% Text title : chUlikopaniShat % File name : chUlikopaniShat.itx % Category : upanishhat, vyAkhyA % Location : doc\_upanishhat % Author : Narayana % Proofread by : KS Sheshadri Sharma % Description-comments : vyAkhyA for mantrikopanishat 32/108; Shuklayajurveda Samanya upanishad % Latest update : September 30, 2022 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Chulikopanishad Dipika ..}## \itxtitle{.. chUlikopaniShaddIpikA ..}##\endtitles ## OM tatsadbrahmaNe namaH | || chUlikopaniShat athavA mantrikopaniShat || (nArAyaNavirachitadIpikAsametA) OM pUrNamadaH pUrNamidaM pUrNAtpUrNamudachyate | pUrNasya pUrNamAdAya pUrNamevAvashiShyate || OM shAntiH shAntiH shAntiH || chUlikA chUDikA loke stambhAgraM tIkShNamuchyate | tadvadvedAntabhAgo.ayaM chatuShkhaNDaa hi pa~nchamI || 1|| yogaphalamAtmadarshanaM sa chA.a.atmA.atisannihito.api kaNThasthahAravatparAgdR^iShTinA guruM vinA na dR^ishyata iti tadbodhanArthamuttaro granthastatra hArarUpakeNA.a.aha\-\- OM aShTapAdaM shuchirhaMsaM trisUtraM maNimavyayam | dvivartamAnaM tejasaiddhaM sarvaH pashyanna pashyati || 1|| aShTapaadamiti | aShTau prakR^itirUpAH pAdA avayavA asya tamaShTapAdam | taduktam\-\- \ldq{}bhUmirApo.analo vAyuH khaM mano buddhireva cha | aha~NkAra itIyaM me bhinnA prakR^itiraShTadhA\rdq{} || iti | asyAH pAdatvaM sarvataH prAthamyasAmyAt | shuchirujjvalaH | shuchiHshabdaH sakArAnto napuMsakaH | shuchimiti vA pAThaH | hantyaj~nAnamiti haMsastam | trINi sUtrANi dharmArthakAmA yasya mokShasya svarUpAnatirekAt | trayo guNA vA tisro nADyo vA | maNiM prakAshatvAt | na vividhametyavyayamekarUpam | dvayoH sthUlasUkShmadehayorvartamAnaM tiShThantaM dvivartamAnam | tejasA prakAsheneddhaM dIptaM tejasaiddhaM ChAndasI vR^iddhiH | evaMvidhamAtmAnaM kaNThasthaahAramiva sarvo lokaH pashyannapi na pashyati | hAro.apyaShTakandukAvayava ujjvalo haMsalakShaNopetAstrivR^itsUtro maNimayo dR^iDho dvayordakShiNottarabhAgayorvartamAnastejasA dIptashcha bhavati | sarvo lokastaM pashyannapyatisAnnidhyAnna pashyati || 1|| tarhi taddarshane ka upAya ityata Aha\-\- bhUtasammohane kAle bhinne tamasi vaishvare | antaH pashyati sattvasthaM nirguNaM guNagahvare || 2|| bhUteti | bhUtamohajanake kAle kR^iShNavarNa aishvara IshvarAdhiShThite tamasyaj~nAne bhinne naShTe satyantareva sannihitaM pashyati sattvasthaM buddhisthaM tatsAkShiNaM tatprakAshyaM vA | \ldq{}dR^ishyate tvagryayA bud.hdhyA\rdq{} iti shruteH | svayaM nirguNamapi guNakoTare li~Nge.ahamiti bhAsamAnaM meghaNDala iva sUryam || 2|| ashakyaH so.anyathA draShTuM dhyeyamAnaH kumArakaH | vikArajananIM mAyAmaShTarUpAmajAM dhruvAm || 3|| dhyAyate.adhyAsitA tena tanyate preritA punaH | stUyate puruShArthaM cha tenaivAdhiShThitA purA || 4|| sa kumArako jarArahitaH \ldq{}tvaM kumAra uta vaa kumArI\rdq{} iti mantravarNAt | anyatheshvarAnugraheNa tamobhedaM vinA prakArAntareNa draShTumashakyaH | dhyeyamAno bAhyadR^iShTyA chintyamAno.api | ChAndasa ekAraH | athavA.adyApi dhyeyaM chintanIyaM