% Text title : Atmachintanam A Reflection upon the Soul-Atma % File name : Atmachintanam.itx % Category : major\_works, upadesha % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Mastarama Baba % Acknowledge-Permission: Prabhuji Mision, http://prabhuji.net/h-h-avadhuta-mastarama-babaji-maharaja-life-and-teachings/ % Latest update : December 12, 2020 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Atmachintanam A Reflection upon the Soul-Atma ..}## \itxtitle{.. Atmachintanam ..}##\endtitles ## \section{bhUmikA} mohamAyA ke sa.nsAra meM jIvanayApana karate hue paramavA~nChanIya AtmasAkShAtkAra ke lie AtmaviShayaka chintana karanA atyanta kaThina kAma hai. jaise samyak prakAsha ke abhAva meM rajju meM sarpa kI pratIti ho jAtI hai aura bhayAdi utpanna ho jAte haiM vaise hI aj~nAna kAla meM brahma meM jagat pratIta hotA hai aura mohamamatAdi utpanna ho jAte haiM tathA jaise prakAsha kI sattA hone para rajju kA vAstavika svarUpa prakaTa ho jAtA hai aura sarpa kI sattA kA nAsha ho jAtA hai, tathA pariNAmataH bhayAdi naShTa ho jAte hai.n. usI prakAra j~nAna se aj~nAna ke dUra ho jAne para AtmA kA sAkShAtkAra (aparokShAnubhava) hotA hai aura phalataH sa.nshaya, moha, bhaya Adi naShTa ho jAte hai.n. yaha AtmasvarUpaj~nAna (AtmA kA aparokSha anubhava) anavachChinna tathA tIvra AtmaviShayaka chintana ke binA sa.nbhava nahIM hai. \ldq{}AtmaviShayaka\rdq{} kA artha hai \ldq{}AtmA hai viShaya yA Alambana jisakA\rdq{} aisA dhyAna yA anusandhAna. aisA dhyAna\-chintana IshvararUpa sadguru kI kR^ipA ke binA sambhava nahIM hai. sadguru se anugraharUpa meM prApta yaha \ldq{}Atmachintanam\rdq{} mumukShuoM ke lie AtmA ke durlabha aparokSha anubhava karane kA sarala sopAna hai | \ldq{}Atmachintanam\rdq{} meM ikkIsa shloka hai.n. prathama shloka meM parama tattva ke nirguNa tathA saguNa rUpoM kI vandanA kI gayI hai. yaha tathya paramAtmA ke donoM rUpoM kI upAsanA ke mahattva kA parichAyaka hai. prathama shloka dUsare shloka ke sAtha milakara \ldq{}Atmachintana\rdq{} kI viShayavastu kA j~nAna karAtA hai. tIna se satraha taka ke shloka pA.Ncha trikoM meM upanibaddha hai.n. pahale trika kA viShaya \ldq{}AtmA kA svarUpa\rdq{} hai. sAtha hI sAtha yaha trika AtmA ke deha tathA sa.nsAra ke sAtha sambandha kA parichaya bhI detA hai. dUsarA trika jIvAtmA ke svarUpa kA varNana karatA hai. tIsarA yaha batAtA hai ki brahma ke sAtha AtmA ke tAdAtmya kI upapatti sa.nbhava hai. chauthe trika meM turIyAvasthA prApta AtmA kA ullekha hai | AtmA ke OMkArarUpa sanAtana dharma kA j~nAna pA.Nchave trika meM karAyA gayA hai | aThArahaveM shloka meM pUrvavartI satraha shlokoM kA sAra hai tathA unnIsavAM shloka AtmaviShayaka chintana kI varIyatA tathA sadguru kI asIma kR^ipA kA bodha karAtA hai. bIsaveM shloka meM do sa.nketoM se mumukShuoM ko yaha batAyA gayA hai ki Atmopalabdhi kaise kI jA sakatI hai tathA ikkIsaveM shloka meM aj~nAnI tathA AtmAnubhUtisampanna kI tulanA karake Atmaj~nAna kA phala batAyA gayA hai | kaI sthAnoM para eka pada ke eka se adhika artha diye gaye hai.n. isake do kAraNa hai.n: sa.nskR^ita bhAShA kA svarUpa tathA shlokoM ke artha kI gambhIratA. yaha bhI sambhava hai ki diye gaye arthoM se adhika artha bhI ho.n | OM shrIgaNeshAya namaH | OM shrIparamAtmane namaH | namaH paramarShibhyaH sadgurubhyaH | \section{|| atha Atmachintanam ||} sadguru bAbAjI ne mumukShuoM ke lie sAkShAt mokSha ke sAdhana Atmachintanam ko prakaTa kiyA hai. isakA pratipAdya AtmA hai. AtmA (brahma) ko hI chintana kA viShaya banAnA chAhie. parama satya brahma ko hI prApta karanA manuShya kA uddeshya honA chAhie | yadyapi sArA \ldq{}Atmachintanam\rdq{} ma.ngalamaya hai tathApi prathama shloka aura bhI adhika mA.ngalika hai kyo.nki isameM saguNa tathA nirguNa donoM kI vandanA hai. yahA.N namaskAra tathA vastunirdesharUpa ma.ngala prArambha meM apane (ma.ngala ke) sampAdana kI anivAryatA kA dyotana karatA hai | AtmA apane anupahita rUpa meM brahma hI hai | ata eva bhakti aura vinaya nisargataH usI ke uddeshya se kie jAte haiM | shloka kI prathama pa.nkti meM nirguNa tathA dUsarI