% Text title : dhvanyaloka udyota 3 % File name : dhvanyaloka3.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Proofread by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Latest update : January 4, 2002 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. dhvanyaloka 3 ..}## \itxtitle{.. dhvanyaloka 3 ..}##\endtitles ## evaM vya~Ngyamukhenaiva dhvaneH pradarshite saprabhede svarUpe punarvya~njaka\- mukhenaitatprakAshyate \-\-\- avivakShitavAchyasya padavAkyaprakAshatA . tadanyasyAnuraNanarUpavya~Ngyasya cha dhvaneH .. 1.. avivakShitavAchyasyAtyantatiraskR^itavAchye prabhede padaprakAshatA yathA maharShervyAsasya \-\- \' saptaitAH samidhaH shriyaH \' \, yathA vA kAlidAsasya \-\- \' kaH sannaddhe virahavidhurAM tvayyupekSheta jAyAm \' \, yathA vA \-\- \' kimiva hi madhu\- rANAM maNDanaM nAkR^itInAm\' \, eShUdAharaNeShu \' samidha \' iti \'sannaddha\' iti \'madhurANA\' miti cha padAni vya~njakatvAbhiprAyeNaiva kR^itAni . tasyaivArthAntarasa~NkramitavAchye yathA \-\- ' rAmeNa priyajIvitena tu kR^itaM premNaH priye nochitam\' . atra rAmeNetyetatpadaM samasAhasaikarasatvAdi\- vya~NgyAbhisa~NkramitavAchyaM vya~njakam . yathA vA \-\-\- evameva janastasyA dadAti kapolopamAyAM shashibimbam . paramArthavichAre punashchandrashchandra iva varAkaH .. atra dvitIyashchandrashabdo.arthAntarasa~NkramitavAchyaH . avivakShitavAchyasyAtyantatiraskR^itavAchye prabhede vAkyaprakAshatA yathA \-\-\- yA nishA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI . yasyAM jAgrati bhUtAni sA nishA pashyato muneH .. anena hi vAkyena nishArtho na cha jAgaraNArthaH kashchidvivakShitaH . kiM tarhi \? tattvaj~nAnAvahitatvamatattvaparA~NmukhatvaM cha muneH pratipAdyata iti tiraskR^itavAchyasyAsya vya~njakatvam . tasyaivArthAntarasa~NkramitavAchyasya vAkyaprakAshatA yathA \-\-\- viShamayitaH keShAmapi keShAmapi prayAtyamR^itanirmANaH . keShAmapi viShAmR^itamayaH keShAmapyaviShAmR^itaH kAlaH .. atra hi vAkye viShAmR^itashabdAbhyAM duHkhasukharUpasa~NkramitavAchyAbhyAM vyavahAra ityarthAntarasa~NkramitavAchyasya vya~njakatvam . vivakShitAbhidheyasyAnuraNanarUpavya~Ngyasya shabdashaktyudbhave prabhede padaprakAshatA yathA \-\-\- prAtuM dhanairarthijanasya vA~nChAM daivena sR^iShTo yadi nAma nAsmi . pathi prasannAmbudharastaDAgaH kUpo.athavA kiM na jaDaH kR^ito.aham .. 1.. atra hi jaDa iti padaM nirviNNena vakrAtmasamAnAdhikaraNatayA prayuktamanuraNanarUpatayA kUpasamAnAdhikaraNatAM svashaktyA pratipadyate . tasyaiva vAkyaprakAshatA yathA harShacharite siMhanAdavAkyeShu \-\- \'vR^itte.a sminmahApralaye dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM sheShaH \' . etaddhi vAkyamanuraNanarUpamarthAntaraM shabdashaktyA sphuTameva prakAshayati . asyaiva kaviprauDhoktimAtraniShpannasharIrasyArthashaktyudbhave prabhede pada\- prakAshatayA yathA harivijaye \-\-\- chUtA~NkurAvataMsaM kShaNaprasaramahArghamanoharasurAmodam . asamarpitamapi gR^ihItaM kusumashareNa madhumAsalakShmImukham .. atra hyasamarpitamapi kusumashareNa madhumAsalakShmyA mukhaM gR^ihItamitya\- samarpitamapItyetadavasthAbhidhAyipadamarthashaktyA kususmasharasya balAtkAraM prakAshayati . atraiva prabhede vAkyaprakAshatA yathodAhR^itaM prAk \' sajjayati surabhimAso \' ityAdi . atra sajjayati surabhimAso na tAvadarpayatyana~NgAya sharAnityayaM vAkyArthaH kaviprauDhoktimAtraniShpannasharIro manmathonmAthakadanAvasthAM vasantasamayasya sUchayati . svataHsambhavisharIrArthashaktyudbhave prabhede padaprakAshatA yathA \-\-\- vANijaka hastidantAH kuto.asmAkaM vyAghrakR^ittayashcha . yAvallulitAlakamukhI gR^ihe pariShvakkate snuShA .. atra lulitAlakamukhItyetatpadaM vyAdhavadhvAH svataHsambhAvitasharI\- rArthashaktyA suratakrIDAsaktiM sUchaya.nstadIyasya bhartuH satatasambhoga\- kShAmatAM prakAshayati . tasyaiva vAkyaprakAshatA yathA \-\-\- shikhipichChakarNapUrA jAyA vyAdhasya garviNI bhramati . muktAphalarachitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm .. anenApi vAkyena vyAdhavadhvAH shikhipichChikarNapUrAyA navapariNI\- tAyAH kasyAshchitsaubhAgyAtishayaH prakAshyate . tatsambhogaikarato mayUra\- mAtramAraNasamarthaH patirjAta ityarthaprakAshanAt tadanyAsAM chirapariNItAnAM muktAphalarachitaprasAdhanAnAM daurbhAgyAtishayaH khyApyate . tatsasambhoga\- kAle sa eva vyAdhaH karivaravadhavyApArasamartha AsIdityarthaprakAshanAt . nanu dhvaniH kAvyavisheSha ityuktaM tatkathaM tasya padaprakAshatA . kAvyavisheSho hi vishiShtArthapratipattihetuH shabdasandarbhavisheShaH . tadbhAvashcha padaprakAshatve nopapadyate . padAnAM smArakatvenAvAchakatvAt . uchyate \-\-\- syAdeSha doShaH yadi vAchakatvaM prayojakaM dhvanivyavahAre syAt . na tvevam \; tasya vya~njakatvena vyavasthAnAt . kiM cha kAvyAnAM sharIrA\- NAmiva saMsthAnavisheShAvachChinnasamudAyasAdhyApi chArutvapratItiranvaya\- vyatirekAbhyAM bhAgeShu kalpyata iti padAnAmapi vya~njakatvamukhena vyava\- sthito dhvanivyavahAro na virodhI . \' aniShTasya shrutiryadvadApAdayati duShTatAm . shrutiduShTAdiShu vyaktaM tadvadiShTasmR^itirguNam .. padAnAM smArakatve.api padamAtrAvabhAsinaH . tena dhvaneH prabhedeShu sarveShvevAsti ramyatA .. vichChittishobhinaikena bhUShaNeneva kAminI . padadyotyena sukaverdhvaninA bhAti bhAratI .. \' iti parikarashlokAH .. 1.. yastvalakShyakramavya~Ngyo dhvanirvarNapadAdiShu . vAkye sa~NghaTanAyAM cha sa prabandhe.api dIpyate .. 2.. tatra varNAnAmanarthakatvAddyotakatvamasambhavItyAsha~Nkyedamuchyate \-\-\- shaShau sarephasaMyogo DhakArashchApi bhUyasA . virodhinaH syuH shR^i~NgAre te na varNA rasachyutaH .. 3.. ta eva tu niveshyante bIbhatsAdau rase yadA . tadA taM dIpayantyeva te na varNA rasachyutaH .. 4.. shlokadvayenAnvayavyatirekAbhyAM varNAnAM dyotakatvaM darshitaM bhavati . pade chAlakShyakramavya~Ngyasya dyotanaM yathA \-\-\- utkampinI bhayapariskhalitAMshukAntA te lochane pratidishaM vidhure kShipantI . krUreNa dAruNatayA sahasaiva dagdhA dhUmAndhitena dahanena na vIkShitAsi .. atra hi te ityetatpadaM rasamayatvena sphuTamevAvabhAsate sahR^idayAnAm . padAvayavena dyotanaM yathA \-\-\- vrIDAyogAnnatavadanayA sannidhAne gurUNAM baddhotkampaM kuchakalashayormanyumantarnigR^ihya . tiShThetyuktaM kimiva na tayA yatsamutsR^ijya bAShpaM mayyAsaktashchakitahariNIhArinetratribhAgaH .. ityatra tribhAgashabdaH . vAkyarUpashchAlakShyakramavya~Ngyo dhvaniH shuddho.ala~NkArasa~NkIrNashcheti dvidhA mataH . tatra shuddhasyodAharaNaM yathA rAmAbhyudaye \-\-\- \' kR^itaka\- kupitaiH \' ityAdi shlokaH . etaddhi vAkyaM parasparAnurAgaM paripoSha\- prAptaM pradarshayatsarvata eva paraM rasatattvaM prakAshayati . ala~NkArAntarasa~NkIrNo yathA \-\-\- \'smaranavanadIpUreNoDhAH \' ityAdishlo\- kaH . atra hi rUpakeNa yathoktavya~njakalakShaNAnugatena prasAdhito rasaH sutarAmabhivyajyate .. 3\-4.. alakShyakramavya~NgyaH sa~NghaTanAyAM bhAsate dhvanirityuktaM tatra sa~NghaTanA\- svarUpameva tAvannirUpyate \-\-\- asamAsA samAsena madhyamena cha bhUShitA . tathA dIrghasamAseti tridhA sa~NghaTanoditA .. 5.. kaishchit \-\-\- tAM kevalamanUdyedamuchyate \-\-\- guNAnAshritya tiShThantI mAdhuryAdInvyanakti sA . rasAn \-\-\- sA sa~NghaTanA rasAdIn vyanakti guNAnAshritya tiShThantIti . atra cha vikalpyam guNAnAM sa~NghaTanAyAshchaikyaM vyatireko vA . vyatireke.api dvayI gatiH . guNAshrayA sa~NghaTanA \, sa~NghaTanAshrayA vA guNA iti . tatrai\- kyapakShe sa~NghaTanAshrayaguNapakShe cha guNAnAtmabhUtAnAdheyabhUtAnvAshritya tiShThantI sa~NghaTanA rasAdIn vyanaktItyayamarthaH . yadA tu nAnAtvapakShe guNAshrayasa~NghaTanApakShaH tadA guNAnAshritya tiShThantI guNaparatantrasvabhAvA na tu guNarUpaivetyarthaH . kiM punarevaM vikalpanasya prayojanamiti \? abhidhIyate \-\-\- yadi guNAH sa~NghaTanA chetyekaM tattvaM sa~NghaTanAshrayA vA guNAH \, tadA sa~NghaTanAyA iva guNAnAmaniyataviShayatvaprasa~NgaH . guNA\- nAM hi mAdhuryaprasAdaprakarShaH karuNavipralambhashR^i~NgAraviShaya eva . raudrAdbhu\- tAdiviShayamojaH . mAdhuryaprasAdau rasabhAvatadAbhAsaviShayAveveti viShaya\- niyamo vyavasthitaH \, sa~NghaTanAyAstu sa vighaTate . tathA hi shR^i~NgAre.api dIrghasamAsA dR^ishyate raudrAdiShvasamAsA cheti . tatra shR^i~NgAre dIrghasamAsA yathA \-\-\- \'mandArakusumareNupi~njaritAlakA\' iti. yathA vA \-\-\- anavaratanayanajalalavanipatanaparimuShitapattralekhaM te . karatalaniShaNNamabale vadanamidaM kaM na tApayati .. ityAdau . tathA raudrAdiShvapyasamAsA dR^ishyate. yathA \-\- \'yo yaH shastraM bibharti svabhujagurumadaH\' ityAdau . tasmAnna sa~NghaTanAsvarUpAH \, na cha sa~NghaTanAshrayA guNAH . nanu yadi sa~NghaTanA guNAnAM nAshrayastatkimAlambanA ete pari\- kalpyantAm . uchyate \-\-\- pratipAditamevaiShAmAlambanam . tamarthamavalambante ye.a~NginaM te guNAH smR^itAH . a~NgAshritAstvala~NkArA mantavyAH kaTakAdivat .. iti . athavA bhavantu shabdAshrayA eva guNAH \, na chaiShAmanuprAsAditulya\- tvam . yasmAdanuprAsAdayo.anapekShitArthashabdadharmA eva pratipAditAH . guNAstu vya~NgyavisheShAvabhAsivAchyapratipAdanasamarthashabdadharmA eva . shabdadharmatvaM chaiShAmanyAshrayatve.api sharIrAshrayatvamiva shauryAdInAm . nanu yadi shabdAshrayA guNAstatsa~NghaTanArUpatvaM tadAshrayatvaM vA teShAM prAptameva . na hyasa~NghaTitAH shabdA arthavisheShapratipAdyarasAdyAshritAnAM guNAnAmavAchakatvAdAshrayA bhavanti . naivam \; varNapadavya~Ngyatvasya rasAdInAM pratipAditatvAt . abhyupagate vA vAkyavya~Ngyatve rasAdInAM na niyatA kAchitsa\- ~NghaTanA teShAmAshrayatvaM pratipadyata ityaniyatasa~NghaTanAH shabdA eva guNAnAM vya~NgyavisheShAnugatA AshrayAH . nanu mAdhurye yadi nAmaivamuchyate taduchya\- tAm \; ojasaH punaH kathamaniyatasa~NghaTanashabdAshrayatvam . na hyasamAsA sa~NghaTanA kadAchidojasa AshrayatAM pratipadyate. uchyate \-\-\- yadi na prasi\- ddhimAtragrahadUShitaM chetastadatrApi na na brUmaH . ojasaH kathamasamAsA sa~NghaTanA nAshrayaH . yato raudrAdIn hi prakAshayataH kAvyasya dIptiroja iti prAkpratipAditam . tachchaujo yadyasamAsAyAmapi sa~NghaTanAyAM syA\- ttatko doSho bhavet . na chAchArutvaM sahR^idayahR^idayasaMvedyamasti . tasmAdani\- yatasa~NghaTanashabdAshrayatve guNAnAM na kAchitkShatiH . teShAM tu chakShurAdI\- nAmiva yathAsvaM viShayaniyamitasya svarUpasya na kadAchidvyabhichAraH . yattUktam \-\-\- \'sa~NghaTanAvadguNAnAmapyaniyataviShayatvaM prApnoti . lakShye vyabhichAradarshanAt\' iti . tatrApyetaduchyate \- yatra lakShye parikalpita\- viShayavyabhichArastadvirUpamevAstu . kathamachArutvaM tAdR^ishe viShaye sahR^idayAnAM nAvabhAtIti chet \? kavishaktitirohitatvAt . dvividho hi doShaH \-\- kaveravyutpattikR^ito.ashaktikR^itashcha . tatrAvyutpattikR^ito doShaH shaktitira\- skR^itatvAt kadAchinna lakShyate . yastvashaktikR^ito doShaH sa jhaTiti pratIyate . parikarashlokashchAtra \-\-\- \' avyutpattikR^ito doShaH shaktyA saMvriyate kaveH . yastvashaktikR^itastasya sa jhaTityavabhAsate .. \' tathA hi \-\-\- mahAkavInAmapyuttamadevatAviShayaprasiddhasaMbhogashR^i~NgAraniba\- ndhanAdyanauchityaM shaktitiraskR^itatvAt grAmyatvena na pratibhAsate . yathA kumArasambhave devIsambhogavarNanam . evamAdau cha viShaye yathauchityA\- tyAgastathA darshitamevAgre . shaktikR^itatvaM chAnvayavyatirekAbhyAmava\- sIyate . tathA hi shaktirahitena kavinA evaMvidhe viShaye shR^i~NgAra upani\- badhyamAnaH sphuTameva doShatvena pratibhAsate . nanvasmin pakShe \'yo yaH shastraM bibharti\' ityAdau kimachArutvam \? apratIyamAnamevAropayAmaH . tasmAd guNavyatiriktatve guNarUpatve cha sa~NghaTanAyA anyaH kashchinniyamaheturvaktavya ityuchyate . \-\-\- tanniyame heturauchityaM vaktR^ivAchyayoH .. 