% Text title : yAjnIyamantropaniShad.h bhAShya-TIkA-TippaNI % File name : Ishaa\_bhaashhya\_Shankar.itx % Category : upanishhat, svara, shankarAchArya % Location : doc\_upanishhat % Author : Sri Sankaracharya, also called Adi Sankara. % Transliterated by : Shrisha Rao % Proofread by : "Meera Tadipatri" , Revised by Sunder Hattangadi.com with Samata edition of complete works, Pranipata Chaitanya without permission. % Latest update : May 17, 2001, August 9, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Ishopanishad with Shankaracharya's commentary ..}## \itxtitle{.. IshAvAsyopaniShat shrImachCha~NkarAchAryavirachitenabhAShyeNasahitA ..}##\endtitles ## \ldq{}IshA vAsyam\rdq ityAdayo mantrAH karmasvaviniyuktAH\, teShAmakarmasheShasyAtmano yAthAtmyaprakAshakatvAt | yAthAtmyaM chAtmanaH shuddhatvApApaviddhatvaikatva\- nityatvAsharIratvasarvagatatvAdi vakShyamANam | tachcha karmaNA virudhyata iti yukta evaiShAM karmasvaviniyogaH | na hyevaMlakShaNamAtmano yAthAtmyam utpAdyaM vikAryam ApyaM saMskAryaM kartR^ibhoktR^irUpaM vA yena karmasheShatA syAt\; sarvAsAmupaniShadAmAtmayAthAtmyanirUpaNenaivopakShayAt\, gItAnAM mokShadharmANAM chaivaMparatvAt | tasmAdAtmano.anekatvakartR^itvabhoktR^itvAdi cha ashuddhatvapApaviddhatvAdi chopAdAya lokabuddhisiddhaM karmANi vihitAni | yo hi karmaphalenArthI dR^iShTena brahmavarchasAdinA adR^iShTena svargAdinA cha dvijAtirahaM na kANatvakuNitvAdyanadhikAraprayojakadharmavAnityAtmAnaM manyate so.adhikriyate karmasviti hyadhikAravido vadanti | tasmAdete mantrA Atmano yAthAtmyaprakAshanena AtmaviShayaM svAbhAvikakarmvij~nAnaM nivartayantaH shokamohAdisaMsAradharmavichChittisAdhanamAtmaikatvAdivij~nAnamutpAdayantIti | evamuktAdhikAryabhidheyasambandhaprayojanAnmantrAnsa~NkShepato vyAkhyAsyAmaH \- {\LARGEdvng OM IshA vAsyamida{\m+} sarvaM yatkiM cha jagatyAM jagat |} {\LARGEdvng tena tyaktena bhu~njIthA mA gR^idhaH kasya sviddhanam || 1||} IshA IShTe iti IT\, tena IshA | IshitA parameshvaraH paramAtmA sarvasya | sa hi sarvamIShTe sarvajantUnAmAtmA san.h pratyagAtmatayA | tena svena rUpeNAtmanA IshA vAsyam AchChAdanIyam | kim\? idaM sarvaM yatkiM cha yatki.nchit jagatyAM pR^ithivyAM jagat tatsarvam | svenAtmanA Ishena pratyagAtmatayA ahamevedaM sarvamiti paramArthasatyarUpeNAnR^itamidaM sarvaM charAcharamAchChAdanIyaM paramAtmanA | yathA chandanAgarvAderudakAdi\- sambandhajakledAdijamaupAdhikaM daurgandhyaM tatsvarUpanigharShaNenAchChAdyate svena pAramArthikena gandhena\, tadvadeva hi svAtmanyadhyastaM svAbhAvikaM kartR^itvabhoktR^itvAdilakShaNaM jagaddvaitarUpaM pR^ithivyAM\, jagatyA\- mityupalakShaNArthatvAtsarvameva nAmarUpakarmAkhyaM vikArajAtaM paramArthasatyAtmabhAvanayA tyaktaM syAt | evamIshvarAtmabhAvanayA yuktasya putrAdyeShaNAtrayasa.nnyAse evAdhikAraH\, na karmasu | tena tyaktena tyAgenetyarthaH | na hi tyakto mR^itaH putro bhR^ityo vA AtmasambandhitAbhAvAdAtmAnaM pAlayati | atastyAgenetyayamevArthaH | bhu~njIthAH pAlayethAH | evaM tyaktaiShaNastvaM mA gR^idhaH gR^idhim AkA~NkShAM mA kArShIH dhanaviShayAm | kasya