% Text title : vyAsagItAbrahmapurANAntargataM % File name : vyAsagItAbrahmapurANa.itx % Category : gItA, giitaa % Location : doc\_giitaa % Translated by : Posted at http://www.astrojyoti.com/vyasagita.htm without author reference % Description-comments : adhyAya numbering is different than % Latest update : May 6, 2013 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Vyasagita from Brahma Purana ..}## \itxtitle{.. vyAsagItA brahmapurANe ..}##\endtitles ## adhyAyaH 234 (126) AtyantikalayanirUpaNam vyAsa uvAcha AdhyAtmikAdi bho viprA j~nAtvA tApatrayaM budhaH | utpannaj~nAnavairAgyaH prApnotyAtyantikaM layam || 234\.1|| AdhyAtmiko.api dvividhA shArIro mAnasastathA | shArIro bahubhirbhedairbhidyate shrUyatAM cha saH || 234\.2|| shirorogapratishyAyajvarashUlabhagaMdaraiH | gulmArshaHshvayathushvAsachChardyAdibhiranekadhA || 234\.3|| tathA.akShirogAtIsArakuShThA~NgAmayasaMj~nakaiH | bhidyate dehajastApo mAnasaM shrotumarhatha || 234\.4|| kAmakrodhabhadveShalobhamohaviShAdajaH | shokAsUyAvamAnerShyAmAtsaryAbhibhavastathA || 234\.5|| mAnaso.api dvijashreShThAstApo bhavati naikadhA | ityevamAdibhirbhedaistApo hyAdhyAtmikaH smR^itaH || 234\.6|| mR^igapakShimanuShyAdyaiH pishAchoragarAkShasaiH | sarIsR^ipAdyaishcha nR^iNAM janyate chA.a.adhibhautikaH || 234\.7|| shItoShNavAtavarShAmbuvaidyutAdisamudbhavaH | tApo dvijavarashreShThAH kathyate chA.a.adhidaivikaH || 234\.8|| garbhajanmajarAj~nAnamR^ityunArakajaM tathA | duHkhaM sahasrasho bhedairbhidyate munisattamAH || 234\.9|| sukumAratanurgarbhe janturbahumalAvR^ite | ulbasaMveShTito bhagnapR^iShThagrIvAsthisaMhatiH || 234\.10|| atyamlakaTutIkShNoShNalavaNairmAtR^ibhojanaiH | atitApibhiratyarthaM bAdhyamAno.ativedanaH || 234\.11|| prasAraNAku~nchanAdau nAgA(~NgA)nAM prabhurAtmanaH | shakR^inmUtramahApa~NkashAyI sarvatra pIDitaH || 234\.12|| niruchChvAsaH sachaitanyaH smara~njanmashatAnyatha | Aste garbhe.atiduHkhena nijakarmanibandhanaH || 234\.13|| jAyamAnaH purIShAsR^i~NmUtrashukrAvilAnanaH | prAjApatyena vAtena pIDyamAnAsthibandhanaH || 234\.14|| adhomukhastaiH kriyate prabalaiH sUtimArutaiH | kleshairniShkrAntimApnoti jaTharAnmAturAturaH || 234\.15|| mUrchChAmavApya mahatIM saMspR^iShTo bAhyavAyunA | vij~nAnabhraMsamApnoti jAtastu munisattamAH || 234\.16|| kaNTakairiva tunnA~NgaH krakachairiva dAritaH | pUtivraNAnnipatito dharaNyAM krimiko yathA || 234\.17|| kaNDUyane.api chAshaktaH parivarte.apyanIshvaraH | stanapAnAdikAhAramavApnoti parechChayA || 234\.18|| ashuchisrastare suptaH kITadaMshAdibhistathA | bhakShyamANo.api naivaiShAM samartho vinivAraNe || 234\.19|| janmaduHkhAnyanekAni janmano.anantarANi cha | bAlabhAve yadApnoti AdhibhUtAdikAni cha || 234\.20|| aj~nAnatamasA Channo mUDhAntaH karaNo naraH | na jAnAti kutaH ko.ahaM kutra gantA kimAtmakaH || 234\.21|| kena bandhena baddho.ahaM kAraNaM kimakAraNam | kiM kAryaM kimakAryaM vA kiM vAchyaM kiM na chochyate || 234\.22|| ko dharmaH kashcha vA.adharmaH kasminvarteta vai katham | kiM kartavyamakartavyaM kiM vA kiM guNadoShavat || 234\.23|| evaM pashusamairmUDhairaj~nAnaprabhavaM mahat | avApyate narairduHkhaM shishnodaraparAyaNaiH || 234\.24|| aj~nAnaM tAmaso bhAvaH kAryArambhapravR^ittayaH | aj~nAninAM pravartante karmalopastato dvijAH || 234\.25|| narakaM karmaNAM lopAtphalamAhurmaharShayaH | tasmAdaj~nAninAM duHkhamiha chAmutra chottamam || 234\.26|| jarAjarjaradehashcha shithilAvayavaH pumAn | vichalachChIrNadashano valisnAyushirAvR^itaH || 234\.27|| dUrapranaShTanayano vyomAntargatatArakaH | nAsAvivaraniryAtaromapu~njashchaladvapuH || 234\.28|| prakaTIbhUtasarvAsthirnatapR^iShThAsthisaMhatiH | utsannajaTharAgnitvAdalpAhArolpacheShTitaH || 234\.29|| kR^ichChrachaMkramaNotthAnashayanAsanacheShTitaH | mandIbhavachChrotranetragalallAlAvilAnanaH || 234\.30|| anAyattaiH samastaishcha karaNairmaraNonmukhaH | tatkShaNe.apyanubhUtAnAmasmartA.akhilavastunAm || 234\.31|| sakR^iduchchArite vAkye samudbhUtamahAshramaH | shvAsakAsAmayAyAsasamudbhUtaprajAgaraH || 234\.32|| anyenotthApyate.anyena tathA saMveshyate jarI | bhR^ityAtmaputradArANAmapamAnaparAkR^itaH || 234\.33|| prakShINAkhilashauchashcha vihArAhArasaMspR^ihaH | hAsyaH parijanasyApi nirviNNAsheShabAndhavaH || 234\.34|| anubhUtamivAnyasmi~njanmanyAtmavicheShTitam | saMsmaranyauvane dIrghaM niHshvasityatitApitaH || 234\.35|| evamAdIni duHkhAni jarAyAmanubhUya cha | maraNe yAni duHkhAni prApnoti shR^iNu tAnyapi || 234\.36|| shlathagrIvA~Nghrihasto.atha prApto vepathunA naraH | muhurglAniparashchAsau muhurj~nAnabalanvitaH || 234\.37|| hiraNyadhAnyatayabhAryAbhR^ityagR^ihAdiShu | ete kathaM bhaviShyantItyatIvamamatAkulaH || 234\.38|| marmavidbhirmahArogaiH krakachairiva dAruNaiH | sharairivAntakasyograishChidyamAnAsthibandhanaH || 234\.39|| parivartamAnatArAkShihastapAdaM muhuH kShipan | saMshuShyamANatAlvoShThakaNTho ghuraghurAyate || 234\.40|| niruddhakaNThadeshI.api udAnashvAsapIDitaH | tApena mahatA vyAptastR^iShA vyAptastathA kShudhA || 234\.41|| kleshAdutkrAntimApnoti yAmyakiMkarapIDitaH | tApena mahAta vyAptastR^iShA vyAptastathA kShudhA || 234\.42|| etAnyanyAni chogrANi duHkhAni maraNe nR^iNAm | shR^iNudhvaM darshaM yAni prApyante puruShairmR^itaiH || 234\.43|| yAmyakiMkarapAshAdigrahaNaM daNDatADanam | yamasya darshanaM chogramugramArgavilokanam || 234\.44|| karambhavAlukAvihniyantrashastrAdibhIShaNe | pratyekaM yAtanAyAshcha yAtanAdi dvijottamAH || 234\.45|| krakachaiHpIDyamAnAnAMmR^i(mU)ShAyAM chApi dhmApyatAm | kuThAraiH pATyamAnAnAMbhUmau chApi nikhanyatAm || 234\.46|| shUleShvAropyamANAnAM vyAghravaktre praveshyatAm | gR^idhraiH saMbhakShyamANAnAM dvIpibhishchopabhujyatAm || 234\.47|| kvathyatAM tailamadhye cha klidyatAM kShArakardame | uchchannipAtyamAnAnAM kShipyatAM kShepayantrakaiH || 234\.48|| narake yAni duHkhAni pApahetUdbhavAni vai | prApyante nArakairviprAsteShAM saMkhyA na vidyate || 234\.49|| na kevalaM dvijashreShThA narake duHkhapaddhatiH | svarge.api pAtabhItasya kShayiShNornAsti nirvR^itiH || 234\.50|| punashcha garbho bhavati jAyate cha punarnaraH | garbhe vilIyate bhUyo jAyamAno.astameti cha || 234\.51|| jAtamAtrashcha mriyate bAlabhAve cha yauvane | yadyatprItikaraM puMsAM vastu viprAH prajAyate || 234\.52|| tadeva duHkhavR^ikShasya bIjatvamupagachChati | kalatraputramitrAdigR^ihakShetradhanAdikaiH || 234\.53|| kriyate na tathA bhUri sukhaM puMsAM yathA.asukham | iti saMsAraduHkhArkatApatApitachetasAm || 234\.54|| vimuktipAdapachChAyAmR^ite kutra sukhaM nR^iNAm | tadasya trividhasyApi duHkhajAtasya paNDitaiH || 234\.55|| garbhajanmajarAdyeShu sthAneShu prabhaviShyataH | nirastAtishayAhlAdaM sukhabhAvaikalakShaNam || 234\.56|| bheShajaM bhagavatprAptirekA chA.a.atyantikI matA | tasmAttatprAptaye yatnaH kartavyaH paNDitairnaraiH || 234\.57|| tatprAptiheturj~nAnaM cha karma choktaM dvijottamAH | AgamotthaM vivekAchcha dvidhA j~nAnaM tathochyate || 234\.58|| shabdabrahmA.a.agamamayaM paraM brahma vivekajam | andhaM tama ivAj~nAnaM dIpavachchendriyodbhavam || 234\.59|| yathA sUryastathA j~nAnaM yadvai viprA vivekajam | manurapyAha vedArthaM smR^itvA yanmunisattamAH || 234\.60|| tadetachChruyatAmatra saMbandhe gadato mama | dve brahmaNI veditavye shabdabrahma paraM cha yat || 234\.61|| shabdabrahmaNi niShNAtaH paraM brahmadhigachChati | dve vidye veditavye iti chA.a.atharvaNI shrutiH || 234\.62|| parayA hyakSharaprAptirR^igvedAdimayA.aparA | yattadavyaktamajaramachintyamajamavyayam || 234\.63|| anirdeshyamarUpaM cha pANipAdAdyasaMyutam | vittaM sarvagataM nityaM bhUtayonimakAraNam || 234\.64|| vyApyaM vyApyaM yataH sarvaM tadvai pashyanti sUrayaH | tadbrahma paramaM dhAma tadvyeyaM mokShakA~NkShibhiH ||| 234\.65|| shrutivAkyoditaM sUkShmaM tadviShNoH paramaM padam | utpattiM pralayaM chaiva bhUtAnAmagatiM gatim || 234\.66|| vetti vidyAmavidyAM cha sa vAchyo bhagavAniti | j~nAnashaktibalavaishvaryavIryatejAMsyasheShataH || 234\.67|| bhagavachChabdavAchyAni cha sa vAchyo bhagavAniti | j~nAnashaktibalaishvaryavIryatejAMsyasheShataH || 234\.68|| bhUteShu cha sa sarvAtmA vAsudevastataH smR^itaH | uvAchedaM maharShibhyaH purA pR^iShTaH prajApatiH || 234\.69|| nAmAvyAkhyAmanantasya vAsudevasya tattvataH | bhUteShu vasate yo.antarvasantyatra cha tAni yat|| dhAtA vidhAtA jagatAM vAsudevastataH prabhuH || 234\.70|| sasarvabhUtaprakR^itirguNAMshcha, doShAMshcha sarvAnsa(na)guNo hyatItaH | atItasarvAvaraNo.akhilAtmA, tenA.a.avR^itaM yadbhavanAntarAlam || 234\.71|| samastakalyANaguNAtmako hi, svashaktileshAdR^itabhUtasargaH | ichChAgR^ihItAbhimatorudehaH, saMsAdhitAsheShajagaddhito.asau || 234\.72|| tejobalaishvaryamahAvarodhaH, svavIryashaktyAdiguNaikarAshiH | paraH parANAM sakalA na yatra, kleshAdayaH santi parApareshe || 234\.73|| sa Ishvaro vyaShTisamaShTirUpo.avyaktasvarUpaH prakaTasvarUpaH | sarveshvaraH sarvadR^iksarvavettA, samastashaktiH parameshvarAkhyaH || 234\.74|| saMj~nAyate yena tadastadoShaM shuddhaM paraM nirmalamekarUpam | saMdR^ishyate vA.a.apyatha gamyate vA,tajj~nAnamaj~nAnamato.anyaduktam || 234\.75|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vyAsarShisaMvAda AtyantikalayanirUpaNaM nAma chatustriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 234|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 235 (127) yogAbhyAsanirUpaNam munaya UchuH idAnIM brUhi yogaM cha duHkhasaMyogabheShajam | yaM viditvA.avyayaM tatra yu~njAmaH puruShottamam || 235\.1|| shrutvA sa vachanaM teShAM kuShNadvaipAyanastadA | abravItparamaprIto yogI yogavidAM varaH || 235\.2|| yogaM vakShyAmi bho viprAH shR^iNudhvaM bhavanAshanam | yamabhyasyA.a.apnu yAdyogI mokShaM paramadurlabham || 235\.3|| shrutvA.a.adau yogashAstrANi gurumArAdhya bhaktitaH | itihAsaM purANaM cha vedAMshchaiva vichakShaNaH || 235\.4 | AhAraM yogadoShAMshcha deshakAlaM cha buddhimAn | j~nAtvA samabhyasedyogaM nirdvadvo niShparigrahaH || 235\.5|| bhu~njansaktuM yavAgUM cha takramUlaphalaM payaH | yAvakaM kaNapiNyAkamAhAraM yogasAdhanam || 235\.6|| na manovikale dhmAte na shrAnte kShudhite tathA | na dvaMdve na cha shIte cha na choShNe nAnilAtmake || 235\.7|| sashabde na jalAbhyAse jIrNagoShThe chatuShpathe | sarIsR^ipe shmashAne cha na nadyante.agnisaMnidhau || 235\.8|| na chaitye na cha valmIke sabhaye kUpasaMnidhai | na shuShkaparNanichaye yogaM yu~njIta karhichit || 235\.9|| deshAnetAnanAdR^itya mUDhatvAdyo yunakti vai | pravakShye tasya ye doShA jAyante vighnakArakAH || 235\.10|| bAdhiryaM jaDatA lopaH smR^itermUkatvamandhatA | jvarashcha jAyate sadyastadvadaj~nAnasaMbhavaH || 235\.11|| tasmAtsarvAtmanA kAryA rakShA yogavidA sadA | dharmArthakAmamokShaNAM sharIraM sAdhanaM yataH || 235\.12|| Ashrame vijane guhye niHshabde nirbhaye nage | shUnyAgAre shuchauramye chaikAnte devatAlaye || 235\.13|| rajanyAH pashchime yAme pUrve cha susamAhitaH | pUrvAhNe madhyame chAhni yuktAhAro jitendriyaH || 235\.14|| AsInaH prA~Nmukho ramya Asane sukhanishchale | nAtinIche na chochChrite nispR^ihaH satyavAkShuchiH || 235\.15|| yuktanidro jitakrodhaH sarvabhUtahite rataH | sarvadvaMdvasaho dhIraH samakAyA~NghrimastakaH || 235\.16|| nAbhau nidhAya hastau dvau shAntaH padmAsane sthitaH | saMsthApya dR^iShTiM nAsAgre prANAnAyamya vAgyataH || 235\.17|| samAhR^ityendriyagrAmaM manasA hR^idaye muniH | praNavaM dIrghamudyamya saMvR^itAsyaH sunishchalaH || 235\.18|| rajasA tamaso vR^ittiM sattvena rajasastathA | saMChAdya nirmalaM shAnte sthitaH saMvR^italochanaH || 235\.19|| hR^itpadmakoTare lInaM sarvavyApi nira~njanam | yu~njIta shAnte sthitaH saMvR^italochanaH || 235\.20|| karaNendriyabhUtAni kShetraj~ne prathamaM nyaset | kShetraj~nashcha pare yojyastato yu~njati yogavit || 235\.21|| mano yasyAntamabhyeti paramAtmani cha~nchalam | saMtyajya viShayAMstasya yogasiddhiH prakAshitA || 235\.22|| yadA nirviShayaM chittaM pare brahmaNi lIyate | samAdhau