% Text title : DeviMaitri(Maitrayani) Upanishad % File name : maitri.itx % Category : upanishhat, upanishad % Location : doc\_upanishhat % Author : Vedic Tradition % Transliterated by : Sunder Hattangadi % Proofread by : Sunder Hattangadi % Description-comments : 24/108; Sam Veda, yajurvedIya (?) Samanya Upanishad % Latest update : January 7, 2005, August 13, 2021 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Maitri (Maitrayani) Upanishad ..}## \itxtitle{.. maitrAyaNyupaniShat ..}##\endtitles ## .. atha maitrAyaNyupaniShat .. sAmavedIya sAmAnya upaniShat .. vairAgyotthabhaktiyuktabrahmamAtraprabodhataH . yatpadaM munayo yAnti tattraipadamahaM mahaH .. OM ApyAyantu mamA~NgAni vAkprANashchakShuH shrotamatho balamindriyANi cha . sarvANi sarvaM brahmopaniShadaM mAhaM brahma nirAkuryAM mA mA brahma nirAkarodanirAkaraNamastvanirAkaraNaM mestu tadAtmani nirate ya upaniShatsu dharmAste mayi santu te mayi santu .. OM shAntiH shAntiH shAntiH .. maitrAyaNI kauShitakI bR^ihajjAbAlatApanI . kAlAgnirudramaitreyI subAlakShuramantrikA . OM bR^ihadratho ha vai nAma rAjA rAjye jyeShThaM putra.n nidhApayitvedamashAshvataM manyamAnaH shArIra.n vairAgyamupeto.araNya.n nirjagAma sa tatra parama.n tapa AsthAyAdityamIkShamANa UrdhvabAhustiShThatyante sahasrasya munirantikamAjagAmAgnirivAdhUmakastejasA nirdahannivAtmavidbhagavA~nChAkAyanya uttiShThottiShTha vara.n vR^iNIshveti rAjAnamabravItsa tasmai namaskR^ityovAcha bhagavannAhamAtmavittva.n tattvavichChR^iNumo vaya.n sa tva.n no brUhItyetadvR^itaM purastAdashakyaM mA pR^ichCha prashnamaikShvAkAnyAnkAmAnvR^iNIshveti shAkAyanyasya charaNavabhimR^ishyamAno rAjemA.n gAthA.n jagAda .. 1.. bhagavannasthicharmasnAyumajjAmA.nsashukrashoNitashleShmAshrudU Shite viNmUtravAtapittakaphasa~NghAte durgandhe niHsAre.asmi~nCharIre ki.n kAmopabhogaiH .. 2.. kAmakrodhalobhabhayaviShAderShyeShTaviyogAniShTasamprayogakShu tpipAsAjarAmR^ityurogashokAdyairabhihate.asmi~nCharIre ki.n kAmopabhogaiH .. 3.. sarva.n cheda.n kShayiShNu pashyAmo yatheme da.nshamashakAdayastR^iNavannashyatayodbhUtapradhva.nsinaH .. 4.. atha kimetairvA pare.anye mahAdhanurdharAshchakravartinaH kechitsudyumnabhUridyumnendradyumnakuvalayAshvayauvanAshvavaddhiyA shvAshvapatiH shashabindurhArishchandro.ambarISho nanUktasvayAtiryayAtinaraNyokShasenotthamaruttabharataprabhR^itayo rAjAno miShato bandhuvargasya mahatI.n shriya.n tyaktvAsmAllokAdamu.n lokaM prayAnti .. 5.. atha kimetairvA pare.anye gandharvAsurayakSharAkShasabhUtagaNapishAchoragagrahAdInA.n nirodhanaM pashyAmaH .. 6.. atha kimetairvAnyAnA.n shoShaNaM mahArNavAnA.n shikhariNAM (kimetairvArNyAnA.n) prapatana.n dhruvasya prachalana.n (vrashchanaM vAtarajjUnAM) (sthAna.n vA tarUNA.n) nimajjanaM pR^ithivyAH sthAnAdapasaraNa.n surANa.n so.ahamityetadvidhe.asminsa.nsAre ki.n kAmopabhogairyairevAshritasyAsakR^idihAvartana.n dR^ishyata ityuddhartumarhasItyandhodapAnastho bheka ivAhamasminsa.nsAre bhagava.nstva.n no gatistva.n no gatiH .. 7.. iti prathamaH prapAThakaH .. \medskip\hrule\medskip atha bhagavA~nChAkAyanyaH suprIto.abravIdrAjAnaM mahArAja bR^ihadrathekShvAkuva.nshadhvajashIrShAtmajaH kR^itakR^ityastvaM marunnAmno vishruto.asItyaya.n vA va khalvAtmA te katamo bhagavAnvarNya iti ta.n hovAcha iti .. 1.. ya eSho bAhyAvaShTambhanenordhvamutkrAnto vyathamAno.avyathamAnastamaH praNudatyeSha AtmetyAha bhagavAnatha ya eSha samprasAdo.asmA~nCharIrAtsamutthAya para.n jyotirupasampadya svena rUpeNAbhiniShpadyata eSha Atmeti hovAchaitadamR^itamabhayametadbrahmeti .. 2.. atha khalviyaM brahmavidyA sarvopaniShadvidyA vA rAjannasmAkaM bhagavatA maitreyeNa vyAkhyAtAha.n te kathayiShyAmItyathApahatapApmAnastigmatejasa Urdhvaretaso vAlakhilyA iti shruyante.athaite prajApatimabruvanbhagava~nshakaTamivAchetanamida.n sharIra.n kasyaiSha khalvIdR^isho mahimAtIndriyabhUtasya yenaitadvidhamida.n chetanavatpratiShThApitaM prachodayitAsya ko bhagavannetadasmAkaM brUhIti tAnhovAcha .. 3.. yo ha khalu vAchoparisthaH shrUyate sa eva vA eSha shuddhaH pUtaH shUnyaH shAnto prANo.anIshatmA.ananto.akShayyaH sthiraH shAshvato.ajaH svatantraH sve mahimni tiShThatyaneneda.n sharIra.n chetanavatpratiShThApitaM prachodayitA chaiSho.asyeti te hochurbhagavankathamanenedR^ishenAnichChenaitadvidhamida.n chetanavatpratiShThApitaM prachodayitA chaiSho.asyeti kathamiti tAnhovAcha .. 4.. sa vA eSha sUkShmo.agrAhyo.adR^ishyaH puruShasa.nj~nako buddhipUrvamihaivAvartate.n.ashena suShuptasyaiva buddhipUrva.n nibodhayatyatha yoha khalu vAvAitasyA.nsho.aya.n yashchetanamAtraH pratipUruSha.n kShetraj~naH sa~NkalpAdhyavasAyAbhimAnali~NgaH prajApatirvishvakShastena chetaneneda.n sharIra.n chetanavatpratiShThApitaM prachodayitA chaiSho.asyeti te hochurbhagavannIdR^ishasya kathama.nshena vartanamiti tAnhovAcha .. 5.. prajApatirvA eSho.agre.atiShThatsa nAramataikaH sa AtmanamabhidhyAyadbavhIH prajA asR^ijatta asyaivAtmaprabuddhA aprANA sthANuriva tiShThamAnA apashyatsa nAramata so.amanyataitAsaM pratibodhanAyAbhyantaraM prAvishAnItyatha sa vAyumivAtmAna.n kR^itvAbhyantaraM prAvishatsa eko nAvishatsa pa~nchadhAtmAnaM pravibhajyochyate yaH prANo.apAnaH samAna udAno vyAna iti .. 6.. atha yo.ayamUrdhvamutkrAmatItyeSha vAva sa prANo.atha yoyamAva~ncha.n sa.nkrAmatveSha vAva so.apAno.atha yoya.n sthaviShThamannadhAtumapAne sthApayatyaNiShTha.n chA~Nge.a~Nge sama.n nayatyeSha vAva sa samAno.atha yo.ayaM pItAshitamudgirati nigiratIti chaiSha vAva sa udAno.atha yenaitAH shirA anuvyAptA eSha vAva sa vyAnaH .. 7.. athopA.nshurantaryAmyamibhavatyantaryAmamupA.nshumetayorantarAle chauShNyaM mAsavadauShNya.n sa puruSho.atha yaH puruShaH so.agnirvaishvAnaro.apyanyatrApyuktamayamagnirvaishvAnaro yo.ayamanantaH puruSho yenedamannaM pachyate yadidamadyate tasyaiSha ghoSho bhavati yadetatkarNAvapidhAya shR^iNoti sa yadotkramiShyanbhavati naina.n ghoSha.n shR^iNoti .. 8.. sa vA eSha pa~nchadhAtmAnaM pravibhajya nihito guhAyAM manomayaH prANasharIro bahurUpaH satyasa.n kalpa Atmeti sa vA eSho.asya hR^idantare tiShThannakR^itArtho.amanyatArthAnasAni tatsvAnImAni bhittvoditaH pa~nchabhI rashmibhirviShayAnattIti buddhIndriyANi yAnImAnyetAnyasya rashmayaH karmendriyANyasya hayA rathaH sharIra.n mano niyantA prakR^itimayosya pratodanena khalvIritaM paribhramatIda.n sharIra.n chakramiva mR^ite cha neda.n sharIra.n chetanavatpratiShThApitaM prachodayitA chaiSho.asyeti .. 