% Text title : adhyAtma rAmAyaNa ayodhyAkA.nDa % File name : adhyaatmaRamAyo.itx % Category : adhyAtmarAmAyaNa, raama % Location : doc\_raama % Author : Traditional % Transliterated by : Nagaraj Balijepalli % Proofread by : Nagaraj Balijepalli, Sunder Httangadi, PSA Easwaran, ahimsasoldier % Latest update : july 22, 2006, April 4, 2015 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. adhyAtmarAmAyaNe ayodhyAkANDam ..}## \itxtitle{.. adhyAtmarAmAyaNe ayodhyAkANDam ..}##\endtitles ## \section{|| prathamaH sargaH ||} ekadA sukhamAsInaM rAmaM svAntaHpurAjire | sarvAbharaNasampannaM ratnasiMhAsane sthitam || 1|| nIlotpaladalashyAmaM kaustubhAmuktakandharam | sItayA ratnadaNDena chAmareNAtha vIjitam || 2|| vinodayantaM tAmbUlacharvaNAdibhirAdarAt | nArado.avataraddraShTumambarAdyatra rAghavaH || 3|| shuddhasphaTikasa~NkAshaH sharachchandra ivAmalaH | atarkitamupAyAto nArado divyadarshanaH || 4|| taM dR^iShTvA sahasotthAya rAmaH prItyA kR^itA~njaliH | nanAma shirasA bhUmau sItayA saha bhaktimAn || 5|| uvAcha nAradaM rAmaH prItyA paramayA yutaH | saMsAriNAM munishreShTha durlabhaM tava darshanam | asmAkaM viShayAsaktachetasAM nitarAM mune || 6|| avAptaM me pUrvajanmakR^itapuNyamahodayaiH | saMsAriNApi hi mune labhyate satsamAgamaH || 7|| atastvaddarshanAdeva kR^itArtho.asmi munIshvara | kiM kAryaM te mayA kAryaM brUhi tatkaravANi bhoH || 8|| atha taM nArado.apyAha rAghavaM bhaktavatsalam | kiM mohayasi mAM rAma vAkyairlokAnusAribhiH || 9|| saMsAryahamiti proktaM satyametattvayA vibho | jagatAmAdibhUtA yA sA mAyA gR^ihiNI tava || 10|| tvatsannikarShAjjAyante tasyAM brahmAdayaH prajAH | tvadAshrayA sadA bhAti mAyA yA triguNAtmikA || 11|| sUte.ajasraM shuklakR^iShNalohitAH sarvadA prajAH | lokatrayamahAgehe gR^ihasthastvamudAhR^itaH || 12|| tvaM viShNurjAnakI lakShmIH shivastvaM jAnakI shivA | brahmA tvaM jAnakI vANI sUryastvaM jAnakI prabhA || 13|| bhavAn shashA~NkaH sItA tu rohiNI shubhalakShaNA | shakrastvameva paulomI sItA svAhAnalo bhavAn || 14|| yamastvaM kAlarUpashcha sItA saMyaminI prabho | nirR^itistvaM jagannAtha tAmasI jAnakI shubhA || 15|| rAma tvameva varuNo bhArgavI jAnakI shubhA | vAyustvaM rAma sItA tu sadAgatiritIritA || 16|| kuberastvaM rAma sItA sarvasampatprakIrtitA | rudrANI jAnakI proktA rudrastvaM lokanAshakR^it || 17|| loke strIvAchakaM yAvattatsarvaM jAnakI shubhA | punnAmavAchakaM yAvattatsarvaM tvaM hi rAghava || 18|| tasmAllokatraye deva yuvAbhyAM nAsti ki~nchana || 19|| tvadAbhAsoditAj~nAnamavyAkR^itamitIryate | tasmAnmahAnstataH sUtraM li~NgaM sarvAtmakaM tataH || 20|| aha~NkArashcha buddhishcha pa~nchaprANendriyANi cha | li~Ngamityuchyate prAj~nairjanmamR^ityusukhAdimat || 21|| sa eva jIvasa~nj~nashcha loke bhAti jaganmayaH | avAchyAnAdyavidyaiva kAraNopAdhiruchyate || 22|| sthUlaM sUkShmaM kAraNAkhyamupAdhitritayaM chiteH | etairvishiShTo jIvaH syAdviyuktaH parameshvaraH || 23|| jAgratsvapnasuShuptyAkhyA saMsR^itiryA pravartate | tasyA vilakShaNaH sAkShI chinmAtrastvaM raghUttama || 24|| tvatta eva jagajjAtaM tvayi sarvaM pratiShThitam | tvayyeva lIyate kR^itsnaM tasmAttvaM sarvakAraNam || 25|| rajjAvahimivAtmAnaM jIvaM j~nAtvA bhayaM bhavet | parAtmAhamiti j~nAtvA bhayaduHkhairvimuchyate || 26|| chinmAtrajyotiShA sarvAH sarvadeheShu buddhayaH | tvayA yasmAtprakAshyante sarvasyAtmA tato bhavAn || 27|| aj~nAnAnnyasyate sarvaM tvayi rajjau bhuja~Ngavat || 28|| tvatpAdabhaktiyuktAnAM vij~nAnaM bhavati kramAt | tasmAttvadbhaktiyuktA ye muktibhAjasta eva hi || 29|| ahaM tvadbhaktabhaktAnAM tadbhaktAnAM cha ki~NkaraH | ato mAmanugR^ihNIShva mohayasva na mAM prabho || 30|| tvannAbhikamalotpanno brahmA me janakaH prabho | atastavAhaM pautro.asmi bhaktaM mAM pAhi rAghava || 31|| ityuktvA bahusho natvA svAnandAshrupariplutaH | uvAcha vachanaM rAma brahmaNA nodito.asmyaham || 32|| rAvaNasya vadhArthAya jAto.asi raghusattama | idAnIM rAjyarakShArthaM pitA tvAmabhiShekShyati || 33|| yadi rAjyAbhisaMsakto rAvaNaM na haniShyasi | pratij~nA te kR^itA rAma bhUbhAraharaNAya vai || 34|| tatsatyaM kuru rAjendra satyasandhastvameva hi | shrutvaitadgaditaM rAmo nAradaM prAha sasmitam || 35|| shR^iNu nArada me ki~nchidvidyate.aviditaM kvachit | pratij~nAtaM cha yatpUrvaM kariShye tanna saMshayaH || 36|| kintu kAlAnurodhena tattatprArabdhasa~NkShayAt | hariShye sarvabhUbhAraM krameNAsuramaNDalam || 37|| rAvaNasya vinAshArthaM shvo gantA daNDakAnanam | chaturdasha samAstatra hyuShitvA muniveShadhR^ik || 38|| sItAmiSheNa taM duShTaM sakulaM nAshayAmyaham | evaM rAme pratij~nAte nAradaH pramumoda ha || 39|| pradakShiNatrayaM kR^itvA daNDavatpraNipatya tam | anuj~nAtashcha rAmeNa yayau devagatiM muniH || 40|| saMvAdaM paThati shR^iNoti saMsmaredvA yo nityaM munivararAmayoH sabhaktyA | samprApnotyamarasudurlabhaM vimokShaM kaivalyaM viratipuraHsaraM krameNa || 41|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe prathamaH sargaH || 1|| \iti \section{|| dvitIyaH sargaH ||} atha rAjA dasharathaH kadAchidrahasi sthitaH | vasiShThaM svakulAchAryamAhUyedamabhAShata || 1|| bhagavan rAmamakhilAH prashaMsanti muhurmuhuH | paurAshcha nigamA vR^iddhA mantriNashcha visheShataH || 2|| tataH sarvaguNopetaM rAmaM rAjIvalochanam | jyeShThaM rAjye.abhiShekShyAmi vR^iddho.ahaM munipu~Ngava || 3|| bharato mAtulaM draShTuM gataH shatrughnasaMyutaH | abhiShekShye shva evAshu bhavAnstachchAnumodatAm || 4|| sambhArAH sambhriyantAM cha gachCha mantraya rAghavam | uchChrIyantAM patAkAshcha nAnAvarNAH samantataH || 5|| toraNAni vichitrANi svarNamuktAmayAni vai | AhUya mantriNaM rAjA sumantraM mantrisattamam ||6|| Aj~nApayati yadyattvAM munistattatsamAnaya | yauvarAjye.abhiShekShyAmi shvobhUte raghunandanam || 7|| tatheti harShAtsa muniM kiM karomItyabhAShata | tamuvAcha mahAtejA vasiShTho j~nAninAM varaH || 8|| shvaH prabhAte madhyakakShe kanyakAH svarNabhUShitAH | tiShThantu ShoDasha gajAH svarNaratnAdi bhUShitAH || 9|| chaturdantaH samAyAtu airAvatakulodbhavaH | nAnAtIrthodakaiH pUrNAH svarNakumbhAH sahasrashaH || 10|| sthApyantAM navavaiyAghracharmANi trINi chAnaya | shvetachChatraM ratnadaNDaM muktAmaNivirAjitam || 11|| divyamAlyAni vastrANi divyAnyAbharaNAni cha | munayaH satkR^itAstatra tiShThantu kushapANayaH || 12|| nartakyo vAramukhyAshcha gAyakA veNukAstathA | nAnAvAditrakushalA vAdayantu nR^ipA~NgaNe || 13|| hastyashvarathapAdAtA bahistiShThantu sAyudhAH | nagare yAni tiShThanti devatAyatanAni cha || 14|| teShu pravartatAM pUjA nAnAbalibhirAvR^itA | rAjAnaH shIghramAyAntu nAnopAyanapANayaH || 15|| ityAdishya muniH shrImAn sumantraM nR^ipamantriNam | svayaM jagAma bhavanaM rAghavasyAtishobhanam || 16|| rathamAruhya bhagavAn vasiShTho munisattamaH | trINi kakShANyatikramya rathAtkShitimavAtarat || 17|| antaH pravishya bhavanaM svAchAryatvAdavAritaH | gurumAgatamAj~nAya rAmastUrNaH kR^itA~njaliH || 18|| pratyudgamya namaskR^itya daNDavadbhaktisaMyutaH | svarNapAtreNa pAnIyamAninAyAshu jAnakI || 19|| ratnAsane samAveshya pAdau prakShAlya bhaktitaH | tadapaH shirasA dhR^itvA sItAyA saha rAghavaH || 20|| dhanyo.asmItyabravIdrAmastava pAdAmbudhAraNAt | shrIrAmeNaivamuktastu prahasan munirabravIt || 21|| tvatpAdasalilaM dhR^itvA dhanyo.abhUdgirijApatiH | brahmApi matpitA te hi pAdatIrthahatAshubhaH || 22|| idAnIM bhAShase yattvaM lokAnAmupadeshakR^it | jAnAmi tvAM parAtmAnaM lakShmyA sa~njAtamIshvaram || 23|| devakAryArthasid.hdhyarthaM bhaktAnAM bhaktisiddhaye | rAvaNasya vadhArthAya jAtaM jAnAmi rAghava || 24|| tathApi devakAryArthaM guhyaM nodghATayAmyaham | tathA tvaM mAyayA sarvaM karoShi raghunandana || 25|| tathaivAnuvidhAsye.ahaM shiShyastvaM gururapyaham | gururgurUNAM tvaM deva pitRRINAM tvaM pitAmahaH || 26|| antaryAmI jagadyAtrAvAhakastvamagocharaH | shuddhasattvamayaM dehaM dhR^itvA svAdhInasambhavam || 27|| manuShya iva loke.asmin bhAsi tvaM yogamAyayA | paurohityamahaM jAne vigarhyaM dUShyajIvanam || 28|| ikShvAkUNAM kule rAmaH paramAtmA janiShyate | iti j~nAtaM mayA pUrvaM brahmaNA kathitaM purA || 29|| tato.ahamAshayA rAma tava sambandhakA~NkShayA | akArShaM garhitamapi tavAchAryatvasiddhaye || 30|| tato manoratho me.adya phalito raghunandana | tvadadhInA mahAmAyA sarvalokaikamohinI || 31|| mAM yathA mohayennaiva tathA kuru raghUdvaha | guruniShkR^itikAmastvaM yadi dehyetadeva me || 32|| prasa~NgAtsarvamapyuktaM na vAchyaM kutrachinmayA | rAj~nA dasharathenAhaM preShito.asmi raghUdvaha || 33|| tvAmAmantrayituM rAjye shvo.abhiShekShyati rAghava | adya tvaM sItayA sArdhamupavAsaM yathAvidhi || 34|| kR^itvA shuchirbhUmishAyI bhava rAma jitendriyaH | gachChAmi rAjasAnnidhyaM tvaM tu prAtargamiShyasi || 35|| ityuktvA rathamAruhya yayau rAjagururdrutam | rAmo.api lakShmaNaM dR^iShTvA prahasannidamabravIt || 36|| saumitre yauvarAjye me shvo.abhiSheko bhaviShyati | nimittamAtramevAhaM kartA bhoktA tvameva hi || 37|| mama tvaM hi bahiHprANo nAtra kAryA vichAraNA | tato vasiShThena yathA bhAShitaM tattathAkarot || 38|| vasiShTho.api nR^ipaM gatvA kR^itaM sarvaM nyavedayat | vasiShThasya puro rAj~nA hyuktaM rAmAbhiShechanam || 39|| yadA tadaiva nagare shrutvA kashchitpumAn jagau | kausalyAyai rAmamAtre sumitrAyai tathaiva cha || 40|| shrutvA te harShasampUrNe dadaturhAramuttamam | tasmai tataH prItamanAH kausalyA putravatsalA || 41|| lakShmIM paryacharaddevIM rAmasyArthaprasiddhaye | satyavAdI dasharathaH karotyeva pratishrutam || 42|| kaikeyIvashagaH kintu kAmukaH kiM kariShyati | iti vyAkulachittA sA durgAM devImapUjayat || 43|| etasminnantare devA devIM vANImachodayan | gachCha devi bhuvo lokamayodhyAyAM prayatnataH || 44|| rAmAbhiShekavighnArthaM yatasva brahmavAkyataH | mantharAM pravishasvAdau kaikeyIM cha tataH param || 45|| tato vighne samutpanne punarehi divaM shubhe | tathetyuktvA tathA chakre praviveshAtha mantharAm || 46|| sApi kubjA trivakrA tu prAsAdAgramathAruhat | nagaraM parito dR^iShTvA sarvataH samala~NkR^itam || 47|| nAnAtoraNasambAdhaM patAkAbhirala~NkR^itam | sarvotsavasamAyuktaM vismitA punarAgamat || 48|| dhAtrIM paprachCha mAtaH kiM nagaraM