6.. tatra vaktA kaviH kavinibaddho vA\, kavinibaddhashchApi rasabhAvarahito rasabhAvasamanvito vA \, raso.api kathAnAyakAshrayastadvipakShAshrayo vA\, kathAnAyakashcha dhIrodAttAdibhedabhinnaH pUrvastadanantaro veti vikalpAH . vAchyaM cha dhvanyAtmarasA~NgaM rasAbhAsA~NgaM vA\, abhineyArthamanabhineyArthaM vA\, uttamaprakR^ityAshrayaM taditarAshrayaM veti bahuprakAram . tatra yadA kavirapagata\- rasabhAvo vaktA tadA rachanAyAH kAmachAraH . yadApi kavinibaddho vaktA rasabhAvarahitastadA sa eva\; yadA tu kaviH kavinibaddho vA vaktA rasa\- bhAvasamanvito rasashcha pradhAnAshritatvAd dhvanyAtmabhUtastadA niyamenaiva tatrAsamAsAmadhyasamAse eva sa~NghaTane . karuNavipralambhashR^i~NgArayostva\- samAsaiva sa~NghaTanA . kathamiti chet \; uchyate \-\-\- raso yadA prAdhAnyena pratipAdyastadA tatpratItau vyavadhAyakA virodhinashcha sarvAtmanaiva pari\- hAryAH . evaM cha dIrghasamAsA sa~NghaTanA samAsAnAmanekaprakArasambhAvanayA kadAchidrasapratItiM vyavadadhAtIti tasyAM nAtyantamabhiniveshaH shobhate . visheShato.abhineyArthe kAvye\, tato.anyatra cha visheShataH karuNavipralambhashR^i~NgA\- rayoH . tayorhi sukumArataratvAt svalpAyAmapyasvachChatAyAM shabdArthayoH pratItirmantharIbhavati . rasAntare punaH pratipAdye raudrAdau madhyamasamAsA sa~NghaTanA kadAchiddhIroddhatanAyakasambandhavyApAreNa dIrghasamAsApi vA tadAkShepAvinAbhAvirasochitavAchyApekShayA na viguNA bhavatIti sApi nAtyantaM parihAryA . sarvAsu cha sa~NghaTanAsu prasAdAkhyo guNo vyApI . sa hi sarvarasasAdhAraNaH sarvasa~NghaTanAsAdhAraNashchetyuktam . prasAdAtikrame hyasa\- mAsApi sa~NghaTanA karuNavipralambhashR^i~NgArau na vyanakti . tadaparityAge cha madhyamasamAsApi na na prakAshayati . tasmAtsarvatra prasAdo.anusartavyaH . ata eva cha \'yo yaH shastraM bibharti\' ityAdau yadyojasaH sthitirneShyate tatprasAdAkhya eva guNo na mAdhuryam . na chAchArutvam \; abhipretarasa\- prakAshanAt . tasmAdguNAvyatiriktatve guNavyatiriktatve vA sa~NghaTanAyA yathoktAdauchityAdviShayaniyamo.astIti tasyA api rasavya~njakatvam . tasyAshcha rasAbhivyaktinimittabhUtAyA yo.ayamanantarokto niyamahetuH sa eva guNAnAM niyato viShaya iti guNAshrayeNa vyavasthAnamapyaviruddham . viShayAshrayamapyanyadauchityaM tAM niyachChati . kAvyaprabhedAshrayataH sthitA bhedavatI hi sA .. 7.. vaktR^ivAchyagatauchitye satyapi viShayAshrayamanyadauchityaM sa~NghaTanAM niyachChati. yataH kAvyasya prabhedA muktakaM saMskR^itaprAkR^itApabhraMsha\- nibaddham . sandAnitakavisheShakakalApakakulakAni . paryAyabandhaH parikathA khaNDakathA\-sakalakathe sargabandho.abhineyArthamAkhyAyikA\-kathe ityevamAdayaH . tadAshrayeNApi sa~NghaTanA visheShavatI bhavati . tatra mukta\- keShu rasabandhAbhiniveshinaH kavestadAshrayamauchityam . tachcha darshitameva . anyatra kAmachAraH . muktakeShu prabandheShviva rasabandhAbhiniveshinaH kavayo dR^ishyante. yathA hyamarukasya kavermuktakAH shR^i~NgArarasasyandinaH prabandhAyamAnAH prasiddhA eva . sandAnitakAdiShu tu vikaTanibandhanauchityAnmadhyamasamAsAdIrgha\- samAse eva rachane . prabandhAshrayeShu yathoktaprabandhauchityamevAnusartavyam . paryAyabandhe punarasamAsAmadhyamasamAse eva sa~NghaTane . kadAchidarthauchityA\- shrayeNa dIrghasamAsAyAmapi sa~NghaTanAyAM paruShA grAmyA cha vR^ittiH pari\- hartavyA . parikathAyAM kAmachAraH\, tatretivR^ittamAtropanyAsena nAtyantaM rasabandhAbhiniveshAt . khaNDakathAsakalakathayostu prAkR^itaprasiddhayoH kulakA\- dinibandhanabhUyastvAddIrghasamAsAyAmapi na virodhaH . vR^ittyauchityaM tu yathA\- rasamanusartavyam . sargabandhe tu rasatAtparye yathArasamauchityamanyathA tu kAmachAraH\, dvayorapi mArgayoH sargabandhavidhAyinAM darshanAdrasatAtparyaM sAdhIyaH . abhineyArthe tu sarvathA rasabandhe.abhiniveshaH kAryaH . AkhyA\- yikAkathayostu gadyanibandhanabAhulyAdgadye cha ChandobandhabhinnaprasthAna\- tvAdiha niyame heturakR^itapUrvo.api manAkkriyate .. 7.. etadyathoktamauchityameva tasyA niyAmakam . sarvatra gadyabandhe.api Chandoniyamavarjite .. 8.. yadetadauchityaM vaktR^ivAchyagataM sa~NghaTanAyA niyAmakamuktametadeva gadye Chandoniyamavarjite.api viShayApekShaM niyamahetuH . tathA hyatrApi yadA kaviH kavinibaddho vA vaktA rasabhAvarahitastadA kAmachAraH . rasabhAva\- samanvite tu vaktari pUrvoktamevAnusartavyam . tatrApi cha viShayauchitya\- meva . AkhyAyikAyAM tu bhUmnA madhyamasamAsAdIrghasamAse eva sa~NghaTane . gadyasya vikaTabandhAshrayeNa ChAyAvattvAt . tatra cha tasya prakR^iShyamANa\- tvAt . kathAyAM tu vikaTabandhaprAchurye.api gadyasya rasabandhoktamauchitya\- manusartavyam .. 8.. rasabandhoktamauchityaM bhAti sarvatra saMshritA . rachanA viShayApekShaM tattu ki~nchidvibhedavat .. 9.. athavA padyavadgadyabandhe.api rasabandhoktamauchityaM sarvatra saMshritA rachanA bhavati . tattu viShayApekShaM ki~nchidvisheShavadbhavati\, na tu sarvAkAram . tathA hi gadyabandhe.apyatidIrghasamAsA rachanA na vipralambhashR^i~NgArakaruNayorAkhyA\- yikAyAmapi shobhate . nATakAdAvapyasamAsaiva na raudravIrAdivarNane . viShayApekShaM tvauchityaM pramANato.apakR^iShyate prakR^iShyate cha . tathA hyAkhyAyi\- kAyAM nAtyantamasamAsA svaviShaye.api nATakAdau nAtidIrghasamAsA cheti sa~NghaTanAyA diganusartavyA .. 9.. idAnImalakShyakramavya~Ngyo dhvaniH prabandhAtmA rAmAyaNamahAbhAra\- tAdau prakAshamAnaH prasiddha eva . tasya tu yathA prakAshanaM tatpratipAdyate \-\- vibhAvabhAvAnubhAvasa~nchAryauchityachAruNaH . vidhiH kathAsharIrasya vR^ittasyotprekShitasya vA .. 10.. itivR^ittavashAyAtAM tyaktvA.ananuguNAM sthitim . utprekShyA.apyantarAbhIShTarasochitakathonnayaH .. 11.. sandhisandhya~NgaghaTanaM rasAbhivyaktyapekShayA . na tu kevalayA shAstrasthitisampAdanechChayA .. 12.. uddIpanaprashamane yathAvasaramantarA . rasasyArabdhavishrAnteranusandhAnama~NginaH .. 13.. ala~NkR^itInAM shaktAvapyAnurUpyeNa yojanam . prabandhasya rasAdInAM vya~njakatve nibandhanam .. 14.. prabandho.api rasAdInAM vya~njaka ityuktaM tasya vya~njakatve nibandha\- nam . prathamaM tAvadvibhAvabhAvAnubhAvasa~nchAryauchityachAruNaH kathAsharIrasya vidhiryathAyathaM pratipipAdayiShitarasabhAvAdyapekShayA ya uchito vibhAvo bhAvo.anubhAvaH sa~nchArI vA tadauchityachAruNaH kathAsharIrasya vidhirvya\- ~njakatve nibandhanamekam . tatra vibhAvauchityaM tAvatprasiddham . bhAvauchi\- tyaM tu prakR^ityauchityAt . prakR^itirhyuttamamadhyamAdhamabhAvena divyamAnuShAdi\- bhAvena cha vibhedinI . tAM yathAyathamanusR^ityAsa~NkIrNaH sthAyI bhAva upanibadhyamAna auchityabhAg bhavati . anyathA tu kevalamAnuShAshrayeNa divyasya kevaladivyAshrayeNa vA kevalamAnuShasyotsAhAdaya upanibadhya\- mAnA anuchitA bhavanti . tathA cha kevalamAnuShasya rAjAdervarNane saptA\- rNavala~NghanAdilakShaNA vyApArA upanibadhyamAnA sauShThavabhR^ito.api nIrasA eva niyamena bhavanti\, tatra tvanauchityameva hetuH . nanu nAgalokagamanAdayaH sAtavAhanaprabhR^itInAM shrUyante\, tadalo\- kasAmAnyaprabhAvAtishayavarNane kimanauchityaM sarvorvIbharaNakShamANAM kShamA\- bhujAmiti . na tadasti \; na vayaM brUmo yatprabhAvAtishayavarNanamanuchitaM rAj~nAm\, kiM tu kevalamAnuShAshrayeNa yotpAdyavastukathA kriyate tasyAM divyamauchityaM na yojanIyam . divyamAnuShyAyAM tu kathAyAmubhayauchitya\- yojanamaviruddhameva . yathA pANDvAdikathAyAm . sAtavAhanAdiShu tu yeShu yAvadapadAnaM shrUyate teShu tAvanmAtramanugamyamAnamanuguNatvena pratibhAsate . vyatiriktaM tu teShAmevopanibadhyamAnamanuchitam . tadayamatra paramArthaH \-\-\- anauchityAdR^ite nAnyadrasabhangasya kAraNam . prasiddhauchityabandhastu rasasyopaniShatparA .. ata eva cha bharate prakhyAtavastuviShayatvaM prakhyAtodAttanAyakatvaM cha nATakasyAvashyakartavyatayopanyastam . tena hi nAyakauchityAnauchi\- tyaviShaye kavirna vyAmuhyati . yastUtpAdyavastu nATakAdi kuryAttasyApra\- siddhAnuchitanAyakasvabhAvavarNane mahAn pramAdaH . nanu yadyutsAhAdibhAvavarNane katha~nchiddivyamAnuShyAdyauchityaparIkShA kriyate tatkriyatAm\, ratyAdau tu kiM tayA prayojanam \? ratirhi bhArata\- varShochitenaiva vyavahAreNa divyAnAmapi varNanIyeti sthitiH . naivam \; tatrauchityAtikrameNa sutarAM doShaH . tathA hyadhamaprakR^ityauchityenottama\- prakR^iteH shR^i~NgAropanibandhane kA bhavennopahAsyatA . trividhaM prakR^ityauchi\- tyaM bhArate varShe.apyasti shR^i~NgAraviShayam . yatti divyamauchityaM tattatrAnupa\- kArakameveti chet \-\-\- na vayaM divyamauchityaM shR^i~NgAraviShayamanyatki~nchid\- brUmaH . kiM tarhi \? bhAratavarShaviShaye yathottamanAyakeShu rAjAdiShu shR^i~NgA\- ropanibandhastathA divyAshrayo.api shobhate . na cha rAjAdiShu prasiddha\- grAmyashR^i~NgAropanibandhanaM prasiddhaM nATakAdau\, tathaiva deveShu tatparihartavyam . nATakAderabhineyArthatvAdabhinayasya cha sambhogashR^i~NgAraviShayasyA\- sabhyatvAttatra parihAra iti chet \-\-\- na\; yadyabhinayasyaivaMviShayasyAsabhyatA tatkAvyasyaivaMviShayasya sA kena nivAryate \? tasmAdabhineyArthe.anabhineyArthe vA kAvye yaduttamaprakR^ite rAjAderuttamaprakR^itibhirnAyikAbhiH saha grAmya\- sambhogavarNanaM tatpitroH sambhogavarNanamiva sutarAmasabhyam . tathaivo\- ttamadevatAdiviShayam . na cha sambhogashR^i~NgArasya suratalakShaNa evaikaH prakAraH\, yAvadanye\- .api prabhedAH parasparapremadarshanAdayaH sambhavanti\, te kasmAduttamaprakR^iti\- viShaye na varNyante \? tasmAdutsAhavadratAvapi prakR^ityauchityamanusartavyam . tathaiva vismayAdiShu. yattvevaMvidhe viShaye mahAkavInAmapyasamIkShyakAritA lakShye dR^ishyate sa doSha eva . sa tu shaktitiraskR^itatvAtteShAM na lakShyata ityuktameva . anubhAvauchityaM tu bharatAdau prasiddhameva. iyattUchyate \-\- bharatAdivirachitAM sthitiM chAnuvartamAnena mahAkavi\- prabandhA.nshcha paryAlochayatA svapratibhAM chAnusaratA kavinAvahitachetasA bhUtvA vibhAvAdyauchityabhraMshaparityAge paraH prayatno vidheyaH . auchi\- tyavataH kathAsharIrasya vR^ittasyotprekShitasya vA graho vya~njaka ityanenaitat pratipAdayati \-\-\- yaditihAsAdiShu kathAsu rasavatIShu vividhAsu satI\- Shvapi yattatra vibhAvAdyauchityavatkathAsharIraM tadeva grAhyaM netarat . vR^ittA\- dapi cha kathAsharIrAdutprekShite visheShataH prayatnavatA bhavitavyam . tatra hyanavadhAnAtskhalataH kaveravyutpattisambhAvanA mahatI bhavati . parikarashlokashchAtra \-\-\- kathAsharIramutpAdyavastu kAryaM tathA tathA . yathA rasamayaM sarvameva tatpratibhAsate .. tatra chAbhyupAyaH samyagvibhAvAdyauchityAnusaraNam . tachcha darshi\- tameva . ki~ncha \-\-\- santi siddharasaprakhyA ye cha rAmAyaNAdayaH . kathAshrayA na tairyojyA svechChA rasavirodhinI .. teShu hi kathAshrayeShu tAvatsvechChaiva na yojyA . yaduktam \-\-\- \'kathA\- mArge na chAlpo.apyatikramaH\' . svechChApi yadi yojyA tadrasavirodhinI na yojyA . idamaraM prabandhasya rasAbhivya~njakatve nibandhanam . itivR^ittavashA\- yAtAM katha~nchidrasAnanuguNAM sthitiM tyaktvA punarutprekShyApyantarAbhIShTa\- rasochitakathonnayo vidheyaH yathA kAlidAsaprabandheShu . yathA cha sarva\- senavirachite harivijaye . yathA cha madIya evArjunacharite mahAkAvye . kavinA kAvyamupanibadhnatA sarvAtmanA rasaparatantreNa bhavitavyam . tatre\- tivR^itte yadi rasAnanuguNAM sthitiM pashyettademAM bha~NktvApi svatantratayA rasAnuguNaM kathAntaramutpAdayet . na hi kaveritivR^ittamAtranirvahaNena ki~nchitprayojanam\, itihAsAdeva tatsiddheH . rasAdivya~njakatve prabandhasya chedamanyanmukhyaM nibandhanam\, yatsandhInAM mukhapratimukhagarbhAvamarshanirvahaNAkhyAnAM tada~NgAnAM chopakShepAdInAM ghaTanaM rasAbhivyaktyapekShayA\, yathA ratnAvalyAm\; na tu kevalaM shAstrasthiti\- sampAdanechChayA . yathA veNIsaMhAre vilAsAkhyasya pratimukhasandhya~Nga\- sya prakR^itarasanibandhAnanuguNamapi dvitIye.a~Nke bharatamatAnusaraNamAtrechChayA ghaTanam . idaM chAparaM prabandhasya rasavya~njakatve nimittaM yaduddIpanaprashamane yathAvasaramantarA rasasya\, yathA ratnAvalyAmeva . punarArabdhavishrAnte rasa\- syA~Ngino.anusandhishcha . yathA tApasavatsarAje . prabandhavisheShasya nATa\- kAde rasavyaktinimittamidaM chAparamavagantavyaM yadala~NkR^itInAM shaktAvapyA\- nurUpyeNa yojanam . shakto hi kaviH kadAchidala~NkAranibandhane tadA\- kShiptatayaivAnapekShitarasabandhaH prabandhamArabhate tadupadeshArthamidamuktam . dR^ishyante cha kavayo.ala~NkAranibandhanaikarasA anapekShitarasAH prabandheShu . ki~ncha \-\-\- anusvAnopamAtmApi prabhedo ya udAhR^itaH . dhvanerasya prabandheShu bhAsate so.api keShuchit .. 