yogayuktasya tadA.abhyeti paraM padam || 235\.23|| asaMsaktaM yadA chittaM yoginaH sarvakarmasu | bhavatyAnandamAsAdya tadA nirvANamR^ichChati || 235\.24|| shuddhaM dhAmatrayAtItaM turyAkhyaM puruShottamam | prApya yogabalAdyogI muchyate nAtra saMshayaH || 235\.25|| niHspR^ihaH sarvakAmebhyaH sarvatra priyadarshanaH | sarvatrAnityabuddhistu yogI muchyeta nAnyathA || 235\.26|| indriyANi na sevena vairAgyeNa cha yogavit | sadA chAbhyAsayogena muchyate nAtra saMshayaH || 235\.27|| na cha padmAsanAdyogo na nAsAgranirIkShaNAt | manasashchendriyANAM cha saMyogo yoga uchyate || 235\.28|| evaM mayA munishreShThA yogaH prokto vimuktidaH | saMsAramokShahetushcha kimanyachChrotumichChatha || 235\.29|| lomaharShaNa uvAcha shrutvA te vachanaM tasya sAdhu sAdhviti chAbruvan | vyAsaM prashasya sampUjya punaH praShTuM samudyatAH || 235\.30|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vyAsarShisaMvAde yogAbhyAsanirUpaNaM nAma pa~nchatriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 235|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 236 (128) sAMkhyayoganirUpaNam munaya UchuH tava vaktrAbdhisaMbhUtamamR^itaM vA~NmayaM mune | pibatAM no dvijashreShTha na nR^iptiriha dR^ishyate || 236\.1|| tasmAdyogaM mune brUhi vistareNa vimuktidam | sAMkhyaM cha dvipadAM shreShTha shrotumichChAmahe vayam || 236\.2|| praj~nAvA~nshrotriyo yajvA khyAtaH prAj~no.anasUyakaH | satyadharmamatirbrahmankathaM brahmAdhigachChati || 236\.3|| tapasA brahmacharyeNa sarvatyAgena medhayA | sAMkhye vA yadi vA yoga etatpR^iShTo vadasva naH || 236\.4|| manasashchendriyANAM cha yathaikAgayramavApyate | yenopAyena puruShastattvaM vyAkhyAtumarhasi || 236\.5|| vyAsa uvAcha nAnyatra j~nAnatapasornAnyatrendriyanigrahAt | nAnyatra sarvasaMtyAgAtsiddhiM vindati kashchana || 236\.6|| mahAbhUtAni sarvANi pUrvasR^iShTiH svayaMbhuvaH | bhUyiShThaM prANabhR^idgrAme niviShTAni sharIriShu || 236\.7|| bhUmerdeho jalAtsneho jyotiShashchakShuShI smR^ite | prANApAnAshrayo vAyuHkoShThAkAshaM sharIriNAm || 236\.8|| krAntau viShNurbale shakraH koShThe.agnirbhoktumichChati | karNayoH pradishaH shrotre jihvAyAM vAksarasvatI || 236\.9|| karNau tvakchakShuShI jihvA nAsikA chaiva pa~nchamI | dasha tAnIndriyoktAni dvArANyAhArasiddhaye || 236\.10|| shabdasparshau tathA rUpaM rasaM gandhaM cha pa~nchamam | indriyArthAnpR^ithagvidyAdindriyebhyastu nityadA || 236\.11|| indriyANi mano yu~Nkte avashyA(shA)niva rAjinaH(laH) | manashchApi sadA yu~Nkte bhUtAtmA hR^idayAshritaH || 236\.12|| indriyANAM tathaivaiShAM sarveShAmIshvaraM manaH | niyame cha visarge cha bhUtAtmA manasastathA || 236\.13|| indriyANIndriyArthashcha svabhAvashchetanA manaH | prANApAnau cha jIvashcha nityaM deheShu dehinAm || 236\.14|| Ashrayo nAsti sattvasya guNashabdo na chetanAH | sattvaM hi tejaH sR^ijati na guNAnvai kathaMchana || 236\.15|| evaM saptadashaM dehaM vR^itaM ShoDashabhirguNaiH | manIShI manasA viprAH pashyatyAtmAnamAtmani || 236\.16|| na hyaM chakShuShA dushyo na cha sarvairapIndriyaiH | manasA tu pradIptena mahAnAtmA prakashate || 236\.17|| ashabdasparsharUpaM tachcha(chchA)rasAgandhamavyayam | asharIraM sharIre sve nirIkSheta nirindriyam || 236\.18|| avyaktaM sarvadeheShu martyeShu paramArchitam | yo.anupashyati sa pretya kalpate brahmabhUyataH || 236\.19|| vidyAvinayasampannabrAhmaNe gavi hastini | shuni chaiva shvapAke cha paNDitAH samadarshinaH || 236\.20|| sa hi sarveShu bhUteShu ja~NgameShu dhruveShu cha | vasatyeko mahAnAtmA yena sarvamidaM tatam || 236\.21|| sarvabhUteShu chA.a.atmAnaM sarvabhUtAni chA.a.atmani | yadA pashyati bhUtAtmA brahma sampadyate tadA || 236\.22|| yAvAnAtmani vedA.a.atmA tAvAnAtmA parAtmani | ya evaM satataM veda so.amR^itatvAya kalpate || 236\.23|| sarvabhUtAtmabhUtasya sarvabhUtahitasya cha | devApi mArge muhyanti apadasya padaiShiNaH || 236\.24|| shakuntAnAmivA.a.akAshe matsyAnAmiva chodake | yathA gatirna dR^ishyena tathA j~nAnavidAM gatiH || 236\.25|| kAlaH pachati bhUtAni sarvANyevA.a.atmanA.a.atmani | yasmistu pachyate kAlastanna vedeha kashchana || 236\.26|| na tadurdhvaM na tiryakcha nAdho na cha punaH punaH | na madhye pratigR^ihNIte naiva kiMchinna kashchana || 236\.27|| sarve tatsthA ime lokA bAhyameShAM na kiMchana | yadyapyagre samAgachChedyatA bANo guNachyutaH || 236\.28|| naivAntaM kAraNasyeyAdyadyapi syAnmanojavaH | tasmAtsUkShmataraM nAsti nAsti sthUlataraM tathA || 236\.29|| sarvataH pANipAdaM tatsarvato.akShishiromukham | sarvataHshrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati || 236\.30|| tadevANoraNutaraM tanmahadbhyo mahattaram | tadantaH sarvabhUtAnAM dhruvaM tiShThanna dR^ishyate || 236\.31|| akSharaM cha kSharaM chaiva dvedhA bhAvo.ayamAtmanaH | kShakaH sarveShu bhUteShu divyaM tvamR^itamakSharam || 236\.32|| navadvAraM puraM kR^itvA haMso hi niyato vashI | IdR^ishaH sarvabhUtasya sthAvarasya charasya cha || 236\.33|| hAnenAbhivikalpAnAM narANAM saMchayena cha | sharIrANAmajasyA.a.ahurhaMsatvaM pAradarshinaH || 236\.34|| haMsoktaM cha kSharaM chaiva kUTasthaM yattadakSharam | tadvidvAnakSharaM prApya jahAti prANajanmanI || 236\.35|| vyAsa uvAcha bhavatAM pR^ichChatAM viprA yathAvadiha tattvataH | sAMkhyaM j~nAnena saMyuktaM tadetatkIrtitaM mayA || 236\.36|| yogakR^ityaM tu bho viprAH kIrtayiShyAmyataH param | ekatvaM buddhimanasorindriyANAM cha sarvashaH || 236\.37|| Atmano vyApino j~nAnaM j~nAnametadattumam | tadetadupashAntena dAntenAdhyAtmashIlinA || 236\.38|| AtmArAmeNa buddhena boddhavyaM shuchikarmaNA | yogadoShAnsamuchChidya pa~ncha yAnkavayo viduH || 236\.39|| kAmaM krodaM cha lobhaM cha bhayaM svapnaM pa~nchamam | krodhaM shamena jayati kAmaM saMkalpavarjanAt || 236\.40|| sattvasaMsevanAddhIro nidrAmuchChettumarhati | dhR^ityA shishnodaraM rakShetpANipAdaM cha chakShuShA || 236\.41|| chakShuH shrotraM cha manasA mano vAchaM cha karmaNA | apramAdAdbhayaM jahyaddambhaM prAj~nopasevanAt || 236\.42|| evametAnyogadoShA~njayennityamatandritaH | agnIMshcha brAhmaNAMshchAtha devatAH praNametsadA || 236\.43|| varjayeduddhatAM vAchaM hiMsAyuktAM manonugAm | brahmatejomayaM shukraM yasya sarvamidaM jagat || 236\.44|| etasya bhUtabhUtasya dR^iShTaM sthAvaraja~Ngamam | dhyAyanamadhyayanaM dAnaM satyaM hrIrArjavaM kShamA || 236\.45|| shauchaM chaivA.a.atmanaH shuddhirindrayANAM cha nigrahaH | etairvivarghate tejaH pApmAnaM chApakarShati || 236\.46|| samaH sarveShu bhUteShu labhyAlabhyena vartayan dhUtapApmA tu tejasvI laghvAhAro jitendriyaH || 236\.47|| tAmatradhau vashe kR^itvA niShevedbrahmaNaH padam | manasashchendriyANAM cha kR^itvaikAgrayaM samAhitaH || 236\.48|| pUrvarAtre parArdhe cha dhArayenmana AtmanaH | jantoH pa~nchendriyasyAsya yadyekaM klinnamindriyam || 236\.49|| tato.asya sravati praj~nA gireH pAdAdivodakam | manasaH pUrvamAdadyAtkUrmANAmiva matsyahA || 236\.50|| tataH shrotraM tatashchakShurjihvA ghrANaM cha yogavit | tata etAni saMyamya manasi sthApayedyadi || 236\.51|| tathaivApohya saMkalpAnmano hyAtmani dhArayet | pa~nchendriyANi manasi hR^idi saMsthApayedyadi || 236\.52|| yadaitAnyavatiShThante manaH ShaShThAni chA.a.atmani | prasIdanti cha saMsthAyAM tadA brahma prakAshate || 236\.53|| vidhUma iva dIptArchirAgatya iva dIptimAn | vaidyuto.agnirivA.a.akAshe pashyantyAtmAnamAtmani || 236\.54|| sarva tatra tu sarvatra vyApakatvAchcha dR^ishyate | taM pashyanti mahAtmAno brAhmaNA ye manIShiNaH || 236\.55|| dhR^itimanto mahAprAj~nAH sarvabhUtahite ratAH | evaM parimitaM kAlamAcharansaMshitavrataH || 236\.56|| AsIno hi rahasyeko gachChedakSharasAmyatAm | pramoho bhrama Avarto ghrANaM shravaNadarshane || 236\.57|| adbhutAni rasaH sparshaH shItoShNamArutAkR^itiH | pratibhAnupasargAshcha pratisaMgR^ihya yogataH || 236\.58|| tAMstattvavidanAdR^itya sAmyenaiva nivartayet | kuryAtparichayaM yoge trailokye niyato muniH || 236\.59|| girishR^i~Nge tathA chaitye vR^ikShamUleShu yojayet | saMniyamyendriyagrAmaM koShThe bhANDamanA iva || 236\.60|| ekAgraM chintayennityaM yogAnnodvijate manaH | yenopayena shakyeta niyantuM cha~nchalaM manaH || 236\.61|| tatra yukto niSheveta na chaiva vichalettataH | shUnyAgArANi chaikAgro nivAsArthamupakramet || 236\.62|| nAtivrajetparaM vAchA karmaNA manasA.api vA | upekShako yathAhAro labdhAlabdhasamo bhavet || 236\.63|| yashchainamabhinandeta yashchainamabhivAdayet | samastayoshchApyubhayornAbhidhyAyechChubhAshubham || 236\.64|| na prahR^iShyena lAbheShu nAlAbheShu cha chintayet | samaH sarveShu bhUteShu sadharmA mAtarishvanaH || 236\.65|| evaM svasthAtmanaH sAdhoH sarvatra samadarshinaH | ShaNmAsAnnityayuktasya shabdabrahmabhivartate || 236\.66|| vedanArtAnparAndR^iShTvA samalaShTAshmakA~nchanaH | evaM tu nirato mArgaM viramenna vimIhitaH || 236\.67|| api varNAvakR^iShTastu nArI vA dharmakA~NkShiNI | tAvapyetena mArgeNa gachChetAM paramAM gatim || 236\.68|| ajaM purANamajaraM sanAtanaM, yamindriyAtigamagocharaM dvijAH | avekShya chemAM parameShThisAmyatAM, prayAntyanAvR^ittigatiM manIShiNaH || 236\.69|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vyAsarShisaMvAde sAMkhyayoganirUpaNaM nAma pa~nchatriMshadadhikadvishatatamodhyAyaH || 236|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 237 (129) j~nAninAM mokShaprAptinirUpaNam munaya UchuH yadyevaM vedavachanaM kuru karma tyajeti cha | kAM dishaM vidyayA yAnti kAM cha gachChanti karmaNA || 237\.1|| etadvai shrotumichChamastadbhavAnprabravItu naH | etadanyonyavairUpyaM vartate pratikUlataH || 237\.2|| vyAsa uvAcha shR^iNudhvaM munishArdUlA yatpR^ichChadhvaM samAsataH | karmavidyAmayau chaubhau vyAkhyAsyAmi kSharAkSharau || 237\.3|| yAM dishaM vidyayA yAnti yAM gachChanti cha karmaNA | shR^iNudhvaM sAMprataM viprA gahanaM hyetaduttaram || 237\.4|| asti dharma iti yuktaM nAsti tatraiva yo vadet | yakShasya sAdR^ishyamidaM yakShasyedaM bhavedatha || 237\.5|| dvAvimAvatha panthAnau yatra vedAH pratiShThitAH | pravR^ittilakShaNo dharmo nivR^itto vA vibhAShitaH || 237\.6|| karmaNA badhyate janturvidyayA cha vimuchyate | tasmAtkarma na kurvanti yatayaH pAradarshinaH || 237\.7|| karmaNA jAyate pretya mUrtimAnShoDashAtmakaH | vidyayA jAyate nityamavyaktaM hyakSharAtmakam || 237\.8|| karma tveke prashaMsanti svalpabuddhiratA narAH | tena te dehajAlena ramayanta upAsate || 237\.9|| ye tu buddhiM parAM prAptA dharmanaipuNyadarshinaH | na te karma prashaMsanti kUpaM nadyAM pibannivaH || 237\.10|| karmaNAM phalamApnoti sukhaduHkhe bhavAbhavau | vidyayA tadavApnoti yatra gatvA na shochati || 237\.11|| na mriyate yatra gatvA yatra gatvA na jAyate | na jIryate yatra gatvA yatra gatvA na vardhate || 237\.12|| yatra tadbrahma paramamavyaktamachalaM dhruvam | avyAkR^itamanAyAmamamR^itaM chAdhiyogavit || 237\.13|| dvaMdvairna yatra bAdhyante mAnasena cha karmaNA | samAH sarvatra maitrAshcha sarvabhUtahite ratAH || 237\.14|| vidyAmayo.anyaH puruSho dvijAH karmamayo.aparaH | viprAshchandrasamasparshaH sUkShmayA kalayA sthitaH || 237\.15|| tadetadR^iShiNA proktaM vistareNAnugIyate | na vaktuM shakyate draShTuM chakratantumivAmbare || 237\.16|| ekAdashavikArAtmA kalAsaMbhArasaMbhR^itaH | mUrtimAniti taM vidyAdviprAH karmaguNAtmakam || 237\.17|| devo yaH saMshritastasminbuddhInduriva puShkare | kShetraj~naM taM vijAnIyAnnityaM yogajitAtmakam || 237\.18|| tamo rajashcha sattvaM cha j~neyaM jIvaguNAtmakam | jIvamAtmaguNaM vidyAdAtmAnaM paramAtmanaH || 237\.19|| sachetanaM jIvaguNaM vadanti, sa cheShTate jIvaguNaM cha sarvam | tataH paraM kShetravido vadanti, prakalpayanto bhuvanAni sapta || 237\.20|| vyAsa uvAcha prakR^ityAstu vikArA ye kShetraj~nAste parishrutAH | te chainaM na prajAnanti na jAnAti sa tAnapi || 237\.21|| taishchaiva kurute kAryaM manaH ShaShThairihendriyaiH | sudAntairiva saMyantA dR^iDhaH paramavAjibhiH || 237\.22|| indriyebhyaH parA hyarthA arthebhyaH paramaM manaH | manasastu parA buddhirbuddherAtmA