samala~NkR^itam | nAnotsavasamAyuktA kausalyA chAtiharShitA || 49|| dadAti vipramukhyebhyo vastrANi vividhAni cha | tAmuvAcha tadA dhAtrI rAmachandrAbhiShechanam || 50|| shvo bhaviShyati tenAdya sarvato.ala~NkR^itaM puram | tacChrutvA tvaritaM gatvA kaikeyIM vAkyamabravIt || 51|| parya~NkasthAM vishAlAkShImekAnte paryavasthitAm | kiM sheShe durbhage mUDhe mahadbhayamupasthitam || 52|| na jAnIShe.atisaundaryamAninI mattagAminI || 53|| rAmasyAnugrahAdrAj~naH shvo.abhiSheko bhaviShyati | tacChrutvA sahasotthAya kaikeyI priyavAdinI || 54|| tasyai divyaM dadau svarNanUpuraM ratnabhUShitam | harShasthAne kimiti me kathyate bhayamAgatam || 55|| bharatAdadhiko rAmaH priyakR^inme priyaMvadaH | kausalyAM mAM samaM pashyan sadA shushrUShate hi mAm || 56|| rAmAdbhayaM kimApannaM tava mUDhe vadasva me | tacChrutvA viShasAdAtha kubjA.akAraNavairiNI || 57|| shR^iNu madvachanaM devi yathArthaM te mahadbhayam | tvAM toShayan sadA rAjA priyavAkyAni bhAShate || 58|| kAmuko.atathyavAdI cha tvAM vAchA paritoShayan | kAryaM karoti tasyA vai rAmamAtuH supuShkalam || 59|| manasyetannidhAyaiva preShayAmAsa te sutam | bharataM mAtulakule preShayAmAsa sAnujam || 60|| sumitrAyAH samIchInaM bhaviShyati na saMshayaH | lakShmaNo rAmamanveti rAjyaM so.anubhaviShyati || 61|| bharato rAghavasyAgre ki~Nkaro vA bhaviShyati | vivAsyate vA nagarAtprANairvA hApyate.achirAt || 62|| tvaM tu dAsIva kausalyAM nityaM parichariShyasi | tato.api maraNaM shreyo yatsapatnyAH parAbhavaH || 63|| ataH shIghraM yatasvAdya bharatasyAbhiShechane | rAmasya vanavAsArthaM varShANi nava pa~ncha cha || 64|| tato rUDho.abhaye putrastava rAj~ni bhaviShyati | upAyaM te pravakShyAmi pUrvameva sunishchitam || 65|| purA devAsure yuddhe rAjA dasharathaH svayam | indreNa yAchito dhanvI sahAyArthaM mahArathaH || 66|| jagAma senayA sArdhaM tvayA saha shubhAnane | yuddhaM prakurvatastasya rAkShasaiH saha dhanvinaH || 67|| tadAkShakIlo nyapatachChinnastasya na veda saH | tvaM tu hastaM samAveshya kIlarandhre.atidhairyataH || 68|| sthitavatyasitApA~Ngi patiprANaparIpsayA | tato hatvAsurAn sarvAn dadarsha tvAmarindamaH || 69|| AshcharyaM paramaM lebhe tvAmAli~Ngya mudAnvitaH | vR^iNIShva yatte manasi vA~nChitaM varado.asmyaham || 70|| varadvayaM vR^iNIShva tvamevaM rAjAvadatsvayam | tvayokto varado rAjan yadi dattaM varadvayam || 71|| tvayyeva tiShThatu chiraM nyAsabhUtaM mamAnagha | yadA me.avasaro bhUyAttadA dehi varadvayam || 72|| tathetyuktvA svayaM rAjA mandiraM vraja suvrate | tvattaH shrutaM mayA pUrvamidAnIM smR^itimAgatam || 73|| ataH shIghraM pravishyAdya krodhAgAraM ruShAnvitA | vimuchya sarvAbharaNaM sarvato vinikIrya cha || 74|| bhUmAveva shayAnA tvaM tUShNImAtiShTha bhAmini | yAvatsatyaM pratij~nAya rAjAbhIShTaM karoti te || 75|| shrutvA trivakrayoktaM tattadA kekayanandinI | tathyamevAkhilaM mene duHsa~NgAhitavibhramA || 76|| tAmAha kaikeyI duShTA kutaste buddhirIdR^ishI | evaM tvAM buddhisampannAM na jAne vakrasundari || 77|| bharato yadi rAjA me bhaviShyati sutaH priyaH | grAmAn shataM pradAsyAmi mama tvaM prANavallabhA || 78|| ityuktvA kopabhavanaM pravishya sahasA ruShA | vimuchya sarvAbharaNaM parikIrya samantataH || 79|| bhUmau shayAnA malinA malinAmbaradhAriNI | provAcha shR^iNu me kubje yAvadrAmo vanaM vrajet || 80|| prANAnstyakShye.atha vA vakre shayiShye tAvadeva hi | nishchayaM kuru kalyANi kalyANaM te bhaviShyati || 81|| ityuktvA prayayau kubjA gR^ihaM sA.api tathAkarot || 82|| dhIro.atyantadayAnvito.api saguNAchArAnvito vAthavA nItij~no vidhivAdadeshikaparo vidyAviveko.athavA | duShTAnAmatipApabhAvitadhiyAM sa~NgaM sadA chedbhajet tadbud.hdhyA paribhAvito vrajati tatsAmyaM krameNa sphuTam ||83|| ataH sa~NgaH parityAjyo duShTAnAM sarvadaiva hi | duHsa~NgI chyavate svArthAdyatheyaM rAjakanyakA || 84|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe dvitIyaH sargaH || 2|| \iti \section{|| tR^itIyaH sargaH ||} tato dasharatho rAjA rAmAbhyudayakAraNAt | Adishya mantriprakR^itIH sAnando gR^ihamAvishat || 1|| tatrAdR^iShTvA priyAM rAjA kimetaditi vihvalaH | yA purA mandiraM tasyAH praviShTe mayi shobhanA || 2|| hasantI mAmupAyAti sA kiM naivAdya dR^ishyate | ityAtmanyeva sa~nchintya manasAtividUyatA || 3|| paprachCha dAsInikaraM kuto vaH svAminI shubhA | nAyAti mAM yathApUrvaM matpriyA priyadarshanA || 4|| tA UchuH krodhabhavanaM praviShTA naiva vidmahe | kAraNaM tatra deva tvaM gachCha nishchetumarhasi || 5|| ityukto bhayasantrasto rAjA tasyAH samIpagaH | upavishya shanairdehaM spR^ishanvai pANinAbravIt || 6|| kiM sheShe vasudhApR^iShThe parya~NkAdIn vihAya cha | mAM tvaM khedayase bhIru yato mAM nAvabhAShase || 7|| ala~NkAraM parityajya bhUmau malinavAsasA | kimarthaM brUhi sakalaM vidhAsye tava vA~nChitam || 8|| ko vA tavAhitaM kartA nArI vA puruSho.api vA | sa me daNDyashcha vadhyashcha bhaviShyati na saMshayaH || 9|| brUhi devi yathA prItistadavashyaM mamAgrataH | tadidAnIM sAdhayiShye sudurlabhamapi kShaNAt || 10|| jAnAsi tvaM mama svAntaM priyaM mAM svavashe sthitam | tathApi mAM khedayase vR^ithA tava parishramaH || 11|| brUhi kiM dhaninaM kuryAM daridraM te priya~Nkaram | dhaninaM kShaNamAtreNa nirdhanaM cha tavAhitam || 12|| brUhi kaM vA vadhiShyAmi vadhArho vA vimokShyate | kimatra bahunoktena prANAn dAsyAmi te priye || 13|| mama prANAtpriyataro rAmo rAjIvalochanaH | tasyopari shape brUhi tvaddhitaM tatkaromyaham || 14|| iti bruvANaM rAjAnaM shapantaM rAghavopari | shanairvimR^ijya netre sA rAjAnaM pratyabhAShata || 15|| yadi satyapratij~no.asi shapathaM kuruShe yadi | yAch~nAM me saphalAM kartuM shIghrameva tvamarhasi || 16|| pUrvaM devAsure yuddhe mayA tvaM parirakShitaH | tadA varadvayaM dattaM tvayA me tuShTachetasA || 17|| taddvayaM nyAsabhUtaM me sthApitaM tvayi suvrata | tatraikena vareNAshu bharataM me priyaM sutam || 18|| ebhiH sambhR^itasambhArairyauvarAjye.abhiShechaya | apareNa vareNAshu rAmo gachChatu daNDakAn || 19|| muniveShadharaH shrImAn jaTAvalkalabhUShaNaH | chaturdasha samAstatra kandamUlaphalAshanaH || 20|| punarAyAtu tasyAnte vane vA tiShThatu svayam | prabhAte gachChatu vanaM rAmo rAjIvalochanaH || 21|| yadi ki~nchidvilambeta prANAnstyakShye tavAgrataH | bhava satyapratij~nastvametadeva mama priyam || 22|| shrutvaitaddAruNaM vAkyaM kaikeyyA romaharShaNam | nipapAta mahIpAlo vajrAhata ivAchalaH || 23|| shanairunmIlya nayane vimR^ijya parayA bhiyA | duHsvapno vA mayA dR^iShTo hyathavA chittavibhramaH || 24|| ityAlokya puraH patnIM vyAghrImiva puraH sthitAm | kimidaM bhAShase bhadre mama prANaharaM vachaH || 25|| rAmaH kamaparAdhaM te kR^itavAn kamalekShaNaH | mamAgre rAghavaguNAn varNayasyanishaM shubhAn || 26|| kausalyAM mAM samaM pashyan shushrUShA kurute sadA | iti bruvantI tvaM pUrvamidAnIM bhAShase.anyathA || 27|| rAjyaM gR^ihANa putrAya rAmastiShThatu mandire | anugR^ihNIShva mAM vAme rAmAnnAsti bhayaM tava || 28|| ityuktvAshruparItAkShaH pAdayornipapAta ha | kaikeyI pratyuvAchedaM sApi raktAntalochanA || 29|| rAjendra kiM tvaM bhrAnto.asi uktaM tadbhAShase.anyathA | mithyA karoShi chetsvIyaM bhAShitaM narako bhavet || 30|| vanaM na gachChedyadi rAmachandraH prabhAtakAle.ajinachIrayuktaH | udbandhanaM vA viShabhakShaNaM vA kR^itvA mariShye puratastavAham || 31|| satyapratij~no.ahamitIha loke viDambase sarvasabhAntareShu | rAmopari tvaM shapathaM cha kR^itvA mithyApratij~no narakaM prayAhi || 32|| ityuktaH priyayA dIno magno duHkhArNave nR^ipaH | mUrchChitaH patito bhUmau visa~nj~no mR^itako yathA || 33|| evaM rAtrirgatA tasya duHkhAtsaMvatsaropamA | aruNodayakAle tu vandino gAyakA jaguH || 34|| nivArayitvA tAn sarvAn kaikeyI roShamAsthitA | tataH prabhAtasamaye madhyakakShamupasthitAH || 35|| brAhmaNAH kShatriyA vaishyA R^iShayaH kanyakAstathA | ChatraM cha chAmaraM divyaM gajo vAjI tathaiva cha || 36|| anyAshcha vAramukhyA yAH paurajAnapadAstathA | vasiShThena yathAj~naptaM tatsarvaM tatra saMsthitam || 37|| striyo bAlAshcha vR^iddhAshcha rAtrau nidrAM na lebhire | kadA drakShyAmahe rAmaM pItakausheyavAsasam || 38|| sarvAbharaNasampannaM kirITakaTakojjvalam | kaustubhAbharaNaM shyAmaM kandarpashatasundaram || 39|| abhiShiktaM samAyAtaM gajArUDhaM smitAnanam | shvetachChatradharaM tatra lakShmaNaM lakShaNAnvitam || 40|| rAmaM kadA vA drakShyAmaH prabhAtaM vA kadA bhavet | ityutsukadhiyaH sarve babhUvuH puravAsinaH || 41|| nedAnImutthito rAjA kimarthaM cheti chintayan | sumantraH shanakaiH prAyAdyatra rAjA.avatiShThate || 42|| vardhayan jayashabdena praNaman shirasA nR^ipam | atikhinnaM nR^ipaM dR^iShTvA kaikeyIM samapR^ichChata || 43|| devi kaikeyi vardhasva kiM rAjA dR^ishyate.anyathA | tamAha kaikeyI rAjA rAtrau nidrAM na labdhavAn || 44|| rAma rAmeti rAmeti rAmamevAnuchintayan | prajAgareNa vai rAjA hyasvastha iva lakShyate | rAmamAnaya shIghraM tvaM rAjA draShTumihechChati || 45|| ashrutvA rAjavachanaM kathaM gachChAmi bhAmini | tacChrutvA mantriNo vAkyaM rAjA mantriNamabravIt || 46|| sumantra rAmaM drakShyAmi shIghramAnaya sundaram | ityuktastvaritaM gatvA sumantro rAmamandiram || 47|| avAritaH praviShTo.ayaM tvaritaM rAmamabravIt | shIghramAgachCha bhadraM te rAma rAjIvalochana || 48|| piturgehaM mayA sArdhaM rAjA tvAM draShTumichChati | ityukto rathamAruhya sambhramAttvarito yayau || 49|| rAmaH sArathinA sArdhaM lakShmaNena samanvitaH | madhyakakShe vasiShThAdIn pashyanneva tvarAnvitaH || 50|| pituH samIpaM sa~Ngamya nanAma charaNau pituH | rAmamAli~NgituM rAjA samutthAya sasambhramaH || 51|| bAhU prasArya rAmeti duHkhAnmadhye papAta ha | hA heti rAmastaM shIghramAli~NgyA~Nke nyaveshayat || 52|| rAjAnaM mUrchChitaM dR^iShTvA chukrushuH sarvayoShitaH | kimarthaM rodanamiti vasiShTho.api samAvishat || 53|| rAmaH paprachCha kimidaM rAj~no duHkhasya kAraNam | evaM pR^ichChati rAme sA kaikeyI rAmamabravIt || 54|| tvameva kAraNaM hyatra rAj~no duHkhopashAntaye | ki~nchitkAryaM tvayA rAma kartavyaM nR^ipaterhitam || 55|| kuru satyapratij~nastvaM rAjAnaM satyavAdinam | rAj~nA varadvayaM dattaM mama santuShTachetasA || 56|| tvadadhInaM tu tatsarvaM vaktuM