9.. sa vA eSha Atmetyado vasha.n nIta iva sitAsitaiH karmaphalairabhibhUyamAna iva pratisharIreShu charatyavyaktatvAtsUkShmatvAdadR^ishyatvAdagrAhyatvAnnirmamatvA chchAnavastho.akartA kartevAvasthitaH .. 10.. sa vA eSha shuddhaH sthiro.achalashchAlepo.avyagro niHspR^ihaH prekShakavadavasthitaH svasya charitabhugguNamayena paTenAtmAnamantardhIyAvasthita ityavasthita iti .. 11.. iti dvitIyaH prapAThakaH .. \medskip\hrule\medskip te hochurbhagavanyadyevamasyAtmano mahimAna.n sUchayasItyanyo vA paraH ko.ayamAtmA sitAsitaiH karmaphalairabhibhUyamAnaH sadasadyonimApadyata ityavAchI.n vordhvA.n vA gata.n dvandvairabhibhUyamAnaH paribhramatIti katama eSha iti tAnhovAcha .. 1.. asti khalvanyo.aparo bhUtAtmA yo.aya.n sitAsitaiH karmaphalairabhibhUyamAnaH sadasadayonimApadyata ityavAchI.n vordhvA.n gati.n dvandvairabhibhUyamAnaH paribhramatItyasyopavyAkhyAnaM pa~ncha tanmAtrANi bhUtashabdenochyante pa~ncha mahAbhUtAni bhUtashabdenochyante.atha teShA.n yaH samudAyaH sharIramityuktamatha yo ha khalu vAva sharIramityukta.n sa bhUtAtmetyuktamathAsti tasyAtmA binduriva puShkara iti sa vA eSho.abhibhUtaH prAkR^ityairguNairityato.abhibhUtatvAtsaMmUDhatvaM prayAtyasaMmUDhastvAdAtmasthaM prabhuM bhagavanta.n kArayitAra.n nApashyadguNaughaistR^ipyamAnaH kaluShIkR^itAsthirashcha~nchalo lolupyamAnaH saspR^iho vyagrashchAbhimAnatvaM prayAta ityaha.n so mamedamityevaM manyamAno nibadhnAtyAtmanAtmAna.n jAlenaiva khacharaH kR^itasyAnuphalairabhibhUyamAnaH paribhramatIti .. 2.. athAnyatrApyukta.n yaH kartA so.aya.n vai bhUtAtmA karaNaiH kArayitAntaHpuruSho.atha yathAgninAyaHpiNDo vAbhibhUtaH kartR^ibhirhanyamAno nAnAtvamupaityeva.n vAva khalvasau bhUtAtmAntaHpuruSheNAbhibhUto guNairhanyamAno nAnAtvamupaityatha yattriguNa.n chaturashItilakShayonipariNataM bhUtatriguNametadvai nAnAtvasya rUpa.n tAni ha vA imAni guNAni puruSheNeritAni chakramiva chakriNetyatha yathAyaHpiNDe hanyamAne nAgnirabhibhUyatyeva.n nAbhibhUyatyasau puruSho.abhibhUyatyayaM bhUtAtmopasa.nshliShTatvAditi .. 3.. athAnyatrApyukta.n sharIramidaM maithunAdevodbhUta.n sa.nvidapeta.n niraya eva mUtradvAreNa niShkrAmantamasthibhishchitaM mA.nsenAnulipta.n charmaNAvabaddha.n viNmUtrapittakaphamajjAmedovasAbhiranyaishcha malairbahubhiH paripUrNa.n kosha ivAvasanneti .. 4.. athAnyatrApyukta.n saMmoho bhaya.n viShAdo nidrA tandrI vraNo jarA shokaH kShutpipAsA kArpaNya.n krodho nAstikyamaGYAnaM mAtsarya.n vaikAruNyaM mUDhatva.n nirvrIDatva.n nikR^itatvamuddhAtatvamasamatvamiti tAmasAnvitastR^iShNA sneho rAgo lobho hi.nsA ratirdR^iShTivyApR^itatvamIrShyA kAmamavasthitatva.n cha~nchalatva.n jihIrShArthopArjanaM mitrAnugrahaNaM parigrahAvalambo.aniShTeShvindriyArtheShu dviShTiriShTeshvabhiSha~Nga iti rAjasAnvitaiH paripUrNa etairabhibhUta ityayaM bhUtAtmA tasmAnnAnArUpANyApnotItyApnotIti .. 5.. tR^itIyaH prapAThakaH .. \medskip\hrule\medskip te ha khalvathordhvaretaso.ativismitA atisametyochurbhagavannamaste tva.n naH shAdhi tvamasmAka.n gatiranyA na vidyata ityasya ko.atithirbhUtAtmano yeneda.n hitvAmanyeva sAyujyamupaiti tAnhovAcha .. 1.. athAnyatrApyuktaM mahAnadIShUrmaya iva nivartakamasya yatpurAkR^ita.n samudraveleva durnivAryamasya mR^ityorAgamana.n sadasatphalamayairhi pAshaiH pashuriva baddhaM bandhanasthasyevAsvAtantrya.n yamaviShayasthasyaiva bahubhayAvasthaM madironmatta ivAmodamamadironmattaM pApmanA gR^ihIta iva bhrAmyamANaM mahoragadaShTa iva vipadR^iShTaM mahAndhakAra iva rAgAndhamindrajAlamiva mAyAmaya.n svapnamiva mithyAdarshana.n kadalIgarbha ivAsAra.n naTa iva kShaNaveSha.n chitrabhittiriva mithyAmanoramamityathoktam .. shabdasparshAdayo ye.arthA anarthA iva te sthitAH . yeShvAsaktastu bhUtAtmA na smarechcha paraM padam .. 2.. aya.n vA va khalvasya pratividhirbhUtAtmano yadyeva vidyAdhigamasya dharmasyAnucharaNa.n svAshrameShvAnukramaNa.n svadharma eva sarva.n dhatte stambhashAkhevetarANyanenordhvabhAgbhavatyanyathadhaH patatyeSha svadharmAbhibhUto yo vedeShu na svadharmAtikrameNAshramI bhavatyAshrameShvevAvasthitastapasvI chetyuchyata etadapyukta.n nAtapaskasyAtmadhyAne.adhigamaH karmashuddhirvetyeva.n hyAha .. tapasA prApyate sattva.n sattvAtsamprApyate manaH . manasA prApyate tvAtmA hyAtmApattyA nivartata iti .. 3.. atraite shlokA bhavanti .. yathA nirindhano vahniH svayonAvupashAmyati . tathA vR^ittikShayAchchitta.n svayonAvupashAmyati .. 1.. svayonAvupashAntasya manasaH satyagAminaH . indriyArthAvimUDhasyAnR^itAH karmavashAnugAH .. 2.. chittameva hi sa.nsArastatprayatnena shodhayet . yachchittastanmayo bhavati guhyametatsanAtanam .. 3.. chittasya hi prasAdena hanti karma shubhAshubham . prasannAtmAtmani sthitvA sukhamavyayamashnute.. 4.. samAsakta.n yadA chitta.n jantorviShayagochare . yadyevaM brahmaNi syAttatko na muchyeta bandhanAt .. 5.. mano hi dvividhaM prokta.n shuddha.n chAshuddhameva cha . ashuddha.n kAmasa~Nkalpa.n shuddha.n kAmavivarjitam .. 6.. layavikSheparahitaM manaH kR^itvA sunishchalam . yadA yAtyamanIbhAva.n tadA tatparamaM padam .. 7.. tAvadeva niroddhavya.n hR^idi yAvatkShaya.n gatam . etajGYAna.n cha mokSha.n cha sheShAstu granthavistarAH .. 8.. samAdhinirdhUtamalasya chetaso niveshitasyAtmani yatsukha.n labhet . na shakyate varNayitu.n girA tadA svaya.n tadantaHkaraNena gR^ihyate .. 9.. apAmapo.agniragnau vA vyomni vyoma na lakShayet . evamantargata.n chittaM puruShaH pratimuchyate .. 10.. mana eva manuShyANA.n kAraNaM bandhamokShayoH . bandhAya viShayAsaktaM muktyai nirviShaya.n smR^itamiti .. 11.. atha yatheya.n kautsAyanistutiH .. tvaM brahmA tva.n cha vai viShNustva.n rudrastvaM prajApatiH . tvamagnirvaruNo vAyustvamindrastva.n nishAkaraH .. 12.. tvaM manustva.n yamashcha tvaM pR^ithivI tvamathAchyutaH . svArthe svAbhAvike.arthe cha bahudhA tiShThase divi .. 13.. vishveshvara namastubhya.n vishvAtmA vishvakarmakR^it . vishvabhugvishvamAyastva.n vishvakrIDAratiH prabhuH .. 14.. namaH shAntAtmane tubhya.n namo guhyatamAya cha . achintyAyAprameyAya anAdinidhanAya cheti .. 15.. .. 