% Text title : haThayogapradIpikA % File name : hyp.itx % Category : yoga % Location : doc\_yoga % Transliterated by : Jan Brzezinski in Balaram encoding Converted to itx encoding by Ulrich Stiehl % Latest update : April 5,2009 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. haTha-yoga-pradIpikA ..}## \itxtitle{.. haThayogapradIpikA ..}##\endtitles ## || 1|| prathamopadeshaH shrI\-Adi\-nAthAya namo.astu tasmai yenopadiShTA haTha\-yoga\-vidyA | vibhrAjate pronnata\-rAja\-yogam AroDhumichChoradhirohiNIva || 1|| praNamya shrI\-guruM nAthaM svAtmArAmeNa yoginA | kevalaM rAja\-yogAya haTha\-vidyopadishyate || 2|| bhrAntyA bahumata\-dhvAnte rAja\-yogamajAnatAm | haTha\-pradIpikAM dhatte svAtmArAmaH kR^ipAkaraH || 3|| haTha\-vidyAM hi matsyendra\-gorakShAdyA vijAnate | svAtmArAmo.athavA yogI jAnIte tat\-prasAdataH || 4|| shrI\-AdinAtha\-matsyendra\-shAvarAnanda\-bhairavAH | chaura~NgI\-mIna\-gorakSha\-virUpAkSha\-bileshayAH || 5|| manthAno bhairavo yogI siddhirbuddhashcha kanthaDiH | koraMTakaH surAnandaH siddhapAdashcha charpaTiH || 6|| kAnerI pUjyapAdashcha nitya\-nAtho nira~njanaH | kapAlI bindunAthashcha kAkachaNDIshvarAhvayaH || 7|| allAmaH prabhudevashcha ghoDA cholI cha TiMTiNiH | bhAnukI nAradevashcha khaNDaH kApAlikastathA || 8|| ityAdayo mahAsiddhA haTha\-yoga\-prabhAvataH | khaNDayitvA kAla\-daNDaM brahmANDe vicharanti te || 9|| asheSha\-tApa\-taptAnAM samAshraya\-maTho haThaH | asheSha\-yoga\-yuktAnAmAdhAra\-kamaTho haThaH || 10|| haTha\-vidyA paraM gopyA yoginA siddhimichChatA | bhavedvIryavatI guptA nirvIryA tu prakAshitA || 11|| surAjye dhArmike deshe subhikShe nirupadrave | dhanuH pramANa\-paryantaM shilAgni\-jala\-varjite | ekAnte maThikA\-madhye sthAtavyaM haTha\-yoginA || 12|| alpa\-dvAramarandhra\-garta\-vivaraM nAtyuchcha\-nIchAyataM samyag\-gomaya\-sAndra\-liptamamalaM niHshesa\-jantUjjhitam | bAhye maNDapa\-vedi\-kUpa\-ruchiraM prAkAra\-saMveShTitaM proktaM yoga\-maThasya lakShaNamidaM siddhairhaThAbhyAsibhiH || 13|| evaM vidhe maThe sthitvA sarva\-chintA\-vivarjitaH | gurUpadiShTa\-mArgeNa yogameva samabhyaset || 14|| atyAhAraH prayAsashcha prajalpo niyamAgrahaH | jana\-sa~Ngashcha laulyaM cha ShaDbhiryogo vinashyati || 15|| utsAhAtsAhasAddhairyAttattva\-j~nAnAshcha nishchayAt | jana\-sa~Nga\-parityAgAtShaDbhiryogaH prasiddhyati || 16|| atha yama\-niyamAH ahiMsA satyamasteyaM brahmacharyaM kShamA dhR^itiH | dayArjavaM mitAhAraH shauchaM chaiva yamA dasha || 17|| tapaH santoSha AstikyaM dAnamIshvara\-pUjanam | siddhAnta\-vAkya\-shravaNaM hrImatI cha tapo hutam | niyamA dasha samproktA yoga\-shAstra\-vishAradaiH || 18|| atha Asanam haThasya prathamA~NgatvAdAsanaM pUrvamuchyate | kuryAttadAsanaM sthairyamArogyaM chA~Nga\-lAghavam || 19|| vashiShThAdyaishcha munibhirmatsyendrAdyaishcha yogibhiH | a~NgIkR^itAnyAsanAni kathyante kAnichinmayA || 20|| jAnUrvorantare samyakkR^itvA pAda\-tale ubhe | R^iju\-kAyaH samAsInaH svastikaM tatprachakShate || 21|| savye dakShiNa\-gulkaM tu pR^iShTha\-pArshve niyojayet | dakShiNe.api tathA savyaM gomukhaM gomukhAkR^itiH || 22|| ekaM pAdaM tathaikasminvinyaseduruNi sthiram | itarasmiMstathA choruM vIrAsanamitIritam || 23|| gudaM nirudhya gulphAbhyAM vyutkrameNa samAhitaH | kUrmAsanaM bhavedetaditi yoga\-vido viduH || 24|| padmAsanaM tu saMsthApya jAnUrvorantare karau | niveshya bhUmau saMsthApya vyomasthaM kukkuTAsanam || 25|| kukkuTAsana\-bandha\-stho dorbhyAM sambadya kandharAm | bhavedkUrmavaduttAna etaduttAna\-kUrmakam || 26|| pAdA~NguShThau tu pANibhyAM gR^ihItvA shravaNAvadhi | dhanurAkarShaNaM kuryAddhanur\-Asanamuchyate || 27|| vAmoru\-mUlArpita\-dakSha\-pAdaM jAnorbahirveShTita\-vAma\-pAdam | pragR^ihya tiShThetparivartitA~NgaH shrI\-matysanAthoditamAsanaM syAt || 28|| matsyendra\-pIThaM jaThara\-pradIptiM prachaNDa\-rugmaNDala\-khaNDanAstram | abhyAsataH kuNDalinI\-prabodhaM chandra\-sthiratvaM cha dadAti puMsAm || 29|| prasArya pAdau bhuvi daNDa\-rUpau dorbhyAM padAgra\-dvitayaM gR^ihItvA | jAnUparinyasta\-lalATa\-desho vasedidaM pashchimatAnamAhuH || 30|| iti pashchimatAnamAsanAgryaM pavanaM pashchima\-vAhinaM karoti | udayaM jaTharAnalasya kuryAd udare kArshyamarogatAM cha puMsAm || 31|| dharAmavaShTabhya kara\-dvayena tat\-kUrpara\-sthApita\-nAbhi\-pArshvaH | uchchAsano daNDavadutthitaH khe mAyUrametatpravadanti pITham || 32|| harati sakala\-rogAnAshu gulmodarAdIn abhibhavati cha doShAnAsanaM shrI\-mayUram | bahu kadashana\-bhuktaM bhasma kuryAdasheShaM janayati jaTharAgniM jArayetkAla\-kUTam || 33|| uttAnaM shabavadbhUmau shayanaM tachChavAsanam | shavAsanaM shrAnti\-haraM chitta\-vishrAnti\-kArakam || 34|| chaturashItyAsanAni shivena kathitAni cha | tebhyashchatuShkamAdAya sArabhUtaM bravImyaham || 35|| siddhaM padmaM tathA siMhaM bhadraM veti chatuShTayam | shreShThaM tatrApi cha sukhe tiShThetsiddhAsane sadA || 36|| atha siddhAsanam yoni\-sthAnakama~Nghri\-mUla\-ghaTitaM kR^itvA dR^iDhaM vinyaset meNDhre pAdamathaikameva hR^idaye kR^itvA hanuM susthiram | sthANuH saMyamitendriyo.achala\-dR^ishA pashyedbhruvorantaraM hyetanmokSha\-kapATa\-bheda\-janakaM siddhAsanaM prochyate || 37|| meNDhrAdupari vinyasya savyaM gulphaM tathopari | gulphAntaraM cha nikShipya siddhAsanamidaM bhavet || 38|| etatsiddhAsanaM prAhuranye vajrAsanaM viduH | muktAsanaM vadantyeke prAhurguptAsanaM pare || 39|| yameShviva mitAhAramahiMsA niyameShviva | mukhyaM sarvAsaneShvekaM siddhAH siddhAsanaM viduH || 40|| chaturashIti\-pITheShu siddhameva sadAbhyaset | dvAsaptati\-sahasrANAM nADInAM mala\-shodhanam || 41|| Atma\-dhyAyI mitAhArI yAvaddvAdasha\-vatsaram | sadA siddhAsanAbhyAsAdyogI niShpattimApnuyAt || 42|| kimanyairbahubhiH pIThaiH siddhe siddhAsane sati | prANAnile sAvadhAne baddhe kevala\-kumbhake | utpadyate nirAyAsAtsvayamevonmanI kalA || 43|| tathaikAsminneva dR^iDhe siddhe siddhAsane sati | bandha\-trayamanAyAsAtsvayamevopajAyate || 