tvAM lajjate nR^ipaH | satyapAshena sambaddhaM pitaraM trAtumarhasi || 57|| putrashabdena chaitaddhi narakAttrAyate pitA | rAmastayoditaM shrutvA shUlenAbhihato yathA || 58|| vyathitaH kaikeyIM prAha kiM mAmevaM prabhAShase | pitrarthe jIvitaM dAsye pibeyaM viShamulbaNam || 59|| sItAM tyakShye.atha kausalyAM rAjyaM chApi tyajAmyaham | anAj~napto.api kurute pituH kAryaM sa uttamaH || 60|| uktaH karoti yaH putraH sa madhyama udAhR^itaH | ukto.api kurute naiva sa putro mala uchyate || 61|| ataH karomi tatsarvaM yanmAmAha pitA mama | satyaM satyaM karomyeva rAmo dvirnAbhibhAShate || 62|| iti rAmapratij~nAM sA shrutvA vaktuM prachakrame | rAma tvadabhiShekArthaM sambhArAH sambhR^itAshcha ye || 63|| taireva bharato.avashyamabhiShechyaH priyo mama | apareNa vareNAshu chIravAsA jaTAdharaH || 64|| vanaM prayAhi shIghraM tvamadyaiva piturAj~nayA | chaturdasha samAstatra vasa munyannabhojanaH || 65|| etadeva pituste.adya kAryaM tvaM kartumarhasi | rAjA tu lajjate vaktuM tvAmevaM raghunandana || 66|| shrIrAma uvAcha bharatasyaiva rAjyaM syAdahaM gachChAmi daNDakAn | kintu rAjA na vaktIha mAM na jAne.atra kAraNam || 67|| shrutvaitadrAmavachanaM dR^iShTvA rAmaM puraH sthitam | prAha rAjA dasharatho duHkhito duHkhitaM vachaH || 68|| strIjitaM bhrAntahR^idayamunmArgaparivartinam | nigR^ihya mAM gR^ihANedaM rAjyaM pApaM na tadbhavet || 69|| evaM chedanR^itaM naiva mAM spR^ishedraghunandana | ityuktvA duHkhasantapto vilalApa nR^ipastadA || 70|| hA rAma hA jagannAtha hA mama prANavallabha | mAM visR^ijya kathaM ghoraM vipinaM gantumarhasi || 71|| iti rAmaM samAli~Ngya muktakaNTho ruroda ha | vimR^ijya nayane rAmaH pituH sajalapANinA || 72|| AshvAsayAmAsa nR^ipaM shanaiH sa nayakovidaH | kimatra duHkhena vibho rAjyaM shAsatu me.anujaH || 73|| ahaM pratij~nAM nistIrya punaryAsyAmi te puram | rAjyAtkoTiguNaM saukhyaM mama rAjan vane sataH || 74|| tvatsatyapAlanaM deva kAryaM chApi bhaviShyati | kaikeyyAshcha priyo rAjan vanavAso mahAguNaH || 75|| idAnIM gantumichChAmi vyetu mAtushcha hR^ijjvaraH | sambhArashchopahrIyantAmabhiShekArthamAhR^itAH || 76|| mAtaraM samanushvAsya anunIya cha jAnakIm | Agatya pAdau vanditvA tava yAsye sukhaM vanam || 77|| ityuktvA tu parikramya mAtaraM draShTumAyayau | kausalyApi hareH pUjAM kurute rAmakAraNAt || 78|| homaM cha kArayAmAsa brAhmaNebhyo dadau dhanam | dhyAyate viShNumekAgramanasA maunamAsthitA || 79|| antaHsthamekaM ghanachitprakAshaM nirastasarvAtishayasvarUpam | viShNuM sadAnandamayaM hR^idabje sA bhAvayantI na dadarsha rAmam || 80|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe tR^itIyaH sargaH || 3|| \iti \section{|| chaturthaH sargaH ||} tataH sumitrA dR^iShTvainaM rAmaM rAj~nIM sasambhramA | kausalyAM bodhayAmAsa rAmo.ayaM samupasthitaH || 1|| shrutvaiva rAmanAmaiShA bahirdR^iShTipravAhitA | rAmaM dR^iShTvA vishAlAkShamAli~NgyA~Nke nyaveshayat || 2|| mUrdhnyavaghrAya pasparsha gAtraM nIlotpalachChavi | bhu~NkShva putreti cha prAha miShTamannaM kShudhArditaH || 3|| rAmaH prAha na me mAtarbhojanAvasaraH kutaH | daNDakAgamane shIghraM mama kAlo.adya nishchitaH || 4|| kaikeyIvaradAnena satyasandhaH pitA mama | bharatAya dadau rAjyaM mamApyAraNyamuttamam || 5|| chaturdasha samAstatra hyuShitvA muniveShadhR^ik | AgamiShye punaH shIghraM na chintAM kartumarhasi || 6|| tacChrutvA sahasodvignA mUrchChitA punarutthitA | Aha rAmaM suduHkhArtA duHkhasAgarasamplutA || 7|| yadi rAma vanaM satyaM yAsi chennaya mAmapi | tvadvihInA kShaNArdhaM vA jIvitaM dhAraye katham || 8|| yathA gaurbAlakaM vatsaM tyaktvA tiShThenna kutrachit | tathaiva tvAM na shaknomi tyaktuM prANAtpriyaM sutam || 9|| bharatAya prasannashchedrAjyaM rAjA prayachChatu | kimarthaM vanavAsAya tvAmAj~nApayati priyam || 10|| kaikeyyA varado rAjA sarvasvaM vA prayachChatu | tvayA kimaparAddhaM hi kaikeyyA vA nR^ipasya vA || 11|| pitA gururyathA rAma tavAhamadhikA tataH | pitrA.a.aj~napto vanaM gantuM vArayeyamahaM sutam || 12|| yadi gachChasi madvAkyamulla~Nghya nR^ipavAkyataH | tadA prANAn parityajya gachChAmi yamasAdanam || 13|| lakShmaNo.api tataH shrutvA kausalyAvachanaM ruShA | uvAcha rAghavaM vIkShya dahanniva jagattrayam || 14|| unmattaM bhrAntamanasaM kaikeyIvashavartinam | bad.hdhvA nihanmi bharataM tadbandhUnmAtulAnapi || 15|| adya pashyantu me shauryaM lokAn pradahataH purA | rAma tvamabhiShekAya kuru yatnamarindama || 16|| dhanuShpANirahaM tatra nihanyAM vighnakAriNaH | iti bruvantaM saumitrimAli~Ngya raghunandanaH || 17|| shUro.asi raghushArdUla mamAtyantahite rataH | jAnAmi sarvaM te satyaM kintu tatsamayo na hi || 18|| yadidaM dR^ishyate sarvaM rAjyaM dehAdikaM cha yat | yadi satyaM bhavettatra AyAsaH saphalashcha te || 19|| bhogA meghavitAnasthavidyullekheva cha~nchalAH | Ayurapyagnisantaptalohasthajalabinduvat || 20|| yathA vyAlagalastho.api bheko daMshAnapekShate | tathA kAlAhinA grasto loko bhogAnashAshvatAn || 21|| karoti duHkhena hi karmatantraM sharIrabhogArthamaharnishaM naraH | dehastu bhinnaH puruShAtsamIkShyate ko vAtra bhogaH puruSheNa bhujyate || 22|| pitR^imAtR^isutabhrAtR^idArabandhvAdisa~NgamaH | prapAyAmiva jantUnAM nadyAM kAShThaughavachchalaH || 23|| ChAyeva lakShmIshchapalA pratItA tAruNyamambUrmivadadhruvaM cha | svapnopamaM strIsukhamAyuralpaM tathApi jantorabhimAna eShaH || 24|| saMsR^itiH svapnasadR^ishI sadA rogAdisa~NkulA | gandharvanagaraprakhyA mUDhastAmanuvartate || 25|| AyuShyaM kShIyate yasmAdAdityasya gatAgataiH | dR^iShTvAnyeShAM jarAmR^ityU katha~nchinnaiva budhyate || 26|| sa eva divasaH saiva rAtrirityeva mUDhadhIH | bhogAnanupatatyeva kAlavegaM na pashyati || 27|| pratikShaNaM kSharatyetadAyurAmaghaTAmbuvat | sapatnA iva rogaughAH sharIraM praharantyaho || 28|| jarA vyAghrIva puratastarjayantyavatiShThate | mR^ityuH sahaiva yAtyeSha samayaM sampratIkShate || 29|| dehe.ahambhAvamApanno rAjAhaM lokavishrutaH | ityasminmanute jantuH kR^imiviDbhasmasa~nj~nite || 30|| tvagasthimAnsaviNmUtraretoraktAdisaMyutaH | vikArI pariNAmI cha deha AtmA kathaM vada || 31|| yamAsthAya bhavAnllokaM dagdhumichChati lakShmaNa | dehAbhimAninaH sarve doShAH prAdurbhavanti hi || 32|| deho.ahamiti yA buddhiravidyA sA prakIrtitA | nAhaM dehashchidAtmeti buddhirvidyeti bhaNyate || 33|| avidyA saMsR^iterheturvidyA tasyA nivartikA | tasmAdyatnaH sadA kAryo vidyAbhyAse mumukShubhiH | kAmakrodhAdayastatra shatravaH shatrusUdana || 34|| tatrApi krodha evAlaM mokShavighnAya sarvadA | yenAviShTaH pumAn hanti pitR^ibhrAtR^isuhR^itsakhIn || 35|| krodhamUlo manastApaH krodhaH saMsArabandhanam | dharmakShayakaraH krodhastasmAtkrodhaM parityaja || 36|| krodha eSha mahAn shatrustR^iShNA vaitaraNI nadI | santoSho nandanavanaM shAntireva hi kAmadhuk || 37|| tasmAchChAntiM bhajasvAdya shatrurevaM bhavenna te | dehendriyamanaHprANabud.hdhyAdibhyo vilakShaNaH || 38|| AtmA shuddhaH svaya~njyotiravikArI nirAkR^itiH | yAvaddehendriyaprANairbhinnatvaM nAtmano viduH || 39|| tAvatsaMsAraduHkhaughaiH pIDyante mR^ityusaMyutAH | tasmAttvaM sarvadA bhinnamAtmAnaM hR^idi bhAvaya || 40|| bud.hdhyAdibhyo bahiH sarvamanuvartasva mA khidaH | bhu~njan prArabdhamakhilaM sukhaM vA duHkhameva vA || 41|| pravAhapatitaM kAryaM kurvannapi na lipyase | bAhye sarvatra kartR^itvamAvahannapi rAghava || 42|| antaHshuddhasvabhAvastvaM lipyase na cha karmabhiH | etanmayoditaM kR^itsnaM hR^idi bhAvaya sarvadA || 43|| saMsAraduHkhairakhilairbAdhyase na kadAchana | tvamapyamba mamA.a.adiShTaM hR^idi bhAvaya nityadA || 44|| samAgamaM pratIkShasva na duHkhaiH pIDyase chiram | na sadaikatra saMvAsaH karmamArgAnuvartinAm || 45|| yathA pravAhapatitaplavAnAM saritAM tathA | chaturdashasamA sa~NkhyA kShaNArddhamiva jAyate || 46|| anumanyasva mAmamba duHkhaM santyajya dUrataH | evaM chetsukhasaMvAso bhaviShyati vane mama || 47|| ityuktvA daNDavanmAtuH pAdayorapatachchiram | utthApyA~Nke samAveshya AshIrbhirabhyanandayat || 48|| sarve devAH sagandharvA brahmaviShNushivAdayaH | rakShantu tvAM sadA yAntaM tiShThantaM nidrayA yutam || 49|| iti prasthApayAmAsa samAli~Ngya punaH punaH | lakShmaNo.api tadA rAmaM natvA harShAshrugadgadaH || 50|| Aha rAma mamAntaHsthaH saMshayo.ayaM tvayA hR^itaH | yAsyAmi pR^iShThato rAma sevAM kartuM tadAdisha || 51|| anugR^ihNIShva mAM rAma nochetprANAnstyajAmyaham | tatheti rAghavo.apyAha lakShmaNaM yAhi mA chiram || 52|| pratasthe tAM samAdhAtuM gataH sItApatirvibhuH | AgataM patimAlokya sItA susmitabhAShiNI || 53|| svarNapAtrasthasalilaiH pAdau prakShAlya bhaktitaH | paprachCha patimAlokya deva kiM senayA vinA || 54|| Agato.asi gataH kutra shvetachChatraM cha te kutaH | vAditrANi na vAdyante kirITAdivivarjitaH || 55|| sAmantarAjasahitaH sambhramAnnAgato.asi kim | iti sma sItayA pR^iShTo rAmaH sasmitamabravIt || 56|| rAj~nA me daNDakAraNye rAjyaM dattaM shubhe.akhilam | atastatpAlanArthAya shIghraM yAsyAmi bhAmini || 57|| adyaiva yAsyAmi vanaM tvaM tu shvashrUsamIpagA | shushrUShAM kuru me mAturna mithyAvAdino vayam || 58|| iti bruvantaM shrIrAmaM sItA bhItAbravIdvachaH | kimarthaM vanarAjyaM te pitrA dattaM mahAtmanA || 59|| tAmAha rAmaH kaikeyyai rAjA prIto varaM dadau | bharatAya dadau rAjyaM vanavAsaM mamAnaghe || 60|| chaturdasha samAstatra vAso me kila yAchitaH | tayA devyA dadau rAjA satyavAdI dayAparaH || 61|| ataH shIghraM gamiShyAmi mA vighnaM kuru bhAmini | shrutvA tadrAmavachanaM jAnakI prItisaMyutA || 62|| ahamagre gamiShyAmi vanaM pashchAttvameShyasi | ityAha mAM vinA gantuM tava rAghava nochitam || 63|| tAmAha rAghavaH prItaH svapriyAM priyavAdinIm | kathaM vanaM tvAM neShye.ahaM bahuvyAghramR^igAkulam || 64|| rAkShasA ghorarUpAshcha santi mAnuShabhojinaH | siMhavyAghravarAhAshcha sa~ncharanti samantataH || 65|| kaTvamlaphalamUlAni bhojanArthaM sumadhyame | apUpAnnavya~njanAni vidyante na kadAchana || 66|| kAle kAle phalaM vApi vidyate kutra sundari | mArgo na dR^ishyate kvApi sharkarAkaNTakAnvitaH || 67|| guhAgahvarasambAdhaM jhillIdaMshAdibhiryutam | evaM bahuvidhaM doShaM vanaM daNDakasa~nj~nitam || 68|| pAdachAreNa gantavyaM shItavAtAtapAdimat | rAkShasAdIn