4.. tamo vA idamekamAsa tatpashchAtpareNerita.n viShayatvaM prayAtyetadvai rajaso rUpa.n tadrajaH khalvIrita.n viShamatvaM prayAtyetadvai tamaso rUpa.n tattamaH khalvIrita.n tamasaH samprAsravatyetadvai sattvasya rUpa.n tatsattvameverita.n tatsattvAtsamprAsravatso.n.asho.aya.n yashchetanamAtraH pratipuruSha.n kShetraj~naH sa~NkalpAdhyavasAyAbhimAnali~NgaH prajApatistasya proktA agryAstanavo brahmA rudro viShNurityatha yo ha khalu vAvAsya rAjaso.n.asho.asau sa yo.ayaM brahmAtha yo ha khalu vAvAsya tAmaso.n.asho.asau sa yo.aya.n rudro.atha yo ha khalu vAvAsya sAtviko.n.asho.asau sa eva.n viShNuH sa vA eSha ekastridhAbhUto.aShTadhaikAdashadhA dvAdashadhAparimitadhA chodbhUta udbhUtatvAdbhUteShu charati pratiShThA sarvabhUtAnAmadhipatirbabhUvetyasAvAtmAntarbahishchAntarbahis hcha .. 5.. chaturthaH prapAThakaH .. \medskip\hrule\medskip dvidhA vA eSha AtmAnaM bibhartyaya.n yaH prANo yashchAsAvAdityo.atha dvau vA etAvAstAM pa~nchadhA nAmAntarbahishchAhorAtre tau vyAvartete asau vA Adityo bahirAtmAntarAtmA prANo bahirAtmA gatyAntarAtmanAnumIyate . gatirityeva.n hyAha yaH kashchidvidvAnapahatapApmAdhyakSho.avadAtamanAstanniShTha AvR^ittachakShuH so.antarAtmAgatyA bahirAtmano.anumIyate gatirityeva.n hyAhAtha ya eSho.antarAditye hiraNmayaH puruSho yaH pashyati mA.n hiraNyavatsa eSho.antare hR^itpuShkara evAshrito.annamatti .. 1.. atha ya eSho.antare hR^itpuShkara evAshrito.annamatti sa eSho.agnirdivi shritaH sauraH kAlAkhyo.adR^ishyaH sarvabhUtAnnamatti kaH puShkaraH kimaya.n veda vA va tatpuShkara.n yo.ayamAkAsho.asyemAshchatasro dishashchatasra upadishaH sa.nsthA ayamarvAgagniH parata etau prANAdityAvetAvupAsItomityakShareNa vyAhR^itibhiH sAvitryA cheti .. 2.. dve vAva brahmaNo rUpe mUrta.n chAmUrta.n chAtha yanmUrta.n tadasatya.n yadamUrta.n tatsatya.n tadbrahma yadbrahma tajjyotiryajjyotiH sa AdityaH sa vA eSha omityetadAtmA sa tredhAtmAna.n vyakuruta omiti tisro mAtrA etAbhiH sarvamidamotaM prota.n chaivAsminnityeva.n hyAhaitadvA Aditya omityeva.n dhyAya.nstathAtmAna.n yu~njIteti .. 3.. athAnyatrApyuktamatha khalu ya udgIthaH sa praNavo yaH praNavaH sa udgItha ityasAvAditya udgItha eva praNava ityeva.n hyAhodgIthaH praNavAkhyaM praNetAra.n nAmarUpa.n vigatanidra.n vijaramavimR^ityuM punaH pa~nchadhA GYeya.n nihita.n guhAyAmityeva.n hyAhordhvamUla.n vA AbrahmashAkhA AkAshavAyvagnyudakabhUmyAdaya ekenAttametadbrahma tattasyaitatte yadasAvAditya omityetadakSharasya chaitattasmAdomityanenaitadupAsItAjasramityeko.asya rasaM bodhayIta ityeva.n hyAhaitadevAkSharaM puNyametadevAkShara.n jGYAtvA yo yadichChati tasya tat .. 4.. athAnyatrApyukta.n stanayatyepAsya tanUryA omiti strIpu.nnapu.nsakamiti li~NgavatyeShAthAgnirvAyurAditya iti bhAsvatyeShAtha rudro viShNurityadhipatirityeShAtha gArhapatyo dakShaNAgnirAhavanIya iti mukhavatyeShAtha R^igyajuHsAmeti vijAnAtyeShatha bhUrbhuvasvariti lokavatyeShAtha bhUtaM bhavyaM bhaviShyaditi kAlavatyeShAtha prANo.agniH sUryaH iti pratApavatyeShAthAnnamApashchandramA ityApyAyanavatyeShAtha buddhirmano.aha~NkAra iti chetanavatyeShAtha prANo.apAno vyAna iti prANavatyeke tyajAmItyuktaitAha prastotArpitA bhavatItyeva.n hyAhaitadvai satyakAma para.n chApara.n cha yadomityetadakSharamiti .. 5.. atha vyAtta.n vA idamAsItsatyaM prajApatistapastaptvA anuvyAharadbhUrbhuvaHsvarityeShA hAtha prajApateH sthaviShThA tanUrvA lokavatIti svarityasyAH shiro nAbhirbhuvo bhUH pAdA AdityashchakShurAyattaH puruShasya mahato mAtrAshchakShuShA hyayaM mAtrAshchariti satya.n vai chakShurakShiNyupasthito hi puruShaH sarvArtheShu vadatyetasmAdbhUrbhuvaHsvarityupAsItAnna.n hi prajApatirvishvAtmA vishvachakShurivopAsito bhavatItyeva.n hyAhaiShA vai prajApatirvishvabhR^ittanUretasyAmida.n sarvamantarhitamasmi.c.nshcha sarvasminneShAntarhiteti tasmAdeShopAsIteti .. 6.. tatsaviturvareNyamityasau vA AdityaH savitA sa vA evaM pravaraNAya AtmakAmenetyAhurbrahmavAdino.atha bhargo devasya dhImahIti savitA vai te.avasthitA yo.asya bhargaH ka.n sa~nchitayAmItyAhurbrahmavAdino.atha dhiyo yo naH prachodayAditi buddhayo vai dhiyastA yo.asmAkaM prachodayAdityAhurbrahmavAdino.atha bharga iti yo ha vA asminnAditye nihitastArake.akShiNi caiSha bhargAkhyo bhAbhirgatirasya hIti bhargo bharjati vaiSha bharga iti brahmavAdino.atha bharga iti bhAsayatImA.c.nllokAniti ra~njayatImAni bhUtAni gachChata iti gachChatyasminnAgachChatyasmA imAH prajAstasmAdbhArakatvAdbhargaH shatrUnsUyamAnatvAtsUryaH savnAtsavitA dAnAdAdityaH pavanAtpAvamAno.athAyo.athAyanAdAditya ityeva.n hyAha khalvAtmanAtmAmR^itAkhyashchetA mantA gantA sraShTA nandayitA kartA vaktA rasayitA ghrAtA sparshayitA cha vibhuvigrahe sanniShThA ityeva.n hyAhAtha yatra dvaitIbhUta.n viGYAna.n tatra hi shR^iNoti pashyati jighratIti rasayate chaiva sparshayati sarvamAtmA jAnIteti yatrAdvaitIbhUta.n viGYAna.n kAryakAraNanirmukta.n nirvachanamanaupamya.n nirupAkhya.n ki.n tada~Nga vAchyam .. 7.. eSha hi khalvAtmeshAnaH shaMbhurbhavo rudraH prajApatirvishvasR^iDDhiraNyagarbhaH satyaM prANo ha.nsaH shAnto viShNurnArAyaNo.arkaH savitA dhAtA samrADindra induriti ya eSha tapatyagninA pihitaH sahasrAkSheNa hiraNmayenAnandenaiSha vAva vijiGYAsitavyo.anveShTavyaH sarvabhUtebhyo.abhaya.n dattvAraNya.n gatvAtha bahiHkR^itendriyArthAnsvasharIrAdupalabhate.athainamiti vishvarUpa.n hariNa.n jAtavedasaM parAyaNa.n jyotireka.n tapantam . sahasrarashmiH shatadhA vartamAnaH prANaH prajAnAmudayatyeSha sUryaH .. 8.. iti pa~nchamaH prapAThakaH .. \medskip\hrule\medskip . atha prapAThaka 6 . dvidhA vA eSha AtmAnaM bibhartyaya.n yaH prANo yashchAsA Adityo.atha dvau vA etA asya panthAnA antarbahishchAhorAtreNaitau vyAvartete asau vA Adityo bahirAtmAntarAtmA prANo.ato bahirAtmakyA gatyAntarAtmano.anumIyate gatirityeva.n hi AhAtha yaH kashchidvidvAnapahatapApmA.akShAdhyakSho.avadAtamanAstanniShTha AvR^ittachakShuH so antarAtmakyA gatyA bahirAtmano.anumIyate gatirityeva.n ha Aha atha ya eSho.antarAditye hiraNmayaH puruSho yaH pashyatImA.n hiraNyavasthAt sa eSho.antare hR^itpuShkara evAshrito.annamatti .. 1.. atha ya eSho.antare hR^itpuShkara evAshrito.annamatti sa eSho.agnirdivi shritaH sauraH kAlAkhyo.adR^ishyaH sarvabhUtAnyannamattIti kaH puShkaraH kiMmayo veti iada.n vA va tatpuShkara.n yo.ayamAkAsho.asyemAH chatasro dishashchatasra upadisho dalasa.nsthA AsamarvAgvicharata etau prANAdityA etA upAsitomityetadakShareNa vyAhR^itibhiH sAvitryA cheti .. 