mahAnparaH || 237\.23|| mahataH paramavyaktamavyaktAtparato.amR^itam | amR^itAnna paraM kiMchitsA kAShThA paramA gatiH || 237\.24|| evaM sarveShu bhUteShu gUDhAtmA na prakAshate | dR^ishyate tvagayrayA buddhyA sUkShmayA sUkShmadarshibhiH || 237\.25|| antarAtmani saMlIya manaHShaShThAni medhayA | indriyairindriyArthAMshcha bahuchittamachintayan || 237\.26|| dhyAne.api paramaM kR^itvA vidyAsampAditaM manaH | anIshvaraH prashAntAtmA tato gachChetparaM padam || 237\.27|| indriyANAM tu sarveShAM vashyAtmA chalitasmR^itiH | AtmanaH sampradAnena martyo mR^ityumupAshnute || 237\.28|| vihatya sarvasaMkalpAnsattve chittaM niveshayet | sattve chittaM samAveshya tataH kAlaMjaro bhavet || 237\.29|| chittaprasAdena yatirjahAtIha shubhAshubham | prasannAtmA.a.atmani sthitvA sukhamatyantamashnute || 237\.30|| lakShaNaM tu prasAdasya yathA svapne sukhaM bhavet | nirvAte vA yathA dIpo dIpyamAno na kampate || 237\.31|| evaM pUrvApare rAtre yu~njannAtmAnamAtmanA | laghvAhAro vishuddhAtmA pashyatyAtmAnamAtmani || 237\.32|| rahasyaM sarvavedAnAmanaitihyamanAgamam | AtmapratyAyakaM shAstramidaM putrAnushAsanam || 237\.33|| dharmAkhyAneShu sarveShu satyAkhyAneShu yadvasu | dashavarShasahasrANi nirmathyAmR^itamuddhR^itam || 237\.34|| navanItaM yathA dadhnaH kAShThAdagniryathaiva cha | tathaiva viduShAM j~nAnaM muktihetoH samuddhR^itam || 237\.35|| snAtakAnAmidaM shAstraM vAchyaM putrAnushAsanam | tadidaM nAprashAntAya nAdAntAya tapasvine || 237\.36|| nAvedaviduShe vAchyaM tathA nAnugatAya cha | nAsUyakAyAnR^ijave na chAnirdiShTakAriNe || 237\.37|| na tarkashAstradagdhAya tathaiva pishunAya cha | shlAghine shlAghanIyAya prashAntAya tapasvine || 237\.38|| idaM priyAya putrAya shiShyAyAnugatAya tu | rahasyadharmaM vaktavyaM nAnyasmai tu kathaMchana || 237\.39|| yadapyasya mahIM dadyAdratnapUrNAmimAM naraH | itameva tataH shreya iti manyeta tattvavit || 237\.40|| ato guhyatarArthaM tadadhyAtmamatimAnuSham | yattanmaharShibhirduShTaM vedAnteShu cha gIyate || 237\.41|| tadyuShmabhyaM prayachChAmi yanmAM pR^ichChata sattamAH | yanme manasi varteta yastu vo hR^idi saMshayaH|| shrutaM bhavadbhistatsarvaM kimanyatkathayAmi vaH || 237\.42|| munaya UchuH adhyAtmaM vistareNeha punareva vadasva naH | yadadhyAtmaM yathA vidmo bhagavannR^iShisattama || 237\.43|| vyAsa uvAcha adhyAtmaM yadidaM viprAH puruShasyeha paThyate | yuShmabhyaM kathayiShyAmi tasya vyAkhyA.avadhAryatAm || 237\.44|| bhImirApastathA jyotirvAyurAkAshameva cha | mahAbhUtAni yashchaiva sarvabhUteShu bhUtakR^it || 237\.45|| munaya UchuH AkAraM tu bhavedyasya yasmindehaM na pashyati | AkAsAdyaM sharIreShu kathaM tadupavarNayet|| indriyANAM guNAH kechitkathaM tAnupalakShayet || 237\.46|| vyAsa uvAcha etadvo varNayiShyAmi yathAvadanudarshanam | shR^iNudhvaM tadihaikAgyrA yathAtattvaM yathA cha tat || 237\.47|| shabdaH shrotraM tathA khAni trayamAkAshalakShaNam | prANashcheShTA tathA sparsha ete vAyuguNAstrayaH || 237\.48|| rUpaM chakShurvipAkashcha tridhA jyotirvidhIyate | raso.atha rasanaM svedo guNAstvete trayo.ambhasAm || 237\.49|| ghreyaM ghrANaM sharIraM cha bhUmerete guNAstrayaH | etAvAnindriyagrAmo vyAkhyAtaH pA~nchabhautikaH || 237\.50|| vAyoH sparsho raso.adbhyashcha jyotiSho rUpamuchyate | AkAshaprabhavaH shabdo gandho bhUmiguNaH smR^itaH || 237\.51|| mano buddhiH svabhAvashcha guNA ete svayonijAH | te guNAnativartante guNebhyaH paramA matAH || 237\.52|| yathA kurma ivA~NgAni prasArya saMniyachChati | evamevendriyagrAmaM buddhishreShTho niyachChati || 237\.53|| yadUrdhvaM pAdatalayoravArkerdvaM cha(gadhashcha)pashyati | etasminneva kR^itye sA vartate buddhiruttamA || 237\.54|| guNaistu nIyate buddhirbuddhirevendriyANyapi | manaHShaShThAni sarvANi buddhyA bhavAtkuto gR^iNAH || 237\.55|| indriyANi naraiH pa~ncha ShaShThaM tanmana uchyate | saptamIM buddhimevA.a.ahuH kShetraj~naM viddhi chAShTamam || 237\.56|| chakShurAlokanAyaiva saMshayaM kurute manaH | buddhiradhyavasAnAya sAkShI kShetraj~na uchyate || 237\.57|| rajastamashcha sattvaM cha traya ete svayonijAH | samAH sarveShu bhUteShu tAnguNAnupalakShayet || 237\.58|| tatra yatprItisaMyuktaM kiMchidAtmani lakShayet | prashAntamiva saMyuktaM sattvaM tadupadhArayet || 237\.59|| yattu saMtApasaMyuktaM kAye manasi vA bhavet | pravR^ittaM raja ityevaM tatra chApyupalakShayet || 237\.60|| yattu saMmohasaMyuktamavyaktaM viShamaM bhavet | apratarkyamavij~neyaM tamastadupadArayet || 237\.61|| praharShaH prItirAnandaM svAmyaM svasthAtmachittatA | akasmAdyadi vA kasmAdvadanti sAttvikAnguNAn || 237\.62|| abhimAno mR^iShAvAdo lobho mahostathA kShamA | li~NgAni rajasastAni vartante hetutattvataH || 237\.63|| tathA mohaH pramAdashcha tandrI nindrA.aprabodhitA | kathaMchidabhivartante vij~neyAstAmasA guNAH || 237\.64|| manaH prasR^ijate bhAvaM buddhiradhyavasAyinI | hR^idayaM priyameveha trividhA karmachodanA || 237\.65|| indriyebhyaH parA hyarthA arthebhyashcha paraM manaH | manasastu parA buddhirbuddherAtmA paraH smR^itaH || 237\.66|| buddhirAtmA manuShyasya buddhirevA.a.amanAyikA | yadA vikurute bhAvaM tadA bhavati sA manaH || 237\.67|| indriyANAM pR^ithagbhAvAdbuddhirvikurute hyanu | kShR^iNvatI bhavati shrotraM spR^ishatI sparsha uchyate || 237\.68|| pashyanti cha bhaveddR^iShTI rasantI bhavet | jighrantI bhavati ghrANaM buddhirvikurute pR^ithak || 237\.69|| indriyANi tu tAnyAhusteShAM vR^ittyA vitiShThati | tiShThati puruShe buddhirbuddhibhAvavyavasthitA || 237\.70|| kadAchillabhate prItiM kadAchidapi shochati | na sukhena na duHkhena kadAchidiha muhyate || 237\.71|| svayaM bhAvAtmikA bhAvAMstrInetAnativartate | saritAM sAgaro bhartA mahAvelAmivormimAn || 237\.72|| yadA prArthayate kiMchittadA bhavati sA manaH | adhiShThAne cha vai buddhyA pR^ithagetAni saMsmaret || 237\.73|| indriyANi cha medhyAni vichetavyAni kR^itsnashaH | sarvANyevAnupUrveNa yadyadA cha vidhIyate || 237\.74|| abhibhAgamanA buddhirbhAvo manasi vartate | pravartamAnastu rajaH sattvamapyativartate || 237\.75|| ye vai bhAvena vartante sarveShveteShu te triShu | anvarthAnsampravartante rathanemimarA iva || 237\.76|| pradIpArthaM manaH kuryAdindriyairbuddhisattamaiH | nishcharadbhiryathAyogamudAsInairyadR^ichChayA || 237\.77|| evaM svabhAvamevedamiti buddhvA na muhyati | ashochansamprahR^iShyaMshcha nitya vigatamatsaraH || 237\.78|| na hyAtmA shakyate draShTumindriyaiH kAmagocharaiH | pravartamAnairanekairkardhadurairakR^itAtmabhiH || 237\.79|| teShAM tu manasA rashmInyadA samya~NniyachChati | tadA prakAshate.asyA.a.atmA dIpadIptA yathA.a.akR^itiH || 237\.80|| sarveShAmeva bhUtAnAM tamasyupagate yathA | prakAshaM bhavate sarvaM tathaivamupadhAryatAm || 237\.81|| yathA vAricharaH pakShI na lipyati jale charan | vimuktAtmA tathA yogI guNadoShairna lipyate || 237\.82|| evameva kR^itapraj~no na doShairviShayAMshcharan | asajjamAnaH sarveShu na kathaMchitpralipyate || 237\.83|| tyaktvA pUrvakR^itaM karmaratiryasya sadA.a.atmani | sarvabhUtAtmabhUtasya guNasa~Ngena sajjataH || 237\.84|| svayamAtmA prasavati guNeShvapi kadAchana | na guNA vidurAtmAnaM guNAnveda sa sarvadA || 237\.85|| paridadhyAdguNAnAM sa draShTA chaiva yathAtatham | sattavakShetraj~nayorevamantaraM lakShayennaraH || 237\.86|| sR^ijate tu guNAneka eko na sR^ijate guNAn | pR^ithagbhUtau prakR^ityaitau samprayuktau cha sarvadA || 237\.87|| yathA.ashmanA hiraNyasya samprayuktau tathaiva tau | mashakaudumbarau vA.api samprayuktau yathA saha || 237\.88|| iShikA vA yathA mu~nje pR^ithakcha saha chaivAha | tathaiva sahitAvetau anyonyasminpratiShThitau || 237\.89|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vyAsarShisaMvAde saptatriMshadadhikadvishatatamodhyAyaH || 237|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 238 (130) guNasarjanakathanam vyAsa uvAcha sR^ijate tu guNAnsattve kShetraj~nastvadhitiShThati | guNAnvikriyataH sarvAnudAsInavadIshvaraH || 238\.1|| svabhAvayuktaM tatsarvaM yadimAnsR^ijate guNAn | UrNanAbhiryathA sUtraM sR^ijate tadguNAMstathA || 238\.2|| pravR^ittA na nivartante pravR^ittirnopalabhyate | evameka vyavasyanti nivR^ittimiti chApare || 238\.3|| ubhayaM sampradhAryaitadadhyavasyedyathAmati | anenaiva vidhAnena bhavedvai saMshayo mahAn || 238\.4|| anAdinidhano hyAtmA taM buddhvA viharennaraH | akrudhyannaprahR^iShyaMshcha nityaM vigatamatsaraH || 238\.5|| ityevaM hR^idaye sarvo buddhichintAmayaM dR^iDham | anityaM sukhamAsInamashochyaM ChinnasaMshayaH || 238\.6|| tarayetprachyutAM pR^ithvIM yathA pUrNAM nadIM narAH | avagAhya cha vidvAMso viprA lolamimaM tathA || 238\.7|| na tu tapyati vai vidvAnsthale charati tattvavit | evaM vichintya chA.a.atmAnaM kevalaM j~nAnamAtmanaH || 238\.8|| tAM(taM)tu buddhvA naraH sargaM bhUtAnAmAgatiM gatim | samacheShTashcha vai samyaglabhate shamamuttamam || 238\.9|| etaddvijanmasAmagyraM brAhmaNasya visheShataH | Atmaj~nAnasamasnehaparyAptaM tatparAyaNam || 238\.10|| tvaM buddhvA bhavedbuddhaH kimanyadbuddhalakShaNam | vij~nAyaitadvimuchyante kR^itakR^ityA manIShiNaH || 238\.11|| na bhavati viduShAM mahadbhayaM, yadaviduShAM sumahadbhayaM paratra | na hi gatiradhikA.asti kasyachidbhavati hi yA viduShaH sanAtanI || 238\.12|| loke mAtaramasUyate narastatra devamanirIkShya shochate | tatra chetkushalo na shochate, ye vidustadubhayaM kR^itAkR^itam || 238\.13|| yatkarotyanabhisaMdhipUrvakaM, tachcha nindayati yatpurA kR^itam | yatpriyaM tadubhayaM na vA.apriyaM, tasya tajjanayatIha kurvataH || 238\.14|| munaya UchuH yasmAdvarmAtparo dharmo vidyate neha kashchana | yo vishiShTashcha bhUtebhyastadbhavAnprabravItu naH || 238\.15|| vyAsa uvAcha dharmaM cha sampravakShyAmi purANamR^iShibhiH stutam | vishiShTaM sarvadharmebhyaH shR^iNudhvaM munisattamAH || 238\.16|| indriyANi pramAthIni buddhyA saMyamya tattvataH | sarvataH prasR^itAnIha pitA bAlAnivA.a.atmajAn || 238\.17|| manasashchendriyANAM chApyaikAgrayaM paramaM tapaH | vij~neyaH sarvadharmebhyaH sa dharmaH para uchyate || 238\.18|| tAni sarvANi saMdhAya manaH ShaShThAni medhayA | AtmatR^iptaH sa evA.a.asIdbahuchintyamachintayan || 238\.19|| gocharebhyo nivR^ittAni yadA sthAsyanti veshmani | tadA chaivA.a.atmanA.a.atmAnaM paraM drakShyatha shAshvatam || 238\.20|| sarvAtmAnaM mahAtmAnaM vidhUmamiva pAvakam | prapashyanti mahAtmAnaM brAhmaNA ye manIShiNaH || 238\.21|| yathA puShpaphalopeto bahushAkho mahAdrumaH | Atmano nAbhijAnIte kva me puShpaM kva me phalam || 238\.22|| evamAtmA na jAnIte kva gamiShye kuto.anvaham | anyo hyasyAntarAtmA.asti yaH sarvamanupashyati || 238\.23|| j~nAnadIpena dIptemana pashyatyAtmAnamAtmanA | dR^iShTvA.a.atmAnaM tathA yUyaM virAgA bhavata dvijAH || 238\.24|| vimuktAH sarvapApebhyo muktatvacha ivoragAH | parAM buddhimavApyehApyachintA vigatajvarAH || 238\.25|| sarvataH srotasaM ghorAM nadIM lokapravAhiNIm | pa~nchendriyagrAhavatIM manaHsaMkalparodhasam || 238\.26|| lobhamohatR^iNachChannAM kAmakrodhasarIsR^ipAm | satyatIrthAnR^itakShobhAM krodhapa~NkAM saridvarAm || 238\.27|| avyaktaprabhavAM shIghrAM kAmakrodhasamAkulAm | prataradhvaM nadIM buddhyA dustarAmakR^itAtmabhiH || 238\.28|| saMsArasAgaragamAM yonipAtAladustarAm | AtmajanmodbhavAM tAM tu jihvAvartadurAsadAm || 238\.29|| yAM taranti kR^itapraj~nA dhR^itimanto manIShiNaH | tAM tIrNaH sarvato mukto vidhUtAtmA.a.atmavA~nshuchiH || 238\.30|| uttamAM buddhimAsthAya brahmabhUyAya kalpate | uttIrNaH sarvasaMkleshAnprasannAtmA viklamaShaH || 238\.31|| bhUyiShThAnIva bhUtAni sarvasthAnAnnirIkShya cha | akrudhyannaprasIdaMshcha nanR^ishaMsamatistathA || 238\.32|| tato drakShyatha sarveShAM bhUtAnAM prabhavApyayAt | etadvi sarvadharmebhyo vishiShTaM menire budhAH || 238\.33|| dharmaM dharmabhR^itAM shreShThA manuyaH satyadarshinaH | AtmAno vyApino viprA iti putrAnushAsanam || 238\.34|| prayatAya pravaktavyaM hitAyAnugatAya cha | Atmaj~nAnamidaM guhyaM sarvaguhyatamaM mahat || 