vane dR^iShTvA jIvitaM hAsyase.achirAt || 69|| tasmAdbhadre gR^ihe tiShTha shIghraM drakShyasi mAM punaH | rAmasya vachanaM shrutvA sItA duHkhasamanvitA || 70|| pratyuvAcha sphuradvaktrA ki~nchitkopasamanvitA | kathaM mAmichChase tyaktuM dharmapatnIM pativratAm || 71|| tvadananyAmadoShAM mAM dharmaj~no.asi dayAparaH | tvatsamIpe sthitAM rAma ko vA mAM dharShayedvane || 72|| phalamUlAdikaM yadyattava bhuktAvasheShitam | tadevAmR^itatulyaM me tena tuShTA ramAmyaham || 73|| tvayA saha charantyA me kushAH kAshAshcha kaNTakAH | puShpAstaraNatulyA me bhaviShyanti na saMshayaH || 74|| ahaM tvAM kleshaye naiva bhaveyaM kAryasAdhinI | bAlye mAM vIkShya kashchinmAM jyotiHshAstravishAradaH || 75|| prAha te vipine vAsaH patyA saha bhaviShyati | satyavAdI dvijo bhUyAdgamiShyAmi tvayA saha || 76|| anyatki~nchitpravakShyAmi shrutvA mAM naya kAnanam | rAmAyaNAni bahushaH shrutAni bahubhirdvijaiH || 77|| sItAM vinA vanaM rAmo gataH kiM kutrachidvada | atastvayA gamiShyAmi sarvathA tvatsahAyinI || 78|| yadi gachChasi mAM tyaktvA prANAnstyakShyAmi te.agrataH | iti taM nishchayaM j~nAtvA sItAyA raghunandanaH || 79|| abravIddevi gachCha tvaM vanaM shIghraM mayA saha | arundhatyai prayachChAshu hArAnAbharaNAni cha || 80|| brAhmaNebhyo dhanaM sarvaM dattvA gachChAmahe vanam | ityuktvA lakShmaNenAshu dvijAnAhUya bhaktitaH || 81|| dadau gavAM vR^indashataM dhanAni vastrANi divyAni vibhUShaNAni | kuTumbavadbhyaH shrutashIlavadbhyo mudA dvijebhyo raghuvaMshaketuH || 82|| arundhatyai dadau sItA mukhyAnyAbharaNAni cha | rAmo mAtuH sevakebhyo dadau dhanamanekadhA || 83|| svakAntaHpuravAsibhyaH sevakebhyastathaiva cha | paurajAnapadebhyashcha brAhmaNebhyaH sahasrashaH || 84|| lakShmaNo.api sumitrAM tu kausalyAyai samarpayat | dhanuShpANiH samAgatya rAmasyAgre vyavasthitaH || 85|| rAmaH sItA lakShmaNashcha jagmuH sarve nR^ipAlayam || 86|| shrIrAmaH saha sItayA nR^ipapathe gachChan shanaiH sAnujaH | paurAn jAnapadAn kutUhaladR^ishaH sAnandamudvIkShayan | shyAmaH kAmasahasrasundaravapuH kAntyA disho bhAsayan | pAdanyAsapavitritA.akhilajagat prApAlayaM tatpituH || 87|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe chaturthaH sargaH || 4|| \iti \section{|| pa~nchamaH sargaH ||} AyAntaM nAgarA dR^iShTvA mArge rAmaM sajAnakIm | lakShmaNena samaM vIkShya UchuH sarve parasparam || 1|| kaikeyyA varadAnAdi shrutvA duHkhasamAvR^itAH | bata rAjA dasharathaH satyasandhaM priyaM sutam || 2|| strIhetoratyajatkAmI tasya satyavatA kutaH | kaikeyI vA kathaM duShTA rAmaM satyaM priya~Nkaram || 3|| vivAsayAmAsa kathaM krUrakarmA.atimUDhadhIH | he janA nAtra vastavyaM gachChAmo.adyaiva kAnanam || 4|| yatra rAmaH sabhAryashcha sAnujo gantumichChati | pashyantu jAnakIM sarve pAdachAreNa gachChatIm || 5|| pumbhiH kadAchiddR^iShTvA vA jAnakI lokasundarI | sApi pAdena gachChantI janasa~NgheShvanAvR^itA || 6|| rAmo.api pAdachAreNa gajAshvAdivivarjitaH | gachChati drakShyatha vibhuM sarvalokaikasundaram || 7|| rAkShasI kaikeyInAmnI jAtA sarvavinAshinI | rAmasyApi bhavedduHkhaM sItAyAH pAdayAnataH || 8|| balavAn vidhirevAtra pumprayatno hi durbalaH | iti duHkhAkule vR^inde sAdhUnAM munipu~NgavaH || 9|| abravIdvAmadevo.atha sAdhUnAM sa~NghamadhyagaH | mAnushochatha rAmaM vA sItAM vA vachmi tattvataH || 10|| eSha ramaH paro viShNurAdinArAyaNaH smR^itaH | eShA sA jAnakI lakShmIryogamAyeti vishrutA || 11|| asau sheShastamanveti lakShmaNAkhyashcha sAmpratam | eSha mAyAguNairyuktastattadAkAravAniva || 12|| eSha eva rajoyukto brahmAbhUdvishvabhAvanaH | sattvAviShTastathA viShNustrijagatpratipAlakaH || 13|| eSha rudrastAmaso.ante jagatpralayakAraNam | eSha matsyaH purA bhUtvA bhaktaM vaivasvataM manum || 14|| nAvyAropya layasyAnte pAlayAmAsa rAghavaH | samudramathane pUrvaM mandare sutalaM gate || 15|| adhArayatsvapR^iShThe.adriM kUrmarUpI raghUttamaH | mahI rasAtalaM yAtA pralaye sUkaro.abhavat || 16|| tolayAmAsa daMShTrAgre tAM kShoNIM raghunandanaH | nArasiMhaM vapuH kR^itvA prahlAdavaradaH purA || 17|| trailokyakaNTakaM rakShaH pATayAmAsa tannakhaiH | putrarAjyaM hR^itaM dR^iShTvA hyadityA yAchitaH purA || 18|| vAmanatvamupAgamya yAc~nayA chAharatpunaH | duShTakShatriyabhUbhAranivR^ittyai bhArgavo.abhavat || 19|| sa eva jagatAM nAtha idAnIM rAmatAM gataH | rAvaNAdIni rakShAMsi koTisho nihaniShyati || 20|| mAnuSheNaiva maraNaM tasya dR^iShTaM durAtmanaH | rAj~nA dasharathenApi tapasArAdhito hariH || 21|| putratvAkA~NkShayA viShNostadA putro.abhavaddhariH | sa eva viShNuH shrIrAmo rAvaNAdivadhAya hi || 22|| gantAdyaiva vanaM rAmo lakShmaNena sahAyavAn | eShA sItA harermAyA sR^iShTisthityantakAriNI || 23|| rAjA vA kaikeyI vApi nAtra kAraNamaNvapi | pUrvedyurnAradaH prAha bhUbhAraharaNAya cha || 24|| rAmo.apyAha svayaM sAkShAchChvo gamiShyAmyahaM vanam | ato rAmaM samuddishya chintAM tyajata bAlishAH || 25|| rAmarAmeti ye nityaM japanti manujA bhuvi | teShAM mR^ityubhayAdIni na bhavanti kadAchana || 26|| kA punastasya rAmasya duHkhasha~NkA mahAtmanaH | rAmanAmnaiva muktiH syAtkalau nAnyena kenachit || 27|| mAyAmAnuSharUpeNa viDambayati lokakR^it | bhaktAnAM bhajanArthAya rAvaNasya vadhAya cha || 28|| rAj~nashchAbhIShTasid.hdhyarthaM mAnuShaM vapurAshritaH | ityuktvA virarAmAtha vAmadevo mAhAmuniH || 29|| shrutvA te.api dvijAH sarve rAmaM j~nAtvA hariM vibhum | jahurhR^itsaMshayagranthiM rAmamevAnvachintayan || 30|| ya idaM chintayennityaM rahasyaM rAmasItayoH | tasya rAme dR^iDhA bhaktirbhavedvij~nAnapUrvikA || 31|| rahasyaM gopanIyaM vo yUyaM vai rAghavapriyAH | ityuktvA prayayau vipraste.api rAmaM paraM viduH || 32|| tato rAmaH samAvishya pitR^igehamavAritaH | sAnujaH sItayA gatvA kaikeyImidamabravIt || 33|| AgatAH smo vayaM mAtastrayaste sammataM vanam | gantuM kR^itadhiyaH shIghramAj~nApayatu naH pitA || 34|| ityuktA sahasotthAya chIrANi pradadau svayam | rAmAya lakShmaNAyAtha sItAyai cha pR^ithak pR^ithak || 35|| rAmastu vastrANyutsR^ijya vanyachIrANi paryadhAt | lakShmaNo.api tathA chakre sItA tanna vijAnatI || 36|| haste gR^ihItvA rAmasya lajjayA mukhamaikShata | rAmo gR^ihItvA tachchIramaMshuke paryaveShTayat || 37|| tad dR^iShTvA ruruduH sarve rAjadArAH samantataH | vasiShThastu tadAkarNya ruditaM bhartsayan ruShA || 38|| kaikeyIM prAha durvR^itte rAma eva tvayA vR^itaH | vanavAsAya duShTe tvaM sItAyai kiM prayachChasi || 39|| yadi rAmaM samanveti sItA bhaktyA pativratA | divyAmbaradharA nityaM sarvAbharaNabhUShitA || 40|| ramayatvanishaM rAmaM vanaduHkhanivAriNI | rAjA dasharatho.apyAha sumantraM rathamAnaya || 41|| rathamAruhya gachChantu vanaM vanacharapriyAH | ityuktvA rAmamAlokya sItAM chaiva salakShmaNam || 42|| duHkhAnnipatito bhUmau rurodAshrupariplutaH | Aruroha rathaM sItA shIghraM rAmasya pashyataH || 43|| rAmaH pradakShiNaM kR^itvA pitaraM rathamAruhat | lakShmaNaH khaDgayugalaM dhanustUNIyugaM tathA || 44|| gR^ihItvA rathamAruhya nodayAmAsa sArathim | tiShTha tiShTha sumantreti rAjA dasharatho.abravIt || 45|| gachCha gachCheti rAmeNa nodito.achodayadratham | rAme dUraM gate rAjA mUrchChitaH prApatadbhuvi || 46|| paurAstu bAlavR^iddhAshcha vR^iddhA brAhmaNasattamAH | tiShTha tiShTheti rAmeti kroshanto rathamanvayuH || 47|| rAjA ruditvA suchiraM mAM nayantu gR^ihaM prati | kausalyAyA rAmamAturityAha parichArakAn || 48|| ki~nchitkAlaM bhavettatra jIvanaM duHkhitasya me | ata UrdhvaM na jIvAmi chiraM rAmaM vinA kR^itaH || 49|| tato gR^ihaM pravishyaiva kausalyAyAH papAta ha | mUrchChitashcha chirAdbud.hdhvA tUShNImevAvatasthivAn || 50|| rAmastu tamasAtIraM gatvA tatrAvasatsukhI | jalaM prAshya nirAhAro vR^ikShamUle.asvapadvibhuH || 51|| sItayA saha dharmAtmA dhanuShpANistu lakShmaNaH | pAlayAmAsa dharmaj~naH sumantreNa samanvitaH || 52|| paurAH sarve samAgatya sthitAstasyAvidUrataH | shaktA rAmaM puraM netuM no chedgachChAmahe vanam || 53|| iti nishchayamAj~nAya teShAM rAmo.ativismitaH | nAhaM gachChAmi nagaramete vai kleshabhAginaH || 54|| bhaviShyantIti nishchitya sumantramidamabravIt | idAnImeva gachChAmaH sumantra rathamAnaya || 55|| ityAj~naptaH sumantro.api rathaM vAhairayojayat | Aruhya rAmaH sItA cha lakShmaNo.api yayurdrutam || 56|| ayodhyAbhimukhaM gatvA ki~nchiddUraM tato yayuH | te.api rAmamadR^iShTvaiva prAtarutthAya duHkhitAH || 57|| rathanemigataM mArgaM pashyantaste puraM yayuH | hR^idi rAmaM sasItaM te dhyAyantastasthuranvaham || 58|| sumantro.api rathaM shIghraM nodayAmAsa sAdaram | sphItAn janapadAn pashyan rAmaH sItAsamanvitaH || 59|| ga~NgAtIraM samAgachChachChR^i~NgaverAvidUrataH | ga~NgAM dR^iShTvA namaskR^itya snAtvA sAnandamAnasaH || 60|| shiMshapAvR^ikShamUle sa niShasAda raghUttamaH | tato guho janaiH shrutvA rAmAgamamahotsavam || 61|| sakhAyaM svAminaM draShTuM harShAttUrNaM samApatat | phalAni madhupuShpAdi gR^ihItvA bhaktisaMyutaH || 62|| rAmasyAgre vinikShipya daNDavatprApatadbhuvi | guhamutthApya taM tUrNaM rAghavaH pariShasvaje || 63|| sampR^iShTakushalo rAmaM guhaH prA~njalirabravIt | dhanyo.ahamadya me janma naiShAdaM lokapAvana || 64|| babhUva paramAnandaH spR^iShTvA te.a~NgaM raghUttama | naiShAdarAjyametatte ki~Nkarasya raghUttama || 65|| tvadadhInaM vasannatra pAlayAsmAn raghUdvaha | AgachCha yAmo nagaraM pAvanaM kuru me gR^iham || 66|| gR^ihANa phalamUlAni tvadarthaM sa~nchitAni me | anugR^ihNIShva bhagavan dAsaste.ahaM surottama || 67|| rAmastamAha suprIto vachanaM shR^iNu me sakhe | na vekShyAmi gR^ihaM grAmaM nava varShANi pa~ncha cha || 68|| dattamanyena no bhu~nje phalamUlAdi ki~nchana | rAjyaM mamaitatte sarvaM tvaM sakhA me.ativallabhaH || 69|| vaTakShIraM samAnAyya jaTAmukuTamAdarAt | babandha lakShmaNenAtha sahito raghunandanaH || 70|| jalamAtraM tu samprAshya sItayA saha rAghavaH | AstR^itaM kushaparNAdyaiH shayanaM lakShmaNena hi || 71|| uvAsa tatra nagaraprAsAdAgre yathA purA | suShvApa tatra vaidehyA parya~Nka iva saMskR^ite || 72|| tato.avidUre parigR^ihya chApaM sabANatUNIradhanuH sa lakShmaNaH | rarakSha rAmaM parito vipashyan.h guhena sArdhaM sasharAsanena || 73|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe pa~nchamaH sargaH || 5|| \iti \section{|| ShaShThaH sargaH ||} suptaM rAmaM samAlokya guhaH so.ashrupariplutaH | lakShmaNaM prAha vinayAd bhrAtaH pashyasi rAghavam || 1|| shayAnaM kushapatraughasaMstare sItayA saha | yaH shete svarNaparya~Nke svAstIrNe bhavanottame || 2|| kaikeyI rAmaduHkhasya kAraNaM vidhinA kR^itA | mantharAbuddhimAsthAya kaikeyI pApamAcharat || 3|| tachChrutvA lakShmaNaH prAha sakhe shR^iNu vacho mama | kaH kasya heturduHkhasya kashcha hetuH sukhasya cha || 4|| svapUrvArjitakarmaiva kAraNaM sukhaduHkhayoH || 5|| sukhasya duHkhasya na ko.api dAtA paro dadAtIti kubuddhireShA | ahaM karomIti vR^ithAbhimAnaH svakarmasUtragrathito hi lokaH || 6|| suhR^inmitrAryudAsInadveShyamadhyasthabAndhavAH | svayamevAcharan karma tathA tatra vibhAvyate || 7|| sukhaM vA yadi vA duHkhaM svakarmavashago naraH | yadyadyathAgataM tattad bhuktvA svasthamanA bhavet || 8|| na me bhogAgame vA~nChA na me bhogavivarjane | AgachChatvatha mAgachChatvabhogavashago bhavet || 9|| svasmin deshe cha kAle cha yasmAdvA yena kena vA | kR^itaM shubhAshubhaM karma bhojyaM tattatra nAnyathA || 10|| alaM harShaviShAdAbhyAM shubhAshubhaphalodaye | vidhAtrA vihitaM yadyattadala~NghyaM surAsuraiH || 11|| sarvadA sukhaduHkhAbhyAM naraH pratyavarudhyate | sharIraM puNyapApAbhyAmutpannaM sukhaduHkhavat || 12|| sukhasyAnantaraM duHkhaM duHkhasyAnantaraM sukham | dvayametaddhi jantUnAmala~NghyaM dinarAtrivat || 13|| sukhamadhye sthitaM duHkhaM duHkhamadhye sthitaM sukham | dvayamanyonyasaMyuktaM prochyate jalapa~Nkavat || 14|| tasmAddhairyeNa vidvAMsa iShTAniShTopapattiShu | na hR^iShyanti na muhyanti samaM mAyeti bhAvanAt || 15|| guhalakShmaNayorevaM bhAShatorvimalaM nabhaH | babhUva rAmaH salilaM spR^iShTvA prAtaH samAhitaH || 16|| uvAcha shIghraM sudR^iDhaM nAvamAnaya me sakhe | shrutvA rAmasya vachanaM niShAdAdhipatirguhaH || 17|| svayameva dR^iDhaM nAvamAninAya sulakShaNAm | svAminnAruhyatAM naukAM sItayA lakShmaNena cha || 18|| vAhaye j~nAtibhiH sArdhamahameva samAhitaH | tatheti rAghavaH sItAmAropya shubhalakShaNAm || 19|| guhasya hastAvAlambya svayaM chArohadachyutaH | AyudhAdIn samAropya lakShmaNo.apyAruroha cha || 20|| guhastAn vAhayAmAsa j~nAtibhiH sahitaH svayam | ga~NgAmadhye gatAM ga~NgAM prArthayAmAsa jAnakI || 21|| devi ga~Nge namastubhyaM nivR^ittA vanavAsataH | rAmeNa sahitAhaM tvAM lakShmaNena cha pUjaye || 22|| surAmAnsopahAraishcha nAnAbalibhirAdR^itA | ityuktvA parakUlaM tau shanairuttIrya jagmatuH || 23|| guho.api rAghavaM prAha gamiShyAmi tvayA saha | anuj~nAM dehi rAjendra no chetprANAnstyajAmyaham || 24|| shrutvA naiShAdivachanaM shrIrAmastamathAbravIt | chaturdasha samAH sthitvA daNDake punarapyaham || 25|| AyAsyAmyuditaM satyaM nAsatyaM rAmabhAShitam | ityuktvAli~Ngya taM bhaktaM samAshvAsya punaH punaH || 26|| nivartayAmAsa guhaM so.api kR^ichChrAdyayau gR^iham || 27|| tatra medhyaM mR^igaM hatvA paktvA hutvA cha te trayaH | bhuktvA vR^ikShatale suptvA sukhamAsata tAM nishAm || 28|| tato rAmastu vaidehyA lakShmaNena samanvitaH | bharadvAjAshramapadaM gatvA bahirupasthitaH | tatraikaM vaTukaM dR^iShTvA rAmaH prAha cha he vaTo || 29|| rAmo dAsharathiH sItAlakShmaNAbhyAM samanvitaH | Aste bahirvanasyeti hyuchyatAM munisannidhau || 30|| tachChrutvA sahasA gatvA pAdayoH patito muneH | svAmin rAmaH samAgatya vanAdbahiravasthitaH || 31|| sabhAryaH sAnujaH shrImAnAha mAM devasannibhaH | bharadvAjAya munaye j~nApayasva yathochitam || 32|| tachChrutvA sahasotthAya bharadvAjo munIshvaraH | gR^ihItvArghyaM cha pAdyaM cha rAmasAmIpyamAyayau || 33|| dR^iShTvA rAmaM yathAnyAyaM pUjayitvA salakShmaNam | Aha me parNashAlAM bho rAma rAjIvalochana || 34|| AgachCha pAdarajasA punIhi raghunandana | ityuktvoTajamAnIya sItayA saha raghAvau || 35|| bhaktyA punaH pUjayitvA chakArAtithyamuttamam | adyAhaM tapasaH pAraM gato.asmi tava sa~NgamAt || 36|| j~nAtaM rAma tavodantaM bhUtaM chAgAmikaM cha yat | jAnAmi tvAM parAtmAnaM mAyayA kAryamAnuSham || 37|| yadarthamavatIrNo.asi prArthito brahmaNA purA | yadarthaM vanavAsaste yatkariShyasi vai puraH || 38|| jAnAmi j~nAnadR^iShTyAhaM jAtayA tvadupAsanAt | itaH paraM tvAM kiM vakShye kR^itArtho.ahaM raghUttama || 39|| yastvAM pashyAmi kAkutsthaM puruShaM prakR^iteH param | rAmastamabhivAdyAha sItAlakShmaNasaMyutaH || 40|| anugrAhyAstvayA brahmanvayaM kShatriyabAndhavAH | iti sambhAShya te.anyonyamuShitvA munisannidhau || 41|| prAtarutthAya yamunAmuttIrya munivArakaiH | kR^itAplavena muninA dR^iShTamArgeNa rAghavaH || 42|| prayayau chitrakUTAdriM vAlmIkeryatra chAshramaH | gatvA rAmo.atha vAlmIkerAshramaM R^iShisa~Nkulam || 43|| nAnAmR^igadvijAkIrNaM nityapuShpaphalAkulam | tatra dR^iShTvA samAsInaM vAlmIkiM munisattamam || 44|| nanAma shirasA rAmo lakShmaNena cha sItayA | dR^iShTvA rAmaM ramAnAthaM vAlmIkirlokasundaram || 45|| jAnakIlakShmaNopetaM jaTAmukuTamaNDitam | kandarpasadR^ishAkAraM kamanIyAmbujekShaNam || 46|| dR^iShTvaiva sahasottasthau vismayAnimiShekShaNaH | Ali~Ngya paramAnandaM rAmaM harShAshrulochanaH || 47|| pUjayitvA jagatpUjyaM bhaktyArghyAdibhirAdR^itaH | phalamUlaiH sa madhurairbhojayitvA cha lAlitaH || 48|| rAghavaH prA~njaliH prAha vAlmIkiM vinayAnvitaH | piturAj~nAM puraskR^itya daNDakAnAgatA vayam || 49|| bhavanto yadi jAnanti kiM vakShyAmo.atra kAraNam | yatra me sukhavAsAya bhavetsthAnaM vadasva tat || 50|| sItayA sahitaH kAlaM ki~nchittatra nayAmyaham | ityukto rAghaveNAsau muniH sasmitamabravIt || 51|| tvameva sarvalokAnAM nivAsasthAnamuttamam | tavApi sarvabhUtAni nivAsasadanAni hi || 52|| evaM sAdhAraNaM sthAnamuktaM te raghunandana | sItayA sahitasyeti visheShaM pR^ichChatastava | tadvakShyAmi raghushreShTha yatte niyatamandiram || 53|| shAntAnAM samadR^iShTInAmadveShTRRINAM cha jantuShu | tvAmeva bhajatAM nityaM hR^idayaM te.adhimandiram || 54|| dharmAdharmAn parityajya tvAmeva bhajato.anisham | sItayA saha te rAma tasya hR^itsukhamandiram || 55|| tvanmantrajApako yastu tvAmeva sharaNaM gataH | nirdvandvo niHspR^ihastasya hR^idayaM te sumandiram || 56|| niraha~NkAriNaH shAntA ye rAgadveShavarjitAH | samaloShTAshmakanakAsteShAM te hR^idayaM gR^iham || 57|| tvayi dattamanobuddhiryaH santuShTaH sadA bhavet | tvayi santyaktakarmA yastanmanaste shubhaM gR^iham || 58|| yo na dveShTyapriyaM prApya priyaM prApya na hR^iShyati | sarvaM mAyeti nishchitya tvAM bhajettanmano gR^iham || 59|| ShaDbhAvAdivikArAn yo dehe pashyati nAtmani | kShuttR^iT sukhaM bhayaM duHkhaM prANabud.hdhyornirIkShate || 60|| saMsAradharmairnirmuktastasya te mAnasaM gR^iham || 61|| pashyanti ye sarvaguhAshayasthaM tvAM chidghanaM satyamanantamekam | alepakaM sarvagataM vareNyaM teShAM hR^idabje saha sItayA vasa || 62|| nirantarAbhyAsadR^iDhIkR^itAtmanAM tvatpAdasevApariniShThitAnAm | tvannAmakIrtyA hatakalmaShANAM sItAsametasya gR^ihaM hR^idabje || 63|| rAma tvannAmamahimA varNyate kena vA katham | yatprabhAvAdahaM rAma brahmarShitvamavAptavAn || 64|| ahaM purA kirAteShu kirAtaiH saha vardhitaH | janmamAtradvijatvaM me shUdrAchArarataH sadA || 65|| shUdrAyAM bahavaH putrA utpannA me.ajitAtmanaH | tatashchoraishcha sa~Ngamya chauro.ahamabhavaM purA || 66|| dhanurbANadharo nityaM jIvAnAmantakopamaH | ekadA munayaH sapta dR^iShTA mahati kAnane || 67|| sAkShAnmayA prakAshanto jvalanArkasamaprabhAH | tAnanvadhAvaM lobhena teShAM sarvaparichChadAn || 68|| grahItukAmastatrAhaM tiShTha tiShTheti chAbravam | dR^iShTvA mAM munayo.apR^ichChan kimAyAsi dvijAdhama || 69|| ahaM tAnabravaM ki~nchidAdAtuM munisattamAH | putradArAdayaH santi bahavo me bubhukShitAH || 70|| teShAM saMrakShaNArthAya charAmi girikAnane | tato mAmUchuravyagrAH pR^ichCha gatvA kuTumbakam || 71|| yo yo mayA pratidinaM kriyate pApasa~nchayaH | yUyaM tadbhAginaH kiM vA neti vetipR^ithakpR^ithak || 72|| vayaM sthAsyAmahe tAvadAgamiShyasi nishchayaH | tathetyuktvA gR^ihaM gatvA munibhiryadudIritam || 73|| apR^ichChaM putradArAdInstairukto.ahaM raghUttama | pApaM tavaiva tatsarvaM vayaM tu phalabhAginaH || 74|| tachChrutvA jAtanirvedo vichArya punarAgamam | munayo yatra tiShThanti karuNApUrNamAnasAH || 75|| munInAM darshanAdeva shuddhAntaHkaraNo.abhavam | dhanurAdIn parityajya daNDavatpatito.asmyaham || 76|| rakShadhvaM mAM munishreShThA gachChantaM nirayArNavam | ityagre patitaM dR^iShTvA mAmUchurmunisattamAH || 77|| uttiShThottiShTha bhadraM te saphalaH satsamAgamaH | upadekShyAmahe tubhyaM ki~nchittenaiva mokShyase || 78|| parasparaM samAlochya durvR^ittoyaM dvijAdhamaH | upekShya eva sadvR^ittaistathApi sharaNaM gataH | rakShaNIyaH prayatnena mokShamArgopadeshataH || 79|| ityuktvA rAma te nAma vyatyastAkSharapUrvakam | ekAgramanasAtraiva mareti japa sarvadA || 80|| AgachChAmaH punaryAvattAvaduktaM sadA japa | ityuktvA prayayuH sarve munayo divyadarshanAH || 81|| ahaM yathopadiShTaM taistathAkaravama~njasA | japannekAgramanasA bAhyaM vismR^itavAnaham || 82|| evaM bahutithe kAle gate nishchalarUpiNaH | sarvasa~NgavihInasya valmIko.abhUnmamopari || 83|| tato yugasahasrAnte R^iShayaH punarAgaman | mAmUchurniShkramasveti tachChrutvA tUrNamutthitaH || 84|| valmIkAnnirgatashchAhaM nIhArAdiva bhAskaraH | mAmapyAhurmunigaNA vAlmIkistvaM munIshvara || 85|| valmIkAtsambhavo yasmAd dvitIyaM janma te.abhavat | ityuktvA te yayurdivyagatiM raghukulottama || 86|| ahaM te rAma nAmnashcha prabhAvAdIdR^isho.abhavam | adya sAkShAtprapashyAmi sasItaM lakShmaNena cha || 87|| rAmaM rAjIvapatrAkShaM tvAM mukto nAtra saMshayaH | AgachCha rAma bhadraM te sthalaM vai darshayAmyaham || 88|| evamuktvA muniH shrImAnllakShmaNena samanvitaH | shiShyaiH parivR^ito gatvA madhye parvataga~NgayoH || 89|| tatra shAlAM suvistIrNAM kArayAmAsa vAsabhUH | prAkpashchimaM dakShiNodak shobhanaM mandiradvayam || 90|| jAnakyA sahito rAmo lakShmaNena samanvitaH | tatra te devasadR^ishA hyavasan bhavanottame || 91|| vAlmIkinA tatra supUjito.ayaM rAmaH sasItaH saha lakShmaNena | devairmunIdraiH sahito mudAste svarge yathA devapatiH sashachyA || 92|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe ShaShThaH sargaH || 6|| \iti \section{|| saptamaH