44|| nAsanaM siddha\-sadR^ishaM na kumbhaH kevalopamaH | na khecharI\-samA mudrA na nAda\-sadR^isho layaH || 45|| atha padmAsanam vAmorUpari dakShiNaM cha charaNaM saMsthApya vAmaM tathA dakShorUpari pashchimena vidhinA dhR^itvA karAbhyAM dR^iDham | a~NguShThau hR^idaye nidhAya chibukaM nAsAgramAlokayet etadvyAdhi\-vinAsha\-kAri yaminAM padmAsanaM prochyate || 46|| uttAnau charaNau kR^itvA Uru\-saMsthau prayatnataH | Uru\-madhye tathottAnau pANI kR^itvA tato dR^ishau || 47|| nAsAgre vinyasedrAjad\-anta\-mUle tu jihvayA | uttambhya chibukaM vakShasyutthApy pavanaM shanaiH || 48|| idaM padmAsanaM proktaM sarva\-vyAdhi\-vinAshanam | durlabhaM yena kenApi dhImatA labhyate bhuvi || 49|| kR^itvA sampuTitau karau dR^iDhataraM baddhvA tu padmamAsanaM gADhaM vakShasi sannidhAya chibukaM dhyAyaMshcha tachchetasi | vAraM vAramapAnamUrdhvamanilaM protsArayanpUritaM nya~nchanprANamupaiti bodhamatulaM shakti\-prabhAvAnnaraH || 50|| padmAsane sthito yogI nADI\-dvAreNa pUritam | mArutaM dhArayedyastu sa mukto nAtra saMshayaH || 51|| atha siMhAsanam gulphau cha vR^iShaNasyAdhaH sIvantyAH pArshvayoH kShipet | dakShiNe savya\-gulphaM tu dakSha\-gulphaM tu savyake || 52|| hastau tu jAnvoH saMsthApya svA~NgulIH samprasArya cha | vyAtta\-vakto nirIkSheta nAsAgraM susamAhitaH || 53|| siMhAsanaM bhavedetatpUjitaM yogi\-pu~NgavaiH | bandha\-tritaya\-sandhAnaM kurute chAsanottamam || 54|| atha bhadrAsanam gulphau cha vR^iShaNasyAdhaH sIvantyAH pArshvayoH kShipte | savya\-gulphaM tathA savye dakSha\-gulphaM tu dakShiNe || 55|| pArshva\-pAdau cha pANibhyAM dR^iDhaM baddhvA sunishchalam | bhadrAsanaM bhavedetatsarva\-vyAdhi\-vinAshanam | gorakShAsanamityAhuridaM vai siddha\-yoginaH || 56|| evamAsana\-bandheShu yogIndro vigata\-shramaH | abhyasennADikA\-shuddhiM mudrAdi\-pavanI\-kriyAm || 57|| AsanaM kumbhakaM chitraM mudrAkhyaM karaNaM tathA | atha nAdAnusandhAnamabhyAsAnukramo haThe || 58|| brahmachArI mitAhArI tyAgI yoga\-parAyaNaH | abdAdUrdhvaM bhavedsiddho nAtra kAryA vichAraNA || 59|| susnigdha\-madhurAhArashchaturthAMsha\-vivarjitaH | bhujyate shiva\-samprItyai mitAhAraH sa uchyate || 60|| kaTvAmla\-tIkShNa\-lavaNoShNa\-harIta\-shAka\- sauvIra\-taila\-tila\-sarShapa\-madya\-matsyAn | AjAdi\-mAMsa\-dadhi\-takra\-kulatthakola\- piNyAka\-hi~Ngu\-lashunAdyamapathyamAhuH || 61|| bhojanamahitaM vidyAtpunarasyoShNI\-kR^itaM rUkSham | atilavaNamamla\-yuktaM kadashana\-shAkotkaM varjyam || 62|| vahni\-strI\-pathi\-sevAnAmAdau varjanamAcharet || 63|| tathA hi gorakSha\-vachanam varjayeddurjana\-prAntaM vahni\-strI\-pathi\-sevanam | prAtaH\-snAnopavAsAdi kAya\-klesha\-vidhiM tathA || 64|| godhUma\-shAli\-yava\-ShAShTika\-shobhanAnnaM kShIrAjya\-khaNDa\-navanIta\-siddhA\-madhUni | shuNThI\-paTola\-kaphalAdika\-pa~ncha\-shAkaM mudgAdi\-divyamudakaM cha yamIndra\-pathyam || 65|| puShTaM sumadhuraM snigdhaM gavyaM dhAtu\-prapoShaNam | manobhilaShitaM yogyaM yogI bhojanamAcharet || 66|| yuvo vR^iddho.ativR^iddho vA vyAdhito durbalo.api vA | abhyAsAtsiddhimApnoti sarva\-yogeShvatandritaH || 67|| kriyA\-yuktasya siddhiH syAdakriyasya kathaM bhavet | na shAstra\-pATha\-mAtreNa yoga\-siddhiH prajAyate || 68|| na veSha\-dhAraNaM siddheH kAraNaM na cha tat\-kathA | kriyaiva kAraNaM siddheH satyametanna saMshayaH || 69|| pIThAni kumbhakAshchitrA divyAni karaNAni cha | sarvANyapi haThAbhyAse rAja\-yoga\-phalAvadhi || 70|| iti haTha\-pradIpikAyAM prathamopadeshaH | \medskip\hrule\medskip || 2|| dvitIyopadeshaH athAsane dR^idhe yogI vashI hita\-mitAshanaH | gurUpadiShTa\-mArgeNa prANAyAmAnsamabhyaset || 1|| chale vAte chalaM chittaM nishchale nishchalaM bhavet|| yogI sthANutvamApnoti tato vAyuM nirodhayet || 2|| yAvadvAyuH sthito dehe tAvajjIvanamuchyate | maraNaM tasya niShkrAntistato vAyuM nirodhayet || 3|| malAkalAsu nADIShu mAruto naiva madhyagaH | kathaM syAdunmanIbhAvaH kArya\-siddhiH kathaM bhavet || 4|| shuddhameti yadA sarvaM nADI\-chakraM malAkulam | tadaiva jAyate yogI prANa\-saMgrahaNe kShamaH || 5|| prANAyAmaM tataH kuryAnnityaM sAttvikayA dhiyA | yathA suShumNA\-nADIsthA malAH shuddhiM prayAnti cha || 6|| baddha\-padmAsano yogI prANaM chandreNa pUrayet | dhArayitvA yathA\-shakti bhUyaH sUryeNa rechayet || 7|| prANaM sUryeNa chAkR^iShya pUrayedudaraM shanaiH | vidhivatkumbhakaM kR^itvA punashchandreNa rechayet || 8|| yena tyajettena pItvA dhArayedatirodhataH | rechayechcha tato.anyena shanaireva na vegataH || 9|| prANaM chediDayA pibenniyamitaM bhUyo.anyathA rechayet pItvA pi~NgalayA samIraNamatho baddhvA tyajedvAmayA | sUrya\-chandramasoranena vidhinAbhyAsaM sadA tanvatAM shuddhA nADi\-gaNA bhavanti yaminAM mAsa\-trayAdUrdhvataH || 10|| prAtarmadhyandine sAyamardha\-rAtre cha kumbhakAn | shanairashIti\-paryantaM chaturvAraM samabhyaset || 11|| kanIyasi bhavedsveda kampo bhavati madhyame | uttame sthAnamApnoti tato vAyuM nibandhayet || 12|| jalena shrama\-jAtena gAtra\-mardanamAcharet | dR^iDhatA laghutA chaiva tena gAtrasya jAyate || 13|| abhyAsa\-kAle prathame shastaM kShIrAjya\-bhojanam | tato.abhyAse dR^iDhIbhUte na tAdR^i~N\-niyama\-grahaH || 14|| yathA siMho gajo vyAghro bhavedvashyaH shanaiH shanaiH | tathaiva sevito vAyuranyathA hanti sAdhakam || 15|| prANAyAmena yuktena sarva\-roga\-kShayo bhavet | ayuktAbhyAsa\-yogena sarva\-roga\-samudgamaH || 16|| hikkA shvAsashcha kAsashcha shiraH\-karNAkShi\-vedanAH | bhavanti vividhAH rogAH pavanasya prakopataH || 17|| yuktaM yuktaM tyajedvAyuM yuktaM yuktaM cha pUrayet | yuktaM yuktaM cha badhnIyAdevaM siddhimavApnuyAt || 18|| yadA tu nADI\-shuddhiH syAttathA chihnAni bAhyataH | kAyasya kR^ishatA kAntistadA jAyate nishchitam || 19|| yatheShTaM dhAraNaM vAyoranalasya pradIpanam | nAdAbhivyaktirArogyaM jAyate nADi\-shodhanAt || 20|| meda\-shleShmAdhikaH pUrvaM ShaT\-karmANi samAcharet | anyastu nAcharettAni doShANAM samabhAvataH || 21|| dhautirbastistathA netistrATakaM naulikaM tathA | kapAla\-bhAtishchaitAni ShaT\-karmANi prachakShate || 22|| karma ShaTkamidaM gopyaM ghaTa\-shodhana\-kArakam | vichitra\-guNa\-sandhAya pUjyate yogi\-pu~NgavaiH || 23|| tatra dhautiH chatur\-a~Ngula\-vistAraM hasta\-pa~ncha\-dashAyatam | gurUpadiShTa\-mArgeNa siktaM vastraM shanairgraset | punaH pratyAharechchaitaduditaM dhauti\-karma tat || 24|| kAsa\-shvAsa\-plIha\-kuShThaM kapharogAshcha viMshatiH | dhauti\-karma\-prabhAveNa prayAntyeva na saMshayaH || 25|| atha bastiH nAbhi\-daghna\-jale pAyau nyasta\-nAlotkaTAsanaH | AdhArAku~nchanaM kuryAtkShAlanaM basti\-karma tat || 26|| gulma\-plIhodaraM chApi vAta\-pitta\-kaphodbhavAH | basti\-karma\-prabhAveNa kShIyante sakalAmayAH || 27|| dhAntvadriyAntaH\-karaNa\-prasAdaM dadhAchcha kAntiM dahana\-pradIptam | asheSha\-doShopachayaM nihanyAd abhyasyamAnaM jala\-basti\-karma || 28|| atha netiH sUtraM vitasti\-susnigdhaM nAsAnAle praveshayet | mukhAnnirgamayechchaiShA netiH siddhairnigadyate || 29|| kapAla\-shodhinI chaiva divya\-dR^iShTi\-pradAyinI | jatrUrdhva\-jAta\-rogaughaM netirAshu nihanti cha || 30|| atha trATakam nirIkShennishchala\-dR^ishA sUkShma\-lakShyaM samAhitaH | ashru\-sampAta\-paryantamAchAryaistrATakaM smR^itam || 31|| mochanaM netra\-rogANAM tandAdrINAM kapATakam | yatnatastrATakaM gopyaM yathA hATaka\-peTakam || 32|| atha nauliH amandAvarta\-vegena tundaM savyApasavyataH | natAMso bhrAmayedeShA nauliH siddhaiH prashasyate || 33|| mandAgni\-sandIpana\-pAchanAdi\- sandhApikAnanda\-karI sadaiva | asheSha\-doSha\-maya\-shoShaNI cha haTha\-kriyA mauliriyaM cha nauliH || 34|| atha kapAlabhAtiH bhastrAvalloha\-kArasya recha\-pUrau sasambhramau | kapAlabhAtirvikhyAtA kapha\-doSha\-vishoShaNI || 35|| ShaT\-karma\-nirgata\-sthaulya\-kapha\-doSha\-malAdikaH | prANAyAmaM tataH kuryAdanAyAsena siddhyati || 36|| prANAyAmaireva sarve prashuShyanti malA iti | AchAryANAM tu keShAMchidanyatkarma na saMmatam || 37|| atha gaja\-karaNI udara\-gata\-padArthamudvamanti pavanamapAnamudIrya kaNTha\-nAle | krama\-parichaya\-vashya\-nADi\-chakrA gaja\-karaNIti nigadyate haThaj~naiH || 38|| brahmAdayo.api tridashAH pavanAbhyAsa\-tatparAH | abhUvannantaka\-bhyAttasmAtpavanamabhyaset || 39|| yAvadbaddho marud\-deshe yAvachchittaM nirAkulam | yAvaddR^iShTirbhruvormadhye tAvatkAla\-bhayaM kutaH || 40|| vidhivatprANa\-saMyAmairnADI\-chakre vishodhite | suShumNA\-vadanaM bhittvA sukhAdvishati mArutaH || 41|| atha manonmanI mArute madhya\-saMchAre manaH\-sthairyaM prajAyate | yo manaH\-susthirI\-bhAvaH saivAvasthA manonmanI || 42|| tat\-siddhaye vidhAnaj~nAshchitrAnkurvanti kumbhakAn | vichitra kumbhakAbhyAsAdvichitrAM siddhimApnuyAt || 43|| atha kumbhaka\-bhedAH sUrya\-bhedanamujjAyI sItkArI shItalI tathA | bhastrikA bhrAmarI mUrchChA plAvinItyaShTa\-kumbhakAH || 44|| pUrakAnte tu kartavyo bandho jAlandharAbhidhaH | kumbhakAnte rechakAdau kartavyastUDDiyAnakaH || 45|| adhastAtku~nchanenAshu kaNTha\-sa~Nkochane kR^ite | madhye pashchima\-tAnena syAtprANo brahma\-nADigaH || 46|| ApAnamUrdhvamutthApya prANaM kaNThAdadho nayet | yogI jarA\-vimuktaH sanShoDashAbda\-vayA bhavet || 47|| atha sUrya\-bhedanam Asane sukhade yogI baddhvA chaivAsanaM tataH | dakSha\-nADyA samAkR^iShya bahiHsthaM pavanaM shanaiH || 48|| AkeshAdAnakhAgrAchcha nirodhAvadhi kumbhayet | tataH shanaiH savya\-nADyA rechayetpavanaM shanaiH || 49|| kapAla\-shodhanaM vAta\-doSha\-ghnaM kR^imi\-doSha\-hR^it | punaH punaridaM kAryaM sUrya\-bhedanamuttamam || 50|| atha ujjAyI mukhaM saMyamya nADIbhyAmAkR^iShya pavanaM shanaiH | yathA lagati kaNThAttu hR^idayAvadhi sa\-svanam || 51|| pUrvavatkumbhayetprANaM rechayediDayA tathA | shleShma\-doSha\-haraM kaNThe dehAnala\-vivardhanam || 52|| nADI\-jalodarAdhAtu\-gata\-doSha\-vinAshanam | gachChatA tiShThatA kAryamujjAyyAkhyaM tu kumbhakam || 53|| atha sItkArI sItkAM kuryAttathA vaktre ghrANenaiva vijR^imbhikAm | evamabhyAsa\-yogena kAma\-devo dvitIyakaH || 54|| yoginI chakra\-saMmAnyaH sR^iShTi\-saMhAra\-kArakaH | na kShudhA na tR^iShA nidrA naivAlasyaM prajAyate || 55|| bhavetsattvaM cha dehasya sarvopadrava\-varjitaH | anena vidhinA satyaM yogIndro bhUmi\-maNDale || 56|| atha shItalI jihvayA vAyumAkR^iShya pUrvavatkumbha\-sAdhanam | shanakairghrANa\-randhrAbhyAM rechayetpavanaM sudhIH || 57|| gulma\-plIhAdikAnrogAnjvaraM pittaM kShudhAM tR^iShAm | viShANi shItalI nAma kumbhikeyaM nihanti hi || 58|| atha bhastrikA Urvorupari saMsthApya shubhe pAda\-tale ubhe | padmAsanaM bhavedetatsarva\-pApa\-praNAshanam || 59|| samyakpadmAsanaM baddhvA sama\-grIvodaraH sudhIH | mukhaM saMyamya yatnena prANaM ghrANena rechayet || 60|| yathA lagati hR^it\-kaNThe kapAlAvadhi sa\-svanam | vegena pUrayechchApi hR^it\-padmAvadhi mArutam || 61|| punarvirechayettadvatpUrayechcha punaH punaH | yathaiva lohakAreNa bhastrA vegena chAlyate || 62|| tathaiva sva\-sharIra\-sthaM chAlayetpavanaM dhiyA | yadA shramo bhaveddehe tadA sUryeNa pUrayet || 63|| yathodaraM bhavetpUrNamanilena tathA laghu | dhArayennAsikAM madhyA\-tarjanIbhyAM vinA dR^iDham || 64|| vidhivatkumbhakaM kR^itvA rechayediDayAnilam | vAta\-pitta\-shleShma\-haraM sharIrAgni\-vivardhanam || 65|| kuNDalI bodhakaM kShipraM pavanaM sukhadaM hitam | brahma\-nADI\-mukhe saMstha\-kaphAdy\-argala\-nAshanam || 66|| samyaggAtra\-samudbhUta\-granthi\-traya\-vibhedakam | visheSheNaiva kartavyaM bhastrAkhyaM kumbhakaM tvidam || 67|| atha bhrAmarI vegAdghoShaM pUrakaM bhR^i~Nga\-nAdaM bhR^i~NgI\-nAdaM rechakaM manda\-mandam | yogIndrANamevamabhyAsa\-yogAch chitte jAtA kAchidAnanda\-lIlA || 68|| atha mUrchChA pUrakAnte gADhataraM baddhvA jAlandharaM shanaiH | rechayenmUrchChAkhyeyaM mano\-mUrchChA sukha\-pradA || 69|| atha plAvinI antaH pravartitodAra\-mArutApUritodaraH | payasyagAdhe.api sukhAtplavate padma\-patravat || 70|| prANAyAmastridhA prokto recha\-pUraka\-kumbhakaiH | sahitaH kevalashcheti kumbhako dvividho mataH || 