2.. dve vAva brahmaNo rUpe mUrta.n chAmUrta.n cha . atha yanmUrta.n tadasatyam yadamUrta.n tatsatyam tadbrahma tajjyotiH yajjyotiH sa AdityaH sa vA eSha omityetadAtmAbhavat sa tredhAtmAna.n vyAkuruta omiti tisro mAtrA etAbhiH sarvamidamotaM prota.n chaivAsmIti eva.n hyAhaitadvA Aditya omityeva.n dhyAyata AtmAna.n yu~njIteti .. 3.. athAnyatrApi uktamatha khalu ya udgIthaH sa praNavo yaH praNavaH sa udgItha iti asau vA Aditya udgItha eSha praNavA iti . eva.n hyAhodgIthaM praNavAkhyaM praNetAraM bhArUpa.n vigatanidra.n vijara.n vimR^ityu.n tripada.n tryakSharaM punaH pa~nchadhA j~neya.n nihita.n guhAyAmityeva.n hyAhordhvamUla.n tripAdbrahma shAkhA AkAsha vAyvagnyudakabhUmyAdaya eko.ashvatthanAmaitadbrahmaitasyaitattejo yadasA AdityaH omityetadakSharasya chaitattasmAdomityanenaitadupAsItAjasramityeko.asya sambodhayitetyeva.n hyAha \: etadevAkSharaM puNyametadevAkSharaM param . etadevAkShara.n j~nAtvA yo yadichChati tasya tat .. .. 4.. athAnyatrApyukta.n svanavatyeShAsyastanuryA omiti strIpu.nnapuMsaketi li~NgavatI eShA.athAgnirvAyurAditya iti bhAsvati eShA atha brahma rudro viShNurityadhipativatI eShA.atha gArhapatyo dakShiNAgnirAhavanIyA iti mukhavatI eShA.atha R^igyajuHsAmeti vij~nAnavatI eShA bhUrbhuvaHsvariti lokavatI eShA.atha bhUtaM bhavyaM bhaviShyaditi kAlavatI eShA.atha prANo.agniH sUrya iti pratApavatI eShA.athAnnamApashchandramA ityApyAyanavatI eShA.atha buddhirmano.aha~NkArA iti chetanavatI eShA.atha prANo.apAno vyAna iti prANavatI eSheti ata omityuktenaitAH prastutA architA arpitA bhavantIti eva.n hyAhaitadvai satyakAma parA.n chAparA.n cha brahma yadomityetadakSharamiti .. 5.. athAvyAhR^ita.n vA idamAsIt sa satyaM prajApatistapastaptvA.anuvyAharadbhUrbhuvaHsvariti . eShaivAsya prajApateH sthaviShThA tanuryA lokavatIti svarityasyAH shiro nAbhirbhuvo bhUH pAdA AdityashchakShuH chakShurAyatA hi puruShasya mahatI mAtrA chakShuShA hyayaM mAtrAshcharati satya.n vai chakShuH akShiNyavasthito hi puruShaH sarvArtheShu charati etasmAdbhUrbhuvaHsvarityupAsItAnena hi prajApatirvishvAtmA vishvachakShurivopAsito bhavatIti eva.n hyAhaiShA vai prajApatervishvabhR^ittanuretasyAmida.n sarvamantarhitamasmin cha sarvasminneShA antarhiteti tasmAdeShopAsItA .. 6.. tatsaviturvareNyamityasau vA AdityaH savitA sa vA evaM pravaraNIya AtmakAmenetyAhurbrahmavAdino.atha bhargo devasya dhImahIti savitA vai devastato yo.asya bhargAkhyasta.n chintayAmItyAhurbrahmavAdino.atha dhiyo yo naH prachodayAditi buddhayo vai dhiyastAyo.asmAkaM prachodayAdityAhurbrahmavAdinaH atha bhargA iti yo ha vA amuShminnAditye nihitastArako.akShiNi vaiSha bhargAkhyaH bhAbhirgatirasya hIti bhargaH bharjayatIti vaiSha bharga iti rudro brahmavAdino.atha bha iti bhAsayatImAn lokAn ra iti ra.njayatImAni bhUtAni ga iti gachChantyasminnAgachChantyasmAdimAH prajAstasmAdbha\-raga\-tvAdbhargaH shAshvat sUyamAnAt sUryaH savanAt savitA.adAnAt AdityaH pavanAtpAvano.athApopyAyanAdityeva.n hyAha khalvAtmano.atmA netAmR^itAkhyashchetA mantA gantotsR^iShTAnandayitA kartA vaktA rasayitA ghrAtA draShTA shrotA spR^ishati cha vibhurvigrahe sanniviShTA ityeva.n hyAha atha yatra dvaitIbhUta.n vij~nAna.n tatra hi shR^iNoti pashyati jighrati rasayati chaiva sparshayati sarvamAtmA jAnIteti yatrAdvaitIbhUta.n vij~nAna.n kAryakAraNakarmanirmukta.n nirvachanamanaupamya.n nirupAkhyA.n ki.n tadavAchyam .. 7.. eSha hi khalvAtmeshAnaH shambhurbhavo rudraH prajApatirvishvasR^ik hiraNyagarbhaH satyaM prANo ha.nsaH shAstA viShNurnArAyaNo.arkaH savitA dhAtA vidhAtA samrADindra induriti ya eSha tapatyagnirivAgninA pihitaH sahasrAkSheNa hiraNmayenANDena eSha vA jij~nAsitavyo.anveShTavyaH sarvabhUtebhyo.abhaya.n datvAraNya.n gatvAtha bahiHkR^itveendriyArthAnsvAchCharIrAdupalabheta enamiti . vishvarUpa.n hariNa.n jAtavedasaM parAyaNa.n jyotireka.n tapantam . sahasrarashmiH shatadhA vartamAnaH prANaH prajAnAmudayatyeSha sUryaH .. .. 8.. tasmAdvA eSha ubhayAtmaiva.n vidAtmanyevAbhidyAyatyAtmanyeva yajatIti dhyAnaM prayogasthaM mano vidvadbhiShTutaM manaHpUtimuchChiShTopahatamityanena tatpAvayet mantraM paThati uchChiShTochChiShTopahita.n yachcha pApena dattaM mR^itasUtakAdvA vasoH pavitramagniH savitushcha rashmayaH punantvannaM mama duShkR^ita.n cha yadanyat adbhiH purastAtparidadhAti prANAya svAhApAnAya svAhA vyAnAya svAhA samAnAya svAhodAnAya svAheti pa~nchabhirabhijuhoti athAvAshiShTa.n yatavAgashnAtyato.adbhirbhUya evopariShTAtparidadhAtyAchAnto bhUtvAtmejyAnaH prANo.agnirvishvo.asIti cha dvAbhyAmAtmAnamabhidhyAyet prANo.agniH paramAtmA vai pa~nchavAyuH samAshritaH sa prItaH prINAtu vishva.n vishvabhuk vishvo.asi vaishvAnaro.asi vishva.n tvayA dhAryate jAyamAnam vishan tu tvAmAhutayashcha sarvAH prajAstatra yatra vishvAmR^ito.asIti eva.n na vidhinA khalvanenAttAnatvaM punarupaiti .. 9.. athApara.n veditavyamuttaro vikAro.asyAtmayaj~nasya yathAnnamannAdashcheti asyopavyAkhyAnaM puruShashchetA pradhAnAntaHsthaH sa eva bhoktA prAkR^itamannaM bhu~Nkta iti tasyAyaM bhUtAtmA hyannamasyakartA pradhAnaH tasmAttriguNaM bhojyaM bhoktA puruSho.antasthaH atra dR^iShTa.n nAma pratyayam yasmAdbIjasambhavA hi pashavastasmAdbIjaM bhojyamanenaiva pradhAnasya bhojyatva.n vyAkhyAta.n tasmAdbhoktA puruSho bhojyA prakR^itistatstho bhu~Nkta iti prAkR^itamanna.n triguNabhedapariNamatvAnmahadAdya.n visheShAnta.n li~Ngamanenaiva chaturdashavidhasya mArgasya vyAkhyA kR^itA bhavati sukhaduHkhamohasaMj~na.n hyannabhUtamida.n jagat na hi bIjasya svAduparigraho.astIti yAvannaprasUtiH tasyApyeva.n tisR^iShvavasthAsvannatvaM bhavati kaumAra.n yauvana.n jarA pariNamatvAtatdannatvamevaM pradhAnasya vyaktatA.n gatasyopalabdhirbhavati tatra buddhyAdIni svAduni bhavantyadhyavasAyasa~NkalpAbhimAnA iti athendriyArthAn pa~nchasvAduni bhavanti eva.n sarvANIndriyakarmANi prANakarmANi eva.n vyaktamannamavyaktamannam asya nirguNo bhoktA bhoktR^itvAchchaitanyaM prasiddha.n tasya yathAgnirvai devAnAmannadaH somo.annamagninaivAnnamityeva.nvit somasa.nj~no.ayaMbhUtatmA.agnisa.nj~no.apyavyaktamukhA iti vachanAtpuruSho hyavyaktamukhena triguNaM bhu~Nkta iti yo haiva.n veda sa.nnyAsI yogI chAtmayAjI cheti atha yadvanna kashchichChUnyAgAre kAminyaH praviShTAH spR^ishatIndriyArthAn tadvad yo na spR^ishati praviShTAn saMnyAsI yogI chAtmayAjI cheti .. 