238\.35|| abravaM yadahaM viprA AtmasAkShikama~njasA | naiva strI na pumAnevaM na chaivedaM napuMsakam || 238\.36|| aduH khamasukhaM brahma bhUtabhavyabhavAtmakam | yathA matAni sarvANi tathaitAni yathA tathA | kathitAni mayA viprA bhavanti na bhavanti cha || 238\.37|| yathA matAni sarvANi tathaitAni yathA tathA | kathitAni mayA viprA bhavanti na bhavanti cha || 238\.38|| tatprItiyuktena guNAnvitena, putreNa satputradayAnvitena | dR^iShTvA hitaM prItamanA yadarthaM, brUyAtsutasyeha yaduktametat || 238\.39|| munaya UchuH mokShaH pitAmahenokta upAyAnnAnupAyataH | tamupAyaM yathAnyAyaM shrotumichChAmahe mune || 238\.40|| vyAsa uvAcha asmAsu tanmahAprAj~nA yuktaM nipuNadarshanam | yadupAyena sarvArthAnmR^igayadhvaM sadA.anaghAH || 238\.41|| ghaTopakaraNe buddhirghaTotpattau na sA matA | evaM dharmAdyupAyArtha nAnyadharmeShu kAraNam || 238\.42|| pUrve samudreyaH panthA na sa gachChati pashchimam | ekaH panthA hi mokShasya tachChR^iNudhvaM mamAnaghAH || 238\.43|| kShamayA krodhamuchChindyAtkAmaM saMkalpavarjanAt | sattvasaMsevanAddhIro nidrAmuchChettumarhati || 238\.44|| apramAdAdbhayaM rakShedrakShetkShetraM cha saMvidam | ichChAM dveShaM cha kAmaM cha dhairyeNa vinivartayet || 238\.45|| nidrAM cha pratibhAM chaiva j~nAnAbhyAsena tattvavit | upadravAMstathA yogI hitajIrNamitAshanAt || 238\.46|| lobhaM mohaM cha saMtoShAdviShayAMstattvadarshanAt | anukroshAdadharmaM cha jayeddharmamupekShayA || 238\.47|| AyatyA cha jayedAshAM sAmarthyaM sa~NgavarjanAt | anityatvena cha snehaM kShudhAM yogena paNDitaH || 238\.48|| kAruNyenA.a.atmanA.a.atmAnaM tR^iShNAM cha paritoShataH | utthAnena jayettandrAM vitarkaM nishchayAjjayet || 238\.49|| maunena bahubhAShAM cha shauryeNa cha bhayaM jayet | yachChedvA~NmanasI buddhyA tAM yachChejj~nAnachakShuShA || 238\.50|| j~nAnamAtmA mahAnyachChettaM yachChechChAntirAtmanaH | tadetadupashAntena boddhavyaM shuchikarmaNA || 238\.51|| yogadoShAnsamuchChidya pa~ncha yAnkavayo viduH | kAmaM krodhaM cha lobhaM cha bhayaM svapnaM cha pa~nchamam || 238\.52|| parityajya niSheveta yathAvadyogasAdhanAt | dhyAnamadhyayanaM dAnaM satyaM hrIrArjavaM kShamA || 238\.53|| shauchamAchArataH shuddhirindriyANAM cha saMyamaH | etairvivardhate tejaH pApmAnamupahanti cha || 238\.54|| sidhyanti chAsya saMkalpA vij~nAnaM cha pravartate | dhUtapAtaH sa tejasvI laghvAhAro jitendriyaH || 238\.55|| kAmakrodhau vashe kR^itvA nirvishedbrahmaNaH padam | amUDhatvamasa~NgitvaM kAmakrodhavivarjanam || 238\.56|| adainyamanudIrNatvamanudvego hyavasthitiH | eSha mArgo hi mokShasya prasanno vimalaH shuchiH|| tathA vAkkAyamanasAM niyamAH kAmato.avyayAH || 238\.57|| iti shrImahApurANe AdibrAhme sAMkhyayoganirUpaNaM nAma aShTAtriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 238|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 239 (131) yogavidhinirUpaNam munaya UchuH sAMkhyaM yogasya no vipra visheShaM vaktumarhasi | tava dharmaj~na sarvaM hi viditaM munisattama || 239\.1|| vyAsa uvAcha sAMkhyAM sAMkhyaM prashaMsanti yogAnyogaviduttamAH | vadanti kAraNaiH shreShThaiH svapakShodbhavanAya vai || 239\.2|| anIshvaraH kathaM muchyedityevaM munisattamAH | vadanti kAraNaiH shreShThaM yogaM samya~NmanIShiNaH || 239\.3|| vadanti kAraNaM vedaM sAMkhyaM samyagdvijAtayaH | vij~nAyeha gatIH sarvA virakto viShayeShu yaH || 239\.4|| UrdhvaM sa dehAtsuvyaktaM vimuchyediti nAnyathA | etadAhurmahAprAj~nAH sAMkhyaM vai mokShadarshanam || 239\.5|| svapakShe kAraNaM grAhyaM samarthaM vachanaM hitam | shiShTAnAM hi mataM grAhyaM bhavadbhiH shiShTasaMmataiH || 239\.6|| pratyakShaM hetavo yogAH sAMkhyAH shAstravinishchayAH | ubhe chaite tattve samavete dvijottamAH || 239\.7|| ubhe chaite mate j~nAte munIndrAH shiShTasaMmate | anuShThite yathAshAstraM nayetAM paramAM gatim || 239\.8|| tulyaM shauchaM tayoryuktaM dayA bhUteShu chAnaghAH | vratAnAM dhAraNaM tulyaM darshanaM tvasamaM tayoH || 239\.9|| munaya UchuH yadi tulyaM vrataM shauchaM dayA chAtra mahAmune | tulyaM taddarshanaM kasmAttannau brUhi dvijottama || 239\.10|| vyAsa uvAcha rAgaM mohaM tathA snehaM kAmaM krodhaM cha kevalam | yogAsthiroditAndoShAnpa~nchaitAnprApnuvanti tAn || 239\.11|| yathA vA.animiShAH sthUlaM jAlaM ChittvA punarjalam | prApnuyurvimalaM mArgaM vimuktAH sarvabandhanaiH || 239\.12|| tathaiva vAgurAM ChittvA balavanto yathA mR^igAH | prApnuyurvimalaM mArgaM vimuktAH sarvabandhanaiH || 239\.13|| lobhajAni tathA viprA bandhanAni balAnvitaH | ChittvA yogAtparaM mArgaM gachChanti vimalaM shubham || 239\.14|| achalAstvAvilA viprA vAgurAsu tathA.a.apare | vinashyanti na saMdehastadvadyogabalAdR^ite || 239\.15|| balahInAshcha viprendrA yathA jAlaM gatA dvijAH | bandhaM na gachChantyanaghA yogAste tu sudurlabhAH || 239\.16|| yathA cha shakunAH sUkShmaM prApya jAlamarindamAH | tatrAshaktA vipadyante muchyante tu balAnvitAH || 239\.17|| karmajairbandhanairbaddhAstadvadyogaparA dvijAH | abalA na vimuchyante muchyante cha balAnvitAH || 239\.18|| alpakashcha yathA viprA vahniH shAmyati durbalaH | AkrAnta indhanaiH sthUlaistadvadyogabalaH smR^itaH || 239\.19|| sa eva cha tadA viprA vahnirjAtabalaH punaH | samIraNagataH kR^itsnAM dahetkShipraM mahImimAm || 239\.20|| tattvaj~nAnabalo viprA vahnirjAtabalaH punaH | samIraNagataH kR^itsnAM dahetkShipraM mahImimAm || 239\.21|| durbalashcha yathA viprAH srotasA hriyate naraH | balahInastathA yogI viShayairhriyate cha saH || 239\.22|| tadeva tu yathA srotasA viShkambhayati vAraNaH | tadvadyogabalaM labdhavA na bhavedviShayairhR^itaH || 239\.23|| vishanti vA vashAdvA.atha yogAdyogabalanvitAH | prajApatInmanUnsarvAnmahAbhUtAni cheshvarAH || 239\.24|| na yamo nAntakaH kruddho na mR^ityurbhImavikramaH | vishante taddvijAH sarve yogasyAmitatejasaH || 239\.25|| AtmanAM cha sahasrANi bahUni dvijasattamAH | yogaM kuryAdbalaM prApya taishcha sarvairmahIM charet || 239\.26|| prApnuyAdviShayAnkashchitpunashchograM tapashcharet | saMkShipyechcha punarviprAH sUryastejoguNAniva || 239\.27|| balasthasya hi yogasya balArthaM munisattamAH | vimokShaprabhavaM viShNumupapannamasaMshayam || 239\.28|| balAni yogaproktAni mayaitAni dvijottamAH | nidarshanArthaM sUkShmANi vakShyAmi cha punardvijAH || 239\.29|| Atmanashcha samAdhAne dhAraNAM prati vA dvijAH | nidarshanAni sUkShmANi sUkShmANi shR^iNudhvaM munisattamAH || 239\.30|| apramatto yathA dhanvI lakShyaM hanti samAhitaH | yuktaH samyaktathA yogI mokShaM prApnotyasaMshayam || 239\.31|| snehapAtre yathA pUrNe mana AdhAya nishchalam | puruSho yukta ArohetsopAnaM yuktamAnasaH || 239\.32|| muktastathA.ayamAtmAnaM yogaM tadvatsunishchalam | karotyamalAmAtmAnaM bhAskaropamadarshane || 239\.33|| yathA cha nAvaM viprendrAH karNadhAraH samAhitaH | mahArNavagatAM shIghraM nayedviprAMstu pattanam || 239\.34|| tadvadAtmasamAdhAnaM yukto yogena yogavit | durgamaM sthAnamApnoti hitvA dehamimaM dvijAH || 239\.35|| sArathishcha yathA yuktaH sadashvAnsusamAhitaH | prApnotyAshu paraM sthAnaM lakShyamukta ivA.a.ashugaH || 239\.36|| tathaiva cha dvijA yogI dhAraNAsu samAhitaH | prApnotyashu paraM sthAnaM lakShyamukta ivA.a.ashugaH || 239\.37|| AvishyA.a.atmani chA.a.atmAnaM yo.avatiShThati so.achalaH | pAshaM vahatve mInAnAM padamApnoti so.ajaram || 239\.38|| nAbhyAM shIrShe cha kukShau cha hR^idi vakShasi pArshvayoH | darshane shravaNe vA.api ghrANe chAmitavikramaH || 239\.39|| sthAneShveteShu yo yogI mahAvratasamAhitaH | AtmanA sUkShmamAtmAnaM yu~Nkte samyagdvijottamAH || 239\.40|| sushIghramachalaprakhyaM karma dagdhvA shubhAshubham | uttamaM yogamAsthAya yadIchChati vimuchyate || 239\.41|| munaya UchuH AhArAnkIdR^ishAnkR^itvA kAni jitvA cha sattama | yogI balamavApnoti tadbhavAnvaktumarhati || 239\.42|| vyAsa uvAcha kaNAnAM bhakShaNe yuktaH piNyAkasya cha bho dvijAH | snehAnAM varjane yukto yogI balamavApnuyAt || 239\.43|| bhu~njAno yAvakaM rUkShaM dIrghakAlaM dvijottamAH | ekAhArI vishuddhAtmA yogI balamavApnuyAt || 239\.44|| pakShAnmAsAnR^itUMshchitrAnsaMcharaMshcha guhAstathA | apaH pItvA payomishrA yogI balamAvApnuyAt || 239\.45|| akhaNDamapi vA mAsaM satataM munisattamAH | upoShya samyakShuddhAtmA yogI balamavApyanuyAt || 239\.46|| kAmaM jitvA tathA krodhaM shItoShNaM varShameva cha | bhayaM shokaM tathA svApaM pauruShInviShayAMstathA || 239\.47|| aratiM durjayAM chaiva ghorAM dR^iShTvA cha bho dvijAH | sparshaM nidrAM tathA tandrAM durjayAM munisattamAH || 239\.48|| dIpayanti mahAtmAnaM sUkShmamAtmAnamAtmanA | vItarAgA mahAprAj~nA dhyAnAdhyayanasampadA || 239\.49|| durgastveSha mataH panthA brAhmaNAnAM vipashchitAm | yaH kashchidvrajati kShipraM kShemeNa munipuMgavAH || 239\.50|| yathA kashchidvanaM ghoraM bahusarpasarIsR^ipam | shvabhravattoyahInaM cha durgamaM bahukaNTakam || 239\.51|| abhaktamaTavIprAyaM dAvadagdhamahIruham | panthAnaM taskarAkIrNaM kShemeNAbhipatettathA || 239\.52|| yogamArgaM samAsAdya yaH kashchidvrajate dvijaH | kShemeNoparamenmArgAdbahudoSho.api saMmataH || 239\.53|| AstheyaM kShuradhArAsu nishitAsu dvijottamAH | dhAraNA sA tu yogasya durgeyamakR^itAtmabhiH || 239\.54|| viShamA dhAraNA viprA yAnti vaina shubhAM gatim | netR^ihInA yathA nAvaH puruShANAM tu vai dvijAH || 239\.55|| yastu tiShThati yogAdhau dhAraNAsu yathAvidhi | maraNaM janmaduHkhitvaM sukhitvaM sa vishiShyate || 239\.56|| nAnAshAstreShu niyataM nAnAmuniniShevitam | paraM yogasya panthAnaM nishchitaM taM dvijAtiShu || 239\.57|| paraM hi tadbrahmamayaM munIndrA, brahmaNamIshaM varadaM cha viShNum | bhavaM cha dharmaM cha mahAnubhAvaM yadbrahmaputrAnsumahAnubhAvAn || 239\.58|| tamashcha kaShTaM sumahadrajashcha, sattvaM cha shuddhaM prakR^itiM parAM cha | siddhiM cha devIM varuNasya patnIM, tejashcha kR^itsnaM sumahachcha dhairyam|| 239\.59 || tArAdhipaM khe vimalaM sutAraM, vishvAMshcha devAnuragAnpitRRIMshcha | shailAMshcha kR^itsnAnudadhIMshcha vA.achalAnnadIshcha sarvAH sanagAMshcha nAgAn || 239\.60|| sAdhyAMstathA yakShagaNAndishashcha, gandharvasiddhAnpuruShAnstriyashcha | parasparaM prApya mahAnmahAtmA visheta yogI nachirAdvimuktaH || 239\.61|| kathA cha yA vipravarAH prasaktA, daive mahAvIryamatau shubheyam | yogAnsa sarvAnanubhUya martyA, nArAyaNaM taM drutamApnuvanti || 239\.62|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vyAsarShisaMvAde yogavidhinirUpaNaM nAma ekonachatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 239|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 240 (132) sAMkhyavidhinirUpaNam munaya UchuH samyakkriyeyaM viprendra varNitA shiShTasaMmatA | yogamArgo yathAnyAyaM shiShyAyeha hitaShiNA || 240\.1|| sAMkhye tvidAnIM dharmasya vidhiM prabrUhi tattvataH | triShu lokeShu yajj~nAnaM sarvaM tadviditaM hi te || 240\.2|| vyAsa uvAcha shR^iNudhvaM munayaH sarvamAkhyAnaM viditAtmanAm | vihitaM yatibhirvR^iddhaiH kapilAdibhirIshvaraiH || 240\.3|| yasminsuvibhrAmAH kechiddR^ishyante munisattamAH | guNAshcha yasminbahavo doShahAnishcha kevalA || 240\.4|| j~nAnena parisaMkhyAya sadoShAnviShayAndvijAH | mAnuShAndurjayAnkR^itsnAnpaishAchAnviShayAMstathA || 240\.5|| viShayAnauragA~nj~nAtvA gandharvaviShayAMstathA | pitRRINAM viShayA~nj~nAtvA tiryaktvaM charatAM dvijAH || 240\.6|| suparNaviShayA~nj~nAtvA marutAM viShayAMstathA | maharShiviShayAMshchaiva rAjarShiviShayAMstathA || 240\.7|| AsurAnviShayA~nj~nAtvA vaishvadevAMstathaiva cha | devarShiviShayA~nj~nAtvA yogAnAmapi vai parAn ||| 240\.8|| viShayAMshcha pramANasya brahmaNo viShayAMtathA | AyuShashcha paraM kAlaM lokairvij~nAya tattvataH || 240\.9|| sukhasya cha paraM kAlaM vij~nAya munisattamAH | prAptakAle cha yadduHkhaM patatAM viShayaiShiNAm || 240\.10|| tiryaktve patatAM viprAstathaiva narakeShu yat | svargasya cha guNA~nj~nAtvA doShAnsarvAMshcha bho dvijAH || 240\.11|| vedavAde cha ye doShA guNA ye chApi vaidikAH | j~nAnayoge cha ye doShA j~nAnayoge cha ye guNAH || 240\.12|| sAMkhyaj~nAne cha ye