% Text title : Bhoja-Vritti % File name : bhojavritti.itx % Category : yoga % Location : doc\_yoga % Author : Dhareshvara Bhojadeva % Proofread by : Dr. Suryanshu Ray suryansuray at yahoo.com % Description-comments : Commentary on Patanjali Yoga Sutras % Latest update : Dec. 21, 2009, June 8, 2018 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. BhojaVritti ..}## \itxtitle{.. bhojavR^itti ..}##\endtitles ## || pAta~njalayogasUtram || dhAreshvarabhojadevavirachitarAjamArtaNDavR^ittisametaM dehArddhayogaH shivayoH sa shreyAMsi tanotu vaH | duShprApamapi yatsmR^ityA janaH kaivalyamashnute || 1|| trividhAnyapi duHkhAni yadanusmaraNAnnR^iNAm | prayAnti sadyo vilayaM taM stumaH shivamavyayam || 2|| pata~njalimuneruktiH kApyapUrvA jayatyasau | puMprakR^ityorviyogo.api yoga ityudito yayA || 3|| jayanti vAchaH phaNibharturAntarasphurattamastomanishAkaratviShaH | vibhAvyamAnAH satataM manAMsi yAH satAM sadAnandamayAni kurvate || 4|| shabdAnAmanushAsanaM vidadhatA pAta~njale kurvatA vR^ittiM rAjamR^igA~NkasaMj~nakamapi vyatanvatA vaidyake | vAkchetovapuShAM malaH phaNibhR^itAM bhartreva yenoddhR^itastasya shrIraNara~NgamallanR^ipatervAcho jayantyujjvalAH || 5|| durbodhaM yadatIva tadvijahati spaShTArthamityuktibhiH spaShTArtheShvativistR^itiM vidadhati vyarthaiH samAsAdikaiH | asthAne.anupayogibhishcha bahubhirjalpairbhramaM tanvate shrotR^INAmiti vastuviplavakR^itaH sarve.api TIkAkR^itaH || 6|| utsR^ijya vistaramudasya vikalpajAlaM phalguprakAshamavadhArya cha samyagarthAn | santaHpata~njalimate vivR^itirmayeya\- mAtanyate budhajanapratibodhahetuH || 7|| atha samAdhipAdaH || 1|| atha yogAnushAsanam || samAdhi 1|| vR^ittiH \-\-\- anena sUtreNa shAstrasya sambandhAbhidheyaprayojanAnyAkhyAyante | athashabdo.adhikAradyotako ma~NgalArthakashcha | yogo yuktiH samAdhAnam | yuja samAdhau ##(##dhA0 pA0 4.67##)##. anushiShyate vyAkhyAyate lakShaNabhedopAyaphalairyena tadanushAsanam | yogasyAnushAsanaM yogAnushAsanam | tadA shAstraparisamApteradhikR^itaM boddhavyamityarthaH | tatra shAstrasya vyutpAdyatayA yogaH sasAdhanaH saphalo.abhidheyaH | tadvyutpAdanaM cha phalam | vyutpAditasya yogasya kaivalyaM phalam | shAstrAbhidheyayoH pratipAdyapratipAdakabhAvalakShaNaH sambandhaH | abhidheyasya tatphalasya cha kaivalyasya sAdhyasAdhanabhAvaH | etaduktaM bhavati \-\-\- vyutpAdyasya yogasya sAdhanAni shAstreNa pradarshyante | tatsAdhanasiddho yogaH kaivalyAkhyaM phalamutpAdayati || 1|| tatra ko yoga ityAha \-\-\- yogashchittavR^ittinirodhaH || samAdhi 2|| vR^ittiH \-\-\- chittasya nirmalasattvapariNAmarUpasya yA vR^ittayo.a~NgA~NgibhAvapariNAmarUpAstAsAM nirodho bahirmukhatayA pariNativichChedAdantarmukhatayA pratilomapariNAmena svakAraNe layo yoga ityAkhyAyate | sa cha nirodhaH sarvAsAM chittabhUmInAM sarvaprANinAM dharmaH kadAchit kasyA~nchidbhUmavAvirbhavati | tAshcha kShiptaM mUDhaM vikShiptam ekAgraM niruddhamiti chittasya bhUmayashchittasyAvasthAvisheShAH | tatra kShiptaM rajasa udrekAdasthiraM bahirmukhatayA sukhaduHkhAdiviShayeShu vikalpiteShu vyavahiteShu vA rajasA preritam | tachcha sadaiva daityadAnavAdInAm | mUDhaM tamasa udrekAt kR^ityAkR^ityavibhAgamantareNa krodhAdibhirviruddhakR^ityeShveva niyamitam | tachcha sadaiva rakShaHpishAchAdInAm | vikShiptaM tu sattvodrekAdvaishiShTyena parihR^itya duHkhasAdhanaM sukhasAdhaneShveva shabdAdiShu pravR^ittam | tachcha sadaiva devAnAm | etaduktaM bhavati \-\-\- rajasA pravR^ittirUpaM tamasA parApakAraniyataM sattvena sukhamayaM chittaM bhavati | etAstisrashchittAvasthAH samAdhAvanupayoginyaH | ekAgraniruddharUpe dve cha sattvotkarShAdyathottaramavasthitattvAt samAdhAvupayogaM bhajete | sattvAdikramavyutkrame tvayamabhiprAyaH \-\-\- dvayorapi rajastamasoratyantaheyatve.apyetadarthaM rajasaH prathamamupAdAnam | yAvanna pravR^ittirdarshitA tAvannivR^ittirna shakyate darshayitumiti dvayorvyatyayena pradarshanam | sattvasya tvetadarthaM pashchAt pradarshanaM yat, tasyotkarSheNottare dve bhUmI yogopayoginyAviti | anayordvayorekAgraniruddhayorbhUmyoryashchittasyaikAgratArUpaH pariNAmaH sa yoga ityuktaM bhavati | ekAgre bahirvR^ittinirodhaH | niruddhe cha sarvAsAM vR^ittinAM saMskArANAM cha pravilaya ityanayoreva bhUmyoryogasya sambhavaH || 2|| idAnIM sUtrakArashchittavR^ittinirodhapadAni vyAkhyAtukAmaH prathamaM chittapadaM vyAchaShTe \-\-\- tadA draShTuH svarUpe.avasthAnam || samAdhi 3|| vR^ittiH \-\-\- draShTuH puruShasya tasmin kAle svarUpe chinmAtratAyAmavasthAnaM sthitirbhavati | ayamarthaH \-\-\- utpannavivekakhyAteshchitsaMkramAbhAvAt kartR^itvAbhimAnanivR^ittau prochChannapariNAmAyAM buddhAvAtmanaH svarUpeNAvasthAnaM sthitirbhavati || 3|| vyutthAnadashAyAM tu tasya kiM rUpamityAha \-\-\- vR^ittisArUpyamitaratra || samAdhi 4|| vR^ittiH \-\-\- itaratra yogAdanyasmin kAle vR^ittayo yA vakShyamANalakShaNAstAbhiH sArUpyaM tadrUpatvam | ayamarthaH \-\-\- yAdR^ishyo vR^ittayaH sukhaduHkhamohAtmikAH prAdurbhavanti tAdR^igrUpa eva saMvedyate vyavahartR^ibhiH puruShaH | tadevaM yasminnekAgratayA pariNate chitishakteH svasmin rUpe pratiShThAnaM bhavati yasmiMshchendriyavR^ittidvAreNa viShayAkAreNa pariNate puruShastadrUpAkAra iva paribhAvyate | yathA jalatara~NgeShu chalatsu chandrashchalanniva pratibhAShate tachchittam || 4|| vR^ittipadaM vyAkhyAtumAha \-\-\- vR^ittayaH pa~nchatayyaH kliShTA.akliShTAH || samAdhi 5|| vR^ittiH \-\-\- vR^ittayashchittapariNAmavisheShAH | vR^ittisamudAyalakShaNasyA.avayavino yA.avayavabhUtA vR^ittayastadapekShayA tayappratyayaH ##(##aShTA0 5.2.42##)##. etaduktaM bhavati \-\-\- pa~ncha vR^ittayaH kIdR^ishyaH | kliShTA akliShTAH | kleshairvakShyamANalakShaNairAkrAntAH kliShTAH | tadviparItA akliShTAH || 5|| etA eva pa~ncha vR^ittayaH sa~NkShipya uddishyante \-\-\- pramANaviparyayavikalpanidrAsmR^itayaH || samAdhi 6|| vR^ittiH \-\-\- AsAM krameNa lakShaNamAha \-\-\- pratyakShAnumAnAgamAH pramANAni || samAdhi 7|| vR^ittiH \-\-\- atrAtiprasiddhatvAt pramANAnAM shAstrakAreNa bhedanirUpaNenaiva gatatvAllakShaNasya pR^ithak lakShaNaM na kR^itam | pramANalakShaNantu \-\-\- avisaMvAdi j~nAnaM pramANamiti | indriyadvAreNa bAhyavastUparAgAchchittasya tadviShayasAmAnyavisheShAtmano.arthasya visheShAvadhAraNapradhAnA vR^ittiH pratyakSham | gR^ihItasambandhAlli~NgAlli~Ngini sAmAnyAdhyavasAyo.anumAnam | AptavachanamAgamaH || 7|| evaM pramANarUpAM vR^ittiM vyAkhyAya viparyayarUpAmAha \-\-\- viparyayo mithyAj~nAnamatadrUpapratiShTham || samAdhi 8|| vR^ittiH \-\-\- atathAbhUte.arthe tathotpadyamAnaM j~nAnaM viparyayaH | yathA shuktikAyAM rajataj~nAnam | atadrUpapratiShThamiti | tasyArthasya yadrUpaM tasmin rUpe na pratiShThati tasyArthasya yat pAramArthikaM rUpaM na tat pratibhAsayatIti yAvat | saMshayo.apyatadrUpapratiShThitatvAnmithyAj~nAnam | yathA sthANurvA puruSho veti || 8|| vikalpavR^ittiM vyAkhAtumAha \-\-\- shabdaj~nAnAnupAtI vastushUnyo vikalpaH || samAdhi 9|| vR^ittiH \-\-\- shabdajanitaM j~nAnaM shabdaj~nAnam | tadanupatituM shIlaM yasya saH shabdaj~nAnAnupAtI | vastunastathAtvamanapekShamANo yo.adhyavasAyaH sa vikalpa ityuchyate | yathA puruShasya chaitanyaM svarUpamiti | atra devadattasya kambala iti shabdajanite j~nAne ShaShThyA yo.adhyavasito bhedastamihAvidyamAnamapi samAropya pravartate.adhyavasAyaH | vastutastu chaitanyameva puruShaH || 9|| nidrAM vyAkhyAtumAha \-\-\- abhAvapratyayAlambanA vR^ittirnidrA || samAdhi 10|| vR^ittiH \-\-\- abhAvapratyaya AlambanaM yasyAH sA tathoktA | etaduktaM bhavati \-\-\- yA santatamudriktatvAttamasaH samastaviShayaparityAgena pravartate vR^ittiH sA nidrA | tasyAshcha sukhamahamasvApsamiti smR^itidarshanAt smR^iteshchAnubhavavyatirekeNAnupapattervR^ittittvam || 10|| smR^itiM vyAkhyAtumAha \-\-\- anubhUtaviShayAsampramoShaH smR^itiH || samAdhi 11|| vR^ittiH \-\-\- pramANenAnubhUtasya viShayasya yo.ayamasampramoShaH saMskAradvAreNa buddhAvArohaH sA smR^itiH | tatra pramANaviparyayavikalpA jAgradavasthAH | tA eva tadanubhavabalAt prakShIyamANAH svapnaH ## var (##pratyakShAyamANAH ##)## | nidrA tvasaMvedyamAnaviShayA | smR^itishcha pramANaviparyayavikalpanidrAnimittaH || 11|| evaM vR^ittIrvyAkhyAya sopAyaM nirodhaM vyAkhyAtumAha \-\-\- abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH || samAdhi 12|| vR^ittiH \-\-\- abhyAsavairAgye vakShyamANalakShaNe tAbhyAM prakAshapravR^ittiniyamarUpA yA vR^ittayastAsAM nirodho bhavatItyuktaM bhavati | tAsAM vinivR^ittabAhyAbhiniveshAnAmantarmukhatayA svakAraNa eva chitte shaktirUpatayA.avasthAnam | tatra viShayadoShadarshanajena vairAgyeNa tadvaimukhyamutpAdyate | abhyAsena cha sukhajanakaM shAntapravAhapradarshanadvAreNa dR^iDhasthairyamutpAdyate | itthaM tAbhyAM bhavati chittavR^ittinirodhaH || 12|| abhyAsaM vyAkhyAtumAha \-\-\- tatra sthitau yatno.abhyAsaH || samAdhi 13|| vR^ittiH \-\-\- vR^ittirahitasya chittasya svarUpaniShThaH pariNAmaH sthitistasyAM yatna utsAhaH punaHpunastathAtvena chetasi niveshanamabhyAsa ityuchyate || 13|| tasyaiva visheShamAha \-\-\- sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dR^iDhabhUmiH || samAdhi 14|| vR^ittiH \-\-\- bahukAlaM nairantaryeNAdarAtishayena cha sevyamAno dR^iDhabhUmiH sthiro bhavati | dArDhyAya prabhavatItyarthaH || 14|| vairAgyasya lakShaNamAha \-\-\- dR^iShTAnushravikaviShayavitR^iShNasya vashIkArasaMj~nA vairAgyam || samAdhi 15|| vR^ittiH \-\-\- dvividho hi viShayo dR^iShTa Anushravikashcha | dR^iShTa ihaivopalabhyamAnaH shabdAdiH | devalokAdAvAnushravikaH | anushrUyate gurumukhAdityanushravo vedastata Agata AnushravikaH | tayordvayorapi viShayayoH pariNAmavirasatvadarshanAdvigatagardhasya yA vashIkArasaMj~nA mamaite vashyA nAhameteShAM vashya iti yo.ayaM vimarshastadvairAgyamuchyate || 15|| tasyaiva visheShamAha \-\-\- tatparaM puruShakhyAterguNavaitR^iShNyam || samAdhi 16|| vR^ittiH \-\-\- tadvairAgyaM paraM prakR^iShTaM prathamaM vairAgyaM viShayaviShayaM dvitIyaM guNaviShayamutpannaguNapuruShavivekakhyAtereva bhavati | nirodhasamAdheratyantAnukUlatvAt || 16|| evaM yogasya svarUpamuktvA sampraj~nAtasvarUpabhedamAha \-\-\- vitarkavichArAnandAsmitArUpAnugamAtsampraj~nAtaH || samAdhi 17|| vR^ittiH \-\-\- samAdhiriti sheShaH | samyak saMshayaviparyayarahitatvena praj~nAyate prakarSheNa j~nAyate bhAvyasya rUpaM yena sa sampraj~nAtaH samAdhirbhAvanAvisheShaH | sa vitarkAdibhedAchchaturvidhaH \-\-\- savitarkaH savichAraH sAnandaH sAsmitashcha | bhAvanA bhAvyasya viShayAntaraparihAreNa chetasi punaHpunarniveshanam | bhAvyaM cha dvividham \-\-\- IshvarastattvAni cha | tAnyapi dvividhAni jaDAjaDabhedAt | jaDAni chaturviMshatiH | ajaDaH puruShaH | tatra yadA mahAbhUtAnIndriyANi sthUlAni viShayatvenAdAya pUrvAparAnusandhAnena shabdArthollekhasambhedena cha bhAvanA kriyate tadA savitarkaH samAdhiH | asminnevAvalambane pUrvAparAnusandhAnashabdollekhashUnyatvena yadA bhAvanA pravartate tadA nirvitarkaH | tanmAtrAntaHkaraNalakShaNaM sUkShmaviShayamAlambya tasya deshakAladharmAvachChedena yadA bhAvanA tadA savichAraH | tasminnevAvalambane deshakAladharmAvachChedaM vinA dharmimAtrAvabhAsitvena bhAvanA kriyamANA nirvichAra ityuchyate | evaMparyantaH samAdhiH grAhyasamApattiriti vyapadishyate | yadA tu rajastamoleshAnuviddhamantaHkaraNasattvaM bhAvyate tadA guNabhAvAchchitishakteH sukhaprakAshamayasya sattvasya bhAvyamAnasyodrekAt sAnandaH samAdhirbhavati | tasminneva samAdhau ye baddhadhR^itayastattvAntaraM pradhAnapuruSharUpaM na pashyanti te vigatadehAhaMkAratvAdvidehashabdavAchyAH | iyaM grahaNasamApattiH | tataH paraM rajastamoleshAnabhibhUtashuddhasattvamAlambanIkR^itya yA pravartate bhAvanA tasyAM grAhyasya nyagbhAvAchchitishakterudrekAt sattAmAtrAvasheShatvena samAdhiH sAsmita ityuchyate | na chAhaMkArAsmitayorabhedaH sha~NkanIyaH | yato yatrAntaHkaraNamahamiti ullekhena viShayAn vedayate so.ahaMkAraH | yatrAntarmukhatayA pratilomapariNAme prakR^itilIne chetasi sattAmAtramavabhAti sA.asmitA | asminneva samAdhau ye kR^itaparitoShAH paraM paramAtmAnaM puruShaM na pashyanti teShAM chetasi svakAraNe layamupAgate prakR^itilayA ityuchyante | ye paraM puruShaM j~nAtvA bhAvanAyAM pravartante teShAmiyaM vivekakhyAtirgrahItR^isamApattirityuchyate | tatra sampraj~nAte samAdhau chatasro.avasthAH shaktirUpatayA.avatiShThante | tatraikaikasyAstyAga uttarottareti chaturavastho.ayaM sampraj~nAtaH samAdhiH || 17|| asampraj~nAtamAha \-\-\- virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArasheSho.anyaH || samAdhi 18|| vR^ittiH \-\-\- viramyate.aneneti virAmo vitarkAdichintAtyAgaH | virAmashchAsau pratyayashcheti virAmapratyayaH | tasyAbhyAsaH paunaHpunyena chetasi niveshanam | tatra yA kAchidvR^ittirullasati tasyA neti netIti nairantaryeNa paryudasanaM virAmapratyayAbhyAsaH | tatpUrvaH sampraj~nAtasamAdhiH | saMskArasheSho.anyastadvilakShaNo.ayamasampraj~nAta ityarthaH | na tatra ki~nchidvedyam | asampraj~nAto nirbIjaH samAdhiH | iha chaturvidhashchittasya pariNAmaH \-\-\- vyutthAnaM samAdhiprArambha ekAgratA nirodhashcha | tatra kShiptamUDhe chittabhUmI vyutthAnam | vikShiptA bhUmiH satvodrekAt samAdhiprArambhaH | niruddhaikAgrate cha paryantabhUmI | pratipariNAmaM cha saMskArAH | tatra vyutthAnajanitAH saMskArAH samAdhiprArambhajaiH saMskAraiH pratyAhanyante | tajjAshchaikAgratAjaiH | nirodhajanitairekAgratAjA nirodhajAH saMskArAH svarUpaM cha hanyante | yathA suvarNasaMvalitaM dhmAyamAnaM sIsakamAtmAnaM suvarNamalaM cha nirdahati | evamekAgratAjanitAn saMskArAn nirodhajAH svAtmAnaM cha nirdahanti || 18|| tadevaM yogasya svarUpaM bhedaM cha saMkShepeNopAyAMshchAbhidhAya vistArarUpeNopAyaM yogAbhyAsapradarshanapUrvakamupakramate \-\-\- bhavapratyayo videhaprakR^itilayAnAm || samAdhi 19|| vR^ittiH \-\-\- videhAH prakR^itilayAshcha vitarkAdibhUmikAsUtre ##(##1.17##)## vyAkhyAtAH | teShAM samAdhirbhavapratyayaH | bhavaH saMsAraH sa eva pratyayaH kAraNaM yasya sa bhavapratyayaH | ayamarthaH \-\-\- AdhimAtrAntarbhUtA eva te saMsAre ##[##AvirbhUtA eva saMsAre te##]## tathAvidhasamAdhibhAjo bhavanti | teShAM paratattvA.adarshanAdyogAbhAso.ayam | ataH paratattvaj~nAne tadbhAvanAyAM cha muktikAmena mahAn yatno vidheya ityetadarthamupadiShTam || 19|| tadanyeShAntu \-\-\- shraddhAvIryasmR^itisamAdhipraj~nApUrvaka itareShAm || samAdhi 20|| vR^ittiH \-\-\- videhaprakR^itilayavyatiriktAnAM shraddhAdipUrvakaH shraddhAdayaH pUrve upAyA yasya sa shraddhAdipUrvakaH | te cha shraddhAdayaH kramAdupAyopeyabhAvena pravartamAnAH sampraj~nAtasamAdherupAyatAM pratipadyante | tatra shraddhA yogaviShaye chetasaH prasAdaH | vIryamutsAhaH | smR^itiranubhUtAsampramoShaH | samAdhirekAgratA | praj~nA praj~nAtavyavivekaH | tatra shraddhAvato vIryaM jAyate yogaviShaya utsAhavAn bhavati | sotsAhasya cha pAshchAtyAsu bhUmiShu smR^itirutpadyate | tatsmaraNAchcha chetaH samAdhIyate | samAhitachittashcha bhAvyaM samyagvivekena jAnAti | ta ete sampraj~nAtasya samAdherupAyAstasyAbhyAsAt parAchcha vairAgyAdbhavatyasampraj~nAtaH || 20|| uktopAyavatAM yoginAmupAyabhedAdbhedAnAha \-\-\- tIvrasaMvegAnAmAsannaH || samAdhi 21|| vR^ittiH \-\-\- samAdhilAbha iti sheShaH| saMvegaH kriyAheturdR^iDhataraH saMskAraH | sa tIvro yeShAmadhimAtropAyAnAM teShAmAsannaH samAdhilAbhaH samAdhiphalaM chAsannaM bhavati | shIghrameva sampadyata ityarthaH || 21|| ke te tIvrasaMvegA ityAha \-\-\- mR^idumadhyAdhimAtratvAttato.api visheShaH || samAdhi 22|| vR^ittiH \-\-\- tebhya upAyebhyo mR^idvAdibhedabhinnebhya upAyavatAM visheSho bhavati | mR^idurmadhyo.adhimAtra ityupAyabhedAH | te pratyekaM mR^idusaMvegamadhyasaMvegatIvrasaMvegabhedAt tridhA | tadbhedena cha nava yogino bhavanti \-\-\- mR^idUpAyo mR^idusaMvego madhyasaMvegastIvrasaMvegashcha | madhyopAyo mR^idusaMvego madhyasaMvegastIvrasaMvegashcha | adhimAtropAyo mR^idusaMvego madhyasaMvegastIvrasaMvegashcha | adhimAtra upAye tIvre saMvege cha mahAn yatnaH kartavya iti bhedopadeshaH || 22|| idAnImetadupAyavilakShaNaM sugamamupAyAntaraM darshayitumAha \-\-\- IshvarapraNidhAnAdvA || samAdhi 23|| vR^ittiH \-\-\- Ishvaro vakShyamANalakShaNaH | tatra praNidhAnaM bhaktivisheSho vishiShTamupAsanaM sarvakriyANAM tatrArpaNam | viShayasukhAdikaM phalamanichChan sarvAH kriyAstasmin paramagurAvarpayati | tatpraNidhAnaM samAdhestatphalalAbhasya cha prakR^iShTa upAyaH || 23|| Ishvarasya praNidhAnAt samAdhilAbha ityuktam | tatreshvarasya svarUpaM pramANaM prabhAvaM vAchakamupAsanAkramaM tatphalaM cha krameNa vaktumAha \-\-\- kleshakarmavipAkAshayairaparAmR^iShTaH puruShavisheSha IshvaraH || samAdhi 24|| vR^ittiH \-\-\- klishnantIti kleshA avidyAdayo vakShyamANAH | vihitaniShiddhavyAmishrarUpANi karmANi | vipachyanta iti vipAkAH karmaphalAni jAtyAyurbhogAH | AphalavipAkAchchittabhUmau sherata ityAshayo vAsanAkhyasaMskAraH | tairaparAmR^iShTastriShvapi kAleShu na saMspR^iShTaH | puruShavisheSho.anyebhyaH puruShebhyo vishiShyate iti visheSha IshvaraH IshanashIla ichChAmAtreNa sakalajagaduddharaNakShamaH | yadyapi sarveShAmAtmaNAM kleshAdisparsho nAsti tathApi chittagatAsteShAmupadishyante | yathA yoddhR^igato jayaparAjayau svAminaH | asya tu triShvapi kAleShu tathAvidho.api kleshAdiparAmarsho nAsti | ataH savilakShaNa eva bhagavAnIshvaraH | tasya cha tathAvidhamaishvaryamanAdeH sattvotkarShAt | tasya sattvotkarShasya prakR^iShTAjj~nAnAdeva | na chAnayorj~nAnaishvaryayoritaretarAshrayatvaM parasparAnapekShatvAt | te dve j~nAnaishvarye Ishvarasattve vartamAne anAdibhUte tena tathAvidhena sattvena tasyAnAdireva sambandhaH | prakR^itipuruShasaMyogaviyogayorIshvarechChAvyatirekeNAnupapatteH | yathetareShAM prANinAM sukhaduHkhamohAtmakatayA pariNataM chittaM nirmale sAttvike dharmAnuprakhye pratisa~NkrAntaM chichChAyAsaMkrAnte saMvedyaM bhavati naivamIshvarasya | tasya kevala eva sAttvikaH pariNAma utkarShavAnanAdisambandhena bhogyatayA vyavasthitaH | ataH puruShAntaravilakShaNatayA sa eva IshvaraH | muktAtmanAntu punaHpunaH kleshAdiyogastaistaiH shAstroktairupAyairnivartitaH | asya punaH sarvadaiva tathAvidhatvAnna muktAtmatulyatvam | na cheshvarANAmanekatvam | teShAM tulyatve bhinnAbhiprAyatvAt kAryasyaivAnupapatteH | utkarShApakarShayuktatve ya evotkR^iShTaH sa eveshvarastatraiva kAShThAprAptatvAdaishvaryasya || 24|| evamIshvarasya svarUpamabhidhAya pramANamAha \-\-\- tatra niratishayaM sArvaj~nyabIjam || samAdhi 25|| vR^ittiH \-\-\- tasmin bhagavati sarvaj~natvasya yadbIjamatItAnAgatAdigrahaNasyAlpatvaM mahatvaM cha mUlatvAdbIjamiva bIjam | tat tatra niratishayaM kAShThAM prAptam | dR^iShTA hyalpatvamahatvAdInAM dharmANAM sAtishayAnAM kAShThAprAptiH | yathA paramANAvalpatvasyAkAshe paramamahatvasya | evaM j~nAnAdayo.api chittadharmAstAratamyena paridR^ishyamAnAH kvachinniratishayatAmAsAdayanti | yatra chaite niratishayAH sa IshvaraH | yadyapi sAmAnyamAtre.anumAnasya paryavasitatvAnna visheShAvagatiH sambhavati tathApi shAstrAdasya sarvaj~natvAdayo visheShA avagantavyAH | tasya svaprayojanAbhAve kathaM prakR^itipuruShayoH saMyogaviyogAvApAdayatIti nA.a.asha~NkanIyaM tasya kAruNikatvAdbhUtAnugraha eva prayojanam | kalpapralayamahApralayeShu niHsheShAn saMsAriNa uddhariShyAmIti tasyAdhyavasAyaH | yadyasyeShTaM tattasya prayojanamiti || 25|| evamIshvarasya pramANamabhidhAya