShemaH shokamohabhaya apahaH || 18|| viShayeShu guNAdhyAsAt pu.nsaH sa~NgaH tataH bhavet | sa~NgAt tatra bhavet kAmaH kAmAt eva kaliH nR^INAm || 19|| kaleH durviShahaH krodhaH tamaH tam anuvartate | tamasA grasyate pu.nsaH chetanA vyApinI drutam || 20|| tayA virahitaH sAdho jantuH shUnyAya kalpate | tataH asya svArthavibhra.nshaH mUrchChitasya mR^itasya cha || 21|| viShayAbhiniveshena na AtmAnaM veda na aparam | vR^ikShajIvikayA jIvan vyarthaM bhastra iva yaH shvasan || 22|| phalashrutiH iyaM nR^INAM na shreyaH rochanaM param | shreyovivakShayA proktaM yathA bhaiShajyarochanam || 23|| utpatti eva hi kAmeShu prANeShu svajaneShu cha | AsaktamanasaH martyA AtmanaH anarthahetuShu || 24|| na tAn aviduShaH svArthaM bhrAmyataH vR^ijinAdhvani | kathaM yu~njyAt punaH teShu tAn tamaH vishataH budhaH || 25|| evaM vyavasitaM kechit avij~nAya kubuddhayaH | phalashrutiM kusumitAM na vedaj~nAH vadanti hi || 26|| kAminaH kR^ipaNAH lubdhAH puShpeShu phalabuddhayaH | agnimugdhA dhumatAntAH svaM lokaM na vindanti te || 27|| na te mAm a~NgaH jAnanti hR^idisthaM yaH idaM yataH | ukthashastrAH hi asutR^ipaH yathA nIhArachakShuShaH || 28|| te me matam avij~nAya parokShaM viShayAtmakAH | hi.nsAyAM yadi rAgaH syAt yaj~naH eva na chodanA || 29|| hi.nsAvihArAH hi alabdhaiH pashubhiH svasukhaechChayA | yajante devatAH yaj~naiH pitR^ibhUtapatIn khalAH || 30|| svapn upamam amuM lokam asantaM shravaNapriyam | AshiShaH hR^idi sa~Nkalpya tyajanti arthAn yathA vaNik || 31|| rajaHsattvatamoniShThAH rajaHsattvatamojuShaH | upAsataH indramukhyAn devAdIn na tathA eva mAm || 32|| iShTvA iha devatAH yaj~naiH gatvA ra.nsyAmahe divi | tasya antaH iha bhUyAsmaH mahAshAlA mahAkulAH || 33|| evaM puShpitayA vAchA vyAkShiptamanasAM nR^INAm | mAninAn cha atistabdhAnAM madvArtA api na rochate || 34|| vedAH brahmAtmaviShayAH trikANDaviShayAH ime | parokShavAdAH R^iShayaH parokShaM mama cha priyam || 35|| shabdabrahma sudurbodhaM prANa indriya manomayam | anantapAraM gambhIraM durvigAhyaM samudravat || 36|| mayA upabR^i.nhitaM bhUmnA brahmaNA anantashaktinA | bhUteShu ghoSharUpeNa biseShu UrNa iva lakShyate || 37|| yathA UrNanAbhiH hR^idayAt UrNAm udvamate mukhAt | AkAshAt ghoShavAn prANaH manasA sparsharUpiNA || 38|| ChandomayaH amR^itamayaH sahasrapadavIM prabhuH | o~NkArAt vya~njita sparsha svara uShma antastha bhUShitAm || 39|| vichitrabhAShAvitatAM ChandobhiH chatura uttaraiH | anantapArAM bR^ihatIM sR^ijati AkShipate svayam || 40|| gAyatrI uShNik anuShTup cha bR^ihatI pa~NktiH eva cha | triShTup jagatI atichChandaH hi atyaShTi atijagat virAT || 41|| kiM vidhatte kim AchaShTe kim anUdya vikalpayet | iti asyAH hR^idayaM loke na anyaH mat veda kashchana || 42|| mAM vidhatte abhidhatte mAM vikalpya apohyate tu aham | etAvAn sarvavedArthaH shabdaH AsthAya mAM bhidAm | mAyAmAtram anUdya ante pratiShidhya prasIdati || 43|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavadddhavasa.nvAde vedatrayavibhAganirUpaNaM nAma ekavi.nsho.adhyAyaH || 21|| atha dvAvi.nshaH adhyAyaH | uddhavaH uvAcha | kati tattvAni vishvesha sa~NkhyAtAni R^iShibhiH prabho | nava ekAdasha pa~ncha trINi Attha tvam iha shushruma || 1|| kechit ShaDvi.nshatiM prAhuH apare pa~nchavi.nshatim | sapta eke nava ShaT kechit chatvAri ekAdasha apare | kechit saptadasha prAhuH ShoDasha eke trayodasha || 2|| etAvat tvam hi sa~NkhyAnAm R^iShayaH yat vivakShayA | gAyanti pR^ithak AyuShman idaM naH vaktum arhasi || 3|| shrIbhagavAn uvAcha | yuktaM cha santi sarvatra bhAShante brAhmaNAH yathA | mAyAM madIyAm udgR^ihya vadatAM kiM nu durghaTam || 4|| na etat evaM yathA Attha tvaM yat ahaM vachmi tat tathA | evaM vivadatAM hetuM shaktayaH me duratyayAH || 5|| yAsAM vyatikarAt AsIt vikalpaH vadatAM padam | prApte shamadame api eti vAdastamanu shAmyati || 6|| parasparAn anupraveshAt tattvAnAM puruSharShabha | paurva aparya prasa~NkhyAnaM yathA vaktuH vivakShitam || 7|| ekasmin api dR^ishyante praviShTAni itarANi cha | pUrvasmin vA parasmin vA tattve tattvAni sarvashaH || 8|| paurva aparyam ataH amIShAM prasa~NkhyAnam abhIpsatAm | yathA viviktaM yat vaktraM gR^ihNImaH yuktisaMbhavAt || 9|| anAdi avidyAyuktasya puruShasya Atmavedanam | svataH na saMbhavAt anyaH tattvaj~naH j~nAnadaH bhavet || 10|| puruSha IshvarayoH atra na vailakShaNyam aNu api | tat anyakalpanApArthA j~nAnaM cha prakR^iteH guNaH || 11|| prakR^itiH guNasAmyaM vai prakR^iteH na AtmanaH guNAH | sattvaM rajaH tamaH iti sthiti utpatti antahetavaH || 12|| sattvaM j~nAnaM rajaH karma tamaH aj~nAnam iha uchyate | guNavyatikaraH kAlaH svabhAvaH sUtram eva cha || 13|| puruShaH prakR^itiH vyaktam aha~NkAraH nabhaH anilaH | jyotiH ApaH kShitiH iti tattvAni uktAni me nava || 14|| shrotraM tvak darshanaM ghrANaH jihvA iti j~nAnashaktayaH | vAk pANi upastha pAyu a~NghriH karmANya~Nga ubhayaM manaH || 15|| shabdaH sparshaH rasaH gandhaH rUpaM cha iti arthajAtayaH | gati ukti utsarga shilpAni karma Ayatana siddhayaH || 16|| sarga Adau prakR^itiH hi asya kArya kAraNa rUpiNI | sattva AdibhiH guNaiH dhatte puruShaH avyaktaH IkShate || 17|| vyakta AdayaH vikurvANAH dhAtavaH puruSha IkShayA | labdhavIryAH sR^ijanti aNDaM sa.nhatAH prakR^iteH balAt || 18|| sapta eva dhAtavaH iti tatra arthAH pa~ncha khAdayaH | j~nAnam AtmA ubhaya AdhAraH tataH deha indriya AsavaH || 19|| ShaD iti atra api bhUtAni pa~ncha ShaShThaH paraH pumAn | taiH yuktaH AtmasaMbhUtaiH sR^iShTvA idaM samupAvishat || 20|| chatvAri eva iti tatra api tejaH ApaH annam AtmanaH | jAtAni taiH idaM jAtaM janma avayavinaH khalu || 21|| sa~NkhyAne saptadashake bhUtamAtra indriyANi cha | pa~nchapa~ncha eka manasA AtmA saptadashaH smR^itaH || 22|| tadvat ShoDashasa~NkhyAne AtmA eva manaH uchyate | bhUtendriyANi pa~ncha eva manaH AtmA trayodashaH || 23|| ekAdashatvaH AtmA asau mahAbhUtendriyANi cha | aShTau prakR^itayaH cha eva puruShaH cha nava iti atha || 24|| iti nAnA prasa~NkhyAnaM tattvAnAm R^iShibhiH kR^itam | sarvaM nyAyyaM yuktimatvAt viduShAM kim ashobhanam || 25|| uddhavaH uvAcha | prakR^itiH puruShaH cha ubhau yadi api AtmavilakShaNau | anyonya apAshrayAt kR^iShNa dR^ishyate na bhidA tayoH | prakR^itau lakShyate hi AtmA prakR^itiH cha tathA Atmani || 26|| evaM me puNDarIkAkSha mahAntaM sa.nshayaM hR^idi | Chettum arhasi sarvaj~na vachobhiH nayanaipuNaiH || 27|| tvattaH j~nAnaM hi jIvAnAM pramoShaH te atra shaktitaH | tvam eva hi Atma mAyAyA gatiM vettha na cha aparaH || 28|| shrIbhagavAn uvAcha | prakR^itiH puruShaH cha iti vikalpaH puruSharShabha | eShaH vaikArikaH sargaH guNavyatikarAtmakaH || 29|| mama a~Nga mAyA guNamayI anekadhA vikalpabuddhIH cha guNaiH vidhatte | vaikArikaH trividhaH adhyAtmam ekam atha adhidaivam adhibhUtam anyat || 30|| dR^ik rUpam ArkaM vapuH atra randhre parasparaM sidhyati yaH svataH khe | AtmA yat eSham aparaH yaH AdyaH svayA anubhUtya akhilasiddhasiddhiH | evaM tvak Adi shravaNAdi chakShuH jihva Adi nAsa Adi cha chittayuktam || 31|| yaH asau guNakShobhakR^itau vikAraH pradhAnamUlAt mahataH prasUtaH | ahaM trivR^it mohavikalpahetuH vaikArikaH tAmasaH aindriyaH cha || 32|| AtmAparij~nAnamayaH vivAdaH hi asti iti na asti iti bhidArthaniShThaH | vyarthaH api na eva uparameta pu.nsAM mattaH parAvR^ittadhiyAM svalokAt || 33|| uddhavaH uvAcha | tvattaH parAvR^ittadhiyaH svakR^itaiH karmabhiH prabho | uchcha avachAn yathA dehAn gR^ihNanti visR^ijanti cha || 34|| tat mama