doShAMstathaiva cha guNAM tathA | ShaDguNaM cha nabho j~nAtvA tamashcha triguNaM mahat || 240\.13|| tamashchAShTaguNaM j~nAtvA buddhiM saptaguNAM tathA | ShaDguNaM cha nabho j~nAtvA tapashcha triguNaM mahat || 240\.14|| dviguNaM cha rajo j~nAtvA sattvaM chaikaguNaM punaH | mArgaM vij~nAya tattvena pralayaprekShaNena tu || 240\.15|| j~nAnavij~nAnasampannAH kAraNairbhAvitAtmabhiH | prApnuvanti shubhaM mokShaM sUkShmA iva nabhaH param || 240\.16|| rUpeNa dR^iShTiM saMyuktAM ghrANaM gandhaguNena cha | shabdagrAhyaM tathA shrotraM jihvAM rasaguNena cha || 240\.17|| tvachaM sparshaM tathA shakyaM vAyuM chaiva tadAshritam | mohaM tamasi saMyuktaM lobhaM moheShu saMshritAH || 240\.18|| viShNuM krAnte bale shakraM koShThe saktaM tathA.analam | apsu devIM samAyuktAmApastejasi saMshritAH || 240\.19|| tejo vAyau tu saMyuktaM vAyuM nabhasi chA.a.ashritam | nabho mahati saMyuktaM tamo mahasi saMsthitam || 240\.20|| rajaH sattvaM tathA saktaM sattvaM saktaM tathA.a.atmani | saktamAtmAnamIshe cha deve nArAyaNe tathA || 240\.21|| devaM mokShe cha saMyuktaM tato mokShaM cha na kvachit | j~nAtvA sattvaguNaM dehaM vR^itaM ShoDashabhirguNaiH || 240\.22|| svabhAvaM bhAvanAM chaiva j~nAtvA dehasamAshritAm | madhyasthamiva chA.a.atmAnaM pApaM yasminna vidyata || 240\.23|| dvitIyaM karma vai j~nAtvA viprendrA viShyaiShiNAm | indriyANIndriyArthAMshcha sarvAnAtmani saMshritAn || 240\.24|| durlabhatvaM cha mokShasya vij~nAya shrutipUrvakam | prANApAnau samAnaM cha vyAnodAnau cha tattvataH || 240\.25|| AdyaM chaivAnilaM j~nAtvA prabhavaM chAnilaM punaH | saptadhA tAMstathA sheShAsaptadhA vidhivatpunaH || 240\.26|| prajApatInR^iShIMshchaiva sargAMshcha subahUnvarAn | saptarShIshcha bahU~nj~nAtvA rAjarShIMshcha paraMtapAn || 240\.27|| surarShInmarutashchAnyAnbrahmarShInsUryasaMnibhAn | aishvaryAchchyAvitAndR^iShTvA kAlena mahatA dvijAH || 240\.28|| mahatAM bhUtasaMghAnAM shrutvA nAshaM cha bho dvijAH | gatiM vAchAM shubhAM j~nAtvA archArhAH pApakarmaNAm || 240\.29|| vaitaraNyAM cha yadduHkhaM patitAnAM yamakShaye | yoniShu cha vichitrAsu saMchArAnashubhAMstathA || 240\.30|| jaThare chAshubhe vAsaM shoNitodakabhAjane | shleShmamUtrapurIShe cha tIvragandhasamanvite || 240\.31|| shukrashoNitasaMghAte majjAsnAyuparigrahe | shirashatasamAkIrNe navadvAre pure.atha vai || 240\.32|| vij~nAya hitamAtmAnaM yogAMshcha vividhAndvijAH | tAmasAnAM cha jantUnAM ramaNIyAnR^itAtmanAm || 240\.33|| sAttvikAnAM cha jantUnAM kutsitaM munisattamAH | garhiMtaM mahAtAmarthe sAMkhyAnAM viditAtmanAm || 240\.34|| upaplavAMstathA ghorA~nshashinastejastathA | tArANAM patanaM dR^iShTvA nakShatrANAM cha paryayam || 240\.35|| dvaMdvAnAM viprayogaM cha vij~nAya kR^ipaNaM dvijAH | anyonyabhakShaNaM dR^iShTvA bhUtAnAmapi chAshubham || 240\.36|| bAlye mohaM cha vij~nAya pakShadehasya chAshubham | rAgaM mohaM cha samprAptaM kvachitsattvaM samAshritam || 240\.37|| sahasreShu naraH kashchinmokShabuddhiM samAshritaH | durlabhatvaM cha mokShasya vij~nAnaM shrutipUrvakam || 240\.38|| bahumAnamalabdheShu labdhe madhyasthatAM punaH | viShayANAM cha daurAtmyaM vij~nAya cha punardvijAH || 240\.39|| gatAsUnAM cha sattvAnAM dehAnbhittvA tathA shubhAn | vAsaM kuleShu jantUnAM maraNAya dhR^itAtmanAm || 240\.40|| sAttvikAnAM cha jantUnAM duHkhaM vij~nAya bho dvijAH | brahmaghnAnAM gatiM j~nAtvA patitAnAM sudAruNAm || 240\.41|| surApAne cha saktAnAM brAhmaNAnAM durAtmanAm | gurudAraprasaktAnAM gatiM vij~nAya chAshubhAm || 240\.42|| jananIShu cha vartante yena samyagdvijottamAH | sadevakeShu lokeShu yena vartanti mAnavAH || 240\.43|| tena j~nAnena vij~nAya gatiM chAshubhakarmaNAm | tiryagyonigatAnAM cha vij~nAya cha gatIH pR^ithak || 240\.44|| vedavAdAMstathA chitrAnR^itUnAM paryayAMstathA | kShayaM saMvatsarANAM cha mAsAnAM cha kShayaM tathA || 240\.45|| pakShakShayaM tathA dR^iShTvA divasAnAM cha saMkShayam | kShaya saMvatsarANAM cha mAsAnAM cha kShayaM tathA || 240\.46|| vR^iddhiM dR^iShTvA samudrANAM kShayaM teShAM tathA punaH | kShayaM dhanAnAM dR^iShTvA cha punarvR^iddhiM tathaiva cha || 240\.47|| saMyogAnAM tathA dR^iShTvA yugAnAM cha visheShataH | dehavaiklavyatAM chaiva samyagvij~nAya tattvataH || 240\.48|| AtmadoShAMshcha vij~nAya sarvAnAtmani saMsthitAn | svadehAdutthitAngandhAMstathA vij~nAya chAshubhAm || 240\.49|| munaya UchuH kAnutpAtabhavAndoShAnpashyati brahmavittama | etaM naH saMshayaM kR^itsnaM vaktumarhasyasheShataH || 240\.50|| vyAsa uvAcha pa~ncha doShAndvijA dehe pravadanti manIShiNaH | mArgaj~nAH kApilAH sAMkhyAH shR^iNudhvaM munisattamAH || 240\.51|| kAmakrodhau bhayaM nidrA pa~nchamaH shvAsa uchyate | ete doShAH sharIreShu dR^ishyante sarvadehinAm || 240\.52|| Chindanti kShamayA krodhaM kAmaM saMkalpavarjanAt | sattvasaMsevanAnnidrAmapramAdAdbhayaM tathA || 240\.53|| Chindanti pa~nchamaM shvAsamalpAhAratayA dvijAH | guNAnguNashatairj~nAtvA doShAndoShashatairapi || 240\.54|| hetUnhetushataishchitraishchitrAnvij~nAya tattvataH | apAM phenopamaM lokaM viShNormAyAshataiH kR^itam || 240\.55|| chitrabhittipratIkAshaM nalasAramanarthakam | tamaH saMbhramitaM dR^iShTvA varShabudbudasaMnibham || 240\.56|| nAshaprAyaM sukhAdhAnaM nAshottaramahAbhayam | rajastamasi saMmagnaM pa~Nke dvipamivAvasham || 240\.57|| sAMkhyA viprA mahAprAj~nAstyaktvA snehaM prajAkR^itam | j~nAnaj~neyena sAMkhyena vyApinA mahatA dvijAH || 240\.58|| rAjasAnashubhAngandhAMstAmasAMshcha tathAvidhAn | puNyAMshcha sAttvikAngandhAnsparshajAndehasaMshritAn || 240\.59|| ChittvA.a.amaj~nAnashastreNa tapodaNDena sattamAH | tato duHkhAdikaM ghoraM chintAshokamahAhradam || 240\.60|| vyAdhimatyumahAghoraM mahAbhayamahoragam | tataH kUrmaM rajomInaM praj~nayA saMtarantyuta || 240\.61|| snehapa~NkaM jarAdurgaM sparshadvIpaM dvijottamAH | karmAgAdhaM satyatIraM sthitaM vratamanIShiNaH || 240\.62|| harShasaMghamahAvegaM nAnArasasamAkulam | nAnAprItimahAratnaM duHkhajvarasamIritam || 240\.63|| shokatR^iShNAmahAvartaM tIkShNavyAdhimahArujam | asthisaMghAtasaMghaTTaM shleShmayogaM dvijottamAH || 240\.64|| dAnamuktAkaraM ghoraM shoNitodgAravidrumam | hasitotkruShTanirghoShaM nAnAj~nAsuduShkaram || 240\.65|| rodanAshrumalakShAraM sa~NgayogaparAyaNam | pralabdhvA janmaloko yaM putrabAndhavapattanam || 240\.66|| ahiMsAsatyamaryAdaM prANayogamayormilam | vR^indAnugAminaM kShIraM sarvabhUtapayodadhim || 240\.67|| mokShadurlabhaviShayaM vADavAsukhasAgaram | taranti yatayaH siddhA j~nAnayogena chAnaghAH || 240\.68|| tIrtvA cha dustaraM janma vishanti vimalaM nabhaH | tatastAnsukR^itI~nj~nAtvA sUryo vahatirashmibhiH || 240\.69|| padmatantuvadAvishya pravahanviShayAndvijAH | tatra tAnpravaho vAyuH pratigR^ihNAti chAnaghAH || 240\.70|| vItarAgAnyatInsiddhAnvIryayuktAMstapodhanAn | sUkShmaH shItaH sugandhashcha sukhasparshashcha bho dvijAH || 240\.71|| saptAnAM marutAM shreShTho lokAngachChati yaH shubhAn | sa tAnvahati viprendrA nabhasaH paramAM gatim || 240\.72|| nabho vahati lokeshAnrajasaH paramAM gatim | rajo vahati viprendrAH sattvasya paramAMgatim || 240\.73|| sattvaM vahati shuddhAtmA paraM nArAyaNaM prabhum | prabhurvahati shuddhAtmA paramAtmAnamAtmanA || 240\.74|| paramAtmAnamAsAdya tadbhUtA yatayo.amalAH | amR^itatvAya kalpante na nivartanti cha dvijAH || 240\.75|| paramA sA gatirviprA nirdvandvAnAM mahAtmanAm | satyArjavaratAnAM vai sarvabhUtadayAvatAm || 240\.76|| munaya UchuH sthAnamuttamamAsAdya bhagavantaM sthiravratAH | AjanmamaraNaM vA te ramante tatra vA na vA || 240\.77|| yadatra tathyaM tattvaM no yathAvadvaktumarhasi | tvadR^ite mAnavaM nAnyaM praShTumarhAma sattama || 240\.78|| mokShadoSho mahAneSha prApya siddhiM gatAnR^iShIn | yadi tatraiva vij~nAne vartante yatayaH pare || 240\.79|| pravR^ittilakShaNaM dharmaM pashyAma paramaM dvija | magnasya hi pare j~nAne kiMtu duHkhAntaraM bhavet || 240\.80|| vyAsa uvAcha yathAnAyAyaM munishreShThAH prashnaH pR^iShTashcha saMkaTaH | budhAnAmapi saMmohaH prashne.asminmunisattamAH || 240\.81|| atrApi tattvaM paramaM shR^iNudhvaM vachanaM mama | buddhishcha paramA yatra kapilAnAM mahAtmanAm || 240\.82|| indriyANyapi budhyante svadehaM dehinAM dvijAH | karaNAnyAtmanastAni sUkShmaM pashyanti taistu saH || 240\.83|| AtmanA viprahINAni kAShThakuDyasamAni tu | vinashyanti na saMdeho velA iva mahArNave || 240\.84|| indriyaiH saha suptasya dehino dvijasattamAH | sUkShmashcharati sarvatra nabhasIva samIraNaH || 240\.85|| sa pashyati yathAnyAyaM smR^itvA spR^ishati chAnaghAH | budhyamAno yathApUrvamakhileneha bho dvijAH || 240\.86|| indriyANi ha sarvANi sve sve sthAne yathAvidhi | anIshatvAtpralIyante sarpA viShahatA iva || 240\.87|| indriyANi ha sarvANi svasthAneShveva sarvashaH | Akramya gatayaH sUkShmAva(shcha)ratyAtmA na saMshayaH || 240\.88|| sattvasya cha guNAnkR^itsnAnrajasashcha guNAnpunaH | guNAMshcha tamasaH sarvAnguNAnbuddheshcha sattamAH || 240\.89|| guNAMshcha manasashchApi nabhasashcha guNAMstathA | guNAnvAyoshcha sarvaj~nAH snehajAMshcha guNAnpunaH || 240\.90|| apAM guNAstathA viprAH pArthivAMshcha guNAnapi | sarvAneva guNairvyApya kShetraj~neShu dvijottamAH || 240\.91|| AtmA charati kShetraj~naH karmaNA cha shubhAshubhe | shiShyA ivamahAtmAnamindriyANi cha taM dvijAH || 240\.92|| prakR^itiM chApyatikramya suddhaM sUkShmaM parAtparam | nArAyaNaM mahAtmAnaM nirvikAraM parAtparam || 240\.93|| vimuktaM sarvapApekShyaH praviShTaM cha hyanAmayam | paramAtmAnamaguNaM nirvR^itaM taM cha saptamAH || 240\.94|| shreShThaM tatra mano viprA indriyANi cha bhoH dvijAH | AgachChanti yathAkAlaM guroH saMdeshakAriNaH || 240\.95|| shakyaM vA.alpena kAlena shAntiM prAptuM guNAMstathA | evamuktena viprendrAH sAMkhya yogena mokShiNIm || 240\.96|| sAMkhyA viprA mahAprAj~nA gachChanti paramAM gatim | j~nAnenAnena viprendrAstulyaM j~nAnaM na vidyate || 240\.97|| atra vaH saMshayo mA bhUjj~nAnaM sAMkhyaM paraM matam | akSharaM dhruvamevoktaM pUrvaM brahma sanAtanam || 240\.98|| anAdimadhyanidhanaM nirdvaMdvaM kartR^i shAshvatam | kUTasthaM chaiva nityaM cha yadvadanti shamAtmakAH || 240\.99|| yataH sarvAH pravartante sargapralayavikriyAH | evaM shaMsanti shAstreShu pravaktAro maharShayaH || 240\.100|| sarve viprAshcha vedAshcha tathA sAmavido janAH | brahmaNyaM paramaM devamanantaM paramAchyutam || 240\.101|| prarthayantashcha taM viprA vadanti guNabuddhayaH | samyaguktAstathA yogAH sAMkhyAshchAmitadarshanAH || 240\.102|| amUrtistasya viprendrAH sAMkhyaM mUrtiriti shrutiH | abhij~nAnAni tasyA.a.ahurmahAnti munisattamAH || 240\.103|| dvividhAni hi bhUtAni pR^ithivyAM dvijasattamAH | agamyagamyasaMj~nAni gamyaM tatra vishiShyate || 240\.104|| j~nAnaM mahadvai mahatashcha viprA, vedeShu sAMkhyeShu tathaiva yoge | yachchApi dR^iShTaM vidhivatpurANe, sAMkhyAgataM tannikhilaM munIndrAH || 240\.105|| yachchetihAseShu mahatsu dR^iShTaM, yathArthashAstreShu vishiShTadR^iShTam | j~nAnaM cha loke yadihAsti kiMchitsAMkhyAgataM tachcha mahAmunIndrAH || 240\.106|| samastadR^iShTaM paramaM balaM cha, j~nAnaM cha mokShashcha yathAvaduktam | tapAMsi sUkShmANi cha yAni chaiva, sAMkhyaM yathAvadvihitAni viprAH || 240\.107|| viparyayaM tasya hitaM sadaiva, gachChanti sAMkhyAH satataM sukhena | tAMshchApi saMdhArya tataH kR^itArthAH, patanti viprAyataneShu bhUyaH || 240\.108|| hitvA cha dehaM pravishanti mokShaM divaukasashchApi cha yogasAMkhyAH | ato.adhikaM te.abhiratA mahArhe, sAkhye dvijA bho iha shiShTajuShTe || 240\.109|| teShAM tu tiryaggamanaM hi dR^iShTaM, nAdho gatiH pApakR^itAM nivAsaH | na vA pradhAnA api te dvijAtayo, ye j~nAnametanmunayo na saktAH || 240\.110|| sAMkhyAM vishAlaM paramaM purANaM, mahArNavaM vimalamudArakAntam | kR^itsnaM hi sAMkhyA munayA mahAtmanArAyaNe dhArayathAprameyam || 240\.111|| etanmayoktaM paramaM hi tattvaM, nArAyaNAdvishvamidaM purANam | sa sargakAle cha karoti sargaM, saMhArakAle cha hareta bhUyaH || 