pa.nkti meM saguNa brahma kI vandanA kI gaI hai | AtmaviShayaka chintana meM bhakti anivAryatA kA pratipAdana bhI yahI shloka karatA hai | OM namo.anantAya nityAya nirastAdhyastadharmiNe | (1)puruShAyAprameyAya namaste hetuhetave || 1|| anuvAda \- antarahita, sanAtana, adhyAropita dharmoM se shUnya arthAt jIva kI hetubhUta aj~nAnAdi upAdhiyoM se shUnya ko praNAma. prakR^iti ke bhI preraka, achintya hR^idayaguhA meM rahane vAle (parama puruSha) Apako praNAma(2) || 1|| 1\. kAlenAnavachChinnAya (pAThAntara) 2\. shloka ke pUrvArdha meM nirvisheSha advaita tattva kI vandanA kI gaI hai jabaki uttarArdha meM hR^idayaguhAnivAsI parama puruSha (saguNa brahma) ko namaskAra kiyA gayA hai | namaskAradvaya se yahA.N nirguNa tathA saguNa kA samanvaya vivakShita hai | prathama shloka meM paramatattva kI vandanA kI gaI hai | aba unake svarUpa kA varNana kiyA jA rahA hai | sarvAshrayaH sakalasargamayo.avyayashcha sarveshvaraH saphalakarmakalo.akriyashcha | sarvAntaraH satatashAntivaho.avakAshaH jij~nAsyate.amR^itapadAya parAtparo j~naH || 2|| anuvAda \- (vaha paramatattva) sabakA AdhAra hai | sArI sR^iShTi usakA sharIra hai (parantu phira bhI) vaha avikArI hai | vaha sabakA niyantA hai aura (sR^iShTi Adi) saphala karma karane kI kalA se yukta hote hue (bhI) niShkriya hai | athavA jIvoM ko karmAnusAra phala dene meM kushala hote hue bhI svayaM kriyArahita hai | sabake bhItara (sAra rUpa me.n) nivAsa karane vAlA vaha nirantara shAnti ko vahana kie rahatA hai arthAt avyavahita shAnti rUpa hai | vaha (sarvatra) anavaruddha (vyApta) hai arthAt vaha sarvavyApaka hai | shuddha j~nAnasvarUpa (j~nAtA, j~neya, j~nAna rUpa tripuTI se shUnya) hai | vaha prakR^iti se bhI pare hai (aura amara pada arthAt mokSha prApti ke lie) vaha jij~nAsA kA viShaya banatA hai. dUsare shabdoM meM mukti kI upalabdhi ke nimitta jisako jAnane kI ichChA kI jAtI hai || 2|| paramatattva ke svarUpa kA varNana karane ke pashchAt AtmA astitva kI prAmANikatA kA pratipAdana pahale trika meM kiyA jAegA | isa trika ke prathama shloka meM batAyA jAegA ki AtmA sabakA svayaM apanA hI rUpa hai tathA saba manuShyoM meM rahatA hai; ataH svata:pramANita hai tathA sabake dvArA svIkAra kiyA jAtA hai kyo.nki koI bhI apane Apako nakAra nahIM sakatA. yadi apane ApakA nirAkaraNa mAna bhI liyA jAe to nirAkaraNa karane vAlA hI AtmA hai | Astike nAstike chAsti supte jAgarite.api cha | svabhUto.ayaM svataHsiddha AtmA kairnaiva manyate | AtmA sarvairhi manyate || 3|| anuvAda \- AtmA Astika tathA nAstika donoM meM vidyamAna hai | yaha suShupti tathA jAgrat donoM avasthAoM meM rahatA hai (svapnAvasthA meM bhI). AtmA apanA svarUpa hI hai (ataH) svataH pramANita hai | kinake dvArA (aisA AtmA) svIkR^ita nahIM kiyA jAtA? (arthAt aise) AtmA kA astitva sabake dvArA mAnA hI jAtA hai || 3|| premAspada AtmA saba prANiyoM ke sharIra meM vidyamAna hai | isakI sattA ke kAraNa hI saba prANI apane\-apane sharIra se prema karate haiM tathA usameM santuShTa rahate haiM | chaturtha shloka yaha batAtA hai ki spaShTa rUpa se lakShita premAspada AtmA sabhI ke dvArA svIkAra kiyA jAtA hai | yataH prItAshcha tR^iptAshcha sveShu deheShu jantavaH | premAspadaM susa.nlakShya(1) AtmA kairnaiva manyate | AtmA sarvairhi manyate || 4|| anuvAda \- AtmA prema kA AdhAra hai (kyo.nki isI se saba prANiyoM ko sukha tathA santoSha prApta hotA hai parantu aj~nAnavasha ve sukha\-santoSha kA srota apane sharIroM ko samajhate haiM ataH) apane sharIroM meM prasanna tathA tR^ipta rahate haiM | sundara svarUpa vAlA AtmA shuddha antaHkaraNa meM achChI taraha samajhA (anubhUta kiyA) jA sakatA hai | aise AtmA ko kauna nahIM mAnegA? (arthAt) saba hI aise AtmA ko svIkAra kare.nge || 4|| 1\. susa.nlakShya \- shuddha antaHkaraNa meM AtmA kA aparokSha anubhava hotA hai | aba yaha pratipAdita kiyA jAegA ki AtmA kI sattA sarvatra anusyUta tathA isIlie vaha sabakA sarvasva hai | yasya bhAsA vibhAtIdaM bhAve.abhAve bhavo.abhavaH | sarveShAmeva sarvasvamAtmA kairnaiva manyate | AtmA sarvairhi manyate || 5|| anuvAda \- jisake prakAsha se arthAt AtmA ke prakAsha