vichAryaM mAnaM pramANamasya durvij~neyatvAt | mAyAM dhyAyate chintayati jagatsR^iShTyarthaM sambhAvayati nArImivartusnAtAm | taduktam\-\-\rdq{} mama yonirmahadbrahma tasmingarbhaM dadhAmyaham | sambhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata \ldq{}|| iti | tenAdhyAsitA.a.akrAntA.a.arUDhA preritA cha satI tanyate svayameva kAryarUpeNa tatA bhavati | karmakartari karmapratyayaH | tenaivAdhiShThitA satI purA puruShArthaM bhogyam | stUyate prastutavatI | karmakartA | puri lu~NchAsma iti bhUte.anadyatane laT || 3|| 4 || bhogyavastujanakatvena mAyAM dhenvA rUpayati\-\- gauranAdavatI sA tu janitrI bhUtabhAvinI | asitA sitaraktA cha sarvakAmadughA vibhoH || 5|| gauriti | iyaM gaurdogdhrIshvaravAhanAnaDudvatsA chetkiM hambAraM karoti netyAha\-\- anAdavatIti | nAdarahitA.achetanatvAdvaktumasamartheshvarAdhInetyarthaH | yadvA gaurI shuklA sattvapradhAnA satI nAdavatI vedapravartikA | puMvadbhAvaH | sarvasya | \ldq{}gauraM shukle.aruNe.api cha?\rdq{} iti vishvaH | asitA tAmasI | sitA chAsau raktA cha sitaraktA sAttvikI rAjasI chetyarthaH | vibhorIshvarasya | sarvakAmadughA sarvAnkAmAndogdhi yatheShTakAryakAriNI | mahAnArAyaNIye shvetAshvatare chAsyAshChAgIsAmyamuktam\-\- \ldq{}ajAmekAM lohitashuklakR^iShNAM vahrIH prajAH sR^ijamAnAM (janayantIM) sarUpAH | ajo hyeko juShamANo.anu shete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo.anyaH\rdq{} iti || 5|| iti prathamaH khaNDaH || 1|| jIvAnAM bahutvaM bhoktR^itvamIshvarasyaikatvaM prayojakatvaM chA.a.aha\-\- pibante nAmaviShayamasa~NkhyAtAH kumArakAH | (pibanti) ekastu pibate devaH svachChandena vashAnugaH || 6|| pibanta iti | nAma shabdo viShayo.arthaH | ChAndasatvAtkartrabhiprAye kriyAphala Atmanepadam | prayojakavyApAraH kartrabhiprAyaM kriyAphalamiti kaiyaTaH | vashA vandhyA tAmanugataH | parvatarAjaputryA aprakR^itatvAt | yadvA vashAH svavidheyA anugAH parivAro yasya vashAnugaH || 6|| tarhi kimasya sarvathA bhoktR^itvaM netyAha\-\- dhyAnakriyAbhyAM bhagavAnbhu~Nkte.asau prathamaM prabhuH | dhyAnakriyAbhyAmiti | prathamaM dhyAyati bhagavAnidamiti tataH pashyati saiva kriyA tena sa prathamaM bhu~Nkte taduchChiShTamanyo bhu~Nkte | dhyAtvA.avalokanameva tasya bhojanam | \ldq{}na vai devA ashnanti na pibantyetadevAmR^itaM dR^iShTvA tR^ipyanti\rdq{} iti shruteH | bhu~Nkta ityukte kAM bhukte tatrA.a.aha\-\- sarvasAdhAraNI dogdhrImijyamAnAM suyajvabhiH || 7|| sarveti | sarveShAM sAdhAraNIM samabhogyAmavyAkR^itarUpAmityarthaH | \ldq{}ekamasya sAdhAraNaM\rdq{} iti shruteH | dogdhrI tu svabhakShamapekShate.anyathA dohAsambhavaaj~nata Aha\-\-ijyamAnAM suyajvabhiH | sAdhuyAj~nikairhavyakavyena pUjyamAnAm || 7|| tarhi teShAmanyApekShayA phalavisheSheNa bhAvyamityapekShAyAmAha\-\- pashyantyasyAM mahAtmAnaM suparNaM pippalAshanam | udAsInaM dhruvaM haMsaM snAtakAdhvaryavo hayet || 8|| pashyantIti | vR^ikShasthAnIyamekaM dehaM tyaktvA dehAntaraM gachChatIti suparNopamaM suparNam | pippalaM karmaphalamashnAti taM pipyalAshanam | vastuvR^ittyodAsInaM snAtakAdhvaryavo havAddhomAtpashyantItyanvayaH | Atmadarshanameva yAgAdiphalam | vahediti pAThe tAniyaM vahennirvahedyogakShemAdineti vyAkhyeyam | hava iti pAThe havanakarmaNi | haya iti pAThe hayo.ashvastadupalakShite.ashvamedhakarmaNi | hayediti pAThe tAniyaM vardhayet || 8|| adhvaryavaphalamuktvA hautraphalamAha\-\- shaMsantamanushaMsanti bahvR^ichAH shastrakovidAH | (shAstrakovidAH) shaMsantamiti | shastrakovidAH | sapAdabandho mantra R^iktyA kevalayA stutiH shastra gIyamAnayA tayA stutiH stotram | \ldq{}R^igbhiH shaMsanti yajurbhiryajanti sAmabhiH stuvanti\rdq{} iti yAskavachanAt | shastre kovidAH kushalAH | phalaM pUrvoktamevaanusandheyaM sarvatra | sAmagAnAM vyApAramAha\- rathantare bR^ihatsAmni saptaivaite cha gIyate || 9|| rathantara iti | rathantare gIyate bR^ihatsAmni gIyate | sAmagairdogdhrIpatiriti sheShaH | kiM bahunA saptaivaite cha sAmabhedA gAyantIti vipariNAmaH | rathantaraM bR^ihatsAma vairUpaM vairAjaM mahAnAmnI revatI vAmadevyamiti sapta sAmAni | dogdhrIpatiH phalaM pUrvoktaM dadAtIti j~neyam || 9|| atharvaNAM vyApAramAha\-\- mantropaniShadaM brahma padakramasamanvitam | paThanti bhArgavA hyetadatharvANo bhR^igUttamAH || 10|| (paThante) mantreti | mantrAshchopaniShadaM cha mantropaniShadam | upaniShadashabdo.akArAnto napuMsakamasti | brahma brAhmaNaM paThanti mAyApatiM bhajantIti bhAvaH || 10|| iti dvitIyaH khaNDaH || 2|| bhArgavagranthAnAM viShayamIshvaramAha\-\- brahmachArI cha vrAtyashcha skambho.atha palitastathA | anaDUvAllohitochChiShTaH paThyate bhR^iguvistare || 11|| kAlaH prANashcha bhagavAnmanyuH puruSha eva cha | (bhagavAnmR^ityuH) sharvo bhavashcha rudrashcha shyAvAshvaH sAsurastathA || 12|| brahmachArItyAdisArdhadvAbhyAm | brahmachAritvavrAtyatvAbhyAM sarvaviruddhadharmA asminnaviruddhA ityuktam | skambhaH stambhakaH | skambhiH stambhe | vR^iddhaH kumArashcheti viruddham | anaDuttvaM vAhyavAhakayoraketvAt | lohitochChiShTa ArdragajacharmaparidhAnatvAt | kAlaH saMhartR^itvAt | prANo vAyurmUrtatvAt | manyustama upAdhinA | sharvaH | shR^I hiMsAyAm | bhavati prabhavati bhavaH | rodanAdrudraH | shyAvA vikR^itA ashvA indriyANi netrAdIni yasya | trinetradashabhujAdirUpatvAt | asurairvANAdibhiH sahitaH sAsuraH || 11|| 12 || prajApatirvirATchaiva pArShNiH salilameva cha | stUyate mantrasaMyuktairatharvavihitairvibhuH | taM ShADviMshakamityeke saptaviMshaM tathA.apare || 13|| puruShaM nirguNaM sA~NkhyamatharvANaM shiro viduH | chaturviMshatisa~NkhyAkamavyaktaM vyaktadarshanam || 14|| pArShNiH pAdapR^iShThaM tattulyaH saMhAre lokamardanAt | salilaH salilavarNA~NgadatvAt | evaM viMshativisheShaNo vibhurmantrabrAhmaNAbhyAM stUyate | atharvavihitairbrAhmaNaiH | vibhurIshvaraH paramAtmA | ShaDviMshakaM paurANikAH | saptaviMshaM tadbhedA evam | \ldq{}mAtrA bhUtanIndriyANi mano buddhiraha~NkR^itiH | mahAnpradhAnaM tattvAni ShaDviMshaH parameshvaraH\rdq{} || iti | chittena sAhitye saptaviMsha iti | sa~NkhyAyate.anayeti sa~NkhyA