AkhyAhi govinda durvibhAvyam anAtmabhiH | na hi etat prAyashaH loke vidvA.nsaH santi va~nchitAH || 35|| shrIbhagavAn uvAcha | manaH karmamayaM nR^iNAm indriyaiH pa~nchabhiH yutam | lokAt lokaM prayAti anyaH AtmA tat anuvartate || 36|| dhyAyan manaH anuviShayAn dR^iShTAn vA anushrutAn atha | udyat sIdat karmatantraM smR^itiH tat anushAmyati || 37|| viShaya abhiniveshena na AtmAnaM yat smaret punaH | jantoH vai kasyachit hetoH mR^ityuH atyantavismR^itiH || 38|| janma tu AtmatayA pu.nsaH sarvabhAvena bhUrida | viShaya svIkR^itiM prAhuH yathA svapnamanorathaH || 39|| svapnaM manorathaM cha itthaM prAktanaM na smarati asau | tatra pUrvam iva AtmAnam apUrvaM cha anupashyati || 40|| indriya Ayana sR^iShTyA idaM traividhyaM bhAti vastuni | bahiH antaH bhidAhetuH janaH asat janakR^it yathA || 41|| nityadA hi a~NgaH bhUtAni bhavanti na bhavanti cha | kAlena alkShyavegena sUkShmatvAt tat na dR^ishyate || 42|| yathA archiShAM srotasAM cha phalAnAM vA vanaspateH | tathA eva sarvabhUtAnAM vayaH avasthA AdayaH kR^itAH || 43|| saH ayaM dIpaH archiShAM yadvat srotasAM tat idaM jalam | saH ayaM pumAn iti nR^iNAM mR^iShAH gIH dhIH mR^iShA AyuShAm || 44|| mA svasya karmabIjena jAyate saH api ayaM pumAn | mriyate vAmaraH bhrAntyA yathA agniH dAru sa.nyutaH || 45|| niShekagarbhajanmAni bAlyakaumArayauvanam | vayomadhyaM jarA mR^ityuH iti avasthAH tanoH nava || 46|| etAH manorathamayIH hi anyasya uchchAvachAH tanUH | guNasa~NgAt upAdatte kvachit kashchit jahAti cha || 47|| AtmanaH pitR^iputrAbhyAm anumeyau bhavApyayau | na bhavApyayavastUnAm abhij~naH dvayalakShaNaH || 48|| taroH bIjavipAkAbhyAM yaH vidvAt janmasa.nyamau | taroH vilakShaNaH draShTA evaM draShTA tanoH pR^ithak || 49|| prakR^iteH evam AtmAnam avivichya abudhaH pumAn | tattvena sparshasaMmUDhaH sa.nsAraM pratipadyate || 50|| sattvasa~NgAt R^iShIn devAn rajasA asuramAnuShAn | tamasA bhUtatiryaktvaM bhrAmitaH yAti karmabhiH || 51|| nR^ityataH gAyataH pashyan yathA eva anukaroti tAn | evaM buddhiguNAn pashyan anIhaH api anukAryate || 52|| yathA ambhasA prachalatA taravaH api chalAH iva | chakShuShA bhrAmyamANena dR^ishyate bhramati iva bhUH || 53|| yathA manorathadhiyaH viShayAnubhavaH mR^iShA | svapnadR^iShTAH cha dAshArha tathA sa.nsAraH AtmanaH || 54|| arthe hi avidyamAne api sa.nsR^itiH na nivartate | dhyAyataH viShayAn asya svapne anartha AgamaH yathA || 55|| tasmAt uddhava mA bhu~NkShva viShayAn asat indriyaiH | AtmA agrahaNanirbhAtaM pashya vaikalpikaM bhramam || 56|| kShiptaH avamAnitaH asadbhiH pralabdhaH asUyitaH athavA | tADitaH sa.nnibaddhaH vA vR^ittyA vA parihApitaH || 57|| niShThitaH mUtritaH bahudhA evaM prakampitaH | shreyaskAmaH kR^ichChragataH AtmanA AtmAnam uddharet || 58|| uddhavaH uvAcha | yathA evam anubuddhyeyaM vada naH vadatAM vara | suduHsaham imaM manyaH Atmani asat atikramam || 59|| viduSham api vishvAtman prakR^itiH hi balIyasI | R^ite tvat dharmaniratAn shAntAH te charaNAlayAn || 60|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde dvAvi.nsho.adhyAyaH || 22|| atha trayovi.nshaH adhyAyaH | bAdarAyaNiH uvAcha | saH evam Asha.nsitaH uddhavena bhAgavatamukhyena dAshArhamukhyaH | sabhAjayan bR^ityavachaH mukundaH tam AbabhAShe shravaNIyavIryaH || 1|| shrIbhagavAn uvAcha | barhaspatya saH vai na atra sAdhuH vai durjan IritaiH | duruktaiH bhinnam AtmAnaM yaH samAdhAtum IshvaraH || 2|| na tathA tapyate viddhaH pumAn bANaiH sumarmagaiH | yathA tudanti marmasthAH hi asatAM paruSheShavaH || 3|| kathayanti mahatpuNyam itihAsam iha uddhava | tam ahaM varNayiShyAmi nibodha susamAhitaH || 4|| kenachit bhikShuNA gItaM paribhUtena durjanaiH | smaratAH dhR^itiyuktena vipAkaM nijakarmaNAm || 5|| avaniShu dvijaH kashchit AsIt ADhyatamaH shriyA | vArtAvR^ittiH kadaryaH tu kAmI lubdhaH atikopanaH || 6|| j~nAtayaH atithayaH tasya vA~NmAtreNa api na architAH | shUnya avasathaH AtmA api kAle kAmaiH anarchitaH || 7|| duHshIlasya kadaryasya druhyante putrabAndhavAH | dArA duhitaraH bhR^ityAH viShaNNAH na Acharan priyam || 8|| tasya evaM yakShavittasya chyutasya ubhayalokataH | dharmakAmavihInasya chukrudhuH pa~nchabhAginaH || 9|| tat avadhyAna visrasta puNya skandhasya bhUrida | arthaH api agachChan nidhanaM bahu AyAsa parishramaH || 10|| j~nAtayaH jagR^ihuH ki~nchit ki~nchit asyavaH uddhava | daivataH kAlataH ki~nchit brahmabandhoH nR^ipArthivAt || 11|| saH evaM draviNe naShTe dharmakAmavivarjitaH | upekShitaH cha svajanaiH chintAm Apa duratyayAm || 12|| tasya evaM dhyAyataH dIrghaM naShTarAyaH tapasvinaH | khidyataH bAShpakaNThasya nirvedaH sumahAn abhUt || 13|| saH cha Aha idam aho kaShTaM vR^ithA AtmA me anutApitaH | na dharmAya na kAmAya yasya artha AyAsaH IdR^ishaH || 14|| prAyeNa arthAH kadaryANAM na sukhAya kadAchana | iha cha AtmopatApAya mR^itasya narakAya cha || 15|| yashaH yashasvinAM shuddhaM shlAghyAH ye guNinAM guNAH | lobhaH svalpaH api tAn hanti shvitraH rUpam iva ipsitam || 16|| arthasya sAdhane siddhaH utkarShe rakShaNe vyaye | nAsha upabhogaH AyAsaH trAsaH chintA bhramaH nR^iNAm || 17|| steyaM hi.nsA anR^itaM dambhaH kAmaH krodhaH smayaH madaH | bhedaH vairam avishvAsaH sa.nspardhA vyasanAni cha || 18|| ete pa~nchadashAn arthAH hi arthamUlAH matAH nR^iNAm | tasmAt anartham arthAkhyaM shreyaH arthI dUrataH tyajet || 19|| bhidyante bhrAtaraH dArAH pitaraH suhR^idaH tathA | ekAsnigdhAH kAkiNinA sadyaH sarve arayaH kR^itAH || 20|| arthena alpIyasA hi ete sa.nrabdhA dIptam anyavaH | tyajanti Ashu spR^idhaH ghnanti sahasA utsR^ijya sauhR^idam || 21|| labdhvA janma amaraprArthyaM mAnuShyaM tat dvija agryatAm | tat anAdR^itya ye svArthaM ghnanti yAnti ashubhAM gatim || 22|| svarga apavargayoH dvAraM prApya lokam imaM pumAn | draviNe kaH anUShajjeta martyaH anarthasya dhAmani || 23|| devarShi pitR^i bhUtAni j~nAtIn bandhUn cha bhAginaH | asa.nvibhajya cha AtmAnaM yakShavittaH patati adhaH || 24|| vyarthayA arthehayA vittaM pramattasya vayaH balam | kushalAH yena sidhyanti jaraThaH kiM nu sAdhaye || 25|| kasmAt sa~Nklishyate vidvAn vyarthayA arthehayA asakR^it | kasyachit mAyayA nUnaM lokaH ayaM suvimohitaH || 26|| kiM dhanaiH dhanadaiH vA kiM kAmaiH vA kAmadaiH uta | mR^ityunA grasyamAnasya karmabhiH vA uta janmadaiH || 27|| nUnaM me bhagavAn tuShTaH sarvadevamayaH hariH | yena nItaH dashAm etAM nirvedaH cha AtmanaH plavaH || 28|| saH ahaM kalau asheSheNa shoShayihhye a~Ngam AtmanaH | apramattaH akhilasvArthe yadi syAt siddhaH Atmani || 29|| tatra mAm anumoderan devAH tribhuvaneshvarAH | muhUrtena brahmalokaM khaTvA~NgaH samasAdhayat || 30|| shrIbhagavAn uvAcha | iti abhipretya manasA hi AvantyaH dvijasattamaH | unmuchya hR^idayagranthIn shAntaH bhikShuH abhUt muniH || 31|| saH chachAra mahIm etAM sa.nyata Atmendriya anilaH | bhikShArthaM nagara grAmAn asa~NgaH alakShitaH avishat || 32|| taM vai pravayasaM bhikShum avadhUtam asajjanAH | dR^iShTvA paryabhavan bhadraH bahvIbhiH paribhUtibhiH || 33|| kechit triveNuM jagR^ihuH eke pAtraM kamaNDalum | pIThaM cha eke akShasUtraM cha kanthAM chIrANi kechana || 34|| pradAya cha punaH tAni darshitAni AdaduH muneH | annaM cha bhaikShyasampannaM bhu~njAnasya sarit taTe || 35|| mUtrayanti cha pApiShThAH ShThIvanti asya cha mUrdhani | yatavAchaM vAchayanti tADayanti na vakti chet || 36|| tarjayanti apare vAgbhiH stenaH ayam iti vAdinaH | badhnanti rajjvA taM kechit badhyatAM badhyatAm iti || 37|| kShipanti eke