prabhAvamAha \-\-\- sa pUrveShAmapi guruH kAlenAnavachChedAt || samAdhi 26|| vR^ittiH \-\-\- AdyAnAM sraShTR^iINAM brahmAdInAmapi sa gururupadeShTA yataH sa kAlena nAvachChidyate.anAditvAt | teShAM brahmAdInAM punarAdimattvAdasti kAlenAvachChedaH || 26|| evaM prabhAvamuktvopAsanopayogAya vAchakamAha \-\-\- tasya vAchakaH praNavaH || samAdhi 27|| vR^ittiH \-\-\- itthamuktasvarUpasyeshvarasya vAchako.abhidhAyakaH prakarSheNa nUyate stUyate.aneneti nauti stautIti vA praNava oMkAraH | tayoshcha vAchyavAchakalakShaNaH sambandho nityaH saMketena prakAshyate na tu kenachit kriyate | yathA pitAputrayorvidyamAna eva sambandho.asyAyaM pitA.asyAyaM putra iti kenachit prakAshyate || 27|| upAsanamAha \-\-\- tajjapastadarthabhAvanam || samAdhi 28|| vR^ittiH \-\-\- tasya sArdhatrimAtrikasya praNavasya japo yathAvaduchchAraNaM tadvAchyasya cheshvarasya bhAvanaM punaHpunashchetasi niveshanamekAgratAyA upAyaH | ataH samAdhisiddhaye yoginA praNavo japyastadartha Ishvarashcha bhAvanIya ityuktaM bhavati || 28|| upAsanAyAH phalamAha \-\-\- tataH pratyakchetanA.adhigamo.apyantarAyAbhAvashcha || samAdhi 29|| vR^ittiH \-\-\- tasmAjjapAttadarthabhAvanAyAshcha yoginaH pratyakchetanA.adhigamo bhavati | viShayaprAtikUlyena svAntaHkaraNAbhimukhama~nchati yA chetanA dR^ikShaktiH sA pratyakchetanA tadadhigamo j~nAnaM bhavatItyarthaH | antarAyA vakShyamANAH | teShAmabhAvaH shaktipratibandho.api bhavati || 29|| atha ke.antarAyA ityAsha~NkAyAmAha \-\-\- vyAdhistyAnasaMshayapramAdAlasyAviratibhrAntidarshanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni chittavikShepAste.antarAyAH || samAdhi 30|| vR^ittiH \-\-\- navaite rajastamobalAt pravartamAnAshchittasya vikShepA bhavanti | tairekAgratAvirodhibhishchittaM vikShipyata ityarthaH | tatra vyAdhirdhAtuvaiShamyanimitto jvarAdiH | styAnamakarmaNyatA chittasya | ubhayakoTyAlambanaM j~nAnaM saMshayaH \-\-\- yogaH sAdhyo na veti | pramAdo.anavadhAnatA samAdhisAdhaneShvaudAsInyam | AlasyaM kAyachittayorgurutvaM yogaviShaye pravR^ittyabhAvahetuH | aviratishchittasya viShayasamprayogAtmA gardhaH | bhrAntidarshanaM shuktikAyAM rajatavadviparyayaj~nAnam | alabdhabhUmikatvaM kutashchinnimittAt samAdhibhUmeralAbho.asamprAptiH | anavasthitattvaM labdhAyAmapi bhUmau chittasya tatrApratiShThA | ta ete samAdherekAgratAyA yathAyogaM pratipakShatvAdantarAyA ityuchyate || 30|| chittavikShepakArakAnanyAnapyantarAyAn pratipAdayitumAha \-\-\- duHkhadaurmanasyA~NgamejayatvashvAsaprashvAsA vikShepasahabhuvaH || samAdhi 31|| vR^ittiH \-\-\- kutashchinnimittAdutpanneShu vikShepeShu ete duHkhAdayaH pravartante | tatra duHkhaM chittasya rajasaH pariNAmo bAdhanAlakShaNo yadbAdhAt prANinastadupaghAtAya pravartante | daurmanasyaM bAhyAbhyantaraiH kAraNairmanaso dauHsthyam | a~NgamejayatvaM sarvA~NgIno vepathurAsanamanaHsthairyasya bAdhakaH | prANo yadbAhyaM vAyumAchAmati sa shvAsaH\, yat kauShThyaM vAyuM niHshvasiti sa prashvAsaH | ete vikShepaiH saha pravartamAnA yathoditAbhyAsavairAgyAbhyAM niroddhavyA ityeShAmupadeshaH || 31|| sopadravavikShepapratiShedhArthamupAyAntaramAha \-\-\- tatpratiShedhArthamekatattvAbhyAsaH || samAdhi 32|| vR^ittiH \-\-\- teShAM vikShepANAM pratiShedhArthamekasmin kasmiMshchidabhimate tattve.abhyAsashchetasaH punaHpunarniveshanaM kAryaH | yadbalAt pratyuditAyAmekAgratAyAM te vikShepAH praNAshamupayAnti || 32|| idAnIM chittasaMskArApAdakaparikarmakathanamupAyAntaramAha \-\-\- maitrIkaruNAmuditopekShANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviShayAnAM bhAvanAtashchittaprasAdanam || samAdhi 33|| vR^ittiH \-\-\- maitrI sauhArdam | karuNA kR^ipA | muditA harShaH | upekShaudAsInyam | etA yathAkramaM sukhiteShu duHkhiteShu puNyavatsvapuNyavatsu cha vibhAvayet | tathAhi \-\-\- sukhiteShu sAdhuShu eShAM sukhitvamiti maitrIM kuryAnna tu IrShyAm | duHkhiteShu kathaM nu nAmaiShAM duHkhanivR^ittiH syAditi kR^ipAmeva kuryAnna tATasthyam | puNyavatsu puNyAnumodanena harShameva kuryAnna tu kimete puNyavanta iti vidveSham | apuNyavatsu chaudAsInyameva bhAvayennAnumodanaM na vA dveSham | sUtre sukhaduHkhAdishabdaistadvantaH pratipAditAH | tadevaM maitryAdiparikarmaNA chitte prasIdati sukhena samAdherAvirbhAvo bhavati | parikarma chaitadbAhyaM karma | yathA gaNite mishrakAdivyavahAro gaNitaniShpattaye saMkalitAdikarmopakArakatvena pradhAnakarmaniShpattaye bhavatyevaM dveSharAgAdipratipakShabhUtamaitryAdibhAvanayA samutpAditaprasAdaM chittaM sampraj~nAtAdisamAdhiyogyaM sampadyate | rAgadveShAveva mukhyatayA vikShepamutpAdayataH | tau chet samUlamunmUlitau syAtAM tadA prasannatvAnmanaso bhavatyekAgratA || 33|| upAyAntaramAha \-\-\- prachChardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya || samAdhi 34|| vR^ittiH \-\-\- prachChardanaM kauShTyasya vAyoH prayatnavisheShAnmAtrApramANena bahirniHsAraNam | mAtrApramANenaiva prANasya vAyorbahirgativichChedo vidhAraNA | sA cha dvAbhyAM prakArAbhyAM bAhyasyAbhyantarApUraNena pUritasya vA tatraiva nirodhena | tadevaM rechakapUrakakumbhakastrividhaH prANAyAmashchittasya sthitimekAgratAyAM nibadhnAti sarvAsAmindriyavR^ittInAM prANavR^ittipUrvakatvAt | manaHprANayoshcha svavyApAraparasparamekayogakShematvAjjIyamANaH prANaH samastendriyavR^ittinirodhadvAreNa chittasyaikAgratAyAM prabhavati | samastadoShakShayakAritvaM chAsyAgame shrUyate | doShakR^itAshcha sarvA vikShepavR^ittayaH | ato doShanirharaNadvAreNApyasyaikAgratAyAM sAmarthyam || 34|| idAnimupAyAntarapradarshanopakShepeNa sampraj~nAtasya samAdheH pUrvA~NgaM kathayati \-\-\- viShayavatI vA pravR^itirutpannA sthitinibandhinI || samAdhi 35|| vR^ittiH \-\-\- manasa iti vAkyasheShaH | viShayA gandharasarUpasparshashabdAste vidyante phalatvena yasyAH sA viShayavatI pravR^ittirmanasaH sthairyaM karoti | tathAhi nAsAgre chittaM dhArayato divyagandhasaMvidupajAyate | tAdR^ishya eva jihvAgre rasasaMbit | tAlvagre rUpasaMvit | jihvAmadhye sparshasaMvit | jihvAmUle shabdasaMvit | tadevaM tattadindriyadvAreNa tasmiMstasminviShaye divye jAyamAnA saMvichchittasyaikAgratAyA heturbhavati | asti yogasya phalamiti yoginaH samAshvAsotpAdanAt || 35|| evamvidhamevopAyAntaramAha \-\-\- vishokA vA jyotiShmatI || samAdhi 36|| vR^ittiH \-\-\- pravR^ittirutpannA chittasya sthitinibandhinIti vAkyasheShaH | jyotiHshabdena sAttvikaH prakAsha uchyate | sa prashasto bhUyAnatishayavAMshcha vidyate yasyAH sA jyotiShmatI pravR^ittiH | vishokA vigataH sukhamayasattvAbhyAsavashAchChoko rajaHpariNAmo yasyAH sA vishokA chetasaH sthitinibandhinI | ayamarthaH \-\-\- hR^itpadmasampUTamadhye prashAntakallolakShIrodadhiprakhyaM chittasya sattvaM bhAvayataH praj~nAlokAt sarvavR^ittikShaye chetasaH sthairyamutpadyate || 36|| upAyAntarapradarshanadvAreNa sampraj~nAtasamAdherviShayaM darshayati \-\-\- vItarAgaviShayaM vA chittam || samAdhi 37|| vR^ittiH \-\-\- manasaH sthitinibandhanaM bhavatIti sheShaH | vItarAgaH parityaktaviShayAbhilAShastasya yachchittaM parihR^itakleshaM tadAlambanIkR^itaM chetasaH sthitiheturbhavati || 37|| evaMvidhamupAyAntaramAha \-\-\- svapnanidrAj~nAnAlambanaM vA || samAdhi 38|| vR^ittiH \-\-\- pratyastamitabAhyendriyavR^ittermanomAtreNaiva yatra bhoktR^itvamAtmanaH sa svapnaH | nidrA pUrvoktalakShaNA | tadAlambanaM svapnAlambanaM nidrAlambanaM vA j~nAnamAlambyamAnaM chetasaH sthitiM karoti || 38|| nAnAruchitvAt prANinAM yasmin kasmiMshchidvastuni yoginaH shraddhA bhavati | tasya dhyAnenApIShTasiddhiriti pratipAdayitumAha \-\-\- yathAbhimatadhyAnAdvA || samAdhi 39|| vR^ittiH \-\-\- yathAbhiprete vastuni bAhye chandrAdAvabhyantare nADichakrAdau vA bhAvyamAne chetaH sthirIbhavati || 39|| evamupAyAn pradarshya phaladarshanAyAha \-\-\- paramANuparamamahattvAnto.asya vashIkAraH || samAdhi 40|| vR^ittiH \-\-\- ebhirupAyaishchittasya sthairyaM bhAvayato yoginaH sUkShmaviShayabhAvanAdvAreNa paramANvanto vashIkAro.apratighAtarUpo jAyate | na kvachit paramANuparyante sUkShme viShaye.asya manaH pratihanyate ityarthaH | evaM sthUlamAkAshAdiparamamahatvaparyantaM bhAvayato na kvachichchetasaH pratighAta utpadyate sarvatra svAtantryaM bhavatItyarthaH || 40|| evamebhirupAyaiH saMskR^itasya chetasaH kIdR^igrUpaM bhavatItyAha \-\-\- kShINavR^itterabhijAtasyeva maNergrahItR^igrahaNagrAhyeShu tatsthatada~njanatA samApattiH || samAdhi 41|| vR^ittiH \-\-\- kShINA vR^ittayo yasya sa kShINavR^ittistasya grahItR^igrahaNagrAhyeShvAtmendriyaviShayeShu tatsthatada~njanatA samApattirbhavati | tatsthatvaM tatraikAgratA | tada~njanatA tanmayatvam | kShINabhUte chitte viShayasya bhAvyamAnasyaivotkarShaH | ## variation ## nyagbhUte chitte tathAvidhA samApattistadrUpaH pariNAmo bhavatItyarthaH | dR^iShTAntamAhA.abhijAtasyeva maNeriti | yathA.abhijAtasya nirmalasphaTikamaNestattadupAdhivashAt tattadrUpApattirevaM nirmalasya chittasya tattadbhAvanIyavastUparAgAttattadrUpApattiH | yadyapi grahItR^igrahaNagrAhyeShu ityuktaM tathApi bhUmikAkramavashAdgrAhyagrahaNagrahItR^iShu iti bodhyam | yataH prathamaM grAhyaniShTha eva samAdhistato grahaNaniShThastato.asmi tAmAtrarUpo grahItR^iniShThaH kevalasya puruShasya grahIturbhAvyatvAsambhavAt | tatashcha sthUlasUkShmagrAhyoparaktaM chittaM tatra samApannaM bhavati | evaM grahaNe grahItari cha samApannaM bodhyavyam || 41|| idAnImuktAyA eva samApatteshchAturvidhyamAha \-\-\- shabdArthaj~nAnavikalpaiH sa~NkIrNA savitarkA samApattiH || samAdhi 42|| vR^ittiH \-\-\- shrotrendiyagrAhyaH sphoTarUpo vA shabdaH | artho jAtyAdiH | j~nAnaM sattvapradhAnA buddhivR^ittiH | vikalpa uktalakShaNaH | taiH saMkIrNAH | yasyAmete shabdAdayastrayaH parasparAdhyAsena vikalparUpeNa pratibhAsante gauriti shabdo gaurityartho gauriti j~nAnamityanenAkAreNa sA savitarkA samApattiruchyate || 42|| uktalakShaNaviparItAM nirvitarkAmAha \-\-\- smR^itiparishuddhau svarUpashUnyevA.arthamAtranirbhAsA nirvitarkA || samAdhi 43|| vR^ittiH \-\-\- shabdArthasmR^itipravilaye sati pratyuditaspaShTagrAhyAkArapratibhAsatayA nyagbhUtaj~nAnAMshatvena svarUpashUnyeva nirvitarkA samApattiH || 43|| bhedAntaraM pratipAdayitumAha \-\-\- etayaiva savichArA nirvichArA cha sUkShmaviShayA vyAkhyAtA || samadhi 44|| vR^ittiH \-\-\- etayaiva savitarkayA nirvitarkayA cha samApatyA savichArA nirvichArA cha vyAkhyAtA | kIdR^ishI | sUkShmaviShayA sUkShmastanmAtrendriyAdirviShayo yasyAH sA tathoktA | etena pUrvasyAH sthUlaviShayatvaM pratipAditaM bhavati | sA hi mahAbhUtendriyAlambanA | shabdArthaviShayatvena shabdArthavikalpasahitatvena deshakAladharmAdyavachChinnaH sUkShmo.arthaH pratibhAti yasyAM sA savichArA | deshakAladharmAdirahito dharmimAtratayA sUkShmArthastanmAtrendriyarUpaH pratibhAti yasyAM sA nirvichArA || 44|| asyA eva sUkShmaviShayAyAH kimparyantaH sUkShmaviShaya ityAha \-\-\- sUkShmaviShayatvaM chAli~NgaparyavasAnam || samAdhi 45|| vR^ittiH \-\-\- savichAranirvichArayoH samApattyoryat sUkShmaviShayatvamuktaM tadali~NgaparyavasAnam | na kvachillIyate na vA ki~nchilli~Ngati gamayatItyali~NgaM pradhAnam | tatparyantaM sUkShmaviShayatvam | tathAhi \-\-\- guNAnAM pariNAme chatvAri parvANi \-\-\- vishiShTali~NgamavishiShTali~NgaM li~NgamAtramali~NgaM cheti | vishiShTali~NgaM bhUtendriyANi | avishiShTali~NgAM tanmAtrAntaHkaraNAni | li~NgamAtraM buddhiH | ali~Ngam pradhAnamiti | nAtaH paraM sUkShmamastItyuktaM bhavati || 45|| etAsAM samApattInAM prakR^ite prayojanamAha \-\-\- tA eva sabIjaH samAdhiH || samAdhi 46|| vR^ittiH \-\-\- tA evoktalakShanAH samApattayaH sabIjaH saha bIjenAlambanena vartata iti sabIjaH sampraj~nAtaH samAdhiruchyate sarvAsAM sAlambanatvAt || 46|| athetarAsAM samApattInAM nirvichAraphalatvAnnirvichArAyAH phalamAha \-\-\- nirvichAravaishAradye.adhyAtmaprasAdaH || samAdhi 47|| vR^ittiH \-\-\- nirvichAratvaM vyAkhyAtam ##(##1.44##)##. vaishAradyaM nairmalyam | savitarkAM sthUlaviShayAmapekShya nirvitarkAyAH prAdhAnyam | tato.api sUkShmaviShayAyAH savichArAyAH | tato.api nirvichArAyAH | tasyAstu nirvikalparUpAyAH prakR^iShTAbhyAsavashAdvaishAradye nairmalye satyadhyAtmaprasAdaH samupajAyate | chittaM kleshavAsanArahitaM sthitipravAhayogyaM bhavati | etadeva chittasya vaishAradyaM yat sthitau dArDhyam || 47,, tasmin sati kiM bhavatItyAha \-\-\- R^itambharA tatra praj~nA || samadhi 48|| vR^ittiH \-\-\- R^itaM satyaM vibharti kadAchidapi na viparyayeNAchChAdyate sA R^itambharA praj~nA tasmin bhavatItyarthaH | tasmAchcha praj~nAlokAt sarvaM yathAvat pashyan yogI prakR^iShTaM yogaM prApnoti || 48|| asyAH praj~nAntarAdvailakShaNyamAha \-\-\- shrutAnumAnapraj~nAbhyAmanyaviShayA visheShArthatvAt || samAdhi 49|| ##[## praj~nAbhyAM sAmAnyaviShayA iti pATho.api dR^ishyate | ##]## vR^ittiH \-\-\- shrutamAgamaj~nAnam | anumAnamuktalakShaNam ##(##1.7##)##. tAbhyAM yA jAyate praj~nA sA sAmAnyaviShayA | na hi shabdali~NgayorindriyavadvisheShapratipattau sAmarthyam | iyaM punaH nirvichAravaishAradyasamudbhavA praj~nA tAbhyAM vilakShaNA visheShaviShayatvAt | asyAM hi praj~nAyAM sUkShmavyavahitaviprakR^iShTAnAmapi visheShaH sphuTenaiva rUpeNa bhAsate | atastasyAmeva yoginA paraH prayatnaH kartavya ityupadiShTaM bhavati || 49|| asyAH praj~nAyAH phalamAha \-\-\- tajjaH saMskAro.anyasaMskArapratibandhI || samAdhi 50|| vR^ittiH \-\-\- tayA praj~nayA janito yaH saMskAraH so.anyAn saMskArAn vyutthAnajAn samAdhijAMshcha saMskArAn pratibadhnAti svakAryakaraNAkShamAn karotItyarthaH | yatastattvarUpatayA.anayA janitAH saMskArA balavatvAdatattvarUpapraj~nAjanitAn saMskArAn bAdhituM shaknuvanti | atastAmeva praj~nAmabhyasedityuktaM bhavati || 50|| evaM sampraj~nAtasamAdhimabhidhAyAsampraj~nAtaM vaktumAha \-\-\- tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH || samAdhi 51|| vR^ittiH \-\-\- tasyApi sampraj~nAtasya nirodhe vilaye sati sarvAsAM chittavR^ittInAM kAraNe pravilayAdyA saMskAramAtrAdvR^ittirudeti tasyAM neti neti kevalaM paryudasanAnnirbIjaH samAdhirbhavati yasmin sati puruShaH svarUpaniShThaH shuddho bhavati || 51|| tadatrAdhikR^itasya yogasya lakShaNaM chittavR^ittinirodhapadAnAM vyAkhyAnamabhyAsavairAgyalakShaNasyopAyadvayasya svarUpaM bhedaM chAbhidhAya sampraj~nAtAsampraj~nAtabhedena yogasya mukhyAmukhyabhedamuktvA yogAbhyAsapradarshanapUrvakaM vistAreNopAyAn pradarshya sugamopAyapradarshanaparatayA Ishvarasya svarUpapramANaprabhAvavAchakopAsanAni tatphalAni cha nirNIya chittavikShepAMstattatsahabhuvashcha duHkhAdIn vistareNa cha tatpratiShedhopAyAnekatvAbhyAsamaitryAdiprANAyAmAdIn sampraj~nAtAsampraj~nAtapUrvA~NgabhUtaviShayavatI pravR^ittirityAdInAkhyAyopasaMhAradvAreNa cha samApattiM lakShaNaphalasahitAM svasvaviShayasahitAM choktvA sampraj~nAtAsampraj~nAtayorupasaMhAramabhidhAya sabIjapUrvakanirbIjasamAdhirabhihita iti vyAkR^ito yogapAdaH | iti dhAreshvarabhojadevavirachitAyAM rAjamArtaNDAbhidhAyAM pAta~njalavR^ittau samAdhipAdaH || 1|| iti samAdhipAdaH || 1|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha sAdhanapAdaH || 2|| te te duShprApayogarddhisiddhaye yena darshitAH | upAyAH sa jagannAthastryakSho.astu prArthitAptaye || tadevaM prathame pAde samAhitachittasya sopAyaM yogamabhidhAya vyutthitachittasyApi kathamupAyAbhyAsapUrvako yogaH svAsthyamupayAtIti tatsAdhanAnuShThAnapratipAdanAya kriyAyogamAha \-\-\- tapaH svAdhyAyeshvarapraNidhAnAni kriyAyogaH || sAdhana 1|| vR^ittiH \-\-\- tapaH shAstrAntaropadiShTaM kR^ichChrachAndrAyaNAdi | svAdhyAyaH praNavapUrvANAM mantrANAM japaH | IshvarapranidhAnaM sarvakriyANAM tasmin paramagurau phalanirapekShatayA samarpaNam | etAni kriyAyoga ityuchyate || 1|| sa kimarthamityAha \-\-\- samAdhibhAvanArthaH kleshatanUkaraNArthashcha || sAdhana 2|| vR^ittiH \-\-\- kleshA vakShyamANAsteShAM tanUkaraNaM svakAryakaraNapratibandhaH | samAdhiruktalakShaNaH ##(##1.17##)##. tasya bhAvanA chetasi punaHpunarniveshanaM sA.arthaH prayojanaM yasya sa tathoktaH | etaduktaM bhavati \-\-\- ete tapaHprabhR^itayo.abhyasyamAnAshchittagatAnavidyAdIn kleshAn shithilIkurvantaH samAdherupakArakatAM bhajante | tasmAt prathamaM kriyAyogavidhAnapareNa yoginA bhavitavyamityupadiShTam || 2|| kleshatanUkaraNArtha ityuktam | tatra ke kleshA ityAha \-\-\- avidyA.asmitArAgadveShAbhiniveshAH kleshAH || sAdhana 3|| vR^ittiH \-\-\- avidyAdayAH vakShyamANalakShaNAH pa~ncha | te bAdhanAlakShaNaM paritApamupajanayantaH kleshashabdavAchyA bhavanti | te hi chetasi pravartamAnAH saMskAralakShaNaM guNapariNAmaM draDhayanti || 3|| satyapi sarveShAM tulyakleshatve mUlabhUtatvAdavidyAyAH prAdhAnyaM pratipAdayitumAha \-\-\- avidyA kShetramuttareShAM prasuptatanuvichChinnodArANAm || sAdhana 4|| vR^ittiH \-\-\- avidyA moho.anAtmanyAtmAbhimAna iti yAvat | sA kShetraM prasavabhUmiruttareShAmasmitAdInAM pratyekaM prasuptatanvAdibhedena chaturvidhAnAm | ato yatrAvidyA viparyayaj~nAnarUpA shithilIbhavati tatra kleshAnAmasmitAdInAM nodbhavo dR^ishyate | viparyayaj~nAnasadbhAve cha teShAmudbhavadarshanAt sthitameva mUlatvamavidyAyAH | prasuptatanuvichChinnodArANAmiti | tatra ye kleshAshchittabhUmau sthitAH prabodhakAbhAve svakAryaM nArabhante te prasuptA ityuchyante | yathA bAlAvasthAyAM bAlasya hi vAsanArUpAH sthitA api kleshAH prabodhakasahakAryabhAve nAbhivyajyante | te tanavo ye svasvapratipakShabhAvanayA shithilIkR^itakAryasampAdanashaktayo vAsanA.avasheShatayA chetasyavasthitAH prabhUtAM sAmagrImantareNa svakAryamArabdhumakShamA yathA.abhyAsavato yoginaH | te vichChinnA ye kenachidbalavatA kleshenAbhibhUtashaktayastiShThanti yathA dveShAvasthAyAM rAgo rAgAvasthAyAM vA dveShaH | na hyanayoH parasparaviruddhayoryugapat sambhavo.asti | te udArA ye prAptasahakArisannidhayaH svaM svaM kAryamabhinirvartayanti yathA sadaiva yogaparipanthino vyutthAnadashAyAm | eShAM pratyekaM chaturvidhAnAmapi mUlabhUtatvena sthitA.apyavidyA.anvayitvena pratIyate | na hi kvachidapi kleshAnAM viparyayAnvayanirapekShANAM svarUpamupalabhyate | tasmAt ##[##pA0 tasyAM cha##]## mithyAj~nAnarUpAyAmavidyAyAM samyagj~nAnena nivartitAyAM dagdhabIjakalpAnAmeShAM na kvachit praroho.asti | ato.avidyAnimittatvamavidyAnvayashchaiteShAM nishchIyate | ataH sarve.apyavidyAvyapadeshabhAjaH | sarveShAM cha kleshAnAM chittavikShepakAritvAdyoginA prathamameva taduchChede yatnaH kArya iti || 4|| avidyAlakShaNamAha \-\-\- anityAshuchiduHkhAnAtmasu nityashuchisukhAtmakhyAtiravidyA || sAdhana 5|| vR^ittiH \-\-\- atasmiMstatpratibhAso.avidyetyavidyAyAH sAmAnyalakShaNam | tasyA eva bhedapratipAdanam \-\-\- anityeShu ghaTAdiShu nityatvAbhimAno.avidyetyuchyate | evamashuchiShu kAyAdiShu shuchityAbhimAno duHkheShu viShayeShu sukhAbhimAno.anAtmasharIra AtmAbhimAnaH | etenApuNye puNyabhramo.anarthe.arthabhramo vyAkhyAtaH || 5|| asmitAM lakShayitumAha \-\-\- dR^igdarshanashaktyorekAtmatevAsmitA || sAdhana 6|| vR^ittiH \-\-\- dR^ikShaktiH puruShaH | darshanashaktI rajastamobhyAmanabhibhUtaH sAtvikaH pariNAmo.antaHkaraNarUpaH | anayorbhoktR^ibhogyatvena jaDAjaDatvenAtyantabhinnarUpayorekatAbhimAno.asmi tetyuchyate | yathA prakR^itirvastutaH kartR^itvabhoktR^itvarahitApi kartryahamityabhimanyate ##[##pA0 yathA prakR^itivatA kartR^itvarahitenApi kartAhamityabhimanyate##]## so.ayamasmitAkhyo viparyAsaH kleshaH || 6|| rAgasya lakShaNamAha \-\-\- sukhAnushayI rAgaH || sAdhana 7|| vR^ittiH \-\-\- sukhamanusheta iti sukhAnushayI | sukhaj~nasya sukhAnubhUtipUrvakaH sukhasAdhaneShu tR^iShNArUpo gardho rAgasaMj~nakaH kleshaH || 7|| dveShalakShaNamAha \-\-\- duHkhAnushayI dveShaH || sAdhana 8|| vR^ittiH \-\-\- duHkhamuktalakShaNam | tadabhij~nasya tadanusmR^itipUrvakaM tatsAdhaneShvanabhilaShato yo.ayaM nindAtmakaH krodhaH sa dveShalakShaNaH kleshaH || 8|| abhiniveshasya lakShaNamAha \-\-\- svarasavAhI viduSho.api tathArUDho.abhiniveshaH || sAdhana 9|| vR^ittiH \-\-\- pUrvajanmAnubhUtamaraNaduHkhAnubhavavAsanAbalAdbhayarUpaH samupajAyamAnaH sharIraviShayAdibhirmama viyogo mA bhUdityanvahamanubandharUpaH sarvasyaivA.a.akR^imerbrahmaparyantaM nimittamantareNa pravartamAno.abhiniveshAkhyaH kleshaH || 9|| tadevaM vyutthAnasya kleshAtmakatvAdekAgratA.abhyAsakAmena prathamaM kleshAH parihartavyAH | na chAj~nAtAnAM teShAM parihAraH kartuM shakya iti tajj~nAnAya teShAmuddeshaM lakShaNaM kShetraM vibhAgaM chAbhidhAya sthUlasUkShmabhedabhinnAnAM teShAM prahANopAyavibhAgamAha \-\-\- te pratiprasavaheyAH sUkShmAH || sAdhana 10|| vR^ittiH \-\-\- te sukShmAH kleshAH ye vAsanArUpeNaiva sthitAH svavR^ittirUpaM pariNAmaM nArabhante | te pratiprasavena pratilomapariNAmena heyAstyaktavyAH | svakAraNe.asmitAyAM kR^itArthaM savAsanaM chittaM yadA praviShTaM bhavati tadA kutasteShAM nirmUlAnAM sambhavaH || 10|| sthUlAnAM hAnopAyamAha \-\-\- dhyAnaheyAstadvR^ittayaH || sAdhana 11|| vR^ittiH \-\-\- teShAM kleshAnAmArabdhakAryANAM yAH sukhaduHkhamohAtmikA vR^ittayastA dhyAnaheyAH | dhyAnenaiva chittaikAgratAlakShaNena hAtavyA ityarthaH | chittaparikarmAbhyAsamAtreNaiva sthUlatvAt tAsAM nivR^ittirbhavati | yathA vastrAdau sthUlo malaH prakShAlanamAtreNaiva nivartate | yastatra sUkShmAMshaH sa taistairupAyairuttApanaprabhR^itibhireva nivartayituM shakyate || 11|| evaM kleshAnAM tattvamabhidhAya karmAshayasya tadabhidhAtumAha \-\-\- kleshamUlaH karmAshayo dR^iShTAdR^iShTajanmavedanIyaH || sAdhana 12|| vR^ittiH \-\-\- karmAshaya ityanena svarUpaM tasyAbhihitam | ato vAsanArUpANyeva karmANi | kleshamUla ityanena kAraNamabhihitaM yataH karmaNAM shubhAshubhAnAM kleshA eva nimittam | dR^iShTAdR^iShTajanmavedanIya ityanena phalamuktam | asminneva janmani anubhavanIyo dR^iShTajanmavedanIyaH | janmAntarAnubhavanIyo.adR^iShTajanmavedanIyaH | tathAhi \-\-\- kAnichit puNyAni devatArAdhanAdIni tIvrasaMvegena kR^itAni ihaiva janmani jAtyAyurbhogalakShaNaM phalaM prayachChanti yathA nandIshvarasya bhagavanmaheshvarArAdhanabalAdihaiva janmani jAtyAdayo vishiShTAH prAdurbhUtAH | evamanveShAM vishvAmitrAdInAM tapaHprabhAvAjjAtyAyuShI | keShA~nchijjAtireva yathA tIvrasaMvegena duShTakarmakR^itAM nahuShAdInAM jAtyantarAdipariNAmaH | urvashyAshcha kArtikeyavane latArUpatayA | evaM vyastasamastatvena yathAyogyaM yojyamiti || 12|| idAnIM karmAshayasya svabhedabhinnaM phalamAha \-\-\- sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH || sAdhana 13|| vR^ittiH \-\-\- mUlamuktalakShaNAH kleshAH | teShvanabhibhUteShu satsu karmaNAM kushalAkushalarUupANAM vipAkaH phalaM jAtyAyurbhogA bhavanti | jAtirmanuShyAdiH | AyushchirakAlamekasharIrasambandhaH | bhogA viShayA indriyANi sukhasaMvidduHkhasaMvichcha sukhaduHkhAdIni karmakaraNabhAvabodhanavyutpatyA bhogashabdasya | idamatra tAtparyam \-\-\- chittabhUmAvanAdikAlasa~nchitAH karmavAsanA yathA yathA pAkamupayAnti tathA tathA guNapradhAnabhAvena sthitA jAtyAyurbhogalakShaNaM svakAryamArabhante || 13|| uktAnAM karmaphalatvena jAtyAdInAM svakAraNakarmAnusAriNAM kAryakartR^itvamAha \-\-\- te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt || sAdhana 14|| vR^ittiH \-\-\- hlAdaH sukhamM paritApo duHkhaM tau phalaM yeShAM te tathoktAH | puNyaM kushalaM karma tadviparItamapuNyaM te karmaNI kAraNaM yeShAM teShAM bhAvastasmAt | etaduktaM bhavati \-\-\- puNyakarmArabdhA jAtyAyurbhogA hlAdaphalAH | apuNyakarmArabdhAstu paritApaphalAH | etachcha prANimAtrApekShayA dvaividhyam || 14|| yoginastatsarvaM duHkhamityAha \-\-\- pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavR^ittivirodhAchcha duHkhameva sarvaM vivekinaH || sAdhana 15|| vR^ittiH \-\-\- vivekinaH parij~nAtakleshAdivivekasya dR^ishyamAtraM sakalameva bhogasAdhanaM saviShaM svAdvannamiva duHkhameva pratikUlavedanIyamevetyarthaH | yasmAdatyantAbhijAto yogI duHkhaleshenApyudvijate | yathA \-\-\- akShipAtramUrNAtantusparshamAtreNaiva mahatIM pIDAmanubhavati netarada~NgaM tathA vivekI svalpaduHkhAnubandhenApyudvijate | kathamityAha \-\-\- pariNAmatApasaMskAraduHkhaiH | viShayANAmupabhujyamAnAnAM yathAyathaM gardhAbhivR^iddhestadaprAptikR^itasya sukhaduHkhasyAparihAryatayA duHkhAntarasAdhanatvAnnAstyeva sukharUpateti pariNAmaduHkhatvam | upagR^ihyamANeShu sukhasAdhaneShu tatpratipanthinaM prati dveShasya sarvadaivAvasthitatvAt sukhAnubhavakAle.api tApaduHkhaM duShpariharamiti tApaduHkhatA | saMskAraduHkhaM tu svAbhimatAnabhimataviShayasannidhAne sukhasaMvidduHkhasaMvichchopajAyamAnA tathAvidhameva svakShetre saMskAramArabhate | saMskArAchcha punastathAvidhasaMvidanubhava ityaparimitasaMskArotpattidvAreNa sarvasyaiva duHkhAnuvedhAdduHkhatvam | evamuktaM bhavati \-\-\- kleshakarmAshayavipAkasaMskArAnuchChedAt sarvasyaiva duHkhatvam | guNavR^ittivirodhAchcheti | guNAnAM satvarajastamasAM yA vR^ittayaH sukhaduHkhamoharUpAH parasparamabhibhAvyAbhibhAvakatvena viruddhA jAyante | tAsAM sarvatraiva duHkhAnuvedhAd duHkhatvam | etaduktaM bhavati \-\-\- aikAntikImAtyantikIM cha duHkhanivR^ittimichChato vivekina uktarUpakAraNachatuShTayAH sarve viShayA duHkharUpatayA pratibhAnti | tasmAchcha sarvakarmavipAko duHkharUpa evetyuktaM bhavati || 15|| tadevamuktasya kleshakarmAshayavipAkarAsheravidyAprabhavatvAdavidyAyAshcha mithyAj~nAnarUpatayA samyagj~nAnochChedyatvAt samyagj~nAnasya cha sasAdhanaheyopAdeyAvadhAraNarUpatvAt tadabhidhAnamAha \-\-\- heyaM duHkhamanAgatam || sAdhana 16|| vR^ittiH \-\-\- bhUtasyAtikrAntatvAdanubhUyamAnasya tyaktumashakyatvAdanAgatameva saMsAraduHkhaM hAtavyamityuktaM bhavati || 16|| heyahetumAha \-\-\- draShTR^idR^ishyayoH saMyogo heyahetuH || sAdhana 17|| vR^ittiH \-\-\- draShTA chidrUpaH puruShaH | dR^ishyaM buddhisattvaM | tayoravivekakhyAtipUrvako yo.asau saMyogo bhoktR^ibhogyatvena sannidhAnaM sa heyasya duHkhasya guNapariNAmarUpasya saMsArasya hetuH kAraNam | tannivR^ityA saMsAranivR^ittirbhavatItyarthaH || 17|| draShTR^idR^ishyayoH saMyoga ityuktam | tatra dR^ishyasya svarUpaM kAryaM prayojanaM chAha \-\-\- prakAshakriyAsthitishIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dR^ishyam || sAdhana 18|| vR^ittiH \-\-\- prakAshaH sattvasya dharmaH | kriyA pravR^ittirUpA rajasaH | sthitirniyamarUpA tamasaH | tAH prakAshakriyAsthitayaH shIlaM svAbhAvikaM rUpaM yasya tattathAvidhamiti svarUpamasya nirdiShTam | bhUtendriyAtmakamiti | bhUtAni sthUlasUkShmabhedena dvividhAni pR^ithivyAdIni gandhatanmAtrAdIni cha | indriyANi buddhIndriyakarmendriyAntaHkaraNabhedena trividhAni | ubhayametadgrAhyagrahaNarUpAtmA svarUpAbhinnaH pariNAmo yasya tattathAvidhamityanenAsya kAryamuktam | bhogaH kathitalakShaNaH | apavargo vivekakhyAtipUrvikA saMsAranivR^ittiH | tau bhogApavargavarthaH prayojanaM yasya tattathAvidhaM dR^ishyamityarthaH || 18|| tasya dR^ishyasya nAnAvasthArUpapariNAmAtmakasya heyatvena j~nAtavyatvAt tadavasthAH kathayitumAha \-\-\- visheShAvisheShali~NgamAtrAli~NgAni guNaparvANi || sAdhana 19|| vR^ittiH \-\-\- guNAnAM parvANyavasthAvisheShAshchatvAro j~nAtavyA ityupadiShTaM bhavati | tatra visheShA mahAbhUtendriyANi | avisheShAstanmAtrAntaHkaraNAni | li~NgamAtraM buddhiH | ali~Ngamavyaktamityuktam | sarvatra triguNarUpasyAvyaktasyAnvayitvena pratyabhij~nAnAdavashyaM j~nAtavyatvena yogakAle chatvAri parvANi nirdiShTAni || 19|| evaM heyatvena dR^ishyasya prathamaM j~nAtavyatvAt tadavasthAsahitaM vyAkhyAyopAdeyaM draShTAraM vyAkhyAtumAha \-\-\- draShTA dR^ishimAtraH shuddho.api pratyayAnupashyaH || sAdhana 20|| vR^ittiH \-\-\- draShTA puruSho dR^ishimAtrashchetanAmAtram | mAtragrahaNaM dharmadharminirAsArtham | kechiddhi chetanAmAtmano dharmamichChanti | sa shuddho.api pariNAmitvAdyabhAvena svapratiShTho.api pratyayAnupashyaH | pratyayA viShayoparaktAni vij~nAnAni tAni anu avyavadhAnena pratisaMkramAdyabhAvena pashyati | etaduktaM bhavati \-\-\- jAtaviShayoparAgAyAmeva buddhau sannidhimAtreNaiva puruShasya draShTutvamiti || 20|| sa eva bhoktetyAha \-\-\- tadartha eva dR^ishyasyAtmA || sAdhana 21|| ##[## tadarthaH eva ##]## vR^ittiH \-\-\- dR^ishyasya prAguktalakShaNasya ya AtmA yat svarUpaM tadartha eva | tasya puruShArthabhoktR^itvasampAdanaM nAma svArthaparihAreNa proyojanam | na hi pradhAnaM pravartamAnamAtmanaH ki~nchit prayojanamapekShya pravartate kintu puruShasya bhoktR^itvaM sampAdayitumiti || 21|| yadyevaM puruShsya bhogasampAdanameva proyojanaM tadA smpAdite tasmiMstanniShprayojanaM viratavyApAraM syAt | tasmiMshcha pariNAmashUnye shuddhatvAt sarve draShTAro bandharahitAH syuH | tatashcha saMsArochCheda ityAsha~NkyAha \-\-\- kR^itArthaM prati naShTamapyanShTaM tadanyasAdhAraNatvAt || sAdhana 22|| vR^ittiH \-\-\- yadyapi vivekakhyAtiparyantAdbhogasampAdanAt kamapi kR^itArthaM puruShaM prati tannaShTaM viratavyApAraM tathApi sarvapuruShasAdhAraNatvAdanyAn pratyanaShTavyApAramavatiShThate | ataH pradhAnasya sakalabhoktR^isAdhAraNatvAnna kadAchidapi vinAshaH | ekasya muktau vA na sarvamuktiprasa~Nga ityuktaM bhavati || 22|| dR^ishyadraShTArau vyAkhyAya saMyogaM vyAkhyAtumAha \-\-\- svasvAmishaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH || sAdhana 23|| vR^ittiH \-\-\- kAryadvAreNAsya lakShaNaM karoti | svashaktirdR^ishyasya svabhAvaH | svAmishaktirdraShTuH svarUpam | tayordvayorapi saMvedyasaMvedakatvena vyavasthitayoryA svarUpopalabdhistasyAH kAraNaM yaH sa saMyogaH | sa cha sahajo bhogyabhoktR^ibhAvasvarUpAnanyaH ##[## pA0 sa cha sahajabhogyabhoktR^ibhAvasvarUpAnnAnyaH##]## | na hi tayornityayorvyApakayoH svarUpAdatiriktaH kashchit saMyogaH | yadeva bhogyasya bhogyatvaM bhoktushcha bhoktR^itvamanAdisiddhaM sa eva saMyogaH || 23|| tasyApi kAraNamAha \-\-\- tasya heturavidyA || sAdhana 24|| vR^ittiH \-\-\- yA pUrvaM viparyAsAtmikA moharUpA.avidyA vyAkhyAtA ##(##2.4-5##)## sA tasyAvivekakhyAtirUpasya saMyogasya kAraNam || 24|| heyaM hAnikriyAkarmochyate | kiM punastaddhAnamityAha \-\-\- tadabhAve saMyogAbhAvo hAnaM taddR^isheH kaivalyam || sAdhana 25|| vR^ittiH \-\-\- tasyA avidyAyAH svarUpaviruddhena samyagj~nAnenonmUlitAyA yo.ayamabhAvastasmin sati tatkAryasya saMyogasyApyabhAvastaddhAnamityuchyate | ayamarthaH \-\-\- naitasyA.amUrtavastuno vibhAgo yujyate ##[##pA0 naitasya mUrtadravyavat parityAgo yujyate##]## kintu jAtAyAM vivekakhyAtavavivekanimittaH saMyogaH svayameva nivartata iti tasya hAnam | yadeva cha saMyogasya hAnaM tadeva nityaM kevalasyApi puruShasya kaivalyaM vyapadishyate || 25|| tadevaM dR^ishyasaMyogasya svarUpaM kAraNaM kAryaM chAbhihitam | atha hAnopAyakathanadvAreNa upAdeyakAraNamAha \-\-\- vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH || sAdhana 26|| vR^ittiH \-\-\- anye guNA anyaH puruSha ityevaMvidhasya vivekasya yA khyAtiH prakhyA sA.asya hAnasya dR^ishyaduHkhaparityAgasyopAyaH kAraNam | kIdR^ishI | aviplavA na vidyate viplavo vichChedo.antarA.antarA.abhyutthAnarUpo yasyAH sA aviplavA | idamatra tAtparyam \-\-\- pratipakShabhAvanAbalAdavidyApralaye vinivR^ittakartR^itvabhoktR^itvAbhimAnAyA rajastamomalAnabhibhUtAyA buddherantarmukhA yA chichChAyAsaMkrAntiH sA vivekakhyAtiruchyate | tasyAM cha santatatvena pravR^ittAyAM satyAM dR^ishyasyAdhikAranivR^itterbhavatyeva kaivalyam || 26|| utpannavivekakhyAteH puruShasya yAdR^ishI praj~nA bhavati tAM kathayan vivekakhyAtereva svarUpamAha \-\-\- tasya saptadhA prAntabhUmau praj~nA || sAdhana 27|| ##[##tasya saptadhA prAntabhUmiH praj~nA iti vA bahusammataH sUtrapAThaH | ##]## vR^ittiH \-\-\- tasyotpannavivekaj~nAnasya j~nAtavyavivekarUpA praj~nA prAntabhUmau sakalasAlambanasamAdhiparyante saptaprakArA bhavantItyarthaH . tatra kAryavimuktirUpA chatuShprakArA \-\-\- 1. j~nAtaM mayA j~neyam | j~nAtavyaM na ki~nchidasti | 2. kShINA me kleshAH | na ki~nchit kShetavyamasti | 3. adhigataM mayA j~nAnam | 4. prAptA mayA vivekakhyAtiriti | pratyayAntaraparihAreNa tasyAmavasthAyAmIdR^ishyeva praj~nA jAyate | IdR^ishI praj~nA kAryaviShayaM nirmalaM j~nAnaM kAryavimuktirityuchyate | chittavimuktistridhA \-\-\- 5. charitArthA me buddhiH | guNA hR^itAdhikArA girishikharanipatitA iva grAvANo na punaH sthitiM yAsyanti | 6. svakAraNe pravilayAbhimukhAnAM guNAnAM mohAbhidhAnamUlakAraNAbhAvAnniShprayojanatvAchchAmIShAM kutaH praroho bhavet | 7. svasthIbhUtashcha ##[##pA0 sAtmIbhUtashcha##]## me samAdhistasmin sati svarupapratiShTho.ahamiti | IdR^ishI triprakArA chittavimuktiH | tadevamIdR^ishyAM saptavidhabhUmipraj~nAyAmupajAtAyAM puruShaH kevala ityuchyate || 27|| vivekakhyAtiH saMyogAbhAvaheturityuktam | tasyAstu utpattau kiM nimittamityAha \-\-\- yogA~NgAnuShThAnAdashuddhikShaye j~nAnadIptirAvivekakhyAteH || sAdhana 28|| vR^ittiH \-\-\- yogA~NgAni vakShyamANAni | teShAmanuShThAnAjj~nAnapUrvakAbhyAsAdAvivekakhyAterashuddhikShaye chittasattvasya prakAshAvaraNarUpakleshAtmakAshuddhikShaye yA j~nAnadIptistAratamyena sAttvikaH pariNAmo vivekakhyAtiparyantastasyAH khyAterheturityarthaH || 28|| yogA~NgAnAmanuShThAnAdashuddhikShaya ityuktam | kAni punastAni yogA~NgAnIti teShAmuddeshamAha \-\-\- yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo.aShTAva~NgAni || sAdhana 29|| vR^ittiH \-\-\- iha kAnichit samAdheH sAkShAdupakArakANi yathA dhAraNAdIni kAnichit pratipakShabhUtahiMsAdivitarkonmUlanadvAreNa samAdhimupakurvanti yathA yamAdayaH | tatrAsanAdInAmuttarotaramupakArakatvam | tadyathA \-\-\- satyAsanajaye prANAyAmasthairyam | evamuttaratrApi yojyam || 29|| krameNaiShAM svarUpamAha \-\-\- ahiMsAsatyAsteyabrahmacharyAparigrahA yamAH || sAdhana 30|| vR^ittiH \-\-\- tatra prANaviyogaprayojanavyApAro hiMsA | sA cha sarvAnarthahetuH | tadabhAvo.ahiMsA | hiMsAyAH sarvaprakAreNaiva parihAryatvAt prathamaM tadabhAvarUpAyA ahiMsAyA nirdeshaH | satyaM vA~NmanasoryathArthatvam | steyaM parasvApaharaNaM tadabhAvo.asteyam | brahmacharyamupasthasaMyamaH | aparigraho bhogasAdhanAnAmana~NgIkAraH | ta ete.ahiMsAdayaH pa~ncha yamashabdavAchyA yogA~Ngatvena nirdiShTAH || 30|| eShAM visheShamAha \-\-\- jAtideshakAlasamayAnavachChinnAH sArvabhaumA mahAvratam || sAdhana 31|| vR^ittiH \-\-\- jAtirbrAhmaNatvAdiH | deshastIrthAdiH | kAlashchaturdashyAdiH | samayo brAhmaNaprayojanAdiH | etaishchaturbhiranavachChinnAH pUrvoktA ahiMsAdayo yamAH sarvAsu kShiptAdiShu chittabhUmiShu bhavA mahAvratamityuchyate | tadyathA \-\-\- brAhmaNaM na haniShyAmi tIrthe na kaMchana haniShyAmi chaturdashyAM na haniShyAmi devabrAhmaNaprayojanavyatirekeNa kamapi na haniShyAmIti | evaM chaturvidhAvachChedavyatirekeNa kiMchit kadAchit kasmiMshchidarthe na haniShyAmItyanavachChinnAH | evaM satyAdiShu yathAyogaM yojyam | itthamaniyatIkR^itAH sAmAnyenaiva pravR^ittA mahAvratamityuchyate na punaH parakIyaparichChinnAvadhAraNam ##[##pA0 na punaH parichChinnAvadhAraNam || 31|| niyamAnAha \-\-\- shauchasantoShatapaHsvAdhyAyeshvarapraNidhAnAni niyamAH || sAdhana 32|| vR^ittiH \-\-\- shauchaM dvividham \-\-\- bAhyamAbhyantaraM cha | bAhyaM mR^ijjalAdibhiH kAyAdiprakShAlanam | AbhyantaraM maitryAdibhishchittamalAnAM prakShAlanam | santoShastuShTiH | sheShAH prAgeva ##(##2.1##)## kR^itavyAkhyAnAH | ete shauchAdayo niyamashabdavAchyAH || 32|| kathameShAM yogA~NgatvamityAha \-\-\- vitarkabAdhane pratipakShabhAvanam || sAdhana 33|| vR^ittiH \-\-\- vitarkyante iti vitarkA yogaparipanthino hiMsAdayaH | teShAM pratipakShabhAvane sati yadA bAdhA bhavati tadA yogaH sukaro bhavatIti bhavatyeva yamaniyamayoryogA~Ngatvam || 33|| idAnIM vitarkANAM svarUpaM bhedaprakAraM phalaM cha krameNAha \-\-\- vitarkA hiMsAdayaH kR^itakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mR^idumadhyAdhimAtrA duHkhAj~nAnAnantaphalA iti pratipakShabhAvanam || sAdhana 34|| vR^ittiH \-\-\- ete pUrvoktA hiMsAdayaH prathamaM tridhA bhidyante kR^itakAritAnumodanabhedena | tatra svayaM niShpAditAH kR^itAH | kuru kurviti prayojakavyApAreNa samutpAditAH kAritAH | anyena kriyamANAH sAdhvitya~NgIkR^itA anumoditAH | etachcha traividhyaM parasparaM vyAmohanirAkaraNAvadhAraNAyochyate | anyathA mandamatirevaM manyeta na mayA svayaM hiMsA kR^iteti nAsti me doShaH | eteShAM kAraNapratipAdanAya lobhakrodhamohapUrvakA iti | yadyapi lobhaH prathamaM nirdiShTastathA.api sarvakleshAnAM mohasyA.anAtmanyAtmAbhimAnalakShaNasya nidAnatvAt tasmin sati svaparavibhAgapUrvakatvena lobhakrodhAdInAmudbhavAnmUlatvamavaseyam | mohapUrvikA sarvA doShajAtirityarthaH | lobhastR^iShNA | krodhaH kR^ityAkR^ityavivekonmUlakaH prajvalanAtmakashchittadharmaH | pratyekaM kR^itAdibhedena triprakArA api hiMsAdayo mohAdikAraNatvena tridhA bhidyante | eShAmeva punaravasthAbhedena traividhyamAha \-\-\- mR^idumadhyAdhimAtrAH | mR^idavo mandAH na tIvrA nApi madhyAH | madhyA nApi mandA nApi tIvrAH | adhimAtrAstIvrAH | pAshchAttyA navabhedAH | itthaM traividhye sati saptaviMshatirbhavati | mR^idvAdInAmapi pratyekaM mR^idumadhyAdhimAtrabhedAt traividhyaM sambhavati | tadyathAyogaM yojyam | tadyathA \-\-\- mR^idumR^idurmR^idumadhyo mR^idutIvra iti | eShAM phalamAha \-\-\- duHkhAj~nAnAnantaphalA duHkhaM pratikUlatayA.avabhAsamAno rAjasashchittadharmaH | aj~nAnaM mithyAj~nAnaM saMshayaviparyayarUpam | te duHkhAj~nAne.anantamaparichChinnaM phalaM yeShAM te tathoktAH | itthaM teShAM svarUpakAraNAdibhedena j~nAtAnAM pratipakShabhAvanayA yoginA parihAraH kartavya ityupadiShTaM bhavati || 34|| eShAmabhyAsavashAt prakarShamAgachChatAmanuniShpAdinyaH siddhayo yathA bhavanti tathA krameNa pratipAdayitumAha \-\-\- ahiMsApratiShThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH || sAdhana 35|| vR^ittiH \-\-\- tasyA.ahiMsAM bhAvayataH sannidhau sahajavirodhinAmapyahinakulAdInAM vairatyAgo nirmatsaratayA.avasthAnaM bhavati | hiMsrasvabhAvA api hiMsAM tyajantItyarthaH ##[##pA0 hiMsrA api hiMsratvaM parityajantItyarthaH##]## || 35|| satyAbhyAsavataH kiM bhavatItyAha \-\-\- satyapratiShThAyAM kriyAphalAshrayatvam || sAdhana 36|| vR^ittiH \-\-\- kriyamANA hi kriyA yAgAdikAH phalaM svargAdikaM prayachChanti | tasya tu satyAbhyAsavato yoginastathA satyaM prakR^iShyate yathA kriyAyAmakR^itAyAmapi yogI phalamApnoti | tadvachanAdyasya kasyachit kriyAmakurvato.api kriyAphalaM bhavatItyarthaH || 36|| asteyAbhyAsavataH phalamAha \-\-\- asteyapratiShThAyAM sarvaratnopasthAnam || sAdhana 37|| vR^ittiH \-\-\- asteyaM yadA.abhyasati tadAsya tatprakarShAnnirabhilAShasyApi sarvato divyAni ratnAnyupatiShThante || 37|| brahmacharyAbhyAsasya phalamAha \-\-\- brahmacharyapratiShThAyAM vIryalAbhaH || sAdhana 38|| vR^ittiH \-\-\- yaH kila brahmacharyamabhyasyati tasya tatprakarShAnniratishayaM vIryaM sAmarthyamAvirbhavati | vIryanirodhe hi brahmacharyasya prakarShAchCharIrendriyamanaHsu vIryaM prakarShamAgachChati || 38|| aparigrahasya phalamAha \-\-\- aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH || sAdhana 39|| vR^ittiH \-\-\- kathamityasya bhAvaH kathantA | janmanaH kathantA janmakathantA | tasyAH sambodhaH samyagj~nAnaM janmAntare ko.ahamAsaM kIdR^ishaH kiMkAryakArIti jij~nAsAyAM sarvameva samyagjAnAtItyarthaH | na kevalaM bhogasAdhanaparigraha eva parigraho yAvadAtmanaH sharIraparigraho.api parigraho bhogasAdhanatvAchCharIrasya | tasmin sati rAgAnubandhAdbahirmukhAyAmeva pravR^ittau na tAttvikaj~nAnaprAdurbhAvaH . yadA punaH sharIrAdiparigrahanairapekShyeNa mAdhyasthyamavalambate tadA madhyasthasya rAgAdityAgAt samyagj~nAnaheturbhavatyeva pUrvAparajanmasambodhaH || 39|| uktA yamAnAM siddhayaH | atha niyamAnAmAha \-\-\- shauchAtsvA~NgajugupsA parairasaMsargaH || sAdhana 40|| vR^ittiH \-\-\- yaH shauchaM bhAvayati tasya svA~NgeShvapi kAraNasvarUpaparyAlochanadvAreNa jugupsA ghR^iNA samupajAyate \-\-\- ashuchirayaM kAyo nAtrAgrahaH kArya iti | amunaiva hetunA parairanyaishcha kAyavadbhirasaMsargaH samparkAbhAvaH saMsargaparivarjanamityarthaH | yaH kila svameva kAyaM jugupsate tattadavadyadarshanAt sa kathaM parakIyaistathAbhUtaishcha kAyaiH saMsargamanubhavati || 40|| shauchasyaiva phalAntaramAha \-\-\- sattvashuddhisaumanasyaikAgratendriyajayAtmadarshanayogyatvAni cha || sAdhana 41|| vR^ittiH \-\-\- bhavantIti vAkyasheShaH | sattvaM prakAshasukhAdyAtmakaM tasya shuddhI rajastamobhyAmanabhibhavaH | saumanasyaM khedAnanubhavena mAnasI prItiH | ekAgratA niyataviShaye chetasaH sthairyam | indriyajayo viShayaparA~NmukhANAmindriyANAmAtmanyavasthAnam | Atmadarshane vivekakhyAtirUpe chittasya yogyatvaM samarthatvam | shauchAbhyAsavata eva ete sattvashuddhyAdayaH krameNa prAdurbhavanti | tathAhi \-\-\- sattvashuddheH saumanasyam | saumanasyAdekAgratA | ekAgratAyA indriyajayaH | tasmAdAtmadarshanayogyateti || 41|| santoShAbhyAsasya phalamAha \-\-\- santoShAdanuttamaH sukhalAbhaH || sAdhana 42|| vR^ittiH \-\-\- santoShaprakarSheNa yoginastathAvidhamAntaraM sukhamAvirbhavati yasya bAhyaM viShayasukhaM shatAMshenApi na samam || 42|| tapasaH phalamAha \-\-\- kAyendriyasiddhirashuddhikShayAttapasaH || sAdhana 43|| vR^ittiH \-\-\-tapaH samabhyasyamAnaM chetasaH kleshAdilakShaNAshuddhikShayadvAreNa kAyendriyANAM siddhiprakarShamAdadhAti | ayamarthaH \-\-\- chAndrAyaNAdinA chittakleshakShayastatkShayAdindriyAdInAM sUkShmavyavahitaviprakR^iShTadarshanAdisAmarthyamAvirbhavati kAyasya yathechCham aNutvamahattvAdIni || 43|| svAdhyAyasya phalamAha \-\-\- svAdhyAyAdiShTadevatAsamprayogaH || sAdhana 44|| vR^ittiH \-\-\- abhipretamantrajapAdilakShaNe svAdhyAye prakR^iShyamANe yogina iShTayA.abhipretayA devatayA samprayogo bhavati | sA devatA pratyakShA bhatItyarthaH || 44|| IshvarapraNidhAnasya phalamAha \-\-\- samAdhisiddhirIshvarapraNidhAnAt || sAdhana 45|| vR^ittiH \-\-\- Ishvare yat praNidhAnaM bhaktivisheShastasmAt samAdheruktalakShaNasyAvirbhAvo bhavati yasmAt sa bhagavAnIshvaraH prasannaH sannantarAyarUpAn kleshAn parihR^itya samAdhiM sambodhayati || 45|| yamaniyamAnuktvA AsanamAha \-\-\- sthirasukhamAsanam || sAdhana 46|| vR^ittiH \-\-\- Asyate.anenetyAsanaM padmAsanadaNDAsanasvastikAsanAdi | tadyadA sthiraM niShkampaM sukhamanudvejanIyaM cha bhavati tadA yogA~NgatAM bhajate || 46|| tasyaiva sthirasukhaprAptyarthamupAyamAha \-\-\- prayatnashaithilyAnantyasamApattibhyAm || sAdhana 47|| vR^ittiH \-\-\- tadAsanaM prayatnashaithilyenA.a.anantyasamApattyA cha sthiraM sukhaM bhavatIti sambandhaH | yadA yadA.a.asanaM badhnAmIti ichChAM karoti prayatnashaithilye.apyakleshenaiva tadA tadA.a.asanaM sampadyate | yadA chAkAshAdigata Anantye chetasaH samApattiH kriyate.avadhAnena ##[##pA0 avyavadhAnena##]## tAdAtmyamApadyate tadA dehAhaMkArAbhAvAnnAsanaM duHkhajanakaM bhavati | asmiMshchAsanajaye sati samAdhyantarAyabhUtA na prabhavantya~NgamejayatvAdayaH || 47|| tasyaivAnuniShpAdi phalamAha \-\-\- tato dvandvAnabhighAtaH || sAdhana 48|| vR^ittiH \-\-\- tasminnAsanajaye sati dvandvaiH shItoShNakShuttR^iShNAdibhiryogI nAbhihanyata ityarthaH || 48|| AsanajayAdanantaraM prANAyAmamAha \-\-\- tasminsati shvAsaprashvAsayorgativichChedaH prANAyAmaH || sAdhana 49|| vR^ittiH \-\-\- Asanasthairye sati tannimittakaprANAyAmalakShaNo yogA~NgavisheSho.anuShTheyo bhavati | kIdR^ishaH | svAsaprashvAsayorgativichChedalakShaNaH | shvAsaprashvAsau niruktau ##(##1.31##)## tayostridhA rechanastambhanapUraNadvAreNa bAhyAbhyantareShu sthAneShu gateH pravAhasya vichChedo dhAraNaM prANAyAma uchyate || 49|| tasyaiva sukhAvagamAya vibhajya svarUpaM kathayati \-\-\- sa tu bAhyAbhyantarastambhavR^ittirdeshakAlasa~NkhyAbhiH paridR^iShTo dIrghasUkShmaH || sAdhana 50|| vR^ittiH \-\-\- bAhyavR^ittiH shvAso rechakaH | antarvR^ittiH prashvAsaH pUrakaH | AntarastambhavR^ittiH kumbhakaH | tasmin jalamiva kumbhe nishchalatayA prANA avasthApyanta iti kumbhakaH | trividho.ayaM prANAyAmaH deshena kAlena saMkhyayA chopalakShito dIrghasUkShmasaMj~no bhavati | deshopalakShito yathA nAsAddvAdashAntAdi nAsAmArabhya dvAdashA~NguliparyantamityarthaH | kAlopalakShito yathA ShaTtriMshanmAtrAdipramANaH | saMkhyayopalakShito yathA iyato vArAn kR^ita etAvadbhiH shvAsaprashvAsaiH prathama udghAto bhavatIti | etajj~nAnAya saMkhyAgrahaNamupAttam | udghAto nAma nAbhimUlAt preritasya vAyoH shirasyabhihananam || 50|| trIn prANAyAmAnabhidhAya chaturthamabhidhAtumAha \-\-\- bAhyAbhyantaraviShayAkShepI chaturthaH || sAdhana 51|| vR^ittiH \-\-\- prANasya bAhyo viShayo nAsAddvAdashAntAdiH | Abhyantaro viShayo hR^idayanAbhichakrAdiH | tau dvau viShayAvAkShipya paryAlochya yaH stambharUpI gativichChedaH sa chaturthaH prANAyAmaH | tR^itIyasmAt kumbhakAkhyAdayamasya visheShaH \-\-\- sa bAhyAbhyantaraviShayAvaparyAlochyaiva sahasA taptopalanipatitajalanyAyena yugapat stambhavR^ittyA niShpAdyate ##[##pA0 niShpadyate##]## | asya tu viShayadvayAkShepako nirodhaH | ayamapi pUrvavaddeshakAlasaMkhyAbhirupalakShito draShTavyaH || 51|| chaturvidhasyAsya phalamAha \-\-\- tataH kShIyate prakAshAvaraNam || sAdhana 52|| vR^ittiH \-\-\- tatastasmAt prANAyAmAt prakAshasya chittasattvagatasya yadAvaraNaM klesharUpaM tat kShIyate vinashyatItyarthaH || 52|| phalAntaramAha \-\-\- dhAraNAsu cha yogyatA manasaH || sAdhana 53|| vR^ittiH \-\-\- dhAraNA vakShyamANalakShaNAstAsu prANAyAmaiH kShINadoShaM mano yatra yatra dhAryate tatra tatra sthirIbhavati na vikShepaM bhajate || 53|| pratyAhArasya lakShaNamAha \-\-\- svaviShayAsamprayoge chittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH || sAdhana 54|| vR^ittiH \-\-\- indriyANi viShayebhyaH pratIpamAhriyante.asminniti pratyAhAraH | sa cha kathaM niShpadyata ityAha \-\-\- chakShurAdInAmindriyANAM svaviShayo rUpAdistena samprayogastadAbhimukhyena vartanam tadabhAvastadAbhimukhyaM parityajya svarUpamAtre.avasthAnam | tasmin sati chittamAtrAnukAriNIndriyANi bhavanti yatashchittamanuvartamAnAni madhukararAjamiva makShikAH sarvANIndriyANi pratIyante | atashchittanirodhe tAni pratyAhR^itAni bhavanti | teShAM tatsvarUpAnukAraH pratyAhAra uktaH || 54|| pratyAhAraphalamAha \-\-\- tataH paramA vashyatendriyANAm || sAdhana 55|| vR^ittiH \-\-\- abhyasyamAne hi pratyAhAre tathA vashyAnyAyattAnIndriyANi sampadyante yathA bAhyaviShayAbhimukhatAM nIyamAnAnyapi na yAntItyarthaH || 55|| tadevaM prathamapAdoktalakShaNasya yogasyA~NgabhUtakleshatanUkaraNaphalaM kriyAyogamabhidhAya kleshAnAmuddeshaM svarUpaM kAraNaM kShetraM phalaM choktvA karmaNAmapi bhedaM kAraNaM svarUpaM phalaM chAbhidhAya vipAkasya kAraNam svarUpaM chAbhihitam | tatastyAjyatvAt kleshAdinAM j~nAnavyatirekeNa tyAgasyA.ashakyatvAjj~nAnasya cha shAstrAyattatvAt shAstrasya heyahAnakAraNopAdeyopAdAnakAraNabodhakatvena chaturvyUhatvAt heyasya hAnavyatirekeNa svarUpAniShpatterhAnasahitaM chaturvyUhaM svasvakAraNasahitamabhidhAya upAdeyakAraNabhUtAyA vivekakhyAteH kAraNabhUtAnAmantara~Ngabahira~NgabhAvena sthitAnAM yamAdInAM svarUpaM phalasahitaM vyAkR^itya AsanAdInAM dhAraNAparyantAnAM parasparamupakAryopakArakabhAvenAvasthitAnAmuddeshamabhidhAya pratyekaM lakShaNakaraNapUvakaM phalamabhihitam | tadayaM yogo yamaniyamAdibhiH prAptabIjabhAva AsanaprANAyAmaira~NkuritaH pratyAhAreNa puShpito dhyAnadhAraNAsamAdhibhiH phaliShyatIti vyAkhyAtaH sAdhanapAdaH | iti dhAreshvarabhojavirachitAyAM rAjamArtaNDAbhidhAyAM pAta~njalavR^ittau sAdhanapAdaH || 2|| iti sAdhanapAdaH || 2|| atha vibhUtipAdaH || 3|| yatpAdapadmasmaraNAdaNimAdivibhUtayaH | bhavanti bhavinAmastu bhUtanAthaH sa bhUtaye || tadevaM pUrvoddiShTaM dhAraNAdya~NgatrayaM nirNetuM saMyamasaMj~nAbhidhAnapUrvakaM bAhyAbhyantarAdisiddhipratipAdanAya lakShayitumupakramate | tatra dhAraNAyAH svarUpamAha \-\-\- deshabandhashchittasya dhAraNA || vibhUti 1|| vR^ittiH \-\-\- deshe nAbhichakranAsAgrAdau chittasya bandho viShayAntaraparihAreNa yat sthirIkaraNaM sA chittasya dhAraNochyate | ayamarthaH \-\-\- maitryAdichittaparikarmavAsitAntaHkaraNena yamaniyamavatA jitAsanena parihR^itaprANavikShepeNa pratyAhR^itendriyagrAmeNa nirbAdhe pradesha R^ijukAyena jitadvandvena yoginA nAsAgrAdau sampraj~nAtasya samAdherabhyAsAya chittasya sthirIkaraNaM kartavyamiti || 1|| dhAraNAmabhidhAya dhyAnamabhidhAtumAha \-\-\- tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam || vibhUti 2|| vR^ittiH \-\-\- tatra tasmin pradeshe yatra chittaM dhR^itaM tatra pratyayasya j~nAnasya yA ekatAnatA visadR^ishapariNAmaparihAradvAreNa yadeva dhAraNAyAmavalambanIkR^itaM tadavalambanatayaiva nirantaramutpattiH sA dhyAnamuchyate || 2|| charamayogA~NgaM samAdhimAha \-\-\- tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpashUnyamiva samAdhiH || vibhUti 3|| vR^ittiH \-\-\- tadevoktalakShaNaM dhyAnaM yatrArthamAtranirbhAsamarthAkArasamAveshAdudbhUtArtharUpaM nyagbhUtaj~nAnasvarUpatvena svarUpashUnyatAmivA.a.apadyate sa samAdhirityuchyate | samyagAdhIyata ekAgrIkriyate vikShepAn parihR^itya mano yatra sa samAdhiH || 3|| uktalakShaNasya yogA~Ngatrayasya vyavahArAya svashAstre tAntrikIM saMj~nAM kartumAha \-\-\- trayamekatra saMyamaH || vibhUti 4 || vR^ittiH \-\-\- ekasmin viShaye dhAraNAdhyAnasamAdhitrayaM pravartamAnaM saMyamasaMj~nayA shAstre vyavahriyate || 4|| tasya phalamAha \-\-\- tajjayAtpraj~nAlokaH || vibhUti 5 || vR^ittiH \-\-\- tasya saMyamasya jayAdabhyAsena sAtmyotpAdanAt praj~nAyA vivekakhyAterAlokaH prasavo bhavati | praj~nA j~neyaM samyagavabhAsayatItyarthaH || 5|| tasyopayogamAha \-\-\- tasya bhUmiShu viniyogaH || vibhUti 6|| vR^ittiH \-\-\- tasya saMyamasya bhUmiShu sthUlasUkShmAvalambanabhedena sthitAsu chittavR^ittiShu viniyogaH kartavyaH | adharAmadharAM chittabhUmiM jitAM jitAM j~nAtvottarasyAM bhUmau saMyamaH kAryaH | sa hyanAtmIIkR^itAdharabhUmiruttarasyAM bhUmau saMyamaM kurvANaH phalabhAgbhavati || 6|| sAdhanapAde yogA~NgAnyaShTAvuddishya pa~nchAnAM lakShaNaM vidhAya trayANAM kathaM na kR^itamityAsha~NkyAha \-\-\- trayamantara~NgaM pUrvebhyaH || vibhUti 7|| vR^ittiH \-\-\- pUrvebhyo yamAdibhyo yogA~NgebhyaH pAramparyeNa samAdherUpakArakebhyo dhAraNAdiyogA~NgatrayaM sampraj~nAtasya samAdherantara~NgaM samAdhisvarUpaniShpAdanAt || 7|| tasyApi samAdhyantarApekShayA bahira~NgatvamAha \-\-\- tadapi bahira~NgaM nirbIjasya || vibhUti 8|| vR^ittiH \-\-\- nirbIjasya nirAlambanasya shUnyabhAvanA.aparaparyAyasya samAdheretadapi yogA~NgatrayaM bahira~NgaM pAramparyeNopakArakatvAt || 8|| idAnIM yogasiddhIrvyAkhyAtukAmaH saMyamasya viShayavishuddhiM kartuM krameNa pariNAmatrayamAha \-\-\- vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakShaNachittAnvayo nirodhapariNAmaH || vibhUti 9|| vR^ittiH \-\-\- vyutthAnaM kShiptamUDhavikShiptAkhyaM bhUmitrayam | nirodhaH prakR^iShTasattvasyA~NgitayA chetasaH pariNAmaH | tAbhyAM vyutthAnanirodhAbhyAM yau janitau saMskArau tayoryathAkramam abhibhavaprAdurbhAvau yadA bhavataH | abhibhavo nyagbhUtatayA kAryakaraNAsAmarthyenAvasthAnam | prAdurbhAvo vartamAne.adhvanyabhivyaktarUpatayA.a.avirbhAbaH | tadA nirodhakShaNe chittasyobhayakShaNavR^ittitvAdanvayo yaH sa nirodhapariNAma uchyate | ayamarthaH \-\-\- yadA vyutthAnasaskArarUpo dharmastirobhUto bhavati nirodhasaMskArarUpashchAvirbhavati dharmirUpatayA cha chittamubhayAnvayitve.api nirodhAtmanA.avasthitaM pratIyate tadA sa nirodhapariNAmashabdena vyavahriyate | chalatvAdguNavR^ittasya yadyapi chetaso nishchalatvaM nAsti tathApyevambhUtaH pariNAmaH sthairyamuchyate || 9|| tasyaiva phalamAha \-\-\- tasya prashAntavAhitA saMskArAt || vibhUti 10|| vR^ittiH \-\-\- tasya chetaso niruktAnnirodhasaMskArAt prashAntavAhitA bhavati | parihR^itavikShepatayA sadR^ishapravAhapariNAmi chittaM bhavatItyarthaH || 10|| nirodhapariNAmamabhidhAya samAdhipariNAmamAha \-\-\- sarvArthataikAgratayoH kShayodayau chittasya samAdhipariNAmaH || vibhUti 11|| vR^ittiH \-\-\- sarvArthatA chalatvAnnAnAvidhArthagrahaNaM chittasya vikShepo dharmaH | ekasminnevAlambane sadR^ishapariNAmitaikAgratA | sA.api chittasya dharmaH | tayoryathAkramaM kShayodayau sarvArthatAlakShaNasya dharmasya kShayo.atyantAbhibhava ekAgratAlakShaNasya dharmasya prAdurbhAvo.abhivyaktishchittasyodriktasattvasyAnvayitayA.avasthAnaM samAdhipariNAma ityuchyate | pUrvasmAt pariNAmAdasyAyaM visheShaH \-\-\- tatra saMskAralakShaNayoH dharmayorabhibhavaprAdurbhAvau pUrvasya vyutthAnasaMskArarUpasya nyagbhAva uttarasya nirodhasaMskArarUpasyodbhavo.anabhibhUtatvenAvasthAnam | iha tu kShayodayAviti sarvAtmatArUpasya vikShepasyAtyantatiraskArAdanutpattiratIte.adhvani praveshaH kShaya ekAgratAlakShaNasya dharmasyodbhavo vartamAne.adhvani prakaTatvam || 11|| tR^itIyamekAgratApariNAmamAha \-\-\- shAntoditau tulyapratyayau chittasyaikAgratApariNAmaH || vibhUti 12|| vR^ittiH \-\-\- samAhitasyaiva chittasyaikapratyayo vR^ittivisheShaH shAnto.atItamadhvAnaM praviShTaH | aparastUdito vartamAne.adhvani sphuritaH | dvAvapi samAhitachittatvena tulyAvekarUpAlambanatvena sadR^ishau pratyayau | ubhayatrApi samAhitasyaiva chittasyAnvayitvenAvasthAnam | sa ekAgratApariNAma ityuchyate || 12|| chittapariNAmoktaM rUpamanyatrApyatidishannAha \-\-\- etena bhUtendriyeShu dharmalakShaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH || vibhUti 13|| vR^ittiH \-\-\- etena trividhenoktena chittapariNAmena bhUteShu sthUlasUkShmeShvindriyeShu buddhikarmAntaHkaraNabhedenAvasthiteShu dharmalakShaNAvasthAbhedena trividhaH pariNAmo vyAkhyAto.avagantavyaH | avasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivR^ittau dharmAntarApattirdharmapariNAmaH | yathA \-\-\- mR^illakShaNasya dharmiNaH piNDarUpadharmaparityAgena ghaTarUpadharmAntarasvIkAro dharmapariNAma ityuchyate | lakShNapariNAmo yathA \-\-\- tasyaiva ghaTasyAnAgatAdhvaparityAgena vartamAnAdhvasvIkAraH | tatparityAgenAtItAdhvaparigrahaH | avasthApariNAmo yathA \-\-\- tasyaiva ghaTasya prathamadvitIyayoH sadR^ishayoH kAlalakShaNayoranvayitvena | yatashcha guNavR^ittirnA.apariNamyamAnA kShaNamapyasti || 13|| nanu ko.ayaM dharmItyAsha~Nkya dharmiNo lakShaNamAha \-\-\- shAntoditAvyapadeshyadharmAnupAtI dharmI || vibhUti 14|| vR^ittiH \-\-\- shAntA ye kR^itasvasvavyApArA atIte.adhvani anupraviShTAH | uditA ya anAgatamadhvAnaM parityajya vartamAne.adhvani svavyApAraM kurvanti | avyapadeshyA ye shaktirUpeNa sthitA vyapadeShTuM na shakyante | teShAM yathAsvaM sarvAtmakatvamityevamAdayo niyatakAryakAraNarUpayogyatayAvachChinnA shaktireveha dharmashabdenAbhidhIyate | taM trividhamapi dharmaM yo.anupatatyanuvartate.anvayitvena svIkaroti sa shAntoditAvyapadeshyadharmAnupAtI dharmItyuchyate | yathA \-\-\- suvarNaM ruchakarUpadharmaparityAgena svastikarUpadharmAntaraparigrahe suvarNarUpatayA.anuvartamAnaM teShu dharmeShu kathaMchidbhinneShu dharmirUpatayA sAmAnyAtmanA dharmarUpatayA visheShAtmanA sthitamanvayitvenAvabhAsate || 14|| ekasya dharmiNaH kathamaneke pariNAmA ityAsha~NkAmapanetumAha \-\-\- kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH || vibhUti 15|| vR^ittiH \-\-\- dharmANAmuktalakShaNAnAM yaH kramastasya yat pratikShaNamanyatvaM paridR^ishyamAnaM pariNAmasyoktalakShaNasyAnyatve nAnAvidhatve heturli~NgaM j~nApakaM bhavati | ayamarthaH \-\-\- yo.ayaM niyataH kramo mR^ichchUrNAnmR^itpiNDastataH kapAlAni tebhyashcha ghaTa ityevaM kramarUpaH paridR^ishyamAnaH pariNAmasyA.anyatvamAvedayati | tasminneva dharmiNi yo lakShaNapariNAmasyA.avasthApariNAmasya cha kramaH so.apyanenaiva nyAyena pariNAmAnyatve gamako.avagantavyaH | sarva eva bhAvA niyatenaiva krameNa pratikShaNaM pariNamyamAnAH paridR^ishyante | ataH siddhaM kramAnyatvAt pariNAmAnyatvam | sarveShAM chittAdInAM pariNamamAnAnAM kechiddharmAH pratyakSheNaivopalabhyante | yathA sukhAdayaH saMsthAnAdayashcha | kechidekAntenAnumAnagamyAH | yathA dharmasaMskArashaktiprabhR^itayaH | dharmiNashcha bhinnAbhinnarUpatayA sarvatrAnugamaH || 15|| idAnImuktasya saMyamasya viShayapradarshanadvAreNa siddhIH pratipAdayitumAha \-\-\- pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgataj~nAnam || vibhUti 16|| vR^ittiH \-\-\- dharmalakShaNAvasthAbhedena yat pariNAmatrayamuktaM tatra saMyamAt tasmin viShaye pUrvoktasaMyamasya karaNAdatItAnAgataj~nAnaM yoginaH samAdherbhavati | idamatra tAtparyam \-\-\- asmin dharmiNyayaM dharma idaM lakShaNamiyamavasthA chA.anAgatAdadhvanaH sametya vartamAne.adhvani svavyApAraM vidhAyAtItamadhvAnaM pravishatItyevaM parihR^itavikShepatayA yadA saMyamaM karoti tadA yatkiMchidanutpannamatikrAntaM vA tat sarvaM yogI jAnAti | yatashchittasya shuddhasattvaprakAsharUpatvAt sarvArthagrahaNasAmarthyamavidyAdibhirvikShepairapakriyate | yadA tu taistairupAyairvikShepAH parihriyante tadA nivR^ittamalasyevAdarshasya sarvArthagrahaNasAmarthyamekAgratAbalAdAvirbhavati || 16|| siddhyantaramAha \-\-\- shabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsa~NkarastatpravibhAgasaMyamAtsarvabhUtarutaj~nAnam || vibhUti 17|| vR^ittiH \-\-\- shabdaH shrotrendriyagrAhyo niyatakramavarNAtmA niyataikArthapratipattyavachChinnaH | yadi vA kramarahitasphoTAtmA shAstrasaMskR^itabuddhigrAhyaH ##[##pA0 dhvanisaMskR^itabuddhigrAhyaH##]## | ubhayathA.api padarUpo vAkyarUpashcha tayorekArthapratipattau sAmarthyAt | artho jAtiguNakriyAdiH | pratyayo j~nAnaM viShayAkArA buddhivR^ittiH | eShAM shabdArthaj~nAnAnAM vyavahAre itaretarAdhyAsAdbhinnAnAmapi buddhyekarUpatAsampAdanAt saMkIrNatvam | tathAhi \-\-\- gAmAnayetyukte kashchidgolakShaNamarthaM gotvajAtyavachChinnaM sAsnAdimat piNDarUpaM shabdaM cha tadvAchakaM j~nAnaM cha tadgrAhakamabhedenaivAdhyavasyati na tvasya goshabdo vAchako.ayaM goshabdasya vAchyastayoridaM grAhakaM j~nAnamiti bhedena vyavaharati | tathAhi \-\-\- ko.ayamarthaH ko.ayaM shabdaH kimidaM j~nAnamiti pR^iShTaH sarvatraikarUpamevottaraM dadAti gauriti | sa yadyekarUpatAM na pratipadyate kathamekarUpamuttaraM prayachChati | evaM tasminnavasthite yo.ayaM ##[##pA0 ekasmin viShaye yo.ayam | etasmin sthite yo.ayam vA##]## pravibhAga idaM shabdasya tattvaM yadvAchakatvaM nAma idamarthasya yadvAchyatvamidaM j~nAnasya yat prakAshakatvamiti pravibhAgaM vidhAya tasmin pravibhAge yaH saMyamaM karoti tasya sarveShAM bhUtAnAM mR^igapakShisarIsR^ipAdInAM yadrutaM yaH shabdastatra j~nAnamutpadyate | anenaivAbhiprAyeNa tena prANinAyaM shabdaH samuchchArita iti sarvaM jAnAti || 17|| siddhyantaramAha \-\-\- saMskArasAkShAtkaraNAtpUrvajAtij~nAnam || vibhUti 