10.. para.n vA etadAtmano rUpa.n yadannamannamayo hyayaM prANo.atha na yadyashnAtyamantA.ashrotA.aspraShTA.adraShTA.avaktA.aghrAtArasayitA bhavati prANA.nshchotsR^ijatIti eva.n hyAhAtha yadi khalvashnAti prANasamR^iddho bhUtvA mantA bhavati shrotA bhavati spraShTA bhavati vaktA bhavati rasayitA bhavati ghrAtA bhavati draShTA bhavatIti eva.n hyAha annAdvai prajAH prajAyante yAH kashchitpR^ithivIshR^itAH | ato.annenaiva jIvanti athaitadapi yanti antataH .. 11.. athAnyatrApi uktam sarvANi ha vA imAni bhUtAnyaharahaH prapatantyannamabhijighR^ikShamANAni sUryo rashmibhirAdadAtyanna.n tenAsau tapatyannenAbhiShiktAH pachantIme prANA agnirvA annenojjvalatyannakAmenedaM prakalpitaM brahmaNA ato.annamAtmetyupAsItetveya.n hyAha | anAdbhUtAni jAyante jAtAnyannena vardhante adyate.atti cha bhUtAni tasmAdanna.n taduchyate .. 12.. athAnyatrApi uktam \: vishvabhR^idvai nAmaiShA tanurbhagavato viShNoryadidamannaM prANo vA annasya raso manaH prANasya vij~nAnaM manasa Ananda.n vij~nAnasyeti annavAn prANavAn manashvAn vij~nAnavAn AnandavAn cha bhavati yo haiva.n veda yAvAntIha vai bhUtAnyannamadanti tAvatsvantastho.annamatti yo haiva.nveda | annameva vijarannamanna.n sa.nvanana.n smR^itam | annaM pashUnAM prANo.anna.n jyeShThamannaM bhiShak smR^itam .. 13.. athAnyAtrapyuktam \: anna.n vA asya sarvasya yoniH kAlashchAnnasya sUryo yoniH kAlasya tasyaitadrUpa.n yan nimeShAdikAlAtsambhR^ita.n dvAdashAtmaka.n vatsarametasyAgneyamardhamardha.n vAruNaM maghAdya.n shraviShThArdhamAgneya.n krameNotkrameNa sArpAdya.n shraviShThArdhAnta.n saumyam tatraikaikamAtmano navA.nshaka.n sachArakavidham saukShmyatvAdetatpramANamanenaiva pramIyate hi kAlaH na vinA pramANena prameyasyopalabdhiH prameyo.api pramANatAM pR^ithaktvAdupaityAtmasambodhanArthamityeva.n hyAha | yAvatyo vai kAlasya kalAstAvatIShu charatyasau yaH kAlaM brahmetyupAsIta kAlastasyAtidUramapasaratIti eva.n hyAha \: kAlAtsravanti bhUtAni kAlAdvR^iddhiM prayAnti cha . kAle chAsta.n niyachChanti kAlo mUrtiramUrtimAn .. .. 14.. dve vAva brahmaNo rupe kAlashchAkAlashchAtha yaH prAgAdityAtso.akAlo.akAlo.atha ya AdityadyaH sa kAlaH sakalaH sakalasya vA etadrUpa.n yatsa.nvatsaraH sa.nvatsarAtkhalvevemAH prajAH prajAyante sa.nvatsareNeha vai jAtA vivardhante sa.nvatsare pratyasta.n yanti tasmAtsa.nvatsaro vai prajApatiH kAlo.annaM brahmanIDamAtmA chetyeva.n hyAha kAlaH pachati bhUtAni sarvANyeva mahAtmani . yasmin tu pachyate kAlo yasta.n veda sa vedavit .. .. 15.. vigrahavAneSha kAlaH sindhurAjaH prajAnAm eSha tatsthaH savitAkhyo yasmAdeveme chandrarkShagraha sa.nvatsarAdayaH sUyante athaibhyaH sarvamidamatra vA yatki~nchitshubhAshubha.n dR^ishyanteha loke tadetebhyastasmAdAdityAtmA brahmAtha kAlasa.nj~namAdityamupAsItAdityo brahmetyeke.atha eva.n hyAha . hotA bhoktA havirmantro yaj~no viShNuH prajApatiH . sarvaH kashchitprabhuH sAkShI yo.amuShminbhAti maNDale .. .. 16.. brahma ha vA idamagra AsIt eko.anantaH prAgananto dakShiNo.anantaH pratIchyananta udIchyananta UrdhvAn chA.avAn cha sarvato.anantaH na hyAsya prAchyAdi dishaH kalpante.atha tiryagvAn chordhva.n vA anUhya eSha paramAtmA.aparimito.atarkyo.achintya eSha AkAshAtmA evaiSha kR^itsnakShaya eko jAgartIti etasmAdAkAshAdeSha khalvida.n chetAmAtraM bodhayati anenaiva chedam dhyAyate asmin cha pratyasta.n yAti asyaitadbhAsvara.n rUpa.n yadamuShminnAditye tapati agnau chAdhumake yajjyotishchitrataramudarasto.atha vA yaH pachatyannam ityeva.n hyAha yashchaiSho.agnau yashchAya.n hR^idaye yashchAsAvAditye sa eSha ekA ityekasya haikatvameti ya eva.n veda .. 17.. tathA tatprayogakalpaH prANAyAmaH pratyAhAro dhyAna.n dhAraNA tarkaH samAdhiH ShaDa~NgA ityuchyate yogaH anena yadA pashyanpashyati rukmavarNa.n kartAramIshaM puruShaM brahmayonim tadA vidvAnpuNyapApe vihAya pare.avyaye sarvamekIkaroti eva.n hyAha \: yathA parvatamAdIptaM nAshrayanti mR^igadvijAH . tadvadbrahmavido doShA nAshrayanti kadAchana .. .. 18.. athAnyatrApyuktam \: yadA vai bahirvidvAnmano niyamyendriyArthAn cha prANo niveshayitvA niHsa~NkalpastatastiShThet aprANAdiha yasmAtsambhUtaH prANasa.nj~nako jIvastasmAtprANo vai turyAkhye dhArayetprANam ityeva.n hyAha \: achitta.n chittamadhyastamachintya.n guhyamuttamam . tatra chitta.n nidhAyeta tachcha li~Nga.n nirAshrayam .. .. 19.. athAnyatrApyuktam \: ataH parAsya dhAraNA tAlurasanAgranipIDanA\- dvA~NmanaHprANanirodhanAdbrahma tarkeNa pashyati yadAtmanA.a.atmAna\- maNoraNIyA.nsa.n dyotamAnaM manaHkShayAtpashyati tadAtmanAtmAna.n dR^iShTvA nirAtmA bhavati nirAtmakatvAdasa~Nkhyo.ayonishchintyo mokShalakShaNamityetatpara.n rahasyam ityeva.n hyAha \: chittasya hi prasAdena hanti karma shubhAshubham . prasannAtmAtmani sthitvA sukhamavyayamashnutA iti .. .. 20.. athAnyatrApyuktam \: UrdhvagA nADI suShumnAkhyA prANasa~nchAriNI tAlvantarvichChinnA tayA prANo~NkAramanoyuktayordhvamutkramet tAlvadhyAgraM parivartya indriyANyasa.nyojya mahimA mahimAna.n nirIkShetA tato nirAtvakameti nirAtmakatvAnna sukhaduHkhabhAgbhavati kevalatva.n labhatA ityeva.n hyAha \: paraH pUrvaM pratiShThApya nigR^ihItAnila.n tataH . tIrtvA pAramapAreNa pashchAdyu~njIta mUrdhvani .. .. 21.. athAnyatrApyuktam \: dve vA va brahmaNI abhidhyeye shabdashchAshabdashcha atha shabdenaivAshabdamAviShkriyate atha tatra omiti shabdo.anenordhvamutkrAnto.ashabde nidhanameti athAhaiShA gatiretadamR^itam atatsAyujyatvam nirvR^itatvam tathA cheti atha yathorNanAbhistantunordhvamutkrAnto.avakAsha.n labhatItyeva.n vA va khalvAsAvabhidhyAtA omityanenordhvamutkrAntaH svAtantrya.n labhate anyathA pare shabdavAdinaH \: shravaNA~NguShThayogenAntarhR^idayAkAshashabdamAkarNayanti saptavidheya.n tasyopamA yathA nadyaH ki~NkiNI kA.nsyachakrakabheka viHkR^indikA vR^iShTirnivAte vadatIti taM pR^ithaglakShaNamatItya pare.ashabde.avyakte brahmaNyasta.n gatAH tatra te.apR^ithagdharmiNo.apR^ithagvivekyA yathA sampannA madhutva.n nAnArasA ityeva.n hyAha \: dve brahmaNi veditavye shabdabrahma parA.n cha yat . shabdabrahmaNi niShNAtaH paraM brahmAdhigachChati .. .. 22.. athAnyatrApyuktam \: yaH shabdastadomityetadakSharam yadasyAgra.n tachChAntamashabdamabhayamashokamAnanda.n tR^iptaM sthiramachalamamR^itamachyuta.n dhruva.n viShNusa.nj~nita.n sarvAparatvAya tadetA upasItetyeva.n hyAha \: yo.asau parAparo devA OMkAro nAma nAmataH . niHshabdaH shUnyabhUtastu mUrdhni sthAne tato.abhyaset .. .. 