avajAnantaH eShaH dharmadhvajaH shaThaH | kShINavittaH imAM vR^ittim agrahIt svajana ujjhitaH || 38|| aho eShaH mahAsAraH dhR^itimAn giriH ADiva | maunena sAdhayati arthaM bakavat dR^iDhanishchayaH || 39|| iti eke vihasanti enam eke durvAtayanti cha | taM babandhuH nirurudhuH yathA krIDanakaM dvijam || 40|| evaM saH bhautikaM duHkhaM daivikaM daihikaM cha yat | bhoktavyam AtmanaH diShTaM prAptaM prAptam abudhyata || 41|| paribhUtaH imAM gAthAm agAyata narAdhamaiH | pAtayadbhiH svadharmasthaH dhR^itim AsthAya sAtvikIm || 42|| dvijaH uvAcha | na ayaM janaH me sukhaduHkhahetuH na devatAtmA grahakarmakAlAH | manaH paraM kAraNam Amananti sa.nsArachakraM parivartayet yat || 43|| manaH guNAn vai sR^ijate balIyaH tataH cha karmANi vilakShaNAni | shuklAni kR^iShNAni atha lohitAni tebhyaH savarNAH sR^itayaH bhavanti || 44|| anIhaH AtmA manasA samIhatA hiraNmayaH matsakhaH udvichaShTe | manaH svali~NgaM parigR^ihya kAmAn juShan nibaddhaH guNasa~NgataH asau || 45|| dAnaM svadharmaH niyamaH yamaH cha shrutaM cha karmANi cha sadvratAni | sarve manonigrahalakShaNAntAH paraH hi yogaH manasaH samAdhi || 46|| samAhitaM yasya manaH prashAntam dAnAdibhiH kiM vada tasya kR^ityam | asa.nyataM yasya manaH vinashyat dAnAdibhiH chet aparaM kimebhiH || 47|| manovashe anye hi abhavan sma devAH manaH cha na anyasya vashaM sameti | bhIShmaH hi devaH sahasaH sahIyAn yu~njyAt vashe taM saH hi devadevaH || 48|| taM durjayaM shatrum asahyavegaM maruntudaM tat na vijitya kechit | kurvanti asat vigraham atra martyaiH mitrANi udAsIna ripUn vimUDhAH || 49|| dehaM manomAtram imaM gR^ihItvA mama aham iti andha dhiyaH manuShyAH | eShaH aham anyaH ayam iti bhrameNa durantapAre tamasi bhramanti || 50|| janaH tu hetuH sukhaduHkhayoH chet kim AtmanaH cha atra ha bhaumayoH tat | jihvAM kvachit sandashati svadadbhiH tat vedanAyAM katamAya kupyet || 51|| duHkhasya hetuH yadi devatAH tu kim AtmanaH tatra vikArayoH tat | yat a~Ngam a~Ngena nihanyate kvachit krudhyeta kasmai puruShaH svadehe || 52|| AtmA yadi syAt sukhaduHkhahetuH kim anyataH tatra nijasvabhAvaH | na hi AtmanaH anyat yadi tat mR^iShA syAt krudhyeta kasmAt na sukhaM na duHkham || 53|| grahAH nimittaM sukhaduHkhayoH chet kim AtmanaH ajasya janasya te vai | grahaiH grahasya eva vadanti pIDAm krudhyeta kasmai puruShaH tataH anyaH || 54|| karmAH tu hetuH sukhaduHkhayoH chet kim AtmanaH tat hi jaDAjaDatve | dehaH tu achitpuruShaH ayaM suparNaH krudhyeta kasmai na hi karmamUlam || 55|| kAlaH tu hetuH sukhaduHkhayoH chet kim AtmanaH tatra tat AtmakaH asau | na agneH hi tApaH na himasya tat syAt krudhyeta kasmai na parasya dvandvam || 56|| na kenachit kva api katha~nchana asya dvandva uparAgaH parataH parasya | yathAhamaH sa.nsR^itirUpiNaH syAt evaM prabuddhaH na bibheti bhUtaiH || 57|| etAM saH AsthAya parAtmaniShThAm adhyAsitAM pUrvatamaiH maharShibhiH | ahaM tariShyAmi durantapAram tamaH mukunda a~NghriniShevayA eva || 58|| shrIbhagavAn uvAcha | nirvidya naShTadraviNaH gataklamaH pravrajya gAM paryaTamAnaH ittham | nirAkR^itaH asadbhiH api svadharmAt akampitaH amuM muniH Aha gAthAm || 59|| sukhaduHkhapradaH na anyaH puruShasya AtmavibhramaH | mitra udAsInaripavaH sa.nsAraH tamasaH kR^itaH || 60|| tasmAt sarvAtmanA tAta nigR^ihANa mano dhiyA | mayi AveshitayA yuktaH etAvAn yogasa~NgrahaH || 61|| yaH etAM bhikShuNA gItAM brahmaniShThAM samAhitaH | dhArayan shrAvayan shruNvan dvandvaiH na eva abhibhUyate || 62|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde bikShugItanirUpaNaM nAma trayovi.nsho.adhyAyaH || 23|| atha chaturvi.nsho.adhyAH | shrIbhagavAn uvAcha | atha te sampravakShyAmi sA~NkhyaM pUrvaiH vinishchitam | yat vij~nAya pumAn sadyaH jahyAt vaikalpikaM bhramam || 1|| AsIt j~nAnam athaH hi arthaH ekam eva avikalpitam | yadA vivekanipuNAH Adau kR^itayuge ayuge || 2|| tat mAyAphalarUpeNa kevalaM nirvikalpitam | vA~NmanaH agocharaM satyaM dvidhA samabhavat bR^ihat || 3|| tayoH ekataraH hi arthaH prakR^itiH sobhayAtmikA | j~nAnaM tu anyataraH bhAvaH puruShaH saH abhidhIyate || 4|| tamaH rajaH sattvam iti prakR^iteH abhavan guNAH | mayA prakShobhyamANAyAH puruSha anumatena cha || 5|| tebhyaH samabhavat sUtraM mahAn sUtreNa sa.nyutaH | tataH vikurvataH jAtaH yaH aha~NkAraH vimohanaH || 6|| vaikArikaH taijasaH cha tAmasaH cha iti ahaM trivR^it | tanmAtra indriya manasAM kAraNaM chit achit mayaH || 7|| arthaH tanmAtrikAt jaj~ne tAmasAt indriyANi cha | taijasAt devatAH Asan ekAdasha cha vaikR^itAt || 8|| mayA sa~nchoditAH bhAvAH sarve sa.nhati akAriNaH | aNDam utpAdayAmAsuH mama Ayatanam uttamam || 9|| tasmin ahaM samabhavam aNDe salilasa.nsthitau | mama nAbhyAm abhUt padmaM vishvAkhyaM tatra cha AtmabhUH || 10|| saH asR^ijat tapasA yuktaH rajasA mat anugrahAt | lokAn sapAlAn vishvAtmA bhUH bhuvaH svaH iti tridhA || 11|| devAnAm okaH AsIt svaH bhUtAnAM cha bhuvaH padam | martya AdInAM cha bhUH lokaH siddhAnAM tritayAt param || 12|| adhaH asurANAM nAgAnAM bhUmeH okaH asR^ijat prabhuH | trilokyAM gatayaH sarvAH karmaNAM triguNa AtmanAm || 13|| yogasya tapasaH cha eva nyAsasya gatayaH amalAH | mahaH janaH tapaH satyaM bhaktiyogasya madgatiH || 14|| mayA kAlAtmanA dhAtrA karmayuktam idaM jagat | guNapravAhaH etasmin unmajjati nimajjati || 15|| aNuH bR^ihat kR^ishaH sthUlaH yaH yaH bhAvaH prasidhyati | sarvaH api ubhayasa.nyuktaH prakR^ityA puruSheNa cha || 16|| yaH tu yasya AdiH antaH cha saH vai madhyaM cha tasya san | vikAraH vyavahArArthaH yathA taijasa pArthivAH || 17|| yat upAdAya pUrvaH tu bhAvaH vikurute aparam | AdiH antaH yadA yasya tat satyam abhidhIyate || 18|| prakR^itiH hi asya upAdAnam AdhAraH puruShaH paraH | sataH abhivya~njakaH kAlaH brahma tat tritayaM tu aham || 19|| sargaH pravartate tAvat paurva aparyeNa nityashaH | mahAn guNavisarga arthaH sthiti antaH yAvat IkShaNam || 20|| virAT mayA AsAdyamAnaH lokakalpavikalpakaH | pa~nchatvAya visheShAya kalpate bhuvanaiH saha || 21|| anne pralIyate martyam annaM dhAnAsu lIyate | dhAnAH bhUmau pralIyante bhUmiH gandhe pralIyate || 22|| apsu pralIyante gandhaH ApaH cha svaguNe rase | lIyate jyotiShi rasaH jyotI rUpe pralIyate || 23|| rUpaM vAyau saH cha sparshe lIyate saH api cha ambare | ambaraM shabdatanmAtraH indriyANi svayoniShu || 24|| yoniH vaikArike saumya lIyate manasi Ishvare | shabdaH bhUtAdim api eti bhUtAdiH mahati prabhuH || 25|| saH lIyate mahAn sveShu guNeShu guNavattamaH | te avyakte sampralIyante tatkale lIyate avyaye || 26|| kAlaH mAyAmaye jIve jIvaH Atmani mayi aje | AtmA kevalaH AtmasthaH vikalpa apAya lakShaNaH || 27|| evam anvIkShamANasya kathaM vaikalpikaH bhramaH | manasaH hR^idi tiShTheta vyomni iva arka udaye tamaH || 28|| eShaH sA~NkhyavidhiH proktaH sa.nshayagranthibhedanaH | pratiloma anulomAbhyAM parAvaradR^ishA mayA || 29|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde prakR^itipuruShasA~Nkhyayogo nAma chaturvi.nsho.adhyAyaH || 24|| atha pa~nchavi.nsho.adhyAyaH | shrIbhagavAnuvAcha | guNAnAm asamishrANAM pumAnyena yathA bhavet | tanme puruShavarya iadam upadhAraya sha.nsataH || 1|| samaH damaH titikShA IkShA tapaH satyaM dayA smR^itiH | tuShTiH tyAgaH aspR^ihA shraddhA hrIH dayA AdiH svanirvR^itiH || 2|| kAmaH IhA madaH tR^iShNA stambhaH AshIH bhidA sukham | mada utsAhaH yashaH prItiH hAsyaM vIryaM bala udyamaH || 3|| krodhaH lobhaH anR^itaM hi.nsA yA~nchA dambhaH klamaH kaliH | shokamohau viShAdArtI nidrA