se yaha jagat (bAhara tathA bhItara se) prakAshita ho rahA hai | jaba taka (AtmA kI) sattA hai (dUsare shabdoM meM jaba taka AtmA sharIra yA sa.nsAra meM vidyamAna hai) taba taka hI sharIra yA sa.nsAra kA astitva hai | (AtmA ke) abhAva meM (arthAt jaba AtmA sharIra yA sa.nsAra ko Cho.Da detA hai taba sharIra yA sa.nsAra bhI) sattAhIna ho jAtA hai | (arthAt sa.nsAra yA sharIra kA vilaya ho jAtA hai) || 5|| athavA shraddhA\-bhakti ke rahane para AtmA kI sattA kA bodha hotA hai lekina jaba shraddhA\-bhakti nahIM rahatI taba AtmA kI sattA bhI pratIta nahIM hotI | (ataH) AtmA sabakA sarvasva (sAra) hI hai | kauna aise AtmA ko nahIM mAnegA? (arthAt aise AtmA ke astitva ko vAstava me.n) saba loga svIkAra karate hI haiM || 5|| AtmA ke astitva kI prAmANikatA kA yuktisahita pratipAdana kiyA jA chukA hai | aba agrima trika ke pratyeka shloka ke pahale tIna charaNoM meM jIvAtmA kA varNana hai tathA chauthe charaNa meM AtmA ke vAstavika svarUpa kA parichaya diyA gayA hai | prathama shloka kA pratipAdya viShaya hai jagat kA aj~nAnamaya svarUpa | svapnAn pashyati supto vai supterjAgarti bhAvitaH | suptimAnaM jagaddhyetadAtmA sAkShI sadakSharaH || 6|| anuvAda \- sote hue jIva svapna dekhatA hai, phira vAsanAoM ke prabhAva meM hI jAgatA hai | yaha sa.nsAra suShupti mAtra hI hai (arthAt aj~nAna mAtra hI hai). AtmA sAkShI (bhUta, vartamAna tathA bhaviShyakAlika vR^ittiyoM tathA jAgrat, svapna tathA suShupti avasthAoM kA sAkShAt draShTA) hai, satya tathA avinAshI hai || 6|| \ldq{}yaha jagat suShupti mAtra hai\rdq{} isa kathana kA abhiprAya Age spaShTa kiyA jAegA | aj~nAnakAla meM jAgradavasthA bhI aj~nAnAvasthA hI hai | j~nAnamaj~nAnaparyantaM jIvanaM mR^ityusa.nvR^itam | svapnavat sarvamaspaShTamAtmA sAkShI sadakSharaH || 7|| anuvAda \- (vR^itti) j~nAna aj~nAna se AvR^ita hai athavA jAgradavasthA meM vyAvahArika j~nAna kI sattA aj~nAna rahane taka rahatI hai | jIvana mR^ityu kI paridhi meM hai | saba kuCha (vyAvahArika kAryakalApa) svapna kI taraha aspaShTa hai | AtmA sAkShI, satya tathA avinAshI hai || 7|| aba agrima shloka meM dR^iShTAnta kI sahAyatA se yaha pratipAdana kiyA jA rahA hai ki tInoM avasthAoM tathA dR^ishyamAna jagat kA aj~nAna se kaise janma hotA hai? paramopAttaparjanyavidyuddAmAhisa.nbhrama(1)\- bhrAjamAnaH prapa~ncho.atra AtmA sAkShI sadakSharaH || 8|| anuvAda \- parabrahma (mAyArUpa) megha(2) ko svIkAra karake (apane ko usase AvR^ita kara lete hai.n) usa megha meM chidAbhAsa(3) yA parAprakR^iti bhUta jIva rUpa vidyud\-rajju (kI sattA prakaTa hotI hai) usa bijalI\-rajju meM bhrama ke kAraNa aparAprakR^itibhUta(4) jagadrUpa sarpa(5) kI pratIti hotI hai. (abhiprAya yaha hai ki rajju meM ahibhrama kI taraha jIva tathA jagat kA brahma meM AbhAsa hotA hai) || 8|| 1\. (a) parjanya kA artha aj~nAna kI AvaraNa shakti tathA vidyut kA artha vikShepa shakti liyA jA sakatA hai | tamas kI AvaraNa shakti vastu ke vAstavika svarUpa ko Dhaka letI hai tathA vikShepa shakti ko uttejita hone kA avasara detI hai | rajas vikShepashakti kA udbhAvaka hai | yaha kriyA svarUpa hai | jaba kisI vastu kA vAstavika rUpa AvaraNa shakti se AchChAdita ho jAtA hai to vikShepashakti se nayA rUpa udbhAvita hotA hai. pratyeka kriyA kA srota yahI vikShepashakti hai | (ba) vidyuddAma sR^iShTigata satya tathA sarpa sR^iShTigata asatya kI ora i.ngita karatA hai | 2\. jaise sUrya samudra, nadI Adi se pAnI lekara megha kI sR^iShTi karatA hai tathA usI megha se mAno apane ko AvR^ita hone detA hai | vaise hI parabrahma apanI hI mAyA se mAno apane ko Dhaka lete haiM yA prakR^iti yA buddhi kI sR^iShTi karake apane vAstavika rUpa kI anyathA pratIti karAte haiM parantu jisa prakAra bAdala sUrya se vAstava meM bahuta dUra hote haiM aura sUrya ke prakAsha para tanika bhI prabhAva nahIM DAlate usI prakAra mAyA se brahma kA vAstavika svarUpa bhI prabhAvita nahIM hotA | 3\. chidAbhAsa buddhi meM AtmA kA pratibimba hai | AtmA, buddhi tathA buddhigata Atmapratibimba ke sa.nghAta ko jIva kahA jAtA hai | jIva kI anya abhidhA parAprakR^iti bhI hai (gItA, 7\.2) | 4\. aparAprakR^iti