15.. asya vivakShitAnyaparavAchyasya dhvaneranuraNanarUpavya~Ngyo.api yaH prabheda udAhR^ito dviprakAraH so.api prabandheShu keShuchiddyotate . tadyathA madhumathanavijaye pA~nchajanyoktiShu . yathA vA mamaiva kAmadevasya saha\- charasamAgame viShamabANalIlAyAm . yathA cha gR^idhragomAyusaMvAdAdau mahA\- bhArate .. 15.. supti~NvachanasambandhaistathA kArakashaktibhiH . kR^ittaddhitasamAsaishcha dyotyo.alakShyakramaH kvachit .. 16.. alakShyakramo dhvanerAtmA rasAdiH subvisheShaisti~NvisheShairvachanavishe\- ShaiH sambandhavisheShaiH kArakashaktibhiH kR^idvisheShaistaddhitavisheShaiH samAsaishcheti . chashabdAnnipAtopasargakAlAdibhiH prayuktairabhivyajyamAno dR^ishyate . yathA \-\-\- nyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH so.apyatraiva nihanti rAkShasakulaM jIvatyaho rAvaNaH . dhigdhikChakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA svargagrAmaTikAviluNThanavR^ithochChUnaiH kimebhirbhujaiH .. atra hi shloke bhUyasA sarveShAmapyeShAM sphuTameva vya~njakatvaM dR^ishya\- te . tatra \'me yadarayaH\' ityanena supsambandhavachanAnAmabhivya~njakatvam . \'tatrApyasau tApasaH\' ityatra taddhitanipAtayoH . \'so.apyatraiva nihanti rAkShasakulaM jIvatyaho rAvaNaH\' ityatra ti~NkArakashaktInAm . \'dhigdhi kChakrajitam\' ityAdau shlokArdhe kR^ittaddhitasamAsopasargANAm . evaMvi\- dhasya vya~njakabhUyastve cha ghaTamAne kAvyasya sarvAtishAyinI bandha\- chChAyA samunmIlati . yatra hi vya~NgyAvabhAsinaH padasyaikasyaiva tAva\- dAvirbhAvastatrApi kAvye kApi bandhachChAyA kimuta yatra teShAM bahUnAM samavAyaH . yathAtrAnantaroditashloke . atra hi rAvaNa ityasmin pade\- .arthAntarasa.nkramitavAchyena dhvaniprabhedenAla~NkR^ite.api punaranantaroktAnAM vya~njakaprakArANAmudbhAsanam . dR^ishyante cha mahAtmanAM pratibhAvisheShabhA\- jAM bAhulyenaivaMvidhA bandhaprakArAH . yathA maharShervyAsasya \-\-\- atikrAntasukhAH kAlAH pratyupasthitadAruNAH . shvaH shvaH pApIyadivasA pR^ithivI gatayauvanA .. atra hi kR^ittaddhitavachanairalakShyakramavya~NgyaH\, \'pR^ithivI gatayauvanA\' ityanena chAtyantatiraskR^itavAchyo dhvaniH prakAshitaH . eShAM cha subAdInAmekaikashaH samuditAnAM cha vya~njakatvaM mahAkavI\- nAM prabandheShu prAyeNa dR^ishyate . subantasya vya~njakatvaM yathA \-\-\- tAlaiH shi~njadvalayasubhagaiH kAntayA nartito me . yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhR^idvaH .. ti~Nantasya yathA \-\-\- apasara roditumeva nirmite mA puMsaya hate akShiNI me . darshanamAtronmattAbhyAM yAbhyAM tava hR^idayamevaMrUpaM na j~nAtam .. yathA vA \-\-\- mA panthAnaM rudhaH apehi bAlaka aprauDha aho asi ahrIkaH . vayaM paratantrA yataH shUnyagR^ihaM mAmakaM rakShaNIyaM vartate .. sambandhasya yathA \-\-\- anayatra vraja bAlaka snAntIM kiM mAM pralokayasyetat . bho jAyAbhIrukANAM taTameva na bhavati .. kR^itakaprayogeShu prAkR^iteShu taddhitaviShaye vya~njakatvamAvedyata eva . avaj~nAtishaye kaH . samAsAnAM cha vR^ittyauchityena viniyojane . nipA\- tAnAM vya~njakatvaM yathA \-\-\- ayamekapade tayA viyogaH priyayA chopanataH suduHsaho me . navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM cha nirAtapArdharamyaiH .. ityatra chashabdaH . yathA vA muhura~NgulisaMvR^itAdharauShThaM pratiShedhAkSharaviklavAbhirAmam . mukhamaMsavivarti pakShmalAkShyAH kathamapyunnamitaM na chumbitaM tu .. atra tushabdaH . nipAtAnAM prasiddhamapIha dyotakatvaM rasApekShayokta\- miti draShTavyam . upasargANAM vya~njakatvaM yathA \-\-\- nIvArAH shukagarbhakoTaramukhabhraShTAstarUNAmadhaH prasnigdhAH kvachidi~NgudIphalabhidaH sUchyanta evopalAH . vishvAsopagamAdabhinnagatayaH shabdaM sahante mR^igA\- stoyAdhArapathAshcha valkalashikhAniShyandalekhA~NkitAH .. ityAdau . dvitrANAM chopasargANAmekatra pade yaH prayogaH so.api rasavyaktyanuguNatayaiva nirdoShaH . yathA \-\- \'prabhrashyatyuttarIyatviShi tamasi samudvIkShya vItAvR^itIndrAgjantUn\' ityAdau . yathA vA \-\-\- \'manuShyavR^ittyA samupAcharantam\' ityAdau . nipAtAnAmapi tathaiva . yathA \-\-\- \' aho batAsi spR^ihaNIyavIryaH\' ityAdau . yathA vA \-\-\- ye jIvanti na mAnti ye sma vapuShi prItyA pranR^ityanti cha prasyandipramadAshravaH pulakitA dR^iShTe guNinyUrjite . hA dhikkaShTamaho kva yAmi sharaNaM teShAM janAnAM kR^ite nItAnAM pralayaM shaThena vidhinA sAdhudviShaH puShyatA . ityAdau . padapaunaruktyaM cha vya~njakatvApekShayaiva kadAchitprayujyamAnaM shobhA\- mAvahati . yathA \-\-\- yadva~nchanAhitamatirbahuchATugarbhaM kAryonmukhaH khalajanaH kR^itakaM bravIti . tatsAdhavo na na vidanti vidanti kintu kartuM vR^ithApraNayamasya na pArayanti . ityAdau . kAlasya vya~njakatvaM yathA \-\-\- samaviShamanirvisheShAH samantato mandamandasa~nchArAH . achirAdbhaviShyanti panthAno manorathAnAmapi durla~NghyAH .. atra hyachirAdbhaviShyanti panthAna ityatra bhaviShyantItyasmin pade pratyayaH kAlavisheShAbhidhAyI rasaparipoShahetuH prakAshate . ayaM hi gAthArthaH pravAsavipralambhashR^i~NgAravibhAvatayA vibhAvyamAno rasavAn . yathAtra pratyayAMsho vya~njakastathA kvachitprakR^ityaMsho.api dR^ishyate . yathA \-\-\- tadgehaM natabhitti mandiramidaM labdhAvagAhaM divaH sA dhenurjaratI charanti kariNAmetA ghanAbhA ghaTAH . sa kShudro musaladhvaniH kalamidaM sa~NgItakaM yoShitA\- mAshcharyaM divasairdvijo.ayamiyatIM bhUmiM samAropitaH .. atra shloke divasairityasmin pade prakR^ityaMsho.api dyotakaH . sarva\- nAmnAM cha vya~njakatvaM yathAnantarokte shloke . atra cha sarvanAmnAmeva vya~njakatvaM hR^idi vyavasthApya kavinA kvetyAdishabdaprayogo na kR^itaH . anayA dishA sahR^idayairanye.api vya~njakavisheShAH svayamutprekShaNIyAH . eta\- chcha sarvaM padavAkyarachanAdyotanoktyaiva gatArthamapi vaichitryeNa vyutpattaye punaruktam . nanu chArthasAmarthyAkShepyA rasAdaya ityuktam\, tathA cha subAdInAM vya~njakatvavaichitryakathanamananvitameva . uktamatra padAnAM vya~njakatvo\- ktyavasare . ki~nchArthavisheShAkShepyatve.api rasAdInAM teShAmarthavisheShANAM vya\- ~njakashabdAvinAbhAvitvAdyathApradarshitaM vya~njakasvarUpaparij~nAnaM vibhajyo\- payujyata eva . shabdavisheShANAM chAnyatra cha chArutvaM yadvibhAgenopadarshitaM tadapi teShAM vya~njakatvenaivAvasthitamityavagantavyam . yatrApi tatsamprati na pratibhAsate tatrApi vya~njake rachanAntare yad dR^iShTaM sauShThavaM teShAM pravAhapatitAnAM tadevAbhyAsAdapoddhR^itAnAmapyava\- bhAsata ityavasAtavyam . ko.anyathA tulye vAchakatve shabdAnAM chArutva\- viShayo visheShaH syAt . anya evAsau sahR^idayasaMvedya iti chet\, kimidaM sahR^idayatvaM nAma \? kiM rasabhAvAnapekShakAvyAshritasamayavisheShAbhij~natvam\, uta rasabhAvAdimayakAvyasvarUpaparij~nAnanaipuNyam . pUrvasmin pakShe tathA\- vidhasahR^idayavyavasthApitAnAM shabdavisheShANAM chArutvaniyamo na syAt . punaH samayAntareNAnyathApi vyavasthApanasambhavAt . dvitIyasmi.nstu pakShe rasaj~nataiva sahR^idayatvamiti . tathAvidhaiH sahR^idayaiH saMvedyo rasAdisamarpaNa\- sAmarthyameva naisargikaM shabdAnAM visheSha iti vya~njakatvAshrayyeva teShAM mukhyaM chArutvam . vAchakatvAshrayANAntu prasAda evArthApekShAyAM teShAM visheShaH . arthAnapekShAyAM tvanuprAsAdireva .. 15\-16.. evaM rasAdInAM vya~njakasvarUpamabhidhAya teShAmeva virodhirUpaM lakSha\- yitumidamupakramyate \-\-\- prabandhe muktake vApi rasAdInbanddhumichChatA . yatnaH kAryaH sumatinA parihAre virodhinAm .. 17.. prabandhe muktake vApi rasabhAvanibandhanaM pratyAdR^itamanAH kavirviro\- dhiparihAre paraM yatnamAdadhIta . anyathA tvasya rasamayaH shloka eko.api samya~Nna sampadyate .. 17.. kAni punastAni virodhIni yAni yatnataH kaveH parihartavyAnItyuchyate \-\-\- virodhirasasambandhivibhAvAdiparigrahaH . vistareNAnvitasyApi vastuno.anyasya varNanam .. 18.. akANDa eva vichChittirakANDe cha prakAshanam . paripoShaM gatasyApi paunaHpunyena dIpanam . rasasya syAdvirodhAya vR^ittyanauchityameva cha .. 19.. prastutarasApekShayA virodhI yo rasastasya sambandhinAM vibhAvabhAvA\- nubhAvAnAM parigraho rasavirodhahetukaH sambhavanIyaH . tatra virodhirasa\- vibhAvaparigraho yathA shAntarasavibhAveShu tadvibhAvatayaiva nirUpiteShvananta\- rameva shR^i~NgArAdivibhAvavarNane . virodhirasabhAvaparigraho yathA priyaM prati praNayakalahakupitAsu kAminIShu vairAgyakathAbhiranunaye . virodhirasAnu\- bhAvaparigraho yathA praNayakupitAyAM priyAyAmaprasIdantyAM nAyakasya ko\- pAveshavivashasya raudrAnubhAvavarNane . ayaM chAnyo rasabha~NgaheturyatprastutarasApekShayA vastuno.anyasya katha\- ~nchidanvitasyApi vistareNa kathanam . yathA vipralambhashR^i~NgAre nAyakasya kasyachidvarNayitumupakrAnte kaveryamakAdyala~NkAranibandhanarasikatayA mahatA prabandhena parvatAdivarNane . ayaM chAparo rasabha~Ngaheturavagantavyo yadakANDa\- eva vichChittiH rasasyAkaNDa eva cha prakAshanam . tatrAnavasare virAmo rasasya yathA nAyakasya kasyachitspR^ihaNIyasamAgamayA nAyikayA kayA\- chitparAM paripoShapadavIM prApte shR^i~NgAre vidite cha parasparAnurAge samAga\- mopAyachintochitaM vyavahAramutsR^ijya svatantratayA vyApArAntaravarNane . anavasare cha prakAshanaM rasasya yathA pravR^itte pravR^ittavividhavIrasa~NkShaye kalpa\- sa~NkShayakalpe sa~NgrAme rAmadevaprAyasyApi tAvannAyakasyAnupakrAntaviprala\- mbhashR^i~NgArasya nimittamuchitamantareNaiva shR^i~NgArakathAyAmavatAravarNane . na chaivaMvidhe viShaye daivavyAmohitatvaM kathApuruShasya parihAro yato rasabandha eva kaveH prAdhAnyena pravR^ittinibandhanaM yuktam . itivR^ittavarNanaM tadupAya evetyuktaM prAk \'AlokArthi yathA dIpashikhAyAM yatnavA~njanaH\' ityAdinA . ata eva chetivR^ittamAtravarNanaprAdhAnye.a~NgA~NgibhAvarahitarasabhAvaniba\- ndhena cha kavInAmevaMvidhAni skhalitAni bhavantIti rasAdirUpavya~Ngya\- tAtparyamevaiShAM yuktamiti yatno.asmAbhirArabdho na dhvanipratipAdana\- mAtrAbhiniveshena . punashchAyamanyo rasabha~NgaheturavadhAraNIyo yatparipoShaM gatasyApi rasasya paunaHpunyena dIpanam . upabhukto hi rasaH svasAmagrI\- labdhaparipoShaH punaH punaH parAmR^ishyamAnaH parimlAnakusumakalpaH kalpate . tathA vR^ittervyavahArasya yadanauchityaM tadapi rasabha~Ngahetureva . yathA nAyakaM prati nAyikAyAH kasyAshchiduchitAM bha~NgimantareNa svayaM sambhogAbhilA\- Shakathane . yadi vA vR^ittInAM bharataprasiddhAnAM kaishikyAdInAM kAvyA\- la~NkArAntaraprasiddhAnAmupanAgarikAdyAnAM vA yadanauchityamaviShaye nibandhanaM tadapi rasabha~NgahetuH . evameShAM rasavirodhinAmanyeShAM chAnayA dishA svayamu\- tprekShitAnAM parihAre satkavibhiravahitairbhavitavyam . parikarashlokAshchAtra \-\-\- mukhyA vyApAraviShayAH sukavInAM rasAdayaH . teShAm nibandhane bhAvye taiH sadaivApramAdibhiH .. nIrasastu prabandho yaH so.apashabdo mahAn kaveH . sa tenAkavireva syAdanyenAsmR^italakShaNaH .. pUrve vishR^i~NkhalagiraH kavayaH prApyakIrtayaH . tAnsamAshritya na tyAjyA nItireShA manIShiNA .. vAlmIkivyAsamukhyAshcha ye prakhyAtAH kavIshvarAH . tadabhiprAyabAhyo.ayaM nAsmAbhirdarshito nayaH .. iti .. 