svit kasyachit parasya svasya vA dhanaM mA kA~NkShIrityarthaH | svidityanarthako nipAtaH | athavA\, mA gR^idhaH | kasmAt\? kasyasviddhanam.h ityAkShepArthaH | na kasyachiddhanamasti\, yadgR^idhyeta | AtmaivedaM sarvamitIshvarabhAvanayA sarvaM tyaktam | ata Atmana evedaM sarvam\, Atmaiva cha sarvam | ato mithyAviShayAM gR^idhiM mA kArShIrityarthaH || evamAtmavidaH putrAdyeShaNAtrayasa.nnyAsenAtmaj~nAnaniShThatayA AtmA rakShitavya ityeSha vedArthaH | athetarasya anAtmaj~natayAtmagrahaNAshaktasya idamupadishati mantraH \- {\LARGEdvng kurvanneveha karmANi jijIviShechChata{\m+} samAH |} {\LARGEdvng evaM tvayi nAnyatheto.asti na karma lipyate nare || 2||} kurvanneva nirvartayanneva iha karmANi agnihotrAdIni jijIviShet jIvitumichChet.h shataM shatasa~NkhyAkAH samAH saMvatsarAn | tAvaddhi puruShasya paramAyurnirUpitam | tathA cha prAptAnuvAdena yajjijIviShechChataM varShANi tatkurvanneva karmANItyetadvidhIyate | evam evaMprakAre tvayi jijIviShati nare naramAtrAbhimAnini itaH etasmAdagnihotrAdIni karmANi kurvato vartamAnAtprakArAt anyathA prakArAntaraM nAsti\, yena prakAreNAshubhaM karma na lipyate\; karmaNA na lipyasa, ityarthaH | ataH shAstravihitAni karmANyagnihotrAdIni kurvanneva jijIviShet || kathaM punaridamavagamyate \- pUrveNa mantreNa sa.nnyAsino j~nAnaniShThoktA\, dvitIyena tadashaktasya karmaniShTheti\? uchyate \- j~nAnakarmaNorvirodhaM parvatavadakampyaM yathoktaM na smarasi kim\? ihApyuktaM \- yo hi jijIviShetsa karmANi kurvanneva iti\; \ldq{}IshA vAsyamidaM sarvaM \ldq, \ldq{}tena tyaktena bhu~njIthAH mA gR^idhaH kasyasviddhanam \ldq\, iti cha | \ldq{}na jIvite maraNe vA gR^idhiM kurvItAraNyamiyAt \rdq iti padam tato na punareyAt \rdq iti cha sa.nnyAsashAsanAt | ubhayoH phalabhedaM cha vakShyati | \ldq{}imau dvAveva panthAnAvanuniShkrAntatarau bhavataH kriyApathashchaiva purastAtsa.nnyAsashcha \rdq; tayoH sa.nnyAsapatha evAtirechayati \- \ldq{}nyAsa evAtyarechayad\rdq iti cha taittirIyake | \ldq{}dvAvimAvatha panthAnau yatra vedAH pratiShThitAH | pravR^ittilakShaNo dharmo nivR^ittishcha vibhAvitaH\rdq ityAdi putrAya vichArya nishchitamuktaM vyAsena vedAchAryeNa bhagavatA | vibhAgaM chAnayoH pradarshayiShyAmaH || athedAnImavidvannindArtho.ayaM mantra Arabhyate \- {\LARGEdvng asuryA nAma te lokA andhena tamasA vR^itAH |} {\LARGEdvng tA{\m+}ste pretyAbhigachChanti ye ke chAtmahano janAH || 3||} asuryAH paramAtmabhAvamadvayamapekShya devAdayo.apyasurAH | teShAM cha svabhUtA lokA asuryAH nAma | nAmashabdo.anarthako nipAtaH | te lokAH karmaphalAni lokyante dR^ishyante bhujyanta iti janmAni | andhena adarshanAtmakenAj~nAnena tamasA AvR^itAH AchChAditAH | tAn sthAvarAntan\, pretya tyaktvemaM deham abhigachChanti yathAkarma yathAshrutam | ye ke cha AtmahanaH AtmAnaM ghnantItyAtmahanaH | ke\? te janAH ye.avidvAMsaH | kathaM te AtmAnaM nityaM hiMsanti\? avidyAdoSheNa vidyamAnasyAtmanastiraskaraNAt | vidyamAnasyAtmano yatkAryaM phalamajarAmaratvAdisaMvedanadilakShaNam\, tat hatasyeva tirobhUtaM bhavatIti prAkR^itA avidvAMso janA Atmahana ityuchyante | tena hyAtmahananadoSheNa saMsaranti te || yasyAtmano hananAdavidvAMsaH saMsaranti\, tadviparyayeNa vidvAMso muchyante.anAtmahanaH\, tatkIdR^ishamAtmatattvamityuchyate \- {\LARGEdvng anejadekaM manaso javIyo nainaddevA ApnuvanpUrvamarShat |} {\LARGEdvng taddhAvato.anyAnatyeti tiShThattasminnapo mAtarishvA dadhAti || 4||} anejad na ejat | \ldq{}ejR^i kampane\rdq, kampanaM chalanaM svAvasthAprachyutiH\, tadvarjitam\, sarvadA ekarUpam ityarthaH | tachcha ekaM sarvabhUteShu | manasaH sa~NkalpAdilakShaNAt javIyo javavattaram | kathaM viruddhamuchyate \- dhruvaM nishchalamidam\, manaso javIya iti cha\? naiSha doShaH\, nirupAdhyupAdhimattvenopapatteH | tatra nirupAdhikena svena rUpeNochyate \- anejadekam iti | manasaH antaHkaraNasya sa~NkalpavikalpalakShaNasyo\- pAdheranuvartanAt | iha dehasthasya manaso brahmalokAdidUrasthasa~NkalpanaM kShaNamAtrAdbhavatItyato manaso javiShThatvaM lokaprasiddham | tasminmanasi brahmalokAdIn drutaM gachChati sati\, prathamaprApta ivAtmachaitanyAbhAso gR^ihyate | ataH manaso javIyaH ityAha | nainaddevAH\, dyotanAddevAH chakShurAdInIndriyANi\, enatprakR^itamAtmatattvaM nApnuvan na prAptavantaH | tebhyo mano javIyaH | manovyApAravyavahitatvAdAbhAsamAtra\- mapyAtmano naiva devAnAM viShayIbhavati\; yasmAjjavanAnmanaso.api pUrvamarShat.h pUrvameva gatam\, vyomavadvyApitvAt | sarvavyApi tadAtmatattvaM sarvasaMsAradharmavarjitaM svena nirupAdhikena svarUpeNAvikriyameva sat\, upAdhikR^itAH sarvAH saMsAravikriyA anubhavatIvAvivekinAM mUDhAnAmanekamiva cha pratidehaM pratyavabhAsata ityetadAha \- tat dhAvataH drutaM gachChataH anyAn AtmavilakShaNAnmanovAgindriyaprabhR^itIn atyeti atItya gachChatIva | ivArthaM svayameva darshayati \- tiShThaditi\, svayamavikriyameva sadityarthaH | tasmin Atmatattve sati nityachaitanyasvabhAve\, mAtarishvA mAtari antarikShe shvayati gachChatIti mAtarishvA vAyuH sarvaprANabhR^itkriyAtmakaH\, yadAshrayANi kAryakaraNajAtAni yasminnotAni protAni cha\, yatsUtrasa.nj~nakaM sarvasya jagato vidhArayitR^i\, sa mAtarishvA\, apaH karmANi prANinAM cheShTAlakShaNAni agnyAdityaparjanyAdInAM jvalanadahanaprakAshAbhivarShaNAdilakShaNAni\, dadhAti vibhajatItyarthaH\, dhArayatIti vA\; \ldq{}bhIShA.asmAdvAtaH pavate\rdq (tai\.u\. 2\.8) ityAdishrutibhyaH | sarvA hi kAryakaraNavikriyA nityachaitanyAtmasvarUpe sarvAspadabhUte satyeva bhavantItyarthaH || na mantrANAM jAmitA.astIti pUrvamantroktamapyarthaM punarAha \- {\LARGEdvng tadejati tannaijati taddUre tadvantike |} {\LARGEdvng tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH || 5||} tat AtmatattvaM yatprakR^itam ejati chalati tadeva cha naijati svato naiva chalati\, svataH achalameva sat chalatIvetyarthaH | ki~ncha\, taddUre varShakoTishatairapyaviduShAmaprApyatvAddUra iva | tadu antike samIpe atyantameva viduShAm\, AtmatvAt na kevalaM dUre\, antike cha | tat antaH abhyantare asya sarvasya\, \ldq{}ya AtmA sarvAntaraH\rdq iti shruteH\, asya sarvasya jagato nAmarUpakriyAtmakasya | tat u api sarvasya asya bAhyataH\; vyApitvAdAkAshavanniratishayasUkShmatvAdantaH\; \ldq{}praj~nAnaghana