dR^ishyamAna jagat hai jo bhramajanya aura vaividhyapUrNa hai | yaha pa~nchamahAbhUta, aha.nkAra tathA buddhi se ghaTita hai | (karmendriyA.N, j~nAnendriyA.N tathA sthUla sharIra bhI inhIM tIna ghaTakoM ke antargata hai.n.) 5\. dhu.ndhale prakAsha meM bhUmi para pa.DI huI rajju bhrama se sarpa jaisI pratIta hotI hai aura bhaya utpanna ho jAtA hai | usI taraha chaitanya ke aj~nAna se chaitanya meM hI sa.nsAra kI pratIti hotI hai aura usase rAga dveSha tathA bhaya utpanna hote haiM | Upara jIvAtmA kA sAmAnyaj~nAna batAyA gayA hai | aba brahma se tAdAtmya kI visheSha upapatti prastuta kI jAegI | kyo.nki AtmA ke sAmAnya j~nAnamAtra se mokSha kI upalabdhi nahIM hotI isalie agrima trika meM una upAyoM kA vivaraNa prastuta kiyA jAegA jinase jIva apane vAstavika svarUpa brahmarUpa) kI anubhUti karane meM samartha hotA hai | eko gatiShu sa.nbhinnaH ki.nrUpaH kila chintyatAm | guruyogAt prabuddhaH syAdAtmA brahmopapadyate || 9|| anuvAda \- (jAgrat, svapna tathA suShupti) avasthAoM me.n, (naraka, svargAdi vibhinna) paristhitiyoM me.n, (shaishava, yauvana tathA vArdhakya) avasthAoM meM eka jIvAtmA bhinna\-bhinna (pratIta) hotA hai | (ataH) nishchaya hI yaha chintana karanA chAhie ki jIvAtmA kA (vAstavika) svarUpa kyA hai? (isa chintana ke pariNAmasvarUpa jIva kA brahma se tAdAtmya hone para) yaha upapanna ho jAtA hai ki jIvAtmA hI brahma hai || 9|| athavA eka parabrahma vibhinna paristhitiyoM meM (vividhatApUrNa jagat ke rUpa me.n) vividha pratIta hotA hai | (ataH) avashya hI yaha vichAra karanA chAhie ki brahma kA vAstavika svarUpa kyA hai? jo shiShya guru ke samIpa jAkara unake charaNoM kI sevA karatA hai vaha prabuddha ho jAtA hai (arthAt use AtmasvarUpa kA bodha ho jAtA hai). (taba) jIva kA brahma ke sAtha tAdAtmya (bhI) upapanna ho jAtA hai || 9|| gata shloka meM \ldq{}maiM kauna hU.N?\rdq{} isa prashna para vichAra karane kA sa.nketa kiyA gayA hai | isase yaha bhI j~nAta hotA hai ki veda aura upaniShadoM tathA gurUpadesha kA shravaNa anivArya hai | tadanantara hI jij~nAsu manana tathA nididhyAsana ko avalambana banA apane svarUpa ko jAnakara brahmarUpa ho jAtA hai | agale shloka meM aise dhyAna kA pratipAdana kiyA jA rahA hai jisase aj~nAnarUpa tama ke AvaraNa kA nAsha hotA hai aura chaitanyarUpa jyoti prakaTa ho jAtI hai | sa.nyamya sarvato vR^ittimindriyANi mano matim | yo.avashiShyet svaya.njyotirAtmA brahmopapadyate || 10|| anuvAda \- saba ora se vR^ittiyoM ko rokane para (arthAt) indriyo.n, mana tathA buddhi ko saba ora se rokane para jo sheSha rahatA hai vaha svaprakAsha AtmA hai | (isa prakAra) AtmA (kA) brahma (ke sAtha tAdAtmya) upapanna ho jAtA hai|| |10|| shravaNa ke anantara dhyAnayoga rUpa manana kA pratipAdana kara diyA gayA hai jisase Atmajyoti kA prAkaTya hotA hai | adhunA nididhyAsana kA vivechana kiyA jA rahA hai | nididhyAsana kA artha hai sune tathA manana kie hue siddhAnta ko satata chintana kA viShaya banAnA aura usako vyavahAra meM utAranA jisase Ananda svarUpa brahma kI prApti hotI hai | amAnaH syAt samAnaH syAnirdvandvo.asa~Nga eva cha | niShkAmaH sarvadAnanda AtmA brahmopapadyate || 11|| anuvAda \- (mumukShu) nirabhimAna tathA samabhAvayukta ho, rAga\-dveSha Adi dvandvoM tathA Asakti se rahita ho (tAki) vaha niShkAma (kAmanArahita) hokara sadA Ananda se pUrNa ho sake | (aise) jIvAtmA kA brahma se tAdAtmya yuktisa.ngata ho jAtA hai || 11|| jIvabrahmaikya kI upapatti kA pradarshana Upara kiyA jA chukA hai | agale trika meM nirvisheSha AtmA kA varNana kiyA jA rahA hai | jo nIrUpatA ko svIkAra karate hue vibhakta AtmA yA kisI anya rUparahita parama puruSha meM vishvAsa rakhate hai.n; jo AtmA tathA brahma kI ekarUpatA meM vishvAsa nahIM rakhate; aura jo shUnyatA meM AsthA rakhate hai.n; unake siddhAntoM kA nirAkaraNa karake vedAnta ke usa siddhAnta kA pratipAdana kiyA jAegA jisake anusAra AtmA sat, advaya tathA mAyA se aChUtA hai nirAkAro.aparichChinnaH shUnyatve naiva sAratA | chidghano nirguNo gUDha AtmA.advaito nira~njanaH || 12|| anuvAda \- AtmA nirAkAra (AkArashUnya) hai (ataH) parichChedarahita arthAt akhaNDa