71|| yAvatkevala\-siddhiH syAtsahitaM tAvadabhyaset | rechakaM pUrakaM muktvA sukhaM yadvAyu\-dhAraNam || 72|| prANAyAmo.ayamityuktaH sa vai kevala\-kumbhakaH | kumbhake kevale siddhe recha\-pUraka\-varjite || 73|| na tasya durlabhaM kiMchittriShu lokeShu vidyate | shaktaH kevala\-kumbhena yatheShTaM vAyu\-dhAraNAt || 74|| rAja\-yoga\-padaM chApi labhate nAtra saMshayaH | kumbhakAtkuNDalI\-bodhaH kuNDalI\-bodhato bhavet | anargalA suShumNA cha haTha\-siddhishcha jAyate || 75|| haThaM vinA rAjayogo rAja\-yogaM vinA haThaH | na sidhyati tato yugmamAniShpatteH samabhyaset || 76|| kumbhaka\-prANa\-rodhAnte kuryAchchittaM nirAshrayam | evamabhyAsa\-yogena rAja\-yoga\-padaM vrajet || 77|| vapuH kR^ishatvaM vadane prasannatA nAda\-sphuTatvaM nayane sunirmale | arogatA bindu\-jayo.agni\-dIpanaM nADI\-vishuddhirhaTha\-siddhi\-lakShaNam || 78|| iti haTha\-pradIpikAyAM dvitIyopadeshaH | \medskip\hrule\medskip || 3|| tR^itIyopadeshaH sa\-shaila\-vana\-dhAtrINAM yathAdhAro.ahi\-nAyakaH | sarveShAM yoga\-tantrANAM tathAdhAro hi kuNDalI || 1|| suptA guru\-prasAdena yadA jAgarti kuNDalI | tadA sarvANi padmAni bhidyante granthayo.api cha || 2|| prANasya shUnya\-padavI tadA rAjapathAyate | tadA chittaM nirAlambaM tadA kAlasya va~nchanam || 3|| suShumNA shUnya\-padavI brahma\-randhraH mahApathaH | shmashAnaM shAmbhavI madhya\-mArgashchetyeka\-vAchakAH || 4|| tasmAtsarva\-prayatnena prabodhayitumIshvarIm | brahma\-dvAra\-mukhe suptAM mudrAbhyAsaM samAcharet || 5|| mahAmudrA mahAbandho mahAvedhashcha khecharI | uDDIyAnaM mUlabandhashcha bandho jAlandharAbhidhaH || 6|| karaNI viparItAkhyA vajrolI shakti\-chAlanam | idaM hi mudrA\-dashakaM jarA\-maraNa\-nAshanam || 7|| AdinAthoditaM divyamaShTaishvarya\-pradAyakam | vallabhaM sarva\-siddhAnAM durlabhaM marutAmapi || 8|| gopanIyaM prayatnena yathA ratna\-karaNDakam | kasyachinnaiva vaktavyaM kula\-strI\-surataM yathA || 9|| atha mahA\-mudrA pAda\-mUlena vAmena yoniM sampIDya dakShiNAm | prasAritaM padaM kR^itvA karAbhyAM dhArayeddR^iDham || 10|| kaNThe bandhaM samAropya dhArayedvAyumUrdhvataH | yathA daNDa\-hataH sarpo daNDAkAraH prajAyate || 11|| R^ijvIbhUtA tathA shaktiH kuNDalI sahasA bhavet | tadA sA maraNAvasthA jAyate dvipuTAshrayA || 12|| tataH shanaiH shanaireva rechayennaiva vegataH | mahA\-mudrAM cha tenaiva vadanti vibudhottamAH || 13|| iyaM khalu mahAmudrA mahA\-siddhaiH pradarshitA | mahA\-kleshAdayo doShAH kShIyante maraNAdayaH | mahA\-mudrAM cha tenaiva vadanti vibudhottamAH || 14|| chandrA~Nge tu samabhyasya sUryA~Nge punarabhyaset | yAvat\-tulyA bhavetsa~NkhyA tato mudrAM visarjayet || 15|| na hi pathyamapathyaM vA rasAH sarve.api nIrasAH | api bhuktaM viShaM ghoraM pIyUShamapi jIryati || 16|| kShaya\-kuShTha\-gudAvarta\-gulmAjIrNa\-purogamAH | tasya doShAH kShayaM yAnti mahAmudrAM tu yo.abhyaset || 17|| kathiteyaM mahAmudrA mahA\-siddhi\-karA nR^INAm | gopanIyA prayatnena na deyA yasya kasyachit || 18|| atha mahA\-bandhaH pArShNiM vAmasya pAdasya yoni\-sthAne niyojayet | vAmorUpari saMsthApya dakShiNaM charaNaM tathA || 19|| pUrayitvA tato vAyuM hR^idaye chubukaM dR^iDham | niShpIDyaM vAyumAku~nchya mano\-madhye niyojayet || 20|| dhArayitvA yathA\-shakti rechayedanilaM shanaiH | savyA~Nge tu samabhyasya dakShA~Nge punarabhyaset || 21|| matamatra tu keShAMchitkaNTha\-bandhaM vivarjayet | rAja\-danta\-stha\-jihvAyA bandhaH shasto bhavediti || 22|| ayaM tu sarva\-nADInAmUrdhvaM gati\-nirodhakaH | ayaM khalu mahA\-bandho mahA\-siddhi\-pradAyakaH || 23|| kAla\-pAsha\-mahA\-bandha\-vimochana\-vichakShaNaH | triveNI\-sa~NgamaM dhatte kedAraM prApayenmanaH || 24|| rUpa\-lAvaNya\-sampannA yathA strI puruShaM vinA | mahA\-mudrA\-mahA\-bandhau niShphalau vedha\-varjitau || 25|| atha mahA\-vedhaH mahA\-bandha\-sthito yogI kR^itvA pUrakameka\-dhIH | vAyUnAM gatimAvR^itya nibhR^itaM kaNTha\-mudrayA || 26|| sama\-hasta\-yugo bhUmau sphichau sanADayechChanaiH | puTa\-dvayamatikramya vAyuH sphurati madhyagaH || 27|| soma\-sUryAgni\-sambandho jAyate chAmR^itAya vai | mR^itAvasthA samutpannA tato vAyuM virechayet || 28|| mahA\-vedho.ayamabhyAsAnmahA\-siddhi\-pradAyakaH | valI\-palita\-vepa\-ghnaH sevyate sAdhakottamaiH || 29|| etattrayaM mahA\-guhyaM jarA\-mR^ityu\-vinAshanam | vahni\-vR^iddhi\-karaM chaiva hyaNimAdi\-guNa\-pradam || 30|| aShTadhA kriyate chaiva yAme yAme dine dine | puNya\-sambhAra\-sandhAya pApaugha\-bhiduraM sadA | samyak\-shikShAvatAmevaM svalpaM prathama\-sAdhanam || 31|| atha khecharI kapAla\-kuhare jihvA praviShTA viparItagA | bhruvorantargatA dR^iShTirmudrA bhavati khecharI || 32|| Chedana\-chAlana\-dohaiH kalAM krameNAtha vardhayettAvat | sA yAvadbhrU\-madhyaM spR^ishati tadA khecharI\-siddhiH || 33|| snuhI\-patra\-nibhaM shastraM sutIkShNaM snigdha\-nirmalam | samAdAya tatastena roma\-mAtraM samuchChinet || 34|| tataH saindhava\-pathyAbhyAM chUrNitAbhyAM pragharShayet | punaH sapta\-dine prApte roma\-mAtraM samuchChinet || 35|| evaM krameNa ShaN\-mAsaM nityaM yuktaH samAcharet | ShaNmAsAdrasanA\-mUla\-shirA\-bandhaH praNashyati || 36|| kalAM parA~NmukhIM kR^itvA tripathe pariyojayet | sA bhavetkhecharI mudrA vyoma\-chakraM taduchyate || 37|| rasanAmUrdhvagAM kR^itvA kShaNArdhamapi tiShThati | viShairvimuchyate yogI vyAdhi\-mR^ityu\-jarAdibhiH || 38|| na rogo maraNaM tandrA na nidrA na kShudhA tR^iShA | na cha mUrchChA bhavettasya yo mudrAM vetti khecharIm || 39|| pIDyate na sa rogeNa lipyate na cha karmaNA | bAdhyate na sa kAlena yo mudrAM vetti khecharIm || 40|| chittaM charati khe yasmAjjihvA charati khe gatA | tenaiShA khecharI nAma mudrA siddhairnirUpitA || 41|| khecharyA mudritaM yena vivaraM lambikordhvataH | na tasya kSharate binduH kAminyAH shleShitasya cha || 42|| chalito.api yadA binduH samprApto yoni\-maNDalam | vrajatyUrdhvaM hR^itaH shaktyA nibaddho yoni\-mudrayA || 43|| Urdhva\-jihvaH sthiro bhUtvA somapAnaM karoti yaH | mAsArdhena