18|| vR^ittiH \-\-\- dvividhAshchittasya vAsanArUpAH saMskArAH | kechit smR^itimAtrotpAdanaphalAH kechijjAtyAyurbhogalakShaNA vipAkahetavo yathA dharmAdharmAkhyAH | teShu saMskAreShu yadA saMyamaM karoti evaM mayA so.artho.anubhUta evaM mayA sA kriyA niShpAditeti pUrvavR^ittamanusandadhAno bhAvayanneva prabodhakamantareNodbuddhasaMskAraH sarvamatItaM smarati | krameNa sAkShAtkR^iteShUdbuddheShu saMskAreShu pUrvajanmAntarAnubhUtAnapi jAtyAdIn pratyakSheNa pashyati || 18|| siddhyantaramAha \-\-\- pratyayasya parachittaj~nAnam || vibhUti 19|| vR^ittiH \-\-\- pratyayasya parachittasya kenachinmukharAgAdinA li~Ngena gR^ihItasya yadA saMyamaM karoti tadA parakIyachittasya j~nAnamutpadyate sarAgamasya chittaM vItarAgaM veti | parachittagatAn sarvAnapi dharmAn jAnAtItyarthaH || 19|| asyaiva parachittaj~nAnasya visheShaj~nAnamAha \-\-\- na cha tatsAlambanaM tasyAviShayIbhUtatvAt || vibhUti 20|| vR^ittiH \-\-\- tasya parasya yachchittaM tat sAlambanaM svakIyenA.a.alambanena sahitaM na shakyate j~nAtumAlambanasya kenachilli~NgenAviShayIkR^itatvAt | li~NgAddhi chittamAtraM parasyAvagataM na tu nIlaviShayamasya chittaM pItaviShayamiti vA | yachcha na gR^ihItaM tatra saMyamasya kartumashakyatvAnna bhavati parachittasya yo viShayastatra j~nAnam | tasmAt parakIyachittaM nA.a.alambanasahitaM gR^ihyate tasyA.a.alambanasyA.agR^ihItatvAt | chittadharmAH punargR^ihyanta eva | yadA tu kimanenA.a.alambitamiti praNidhAnaM karoti tadA tatsaMyamAttadviShayamapi j~nAnamutpadyata eva || 20|| siddhyantaramAha \-\-\- kAyarUpasaMyamAttadgrAhyashaktistambhe chakShuShprakAshAsaMyoge.antardhAnam || vibhUti 21|| vR^ittiH \-\-\- kAyaH sharIraM tasya rUpaM chakShurgrAhyo guNastasminnastyasmin kAye rUpamiti saMyamAttasya rUpasya chakShurgrAhyatvarUpA yA shaktistasyAH stambhe bhAvanAvashAt pratibandhe chakShuShprakAshAsaMyoge chakShuShaH prakAshaH sattvadharmastasyA.asaMyoge tadgrahaNavyApArAbhAve yogino.antardhAnaM bhavati | na kenachidasau dR^ishyata ityarthaH | etenaiva rUpAntardhAnopAyapradarshanena shabdAdInAM shrotrAdigrAhyANAmantardhAnamuktaM veditavyam || 21|| siddhyantaramAha \-\-\- sopakramaM nirupakramaM cha karma tatsaMyamAdaparAntaj~nAnamariShTebhyo vA || vibhUti 22|| vR^ittiH \-\-\- AyurvipAkaM yat pUrvakR^itaM karma taddviprakAraM sopakramaM nirupakramaM cha | tatra sopakramaM yat phalajananAya sahopakrameNa kAryakaraNAbhimukhyena vartate yathoShNapradeshe prasAritArdravAsaH shIghrameva shuShyati | uktaviparItaM nirupakramaM yathA tadevArdravAsaH saMvartitamanuShNapradeshe chireNa shuShyati | tasmin dvividhe karmaNi yaH saMyamaM karoti \-\-\- kiM mama karma shIghravipAkaM chiravipAkaM vA \-\-\- evaM dhyAnadArDhyAdaparAntaj~nAnamasyotpadyate | aparAntaH sharIraviyogastasmi~nj~nAnamamuShmin kAle.amuShmin deshe mama sharIraviyogo bhaviShyatIti niHsaMshayaM jAnAti | ariShTebhyo vA | ariShTAni trividhAni | AdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikAni | tatrAdhyAtmikAni \-\-\- pihitakaraNaH koShThyasya vAyorghoShaM na shR^iNotItyevamAdIni | AdhibhautikAni \-\-\- akasmAdvikR^itapuruShadarshanAdIni | AdhidaivikAni \-\-\- akANDa eva draShTumashakyAni svargAdipadArthadarshanAdIni | tebhyaH sharIraviyogakAlaM jAnAti | yadyapyayoginAmapyariShTebhyaH prAyeNa tajj~nAnamutpadyate tathApi teShAM sAmAnyAkAreNa tat saMshayarUpaM yoginAM punarniyatadeshakAlatayA pratyakShavadavyabhichAri || 22|| parikarmaniShpAditAH siddhIH pratipAdayitumAha \-\-\- maitryAdiShu balAni || vibhUti 23|| vR^ittiH \-\-\- maitrIkaruNAmuditopekShAsu yo vihitasaMyamastadbalAni tAsAM maitryAdInAM sambandhIni prAdurbhavanti | maitrIkaruNAmuditopekShAstathA.asya prakarShaM gachChanti yathA sarvasya mitratvAdikamay.aM pratipadyate || 23|| siddhyantaramAha \-\-\- baleShu hastibalAdIni || vibhUti 24|| vR^ittiH \-\-\- hastyAdisambandhiShu baleShu kR^itasaMyamasya tadbalAni hastyAdibalAnyAvirbhavanti | tadayamarthaH \-\-\- yasmin hastibale vAyuvege siMhavIrye vA tanmayIbhAvenA.ayaM saMyamaM karoti tattatsAmarthyayuktaM sattvamasya ##[## pA0 tattatsAmarthyayuktatvAtsarvamasya ##]## prAdurbhavatItyarthaH || 24|| siddhyantaramAha \-\-\- pravR^ittyAlokanyAsAtsUkShmavyavahitaviprakR^iShTaj~nAnam || vibhUti 25|| vR^ittiH \-\-\- pravR^ittirviShayavatI jyotiShmatI cha prAguktA ##(##1.35-36##)##. tasyA ya AlokaH sAttvikaprakAshastasya nikhileShu viShayeShu nyAsAt tadvAsitAnAM viShayANAM bhAvanAtaH santaHkaraNeShu indriyeShu cha prakR^iShTashaktimApanneShu susUkShmasya paramANvAdervyavahitasya bhUmyantargatasya nidhAnAderviprakR^iShTasya mervaparapArshvavartino rasAyanAderj~nAnamutpadyate || 25|| etatsamAnavR^ittAntasiddhyantaramAha \-\-\- bhuvanaj~nAnaM sUrye saMyamAt || vibhUti 26|| vR^ittiH \-\-\- sUrye prakAshamaye yaH saMyamaH karoti tasya saptasu bhUrbhuvaHsvaHprabhR^itiShu lokeShu yAni bhuvanAni tattatsanniveshabhA~nji purANi ##[## pA0 sthAnAni ##]## teShu yathAvadasya j~nAnamutpadyate | pUrvasmin sUtre sAttvikaprakAsha AlambanatayoktaH | iha tu bhautika iti visheShaH || 26|| bhautikaprakAshAntarAlambanadvAreNa siddhyantaramAha \-\-\- chandre tArAvyUhaj~nAnam || vibhUti 27|| vR^ittiH \-\-\- tArANAM jyotiShAM yo vyUho vishiShTaH sanniveshastasya chandre kR^itasaMyamasya j~nAnamutpadyate | sUryaprakAshena hatatejaskatvAttArANAM sUryasaMyamAttajj~nAnaM na shakyaM bhavitumarhatIti pR^ithagupAyo.abhihitaH || 27|| siddhyantaramAha \-\-\- dhruve tadgatij~nAnam || vibhUti 28|| vR^ittiH \-\-\- dhruve nishchale jyotiShAM pradhAne kR^itasaMyamasya tAsAM tArANAM yA gatiH pratyekaM niyatakAlA niyatadeshA cha tasyA j~nAnamutpadyate \-\-\- iyaM tArA.ayaM graha iyatA kAlenA.amuM rAshimidaM nakShatraM yAsyatIti sarvaM jAnAti | idaM kAlaj~nAnasya phalamityuktaM bhavati || 28|| bAhyAH siddhIH pratipAdyA.antarAH siddhIH pratipAdayitumupakramate \-\-\- nAbhichakre kAyavyUhaj~nAnam || vibhUti 29|| vR^ittiH \-\-\- sharIramadhyavarti nAbhisaMj~nakaM yat ShoDashAraM chakraM tasmin kR^itasaMyamasya yoginaH kAyagato yo.asau vyUho vishiShTarasamaladhAtunADyAdInAmavasthAnaM tatra j~nAnamutpadyate | idamuktaM bhavati \-\-\- nAbhichakraM sharIramadhyavarti sarvataH prasR^itAnAM nADyAdInAM mUlabhUtam | atastatra kR^itAvadhAnasya samagrasannivesho yathAvadAbhAti || 29|| siddhyantaramAha \-\-\- kaNThakUpe kShutpipAsAnivR^ittiH || vibhUti 30|| vR^ittiH \-\-\- kaNThe gale kUpaH kaNThakUpaH | jihvAmUle jihvAtantoradhastAt kUpa iva kUpo gartAkArapradeshaH prANAderyatsamparkAt kShutpipAsAdayaH prAdurbhavanti tasmin kR^itasaMyamasya yoginaH kShutpipAsAdayo nivartante | ghaNTikAdhastAt srotasA dhAryamANe tasmin bhAvite bhavatyevaMvidhA siddhiH || 30|| siddhyantaramAha \-\-\- kUrmanADyAM sthairyam || vibhUti 31|| vR^ittiH \-\-\- kaNThakUpasyAdhastAdyA kUrmAkhyA nADI tasyAM kR^itasaMyamasya chetasaH sthairyamutpadyate | tatsthAnamanupraviShTasya cha~nchalatA na bhavatItyarthaH | yadi vA kAyasya sthairyamutpadyate na kenachit spandayituM shakyata ityarthaH || 31|| siddhyantaramAha \-\-\- mUrdhajyotiShi siddhadarshanam || vibhUti 32|| vR^ittiH \-\-\- shiraHkapAle brahmarandhrAkhye Chidre prakAshAdhAratvAjjyotiShi | yathA gR^ihAbhyantarasthasya maNeH prasarantI prabhA ku~nchitAkAreva sarvapradeshe saMghaTate tathA hR^idayasthaH sAttvikaH prakAshaH prasR^itastatra sampiNDitatvaM bhajate | tatra kR^itasaMyamasya ye dyAvApR^ithivyorantarAlavartinaH siddhA divyAH puruShAsteShAmitaraprANibhiradR^ishyAnAm tasya darshanaM bhavati | tAn pashyati taishcha sa sambhAShata ityarthaH || 32|| sarvaj~natva upAyamAha \-\-\- prAtibhAdvA sarvam || vibhUti 33|| vR^ittiH \-\-\- nimittAnapekShaM manomAtrajanyamavisaMvAdakaM drAgutpadyamAnaM ##[## pA0 prAgutpadyamAnaM ##]## j~nAnaM pratibhA | tasyAM saMyame kriyamANe prAtibhaM vivekakhyAteH pUrvabhAvi tArakaM j~nAnamudeti | yathodeShyataH savituH pUrvaM prabhA prAdurbhavati tadvadvivekakhyAteH pUrvaM tArakaM sarvaviShayaM j~nAnamutpadyate | tasmin sati saMyamAntarAnapekShaH sarvaM jAnAtItyarthaH || 33|| siddhyantaramAha \-\-\- hR^idaye chittasaMvit || vibhUti 34|| vR^ittiH \-\-\- hR^idayaM sharIrasya pradeshavisheShaH | tasminnadhomukhasvalpapuNDarIkAbhyantare.antaHkaraNasattvasya sthAnam | tatra kR^itasaMyamasya svaparachittaj~nAnamutpadyate | svachittagatAH sarvA vAsanAH parachittagatAMshcha rAgAdI~njAnAtItyarthaH || 34|| siddhyantaramAha \-\-\- sattvapuruShayoratyantAsa~NkIrNayoH pratyayAvisheSho bhogaH parArthAnyasvArthasaMyamAtpuruShaj~nAnam || vibhUti 35|| ##[## parArthatvAt svArthasaMyamAt ityeva bahusammataH sUtrapAThaH | ##]## vR^ittiH \-\-\- sattvaM prakAshasukhAtmakaH prAdhAnikaH pariNAmavisheShaH | puruSho bhoktA.adhiShThAtR^irUpaH | tayoratyantAsaMkIrNayorbhogyabhoktR^irUpatvAdachetanachetanatvAchcha bhinnayoryaH pratyayasyAvisheSho bhedenApratibhAsanaM tasmAt sattvasyaiva kartR^itApratyayena yA sukhaduHkhasaMvit sa bhogaH | sattvasya svArthanairapekShyeNa parArthaH puruShArthanimittaH | tasmAdanyo yaH svArthaH puruShasvarUpamAtrAlambanaH parityaktAhaMkArasattve yA chichChAyAsaMkrAntistatra kR^itasaMyamasya puruShaviShayaM j~nAnamutpadyate | tatra tadevaM rUpaM svAlambanaM j~nAnaM sattvaniShThaM purUSho ##[##pA0 sattvaniShThaH puruShaH##]## jAnAtItyarthaH | na punaH puruSho j~nAtA j~nAnasya viShayabhAvamApadyate j~neyatvApatterj~nAtR^ij~neyatvayoratyantavirodhAt || 35|| asyaiva saMyamasya phalamAha \-\-\- tataH prAtibhashrAvaNavedanAdarshAsvAdavArtA jAyante || vibhUti 36|| vR^ittiH \-\-\- tataH puruShasaMyamAdabhyasyamAnAdvyutthitasyApi j~nAnAni jAyante | tatra prAtibhaM pUrvoktaM j~nAnaM tasyAvirbhavanAt sUkShmAdikamarthaM pashyati | shrAvaNaM shrotrendriyajaM j~nAnaM tasmAchcha prakR^iShTaM divyaM shabdaM jAnAti | vedanA sparshendriyajaM j~nAnaM vedyate.anayeti kR^itvA tAntrikyA saMj~nayA vyavahriyate | tasmAddivyasparshaviShayaM j~nAnaM samupajAyate | AdarshashchakShurindriyajaM j~nAnam | A samantAddR^ishyate.anubhUyate rUpamaneneti kR^itvA tasya prakarShAddivyaM rUpaj~nAnamutpadyate | AsvAdo rasanendriyajaM j~nAnam | AsvAdyate.aneneti kR^itvA tasmin prakR^iShTe divye rase saMvidupajAyate | vArtA gandhasaMvit | vR^ittishabdena tAntrikyA paribhAShayA ghrANendriyamuchyate | vartate gandhaviShaye iti vR^itterghrANendriyAjjAtA vArtA gandhasaMvit | tasyAM prakR^iShyamAnAyAM divyagandho.anubhUyate || 36|| eteShAM phalavisheShANAM viShayavibhAgamAha \-\-\- te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH || vibhUti 37|| vR^ittiH \-\-\- te prAkpratipAditAH phalavisheShAH samAdheH prakarShe gachChata upasargA upadravA vighnAH | tatra harShasmayAdikaraNena ##[## pA0 harShavismayAdikaraNena ##]## samAdhiH shithilIbhavati | vyutthAne tu punarvyavahAradashAyAM vishiShTaphaladAyakatvAt siddhayo bhavanti || 37|| siddhyantaramAha \-\-\- bandhakAraNashaithilyAtprachArasaMvedanAchcha chittasya parasharIrAveshaH || vibhUti 38|| vR^ittiH \-\-\- vyApakatvAdAtmachittayorniyatakarmavashAdeva sharIrAntargatayoreva bhoktR^ibhogyabhAvena yat saMvedanamupajAyate sa eva sharIrabandha ityuchyate | tadyadA samAdhivashAdbandhakAraNaM dharmAdharmAkhyaM shithilaM bhavati tAnavamApadyate | chittasya cha yo.asau prachAro hR^idayapraveshAdindriyadvAreNa viShayAbhimukhyena prasarastasya saMvedanaM j~nAnam \-\-\- iyaM chittavahA nADI | anayA chittaM vahati | iyaM cha prANAdivahAbhyo ##[## pA0 rasaprANAdivahAbhyo ##]## nADIbhyo vilakShaNeti \-\-\- svaparasharIrayoryadA saMchAraM jAnAti tadA parakIyaM mR^itaM jIvachCharIraM vA chittasa~nchAradvAreNa pravishati | chittaM cha parasharIre pravishadindriyANyapyanuvartante madhukararAjamiva makShikAH | atha parasharIrapraviShTo yogI svashArIravat tena sarvaM vyavaharati | yato vyApakayoshchittapuruShayorbhogasa~Nkoche kAraNaM karma tachchet samAdhinA kShiptaM tadA svAtantryAt sarvatraiva bhoganiShpattiH || 38|| siddhyantaramAha \-\-\- udAnajayAjjalapa~NkakaNTakAdiShvasa~Nga utkrAntishcha || vibhUti 39|| vR^ittiH \-\-\- samastAnAmindriyANAM tuShajvAlAvadyA yugapadutthitA vR^ittiH sA jIvanashabdavAchyA | tasyAH kriyAbhedAt prANApAnAdisaMj~nAbhirvyapadeshaH | tatra hR^idayAnmukhanAsikAdvAreNa vAyoH prAyaNAt prANa ityuchyate | nAbhideshAt pAdA~NguShThaparyantamapanayanAdapAnaH | nAbhideshaM pariveShTya samantAnnayanAt samAnaH | kR^ikATikAdeshAdAshirovR^itterunnayanAdudAnaH | vyApya nayanAt sarvasharIravyApI vyAnaH | tatrodAnasya saMyamadvAreNa jayAditareShAM vAyUnAM rodhAdUrdhvagatitvena jale mahAnadyAdau mahati vA kardame tIkShNeShu kaNTakeShu vA na majjatyatilaghutvAt ##[## pA0 na sajjate.tilaghutvAt ##]## | tUlapiNDavajjalAdau majjito.apyudgachChatItyarthaH || 39|| siddhyantaramAha \-\-\- samAnajayAtprajvalanam || vibhUti 40|| ##[## jvalanam ityev bahusammataH sUtrapAThaH | ##]## vR^ittiH \-\-\- agnimAveShTya vyavasthitasya samAnAkhyasya vAyorjayAt saMyamena vashIkArAnnirAvaraNasyAgnerudbhUtattvAttejasA ##[## pA0 agnerUrdhvatvAt ##]## prajvalanniva yogI pratibhAti || 40|| siddhyantaramAha \-\-\- shrotrAkAshayoH sambandhasaMyamAddivyaM shrotram || vibhUti 41|| vR^ittiH \-\-\- shrotraM shabdagrAhakamAhaMkArikamindriyam | AkAshaM vyoma shabdatanmAtrakAryam | tayoH sambandho deshadeshibhAvalakShaNastasmin kR^itasaMyamasya yogino divyaM shrotraM pravartate | yugapat sUkShmavyavahitaviprakR^iShTashabdagrahaNasamarthaM bhavatItyarthaH || 41|| siddhyantaramAha \-\-\- kAyAkAshayoH sambandhasaMyamAllaghutUlasamApatteshchAkAshagamanam || vibhUti 42|| vR^ittiH \-\-\- kAyaH pA~nchabhautikaM sharIram | tasyAkAshenAvakAshadAyakena yaH sambandhastatra saMyamaM vidhAya laghuni tUlAdau samApattiM tanmayIbhAvalakShaNAM vidhAya prAptAtilaghubhAvo yogI prathamaM yathAruchi jale saMcharaNakrameNorNanAbhatantujAlena saMcharamANa Adityarashmibhishcha viharan yatheShTamAkAshena gachChati || 42|| siddhyantaramAha \-\-\- bahirakalpitA vR^ittirmahAvidehA tataH prakAshAvaraNakShayaH || vibhUti 43|| vR^ittiH \-\-\- sharIrAdbahiryA manasaH sharIranairapekShyeNa vR^ittiH sA mahAvidehA nAma vigatAhaMkArakAryavegA ##[## pA0 vigatasharIrAhaMkAradArDhyadvAreNa ##]## uchyate | tatastasyAM kR^itAt saMyamAt prakAshAvaraNakShayaH sAttvikasya chittasya yaH prakAshaH tasya yadAvaraNaM kleshakarmAdi tasya kShayaH pravilayo bhavati | ayamarthaH \-\-\- sharIrAhaMkAre sati yA manaso bahirvR^ittiH sA kalpitetyuchyate | yadA punaH sharIrAdahaMkArabhAvaM parityajya svAtantryeNa manaso vR^ittiH sA.akalpitA | tasyAM saMyamAdyoginaH sarve chittamalAH kShIyante || 43|| tadevaM pUrvAntaviShayAH parAntaviShayA madhyabhAvAshcha siddhIH pratipAdyA.anantaraM bhuvanaj~nAnAdirUpA bAhyAH kAyavyUhAdirUpA AbhyantarAH parikarmaniShpannabhUtAshcha maitryAdiShu balAnItyevamAdyAH samAdhyupayoginIshchAntaHkaraNabahiHkaraNalakShaNendriyabhavAH prANAdivAyubhavAshcha siddhIshchittadArDhyAya samAdheshchAshvAsotpattaye pratipAdyedAnIM svadarshanopayogisabIjanirbIjasamAdhisiddhaye vividhopAyapradarshanAyAha \-\-\- sthUlasvarUpasUkShmAnvayArthavattvasaMyamAdbhUtajayaH || vibhUti 44|| vR^ittiH \-\-\- pa~nchAnAM pR^ithivyAdInAM bhUtAnAM ye pa~nchA.avasthAvisheSharUpA dharmAH sthUlatvAdayastatra kR^itasaMyamasya bhUtajayo bhavati | bhUtAnyasya vashyAni bhavantItyarthaH | tathA hi \-\-\- bhUtAnAM paridR^ishyamAnaM vishiShTAkAravat sthUlarUpam | svarUpapa~nchaiShAM yathAkramaM kAryaM gandhasnehoShNatApreraNAvakAshadAnalakShaNam | sUkShmaM cha yathAkramaM bhUtAnAM kAraNatvena vyavasthitAni gandhAditanmAtrANi | anvayino guNAH prakAshapravR^ittisthitirUpatayA sarvatraivA.anvayitvena samupalabhyante | arthavattvaM teShu eva guNeShu bhogApavargasampAdanAkhyA shaktiH | tadevaM bhUteShu pa~nchasu uktadharmalakShaNAvasthAbhinneShu pratyavasthaM saMyamaM kurvan yogI bhUtajayI bhavati | tadyathA \-\-\- prathamaM sthUlarUpe saMyamaM vidhAya tadanu svarUpe ityevaM krameNa tasya kR^itasaMyamasya saMkalpAnuvidhAyinyo vatsAnusAriNya iva gAvo bhUtaprakR^itayo bhavantItyarthaH || 44|| tasyaiva bhUtajayasya phalamAha \-\-\- tato.aNimAdiprAdurbhAvaH kAyasampattaddharmA.anabhighAtashcha || vibhUti 45|| vR^ittiH \-\-\- 1. aNimA paramANurUpatApattiH | 2. mahimA mahattvprAptiH | 3. laghimA tUlapiNDavallaghutvaprAptiH | 4. garimA gurutvaprAptiH | 5. prAptira~NgulyagreNa chandrAdisparshanashaktiH | 6. prAkAmyamichChAnabhighAtaH | 7. sharIrAntaHkaraNeshvaratvamIshitvam | 8. sarvatra prabhaviShNutA vashitvam | sarvANyeva bhUtAnyanugAmitvAttaduktaM nAtikrAmanti | 9. yatrakAmAvasAyo yasmin viShaye.asya kAmaH svechChA bhavati tasmin viShaye yogino.adhyavasAyo bhavati | taM viShayaM svIkAradvAreNAbhilAShasamAptiparyantaM nayatItyarthaH | ta ete.aNimAdyAH samAdhyupayogino bhUtajayAdyoginaH prAdurbhavanti | yathA paramANutvaM prApto vajrAdInAmapyantaH pravishati | evaM sarvatra yojyam | ete.aNimAdayo.aShTau guNA mahAsiddhaya uchyante | kAyasampadvakShyamANA ##(##3.46##)## tAM prApnoti | taddharmA.anabhighAtashcha tasya kAyasya ye dharmA rUpAdayasteShAmanabhighAto nAsho na kutashchidbhavati nAsya rUpamagnirdahati na vAyuH shoShayatItyAdi yojyam || 45|| kAyasampadamAha \-\-\- rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasampat || vibhUti 46|| vR^ittiH \-\-\- rUpalAvaNyabalAni prasiddhAni | vajrasaMhananatvaM vajravat kaThinA saMhatirasya sharIre bhavatItyarthaH | iti kAyasya AvirbhUtaguNasampat || 46|| evaM bhUtajayamabhidhAya prAptabhUmikAvisheShasyendriyajayamAha \-\-\- grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH || vibhUti 47|| vR^ittiH \-\-\- grahaNamindriyANAM viShayAbhimukhI vR^ittiH | svarUpaM sAmAnyena prakAshakatvam | asmitA ahaMkArAnugamaH | anvayArthavattve pUrvavat ##(##3.44##)##. eteShAM indriyANAmavasthApa~nchake pUrvavat saMyamaM kR^itvendriyajayI bhavati || 47|| tasya phalamAha \-\-\- tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayashcha || vibhUti 48|| vR^ittiH \-\-\- sharIrasya manovadanuttamagatilAbho manojavitvam | kAyanirapekShANAmindriyANAM vR^ittilAbho vikaraNabhAvaH | sarvavashitvaM pradhAnajayaH | etAH siddhyayo jitendriyasya prAdurbhavanti | tAshchAsmin shAstre madhupratIkA ityuchyante | yathA madhuna ekadesho.api svadata evaM pratyekametAH siddhayaH svadanta iti madhupratIkAH || 48|| indriyajayamabhidhAyA.antaHkaraNajayamAha \-\-\- sattvapuruShAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiShThAtR^itvaM sarvaj~nAtR^itvaM cha || vibhUti 49|| vR^ittiH \-\-\- tasmin buddheH sAttvike pariNAme kR^itasaMyamasya yA sattvapuruShayorutpadyate vivekakhyAtirguNAnAM kartR^itvAbhimAnashithilIbhAvarUpA tanmAhAtmyAt tatraiva sthitasya yoginaH sarvAdhiShThAtR^itvaM sarvaj~nAtR^itvaM cha samAdherbhavati | sarveShAM guNapariNAmAnAM bhAvAnAM svAmivadAkramaNaM sarvabhAvAdhiShThAtR^itvam | teShAmeva cha shAntoditAvyapadeshyadharmitvenAvasthitAnAM yathAvadvivekaj~nAnaM sarvaj~nAtR^itvam | eShAM chAsmi~nChAstre parasyAM vashIkArasaMj~nAyAM prAptAyAM vishokA nAma siddhirityuchyate || 49|| krameNa bhUmikAntaramAha \-\-\- tadvairAgyAdapi doShabIjakShaye kaivalyam || vibhUti 50|| vR^ittiH \-\-\- tasyAmapi vishokAyAM siddhau yadA vairAgyamutpadyate yoginastadA tasmAddoShANAM rAgAdInAM yadbIjamavidyAdayastasya kShaye nirmUlane kaivalyamAtyantikI duHkhanivR^ittiH puruShasya guNAnAmadhikAraparisamAptau svarUpapratiShThatvam ##[## pA0 