eva\rdq iti shAsanAnnirantaraM cha || 5|| {\LARGEdvng yastu sarvANi bhUtAnyAtmanyevAnupashyati |} {\LARGEdvng sarvabhUteShu chAtmAnaM tato na vijugupsate || 6||} yastu parivrAT mumukShuH sarvANi bhUtAni avyaktAdIni sthAvarAntAni Atmanyeva anupashyati\, AtmavyatiriktAni na pashyati ityarthaH | sarvabhUteShu teShveva cha AtmAnaM teShAmapi bhUtAnAM svamAtmAnamAtmatvena \- yathAsya dehasya kAryakaraNasa~NghAtasya AtmA ahaM sarvapratyayasAkShibhUtashchetayitA kevalo nirguNo.anenaiva svarUpeNAvyaktAdInAM sthAvarAntAnAmahamevAtmeti sarvabhUteShu chAtmAnaM nirvisheShaM yastvanupashyati\, saH tataH tasmAdeva darshanAt na vijugupsate vijugupsAM ghR^iNAM na karoti | prAptasyaivAnuvAdo.ayam | sarvA hi ghR^iNA Atmano.anyadduShTaM pashyato bhavatyi\; AtmAnamevAtyantavishuddhaM nirantaraM pashyato na ghR^iNAnimittamarthAntaramastIti prAptameva \- tato na vijugupsata iti || imamevArthamanyo.api mantra Aha \- {\LARGEdvng yasminsarvANi bhUtAni AtmaivAbhUdvijAnataH |} {\LARGEdvng tatra ko mohaH kaH shoka ekatvamanupashyataH || 7||} yasminsarvANi bhUtAni yasmin kAle yathoktAtmani vA\, tAnyeva bhUtAni sarvANi paramArthAtmadarshanAt AtmaivAbhUt Atmaiva saMvR^ittaH paramArthavastu vijAnataH\, tatra tasminkAle tatrAtmani vA\, ko mohaH kaH shokaH\? shokashcha mohashcha kAmakarmabIjamajAnato bhavati\, na tvAtmaikatvaM vishuddhaM gaganopamaM pashyataH | ko mohaH kaH shoka iti shokamohayoravidyAkAryayorAkShepeNAsambhavaprakAshanAt.h sakAraNasya saMsarasyAtyantamevochChedaH pradarshito bhavati || yo.ayamatItairmantrairukta AtmA\, sa svena rUpeNa kiMlakShaNaka ityAha ayaM mantraH \- {\LARGEdvng sa paryagAchChukramakAyamavraNa\-} {\LARGEdvng masnAvira{\m+} shuddhamapApaviddham |} {\LARGEdvng kavirmanIShI paribhUH svayambhUryAthAtathyato\-} {\LARGEdvng .arthAn vyadadhAchChAshvatIbhyaH samAbhyaH || 8||} sa paryagAt\, saH yathokta AtmA paryagAt pari samantAt agAt gatavAn\, AkAshavadvyApItyarthaH | shukraM shubhraM jyotiShmat dIptimAnityarthaH | akAyam asharIraM li~NgasharIravarjita ityarthaH | avraNam akShatam | asnAviram snAvAH sirA yasminna vidyanta ityasnAviram | avraNamasnAviramityetAbhyAM sthUlasharIrapratiShedhaH | shuddhaM nirmalamavidyAmalarahitamiti kAraNasharIrapratiShedhaH | apApaviddhaM dharmAdharmAdipApavarjitam | shukramityAdIni vachAMsi pu.nli~Ngatvena pariNeyAni\, sa paryagAt ityupakramya kavirmanIShI ityAdinA pu.nli~NgatvenopasaMhArAt | kaviH krAntadarshI sarvadR^ik\, \ldq{}nAnyo.ato.asti draShTA\rdq ityAdishruteH | manIShI manasa IShitA\, sarvaj~na Ishvara ityarthaH | paribhUH sarveShAM pari upari bhavatIti paribhUH | svayambhUH svayameva bhavatIti\, yeShAmupari bhavati yashchopari bhavati sa sarvaH svayameva bhavatIti svayambhUH | sa nityamukta IshvaraH yAthAtathyataH sarvaj~natvAt yathAtathA bhAvo yAthAtathyaM tasmAt yathAbhUtakarmaphalasAdhanataH arthAn kartavyapadArthAn vyadadhAt vihitavAn\, yathAnurUpaM vyabhajadityarthaH | shAshvatIbhyaH nityAbhyaH samAbhyaH saMvatsarAkhyebhyaH prajApatibhya ityarthaH || atrA.adyena mantreNa sarvaiShaNAparityAgena