% Text title : Vastusutra Upanishad with Commentary % File name : vAstusUtropaniShat\_savyAkhyA.itx % Category : upanishhat, vyAkhyA % Location : doc\_upanishhat % Proofread by : K.S. Sheshadri Sharma % Description/comments : Check the text for only the upanishad % Latest update : October 16, 2022 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. vAstusUtropaniShat savyAkhyA commentary ..}## \itxtitle{.. vAstusUtropaniShat savyAkhyA ..}##\endtitles ## atha atharvavedIya vAstusUtropaniShad | \section{prathamaH prapAThakaH} ShaTshilpavichAraH AtharvaNA~Ngirasa (1) \- shilpakAshyapo (2) hovAcha pippalAdamahAmatim | ShoDashatApinImadhye (3) vAstusthApakavidyeyam (4) | ya enAM veda | AtharvaNIye hotodgAtR^ibhiH shilpashrotR^ibhiH vAstoShpatirj~neya iti (5) || 1|| sa vishvakarmA devatA | tasya vidyA ShaTshilpavichAraH (6) | keShAM shilpakArA upapAdayanti keShAM shilpakarmAdaya upajAyante, katividhAnIti tAn ha sa A~NgirasAdIn nirIkShamANAn ( niryakShyamANAn) pippalAdo vavre | sa ha kuvitsovalabhujottolakaH, (7) shilpakAshyapaH praNidhAya yathAkAmaM pR^ichChAmIti | ko vAstoShpatirvishvakarmA (8), tasmai hovAcha, manye vayaM vedasadasyA j~nApayiShyasIti (j~nApayiShyAmo) | pippalAdo hovAcha \- ye vai ke chAsmiMlloke prayAnti j~nAnameva te sarve kAmayante | ShaTshilpA~NgaprayogeNa prajanayanti rUpANi (9) || 2|| rUpaM shailena (10) khAdireNa, evaM rUpaj~nAna~ncha loke | vede rUpaM rUpaM pratirUpaM bhavatIti visheShaH | tajj~nAnaM divyaj~nAna~ncha | yUpa (11) idaM jyotiH || 3|| sa hi yUpaH khAdireNa shailena vA vaitAne (12) uktam | vR^ittaM hi yUpamUrdhanyaM sa vishvamiti yUpadaNDAdau | karmANi samarUpANi samarekhAyAM sa yUpastambho yUpadaNDaH | tat saMyogena yUpo bhavati tajj~nAnaM vij~nApayati ya evaM veda sa hi vishvakarmA shilpAdhidaivatam (13) | ya evaM jAnAti sa purashreShThaH | vR^ittaj~nAnaM rekhAj~nAnaM cha yo jAnAti sa sthApakaH || 4|| khAdiradaNDahasto darbharajjukaraH, tad rajjuvalayaveShTitamidaM tasya rUpaM tajj~nAna~ncha shilpaj~nAnam | tadj~nAnAt ( tachChilpaj~nAnAt) divyaj~nAnaM bhavati ( prabhavati), tadj~nAnAt mokShaH, sa hi madhuH (14), ya evaM veda | shilpAt pratimA (15) jAyante || 5|| pratimAyAH shraddhA sa~ncharati, shraddhAto niShThA, tatashcha j~nAnam, tasmAnmokSho bhavatIti pa~ncha vAstusopAnAni, ya evaM veda | AtharvaNIye sarvAnubhUtirityanushAsanam | atha shilpakAshyapAtharvaNA~NgirasakuvitsA (16) dayo hodgIthe (17) kushalA babhUvuH | vAstuShaDa~NgakathAM yathAmati brUhIti prochuH pippalAdamiti | tatheti samupadidikShuH | sa pravahaNaH shilpasUtrAdhyAyaM sthApakavidyAM chAvadat || 6|| sA vidyA shreShThA, prajApateshchAgrA | prajApaternAradaH, nAradAnmayaH, mayAd vaishravaNaH (18), vaishravaNAt pippalAdaH | shroShyAmIti | eShAmunmeShaH satyam | hovAchA~Ngirasastvo pR^ichChAmIti | pR^ichCheti hovAcha | kena pratimA sambhavati | kathaM rUpaM rUpaM pratirUpANi loke sambhavanti | nAhaM prabho pashyAmIti | sa prAjApatyamArgeNa pippalAda uvAcha | bhava tvaM shAntahR^idayaH A~Ngirasa, marttye vA idaM sadAsIt shreShThayajane | apAM yo agre pratimA babhUva prabhUH sarvasmai pR^ithivIva devI | pitA vatsAnAM patiraghnyAnAM sAhasre poShe api naH kR^iNotu || iti mantreNa (19) tR^iptyarthamupAsata iti bhAvaH | yajanopAsane cha | sharIramUrtirahite mana Aveshya visheSheNa vikalpidoShayukttaM bhavati || 7|| iti | rUpAt krameNa (pratimA), pratimAyAstattvabodho jAyate | tattvabodhAd dhAraNeti | dhAraNAyA gAthA, kathA prasarati loke | gAthAyA rUpANyutpAdayanti sthApakAH | tasmai hovAcha rUpakalanArthaM kArusAdhanArthaM visheShaH | vAstu ShaDa~Ngamiti shreShTham || 8|| shailaM khilapa~njaraM (20) kIlena pa~njarAkR^itikoShThakA rekhAvAsaH (kIrttyAvAsaH) tadA rUpA~NgAni marmANyAshrayante tachChailabhedanam | a~NgaprayogaH; nyAsabhAvanAsambandhaprabodhanaM iti | hovAcha A~NgirasaH\- kathaM vikAshena rUpavAstuShaDa~NgaM shilpaM saMsiddhaM bhavati | bhagavatastasyaiva me kAmaM brUyAt | shrutvAha, yenaivaM me sthApakavidyA prapAtinI samAvarttate (samAvarttane) | sa hi ShaDa~NgakramamAha | (shailam) ShaDdhA shailaM j~neyam || 9|| shilA taddeshe lokaj~nAne ShaDdhA prathitA | hiraNyarekhikA, samavarNA, tAmrA, dhAtupuTitA, bajralabdhA, saikatAliketi | yadA hiraNyarekhA kuTilA so.avalakShaNaH | sA pratimArthaM hInA virUpaM pradadAti | taddarshanena vikalpabhAvo prabhavati | darshanAdetA arthahInA uchyante, vadanti, bhavantIti | etadarthaM pratimAvailakShaNyaM bhavati | yadA pUrNashailamekavarNaM kR^iShNaM kR^iShNapi~NgalaM hAridraM vA mukhya pratimArthaM dhyeyaM sA samavarNA | kaThinatamagADhapi~NgalashilA na dhyeyA | yadA shailaM bhittyAkR^iterapR^ithak pratimAshAlArthaM (21) tad dhyeyam | shailaM pR^ithaktvena hInaM bhavati | yatra kevalaM lIlAvigrahA nivasanti bhittya~Nge, iti | shilA dhAtupuTitA dhUmavarNA vraNopetArUpArthaM ghoreti | shailAntare starAbhyantare komalarasabaddhA rekhAH santi yAH pItaprabhAH sadA.adhamA bhavanti shreShThaiH shilpakAraiH | saikatAlikashilA yUpayonimithunastambha (22) vR^iShastambhakuNDArthaM vishiShTA, na rUpArthaM grAhyA, tajj~nAnalabdhasthApakAH samupatiShThanti janaloke sampannA mahIyante | shailAda~NgarAgaj~nAnaM prasarati || 10|| sarveShu lokeShu kAmachAro bhavati | iti AtharvaNIye vAkkAyamanomArgeNa pippalAdakalpe vAstusUtrasampradAnamiti charchAkSheNa munihotAropanidhAnena shailaShaDa~Ngaj~nAnanAma prathamaprapAThakaH | \section{dvitIyaH prapAThakaH} khilapa~njaraj~nAnam atha khilapa~njaraj~nAnaM (23) ghaTanamiti brUmaH | tena AcheShTo bhava A~Ngirasa (24) grAbhakAra iva | nirdiShTArthakapratimA (25) grAhyA || 1|| anukUla (pratimAnukUla) shilA abhijiti (26) samprApte darbheNa pAtayet kArushAlAyAm | tataH udumbarakIlena shilAM rodhayet | pAtanaM prathamA kriyA || 2|| pAtanAnte uttADana~ncha, pichChilakaraNArthaM hotA.adhvaryuH sthApakaiH saha rUpashilAM mardayet | mardanaM dvitIyA kriyA || 3|| Adau OM\- dadhikrAvaNo akAriShaM jiShNorashvasya vAjinaH | surabhi no mukhA karatpra Na AyUMShi tAriShat || (iti) mantreNa (27) tataH mahiluka (28) payasA shilAM kShAlayet (mardayet) , etat sarvaM kumbhIkA (29) mochanArtham (varjanArtham) | tata ApAdashIrShaM shatakeshivR^iShaM (30) chintayet prArthayechcha | OM shatakeshAya maharShabhAya me rakSha rakSha svAhA iti brUyAt | maharShabha tasya nava nabhastato vAshrA ApapR^ithivI tarpayatu | etena ja~NgiDAdayaH (31) palAyante | evaM shubhaM bhavati, manaH pramodaM bhavati, so.amR^ito bhavatIti | tato maNDalakaraNaM valayakIlasaMyutayujuvadaNDena (32) rajjusaMyogena maNDalaikaM rachayan\- punantu mA devajanAH punantu manavo dhiyA | punantu vishvA bhUtAni pavamAnaH punAtu mA || (33) ityanena mantreNa vilaM nirdhArayet | vilamiti marma j~neyam || 4|| eShA tR^itIyA kriyA (34)| vilasyobhayapArshvagaM pR^ithagbindumavalambya maNDaladvayaM rachayanti sthApakAH | taddeshe shilAkShetre rekhAyAM prakR^itipuruShanyAyena saMlagnena vR^ittayugmamAcharanti | tad yAmalamaNDalamiti | ekena, dvau ekarekhAyAmiti dhyeyam | shilpashrotAraH shR^iNuta, kenopAyena vajreNa (35) rekhAH karttavyAH | tataH kIrttyAvAsaH (36) prajAyate | na kR^ityarUpArthaM (37) rekhAkaraNaM karttavyam || 5|| Adau vR^ittaM vR^ittam (38) iti vishvam || 6|| tadrUpe prANaH, yathA puruShasya manaH, tadvR^ittaM kAlaH, eSha vAstuvede | vR^ittasya gatiravadhAritA , yathA chittavR^ittiH | vR^ittasyAdhAro.amR^itaM bindustasya sthitiH , yathA.a.atmA | binduM samArabhya tadbindumilitena paribhU paridhiH sa~njAyate | tad hi vR^ittaM parameShThI, tad draShTA, tad yogaH | tat R^ituH, tat satyam | ya evaM veda | ekaikasya saMyoge ekIbhavati iti tasya bhAvaH vR^ittaM hi pUrNam || 7|| bindustasyAdhAraH, Ahutiriva jaganmayaH prANaH | sA sthitiH, yathA gAyatrI vedapadam | tasyaiva shailasyopari maNDalam, maNDalakaraNe vAstugAyatrIm (39) athavA aShTAkSharImantraM (40) japet | iti kR^ityaM vR^ittamabhyantare kShetrasyAdhAraM manye, yathA sarvANi bhUtAni bhramanti tathA nAnArUpANi jAyante | sa vai prANaH kShetravibhAjanaM pratimA~Ngopalabdhaye, tasmAt\- rekhAnvaye sarvA~NgAni nyAsaya (Achara) || 8|| iti bhedanakriyA | evaM vajreNa shilAyAM rekhA~NkanakaraNaM dhyeyam, na bhUmau na vA iShTake (41)| athAsau A~Ngiraso hovAcha \- brAhmaNaM bhagavantaM pippalAdaM dvau prashnau pR^ichChAmi, tau chenme vakShyati | kA rekhA, kastasyA bhAvaH, kati bhedAH, brUhi pippalAdeti | tAn ha sa R^iShiruvAcha \-A~Ngirasa, shilpakAshyapa shR^iNu rekhAvyAkhyAnam | tathA tAsAM bhAva~ncha | rekhA nyAsasyAdhAraH sA dhAreva | sA karmapratIteradhibhUtamadhidaivata~ncha | tejAMsi saralarekhAH || 9|| tadrekheNa maNDalaM bhindanti, yathA karttAraH karmaNA vishvaM paribhindanti, tebhyaH tadrUpeNa rUpArthaM chAkShuShatvena (42) deshakathAnumataM (43) sarvANi rUpA~NgAni prabhavantIti a~NgasAmyaM prabhavatIti | nAbhau rUpakarma prArabhyate || 10|| samatArthaM sarvANya~NgAni nirNayet | evaM brahmavikalpaH | yathA brahmavidyA tathA rUpapraj~nA | tad vij~nAya kAruj~nA vakrataH rUpakarmaNi brahma pratipAdayanti | ramante yathApUrvapUrvapraj~nAyAm | yathA brahmavidyA tathA rekhAnvaye rUpA~NganyAso mahIyate | yajj~nAtvA sthApakAH prAj~nA mahIyante | ya evaM veda | tajj~nAnena sthApakA rUpaj~nA bhavanti (44)| te vidvAMsaH, te vij~nAtAraH kArukarmaNi brahmAnubhUtiM labhante | yathA vishvasR^iShTau pa~nchamahAbhUtAni (45) prajAyante, tathA vR^ittAdhAre shilpakAshyapAdayo vAstuhotAro bhUta mahAbhUtalakShaNAni kalpayanti praj~nApaneneti | prAjApatyarItyA vR^ittaM hi