na sandeho mR^ityuM jayati yogavit || 44|| nityaM soma\-kalA\-pUrNaM sharIraM yasya yoginaH | takShakeNApi daShTasya viShaM tasya na sarpati || 45|| indhanAni yathA vahnistaila\-varti cha dIpakaH | tathA soma\-kalA\-pUrNaM dehI dehaM na mu~nchati || 46|| gomAMsaM bhakShayennityaM pibedamara\-vAruNIm | kulInaM tamahaM manye chetare kula\-ghAtakAH || 47|| go\-shabdenoditA jihvA tatpravesho hi tAluni | go\-mAMsa\-bhakShaNaM tattu mahA\-pAtaka\-nAshanam || 48|| jihvA\-pravesha\-sambhUta\-vahninotpAditaH khalu | chandrAtsravati yaH sAraH sA syAdamara\-vAruNI || 49|| chumbantI yadi lambikAgramanishaM jihvA\-rasa\-syandinI sa\-kShArA kaTukAmla\-dugdha\-sadR^ishI madhvAjya\-tulyA tathA | vyAdhInAM haraNaM jarAnta\-karaNaM shastrAgamodIraNaM tasya syAdamaratvamaShTa\-guNitaM siddhA~NganAkarShaNam || 50|| mUrdhnaH ShoDasha\-patra\-padma\-galitaM prANAdavAptaM haThAd UrdvhAsyo rasanAM niyamya vivare shaktiM parAM chintayan | utkallola\-kalA\-jalaM cha vimalaM dhArAmayaM yaH piben nirvyAdhiH sa mR^iNAla\-komala\-vapuryogI chiraM jIvati || 51|| yatprAleyaM prahita\-suShiraM meru\-mUrdhAntara\-sthaM tasmiMstattvaM pravadati sudhIstan\-mukhaM nimnagAnAm | chandrAtsAraH sravati vapuShastena mR^ityurnarANAM tadbadhnIyAtsukaraNamadho nAnyathA kAya\-siddhiH || 52|| suShiraM j~nAna\-janakaM pa~ncha\-srotaH\-samanvitam | tiShThate khecharI mudrA tasminshUnye nira~njane || 53|| ekaM sR^iShTimayaM bIjamekA mudrA cha khecharI | eko devo nirAlamba ekAvasthA manonmanI || 54|| atha uDDIyAna\-bandhaH baddho yena suShumNAyAM prANastUDDIyate yataH | tasmAduDDIyanAkhyo.ayaM yogibhiH samudAhR^itaH || 55|| uDDInaM kurute yasmAdavishrAntaM mahA\-khagaH | uDDIyAnaM tadeva syAttava bandho.abhidhIyate || 56|| udare pashchimaM tAnaM nAbherUrdhvaM cha kArayet | uDDIyAno hyasau bandho mR^ityu\-mAta~Nga\-kesarI || 57|| uDDIyAnaM tu sahajaM guruNA kathitaM sadA | abhyasetsatataM yastu vR^iddho.api taruNAyate || 58|| nAbherUrdhvamadhashchApi tAnaM kuryAtprayatnataH | ShaNmAsamabhyasenmR^ityuM jayatyeva na saMshayaH || 59|| sarveShAmeva bandhAnAM uttamo hyuDDIyAnakaH | uDDiyAne dR^iDhe bandhe muktiH svAbhAvikI bhavet || 60|| atha mUla\-bandhaH pArShNi\-bhAgena sampIDya yonimAku~nchayedgudam | apAnamUrdhvamAkR^iShya mUla\-bandho.abhidhIyate || 61|| adho\-gatimapAnaM vA UrdhvagaM kurute balAt | Aku~nchanena taM prAhurmUla\-bandhaM hi yoginaH || 62|| gudaM pArShNyA tu sampIDya vAyumAku~nchayedbalAt | vAraM vAraM yathA chordhvaM samAyAti samIraNaH || 63|| prANApAnau nAda\-bindU mUla\-bandhena chaikatAm | gatvA yogasya saMsiddhiM yachChato nAtra saMshayaH || 64|| apAna\-prANayoraikyaM kShayo mUtra\-purIShayoH | yuvA bhavati vR^iddho.api satataM mUla\-bandhanAt || 65|| apAna Urdhvage jAte prayAte vahni\-maNDalam | tadAnala\-shikhA dIrghA jAyate vAyunAhatA || 66|| tato yAto vahny\-apAnau prANamuShNa\-svarUpakam | tenAtyanta\-pradIptastu jvalano dehajastathA || 67|| tena kuNDalinI suptA santaptA samprabudhyate | daNDAhatA bhuja~NgIva nishvasya R^ijutAM vrajet || 68|| bilaM praviShTeva tato brahma\-nADyaM taraM vrajet | tasmAnnityaM mUla\-bandhaH kartavyo yogibhiH sadA || 69|| atha jalandhara\-bandhaH kaNThamAku~nchya hR^idaye sthApayechchibukaM dR^iDham | bandho jAlandharAkhyo.ayaM jarA\-mR^ityu\-vinAshakaH || 70|| badhnAti hi sirAjAlamadho\-gAmi nabho\-jalam | tato jAlandharo bandhaH kaNTha\-duHkhaugha\-nAshanaH || 71|| jAlandhare kR^ite bandhe kaNTha\-saMkocha\-lakShaNe | na pIyUShaM patatyagnau na cha vAyuH prakupyati || 72|| kaNTha\-saMkochanenaiva dve nADyau stambhayeddR^iDham | madhya\-chakramidaM j~neyaM ShoDashAdhAra\-bandhanam || 73|| mUla\-sthAnaM samAku~nchya uDDiyAnaM tu kArayet | iDAM cha pi~NgalAM baddhvA vAhayetpashchime pathi || 74|| anenaiva vidhAnena prayAti pavano layam | tato na jAyate mR^ityurjarA\-rogAdikaM tathA || 75|| bandha\-trayamidaM shreShThaM mahA\-siddhaishcha sevitam | sarveShAM haTha\-tantrANAM sAdhanaM yogino viduH || 76|| yatkiMchitsravate chandrAdamR^itaM divya\-rUpiNaH | tatsarvaM grasate sUryastena piNDo jarAyutaH || 77|| atha viparIta\-karaNI mudrA tatrAsti karaNaM divyaM sUryasya mukha\-va~nchanam | gurUpadeshato j~neyaM na tu shAstrArtha\-koTibhiH || 78|| Urdhva\-nAbheradhastAlorUrdhvaM bhAnuradhaH shashI | karaNI viparItAkhA guru\-vAkyena labhyate || 79|| nityamabhyAsa\-yuktasya jaTharAgni\-vivardhinI | AhAro bahulastasya sampAdyaH sAdhakasya cha || 80|| alpAhAro yadi bhavedagnirdahati tat\-kShaNAt | adhaH\-shirAshchordhva\-pAdaH kShaNaM syAtprathame dine || 81|| kShaNAchcha kiMchidadhikamabhyasechcha dine dine | valitaM palitaM chaiva ShaNmAsordhvaM na dR^ishyate | yAma\-mAtraM tu yo nityamabhyasetsa tu kAlajit || 82|| atha vajrolI svechChayA vartamAno.api yogoktairniyamairvinA | vajrolIM yo vijAnAti sa yogI siddhi\-bhAjanam || 83|| tatra vastu\-dvayaM vakShye durlabhaM yasya kasyachit | kShIraM chaikaM dvitIyaM tu nArI cha vasha\-vartinI || 84|| mehanena shanaiH samyagUrdhvAku~nchanamabhyaset | puruSho.apyathavA nArI vajrolI\-siddhimApnuyAt || 85|| yatnataH shasta\-nAlena phUtkAraM vajra\-kandare | shanaiH shanaiH prakurvIta vAyu\-saMchAra\-kAraNAt || 86|| nArI\-bhage padad\-bindumabhyAsenordhvamAharet | chalitaM cha nijaM bindumUrdhvamAkR^iShya rakShayet || 87|| evaM saMrakShayedbinduM jayati yogavit | maraNaM bindu\-pAtena jIvanaM bindu\-dhAraNAt || 88|| sugandho yogino dehe jAyate bindu\-dhAraNAt | yAvadbinduH sthiro dehe tAvatkAla\-bhayaM kutaH || 89|| chittAyattaM nR^INAM shukraM shukrAyattaM cha jIvitam | tasmAchChukraM manashchaiva rakShaNIyaM prayatnataH || 90|| R^itumatyA rajo.apyevaM nijaM binduM cha rakShayet | meDhreNAkarShayedUrdhvaM samyagabhyAsa\-yoga\-vit || 91|| atha sahajoliH sahajolishchAmarolirvajrolyA bheda ekataH | jale subhasma nikShipya dagdha\-gomaya\-sambhavam || 92|| vajrolI\-maithunAdUrdhvaM strI\-puMsoH svA~Nga\-lepanam | AsInayoH sukhenaiva mukta\-vyApArayoH kShaNAt || 