240\.112|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vyAsaR^iShisaMvAde sAMkhyavidhinirUpaNaM nAmaikonachatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 240|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 241 (133) vasiShThakarAlajanakasaMvAde kSharAkSharavichAranirUpaNam munaya UchuH kiM tadakSharamityuktaM yasmAnnA.a.avartate punaH | kiMsvittatkSharamityuktaM yasmAdAvartate punaH || 241\.1|| akSharAkSharayorvyaktiM pR^ichChAmastvAM mahAmune | upalabdhuM munishreShTha tattvena munipuMgava || 241\.2|| tvaM hi j~nAnavidAM shreShThaH prochyase vedapAragaiH | R^iShibhishcha mahAbhAgairyatibhishcha mahAtmabhiH || 241\.3|| tadetachChrotumichChAstvattaH sarvaM mahAmate | na tR^iptimadhigachChAmaH shR^iNvanto.amR^itamuttamam || 241\.4|| vyAsa uvAcha atra vo varNayiShyAmi itihAsaM purAtanam | vasiShThasya cha saMvAdaM karAlajanakasya cha || 241\.5|| vasiShThaM shreShThamAsInamR^iShINAM bhAskaradyutim | paprachCha janako rAjA j~nAnaM naiHshreyasaM param || 241\.6|| paramAtmani kushalamadhyAtmagatinishchayam | maitrAvaruNamimAsInamabhivAdya kR^itA~njaliH || 241\.7|| svachChandaM sukR^itaM chaiva madhuraM chApyanulbaNam | paprachCharShivaraM rAjA karAlajanakaH purA || 241\.8|| karAlajanaka uvAcha bhagava~nshrotumichChAmi paraM brahma sanAtanam | yasminna punarAvR^ittiM prApnuvanti manIShiNaH || 241\.9|| yachcha tatkSharamityuktaM yatredaM kSharate jagat | yachchAkSharamiti proktaM shivaM kShemamanAmayam || 241\.10|| vasiShTha uvAcha shrUyatAM pR^ithivIpAla kSharatIdaM yathA jagat | yatra kSharati pUrveNa yAvatkAlena chApyatha || 241\.11|| yugaM dvAdashasAhasraM kalpaM viddhi chaturyugam | dashakalpashatAvartaMmahastadbrAhmuchyate || 241\.12|| rAtrishchaitAvatI rAjanyasyante pratibudhyate | sR^ijatyanantakarmANi mahAntaM bhUtamagrajam || 241\.13|| mUrtimantamamUrtAtmA vishvaM shaMbhuH svayaMbhuvaH | yatrotpattiM pravakShyAmi mUlato nR^ipasattama || 241\.14|| aNimA laghimA prAptirIshAnaM jyotiravyayam | sarvataHpANipAdAntaM sarvato.akShishiromukham || 241\.15|| sarvataHshrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati | hiraNyagarbho bhagavAneSha buddhiriti smR^itiH || 241\.16|| mahAniti cha yogeShu viri~nchiriti chApyatha | sAMkhye cha paThyate shAstre nAmabhirbahudhAtmakaH || 241\.17|| vichitrarUpo vishvAtmA ekAkShara iti shrutaH | dhR^itamekAtmakaM yena kR^itsnaM trailokyamAtmanA || 241\.18|| tathaiva bahurUpatvAdvishvarUpa iti shrutaH | eSha vai vikriyApannaH sR^ijatyAtmAnamAtmanA || 241\.19|| pradhAnaM tasya saMyogAdutpannaM sumahatpuram | ahaMkAraM mahAtejAH prajApatinamaskR^itam || 241\.20|| avyaktAdvyaktimApannaM vidyAsargaM vadanti tam | mahAntaM chApyahaMkAramavidyAsarga eva cha || 241\.21|| acharashcha charashchaiva samutpannau tathaikataH | vidyA.avidyoti vikhyAte shrutishAstrAnuchintakaiH || 241\.22|| bhUtasargamahaMkArattR^itIyaM viddhi pArthiva | ahaMkAreShu nR^ipate chaturthaM viddhi vaikR^itam || 241\.23|| vAyurjyotirathA.a.akAshamApo.atha pR^ithivI tathA | shabdasparshau cha rUpaM cha raso gandhastathaiva cha || 241\.24|| evaM yugapadutpannaM dashavargamasaMshayam | pa~nchamaM viddhi rAjendra bhautikaM sargamarthakR^it || 241\.25|| shrotraM tvakchakShuShI jihvA ghrANameva cha pa~nchamam | vAghastau chaiva pAdau cha pAyurmeDhraM tathaiva cha || 241\.26|| buddhIndriyANi chaitAni tathA karmendriyANi cha | saMbhUtAnIha yugapanmanasA saha pArthiva || 241\.27|| eShA tattvachaturviMshA sarvA.a.akR^itiH pravartate | yAM j~nAtvA nAbhishochanti brAhmaNAstattvadarshinaH || 241\.28|| evametatsamutpannaM trailokyamidamuttamam | veditavyaM narashreShTha sadaiva narakArNave || 241\.29|| sayakShabhUtagandharve sakiMnaramahorage | sachAraNapishAche vai sadevarShinishAchare || 241\.30|| sadaMshakITamashake sapUtikR^imimUShake | shuni shvapAke chaiNeye sachANDAle sapulkase || 241\.31|| hastyashvakharashArdUle savR^ike gavi chaiva ha | yA cha mUrtishcha yatkiMchitsarvatraitannidarshanam || 241\.32|| jale bhuvi tathA.a.akAshe nAnyatreti vinishchayaH | sthAnaM dehavatAmAsIdityevanushushruma || 241\.33|| kR^itsnametAvatastAta kSharate vyaktasaMj~nakaH | ahanyahani bhUtAtmA yachchAkShara iti smR^itam || 241\.34|| tatastatkSharamityuktaM kSharatIdaM yathA jagat | jaganmohAtmakaM chA.a.ahuravyaktAdvyaktasaMj~nakam || 241\.35|| mahAMshchaivAkSharo nityametatkSharavivarjanam | kathitaM te mahArAja yasmAnnA.a.avartate punaH || 241\.36|| pa~nchaviMshatiko.amUrtaH sa nityastattvasaMj~nakaH | sattvasaMshrayaNAttatvaM sattvamAhurmanIShiNaH || 241\.37|| yadamUrtiH sR^ijadvyaktaM tanmUrtimadhitiShThati | chaturviMshatimo vyakto hyamUrtiH pa~nchaviMshakaH || 241\.38|| sa eva hR^idi sarvAsu mUrtiShvAtiShThatA.a.atmavAn | chetayaMshchetanIM nityaM sarvamUrtiramUrtimAn || 241\.39|| sargapralayadharmeNa sa sargapralayAtmakaH | gochare vartate nityaM nirguNo guNasaMj~nitaH || 241\.40|| evameSha mahAtmA cha sargapralayakoTishaH | vikurvANaH prakR^itimAnnAbhimanyeta buddhimAn || 241\.41|| tamaHsattvarajoyuktastAsu tAsviha yoniShu | lIyate pratibuddhatvAdabuddhajanasevanAt || 241\.42|| sahavAsanivAsatvAdbAlo.ahamiti manyate | yo.ahaM na so.ahamityukte guNAnevAnuvartate || 241\.43|| tamasA tAmasAnbhAvanvividhAnpratipadyate | rajasA rAjasAMshchaiva sAttvikAnsattvasaMkShayAt || 241\.44|| shuklalohitakR^iShNAni rUpANyetAni trINi tu | sarvANyetAni rUpANi jAnIhi prAkR^itAni tu || 241\.45 | tAmasA nirayaM yAnti rAjasA mAnuShAnatha | sAttvikA devalokAya gachChanti sukhabhAginaH || 241\.46|| niShkevalena pApena tiryagyonimavApnuyAt | puNyapApeShu mAnuShyaM puNyamAtreNa devatAH || 241\.47|| evamavyaktaviShayaM mokShamAhurmanIShiNaH | pa~nchaviMshatimo yo.ayaM j~nAnAdeva pravartate || 241\.48|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vasiShThakarAlajanakasaMvAde kSharAkSharavichAranirUpaNaM nAma ekachatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH|| 241 || \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 242 (134) vashiShThakarAlajanakasaMvAdavarNanam vasiShTha uvAcha evamapratibuddhatvAdabuddhamanuvartate | dehAddehasahasrANi tathA cha na sa bhidyate || 242\.1|| tiryagyonisahasreShu kadAchiddevatAsvapi | utpadyati tapoyogAdguNaiH saha guNakShayAt || 242\.2|| manuShyatvAddivaM yAti devo mAnuShyameti cha | mAnuShyAnnirayasthAnamAlayaM pratipadyate || 242\.3|| koShakAro yathA.a.atmAnaM kITaH samabhirundhati | sUtratantuguNairnityaM tathA.ayamaguNo guNaiH || 242\.4|| dvaMdvaMmeti cha nirdvaMdvastAsu tAsviha yoniShu | shIrSharoge.akShiroge cha dantashUle galagrahe || 242\.5|| jalodare.atisAre cha gaNDamAlavicharchike | shvatrakuShThe.agnidagdhe cha sidhmApasmArayorapi || 242\.6|| yAni chAnyAni dvaMdvAni prAkR^itAni sharIriNAm | utpadyante vichitrANi tAnyevA.a.atmA.abhimanyate || 242\.7|| abhimAnAtimAnAnAM tathaiva sukR^itAnyapi | ekavAsAshchaturvAsAH shAyI nityamadhastathA || 242\.8|| maNDUkashAyI cha tathA vIrAsanagatastathA | vIramAsanamAkAshe tathA shayanameva cha || 242\.9|| iShTakAprastare chaiva chakrakaprastare tathA | bhasmAprastarashAyI cha bhUmishayyAnulepanaH || 242\.10|| vIrasthAnAmbupAke cha shayanaM phalakeShu cha | vividhAsu cha shayyAsu phalagR^ihyAnvitAsu cha || 242\.11|| udyAne khalalAgne tu kShaumakR^iShNAjinAnvitaH | maNivAlaparIdhAno vyAghracharmaparichChadaH || 242\.12|| siMhacharmaparIdhAnaH paTTavAsAstathaiva cha | phalakaM(?)paridhAnashcha tathA kaTakavastradhR^ik || 242\.13|| kaTaikavasanashchaiva chIravAsAstathaiva cha | vastrANi chAnyAni bahUnyabhimatya ya buddhimAn || 242\.14|| bhojanAni vichitrANi ratnAni vividhAni cha | ekarAtrAntarAshitvamekakAlibhojanam || 242\.15|| chaturthAShTamakAlaM cha ShaShThakAlikameva cha | ShaDrAtrabhojanashchaiva tathA chAShTAhabhojanaH || 242\.16|| mAsopavAsI mUlAshI phalAhArastathaiva cha | vAyubhakShashcha piNyAkadadhigomayabhojanaH || 242\.17|| gomUtrabhojanashchaiva kAshapuShpAshanastathA | shaivAlabhojanashchaiva tathA chAnyena vartayan || 242\.18|| vartaya~nshIrmaparNaishcha prakIrNaphalabhojanaH | vividhAni cha kR^ichChrANi sevate siddhikA~NkShayA || 242\.19|| chAndrAyaNAni vidhivalli~NgAni vividhAni cha | chAturAshramyayuktAni dharmAdharmAshrayANyapi || 242\.20|| upAshrayAnapyaparAnpAkhaNDAnvividhAnapi | viviktAshcha shilAChAyAstathA prasravaNAni cha || 242\.21|| pulinAni viviktAni vividhAni tapAMsi cha | yaj~nAMshcha vividhAkArAnvidyAshcha vividhAstathA || 242\.22|| niyamAnvividhAMshchApi vividhAni tapAMsi cha | yaj~nAMshcha vividhAkArAnvidyAshcha vividhAstathA || 242\.23|| vaNikpathaM dvijakShatravaishyashUdrAMstathaiva cha | dAnAM cha vividhAkAraM dInAndhakR^ipaNAdiShu || 242\.24|| abhimanyeta saMdhAtuM tathaiva vividhAnguNAn | sattvaM rajastamashchaiva dharmArthai kAma eva cha || 242\.25|| yajanAdhyayane dAnaM tathaivA.a.ahuH pratigraham | yAjanAdhyApane chaiva tathA.anyadapi kiMchana || 242\.26|| yajanAdhyayane dAnaM tathaivA.a.ahuH pratigraham | yAjanAdhyApane chaiva tathA.anyadapi kiMchana || 242\.27|| janmamR^ityuvidhAnena tathA vishasanena cha | shubhAshubhamayaM sarvametadAhuH sanAtanam || 242\.28|| prakR^itiH kurute devI bhayaM pralayameva cha | divasAnte guNAnetAnatItyaiko.avatiShThate || 242\.29|| rashmijAlamivA.a.adityastatkAlaM saMniyachChati | evamevaiSha tatsarvaM krIDArthamabhimanyate || 242\.30|| AtmarUpaguNAnetAnvividhAnhR^idayapriyAn | evametAM prakurvANaH sargapralayadharmiNIm || 242\.31|| kriyAM kriyApathe raktastriguNastriguNAdhipaH | kriyAkriyApatopetastathA taditi manyate || 242\.32|| prakR^ityA sarvamevedaM jagadandhIkR^itaM vibho | rajasA tamasA chaiva vyAptaM sarvamanekadhA || 242\.33|| evaM dvaMdvAnyatItAni mama vartanti nityashaH | matta etAni jAyante pralaye yAnti mAmapi || 242\.34|| nistartavyANthaitAni sarvANIti narAdhipa | manyate pakShabuddhatvAttathaiva sukR^itAnyapi || 242\.35|| bhoktavyAni mamaitAni vevalokagatena vai | ihaiva chainaM bhokShyAmi shubhAsubhaphalodayam || 242\.36|| sukhamevaM tu kartavyaM sakR^itkR^itvA sukhaM mama|| yAvadeva tu me saukhyaM jAtyAM jAtyAM bhaviShyati || 242\.37|| bhaviShyati na me duHkhaM kR^itenehApyanantakam | sukhaduHkhaM hi mAnuShyaM niraye chApi majjanam || 242\.38|| nirayAchchApi mAnuShyaM kAlenaiShyAmyahaM punaH | manuShyatvAchcha devatvaM devatvAtpauruShaM punaH || 242\.39|| manuShyatvAchcha nirayaM paryAyeNopagachChati | eSha evaM dvijAtInAmAtmA vai sa guNairvR^itaH || 242\.40|| tena devamanuShyeShu nirayaM chopapadyate | mamatvenA.a.avR^ito nityaM tatraiva parivartate || 242\.41|| sargakoTisahasrANi maraNAntAsu mUrtiShu | ya evaM kurute karma shUbhAshubhaphalAtmakam || 242\.42|| sa eva phalamApnoti triShu lokeShu mUrtimAn | prakR^itiH kurute karmashubhashubhaphalAtmakam || 242\.43|| prakR^itishva tathA.a.anoti triShu lokeShu kAmaNA | tiryagyonimanuShyatvale devaloke tathaiva cha || 242\.44|| trINi sthAnAni chaitAni jAnIyAtprAkR^itAni ha | ali~NgaprakR^ititvAchcha li~NgairapyanumIyate || 242\.45|| tathaiva pauruShaM li~NgamanumAnAddhi manyate | sa li~NgAntaramAsAdya prAkR^itaM li~NgamavraNam || 242\.46|| vraNadvArANyadhiShThAya karmANyAtmani manyate | shrotrAdIni tu sarvANi pa~ncha karmendriyANyatha || 242\.47|| rAgAdIni pravartante guNeShviha guNaiH saha | ahametAni vai kurvanmamaitAnIndriyANiha || 242\.48|| nirindriyo hi manyeta vraNavAnasmi nirvraNaH | ali~Ngo li~NgamAtmAnamakAlaM kAlamAtmanaH || 242\.49|| asattvaM sattvamAtmAnamamR^itaM mR^itamAtmanaH | amR^ityuM mR^ityumAtmAtmAnamabhavaM bhavamAtmanaH || 242\.50|| akShetraM kShetramAtmAnamasa~NgaM sa~NgamAtmanaH | atattvaM tattvamAtmAnamabhavaM bhavamAtmanaH || 242\.51|| akSharaM kSharamAtmAnamabuddhatvAddhi manyate | evamapratibuddhatvAdabuddhajanasevanAt || 242\.52|| sargakoTisahasrANi patanAntAni gachChati | janmAntarasahasrANi maraNAntAni gachChati || 242\.53|| tiryagyonimanuShyatve devaloke tathaiva cha | chandramA iva koshAnAM punastatra sahasrashaH || 242\.54|| nIyate.apratibuddhatvAdevameva