23.. athAnyatrApyuktam \: dhanuH sharIram omityetacCharaH shikhAsya manaH tamolakShaNaM bhitvA tamo.atamAviShTamAgachChati athAviShTaM bhitvA.alAtachakramiva sphurantamAdityavarNamUrjasvantaM brahma tamasaH paryamapashyadyadamuShminnAditye.atha some.agnau vidyuti vibhAti atha khalvena.n dR^iShTvA.amR^itatva.n gachChatItyeva.n hyAha \: dhyAnamantaHpare tattve lakShyeShu cha nidhIyate . ato.avisheShavij~nAna.n visheShamupagachChati .. mAnase cha vilIne tu yatsukha.n chAtmasAkShikam . tadbrahma chAmR^ita.n shukra.n sA gatirloka eva saH .. .. 24.. athAnyatrApyuktam \: nidrevAntarhitendriyaH shuddhitamayA dhiyA svapna iva yaH pashyatIndriyabile.avivashaH praNavAkhyaM praNetAraM bhArUpa.n vigatanidra.n vijara.n vimR^ityu.n vishoka.n cha so.api praNavAkhyaH praNetA bhArUpaH vigata nidraH vijaraH vimR^ityurvishoko bhavatItyeva.n hyAha \: evaM prANamatho~NkAra.n yasmAtsarvamanekadhA . yunakti yu~njate vApi yasmAdyoga iti smR^itaH .. ekatvaM prANamanasorindriyANA.n tathaiva cha . sarvabhAvaparityAgo yoga ityabhidhIyate .. .. 25.. athAnyatrApyuktam \: yathA vApsu chAriNaH shAkunikaH sUtrayantreNoddhR^ityodare.agnau juhotyeva.n vA va khalvimAnprANAnomityanenoddhR^ityAnAmaye.agnau juhoti atastaptorvivaso.atha yathA taptorvi sArpistR^iNakAShThasa.nsparshe\- nojjvalatItyeva.n vA va khalvasAvaprANAkhyaH prANasa.nsparshenojjvalati atha yadujjvalatyetadbrahmaNo rUpa.n chaitadviShNoH paramaM padam chaitadrudrasya rudratvametattadaparimitadhA chAtmAna.n vibhajya pUrayatImA.n lokAnityeva.n hyAha \: vahneshcha yadvatkhalu visphuli~NgAH sUryAnmayUkhAshcha tathaiva tasya prANAdayo vai punareva tasmAd abhyuchcharantIha yathAkrameNa .. .. 26.. athAnyatrApyuktam \: brahmaNo vA vaitattejaH parasyAmR^itasyAsharIrasya yachCharIrasyauShNyamasyaitadghR^itamathAviH san nabhasi nihita.n vaitadekAgreNaivamantarhR^idayAkAsha.n vinudanti yattasya jyotiriva sampadyatIti atastadbhAvam acireNaiti bhUmAvayaspiNDa.n nihita.n yathA.achireNaiti bhUmitvam mR^idvatsaMsthamayaspiNDa.n yathAgnyayaskArAdayo nAbhibhavanti praNashyati chitta.n tathAshrayeNa sahaivamityeva.n hyAha \: hR^idyAkAshamaya.n koshamAnandaM paramAlayam . sva.n yogashcha tato.asmAka.n tejashchaivAgnisUryayoH .. .. 27.. athAnyatrApyuktam \: bhUtendriyArthAnatikramya tataH pravrajyAjya.n dhR^itidaNDa.n dhanurgR^ihItvA.anabhimAnamayena chaiveShuNA taM brahma dvArapAra.n nihatyAdya.n saMmohamaulI tR^iShNerShyAkuNDalI tandrIrAghavetryabhimAnAdhyakShaH krodhajyaM pralobhadaNDa.n dhanurgR^ihItvechChAmayena chaiveShuNemAni khalu bhUtAni hanti ta.n hatvo.nkAraplavenAntarhR^idayAkAshasya pAra.n tIrtvAvirbhUte antarAkAshe shanakairavaTaivAvaTakR^iddhAtukAmaH sa.nvishatyevaM brahmashAlA.n vishet tatashchaturjAlaM brahmakoshaM praNudet gurvAgameneti \: ataH shuddhaH pUtaH shUnyaH shAnto.aprANo nirAtmA.ananto.akShayyaH sthiraH shAshvato.ajaH svatantraH sve mahimni tiShThati ataH sve mahimni tiShThamAnam dR^iShTvA.avR^ittachakramiva sa~nchArachakramAlokayati ityeva.n hyAha \: ShaDbhirmAsaistu yuktasya nityamuktasya dehinaH anantaH paramo guhyaH samyagyogaH pravartate .. rajastamobhyA.n viddhasya susamiddhasya dehinaH putradArakuTumbeShu saktasya na kadAchana .. .. 28.. evamuktvA.antarhR^idayaH shakAyanyastasmai namaskR^itvA.anayA brahmavidyayA rAjan brahmaNaH panthAnamArUDhAH putrAH prajApateriti santoSha.n dvandvatitikShA.n shAntatva.n yogAbhyAsAdavApnotIti etadguhyatama.n nAputrAya nAshiShyAya nAshAntAya kIrtayediti ananyabhaktAya sarvaguNasampannAya dadyAt .. .. 29.. OM shuchau deshe shuchiH sattvasthaH sadadhIyAnaH sadvAdI saddhyAyI sadyAjI syAditi . ataH sadbrahmaNi satyabhilAShiNi nirvR^ittyo.anastatphalachChinnapAsho nirAshaH pareShvAtmavadvigatabhayo niShkAmo.akShayyamaparimita.n sukhamAkramya tiShThati . parama.n vai shevadheriva parasyoddharaNa.n yanniShkAmatvam . sa hi sarvakAmamayaH puruSho.adhyavasAyasa~NkalpAbhimAnali~Ngo baddaH . atastadviparIto muktaH . atraika AhurguNaH prakR^itibhedavashAsadhyavasAyAtmabandhamupAgato. adhyavasAyasya doShakShayAddhi mokShaH manasA hyeva pashyati manasA shR^iNoti kAmaH sa~Nkalpo vichikitsA shraddhA.ashraddhA dhR^itiradhR^itirhrIrdhIrbhIrityetatsarvaM mana eva guNaughairuhyamAnaH kaluShIkR^itashchAsthirashchalo lupyamAnaH saspR^iho vyagrashchAbhimAnitvaM prayAta iti aha.n so mamedamityevaM manyamAno nibadhnAtyAtmanAtmAn.n jAleneva khecharaH . ataH puruSho.adhyAvasAyasa~NkalpAbimAnali~Ngo baddaH atastadviparIto muktaH tasmAnniradhyavasAyo niHsa~Nkalpo nirabhimAnastiShThet etanmokShalakShaNam eShAtra brahmapadavI eSho.atra dvAravivaro.anenAsya tamasaH pAra.n gamiShyati . atra hi sarve kAmAH samAhitA ityatrodAharanti \: yadA pa~nchAvatiShThante j~nAnAni manasA saha . buddhisha na vicheShTate tAmAhuH paramA.n gatim .. etaduktvAntarhR^idayaH shAkAyanyastasmai namaskR^itvA yathAvadupachArI kR^itakR^ityo maruduttarAyaNa.n gato na hyatrodvartmanA gatiH eSho.atra brahmapathaH saura.n sdvAraM bhittvorddhvena vinirgatA ityatrodAharanti \: anantA rashmayastasya dIpavadyaH sthito hR^idi . sitAsitAH kadrunIlAH kapilA mR^idulohitAH .. UrdhvamekaH sthitasteShA.n yo bhibhitvA sUryamaNDalam . brahmalokamatikramya tena yAnti parA.n gatim .. yadasyAnyadrashmishatamUrdhvameva vyavasthitam . tena devanikAyAnA.n svadhAmAni prapadyate .. ye naikarUpAshchAdhastAdrashmayo.asya mR^iduprabhAH . iha karmopabhogAya taiH sa.nsarati so.avaShaH . tasmAtsargasvargApavargaheturbhagavAnasAvAditya iti .. .. 30.. kimAtmakAni vA etAnIndriyANi pracharantyudgantA chaiteShAmiha ko niyantA vetyAha . pratyAhAtmAtmakAnItyAtmA hyeShAmudgantA vApsaraso bhAnavIyAshcha marIchayo nAma atha pa~nchabhiH rashmibhirviShayAnatti katama Atmeti yo.aya.n shuddhaH pUtaH shUnyaH shAntAdilakShaNoktaH svakairli~NgairupagR^ihyaH tasyaitalli~Ngamali~NgasyAgneryadauShNyamAviShTa.n chApA.n yaH shivatamorasa ityeke . atha vAkShrotra.n chakShurmanaH prANa ityeke, atha buddhirdhR^itiH smR^itiH praj~nA tadityeke atha te etasyaiva.n yathaiveha bIjasyA~NkurAvAthadhUmArchirviShphuli~NgA ivAgneshcheti atrodAharanti \: vahneshcha yadvatkhalu viShphuli~NgAH sUryAnmayUkhAshcha tathaiva tasya . prANAdayo vai punareva tasmA\- dabhyuchcharantIha yathAkrameNa .. .. 