19.. vivakShite rase labdhapratiShThe tu virodhinAm . bAdhyAnAma~NgabhAvaM vA prAptAnAmuktirachChalA .. 20.. svasAmagryA labdhaparipoShe tu vivakShite rase virodhinAM virodhi\- rasA~NgAnAM bAdhyAnAma~NgabhAvaM vA prAptAnAM satAmuktiradoShA . bAdhyatvaM hi virodhinAM shakyAbhibhavatve sati nAnyathA . tathA cha teShAmuktiH prastuta\- rasaparipoShAyaiva sampadyate . a~NgabhAvaM prAptAnAM cha teShAM virodhitvameva nivartate . a~NgabhAvaprAptirhi teShAM svAbhAvikI samAropakR^itA vA . tatra yeShAM naisargikI teShAM tAvaduktAvavirodha eva . yathA vipralambhashR^i~NgAre tada\- ~NgAnAM vyAdhyAdInAM teShA~ncha tada~NgAnAMevAdoSho nAtada~NgAnAm . tada~Ngatve cha sambhavatyapi maraNasyopanyAso na jyAyAn . AshrayavichChede rasasyA\- tyantavichChedaprApteH . karuNasya tu tathAvidhe viShaye paripoSho bhaviShya\- tIti chet na \; tasyAprastutatvAt prastutasya cha vichChedAt . yatra tu karuNarasasyaiva kAvyArthatvaM tatrAvirodhaH . shR^i~NgAre vA maraNasyAdIrghakAla\- pratyApattisambhave kadAchidupanibandho nAtyantavirodhI . dIrghakAla\- pratyApattau tu tasyAntarA pravAhavichCheda evetyevaMvidhetivR^ittopanibandhanaM rasabandhapradhAnena kavinA parihartavyam . tatra labdhapratiShThe tu vivakShite rase virodhirasA~NgAnAM bAdhyatvenoktA\- vadoSho yathA \-\-\- kvAkaryaM shashalakShmaNaH kva cha kulaM bhUyo.api dR^ishyeta sA doShANAM prashamAya me shrutamaho kope.api kAntaM mukham . kiM vakShyantyapakalmaShAH kR^itadhiyaH svapne.api sA durlabhA chetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo.adharaM pAsyati .. yathA vA puNDarIkasya mahAshvetAM prati pravR^ittanirbharAnurAgasya dvitIya\- munikumAropadeshavarNane . svAbhAvikyAma~NgabhAvaprAptAvadoSho yathA \-\-\- bhramimaratimalasahR^idayatAM pralayaM mUrchChAM tamaH sharIrasAdam . maraNaM cha jaladabhujagajaM prasahya kurute viShaM viyoginInAm .. ityAdau . samAropitAyAmapyavirodho yathA \-\-\- \'pANDukShAmam\' ityAdau . iyaM chA~NgabhAvaprAptiranyA yadAdhikArikatvAtpradhAna ekasminvAkyArthe rasayorbhAvayorvA parasparavirodhinordvayora~NgabhAvagamanaM tasyAmapi na doShaH . yathoktaM \'kShipto hAstAvalagnaH\' ityAdau . kathaM tatrAvirodha iti chet\, dvayorapi tayoranyaparatvena vyavasthAnAt . anyaparatve.api virodhinoH kathaM virodhanivR^ittiriti chet\, uchyate \-\-\- vidhau viruddha\- samAveshasya duShTatvaM nAnuvAde . yathA \-\-\- ehi gachCha patottiShTha vada maunaM samAchara . evamAshAgrahagrastaiH krIDanti dhanino.arthibhiH .. ityAdau . atra hi vidhipratiShedhayoranUdyamAnatvena samAveshe na virodhastathehApi bhaviShyati . shloke hyasminnIrShyAvipralambhashR^i~NgArakaruNa\- vastunorna vidhIyamAnatvam . tripuraripuprabhAvAtishayasya vAkyArthatvA\- ttada~Ngatvena cha tayorvyavasthAnAt . na cha raseShu vidhyanuvAdavyavahAro nAstIti shakyaM vaktum\, teShAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt . vAkyArthasya vAchyasya cha yau vidhyanuvAdau tau tadAkShiptAnAM rasAnAM kena vAryate . yairvA sAkShAtkAvyArthatA rasAdInAM nAbhyupagamyate\, taisteShAM tannimittatA tAvadavashyamabhyupagantavyA . tathApyatra shloke na virodhaH . yasmAdanUdyamAnA~Nganimittobhayarasavastu\- sahakAriNo vidhIyamAnAMshAdbhAvavisheShapratItirutpadyate tatashcha na kashchidvirodhaH . dR^ishyate hi viruddhobhayasahakAriNaH kAraNAtkAryavisheSho\- tpattiH . viruddhaphalotpAdanahetutvaM hi yugapadekasya kAraNasya viruddhaM na tu viruddhobhayasahakAritvam . evaMvidhaviruddhapadArthaviShayaH kathamabhinayaH prayoktavya iti chet\, anUdyamAnaivaMvidhavAchyaviShaye yA vArtA sAtrApi bhaviShyati . evaM vidhyanuvAdanayAshrayeNAtra shloke parihR^itastAvadvirodhaH . kiM cha nAyakasyAbhinandanIyodayasya kasyachitprabhAvAtishaya\- varNane tatpratipakShANAM yaH karuNo rasaH sa parIkShakANAM na vaiklavyamAda\- dhAti pratyuta prItyatishayanimittatAM pratipadyata ityatastasya kuNThashakti\- katvAttadvirodhavidhAyino na kashchiddoShaH . tasmAdvAkyArthIbhUtasya rasasya bhAvasya vA virodhI rasavirodhIti vaktuM nyAyyaH\, na tva~Nga\- bhUtasya kasyachit . athavA vAkyArthIbhUtasyApi kasyachitkaruNarasaviShayasya tAdR^ishena shR^i~NgAravastunA bha~NgivisheShAshrayeNa saMyojanaM rasaparipoShAyaiva jAyate . yataH prakR^itimadhurAH padArthAH shochanIyatAM prAptAH prAgavasthAbhAvibhiH saMsmaryamANairvilAsairadhikataraM shokAveshamupajanayanti . yathA \-\-\- ayaM sa rashanotkarShI pInastanavimardanaH . nAbhyUrujaghanasparshI nIvIvisraMsanaH karaH .. ityAdau . tadatra tripurayuvatInAM shAmbhavaH sharAgnirArdrAparAdhaH kAmI yathA vyavaharati sma tathA vyavahR^itavAnityanenApi prakAreNAstyeva nirvirodhatvam . tasmAdyathA yathA nirUpyate tathA tathAtra doShAbhAvaH . itthaM cha \-\-\- krAmantyaH kShatakomalA~NguligaladraktaiH sadarbhAH sthalIH pAdaiH pAtitayAvakairiva patadbAShpAmbudhautAnanAH . bhItA bhartR^ikarAvalambitakarAstvadvairinAtho.adhunA dAvAgniM parito bhramanti punarapyudyadvivAhA iva .. ityevamAdInAM sarveShAmeva nirvirodhatvamavagantavyam . evaM tAvadrasAdInAM virodhirasAdibhiH samAveshAsamAveshayorviShaya\- vibhAgo darshitaH .. 20.. idAnIM teShAmekaprabandhaviniveshane nyAyyo yaH kramastaM pratipAdayitu\- muchyate \-\-\- prasiddhe.api prabandhAnAM nAnArasanibandhane . eko raso.a~NgIkartavyasteShAmutkarShamichChatA .. 21.. prabandheShu mahAkAvyAdiShu nATakAdiShu vA viprakIrNatayA~NgA~NgibhAvena bahavo rasA upanibadhyanta ityatra prasiddhau satyAmapi yaH prabandhAnAM ChAyAtishayayogamichChati tena teShAM rasAnAmanyatamaH kashchidvivakShito raso.a~Ngitvena viniveshayitavya ityayaM yuktataro mArgaH .. 21.. nanu rasAntareShu bahuShu prAptaparipoSheShu satsu kathamekasyA~NgitA na virudhyata ityAsha~Nkyedamuchyate \-\-\- rasAntarasamAveshaH prastutasya rasasya yaH . nopahantya~NgitAM so.asya sthAyitvenAvabhAsinaH .. 22.. prabandheShu prathamataraM prastutaH san punaH punaranusandhIyamAnatvena sthAyI yo rasastasya sakalabandhavyApino rasAntarairantarAlavartibhiH samAvesho yaH sa nA~NgitAmupahanti . etadevopapAdayitumuchyate \-\-\- kAryamekaM yathA vyApi prabandhasya vidhIyate . tathA rasasyApi vidhau virodho naiva vidyate .. 23.. sandhyAdimayasya prabandhasharIrasya yathA kAryamekamanuyAyi vyApakaM kalpyate na cha tatkAryAntarairna sa~NkIryate\, na cha taiH sa~NkIryamANasyApi tasya prAdhAnyamapachIyate\, tathaiva rasasyApyekasya sanniveshe kriyamANe virodho na kashchit . pratyuta pratyuditavivekAnAmanusandhAnavatAM sachetasAM tathAvidhe viShaye prahlAdAtishayaH pravartate .. 23.. nanu yeShAM rasAnAM parasparAvirodhaH yathA \-\-\- vIrashR^i~NgArayoH shR^i~NgAra\- hAsyayoH raudrashR^i~NgArayorvIrAdbhutayorvIraraudrayo raudrakaruNayoH shR^i~NgArAdbhuta\- yorvA tatra bhavatva~NgA~NgibhAvaH . teShAM tu sa kathaM bhavedyeShAM parasparaM bAdhya\- bAdhakabhAvaH . yathA \-\-\- shR^i~NgArabIbhatsayorvIrabhayAnakayoH shAntaraudrayoH shantashR^i~NgArayorvA ityAsha~Nkyedamuchyate \-\-\- avirodhI virodhI vA raso.a~Ngini rasAntare . paripoShaM na netavyastathA syAdavirodhitA .. 24.. a~Ngini rasAntare shR^i~NgArAdau prabandhavya~Ngye sati avirodhI virodhI vA rasaH paripoShaM na netavyaH . tatrAvirodhino rasasyA~NgirasApekShayA\- tyantamAdhikyaM na kartavyamityayaM prathamaH paripoShaparihAraH . utkarSha\- sAmye.api tayorvirodhAsambhavAt . yathA \-\-\- ekato roditi priyA anyataH samaratUryanirghoShaH . snehena raNarasena cha bhaTasya dolAyitaM hR^idayam . yathA vA \-\-\- kaNThAchChitvAkShamAlAvalayamiva kare hAramAvartayantI kR^itvA parya~NkabandhaM viShadharapatinA mekhalAyA guNena . mithyAmantrAbhijApasphuradadharapuTavya~njitAvyaktahAsA devI sandhyAbhyasUyAhasitapashupatistatra dR^iShTA tu vo.avyAt .. ityatra . a~NgirasaviruddhAnAM vyabhichAriNAM prAchuryeNAniveshanam\, niveshane vA kShipramevA~NgirasavyabhichAryanuvR^ittiriti dvitIyaH . a~Ngatvena punaH punaH pratyavekShA paripoShaM nIyamAnasyApya~NgabhUtasya rasasyeti tR^itIyaH . anayA dishAnye.api prakArA utprekShaNIyAH . virodhinastu rasasyA~NgirasApekShayA kasyachinnyUnatA sampAdanIyA . yathA shAnte.a~Ngini shR^i~NgArasya shR^i~NgAre vA shAntasya . paripoSharahitasya rasasya kathaM rasatvamiti chet \-\-\- uktamatrA~NgirasApekShayeti . a~Ngino hi rasasya yAvAn paripoShastAvA.nstasya na kartavyaH\, svatastu sambhavI paripoShaH kena vAryate . etachchApekShikaM prakarShayogitvamekasya rasasya bahuraseShu prabandheShu rasAnAma~NgA~NgibhAvamanabhyupagachChatApyashakyapratikShepa\- mityanena prakAreNAvirodhinAM virodhinAM cha rasAnAma~NgA~NgibhAvena samAveshe prabandheShu syAdavirodhaH . etachcha sarvaM yeShAM raso rasAntarasya vyabhichArI\- bhavati iti darshanaM tanmatenochyate . matAntare.api rasAnAM sthAyino bhAvA upachArAdrasashabdenoktAsteShAma~NgatvaM nirvirodhameva .. 24.. evamavirodhinAM virodhinAM cha prabandhasthenA~NginA rasena samAveshe sAdhAraNamavirodhopAyaM pratipAdyedAnIM virodhiviShayameva taM pratipAda\- yitumidamuchyate \-\-\- viruddhaikAshrayo yastu virodhI sthAyino bhavet . sa vibhinnAshrayaH kAryastasya poShe.apyadoShatA .. 25.. ekAdhikaraNyavirodhI nairantaryavirodhI cheti dvividho virodhI . tatra prabandhasthena sthAyinA~NginA rasenauchityApekShayA viruddhaikAshrayo yo virodhI yathA vIreNa bhayAnakaH sa vibhinnAshrayaH kAryaH . tasya vIrasya ya AshrayaH kathAnAyakastadvipakShaviShaye sanniveshayitavyaH . tathA sati cha tasya virodhino.api yaH paripoShaH sa nirdoShaH . vipakSha\- viShaye hi bhayAtishayavarNane nAyakasya nayaparAkramAdisampatsutarAmu\- ddyotitA bhavati . etachcha madIye.arjunacharite.arjunasya pAtAlAvataraNa\- prasa~Nge vaishadyena pradarshitam . evamaikAdhikaraNyavirodhinaH prabandhasthena sthAyinA rasenA~NgabhAva\- gamane nirvirodhatvaM yathA tathA taddarshitam . dvitIyasya tu tatpratipAda\- yitumuchyate \-\-\- ekAshrayatve nirdoSho nairantarye virodhavAn . rasAntaravyavadhinA raso vya~NgyaH sumedhasA .. 26.. yaH punarekAdhikaraNatve nirvirodho nairantarye tu virodhI sa rasAnta\- ravyavadhAnena prabandhe niveshayitavyaH . yathA shAntashR^i~NgArau nAgAnande niveshitau . shAntashcha tR^iShNAkShayasukhasya yaH paripoShastallakShaNo rasaH pratIyata eva . tathA choktam \-\-\- yachcha kAmasukhaM loke yachcha divyaM mahatsukham . tR^iShNAkShayasukhasyaite nArhataH ShoDashIM kalAm .. yadi nAma sarvajanAnubhavagocharatA tasya nAsti naitAvatAsA\- valokasAmAnyamahAnubhAvachittavR^ittivisheShaH pratikSheptuM shakyaH . na cha vIre tasyAntarbhAvaH kartuM yuktaH . tasyAbhimAnamayatvena vyavasthApanAt . asya chAha~NkAraprashamaikarUpatayA sthiteH . tayoshchaivaMvidhavisheShasadbhAve.api yadyaikyaM parikalpyate tadvIraraudrayorapi tathA prasa~NgaH . dayAvIrAdInAM cha chittavR^ittivisheShANAM sarvAkAramaha~NkArarahitatvena shAntarasaprabhedatvam\, itarathA tu vIraprabhedatvamiti vyavasthApyamAne na kashchidvirodhaH . tadevamasti shAnto rasaH . tasya chAviruddharasavyavadhAnena prabandhe virodhi\- rasasamAveshe satyapi nirvirodhatvam . yathA pradarshite viShaye . etadeva sthirIkartumidamuchyate \-\-\- rasAntarAntaritayorekavAkyasthayorapi . nivartate hi rasayoH samAveshe virodhitA .. 