tatsambandhI sA~NkhyastaM j~nAnagamyamityarthaH | taduktam\-\- \ldq{}mUlaprakR^itiravikR^itirmahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | ShoDashakastu vikAro na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH \ldq{}|| iti | svayamavyaktamapratyakShaM vyaktadarshanaM vyaktasya jagato bhAsakam | 13|| 14 || advaitaM dvaitamityetattridhA taM pa~nchadhA tathA || 15|| advaitaM vedAntino dvaitaM kANAdAstridhA guNabhedena pa~nchadhA bhUtabhedena \ldq{}sa ekadhA bhavati tridhA bhavati pa~nchadhA saptadhA navadhA punashchaikAdashaH smR^itaH\rdq{} iti shrutyantarAt || 15|| iti tR^itIyaH khaNDaH || 3|| brahmAdyaM sthAvarAntaM cha pashyanto j~nAnachakShuShaH | tamekameva pashyanti parishuddhaM vibhuM dvijAH || 16|| dvijAstraivarNikA vedavidaH || 16|| yasminsarvamidaM protaM brahma sthAvaraja~Ngamam | tasminneva layaM yAnti budbudAH sAgare yathA || 17|| yasminbhAvAH pralIyante lInAsyA vyaktatAM yayuH | nashyante vyaktatAM bhUyo jAyante budbudA iva | kShetraj~nAdhiShThitaM chaiva kAraNairvya~njayedbudhaH || 18|| brahmeti | brahmakAryaM sthAvarAdi yasminprotaM tamekaM brahmaiva pashyantItyanvayaH | layaM yAnti sarve bhAvAH | lInAsyA lInamAsyaM mukhaM dvAramavidyAlakShaNaM yeShAM te tathoktAH santo vyaktatAM yayurgatAH | punarnashyante nashyanti | bhUyashcha vyaktatAM jAyante janayanti | antarbhAvitaNyarthatvAtsakarmakaH | gachChanti vA | dviH kathanaM sR^iShTipralayayorabhyAsaj~nApanArtham | kShetraj~nenAdhiShThitaM sharIram | kAraNairanumitakAraNairhetubhirvimataM chetanAdhiShThitaM kriyAvattvAdrathavadityAdibhiH | vya~njayellakShayet | budhaH paNDitaH || 17|| 18 || iti chaturthaH khaNDaH || 4|| evaM sahasrasho devaM paryasyantaM punaH punaH || 19|| ya evaM shrAvayechChrAddhe brAhmaNo niyatavrataH | akShayyamannapAnaM cha pitR^INAM chopatiShThate || 20|| evaM sahasrashaH punaH punaH paryasyantaM devaM janmamaraNAdiprabandhamApadyamAnaM jIvam | IshvarArAdhanenoddharediti sheShaH | vairAgyArthamidamabhihitam | tasyAnnaM pAnaM chAkShayyaM bhavati | pitR^INAM chAkShayyamevopatiShThate || 19|| 20 || brahma brahmavidhAnaM tu ye vidurbrAhmaNAdayaH | te layaM yAnti tatraiva lInAsyA brahmashAyine lInAsyA brahmashAyina iti || 21|| ityatharvavede chUlikopaniShatsamAptA || 13|| brahma kUTastham | brahmavidhAnaM tajj~nAnopAyam | lInAsyA lInamAsyaM mukhaM pravR^ittidvAraM rAgAdi yeShAM te tathoktAH | kimarthaM lInAsyAH | brahmashAyine brahmaNi shete tachChIlo brahmashAyI bhAvapradhAno nirdeshaH | brahmashAyitvAya brahmaNi shayanaM kartumekIbhavitumityarthaH | dviruktiH samAptyarthA || 21|| iti pa~nchamaH khaNDaH || 5|| nArAyaNena rachitA shrutimAtropajIvanA | aspaShTapadavAkyAnAM dIpikA chUlikAbhidhe || 1|| iti nArAyaNavirachitA chUlikopaniShaddIpikA samAptA || 18|| OM pUrNamadaH pUrNamidaM pUrNAtpUrNamudachyate | pUrNasya pUrNamAdAya pUrNamevAvashiShyate || OM shAntiH shAntiH shAntiH || ## Proofread by KS Sheshadri Sharma \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}