tejastadA.apAmbhAse chaturasram || 11|| chaturekhAbaddhakShetramiti | yathA saritkuNDe tathA rUpakShetre chaturasraM (46) sarvamApAdavishvaM prAjApatyamArgeNa shrutirdarshayati (47)| tathA hi rUpakShetre tadrUpasyAdhAraH | bhUyastvAd vAstushrotAra enaM gR^ihNanti bhUyo vR^ittamadhye | karNadvayaM marudbhAvena Acharanti || 12|| yathA marudapsaMyogAt pheno bhavati | punaH phenAd budbudaH sambhavati, tathA chaturasraM karNarekhAyugmasaMyogAdrUpakShetraM sakriyaM bhavatIti | sA mArutakIlasya kriyApratItiH | dhareva karNikakShetramAkarShayanti sthApakAH || 13|| tataH sthApakA madhyamAruhya (48) karNikakShetramAcharanti | maNDalamadhye dve madhyarekhe likhanti madhyarekhA madhyaprastharekhA bhavati | samamAnena tatropalabhante chatuShkhaNDakShetrANi chaturdvIpAM pR^ithivImiva, eShA bhUmikShetrasya bhAvanA | tatra madhye\- labdhabinduH rasAyAH prANaH || 14|| marma vadanti shilpakArAH | tasya bhAvaM shR^iNvantu sarve.amR^itasya putrAH shiShyAshcha | appR^ithivIsaMyogAt yathA dyauH (49) sambhavati yathA shrutau uktaM (50) tadAkAshe savitA dyurUpeNa bhramati | sa savitA vyomacharo, yasya gatirakhaNDA | tathA hi mArutasya tiryag gatiH | tatra khaNDitarekhAn nItvA shilpasambandhArthamAkalpya labdhasthApakAH shilpasambhAreNa dvidhA bahudhA bindUn kalpayanti prajanayanti bindUn | tadvij~nAtAro vR^ittAlaye adhordhve dvidhAkaraNanyAyena vahnivat kShetramAcharanti (51) kArukArAH | vR^ittamadhye kadAchit sampratiShThati tat trihrutam (52)| trihutAgniH smaryate.api cha loke || 15|| nimnagAstrihutA Apa iti || 16|| tadubhayasya saMyogAn mithunabhAvo bhavati | ye jAnanti te sampannA bhavanti | sa unmeShabhAvaH | agnirApaH saMyogAd divyaM (53) bhavatIti | tanmahachChando hotAro jAnanti yaj~ne prayojayanti kuNDe sthaNDile likhanti, tena devalokAH pitR^ilokA AhutyA tR^ipyanti (54)| manuShyANAM tat sAyujyaM pradadAti | evaM bahudhA shrUyate, sarve rUpakArA brahmaj~nA vR^ittAbhyantareNa kShetramadhye samAntarAlaShaDbindumAruhyarekhAH rekhAM rodhayanti | ShaTkoNako hi AkarShaNIvidyA (55) visheShaH || 17|| tanmithunachChandoyogena yAtudhAnAH (56) pratighAtayanti | mANDavyAdayo (57) bahudhA devAn pUjayanti | AkarShayanti rudrAnAdityAn vasUn | sA.a.akarShaNI vAstuvedIyarekhA~Nkane shreyasI bhAvavyaktopAyeti | yathA rUpe tathA yUpe.anuchChedAntA grAhyAH || 18|| yAj~nikA yUpe sthApakA rUpe samAnAshcharanti (58)| khanitraprakAro dhyeyaH || 19|| etad brahmamaNDale khanitrakArANAM kalAShoDashInyAyena tatkShetraM ShoDashAMshena Chedayanti (59)| saumyayUpasya (60) daNDo yadA.aShTAMshaH sa yajamAnAya prItikAmArthaH | kadAchit tatkalAMshenAMshAn Chindanti so.aparAvidyAyAM vR^iShastambhaH | agnistambho bhavati kAmyAnusArataH shilAyAM vA udumbaradAravIyaH | shilAyUpo dhruveti shilpakAshyapa j~neyam | yaj~nArthaM saumyayUpo, viShNuyaj~nArthamaShTAMshayUpaH, kAmyakarmArthaM ShoDashAMsha iti dhyeyam (61)| sUtrAyane (62) rekhAH subhagA bhavanti || 20|| bhAvaM pradadati | etajj~nAnaM guhyaj~nAnam | eShA khilavidyA, rekhAkaraNa tat | khilapa~njaraj~nAnaM shreShTham || 21|| ye jAnanti te rUpaj~nAstattvarUpANi ghaTayanti | rUpatattve vinA rekhAkaraNaM rUpaM hInamiti dhyeyam | utthitarekhA (63) agnirUpAH, pArshvagA (64) ab{}rUpAH, tiryagrekhA marud{}rUpA iti || 22|| rekhAprabhede bhAvabhedA upajAyante | rekhA.anusR^itaM rUpaM vibhAti | rUpaM surUpaM bhavatIti (65)| tattvarekhAvalambane rUpAtmapratyakShaM bhavati pratirUpe cha | yathA.a.ahutyA vR^iShTirbhavati tathA rUpasaubhagAd dhyAnabhAvaH sampratiShThate | yathA parjanyAdannaM sambhavati tathA dhyAnAllaya upajAyate | layAnmanujA divyA bhavanti | yathA.annAt prANaH sa~ncharati tathA layAttadbhAvamanubhavanti, mano nishchalaM bhavati | teShAM na punarAvR^ittiH, etadarthaM rUpaM kalpayanti R^iShayo loke | rUpe rekhA Ahutaya iva | rUpasaubhagAd dhyAnabhAvo jAyate || 23|| sA hi vR^iShTiH | sA R^itasya dhArA yathA parjanyAd bahudhA.annAni sambhavanti (66) tathA rekhAyA rUpANi | agnirekhAyAmuttu~NgarUpANi jAyante || 24|| tAni sarvANyudArabhAvapradAyakAni saumyotthitAkR^itInIti | abrekhAyAmutsukarUpANi jAyante || 25|| tAnyugrabhAvapradAyakAni | mArutarekhAyAM taijasarUpANi || 26|| tIkShNabhAvapradAyakAni yodharUpANyupajAyante | tAni sarvANi bhIShaNarUpArtham | karNajA rekhA grAhyA itthaM rUpakarmArtham | rekhAj~nAnaM sarvamiti j~neyam || 27|| ye jAnanti sarvaM te sthApakodgItharUpeNa (67) khyAtA bhavanti | iti paippalAdIyavAstusUtre vAkkAyamanomArgeNa sampradAnamiti charchAkSheNa munishrotR^INAmupanidhAnena khilapa~njarAkarShaNaj~nAnamiti vAstusUtrasya dvitIyaprapAThakaH | \section{tR^itIyaH prapAThakaH} shailabhedanam shilpavyAkhyAnaM AshR^iNutedam | vAstuShaDa~Ngamadhye ete shailabhedanopAyAH tatheti samupavishanti te | AtharvaNA~NgirasashilpakAshyapa uvAcha bhagavantaM pippalAdam, asmAn vadantu shilpAchAre bhedanArthaM yad yad shreya iti | yat katidhA alabhyamuvAcha tvAM pR^ichChAmIti, pR^ichCheti hovAcha | kA shailabhedanasya gatiH, ke prayojayanti | prastAvanAkrameNa prastare khilapa~njarArthaM rekhAkaraNe kiM vA prayojanam, pippalAdo hovAchaH\- rekhAnukrameNa rUpA~NgAnyAcharanti | rUpasya bhAvo mukhyaH || 1|| bhAvAt preraNA (68) prasarati, preraNayA divyabodhaH sa~njAyate | tatkriyA hi bhedanavidyA | yathA parAvidyAyA divyatvaM jAyate tathA surUpAd divyatvamupalabhante manuShyAH | teShAM manovR^ittyAM rUpasya bhAvaj~nApanArthaM rUpakarmANi sAvadhAnena sthApakA Acharanti | rUpamadhye ki~nchit saumyaM ki~nchidugraM cha | bhAvAnusArato rekhAvidhAnamiti j~neyam || 2|| etad yo jAnAti sa marmaj~naH (69)| sa loke mAnyo bhavati grAme vAstUdgItharUpeNa khyAto bhavati | nR^ipe chAkra (70) rUpeNa | teShAM bahudhAkR^ityaM shreyaH || 3|| te shailaM Chindanti, rUpANyutkhodayanti | rUpA~NgAni rekhAnupAte pAtayanti | a~Ngayormadhye kShINakUTA~NgAni bhindanti | kUTAd yattyaktashilA udvR^ittAstachChilAH nikShipanti samantreNeti tyAgaH | a~NgAnyutthitakUTAni nIchAni, etannyAsabodhaH | nyAsArthaM kAlabodho dhyeya iti || 4|| na rAtrau, na darshe, na sUryasomayoH sa~Ngame, na sandhyAyAM va uShAyAM charanti shreShTharUpakArAH | te.abhidhR^itArthamudumbaradvipakShAn (71) nikhAya rUpashilAmavarodhayanti | tad rodhanam | rodhanakAle parjanyapUjane jaTAvedaM (72) paThediti paThanopAsanena rasavij~nAtanyAyena R^iShayaH shailAchAryA bhindanti shailam | tadbhedane.abhimantrayanti khanitrANi || 5|| OM uttiShTha puruShi kiM svapiShi bhayaM me samupasthitam | yadi shakyamashakyaM hU.N (durge) bhagavati shamaya svAhA || iti khanitraprayogamantraH | mantrAt kAlo vinashyati, bhayaM vyapohati | etajj~nAnena agnihotraM charanti vaishvAnare juhvati | yathA.a~NgAreShu bhasmArthaM juhuyAt pApAnAM tathA shilpakArA rUpArthamagnihotramAcharanti vaishvAnare juhvatIti | vAstuyaj~nAt khanitrabAdho vyapohati | kusha~NkA vinashyanti | khanitraprayoge daurbalyabodhe mantraM manasi dhyAyanti | mantraH\-OM chakShurasi chakShurme dAH svAhA | paripANamasi paripANaM me dAH svAheti || (atharvaveda 2\.17\.6 \-7) eShA kriyA dhyeyA, ya evaM veda | athA~NgirasAdaya udgAtAraH paprachChuH kashcha skhanitraprakAra iti | khanitrapa~nchakaM shreShTham || 6|| shR^iNuta, kenopAyena shilpodgAtAro bhedanakarttanAdyAcharanti | khanitrakarma na vai rUpe somashAlAyAM sthaNDilakaraNe hotAraH prayojayanti | yathA bR^ihaspatergR^ihashAlAprakaraNe lokavAstUpAkhyAne pUrvaM vede uktam (73)| khanitrApaprayoge rUpANyaparUpANi bhavanti | kukkuTikA (74) aparUpANi pUjayanti na brAhmaNAH | tat khanitraprayoge shreShThAn tadbhedAn vadAmi | bhedAstu lA~njI, lA~NgalI, gR^idhradantI, sUchImukhA, vajrA iti | sarve AyasA dvividhA bhavanti kShINAH prashastAshcha | muShaladharubhe muShaladaNDena khanitraM ghAtayanti prayojayanti shilAbhedane tat | sarvAstrANi tIkShNAni, gavAmbupuTitAni | tataH i~NgiDalepitAni charmashANitAni cha | rUpaprakarShArthaM rUpA~NgaM snigdhamiti || 7|| saumyena Chedayanti ye te shastriNaH | shastraM dvimukhI ghUrNiketi (75) , ayomukhAstrANi pAlAshashalAkAM vahanti , idaM teShAM rUpam | atha, A~NgirasaH paprachCha bhagavantaM pippalAdaM, kena vajramiva kaThinashilAM khanitreNa bhindanti vAstukArAH | taM hovAcha vaktA\- shilpakArAH pralepayanti drAvakarasam || 8|| sha~NkhadrAva\-kuShTharasa\-saindhavakharpara\-ukatsavalkalachUrNena (76) sahitaM shilAdravaNArthamevaM rasachatuShTayam, anena mantreNa dashAhamardanAnte vaitAne khanitraM prayojayanti, khananamAcharanti bhadreNa (77) sthApakAH | eShA hetividyA shreShThA || 9|| rakShArthaM parNamaNiH paridheyaH || 10|| khanitrakarmaNi rakShArthaM pAThAmUlikAM dhArayantIti sa kavachaH | mantreNa saha dhArayanti parNamaNim | anena mantreNa\- OM shaM no devI pR^ishniparNyashaM niHR^ityA akaH | ugrA hi kaNvajambhanI tAmabhakShi sahasvatIm | (atharvaveda 2\.25\.1) bhedanAda~NgasaubhagaM (78) prabhavati || 11|| yathA dehe tathA daivA~Nge gulphavalayakukShyAdayaH, uShNIShamekhalAdayaH khodayanti saubhagena, uDDupayanti kukShashilAH, visR^ijanti tachChilAmiti | rekhAnupAtenA~NgAni nidheyAnIti shreShThakR^ityam || 12|| etena vAstuvedavidhAnena rekhAnupAte.a~NganyAso vidheyaH | gAthAnuprAse lakShaNaM vyaktaM bhavati || 13|| yathA gAthAyAH kathAstathA rUpalakShaNAnyAcharanti rUpakAra\-rUpaj~nAH, tathA vyaktarUpaM sambhavati | yad rUpasya hAvabhAvAdi pratyakShaM tad vyaktarUpam | rUpAdupAsakA bhAvasiddhimupalabdhayanti yaj~nena dhyAnamiti prayogaH (79) | dhyAnaprayoge rUpasauShThavaM spaShTaM bhavati || 14|| tathA hi dhyAnarUpaM kathayanti vAstukArAH | yathA prakR^itistathA rUpalakShaNam || 15|| rUpasya svabhAvAnukrameNa rUpANi bhavanti | teShAM tattadguNAH prabhavanti kAmachArINAM hR^idaye iti | kAmo (80) janAnAM dhruvAvR^ittiriti | a~NgAni ardhAkale (81) suShamaM (82) dhyeyAni || 16|| archAyAM shreShThaM pUrNAkalaM varttulA~NgaM, na shreShThamitibhitye\- harsAvadhi ubhayadishi chordhve na vardhayet || 17|| uShNIShamekhalAdi apavR^ijinena rekhAkAre utthite darshayan, bhedanakAle rUpashilopari sha~NkhadrAvaM si~nchayan, apavenAt saMrakShayediti kramaH | rakShAvidhAnena vighnaghAtayaH || 18|| rakShAvidhAnena vighnA vinashyanti | khodanArambhe \ldq{}OM hojA hojA shatakeshi vR^iSha me saMrakShaya\rdq{} iti brUyAt sthApakaH | avighnena kararekhAdi gAtralakShaNAni dR^iShadi daivabhAvena kartavyam | tadguNAt siddhiM prApnuvanti kAmyena vA, akAmyena sAyujyaM pradadAti etadarthaM bhedanakArukarma shreShTham | rekhAnvitama~NgapAtanaM bhedane mukhyam | rekhAkrameNa bhedanaM chaturdhA j~neyam || 19|| nyAsavidhAnena tadekAshrayi, yugalAshrayi, khaNDAshrayi, sparshIteti | yadA pUrNarekhAyAM rUpA~NgaM nipatati tadekAshrayi | yadA rUpasya prabhavA~NgaM sammukhA~NgaM vA bhinnarekhAmAshrayati tad yugalAshrayi | yadA tat pR^ithaga~NgaM bhinnarekhAyAM vA mUlarekhAyAM kevalama~NgA~NgaM nipatati, adha Urdhve cha tat khaNDAshrayi | yadA.a~NgAMshaH kevalaM ki~nchid rekhAchumbitastat sparshitA hInam (83)| nemyavalambitA~NgaM kadA shreShThaM bhavati | nemyottare rUpA~NgaM na vardhayet || 20|| iti pAtanAnushAsanam | bhedanakAle.avAg bhavet | gAthAkathAH satataM smaret | rUpaprArambhe khanitrANi prokShayet prokShaNamantreNa | tatprabhAvena doShA ariShTA vinashyanti | khanitrachAlanavidhirdhyeyavisheShaH || 21|| vAmahaste jaraThena khanitramavarodhayet | kaniShThikAyAM rodhayet khanitram | iti kR^ityam | dakShiNakare kuTumbhakaM dhArayet bhedanArthaM daivalakShaNAni rUpakarmaNi vedayante | iti bhedanavidhivyAkhyAnam | vAkkAyamanomArgeNa charchAkSheNa munishrotR^INAmupanidhAnena shailabhedanabhraskakrama iti tR^itIyaprapAThakaH | \section{chaturthaH prapAThakaH} a~NgaprayogaH atha pippalAdaH prahR^iShTo hovAcha \- shilpajij~nAsutraya, vAgrUpANi cha tasyA~Ngaj~nAnamAhuH | purA brahmaikaM satyamasti | tajj~nAnena hR^idayAkAshe tad brahmaiva jyotiH tasya j~nAnavij~nAnaM vij~nAya evaM yatki~ncha vAchA tadrUpeNa vij~nAnavAchA prapannenAcharanti | ya evaM veda | yatra bhAvanA shUnyA tannirguNa guNatvabhAvanayA saguNaM bhavati | saguNAn manaH sthUlaM bhavati | pratItAt pratIkaH || 1|| pratIta\-pratIka\-pratimA\-krameNa trINi mukhyAni | yadA jyotirmaNDalAnubhAse brahma upalabhyate tat pratItam | yathA vij~nAnamayapuruShaH | yashchakShuShA na pashyati yena chakShUMShi pashyantIti | yadupamopameyakrameNa anubhavabhAvAn pradarshayati tat pratIkam | \ldq{}a~NguShThamAtraH puruSha\rdq{} ityAdi vAkyena | yA saparyAyAmAnandaM pradadAti sA pratimeti | avyakta\-vyakta\-prakaTa\-krameNa nirguNa\-sUkShma\-sthUla bhAvena janAnAM daivabhAvAharaNaM kurvantI sA devayajanavidyA | shatapathe ChAndogye choktA \-eSha kramaH, eShA devayajanavidyA | AtmAnandena yajanopAyena trayastriMshad devatA tArkShyo brAhmaNe uktam | yathA a~NguShThamAtrapuruShasya bhAvaH prabhavati vikalpena a~NguShThamiti jyotirmAtram (84)| sa yUpasya daNDa iva | rUpAda~NgAni sa~njAyante || 2|| tadbhAvAdrUpaM rUpaM pratirUpaM jAyate | yathA puruShe | iti j~nAnaM jyAyam; yatrAnyairdvidhA bhavati taditaraj~nAnaM nishchitaM bhavati | etadeva satyam | taditara itaraM jighrati | taditara itaraM pashyati | taditara itaraM shruNoti | taditara itaramabhivadati | taditara itaraM manute | taditara itaraM jAnAti | yatra itarAbhAvaM yaH pashyati tat kena kaM vijAnIyAditi yAj~navalkena uktam | ya evaM veda | ato dvidhA brahma rUpavad bhavati || 3|| sthApakAH saparyArthaM shaile rUpANi charanti (85)| rUpArthaM koShThakA mukhyAH || 4|| yathA shulve tathA cha shilpe | vinA koShThakaM rUpasya bhAvaH samya~N na bhavati | saparyAyAM kShuNNatA jAyata iti | Urdhvaga\-pArshvaga krameNa chUrNena rekhAvibhAjanamiti koShThavidyA grAbhArtham | vargIkaraNaM mukhyakR^ityam || 5|| yaj~nArthamidaM shulvaM kArukarmArthaM shilpamiti j~neyam | iti sulabhakriyA | evaM vede | rajjvAstAvat prasAraNe vargIkaraNamiti tasya bhAvaH | yAvat pramANaM kShetrashailaM, tatra rekhA avikR^itaM prakurvanti mAnadaNDaiH shilpakArAH | tena bR^ihadvargA bahudhA bhavanti kShINAkR^itau | ekaH dvau dvau chatvAraH | chatvAro dviguNitena aShTau | eva krameNa bahudhA koShThakA bhavanti guNavardhaneneti | yathA shulvavibhAjane yugmaM ayugmaM yaj~namekhalAdInardhapramANena chikIrShAkrameNa varddhayanti tathA sthApakAH | koShThakAntarAle rUpasyAvayavo dhyeyaH || 6|| sthApakAH parimitA~NgAvayavAdi mAnanti (mIyante) | ayaM tAlaniryAso chikIrShAkrameNa | parimitA~NgahArAd bhAvalakShaNAni jAyante || 7|| aparimitA~NgAnAM teShAM bhAvavailakShaNyaM bhavati, iti doShaH | kuNDasya koShThake vyatikrAnte hotAro mUkA bhavanti, tathA cha mUrtyAm | koShThake vyatikrAnte rUpamavadyaM bhavati || 8|| sthApakAH paishAchatvaM labhante | atha shulvavidyAshilpavidyayoH ko bhedaH ? kiM tasya sandhAnamupalabhante, kiM pArthakyamiti vadantu dharmapuruShAH pippalAdAH | shulvaM yaj~nasya sAdhanaM shilpaM rUpasya sAdhanam || 9|| iti bhedaH | shulvakArA daNDarajjusahitaM kuNDasthaNDila\-shAlA\-yoni\-mekhalA yUpAdi nirNayanti | shilpakArANAM rUpashaile rUpashAlAdi dhyeyam || 10|| iti teShAM pArthakyaM na marmaNi bhedo jAyate | yUpAd rUpaM rUpAd yUpa iti svabhAvaH || 11|| AhuH shrotAraH kena rUpeNa shulvakArAH kArurItyA yUpaM nirdhArayanti yathA pUrvavedAchAreNa | yUpasya mAnaM dhyeyam || 12|| shR^iNuta vAstukArAH | yajamAnasya trimuShTikamAnena rekhAmAnaya | taddairghyeNa saha dvihrasvarekhayA vAmagaM trihutaikaM chara, iti trihutIkaraNam | tata Urdhve vAme cha sa~NkIrNatrihutaM sR^ijayan lambamAnena chaturasraikaM Achara, iti vargIkaraNam | tad vargadvikhaNDena vibhAjitakShINaikabhAgo yUpasyotthAnaM j~neyam | ShaDbhAgasya prayogo dhyeyaH || 13|| tatra pArshvakShetre ShaDupakShetralAbhArthamidaM vibhAjanam (86) | tadShaDbhAgebhyo nimnaikabhAga pArthivA~NgaM protthanArthaM bhUmirdevatA | taduttarAddvibhAgo.adho.a~NgaM mekhalAbandhanAnantaraM nyAsArthaM sa maithunakANDaH, rudro devatA | taduttare dvau bhAgAvuttamA~NgaM prANA.a.avAhanArthaM prajApatirdevatA | taduttaraikabhAgastu~NgA~NgandhvajaropaNArthaM savitA devatA | evaM krameNa \- puruShasya rUpe.a~NgachatvAro.aShTA~NgakrameNopajAyante || 14|| pArthivA~NgaM, karmA~NgaM, adho.a~NgaM, prajananA~NgaM, uttamA~NgaM, prANA~NgaM, tu~NgA~Nga, jyotira~NgaM, krameNa puruShAkale.aShTA~NgapuruShasya rUpam | shilpakAshyapadhIrAH paprachChuH | priyadhA kiM rUpasya tAlam, kastasya bhAvo lakShaNa~ncha sambandhamiti | tadavagamAya upaj~nAkrameNa pippalAdo vavre | pAlAshadaNDarajjusaMyoge rekhAmAnaya || 15|| shaile koShThakAnAmutthitakrameNa rekhAmAcharet | payasA shoNashailachUrNasaMyogena dhIrAH koShThakAn prakurvanti | koShThamadhye pAdAchChiro.avadhi rUpamupalabdhavyamiti | nimnAdUrdhvAvadhi sadA rekhAdInAchara || 16|| sA hi utthitakriyA | sa rudrapatiH puruSha evaM vede | puruShastambha iva stambho vai yaj~nasya rUpam || 17|| dashayaj~nasyAdhAraH (87) sa (88) vR^iShastambhaH pitR^iyaj~nArtham, rudraprItaye | prajApatireva vAstoShpatiH sa hi prANajAgR^itiriti | yathA stambhasya dashA~NgaM tathA puruShasya dashayaj~napraj~nAshcha || 18|| nimne pAdaH, darbhamekhalA rajjunyAyena nirmitA | taduttare daNDavat pippale udumbare vA tatra mekhalA valayAkR^itiH | taduttare stambhasya daNDavilaM viShNurdevatA, taduttare stambhasya kaTiravishadasharAvAkR^itiH | tatsammukhe mR^igapAdo yathA pa~Nke tathA nAbhiH shruvasya garbhAkR^itiH | taduttare saumyastambhAkR^itiH, ambAlikA devatA | taduttare chaturasrakUTashAlA, AvAsa iva stambhasya hR^idayam | tachChAlAyAH rudro devatA | shatakeshI shatashIrShA vR^iShaH (89) , sa jyotiH praNavarUpastArakaH, taduttare stambhasya kaNThaH sa sharAvAkR^itiH | svAhA devatA | taduttare stambhasya mUrddhamaNDalam, savitA devatA, evaM krameNa dashayaj~nAnurUpaM dashA~NgastambhaM hotAraH samupadishanti | sthApakAchAryA stambhAdrUpaM bodhayanti || 19|| puruShasamarItyA dashA~NgametaduchchaiH samadashakoShThake, Acharanti puruShAkalaM yadetad vede | stambhaH kAmachAriNastridhAmAnayanti || 20|| yAj~nikA yaj~ne viDva~NgaM prothayanti aishAnye pitR^imedhe | daivayaj~nArthaM yUpaH || 21|| tathA hi a~Nge shulvakArA mUrddhAnaM daNDaM cha mAnayanti | daNDo bhadro vA, aShTAMsho vishvAMsho vA yathAkAmya iti, pArthivAH pashumedhena arimardanaM kurvanti kR^itsnasiddhilAbhArthamAhutayanti | tadA pitR^imedhArthaM vR^iShastambhaM mithunastambhaM kAmachArA home ropayanti || 22|| prashastadaNDashilAyAmUrdhve shukaramaithunarUpam, etatprayogeNa ariH sthANurbhavati stambha iva | pArthivAH pashumedhinaH bhogyaprayogamAcharanti | evaM vede prayoge cha, yatki~nchavijij~nAsyo yUpaH tadrUpaM kenaitat puruShasyodbhavaM bhavati rUpe | pippalAda hovAcha AtharvaNA~Ngirasa kena koShThake puruShashchAkShuSho bhavati | tadbodhe mAnuShA rUpaj~nA bhavanti || 23|| taM ha vakShyAmIti bhagavAn pippalAdaH suprasannaH tasmai saumyapippalAda hovAcha | AhuH shilpAchAryAstadetatsatyam | yathA.a.aditya udayan prAchyA dishaH prANaM sa~nchArayati tathA\- puruShasya rUpAkale koShThakasyAdho bhAvarUpaM prasarati || 24|| sA hi stambhasya dashA~NgoditakriyA | yathA dashayaj~ne dashakarmaNi karmonmeSho bhavati (90)| yathA hi puruShaH