27.. rasAntaravyavahitayorekaprabandhasthayorvirodhitA nivartata ityatra na kAchidbhrAntiH . yasmAdekavAkyasthayorapi rasayoruktayA nItyA viruddhatA nivartate . yathA \-\-\- bhUreNudigdhAnnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH . gADhaM shivAbhiH parirabhyamANAnsurA~NganAshliShTabhujAntarAlAH .. sashoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakShaiH khagAnAmupavIjyamAnAn . saMvIjitAshchandanavArisekaiH sugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH .. vimAnaparya~Nkatale niShaNNAH kutUhalAviShTatayA tadAnIm . nirdishyamAnA.nllalanA~NgulIbhirvIrAH svadehAn patitAnapashyan .. ityAdau . atra hi shR^i~NgArabIbhatsayostada~NgayorvA vIrarasavyavadhAnena samAvesho na virodhI . virodhamavirodhaM cha sarvatretthaM nirUpayet . visheShatastu shR^i~NgAre sukumAratamA hyasau .. 28.. yathoktalakShaNAnusAreNa virodhAvirodhau sarveShu raseShu prabandhe.anyatra cha nirUpayetsahR^idayaH\; visheShatastu shR^i~NgAre . sa hi ratiparipoShAtmakatvAd rateshcha svalpenApi nimittena bha~NgasambhavAtsukumAratamaH sarvebhyo rasebhyo manAgapi virodhisamAveshaM na sahate . avadhAnAtishayavAn rase tatraiva satkaviH . bhavettasmin pramAdo hi jhaTityevopalakShyate .. 29.. tatraiva cha rase sarvebhyo.api rasebhyaH saukumAryAtishayayogini kaviravadhAnavAn prayatnavAn syAt . tatra hi pramAdyatastasya sahR^idayamadhye kShipramevAvaj~nAnaviShayatA bhavati . shR^i~NgAraraso hi saMsAriNAM niyamenA\- nubhavaviShayatvAt sarvarasebhyaH kamanIyatayA pradhAnabhUtaH . evaM cha sati \-\-\- vineyAnunmukhIkartuM kAvyashobhArthameva vA . tadviruddharasasparshastada~NgAnAM na duShyati .. 30.. shR^i~NgAraviruddharasasparshaH shR^i~NgArA~NgAnAM yaH sa na kevalamavirodhalakSha\- Nayoge sati na duShyati yAvadvineyAnunmukhIkartuM kAvyashobhArthameva vA kriyamANo na duShyati . shR^i~NgArarasA~NgairunmukhIkR^itAH santo hi vineyAH sukhaM vinayopadeshAn gR^ihNanti . sadAchAropadesharUpA hi nATakAdigoShThI vineyajanahitArthameva munibhiravatAritA . kiM cha shR^i~NgArasya sakalajanamanoharAbhirAmatvAttada~NgasamAveshaH kAvye shobhAtishayaM puShyatItyanenApi prakAreNa virodhini rase shR^i~NgArA\- ~NgasamAvesho na virodhI . tatashcha \-\-\- satyaM manoramA rAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH . kiM tu mattA~NganApA~Ngabha~NgalolaM hi jIvitam .. ityAdiShu nAsti rasavirodhadoShaH . vij~nAyetthaM rasAdInAmavirodhavirodhayoH . viShayaM sukaviH kAvyaM kurvanmuhyati na kvachit .. 31.. itthamanenAnantaroktena prakAreNa rasAdInAM rasabhAvatadAbhAsAnAM parasparaM virodhasyAvirodhasya cha viShayaM vij~nAya sukaviH kAvyaviShaye pratibhAtishayayuktaH kAvyaM kurvanna kvachinmuhyati . evaM rasAdiShu virodhAvirodhanirUpaNasyopayogitvaM pratipAdya vya~njakavAchyavAchakanirUpaNasyApi tadviShayasya tatpratipAdyate \-\-\- vAchyAnAM vAchakAnAM cha yadauchityena yojanam . rasAdiviShayeNaitatkarma mukhyaM mahAkaveH .. 32.. vAchyAnAmitivR^ittavisheShANAM vAchakAnAM cha tadviShayANAM rasAdi\- viShayeNauchityena yadyojanametanmahAkavermukhyaM karma . ayameva hi mahAka\- vermukhyo vyApAro yadrasAdInAmeva mukhyatayA kAvyArthIkR^itya tadvyaktya\- nuguNatvena shabdAnAmarthAnAM chopanibandhanam . etachcha rasAditAtparyeNa kAvyanibandhanaM bharatAdAvapi suprasiddha\- meveti pratipAdayitumAha \-\-\- rasAdyanuguNatvena vyavahAro.arthashabdayoH . auchityavAnyastA etA vR^ittayo dvividhAH sthitAH .. 33.. vyavahAro hi vR^ittirityuchyate . tatra rasAnuguNa auchityavAn vAchyAshrayo yo vyavahArastA etAH kaishikyAdyA vR^ittayaH . vAchakAshrayA\- shchopanAgarikAdyAH . vR^ittayo hi rasAditAtparyeNa sa.nniveshitAH kAmapi nATyasya kAvyasya cha ChAyAmAvahanti . rasAdayo hi dvayorapi tayorjIvabhUtAH . itivR^ittAdi tu sharIrabhUtameva . atra kechidAhuH \-\-\- \' guNaguNivyavahAro rasAdInAmitivR^ittAdibhiH saha yuktaH\, na tu jIvasharIravyavahAraH . rasAdimayaM hi vAchyaM pratibhAsate na tu rasAdibhiH pR^ithagbhUtam\' iti . atrochyate \-\-\- yadi rasAdimayameva vAchyaM yathA gauratvamayaM sharIram . evaM sati yathA sharIre pratibhAsamAne niyamenaiva gauratvaM pratibhAsate sarvasya tathA vAchyena sahaiva rasAdayo.api sahR^idayasyAsahR^idayasya cha pratibhAseran . na chaivam\; tathA chaitatpratipAdi\- tameva prathamoddyote . syAnmatam \; ratnAnAmiva jAtyatvaM pratipattR^ivisheShataH saMvedyaM vAchyAnAM rasAdirUpatvamiti . naivam \; yato yathA jAtyatvena pratibhAsamAne ratne ratnasvarUpAnatiriktatvameva tasya lakShyate tathA rasAdInAmapi vibhAvA\- nubhAvAdirUpavAchyAvyatiriktatvameva lakShyeta . na chaivam\; na hi vibhAvAnubhAvavyabhichAriNa eva rasA iti kasyachidavagamaH . ata eva cha vibhAvAdipratItyavinAbhAvinI rasAdInAM pratItiriti tatpratItyoH kAryakAraNabhAvena vyavasthAnAtkramo.avashyambhAvI . sa tu lAghavAnna prakAshyate \'ityalakShyakramA eva santo vya~NgyA rasAdayaH\' ityuktam . nanu shabda eva prakaraNAdyavachChinno vAchyavya~NgyayoH samameva pratItimupajanayatIti kiM tatra kramakalpanayA . na hi shabdasya vAchya\- pratItiparAmarsha eva vya~njakatve nibandhanam . tathA hi gItAdishabdebhyo\- .api rasAbhivyaktirasti . na cha teShAmantarA vAchyaparAmarshaH . atrApi brUmaH \-\-\- prakaraNAdyavachChedena vya~njakatvaM shabdAnAmityanumatamevaitadasmA\- kam . kiM tu tadvya~njakatvaM teShAM kadAchitsvarUpavisheShanibandhanaM kadAchi\- dvAchakashaktinibandhanam . tatra yeShAM vAchakashaktinibandhanaM teShAM yadi vAchyapratItimantareNaiva svarUpapratItyA niShpannaM tadbhavenna tarhi vAchaka\- shaktinibandhanam . atha tannibandhanaM tanniyamenaiva vAchyavAchakabhAva\- pratItyuttarakAlatvaM vya~NgyapratIteH prAptameva . sa tu kramo yadi lAghavAnna lakShyate tatkiM kriyate . yadi cha vAchyapratItimantareNaiva prakaraNAdyavachChinnashabdamAtrasAdhyA rasAdipratItiH syAttadanavadhAritaprakaraNAnAM vAchyavAchakabhAve cha svayamavyutpannAnAM pratipattR^INAM kAvyamAtrashravaNAdevAsau bhavet . sahabhAve cha vAchyapratIte\- ranupayogaH\, upayoge vA na sahabhAvaH . yeShAmapi svarUpavisheShapratIti\- nimittaM vya~njakatvaM yathA gItAdishabdAnAM teShAmapi svarUpapratItervya~Ngya\- pratIteshcha niyamabhAvI kramaH . tattu shabdasya kriyApaurvAparyamananyasAdhya\- tatphalaghaTanAsvAshubhAvinIShu vAchyenAvirodhinyabhidheyAntaravilakShaNe rasAdau na pratIyate . kvachittu lakShyata eva . yathAnuraNanarUpavya~NgyapratItiShu . tatrApi kathamiti cheduchyate \-\-\- arthashaktimUlAnuraNanarUpavya~Ngye dhvanau tAvada\- bhidheyasya tatsAmarthyAkShiptasya chArthasyAbhidheyAntaravilakShaNatayAtyanta\- vilakShaNe ye pratItI tayorashakyanihnavo nimittanimittibhAva iti sphuTameva tatra paurvAparyam . yathA prathamoddyote pratIyamAnArthasiddhyartha\- mudAhR^itAsu gAthAsu . tathAvidhe cha viShaye vAchyavya~Ngyayoratyanta\- vilakShaNatvAdyaiva ekasya pratItiH saivetarasyeti na shakyate vaktum . shabdashaktimUlAnuraNanarUpavya~Ngye tu dhvanau \-\-\- gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu ityAdAvarthadvayapratItau shAbdyAmarthadvayasyopamAnopameyabhAvapratIti\- rupamAvAchakapadavirahe satyarthasAmarthyAdAkShipteti\, tatrApi sulakShamabhidheya\- vya~NgyAla~NkArapratItyoH paurvAparyam . padaprakAshashabdashaktimUlAnuraNanarUpavya~Ngye.api dhvanau visheShaNapada\- syobhayArthasambandhayogyasya yojakaM padamantareNa yojanamashAbdamapyarthA\- davasthitamityatrApi pUrvavadabhidheyatatsAmarthyAkShiptAla~NkAramAtrapratItyoH susthitameva paurvAparyam . Arthyapi cha pratipattistathAvidhe viShaye ubhayArthasambandhayogyashabdasAmarthyaprasAviteti shabdashaktimUlA kalpyate . avivakShitavAchyasya tu dhvaneH prasiddhasvaviShayavaimukhyapratItipUrvakamevArthA\- ntaraprakAshanamiti niyamabhAvI kramaH . tatrAvivakShitavAchyatvAdeva vAchyena saha vya~Ngyasya kramapratItivichAro na kR^itaH . tasmAdabhidhAnAbhidheyapratItyoriva vAchyavya~NgyapratItyornimittani\- mittibhAvAnniyamabhAvI kramaH . sa tUktayuktyA kvachillakShyate kvachinna lakShyate . tadevaM vya~njakamukhena dhvaniprakAreShu nirUpiteShu kashchidbrUyAt \-\-\- kimidaM vya~njakatvaM nAma vya~NgyArthaprakAshanam \, na hi vya~njakatvaM vya~NgyatvaM chArthasya vya~njakasiddhyadhInaM vya~Ngyatvam\, vya~NgyApekShayA cha vya~njakatvasiddhirityanyonyasaMshrayAdavyavasthAnam . nanu vAchyavyati\- riktasya vya~Ngyasya siddhiH prAgeva pratipAditA tatsiddhyadhInA cha vya~njakasiddhiriti kaH paryanuyogAvasaraH . satyamevaitat\; prAguktayukti\- bhirvAchyavyatiriktasya vastunaH siddhiH kR^itA\, sa tvartho vya~Ngyatayaiva kasmAdvyapadishyate yatra cha prAdhAnyenAnavasthAnaM tatra vAchyatayaivAsau vyapadeShTuM yuktaH\, tatparatvAdvAkyasya . atashcha tatprakAshino vAkyasya vAchakatvameva vyApAraH . kiM tasya vyApArAntarakalpanayA \? tasmA\- ttAtparyaviShayo yo.arthaH sa tAvanmukhyatayA vAchyaH . yA tvantarA tathAvidhe viShaye vAchyAntarapratItiH sA tatpratIterupAyamAtraM padArthapratI\- tiriva vAkyArthapratIteH . atrochyate \-\-\- yatra shabdaH svArthamabhidadhAno.arthAntaramavagamayati tatra yattasya svArthAbhidhAyitvaM yachcha tadarthAntarAvagamahetutvaM tayoravisheSho visheSho vA . na tAvadavisheShaH\; yasmAttau dvau vyApArau bhinnaviShayau bhinnarUpau cha pratIyete eva . tathAhi vAchakatvalakShaNo vyApAraH shabdasya svArthaviShayaH gamakatvalakShaNastvarthAntaraviShayaH . na cha svaparavyavahAro vAchyavya~NgyayorapahnotuM shakyaH\, ekasya sambandhitvena pratIteraparasya sambandhisambandhitvena . vAchyo hyarthaH sAkShAchChabdasya sambandhI taditarastvabhidheyasAmarthyAkShiptaH sambandhisambandhI . yadi cha svasambandhitvaM sAkShAttasya syAttadArthAntaratvavyavahAra eva na syAt . tasmAdviShayabhedastAvattayorvyApArayoH suprasiddhaH . rUpabhedo.api prasiddha eva . na hi yaivAbhidhAnashaktiH saivAvagamanashaktiH . avAchakasyApi gItashabdAde rasAdilakShaNArthAvagamadarshanAt . ashabdasyApi cheShTAderartha\- visheShaprakAshanaprasiddheH . tathA hi \'vrIDAyogAnnatavadanayA\' ityAdishloke cheShTAvisheShaH sukavinArthaprakAshanahetuH pradarshita eva . tasmAdbhinnaviShaya\- tvAdbhinnarUpatvAchcha svArthAbhidhAyitvamarthAntarAvagamahetutvaM cha shabdasya yattayoH spaShTa eva bhedaH . visheShashchenna tarhIdAnImavagamanasyAbhidheyasA\- marthyAkShiptasyArthAntarasya vAchyatvavyapadeshyatA . shabdavyApAragocharatvaM tu tasyAsmAbhiriShyata eva\, tattu vya~Ngyatvenaiva na vAchyatvena . prasiddhA\- bhidhAnAntarasambandhayogyatvena cha tasyArthAntarasya pratIteH shabdAnta\- reNa svArthAbhidhAyinA yadviShayIkaraNaM tatra prakAshanoktireva yuktA . na cha padArthavAkyArthanyAyo vAchyavya~NgyayoH . yataH padArthapratI\- tirasatyaiveti kaishchidvidvadbhirAsthitam . yairapyasatyatvamasyA nAbhyupeyate tairvAkyArthapadArthayorghaTatadupAdAnakAraNanyAyo.abhyupagantavyaH . yathAhi ghaTe niShpanne tadupAdAnakAraNAnAM na pR^ithagupalambhastathaiva vAkye tadarthe vA pratIte padatadarthAnAM teShAM tadA vibhaktatayopalambhe vAkyArthabuddhireva dUrIbhavet. na tveSha vAchyavya~NgyayornyAyaH\, na hi vya~Ngye pratIyamAne vAchyabuddhirdUrIbhavati\, vAchyAvabhAsAvinAbhAvena tasya prakAshanAt . tasmAd ghaTapradIpanyAyastayoH\, yathaiva hi pradIpadvAreNa ghaTapratItAvutpannA\- yAM na pradIpaprakAsho nivartate tadvya~NgyapratItau vAchyAvabhAsaH . yattu prathamoddyote \'yathA padArthadvAreNa\' ityAdyuktaM tadupAyatvamAtrAtsAmya\- vivakShayA . nanvevaM yugapadarthadvayayogitvaM vAkyasya prAptaM tadbhAve cha tasya vA\- kyataiva vighaTate\, tasyA aikArthyalakShaNatvAt \; naiSha doShaH \; guNapradhAnabhA\- vena tayorvyavasthAnAt . vya~Ngyasya hi kvachitprAdhAnyaM vAchyasyopasa\- rjanabhAvaH kvachidvAchyasya prAdhAnyamaparasya guNabhAvaH . tatra vya~NgyaprA\- dhAnye