93|| sahajoliriyaM proktA shraddheyA yogibhiH sadA | ayaM shubhakaro yogo bhoga\-yukto.api muktidaH || 94|| ayaM yogaH puNyavatAM dhIrANAM tattva\-darshinAm | nirmatsarANAM vai sidhyenna tu matsara\-shAlinAm || 95|| atha amarolI pittolbaNatvAtprathamAmbu\-dhArAM vihAya niHsAratayAntyadhArAm | niShevyate shItala\-madhya\-dhArA kApAlike khaNDamate.amarolI || 96|| amarIM yaH pibennityaM nasyaM kurvandine dine | vajrolImabhyasetsamyaksAmarolIti kathyate || 97|| abhyAsAnniHsR^itAM chAndrIM vibhUtyA saha mishrayet | dhArayeduttamA~NgeShu divya\-dR^iShTiH prajAyate || 98|| puMso binduM samAku~nchya samyagabhyAsa\-pATavAt | yadi nArI rajo rakShedvajrolyA sApi yoginI || 99|| tasyAH kiMchidrajo nAshaM na gachChati na saMshayaH | tasyAH sharIre nAdashcha bindutAmeva gachChati || 100|| sa bindustadrajashchaiva ekIbhUya svadehagau | vajroly\-abhyAsa\-yogena sarva\-siddhiM prayachChataH || 101|| rakShedAku~nchanAdUrdhvaM yA rajaH sA hi yoginI | atItAnAgataM vetti khecharI cha bhaveddhruvam || 102|| deha\-siddhiM cha labhate vajroly\-abhyAsa\-yogataH | ayaM puNya\-karo yogo bhoge bhukte.api muktidaH || 103|| atha shakti\-chAlanam kuTilA~NgI kuNDalinI bhuja~NgI shaktirIshvarI | kuNDalyarundhatI chaite shabdAH paryAya\-vAchakAH || 104|| udghATayetkapATaM tu yathA kuMchikayA haThAt | kuNDalinyA tathA yogI mokShadvAraM vibhedayet || 105|| yena mArgeNa gantavyaM brahma\-sthAnaM nirAmayam | mukhenAchChAdya tadvAraM prasuptA parameshvarI || 106|| kandordhve kuNDalI shaktiH suptA mokShAya yoginAm | bandhanAya cha mUDhAnAM yastAM vetti sa yogavit || 107|| kuNDalI kuTilAkArA sarpavatparikIrtitA | sA shaktishchAlitA yena sa mukto nAtra saMshayaH || 108|| ga~NgA\-yamunayormadhye bAla\-raNDAM tapasvinIm | balAtkAreNa gR^ihNIyAttadviShNoH paramaM padam || 109|| iDA bhagavatI ga~NgA pi~NgalA yamunA nadI | iDA\-pi~Ngalayormadhye bAlaraNDA cha kuNDalI || 110|| puchChe pragR^ihya bhuja~NgIM suptAmudbodhayechcha tAm | nidrAM vihAya sA shaktirUrdhvamuttiShThate haThAt || 111|| avasthitA chaiva phaNAvatI sA prAtashcha sAyaM praharArdha\-mAtram | prapUrya sUryAtparidhAna\-yuktyA pragR^ihya nityaM parichAlanIyA || 112|| UrdhvaM vitasti\-mAtraM tu vistAraM chatura~Ngulam | mR^idulaM dhavalaM proktaM veShTitAmbara\-lakShaNam || 113|| sati vajrAsane pAdau karAbhyAM dhArayeddR^iDham | gulpha\-desha\-samIpe cha kandaM tatra prapIDayet || 114|| vajrAsane sthito yogI chAlayitvA cha kuNDalIm | kuryAdanantaraM bhastrAM kuNDalImAshu bodhayet || 115|| bhAnorAku~nchanaM kuryAtkuNDalIM chAlayettataH | mR^ityu\-vaktra\-gatasyApi tasya mR^ityu\-bhayaM kutaH || 116|| muhUrta\-dvaya\-paryantaM nirbhayaM chAlanAdasau | UrdhvamAkR^iShyate kiMchitsuShumNAyAM samudgatA || 117|| tena kuNDalinI tasyAH suShumNAyA mukhaM dhruvam | jahAti tasmAtprANo.ayaM suShumNAM vrajati svataH || 118|| tasmAtsaMchAlayennityaM sukha\-suptAmarundhatIm | tasyAH saMchAlanenaiva yogI rogaiH pramuchyate || 119|| yena saMchAlitA shaktiH sa yogI siddhi\-bhAjanam | kimatra bahunoktena kAlaM jayati lIlayA || 120|| brahmacharya\-ratasyaiva nityaM hita\-mitAshinaH | maNDalAddR^ishyate siddhiH kuNDaly\-abhyAsa\-yoginaH || 121|| kuNDalIM chAlayitvA tu bhastrAM kuryAdvisheShataH | evamabhyasyato nityaM yamino yama\-bhIH kutaH || 122|| dvA\-saptati\-sahasrANAM nADInAM mala\-shodhane | kutaH prakShAlanopAyaH kuNDaly\-abhyasanAdR^ite || 123|| iyaM tu madhyamA nADI dR^iDhAbhyAsena yoginAm | Asana\-prANa\-saMyAma\-mudrAbhiH saralA bhavet || 124|| abhyAse tu vinidrANAM mano dhR^itvA samAdhinA | rudrANI vA parA mudrA bhadrAM siddhiM prayachChati || 125|| rAja\-yogaM vinA pR^ithvI rAja\-yogaM vinA nishA | rAja\-yogaM vinA mudrA vichitrApi na shobhate || 126|| mArutasya vidhiM sarvaM mano\-yuktaM samabhyaset | itaratra na kartavyA mano\-vR^ittirmanIShiNA || 127|| iti mudrA dasha proktA AdinAthena shambhunA | ekaikA tAsu yaminAM mahA\-siddhi\-pradAyinI || 128|| upadeshaM hi mudrANAM yo datte sAmpradAyikam | sa eva shrI\-guruH svAmI sAkShAdIshvara eva saH || 129|| tasya vAkya\-paro bhUtvA mudrAbhyAse samAhitaH | aNimAdi\-guNaiH sArdhaM labhate kAla\-va~nchanam || 130|| iti haTha\-pradIpikAyAM tR^itIyopadeshaH | \medskip\hrule\medskip || 4|| chaturthopadeshaH namaH shivAya gurave nAda\-bindu\-kalAtmane | nira~njana\-padaM yAti nityaM tatra parAyaNaH || 1|| athedAnIM pravakShyAmi samAdhikramamuttamam | mR^ityughnaM cha sukhopAyaM brahmAnanda\-karaM param || 2|| rAja\-yogaH samAdhishcha unmanI cha manonmanI | amaratvaM layastattvaM shUnyAshUnyaM paraM padam || 3|| amanaskaM tathAdvaitaM nirAlambaM nira~njanam | jIvanmuktishcha sahajA turyA chetyeka\-vAchakAH || 4|| salile saindhavaM yadvatsAmyaM bhajati yogataH | tathAtma\-manasoraikyaM samAdhirabhidhIyate || 5|| yadA saMkShIyate prANo mAnasaM cha pralIyate | tadA samarasatvaM cha samAdhirabhidhIyate || 6|| tat\-samaM cha dvayoraikyaM jIvAtma\-paramAtmanoH | pranaShTa\-sarva\-sa~NkalpaH samAdhiH so.abhidhIyate || 7|| rAja\-yogasya mAhAtmyaM ko vA jAnAti tattvataH | j~nAnaM muktiH sthitiH siddhirguru\-vAkyena labhyate || 8|| durlabho viShaya\-tyAgo durlabhaM tattva\-darshanam | durlabhA sahajAvasthA sad\-guroH karuNAM vinA || 9|| vividhairAsanaiH kubhairvichitraiH karaNairapi | prabuddhAyAM mahA\-shaktau prANaH shUnye pralIyate || 10|| utpanna\-shakti\-bodhasya tyakta\-niHsheSha\-karmaNaH | yoginaH sahajAvasthA svayameva prajAyate || 11|| suShumNA\-vAhini prANe shUnye vishati mAnase | tadA sarvANi karmANi nirmUlayati yogavit || 12|| amarAya namastubhyaM so.api kAlastvayA jitaH | patitaM vadane yasya jagadetachcharAcharam || 13|| chitte samatvamApanne vAyau vrajati madhyame | tadAmarolI vajrolI sahajolI prajAyate || 14|| j~nAnaM kuto manasi sambhavatIha tAvat prANo.api jIvati mano mriyate na yAvat | prANo mano dvayamidaM vilayaM nayedyo mokShaM sa gachChati naro na kathaMchidanyaH || 15|| j~nAtvA suShumNAsad\-bhedaM kR^itvA vAyuM cha madhyagam | sthitvA