sargaH ||} sumantro.api tadAyodhyAM dinAnte pravivesha ha | vastreNa mukhamAchChAdya bAShpAkulitalochanaH || 1|| bahireva rathaM sthApya rAjAnaM draShTumAyayau | jayashabdena rAjAnaM stutvA taM praNanAma ha || 2|| tato rAjA namantaM taM sumantraM vihvalo.abravIt | sumantra rAmaH kutrAste sItayA lakShmaNena cha || 3|| kutra tyaktastvayA rAmaH kiM mAM pApinamabravIt | sItA vA lakShmaNo vApi nirdayaM mAM kimabravIt || 4|| hA rAma hA guNanidhe hA sIte priyavAdini | duHkhArNave nimagnaM mAM mriyamANaM na pashyasi || 5|| vilapyaivaM chiraM rAjA nimagno duHkhasAgare | evaM mantrI rudantaM taM prA~njalirvAkyamabravIt || 6|| rAmaH sItA cha saumitrirmayA nItA rathena te | shR^i~NgaverapurAbhyAshe ga~NgAkUle vyavasthitAH || 7|| guhena ki~nchidAnItaM phalamUlAdikaM cha yat | spR^iShTvA hastena samprItyA nAgrahIdvisasarja tat || 8|| vaTakShIraM samAnAyya guhena raghunandanaH | jaTAmukuTamAbad.hdhya mAmAha nR^ipate svayam || 9|| sumantra brUhi rAjAnaM shokaste.astu na matkR^ite | sAketAdadhikaM saukhyaM vipine no bhaviShyati || 10|| mAturme vandanaM brUhi shokaM tyajatu matkR^ite | AshvAsayatu rAjAnaM vR^iddhaM shokapariplutam || 11|| sItA chAshruparItAkShI mAmAha nR^ipasattama | duHkhagadgadayA vAchA rAmaM ki~nchidavekShatI || 12|| sAShTA~NgaM praNipAtaM me brUhi shvashrvoH padAmbuje | iti prarudatI sItA gatA ki~nchidavA~NmukhI || 13|| tataste.ashruparItAkShA nAvamAruruhustadA | yAvadga~NgAM samuttIrya gatAstAvadahaM sthitaH || 14|| tato duHkhena mahatA punarevAhamAgataH | tato rudantI kausalyA rAjAnamidamabravIt || 15|| kaikeyyai priyabhAryAyai prasanno dattavAn varam | tvaM rAjyaM dehi tasyaiva matputraH kiM vivAsitaH || 16|| kR^itvA tvameva tatsarvamidAnIM kiM nu rodiShi | kausalyAvachanaM shrutvA kShate spR^iShTa ivAgninA || 17|| punaH shokAshrupUrNAkShaH kausalyAmidamabravIt | duHkhena mriyamANaM mAM kiM punarduHkhayasyalam || 18|| idAnImeva me prANA utkramiShyanti nishchayaH | shapto.ahaM bAlyabhAvena kenachinmuninA purA || 19|| purAhaM yauvane dR^iptashchApabANadharo nishi | acharaM mR^igayAsakto nadyAstIre mahAvane || 20|| tatrArdharAtrasamaye muniH kashchittR^iShArditaH | pipAsArditayoH pitrorjalamAnetumudyataH | apUrayajjale kumbhaM tadA shabdo.abhavanmahAn || 21|| gajaH pibati pAnIyamiti matvA mahAnishi | bANaM dhanuShi sandhAya shabdavedhinamakShipam || 22|| hA hato.asmIti tatrAbhUchChabdo mAnuShasUchakaH | kasyApi na kR^ito doSho mayA kena hato vidhe || 23|| pratIkShate mAM mAtA cha pitA cha jalakA~NkShayA | tachChrutvA bhayasantrastastato.ahaM pauruShaM vachaH || 24|| shanairgatvAtha tatpArshvaM svAmin dasharatho.asmyaham | ajAnatA mayA viddhastrAtumarhasi mAM mune || 25|| ityuktvA pAdayostasya patito gadgadAkSharaH | tadA mAmAha sa munirmA bhaiShIrnR^ipasattama || 26|| brahmahatyA spR^ishenna tvAM vaishyo.ahaM tapasi sthitaH | pitarau mAM pratIkShete kShuttR^iDbhyAM paripIDitau || 27|| tayostvamudakaM dehi shIghramevAvichArayan | na chettvAM bhasmasAtkuryAtpitA me yadi kupyati || 28|| jalaM datvA tu tau natvA kR^itaM sarvaM nivedaya | shalyamuddhara me dehAtprANAnstyakShyAmi pIDitaH || 29|| ityukto muninA shIghraM bANamutpATya dehataH | sajalaM kalashaM dhR^itvA gato.ahaM yatra dampatI || 30|| ativR^iddhAvandhadR^ishau kShutpipAsArditau nishi | nAyAti salilaM gR^ihya putraH kiM vAtra kAraNam || 31|| ananyagatikau vR^iddhau shochyau tR^iTparipIDitau | AvAmupekShate kiM vA bhaktimAnAvayoH sutaH || 32|| iti chintAvyAkulau tau matpAdanyAsajaM dhvanim | shrutvA prAha pitA putra kiM vilambaH kR^itastvayA || 33|| dehyAvayoH supAnIyaM piba tvamapi putraka | ityevaM lapatorbhItyA sakAshamagamaM shanaiH || 34|| pAdayoH praNipatyAhamabravaM vinayAnvitaH | nAhaM putrastvayodhyAyA rAjA dasharatho.asmyaham || 35|| pApo.ahaM mR^igayAsakto rAtrau mR^igavihiMsakaH | jalAvatArAddUre.ahaM sthitvA jalagataM dhvanim || 36|| shrutvAhaM shabdavedhitvAdekaM bANamathAtyajam | hato.asmIti dhvaniM shrutvA bhayAttatrAhamAgataH || 37|| jaTAM vikIrya patitaM dR^iShTvAhaM munidArakam | bhIto gR^ihItvA tatpAdau rakSha rakSheti chAbravam || 38|| mA bhaiShIriti mAM prAha brahmahatyAbhayaM na te | matpitroH salilaM dattvA natvA prArthaya jIvitam || 39|| ityukto muninA tena hyAgato munihiMsakaH | rakShetAM mAM dayAyuktau yuvAM hi sharaNAgatam || 40|| iti shrutvA tu duHkhArtau vilapya bahu shochya tam | patito nau suto yatra naya tatrAvilambayan || 41|| tato nItau suto yatra mayA tau vR^iddhadampatI | spR^iShTvA sutaM tau hastAbhyAM bahusho.atha vilepatuH || 42|| hAheti krandamAnau tau putra putretyavochatAm | jalaM dehIti putreti kimarthaM na dadAsyalam || 43|| tato mAmUchatuH shIghraM chitiM rachaya bhUpate | mayA tadaiva rachitA chitistatra niveshitAH | trayastatrAgnirutsR^iShTo dagdhAste tridivaM yayuH || 44|| tatra vR^iddhaH pitA prAha tvamapyevaM bhaviShyasi | putrashokena maraNaM prApsyase vachanAnmama || 45|| sa idAnIM mama prAptaH shApakAlo.anivAritaH | ityuktvA vilalApAtha rAjA shokasamAkulaH || 46|| hA rAma putra hA sIte hA lakShmaNa guNAkara | tvadviyogAdahaM prApto mR^ityuM kaikeyisambhavam || 47|| vadannevaM dasharathaH prANAnstyaktvA divaM gataH | kausalyA cha sumitrA cha tathAnyA rAjayoShitaH || 48|| chukrushushcha vilepushcha urastADanapUrvakam | vasiShThaH prayayau tatra prAtarmantribhirAvR^itaH || 49|| tailadroNyAM dasharathaM kShiptvA dUtAnathAbravIt | gachChata tvaritaM sAshvA yudhAjinnagaraM prati || 50|| tatrAste bharataH shrImA~nChatrughnasahitaH prabhuH | uchyatAM bharataH shIghramAgachCheti mamAj~nayA || 51|| ayodhyAM prati rAjAnaM kaikeyIM chApi pashyatu | ityuktAstvaritaM dUtA gatvA bharatamAtulam || 52|| yudhAjitaM praNamyochurbharataM sAnujaM prati | vasiShThastvabravIdrAjan bharataH sAnujaH prabhuH || 53|| shIghramAgachChatu purImayodhyAmavichArayan | ityAj~napto.atha bharatastvaritaM bhayavihvalaH || 54|| Ayayau guruNAdiShTaH saha dUtaistu sAnujaH | rAj~no vA rAghavasyApi duHkhaM ki~nchidupasthitam || 55|| iti chintAparo mArge chintayannagaraM yayau | nagaraM bhraShTalakShmIkaM janasambAdhavarjitam || 56|| utsavaishcha parityaktaM dR^iShTvA chintAparo.abhavat | pravishya rAjabhavanaM rAjalakShmIvivarjitam || 57|| apashyatkaikeyIM tatra ekAmevAsane sthitAm | nanAma shirasA pAdau mAturbhaktisamanvitaH || 58|| AgataM bharataM dR^iShTvA kaikeyI premasambhramAt | utthAyAli~Ngya rabhasA svA~NkamAropya saMsthitA || 59|| mUrdhnyavaghrAya paprachCha kushalaM svakulasya sA | pitA me kushalo bhrAtA mAtA cha shubhalakShaNA || 60|| diShTyA tvamadya kushalI mayA dR^iShTo.asi putraka | iti pR^iShTaH sa bharato mAtrA chintAkulendriyaH || 61|| dUyamAnena manasA mAtaraM samapR^ichChata | mAtaH pitA me kutrAste ekA tvamiha saMsthitA || 62|| tvayA vinA na me tAtaH kadAchidrahasi sthitaH | idAnIM dR^ishyate naiva kutra tiShThati me vada || 63|| adR^iShTvA pitaraM me.adya bhayaM duHkhaM cha jAyate | athAha kaikeyI putra kiM duHkhena tavAnagha || 64|| yA gatirdharmashIlAnAmashvamedhAdiyAjinAm | tAM gatiM gatavAnadya pitA te pitR^ivatsala || 65|| tachChrutvA nipapAtorvyAM bharataH shokavihvalaH | hA tAta kva gato.asi tvaM tyaktvA mAM vR^ijinArNave || 66|| asamarpyaiva rAmAya rAj~ne mAM kva gato.asi bhoH | iti vilapitaM putraM patitaM muktamUrdhajam || 67|| utthApyAmR^ijya nayane kaikeyI putramabravIt | samAshvasihi bhadraM te sarvaM sampAditaM mayA || 68|| tAmAha bharatastAto mriyamANaH kimabravIt | tamAha kaikeyI devI bharataM bhayavarjitA || 69|| hA rAma rAma sIteti lakShmaNeti punaH punaH | vilapanneva suchiraM dehaM tyaktvA divaM yayau || 70|| tAmAha bharato he.amba rAmaH sannihito na kim | tadAnIM lakShmaNo vApi sItA vA kutra te gatAH || 71|| rAmasya yauvarAjyArthaM pitrA te sambhramaH kR^itaH | tava rAjyapradAnAya tadAhaM vighnamAcharam || 72|| rAj~nA dattaM hi me pUrvaM varadena varadvayam | yAchitaM tadidAnIM me tayorekena te.akhilam || 73|| rAjyaM rAmasya chaikena vanavAso munivratam | tataH satyaparo rAjA rAjyaM dattvA tavaiva hi || 74|| rAmaM sampreShayAmAsa vanameva pitA tava | sItApyanugatA rAmaM pAtivratyamupAshritA || 75|| saubhrAtraM darshayan rAmamanuyAto.api lakShmaNaH | vanaM gateShu sarveShu rAjA tAneva chintayan || 76|| pralapan rAmarAmeti mamAra nR^ipasattamaH | iti mAturvachaH shrutvA vajrAhata iva drumaH || 77|| papAta bhUmau niHsa~nj~nastaM dR^iShTvA duHkhitA tadA | kaikeyI punarapyAha vatsa shokena kiM tava || 78|| rAjye mahati samprApte duHkhasyAvasaraH kutaH | iti bruvantImAlokya mAtaraM pradahanniva || 79|| asambhAShyAsi pApe me ghore tvaM bhartR^ighAtinI | pApe tvadgarbhajAto.ahaM pApavAnasmi sAmpratam | ahamagniM pravekShyAmi viShaM vA bhakShayAmyaham || 80|| khaDgena vAtha chAtmAnaM hatvA yAmi yamakShayam | bhartR^ighAtini duShTe tvaM kumbhIpAkaM gamiShyasi || 81|| iti nirbhartsya kaikeyIM kausalyAbhavanaM yayau | sApi taM bharataM dR^iShTvA muktakaNThA ruroda ha || 82|| pAdayoH patitastasyA bharato.api tadA.arudat | Ali~Ngya bharataM sAdhvI rAmamAtA yashasvinI | kR^ishA.atidInavadanA sAshrunetredamabravIt || 83|| putra tvayi gate dUramevaM sarvamabhUdidam | uktaM mAtrA shrutaM sarvaM tvayA te mAtR^icheShTitam || 84|| putraH sabhAryo vanameva yAtaH salakShmaNo me raghurAmachandraH | chIrAmbaro baddhajaTAkalApaH santyajya mAM duHkhasamudramagnAm || 85|| hA rAma hA me raghuvaMshanAtha jAto.asi me tvaM parataH parAtmA | tathApi duHkhaM na jahAti mAM vai vidhirbalIyAniti me manIShA || 86|| sa evaM bharato vIkShya vilapantIM bhR^ishaM shuchA | pAdau gR^ihItvA prAhedaM shR^iNu mAtarvacho mama || 87|| kaikeyyA yatkR^itaM karma rAmarAjyAbhiShechane | anyadvA yadi jAnAmi sA mayA noditA yadi || 88|| pApaM me.astu tadA mAtarbrahmahatyAshatodbhavam | hatvA vasiShThaM khaDgena arundhatyA samanvitam || 89|| bhUyAttatpApamakhilaM mama jAnAmi yadyaham | ityevaM shapathaM kR^itvA ruroda bharatastadA || 90|| kausalyA tamathAli~Ngya putra jAnAmi mA shuchaH | etasminnantare shrutvA bharatasya samAgamam || 91|| vasiShTho mantribhiH sArdhaM prayayau rAjamandiram | rudantaM bharataM dR^iShTvA vasiShThaH prAha sAdaram || 92|| vR^iddho rAjA dasharatho j~nAnI