dhvanirityuktameva \; vAchyaprAdhAnye tu prakArAntaraM nirdekShyate . tasmAt sthitametat \-\-\- vya~Ngyaparatve.api kAvyasya na vya~NgyasyAbhidhe\- yatvamapi tu vya~Ngyatvameva . kiM cha vya~Ngyasya prAdhAnyenAvivakShAyAM vAchyatvaM tAvadbhavadbhirnA\- bhyupagantavyamatatparatvAchChabdasya . tadasti tAvadvya~NgyaH shabdAnAM kashchi\- dviShaya iti . yatrApi tasya prAdhAnyaM tatrApi kimiti tasya svarUpama\- pahnUyate . evaM tAvadvAchakatvAdanyadeva vya~njakatvam \; itashcha vAchakatvA\- dvya~njakatvasyAnyatvaM yadvAchakatvaM shabdaikAshrayamitarattu shabdAshrayamarthAshrayaM cha shabdArthayordvayorapi vya~njakatvasya pratipAditatvAt . guNavR^ittistUpachAreNa lakShaNayA chobhayAshrayApi bhavati . kintu tato.api vya~njakatvaM svarUpato viShayatashcha bhidyate . rUpabhedastAvadayam \-\- yadamukhyatayA vyApAro guNavR^ittiH prasiddhA . vya~njakatvaM tu mukhyatayaiva shabdasya vyApAraH . na hyarthAdvya~NgyatrayapratItiryA tasyA amukhyatvaM manAgapi lakShyate . ayaM chAnyaH svarUpabhedaH \-\-\- yadguNavR^ittiramukhyatvena vyavasthitaM vAcha\- katvamevochyate . vya~njakatvaM tu vAchakatvAdatyantaM vibhinnameva . etachcha pratipAditam . ayaM chAparo rUpabhedo yadguNavR^ittau yadArtho.arthAntaramupala\- kShayati tadopalakShaNIyArthAtmanA pariNata evAsau sampadyate . yathA \' ga~NgA\- yAM ghoShaH\' ityAdau . vya~njakatvamArge tu yadArtho.arthAntaraM dyotayati tadA svarUpaM prakAshayannevAsAvanyasya prakAshakaH pratIyate pradIpavat . yathA \-\-\- \'lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI\' ityAdau . yadi cha yatrAti\- raskR^itasvapratItirartho.arthAntaraM lakShayati tatra lakShaNAvyavahAraH kriyate\, ta\- devaM sati lakShaNaiva mukhyaH shabdavyApAra iti prAptam . yasmAtprAyeNa vAkyAnAM vAchyavyatiriktatAtparyaviShayArthAvabhAsitvam . nanu tvatpakShe.api yadArtho vya~NgyatrayaM prakAshayati tadA shabdasya kIdR^isho vyApAraH . uchyate \-\-\- prakaraNAdyavachChinnashabdavashenaivArthasya tathA\- vidhaM vya~njakatvamiti shabdasya tatropayogaH kathamapahnUyate . viShayabhedo.api guNavR^ittivya~njakatvayoH spaShTa eva . yato vya~njakatvasya rasAdayo.ala ~NkAravisheShA vya~NgyarUpAvachChinnaM vastu cheti trayaM viShayaH . tatra rasAdi\- pratItirguNavR^ittiriti na kenachiduchyate na cha shakyate vaktum . vya~NgyA\- la~NkArapratItirapi tathaiva . vastuchArutvapratItaye svashabdAnabhidheyatvena yatpratipipAdayitumiShyate tadvya~Ngyam . tachcha na sarvaM guNavR^itterviShayaH prasiddhyanurodhAbhyAmapi gauNAnAM shabdAnAM prayogadarshanAt . tathoktaM prAk . yadapi cha guNavR^itterviShayastadapi cha vya~njakatvAnupraveshena . tasmA\- dguNavR^itterapi vya~njakatvasyAtyantavilakShaNatvam . vAchakatvaguNavR^ittivi\- lakShaNasyApi cha tasya tadubhayAshrayatvena vyavasthAnam . vya~njakatvaM hi kvachidvAchakatvAshrayeNa vyavatiShThate\, yathA vivakShitA\- nyaparavAchye dhvanau . kvachittu guNavR^ittyAshrayeNa yathA avivakShitavAchye dhvanau . tadubhayAshrayatvapratipAdanAyaiva cha dhvaneH prathamataraM dvau prabhedAvupa\- nyastau . tadubhayAshritatvAchcha tadekarUpatvaM tasya na shakyate vaktum . yasmAnna tadvAchakatvaikarUpameva\, kvachillakShaNAshrayeNa vR^itteH . na cha lakShaNai\- karUpamevAnyatra vAchakatvAshrayeNa vyavasthAnAt . na chobhayadharmatvenaiva tadekaikarUpaM na bhavati . yAvadvAchakatvalakShaNAdirUparahitashabdadharmatvenA\- pi . tathAhi gItadhvanInAmapi vya~njakatvamasti rasAdiviShayam . na cha teShAM vAchakatvaM lakShaNA vA katha~nchillakShyate . shabdAdanyatrApi viShaye vya\- ~njakatvasya darshanAdvAchakatvAdishabdadharmaprakAratvamayuktaM vaktum . yadi cha vAchakatvalakShaNAdInAM shabdaprakArANAM prasiddhaprakAravilakShaNatve.api vya~nja\- katvaM prakAratvena parikalpyate tachChabdasyaiva prakAratvena kasmAnna parika\- lpyate . tadevaM shAbde vyavahAre trayaH prakArAH \-\-\- vAchakatvaM guNavR^ittirvya\- ~njakatvaM cha . tatra vya~njakatve yadA vya~NgyaprAdhAnyaM tadA dhvaniH\, tasya chAvivakShitavAchyo vivakShitAnyaparavAchyashcheti dvau prabhedAvanukrAntau prathamataraM tau savistaraM nirNItau . anyo brUyAt \-\-\- nanu vivakShitAnyaparavAchye dhvanau guNavR^ittitA nAstIti yaduchyate tadyuktam . yasmAdvAchyavAchakapratItipUrvikA yatrArthA\- ntarapratipattistatra kathaM guNavR^ittivyavahAraH\, na hi guNavR^ittau yadA nimi\- ttena kenachidviShayAntare shabda Aropyate atyantatiraskR^itasvArthaH yathA \-\- \'agnirmANavakaH\' ityAdau\, yadA vA svArthamaMshenAparityaja.nstatsambandhadvA\- reNa viShayAntaramAkrAmati\, yathA \' ga~NgAyAM ghoShaH\' ityAdau . tadAvi\- vakShitavAchyatvamupapadyate . ata eva cha vivakShitAnyaparavAchye dhvanau vA\- chyavAchakayordvayorapi svarUpapratItirarthAvagamanaM cha dR^ishyata iti vya~nja\- katvavyavahAro yuktyanurodhI . svarUpaM prakAshayanneva parAvabhAsako vya\- ~njaka ityuchyate\, tathAvidhe viShaye vAchakatvasyaiva vya~njakatvamiti guNa\- vR^ittivyavahAro niyamenaiva na shakyate kartum . avivakShitavAchyastu dhvanirguNavR^itteH kathaM bhidyate . tasya prabhedadvaye guNavR^ittiprabhedadvayarUpatA lakShyata eva yataH . ayamapi na doShaH . yasmAdavivakShitavAchyo dhvanirguNavR^ittimArgAshrayo.api bhavati na tu guNavR^ittirUpa eva . guNavR^ittirhi vya~njakatvashUnyApi dR^ishyate . vya~njakatvaM cha yathoktachArutvahetuM vya~NgyaM vinA na vyavatiShThate . guNavR^ittistu vAchyadharmAshrayeNaiva vya~NgyamAtrAshrayeNa chAbhe\- dopachArarUpA sambhavati\, yathA \-\-\- tIkShNatvAdagnirmANavakaH\, AhlAda\- katvAchchandra evAsyA mukhamityAdau . yathA cha \'priye jane nAsti puna\- ruktam\' ityAdau . yApi lakShaNarUpaguNavR^ittiH sApyupalakShaNIyArthasaMba\- ndhamAtrAshrayeNa chArurUpavya~NgyapratItiM vinApi sambhavatyeva\, yathA \-\-\- ma~nchAH kroshantItyAdau viShaye . yatra tu sA chArurUpavya~NgyapratItihetustatrApi vya~njakatvAnupraveshe\- naiva vAchakatvavat . asambhavinA chArthena yatra vyavahAraH\, yathA \-\-\- \'suvarNapuShpAM pR^ithivIm\' ityAdau tatra chArurUpavya~NgyapratItireva prayoji\- keti tathAvidhe.api viShaye guNavR^ittau satyAmapi dhvanivyavahAra eva yuktyanurodhI . tasmAdavivakShitavAchye dhvanau dvayorapi prabhedayorvya~nja\- katvavisheShAvishiShTA guNavR^ittirna tu tadekarUpA sahR^idayahR^idayAhlAdinI pratIyamAnA pratItihetutvAdviShayAntare tadrUpashUnyAyA darshanAt . etachcha sarvaM prAksUchitamapi sphuTatarapratItaye punaruktam . api cha vya~njakatvalakShaNo yaH shabdArthayordharmaH sa prasiddhasamba\- ndhAnurodhIti na kasyachidvimativiShayatAmarhati . shabdArthayorhi prasiddho yaH sambandho vAchyavAchakabhAvAkhyastamanurundhAna eva vya~njakatvalakShaNo vyApAraH sAmagryantarasambandhAdaupAdhikaH pravartate . ata eva vAchaka\- tvAttasya visheShaH . vAchakatvaM hi shabdavisheShasya niyata AtmA vyu\- tpattikAlAdArabhya tadavinAbhAvena tasya prasiddhatvAt . sa tvaniyataH\, aupAdhikatvAt . prakaraNAdyavachChedena tasya pratIteritarathA tvapratIteH . nanu yadyaniyatastatkiM tasya svarUpaparIkShayA . naiSha doShaH \; yataH shabdAtmani tasyAniyatatvam\, na tu sve viShaye vya~NgyalakShaNe . li~Nga\- tvanyAyashchAsya vya~njakabhAvasya lakShyate\, yathA li~NgatvamAshrayeShvaniyatA\- vabhAsam\, ichChAdhInatvAt \; svaviShayAvyabhichAri cha . tathaivedaM yathA darshitaM vya~njakatvam . shabdAtmanyaniyatatvAdeva cha tasya vAchakatvapra\- kAratA na shakyA kalpayitum . yadi hi vAchakatvaprakAratA tasya bhavettachChabdAtmani niyatatApi syAdvAchakatvavat . sa cha tathAvidha aupAdhiko dharmaH shabdAnAmautpattikashabdArthasambandhavAdinA vAkyatattva\- vidA pauruShApauruSheyayorvAkyayorvisheShamabhidadhatA niyamenAbhyupagantavyaH\, tadanabhyupagame hi tasya shabdArthasambandhanityatve satyapyapauruSheyapauruShe\- yayorvAkyayorarthapratipAdane nirvisheShatvaM syAt . tadabhyupagame tu pauru\- SheyANAM vAkyAnAM puruShechChAnuvidhAnasamAropitaupAdhikavyApArAntarANAM satyapi svAbhidheyasambandhAparityAge mithyArthatApi bhavet . dR^ishyate hi bhAvAnAmaparityaktasvasvabhAvAnAmapi sAmagryantara\- sampAtasampAditaupAdhikavyApArAntarANAM viruddhakriyatvam . tathA hi \-\- himamayUkhaprabhR^itInAM nirvApitasakalajIvalokaM shItalatvamudvahatAmeva priyAvirahadahanadahyamAnamAnasairjanairAlokyamAnAnAM satAM santApakAritvaM prasiddhameva . tasmAtpauruSheyANAM vAkyAnAM satyapi naisargike.arthasambandhe mithyArthatvaM samarthayitumichChatA vAchakatvavyatiriktaM ki.nchidrUpamaupAdhikaM vyaktamevAbhidhAnIyam . tachcha vya~njakatvAdR^ite nAnyat . vya~NgyaprakAshanaM hi vya~njakatvam . pauruSheyANi cha vAkyAni prAdhAnyena puruShAbhiprAya\- meva prakAshayanti . sa cha vya~Ngya eva na tvabhidheyaH\, tena sahAbhidhAna\- sya vAchyavAchakabhAvalakShaNasambandhAbhAvAt . nanvanena nyAyena sarveShA\- meva laukikAnAM vAkyAnAM dhvanivyavahAraH prasaktaH . sarveShAmapyanena nyAyena vya~njakatvAt . satyametat\; kiM tu vaktrabhiprAyaprakAshanena yad vya~njakatvaM tatsarveShAmeva laukikAnAM vAkyAnAmavishiShTam . tattu vAchakatvAnna bhidyate vya~Ngyam hi tatra nAntarIyakatayA vyavasthitam . na tu vivakShitatvena . yasya tu vivakShitatvena vya~Ngyasya sthitiH tadvya~njakatvaM dhvanivyavahArasya prayojakam . yattvabhiprAyavisheSharUpaM vya~NgyaM shabdArthAbhyAM prakAshate tadbhavati vivakShitaM tAtparyeNa prakAshyamAnaM sat . kintu tadeva kevalamaparimitavi\- Shayasya dhvanivyavahArasya na prayojakamavyApakatvAt . tathA darshitabheda\- trayarUpaM tAtparyeNa dyotyamAnamabhiprAyarUpamanabhiprAyarUpaM cha sarvameva dhvanivyavahArasya prayojakamiti yathoktavya~njaktvavisheShe dhvanilakShaNe nAtivyAptirna chAvyAptiH . tasmAdvAkyatattvavidAM matena tAvadvya~njaka\- tvalakShaNaH shAbdo vyApAro na virodhI pratyutAnuguNa eva lakShyate . parinishchitanirapabhraMshashabdabrahmaNAM vipashchitAM matamAshrityaiva pravR^itto.ayaM dhvanivyavahAra iti taiH saha kiM virodhAvirodhau chintyete . kR^itrima\- shabdArthasambandhavAdinAM tu yuktividAmanubhavasiddha evAyaM vya~njakabhAvaH shabdAnAmarthAntarANAmivAvirodhashcheti na pratikShepyapadavImavatarati . vAchakatve hi tArkikANAM vipratipattayaH pravartantAm\, kimidaM svA\- bhAvikaM shabdAnAmAhosvitsAmayikamityAdyAH . vya~njakatve tu tatpR^i\- ShThabhAvini bhAvAntarasAdhAraNe lokaprasiddha evAnugamyamAne ko vima\- tInAmavasaraH . alaukike hyarthe tArkikANAM vimatayo nikhilAH prava\- rtante na tu laukike . na hi nIlamadhurAdiShvasheShalokendriyagochare bAdhArahite tattve parasparaM vipratipannA dR^ishyante . na hi bAdhArahitaM nIlaM nIlamiti bruvannapareNa pratiShidhyate naitannIlaM pItametaditi . tathaiva vya~njakatvaM vAchakAnAM shabdAnAmavAchakAnAM cha gItadhvanInAma\- shabdarUpANAM cha cheShTAdInAM yatsarveShAmanubhavasiddhameva tatkenApahnUyate . ashabdamarthaM ramaNIyaM hi sUchayanto vyAhArAstathA vyApArA nibaddhA\- shchAnibaddhAshcha vidagdhapariShatsu vividhA vibhAvyante . tAnupahAsyatA\- mAtmanaH pariharan ko.atisandadhIta sachetAH . brUyAt\, astyatisandhA\- nAvasaraH vya~njakatvaM shabdAnAM gamakatvaM tachcha li~Ngatvamatashcha vya~Ngya\- pratItirli~NgipratItireveti li~Ngili~NgabhAva eva teShAM vya~Ngyavya~njakabhAvo nAparaH kashchit . atashchaitadavashyameva boddhavyaM yasmAdvaktrabhiprAyApekShayA vya~njakatvamidAnImeva tvayA pratipAditaM vaktrabhiprAyashchAnumeyarUpa eva . atrochyate \-\-\- nanvevamapi yadi nAma syAttatkiM nashChinnam . vAcha\- katvaguNavR^ittivyatirikto vya~njakatvalakShaNaH shabdavyApAro.astItyasmA\- bhirabhyupagatam . tasya chaivamapi na kAchit kShatiH . taddhi vya~njakatvaM li~Ngatvamastu anyadvA . sarvathA