hai. kuCha logoM ko (isa) nIrUpa akhaNDatA meM shUnyatA kA bhrama ho jAtA hai (lekina) shUnyatA meM sAratA kA sarvathA abhAva hotA hai | (vaha AtmA) chaitanyaghana hai, (sattva, rajas, tamas) triguNa rahita hai; (ataH) ChipA huA hai. AtmA advaya (tathA) shuddha (arthAt mAyA se sarvathA aspR^iShTa) hai || 12|| anya siddhAntoM kA nirAkaraNa karake yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki AtmA advaya hone eka hI hai aura mAyA se vAstava meM anupahita hai | yahA.N yaha sa.nshaya ho sakatA hai ki mAyA se aparichChinna shuddha chaitanyabhUta brahma meM pa~nchIkR^ita jagat kI pratIti kaise hotI hai? agrima shloka meM isa sha.nkA kA nivAraNa kiyA jA rahA hai | avyaktatvAdachintyatvAd brahmaNi naiva vibhramaH | kUTasthe tu bahirbAhya AtmA.advaito nira~njanaH || 13|| anuvAda \- brahma meM bhrama hai hI nahIM kyo.nki brahma indriyoM tathA buddhi kA viShaya nahIM hai (jo vyakta tathA prameya hai arthAt jo indriyoM tathA buddhi kA viShaya hai usI meM bhrama ho sakatA hai | buddhi hI ke kisI kAraNavasha bhrAnta hone kI sa.nbhAvanA hai jo buddhi se pare hai vaha sarvathA nirdhAnta hai). kUTastha brahma (mAyA meM sthita pratIta hotA hai) parantu bhrama yA sa.nsAra to usake bAhara hI bAhara hai (arthAt bhrama brahma kA sparsha nahIM kara sakatA). (isIlie) brahma eka tathA mAyA se aspR^iShTa hai|| 13|| Upara yaha niShkarSha nikalA hai ki advaita AtmA brahma hai parantu isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki saguNa brahma kI upAsanA tiraskArya hai. nirguNa brahma kI upAsanA una manuShyoM ke lie atyanta kaThina hai jo dehAdhyAsa buddhi se grasta haiM | isIlie sha.nkarAchArya jI ne kahA hai ki jaba taka dvaitabhAvanA vidyamAna hai taba taka manuShyoM lie saguNa brahma upAsya hai | vAstava meM jaise barpha tathA pighalI huI barpha meM koI bheda nahIM hai vaise hI saguNa tathA nirguNa abhinna hai | brahma ke ina saguNa tathA nirguNa bhAvoM kA pratipAdana agale shloka meM kiyA jA rahA hai | vishiShTa iShTato mAnyo bhaktApekShitavigrahaH | nirvisheShaH shivaH shAnta AtmA.advaito nira~njanaH || 14|| anuvAda \- brahma bhakta kI apekShA yA ichChA ke anusAra sharIra dhAraNa karate hai.n. (ataH) abhIShTa hone ke kAraNa upAsanA ke yogya haiM | upAdhishUnya arthAt nirguNa brahma kalyANamaya tathA shAntipUrNa hai | brahma dvaitarahita tathA shuddha arthAt mAyA se aparichChinna haiM || 14|| gata trika meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki brahma advaita tathA mAyA se sarvathA aspR^iShTa hai | aba vedoM ke anusAra yaha batAyA jA rahA hai ki AtmA nitya tathA sabakA AdhAra hai | prathama shloka meM pahale AtmA ke OMkArAtmaka svarUpa se parichaya karAyA jA rahA hai | vedAnAM tripadA sAraM tasyA OMkAra uchyate | o.nnAmAsi tvameveti AtmA dharmaH sanAtanaH || 15|| anuvAda \- tIna pAdoM vAlA gAyatrI (mantra) vedoM kA sAra hai | usa gAyatrI mantra kA sAra OMkAra (a u m) hai | OMkAra nAma vAle tuma hI ho (ataH tuma AtmA(1) ho). AtmA sadA rahane vAlA (sabakA) AdhAra (dharma)(2) hai || 15|| 1\. OMkAra kI tIna (a, u, m) mAtrAoM meM bimbabhUta mAtrArahita turIya kA pratibimba pa.DatA hai. dUsare shabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jAgrat, svapna tathA suShupti ye tInoM avasthAyeM adhiShThAnabhUta mAtrAhIna turIya meM adhyasta hai.n | ataH OMkAra AtmA (brahma) kA vAchaka hai 2\. dharma dhR^i dhAtu se banA hai jisakA artha hai dhAraNa karanA | AtmA sabakA dhAraka tathA poShaka hai. ataH dharma hai | gata shloka kA niShkarSha yaha hai ki OMkAra brahma hai. ataH sabakA sanAtana AdhAra hai | agrima shloka meM OMkAra (praNava) kI mAtrAoM ke arthoM tathA unake j~nAna ke phala kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai | mAtrA.avasthA samAkhyAtA jAnaneti tridhA gatim | amAtro nirgatisturya AtmA dharmaH sanAtanaH || 16|| anuvAda \- OMkAra (praNava) kI tIna (a, u tathA makAra) mAtrAyeM (jIva kI jAgrat, svapna tathA suShupti tIna avasthAoM ke) samAna kahI gayI hai.n. ina tIna mAtrAoM ke j~nAna se (vishva(1), taijasa(2) tathA prAj~na(3) rUpa) tIna prakAra kI gati prApta hotI hai | (AtmA kI) chauthI (avasthA) mAtrAhIna tathA gatishUnya hai | (aisA OMkAra rUpa) AtmA (sabakA) sanAtana AdhAra hai || 16|| 1\. jo akAra mAtrA kI jAgradavasthA ke sAtha ekarUpatA ko jAna letA hai isI janma meM athavA janma lekara vaha samasta vishva ke aishvaryoM kA upabhoga karatA hai tathA jagat meM pratiShThA prApta karatA hai | vishva kA j~nAna prApta kara usakA vaishvAnara ke sAtha tAdAtmya ho jAtA hai | 2\. jo ukAra tathA svapnAvasthA kI ekarUpatA kA j~nAna kara letA hai vaha sUkShma tattvoM ke j~nAna tathA aNimAdi siddhiyoM ko prApta kara letA hai | taijasa kA j~nAna prApta kara usakA hiraNyagarbha ke sAtha tAdAtmya ho jAtA hai | 3\. jo makAra tathA suShupti kI ekarUpatA jAna letA hai vaha ekAgratA tathA niShkAmatA se sampanna ho jAtA hai | prAj~na kA j~nAna prApta kara usakA avyakta (Ishvara) ke sAtha tAdAtmya ho jAtA hai | Upara yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki praNava kI tIna mAtrAoM kA j~nAna tIna prakAra kI avasthAoM kI upalabdhi karAtA hai aura AtmA kI chauthI avasthA meM mAtrA tathA gati kA abhAva hotA hai aura vaha turIyAvasthA kahI jAtI hai | aba yaha batAyA jAegA ki praNava pravR^itti tathA nivR^itti donoM mArgoM meM prayukta hotA hai | OMkArasvarUpa AtmA j~nAnakANDa (vedAnta) tathA karmakANDa (pUrvamImA.nsA) donoM ko kevala svIkAra hI nahIM karatA pratyuta saba prakAra kI upAsanA tathA hara prakAra kI pravR^itti (nAstika tathA Astika) ko bhI svIkAra karatA hai | omityuktvA pravartante nivartante.atha brAhmaNAH | OM sarvaM svIkarotIva AtmA dharmaH sanAtanaH || 17|| anuvAda \- praNava kA uchchAraNa karake brAhmaNa loga kArya prArambha karate haiM aura om kA uchchAraNa karake hI karma se nivR^itta (bhI) hote haiM | om (AtmA) saba (vishvAsa tathA pravR^ittiyo.n) ko svIkAra karatA huA sA pratIta hotA hai (om kA eka artha \ldq{}svIkR^iti\rdq{} bhI hai | vAstava meM AtmA vishvAsa, pravR^itti tathA unakI svIkR^iti se sarvathA alaga hI hai). OMkAra rUpa AtmA saba kA nitya AdhAra hai || 17|| vedoM ke AdhAra para yaha batAyA gayA ki AtmA advaita tathA sabakA nitya adhiShThAna hai | praNava kI mahattA kA pratipAdana bhI kara diyA gayA hai | uparyukta pratipAdita viShaya ko agrima shloka meM anya shAstroM se yukti dekara puShTa kiyA jA rahA hai | sphurati vishati sa.nvid yatra sakR^idvibhAtaH vividhavibhavabhAvAn nehate neti neti | aviditaviditAbhyAmanyatA.ananya eva ahamiti paripUrNapratyayaH pratyagAtmA || 18|| anuvAda \- jisa brahma meM sa.nvedana rUpa j~nAna(1) (sR^iShTi ke Arambha meM \ldq{}tadaikShata\rdq{} shruti se lakShita IshvarIya IkShaNavR^itti) sphurita hotA hai (tathA usI me.n) laya ko prApta hotA hai, (vaha AtmA) eka bAra (hI) prakAshita huA (arthAt svayaM hI sadA eka rUpa se prakAshamAna hai)(2) | \ldq{}neti neti\rdq{} rUpa upaniShad ke Adesha se aneka prakAra ke aishvarya tathA bhAvoM ko (vaha) nahIM chAhatA(3) arthAt svIkAra nahIM karatA | j~nAta tathA aj~nAta donoM se usakI vilakShaNatA(4) hai (vaha) anya se bhinna arthAt nija svarUpa hI hai | maiM saba prakAra se pUrNa (arthAt paripUrNa) svarUpa vAlA sarvAntara AtmA hU.N(5) || 18|| 1\. sa.nvid kA artha sa.nvedanarUpa j~nAna hai athavA sphuraNAbhimukha chaitanya bhI ho sakatA hai | yaha samaShTi\-aha.nkAra meM sphuraNarUpa sR^iShTiprakriyA ko lakShita karatA hai aura brahma ke taTastha lakShaNa (janmAdyasya yataH) kI ora i.ngita karatA hai arthAt brahma vaha hai jisase sR^iShTi kA janma tathA jisameM sR^iShTi kI sthiti tathA laya hote haiM | pratyagAtmA meM jAgradavasthA meM vR^ittirUpa j~nAna udita hotA hai tathA suShupti meM lIna bhI hotA hai | isa prakAra \ldq{}sphurati vishati sa.nvid\rdq{} vAkya ko samaShTi tathA vyaShTi donoM staroM para samajha kara chintana kA Alambana banAyA jA sakatA hai | 2\. \ldq{}dR^ishisvarUpaM gaganopamaM paraM sakR^idvibhAtaM tvajamekamakSharam | alepakaM sarvagataM yadadvayaM tadeva chAhaM satataM vimuktamomiti || \rdq{} upadeshasAhasrI 73(10\.1) vedAntasAra kI subodhinI TIkA meM uparyukta padyA.nsha \ldq{}sakR^idvibhAtam\rdq{} para TippaNI karate hue nR^isi.nha sarasvatI kahate haiM \ldq{}sakR^idekadaiva vibhAtaM