31.. tasmAdvA etasmAdAtmani sarve prANAH sarve lokAH sarve vedAH sarve devAH sarvANi cha bhUtAnyuchcharanti tasyopaniShatsatyasya satyamiti atha yathArdraidhAgnerabhyAhitasya pR^ithagdhUmA nishcharantyeva.n vA etasya mahato bhUtasya niHshvasitametadyadR^igvedo yajurvedaH sAmavedo.atharvA~NgirasA itihAsaH purANam vidyA upaniShadaH shlokAH sUtrANyanuvyAkhyAnAni vyAkhyAnAnyasyaivaitAni vishvA bhUtAni .. 32.. pa~ncheShTako vA eSho.agniH sa.nvatsaraH tasyemA iShTakA yo vasanto grIShmo varShAH sharaddhemantaH sa shiraHpakShasIpR^ichChapR^iShTavAn eSho.agniH puruShavidaH seyaM prajApateH prathamA chitiH karairyajamAnamantarikShamutkShioptvA vAyave prAyachChat prANo vai vAyuH prANo.agnistasyemA iShTakA yaH prANo vyAno.apAnaH samAna udAnaH sa shiraHpakShasIpR^iShThapuchChavAneSho.agniH puruShavidastadidamantarikShaM prajApaterdvitIyA chitiH karairyajamAna.n divamutkShiptendrAya prAyachChat asau vA Aditya indraH saiSho.agniH tasyemA iShTakA yadR^igyajuH sAmAtharvA~NgirasA itihAsaM purANa.n sa shiraHpakShasIpuchChapR^iShThavAneSho.agniH puruShavidaH saiShA dyauH prajApatestR^itIyA chitiH karairyajamAnasyAtmavide.avadAna.n karoti yathAtmavidutkShipya brahmaNe prAyachChat tatrAnandI modI bhavati .. 33.. pR^ithivIgArhapatyo.antarikSha.n dakShiNAgnirdyaurAhavanIyaH tata eva pavamAnapAvakashuchaya AviShkR^itametenAsya yaj~nam yataH pavamAnapAvakashuchisa.nghAto hi jATharaH tasmAdagniryaShTavyaH chetavyaH stotavyo.abhidhyAtavyaH yajamAno havirgR^ihItvA devatAbhidhyAnamichChati \: hiraNyavarNaH shakuno hR^idyAditye pratiShThitaH madgurha.nsastejovR^iShaH so.asminnagnau yajAmahe iti chApi mantrArtha.n vichinoti . tatsaviturvareNyaM bhargo.asyAbhidhyeya.n yo buddhyantastho dhyAyIha manaHshAntipadamanusaratyAtmanyeva dhatte.atreme shlokA bhavanti \: 1 yathA nirindhano vahniH svayonAvupashAmyate tathA vR^ittikShayAchchitta.n svayonAvupashAmyate . 2 svayonAvupashAntasya manasaH satyakAmataH indriyArthavimUDhasyAnR^itAH karmavashAnugAH . 3 chittameva hi sa.nsAram tatprayatnena shodhayet yachchittastanmayo bhavati guhyametatsanAtanam . 4 chittasya hi prasAdena hanti karma shubhAshubham prasannAtmAtmani sthitvA sukhamavyayamashnute . 5 samAsakta.n yathA chitta.n jantorviShayagochare yadyevaM brahmaNi syAttatko na muchyeta bandhanAt . 6 mano hi dvividhaM prokta.n shuddha.n chAshuddhameva cha ashuddha.n kAmasamparkAt shuddha.n kAmavivarjitam . 7 laya vikSheparahitaM manaH kR^itvA sunishchalam yadA yAtyamanIbhAva.n tadA tatparamaM padam . 8 tAvanmano niroddhavya.n hR^idi yAvatkShaya.n gatam etajj~nAna.n cha mokSha.n cha sheShAnye granthavistarAH . 9 samAdhinirdhautamalasya chetaso niveshitasyAtmani yatsukhaM bhavet na shakyate varNayitu.n girA tadA svaya.n tadantaHkaraNena gR^ihyate . 10 apAmApo.agniragnau vA vyomni vyoma na lakShayet evamantargata.n yasya manaH sa parimuchyate . 11 mana eva manuShyANa.n kAraNaM bandhamokShayoH bandhAya viShayAsa.ngiM mokSho nirviShaya.n smR^itam . ato.anagnihotryanagnichidaj~nAnabhidhyAyinAM brAhmaNaH padavyomAnusmaraNa.n viruddham tasmAdagniryaShTavyaH chetavyaH stotavyo.abhidhyAtavyaH .. 34.. namo.agnaye pR^ithivI kShite lokasmR^ite lokamsmai yajamAnAya dhehi namo vAyave.antarikShakShite lokasmR^ite lakamasmai yajamAnAya dhehi nama AdityAya divikShite lokasmR^ite lokamasmai yajamAnAya dhehi namo brahmaNe sarvakShite sarvasmR^ite sarvamasmai yajamAnAya dhehi hiraNmayena pAtreNa satyasyApihitaM mukham tattvaM pUShannapAvR^iNu satyadharmAya viShNave yo.asA Aditye puruShaH so.asA aham eSha ha vai satyadharmo yadAdityasya Adityatva.n tachChuklam puruSham ali~Ngam nabhaso.antargatasya tejaso.n.ashamAtrametadyadAdityasya madhya ivety akShiNyagnau chaitadbrahmaitadamR^itametadbhargaH etatsatyadharmo nabhaso.antargatasya tejaso.n.ashamAtrametadyadAdityasya madhye amR^ita.n yasya hi somaH prANA vA apyaya.nkurA etaqdbrahmaitadamR^itametadbhargaH etatsatyadharmo nabhaso.antargatasya tejaso.a.nshamAtram etadyadAdityasya madhye yajurdIpyatyaumApojyotiraso.amR^itaMbrahma bhUrbhuvaH svarom . aShTapAda.n shuchi.n ha.nsa.n trisUtramaNumavyayam dvidharmo.andha.n tejasendha.n sarvaM pashyanpashyati nabhaso.antargatasya tejaso.anshamAtrametadyadAdityasya madhye uditvA mayUkhe bhavata etatsavitsatyadharma etadyajuretattapa etadagniretadvAyuretatprANa etadApa etachchandramA etachChukrametadamR^itametadbrahmaviShayametadbhAnurarNavastasminneva yajamAnaH saindhava iva vlIyanta eShA vai brahmaikatAtra hi sarve kAmAH samAhitA ityatrodAharanti \: a.nshudhAraya ivANuvAteritaH sa.nsphuratyasAvantargaH surANAm yo haiva.nvitsa savit sa dvaitavit saikadhAmetaH syAttadAtmakashcha \: ye vindava ivAbhyuchcharantyajasram vidyudivAbhrArchiShaH parame vyoman te.aR^ichiSho vai yashasa AshrayavAsAjjaTAbhirUpA iva kR^iShNavartmanaH .. 35.. dve vA va khalvete brahmajyotiSho rUpake shAntameka.n samR^iddha.n chaikam atha yachChanta.n tasyAdhAra.n kham atha yatsamR^iddhamida.n tasyAnnam tasmAnmantrauShadhAjyAmiShapuroDAshasthAlIpAkAdibhiryaShTavyamanta\- rvedyAmAsnyavashiShTairannapAnaishchAsyamAhavanIyamiti matvA tejasaH samR^iddhyai puNyalokavijityarthAyAmR^itatvAya chAtrodAharanti \: agnihotra.n juhuyAtsvargakAmo yamarAjyamagniShTomenAbhiyayati somarAjyamukthena sUryarAjya.n ShoDashInA svArAjyamatirAtreNa prAjApatyamAsahasrasa.nvatsarAntakratuneti \: vartyAdhArasnehayogAdyathA dIpasya sa.nsthitiH . antaryANDopayogAdimau sthitAvAtmashichI tathA .. .. 36.. tasmAdomityanenaitadupAsItAparimita.n tejastattredhabhihitamagnAvAditye prANe.athaiShA nADyannabahumityeShAgnau hutamAditya.n gamayati ato yo raso.asravat sa udgItha.n varShati teneme prANAH prANebhyaH prajA ityatrodAharanti \: yaddhaviragnau hUyate tadAditya.n gamayati tatsUryo rashmibhirvarShati tenAnnaM bhavati annAdbhUtAnAmutpattirityeva.n hyAha \: agnau prAstAhutiH samyagAdityamupatiShThate . AdityAjjAyate vR^iShTirvR^iShTeranna.n tataH prajAH .. .. 37.. agnihotra.n juhvAno lobhajAlaM bhinatti ataH saMmoha.n ChitvA na krodhAnstunvAnaH kAmamabhidhyAyamAnastatashchaturjAlaM brahmakoshaM bhindadataH paramAkAshamatra hi saura saumyAgneyasAtvikAni maNDalAni bhittvA tataH shuddhaH sattvAntarasthamachalamamR^itamachyuta.n dhruva.n viShNusa.nj~nitam sarvApara.n dhAma satyakAmasarvaj~natvasa.nyuktam svatantram chaitanyam sve mahimni tiShThamAnaM pashyati atrodAharanti \: ravimadhye sthitaH somaH somamadhye hutAshanaH . tejomadhye sthita.n sattva.n sattvamadhye sthito.achyutaH .. sharIraprAdeshA~NguShThamAtramaNorapyanvaya.n dhyAtvAtaHparamatA.n gachChati atra hi sarve kAmAH samAhitA iti atrodAharanti \: a~NguShThaprAdeshasharIramAtraM pradIpapratApavadvistridhA hi tadbrahmAbhiShTUyamAnaM maho devo bhuvanAnyAvivesha . OM namo brahmaNe namaH .. .. 