kubuddhimAn | kalA pa~nchadashI yonistaddhAma iti paThyate || 242\.55|| nityameva vijAnIhi somaM vai ShoDashAMshakaiH | kalayA jAyate.ajasraM punaH punarabuddhimAn || 242\.56|| dhImAMshchAyaM na bhavati nR^ipa evaM hi jAyate | ShoDashI tu kalA sUkShmA sa soma upadhAryatAm || 242\.57|| na tUpayUjyate devairdaivAnapi yunakti saH | mamatvaM kShapayitvA tu jAyate nR^ipasattama|| prakR^itestriguNAyAstu sa eva triguNo bhavet || 242\.58|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vasiShThakarAlajanakasaMvAde dvichatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 242|| rahmapurANam \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 243 (135) vashiShThaM prati mokShadharmaviShayako janakaprashnaH janaka uvAcha akSharakSharayoreSha dvayoH saMbandha iShyate | strIpuMsayorvA sambandha sa vai puruSha uchyate || 243\.1|| R^ite tu puruShaM neha strI garbhAndhArayatyuta | R^ite striyaM na puruSho rUpaM nirvartate tathA || 243\.2|| anyonyasyAbhisaMbandhAnayonyaguNasaMshrayAt | rUpaM nirvartayedetadevaM sarvAsu yoniShu || 243\.3|| ratyarthamatisaMyogAdanyonyagumasaMshrayAt | R^itau nirvartate rUpaM tadvakShyAmi nidarshanam || 243\.4|| ye guNAH paruShasyeha ye cha mAturguNAstathA | asthi snAyu cha majjA cha jAnImaH pitR^ito dvija || 243\.5|| tva~NmAsashoNitaM cheti mAtR^ijAnyanushushruma | evametaddvijashreShTha vedashAstreShu paThyate || 243\.6|| pramANaM yachcha vedoktaM shAstroktaM yachcha paThyate | vedashAstrapramANaM cha pramANaM tatsanAtanam || 243\.7|| evamevAbhisambandhau nityaM prakR^itipUruShau | yachchApi bhagavaMstasmAnmokShadharmo na vidyate || 243\.8|| athavA.anantarakR^itaM kiMchideva nidarshanam | tanmamA.a.achakShva tattvena pratyakSho hyasi sarvadA || 243\.9|| mokShakAmA vayaM chApi kA~NkShAmo yadanAmayam | ajeyamajaraM nityamatIndriyamanIshvaram || 243\.10|| vasiShTha uvAcha yadetaduktaM bhavatA vedashAstranidarshanam | evametadyatA vakShye tattvagrAhI yathA bhavAn || 243\.11|| dhAryate hi tvAyA grantha ubhayorvedashAstrayoH | na cha granthasya tattvaj~no yathAtattvaM nareshvara || 243\.12|| yo hi vede cha shAstre cha grAnthadhAraNatatparaH | na cha grantArthatattvaj~nastasya taddhAraNaM vR^ithA || 243\.13|| bhAraM sa vahate tasya granthasyArthaM na vetti yaH | yastu granthArthatattvaj~no nAsya granthAgamo vR^ithA || 243\.14|| granthasyArthaM sa pR^iShTastu mAdR^isho vaktumarhati | yathAtattvAbhigamanAdarthaM tasya sa vindati || 243\.15|| na yaH samutsukaH kashchidgranthArthaM sthUlabuddhimAn | sa kathaM mandavij~nAno granthaM vakShyati nirNayAt || 243\.16|| aj~nAtvA granthatattvAni vAdaM yaH kurute naraH | lobhAdvA.apyathavA dambhAtsa pApI narakaM vrajet || 243\.17|| nirNayaM chApi chChidrAtmA na tadvakShyati tattvataH | so.apIhAsyArthatattvaj~no yasmAnnaivA.a.atmavAnapi || 243\.18|| tasmAttvaM shR^iNu rAjendra yathaitadanudR^ishyate | yathA tattvena sAMkhyeShu yogeShu cha mahAtmasu || 243\.19|| yadeva yogAH pashyanti sAMkhyaM tadanugamyate | ekaM sAMkhyAM cha yogaM cha yaH yapashyati sa buddhimAn || 243\.20|| tva~NmAMsaM rudhiraM medaH pittaM majjA.asthi snAyu cha | etadaindriyakaM tAta yadbhavAnitthamAttha mAm || 243\.21|| dravyAddravyasya nirvR^ittirindriyAdindriyaM tathA | dehAddehamavApnoti bIjAdbIjaM tathaiva cha || 243\.22|| nirindriyasya bIjasya nirdravyasyApi dehinaH | kathaM guNA bhaviShyanti nirguNatvAnmahAtmanaH || 243\.23|| guNA guNeShu jAyante tatraiva viramanti cha | evaM guNAH prakR^itijA jAyante na cha yAnti cha || 243\.24|| tva~NmAMsaM rudhiraM medaH pittaM majjA.asti snAyu cha | aShTau tAnyatha shukreNa jAnIhi prAkR^itena vai || 243\.25|| pumAMshchaivApumAMschaiva strIli~NgaM prAkR^itaM smR^itam | vAyureSha pumAMshchaiva rasa ityabhidhIyate || 243\.26|| ali~NgA prakR^itirli~Ngairupalabhyati sA.a.atmajaiH | yathA puShpaphalairnityaM mUrtaM chAmUrtayastathA || 243\.27|| evamapyanumAnena sa li~Ngamupalabhyate | pa~nchaviMshatikastAta li~NgeShu niyatAtmakaH || 243\.28|| anAdinidhano.anantaH sarvadarshanakevalaH | kevalaM tvabhimAnitvAdguNeShu guNa uchyate || 243\.29|| guNA guNavataH santi nirguNasya kuto guNAH | tasmAdevaM vijAnanti ye janA guNadarshinaH || 243\.30|| yadA tveSha guNAnetAnprAkR^itAnabhimanyate | tadA sa guNavAneva guNabhedAnprapashyati || 243\.31|| yattadbuddheH paraM prAhuH sAMkhyayogaM cha sarvashaH | budhyamAnaM mahAprAj~nAH prabuddhaparivarjanAt || 243\.32|| aprabuddhaM yathA vyaktaM svaguNaiH prAhurIshvaram | nirguNaM cheshvaraM nityamadhiShThAtArameva cha || 243\.33|| prakR^iteshcha guNAnAM cha pa~nchaviMshatikaM budhAH | sAMkhyayoge cha kushalA budhyante paramaiShiNaH || 243\.34|| yadA prabuddhamavyaktamavasthAta(pa)nanI(bhI)ravaH | budhyamAnaM na budhyante.avagachChanti samaM tadA || 243\.35|| etannadarshanaM samya~Nna samyaganudarshanam | budhyamAnaM prabudhyante dvAbhyAM pR^ithagariMdama || 243\.36|| paraspareNaitaduktaM kSharAkSharanidarshanam | ekatvadarshanaM chAsya nAnAtvaM chAsya darshanam || 243\.37|| pa~nchaviMshatiniShTho.ayaM tadA samyakprachakShate | ekatvadarshanaM chAsya nAnAtvaM chAsya darshanam || 243\.38|| tattvavittattvayoreva pR^ithagetannidarshanam | pa~nchaviMsatibhistattvaM tattvamAhurmanIShiNaH || 243\.39|| nistattvaM pa~nchaviMshasya paramAhurmaShiNaH | varjyasya varjyamAchAraM tattvaM tattvAtsanAtanam || 243\.40|| karAlajanaka uvAcha nAnAtvaikatvamityuktaM tvayaitaddvijasattama | pashyatastadvi saMdigdhametayorvai nidarshanam || 243\.41|| tathA buddhaprabuddhAbhyAM budhyamAnasya chAnagha | sthUlabuddhyA na pashyAmi tattvametanna saMshayaH || 243\.42|| akSharakSharayoruktaM tvayA yadapi kAraNam | tadapyasthirabuddhitvAtpranaShTamiva me.anagha || 243\.43|| tadetachChrotumichChAmi nAnAtvaikatvadarshanam | dvaMdvaM chaivAniruddhaM cha budhyamAnaM cha tattvataH || 243\.44|| vidyAvidye cha bhagavannakSharaM kSharameva cha | sAMkhyayogaM cha kR^itsnena buddhAbuddhiM pR^ithakpR^ithak || 243\.45|| vasiShTha uvAcha hanta te sampravakShyAmi yadetadanupR^ichChasi | yogakR^ityaM mahArAja pR^ithageva shR^iNuShva me || 243\.46|| yogakR^ityaM tu yogAnAM dhyAnameva paraM balam | tachchApi dvividhaM dhyAnamAhurvidyAvido janAH || 243\.47|| ekagratA cha manasaH prANAyAmastathaiva cha | prANAyAmastu saguNo nirguNo mAnasastathA || 243\.48|| mUtrotsarge purIShe cha bhojane cha narAdhipa(?) | dvikAlaM nopabhR^i~njIta sheShaM bhu~njIta tatparaH || 243\.49|| indriyANIndriyArthebhyo nivartya manasA muniH | dashadvAdashabhirvA.api chaturviMshAtparaM yataH || 243\.50|| sa chodanAbhirmatimAnnAtmAnaM chodayedatha | tiShThantamajaraM taM tu yattaduktaM manIShibhiH || 243\.51|| vishvAtmA satataM j~neya ityevamanusushruma | dravyaM hyahInamanaso nAnyatheti vinishchayaH || 243\.52|| vimuktaH sarvasa~Ngebhyo lavAhAro jitendriyaH | pUrvarAtre pArdhe cha dhArayIta mano hR^idi || 243\.53|| sthirIkR^ityendriyagrAmaM manasA mithileshvara | mano buddhyA sthiraM kR^itvA pAShANa iva nishchalaH || 243\.54|| sthANuvachchApyakampyaH syAddAruvachchApi nishchalaH | buddhyA vidhividhAnaj~nAstato yuktaM prachakShate || 243\.55|| na shR^iNoti na chA.a.aghrAti na cha pashyati kiMchana | na cha saparshaM vijAnAti na cha saMkalpate manaH || 243\.56|| na chApi manyate kiMchinna cha budhyeta kAShThavat | tadA prakR^itimApannaM yuktamAhurmanIShiNaH || 243\.57|| na bhAti hi yathA dIpo dIptistadvachcha dR^ishyate | nili~NgaschAdhashchordhvaM cha tiryaggatimavApnuyAt || 243\.58|| tadA tadupapannashcha yasmindR^iShTe cha kathyate | hR^idayastho.antarAtmeti j~neyo j~nastAta madvidhaiH || 243\.59|| nirdhUma iva saptArchirAditya iva rashmivAn | vaidyuto.agnirivA.akAshe pasyatyAtmAnamAtmani || 243\.60|| yaM pasyanti mahAtmAno dhR^itimanto manIShiNaH | brAhmaNA brahmayonisthA hyayonimamR^itAtmakam || 243\.61|| tadevA.a.ahuraNubhyo.aNu tanmahadbhyo mahattaram | sarvatra sarvabhUteShu dhruvaM tiShThanna dR^ishyate || 243\.62|| buddhidravyeNa dR^ishyena manodIpena lokakR^it | mahatastamasastatAta pAre tiShThanna tAmasaH || 243\.63|| tamaso dUra ityuktastattvaj~nairvedapAragaiH | vimalo vimatashchaiva nirli~Ngo.ali~NgasaMj~nakaH || 243\.64|| yoga eSha hi lokAnAM kimanyadyogalakShaNam | evaM pashyanprapashyena AtmAnamajaraM param || 243\.65|| yogadarshanametAvaduktaM te tattvato mayA | sAMkhyaj~nAnaM pravakShyAmi parisaMkhyAnidarshanam || 243\.66|| avyaktamAhuH prakhyAnaM parAM prakR^itimAtmanaH | tasmAnmahAtsamutpannaM dvitIyaM rAjasattama || 243\.67|| ahaMkArastu mahatastR^itIya iti naH shrutam | pa~nchabhUtAnyahaMkArAdAhuH sAMkhyAtmadarshinaH || 243\.68|| etAH prakR^itayastvaShTau vikArAshchApi ShoDasha | pa~ncha chaiva visheShAshcha tathA pa~nchendriyANi cha || 243\.69|| etAvadeva tattvAnAM sAMkhyamAhurmanIShiNaH | sAMkhye sAMkhyavidhAnaj~nA nityaM sAMkhyapathe sthitAH || 243\.70|| yasmAdyadabhijAyeta tattatraiva pralIyate | lIyante pratilomAni gR^ihyante chAntarAtmanA || 243\.71|| Anulomyena jAyante lIyante pratilomataH | guNA guNeShu satataM sAgarasyormayo yathA || 243\.72|| sargapralaya etAvAnprakR^iternR^ipasattama | ekatvaM pralaye chAsya bahutvaM cha tathA sR^iji || 243\.73|| evameva cha rAjendra vij~neyaM j~nAnakovidaiH | adhiShThAtAramavyaktamasyApyetannidarshanam || 243\.74|| ekatvaM cha bahutvaM cha prakR^iteranutattvavAn | ektaMva pralaye chAsya bahutvaM cha pravartanAt || 243\.75|| bahulA.a.atmA rAjendra prochyate yatisattamaiH | adhiShThAnAdadhiShThAtA kShetrANAmiti naH shrutam || 243\.76|| adhiShThAteti rAjendra prochyate yatisattamaiH | adhiShThAnAdadhiShThAtA kShetrANAmiti naHshrutam || 243\.77|| kShetraM jAnAti chAvyaktaM j~netraj~na iti chochyate | avyaktike pure shete puruShashcheti kathyate || 243\.78|| anyadeva cha kShetraM syAdanyaH kShetraj~na uchyate | kShetramavyakta ityuktaM j~nAtAraM pa~nchaviMshakam || 243\.79|| anyadeva cha j~nAnaM syAdanyajj~neyaM taduchyate | j~nAnamavyaktamityuktaM j~neyo vai pa~nchaviMshakam || 243\.80|| avyaktaM kShetramityuktaM tathA sattvaM tatheshvaram | anIshvaramatattvaM cha tattvaM tatpa~nchaviMshakam || 243\.81|| sAMkyadarshanametAvatparisaMkhyA na vidyate | saMkhyAM prakurute chaiva prakR^itiM cha pravakShyate || 243\.82|| chatvAriMshachchaturviMshatpratisaMkhyAya tattvataH | saMkhyA sahasrakR^ityA tu nistattvaH pa~nchaviMshakaH || 243\.83|| pa~nchaviMshatprabuddhAtmA budhyamAna iti shrutaH | yadA budhyati AtmAnaM tadA bhavati kevalaH || 243\.84|| samyagdarshanametAvadbhAShitaM tava tattvataH | evametadvijAnantaH sAmyatAM pratiyAntyuta || 243\.85|| samya~NnidarshanaM nAma pratyakShaM prakR^itestathA | guNavattvAdyathaitAni nirguNebhyastathA bhavet || 243\.86|| samya~NnidarshanaM nAma pratyakShaM prakR^itestathA | guNavattvAdyathaitAni nirguNebhyastathA bhavet || 243\.87|| pashyantyamatayo ye nacha samyakteShu cha darshanam | te vyaktiM pratipadyante punaH punarariMdama || 243\.88|| sarvametadvijAnanto na sarvasya prabodhanAt | vyaktibhUtA bhaviShyanti vyaktasyaivAnuvartanAt || 243\.89|| sarvamavyaktamityuktamasarvaH pa~nchaviMshakaH | ya evamabhijAnanti na bhayaM teShu vidyate || 243\.90|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vasiShThakarAlajanakasaMvAde trichatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 243|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 244 (136) vidyAvidyayoHsvarUpakathanam vasiShTha uvAcha sAMkhyadarshanametAvaduktaM te nR^ipasattama | vidyAvidye tvidAnIM me tvaM nibodhAnupUrvashaH || 244\.1|| abhedyamAhuravyaktaM sargapralayadharmiNaH | sargapralaya ityuktaM vidyAvidye cha viMshakaH || 244\.2|| parasparasya vidyA vai tannibodhAnupUrvashaH | yathoktamR^iShibhistAta sAMkhyasyAtinidarshanam || 244\.3|| karmendriyANAM sarveShAM vidyA buddhIndriyaM smR^itam | buddhIndriyANAM cha tathA vishaShA iti naH shrutam || 244\.4|| viShayANAM manasteShAM vidyAmAhurmanIShiNaH | manasaH pa~ncha bhUtAni vidyA ityabhichakShate || 244\.5|| ahaMkArastu bhUtAnAM pa~nchAnAM