sarvadaikasvarUpeNa bhAsamAnaM chandrAdiprakAshavanna vR^iddhikShayashIlamityarthaH sakR^ivibhAtaH\rdq{}. padyA.nsha kA anuvAda karate hue isI bhAva ko dhyAna meM rakhA gayA 3\. Ishvara kI IkShaNavR^itti ke udaya hone para vaividhyapUrNa jagat kI utpatti hotI hai | isameM aneka aishvarya tathA sarvaj~natvAdi bhAvoM kI sattA hai brahma meM vAstava meM inakI sattA hai hI nahIM | \ldq{}neti neti\rdq{} se yahI darshAyA gayA hai | 4\. pratyagAtmA vidita tathA avidita ina donoM se bhinna hai. isalie shruti kahatI hai ki AtmA ananya hai, bhedashUnya hai ataH advaita hai | AtmA ke advaita hone kA tAtparya hai ki vaha sabakA apanA svarUpa hI hai | yadi \ldq{}anyatA.ananya\rdq{} meM tR^itIyA samAsa mAna liyA jAe to bhI anyatA kA anvaya \ldq{}ananya\rdq{} meM ho jAtA hai, isa prakAra \ldq{}vidita\rdq{} tathA \ldq{}avidita\rdq{} se anyatA hone ke kAraNa AtmA ananya (abhinna) hai arthAt sabakA apanA svarUpa hai | anyadeva tadviditAdatho aviditAdadhi (kenopaniShad 1\.4) ke shA.nkarabhAShya kA sAra \ldq{}aviditaviditAbhyAmanyatA\rdq{} shlokA.nsha meM sa.ngR^ihIta hai. sha.nkarAchArya ne \ldq{}aviditAdadhi\rdq{} meM uparyarthaka \ldq{}adhi\rdq{} kA lakShyArtha \ldq{}anyad\rdq{} mAnA hai | yaha prasiddha hI hai ki jo jisase Upara hotA hai vaha usase anya hotA hai | jo vyAkR^ita, vyakta tathA duHkhAtmaka hai, vaha \ldq{}vidita\rdq{} koTi meM AtA hai kyo.nki vaha j~nAna kA viShaya banatA hai | vyAkR^ita kA mUla avyAkR^ita \ldq{}avidita\rdq{} hai kyo.nki vaha j~nAna kA viShaya nahIM banatA | \ldq{}vidita\rdq{} tathA \ldq{}avidita\rdq{} donoM hI paraspara parichChinna (sImita) haiM aura AtmA (brahma) inase anya (Age tathA Upara) hai arthAt aparichChinna hai | parichChinna bhedayukta hotA hai tathA aparichChinna svabhAva se hI bhedashUnya, aparichChinna hone se (brahma) bhedashUnya, advaita tathA sabakA nija svarUpa hI hai | 5\. sthUla, sUkShma tathA kAraNa sharIra se bhI jo aura bhItara hai vaha pratyagAtmA hai usa (antarAtmA) ko samAdhi kI \ldq{}ahaM brahmAsmi\rdq{} rUpa akhaNDAkAravR^itti meM yaha aparokSha anubhava hotA hai ki maiM saba prakAra se pUrNa hU.N arthAt brahma hU.N | yahA.N taka jo kuCha bhI kahA gayA hai vaha kapola\-kalpita nahIM pratyuta vedoM kA yathArtha Ashaya hai | yaha tathya agale shloka meM spaShTa kiyA jA rahA hai nigamagaditatattvaM prastutaM satyasatyaM amR^itamabhayametadbhAvyate bhAgyavadbhiH | damayati damanIyaM dakShiNAmUrti(1) maunaM gamayati padamantyaM svastimUlaM mumukShUn || 19|| anuvAda \- Upara pratipAdita vedokta tattva hai (aura isalie yahA.N) pAramArthika satya hI prastuta hai. yaha amR^ita (Anandamaya tathA) abhaya svarUpa hai tathA bhAgyashAlI manuShyoM ke dvArA (hI) chintana kA viShaya banAyA jAtA hai | shiva kA mauna kAmakrodhAdi kA nivAraNa karatA hai tathA mumukShuoM ko kalyANa ke hetu paramapada kI prApti karAtA hai || 19|| 1\. shiva ke eka rUpa sadguru bhI dakShiNAmUrti nAma se jAne jAte haiM | dakShiNashcha amUrtishcha samAsa karane para \ldq{}paramAtmA\rdq{} bhI artha hotA hai | kyo.nki ve paramAtmA sR^iShTi rachanA meM kushala (dakShiNa) hote hue bhI mUrtirahita (nIrUpa) hai.n. isalie dakShiNAmUrti kahe jAte hai.n | Atmatattva atisUkShma tathA durvij~neya hai | Atmatattva ke samyak bodha meM eka bAra shravaNa se saphalatA prApta nahIM hotI | ataH isakI bAra\-bAra AvR^itti karanI chAhie | yaha bhI dhyAna rakhanA chAhie ki hama Atmabodha ko asambhava samajhakara AtmaviShayaka chintana kA sarvathA tyAga na kara deM kyo.nki AtmA kA j~nAna nishchita rUpa se prApya hai | yahI bAta agale shloka meM kahI jA rahI hai aura dR^iShTAnta kI sahAyatA se pUrvokta satya kA aura bhI adhika spaShTatA se pratipAdana kiyA jA rahA hai | paraM svaM svaM paraM matvA mR^igavanmR^igyate mR^iShA | shAkhAgre lakShyate lIno dhIrairabhyupalabhyate || 20|| anuvAda \- sharIrAdi ko AtmA samajhakara tathA apane AtmA ko anya (pR^ithak paramapuruShAdi) samajhakara manuShya vyartha meM hI mR^iga kI taraha (sukhasantoShAdi kI) khoja karatA hai. (jaise bachche ko AkAsha meM pratipadA kA chandramA dikhAne ke lie pahale use) shAkhA ke