svarUpaniShThatvam ##]## || 50|| tasminneva samAdhau sthityupAyamAha \-\-\- svAmyupanimantraNe sa~NgasmayA.akaraNaM punaraniShTaprasa~NgAt || vibhUti 51|| vR^ittiH \-\-\- chatvAro yogino bhavanti | tatrAbhyAsavAn pravR^ittamAtrajyotiH prathamaH | R^itambharapraj~no dvitIyaH | bhUtendriyajayI tR^itIyaH | atikrAntabhAvanIyashchaturthaH | tatra chaturthasya samAdheH prAptasaptavidhabhUmiprAntapraj~no bhavati | R^itambharapraj~nasya dvitIyAM madhumatIsaMj~nAM bhUmikAM sAkShAtkurvataH svAmino devA upanimantrayitAro bhavanti | divyastrIrasAyanAdikam ##[##divyastrIvasanAdikam ##]## upaDhaukayantIti tasminnupanimantraNe nA.anena sa~NgaH kartavyo nApi smayaH | sa~NgatikaraNe punarviShayabhoge patati smayakaraNe kR^itakR^ityamAtmAnaM manyamAno na samAdhAvutsahate | ataH sa~Ngasmayayostena varjanaM kartavyam || 51|| asyAmeva phalabhUtAyAM vivekakhyAtau pUrvoktasaMyamavyatiriktamupAyAntaramAha \-\-\- kShaNatatkramayoH saMyamAdvivekajaM j~nAnam || vibhUti 52|| vR^ittiH \-\-\- kShaNaH sarvAntyaH kAlAvayavo yasya kalAH prabhavituM na shakyante | tathAvidhAnAM kAlakShaNAnAM yaH kramaH paurvAparyeNa pariNAmastatra saMyamAt prAguktaM vivekajaM j~nAnamutpadyate | ayamarthaH \-\-\- ayaM kAlakShaNo.amuShmAt kAlakShaNAduttaro.ayamasmAt pUrva ityevaMvidhe krame kR^itasaMyamasyAtyantasUkShme.api kShaNakrame yadA bhavati sAkShAtkArastadA.anyadapi sUkShmaM mahadAdi sAkShAtkarotIti vivekaj~nAnotpattiH || 52|| asyaiva saMyamasya viShayavivekopakShepaNAyAha \-\-\- jAtilakShaNadeshairanyatAnavachChedAttulyayostataH pratipattiH || vibhUti 53|| vR^ittiH \-\-\- padArthAnAM bhedahetavo jAtilakShaNadeshA bhavanti | kvachidbhedaheturjAtiH | yathA gauriyaM mahiShIyamiti | jAtyA tulyayorlakShaNaM bhedahetuH | iyaM karbureyamaruNeti | jAtyA lakShaNenAbhinnayorbhedaheturdesho drR^iShTaH | yathA tulyapramANayorAmalakayorbhinnadeshasthitayoH | yatra punarbhedo.avadhArayituM na shakyate yathA ekadeshasthitayoH shuklayoH pArthivayoH paramANvostathAvidhe viShaye bhedAya kR^itasaMyamasya bhedena j~nAnamutpadyate tadA tadabhyAsAt sUkShmANyapi tattvAni bhedena pratipadyate | etaduktaM bhavati \-\-\- yatra kenachidupAyena bhedo nAvadhArayituM shakyastatra saMyamAdbhavatyeva bhedapratipattiH || 53|| sUkShmANAM tattvAnAmuktasya vivekajanyaj~nAnasya saMj~nAviShayasvAbhAvyaM vyAkhyAtumAha \-\-\- tArakaM sarvaviShayaM sarvathAviShayamakramaM cheti vivekajaM j~nAnam || vibhUti 54|| vR^ittiH \-\-\- uktasaMyamabalAdevA.antyAyAM bhUmikAyAmutpannaM j~nAnaM tArakamiti tArayatyagAdhAt saMsArasAgarAdyoginamityAnvarthikyA saMj~nayA tArakamityuchyate | asya viShayamAha \-\-\- sarvaviShayamiti | sarvANi tattvAni mahadAdIni viShayo.asyeti sarvaviShayam | svabhAvashchAsya sarvathAviShayatvam | sarvAbhiravasthAbhiH sthUlasUkShmAdibhedena taistaiH pariNAmaiH sarveNa prakAreNA.avasthitAni tattvAni viShayo.asyeti sarvathAviShayam | svabhAvAntaramAha \-\-\- akramaM cheti | niHsheShanAnAvasthApariNatasyAtmakabhAvagrahaNenAsya ##[##pA0 niHsheShanAnA.avasthApariNatadvitryAtmakabhAvagrahaNe nA.asya##]## kramo vidyata ityakramam | sarvaM karatalAmalakavadyugapat pashyatItyarthaH || 54|| asmAchcha vivekajAt tArakAkhyAjj~nAnAt kiM bhavatItyAha \-\-\- sattvapuruShayoH shuddhisAmye kaivalyam || vibhUti 55|| vR^ittiH \-\-\- sattvapuruShAvuktalakShaNau ##(##2.6\, 2.18\, 2.20##)##. tayoH shuddhisAmye kaivalyam | sattvasya sarvakartR^itvAbhimAnanivR^ityA svakAraNAnupraveshaH shuddhiH | puruShasya shuddhirupacharitabhogAbhAva iti dvayoH samAnAyAM shuddhau puruShasya kaivalyamutpadyate | mokSho bhavatItyarthaH || 55|| tadevamantara~NgaM yogA~NgatrayamabhidhAya tasya cha saMyamasaMj~nAM kR^itvA saMyamasya viShayapradarshanArthaM pariNAmatrayamupapAdya saMyamabalotpadyamAnAH pUrvAntaparAntamadhyabhavAH siddhIrupadarshya samAdhyabhyAsopapattaye ##[## pA0 samAdhyAshvAsotpattaye ##]## bAhyA bhuvanaj~nAnAdirUpA AbhyantarAshcha kAyavyUhaj~nAnAdirUpAH pradarshya samAdhyupayogAyendriyaprANajayAdipUrvikAH paramapuruShArthasiddhaye yathAkramamavasthAsahitabhUtajayendriyasattvajayodbhavAshcha vyAkhyAya vivekaj~nAnopapattaye tAMstAnupAyAnupanyasya tArakasya sarvasamAdhyavasthAparyantabhavasya svarUpamabhidhAya tatsamApatteH kR^itAdhikArasya chittasattvasya svakAraNAnupraveshAt kaivalyamutpadyata ityabhihitamiti nirNIto vibhUtipAdastR^itIyaH | iti dhAreshvarabhojadevavirachitAyAM rAjamArtaNDAbhidhAyAM pAta~njalavR^ittau vibhUtipAdastR^itIyaH | iti vibhUtipAdaH | atha kaivalyapAdaH yadAj~nayaiva kaivalyaM vinopAyaiH prajAyate | tamekamajamIshAnaM chidAnandamayaM stumaH || idAnIM vipratipattisamutthabhrAntinirAkaraNena yuktyA kaivalyasvarUpaj~nApanAya ##[## pA0 j~nAnAya ##]## kaivalyapAdo.ayamArabhyate | tatra yAH pUrvamuktAH siddhayastAsAM nAnAvidhajanmAdikAraNapratipAdanadvAreNaivaM bodhayati \-\-\- madIyA yA etAH siddhayastAH sarvAH pUrvajanmAbhyastasamAdhibalAjjanmAdinimittamAtratvenA.a.ashritya pravartante | tatashchAnekabhavasAdhyasya samAdherna kShatirastItyAshvAsotpAdanAya samAdhisiddheshcha prAdhAnyakhyApanArthaM kaivalyopayogArthaM chAha \-\-\- janmauShadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH || kaivalya 1|| vR^ittiH \-\-\- kAshchana janmanimittA eva siddhayo yathA pakShyAdInAmAkAshagamanAdayaH | yathA vA kapilamaharShiprabhR^itInAM janmasamanantaramevopajAyamAnA j~nAnAdayaH sAMsiddhikA guNAH | oShadhisiddhayo yathA pAradAdirasAyanAdyupayogAt | mantrasiddhiryathA mantrajapAt keShAMchidAkAshagamanAdiH | tapaHsiddhiryathA vishvAmitrAdInAm | samAdhisiddhiH prAkpratipAditA | etAH siddhayaH pUrvajanmakShayitakleshAnAmevopajAyante | tasmAt samAdhisiddhAvivA.anyAsAM siddhInAM samAdhireva janmAntarAbhyastaH kAraNm | mantrAdIni nimittamAtrANi || 1|| nanu nandIshvarAdikAnAM jAtyAdipariNAmo.asminneva janmani dR^ishyate | tat kathaM janmAntarAbhyastasya samAdheH kAraNatvamuchyata ityAsha~NkyAha \-\-\- jAtyantarapariNAmaH prakR^ityApUrAt || kaivalya 2|| vR^ittiH \-\-\- yo.ayamihaiva janmani nandIshvarAdInAM jAtyAdipariNAmaH sa prakR^ityApUrAt | pAshchAttyA eva hi prakR^itayo.amuShmi~njanmani vikArAnApUrayanti jAtyantarAkAreNa pariNamanti || 2|| nanu dharmAdharmAdayastatra kriyamAnA upalabhyante | tat kathaM prakR^itInAmApUrakatvam ityAha \-\-\- nimittamaprayojakaM prakR^itInAM varaNabhedastu tataH kShetrikavat || kaivalya 3|| vR^ittiH \-\-\- nimittaM dharmAdi | tat prakR^itInAmarthAntarapariNAme na prayojakam | na hi kAryeNa kAraNaM pravartate | kutra tarhi tasya dharmAdervyApAra ityAha \-\-\- varaNabhedastu tataH kShetrikavat | tatastasmAdanuShThIyamAnAddharmAdvaraNamAvaraNakamadharmAdi tasyaiva virodhitvAdbhedaH kShayaH kriyate | tasmin pratibandhake kShINe prakR^itayaH svayamabhimatakAryAya prabhavanti | dR^iShTAntamAha \-\-\- kShetrikavat | yathA kShetrikaH kR^iShIbalaH kedArAt kedArAntaraM jalaM ninIShurjalapratibandhakAvaraNabhedamAtraM karoti | tasmin bhinne jalaM svayameva prasaradrUpaM pariNAmaM gR^ihNAti na tu jalaprasaraNe tasya kashchit prayatnaH | evaM dharmAderboddhavyam || 3|| yadA sAkShAtkR^itatattvasya yogino yugapat karmaphalabhogAyA.a.atmIyaniratishayavibhUtyanubhavAd yugapadanekasharIranirmitsA jAyate tadA kutastAni chittAni prabhavantItyAha \-\-\- nirmANachittAnyasmitAmAtrAt || kaivalya 4|| vR^ittiH \-\-\- yoginaH svayaM nirmiteShu kAyeShu yAni chittAni tAni mUlakAraNAdasmitAmAtrAdeva tadichChayA prasaranti | agnervisphuli~NgA iva yugapat pariNamanti || 4|| nanu bahUnAM chittAnAM bhinnAbhiprAyatvAnnaikakAryakartR^itvaM syAdityAha \-\-\- pravR^ittibhede prayojakaM chittamekamanekeShAm || kaivalya 5|| vR^ittiH \-\-\- teShAmanekeShAM chetasAM pravR^ittibhede vyApAranAnAtva eakaM yoginashchittaM prayojakaM prerakamadhiShThAtR^itvena | tena na bhinnamatatvam | ayamarthaH \-\-\- yathAtmIyasharIre manashchakShuHpANyAdIni yathechChaM prerayatyadhiShThAtR^itvenaievaM kAyAntareShvapIti || 5|| janmAdiprabhavatvAt siddhInAM chittamapi tatprabhavaM pa~nchavidhameva | ato janmAdiprabhavAchchittAt samAdhiprabhavasya chittasya vailakShaNyamAha \-\-\- tatra dhyAnajamanAshayam || kaivalya 6|| vR^ittiH \-\-\- dhyAnajaM samAdhijaM yachchittaM tat pa~nchasu madhye.anAshayaM karmavAsanArahitamityarthaH || 6|| yathetarachittebhyo yoginashchittaM vilakShaNaM kleshAdirahitaM tathA karmApi vilakShaNamityAha \-\-\- karmAshuklAkR^iShNaM yoginastrividhamitareShAm || kaivalya 7|| vR^ittiH \-\-\- shubhaphaladaM karma yAgAdi shuklam | ashubhaphaladaM brahmahatyAdi kR^iShNam | ubhayasaMkIrNaM shuklakR^iShNam | tatra shuklaM karma vichakShaNAnAM dAnatapaHsvAdhyAyAdimatAM puruShANAm | kR^iShNaM karma dAnavAnAm ##[## nArakAnAm ##]## | shuklakR^iShNaM manuShyANAm | yoginAntu saMnyAsavatAM trividhakarmaviparItaM yat phalatyAgAnusandhAnenaivAnuShThAnAnna ki~nchit phalamArabhate || 7|| asyaiva karmaNaH phalamAha \-\-\- tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm || kaivalya 8|| vR^ittiH \-\-\- iha hi dvividhA karmavAsanAH smR^itimAtraphalA jAtyAyurbhogaphalAshcha | tatra jAtyAyurbhogaphalA ekAnekajanmabhavA ityanena pUrvameva ##(##2.12--13##)## kR^itanirNayAH | yAstu smR^itimAtraphalAstAstataH karmaNo yena karmaNA yAdR^ik sharIramArabdhaM devamanuShyatiryagAdibhedena tasya vipAkasyA.anuguNA anurUpA yA vAsanAstAsAmeva tasmAdabhivyaktirvAsanAnAM bhavati | ayamarthaH \-\-\- yena karmaNA pUrvaM devatAdisharIramArabdhaM jAtyantarashatavyavadhAnena punastathAvidhasyaiva sharIrasyArambhe tadanurUpA eva smR^itiphalA vAsanAH prakaTIbhavanti | lokAntareShvevArtheShu tasya smR^ityAdayo jAyante | itarAstu satyo.api avyaktasaMj~nAstiShThanti na tasyAM dashAyAM nArakAdisharIrodbhavA vAsanA vyaktimAyAnti || 8|| AsAmeva vAsanAnAM kAryakAraNAbhAvAnupapattimAsha~Nkya samarthayitumAha \-\-\- jAtideshakAlavyavahitAnAmapyAnantaryaM smR^itisaMskArayorekarUpatvAt || kaivalya 9|| vR^ittiH \-\-\- iha nAnAyoniShu bhramatAM saMsAriNAM kAMchidyonimanubhUya yadA yonyantarasahasravyavadhAnena punastAmeva yoniM pratipadyate tadA tasyAM pUrvAnubhUtAyAM yonau tathAvidhasharIrAdivya~njakApekShayA vAsanA yAH prakaTIbhUtA AsaMstAstathAvidhavya~njakAbhAvAttirohitAH punastathAvidhavya~njakasharIrAdilAbhe prakaTIbhavanti | jAtideshakAlavyavadhAne.api tAsAM svAnurUpasmR^ityAdiphalasAdhana AnantaryaM nairantaryam | kutaH | smR^itisaMskArayorekarUpatvAt | tathAhi \-\-\- anuShThIyamAnAt karmaNashchittasattve vAsanArUpaH saMskAraH samutpadyate | sa cha svarganarakAdInAM phalAnAM chA~NkurIbhAvaH karmaNAM vA yAgAdInAM shaktirUpatayA.avasthAnam | karturvA tathAvidhabhogyabhoktR^itvarUpaM sAmarthyam | saMskArAt smR^itiH smR^iteshcha sukhaduHkhopabhogastadanubhavAchcha punarapi saMskArasmR^ityAdayaH | evaM cha yasya smR^itisaMskArAdayo bhinnAstasyA.a.anantaryAbhAve durlabhaH kAryakAraNabhAvaH | asmAkaM tu yadAnubhava eva saMskArIbhavati saMskArashcha smR^itirUpatayA pariNamate tadaikasyaiva chittasyAnusandhAtR^itvena sthitatvAnna kAryakAraNabhAvo durghaTaH || 9|| bhavatvAnantaryaM kAryakAraNabhAvashcha vAsanAnAm yadA tu prathamamevAnubhavaH pravartate tadA kiM vAsanAnimitta uta nirnimitta iti sha~NkAM vyapanetumAha \-\-\- tAsAmanAditvaM chA.a.ashiSho nityatvAt || kaivalya 10|| vR^ittiH \-\-\- tAsAM vAsanAnAmanAditvam | na vidyata Adiryasya tasya bhAvastattvaM tAsAmAdirnAstItyarthaH | kuta iti | AshiSho nityatvAt | yeyamAshIrmahAmoharUpA sadaiva sukhasAdhanAni me bhUyAsurmA kadAchana tairme viyogo bhUditi yaH saMkalpavisheSho vAsanAnAM kAraNaM tasya nityatvAdanAditvamityarthaH | etaduktaM bhavati \-\-\- kAraNasya sannihitatvAdanubhavasaMskArAdInAM kAryANAM pravR^ittiH kena vAryate | anubhavasaMskArAnubiddhaM saMkochavikAshadharmi chittaM tattadabhivya~njakavipAkalAbhAt tattatphalarUpatayA pariNamata ityarthaH || 10|| tAsAmAnantyAddhAnaM kathaM bhavatItyAsha~Nkya hAnopAyamAha \-\-\- hetuphalAshrayAlambanaiH saMgR^ihItatvAdeShAmabhAve tadabhAvaH || kaivalya 11|| vR^ittiH \-\-\- vAsanAnAmanantarAnubhavo hetustasyApyanubhavasya rAgAdayasteShAmavidyeti sAkShAt pAramparyeNa hetuH | phalaM sharIrAdi smR^ityAdi cha | Ashrayo buddhisattvam | AlambanaM yadevAnubhavasya tadeva vAsanAnAm | atastairhetuphalAshrayAlambanairanantAnAmapi vAsanAnAM saMgR^ihItatvAt | eShAM hetvAdInAmabhAve j~nAnayogAbhyAM dagdhabIjakalpatve vihite nirmUlatvAnna vAsanAH prarohanti na kAryamArabhanta iti tAsAmabhAvaH || 11|| nanu pratikShaNaM chittasya nashvaratvopalabdhervAsanAnAM tatphalAnAM cha kAryakAraNabhAvena yugapadabhAvitvAdbhede kathamekatvamityAsha~NkyaikatvasamarthanAyAha \-\-\- atItAnAgataM svarUpato.astyadhvabhedAddharmANAm || kaivalya 12|| vR^ittiH \-\-\-ihAtyantamasatAM bhAvAnAmutpattirna yuktimatI teShAM sattvasambandhAyogAt | na hi shashaviShANAdInAM kvachidapi sattvasambandho dR^iShTaH | nirupAkhye cha kArye kimuddishya kAraNAni pravarteran | na hyasantaM viShayamAlochya kashchit pravartate | satAmapi virodhAnnAbhAvasambandho.asti | yat svarUpaM labdhasattAkaM tat kathaM nirupAkhyatAmabhAvarUpatAM vA bhajate na viruddhaM rUpaM svIkarotItyarthaH . tasmAt satAmabhAvAsambhavAdasatAM chotpattyasambhavAt taistairdharmairvipariNamamAno dharmI sadaikarUpa evAvatiShThate | dharmAstu tryadhvakatvena ##[## pA0 adhikatvena ##]## traikAlikatvena tatra vyavasthitAH svasmin svasminnadhvani vyavasthitAH na svarUpaM tyajanti | vartamAne.adhvani vyavasthitAH kevalaM bhogyatAM bhajante | tasmAddharmANAmevAtItAnAgatAdyadhvabhedAt tenaiva rUpeNa kAryakAraNabhAvo.asmin darshane pratipadyate | tasmAdapavargaparyantamekameva chittaM dharmitayA.anuvartamAnaM na nihnotuM pAryate || 12|| ta ete dharmadharmiNaH kiMrUpA ityAha \-\-\- te vyaktasUkShmA guNAtmAnaH || kaivalya 13|| vR^ittiH \-\-\- ya ete dharmadharmiNaH proktAste vyaktasUkShmabhedena vyavasthitAH guNAH sattvarajastamorUpAstadAtmAnastatsvabhAvAstatpariNAmarUpA ityarthaH | yataH sattvarajastamobhiH sukhaduHkhamoharUpaiH sarvAsAM bAhyAbhyantarabhedabhinnAnAM bhAvavyaktInAmanvayAnugamo dR^ishyate | yadyadanvayi tattat pariNAmarUpaM dR^iShTam | yathA ghaTAdayo mR^idanvitA mR^itpariNAmarUpAH || 13|| yadyete trayo guNAH sarvatra mUlakAraNaM kathameko dharmIti vyapadesha ityAsha~NkyAha \-\-\- pariNAmaikatvAdvastutattvam || kaivalya 14|| vR^ittiH \-\-\- yadyapi trayo guNAstathApi teShAma~NgA~NgibhAvagamanalakShaNo yaH pariNAmaH kvachit sattvama~Ngi kvachidrajaH kvachichcha tama ityevaMrUpastasyaikatvAdvastunastattvamekamuchyate | yathA \-\-\- iyaM pR^ithivI | ayaM vAyurityevamAdi || 14|| nanu j~nAnavyatirikte satyarthe vastvekamanekaM vA vaktuM yujyate | yadA cha vij~nAnameva vAsanAvashAt kAryakAraNabhAvenAvasthitaM tathA tathA pratibhAti tadA kathametachChakyate vaktumityAsha~NkyAha \-\-\- vastusAmye chittabhedAttayorviviktaH panthAH || kaivalya 15|| vR^ittiH \-\-\- tayorj~nAnArthayorviviktaH panthA vivikto mArgo desha iti yAvat | katham | vastusAmye chittabhedAt | samAne vastuni stryAdAvupalabhyamAne nAnApramAtR^iINAM chittasya bhedaH sukhaduHkhamoharUpatayA samupalabhyate | tathAhi ekasyAM rUpalAvaNyavatyAM yoShiti upalabhyamAnAyAM sarAgasya sukhamutpadyate sapatnyAstu dveShaH parivrAjakAderghR^iNetyekasmin vastuni nAnAvidhachittodayAt kathaM chittakAryatvaM vastuna ekachittakAryatve vastvekarUpatayaivA.avabhAseta . ki~ncha chittakAryatve vastuno yadIyasya chittasya tadvastu kAryaM tasminnarthAntaravyAsakte tadvastu na ki~nchit syAt | bhavatviti chenna | tadeva kathamanyairbahubhirupalabhyeta | upalabhyate cha tasmAnna chittakAryam | atha yugapadbahubhiH so.arthaH kriyate tadA bahunirmitasyArthasyaikanirmitAdvailakShaNyaM syAt | yadA tu vailakShaNyaM neShyate tadA kAraNabhede sati kAryabhedasyAbhAve nirhetukamekarUpaM vA jagat syAt | etaduktaM bhavati \-\-\- satyapi bhinne kAraNe yadi kAryasyAbhedastadA samagraM jagannAnAvidhakAraNajanyamekarUpaM syAt | kAraNabhedAnanugamAt svAtantryeNa nirhetukaM vA syAt | yadyevaM kathaM tena triguNAtmanA chittenaikasyaiva pramAtuH sukhaduHkhamohamayAni j~nAnAni janyante ##[##pA0 kathaM tena triguNAtmanA.arthe naikasyaiva pramAtuH sukhaduHkhamohabhayAni j~nAnAni na janyante##]## | maivam | yathA.arthastriguNastathA chittamapi triguNam | tasyArthapratibhAsotpattau dharmAdayaH sahakArikAraNam | tadudbhavAbhibhavavashAt kadAchichchittasya tena tena rUpeNAbhivyaktiH . tathA cha \-\-\- kAmukasya sannihitAyAM yoShiti dharmasahakR^itaM chittaM sattvasyA~NgitayA pariNamamAnaM sukhamayaM bhavati | tadevA.adharmasahakAri rajaso.a~NgitayA duHkharUpaM sapatnImAtrasya bhavati | tIvrAdharmasahakAritayA pariNamamAnaM tamaso.a~Ngitvena kopanAyAH sapatnyA mohamayaM bhavati | tasmAdvij~nAnavyatirekeNAsti grAhyArthaH ##[##pA0 grAhyo.arthaH##]## | tadevaM vij~nAnArthayostAdAtmyavirodhAnna kAryakAraNabhAvaH | kAraNAbhede satyapi kAryabhedaprasa~NgAditi j~nAnAdvyatiriktatvamarthasya vyavasthitam || 15|| yadyevaM j~nAnaM chet prakAshakatvAdgrahaNasvabhAvamarthashcha prakAshyatvAdgrAhyasvabhAvastadA yugapat sarvAnarthAn kathaM na gR^ihNAti | na smarati chetyAsha~NkAM parihartumAha \-\-\- taduparAgApekShitvAchchittasya vastu j~nAtAj~nAtam || kaivalya 16|| vR^ittiH \-\-\- tasyArthasyoparAgAdAkArasamarpaNAchchitte bAhyaM vastu j~nAtamaj~nAtaM cha bhavati | ayamarthaH \-\-\- sarvaH padArtha AtmalAbhe chittaM sAmagrImapekShate | nIlAdij~nAnaM chopajAyamAnamindriyapraNAlikayA samAgatamarthoparAgaM sahakArikAraNatvenApekShate | vyatiriktasyArthasya sambandhAbhAvAdgrahItumashakyatvAt | tatashcha yenaivArthenAsya svarUpoparAgaH kR^itastamevArthaM tajj~nAnaM vyavahArayogyatAM nayati | tataH so.artho j~nAta uchyate | yena chA.a.akAro na samarpitaH sa na j~nAtatvena vyavahriyate | yasmiMshchAnubhUte.arthe sAdR^ishyAdirarthaH saMskAramudbodhayan sahakAritAM pratipadyate tasminnevArthe smR^itirupajAyata iti na sarvatra j~nAnaM nApi smR^itiriti na kashchidvirodhaH || 16|| yadyevaM pramAtApi puruSho yasmin kAle nIlaM vedayate na tasmin kAle pItAdimatashchittasattvasyApi kadAchit grahItR^irUpatvAdAkAragrahaNe pariNAmitvaM prAptamityAsha~NkAM parihartumAha \-\-\- sadA j~nAtAshchittavR^ittayaH tatprabhoH puruShasyApariNAmitvAt || kaivalya 17|| vR^ittiH \-\-\- yA etAshchittasya pramANaviparyayAdirUpA vR^ittayaH\, tAstatprabhoshchittasya grahItuH puruShasya sadA sarvakAlameva j~nAtAH ##[##pA0 GyeyAH##]## | tasya chidrUpatayA.apariNAmitvAt pariNAmitvAbhAvAdityarthaH | yadyasau pariNAmI syAt tadA pariNAmasya kAdAchitkatvAt tAsAM chittavR^ittInAM sadA j~nAtatvaM nopapadyeta | ayamarthaH \-\-\- puruShasya chidrUpasya sadaivAdhiShThAtR^itvena vyavasthitasya yadantara~NgaM nirmalaM sattvam tasyApi sadaivAvasthitatvAdyenArthenoparaktaM bhavati tathAvidhasyArthasya sadaiva chichChAyAsaMkrAntisadbhAvastasyAM satyAM siddhaM j~nAtR^itvamiti na kadAchit kAchit pariNAmitvAsha~NkA || 17|| nanu chittameva yadi sattvotkarShAt prakAshakam tadA svaparaprakAsharUpatvAdAtmAnamarthaM cha prakAshayatIti tAvataiva vyavahArasamAptiH | kiM grahItrantareNetyAsha~NkAmapanetumAha \-\-\- na tatsvAbhAsaM dR^ishyatvAt || kaivalya 18|| vR^ittiH \-\-\- tachchittaM svAbhAsaM svaprakAshakaM na bhavati puruShavedyaM bhavatIti yAvat | kutaH | dR^ishyatvAt | yat kila dR^ishyaM tat draShTR^ivedyaM dR^iShTaM yathA ghaTAdi | dR^ishyaM cha chittaM tasmAnna svAbhAsam || 18|| nanu sAdhyAvishiShTo.ayaM