prasiddhashAbdaprakAravilakShaNatvaM shabdavyA\- pAraviShayatvaM cha tasyAstIti nAstyevAvayorvivAdaH . na punarayaM paramArtho yadvya~njakatvaM li~Ngatvameva sarvatra vya~NgyapratItishcha li~NgipratI\- tireveti . yadapi svapakShasiddhaye.asmaduktamanUditaM tvayA vaktrabhiprAyasya vya~Ngya\- tvenAbhyupagamAttatprakAshane shabdAnAM li~Ngatvameveti tadetadyathAsmAbhira\- bhihitaM tadvibhajyaM pratipAdyate shrUyatAm \-\-\- dvividho viShayaH shabdAnAM \-\-\- anumeyaH pratipAdyashcha . tatrAnumeyo vivakShAlakShaNaH . vivakShA cha shabda\- svarUpaprakAshanechChA shabdenArthaprakAshanechChA cheti dviprakArA . tatrAdyA na shAbdavyavahArA~Ngam . sA hi prANitvamAtrapratipattiphalA . dvitIyA tu shabdavisheShAvadhAraNAvasitavyavahitApi shabdakaraNavyavahAranibandhanam . te tu dve apyanumeyo viShayaH shabdAnAm . pratipAdyastu prayokturarthaprati\- pAdanasamIhAviShayIkR^ito.arthaH . sa cha dvividhaH \-\-\- vAchyo vya~Ngyashcha . prayoktA hi kadAchitsvasha\- bdenArthaM prakAshayituM samIhate kadAchitsvashabdAnabhidheyatvena prayojanA\- pekShayA kayAchit . sa tu dvividho.api pratipAdyo viShayaH shabdAnAM na li~NgitayA svarUpeNa prakAshate\, api tu kR^itrimeNAkR^itrimeNa vA sambandhA\- ntareNa . vivakShAviShayatvaM hi tasyArthasya shabdairli~NgitayA pratIyate na tu svarUpam . yadi hi li~NgitayA tatra shabdAnAM vyApAraH syAttachChabdArthe samya~NmithyAtvAdi vivAdA eva na pravarteran dhUmAdili~NgAnumitAnu\- meyAntaravat . vya~NgyashchArtho vAchyasAmarthyAkShiptatayA vAchyavachChabdasya sambandhI bhavatyeva . sAkShAdasAkShAdbhAvo hi sambandhasyAprayojakaH . vAchyavAchakabhAvAshrayatvaM cha vya~njakatvasya prAgeva darshitam . tasmAdvaktra\- bhiprAyarUpa eva vya~Ngye li~NgatayA shabdAnAM vyApAraH . tadviShayIkR^ite tu pratipAdyatayA . pratIyamAne tasminnabhiprAyarUpe.anabhiprAyarUpe cha vAchakatve naiva vyApAraH sambandhAntareNa vA . na tAvadvAchakatvena yathoktaM prAk . sambandhAntareNa vya~njakatvameva . na cha vya~njakatvaM li~NgatvarUpameva AlokAdiShvanyathA dR^iShTatvAt . tasmAtpratipAdyo viShayaH shabdAnAM na li~Ngitvena sambandhI vAchyavat . yo hi li~Ngitvena teShAM sambandhI yathA darshito viShayaH sa na vAchyatvena pratIyate\, api tUpAdhitvena . pratipAdyasya cha viShayasya li~Ngitve tadviShayANAM vipratipattInAM lauki\- kaireva kriyamANAnAmabhAvaH prasajyeteti . etachchoktameva . yathA cha vAchyaviShaye pramANAntarAnugamena samyaktvapratItau kvachi\- tkriyamANAyAM tasya pramANAntaraviShayatve satyapi na shabdavyApAra\- viShayatAhAnistadvya~NgyasyApi . kAvyaviShaye cha vya~NgyapratItInAM satyA satyanirUpaNasyAprayojakatvameveti tatra pramANAntaravyApAraparIkShopa\- hAsAyaiva sampadyate . tasmAlli~NgipratItireva sarvatra vya~NgyapratItiriti na shakyate vaktum . yattvanumeyarUpavya~NgyaviShayaM shabdAnAM vya~njakatvaM taddhvanivyavahAra\- syAprayojakam . api tu vya~njakatvalakShaNaH shabdAnAM vyApAra autpa\- ttikashabdArthasambandhavAdinApyabhyupagantavya iti pradarshanArthamupanyastam . taddhi vya~njakatvaM kadAchilli~Ngatvena kadAchidrUpAntareNa shabdAnAM vAchakAnAmavAchakAnAM cha sarvavAdibhirapratikShepyamityayamasmAbhiryatna ArabdhaH . tadevaM guNavR^ittivAchakatvAdibhyaH shabdaprakArebhyo niyamenaiva tAvadvilakShaNaM vya~njakatvam . tadantaHpAtitve.api tasya haThAdabhidhIya\- mAne tadvisheShasya dhvaneryatprakAshanaM vipratipattinirAsAya sahR^idayavyutpattaye vA tatkriyamANamanatisandheyameva . na hi sAmAnyamAtralakShaNenopayogi\- visheShalakShaNAnAM pratikShepaH shakyaH kartum . evaM hi sati sattAmAtrala\- kShaNe kR^ite sakalasadvastulakShaNAnAM paunaruktyaprasa~NgaH . tadevam \-\-\- vimativiShayo ya AsInmanIShiNAM satatamaviditasatattvaH . dhvanisa~nj~nitaH prakAraH kAvyasya vya~njitaH so.ayam .. prakAro.anyo guNIbhUtavya~NgyaH kAvyasya dR^ishyate . yatra vya~NgyAnvaye vAchyachArutvaM syAtprakarShavat .. 34.. vya~Ngyo.artho lalanAlAvaNyaprakhyo yaH pratipAditastasya prAdhAnye dhvanirityuktam . tasya tu guNIbhAvena vAchyachArutvaprakarShe guNIbhUta\- vya~Ngyo nAma kAvyaprabhedaH prakalpyate . tatra vastumAtrasya vya~Ngyasya tiraskR^itavAchyebhyaH pratIyamAnasya kadAchidvAchyarUpavAkyArthApekShayA guNIbhAve sati guNIbhUtavya~NgyatA . yathA \-\-\- lAvaNyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalAni shashinA saha samplavante . unmajjati dviradakumbhataTI cha yatra yatrApare kadalikANDamR^iNAladaNDAH .. atiraskR^itavAchyebhyo.api shabdebhyaH pratIyamAnasya vya~Ngyasya kadAchidvAchyaprAdhAnyena kAvyachArutvApekShayA guNIbhAve sati guNI\- bhUtavya~NgyatA\, yathodAhR^itam \-\- \'anurAgavatI sandhyA\' ityevamAdi . tasyaiva svayamuktyA prakAshIkR^itatvena guNIbhAvaH\, yathodAhR^itam \-\-\- \' sa~NketakAlamanasam\' ityAdi . rasAdirUpavya~Ngyasya guNIbhAvo rasavada\- la~NkAre darshitaH \; tatra cha teShAmAdhikArikavAkyApekShayA guNIbhAvo vivahanapravR^ittabhR^ityAnuyAyirAjavat . vya~NgyAla~NkArasya guNIbhAve dIpakAdiviShayaH . tathA \-\-\- prasannagambhIrapadAH kAvyabandhAH sukhAvahAH . ye cha teShu prakAro.ayameva yojyAH sumedhasA .. 35.. ye chaite.aparimitasvarUpA api prakAshamAnAstathAvidhArtharamaNIyAH santo vivekinAM sukhAvahAH kAvyabandhAsteShu sarveShvevAyaM prakAro guNI\- bhUtavya~Ngyo nAma yojanIyaH . yathA \-\-\- lakShmI duhitA jAmAtA hariH tathA gR^ihiNI ga~NgA . amR^itamR^igA~Nkau cha sutau aho kuTumbaM mahodadheH .. vAchyAla~NkAravargo.ayaM vya~NgyAMshAnugame sati . prAyeNaiva parAM ChAyAM bibhrallakShye nirIkShyate .. 36.. vAchyAla~NkAravargo.ayaM vya~NgyAMshasyAla~NkArasya vastumAtrasya vA yathAyogamanugame sati chChAyAtishayaM bibhrallakShaNakArairekadeshena darshitaH . sa tu tathArUpaH prAyeNa sarva eva parIkShyamANo lakShye nirIkShyate . tathA hi \-\- dIpakasamAsoktyAdivadanye.apyala~NkArAH prAyeNa vya~NgyAla~NkA\- rAntaravastvantarasaMsparshino dR^ishyante . yataH prathamaM tAvadatishayokti\- garbhatA sarvAla~NkAreShu shakyakriyA . kR^itaiva cha sA mahAkavibhiH kAmapi kAvyachChaviM puShyati\, kathaM hyatishayayogitA svaviShayauchityena kriyamANA satI kAvye notkarShamAvahet . bhAmahenApyatishayoktilakShaNe yaduktam \-\-\- saiShA sarvaiva vakroktiranayArtho vibhAvyate . yatno.asyAM kavinA kAryaH ko.ala~NkAro.anayA vinA .. iti . tatrAtishayoktiryamala~NkAramadhitiShThati kavipratibhAvashAttasya cArutvAtishayayogo.anyasya tvala~NkAramAtrataiveti sarvAla~NkArasharIrasvI\- karaNayogyatvenAbhedopachArAtsaiva sarvAla~NkArarUpetyayamevArtho.avaga\- ntavyaH . tasyAshchAla~NkArAntarasa.nkIrNatvaM kadAchidvAchyatvena kadachidvya\- ~Ngyatvena . vya~Ngyatvamapi kadAchitprAdhAnyena kadAchidguNabhAvena . tatrAdye pakShe vAchyAla~NkAramArgaH . dvitIye tu dhvanAvantarbhAvaH . tR^itIye tu guNIbhUtavya~NgyarUpatA . ayaM cha prakAro.anyeShAmapyala~NkArANAmasti\, teShAM tu na sarvaviShayaH . atishayoktestu sarvAla~NkAraviShayo.api sambhavatItyayaM visheShaH . yeShu chAla~NkAreShu sAdR^ishyamukhena tattvapratilambhaH yathA rUpakopamAtulyayogitA\- nidarshanAdiShu teShu gamyamAnadharmamukhenaiva yatsAdR^ishyaM tadeva shobhAtishaya\- shAli bhavatIti te sarve.api chArutvAtishayayoginaH santo guNIbhUtavya\- ~Ngyasyaiva viShayAH . samAsoktyAkShepaparyAyoktAdiShu tu gamyamAnAMshAvi\- nAbhAvenaiva tattvavyavasthAnAdguNIbhUtavya~NgyatA nirvivAdaiva . tatra cha guNIbhUtavya~NgyatAyAmala~NkArANAM keShA~nchidala~NkAravisheShagarbhatAyAM niyamaH . yathA vyAjastuteH preyo.ala~NkAragarbhatve . keShA~nchidala~NkAramAtragarbhatAyAM niyamaH . yathA sandehAdInAmupamAgarbhatve . keShA~nchidala~NkArANAM paraspa\- ragarbhatApi sambhavati . yathA dIpakopamayoH . tatra dIpakamupamAgarbhatvena prasiddham . upamApi kadAchiddIpakachChAyAnuyAyinI . yathA mAlopamA . tathA hi \'prabhAmahatyA shikhayeva dIpaH\' ityAdau sphuTaiva dIpakachChAyA lakShyate . tadevaM vya~NgyAMshasaMsparshe sati chArutvAtishayayogino rUpakAdayo.a la~NkArAH sarva eva guNIbhUtavya~Ngyasya mArgaH . guNIbhUtavya~NgyatvaM cha teShAM tathAjAtIyAnAM sarveShAmevoktAnuktAnAM sAmAnyam . tallakShaNe sarva evaite sulakShitA bhavanti . ekaikasya svarUpavisheShakathanena tu sAmAnya\- lakShaNarahitena pratipAdapATheneva shabdA na shakyante tattvato nirj~nAtum\, AnantyAt . anantA hi vAgvikalpAstatprakArA eva chAla~NkArAH . guNIbhUtavya~Ngyasya cha prakArAntareNApi vya~NgyArthAnugamalakShaNena viShayatvamastyeva . tadayaM dhvaniniShyandarUpo dvitIyo.api mahAkaviviSha\- yo.atiramaNIyo lakShaNIyaH sahR^idayaiH . sarvathA nAstyeva sahR^idayahR^idayahA\- riNaH kAvyasya sa prakAro yatra na pratIyamAnArthasaMsparshena saubhAgyam . tadidaM kAvyarahasyaM paramiti sUribhirbhAvanIyam . mukhyA mahAkavigirAmala~NkR^itibhR^itAmapi . pratIyamAnachChAyaiShA bhUShA lajjeva yoShitAm .. 37.. anayA suprasiddho.apyarthaH kimapi kAmanIyakamAnIyate . tadyathA \-\-\- vishrambhotthA manmathAj~nAvidhAne ye mugdhAkShyAH ke.api lIlAvisheShAH . akShuNNAste chetasA kevalena sthitvaikAnte santataM bhAvanIyAH .. ityatra ke.apItyanena padena vAchyamaspaShTamabhidadhatA pratIyamAnaM vastvakliShTamanantamarpayatA kA ChAyA nopapAditA . arthAntaragatiH kAkvA yA chaiShA paridR^ishyate . sA vya~Ngyasya guNIbhAve prakAramimamAshritA .. 38.. yA chaiShA kAkvA kvachidarthAntarapratItirdR^ishyate sa vya~NgyasyArthasya guNIbhAve sati guNIbhUtavya~NgyalakShaNaM kAvyaprabhedamAshrayate . yathA \-\-\- \'svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarAShTrAH\' . yathA vA \-\-\- Am asatyaH uparama pativrate na tvayA malinitaM shIlam . kiM punarjanasya jAyeva nApitaM taM na kAmayAmahe .. shabdashaktireva hi svAbhidheyasAmarthyAkShiptakAkusahAyA satyartha\- visheShapratipattiheturna kAkumAtram . viShayAntare svechChAkR^itAtkAkumAtrA\- ttathAvidhArthapratipattyasambhavAt . sa chArthaH kAkuvisheShasahAyashabdavyApA\- ropArUDho.apyarthasAmarthyalabhya iti vya~NgyarUpa eva . vAchakatvAnugamenaiva tu yadA tadvishiShTavAchyapratItistadA guNIbhUtavya~NgyatayA tathAvidhArtha\- dyotinaH kAvyasya vyapadeshaH . vya~NgyavishiShTavAchyAbhidhAyino hi guNIbhUtavya~Ngyatvam . prabhedasyAsya viShayo yashcha yuktyA pratIyate . vidhAtavyA sahR^idayairna tatra dhvaniyojanA .. 38.. sa~NkIrNo hi kashchiddhvanerguNIbhUtavya~Ngyasya cha lakShye dR^ishyate mArgaH . tatra yasya yuktisahAyatA tatra tena vyapadeshaH kartavyaH . na sarvatra dhvanirAgiNA bhavitavyam . yathA patyuH shirashchandrakalAmanena spR^isheti sakhyA parihAsapUrvam . sA ra~njayitvA charaNau kR^itAshIrmAlyena tAM nirvachanaM jaghAna .. yathA cha \-\-\- prayachChatochchaiH kusumAni mAninI vipakShagotraM dayitena lambhitA . na ki~nchidUche charaNena kevalaM lilekha bAShpAkulalochanA bhuvam .. ityatra \'nirvachanaM jaghAna\' \'na ki~nchidUche\' iti pratiShedhamukhena vya\- ~NgyasyArthasyoktyA ki~nchidviShayIkR^itatvAd guNIbhAva eva shobhate . yadA vakroktiM vinA vya~Ngyo.arthastAtparyeNa pratIyate tadA tasya prAdhAnyam . yathA \'evaM vAdini devarShau\' ityAdau . iha punaruktirbha~NgyAstIti vAchya\- syApi prAdhAnyam . tasmAnnAtrAnuraNanarUpavya~Ngyadhvanivyapadesho vidheyaH . prakAro.ayaM guNIbhUtavya~Ngyo.api dhvanirUpatAm . dhatte rasAditAtparyaparyAlochanayA punaH .. 