j~nAnaniShThoktA prathamo vedArthaH \ldq{}IshAvAsyamidaM sarvam\rdq, \ldq{}mA gR^idhaH kasyasviddhanam\rdq iti | aj~nAnAM jijIviShUNAM j~nAnaniShThAsambhave, \ldq{}kurvanneveha karmANi jijIviShet\rdq iti karmaniShThoktA dvitIyo vedArthaH | anayoshcha niShThayorvibhAgo mantradvayapradarshitayorbR^ihadAraNyake.api darshitaH \- \ldq{}so.akAmayata jAyA me syAt\rdq ityAdinA aj~nasya kAminaH karmANIti | \ldq{}mana evAsyAtmA vAgjAyA\rdq ityAdivachanAt aj~natvaM kAmitvaM cha karmaniShThasya nishchitamavagamyate | tathA cha tatphalaM saptAnnasargasteShvAtmabhAvenAtmasvarUpAvasthAnam | jAyAdyeShaNAtrayasa.nnyAsena chAtmavidAM karmaniShThAprAtikUlyena AtmasvarUpaniShThaiva darshitA \- \ldq{}kiM prajayA kariShyAmo yeShAM no.ayamAtmAyaM lokaH\rdq ityAdinA | ye tu j~nAnaniShThAH sa.nnyAsinastebhyaH \ldq{}asuryA nAma te\rdq ityAdinA avidvannindAdvAreNAtmano yAthAtmyaM \ldq{}sa paryagAt\rdq ityetadantairmantrairupadiShTam | te hyatrAdhikR^itA na kAmina iti | tathA cha shvetAshvatarANAM mantropaniShadi \- \ldq{}atyAshramibhyaH paramaM pavitraM provAcha samyagR^iShisa~NghajuShTam\rdq ityAdi vibhajyoktam | ye tu kAmiNaH karmaniShThAH karma kurvanta eva jijIviShavaH\, tebhya idamuchyate \- \ldq{}andhaM tamaH\rdq ityAdi | kathaM punarevamavagamyate\, na tu sarveShAm iti \? uchyate \- akAminaH sAdhyasAdhanabhedopamardena \ldq{}yasminsarvANi bhUtAni AtmaivAbhUdvijAnataH | tatra ko mohaH kaH shoka ekatvamanupashyata\rdq iti yat Atmaikatvavij~nAnaM\, tanna kenachitkarmaNA j~nAnAntareNa vA hyamUDhaH samuchchichIShati | iha tu samuchchichIShayA avidvadAdinindA kriyate | tatra cha yasya yena samuchchayaH sambhavati nyAyataH shAstrato vA tadihochyate | taddaivaM vittaM devatAviShayaM j~nAnaM karmasambandhitvenopanyastaM na paramAtmaj~nAnam\, \ldq{}vidyayA devalokaH\rdq iti pR^ithakphalashravaNAt | tayorj~nAnakarmaNorihaikaikAnuShThAnanindA samuchchichIShayA\, na nindAparaiva ekaikasya\, pR^ithak.hphalashravaNAt \- \ldq{}vidyayA tadArohanti\rdq, \ldq{}vidyayA devalokaH\rdq \ldq{}na tatra dakShiNA yAnti\rdq \ldq{}karmaNA pitR^ilokaH\rdq iti | na hi shAstravihitaM ki~nchidakartavyatAmiyAt | tatra \- {\LARGEdvng andhaM tamaH pravishanti ye avidyAmupAsate |} {\LARGEdvng tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyA{\m+} ratAH || 9||} andhaM tamaH adarshanAtmakaM tamaH pravishanti | ke\? ye avidyAM\, vidyAyA anyA avidyA karmetyarthaH\, karmaNo vidyAvirodhitvAt\, tAmavidyAmagnihotrAdilakShaNAmeva kevalAm upAste tatparAH santo.anutiShThantItyabhiprAyaH | tataH tasmAdandhAtmakAttamasaH bhUya iva bahutarameva te tamaH pravishanti | ke\? karma hitvA ye u ye tu vidyAyAmeva devatAj~nAne eva ratAH abhiratAH || tatrAvAntaraphalabhedaM vidyAkarmaNoH samuchchayakAraNamAha | anyathA phalavadaphalavatoH sannihitayora~NgA~NgitayA jAmitaiva syAditi \- {\LARGEdvng anyadevAhurvidyayA anyadAhuravidyayA |} {\LARGEdvng iti shushruma dhIrANAM ye nastadvichachakShire || 10||} anyatpR^ithageva vidyayA kriyate phalamiti AhuH vadanti\, anyadAhuravidyayA karmaNA kriyate phalamiti | tathoktam \- \ldq{}karmaNA pitR^ilokaH\, vidyayA devalokaHiti \rdq iti | iti evaM shushruma shrutavanto vayaM dhIrANAM dhImatAM vachanam | ye AchAryA naH asmabhyaM tat karma cha j~nAnaM cha vichachakShire vyAkhyAtavantaH\, teShAmayamAgamaH pAramparyAgata ityarthaH || yata evamataH\- {\LARGEdvng vidyAM chAvidyAM cha yastadvedobhaya{\m+} saha |} {\LARGEdvng avidyayA mR^ityuM tIrtvA vidyayAmR^itamashnute || 11||} vidyAM cha avidyAM cha devatAj~nAnaM karma chetyarthaH | yastat etadubhayaM saha ekena puruSheNa anuShTheyaM veda tasyaivaM samuchchayakAriNa evaikapuruShArthasambandhaH krameNa syAdityuchyate \- avidyayA karmaNA agnihotrAdinA mR^ityum\, svAbhAvikaM karma j~nAnaM cha mR^ityushabdavAchyam\, tadubhayaM tIrtvA atikramya vidyayA devatAj~nAnena amR^itam devatAtmabhAvaM ashnute prApnoti | taddhyamR^itamuchyate, yaddevatAtmagamanam || adhunA vyAkR^itAvyAkR^itopAsanayoH samuchchichIShayA pratyekaM nindochyate\- {\LARGEdvng andhaM tamaH pravishanti ye.asambhUtimupAsate |} {\LARGEdvng tato bhUya iva te tamo ya u sambhUtyA{\m+} ratAH || 12||} andhaM tamaH pravishanti ye asambhUtim\, sambhavanaM sambhUtiH sA yasya kAryasya sA sambhUtiH tasyA anyA asambhUtiH prakR^itiH kAraNam avyAkR^itAkhyam\, tAmasambhUtimavyAkR^itAkhyAM prakR^itiM kAraNamavidyAM kAmakarmabIjabhUtAmadarshanAtmikAM upAsate ye te tadanurUpamevAndhaM tamaH adarshanAtmakaM pravishanti | tataH tasmAdapi bhUyo bahutaramiva tamaH te pravishanti ye u sambhUtyAm kAryabrahmaNi hiraNyagarbhAkhye ratAH || adhunA ubhayorupAsanayoH samuchchayakAraNamavayavaphalabhedamAha \- {\LARGEdvng anyadevAhuH sambhavAdanyadAhurasambhavAt |} {\LARGEdvng iti shushruma dhIrANAM ye nastadvichachakShire || 13||} anyadeva pR^ithageva AhuH phalaM sambhavAt sambhUteH kAryabrahmopAsanAt aNimAdyaishvaryalakShaNam AkhyAtavanta ityarthaH | tathA cha anyadAhurasambhavAt asambhUteH avyAkR^itAt avyAkR^itopAsanAt yaduktam \ldq{}andhaM tamaH pravishanti\rdq iti\, prakR^itilaya iti cha paurANikairuchyate | iti evaM shushruma dhIrANAM vachanaM ye nastadvichachakShire vyAkR^itAvyAkR^itopAsanaphalaM vyAkhyAtavanta ityarthaH || yata evam\, ataH samuchchayaH sambhUtyasambhUtyupAsanayoryuktaH ekaikapuruShArthatvAchchetyAha \- {\LARGEdvng sambhUtiM cha vinAshaM cha yastadvedobhaya{\m+} saha |} {\LARGEdvng vinAshena mR^ityuM tIrtvA sambhUtyAmR^itamashnute || 14|| } sambhUtiM cha vinAshaM cha yastadvedobhayaM saha\, vinAshena vinAsho dharmo yasya kAryasya sa tena dharmiNA abhedenochyate \ldq{}vinAsha\rdq iti | tena tadupAsanenAnaishvaryamadharmakAmAdidoShajAtaM cha mR^ityuM tIrtvA\, hiraNyagarbhopAsanena hyaNimAdiprAptiH phalam\, tenAnaishvaryAdimR^ityumatItya\, asambhUtyA avyAkR^itopAsanayA amR^itaM prakR^itilayalakShaNam ashnute | \ldq{}sambhUtiM cha vinAshaM cha\rdq ityatrAvarNalopena nirdesho draShTavyaH, prakR^itilayaphalashrutyanurodhAt || mAnuShadaivavittasAdhyaM phalaM shAstralakShaNaM prakR^itilayAntam\; etAvatI saMsAragatiH | ataH paraM pUrvoktaM \ldq{}AtmaivAbhUdvijAnataH\rdq iti sarvAtmabhAva eva sarvaiShaNAsa.nnyAsaj~nAnaniShThAphalam | evaM dviprakAraH pravR^itti\- nivR^ittilakShaNo vedArtho.atra prakAshitaH | tatra pravR^ittilakShaNasya vedArthasya vidhipratiShedhalakShaNasya kR^itsnasya prakAshane pravargyAntaM brAhmaNamapyuktam | nivR^ittilakShaNasya vedArthasya prakAshane.ata UrdhvaM bR^ihadAraNyakamupayuktam | tatra niShekAdishmashAnAntaM karma kurvan jijIviShedyo vidyayA sahAparabrahmaviShayayA\, taduktaM \- \ldq{}vidyAM chAvidyAM cha yastadvedobhaya{m+} saha | avidyayA mR^ityuM tIrtvA vidyayAmR^itamashnuta\rdq iti\, tatra so.adhikArI kena mArgeNAmR^itatvamashnute ityuchyate \- \ldq{}tadyattatsatyamasau sa Adityo ya eSha etasminmaNDale puruSho yashchAyaM dakShiNe.akShanpuruShaH\rdq etadubhayaM satyaM brahmopAsInaH yathoktakarmakR^ichcha yaH\, so.antakAle prApte satyAtmAnamAtmanaH prAptidvAraM yAchate \- {\LARGEdvng hiraNmayena pAtreNa satyasyApihitaM mukham |} {\LARGEdvng tattvaM pUShannapAvR^iNu satyadharmAya dR^iShTaye || 15||} hiraNmayena pAtreNa hiraNmayamiva hiraNmayaM\, jyotirmayamityetat\, tena pAtreNeva apidhAnabhUtena satyasya AdityamaNDalasthasya brahmaNaH apihitam.h AchChAditaM mukham dvAraM\; tat tvam he pUShan apAvR^iNu apasAraya satyadharmAya tava satyasyopAsanAtsatyaM dharmo yasya mama so.ahaM satyadharmA tasmai mahyam\; athavA\, yathAbhUtasya dharmasyAnuShThAtre\, dR^iShTaye tava satyAtmana upalabdhaye || {\LARGEdvng pUShannekarShe yama sUrya prAjApatya vyUha rashmIn |} {\LARGEdvng samUha tejo yatte rUpaM kalyANatamaM tatte pashyAmi } {\LARGEdvng yo.asAvasau puruShaH so.ahamasmi || 16 || } he pUShan.h, jagataH poShaNAtpUShA raviH | tathA eka eva R^iShati gachChatItyekarShiH he ekarShe | tathA sarvasya saMyamanAdyamaH he yama | tathA rashmInAM prANAnAM rasAnAM cha svIkaraNAtsUryaH he sUrya | prajApaterapatyaM prAjApatyaH he prAjApatya | vyUha vigamaya rashmIn svAn | samUha ekIkuru upasaMhAra tejaH tAvakaM jyotiH | yat te tava rUpaM kalyANatamam atyantashobhanam\, tat te tavAtmanaH prasAdAt pashyAmi | ki~ncha\, ahaM na tu tvAM bhR^ityavadyAche yo.asau AdityamaNDalasthaH asau vyAhR^ityavayavaH puruShaH puruShakAratvAt\, pUrNaM vAnena prANabuddhyAtmanA jagatsamastamiti puruShaH\; puri shayanAdvA puruShaH | so.aham asmi bhavAmi || {\LARGEdvng vAyuranilamamR^ita |} {\LARGEdvng mathedaM bhasmAnta{\m+} sharIram | } {\LARGEdvng OM krato smara kR^ita{\m+} smara |} {\LARGEdvng OM krato smara kR^ita{\m+} smara || 17||} athedAnIM mama mariShyato vAyuH prANaH adhyAtmaparichChedaM hitvA adhidaivatAtmAnaM sarvAtmakaM anilam amR^itam.h sUtrAtmAnaM pratipadyatAm iti vAkyasheShaH | li~NgaM chedaM j~nAnakarmasaMskR^itamutkrAmatviti draShTavyam\, mArgayAchanasAmarthyAt | atha idaM sharIramagnau hutaM bhasmAntam bhasmAvasheShaM bhUyAt | omiti yathopAsanaM OMpratIkAtmakatvAtsatyAtmakamagnyAkhyaM brahmAbhedenochyate | he krato sa~NkalpAtmaka smara yanmama smartavyaM tasya kAlo.ayaM pratyupasthitaH\, ataH smara etAvantaM kAlaM bhAvitaM kR^itam agne smara yanmayA bAlyaprabhR^ityanuShThitaM karma tachcha smara | krato smara kR^itaM smara iti punarvachanamAdarArtham || punaranyena