38.. iti ShaShThaH prapAThakaH .. \medskip\hrule\medskip prapAThaka 7 . agnirgAyatra.n trivR^idrathantara.n vasantaH prANo nakShatrANi vasavaH purastAdudyanti tapanti varShanti stuvanti punarvishnati antarvivaeNekShanti achintyo.amUrto gabhIro guNabhugbhayo.anirvR^ittiryogIshvaraH sarvaj~no magho.aprameyo.anAdyantaH shrImAn ajo dhImAnanirdeshyaH sarvasR^ik sarvasyAtmA sarvabhuk sarvasyeshAnaH sarvasyAntarAntaraH .. 1.. indrastriShTup pa~nchadasho bR^ihadgrIShmo vyAnaH somo rudrA dakShiNata udyanti tapanti varShanti stuvanti punarvishanti antarvivareNa IkShanti \: anAdyanto.aparimito.aparichChinno.aparaprayojyaH svatantro.ali~Ngo.amUrto.anantashaktirdhAtA bhAskaraH .. 2.. maruto jagatI saptadasho vairUpam varShA apAnaH shukra AdityAH pashchAdudyanti tapanti varShanti stuvanti punarvishanti antarvivareNekShanti tachChAntamashabdamabhayamashokamAnandam tR^iptam sthiramachalamamR^itamachyutam dhruvam viShNusa.nj~nitam sarvApara.n dhAma .. 3.. vishve devA anuShTubekavi.nsho vairAjaH sharatsamAno varuNaH sAdhyA uttarata udyanti tapanti varShanti stuvanti punarvishanti antarvivareNekShanti antaHshuddhaH pUtaH shUnyaH shAnto.aprANo nirAtmAnantaH .. 4.. mitrAvaruNau pa~NktistriNavatrayastri.nsho shAkvararaivate hemanta shishirA udAno.a~NgirasashchandramA UrdhvA udyanti tapanti varShanti stuvanti punarvishanti antarvivareNekShanti praNavAkhyaM praNetAram bhArUpam vigatanidram vijaram vimR^ityum vishokam .. 5.. shanirAhuketuragarakShoyakShanaravihagasharabhebhAdayo.adhastAdudyanti tapanti varShanti stuvanti punarvishanti antarvivareNekShanti yaH prAj~no vidharaNaH sarvAntaro.akSharaH shuddhaH pUtaH bhAntaH kShAntaH shAntaH .. 6.. eSha hi khalvAtmantarhR^idaye.aNIyAniddho.agniriva vishvarUpo.asyaivAnnamida.n sarvamasminnotA imAH prajAH eSha AtmApahatapApmA vijaro vimR^ityurvishoko.avichikitso.avipAshaH satyasa~NkalpaH satyakAmaH eSha parameshvaraH eSha bhUtAdhipatiH eSha bhUtapAlaH eSha setuH vidharaNaH eSha hi khalvAtmeshAnaH shambhurbhavaorudraH prajApatir vishvasR^ikhiraNyagarbhaH satyaM prANo ha.nsaH shastAchyuto viShNurnArAyaNaH yashchaiSho.agnau yashchAya.n hR^idayevayashchAsAvAditye sa eSha ekaH tasmai te vishvarUpAya satye nabhasi hitAya namaH .. 7.. athedAnI.n j~nAnopasargA rAjanmohajAlasyaiSha vai yoniH yadasvargaiH saha svargasyaiSha vATye purastAdukte.apyadhaH stambenAshliShyanti atha ye chAnye ha nityapramuditA nityapravasitA nityayAchanakA nitya.n shilpopajIvino.atha ye chAnye ha purayAchakA ayAjyayAchakAH shudrashiShyAH shUdrashcha shAstravidvA.nso.atha ye chAnye ha chATajaTanaTabhaTapravrajitara~NgAvatAriNo rAjakarmaNi patitAdayo.athaye chAnye ha yakSharAkShasabhUtagaNapishAchoragagrahAdInAmarthaM puraskR^itya shamayAma ityevaM bruvANA atha ye chAnye ha vR^ithA kaShAyakuNDalinaH kApAlino.atha ye chAnye ha vR^ithA tarkadR^iShTAntakuhakendrajAlairvaidikeShu paristhAtumichChanti taiH saha na sa.nvast prakAshyabhUtA vai te taskarA asvargyA ityeva.n hyAha \: nairAtmyavAdakuhakairmithyAdR^iShTAntahetubhiH . bhrAmyanloko na jAnAti vedavidyAntarantu yat .. .. 8.. bR^ihaspatirvai shukro bhUtvendrasyAbhayAyAsurebhyaH kShayAyemAmavidyAmasR^ijat tayA shivamashivamityuddishantyashiva.n shivamiti vedAdishAstrahi.nsakadharmAbhidhyAnamastviti vadanti ato nainAmabhidhIyetAnyathaiShA bandhyevaiShA ratimAtraM phalamasyA vR^ittachyutasyeva nArambhaNIyetyeva.n hyAha \: dUramete viparIte viShUchI avidyA yA cha vidyeti j~nAtA . vidyAbhIpsitu.n nachiketasaM manye na tvA kAmA bahavo lolupante .. vidyA.n chAvidyA.n cha yastadvedobhaya.n saha . avidyayA mR^ityu.n tIrtvA vidyayA amR^itamashnute .. avidyAyAmantare veShTyamAnAH svaya.n dhIrAH paNDitaM manyamAnAH . dandramyamAnAH pariyanti mUDhA andhenaiva nIyamAnA yathAndhAH .. .. 9.. devAsurA ha vai ya AtmakAmA brahmaNo.antikaM prayAtAH tasmai namaskR^itvochuH bhagavan vayamAtmakAmAH sa tva.n no brUhIti atashchira.n dhyAtvA.amanyatAnyatAmAno vai te.asurA ato.anyatamameteShAmuktam tadime mUDhA upajIvantyabhiShva~NgiNastaryAbhighAtino.anR^itAbhisha.nsinaH satyamivAnR^itaM pashyantIndrajAlavadityato yadvedeShvAbhihita.n tatsatya.n yadvedeShUkta.n tadvidvA.nsa upajIvanti tasmAdbrAhmaNo nAvaidikamadhIyItAyamarthaH syAditi .. 10.. etadvA va tatsvarUpa.n nabhasaH khe.antarbhUtasya yatpara.n tejastattredhAbhihitamagnA Aditye prANa etadvA va tatsvarUpa.n nabhasaH khe.antarbhUtasya yadomityetadakSharamanenaiva tadudbudhnyati udayati uchChvasati ajasraM brahmadhIyAlamba.n vAtraivaitatsamIraNe nabhasi prasAkhayaivotkramya skadhAtskandhamanusartyapsu prakShepako lavaNasyeva ghR^itasya chauShNyamivAbhidhyAturvistR^itirivaitadityAtrodAharanti \: atha kasmAduchyate vaidyuto yasmAduchchAritamAtra eva sarva.n sharIra.n vidyotayati tasmAdomityanenaitadupAsItAparimita.n tejaH . 1 puruShashchakShuSho yo.aya.n dakShiNo.akShiNyavasthitaH . indro.ayamasya jAyeya.n savye chAkShiNyavasthitA .. 2 samAgamastayoreva hR^idayAntargate suShau . tejastallohitasyAtra piNDa evobhayostayoH .. 3 hR^idayAdAyAti tAvachchakShuShyasminpratiShThitA . sAraNI sA tayornADI dvayorekA dvidhA satI .. 4 manaH kAyAgnimAhanti sa prerayati mArutam . mArutastUrasi charanmandra.n janayati svaram .. 5 khajAgniyogAd hR^idi samprayuktamaNorhyaNurdviraNuH kaNThadeshe . jihvAgradeshe tryaNuka.n cha viddhi vinirgataM mAtR^ikamevamAhuH .. 6 na pashyanmR^ityumM pashyati na roga.n nota duHkhatAm . sarva.n hi pashyanpashyati sarvamApnoti sarvashaH .. 7 chAkShuShaH svapnachArI cha suptaH suptAtparashcha yaH . bhedAshchaite.asya chatvArastebhyasturyaM mahattaram .. 8 triShvekapAchcharedbrahma tripAchcharati chottare . satyAnR^itopabhogArthAH dvaitIbhAvo mahAtmana iti dvaitIbhAvo mahAtmana iti .. .. 11.. iti saptamaH prapAThakaH .. OM ApyAyantviti shAntiH .. iti maitrAyaNyupaniShatsamAptA .. ## Encoded by Sunder Hattangadi The prapAThaka 6 and 7 are available in Dr. Radhakrishnan's book. Se other references in Indexextra. \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}