AshA bhIH anudyamaH || 4|| sattvasya rajasaH cha etAH tamasaH cha anumUrvashaH | vR^ittayaH varNitaprAyAH sa.nnipAtam athaH shruNu || 5|| sa.nnipAtaH tu aham iti mama iti uddhava yA matiH | vyavahAraH sa.nnipAtaH manomAtra indriyAsubhiH || 6|| dharme cha arthe cha kAme cha yadA asau pariniShThitaH | guNAnAM sa.nnikarShaH ayaM shraddhAH atidhanAvahaH || 7|| pravR^ittilakShaNe niShThA pumAn yaH hi gR^ihAshrame | svadharme cha anutiShTheta guNAnAM samitiH hi sA || 8|| puruShaM sattvasa.nyuktam anumIyAt shama AdibhiH | kAmAdibhI rajoyuktaM krodhAdyaiH tamasA yutam || 9|| yadA bhajati mAM bhaktyA nirapekShaH svakarmabhiH | taM sattvaprakR^itiM vidyAt puruShaM striyam eva vA || 10|| yadA AshiShaH AshAsya mAM bhajeta svakarmabhiH | taM rajaHprakR^itiM vidyAt hi.nsAm AshAsya tAmasam || 11|| sattvaM rajaH tamaH iti guNAH jIvasya na eva me | chittajA yaiH tu bhUtAnAM sajjamAnaH nibadhyate || 12|| yadetarau jayet sattvaM bhAsvaraM vishadaM shivam | tadA sukhena yujyeta dharmaj~nAna AdibhiH pumAn || 13|| yadA jayet tamaH sattvaM rajaH sa~NgaM bhidA chalam | tadA duHkhena yujyeta karmaNA yashasA shriyA || 14|| yadA jayet rajaH sattvaM tamaH mUDhaH layaM jaDam | yujyeta shokamohAbhyAM nidrayA hi.nsayA AshayA || 15|| yadA chittaM prasIdeta indriyANAM cha nirvR^itiH | dehe abhayaM manosa~NgaM tat sattvaM viddhi matpadam || 16|| vikurvan kriyayA cha adhIra nirvR^itiH cha cetasAm | gAtrAsvAsthyaM manaH bhrAntaM rajaH etaiH nishAmaya || 17|| sIdat chittaM vilIyeta chetasaH grahaNe akShamam | manaH naShTaM tamaH glAniH tamaH tat upadhAraya || 18|| edhamAne guNe sattve devAnAM balam edhate | asurANAM cha rajasi tamasi uddhava rakShasAm || 19|| sattvAt jagaraNaM vidyAt rajasA svapnam Adishet | prasvApaM tamasA jantoH turIyaM triShu santatam || 20|| uparyupari gachChanti sattvena AbrahmaNaH janAH | tamasA adhaH adhaH AmukhyAt rajasA antarachAriNaH || 21|| sattve pralInAH svaH yAnti naralokaM rajolayAH | tamolayAH tu nirayaM yAnti mAm eva nirguNAH || 22|| madarpaNaM niShphalaM vA sAtvikaM nijakarma tat | rAjasaM phalasa~NkalpaM hi.nsAprAyAdi tAmasam || 23|| kaivalyaM sAtvikaM j~nAnaM rajaH vaikalpikaM cha yat | prAkR^itaM tAmasaM j~nAnaM manniShThaM nirguNaM smR^itam.h || 24|| vanaM tu sAtvikaH vAsaH grAmaH rAjasaH uchyate | tAmasaM dyUtasadanaM manniketanaM tu nirguNam || 25|| sAtvikaH kArakaH asa~NgI rAgAndhaH rAjasaH smR^itaH | tAmasaH smR^itivibhraShTaH nirguNaH madapAshrayaH || 26|| sAttvikI AdhyAtmikI shraddhA karmashraddhA tu rAjasI | tAmasyadharme yA shraddhA matsevAyAM tu nirguNA || 27|| pathyaM pUtam anAyaH tam AhAryaM sAttvikaM smR^itam | rAjasaM cha indriyapreShThaM tAmasaM cha Artida ashuchi || 28|| sAttvikaM sukham AtmotthaM viShayotthaM tu rAjasam | tAmasaM mohadainotthaM nirguNaM madapAshrayam || 29|| dravyaM deshaH phalaM kAlaH j~nAnaM karma cha kArakAH | shraddhA avasthA AkR^itiH niShThA traiguNyaH sarvaH eva hi || 30|| sarve guNamayAH bhAvAH puruSha avyakta dhiShThitAH || 31|| etAH sa.nsR^itayaH pu.nsaH guNakarmanibandhanAH | yena ime nirjitAH saumya guNAH jIvena chittajAH | bhaktiyogena manniShThaH madbhAvAya prapadyate || 32|| tasmAt aham imaM labdhvA j~nAnavij~nAnasaMbhavam | guNasa~NgaM vinirdhUya mAM bhajantu vichakShaNAH || 33|| niHsa~NgaH mAM bhajet vidvAn apramattaH jitendriyaH | rajaH tamaH cha abhijayet sattvasa.nsevayA muniH || 34|| sattvaM cha abhijayet yuktaH nairapekShyeNa shAntadhIH | sampadyate guNaiH muktaH jIvaH jIvaM vihAya mAm || 35|| jIvaH jIvavinirmuktaH guNaiH cha AshayasaMbhavaiH | mayA eva brahmaNA pUrNaH na bahiH na antaraH charet || 36|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde guNanirguNanirUpaNaM nAma pa~nchavi.nsho.adhyAyaH || 25|| atha ShaDvi.nsho.adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | mat lakShaNam imaM kAyaM labdhvA maddharmaH AsthitaH | AnandaM paramAtmAnam AtmasthaM samupaiti mAm || 1|| guNamayyAH jIvayonyAH vimuktaH j~nAnaniShThayA | guNeShu mAyAmAtreShu dR^ishyamAneShu avastutaH | vartamAnaH api na pumAn yujyate avastubhiH guNaiH || 2|| sa~NgaM na kuryAt asatAM shishna udara tR^ipAM kvachit | tasya anugataH tamasi andhe patati andha anugAndhavat || 3|| ailaH samrAT imAM gAthAm agAyata bR^ihachChravAH | urvashI virahAt muhyan nirviNNaH shokasa.nyame || 4|| tyaktvA AtmAnaM vrajantIM tAM nagnaH unmattavat nR^ipaH | vilapan anvagAt jAye ghore tiShTha iti viklavaH || 5|| kAmAn atR^iptaH anujuShan kShullakAn varShayAminIH | na veda yAntIH na ayAntIH urvashI AkR^iShTacheatanaH || 6|| ailaH uvAcha | aho me mohavistAraH kAmakaShmalachetasaH | devyAH gR^ihItakaNThasya na AyuHkhaNDAH ime smR^itAH || 7|| na ahaM veda abhinirmuktaH sUryaH vA abhyuditaH amuyA | muShitaH varShapUgAnAM bata ahAni gatAni uta || 8|| aho me AtmasaMmohaH yena AtmA yoShitAM kR^itaH | krIDAmR^igaH chakravartI naradevashikhAmaNiH || 9|| saparichChadam AtmAnaM hitvA tR^iNam iva Ishvaram | yAntIM striyaM cha anvagamaM nagnaH unmattavat rudan || 10|| kutaH tasya anubhAvaH syAt tejaH Ishatvam eva vA | yaH anvagachChaM striyaM yAntIM kharavat pAdatADitaH || 11|| kiM vidyayA kiM tapasA kiM tyAgena shrutena vA | kiM viviktena maunena strIbhiH yasya manaH hR^itam || 12|| svArthasya akovidaM dhi~N mAM mUrkhaM paNDita mAninam | yaH aham IshvaratAM prApya strIbhiH go kharavat jitaH || 13|| sevataH varShapUgAt me urvashyaH adharAsavam | na tR^ipyati AtmabhUH kAmaH vahniH AhutibhiH yathA || 14|| pu.nshchalyA apahR^itaM chittaM konvanyaH mochituM prabhuH | AtmArAmeshvaram R^ite bhagavantam adhokShajam || 15|| bodhitasya api devyA me sUktavAkyena durmateH | manogataH mahAmohaH na apayAti ajitAtmanaH || 16|| kim etayA naH apakR^itaM rajjvA vA sarpachetasaH | rajjusvarUpa aviduShaH yaH ahaM yat ajitendriyaH || 17|| kva ayaM malomasaH kAyaH daurgandhi Adi AtmakaH ashuchiH | kva guNAH saumanasya AdyAH hi adhyAsaH avidyayA kR^itaH || 18|| pitroH kiM svaM nu bhAryAyAH svAminaH agneH shvagR^idhrayoH | kim AtmanaH kiM suhR^idAm iti yaH na avasIyate || 19|| tasmin kalevare amedhye tuchChaniShThe viShajjate | aho subhadraM sunasaM susmitaM cha mukhaM striyaH || 20|| tva~N mA.nsa rudhira snAyu medo majjA asthi sa.nhatau | viNmUtrapUye ramatAM kR^imINAM kiyat antaram || 21|| atha api na upasajjeta strIShu straiNeShu cha arthavit | viShaya indriya sa.nyogAt manaH kShubhyati na anyathA || 22|| adR^iShTAt ashrutAt bhAvAt na bhAvaH upajAyate | asamprayu~njataH prANAn shAmyati stimitaM manaH || 23|| tasmAt sa~NgaH na kartavyaH strIShu straiNeShu cha indriyaiH | viduShAM cha api avishrabdhaH ShaDvargaH kimu mAdR^ishAm || 24|| shrIbhagavAn uvAcha | evaM pragAyan nR^ipadevadevaH saH urvashIlokam athaH vihAya | AtmAnam Atmani avagamya mAM vai upAramat j~nAnavidhUtamohaH || 25|| tataH duHsa~Ngam utsR^ijya satsu sajjeta buddhimAn | santaH etasya Chindanti manovyAsa~NgamuktibhiH || 26|| santaH anapekShAH machchittAH prashAntAH samadarshinaH | nirmamAH niraha~NkArAH nirdvandvAH niShparigrahAH || 27|| teShu nityaM mahAbhAgaH mahAbhAgeShu matkathAH | saMbhavanti hitA nR^INAM juShatAM prapunanti agham || 28|| tAH ye shruNvanti gAyanti hi anumodanti cha adR^itAH | matparAH shraddadhAnAH cha bhaktiM vindanti te mayi || 29|| bhaktiM labdhavataH sAdhoH kim anyat avashiShyate | mayi anantaguNe brahmaNi Ananda anubhava Atmani || 30|| yathA upashrayamANasya bhagavantaM vibhAvasum | shItaM bhayaM tamaH api eti sAdhUn sa.nsevataH tathA || 31|| nimajjya unmajjyatAM ghore bhavAbdhau parama ayanam | santaH brahmavidaH shAntAH nauH dR^iDha iva apsu majjatAm || 32|| annaM hi prANinAM prANaH ArtAnAM sharaNaM tu aham | dharmaH vittaM nR^iNAM pretya santaH arvAk bibhyataH araNam || 33|| santaH dishanti chakShU.nShi bahiH arkaH samutthitaH | devatAH bAndhavAH santaH santaH AtmA aham eva cha || 34|| vaitasenaH tataH api evam urvashyA lokaniHspR^ihaH | muktasa~NgaH mahIm etAm AtmArAmaH chachAra ha || 35|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde ailagItaM nAma ShaDvi.nsho.adhyAyaH || 26|| atha saptavi.nsho.adhyAyaH | uddhavaH uvAcha | kriyAyogaM samAchakShva bhavat ArAdhanaM prabho | yasmAt tvAM ye yathA archanti sAtvatAH sAtvatarShabha || 1|| etat vadanti munayaH muhuH niHshreyasaM nR^iNAm | nAradaH bhagavAn vyAsaH AchAryaH a~NgirasaH sutaH || 2|| niHsR^itaM te mukhAmbhojAdyat Aha bhagavAn ajaH | putrebhyaH bhR^igumukhyebhyaH devyai cha bhagavAn bhavaH || 3|| etat vai sarvavarNAnAm AshramANAM cha saMmatam | shreyasAm uttamaM manye strIshUdrANAM cha mAnada || 4|| etat kamalapatrAkSha karmabandhavimochanam | bhaktAya cha anuraktAya brUhi vishveshvara Ishvara || 5|| shrIbhagavAn uvAcha | nahi antaH anantapArasya karmakANDasya cha uddhava | sa.nkShiptaM varNayiShyAmi yathAvat anupUrvashaH || 6|| vaidikaH tAntrikaH mishraH iti me trividhaH makhaH | trayANAm Ipsitena eva vidhinA mAM samarchayet || 7|| yadA svanigamena uktaM dvijatvaM prApya pUruShaH | yathA yajeta mAM bhaktyA shraddhayA tat nibodha me || 8|| archAyAM sthaNDile agnau vA sUrye vA apsu hR^idi dvijaH | dravyeNa bhaktiyuktaH archet svaguruM mAm amAyayA || 9|| pUrvaM snAnaM prakurvIta dhautadantaH a~Ngashuddhaye | ubhayaiH api cha snAnaM mantraiH mR^idgrahaNAdinA || 10|| sandhyA upAsti Adi karmANi vedena achoditAni me | pUjAM taiH kalpayet samyak sa~NkalpaH karmapAvanIm || 11|| shailI dArumayI lauhI lepyA lekhyA cha saikatI | manomayI maNimayI pratimA aShTavidhA smR^itA || 12|| chala achala iti dvividhA pratiShThA jIvamandiram | udvAsa AvAhane na staH sthirAyAm uddhava archane || 13|| asthirAyAM vikalpaH syAt sthaNDile tu bhavet dvayam | snapanaM tu avilepyAyAm anyatra parimArjanam || 14|| dravyaiH prasiddhyaiH mat yAgaH pratimAdiShu amAyinaH | bhaktasya cha yathAlabdhaiH hR^idi bhAvena cha eva hi || 15|| snAna ala~NkaraNaM preShTham archAyAm eva tu uddhava | sthaNDile tattvavinyAsaH vahnau AjyaplutaM haviH || 16|| sUrye cha abhyarhaNaM preShThaM salile salila AdibhiH | shraddhayA upAhR^itaM preShThaM bhaktena mama vAri api || 17|| bhUryapi abhakta upahR^itaM na me toShAya kalpate | gandhaH dhUpaH sumanasaH dIpaH anna Adya cha kiM punaH || 18|| shuchiH saMbhR^itasaMbhAraH prAk darbhaiH kalpita AsanaH | AsInaH prAk udak vA archet archAyAm atha saMmukhaH || 19|| kR^itanyAsaH kR^itanyAsAM madarchAM pANinA mR^ijet | kalashaM prokShaNIyaM cha yathAvat upasAdhayet || 20|| tat adbhiH devayajanaM dravyANi AtmAnam eva cha | prokShya pAtrANi trINi adbhiH taiH taiH dravyaiH cha sAdhayet.h || 21|| pAdya argha AchamanIyArthaM trINi pAtrANi daishikaH | hR^idA shIrShNA atha shikhayA gAyatryA cha abhimantrayet || 22|| piNDe vAyu agni sa.nshuddhe hR^itpadmasthAM parAM mama | aNvIM jIvakalAM dhyAyet nAda ante siddhabhAvitAm || 23|| tayA AtmabhUtayA piNDe vyApte sampUjya tanmayaH | AvAhya archa AdiShu sthApya nyasta a~NgaM mAM prapUjayet || 24|| pAdya upasparsha arhaNa AdIn upachArAn prakalpayet | dharmAdibhiH cha navabhiH kalpayitvA AsanaM mama || 25|| padmam aShTadalaM tatra karNikAkesara ujjvalam | ubhAbhyAM vedatantrAbhyAM mahyaM tu ubhayasiddhaye || 26|| sudarshanaM pA~nchajanyaM gadAsIShudhanuH halAn | musalaM kaustubhaM mAlAM shrIvatsaM cha anupUjayet || 27|| nandaM sunandaM garuDaM prachaNDaM chaNDam eva cha | mahAbalaM balaM cha eva kumudaM kumudekShaNam || 28|| durgAM vinAyakaM vyAsaM viShvaksenaM gurUn surAn | sve sve sthAne tu abhimukhAn pUjayet prokShaNa AdibhiH || 29|| chandana ushIra karpUra ku~Nkuma agaru vAsitaiH | salilaiH snApayet mantraiH nityadA vibhave sati || 30|| svarNagharma anuvAkena mahApuruShavidyayA | pauruSheNa api sUktena sAmabhIH rAjanAdibhiH || 31|| vastra upavIta AbharaNa patra srak gandha lepanaiH | ala~NkurvIta saprema madbhaktaH mAM yathA uchitam || 32|| pAdyam AchamanIyaM cha gandhaM sumanasaH akShatAn | dhUpa dIpa upahAryANi dadyAt me shraddhayA archakaH || 33|| guDapAyasasarpI.nShi shaShkuli ApUpa modakAn | sa.nyAva dadhi sUpAM cha naivedyaM sati kalpayet || 34|| abhya~Nga unmardana Adarsha dantadhau abhiShechanam | annadya gIta nR^ityAdi parvaNi syuH utAnvaham || 35|| vidhinA vihite kuNDe mekhalAgartavedibhiH | agnim AdhAya paritaH samUhet pANinA uditam || 36|| paristIrya atha paryukShet anvAdhAya yathAvidhi | prokShaNyA AsAdya dravyANi prokShyAgnau bhAvayeta mAm || 37|| taptajAmbUnadaprakhyaM sha~NkhachakragadAmbujaiH | lasat chaturbhujaM shAntaM padmaki~njalkavAsasam || 38|| sphurat kirITa kaTaka kaTisUtravara a~Ngadam | shrIvatsavakShasaM bhrAjat kaustubhaM vanamAlinam || 39|| dhyAyan abhyarchya dArUNi haviShA abhighR^itAni cha | prAsya AjyabhAgau AghArau dattvA cha AjyaplutaM haviH || 40|| juhuyAt mUlamantreNa ShoDasharcha avadAnataH | dharmAdibhyaH yathAnyAyaM mantraiH sviShTikR^itaM budhaH || 41|| abhyarchya atha namaskR^itya pArShadebhyaH baliM haret | mUlamantraM japet brahma smaran nArAyaNa Atmakam || 42|| dattvA Achamanam uchCheShaM viShvaksenAya kalpayet | mukhavAsaM surabhimat tAmbUlAdyam atha arhayet || 42|| upagAyan gR^iNan nR^ityan karmANi abhinayan mama | matkathAH shrAvayan shruNvan muhUrtaM kShaNikaH bhavet || 44. stavaiH uchchAvachaiH stotraiH paurANaiH prakR^itaiH api | stutvA prasIda bhagavan iti vandeta daNDavat || 45|| shiraH mat pAdayoH kR^itvA bAhubhyAM cha parasparam | prapannaM pAhi mAm Isha bhItaM mR^ityugraha arNavAt || 46|| iti sheShAM mayA dattAM shirasi AdhAya sAdaram | udvAsayet chet udvAsyaM jyotiH jyotiShi tat punaH || 47|| archAdiShu yadA yatra shraddhA mAM tatra cha archayet | sarvabhUteShu Atmani cha sarva AtmA aham avasthitaH || 48|| evaM kriyAyogapathaiH pumAn vaidikatAntrikaiH | archan ubhayataH siddhiM mattaH vindati abhIpsitAm || 49|| madarchAM sampratiShThApya mandiraM kArayet dR^iDham | puShpa udyAnAni ramyANi pUjA yAtrA utsava AshritAn || 50|| pUjAdInAM pravAhArthaM mahAparvasu atha anvaham | kShetrApaNapuragrAmAn dattvA mat sArShTitAm iyAt || 51|| pratiShThayA sArvabhauma.nsadmanA bhuvanatrayam | pUjAdinA brahmalokaM tribhiH mat sAmyatAm iyAt || 52|| mAm eva nairapekShyeNa bhaktiyogena vindati | bhaktiyogaM saH labhate evaM yaH pUjayeta mAm || 53|| yaH svadattAM paraiH dattaM hareta suraviprayoH | vR^ittiM saH jAyate viDbhuk varShANAm ayutAyutam || 54|| kartuH cha sAratheH hetoH anumodituH eva cha | karmaNAM bhAginaH pretya bhUyaH bhUyasi tatphalam || 55|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe shrIkR^iShNoddhavasa.nvAde saptavi.nsho.adhyAyaH || 27|| atha aShTavi.nshaH adhyAyaH | shrIbhagavAn uvAcha | parasvabhAvakarmANi na prasha.nset na garhayet | vishvam ekAtmakaM pashyan prakR^ityA puruSheNa cha || 1|| parasvabhAvakarmANi yaH prasha.nsati nindati | saH Ashu bhrashyate svArthAt asatya abhiniveshataH || 2|| taijase nidrayA Apanne piNDasthaH naShTachetanaH | mAyAM prApnoti mR^ityuM vA tadvat nAnArthadR^ik pumAn || 3|| kiM bhadraM kim abhadraM vA dvaitasya avastunaH kiyat | vAchA uditaM tat anR^itaM