kartA, bodhA, rasayitA, mantA, sraShTA, shrotA, draShTA, j~nAtA cha vij~nAnAtmA brahma bhavati tathA dashA~Nge manuShyA dashakarmAcharanti | etadbhAve dashakoShThake puruShashchAkShuSho bhavati | pAdaH, pAdaparvataH, daNDaH, daNDagulphaH, etAnya~NgAnyadho.a~NgAnIti | jAnukaTiparvatAntadvayaM madhyA~Ngamiti | udarahR^idayadvayamuttamA~Ngamiti | kaNThamUrdhadvayaM tu~NgA~Ngamiti, evaM kalpayanti rUpakArAH | iti puruShasya dashA~Ngam | puruSho dashA~Ngulamiti bhAvaH | pUrvaM vedena uktam | sa hi brahmaNo vikalparUpeNa pratyakShaM bhavati (91) | dashA~NgayUpe rUpe iti tasya bhAvaH samAnaH || 25|| etadarthaM koShThakAn kalpayanti rUpakArAH | brahmakIlAdhAraH, brahmakIlena (92) saha kShetraM vibhAjaya || 26|| brahmakIlamadhyagarekhayA dvaitAMshe brahmakIlena saha kShetraM vibhAjayanti | yathA dharAyAM merukIlaM, pashau pR^iShThAsthi, vR^ikShe suShIraM, jIve jIvAtmA, tathA rekhA hi satyam | rekhA rUpasya kAraNam | tato rekhAyAM dashakoShThakAn vibhAjaya uttiShThakrameNa, yena samopakShetrANi labheran | kati kati khaNDitAni bhavanti | nyUnAtiriktArthaM kAruj~nA AdyatriShaNNavakShetrANi vibhAjayanti | dvau dvAviti krameNa dashakoShThakeShu chatvAraH khaNDitAH ShaDakhaNDitAshcha | evaM dashakoShThakA bhuvanasa~NkhyakA bhavanti | yathA piNDe brahmANDaM kalpayanti R^iShayaH | yathA.atharvavedinAM shrAddhe (93) pitR^iyaj~ne piNDArthaM vajreNa maNDalamAcharanti | vaishvadeve tathA dashakoShThakAnAcharanti (94)| evaM krameNa pAdaH taduttare pAdaparvate.ardhAMshaH taduttare ekAMshadaNDAH | taduttare gulpho.ardhakhaNDitAMshaH | taduttare jAnudvyardhAMshasaMyogaH | taduttare kaTirardhAMshakhaNDitAMshaH | taduttare dvyardhasaMyoge sammukhe mR^iNAlamUlAkR^itirvilAkAraM nAbhiH | taduttare udaramekArdhasaMyoge pInA~Ngamiti | taduttare.aShTAvadhi hR^idayam | taduttare kaNThaH ardhakhaNDitAMshe | taduttara ekArdhasaMyoge mUrdhetyuttamA~Ngam | idaM dashakoShThakeShu rUpaM chAkShuShaM bhavati | a~NgAda~NgaM sa~njAyate || 27|| iyaM hi rachanA | sa hi nyAsaH | adha UrdhvAvadhi gachChanti divyatAM krameNotthitakarapAdAdayaH pravidhA~NgAni | rekhAsaMyoge tatkShetre.a~NgAni saubhagAni bhavanti (95) || 28|| agnirekhAyAmutthitA~NgAni | appArshvagarekhAyAM sthirA~NgAni | mArutarekhAyAM vegapradarshanA~NgAni | etannipAtanena rUpANi mana AkarShayanti | taduttaram\- kShetranemiM rodhayediti || 29|| rodhanarekhAchatasR^iNAM madhye koShThakAnAcharanti sthApakAH | evaM krameNa shilpakAshyapAH rUpArthaM khilapa~njaraM dhyeyamiti vyAkhyAnaM vAstUdgIthatraya prabodhanArthaM bhagavAn pippalAdo vavre | iti vAkkAyamanomArgeNa pippalAdIyavAstusUtre sampradAnacharchAkSheNa munishrotAramupanidhAnena a~NgottiShThAdimAnabodhanamiti chaturthaprapAThakaH | \section{pa~nchamaH prapAThakaH} rUpabhAvanAbodhaH atha hainamAtharvaNA~NgirasashilpakAshyapaH paprachCha yadi yaj~nArthaM shulvaM (96) shilpArthaM shilpasUtra~ncha rUpakarmaNi, itthaM tadidaM brUhIti | pippalAdo hovAcha | shilpamadhIyAnAH shilpodgAtAraH, shR^iNuta | bhAvasyAropaNaM rUpakarmaNi vidheyam || 1|| yaj~nashAlAsthaNDilArthaM shulvaj~nAnaM shreShTham | tatra shroNi (97) sAdhanamaMshAdipAtanamiShTakAnyAsaprayogo bhavatIti dhyeyam | yena rUpeNa yathA rUpakarmaNi trikoNisAdhanaM karNAkarShaNaM karNikAkaraNaM labdhakShetre mukhyam | etadarthaM bhAvavodhanasya prayojanaM bhavati | shR^iNu, tasya ko bhAvaH, kasteShAM rUpasya sandhAH | dehaH karmAdhAra iti vadanti yAj~nikAH | karma bhAvasya pradAyakam || 2|| bhAvaM pradadAtIti | bhAvasyA.a.adhAro rasaH || 3|| sa rasaH karmaNashchodaneti dehe praskandayati vA~NmanashchakShuH shrotrakarapAdAdInAM udayakrameNa, dehalakShaNaM bhavati | bhAvavidhAnena dehasya rasAH prasaranti | rasAt\- manasi vR^ittirbahudhA prajAyate | tadA bhinnabhinnarasAdrUpaM naikaM bhavati || 4|| navadhA rasaH || 5|| navadhA rasArthaM rekhApArthakyaM jAyate | prathamarasaH shR^i~NgAraH || 6|| yathA mohAt puruShasya nArIM prati maithunechChA prabhavati tad jIvamAtrasya satyam | yatra mudabhAvo vibhAti sA shR^i~NgAramUrtiH bhavati | tathA dvau tanU devadevyoshcha krIDA~NgagaThanam | yugalasharIre krIDopAyeti, akShakrIDAdi muditavigrahArtham | shR^i~NgArarUpArthamabrekhA grAhyAH || 7|| prasannAnanamiti teShAM lakShaNam | kAmanivR^ittau mana ullasitaM bhavati | hAsyaM pradadAti | sa hAso dvitIyarasaH || 8|| hAsyabhAvapradAyakavigrahA janAnAM hR^idaye sukhaM sa~nchArayanti | kAruprayoge teShAmadhara unmuktaH, netraM saumyamiti teShAM lakShaNam | mukhalakShaNAd rasaM jAnanti sarve IkShaNena || 9|| manuShyaH manosukhArthamupAsate | janAnAM jale cha rUpe ubhaya samAnaH | yadA duHkhaM tadA sukhamiti satyaM, rAtrindivamiva | sukhasya pariNAmo viShAdaH, viShAdAt sarvendriyANi shithilAni bhavanti | sa tR^itIyaH karuNarasa bhAva iti || 10|| nayanamardhamuktaM cheti teShAM lakShaNam | karuNAn mano nishcheShTaM bhavati | so.avasAda iti | avasAdAt punaH viShAdaH sa~njAyate | tataH krodho jAyate | raudraH chaturtho rasaH || 11|| sa raudrabhAvaH rUpe ugra vadanti shilpakArAH | mukhaM prashastaM netrANi sphAritAni, haste yodhAyudhamiti teShAM lakShaNam | tiryag rekhAyAM rUpA~NgabhAvaH prakaTo bhavati || 12|| iti visheShaH | raudrabhAvAt tanuShi vikAro jAyate | sa vIrabhAvaH pa~nchamaH || 13|| teShvasamAni kAyamukhanetrANIti lakShaNam | kauNapalakShaNAnvitA drutA pAdarekhA samasaralA devarAkShasayormadhye ghAtakarmeva | teShAM mukhe vairabhAvastallakShaNaM bhavati bhaya~NkaratUrvayANa iva | vairabhAve utkaTe bhaya~Nkaro (98) bhavati | sa vailakShaNaH ShaShTharasaH || 14|| ubhayapArshve rUpasyA~NgavaiShamyaM dhyeyam | ye vardhitAste bIbhatsA glAniyuktAH | kurUpAH kShiptA~NgAH mArutarekhAyAmiti sa saptamaH || 15|| kAme nivR^itte daivabhAva upajAyata iti sheShopAyaH | avagatyA virato bhavatIti | shAntabhAvaH, so.aShTamo rasaH || 16|| evaM jIvasyAShTavikArarUpeNAShTabhAvAH sampadyante (99)| bhAvAnugatarUpANi chaturdhA mukhyAni || 17|| yeShAM shAntAste sarve.agnirekhAshrayiNaH | yeShAM karuNAste sarve.abrekhAshrayiNaH | AlasyamUrtiShu sarve.abAshrayiNaH | yeShAM sarvA~NgAni karNarekhAshrayANi te raudrAH | raudrA mishrA vairA mArutarekhAyA AdhAraH | ihAnushAsanaM dhyeyam | atha shilpakAshyapo hovAcha | kimarthaM bhAvaprabodhanArthaM rUpANi ? kastasya hetuH ? bhedAd daivaj~nAnamupajAyate.anyachcha\-bhagavantaH satyadraShTAro bhAvabodhArthaM bruvantu | pippalAdo hovAcha loke bhAvabodhasya heturmanaH || 18|| tadbhede bheda upajAyate devayonyaH, pitaraH, somaH, AshApAlAH, vishvedevAH, rAkShasAH, hi (.Da) ~NgAdayaH | sarvasya vR^ittirasti | sarve pR^ithak kati mitrANi katyarayaH | aribhAvasteShAM sandhAH | hotAro devAn yajanti | pishAchamokShaNArthaM tardAdi (100) vimochanArthaM yaj~namAcharanti | eShA jaivasandhA | yaj~nAt pishAchA vinashyanti | arisAdhanArthaM brAhmaNAH parNamaNiM dhArayanti kavache | brAhmaNA yaj~nabalena, kShatriyA Ayudhabalena, vaishyA bhUmirasaj~nAnena, shUdrAH paricharyayA dIptA bhavantIti varNabhede kriyAH | mokShArthaM yathA brAhmaNA yaj~namAcharanti tathA trayo varNA rUpasaparyAyAM mokShaM labhante | bhAvAnmuktA bhavanti | evamAropaNe rUpaM dhyeyam | etadarthaM rUpadhyAnena bAdhaH | manuShyANAM vR^ittirmukhyeti || 19|| vR^itterniShkala\-sakala\-bhAvA upajAyanta iti mArgaH kriyAyAH pariNAma iti | tadarthaM shilpaj~nAnAdrUpaM dhyAyanti, sthApakA brAhmaNA bhavanti | sa~NkalpAd vikalpaH || 20|| iti visheShaH | yathA sa~NkalpAd vikalpaH tathA bhogechChAnte arimardanechChopajAyate | mardanAnto bhogaH | etadindriyachakram | vikalpabhAvAt shraddhA, shraddhAyAH sattAbhAvaH, sattAbhAvAd bhAvayajanaM prasarati | tadbhAvena rUpaM rUpaM pratirUpANi jAyante | eSha bhuvanakoSho dehAnubhUtyAH kramaH || 21|| shR^iNu tatkramaM shilpashrotAraH | tataH shrotAraH paprachChuH\- bhagavan ko bhuvanakoShaH? kiM tatsvarUpam? kastasya kramabhedaH? vadatu dharmapuruShapippalAdamahAmatiH shilpakAshyapAH pR^iChantIti | dehabhuvanakoShasya lakShaNaM dehAnubhUtimiti | atha bhagavAn pippalAdaH pravachanena vavre | shilpakArAH sarvakarmaNi shatakeshivR^iShaM prArthayante\- OM rudrashatakeshAya rudra etad nAshaya bhayaM rudra shatashIrSha shamaya bhayaM vR^iSharUpAya shatakeshAya cha dharmarUpAya te namaH | iti bruvANAntaraM pippalAda uvAcha | shR^iNuta, bhuvanAH(101) taraNasya sandhAH | hotAro vaishvAnare prajApatyAdidevAn yayA vAchA.a.ajuhvati sa mantraH (102)| sa dhvaniH, dhvanerbrAhmaNA.a.atmaj~nA bhavanti, te dhvanerdevalakShaNAni kalpayanti,R^iShINAM tallakShaNam (103), tallakShaNaM hi R^itam, tallakShaNAdrUpaM vR^iNute manuShyaloke | yaj~nAd dhvaniH, dhvanerlakShaNaM, lakShaNAdUpaM, rUpAd bhAvaH, bhAvAd guNaH, guNAt kriyA, kriyAyA AchAraH, AchArAdupAyaH, upAyAchcheShTA, cheShTAyA mArgaH, mArgAdUpANi, rUpAt pratirUpANi (104), rUpavidyAbodhAd rUpakriyA, eSha saparyAkramaH vedasyAyane bhuvanakoShaH | arUpAdrUpaM tasya phalam || 22|| Adityo ha vai brahma, tadarthaM yaj~naH, dishaH pR^ithivyAH sambandha iti mUlam, Adityo ha vai brahmeti tasya dhvaniH | dhvanerlakShaNaM sUryasya rashmeryA yatra devatA patireka AsIt | tallakShaNam | rashmibhirdvijA yajantyamR^itaratheneti tasya rUpam | sUryo jyotiShpatiriti bhAvaH, bhAvAd guNa iti, sa sUryastapati vishvamiti tasya guNaH, tadguNAnusR^itau brAhmaNA gAyatrIM japanti, ye cha ime bhUmyAmadhiyajanti divaM prayAntIti tatkriyAH, tArakAmupetya ta uttiShThante brAhmaNA ityAchAraH, trikAlena kAlasandhyAM prayojayanti mantraiH, prajAyAH saMrakShaNe brAhmaNA draviNaM dadhati, sa upAyaH | mantrasa~NkhyAsahitaM prayojayanti kriyAH, sA cheShTA, sA bahudhA shrUyata iti mArgaH | evaM bahumatyA daivatve rUpaM, rUpeNAnekatvaM jAyate | tadrUpaM pratirUpamiti, tajj~nAnaM rUpavidyA, tachChilpasUtramiti | vedasyAyane rUpabhuvanakoSha iti, etadarthaM rUpArthaM dishaH | arUpAdrUpaM tasya phalamiti pUrvaM vedenoktam (105)| dishAnusR^iterdishApAlAnupAsante (106) || 23|| prAchyAmAdityaH, dakShiNe yamaH, pratIchyAM varuNaH, udIchyAM somaH dhruvAyAmagniH evamahallikAH (107) vadanti, evaM pUrvaM vedenoktam, tadA dashaprachetasaH (108) AdityA AshApAlAH (109) santi, ya evaM veda | evaM daivabhedAnmArgabhedA jAyante || 24|| mArgAdrUpa~ncha, aprAkR^itaM nAnR^itaM cha | viShNudaivatAd vaiShNavAH (110), rudrAd raudrAH, iDAyA ai.DAH, ambAyA ambinaH, savituH saurA bhavantIti | etena bhedena brAhmaNAH pratirUpANi yajanti, ya etajjAnAti sa rUpaj~naH (111), ye rUpashaile rUpamAcharanti te rUpakArAH, te rUpabodhe rUpANyAcharanti | tadrUpArthaM kAmachArA yaj~naM kurvanti (112) kAmanayA ya evaM veda | iti vAkkAyamanomArgeNa pippalAdakalpe sampradAnaM charchAkSheNa munishrotR^INAmupanidhAnena rUpabhAvanAbodhAdhyAya iti pa~nchamaprapAThakaH || \section{ShaShThaH prapAThakaH} sambandhaprabodhanaM athAtharvaNA~NgirasashilpakAshyapAdaya upetya pippalAdamAshrame paprachChuH, bhagavantaH kuto ha vA rUpe bhedaH sa~njAyata iti shroShyAmaH shreyaH | tAn ha sa pippalAdo hovAcha, iyaM\- nyAsadhAraNA shreShThA || 1|| sA dhAraNA sR^iShTiH | saumyapippalAdaH suprasanna idaM vavre, yathA prajAkAmo vai prajApatiH sa tapo.atapyata, sa tapastaptvA mithunamudapAdayat, rayi~ncha prANa~ncheti, etau me bahudhA prajAH kariShyata iti pUrve prashne mayoktam | tathA kAmachAriNaH sukhaM kAmayante | sukhamasImaM tat sukhachakre \- vR^ittyA daivachintane bhedaH sa~njAyate || 2|| sa hi dvidhA, tadbhedAt pratirUpANi kalpayantIti vAdaH | atha hainamAtharvaNA~NgirasAdayastrayaH shrotAraH paprachChraH, bhagavantaH rUpAkale kenopAyena brAhmaNA daive.anyasandhAmAropayanti | kathaM nyasanti | tataH ShoDashakalapippalAdapuruSho hovAcha shR^iNutAmR^itasya putrAH | lakShaNaprakAshArthaM shilpavidyA || 3|| shilpodgIthAH purohitA krameNa bahudhA nyAsamAcharanti | sthApakAstathA cha | nyAso.ala~NkAramudrA.a.ayudhabAdhrakakSha vAhanopadevAristuvaka krameNa rUpanavA~Ngamiti dhyeyam || 4|| sa rekhAnyAsaH, ala~NkaraNam, mudrA, bAdhraH, kakShaH, vAhanam, upadaivatam, ariNaH, stuvakA (ityevaM) kalpayanti | AshR^iNuta vatsAstrayaH, nyAsanavA~NgAnushAsanamiti pippalAdo vavre | rekhAM rUpA~NgasauShThavaprAptyarthaM shaile likhanti prAj~nasthApakA | iti navA~NgaM na mAnuShe, daivakShetre mukhyam | uShNIShamastakAH kArukArAH shailakShetre daivabhAve rekhAH vajrachUrNena likhanti | tisraH rekhAH shreShThAH || 5|| UrdhvarekhA agnirekhAH yathA shikhA utthitA prajvalati | pArshvagA rekhA apaChedA yathA nadInAM pravAhaH | karNakShetragA bhenakArekhA mArutachChedA mArutasya tiryaggatiriva, udAhR^itarekhayA shailakShetre pa~njarAkhyaM koShThakakarmA.a.acharet | eSha koShThakaH agnyammarutarekhAsamaShTyA saMyogena sambhavati | rUpakShetre koShThakAlirmukhyA || 6|| shailaguhAyAM bhittau sUkShmakoShThakarachane AkalAnyupalabhyante sukhena | yathA ShoDashakalo (113) vai puruShaH ShoDashAMshaiH pUrNo bhavati tathA \- ShoDashakoShThakamadhye rUpANi prabhavanti tadrUpArthaM shreShTham || 7|| vajrachUrNena saha tatkShetre shalaghUrNikayA vR^ittamekaM rachaya marmalAbhArtham | sa nemiH brahmAbhAsa iti | rUpe tad vilaM prANavilam | vilamiti marma, brahmeva dhyeyam || 8|| tanmarmaNA.a~NgabhAvaH prasarati | ShoDashakoShThakapramANavibhAgastu brAhmadaivajaivopadaivayAjakakrameNa pa~nchadhA dhyeyaH || 9|| koNachatuShTayAvalambanena nemyA saha koNavargaM kartaya | kartitakoShThake, Urdhvadeshasya kShetradvaye yakShagandharvAnapsarasAdIn khodaya | adhaHsthaM tadanupAtaya | kShetradvayaM stuvakakShetram | ubhayakoNe mAnavopAsakaM rachaya | adhomadhyasthalekoShThakau dvau jIvakShetraM daivavAhanArtham | madhyasthAshchatvAraH koShThakAH brahmakShetram | tatrArchArUpasyA~NganirNayaH | adhordhvAvadhi tu~NgA~NgaparyantamApAdashIrShamAchara | brahmakShetrasya vAmadakShiNasthaM kShetrachatuShTayaM jAyAkShetram | rUpA~NgaM chaturdheti visheShaH || 10|| pArthivA~Nga, jaivA~NgaM prANA~NgaM devatA~Ngamiti | pAdAntAd gulphaparyantaM pArthivA~NgaM (114), gulphAnnAbhiparyantaM jaivA~Ngam (115) , nAbheH kaNThAvadhi prANA~Ngam (116) , kaNThAd brahmarandhraparyantaM dyotA~Ngam (117)| tanmUrtitArakamamUrtitArakamiva (118)| yathApUrvaM vedenoktam | UrdhvayugabhAgayoH rUpasyAnanAla~NkAraiH saha daivatejomaNDalam | aNDAkAraM piNDAkAraM vA syAt | tatra shuklajyotI rasAmR^itaM (119) vidyate | evaM rUpe.a~NgabhedAshchatvAraH shilAdevatArtham | vAme dakShiNe kShetradvaye divyakShetre devashaktibhirupadaivatAni tiShThantIti, ubhayadishi koShThakAshchatvAraH | evaM ShoDashakoShThakAnAM sandhA iti | mahAsUtraM sarvarUpakShetre vidheyam | iti saumyaH pippalAdo vavre | atha shilpakAshyapA~NgirasakoshalAdayaH paprachChuH, bhagavanto vAstukarmA~Nga\-avatAraShoDashakalapuruShapippalAdAH | kenopadevatA rUpe bhAvaM pradadAti | kAH sandhAH shreShThA iti | varadavyAkhyAnakarasaMyutaH svastimuchchAryya, saumyaH pippalAdo hovAcha | AshR^iNuta shilparShayo bindusandhAmAdau | bindurbrahmeva brahmadhruvam || 11|| rUpakoShThakAntarAle bindurdvidhA | brahmabindurmadhyabindurbrahmeva | UrdhvamadhyagaH satyAkhyabinduH dvau vishiShTau | brahma satyAdau || 12|| yathA.a.adipuruShasya nAbheH prajApatiH sraShTA sR^ijati prajAH | brahmajaj~nAnaM prathamaM purastAt yathA jananyA nAbhitantornAlatantvavadhAraNe mAtR^ikoShe bhrUNa upajAyate lokasR^iShTau, tathA rUpe | brahmabindvavalambanena rUpA~NgAni saubhagAni bhavanti || 13|| tasyordhvabinduH satyabinduH | bhruvormadhye hiraNmayena (120) pAtreNa brahmaraso vidyate | tadrasAd j~nAnaM prasarati jIve | tathA rUpAkale tad bindvavalambanena rUpA~NgavaibhavaM kalpayanti sthApakA iti | puruShIrUpArthaM brahmakIlasya tribhAgAnAM madhye marmArthaM binduM chintayet, yenopAyena rUpANi subhagAni bhavanti, siddhiM pradadati | lokAH prahR^iShTA bhavantIti | atha shR^iNuta shrotAraH ala~NkaraNanyAsam | ala~NkaraNaM daivabhUShaNamiti || 14|| tadbhUShaNAt prekShAbhAvaH prasarati, yAjakA prahasanti | bahudhA bhUShaNaM grAhyam | uShNISham, rAj~nAM trivalikirITam, keshagranthim, R^iShINAM jaTAm, karNe nAgakaDAram, lolam, pravartam, valayam, paiNDaM, kumbhaM cha rachaya | kaNThArthaM kushachChandaH, svarNanispam, rajjuyugalamiti, kaTyAM mekhalAgranthim, vastramAjAnululitam | R^iShINAM kR^iShNasAracharmasUtram, nArINAma~Nghrau pa~nchavalayam, kare vyAlachChadaH, karatale raikhAdIna, daivapakShe sha~NkhapadmAdinidhilakShaNaM nidhehi | indrArthaM vapUShNISham, pashupatyarthaM viShkacharma, vyAlottarIyAdi daivabhUShaNaM rachayeti | ala~NkAradarshanAnmAnuShAH sarve pramuditA bhavanti | pratimuchaH ratiH prasarati || 15|| ratyAstaddarshanaM bhavati | sa eSha rUpapraj~nayA (121) brahmasAkShAtkAra (122) Anandamiti, evaM vede | karamudrA rUpasya bhAvaM j~nApayati || 16|| shR^iNu rUpabodhe mudrA~NgasandhAH | yaj~nakarmaNi daivA~Nge cha yathA yaj~nakR^itye hodgIthAH karAn gAthAbhiH saha pradarshayanti prasArayanti sA mudrA | yaj~nasya sAdhanamiti | rUpe tAM yojayanti rUpakArAH rUpe.atra na bhedaH, yatkriyA rUpA~Nge pratiphalitA bhavati | mudrApa~nchakaM shreShTham | tarjanIvarAbhayayogavyAkhyAnamiti | yathodgIthAH sadasyA uttarAraNyAmavarAraNichAlane udUkhalaprokShaNe karau prasArayanti | sthaNDilashodhane, kushANDike, puroDAshaprokShaNe cha tanmudrApa~nchakam | tasya prayogaM shR^iNu saumyeti | araNimanthane, \- OM agnaye mathyamAnAyAnubrUhItyuchchArya adhvaryurmantreNA~NguliM pradarshayati sA tarjanikA mudrA rUpe saumyeti | yathA udUkhale havirvaitAnaprasAraNArthaM karAn prasArayanti udUkhalopari sA dhvajamudrA rUpe saumyeti | sthaNDilavIkShaNe yaj~nagAthAgAyane\- OM yaj~naM brUmo yajamAnamR^ichaH sAmAni bheShajeti vAkyamuchchAryya brAhmaNA yathA vaishvAnaraM prArthayanti karasampuTena sA.a.avAhanIti varamudrA rUpe saumyeti | pravarakarmaNi kushANDikAkAle darbhaka~NkaNaM kare dhR^itvA yathA.a.achAryA vaishvAnaramutthApayanti karapradarshanena sA rUpe.abhayamudrA rUpe saumyeti | evaM cha varAbhayamudrAyugmaM rUpasya brahmakShetre dhyeyaM, na jaivakShetre (pravaNa) AbhAti sA koShThake | puroDAshAchChAdane yajamAnaM prati, puroDAshavatsA sudughA loke.asmA upatiShThatItyAdyuchchAryya yathA sadasyA eShAM karAn pradarshayanti, haviSha\-ityAdivAkyena puroDAshasviShTakR^ite yajanti sA yogamudrA rUpe, vyAkhyAnamudrApi rUpe saumyeti | iti mudrApa~nchakaM rUpe dhyeyam | atha shruNuta shilpAdhyetAraH shilpe (123) bAdhrasandhAm | bAdhraM balaM j~nApayati rUpe || 17|| bAghramityAyudhaM (124) | sarvaM tanuvat | kauNapAn prati devAH kShipanti | tadA.a.ayudhasya mantrabIjAni (125) dhyeyAni | mantrahInAyudhaM loShTraM bhavati | tathA khodane.api mantram (126) uchchArayanti sthApakAH | tathA.a.ayudhasya dvAdasha bIjAni jAnanti mantriNaH | mantrasya sUkShmanAdo bIjamiti | tadyogena mantrakriyA prakaTI bhavati | indrasyAyudhaM vajraH | OM vaM vajrAya, vambIjena prokShanti sA saMhArashaktiriti (127)| marutasyAyudhaM dhvajaH | OM dhaM dhvajAya, dhambIjena prokShanti | eShA dhUnana (128) shaktiriti | yamasyAyudhaM daNDaH | OM duM daNDAya, dumbIjena prokShanti | sA ghAtanashaktiriti | varuNasyAyudhaM pAshaH | OM paM pAshAya, pambIjena prokShanti | sA.a.akarShaNI shaktiriti | IshAnasyAyudhaM shUlam | OM shuM shUlAya, shumbIjena prokShanti | sA bhedanashaktiriti | somasyAyudhaM pAtram | OM paM pAtrAya, pambIjena prokShanti | sA prANashaktiriti | vaishvAnarasyAyudhaM sruk | OM sruM sruvAya, sruMbIjena prokShanti | sA tyAgashaktiriti | sUryasyAyudhaM padmam | OM paM padmAya, pambIjena prokShanti | sA pralhAdinI shaktiriti | ambAyA AyudhaM mAlA | OM maM mAlAyai, maMbIjena prokShanti | sA dhyAnashaktiriti | viShNorAyudhaM chakram | OM huM chakrAya, hUmbIjena prokShanti | sA mAyA (129) shaktiriti | kuverasyAyudhaM kumbhaH | OM kaM kumbhAya, kaMbIjena prokShanti | sA nidhishaktiriti | gaNadaivatasyAyudhama~NkushaH | OM aM a~NkushAya, ambIjena prokShanti | sA saMyamashaktiriti | rItyA nAdayuktaM rachayanti kArukArA AyudhAni | nAda iti mantrasya rasaH | sa hi bIjamiti kR^ityaM j~neyam | ShoDashakoShThakeShu rUpasya karasaMyoge nemisparshanaM dhyeyam | atha vAstUdgIthAn prati kakShAsandhAM saumyAnano vavre (pippalAdaH) | AsanaShaTkaM mukhyam || 18|| AsanaM rUpasya kR^ityaM prakAshayati dehasyAkR^itiH praketanamiti | utsargA chAsIna cheti bhedena dve mukhya iti | rUpAkale yA utthitAstA (130) utsargAH | rUpabhede yA AsInAstA AsikA iti j~neyam | yathA yaj~ne yaj~nakarmaNi tathA rUpaprayoge grAvNi cha | AsanaM ShaDdhA | yathA yajamAnAH svashAlAyAM darbhAsane upavishanti tat sukhAsanaM rUpe | yathA.araNimanthane agnidhrA rajjuM chAlayanti tad viShamAsanaM rUpe | yathA vedyupari AchAryA upavishanti tat svastikAsanaM rUpe | yathA sUtrAyaNakAle rakShAvidhAne pisha~Nke sUtrashR^i~Nkhale tadbandhanakAle brAhmaNA vasanti tad yogAsanaM rUpe | yathA savitrArAdhane dvijA upavishanti tat kukkuTAsanaM rUpe | yathA hodgIthA vAjasaneyasaMhitokta sandhyopAsanakAle karau prAchIM prati prasArayanti tat saumyAsanaM rUpe, iti prayoga | iti AsanaShaTkaM rUpe yaj~ne cha | paprachChurA~Ngirasa shilpakAshyapAdishrotAro bhagavantaH kimarthamAsane bhedA jAyante, kathamupaveshanArthametad dhyeyamiti | ityagamyarUpabodhArthaM teShAM kAH sandhA pravadantu shraddhayA saumyAH | AsanAdrUpasya kR^ityabhAvaM prachakShate | sukhAsanaM rUpasya shAntabhAvaM pradadAti | viShamAsanaM vairabhAvaM kShepaNa\-kriyAdi prakaTayati | svastikAsanaM prAj~nabhAvaM prakaTayati, yogAsanaM brahmAnubhUtimAtmAnubhUtibhAvaM cha vij~nApayati | kukkuTAsanamudgrIvabhAvaM prakAshayati | saumyAsanaM sthairya pradadAti | rUpAkalArthametad dhyeyam | sarve shilpAchAryA brahmakShetre ShoDashakoShThakAntarAle nemimadhye rUpAnvaye etadAcharanti | shR^iNuta priya~NkarashrotAraH, rUpAkale daivavAhanasya (131) sandhAH | vAhanAni rUpasya guNAn prakAshayanti vij~nApayanti | guNAnusR^itaM rUpatrayam || 19|| sattvAt sAttvikAni rajaso rAjasAni tamasastAmasAnIti bhedAH | yAni rUpANi sAyujyaM pradadati tAni sAttvikarUpANi | yAni kAyasukhapradAyakAni tAni rAjasAni | yAni rUpANyariM prati mR^ityupradAni tAni tAmasAni (132) | guNAnukrameNa vAstuvedasya rUpavidyA iti vyAkhyAnam | ya enAM veda | shR^iNu vAhanasvarUpam\- vAhanaM rUpasya prakR^itij~nApakavisheShaH || 20|| yathA indro (133) diggajAnAkarShati | parjanyaM varShayati | tathA.a.akarShaNAtmakaM airAvatamArohati | yathA yamo jIvasya prANAnAkarShati, tathA ghoramahiSham (134) Arohati | yathA vaishvAnaro yAj~nikairdIpto bhavati, tathA meSham (135) Arohati | yathA ekAyane savitA bhramati saptatantustathaikarathA~NgADhyaratham (136) Arohati | yathA rudro dharmaM sa~nchArayati tathA dharmavR^iShabham (137) Arohati | yathA prajApatirj~nAnena prajA AkarShati tathA haMsaM (138) Arohati | yathA viShNurmokShaM pradadAti tathA suparNam (139) Arohati | yathA.ambA (ripu) vargaM nAshayati tathA dvIpinam (140) Arohati | vAhanAni ShoDashakoShThake jaivakShetre dhyeyAni | rUpe brahmakShetrasya nimne, adho.anyachcha shreyaH | AshR^iNu upadaivatasya sandhAH | saumya pippalAdo vavre (141)| upadaivataM pratirUpamiti || 21|| prajApaterete sarve devA imAni pa~ncha mahAbhUtAni tadguNA pR^ithivIvAyvAkAshAbjyotirityetAni jAyanta iti | tadbhUta\-j~nAnAt svasvaguNabhAvarUpa iva prachakShate | tadbhUta\-j~nAnAdupadaivatabhAvAH santi | yathA vaishvAnara (142) iti brahma | sa yaj~naH | yaj~nasya dAhikA (143) shaktiH svAhA | pachanAtmikA svadhA (144)| itthamupadaivabhAvaH prathitaH prasarati tatsaparyAyAmindrasya prajananashaktirindrANI (145)| mArutasya veginI shaktirvAyunAyI sA drutA |yamasya dvau guNau, pAlikA.avanAshiketi | tasya pAlikA shaktirAkutiH (146) , avanAshikA mR^ityuriti (147)| varuNasya pravAhikA shaktirvAruNI (148)| somasya dhArikA shaktirileti (149) | sUryasya savituravalambinI shaktishChAyA (150) | sA.a.aveshinI shaktiruShA (151)| viShNormuktipradA shrIshaktirhiraNyavarNA hariNI (152) dhAriNI shaktiH pR^ithivI (153)| sheShasya sahanA shaktiH dhR^itirvyApinI shaktiH vidhR^itiH yathA kShamA.annadhR^itiriti | vidhR^itiH saukhyamiti | hiraNyagarbhasya kAlAtmikA shaktiH | gAyatrI (154) j~nAnarUpA, sAvitrI (155) medhArUpA, sarasvatI (156) praj~nArUpA | devI vishiShTA trikAlarUpA cha | rAShTrayA (157) rudreti | tasya prajananashaktirambA.ambAlikA (158,159) cheti dve | durgAyA rakShaNashaktiH sundarI mohinI cheti dve AkarShaNarUpe | etatkrame daivaguNasyAnukrame upadaivatAni jAyAbhAvena jAyante | tadetallakShaNAni | atha pratikIrNamAtharvaNA~NgirasashilpakAshyapa\-kuvitsa\-koshalAdayaH praNamya paprachChuH, bhagavantaH pippalAdA divyapuruShAH kathaM kA hetaya ityabodhyamiti vishadena bruvantu saumyAH | divyapuruShapippalAdo vavre | shilpodgIthAH shR^iNuta vakShyAmo vistareNa apasArthamamutha uparUpAkalasyAnushAsanaM pUrvaM vedena yathoktam | prajApatirasR^ijat kAlam | dakShiNottarau dvau | uttarAddevA dakShiNAtpitaraH | uttarAtsavitA dakShiNA~nchandramAH | pratikAmamR^iShayo dakShiNaM pratipAdayanti | tat pitR^iyAnaM rAtririti | brahmachAriNo mokShakAmA uttarampratipAdayanti | taddhi devayAnaM divam | dakShiNAdaryamalokAH pa~nchapAdapitaraH (160)| uttarAddvAdashAkR^itidivamAhuH | etannyAye guNenaikaM brahma dvAdashadhA bhavati | tathA hi sUryo jyotiShAM patiriti guNAnusR^iterdevastallakShaNAnusR^ite rUpANi, tataH pratirUpANi jAyante | etatsatyam | yathA yaj~nAt tyAga (161) iti mukhyam | daivabhAve tatsvAhA (162) | tyAgavR^ittiriti svAhA | bhogyamiti svadhA, idaM pitR^ibhAvaH | yathA viShNurmokShaM dadAti | mokSha iti shrIH | bhogyarUpeNa pR^ithivI bhogyA (163) | yathA rudrasya mokShaguNAdambA, bhogavR^ittyA.ambAliketi dve | yathendrasya tyAgavR^ittyA yaj~nAH, bhogavR^ittyendrANIti | yadA guNA bahudhA upavR^ittyA (tadA) bahudhA pratirUpANi bhavantIti paripashyanti dhIrAH | yathA vaishvAnarasya sapta vR^ittaya utthAnAd vilayAntaM pravadante | krameNa tAH snigdhA, dhUmrA, taptA, uttaptA, dAhikA, bhasmA, nirvANeti | etatkrameNAgnistapati | tadguNAt sapta jihvA jAyante | jihvAyAH pratirUpANi kalpayanti | (pUrvakrameNa) kAlI, karAlI, manojavA, sulohitA, sudhUmravarNA, sphuli~NginI, vishvaruchI ityetAH sarvAH strIrUpAH rUpabhAve grAhyAH | yathA shrutiriti mahatI | sA medhArUpeNa bhAratI sambhavati | medhAyA yathA vANI prabhavati tathA shrutermahatI mahIyasI sarasvatI (164) jAyate parAvidyAyA rUpA | tattadAkArAtmikAH puShTibhAvena lakShmIdevahUtyAdayaH | etAH sarvAH ShoDashakShetrasya dvipArshve daivakShetre tattadrUpasya jAyAbhAvenopadaivatAnIti satyaM dhyeyaM \-rUpakArA vAstUdgIthAH | upadaivatAdrUpaj~nAnaM prasarati || 22|| saparyayA bhUtavidyAH (165) prashamyanti | arisandhA dhyeyA || 23|| rUpadhArAyA vR^ittiriti shreShThA || 24|| atha rUpadhArAyAH shR^iNu vR^ittibhedAn | yathA vR^ittyAH pariNAmaH | prAjApatya \-prathama\-vR^ittirmanaH (166)| manaso vR^ittiH prANaH (167) | prANasya vR^ittiH kriyA | kriyA hi vidyA (168) | sA dvividhA kathayanti R^iShayaH | sadasadvidyeyam | yA R^itasya dhArA sA daivakriyA | sA parA vidyA | yA anR^itA sA akriyA | sA adaivA apareti | tadaparAj~nAnAdasurAH | ahardevA Ashrayante rAtrimasurAH (169) | yeShAM bhayashokAH santi, yathA nikandinaH, kaNvajambhAH, yAtudhAnAH, pR^ishniparNyAdayo.avayonayo guNAnubhedenaite sarve.anyArthaghAtakAH sarve.ariNo deve cha loke yaj~naM ghAtayanti | ete sarve shalabhakShakA bIbhatsarUpAH kokamukhA rukShagrIvAH shimijAH (170) | sarve vairAjyakimpuruShAH krudhA daivaghAtakAH | etAnarIn ShoDashakoShThakarUpakShetre marditarUpeNa jaivakShetre Acharanti pratirUpacharyAyAm | ete shalabhakShiNo devAnAM bhayadA bhavanti | etaisteShAM duHkham | yaj~nAt taranti | etadarthaM kechidvA R^iShIn dhyAyanti devAH | devayajanAnmunayo manasvino bhavanti | daivabhAvena devArthaM hotAro.annasamidhaH kShipanti vaishvAnare | R^iShayaH stotAro bhavanti | stotR^INAM rUpe subhagavisheShaH (171) || 25|| gAthAH (172) paThanti | janA yajanti bahudhA rUpaM sarvakriyAdhAraH manuShyaloke rUpavidyA | nAdaH satyamiti dhyeyam | rUpaM charanti vAstuvedinaH sthApakA vAstUdgIthAH | stotR^INAM bahudhA pailA nAlandino.apsaraso devAn modayanti modakAH | kAyamanovAkyena gAyanti te stuvakA bhrAjinaH | yakShA gAyanti gAthAH | gandharvA (173) devAnandArthaM nR^ityanti | sarve mishrayonayaH ShoDashakoShThakakShetre UrdhvakoNagatakShetre nidheyAH upadaivakShetre | ye narA daivabhAvaparAyaNAste yAjakA | dhyAne teShAM sattA divyeva vibhAti | tAn jaivakShetrasya pArshvagatakShetre adhaHkShetradvaye nyaset | evaM daivarUpaM ShoDashakoShThake dhyeyam | te tu dhanyA ye kratU.Nshcha yaj~nAnAcharanti upAsante rUpANi | rUpaj~nAnAd praj~nA prabhavati loke | praj~nArthametad vAstUpAkhyAnam || 26|| etadarthaM praj~nAM vyAkhyApayAma iti | vAstusUtropaniShad bhagavataH pippalAdasya bhavyaM vyAkhyAnam | yo jAnAti sa rUpAchAryo bhavatIti vAstUdgAtA iti dhyeyam | ye dhyAyanti te muktAH | paramaR^iShibhyo namaH| stutA mayA varadA vedamAtA pra chodayantAM pAvamAnI dvijAnAm | AyuH prANaM prajAM pashuM kIrti draviNaM brahmavarchasam | mahyaM dattvA vrajata brahmalokam || (atharva 19\.71\.1) iti OM namo vishvakarmaNe | OM vishvakarmA mA saptaR^iShibhirudIchyA dishaH pAtu tasmin krame tasmi~nChraye tAM puraM praimi | sa mA rakShatu sa mA gopAyatu tasmA AtmAnaM pari dade svAhA || iti (atharva 19\.17\.7) iti ShaShThaprapAThakaH samAptaH || paramaR^iShibhyo namaH | paramaR^iShibhyo namaH | sampUrNeyaM vAstukarmAvatArapippalAdasya AtharvaNIya vAstusUtropaniShat | uDradeshikena AtharvaNodgAtrA somabhaTTena kR^itA parishuddhiTippaNI samAptA | idaM AtharvaNIya vAstusUtropaniShad atharvaNAchAryasomabhaTTena kR^ita viShayabodhiniTippaNI sameta likhitaM mayA bA~NkI kurumachaini grAmavAsinA vAstushAstri kAmadeva udgAthA shrI rAmachandradeva bhUpAlasya pa~nchadashA~Nke rAjA harichandana nR^ipArtha | OM namo mahAdevyai || \section{TippaNI} ##Footnotes of Vastusutropanishat## (1) atharva 11\.4\.16 maNDaloktaR^iShivisheShaH | 19 kANDe pa~nchamAnuvAkasya pravartaka R^iShiH a~NgirAH | (2) kAshyapashilpasUtrakAraH shilpakAshyapanAmA R^iShiH | (3) AtharvaNIya\- ShoDashavidha\- tApinIgranthAH\-avadhUtatApinI, tripurAtApinI, nR^isiMhatApinI, puruShatApinI, vR^iShatApinI, ityAdayaH sarve AtharvaNIyAH | (4) vAstuviShayakasUtrANi | (5) vAstudaivataM vAstoShpatirityarthaH | (6) kAshyapashilpasUtrasya devashilpa\-prAsAdashilpa\-nagarashilpa\-durgashilpa\-dhAtukaraNa\-lekhavichArAdi viShayAH | (7) rUpashilAsthApanArthaM shubhayoge darbhotpATaka AtharvaNabrAhmaNavisheShaH | (8) shilpAdhidaivatam, atharvavedasaMhitAyAmuktam | vishvakarmANaM te saptaR^iShivantamR^ichChantu, atharva0 19\.18\.7 | (9) paippalAdasaMhitAyAM prathamakANDe uktaM \- shyAmA sarUpa~NkaraNI pR^ithivyA adhyud.hbhR^itA | idamU Shu pra sAdhaya punA rUpANi kalpaya || 1\.26\.5 (shau 1\.24\.4) (10) mUrtishchaturvidhA proktA mR^iNmayI shailI eva cha | dhAtavI dAravI chaiva pUjanArthe visheShataH || (11) Adityo yUpa iti aitareye uktaM tathA taittirIye cha | (12) atharvavede vaitAnasUtramiti | atharvavede 13\.1\.47 uktam | punaH yUpamugrA marutaH skambhahimaM ghraMsaM chAdhAya yUpAn kR^itvA parvatAn | indreNa mantre uktaM punaH atharvavede yUpa skambharUpeNa uktashcha dashamakANDe chaturthAnuvAke daivatarUpeNa | (13) gR^ihyasUtre cha atharvavede 7 kANDe navamAnuvAke 3 sUtre uktam | shatapathabrAhmaNe \ldq{}vAstu hi tad yaj~nasya yad ghR^iteShu haviShu\rdq{} iti uktam, tad devatA vAstupuruShaH shikhinyAdi iti | (14) brahmasukhaM hi madhu iti atharvavede 1\.34\.1 uktam\- iyaM vIrunmadhujAtA madhunA tvA khanAmasi | madhoradhi prajAtAsi sA no madhumataskR^idhi || (15) pratimA \- atharvavede 9\.4\.2 uktaM \- apAM yo agre pratimA babhUva prabhUH sarvasmai pR^ithivIva devI iti | vAjasaneyisaMhitAyAmuktaM \- asau vai lokaH pratimeShA hyantarikShaloke pratimA iva iti || (16) R^itvigvisheShAH AtharvaNapurohitAH | (17) atharvavede 2\.8\.1 kANDe uktaM udagAtAM bhagavatI vichR^itau nAma tArake | iti || (18) paulastyasya apatyaM vishravAputraH rAvaNaH | (19) atharva 9\.4\.2 (20) prayogAtmakasUtramiti khilam | (21) bhIttyAkAre mahAshaile daivalIlAdayo yathA | rUpashAlA tapasvinAM modArthamabhikhoditA | iti kAshyapavachanam | (22) stambha iti yUpaH yUpaH vai stambha (skambha) iti atharvavede 10\.7 uktam || prayogabhede skambhatrayaM brahmayajane skambho vai yUpaH, pitR^iyajane vR^iShastambhaH, kAmayajane mithunaskambha iti bhedaH | (23) yadguhyaM adhikopAyena vigrahaprAmANyaM bhavati | sA khilapa~njaravidyA, asAdhAraNI ityarthaH, guhyaM rekhAj~nAnamiti | (24) udgIthamupAsA~nchakre | etamevA~NgirasaM manye | a~NgAnAM yadrasaH | Atmaj~naR^iShivisheShaH | (25) saparyopayoginI pratimA | (26) taittirIyabrAhmaNoktaH nakShatravisheShaH yaH shubhadAyakaH, abhijinnAma nakShatramupariShTAditi vAkyam | (27) atharva 20\.137\.3 (28) ekavarNA kapilA gauH pururUpA gauriti bhAvaH | daivatantre shaktiprAptA gAva | atharvavede 10\.10\.6 uktaM \ldq{}svadhAprANA mahIlukA\rdq{} iti | (29) kumbhIkAmochanArthaM atharvavede 16\.6\.8 uktam\-OM kumbhIkA dvaShIkAH pIyakAn | iti | (30) shatakeshI rudrarUpo mahAvR^iShaH | atharvavede 5\.22\.8 uktaH | yathA\- mahAvR^iShAn mUjavato bandhvaddhi paretya | praitAni takmane brUmo anyakShetrANi vA imA | iti | (31) tApavargapradayonivisheShAH tathA cha atharvavede 19\.35\.2 uktaM sa no rakShatu ja~NgiDo dhanapAlo dhaneva iti | (32) kAshyapasaMhitAshilpashAstre prathamAdhyAye uktaM \-yujuvadaNDasaMyuktaM valayaM veShTitaM tathA | rajjudvimuShTi yasyAgre.apyayaH kIlasaghUrNikA iti | (33) atharvavede 6\.19\.1 ayaM mantraH | marmanirdhAraNe upAdhyAyAH pavamAnasUktaM paThanti ityAchAraH | (34) pAtanaM mardanaM chaivama~NkanaM sA tridhA kriyA | khodanottarakarmANi sthApakaH saMsmaret sadA || kAshyapasaMhitA a| 1, shlo 14 | (35) shukrashilAchUrNamiti vajrarekhA~NkanasyopAdAnam | (36) kIrttiriti rUpaM sA pratimA tasyA.a.adhAraH rekhApa~njara iti | (37) na mR^iNmayapratimArthaM rekhAnyAsasya prayojanam | (38) vR^ittabinduviShayANi vishadarUpeNa pippalAdIyapraNavatArake dhyeyAni | (39) OM vishvakarmAya (vishvakarmaNe) vidmahe kArukArAya dhImahi tanno shilpI prachodayAt | (40) OM vishvakarmAya (vishvakarmaNe) namaH, iti tasyAShTAkSharo mantra iti | (41) na yaj~nashulvaprayoge vishvajyotirityAdinirmANe prayojanam | (42) dR^ishyarUpeNa shilopari iti bhAvaH | (43) yasmin deshe yathAkAre devalIlA pravarttate | (44) tAlAMshaj~nAnasamprApte shilpI sthApaka uchyate | rekhAnyAsaM yo jAnAti sa rUpaj~no bhavet tathA | shilparahasyAgame 4, 2 uktam | (45) prajApatirete sarve devA imAni cha pa~nchamahAbhUtAni vAyurAkAsha Apo jyotirityetAnImAni cha kShudramishrANi aitareye pa~nchamakhaNDe uktam\-tathA hi vAstuvede samyak bhinnatA jAyate, dR^ishyate | (46) sarvarUpashailasya AdhAraH chaturasram | (47) ashmanA hyApaH prabhavanti | shatapathabrAhmaNe navamAdhyAye uktam | (48) madhyadairghyamadhyaprasthayormadhyabindumavalambya | (49) vyoma iti bhAvaH | (50) dyAvA\-pR^ithivIM sa~njAnItha, atha varShati, shatapathe uktam | atharva 12\.1 uktaM arNavabhUmyAt parama vyoma jAyate iti bhAvaH | (51) agnirUpaM tribhujakShetram | (52) hutamiti rekhA, trirekheNa yat kShetraM tat trihutaM bhavati | (53) divyaM daivIbhAvaH | atharvasaMhitAyAmuktaM 2\.12\.4\- pitR^INAmAmuM dade harasA daivyena iti | (54) guhyoktavidhinA agnisthApane brahmopadeshane sthaNDile ShaTkoNalikhanAnantaraM viShTaradvayaM sthApayanti | tadupari agniM sthApayanti, iti agnisandhAnavidhiH | (55) tantre tathA kAlikopaniShadi uktam\-kUrchabIjaM vyomaShaShThasvarA bindumilanarUpAH, taddvayaM mAyAdvayaM dakShiNe kAliketi | (56) yAtudhAnaH nir R^iterAdivAkyAt tApavargaprado yonivisheSha iti atharvavede uktam | (57) maNDuvaMshajotaH kautsasya shiShyaH R^iShivisheSha iti bR^ihadAraNyake uktam | (58) prayogarUpeNaitat ShaDdhA~NkanopAdAnam, vyomAbhAse maNDala~ncha chaturasropasa~nj~nakaH koNarekhA | vAyushcha karNikApR^ithivI tathA tribhujamagnirUpa~ncha ShaTkoNaM daivamandiram | kAshyapavachanam | (59) rUpakShetre khanitreNAvishanti, sitavajrarekhAyAM tataH ayasA khodayanti mUlam | (60) vAstuyAge shilAnirmitasaumyayUpaH viShNuyaj~ne ShoDashAMshavishiShTashilAyUpaH vidheya | pitR^iyaj~ne dAravI vR^iShayUpasya prayojanaM bhavati | (61) indre lokA indre tapa indre.adhyR^itamAhitam | indraM tvA veda pratyakShaM skambhe (yUpe) sarvaM pratiShThitam || (10\.7\.30) atharvavede evaM bahudhA uktam | (62) samamAnena sUtrapAtanena rekhAH saumyA bhavanti | (63) dairdhyarekhAH | (64) prastharekhAH | (65) paippalAdasaMhitAyAM prathamakhaNDe rUpasya svarUpaviShaye uktaM \- rUpaM rUpavayovastena tvAM paridadhmasi, iti rUpabhAvasya dhAraNA | (66) annAd bhavanti bhUtAni parjanyAdannasambhavaH iti gItAyAH 3\.14, taittirIyopaniShadi 2\.2 api cha prashnopaniShadi ShaShThaprashne uktam | (67) mUrtikArA hi sthApakAH, te sthApakodgIthA iti | (68) mUrtidarshanamAtreNa yadbhAvo manasi jAyate sA rUpapreraNA | (69) rUpamadhye yathAkIlaM kIlAbhAse yada~NgakaH | yo jAnAti imaM bhAvaM marmaj~naH sa iti smR^itaH || shilparatnakoShe dvitIyasarge 18 shloke uktam || (70) chAkraH sthapati\-shreShTha iti pATavachAkrashatapathe uktam | (71) dAravI muShTimAnena kIlAn sa~NgR^ihya yatnataH | chatuHpArshve yadA shilA tadA tu avarodhanam | iti shilparatnakoShe rodhanakriyA | (72) gAthAM gAyanti gAthinaH yathA kuntApasUktAni atharvavede (20\.127 1) uktAni \ldq{}idaM janA upa shruta narAshaMsa staviShyate\rdq{} ityAdijaTAkrameNa paThanti gAthinaH | (73) atharvasaMhitAyAM 3\.12 : shAlAyA dhruvA\-stambhaH; ashvAvatI\-bhittiH; sthUNA\-vaMshastambhaH; kumbha\-dhArakakAShThAni; nirmANe.api khanitraprayojanaM bhavati | (74) vanavAsinaH | (75) maNDalakaraNArthaM sUchImukhAkR^iti (rajjve) shoNaprastaranyAsitashastravisheShaH | (76) prastarabhedivR^ikShasya valkalaM mAhendraparvatAraNye upalabdhaM iti | (77) yathAvihita lakShaNAnupAtena iti bhadropAyaH | (78) granthirekhA valiH parvANya~NgarAgaM yathochitam | prakR^ityAnusR^iteH kuryAttada~NgasaubhagaM smR^itam | shilpAgame tR^itIyAdhyAye 14 shloke uktam | (79) dhyAnAnusR^itaM yadrUpaM tadrUpo dhyAnavigrahaH, shilparatnakoshe 455 tame shloke | (80) kAmastadagre samavarttatAdhi manaso retaH prathamaM yadAsIt | iti nAsadIye | (81) shilAyA apR^ithak saMlagnarUpeNa sarvA~NgaM yatra suShamaM tadardhAkalam | (82) sadA yauvanasampannaM peshigranthivivarjitam | daivalakShaNasaMyuktaM rUpaM suShamamuchyate | shilpAgame | (83) tathA a~NgAni kevala rekhAchumbita a~Ngasya tadrekhA avalambane tad sparshItamiti | (84) jyotiH pratIkabhAvanA~NguShTham | (85) tattvaj~nAnena chittasya vikriyA.abhAvAveshena manasaH vikriyA iti | tattvabodhAt chittaM sthiraM bhavati, bhAvaprachodane manaH tattvabodhe pravilIyate, visarga iva dvayoH ekA gatiH, ato dvidhA ekatvamiti pariNAmaH | (86) yUpasya dhvajamAnArthaM trivR^itakaraNadhyeyaM madhyanirdhAraNArthaM cha nimnordhve laghubhAgasya mAnasamprAptyarthamidaM mAnamiti bhAvaH | (87) viMsho hi puruSho dasha dvAdashA~Ngulyo dasha yo hyA iti shatapathe uktam | dashendriyasyAdhAraH puruSha ityarthaH | yathA puruShe dashA~NgaM tathA pippalAdIyapitR^imedhena stambhAkR^itiyUpe dashA~NgaM kalpayanti R^iShayaH | (88) aShTArayUpadevatA pratiShThAyAM vAstukarmaNi prayojanaM bhavati | ShoDashAra yUpa viShNumahAyaj~ne prayojanaM bhavati | vR^iShastambho mR^itAhe pitR^iyaj~ne vR^iShotsarge prayojanamithunastambhasya prachalanaM nAsti | (utkalabhAShAyAm) prathama dvitIya patharare kariba vR^iShastambhaM vaTa vilva udumbarare kariba | (89) rudra vR^iSharUpeNa shuklayajurveda uktaM cha dharmavR^iShabhamiti \ldq{}vR^iSha vai dharmaH\rdq{} paippalAdasaMhitAyAM 1 khaNDe \ldq{}hiraNyashR^i~Ngo vR^iShabho ya samudrAdudAcharat\rdq{} | \ldq{}sa vR^iSha hi indra sakhA shatavAlo\rdq{} iti atharvavede uktam | tadvR^iSha pitR^irUpeNa pitR^iyUpasyAvAse upAsayanti, pitR^INAM rudra, iti tasya bhAvaH | (90) pa~ncha prayAjAH daivapujane, AjyabhAgaH, pradhAnayAgaH, sviShTakR^it, prAshitrAvadAnam, iDAvadAnam, bhAgaprAshanam, anvAhArya\-dakShiNA anuyAjatrayam, byuhanam, sUktavAk, shaMyuvAk, patnIsaMyAja iti dashakarmabhede dashayaj~nA~NgasaMyogashIrSharUpeNa viShNukramaH tasya dashA~Ngasya bhAvaH | (91) pratyakShadarshanaM sambhavati | (92) brahmakIla iti madhyarekhA | (93) aShTakAshrAddhe indraH vishvedevAH prajApatiH, saptapuruShArthaH pippalAdIyabrAhmaNAH | (94) yathA manuShyagarbhAntare bhrUNe kR^imi \-majjA\-asthi\-mAMsa\-meda\-snAyu\-rakta\-keshAtmaka\-shirAChande\-charmAdi dashAstaraNayuktaM dashakoShThakaM kalpayanti shishuvedopaniShadi AtharvaNIyAH | (95) yathA shatapathe svarNapuruSharUpeNa prajApatirUpaM kalpayanti hotAraH ShaShThAdhyAye uktam | (96) maharShikAtyAyanasya shulvaM bhagavataH pippalAdasya shilpasUtramiti | (97) rekhAkR^itiriShTakAnyAsa iti shroNiH | jyotiShTome mahAvedhAH, shroNirityAdi | (98) atra bhaya~Nkare adbhutabhAvo vilIyate | shilpe adbhutabhAvaH UhanIyaH | (99) yad pradarshayanti tanuShi tadbhAvaH yadIkShaNena hR^idaye sa~nchArayanti sa rasaH | (100) tardaH (kharvata) atharva0 6\.50\.1 uktaH, annahAnikaraH pata~NgavisheShaH | (101) chaturdashasa~Nkhyaka ityarthaH | (102) vAg vai mantraH shatapathabrAhmaNe uktam | vAkyena saha yad prakaTayanti | (103) yathA atharvasaMhitAyAM lakShaNam, 6\.141\.3\- sahasrapoShAya kR^iNutaM lakShmAshvinA | iti | (104) rUpaM rUpaM vayo vayaH saMrabhyainaM pariShvaje ityuktaM atharva 19\.1\.3\.tataH viShNurUpaM, yadasti vachane.apyuktam, paippalAdasaMhitAyAM strINAM pratirUpamupAsakA tadarthaM pratirUpANi | (105) devatAyatanamiti, tAni na kampante, daivatapratimA hasanti rudanti nR^ityanti sphuTanti sIdanti, unmIlanti nimIlanti, shatapathabrAhmaNe 7\.10\.uktam | aitareya brAhmaNe 4\.5 rUpavidyA Chandomaya daivashilpam, rUpeNa uktam | tathA shatapathabrAhmaNe 3\.2 pratirUpashilparUpeNa uktam | rUpaM vai archchArUpaM, pratirUpANi upadevatAni, anyA maNDanamiti | (106) yathA jaiminIyabrAhmaNe (2\.4) uktaM disha u evaM vishvadevAH disho vai prANaH iti vAkyam | (107) ahallikA bhATa ityarthaH kuntApIya ramaNIvisheShaH | (108) tArAdi devatAH | dyaushcha ma idaM pR^ithivI cha prachetasau shukro bR^ihan dakShiNayA pipartu | atharva0 6\.53\.1 sUrya ityarthaH | (109) AshAnAmAshApAlebhyashchaturbhyo amR^itebhyaH | atharvavede 1\.31\.1| (110) viShNuyAjakAH | puruSho ha nArAyaNo.akAmayata | yo vaiShNavo vAmanaH, shatapathe uktam | (111) yathA jyotiShyevaM rUpaM dadhAtIti shatapathe uktam | (112) yathA pAkayaj~ne aupAsane cha prajApatiH, svIShTakR^it a~NgadevatA prAtaH sUryaH pradhAno bhavati tathA vishvadevArthaM devayaj~naH | (113) ShoDashakalaM vai brahma shatapathabrAhmaNe uktam | \ldq{}ShoDasharchebhyaH svAhA\rdq{} iti ShoDashakalA uktAH | atharva 19\.23\.13| (114) yada~NgaM charati dharAyAm | (115) nAbhau jIvasattA rAjate prasarati cha | (116) hR^idaye prANastiShThati | (117) brahmarandhre tejo vibhAti, Avirbhavati | (118) tattArakaM dvividhaM, mUrtitArakamamUrtitAraka~ncheti | yadindriyAntaM tanmUrtimat, yad bhrUyugAtItaM tadamUrtimat iti advayatArake uktam | (119) sarvAntaraH svaya~njyotiH sarvAdhipatirasmyahaM iti svarAT yogatattvopaniShadi uktam | (120) hiraNmaye pare koShe virajaM brahma niShkalamiti nyAyena | (121) yathA nAradaparivrAjakopaniShadi uktam\-chakShuShA rUpagrahaNaM shrotre shabdagrahaNamityAdi | atharvavede\-rUpaM rUpaM vayovaya ityAdyuktam | (122) tad vai brahmaNo rUpe.amR^itatvaM chaivAmR^itaM cha shatapathabrAhmaNe uktam | (123) kauShItakibrAhmaNe kalAvidyetyuktam | pippalAdasahintAyAM 1 uktam | (124) atharvavede (6\.133\.2) mekhalAbandhanaprasa~Nge uktam\-AhutAsyabhihuta R^iShINAmasyAyudhaM iti | parAmitrAndundubhinA hariNasyAjinena cha | sarve devA atitrasanye sa~NgrAmasyeshate | atharva0 5\.21\.7 (125) AtharvaNIye AsurIkalpe bIjamantrasya prayoga uktaH | (126) vAg vai mantra iti shatapathe uktam | vAg vai devAnAM mantra iti kauShItakIye uktam | (127) saMhAraNa vaM iti pUrvapAThashabdasya shaktirityarthaH | (128) kampanamityarthaH | (129) praj~nA ityarthaH | (130) daNDAyamAna mUrtirityarthaH | (131) aitareye yathoktavAhanarUpasya rUpavisheShaH | (132) shatapathe ChAndogye choktaH eSha kramaH eShA devayajanavidyA | AtmAnandena yajanopAyena trayastriMshad devatAH tArkShye brAhmaNe uktAH | (133) vR^iddhi jAlaM bR^ihataH shakrasya vAjinIvata iti atharva 8\.8\.6| (134) prANo vai mahiSha iti shatapathe uktam | (135) meSha iva vai saM cha vi chorvachyase iti | atharva 6\.49\.2| (136) sUryasya vA eka rashmirvR^iShTida iti shatapathe uktam | sa savitA ratheneti | (137) vR^iShabho.asi svarga R^iShInArSheyAn gachCha iti | atharva 11\.1\.35| (138) haMseti shabdArthaH sarveShu deheShu vyApto vartate iti haMsopaniShadi uktam | (139) dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vR^ikShaM pariShasvajAte iti | R^i 1\.164\.20; atharva 9\.9\.20| (140) enA vyAghraM pariShasvajAnAH siMhaM hinvanti mahate saubhagAya iti | atharva 4\.8\.7| (141) vAstuvede idamupadaivataM pratirUpamityarthaH | pratirUpaM shatapathabrAhmaNe ekAdashakANDe uktam | teShAM charyyA jaiminIyabrAhmaNe \-pratya~NgaM hyeSha sarvANi rUpANi ya AdityaH sa pratirUpamityuktaH | (142) vaishvAnaro vai sarve.agnaya iti shatapathe uktam | (143) asau vaishvAnaro yo.asau tapati (pachati) iti shatapathe | (144) puruShe yenedamannaM pachyate iti shatapathe uktam | (145) sendrasya patnIti gobhilagR^ihyasUtre uktam | (146) jIvasyA.avayavAtmikA | (147) agnirvai mR^ityuriti kauShItaki brAhmaNe, mR^ityurvai tasya shatapathe cha | (148) aitareye vAruNI rAtririti uktam | (149) ilA vai annamiti atharvavede uktam | (150) tamashChAyA | (151) uShA devI vAchA saMvidAnA vAgdevyuShasA saMvidAnA iti atharvavede uktam | (152) dyaurityarthaH | bhUtabhaviShyadabhIShTavIryA lakShmIrvalamiti atharvavede uktam | (153) seyaM devAnAM patnIti shatapathe uktam | (154) tejasA vai gAyatrI prathamamiti tANDyabrAhmaNe | (155) vAk sAvitrIti gopathabrAhmaNe uktam | (156) sArasvatarUpaM aitareye uktam | (157) savitA rAShTraM rAShTrapatiriti shatapathe cha 11\.4\.3\.14| (158) ambA atharvavede uktA | (159) bheShajarUpA ambAliketi vAjasaneye uktA | (160) \ldq{}devAH pitaraH pitaro devA | yo asmi so asmi,\rdq{} atharva 6\.123\.3 kANDe | sa vishvedevA tathA pitara upadevA vasupitara rudrapitAmaha Aditya prapitAmaha iti pitR^iyUpa protthanamantrANi 24 sUktoktaM cha | (161) mu~nchatAMhasoaMhasa iti vadanti | atharva | 31\.2\.ye dakShiNato juhUti jAtavedo dakShiNAyA disho.abhidAsantyasmAn iti tyAgaH | atharva 4\.40\.2\.indrAsomA tapataM rakSha iti vadanti | atharva 8\.4\.1\.viSheNa bha~NgurAvataH prati sma rakShaso jahi iti bhogaH atharva 8\.3\.23 | (162) svAhA vai satyasambhUtA brahmaNo duhiteti | shatapathe uktam | (163) etena viShNoH shrIdevI bhUdevIti vR^ittidvayaM sUchitam | (164) sarasvatIM devayanto havante sarasvatImadhvare tAyamAne | sarasvatIM sukR^ito havante sarasvatI dAshuShe vAryaM dAt || atharva 18\.4\.45| (165) laukika siddhyarthe yA vidyA sA bhUtavidyA | (166) mana iva hi prajApatiH taittirIyabrAhmaNe uktam | (2\.2\.1\.2) (167) prANo vai hariH sa hi haratIti | kauShItakibrAhmaNaM (17\.1) | (168) yadddhAmaM chakrurnikhananto agre kArShIvaNA annavido na vidyayA | (atharva 6\.116\.1) | (169) gobhilagR^ihyasUtre uktam | (170) shimi\-karma, tajjAtAH | (171) stotR^iyovacha shR^iNu vaddha cha me iti atharvasaMhitAyAm | (172) kuntApasUktAdayaH khilapAThAH | yathA shunaH sheShasya shatagAthA iti | (173) yoShitkAmA gandharvA gandhena vai rUpeNa charantIti shatapathe uktam | ## Footnotes are assembled together and marked with number in {} parenthesis in the text. Proofread and rearranged by K.S. Sheshadri \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}