agra bhAga meM (usakI sthiti lIna rUpa meM dikhAI jAtI hai taba vaha chandramA vahA.N) lIna arthAt DhakA huA dikhAI detA hai. (usI prakAra pA.Ncha kosho.n(1) meM AchChAdita upaniShadoM tathA yahA.N \ldq{}Atmachintanam\rdq{} meM shAkhAgra chandra kI taraha dikhAI pa.Dane vAlA AtmA) dhIra puruShoM ke dvArA prApta kiyA jAtA hai || 20|| 1\. annamayakosha (sharIra), prANamayakosha, manomayakosha, vij~nAnamayakosha tathA Anandamayakosha \- ye pA.Ncha kosha AtmA ko mAno AchChAdita kie rahate hai.n. AtmA ke samIpatama Anandamayakosha tathA bAhyatama annamayakosha hai | gata shloka kA niShkarSha yaha hai ki dhIra puruSha hI AtmA kA sAkShAtkAra karate haiM | aba AtmA kI aparokShAnubhUti ke pUrva tathA pashchAt kI avasthA sa.nsAra ke sandarbha meM kaisI hotI hai? yaha agale shloka meM pratipAdita kiyA gayA hai | asmin bR^ihati brahmANDe laghurUpo.ahamIdR^ishaH | Atmatattve cha vij~nAte laghurUpo.ayamIdR^ishaH || 21|| anuvAda \- (Atmaj~nAna se pUrva manuShya sa.nsAra ke sandarbha meM apane ko) isa vishAla sa.nsAra meM \ldq{}maiM aise ChoTe rUpa vAlA hU.N\rdq{} (aisA samajhatA hai) Atmatattva vij~nAta hone para (sa.nsAra kA) laghurUpa jAna letA hai | aise ChoTe rUpa vAlA yaha sa.nsAra hai (jaise hathelI para rakhA huA A.nvalA) || 21|| hariH OM tatsat iti mastarAmabAbAvirachitaM AtmachintanaM sampUrNam | \chapter{## Atmachintanam A Reflection upon the Soul-Atma ##} \centerline{.. Atmachintanam ..} OM namo.anantAya nityAya nirastAdhyastadharmiNe | puruShAyAprameyAya namaste hetuhetave || 1|| sarvAshrayaH sakalasargamayo.avyayashcha sarveshvaraH saphalakarmakalo.akriyashcha | sarvAntaraH satatashAntivaho.avakAshaH jij~nAsyate.amR^itapadAya parAtparo j~naH || 2|| Astike nAstike chAsti supte jAgarite.api cha | svabhUto.ayaM svataHsiddha AtmA kairnaiva manyate | AtmA sarvairhi manyate || 3|| yataH prItAshcha tR^iptAshcha sveShu deheShu jantavaH | premAspadaM susa.nlakShya(1) AtmA kairnaiva manyate | AtmA sarvairhi manyate || 4|| yasya bhAsA vibhAtIdaM bhAve.abhAve bhavo.abhavaH | sarveShAmeva sarvasvamAtmA kaina.Nva manyate | AtmA sarvairhi manyate || 5|| svapnAn pashyati supto vai supterjAgarti bhAvitaH | suptimAnaM jagaddhyetadAtmA sAkShI sadakSharaH || 6|| j~nAnamaj~nAnaparyantaM jIvanaM mR^ityusa.nvR^itam | svapnavat sarvamaspaShTamAtmA sAkShI sadakSharaH || 7|| paramopAttaparjanyavidyuddAmAhisa.nbhrama\- bhrAjamAnaH prapa~ncho.atra AtmA sAkShI sadakSharaH || 8|| eko gatiShu sa.nbhinnaH ki.nrUpaH kila chintyatAm | guruyogAt prabuddhaH syAdAtmA brahmopapadyate || 9|| sa.nyamya sarvato vR^ittimindriyANi mano matim | yo.avashiShyet svaya.njyotirAtmA brahmopapadyate || 10|| amAnaH syAt samAnaH syAnirdvandvo.asa~Nga eva cha | niShkAmaH sarvadAnanda AtmA brahmopapadyate || 11|| nirAkAro.aparichChinnaH shUnyatve naiva sAratA | chidghano nirguNo gUDha AtmA.advaito nira~njanaH || 12|| avyaktatvAdachintyatvAdbrahmaNi naiva vibhramaH | kUTasthe tu bahirbAhya AtmA.advaito nira~njanaH || 13|| vishiShTa iShTato mAnyo bhaktApekShitavigrahaH | nirvisheShaH shivaH shAnta AtmA.advaito nira~njanaH || 14|| vedAnAM tripadA sAraM tasyA OMkAra uchyate | onAmAsi tvameveti AtmA dharmaH sanAtanaH || 15|| mAtrA.avasthA samAkhyAtA jAnaneti tridhA gatim | amAtro nirgatisturya AtmA dharmaH sanAtanaH || 16|| omityuktvA pravartante nivartante.atha brAhmaNAH | OM sarvaM svIkarotIva AtmA dharmaH sanAtanaH || 17|| sphurati vishati sa.nvidyatra sakR^idvibhAtaH vividhavibhavabhAvAn nehate neti neti | aviditaviditAbhyAmanyatA.ananya eva ahamiti paripUrNapratyayaH pratyagAtmA || 18|| nigamagaditatattvaM prastutaM satyasatyaM amR^itamabhayametadbhAvyate bhAgyavadbhiH | damayati damanIyaM dakShiNAmUrti maunaM gamayati padamantyaM svastimUlaM mumukShUn || 19|| paraM svaM svaM paraM matvA mR^igavanmR^igyate mR^iShA | shAkhAgre lakShyate lIno dhIrairabhyupalabhyate || 20|| asmin bR^ihati brahmANDe laghurUpo.ahamIdR^ishaH | Atmatattve cha vij~nAte laghurUpo.ayamIdR^ishaH || 21|| iti mastarAmabAbAvirachitaM AtmachintanaM sampUrNam | ## \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}