hetuH | dR^ishyatvameva chittasyAsiddham | ki~ncha svabuddhisaMvedanadvAreNa hitAhitaprAptiparihArarUpA vR^ittayo dR^ishyante | tathAhi \-\-\- kruddho.ahaM bhIto.ahamatra me rAga ityevamAdyA saMvit buddherasaMvedane nopapadyata ityAsha~NkAmapanetumAha \-\-\- ekasamaye chobhayAnavadhAraNam || kaivalya 19|| vR^ittiH \-\-\- arthasya saMvittiridantayA vyavahArayogyatApAdanam | ayamarthaH sukhaheturduHkhaheturveti | buddheH saMvidahamityevamAkAreNa sukhaduHkharUpatayA vyavahArakShamatApAdanam | evaMvidhaM cha vyApAradvayamarthapratyakShakAle na yugapat kartuM shakyaM virodhAt | na hi viruddhayorvyApArayoryugapat sambhavo.asti | ata ekasmin kAla ubhayasya svarUpasyA.arthasya chAvadhArayitumashakyatvAnna chittaM svaprakAshakaM bhavati | kintu evaMvidhavyApAradvayaniShpAdyasya phaladvayasyAsaMvedanAdbahirmukhatayaiva svaniShThatvena chittasya svayaM vedanAdarthaniShThameva phalaM na svaniShThamityarthaH || 19|| nanu mA bhUdbuddheH svayaM grahaNaM buddhyantareNa bhaviShyatItyAsha~NkyAha \-\-\- chittAntaradR^ishye buddhibuddheratiprasa~NgaH smR^itisa~Nkarashcha || kaivalya 20|| vR^ittiH \-\-\- yadi hi buddhirbuddhyantareNa vedyate sA.api buddhiH svayamabuddhA buddhyantaraM prakAshayitumasamartheti tasyA grAhakaM ##[## pA0 bodhakam ##]## buddhyantaraM kalpanIyaM tasyA.apyanyadityanavasthAnAt puruShAntareNArthapratItirna syAt | na hi pratItavapratItAyAmarthaH pratIto bhavati | smR^itisaMkarashcha prApnoti \-\-\- rUpe rase vA samutpannAyAM buddhau tadgrAhikANAmanantAnAM buddhInAM samutpatterbuddhijanitaiH saMskArairyadA yugapadbahvayaH smR^itayaH kriyante tadA buddheraparyavasAnAdbuddhismR^itInAM cha bahvInAM yugapadutpatteH kasminnarthe smR^itiriyamutpanneti j~nAtumashkyatvAt smR^itInAM saMkaraH syAt | iyaM rUpe smR^itiriyaM rase smR^itiriti na j~nAyeta || 20|| nanu buddheH svaprakAshatvAbhAve buddhyantare chAsaMvedane kathamayaM viShayasaMvedanarUpo vyavahAra ityAsha~Nkya svasiddhAntamAha \-\-\- chitterapratisa~NkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam || kaivalya 21|| vR^ittiH \-\-\- puruShashchidrUpatvAchchitiH sA.apratisaMkramA | na vidyate pratisakramo.anyatra gamanaM yasyAH sA tathoktA | anyenAsa~NkIrNeti yAvat | yathA guNA a~NgA~NgibhAvalakShaNe pariNAme a~NginaM guNaM saMkrAmanti tadrUpatAmivA.a.apadyante | yathA vA loke paramANavaH prasaranto viShayamArUpayanti ##[## pA0 Aropayanti ##]## naivaM chitishaktistasyAH sarvadaikarUpatayA supratiShThitatvena vyavasthitatvAt | atastatsannidhAne yadA buddhistadAkAratAmApadyate chetanevopajAyate ##[## pA0 chetanopajAyate ##]## buddhivR^ittipratisakrAntA cha yadA chichChaktirbuddhivR^ittivishiShTatayA saMvedyate ##[## pA0 buddhivR^ittyAveshAttathA sampadyate ##]## tadA buddheH svasyA Atmano vedanaM saMvedanaM bhavatItyarthaH || 21|| itthaM svasaMviditaM chittaM sarvAnugrahaNasAmarthyena sakalavyavahAranirvAhakShamaM bhaviShyatItyAha \-\-\- draShTR^idR^ishyoparaktaM chittaM sarvArtham || kaivalya 22|| vR^ittiH \-\-\- draShTA puruShastenoparaktaM tatsannidhAnena tadrUpatAmiva prApnoti dR^ishyoparaktaM viShayoparaktaM gR^ihItaviShayAkArapariNAmaM yadA bhavati tadA tadeva chittaM sarvArthagrahaNasamarthaM bhavati | yathA nirmalaM sphaTikadarpaNAdyeva pratibimbagrahaNasamartham | evaM rajastamobhyAmanabhibhUtaM sattvaM shuddhatvAchchichChAyAgrahaNasamarthaM bhavati | na punarashuddhatvAdrajastamasI | tannyagbhUtarajastamorUpama~NgitayA sattvaM nishchalapradIpashikhAkAraM sadaikarUpatayA pariNamamAnaM chichChAyAgrahaNasAmarthyAdAmokShaprApteravatiShThate | yathA.ayaskAntasannidhAne lohasya chalanamAvirbhavatyevaM chidrUpapuruShasannidhAne sattvasyAbhivya~Ngyamabhivyajyate chaitanyam | ata evAsmindarshane dve chichChaktI \-\-\- nityoditA.abhivya~NgyA cha | nityoditA chichChaktiH puruShasannidhAnAdabhivyaktamabhivya~NgyachaitanyaM sattvam | abhivya~NgyA chichChaktistadatyantasannihitatvAdantara~NgaM puruShasya bhogyatAM pratipadyate | tadeva shAntabrahmavAdibhiH sAMkhyaiH puruShasya paramAtmano.adhiShTheyaM karmAnurUpaM sukhaduHkhabhoktR^itayA vyapadishyate | yattvanudriktatvAdekasyApi guNasya kadAchit kasyachida~NgitvAt triguNaM pratikShaNaM pariNamamAnaM sukhaduHkhamohAtmakamanirmalaM tattasmin karmAnurUpe shuddhe sattve svAkArasamarpaNadvAreNa saMvedyatAmApAdayati tachChuddhamAdyaM chittasattvameveti pratisa~NkrAntachichChAyamanyato gR^ihItaviShayAkAreNa chittenopaDhaukitamAkAraM chitsa~NkrAntibalAt chetanAyamAnaM vAstavachaitanyAbhAve.api sukhaduHkhasvarUpaM bhogamanubhavati | sa evaM bhogo.atyantasannidhAnena vivekAgrahaNAdabhokturapi puruShasya bhoga iti vyapadiShyate | anenaivAbhiprAyeNa vindhyavAsinoktam \-\-\- sattvatapyatvameva puruShatapyatvamiti | anyatrApi \-\-\- pratibimbe pratibimbamAnachChAyAsadR^ishachChAyodbhavaH pratibimbashabdenochyate | evaM sattve.api pauruSheyachichChAyAsadR^ishachidabhivyaktiH pratisa~NkrAntishavdArtha iti | nanu pratibimbaM nAma nirmalasya niyatapariNAmasya nirmale dR^iShTam | yathA mukhasya darpaNe | atyantanirmalasya vyApakasyApariNAminaH puruShasya tasmAdatyantanirmalAt puruShAdanirmale sattve kathaM pratibimbanamupapadyate | uchyate \-\-\- pratibimbanasya svarUpamanavagachChatA bhavatedamabhyadhAyi | yaiva sattvagatAyA abhivya~NgyAyAshchichChakteH puruShasya sAnnidhyAdabhivyaktiH saiva pratibimbanamuchyate | yAdR^ishI puruShagatA chichChaktistachChAyApyatrAvirbhavati | yadapyuktamatyantanirmalaH puruShaH kathamanirmale sattve pratisaMkrAmatIti tadapyanaikAntikam | nairmalyAdapakR^iShTe.api jalAdAvAdityAdayaH pratisaMkrAntAH samupalabhyante | yadapyuktamanavachChinnasya nAsti pratisaMkrAntiriti tadapyayuktaM vyApakasyApyAkAshasya darpanAdau pratisaMkrAntidarshanAt | evaM sati na kAchidanupapattiH pratibimbadarshanasya | nanu sAttvikapariNAmarUpe buddhisattve puruShasannidhAnAdabhivya~NgyAyAshchichChakterbAhyAkArasaMkrAntau puruShasya sukhaduHkharUpo bhoga ityuktam tadanupapannam | tadeva chittasattvaM prakR^itAvapariNatAyAM kathaM sambhavati kimarthashcha tasyAH pariNAmaH | athochyeta puruShasyArthopabhogasampAdanaM tayA kartavyam | ataH puruShArthakartavyatayA.asyA yukta eva pariNAmaH | tachchAnupapannam | puruShArthakartavyatAyA evAnupapatteH | puruShArtho mayA kartavya evaMvidho.adhyavasAyaH puruShArthakartavyatochyate | jaDAyAshcha prakR^iteH kathaM prathamamevaMvidho.adhyavasAyaH | asti chedadhyavasAyaH kathaM jaDatvam | atrochyate \-\-\- anulomapratilomalakShaNapariNAmadvaye sahajaM shaktidvayamasti | tadeva puruShArthakartavyatochyate | sA cha shaktirachetanAyA api prakR^iteH sahajaiva | tatra mahadAdimahAbhUtaparyanto.asyA bahirmukhatayA.anulomaH pariNAmaH | punaH svakAraNAnupraveshanadvAreNAsmitA.antaH pariNAmaH pratilomaH | itthaM puruShasya bhogaparisamApteH ##[##pA0 A bhogaparisamapteH##]## sahajashaktidvayakShayAt kR^itArthA prakR^itirna punaH pariNAmamArabhate | evaMvidhAyAM cha puruShArthakartavyatAyAM jaDAyA api prakR^iterna kAchidanupapattiH | nanu yadIdR^ishI shaktiH sahajaiva pradhAnasyAsti tat kimarthaM mokShArthibhirmokShAya yatnaH kriyate | mokShasya chAnarthanIyatve tadupadeshakashAstrasyAnarthakyaM syAt | uchyate \-\-\- yo.ayaM prakR^itipuruShayoranAdirbhogyabhoktR^itvalakShaNaH ##[## pA0 bhoktR^ibhAbalakShaNaH ##]## sambandhastasmin sati vyaktachetanAyAH prakR^iteH kartR^itvAbhimAnAdduHkhAnubhave sati kathamiyaM duHkhanivR^ittirAtyantikI mama syAditi bhavatyevAdhyavasAyaH | ato duHkhanivR^ittyupAyopadeshakashAstropadeshApekShA.astyeva pradhAnasya | tathAbhUtameva karmAnurUpaM buddhisattvaM shAstropadeshasya viShayaH | darshanAntareShvapyevaMvidha evAvidyAsvabhAvaH shAstre.adhikriyate ##[## abhidhIyate ##]## | sa cha mokShAya prayatamAna evaMvidhashAstropadeshaM sahakAriNamapekShya mokShAkhyaM phalamAsAdayati | sarvANyeva kAryANi prAptAyAM sAmagryAmAtmAnaM labhante | asya pratilomapariNAmadvAreNaivotpAdyasya mokShAkhyasya kAryasyedR^ishyeva sAmagrI pramANena nishchitA prakArAntareNAnupapatteH | atastAM vinA kathaM bhavitumarhati | ataH sthitametat \-\-\- saMkrAntaviShayoparAgamabhivyaktachichChAyaM buddhisattvaM viShayanishchayadvAreNa samagrAM lokayAtrAM nirvAhayatIti | evaMvidhameva chittaM pashyanto bhrAntAH svasaMvedanaM chittaM chittamAtraM cha jagadityevaM bruvANAH pratibodhitA bhavanti || 22|| nanu yadyevaMvidhAdeva chittAt sakalavyavahAraniShpattiH kathaM pramANashUnyo draShTA.abhyupagamyata ityAsha~Nkya draShTuH pramANamAha \-\-\- tadasa~NkhyeyavAsanAbhishchitramapi parArthaM saMhatyakAritvAt || kaivalya 23|| vR^ittiH \-\-\- tadeva chittaM saMkhyAtumashakyAbhirvAsanAbhishchitramapi nAnArUpamapi parArthaM parasya svAmino bhokturbhogApavargalakShaNamarthaM sAdhayatIti | kutaH | saMhatyakAritvAt saMhatya sambhUya militvA.arthakriyAkAritvAt | yachcha saMhatyArthakriyAkAri tat parArthaM dR^iShTam | yathA shayanAsanAdi | sattvarajastamAMsi cha chittalakShaNapariNAmabhA~nji saMhatyakArINi chAtaH parArthAni | yaH paraH sa puruShaH | nanu yAdR^ishena shayanAsanAdInAM pareNa sharIravatA pArArthyamupalabdhaM taddR^iShTAntabalena tAdR^isha eva paraH sidhyati | yAdR^ishashcha bhavatAM paro.asaMhatarUpo.abhipretastadviparItasya siddherayamiShTavighAtakR^iddhetuH | uchyate \-\-\- yadyapi sAmAnyena parArthamAtre vyAptirgR^ihItA tathA.api sattvAdivilakShaNadharmiparyAlochanayA tadvilakShaNa eva bhoktA paraH sidhyati | yathA chandanAvR^ite shikhariNi vilakShaNAddhUmAdvahniranumIyamAna itaravahnivilakShaNashchandanaprabhava eva pratIyate | evamihApi vilakShaNasya sattvAkhyasya bhogyasya parArthatve.anumIyamAne tathAvidha eva bhoktA.adhiShThAtA parashchinmAtrarUpo.asaMhataH sidhyati | yadi cha tasya paratvaM sarvotkR^iShTatvamevaM pratIyate tathApi tAmasebhyo viShayebhyaH prakR^iShyate sharIraM prakAsharUpendriyAshrayatvAt | tasmAdapi prakR^iShyante indriyANi | tato.api prakR^iShTaM sattvaM prakAsharUpam | tasyApi yaH prakAshakaH prakAshyavilakShaNaH sa chidrUpa eva ##[## pA0 iva ##]## bhavatIti kutastasya saMhatatvam || 23|| idAnIM shAstraphalaM kaivalyaM nirNetuM dashabhiH sUtrairupakramate \-\-\- visheShadarshina AtmabhAvabhAvanAnivR^ittiH || kaivalya 24|| vR^ittiH \-\-\- evaM sattvapuruShayoranyatve sAdhite yastayorvisheShaM pashyati \-\-\- ayamasmAdanya ityevaMrUpam \-\-\- tasya vij~nAtachittarUpasattvasya chitte yA.a.atmabhAvabhAvanA sA nivartate | chittameva kartR^i j~nAtR^i bhoktrityabhimAno nivartate || 24|| tasmin sati kiM bhavatItyAha \-\-\- tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM chittam || kaivalya 25|| vR^ittiH \-\-\- yadasyAj~nAnanimnapathaM bahirmukhaM viShayopabhogaphalaM chittamAsIttadidAnIM vivekanimnaM vivekamArgamantarmukhaM kaivalyaprAgbhAraM kaivalyaprArambhaM sampadyata iti || 25|| asmiMshcha vivekavAhini chitte ye.antarAyAH prAdurbhavantiteShAM hetupratipAdanadvAreNa tyAgopAyamAha \-\-\- tachChidreShu pratyayAntarANi saMskArebhyaH || kaivalya 26|| vR^ittiH \-\-\- tasmin samAdhau sthitasya ChidreShvantarAyeShu yAni pratyayAntarANi vyutthAnarUpANi j~nAnAni prAgbhUtebhyaH vyutthAnAnubhavajebhyaH saMskArebhyo.ahaM mametyevaMrUpANi kShIyamANebhyo.api prAdurbhavanti | antaHkaraNochChittidvAreNa teShAM hAnaM kartavyamityuktaM bhavati || 26|| hAnopAyashcha pUrvamevokta ityAha \-\-\- hAnameShAM kleshavaduktam || kaivalya 27|| vR^ittiH \-\-\- yathA kleshAnAmavidyAdInAM hAnaM pUrvamuktam ##(##2.10--11##)## tathA saMskArANAmapi kartavyam | yathA te j~nAnAgninA pluShTA dagdhabIjakalpA na punashchittabhUmau prarohaM labhante tathA saMskArA api || 27|| evaM cha pratyayAntarAntarAnudaye sthirIbhUte samAdhau yAdR^ishasya yoginaH samAdheH prakarShaprAptirbhavati tathAvidhamupAyamAha \-\-\- prasa~NkhyAne.apyakusIdasya sarvathA vivekakhyAterdharmameghaH samAdhiH || kaivalya 28|| vR^ittiH \-\-\- prasaMkhyAnaM yAvatAM tattvAnAM yathAkramaM vyavasthitAnAM parasparavilakShaNasvarUpavibhAvanam | tasmin satyapyakusIdasya phalamalipsoH pratyayAntarANAmanudaye sarvaprakAravivekakhyAteH parisheShAddharmameghaH samAdhirbhavati | prakR^iShTamashuklakR^iShNaM dharmaM paramapuruShArthasAdhakaM mehati si~nchatIti dharmameghaH | anena prakR^iShTadharmasyaiva j~nAnahetutvamityupapAditaM bhavati || 28|| tasmAddharmameghAt kiM bhavatItyAha \-\-\- tataH kleshakarmanivR^ittiH || kaivalya 29|| vR^ittiH \-\-\- kleshAnAmavidyAdInAmabhiniveshAntAnAM karmaNAM cha shuklAdibhedena trividhAnAM j~nAnodayAt pUrvapUrvakAraNanivR^ityA nivR^ittirbhavati || 29|| teShu nivR^itteShu kiM bhavatItyAha \-\-\- tadA sarvAvaraNamalApetasya j~nAnasyAnantyAjj~neyamalpam || kaivalya 30|| vR^ittiH \-\-\- Avriyate chittamebhirityAvaraNAni kleshAsta eva malAstebhyo.apetasya tadvirahitasya j~nAnasya gagananibhasyAnantyAdanavachChedAjj~neyamalpaM gaNanAspadaM bhavati | akleshenaiva sarvaM j~neyaM jAnAtItyarthaH || 30|| tataH kimityAha \-\-\- tataH kR^itArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm || kaivalya 31|| vR^ittiH \-\-\- kR^ito niShpAdito bhogApavargalakShaNaH puruShArthaH prayojanaM yaiste kR^itArthAH | guNAH sattvarajastamAMsi | teShAM pariNAma ApuruShArthasamApterAnulomyena prAtilomyenA~NgA~NgibhAvaH sthitilakShaNaH | tasya yo.asau kramo vakShyamANastasya parisamAptirniShThA | na punarudbhava ityarthaH || 31|| kramasyoktasya lakShaNamAha \-\-\- kShaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH || kaivalya 32|| vR^ittiH \-\-\- kShaNo.alpIyAn kAlastasya yo.asau pratiyogI kShaNavilakShaNaH pariNAmAparAntanirgrAhyo.anubhUteShu kShaNeShu pashchAt saMkalanabuddhyaiva yo gR^ihyate sa kShaNAnAM krama uchyate | na hyananubhUteShu kramaH parij~nAtuM shakyaH || 32|| idAnIM phalabhUtasya kaivalyasyAsAdhAraNasvarUpamAha \-\-\- puruShArthashUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiShThA vA chitishakteriti || kaivalya 33|| ##[## chitishaktiH iti bahusammataH sUtrapAThaH | ##]## vR^ittiH \-\-\- samAptabhogApavargalakShaNapuruShArthAnAM guNAnAM yaH pratiprasavaH pratilomasya pariNAmasya samAptau vikArAnudbhavo yadi va chitishaktervR^ittisArUpyanivR^ittau svarUpamAtre.avasthAnaM tat kaivalyamuchyate || 33|| tadevaM siddhyantarebhyo vilakShaNAM sarvasiddhimUlabhUtAM samAdhisiddhimabhidhAya jAtyantarapariNAmalakShaNasya cha siddhivisheShasya prakR^ityApUraNameva kAraNamityupapAdya dharmAdInAM pratibandhakanivR^ittamAtre eva sAmarthyamiti pradarshya nirmANachittAnAmasmitAmAtrAdudbhava ityuktvA teShAM cha yogichittamevAdhiShThApakamiti pradarshya yogichittasya chittAntaravailakShaNyamabhidhAya tatkarmaNAmalaukikatvaM chopapAdya vipAkAnuguNAnAM vAsanAnAmabhivyaktisAmarthyaM kAryakAraNayoshchaikyapratipAdanena vyavahitAnAmapi vAsanAnAmAnantaryamupapAdya tAsAmAnantye.api hetuphalAdidvAreNa hAnamupadarshya atItAdiShvadhvasu dharmANAM sadbhAvamupapAdya vij~nAnavAdaM nirAkR^itya sAkAravAdaM cha pratiShThApya puruShasya j~nAtR^itvamuktvA chittadvAreNa sakalavyavahAraniShpattimupapAdya puruShasattve pramANamupadarshya kaivalyanirNayAya dashabhiH sUtraiH krameNopayogino.arthAnabhidhAya shAstrAntare.apyetadeva kaivalyamityupapAdya kaivalyasvarUpaM nirNItamiti vyAkR^itaH kaivalyapAdaH | ##[## iha shrIbhojadevasya rAjamArtaNDavR^ittirvastutaH samAptA | tathA.api katipayAni pR^iShThAni pralApapUrNAni saMyojitAnyasmin sthAne kenachit pAShaNDenA.ayauktikAni tiraskR^itAni cha sarvairapi yogibhiH | na kevalaM sarvAnyapi darshanAni khaNDitAni ki~nchidvedaviruddhaM matamapi tena prachAritam | jij~nAsoH pAThakasya kautUhalanivR^ittyarthametAni pR^iShThAnyatra samAviShTAni | ##]## ##[## na kevalamasmaddarshane kShetraj~naH kaivalyAvasthAyAmevaMvidhashchidrUpaH yAvaddarshanAntareShvapi vimR^iShyamANa evaMrUpo.avatiShThate | tathAhi \-\-\- saMsAradashAyAmAtmA kartR^itvabhoktR^itvAnusandhAtR^itvamayaH pratIyate.anyathA yadyayamekaH kShetraj~nastathAvidho na syAttadA j~nAnakShaNAnAmeva pUrvAparAnusandhAtR^ishUnyAnAmAtmabhAve niyataH karmaphalasambandho na syAt kR^itahAnAkR^itAbhyAgamaprasa~Ngashcha | yadi yenaiva shAstropadiShTamanuShThitaM karma tasyaiva bhoktR^itvaM bhavettadA hitAhitaprAptiparihArAya sarvasya pravR^ittirghaTeta sarvasyaiva vyavahArasya hAnopAdAnalakShaNasyAnusandhAnenaiva prAptatvAjj~nAnakShaNAnAM parasparabhedenAnusandhAnashUnyatvAt tadanusandhAnAbhAve kasyachidapi vyavahArAnupapatteH kartA bhoktA.anusandhAtA yaH sa Atmeti vyavasthApyate | mokShadashAyAM tu sakalagrAhyagrAhakalakShaNavyavahArAbhAvAchchaitanyamAtrameva tasyAvashiShyate tachchaitanyaM chitimAtratvenaivopapadyate na punarAtmasaMvedanena | yasmAdviShayagrahaNasamarthanameva chite rUpaM nAtmagrAhakatvam | tathAhi \-\-\- arthashchityA gR^ihyamANo.ayamiti gR^ihyate svarUpaM gR^ihyamANamahamiti na punaryugapadbahirmukhatA.antarmukhatAlakShaNavyApAradvayaM parasparaviruddhaM kartuM shakyam | ata ekasmin samaye vyApAradvayasya kartumashakyatvAchchidrUpatayaivAvashiShyate | ato mokShAvasthAyAM nivR^ittAdhikAreShu guNeShu chinmAtrarUpa evAtmA.avatiShThat ityeva yuktam | saMsAradashAyAM tu evambhUtasyaiva kartR^itvaM bhoktR^itvamanusandhAtR^itvaM cha sarvamupapadyate | tathAhi \-\-\- yo.ayaM prakR^ityA sahAnAdirnaisargiko.asya bhogyabhoktR^itvalakShaNasambandho.avivekakhyAtimUlaH | asmin sati puruShArthakartavyatArUpashaktidvayasadbhAve yA mahadAdibhAvena pariNatistasyAM saMyoge sati yadAtmano.adhiShThAtR^itvaM chichChAyAsamarpaNasAmarthyaM buddhisattvasya cha saMkrAntachichChAyAgrahaNasAmarthyaM chidavaShTabdhAyAshcha buddheryo.ayaM kartR^itvabhoktR^itvAdhyavasAyastata eva sarvasyAnusandhAnapUrvakasya vyavahArasya niShpatteH kimanyaiH phalgubhiH kalpanAjalpaiH | yadi punarevambhUtamArgavyatirekeNa pAramArthikamAtmanaH kartR^itvAdya~NgIkriyeta tadA.asya pariNAmitvaprasa~NgaH | pariNAmitvAchchAnityatve tasyA.a.atmatvameva na syAt | yathA hyekasminneva samaye ekenaikarUpeNa na parasparaviruddhAvasthAnubhavaH sambhavati | tathAhi \-\-\- yasyAmavasthAyAmAtmasamavete sukhe samutpanne tasyAnubhavitR^itvaM na tasyAmevAvasthAyAM duHkhAnubhavitR^itvam | ato.avasthAnAnAtvAt tadabhinnasyAvasthAvato nAnAtvam | nAnAtvAchcha pariNAmitvAnnAtmatvam | nApi nityatvam | ata eva shAntabrahmavAdibhiH sAMkhyairAtmanaH sadaiva saMsAradashAyAM mokShadashAyAM chaikaM rUpama~NgIkriyate | ye tu vedAntavAdinashchidAnandamayatvamAtmano mokShaM manyante teShAM na yuktaH pakShaH | tathAhi \-\-\- Anandasya sukhasvarUpatvAt sukhasya cha sadaiva saMvedyamAnatayaiva pratibhAsAt saMvedyamAnatvaM cha saMvedanavyatirekeNAnupapannamiti saMbedyasaMvedanayordvayorabhyupagamAdadvaitahAniH | atha sukhAtmakatvameva tasyochyeta tadviruddhadharmAdhyAsAdanupapannam | na hi saMvedanaM saMvedyaM chaikaM bhavitumarhatIti | ki~nchAdvaitavAdibhiH karmAtmaparamAtmabhedenAtmA dvividhaH svIkR^itaH | itthaM cha tatra yenaiva rUpeNa sukhaduHkhabhoktR^itvaM karmAtmanastenaiva rUpeNa yadi paramAtmanaH syAttadA karmAtmavat paramAtmanaH pariNAmitvamavidyAsvabhAvatvaM cha syAt | atha na tasya sAkShAdbhoktR^itvaM kintu tadupaDhaukitamudAsInatayA.adhiShThAtR^itvena svIkaroti tadA.asmaddarshanAnupraveshaH | AnandarUpatA cha pUrvameva nirAkR^itA | ki~nchAvidyAsvabhAvatve niHsvabhAvatvAt karmAtmanAM kaH shAstrAdhikArI | na tAvannityanirmuktatvAt paramAtmA | nApyavidyA svabhAvatvAt karmAtmA | tatashcha sakalashAstravaiyarthyaprasa~NgaH | avidyAmayatve cha jagato.a~NgIkriyamANe kasyAvidyeti vichAryate | na tAvat paramAtmano nityamuktatvAdvidyArUpatvAchcha | karmAtmano.api paramArthato niHsvabhAvatayA shashaviShANaprakhyatve kathamavidyAsambandhaH | athochyate nama | etadevAvidyAyA avidyAtvaM yadavichAraNIyatvam | yaiva hi vichAreNa dinakaraspR^iShTanIhAravadvimalamupayAti sA.avidyetyuchyate | maivam | yadvastu ki~nchit kAryaM karoti tadavashyaM kutashchidbhinnamabhinnaM vA vaktavyam | avidyAyAshcha saMsAralakShaNakAryakartR^itvamavashyama~NgIkartavyam | tasmin satyapi yadyanirvAchyatvamuchyate tadA kasyachidapi vAchyatvaM na syAt brahmaNo.apyavAchyatvaprasaktiH | tasmAdadhiShThAtR^itArUpavyatirekeNa nAnyadAtmano rUpamupapadyate | adhiShThAtR^itvaM cha chidrUpatvameva tadvyatiriktasya dharmasya kasyachit pramANAnupapatteH | yairapi naiyAyikAdibhirAtmA chetanAyogAchchetana ityuchyate chetanApi tasya manaHsaMyogajA | tathAhi \-\-\- ichChAj~nAnaprayatnAdayo ye guNAstasya vyavahAradashAyAmAtmamanaHsaMyogAdutpadyante taireva cha guNaiH svayaM j~nAtA kartA bhokteti vyapadishyate | mokShadashAyAM tu mithyAj~nAnanivR^ittau tanmUlAnAM doShANAmapi nivR^ittiH | teShAM buddhyAdInAM visheShaguNAnAmatyantochChittiH svarUpamAtrapratiShThatvamAtmano.a~NgIkR^itaM teShAmayuktaH pakShaH | yatastasyAM dashAyAM nityatvavyApakatvAdayo guNA AkAshAdInAmapi santi | atastadvailakShaNyenAtmanashchidrUpatvamavashyama~NgIkAryam | AtmatvavilakShaNajAtiyoga iti chenna | sarvasyaiva tajjAtiyogaH sambhavati | ato jAtibhyo vailakShaNyamAtmano.avashyama~NgIkartavyam | tasyAdhiShThAtR^itvaM chidrUpatayaiva ghaTate nAnyathA | yairapi mImAMsakaiH karmakartR^irUpa AtmA.a~NgIkriyate teShAmapi na yuktaH pakShaH | tathAhi \-\-\- ahaMpratyayagrAhya Atmeti teShAM pratij~nA | ahaMpratyaye cha kartR^itvaM karmatvaM chAtmana eva | na chaitadviruddhatvAdupapadyate | kartR^itvaM pramAtR^itvaM karmatvaM cha prameyatvam | na chaitadviruddhadharmAdhyAso yugapadekasya ghaTate | yadviruddhadharmAdhyastaM na tadekaM yathA bhAvAbhAvau | viruddhe cha kartR^itvakarmatve | athochyate \-\-\- na kartR^itvakarmatvayorvirodhaH kintu kartR^itvakaraNatvayoH | naitadyuktam | viruddhadharmAdhyAsasya tulyatvAt kartR^itvakarmatvayoreva virodho na kartR^itvakarmatvayoH | tasmAdahaMpratyayagrAhyatvaMparihR^ityAtmano.adhiShThAtR^itvamevopapannam | tachcha chetanatvameva | yairapi dravyabodhaparyAyabhedenAtmano.avyApakasya sharIraparimANasya pariNAmitvamiShyate teShAmutthAnaparAhata eva pakShaH | pariNAmitve chidrUpatAhAniH | chidrUpatA.abhAve kimAtmana Atmatvam | tasmAdAtmana AtmatvamichChatA chidrUpatvamevA~NgIkartavyam | tachchAdhiShThAtR^itvameva . kechit kartR^irUpamevAtmAnamichChanti | tathAhi \-\-\- viShayasAnnidhye yA j~nAnalakShaNA kriyA samutpannA tasyA viShayasaMvittiH phalam | tasyAM cha phalarUpAyAM saMvittau svarUpaM prakAsharUpatayA pratibhAsate | viShayashcha grAhyatayA | AtmA cha grAhakatayA | ghaTamahaM jAnAmItyAkAreNa tasyAH samutpatteH | kriyAyAshcha kAraNaM karteva bhavatItyataH kartR^itvaM bhoktR^itvaM chAtmano rUpamiti | tadanupapannam | yasmAttAsAM saMvittInAM sa kiM kartR^itvaM yugapat pratipadyate krameNa vA | yugapat kartR^itve kShaNAntare tasya kartR^itvaM na syAt | atha krameNa kartR^itvaM tadaikarUpasya na ghaTate | ekena rUpeNa chettasya katR^itvaM tadaikasya sadaiva sannihitatvAt sarvaM phalamekarUpaM syAt | atha nAnArUpatayA tasya kartR^itvam | tadA pariNAmitvam | pariNAmitvAchcha na chidrUpatvam | atashchidrUpatvamAtmana ichChadbhirna sAkShAtkartR^itvama~NgIkartavyam | yAdR^ishamasmAbhiH kartR^itvamAtmanaH pratipAditaM kUTasthasya nityasya chidrUpasya tadevopapannam | etena svaprakAshasyAtmano viShayasaMvittidvAreNa grAhakatvamabhivyajyata iti ye vadanti te.api anenaiva nirAkR^itAH | kechidvimarshAtmakatvenAtmanashchinmayatvamichChanti | ta AhuH \-\-\- na vimarshavyatirekeNa chidrUpatvamAtmano nirUpayituM shakyam | jaDAdvailakShaNyameva chidrUpatvamuchyate | tachcha vimarshavyatirekeNa nirUpyamANaM nAnyathA.avatiShThate | \-\-\- tadanupapannam | idamitthameva rUpamiti yo vichAraH saH vimarsha ityuchyate | sa chAsmitAvyatirekeNa notthAnameva labhate | tathAhi \-\-\- AtmanyupajAyamAno vimarsho.ahamevambhUta ityanenA.a.akAreNa saMvedyate | tatashchAhaMshabdasambhinnasyAtmalakShaNasyArthasya tatra sphuraNAnna tatra vikalpasvarUpatA.atikramaH | vikalpashchAdhyavasAyAtmA buddhidharmo na chiddharmaH | kUTasthanityatvena chiteH sadaikarUpatvAnnityatvAnnAha~NkArAnupraveshaH | tadanena savimarshatvamAtmanaH pratipAdayatA buddhirevAtmatvena bhrAntyA pratipAditA na prakAshAtmanaH parasya puruShasya svarUpamavagatamiti | itthaM sarveShveva darshaneShvadhiShThAtR^itvaM vihAya nAnyadAtmano rUpamupapadyate | adhiShThAtR^itvaM cha chidrUpatvam | tachcha jaDAdvailakShaNyameva | chidrUpatayA yadadhitiShThati tadeva bhogyatAM nayati | yachcha chetanAdhiShThitaM tadeva sakalavyApArayogyaM bhavati | evaM cha sati nityatvAt pradhAnasya vyApAranivR^ittau yadAtmanaH kaivalyamasmAbhiruktaM tadvihAya darshanAntarANAM nAnyA gatiH | tasmAdidameva yuktamuktaM vR^ittisArUpyaparihAreNa svarUpe pratiShThA chitishakteH kaivalyam | ##]## sarve yasya vashAH pratApavasateH pAdAntasevAnatiprabhrashyanmukuTeShu mUrdhasu dadhatyAj~nAM dharitrIbhR^itaH | yadvaktrAmbujamApya garvamasamaM vAgdevatA saMshritA sa shrIbhojapatiH phaNAdhipatikR^itsUtreShu vR^ittiM vyadhAt || iti shrIdhAreshvarabhojadevavirachitAyAM rAjamArtaNDAbhidhAyAM pAta~njalavR^ittau kaivalyapAdashchaturthaH | samAptashchAyaM granthaH | || OM shAntiH shAntiH shAntiH || atha pAta~njalayogasUtrANi | atha samAdhipAdaH || 1|| atha yogAnushAsanam || samAdhi 1|| yogashchittavR^ittinirodhaH || samAdhi 2|| tadA draShTuH svarUpe.avasthAnam || samAdhi 3|| vR^ittisArUpyamitaratra || samAdhi 4|| vR^ittayaH pa~nchatayyaH kliShTAkliShTAH || samAdhi 5|| pramANaviparyayavikalpanidrAsmR^itayaH || samAdhi 6|| pratyakShAnumAnAgamAH pramANAni || samAdhi 7|| viparyayo mithyAj~nAnamatadrUpapratiShTham || samAdhi 8|| shabdaj~nAnAnupAtI vastushUnyo vikalpaH || samAdhi 9|| abhAvapratyayAlambanA vR^ittirnidrA || samAdhi 10|| anubhUtaviShayAsampramoShaH smR^itiH || samAdhi 11|| abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH || samAdhi 12|| tatra sthitau yatno.abhyAsaH || samAdhi 13|| sa tu dIrghakAlAdaranairantaryasatkArAsevito dR^iDhabhUmiH || samAdhi 14|| dR^iShTAnushravikaviShayavitR^iShNasya vashIkArasaMj~nA vairAgyam || samAdhi 15|| tatparaM puruShakhyAterguNavaitR^iShNyam || samAdhi 16|| vitarkavichArAnandAsmitArUpAnugamAtsampraj~nAtaH || samAdhi 17|| virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArasheSho.anyaH || samAdhi 18|| bhavapratyayo videhaprakR^itilayAnAm || samAdhi 19|| shraddhAvIryasmR^itisamAdhipraj~nApUrvaka itareShAm || samAdhi 20|| tIvrasaMvegAnAmAsannaH || samAdhi 21|| mR^idumadhyAdhimAtratvAttato.api visheShaH || samAdhi 22|| IshvarapraNidhAnAdvA || samAdhi 23|| kleshakarmavipAkAshayairaparAmR^iShTaH puruShavisheSha IshvaraH || samAdhi 24|| tatra niratishayaM sArvaj~nyabIjam || samAdhi 25|| sa pUrveShAmapi guruH kAlenAnavachChedAt || samAdhi 26|| tasya vAchakaH praNavaH || samAdhi 27|| tajjapastadarthabhAvanam || samAdhi 28|| tataH pratyakchetanA.adhigamo.apyantarAyAbhAvashcha || samAdhi 29|| vyAdhistyAnasaMshayapramAdAlasyAviratibhrAntidarshanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni chittavikShepAste.antarAyAH || samAdhi 30|| duHkhadaurmanasyA~NgamejayatvashvAsaprashvAsA vikShepasahabhuvaH || samAdhi 31|| tatpratiShedhArthamekatattvAbhyAsaH || samAdhi 32|| maitrIkaruNAmuditopekShANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviShayAnAM bhAvanAtashchittaprasAdanam || samAdhi 33|| prachChardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya || samAdhi 34|| viShayavatI vA pravR^itirutpannA sthitinibandhinI || samAdhi 35|| vishokA vA jyotiShmatI || samAdhi 36|| vItarAgaviShayaM vA chittam || samAdhi 37|| svapnanidrAj~nAnAlambanaM vA || samAdhi 38|| yathAbhimatadhyAnAdvA || samAdhi 39|| paramANuparamamahattvAnto.asya vashIkAraH || samAdhi 40|| kShINavR^itterabhijAtasyeva maNergrahItR^igrahaNagrAhyeShu tatsthatada~njanatA samApattiH || samAdhi 41|| shabdArthaj~nAnavikalpaiH sa~NkIrNA savitarkA samApattiH || samAdhi 42|| smR^itiparishuddhau svarUpashUnyevA.arthamAtranirbhAsA nirvitarkA || samAdhi 43|| etayaiva savichArA nirvichArA cha sUkShmaviShayA vyAkhyAtA || samadhi 44|| sUkShmaviShayatvaM chAli~NgaparyavasAnam || samAdhi 45|| tA eva sabIjaH samAdhiH || samAdhi 46|| nirvichAravaishAradye.adhyAtmaprasAdaH || samAdhi 47|| R^itambharA tatra praj~nA || samadhi 48|| shrutAnumAnapraj~nAbhyAmanyaviShayA visheShArthatvAt || samAdhi 49|| ##[## praj~nAbhyAM sAmAnyaviShayA iti pATho.api dR^ishyate | ##]## tajjaH saMskAro.anyasaMskArapratibandhI || samAdhi 50|| tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH || samAdhi 51|| iti samAdhipAdaH || 1|| atha sAdhanapAdaH || 2|| tapaH svAdhyAyeshvarapraNidhAnAni kriyAyogaH || sAdhana 1|| samAdhibhAvanArthaH kleshatanUkaraNArthashcha || sAdhana 2|| avidyA.asmitArAgadveShAbhiniveshAH kleshAH || sAdhana 3|| avidyA kShetramuttareShAM prasuptatanuvichChinnodArANAm || sAdhana 4|| anityAshuchiduHkhAnAtmasu nityashuchisukhAtmakhyAtiravidyA || sAdhana 5|| dR^igdarshanashaktyorekAtmatevAsmitA || sAdhana 6|| sukhAnushayI rAgaH || sAdhana 7|| duHkhAnushayI dveShaH || sAdhana 8|| svarasavAhI viduSho.api tathArUDho.abhiniveshaH || sAdhana 9|| te pratiprasavaheyAH sUkShmAH || sAdhana 10|| dhyAnaheyAstadvR^ittayaH || sAdhana 11|| kleshamUlaH karmAshayo dR^iShTAdR^iShTajanmavedanIyaH || sAdhana 12|| sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH || sAdhana 13|| te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt || sAdhana 14|| pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavR^ittivirodhAchcha duHkhameva sarvaM vivekinaH || sAdhana 15|| heyaM duHkhamanAgatam || sAdhana 16|| draShTR^idR^ishyayoH saMyogo heyahetuH || sAdhana 17|| prakAshakriyAsthitishIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dR^ishyam || sAdhana 18|| visheShAvisheShali~NgamAtrAli~NgAni guNaparvANi || sAdhana 19|| draShTA dR^ishimAtraH shuddho.api pratyayAnupashyaH || sAdhana 20|| tadartha eva dR^ishyasyAtmA || sAdhana 21|| ##[##tadarthaH eva ##]## kR^itArthaM prati naShTamapyanShTaM tadanyasAdhAraNatvAt || sAdhana 22|| svasvAmishaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH || sAdhana 23|| tasya heturavidyA || sAdhana 24|| tadabhAve saMyogAbhAvo hAnaM taddR^isheH kaivalyam || sAdhana 25|| vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH || sAdhana 26|| tasya saptadhA prAntabhUmau praj~nA || sAdhana 27|| ##[## tasya saptadhA prAntabhUmiH praj~nA iti vA bahusammataH sUtrapAThaH ##]## yogA~NgAnuShThAnAdashuddhikShaye j~nAnadIptirAvivekakhyAteH || sAdhana 28|| yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo.aShTAva~NgAni || sAdhana 29|| ahiMsAsatyAsteyabrahmacharyAparigrahA yamAH || sAdhana 30|| jAtideshakAlasamayAnavachChinnAH sArvabhaumA mahAvratam || sAdhana 31|| shauchasantoShatapaHsvAdhyAyeshvarapraNidhAnAni niyamAH || sAdhana 32|| vitarkabAdhane pratipakShabhAvanam || sAdhana 33|| vitarkA hiMsAdayaH kR^itakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mR^idumadhyAdhimAtrA duHkhAj~nAnAnantaphalA iti pratipakShabhAvanam || sAdhana 34|| ahiMsApratiShThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH || sAdhana 35|| satyapratiShThAyAM kriyAphalAshrayatvam || sAdhana 36|| asteyapratiShThAyAM sarvaratnopasthAnam || sAdhana 37|| brahmacharyapratiShThAyAM vIryalAbhaH || sAdhana 38|| aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH || sAdhana 39|| shauchAtsvA~NgajugupsA parairasaMsargaH || sAdhana 40|| sattvashuddhisaumanasyaikAgratendriyajayAtmadarshanayogyatvAni cha || sAdhana 41|| santoShAdanuttamaH sukhalAbhaH || sAdhana 42|| kAyendriyasiddhirashuddhikShayAttapasaH || sAdhana 43|| svAdhyAyAdiShTadevatAsamprayogaH || sAdhana 44|| samAdhisiddhirIshvarapraNidhAnAt || sAdhana 45|| sthirasukhamAsanam || sAdhana 46|| prayatnashaithilyAnantyasamApattibhyAm || sAdhana 47|| tato dvandvAnabhighAtaH || sAdhana 48|| tasminsati shvAsaprashvAsayorgativichChedaH prANAyAmaH || sAdhana 49|| sa tu bAhyAbhyantarastambhavR^ittirdeshakAlasa~NkhyAbhiH paridR^iShTo dIrghasUkShmaH || sAdhana 50|| bAhyAbhyantaraviShayAkShepI chaturthaH || sAdhana 51|| tataH kShIyate prakAshAvaraNam || sAdhana 52|| dhAraNAsu cha yogyatA manasaH || sAdhana 53|| svaviShayAsamprayoge chittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH || sAdhana 54|| tataH paramA vashyatendriyANAm || sAdhana 55|| iti sAdhanapAdaH || 2|| atha vibhUtipAdaH || 3|| deshabandhashchittasya dhAraNA || vibhUti 1|| tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam || vibhUti 2|| tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpashUnyamiva samAdhiH || vibhUti 3|| trayamekatra saMyamaH || vibhUti 4 || tajjayAtpraj~nAlokaH || vibhUti 5 || tasya bhUmiShu viniyogaH || vibhUti 6|| trayamantara~NgaM pUrvebhyaH || vibhUti 7|| tadapi bahira~NgaM nirbIjasya || vibhUti 8|| vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakShaNachittAnvayo nirodhapariNAmaH || vibhUti 9|| tasya prashAntavAhitA saMskArAt || vibhUti 10|| sarvArthataikAgratayoH kShayodayau chittasya samAdhipariNAmaH || vibhUti 11|| shAntoditau tulyapratyayau chittasyaikAgratApariNAmaH || vibhUti 12|| etena bhUtendriyeShu dharmalakShaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH || vibhUti 13|| shAntoditAvyapadeshyadharmAnupAtI dharmI || vibhUti 14|| kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH || vibhUti 15|| pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgataj~nAnam || vibhUti 16|| shabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsa~NkarastatpravibhAgasaMyamAtsarvabhUtarutaj~nAnam || vibhUti 17|| saMskArasAkShAtkaraNAtpUrvajAtij~nAnam || vibhUti 18|| pratyayasya parachittaj~nAnam || vibhUti 19|| na cha tatsAlambanaM tasyAviShayIbhUtatvAt || vibhUti 20|| kAyarUpasaMyamAttadgrAhyashaktistambhe chakShuShprakAshAsaMyoge.antardhAnam || vibhUti 21|| sopakramaM nirupakramaM cha karma tatsaMyamAdaparAntaj~nAnamariShTebhyo vA || vibhUti 22|| maitryAdiShu balAni || vibhUti 23|| baleShu hastibalAdIni || vibhUti 24|| pravR^ittyAlokanyAsAtsUkShmavyavahitaviprakR^iShTaj~nAnam || vibhUti 25|| bhuvanaj~nAnaM sUrye saMyamAt || vibhUti 26|| chandre tArAvyUhaj~nAnam || vibhUti 27|| dhruve tadgatij~nAnam || vibhUti 28|| nAbhichakre kAyavyUhaj~nAnam || vibhUti 29|| kaNThakUpe kShutpipAsAnivR^ittiH || vibhUti 30|| kUrmanADyAM sthairyam || vibhUti 31|| mUrdhajyotiShi siddhadarshanam || vibhUti 32|| prAtibhAdvA sarvam || vibhUti 33|| hR^idaye chittasaMvit || vibhUti 34|| sattvapuruShayoratyantAsa~NkIrNayoH pratyayAvisheSho bhogaH parArthAnyasvArthasaMyamAtpuruShaj~nAnam || vibhUti 35|| ##[## parArthatvAt svArthasaMyamAt ityeva bahusammataH sUtrapAThaH | ##]## tataH prAtibhashrAvaNavedanAdarshAsvAdavArtA jAyante || vibhUti 36|| te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH || vibhUti 37|| bandhakAraNashaithilyAtprachArasaMvedanAchcha chittasya parasharIrAveshaH || vibhUti 38|| udAnajayAjjalapa~NkakaNTakAdiShvasa~Nga utkrAntishcha || vibhUti 39|| samAnajayAtprajvalanam || vibhUti 40|| ##[## jvalanam ityev bahusammataH sUtrapAThaH ##]## shrotrAkAshayoH sambandhasaMyamAddivyaM shrotram || vibhUti 41|| kAyAkAshayoH sambandhasaMyamAllaghutUlasamApatteshchAkAshagamanam || vibhUti 42|| bahirakalpitA vR^ittirmahAvidehA tataH prakAshAvaraNakShayaH || vibhUti 43|| sthUlasvarUpasUkShmAnvayArthavattvasaMyamAdbhUtajayaH || vibhUti 44|| tato.aNimAdiprAdurbhAvaH kAyasampattaddharmAnabhighAtashcha || vibhUti 45|| rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasampat || vibhUti 46|| grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH || vibhUti 47|| tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayashcha || vibhUti 48|| sattvapuruShAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiShThAtR^itvaM sarvaj~nAtR^itvaM cha || vibhUti 49|| tadvairAgyAdapi doShabIjakShaye kaivalyam || vibhUti 50|| svAmyupanimantraNe sa~NgasmayA.akaraNaM punaraniShTaprasa~NgAt || vibhUti 51|| kShaNatatkramayoH saMyamAdvivekajaM j~nAnam || vibhUti 52|| jAtilakShaNadeshairanyatAnavachChedAttulyayostataH pratipattiH || vibhUti 53|| tArakaM sarvaviShayaM sarvathAviShayamakramaM cheti vivekajaM j~nAnam || vibhUti 54|| sattvapuruShayoH shuddhisAmye kaivalyam || vibhUti 55|| iti vibhUtipAdaH || 3|| atha kaivalyapAdaH || 4|| janmauShadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH || kaivalya 1|| jAtyantarapariNAmaH prakR^ityApUrAt || kaivalya 2|| nimittamaprayojakaM prakR^itInAM varaNabhedastu tataH kShetrikavat || kaivalya 3|| nirmANachittAnyasmitAmAtrAt || kaivalya 4|| pravR^ittibhede prayojakaM chittamekamanekeShAm || kaivalya 5|| tatra dhyAnajamanAshayam || kaivalya 6|| karmAshuklAkR^iShNaM yoginastrividhamitareShAm || kaivalya 7|| tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm || kaivalya 8|| jAtideshakAlavyavahitAnAmapyAnantaryaM smR^itisaMskArayorekarUpatvAt || kaivalya 9|| tAsAmanAditvaM chA.a.ashiSho nityatvAt || kaivalya 10|| hetuphalAshrayAlambanaiH saMgR^ihItatvAdeShAmabhAve tadabhAvaH || kaivalya 11|| atItAnAgataM svarUpato.astyadhvabhedAddharmANAm || kaivalya 12|| te vyaktasUkShmA guNAtmAnaH || kaivalya 13|| pariNAmaikatvAdvastutattvam || kaivalya 14|| vastusAmye chittabhedAttayorviviktaH panthAH || kaivalya 15|| taduparAgApekShitvAchchittasya vastu j~nAtAj~nAtam || kaivalya 16|| sadA j~nAtAshchittavR^ittayaH tatprabhoH puruShasyApariNAmitvAt || kaivalya 17|| na tatsvAbhAsaM dR^ishyatvAt || kaivalya 18|| ekasamaye chobhayAnavadhAraNam || kaivalya 19|| chittAntaradR^ishye buddhibuddheratiprasa~NgaH smR^itisa~Nkarashcha || kaivalya 20|| chitterapratisa~NkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam || kaivalya 21|| draShTR^idR^ishyoparaktaM chittaM sarvArtham || kaivalya 22|| tadasa~NkhyeyavAsanAbhishchitramapi parArthaM saMhatyakAritvAt || kaivalya 23|| visheShadarshina AtmabhAvabhAvanAnivR^ittiH || kaivalya 24|| tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM chittam || kaivalya 25|| tachChidreShu pratyayAntarANi saMskArebhyaH || kaivalya 26|| hAnameShAM kleshavaduktam || kaivalya 27|| prasa~NkhyAne.apyakusIdasya sarvathA vivekakhyAterdharmameghaH samAdhiH || kaivalya 28|| tataH kleshakarmanivR^ittiH || kaivalya 29|| tadA sarvAvaraNamalApetasya j~nAnasyAnantyAjj~neyamalpam || kaivalya 30|| tataH kR^itArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm || kaivalya 31|| kShaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH || kaivalya 32|| puruShArthashUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiShThA vA chitishakteriti || kaivalya 33|| chitishaktiH iti bahusammataH sUtrapAThaH | iti kaivalya pAdaH || 4|| iti pAta~njalayogasUtrANi | pramAdAH sUryAMshu rAyAya preShitavyAH | ## Encoded and proofread by Suryansu Ray suryansuray at yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}