satyaparAkramaH | bhuktvA martyasukhaM sarvamiShTvA vipuladakShiNaiH || 93|| ashvamedhAdibhiryaj~nairlabdhvA rAmaM sutaM harim | ante jagAma tridivaM devendrArddhAsanaM prabhuH || 94|| taM shochasi vR^ithaiva tvamashochyaM mokShabhAjanam | AtmA nityo.avyayaH shuddho janmanAshAdivarjitaH || 95|| sharIraM jaDamatyarthamapavitraM vinashvaram | vichAryamANe shokasya nAvakAshaH katha~nchana || 96|| pitA vA tanayo vApi yadi mR^ityuvashaM gataH | mUDhAstamanushochanti svAtmatADanapUrvakam || 97|| niHsAre khalu saMsAre viyogo j~nAninAM yadA | bhavedvairAgyahetuH sa shAntisaukhyaM tanoti cha || 98|| janmavAn yadi loke.asminstarhi taM mR^ityuranvagAt | tasmAdaparihAryo.ayaM mR^ityurjanmavatAM sadA || 99|| svakarmavashataH sarvajantUnAM prabhavApyayau | vijAnannapyavidvAn yaH kathaM shochati bAndhavAn || 100|| brahmANDakoTayo naShTAH sR^iShTayo bahusho gatAH | shuShyanti sAgarAH sarve kaivAsthA kShaNajIvite || 101|| chalapatrAntalagnAmbubinduvatkShaNabha~Nguram | AyustyajatyavelAyAM kastatra pratyayastava || 102|| dehI prAktanadehotthakarmaNA dehavAn punaH | taddehotthena cha punarevaM dehaH sadAtmanaH || 103|| yathA tyajati vai jIrNaM vAso gR^ihNAti nUtanam | tathA jIrNaM parityajya dehI dehaM punarnavam || 104|| bhajatyeva sadA tatra shokasyAvasaraH kutaH | AtmA na mriyate jAtu jAyate na cha vardhate || 105|| ShaDbhAvarahito.anantaH satyapraj~nAnavigrahaH | AnandarUpo bud.hdhyAdisAkShI layavivarjitaH || 106|| eka eva paro hyAtmA hyadvitIyaH samaH sthitaH | ityAtmAnaM dR^iDhaM j~nAtvA tyaktvA shokaM kuru kriyAm || 107|| tailadroNyAH piturdehamuddhR^itya sachivaiH saha | kR^ityaM kuru yathAnyAyamasmAbhiH kulanandana || 108|| iti sambodhitaH sAkShAdguruNA bharatastadA | visR^ijyAj~nAnajaM shokaM chakre savidhivatkriyAm || 109|| guruNoktaprakAreNa AhitAgneryathAvidhi | saMskR^itya sa piturdehaM vidhidR^iShTena karmaNA || 110|| ekAdashe.ahani prApte brAhmaNAn vedapAragAn | bhojayAmAsa vidhivachChatasho.atha sahasrashaH || 111|| uddishya pitaraM tatra brAhmaNebhyo dhanaM bahu | dadau gavAM sahasrANi grAmAn ratnAmbarANi cha || 112|| avasatsvagR^ihe yatra rAmamevAnuchintayan | vasiShThena saha bhrAtrA mantribhiH parivAritaH || 113|| rAme.araNyaM prayAte saha janakasutAlakShmaNAbhyAM sughoraM mAtA me rAkShasIva pradahati hR^idayaM darshanAdeva sadyaH | gachChAmyAraNyamadya sthiramatirakhilaM dUrato.apAsya rAjyaM rAmaM sItAsametaM smitaruchiramukhaM nityamevAnuseve || 114|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe saptamaH sargaH || 7|| \iti \section{|| aShTamaH sargaH ||} vasiShTho munibhiH sArdhaM mantribhiH parivAritaH | rAj~naH sabhAM devasabhAsannibhAmavishadvibhuH || 1|| tatrAsane samAsInashchaturmukha ivAparaH | AnIya bharataM tatra upaveshya sahAnujam || 2|| abravIdvachanaM deshakAlochitamarindamam | vatsa rAjye.abhiShekShyAmastvAmadya pitR^ishAsanAt || 3|| kaikeyyA yAchitaM rAjyaM tvadarthe puruSharShabha | satyasandho dasharathaH pratij~nAya dadau kila || 4|| abhiSheko bhavatvadya munibhirmantrapUrvakam | tachChrutvA bharato.apyAha mama rAjyena kiM mune || 5|| rAmo rAjAdhirAjashcha vayaM tasyaiva ki~NkarAH | shvaH prabhAte gamiShyAmo rAmamAnetuma~njasA || 6|| ahaM yUyaM mAtarashcha kaikeyIM rAkShasIM vinA | haniShyAmyadhunaivAhaM kaikeyIM mAtR^igandhinIm || 7|| kintu mAM no raghushreShThaH strIhantAraM sahiShyate | tachChvobhUte gamiShyAmi pAdachAreNa daNDakAn || 8|| shatrughnasahitastUrNaM yUyamAyAta vA na vA | rAmo yathA vane yAtastathAhaM valkalAmbaraH || 9|| phalamUlakR^itAhAraH shatrughnasahito mune | bhUmishAyI jaTAdhArI yAvadrAmo nivartate || 10|| iti nishchitya bharatastUShNImevAvatasthivAn | sAdhusAdhviti taM sarve prashashaMsurmudAnvitAH || 11|| tataH prabhAte bharataM gachChantaM sarvasainikAH | anujagmuH sumantreNa noditAH sAshvaku~njarAH || 12|| kausalyAdyA rAjadArA vasiShThapramukhA dvijAH | ChAdayanto bhuvaM sarve pR^iShThataH pArshvato.agrataH || 13|| shR^i~NgaverapuraM gatvA ga~NgAkUle samantataH | uvAsa mahatI senA shatrughnaparichoditA || 14|| AgataM bharataM shrutvA guhaH sha~NkitamAnasaH | mahatyA senayA sArdhamAgato bharataH kila || 15|| pApaM kartuM na vA yAti rAmasyAviditAtmanaH | gatvA taddhR^idayaM j~neyaM yadi shuddhastariShyati || 16|| ga~NgA no chetsamAkR^iShya nAvastiShThantu sAyudhAH | j~nAtayo me samAyattAH pashyantaH sarvatodisham || 17|| iti sarvAn samAdishya guho bharatamAgataH | upAyanAni sa~NgR^ihya vividhAni bahUnyapi || 18|| prayayau j~nAtibhiH sArdhaM bahubhirvividhAyudhaiH | nivedyopAyanAnyagre bharatasya samantataH || 19|| dR^iShTvA bharatamAsInaM sAnujaM saha mantribhiH | chIrAmbaraM ghanashyAmaM jaTAmukuTadhAriNam || 20|| rAmamevAnushochantaM rAmarAmeti vAdinam | nanAma shirasA bhUmau guho.ahamiti chAbravIt || 21|| shIghramutthApya bharato gADhamAli~Ngya sAdaram | pR^iShTvA.anAmayamavyagraH sakhAyamidamabravIt || 22|| bhrAtastvaM rAghaveNAtra sametaH samavasthitaH | rAmeNAli~NgitaH sArdranayanenAmalAtmanA || 23|| dhanyo.asi kR^itakR^ityo.asi yattvayA paribhAShitaH | rAmo rAjIvapatrAkSho lakShmaNena cha sItayA || 24|| yatra rAmastvayA dR^iShTastatra mAM naya suvrata | sItayA sahito yatra suptastaddarshayasva me || 25|| tvaM rAmasya priyatamo bhaktimAnasi bhAgyavAn | iti saMsmR^itya saMsmR^itya rAmaM sAshruvilochanaH || 26|| guhena sahitastatra yatra rAmaH sthito nishi | yayau dadarsha shayanasthalaM kushasamAstR^itam || 27|| sItA.a.abharaNasaMlagnasvarNabindubhirarchitam | duHkhasantaptahR^idayo bharataH paryadevayat || 28|| aho.atisukumArI yA sItA janakanandinI | prAsAde ratnaparya~Nke komalAstaraNe shubhe || 29|| rAmeNa sahitA shete sA kathaM kushaviShTare | sItA rAmeNa sahitA duHkhena mama doShataH || 30|| dhi~NmAM jAto.asmi kaikeyyA pAparAshisamAnataH | mannimittamidaM kleshaM rAmasya paramAtmanaH || 31|| aho.atisaphalaM janma lakShmaNasya mahAtmanaH | rAmameva sadAnveti vanasthamapi hR^iShTadhIH || 32|| ahaM rAmasya dAsA ye teShAM dAsasya ki~NkaraH | yadi syAM saphalaM janma mama bhUyAnna saMshayaH || 33|| bhrAtarjAnAsi yadi tatkathayasva mamAkhilam | yatra tiShThati tatrAhaM gachChAmyAnetuma~njasA || 34|| guhastaM shuddhahR^idayaM j~nAtvA sasnehamabravIt | deva tvameva dhanyo.asi yasya te bhaktirIdR^ishI || 35|| rAme rAjIvapatrAkShe sItAyAM lakShmaNe tathA | chitrakUTAdrinikaTe mandAkinyavidUrataH || 36|| munInAmAshramapade rAmastiShThati sAnujaH | jAnakyA sahito nandAtsukhamAste kila prabhuH || 37|| tatra gachChAmahe shIghraM ga~NgAM tartumihArhasi | ityuktvA tvaritaM gatvA nAvaH pa~nchashatAni ha || 38|| samAnayatsasainyasya tartuM ga~NgAM mahAnadIm | svayamevAninAyaikAM rAjanAvaM guhastadA || 39|| Aropya bharataM tatra shatrughnaM rAmamAtaram | vasiShThaM cha tathAnyatra kaikeyIM chAnyayoShitaH || 40|| tIrtvA ga~NgAM yayau shIghraM bharadvAjAshramaM prati | dUre sthApya mahAsainyaM bharataH sAnujo yayau || 41|| Ashrame munimAsInaM jvalantamiva pAvakam | dR^iShTvA nanAma bharataH sAShTA~NgamatibhaktitaH || 42|| j~nAtvA dAsharathiM prItyA pUjayAmAsa maunirAT | paprachCha kushalaM dR^iShTvA jaTAvalkaladhAriNam || 43|| rAjyaM prashAsataste.adya kimetadvalkalAdikam | Agato.asi kimarthaM tvaM vipinaM munisevitam || 44|| bharadvAjavachaH shrutvA bharataH sAshrulochanaH | sarvaM jAnAsi bhagavan sarvabhUtAshayasthitaH || 45|| tathApi pR^ichChase ki~nchittadanugraha eva me | kaikeyyA yatkR^itaM karma rAmarAjyavighAtanam || 46|| vanavAsAdikaM vApi na hi jAnAmi ki~nchana | bhavatpAdayugaM me.adya pramANaM munisattama || 47|| ityuktvA pAdayugalaM muneH spR^iShTvA.arttamAnasaH | j~nAtumarhasi mAM deva shuddho vA.ashuddha eva vA || 48|| mama rAjyena kiM svAmin rAme tiShThati rAjani | ki~Nkaro.ahaM munishreShTha rAmachandrasya shAshvataH || 49|| ato gatvA munishreShTha rAmasya charaNAntike | patitvA rAjyasambhArAn samarpyAtraiva rAghavam || 50|| abhiShekShye vasiShThAdyaiH paurajAnapadaiH saha | neShye.ayodhyAM ramAnAthaM dAsaH seve.atinIchavat || 51|| ityudIritamAkarNya bharatasya vacho muniH | Ali~Ngya mUrdhnyavaghrAya prashashaMsa savismayaH || 52|| vatsa j~nAtaM puraivaitadbhaviShyaM j~nAnachakShuShA | mA shuchastvaM paro bhaktaH shrIrAme lakShmaNAdapi || 53|| AtithyaM kartumichChAmi sasainyasya tavAnagha | adya bhuktvA sasainyastvaM shvo gantA rAmasannidhim || 54|| yathA.a.aj~nApayati bhavAnstatheti bharato.abravIt | bharadvAjastvapaH spR^iShTvA maunI homagR^ihe sthitaH || 55|| dadhyau kAmadughAM kAmavarShiNIM kAmado muniH | asR^ijatkAmadhuk sarvaM yathAkAmamalaukikam || 56|| bharatasya sasainyasya yatheShTaM cha manoratham | yathA vavarSha sakalaM tR^iptAste sarvasainikAH || 57|| vasiShThaM pUjayitvAgre shAstradR^iShTena karmaNA | pashchAtsasainyaM bharataM tarpayAmAsa yogirAT || 58|| uShitvA dinamekaM tu Ashrame svargasannibhe | abhivAdya punaH prAtarbharadvAjaM sahAnujaH || 59|| bharatastu kR^itAnuj~naH prayayau rAmasannidhim | chitrakUTamanuprApya dUre saMsthApya sainikAn | rAmasandarshanAkA~NkShI prayayau bharataH svayam || 60|| shatrughnena sumantreNa guhena cha parantapaH | tapasvimaNDalaM sarvaM vichinvAno nyavartata || 61|| adR^iShTvA rAmabhavanamapR^ichChadR^iShimaNDalam | kutrAste sItayA sArdhaM lakShmaNena raghUttamaH || 62|| Uchuragre gireH pashchAdga~NgAyA uttare taTe | viviktaM rAmasadanaM ramyaM kAnanamaNDitam || 63|| saphalairAmrapanasaiH kadalIkhaNDasaMvR^itam | champakaiH kovidAraishcha punnAgairvipulaistathA || 64|| evaM darshitamAlokya munibhirbharato.agrataH | harShAdyayau raghushreShThabhavanaM mantriNA saha || 65|| dadarsha dUrAdatibhAsuraM shubhaM rAmasya gehaM munivR^indasevitam | vR^ikShAgrasaMlagnasuvalkalAjinaM rAmAbhirAmaM bharataH sahAnujaH || 66|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe aShTamaH sargaH || 8|| \iti \section{|| navamaH sargaH ||} atha gatvA.a.ashramapadasamIpaM bharato mudA | sItArAmapadairyuktaM pavitramatishobhanam || 1|| sa tatra vajrA~NkushavArijA~nchita\- dhvajAdichihnAni padAni sarvataH | dadarsha rAmasya bhuvo.atima~NgalAni acheShTayatpAdarajaHsu sAnujaH || 2|| aho sudhanyo.ahamamUni rAmapAdAravindA~NkitabhUtalAni | pashyAmi yatpAdarajo vimR^igyaM