manasA dhyAtam eva cha || 4|| ChAyApratyAhvayAbhAsA hi asantaH api arthakAriNaH | evaM dehAdayaH bhAvAH yachChanti AmR^ityutaH bhayam || 5|| AtmA eva tat idaM vishvaM sR^ijyate sR^ijati prabhuH | trAyate trAti vishvAtmA hriyate harati IshvaraH || 6|| tasmAt nahi AtmanaH anyasmAt anyaH bhAvaH nirUpitaH | nirUpiteyaM trividhA nirmUlA bhAtiH Atmani | idaM guNamayaM viddhi trividhaM mAyayA kR^itam || 7|| etat vidvAn maduditaM j~nAnavij~nAnanaipuNam | na nindati na cha stauti loke charati sUryavat || 8|| pratyakSheNa anumAnena nigamena Atmasa.nvidA | Adi antavat asat j~nAtvA niHsa~NgaH vicharet iha || 9|| uddhavaH uvAcha | na eva AtmanaH na dehasya sa.nsR^itiH draShTR^idR^ishyayoH | anAtmasvadR^ishoH Isha kasya syAt upalabhyate || 10|| AtmA avyayaH aguNaH shuddhaH svaya~njyotiH anAvR^itaH | agnivat dAruvat dehaH kasya iha sa.nsR^itiH || 11|| shrIbhagavAn uvAcha | yAvat deha indriya prANaiH AtmanaH sa.nnikarShaNam | sa.nsAraH phalavAn tAvat apArthaH api avivekinaH || 12|| arthe hi avidyamAne api sa.nsR^itiH na nivartate | dhyAyataH viShayAn asya svapne anartha AgamaH yathA || 13|| yathA hi apratibuddhasya prasvApaH bahu anarthabhR^it | saH eva pratibuddhasya na vai mohAya kalpate || 14|| shoka harSha bhaya krodha lobha moha spR^ihAdayaH | aha~NkArasya dR^ishyante janma mR^ityuH cha na AtmanaH || 15|| deha indriya prANa manaH abhimAnaH jIvaH antarAtmA guNakarma mUrtiH | sUtraM mahAn iti urudhA iva gItaH sa.nsAraH AdhAvati kAlatantraH || 16|| amUlam etat bahurUpa rUpitaM manovachaHprANasharIrakarma | j~nAnAsinA upAsanayA shitena ChittvA muniH gAM vicharati atR^iShNaH || 17|| j~nAnaM vivekaH nigamaH tapaH cha pratyakSham aitihyam atha anumAnam | Adi antayoH asya yat eva kevalam kAlaH cha hetuH cha tat eva madhye || 18|| yathA hiraNyaM svakR^itaM purastAt pashchAt cha sarvasya hiraNmayasya | tat eva madhye vyavahAryamANam nAnApadeshaiH aham asya tadvat || 19|| vij~nAnam etat triyavastam a~Nga guNatrayaM kAraNa kArya kartR^i | samanvayena vyatirekataH cha yena eva turyeNa tat eva satyam || 20|| na yat purastAt uta yat na pashchAt madhye cha tat na vyapadeshamAtram | bhUtaM prasiddhaM cha pareNa yadyat tat eva tat syAt iti me manIShA || 21|| avidyamAnaH api avabhAsate yaH vaikArikaH rAjasasargaH eShaH | brahma svaya~njyotiH ataH vibhAti brahma indriya artha Atma vikAra chitram || 22|| evaM sphuTaM brahmavivekahetubhiH parApavAdena vishAradena | ChittvA Atmasandeham upArameta svAnandatuShTaH akhila kAmukebhyaH || 23|| na AtmA vapuH pArthivam indriyANi devAH hi asuH vAyujalaM hutAshaH | manaH annamAtraM dhiShaNA cha sattvam aha.nkR^itiH khaM kShitiH arthasAmyam || 24|| samAhitaiH kaH karaNaiH guNAtmabhiH guNaH bhavet matsuviviktadhAmnaH | vikShipyamANaiH uta kiM na dUShaNam ghanaiH upetaiH vigataiH raveH kim || 25|| yathA nabhaH vAyu anala ambu bhU guNaiH gatAgataiH vartuguNaiH na sajjate | tathA akSharaM sattva rajaH tamaH malaiH ahaMmateH sa.nsR^itihetubhiH param || 26|| tathApi sa~NgaH parivarjanIyaH guNeShu mAyArachiteShu tAvat | madbhaktiyogena dR^iDhena yAvat rajaH nirasyeta manaHkaShAyaH || 27|| yathA AmayaH asAdhu chikitsitaH nR^iNAm punaH punaH santudati prarohan | evaM manaH apakva kaShaya karma kuyoginaM vidhyati sarvasa~Ngam || 28|| kuyoginaH ye vihita antarAyaiH manuShyabhUtaiH tridasha upasR^iShTaiH | te prAktana abhyAsabalena bhUyaH yu~njanti yogaM na tu karmatantram || 29|| karoti karma kriyate cha jantuH kenApi asau choditaH AnipAtAt | na tatra vidvAnprakR^itau sthitaH api nivR^itta tR^iShNaH svasukha anubhUtyA || 30|| tiShThantam AsInam uta vrajantam shayAnam ukShantam adantam annam | svabhAvam anyat kim api ihamAnam AtmAnam AtmasthamatiH na veda || 31|| yadi sma pashyati asat indriya atha nAnA anumAnena viruddham anyat | na manyate vastutayA manIShI svApnaM yathA utthAya tirodadhAnam || 32|| pUrvaM gR^ihItaM guNakarmachitram aj~nAnam Atmani aviviktam a~Nga | nivartate tat punaH IkShayA eva na gR^ihyate na api visR^ijya AtmA || 33|| yathA hi bhAnoH udayaH nR^ichakShuShAm tamaH nihanyAt na tu sadvidhatte | evaM samIkShA nipuNA satI me hanyAt tamisraM puruShasya buddheH || 34|| eShaH svaya~njyotiH ajaH aprameyaH mahAnubhUtiH sakalAnubhUtiH | ekaH advitIyaH vachasAM virAme yena IshitA vAk asavaH charanti || 35|| etAvAn AtmasaMmohaH yat vikalpaH tu kevale | Atman nR^ite svamAtmAnam avalambaH na yasya hi || 36|| yat nAma AkR^itibhiH grAhyaM pa~nchavarNam abAdhitam | vyarthena api arthavAdaH ayaM dvayaM paNDitamAninAm || 37|| yoginaH apakvayogasya yu~njataH kAyaH utthitaiH | upasargaiH vihanyeta tatra ayaM vihitaH vidhiH || 38|| yogadhAraNayA kA.nshchit AsanaiH dhAraNa anvitaiH | tapomantrauShadhaiH kA.nshchit upasargAn vinirdahet || 39|| kA.nshchit mama anudhyAnena nAmasa~NkIrtana AdibhiH | yogeshvara anuvR^ittyA vA hanyAt ashubhadAn shanaiH || 40|| kechit deham imaM dhIrAH sukalpaM vayasi sthiram | vidhAya vividha upAyaiH atha yu~njanti siddhaye || 41|| na hi tat kushalAt dR^ityaM tat AyAsaH hi apArthakaH | antavattvAt sharIrasya phalasya iva vanaspateH || 42|| yogaM niShevataH nityaM kAyaH chet kalpatAm iyAt | tat shraddadhyAt na matimAn yogam utsR^ijya matparaH || 43|| yogacharyAm imAM yogI vicharan mat vyapAshrayaH | na antarAyaiH vihanyeta niHspR^ihaH svasukhAnubhUH || 44|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde paramArthanirNayo nAma aShTAvi.nsho.adhyAyaH || 28|| atha ekonatri.nshaH adhyAyaH | sudustarAm imAM manye yogacharyAm anAtmanaH | yathA a~njasA pumAn sihyet tat me brUhi a~njasA achyuta || 1|| prAyashaH puNDarIkAkSha yu~njantaH yoginaH manaH | viShIdanti asamAdhAnAt manonigrahakarshitAH || 2|| atha ataH AnandadughaM padAmbujam ha.nsAH shrayeran aravindalochana | sukhaM nu vishveshvara yogakarmabhiH tvat mAyayA amI vihatAH na mAninaH || 3|| kiM chitram achyuta tava etat asheShabandhaH dAseShu ananyasharaNeShu yat Atma sAttvam | yaH arochayatsaha mR^igaiH svayam IshvarANAm shrImat kirITa taTa pIDita pAda pIThaH || 4|| taM tvA akhila Atmadayita Ishvaram AshritAnAm sarva arthadaM svakR^itavit visR^ijeta kaH nu | kaH vA bhajet kim api vismR^itaye anu bhUtyai kiM vA bhavet na tava pAdarajojuShAM naH || 5|| na eva upayanti apachitiM kavayaH tava Isha brahmAyuShA api kR^itam R^idhamudaH smarantaH | yaH antarbahiH tanubhR^itAm ashubhaM vidhunvan AchAryachaityavapuShA svagataM vyanakti || 6|| shrIshukaH uvAcha | iti uddhavena ati anurakta chetasA pR^iShTaH jagatkrIDanakaH svashaktibhiH | gR^ihIta mUrtitrayaH Ishvara IshvaraH jagAda saprema manoharasmitaH || 7|| shrIbhagavAn uvAcha | hanta te kathayiShyAmi mama dharmAn suma~NgalAm | yAn shraddhayA Acharan martyaH mR^ityuM jayati durjayam || 8|| kuryAt sarvANi karmANi madarthaM shanakaiH smaran | mayi arpita manaH chittaH mat dharma AtmamanoratiH || 9|| deshAn puNyAn Ashrayeta madbhaktaiH sAdhubhiH shritAn | deva Asura manuShyeShu madbhakta AcharitAni cha || 10|| pR^ithak satreNa vA mahyaM parvayAtrA mahotsavAn | kArayet gItanR^itya AdyaiH mahArAja vibhUtibhiH || 11|| mAm eva sarvabhUteShu bahiH antaH apAvR^itam | IkSheta Atmani cha AtmAnaM yathA kham amala AshayaH || 12|| iti sarvANi bhUtAni madbhAvena mahAdyute | sabhAjayan manyamAnaH j~nAnaM kevalam AshritaH || 13|| brAhmaNe pulkase stene brahmaNye arke sphuli~Ngake | akrUre krUrake cha eva samadR^ik paNDitaH mataH || 14|| nareShu abhIkShNaM madbhAvaM pu.nsaH bhAvayataH achirAt | spardhA asUyA