कपिलमुनिप्रणीत तत्त्वसमास
अथातस्तत्त्वसमासः ॥ १॥
अष्टौ प्रकृतयः ॥ २॥
षोडश विकाराः ॥ ३॥
पुरुषः ॥ ४॥
त्रैगुण्यम् ॥ ५॥
सञ्चरः प्रतिसञ्चरः ॥ ६॥
अध्यात्ममधिभूतमधिदैवं च ॥ ७॥
पञ्चाभिबुद्धयः ॥ ८॥
पञ्च दृग्योनयः ॥ ९॥
पञ्च वायवः ॥ १०॥
पञ्च कर्मात्मानः ॥ ११॥
पञ्चपर्वा अविद्या ॥ १२॥
अष्टाविंशतिधाऽशक्तिः ॥ १३॥
नवधा तुष्टिः ॥ १४॥
अष्टधा सिद्धिः ॥ १५॥
दश मौलिकार्थाः ॥ १६॥
अनुग्रहः सर्गः ॥ १७॥
चतुर्दशविधो भूतसर्गः ॥ १८॥
त्रिविधो बन्धः ॥ १९॥
त्रिविधो मोक्षः ॥ २०॥
त्रिविधं प्रमाणम् ॥ २१॥
॥ इति ॥
Encoded by Haresh BakShi hbakShi@soundofindia.com
The notes corresponding to numbers and items:
अष्टौ प्रकृतयः ॥ २॥
jaDatattva has two categories: prakRiti and vikRiti. The eight prakRiti-s
are: 3 pradhAna 1) mUla pprakRiti 2) mahattattva 3) ahaMkAra; and
five tanmAtrA-s: 4) shabda 5) sparsha 6) rUpa 7) rasa 8) gandha.
षोडश विकाराः ॥ ३॥
They are: 5 sthUla bhUta [1-5]; 11 indriya-s [6-16]
5 sthUla bhUta-s 1) AkAsha 2) vAyu 3) agni 4) jala 5) pRithvI
5 j~nAnendriya-s 6) shrotra 7) tvachA 8) netra 9) rasanA 10) ghrANa
5 karmendriya-s 11) vANI 12) hasta 13) pAda 14) upastha 15) gudA
and 16) manaH
त्रैगुण्यम् ॥ ५॥
they are: 1) sattva 2) rajas 3) tamas
पञ्चाभिबुद्धयः ॥ ८॥
The 5 'vRitti-s' of buddhi are:
1) pramANa 2) viparyaya 3) vikalpa 4) nidrA 5) smRiti
पञ्च दृग्योनयः ॥ ९॥
5 j~nAnendriya-s: 1) shrotra 2) tvachA 3) netra 4) rasanA 5) ghrANa
पञ्च वायवः ॥ १०॥
5 life forces: 1) prANa 2) apAna (30 samAna 4) vyAna 5) udAna
पञ्च कर्मात्मानः ॥ ११॥
karmendriya-s: 1) vANI 2) hasta 3) pAda 4) upastha 5) gudA
पञ्चपर्वा अविद्या ॥ १२॥
The avidyA-s, the 5 knots or joints, are:
1) avidyA 2) asmitA 3) rAga 4) dveSha 5) abhinivesha
अष्टाविंशतिधाऽशक्तिः ॥ १३॥
11 ashakti-s exist on the annihilation of the 11 indriya-s.
17 ashakti-s arise from the buddhi: 9 opposites of the 9 tuShTi-s
see .14.); and 8 opposites of siddhi-s, i.e. asiddhi-s see .15..
नवधा तुष्टिः ॥ १४॥
Of the 9, 4 are adhyAtmika [1-4], and 5 are bAhya [5-9].
1) prakRiti 2) upAdAna 3) kAla 4) bhAgya
5) shabda-tuShTi 6) sparsha-tuShTi 7) rUpa-tuShTi
8) rasa-tuShTi 9) gandha-tuShTi
अष्टधा सिद्धिः ॥ १५॥
They are as under; their opposites are the 8 asiddhi-s:
The 8 siddhi-s: 1) Uha 2) shabda 3) adhyayana 4) suhRit-
prApti 5) dAna 6) AdhyAtmika duHkhahAna 7) Adhibhautika
duHkhahAna 8) Adhidaivika duHkhahAna
दश मौलिकार्थाः ॥ १६॥
10 mUla dharma-s : 1) astitva 2) saMyoga 3) viyoga 4) sheShavRittva
5) ekatva 6) arthavattva 7) parArthya 8) anyatA 9) akartRitva 10) bahutva
चतुर्दशविधो भूतसर्गः ॥ १८॥
The 14 bhUta worlds are: The bhUta-s, here, are deva-s, having
8 daivika sRiShTi-s [1-8];
5 tiryak yoni-s (᳚animal/lower worlds᳚) [9-13];
1 human world [14].
1) brAhma 2) prAjApatya 3) aindra 4) daiva 5) gAndharva
6) pitrya 7) videha 8) prakRiti-laya;
9) pashu 10) pakShI 11) sarIsRipa 12) kITa 13) sthAvara
14) human -- these are the 14 yoni-s (worlds)
त्रिविधो बन्धः ॥ १९॥
The 3 bandha-s are: 1) vaikRitika 2) dAkShiNika 3) prakRitika.
त्रिविधो मोक्षः ॥ २०॥
The three types of liberation (from the bandha-s mentioned in .19.):
Liberation from 1) vaikArika bandha 2) dAkShiNika bandha
3) prakRitika bandha.
त्रिविधं प्रमाणम् ॥ २१॥
The 3 means of acquiring correct perception (pramANa) are:
1) pratyakSha 2) anumAna 3) Agama or Aptavachana.
एतत् सम्यग् ज्ञात्वा कृतकृत्यः स्यात् ।
न पुनस्त्रिविधेन दुःखेनाभिभूयते ॥ २२॥