brahmAdidevaiH shrutibhishcha nityam || 3|| ityadbhutapremarasAplutAshayo vigADhachetA raghunAthabhAvane | AnandajAshrusnapitastanAntaraH shanairavApAshramasannidhiM hareH || 4|| sa tatra dR^iShTvA raghunAthamAsthitaM dUrvAdalashyAmalamAyatekShaNam | jaTAkirITaM navavalkalAmbaraM prasannavaktraM taruNAruNadyutim || 5|| vilokayantaM janakAtmajAM shubhAM saumitriNA sevitapAdapa~Nkajam | tadAbhidudrAva raghUttamaM shuchA harShAchcha tatpAdayugaM tvarAgrahIt || 6|| rAmastamAkR^iShya sudIrghabAhurdorbhyAM pariShvajya siShi~ncha netrajaiH | jalairathA~Nkopari sannyaveshayat punaH punaH sampariShasvaje vibhuH || 7|| atha tA mAtaraH sarvAH samAjagmustvarAnvitAH | rAghavaM draShTukAmAstAstR^iShArtA gauryathA jalam || 8|| rAmaH svamAtaraM vIkShya drutamutthAya pAdayoH | vavande sAshru sA putramAli~NgyAtIva duHkhitA || 9|| itarAshcha tathA natvA jananI raghunandanaH | tataH samAgataM dR^iShTvA vasiShThaM munipu~Ngavam || 10|| sAShTA~NgaM praNipatyAha dhanyo.asmIti punaH punaH | yathArhamupaveshyAha sarvAneva raghUdvahaH || 11|| pitA me kushalI kiM vA mAM kimAhAtiduHkhitaH | vasiShThastamuvAchedaM pitA te raghunandana || 12|| tvadviyogAbhitaptAtmA tvAmeva parichintayan | rAmarAmeti sIteti lakShmaNeti mamAra ha || 13|| shrutvA tatkarNashUlAbhaM gurorvachanama~njasA | hA hato.asmIti patito rudan rAmaH salakShmaNaH || 14|| tato.anururuduH sarvA mAtarashcha tathApare | hA tAta mAM parityajya kva gato.asi ghR^iNAkara || 15|| anAtho.asmi mahAbAho mAM ko vA lAlayeditaH | sItA cha lakShmaNashchaiva vilepaturato bhR^isham || 16|| vasiShThaH shAntavachanaiH shamayAmAsa tAM shucham | tato mandAkinIM gatvA snAtvA te vItakalmaShAH || 17|| rAj~ne dadurjalaM tatra sarve te jalakA~NkShiNe | piNDAnnirvApayAmAsa rAmo lakShmaNasaMyutaH || 18|| i~NgudIphalapiNyAkarachitAnmadhusamplutAn | vayaM yadannAH pitarastadannAH smR^itinoditAH || 19|| iti dukhAshrupUrNAkShaH punaH snAtvA gR^ihaM yayau | sarve ruditvA suchiraM snAtvA jagmustadAshramam || 20|| tasminstu divase sarve upavAsaM prachakrire | tataH paredyurvimale snAtvA mandAkinIjale || 21|| upaviShTaM samAgamya bharato rAmamabravIt | rAma rAma mahAbhAga svAtmAnamabhiShechaya || 22|| rAjyaM pAlaya pitryaM te jyeShThastvaM me pitA tathA | kShatriyANAmayaM dharmo yatprajAparipAlanam || 23|| iShTvA yaj~nairbahuvidhaiH putrAnutpAdya tantave | rAjye putraM samAropya gamiShyasi tato vanam || 24|| idAnIM vanavAsasya kAlo naiva prasIda me | mAturme duShkR^itaM ki~nchitsmartuM nArhasi pAhi naH || 25|| ityuktvA charaNau bhrAtuH shirasyAdhAya bhaktitaH | rAmasya purataH sAkShAddaNDavatpatito bhuvi || 26|| utthApya rAghavaH shIghramAropyA~Nke.atibhaktitaH | uvAcha bharataM rAmaH snehArdranayanaH shanaiH || 27|| shR^iNu vatsa pravakShyAmi tvayoktaM yattathaiva tat | kintu mAmabravIttAto nava varShANi pa~ncha cha || 28|| uShitvA daNDakAraNye puraM pashchAtsamAvisha | idAnIM bharatAyedaM rAjyaM dattaM mayAkhilam || 29|| tataH pitraiva suvyaktaM rAjyaM dattaM tavaiva hi | daNDakAraNyarAjyaM me dattaM pitrA tathaiva cha || 30|| ataH piturvachaH kAryamAvAbhyAmatiyatnataH | piturvachanamulla~Nghya svatantro yastu vartate || 31|| sa jIvanneva mR^itako dehAnte nirayaM vrajet | tasmAdrAjyaM prashAdhi tvaM vayaM daNDakapAlakAH || 32|| bharatastvabravIdrAmaM kAmuko mUDhadhIH pitA | strIjito bhrAntahR^idaya unmatto yadi vakShyati | tatsatyamiti na grAhyaM bhrAntavAkyaM yathA sudhIH || 33|| shrIrAma uvAcha na strIjitaH pitA brUyAnna kAmI naiva mUDhadhIH | pUrvaM pratishrutaM tasya satyavAdI dadau bhayAt || 34|| asatyAdbhItiradhikA mahatAM narakAdapi | karomItyahamapyetatsatyaM tasyai pratishrutam || 35|| kathaM vAkyamahaM kuryAmasatyaM rAghavo hi san | ityudIritamAkarNya rAmasya bharato.abravIt || 36|| shrIbharata uvAcha tathaiva chIravasano vane vatsyAmi suvrata | chaturdasha samAstvaM tu rAjyaM kuru yathAsukham || 37|| shrIrAma uvAcha pitrA dattaM tavaivaitadrAjyaM mahyaM vanaM dadau | vyatyayaM yadyahaM kuryAmasatyaM pUrvavat sthitam || 38|| ahamapyAgamiShyAmi seve tvAM lakShmaNo yathA | nochetprAyopaveshena tyajAmyetatkalevaram || 39|| ityevaM nishchayaM kR^itvA darbhAnAstIrya chAtape | manasApi vinishchitya prA~Nmukhopavivesha saH || 40|| bharatasyApi nirbandhaM dR^iShTvA rAmo.ativismitaH | netrAntasa~nj~nAM gurave chakAra raghunandanaH || 41|| ekAnte bharataM prAha vasiShTho j~nAninAM varaH | vatsa guhyaM shR^iNuShvedaM mama vAkyAtsunishchitam || 42|| rAmo nArAyaNaH sAkShAdbrahmaNA yAchitaH purA | rAvaNasya vadhArthAya jAto dasharathAtmajaH || 43|| yogamAyApi sIteti jAtA janakanandinI | sheSho.api lakShmaNo jAto rAmamanveti sarvadA || 44|| rAvaNaM hantukAmAste gamiShyanti na saMshayaH | kaikeyyA varadAnAdi yadyanniShThurabhAShaNam || 45|| sarvaM devakR^itaM no chedevaM sA bhAShayetkatham | tasmAttyajA.a.agrahaM tAta rAmasya vinivartane || 46|| nivartasva mahAsainyairbhrAtR^ibhiH sahitaH puram | rAvaNaM sakulaM hatvA shIghramevAgamiShyati || 47|| iti shrutvA gurorvAkyaM bharato vismayAnvitaH | gatvA samIpaM rAmasya vismayotphullalochanaH || 48|| pAduke dehi rAjendra rAjyAya tava pUjite | tayoH sevAM karomyeva yAvadAgamanaM tava || 49|| ityuktvA pAduke divye yojayAmAsa pAdayoH | rAmasya te dadau rAmo bharatAyAtibhaktitaH || 50|| gR^ihItvA pAduke divye bharato ratnabhUShite | rAmaM punaH parikramya praNanAma punaH punaH || 51|| bharataH punarAhedaM bhaktyA gadgadayA girA | navapa~nchasamAnte tu prathame divase yadi || 52|| nAgamiShyasi chedrAma pravishAmi mahAnalam | bADhamityeva taM rAmo bharataM sannyavartayat || 53|| sasainyaH savasiShThashcha shatrughnasahitaH sudhIH | mAtR^ibhirmantribhiH sArdhaM gamanAyopachakrame || 54|| kaikeyI rAmamekAnte sravannetrajalAkulA | prA~njaliH prAha he rAma tava rAjyavighAtanam || 55|| kR^itaM mayA duShTadhiyA mAyAmohitachetasA | kShamasva mama daurAtmyaM kShamAsArA hi sAdhavaH || 56|| tvaM sAkShAdviShNuravyaktaH paramAtmA sanAtanaH | mAyAmAnuSharUpeNa mohayasyakhilaM jagat | tvayaiva prerito lokaH kurute sAdhvasAdhu vA || 57|| tvadadhInamidaM vishvamasvatantraM karoti kim | yathA kR^itrimanartakyo nR^ityanti kuhakechChayA || 58|| tvadadhInA tathA mAyA nartakI bahurUpiNI | tvayaiva preritAhaM cha devakAryaM kariShyatA || 59|| pApiShThaM pApamanasA karmAcharamarindama | adya pratIto.asi mama devAnAmapyagocharaH || 60|| pAhi vishveshvarAnanta jagannAtha namo.astu te | Chindhi snehamayaM pAshaM putravittAdigocharam || 61|| tvajj~nAnAnalakhaDgena tvAmahaM sharaNaM gatA | kaikeyyA vachanaM shrutvA rAmaH sasmitamabravIt || 62|| yadAha mAM mahAbhAge nAnR^itaM satyameva tat | mayaiva preritA vANI tava vaktrAdvinirgatA || 63|| devakAryArthasid.hdhyarthamatra doShaH kutastava | gachCha tvaM hR^idi mAM nityaM bhAvayantI divAnisham || 64|| sarvatra vigatasnehA madbhaktyA mokShyase.achirAt | ahaM sarvatra samadR^ig dveShyo vA priya eva vA || 65|| nAsti me kalpakasyeva bhajato.anubhajAmyaham | manmAyAmohitadhiyo mAmamba manujAkR^itim || 66|| sukhaduHkhAdyanugataM jAnanti na tu tattvataH | diShTyA madgocharaM j~nAnamutpannaM te bhavApaham || 67|| smarantI tiShTha bhavane lipyase na cha karmabhiH | ityuktA sA parikramya rAmaM sAnandavismayA || 68|| praNamya shatasho bhUmau yayau gehaM mudAnvitA | bharatastu sahAmAtyairmAtR^ibhirguruNA saha || 69|| ayodhyAmagamachChrIghraM rAmamevAnuchintayan | paurajAnapadAn sarvAnayodhyAyAmudAradhIH || 70|| sthApayitvA yathAnyAyaM nandigrAmaM yayau svayam | tatra siMhAsane nityaM pAduke sthApya bhaktitaH || 71|| pUjayitvA yathA rAmaM gandhapuShpAkShatAdibhiH | rAjopachArairakhilaiH pratyahaM niyatavrataH || 72|| phalamUlAshano dAnto jaTAvalkaladhArakaH | adhaHshAyI brahmachArI shatrughnasahitastadA || 73|| rAjakAryANi sarvANi yAvanti pR^ithivItale | tAni pAdukayoH samya~Nnivedayati rAghavaH || 74|| gaNayan divasAnyeva rAmAgamanakA~NkShayA | sthito rAmArpitamanAHsAkShAdbrahmamuniryathA || 75|| rAmastu chitrakUTAdrau vasanmunibhirAvR^itaH | sItayA lakShmaNenApi ki~nchitkAlamupAvasat || 76|| nAgarAshcha sadA yAnti rAmadarshanalAlasAH | chitrakUTasthitaM j~nAtvA sItayA lakShmaNena cha || 77|| dR^iShTvA tajjanasambAdhaM rAmastatyAja taM girim | daNDakAraNyagamane kAryamapyanuchintayan || 78|| anvagAtsItayA bhrAtrA hyatrerAshramamuttamam | sarvatra sukhasaMvAsaM janasambAdhavarjitam || 79|| gatvA munimupAsInaM bhAsayantaM tapovanam | daNDavatpraNipatyAha rAmo.ahamabhivAdaye || 80|| piturAj~nAM puraskR^itya daNDakAnanamAgataH | vanavAsamiSheNApi dhanyo.ahaM darshanAttava || 81|| shrutvA rAmasya vachanaM rAmaM j~nAtvA hariM param | pUjayAmAsa vidhivadbhaktyA paramayA muniH || 82|| vanyaiH phalaiH kR^itAtithyamupaviShTaM raghUttamam | sItAM cha lakShmaNaM chaiva santuShTo vAkyamabravIt || 83|| bhAryA me.atIva saMvR^iddhA hyanasUyeti vishrutA | tapashcharantI suchiraM dharmaj~nA dharmavatsalA || 84|| antastiShThati tAM sItA pashyatvariniShUdana | tatheti jAnakIM prAha rAmo rAjIvalochanaH || 85|| gachCha devIM namaskR^itya shIghramehi punaH shubhe | tatheti rAmavachanaM sItA chApi tathAkarot || 86|| daNDavatpatitAmagre sItAM dR^iShTvAtihR^iShTadhIH | anasUyA samAli~Ngya vatse sIteti sAdaram || 87|| divye dadau kuNDale dve nirmite vishvakarmaNA | dukUle dve dadau tasyai nirmale bhaktisaMyutA || 88|| a~NgarAgaM cha sItAyai dadau divyaM shubhAnanA | na tyakShyate.a~NgarAgeNa shobhA tvAM kamalAnane || 89|| pAtivratyaM puraskR^itya rAmamanvehi jAnaki | kushalI rAghavo yAtu tvayA saha punargR^iham || 90|| bhojayitvA yathAnyAyaM rAmaM sItAsamanvitam | lakShmaNaM cha tadA rAmaM punaH prAha kR^itA~njaliH || 91|| rAma tvameva bhuvanAni vidhAya teShAM saMrakShaNAya suramAnuShatiryagAdIn | dehAn bibharShi na cha dehaguNairviliptas\- tvatto bibhetyakhilamohakarI cha mAyA || 93|| iti shrImadadhyAtmarAmAyaNe umAmaheshvarasaMvAde ayodhyAkANDe navamaH sargaH || 9|| samAptamidamayodhyAkANDam \iti ## Encoded and proofread by Nagaraj Balijepalli nagaraj at iastate.edu Proofread by Sunder Hattangadi Revised by Agne Easwaran easwaranpsa at rediffmail.com and ahimsasoldier at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}