tiraskArAH sAha~NkArAH viyanti hi || 15|| visR^ijya smayamAnAn svAn dR^ishaM vrIDAM cha daihikIm | praNamet daNDavat bhUmau Ashva chANDAla go kharam || 16|| yAvat sarveShu bhUteShu madbhAvaH na upajAyate | tAvat evam upAsIta vA~N mana kAya vR^ittibhiH || 17|| sarvaM brahmAtmakaM tasya vidyayA Atma manIShayA | paripashyan uparamet sarvataH mukta sa.nshayaH || 18|| ayaM hi sarvakalpAnAM sadhrIchInaH mataH mama | madbhAvaH sarvabhUteShu manovAkkAyavR^ittibhiH || 19|| na hi a~Nga upakrame dhva.nsaH maddharmasya uddhava aNu api | mayA vyavasitaH samyak nirguNatvAt anAshiShaH || 20|| yaH yaH mayi pare dharmaH kalpyate niShphalAya chet | tat AyAsaH nirarthaH syAt bhayAdeH iva sattma || 21|| eShA buddhimatAM buddhiH manIShA cha manIShiNAm | yat satyam anR^itena iha martyena Apnoti mA amR^itam || 22|| eSha te abhihitaH kR^itsnaH brahmavAdasya sa~NgrahaH | samAsavyAsavidhinA devAnAm api durgamaH || 23|| abhIkShNashaH te gaditaM j~nAnaM vispaShTayuktimat | etat vij~nAya muchyeta puruShaH naShTasa.nshayaH || 24|| suviviktaM tava prashnaM mayA etat api dhArayet | sanAtanaM brahmaguhyaM paraM brahma adhigachChati || 25|| yaH etat mama bhakteShu sampradadyAt supuShkalam | tasya ahaM brahmadAyasya dadAmi AtmAnam AtmanA || 26|| yaH etat samadhIyIta pavitraM paramaM shuchi | saH pUyeta ahaH ahaH mAM j~nAnadIpena darshayan || 27|| yaH etat shraddhayA nityam avyagraH shruNuyAt naraH | mayi bhaktiM parAM kurvan karmabhiH na saH badhyate || 28|| api uddhava tvayA brahma sakhe samavadhAritam | api te vigataH mohaH shokaH cha asau manobhavaH || 29|| na etat tvayA dAmbhikAya nAstikAya shaThAya cha | ashushrUShoH abhaktAya durvinItAya dIyatAm || 30|| etaiH doShaiH vihInAya brahmaNyAya priyAya cha | sAdhave shuchaye brUyAt bhaktiH syAt shUdra yoShitAm || 31|| na etat vij~nAya jij~nAsoH j~nAtavyam avashiShyate | pItvA pIyUSham amR^itaM pAtavyaM na avashiShyate || 32|| j~nAne karmaNi yoge cha vArtAyAM daNDadhAraNe | yAvAn arthaH nR^iNAM tAta tAvAn te ahaM chaturvidhaH || 33|| martyaH yadA tyakta samastakarmA niveditAtmA vichikIrShitaH me | tadA amR^itatvaM pratipadyamAnaH mayA AtmabhUyAya cha kalpate vai || 34|| shrIshukaH uvAcha | saH evam Adarshita yogamArgaH tadA uttama shlokavachaH nishamya | baddha a~njaliH prIti uparuddha kaNThaH na ki~nchit UcheH ashru paripluta akShaH || 35|| viShTabhya chittaM praNaya avaghUrNam dhairyeNa rAjan bahu manyamAnaH | kR^itA~njaliH prAha yadupravIram shIrShNA spR^ishan tat charaNa aravindam || 36|| uddhavaH uvAcha | vidrAvitaH moha mahA andhakAraH yaH AshritaH me tava sannidhAnAt | vibhAvasoH kiM nu samIpagasya shItaM tamaH bhIH prabhavanti aja adya || 37|| pratyarpitaH me bhavatA anukampinA bhR^ityAya vij~nAnamayaH pradIpaH | hitvA kR^itaj~naH tava pAdamUlam kaH anyat samIyAt sharaNaM tvadIyam || 38|| vR^ikNaH cha me sudR^iDhaH snehapAshaH dAshArha vR^iShNi andhaka sAtvateShu | prasAritaH sR^iShTivivR^iddhaye tvayA svamAyayA hi Atma subodha hetinA || 39|| namaH astu te mahAyogin prapannam anushAdhi mAm | yathA tvat charaNa ambhoje ratiH syAt anapAyinI || 40|| shrIbhagavAn uvAcha | gachCha uddhava mayA AdiShTaH badari AkhyaM mama Ashramam | tatra mat pAda tIrthode snAna upasparshanaiH shuchiH || 41|| IkShayA alakanandAyA vidhUta asheSha kalmaShaH | vasAnaH valkalAni a~Nga vanyabhuk sukha niHspR^ihaH || 42|| titikShauH dvandvamAtrANAM sushIlaH sa.nyatendriyaH | shAntaH samAhitadhiyA j~nAnavij~nAnasa.nyutaH || 43|| mattaH anushikShitaM yat te viviktamanubhAvayan | mayi Aveshita vAk chittaH maddharma nirataH bhava | ativrajya gatIH tisraH mAm eShyasi tataH param || 44|| shrIshukaH uvAcha | saH evam uktaH harimedhasA uddhavaH pradakShiNaM taM parisR^itya pAdayoH | shiraH nidhAya ashrukalAbhiH ArdradhIH nyaShi~nchat advandvaparaH api upakrame || 45|| sudustyaja sneha viyoga kAtaraH na shaknuvan taM parihAtum AturaH | kR^ichChraM yayau mUrdhani bhartR^ipAduke bibhran namaskR^itya yayau punaH punaH || 46|| tataH tam antarhR^idi sa.nniveshya gataH mahAbhAgavataH vishAlAm | yathA upadiShTAM jagat ekabandhunA tataH samAsthAya hareH agAt gatim || 47|| yaH eatat Ananda samudra saMbhR^itam j~nAnAmR^itaM bhAgavatAya bhAShitam | kR^iShNeNa yogeshvara sevitA~NghriNA sachChraddhayA Asevya jagat vimuchyate || 48|| bhavabhaya apahantuM j~nAnavij~nAnasAram nigamakR^it upajahe bhR^i~Ngavat vedasAram | amR^itam udadhitaH cha apAyayat bhR^ityavargAn puruSham R^iShabham AdyaM kR^iShNasa~nj~naM nataH asmi || 49|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe bhagavaduddhavasa.nvAde paramArthaprAptisugamopAyakathanoddhavabadarikAshramapravesho nAma ekonatri.nsho.adhyAyaH || 29|| atha tri.nshaH adhyAyaH | rAjA uvAcha | tataH mahAbhAgavate uddhave nirgate vanam | dvAravatyAM kim akarot bhagavAn bhUtabhAvanaH || 1|| brahmashApa upasa.nsR^iShTe svakule yAdavarShabhaH | preyasIM sarvanetrANAM tanuM saH katham atyajat || 2|| pratyAkraShTuM nayanam abalA yatra lagnaM na shekuH karNAviShTaM na sarati tataH yat satAm Atmalagnam | yat shrIH vAchAM janayati ratiM kiM nu mAnaM kavInAm dR^iShTvA jiShNoH yudhi rathagataM yat cha tat sAmyam IyuH || 3|| R^iShiH uvAcha | divi bhuvi antarikShe cha mahotpAtAn samutthitAn | dR^iShTvA AsInAn sudharmAyAM kR^iShNaH prAha yadUn idam.h || 4|| shrIbhagavAn uvAcha | ete ghorAH mahotpAtAH dvArvatyAM yamaketavaH | muhUrtam api na stheyam atra naH yadupu~NgavAH || 5|| striyaH bAlAH cha vR^iddhAH cha sha~NkhoddhAraM vrajantvitaH | vayaM prabhAsaM yAsyAmaH yatra pratyak sarasvatI || 6|| tatra abhiShichya shuchaya upoShya susamAhitAH | devatAH pUjayiShyAmaH snapana Alepana arhaNaiH || 7|| brAhmaNAn tu mahAbhAgAn kR^itasvastyayanA vayam | go bhU hiraNya vAsobhiH gaja ashvaratha veshmabhiH || 8|| vidhiH eShaH hi ariShTaghnaH ma~Ngala Ayanam uttamam | deva dvija gavAM pUjA bhUteShu paramaH bhavaH || 9|| iti sarve samAkarNya yaduvR^iddhAH madhudviShaH | tathA iti naubhiH uttIrya prabhAsaM prayayU rathaiH || 10|| tasmin bhagavatA AdiShTaM yadudevena yAdavA | chakruH parabhayA bhaktyA sarvashreya upabR^i.nhitam || 11|| tataH tasmin mahApAnaM papuH maireyakaM madhu | diShTa vibhra.nshita dhiyaH yat dravaiH bhrashyate matiH || 12|| mahApAna abhimattAnAM vIrANAM dR^iptachetasAm | kR^iShNamAyA vimUDhAnAM sa~NgharShaH sumahAn abhUt || 13|| yuyudhuH krodhasa.nrabdhA velAyAm AtatAyinaH | dhanubhiH asibhiH mallaiH gadAbhiH tAm ararShTibhiH || 14|| patatpatAkai rathaku~njarAdibhiH khara uShTra gobhiH mahiShaiH naraiH api | mithaH sametya ashvataraiH sudurmadA nyahan sharardadbhiH iva dvipA vane || 15|| pradyumna sAmbau yudhi rUDhamatsarau akrUra bhojau aniruddha sAtyakI | subhadra sa~NgrAmajitau sudAruNau gadau sumitrA surathau samIyatuH || 16|| anye cha ye vai nishaTha ulmuka AdayaH sahasrajit shatajit bhAnu mukhyAH | anyonyam AsAdya madAndhakAritA jaghnuH mukundena vimohitA bhR^isham || 17|| dAshArha vR^iShNi andhaka bhoja sAtvatA madhu arbudA mAthurashUrasenAH | visarjanAH kukurAH kuntayaH cha mithaH tataH te atha visR^ijya sauhR^idam || 18|| putrAH ayudhyan pitR^ibhiH bhrAtR^ibhiH cha svastrIya dauhitra pitR^ivyamAtulaiH | mitrANi mitraiH suhR^idaH suhR^idbhiH j~nAtI.nstvahan j~nAtayaH eva mUDhAH || 19|| shareShu kShIyamANeShu bhajyamAneShu dhanvasu | shastreShu kShIyamANeShu muShTibhiH jahruH erakAH || 20|| tAH vajrakalpAH hi abhavan parighAH muShTinAH bhR^itAH | jaghnuH dviShaH taiH kR^iShNena vAryamANAH tu taM