mantreNa mArgaM yAchate \- {\LARGEdvng agne naya supathA rAye asmAn vishvAni deva vayunAni vidvAn |} {\LARGEdvng yuyodhyasmajjuhurANameno bhUyiShThAM te namauktiM vidhema || 18||} he agne naya gamaya supathA shobhanena mArgeNa | supatheti visheShaNaM dakShiNamArganivR^ittyartham | nirviNNo.ahaM dakShiNena mArgeNa gatAgatalakShaNena\; ato yAche tvAM punaH punaH gamanAgamanavarjitena shobhanena pathA naya | rAye dhanAya\, karmaphalabhogAyetyarthaH | asmAn.h yathoktadharmaphalavishiShTAn vishvAni sarvANi he deva vayunAni karmANi\, praj~nAnAni vA vidvAn jAnan | ki.ncha\, yuyodhi viyojaya vinAshaya asmat asmattaH juhurANaM kuTilaM va~nchanAtmakam enaH pApam | tato vayaM vishuddhAH santaH iShTaM prApsyAma ityabhiprAyaH | kintu vayamidAnIM te na shaknumaH paricharyAM kartuM\; bhUyiShThAm bahutarAM te tubhyaM namauktim.h namaskAreNa paricharema ityarthaH || \ldq{}avidyayA mR^ityuM tIrtvA vidyayA.amR^itamashnute\rdq, \ldq{}vinAshena mR^ityuM tIrtvA asambhUtyA.amR^itamashnuta\rdq iti shrutvA kechitsaMshayaM kurvanti | atastannirdhAraNArthaM sa~NkShepato vichAraNAM kariShyAmaH | tatra tAvatki.nnimittaH saMshaya iti\, uchyate \- vidyAshabdena mukhyA paramAtmavidyaiva kasmAnna gR^ihyate\, amR^itatvaM cha \? nanUktAyAH paramAtmavidyAyAH karmaNashcha virodhAtsamuchchayAnupapattiH | satyam | virodhastu nAvagamyate\, virodhAvirodhayoH shAstrapramANakatvAt\; yathA.avidyAnuShThAnaM vidyopAsanaM cha shAstrapramANakaM, tathA tadvirodhAvirodhAvapi | yatha cha \ldq{}na hiMsyAtsarvA bhUtAni\rdq iti shAstrAdavagataM punaH shAstreNaiva bAdhyate \ldq{}adhvare pashuM hiMsyAt\rdq iti\, evaM vidyAvidyayorapi syAt\; vidyAkarmaNoshcha samuchchayaH | na \; \ldq{}dUramete viparIte viShUchI avidyA yA cha vidyeti j~nAtA\rdq iti shruteH | \ldq{}vidyAM chAvidyAM cha\rdq iti vachanAdavirodha iti chet\, na\; hetusvarUpaphalavirodhAt | vidyAvidyAvirodhAvirodhayorvikalpAsambhavAt.h samuchchayavidhAnAdavirodha eveti chet\, na\; sahasambhavAnupapatteH | krameNaikAshraye syAtAM vidyAvidye iti chet\, na\; vidyotpattau tadAshraye.avidyAnupapatteH\; na hi agniruShNaH prakAshashcha iti vij~nAnotpattau yasminnAshraye tadutpannaM\, tasminnevAshraye shIto.agniraprakAsho vA ityavidyAyA utpattiH | nApi saMshayaH aj~nAnaM vA\, \ldq{}yasminsarvANi bhUtAni AtmaivAbhUdvijAnataH | tatra ko mohaH kaH shoka ekatvamanupashyataH\rdq iti shokamohAdyasambhavashruteH |\ldq{}amR^itamashnuta\rdq ityApekShikamamR^itaM\; vidyAshabdena paramAtmavidyAgrahaNe \ldq{}hiraNmayena\rdq ityAdinA dvAramArgayAchanamanutpannaM syAt | tasmAd yathAvyAkhyAta eva mantrANAmartha ityuparamyate || iti shrImatparamahaMsaparivrAjakAchAryasya shrIgovindabhagavatpUjyapAdashiShyasya shrImachCha~NkarabhagavataH kR^itau IshAvAsyopaniShadbhAShyaM sampUrNam | ## \medskip\hrule\medskip Encoded by Shrisha Rao (shrao at dvaita.org) and Proofread by Meera Tadipatri (mtadipatri at dvaita.net) Reproofread by Sunder Hattangadi comparing with Samata edition of Complete works, Pranipata Chaitanya \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}