sadaiva susthAne brahma\-randhre nirodhayet || 16|| sUrya\-chandramasau dhattaH kAlaM rAtrindivAtmakam | bhoktrI suShumnA kAlasya guhyametadudAhR^itam || 17|| dvA\-saptati\-sahasrANi nADI\-dvArANi pa~njare | suShumNA shAmbhavI shaktiH sheShAstveva nirarthakAH || 18|| vAyuH parichito yasmAdagninA saha kuNDalIm | bodhayitvA suShumNAyAM pravishedanirodhataH || 19|| suShumNA\-vAhini prANe siddhyatyeva manonmanI | anyathA tvitarAbhyAsAH prayAsAyaiva yoginAm || 20|| pavano badhyate yena manastenaiva badhyate | manashcha badhyate yena pavanastena badhyate || 21|| hetu\-dvayaM tu chittasya vAsanA cha samIraNaH | tayorvinaShTa ekasmintau dvAvapi vinashyataH || 22|| mano yatra vilIyeta pavanastatra lIyate | pavano lIyate yatra manastatra vilIyate || 23|| dugdhAmbuvatsaMmilitAvubhau tau tulya\-kriyau mAnasa\-mArutau hi | yato maruttatra manaH\-pravR^ittir yato manastatra marut\-pravR^ittiH || 24|| tatraika\-nAshAdaparasya nAsha eka\-pravR^itterapara\-pravR^ittiH | adhvastayoshchendriya\-varga\-vR^ittiH pradhvastayormokSha\-padasya siddhiH || 25|| rasasya manasashchaiva cha~nchalatvaM svabhAvataH | raso baddho mano baddhaM kiM na siddhyati bhUtale || 26|| mUrchChito harate vyAdhInmR^ito jIvayati svayam | baddhaH khecharatAM dhatte raso vAyushcha pArvati || 27|| manaH sthairyaM sthiro vAyustato binduH sthiro bhavet | bindu\-sthairyAtsadA sattvaM piNDa\-sthairyaM prajAyate || 28|| indriyANAM mano nAtho manonAthastu mArutaH | mArutasya layo nAthaH sa layo nAdamAshritaH || 29|| so.ayamevAstu mokShAkhyo mAstu vApi matAntare | manaH\-prANa\-laye kashchidAnandaH sampravartate || 30|| pranaShTa\-shvAsa\-nishvAsaH pradhvasta\-viShaya\-grahaH | nishcheShTo nirvikArashcha layo jayati yoginAm || 31|| uchChinna\-sarva\-sa~Nkalpo niHsheShAsheSha\-cheShTitaH | svAvagamyo layaH ko.api jAyate vAg\-agocharaH || 32|| yatra dR^iShTirlayastatra bhUtendriya\-sanAtanI | sA shaktirjIva\-bhUtAnAM dve alakShye layaM gate || 33|| layo laya iti prAhuH kIdR^ishaM laya\-lakShaNam | apunar\-vAsanotthAnAllayo viShaya\-vismR^itiH || 34|| veda\-shAstra\-purANAni sAmAnya\-gaNikA iva | ekaiva shAmbhavI mudrA guptA kula\-vadhUriva || 35|| atha shAmbhavI antarlakShyaM bahirdR^iShTirnimeShonmeSha\-varjitA | eShA sA shAmbhavI mudrA veda\-shAstreShu gopitA || 36|| antarlakShya\-vilIna\-chitta\-pavano yogI yadA vartate dR^iShTyA nishchala\-tArayA bahiradhaH pashyannapashyannapi | mudreyaM khalu shAmbhavI bhavati sA labdhA prasAdAdguroH shUnyAshUnya\-vilakShaNaM sphurati tattattvaM padaM shAmbhavam || 37|| shrI\-shAmbhavyAshcha khecharyA avasthA\-dhAma\-bhedataH | bhavechchitta\-layAnandaH shUnye chit\-sukha\-rUpiNi || 38|| tAre jyotiShi saMyojya kiMchidunnamayedbhruvau | pUrva\-yogaM mano yu~njannunmanI\-kArakaH kShaNAt || 39|| kechidAgama\-jAlena kechinnigama\-sa~NkulaiH | kechittarkeNa muhyanti naiva jAnanti tArakam || 40|| ardhonmIlita\-lochanaH sthira\-manA nAsAgra\-dattekShaNash chandrArkAvapi lInatAmupanayannispanda\-bhAvena yaH | jyotI\-rUpamasheSha\-bIjamakhilaM dedIpyamAnaM paraM tattvaM tat\-padameti vastu paramaM vAchyaM kimatrAdhikam || 41|| divA na pUjayelli~NgaM rAtrau chaiva na pUjayet | sarvadA pUjayelli~NgaM divArAtri\-nirodhataH || 42|| atha khecharI savya\-dakShiNa\-nADI\-stho madhye charati mArutaH | tiShThate khecharI mudrA tasminsthAne na saMshayaH || 43|| iDA\-pi~Ngalayormadhye shUnyaM chaivAnilaM graset | tiShThate khecharI mudrA tatra satyaM punaH punaH || 44|| sUrchyAchandramasormadhye nirAlambAntare punaH | saMsthitA vyoma\-chakre yA sA mudrA nAma khecharI || 45|| somAdyatroditA dhArA sAkShAtsA shiva\-vallabhA | pUrayedatulAM divyAM suShumNAM pashchime mukhe || 46|| purastAchchaiva pUryeta nishchitA khecharI bhavet | abhyastA khecharI mudrApyunmanI samprajAyate || 47|| bhruvormadhye shiva\-sthAnaM manastatra vilIyate | j~nAtavyaM tat\-padaM turyaM tatra kAlo na vidyate || 48|| abhyasetkhecharIM tAvadyAvatsyAdyoga\-nidritaH | samprApta\-yoga\-nidrasya kAlo nAsti kadAchana || 49|| nirAlambaM manaH kR^itvA na kiMchidapi chintayet | sa\-bAhyAbhyantaraM vyomni ghaTavattiShThati dhruvam || 50|| bAhya\-vAyuryathA lInastathA madhyo na saMshayaH | sva\-sthAne sthiratAmeti pavano manasA saha || 51|| evamabhyasyatastasya vAyu\-mArge divAnisham | abhyAsAjjIryate vAyurmanastatraiva lIyate || 52|| amR^itaiH plAvayeddehamApAda\-tala\-mastakam | siddhyatyeva mahA\-kAyo mahA\-bala\-parAkramaH || 53|| shakti\-madhye manaH kR^itvA shaktiM mAnasa\-madhyagAm | manasA mana Alokya dhArayetparamaM padam || 54|| kha\-madhye kuru chAtmAnamAtma\-madhye cha khaM kuru | sarvaM cha kha\-mayaM kR^itvA na kiMchidapi chintayet || 55|| antaH shUnyo bahiH shUnyaH shUnyaH kumbha ivAmbare | antaH pUrNo bahiH pUrNaH pUrNaH kumbha ivArNave || 56|| bAhya\-chintA na kartavyA tathaivAntara\-chintanam | sarva\-chintAM parityajya na kiMchidapi chintayet || 57|| sa~Nkalpa\-mAtra\-kalanaiva jagatsamagraM sa~Nkalpa\-mAtra\-kalanaiva mano\-vilAsaH | sa~Nkalpa\-mAtra\-matimutsR^ija nirvikalpam Ashritya nishchayamavApnuhi rAma shAntim || 58|| karpUramanale yadvatsaindhavaM salile yathA | tathA sandhIyamAnaM cha manastattve vilIyate || 59|| j~neyaM sarvaM pratItaM cha j~nAnaM cha mana uchyate | j~nAnaM j~neyaM samaM naShTaM nAnyaH panthA dvitIyakaH || 60|| mano\-dR^ishyamidaM sarvaM yatkiMchitsa\-charAcharam | manaso hyunmanI\-bhAvAddvaitaM naivolabhyate || 61|| j~neya\-vastu\-parityAgAdvilayaM yAti mAnasam | manaso vilaye jAte kaivalyamavashiShyate || 62|| evaM nAnA\-vidhopAyAH samyaksvAnubhavAnvitAH | samAdhi\-mArgAH kathitAH pUrvAchAryairmahAtmabhiH || 63|| suShumNAyai kuNDalinyai sudhAyai chandra\-janmane | manonmanyai namastubhyaM mahA\-shaktyai chid\-Atmane || 64|| ashakya\-tattva\-bodhAnAM mUDhAnAmapi saMmatam | proktaM gorakSha\-nAthena nAdopAsanamuchyate || 65|| shrI\-AdinAthena sa\-pAda\-koTi\- laya\-prakArAH kathitA jayanti | nAdAnusandhAnakamekameva