nAtra saMshayaH | ahaMkArastathA vidyA buddhirvidyA nareshvara || 244\.6|| buddhyA prakR^itiravyaktaM tattvAnAM parameshvaraH | vidyA j~neyA narashreShTha vidhishcha paramaH smR^itaH || 244\.7|| avyaktamaparaM prAhurvidyA vai pa~nchaviMshakaH | sarvasya sarvamityuktaM j~neyaj~nAnasya pAragaH || 244\.8|| j~nAnamavyaktamityuktaM j~neyaM vai pa~nchaviMsakam | tathaiva j~nAnamavyaktaM vij~nAtA pa~nchaviMshakaH || 244\.9|| vidyAvidye tu tattvena mayokte vai visheShataH | akSharaM cha kSharaM chaiva yaduktaM tannibodha me || 244\.10|| ubhAvetau kSharAvuktau ubhAvetAvana(thA)kSharau | kAraNaM tu pravakShyAmi yathAj~nAnaM tu j~nAnataH || 244\.11|| anAdinidhanAvetau ubhAveveshvarau matau | tattavasaMj~nAvubhAveva prochyate j~nAnachintakaiH || 244\.12|| sargapralayadharmitvAdavyaktaM prAhuravyayam | tadetadguNasargAya vikurvANaM punaH punaH || 244\.13|| guNAnAM mahadAdInAmutpadyati parasparam | adhiShThAnaM kShetramAhuretadvai pa~nchaviMshakam || 244\.14|| yadantarguNajAlaM tu tadvyaktAtmani saMkShipet | tadahaM tadguNaistastu pa~nchaviMshe vilIyate || 244\.15|| guNA guNeShu lIyante tadekA prakR^itirbhavet | kShetraj~no.api tadA tAvatkShetraj~naH sampraNIyate || 244\.16|| yadA.akSharaM prakR^itiryaM gachChate guNasaMj~nitA | nirguNatvaM cha vai dehe guNeShu parivartanAt || 244\.17|| evameva cha kShetraj~naH kShetraj~nAnaparikShayAt | prakR^ityA nirguNastveSha ityevamanushushruma || 244\.18|| kSharo bhavatyeSha yadA guNavatI guNeShvatha | prakR^itiM tvatha janAti nirguNatvaM tathAtmanaH || 244\.19|| tathA vishuddho bhavati prakR^ite parivarjanAt | anyo.ahamanyeyamiti yadA budhyati buddhimAn || 244\.20|| tadaiSho.avyathatAmeti na cha mishratvamAvrajet | prakR^ityA chaiSha rAjendra mishro.anyo.anyasya dR^ishyate || 244\.21|| yadA tu guNajAlaM tatprAkR^itaM vijugupsate | pashyate cha paraM pashyaMstadA pashyaMstadA pashyannu saMsR^ijet || 244\.22|| kiM mayA kR^itametAvadyo.ahaM kAlanimajjanaH | yathA matsyo hyabhij~nAnAdanuvartitavA~njalam || 244\.23|| ahameva hi saMmohAdanyamanyaM janAjjanam | matsyo yathodakaj~nAnAdanuvartitavAniha || 244\.24|| matsyo.anyatvamathAj~nAnAdudakAnnAbhimanyate | AtmAnaM tadavaj~nAnAdanyaM chaiva na vedmyaham || 244\.25|| mamAstu dhikkubuddhasya yo.ahaM magna imaM punaH | anuvartitavAnmohAdanyamanyaM janAjjanam || 244\.26|| ayamanubhavedbandhuranena saha me bhayam | sAmyamekatvAtaM yAto yAdR^ishastAdR^ishastvaham || 244\.27|| tulyatAmiha pashyAmi sadR^isho.ahamanena vai | ayaM hi vimalo vyaktamahamIdR^ishakastadA || 244\.28|| yo.ahamaj~nAnasaMmohAdaj~nayA sampravR^ittavAn | saMsargAdatisaMsargAtsthitaH kAlamimaM tvaham || 244\.29|| so.ahamevaM vashIbhUtaH kAlametaM na buddhavAn | uttamAdhamamadhyAnAM tAmahaM kathamAvase || 244\.30|| samAnamAyayA cheha sahavAsamahaM katham | gachChAmyabuddhabhAvatvAdihedInIM sthiro va || 244\.31|| sahavAsaM na yAsyAmi kAlametaM viva~nchanAt | va~nchito hyanayA yaddhi nirvikAro vikArayA || 244\.32|| na tattadaparAddaM syAdaparAdho hyayaM mama | yo.ahamatrabhavaM saktaH parA~NmukhamupasthitaH || 244\.33|| tato.asminbahurUpo.atha sthito mUrtiramUrtimAn | amUrtishchApyamUrtAtmA mamatvena pradharShitaH || 244\.34|| prakR^ityA cha tayA tena tAsu tAsviha yoniShu | nirmamasya mamatvena vikR^itaM tAsu tAsu cha || 244\.35|| yoniShu vartamAnena naShTasaMj~nena chetasA | samatA na mayA kAchidahaMkAre kR^itA mayA || 244\.36|| AtmAnaM bahudhA kR^itvA so.ayaM bhUyo yunakti mAm | idAnImavabuddho.asmi nirmamo nirahaMkR^itaH || 244\.37|| mamatvaM manasA nityamahaMkArakR^itAtmakam | apalagnAmimAM hitvA saMshrayiShye nirAmayam || 244\.38|| anena sAmyaM yAsyAmi nAnayA.ahamachetasA | kShemaM mama sahAnena naivaikamanayA saha || 244\.39|| evaM paramasaMbodhAtpa~nchaviMsho.anubuddhavAn | akSharatvaM nigachChati tyaktvA kSharamanAmayam || 244\.40|| avyaktaM vyaktadharmANaM saguNaM nirguNaM tathA | nirguNaM prathamaM dR^iShTvA tAdR^igbhavati maithila || 244\.41|| akSharakSharayoretaduktaM tava nidarshanam | mayeha j~nAnasampannaM yathA shrutinidrashanAt || 244\.42|| niHsaMdigdhaM cha sUkShmaM cha vishuddhaM vimalaM tathA | pravakShyAmi tu te bhUyastannibodha yathAshrutam || 244\.43|| sAMkhyayogo mayA proktaH shAstradvayanidarshanAt | yadeva sAMkyashAstroktaM yogadarshanameva tat || 244\.44|| prabodhanaparaM j~nAnaM sAMkhyAnAmavanIpate | vispaShTaM prochyate tatra shiShyANAM hitakAmyayA || 244\.45|| bR^ihachchaivamidaM shAstramityAhurviduSho janAH | asmiMshcha shAstre yogAnAM punarbhavapuraHsaram || 244\.46|| pa~nchaviMshAtparaM tattvaM paThyate cha narAdhipa | sAMkhyAnAM tu paraM tattvaM yathAvadanuvarNitam || 244\.47|| buddhamapratibuddhaM cha budhyamAnaM cha tattvataH | budhyamAnaM cha buddhatvaM prAhuryoganidarshanam || 244\.48|| buddhamapratibuddhaM cha budhyamAnaM cha tattvataH | budhyamAnaM cha buddhatvaM prAhuryoganidarshanam || 244\.49|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vasiShThakarAlajanakasaMvAde chatushchatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 244|| \medskip\hrule\medskip adhyAyaH 245 (137) ajasyApi vikriyayA nAnAbhavanam vasiShTha uvAcha aprabuddhamathAvyaktamimaM guNanidhiM sadA | guNAnAM dhAryatAM tattvaM sR^ijatyAkShipate tathA || 245\.1|| ajo hi krIDayA bhUpa vikriyAM prApta ityuta | AtmAnaM bahudhA kR^itvA nAnena pratichakShate || 245\.2|| etadevaM vikurvANo budhyamAno na budhyate | guNAnAcharate hyeSha sR^ijatyAkShipate tathA || 245\.3|| avyaktabodhanAchchaiva budhyamAnaM vadantyapi | na tvevaM budhyate.avyaktaM saguNaM tAta nirguNam || 245\.4|| kadAchittveva khalvetattadAhuH pratibuddhakam | budhyate yadi chAvyaktametadvai pa~nchaviMshakam || 245\.5|| budhyamAno bhavatyeSha mamAtmaka iti kShutaH | anyonyapratibuddhena vadantyavyaktamachyutam || 245\.6|| avyaktabodhanAchchaiva budhyamAnaM vadantyuta | pa~nchaviMshaM mahAtmanAM na chAsAvapi budhyate || 245\.7|| ShaDviMshaM vimalaM buddhamaprameyaM mahAdyute | satataM pa~nchaviMshaM tu chaturviMshaM vibudhyate || 245\.8|| dR^ishyAdR^ishye hyanugatatatsvabhAve mahAdyute | avyaktaM chaiva tadbrahma budhyate tAta kevalam || 245\.9|| pa~nchaviMshaM chaturviMshamAtmAnamanupashyati | budhyamAno yadA.a.atmAnamanyA.ahamiti manyate || 245\.10|| tadA prakR^itimAneSha bhavatyavyaktalochanaH | budhyate cha parAM buddhiM vishuddhAmamalAM yathA(dA) || 245\.11|| ShaDviMshaM rAjashArdUla tadA buddhaH kR^ito vrajet | tatastyajati so.avyaktasargapralayadharmiNam || 245\.12|| nirguNAM prakR^itiM veda guNayuktAmachetanAm | tataH kevaladharmA.asau bhavatyavyaktadarshanAt || 245\.13|| kevalena samAgamya vimuktAtmAnamApnuyAt | etattu tattvamityAhurnistattvamajarAmaram || 245\.14|| tattvasaMshravaNAdeva tattvaj~no jAyate nR^ipa | pa~nchaviMshatitattvAni pravadanti manIShiNaH || 245\.15|| na chaiva tattvavAMstAta saMsAreShu nimajjati | eShAmupaiti tattvaM hi kShipraM budhyasva lakShaNam || 245\.16|| ShaDviMsho.ayamiti prAj~no gR^ihyamANo.ajarAmaraH | kevalena balenaiva samatAM yAtyasaMshayam || 245\.17|| ShaDviMshena prabuddhena budhyamAno.apyabuddhimAn | etannAnAtvamityuktaM sAMkhyashrutinidarshanAt || 245\.18|| chetanena sametasya pa~nchaviMshatikasya ha | ekatvaM vai bhavettasya yadA buddhyA.anubudhyate || 245\.19|| budhyamAnena buddhena samatAM yAti maitila | sa~NgadharmA bhavatyeSha niHsa~NgAtmA narAdhipa || 245\.20|| niHsa~NgAtmAnamAsAdya ShaDviMshaM karmaja viduH | vibhustyajati chAvyaktaM yadA tvetadvibudhyate || 245\.21|| chaturviMshamagAdhaM cha ShaDviMshasya prabodhanAt | eSha hyapratibuddhashcha budhyamAnastu te.anagha || 245\.22|| ukto buddhashcha tattvena yathAshrutinidarshanAt | mashakodumbare yadvadanyatvaM tadvadetayoH(katA) || 245\.23|| matsyodakaM yathA tadvadanyatpamupalabhyate | evameva cha gantavyaM nAnAtvaikatvametayoH || 245\.24|| etAvanmokSha ityukto j~nAnavij~nAnasaMj~nitaH | pa~nchaviMshatikasyA.a.ashu yo.ayaM dehe pravartate || 245\.25|| eSha mokShayitavyeti prAhuravyaktagocharAt | so.ayamevaM vimuchyeta nAnyatheti vinishchayaH || 245\.26|| parashcha paradharmA cha bhavatyeva sametya vai | vishuddhadharmAshuddhena nAshuddhena cha buddhimAn || 245\.27|| vimuktadharmA buddhena sametya puruSharShabha | viyogadharmiNA chaiva vimuktAtmA bhavatyatha || 245\.28|| vimokShiNA vimokShashcha sametyeha tathA bhavet | shuchikarmA shuchishchaiva bhavatyamitabuddhimAn || 245\.29|| vimalAtmA cha bhavati sametya vimalAtmanA | kevalAtmA tathA chaiva kevalena sametya vai|| svatantrashcha svatantreNa svatantratvamavApyate || 245\.30|| etAvadetatkathitaM mayA te tathyaM mahArAja yathArthatattvam | amatsarastvaM pratigR^ihya buddhyA, sanAtanaM brahma vishuddhamAdyam || 245\.31|| tadvedaniShThasya janasya rAjan, pradeyametatparamaM tvayA bhavet | vidhitsAmAnAya nibodhakArakaM, prabodhahetoH praNatasya shAsanam || 245\.32|| na deyametachcha yathA.anR^itAtmane, shaThAya klIbAya na jihmabuddhaye | na paNDitaj~nAnaparopatApine, deyaM tathA shiShyavibodhanAya || 245\.33|| shraddhAnvitAyAtha guNAnvitAya, parApavAdAdviratAya nityam | vishuddhayogAya budhAya chaiva, kR^ipAvate.atha kShamiNe hitAya || 245\.34|| viviktashIlAya vidhipriyayAya, vivAdahInAya bahushrutAya | vinItaveshAya nahaitukAtmane, sadaiva gR^ihyaM tvidameva deyam || 245\.35|| etairguNairhInatame na deyametatparaM brahma vishuddhamAhuH | na shreyase yokShyati tAdR^ishe kR^itaM, dharmapravaktAramapAtradAnAt || 245\.36|| pR^ithvImimAM vA yadi ratnapUrNAM,dadyAdadeyaM tvidamavratAya | jitendriyAya prayatAya deyaM, deyaM paraM tattvavide narendra || 245\.37|| karAla mA te bhayamasti kiMchidetachchrutaM brahma paraM tvayA.adya | yathAvaduktaM paramaM vapitraM, vishokamatyantamanAdimadhyam || 245\.38|| agAdhametadajarAmaraM cha, nirAmayaM vItabhayaM shivaM cha | samIkShya mohaM paravAdasaMj~nametasya tattvArthamimaM viditvA || 245\.39|| avAptametaddhi purA sanAtanAddhiraNyagarbhAddhi tato narAdhipa | prasAdya yatnena tamugratejasaM, sanAtanaM brahma yathA tvayaitat || 245\.40|| pR^iShTastvayA chA.asmi yathA narendra, tathA mayedaM tvayi noktamanyat | yathA.avApnaM brahmaNo me narendra, mahAj~nAnaM mokShavidAM parAyaNam || 245\.41|| etaduktaM paraM brahma yasmAnnA.avartate punaH | pa~nchavishaM munishreShThA vasiShThena yathA purA || 245\.42|| punarAvR^ittimApnoti paramaM j~nAnamavyayam | nAti budhyati tattvena budhyamAno.ajarAmaram || 245\.43|| etanniHshreyasakaraM j~nAnaM paramaM mayA | kathitaM tattvato viprAH shrutvA devarShito dvijAH || 245\.44|| hiraNyagarbhAdR^iShiNA vasiShThena samAhR^itam | vasiShThAdR^iShisArdUlo nArado.avAptavAnidam || 245\.45|| nAradAdviditaM mahyametaduktaM sanAtanam | mA shuchadhvaM munishreShThAH shrutvaitatparamaM padam || 245\.46|| yena kSharAkShare bhinne na bhayaM tasya vidyate | vidyate tu bhayaM yasya yo nainaM vetti tattvataH || 245\.47|| avij~nAnAchcha mUDhAtmA punaH punarupadravAn | pretya jAtisahasrANi maraNAntAnyupAshnute || 245\.48|| devalokaM tathA tirya~NmAnuShyamapi chAshnute | yadi vA muchyate vA.api tasmAdaj~nAnasAgarAt || 245\.49|| aj~nAnasAgare ghore hyavyaktAgAdha uchyate | ahanyahani majjanti yatra bhUtAni bho dvijAH || 245\.50|| tasmAdagAdhAdavyaktAdupakShINAtsanAtanAt | tasmAdyuyaM virajasakA vitamaskAshcha bho dvijAH || 245\.51|| evaM mayA munishreShThAH sArAtsArataraM param | kathitaM paramaM mokShaM yaM j~nAtvA na nivartate || 245\.52|| na nAstikAya dAtavya nAbhaktAya kadAchana | na duShTamataye viprA na shraddhAvimukhAya cha || 245\.53|| iti shrImahApurANe AdibrAhme vasiShThakarAlajanakasaMvAdasamAptinirUpaNaM nAma pa~nchatvAriMshadadhikadvishatatamo.adhyAyaH || 245|| ## adhyAya numbering is different with gautamI mAhAtmya with 105 adhyAyas are inserted from 70th adhyAya in the encoding. Compare with adhyAya 126-137 in the printed book https://archive.org/details/BrahmaPurana are given as 234-245 above. \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}