cha te || 21|| pratyanIkaM manyamAnAH balabhadraM cha mohitAH | hantuM kR^itadhiyaH rAjan ApannAH AtatAyinaH || 22|| atha tau api sa~Nkruddhau udyamya kurunandana | erakA muShTi parighau jarantau jaghnatuH yudhi || 23|| brahmashApa upasR^iShTAnAM kR^iShNamAyAvR^ita AtmanAm | spardhAkrodhaH kShayaM ninye vaiNavaH agniH yathA vanam || 24|| evaM naShTeShu sarveShu kuleShu sveShu keshavaH | avatAritaH bhuvaH bhAraH iti mene avasheShitaH || 25|| rAmaH samudravelAyAM yogam AsthAya pauruSham | tat tyAja lokaM mAnuShyaM sa.nyojya AtmAnam Atmani || 26|| rAmaniryANam Alokya bhagavAn devakIsutaH | niShasAda dharopasthe tUShNIm AsAdya pippalam || 27|| bibhrat chaturbhujaM rUpaM bhrAjiShNu prabhayA svayA | dishaH vitimArAH kurvan vidhUmaH iva pAvakaH || 28|| shrIvatsA~NkaM ghanashyAmaM tapta hATaka varchasam | kausheya ambara yugmena parivItaM suma~Ngalam || 29|| sundara smita vaktra abjaM nIla kuntala maNDitam | puNDarIka abhirAmAkShaM sphuran makara kuNDalam || 30|| kaTisUtra brahmasUtra kirITa kaTaka a~NgadaiH | hAra nUpura mudrAbhiH kaustubhena virAjitam || 31|| vanamAlA parItA~NgaM mUrtimadbhiH nija AyudhaiH | kR^itvA urau dakShiNe pAdam AsInaM pa~Nkaja aruNam || 32|| musalau asheShAyaH khaNDakR^iteShuH lubdhakaH jarAH | mR^igAsya AkAraM tat charaNaM vivyAdha mR^igasha~NkayA || 33|| chaturbhujaM taM puruShaM dR^iShTvA saH kR^ita kilbiShaH | bhItaH papAta shirasA pAdayoH asuradviShaH || 34|| ajAnatA kR^itam idaM pApena madhusUdana | kShantum arhasi pApasya uttamashlokaH me anagha || 35|| yasya anusmaraNaM nR^INAm aj~nAna dhvAnta nAshanam | vadanti tasya te viShNo mayA asAdhu kR^itaM prabho || 36|| tat mA Ashu jahi vaikuNTha pApmAnaM mR^iga lubdhakam | yathA punaH ahaM tu evaM na kuryAM sat atikramam || 37|| yasya Atma yoga rachitaM na viduH viri~nchaH rudra AdayaH asya tanayAH patayaH girAM ye | tvat mAyayA pihita dR^iShTayaH etat a~njaH kiM tasya te vayam asat gatayaH gR^iNImaH || 38|| shrIbhagavAn uvAcha | mA bhaiH jare tvam uttiShTha kAmaH eShaH kR^itaH hi me | yAhi tvaM mat anuj~nAtaH svargaM sukR^itinAM padam || 39|| iti AdiShTaH bhagavatA kR^iShNena ichChA sharIriNA | triH parikramya taM natvA vimAnena divaM yayau || 40|| dArukaH kR^iShNapadavIm anvichChan adhigamyatAm | vAyuM tulasikAmodam AghrAya abhimukhaM yayau || 41|| taM tatra tigmadyubhiH AyudhaiH vR^itam hi ashvatthamUle kR^itaketanaM patim | snehaplutAtmA nipapAta pAdayo rathAt avaplutya sabAShpalochanaH || 42|| apashyataH tvat charaNa ambujaM prabho dR^iShTiH praNaShTA tamasi praviShTA | dishaH na jAne na labhe cha shAntim yathA nishAyam uDupe praNaShTe || 43|| iti bruvate sUte vai rathaH garuDalA~nChanaH | kham utpapAta rAjendra sAshvadhvajaH udIkShataH || 44|| tam anvagachChan divyAni viShNupraharaNAni cha | tena ati vismita AtmAnaM sUtam Aha janArdanaH || 45|| gachCha dvAravatIM sUta j~nAtInAM nidhanaM mithaH | sa~NkarShaNasya niryANaM bandhubhyaH brUhi mat dashAm || 46|| dvArakAyAM cha na stheyaM bhavadbhiH cha svabandhubhiH | mayA tyaktAM yadupurIM samudraH plAvayiShyati || 47|| svaM svaM parigrahaM sarve AdAya pitarau cha naH | arjunena AvitAH sarva indraprasthaM gamiShyatha || 48|| tvaM tu mat dharmam AsthAya j~nAnaniShThaH upekShakaH | manmAyA rachanAm etAM vij~nAya upashamaM vraja || 49|| iti uktaH taM parikramya namaskR^itya punaH punaH | tat pAdau shIrShNi upAdhAya durmanAH prayayau purIm || 50|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe yadukulasa~NkShayo nAma tri.nsho.adhyAyaH || 30|| atha ekatri.nshaH adhyAyaH | shrIshukaH uvAcha | atha tatra Agamat brahmA bhavAnyA cha samaM bhavaH | mahendrapramukhAH devAH munayaH saprajeshvarAH || 1|| pitaraH siddhagandharvAH vidyAdhara mahoragAH | chAraNAH yakSharakShA.nsi ki.nnara apsarasaH dvijAH || 2|| draShTukAmAH bhagavataH nirvANaM parama utsukAH | gAyantaH cha gR^iNantaH cha shaureH karmANi janma cha || 3|| vavarShuH puShpavarShANi vimAna AvalibhiH nabhaH | kurvantaH sa~NkulaM rAjan bhaktyA paramayA yutAH || 4|| bhagavAn pitAmahaM vIkShya vibhUtiH AtmanaH vibhuH | sa.nyojya Atmani cha AtmAnaM padmanetre nyamIlayat || 5|| lokAbhirAmAM svatanuM dhAraNA dhyAna ma~Ngalam | yogadhAraNayA AgneyyA adagdhvA dhAma Avishat svakam || 6|| divi dundubhayaH neduH petuH sumanaH cha khAt | satyaM dharmaH dhR^itiH bhUmeH kIrtiH shrIH cha anu taM vayuH || 7|| deva AdayaH brahmamukhyAH na vishantaM svadhAmani | avij~nAtagatiM kR^iShNaM dadR^ishuH cha ativismitAH || 8|| saudAmanyAH yathA AkAshe yAntyAH hitvA abhramaNDalam | gatiH na lakShyate martyaiH tathA kR^iShNasya daivataiH || 9|| brahma rudra AdayaH te tu dR^iShTvA yogagatiM hareH | vismitAH tAM prasha.nsantaH svaM svaM lokaM yayuH tadA || 10|| rAjan parasya tanubhR^it jananApyayehA mAyAviDambanam avehi yathA naTasya | sR^iShTvA AtmanA idam anuvishya vihR^itya cha ante sa.nhR^itya cha Atma mahinA uparataH saH Aste || 11|| martyena yaH gurusutaM yamalokanItam tvAM cha Anayat sharaNadaH parama astra dagdham | jigye antaka antakam api Isham asau avanIshaH kiM svAvane svaranayan mR^igayuM sadeham || 12|| tathA api asheshA sthiti sambhava api ayeShu ananya hetuH yat asheSha shaktidhR^ik | na ichChat praNetuM vapuH atra sheShitam martyena kiM svasthagatiM pradarshayan || 13|| yaH etAM prAtaH utthAya kR^iShNasya padavIM parAm | prayataH kIrtayet bhaktyA tAm eva Apnoti anuttamAm || 14|| dArukaH dvArakAm etya vasudeva ugrasenayoH | patitvA charaNAvasraiH nyaShi~nchat kR^iShNavichyutaH || 15|| kathayAmAsa nidhanaM vR^iShNInAM kR^itsnashaH nR^ipa | tat shrutvA udvigna hR^idayAH janAH shoka vimUrchChitAH || 16|| tatra sma tvaritA jagmuH kR^iShNa vishleSha vihvalAH | vyasavAH sherate yatra j~nAtayaH ghnantaH Ananam || 17|| devakI rohiNI cha eva vasudevaH tathA sutau | kR^iShNa rAma avapashyantaH shoka ArtAH vijahuH smR^itim || 18|| prANAn cha vijahuH tatra bhagavat viraha AturAH | upaguhya patIn tAta chitAm AruruhuH striyaH || 19|| rAmapatnyaH cha tat deham upaguhya agnim Avishan | vasudevapatnyaH tat gAtraM pradyumna AdIn hareH snuShAH | kR^iShNapatnyaH Avishan agniM rukmiNi AdyAH tadAtmikAH || 20|| arjunaH preyasaH sakhyuH kR^iShNasya viraha AturaH | AtmAnaM sAntvayAmAsa kR^iShNagItaiH saduktibhiH || 21|| bandhUnAM naShTagotrANAm arjunaH sAmparAyikam | hatAnAM kArayAmAsa yathAvat anupUrvashaH || 22|| dvArakAM hariNA tyaktA samudraH aplAvayat kShaNAt | varjayitvA mahArAja shrImat bhagavat Alayam || 23|| nityaM sa.nnihitaH tatra bhagavAn madhusUdanaH | smR^ityA asheShA ashubhaharaM sarva ma~Ngalam ama~Ngalam || 24|| strI bAla vR^iddhAn AdAya hatasheShAn dhana~njayaH | indraprasthaM samAveshya vajra tatra abhyaShechayat || 25|| shrutvA suhR^it vadhaM rAjan arjunAt te pitAmahAH | tvAM tu va.nshadharaM kR^itvA jagmuH sarve mahApatham || 26|| yaH etat devadevasya viShNoH karmANi janma cha | kIrtayet shraddhayA martyaH sarvapApaiH pramuchyate || 27|| itthaM hareH bhagavataH ruchira avatAra\ vIryANi bAlacharitAni cha shantamAni | anyatra cha iha cha shrutAni gR^iNan manuShyaH bhaktiM parAM paramaha.nsagatau labheta || 28|| iti shrImadbhAgavate mahApurANe pAramaha.nsyAM sa.nhitAyAmekAdashaskandhe mausalopAkhyAnaM nAma ekatri.nsho.adhyAyaH || 31|| || iti uddhavagItA nAma ekAdashaskandhaH samAptaH || ## \medskip\hrule\medskip Encoded by Sunder Hattangadi Portion of adhyAyas 7, 8 and 9 are also known as avadhUtagItam \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}