manyAmahe mukhyatamaM layAnAm || 66|| muktAsane sthito yogI mudrAM sandhAya shAmbhavIm | shR^iNuyAddakShiNe karNe nAdamantAsthamekadhIH || 67|| shravaNa\-puTa\-nayana\-yugala ghrANa\-mukhAnAM nirodhanaM kAryam | shuddha\-suShumNA\-saraNau sphuTamamalaH shrUyate nAdaH || 68|| Arambhashcha ghaTashchaiva tathA parichayo.api cha | niShpattiH sarva\-yogeShu syAdavasthA\-chatuShTayam || 69|| atha ArambhAvasthA brahma\-grantherbhavedbhedo hyAnandaH shUnya\-sambhavaH | vichitraH kvaNako dehe.anAhataH shrUyate dhvaniH || 70|| divya\-dehashcha tejasvI divya\-gandhastvarogavAn | sampUrNa\-hR^idayaH shUnya Arambhe yogavAnbhavet || 71|| atha ghaTAvasthA dvitIyAyAM ghaTIkR^itya vAyurbhavati madhyagaH | dR^iDhAsano bhavedyogI j~nAnI deva\-samastadA || 72|| viShNu\-granthestato bhedAtparamAnanda\-sUchakaH | atishUnye vimardashcha bherI\-shabdastadA bhavet || 73|| atha parichayAvasthA tR^itIyAyAM tu vij~neyo vihAyo mardala\-dhvaniH | mahA\-shUnyaM tadA yAti sarva\-siddhi\-samAshrayam || 74|| chittAnandaM tadA jitvA sahajAnanda\-sambhavaH | doSha\-duHkha\-jarA\-vyAdhi\-kShudhA\-nidrA\-vivarjitaH || 75|| atha niShpatty\-avasthA rudra\-granthiM yadA bhittvA sharva\-pITha\-gato.anilaH | niShpattau vaiNavaH shabdaH kvaNad\-vINA\-kvaNo bhavet || 76|| ekIbhUtaM tadA chittaM rAja\-yogAbhidhAnakam | sR^iShTi\-saMhAra\-kartAsau yogIshvara\-samo bhavet || 77|| astu vA mAstu vA muktiratraivAkhaNDitaM sukham | layodbhavamidaM saukhyaM rAja\-yogAdavApyate || 78|| rAja\-yogamajAnantaH kevalaM haTha\-karmiNaH | etAnabhyAsino manye prayAsa\-phala\-varjitAn || 79|| unmany\-avAptaye shIghraM bhrU\-dhyAnaM mama saMmatam | rAja\-yoga\-padaM prAptuM sukhopAyo.alpa\-chetasAm | sadyaH pratyaya\-sandhAyI jAyate nAdajo layaH || 80|| nAdAnusandhAna\-samAdhi\-bhAjAM yogIshvarANAM hR^idi vardhamAnam | AnandamekaM vachasAmagamyaM jAnAti taM shrI\-gurunAtha ekaH || 81|| karNau pidhAya hastAbhyAM yaH shR^iNoti dhvaniM muniH | tatra chittaM sthirIkuryAdyAvatsthira\-padaM vrajet || 82|| abhyasyamAno nAdo.ayaM bAhyamAvR^iNute dhvanim | pakShAdvikShepamakhilaM jitvA yogI sukhI bhavet || 83|| shrUyate prathamAbhyAse nAdo nAnA\-vidho mahAn | tato.abhyAse vardhamAne shrUyate sUkShma\-sUkShmakaH || 84|| Adau jaladhi\-jImUta\-bherI\-jharjhara\-sambhavAH | madhye mardala\-sha~NkhotthA ghaNTA\-kAhalajAstathA || 85|| ante tu ki~NkiNI\-vaMsha\-vINA\-bhramara\-niHsvanAH | iti nAnAvidhA nAdAH shrUyante deha\-madhyagAH || 86|| mahati shrUyamANe.api megha\-bhery\-Adike dhvanau | tatra sUkShmAtsUkShmataraM nAdameva parAmR^ishet || 87|| ghanamutsR^ijya vA sUkShme sUkShmamutsR^ijya vA ghane | ramamANamapi kShiptaM mano nAnyatra chAlayet || 88|| yatra kutrApi vA nAde lagati prathamaM manaH | tatraiva susthirIbhUya tena sArdhaM vilIyate || 89|| makarandaM pibanbhR^i~NgI gandhaM nApekShate yathA | nAdAsaktaM tathA chittaM viShayAnnahi kA~NkShate || 90|| mano\-matta\-gajendrasya viShayodyAna\-chAriNaH | samartho.ayaM niyamane ninAda\-nishitA~NkushaH || 91|| baddhaM tu nAda\-bandhena manaH santyakta\-chApalam | prayAti sutarAM sthairyaM Chinna\-pakShaH khago yathA || 92|| sarva\-chintAM parityajya sAvadhAnena chetasA | nAda evAnusandheyo yoga\-sAmrAjyamichChatA || 93|| nAdo.antara~Nga\-sAra~Nga\-bandhane vAgurAyate | antara~Nga\-kura~Ngasya vadhe vyAdhAyate.api cha || 94|| antara~Ngasya yamino vAjinaH parighAyate | nAdopAsti\-rato nityamavadhAryA hi yoginA || 95|| baddhaM vimukta\-chA~nchalyaM nAda\-gandhaka\-jAraNAt | manaH\-pAradamApnoti nirAlambAkhya\-khe.aTanam || 96|| nAda\-shravaNataH kShipramantara~Nga\-bhuja~Ngamam | vismR^itaya sarvamekAgraH kutrachinnahi dhAvati || 97|| kAShThe pravartito vahniH kAShThena saha shAmyati | nAde pravartitaM chittaM nAdena saha lIyate || 98|| ghaNTAdinAda\-sakta\-stabdhAntaH\-karaNa\-hariNasya | praharaNamapi sukaraM syAchChara\-sandhAna\-pravINashchet || 99|| anAhatasya shabdasya dhvanirya upalabhyate | dhvanerantargataM j~neyaM j~neyasyAntargataM manaH | manastatra layaM yAti tadviShNoH paramaM padam || 100|| tAvadAkAsha\-sa~Nkalpo yAvachChabdaH pravartate | niHshabdaM tat\-paraM brahma paramAteti gIyate || 101|| yatkiMchinnAda\-rUpeNa shrUyate shaktireva sA | yastattvAnto nirAkAraH sa eva parameshvaraH || 102|| iti nAdAnusandhAnam sarve haTha\-layopAyA rAjayogasya siddhaye | rAja\-yoga\-samArUDhaH puruShaH kAla\-va~nchakaH || 103|| tattvaM bIjaM haThaH kShetramaudAsInyaM jalaM tribhiH | unmanI kalpa\-latikA sadya eva pravartate || 104|| sadA nAdAnusandhAnAtkShIyante pApa\-saMchayAH | nira~njane vilIyete nishchitaM chitta\-mArutau || 105|| sha~Nkha\-dundhubhi\-nAdaM cha na shR^iNoti kadAchana | kAShThavajjAyate deha unmanyAvasthayA dhruvam || 106|| sarvAvasthA\-vinirmuktaH sarva\-chintA\-vivarjitaH | mR^itavattiShThate yogI sa mukto nAtra saMshayaH || 107|| khAdyate na cha kAlena bAdhyate na cha karmaNA | sAdhyate na sa kenApi yogI yuktaH samAdhinA || 108|| na gandhaM na rasaM rUpaM na cha sparshaM na niHsvanam | nAtmAnaM na paraM vetti yogI yuktaH samAdhinA || 109|| chittaM na suptaM nojAgratsmR^iti\-vismR^iti\-varjitam | na chAstameti nodeti yasyAsau mukta eva saH || 110|| na vijAnAti shItoShNaM na duHkhaM na sukhaM tathA | na mAnaM nopamAnaM cha yogI yuktaH samAdhinA || 111|| svastho jAgradavasthAyAM suptavadyo.avatiShThate | niHshvAsochChvAsa\-hInashcha nishchitaM mukta eva saH || 112|| avadhyaH sarva\-shastrANAmashakyaH sarva\-dehinAm | agrAhyo mantra\-yantrANAM yogI yuktaH samAdhinA || 113|| yAvannaiva pravishati charanmAruto madhya\-mArge yAvadvidurna bhavati dR^iDhaH prANa\-vAta\-prabandhAt | yAvaddhyAne sahaja\-sadR^ishaM jAyate naiva tattvaM tAvajj~nAnaM vadati tadidaM dambha\-mithyA\-pralApaH || 114|| iti haTha\-yoga\-pradIpikAyAM samAdhi\-lakShaNaM nAma chaturthopadeshaH | ## Input by Jan Brzezinski in Balaram encoding Converted to itx encoding by Ulrich Stiehl \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}