40.. guNIbhUtavya~Ngyo.api kAvyaprakAro rasabhAvAditAtparyAlochane punardhvanireva sampadyate . yathAtraivAnantarodAhR^ite shlokadvaye . yathA cha \-\-\- durArAdhA rAdhA subhaga yadanenApi mR^ijata\- stavaitatprANeshAjaghanavasanenAshru patitam . kaThoraM strIchetastadalamupachArairvirama he kriyAtkalyANaM vo hariranunayeShvevamuditaH .. evaM sthite cha \'nyakkAro hyayameva\' ityAdishlokanirdiShTAnAM padAnAM vya~NgyavishiShTavAchyapratipAdane.apyetadvAkyArthIbhUtarasApekShayA vya~njakatvamuktam . ne teShAM padAnAmarthAntarasa.nkramitavAchyadhvanibhramo vidhAtavyaH\, vivakShitavAchyatvAtteShAm . teShu hi vya~NgyavishiShTatvaM vAchyasya pratIyate na tu vya~NgyarUpapariNatatvam . tasmAdvAkyaM tatra dhvaniH\, padAni tu guNIbhUtavya~NgyAni . na cha kevalaM guNIbhUtavya~NgyA\- nyeva padAnyalakShyakramavya~Ngyadhvanervya~njakAni yAvadarthAntarasa.nkramita\- vAchyAni dhvaniprabhedarUpANyapi . yathAtraiva shloke rAvaNa ityasya prabhedA\- ntararUpavya~njakatvam . yatra tu vAkye rasAditAtparyaM nAsti guNIbhUta\- vya~NgyaiH padairudbhAsite.api tatra guNIbhUtavya~Ngyataiva samudAyadharmaH . yathA \-\-\- rAjAnamapi sevante viShamamapyupayu~njate . ramante cha saha strIbhiH kushalAH khalu mAnavAH .. ityAdau . vAchyavya~NgyayoH prAdhAnyAprAdhAnyaviveke paraH prayatno vidhAtavyaH\, yena dhvaniguNIbhUtavya~Ngyayorala~NkArANAM chAsa~NkIrNo viShayaH suj~nAto bhavati . anyathA tu prasiddhAla~NkAraviShaya eva vyAmohaH prava\- rtate . yathA \-\-\- lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klesho mahAn svIkR^itaH svachChandasya sukhaM janasya vasatashchintAnalo dIpitaH . eShApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko.arthashchetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA .. ityatra vyAjastutirala~NkAra iti vyAkhyAyi kenachittanna chaturasram\, yato.asyAbhidheyasyaitadala~NkArasvarUpamAtraparyavasAyitve na sushliShTA . yato na tAvadayaM rAgiNaH kasyachidvikalpaH . tasya \' eShApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA\' ityevaMvidhoktyanupapatteH . nApi nIrAgasya\; tasyaivaMvidhavikalpaparihAraikavyApAratvAt . na chAyaM shlokaH kvachitprabandha iti shrUyate\, yena tatprakaraNAnugatArthatAsya parikalpyate . tasmAdaprastutaprashaMseyam . yasmAdanena vAchyena guNIbhUtAtmanA nissA\- mAnyaguNAvalopAdhmAtasya nijamahimotkarShajanitasamatsarajanajvarasya visheShaj~namAtmano na ka~nchidevAparaM pashyataH paridevitametaditi prakAshyate . tathA chAyaM dharmakIrteH shloka iti prasiddhiH . sambhAvyate cha tasyaiva . yasmAt \-\-\- anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIshaktinA\- pyadR^iShTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi . mataM mama jagatyalabdhasadR^ishapratigrAhakaM prayAsyati payonidheH paya iva svadehe jarAm .. ityanenApi shlokenaivaMvidho.abhiprAyaH prakAshita eva . aprastuta\- prashaMsAyAM cha yadvAchyaM tasya kadAchidvivakShitatvaM\, kadAchidavivakShitatvaM\, kadAchidvivakShitAvivakShitatvamiti trayI bandhachChAyA . tatra vivakShita\- tvaM yathA \-\-\- parArthe yaH pIDAmanubhavati bha~Nge.api madhuro yadIyaH sarveShAmiha khalu vikAro.apyabhimataH . na samprApto vR^iddhiM yadi sa bhR^ishamakShetrapatitaH kimikShordoSho.asau na punaraguNAyA marubhuvaH .. yathA vA mamaiva \-\-\- amI ye dR^ishyante nanu subhagarUpAH saphalatA bhavatyeShAM yasya kShaNamupagatAnAM viShayatAm . nirAloke loke kathamidamaho chakShuradhunA samaM jAtaM sarvairna samamathavAnyairavayavaiH .. anayorhi dvayoH shlokayorikShuchakShuShI vivakShitasvarUpe eva na cha prastute . mahAguNasyAviShayapatitatvAdaprAptaparabhAgasya kasyachitsvarUpa\- mupavarNayituM dvayorapi shlokayostAtparyeNa prastutatvAt . avivakShita\- tvaM yathA \-\-\- kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi shAkhoTakaM vairAgyAdiva vakShi\, sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate . vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na chChAyApi paropakArakariNI mArgasthitasyApi me .. na hi vR^ikShavisheSheNa sahoktipratyuktI sambhavata ityavivakShitAbhidhe\- yenaivAnena shlokena samR^iddhAsatpuruShasamIpavartino nirdhanasya kasyachi\- nmanasvinaH paridevitaM tAtparyeNa vAkyArthIkR^itamiti pratIyate . vivakShitatvAvivakShitatvaM yathA \-\-\- utpathajAtAyA ashobhanAyA phalakusumapatrarahitAyAH . badaryA vR^ittiM dadatpAmAraH bhoH hasiShyase .. atra hi vAchyArtho nAtyantaM sambhavI na chAsambhavI . tasmAdvA\- chyavya~NgyayoH prAdhAnyAprAdhAnye yatnato nirUpaNIye . pradhAnaguNabhAvAbhyAM vya~NgyasyaivaM vyavasthite . kAvye ubhe tato.anyadyattachchitramabhidhIyate .. 41 chitraM shabdArthabhedena dvividhaM cha vyavasthitam . tatra ki~nchichChabdachitraM vAchyachitramataH param .. 42.. vya~NgyasyArthasya prAdhAnye dhvanisaMj~nitakAvyaprakAraH guNabhAve tu guNIbhUtavya~NgyatA . tato.anyadrasabhAvAditAtparyarahitaM vya~NgyArthavishe\- ShaprakAshanashaktishUnyaM cha kAvyaM kevalavAchyavAchakavaichitryamAtrAshrayeNo\- panibaddhamAlekhyaprakhyaM yadAbhAsate tachchitram . na tanmukhyaM kAvyam . kAvyAnukAro hyasau . tatra ki~nchichChabdachitraM yathA duShkarayamakAdi . vAchyachitraM tataH shabdachitrAdanyadvya~NgyArthasaMsparsharahitaM prAdhAnyena vAkyArthatayA sthitaM rasAditAtparyarahitamutprekShAdi . atha kimidaM chitraM nAma \? yatra na pratIyamAnArthasaMsparshaH . pratI\- yamAno hyarthastribhedaH prAkpradarshitaH . tatra yatra vastvala~NkArAntaraM vA vya~NgyaM nAsti sa nAma chitrasya kalpyatAM viShayaH . yatra tu rasAdInA\- maviShayatvaM sa kAvyaprakAro na sambhavatyeva . yasmAdavastusaMsparshitA kAvyasya nopapadyate . vastu cha sarvameva jagadgatamavashyaM kasyachidra\- sasya bhAvasya vA~NgatvaM pratipadyate antato vibhAvatvena . chittavR^ittivi\- sheShA hi rasAdayaH\, na cha tadasti vastu ki~nchidyanna chittavR^ittivisheSha\- mupajanayati tadanutpAdane vA kaviviShayataiva tasya na syAt kaviviSha\- yashcha chitratayA kashchinnirUpyate . atrochyate \-\-\- satyaM na tAdR^ikkAvyaprakAro.asti yatra rasAdInAma\- pratItiH . kiM tu yadA rasabhAvAdivivakShAshUnyaH kaviH shabdAla~NkAra\- marthAla~NkAraM vopanibadhnAti tadA tadvivakShApekShayA rasAdishUnyatArthasya parikalpyate . vivakShopArUDha eva hi kAvye shabdAnAmarthaH . vAchyasAma\- rthyavashena vA kavivivakShAvirahe.api tathAvidhe viShaye rasAdipratItirbhavantI paridurbalA bhavatItyanenApi prakAreNa nIrasatvaM parikalpya chitraviShayo vyavasthApyate . tadidamuktam \-\-\- \'rasabhAvAdiviShayavivakShAvirahe sati . ala~NkAranibandho yaH sa chitraviShayo mataH .. rasAdiShu vivakShA tu syAttAtparyavatI yadA . tadA nAstyeva tatkAvyaM dhvaneryatra na gocharaH .. \' etachcha chitraM kavInAM vishR^i~NkhalagirAM rasAditAtparyamanapekShyaiva kAvya\- pravR^ittidarshanAdasmAbhiH parikalpitam . idAnIntanAnAM tu nyAyye kAvyanayavyavasthApane kriyamANe nAstyeva dhvanivyatiriktaH kAvya\- prakAraH . yataH paripAkavatAM kavInAM rasAditAtparyavirahe vyApAra eva na shobhate . rasAditAtparye cha nAstyeva tadvastu yadabhimatarasA~NgatAM nIyamAnaM na praguNIbhavati . achetanA pi hi bhAvA yathAyathamuchita\- rasavibhAvatayA chetanavR^ittAntayojanayA vA na santyeva te ye yAnti na rasA~NgatAm . tathA chedamuchyate \-\-\- apAre kAvyasaMsAre kavirekaH prajApatiH . yathAsmai rochate vishvaM tathedaM parivartate .. shR^i~NgArI chetkaviH kAvye jAtaM rasamayaM jagat . sa eva vItarAgashchennIrasaM sarvameva tat .. bhAvAnachetanAnapi chetanavachchetanAnachetanavat . vyavahArayati yatheShTaM sukaviH kAvye svatantratayA .. tasmAnnAstyeva tadvastu yatsarvAtmanA rasatAtparyavataH kavestadi\- chChayA tadabhimatarasA~NgatAM na dhatte . tathopanibadhyamAnaM vA na chArutvA\- tishayaM puShNAti . sarvametachcha mahAkavInAM kAvyeShu dR^ishyate . asmAbhi\- rapi sveShu kAvyaprabandheShu yathAyathaM darshitameva . sthite chaivaM sarva eva kAvyaprakAro na dhvanidharmatAmatipatati rasAdyapekShAyAM kaverguNIbhUtavya\- ~NgyalakShaNo.api prakArastada~NgatAmavalambata ityuktaM prAk . yadA tu chATuShu devatAstutiShu vA rasAdInAma~NgatayA vyavasthAnaM hR^idayavatIShu cha supraj~nakagAthAsu kAsuchidvya~NgyavishiShTavAchye prAdhAnyaM tadapi guNIbhUta\- vya~Ngyasya dhvaniniShpandabhUtatvamevetyuktaM prAk . tadevamidAnIMtanakavi\- kAvyanayopadeshe kriyamANe prAthamikAnAmabhyAsArthinAM yadi paraM chitreNa vyavahAraH\, prAptapariNatInAM tu dhvanireva kAvyamiti sthitametat . tadayamatra sa.ngrahaH \-\-\- yasmin raso vA bhAvo vA tAtparyeNa prakAshate . saMvR^ittyAbhihitau vastu yatrAla~NkAra eva vA .. kAvyAdhvani dhvanirvya~NgyaprAdhAnyaikanibandhanaH . sarvatra tatra viShayI j~neyaH sahR^idayairjanaiH .. saguNIbhUtavya~NgyaiH sAla~NkAraiH saha prabhedaiH svaiH . sa~NkarasaMsR^iShTibhyAM punarapyuddyotate bahudhA .. 43.. tasya cha dhvaneH svaprabhedairguNIbhUtavya~Ngyena vAchyAla~NkAraishcha sa~Nkara\- saMsR^iShTivyavasthAyAM kriyamANAyAM bahuprabhedatA lakShye dR^ishyate . tathAhi svaprabhedasa~NkIrNaH\, svaprabhedasaMsR^iShTo guNIbhUtavya~Ngyasa~NkIrNo guNIbhUtavya\- ~NgyasaMsR^iShTo vAchyAla~NkArAntarasa~NkIrNo vAchyAla~NkArAntarasaMsR^iShTaH saMsR^iShTA\- la~NkArasa~NkIrNaH saMsR^iShTAla~NkArasaMsR^iShTashcheti bahudhA dhvaniH prakAshate . tatra svaprabhedasa~NkIrNatvaM kadAchidanugrAhyAnugrAhakabhAvena . yathA \-\-\- \'evaMvAdini devarShau\' ityAdau . atra hyarthashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~Ngya\- dhvaniprabhedenAlakShyakramavya~Ngyadhvaniprabhedo.anugR^ihyamANaH pratIyate . evaM kadAchitprabhedadvayasampAtasandehena . yathA \-\-\- kShaNaprAghuNikA devara eShA jAyayA kimapi te bhaNitA . roditi shUnyavalabhIgR^ihe.anunIyatAM varAkI .. atra hyanunIyatAmityetatpadamarthAntarasa~NkramitavAchyatvena viva\- kShitAnyaparavAchyatvena cha sambhAvyate . na chAnyatarapakShanirNaye pramANa\- masti . ekavya~njakAnupraveshena tu vya~NgyatvamalakShyakramavya~Ngyasya svaprabhedAntarApekShayA bAhulyena sambhavati . yathA \-\-\- \'snigdhashyAmala\' ityAdau . svaprabhedasaMsR^iShTatvaM cha yathA pUrvodAharaNa eva . atra hyarthAntara\- sa.nkramitavAchyasyAtyantatiraskR^itavAchyasya cha saMsargaH . guNIbhUtavya~Ngya\- sa~NkIrNatvaM yathA \-\-\- \' nyakkAro hyayameva me yadarayaH\' ityAdau . yathA vA \-\-\- kartA dyUtachChalAnAM jatumayasharaNoddIpanaH so.abhimAnI kR^iShNAkeshottarIyavyapanayanapaTuH pANDavA yasya dAsAH . rAjA duHshAsanAdergururanujashatasyA~NgarAjasya mitraM kvAste duryodhano.asau kathayata na ruShA draShTumabhyAgatau svaH .. atra hyalakShyakramavya~Ngyasya vAkyArthIbhUtasya vya~NgyavishiShTavAchyA\- bhidhAyibhiH padaiH sammishratA . ata eva cha padArthAshrayatve guNIbhUtavya\- ~Ngyasya vAkyArthAshrayatve cha dhvaneH sa~NkIrNatAyAmapi na virodhaH svaprabhedAntaravat . yathAhi dhvaniprabhedAntarANi parasparaM sa~NkIryante padArthavAkyArthAshrayatvena cha na viruddhAni . kiM chaikavya~NgyAshrayatve tu pradhAnaguNabhAvo virudhyate na tu vya~Ngya\- bhedApekShayA\, tato.apyasya na virodhaH . ayaM cha sa~NkarasaMsR^iShTivyavahAro bahUnAmekatra vAchyavAchakabhAva iva vya~Ngyavya~njakabhAve.api nirvirodha eva mantavyaH . yatra tu padAni kAnichidavivakShitavAchyAnyanuraNanarUpa\- vya~NgyavAchyAni vA tatra dhvaniguNIbhUtavya~NgyayoH saMsR^iShTatvam . yathA \-\- \' teShAM gopavadhUvilAsasuhR^idAm\' ityAdau . atra hi \'vilAsasuhR^idAm\' \' rAdhArahaHsAkShiNAm\' ityete pade dhvaniprabhedarUpe \'te\' \'jAne\' ityete cha pade guNIbhUtavya~NgyarUpe . vAchyAla~NkArasa~NkIrNatvamalakShyakramavya~NgyApekShayA rasavati sAla~NkAre kAvye sarvatra suvyavasthitam . prabhedAntarANAmapi kadAchi\- tsa~NkIrNatvaM bhavatyeva . yathA mamaiva \-\-\- yA vyApAravatI rasAn rasayituM kAchitkavInAM navA dR^iShTiryA pariniShThitArthaviShayonmeShA cha vaipashchitI . te dve apyavalambya vishvamanishaM nirvarNayanto vayaM shrAntA naiva cha labdhamabdhishayana tvadbhaktitulyaM sukham .. ityatra virodhAla~NkAreNArthAntarasa.nkramitavAchyasya dhvaniprabhedasya sa~NkIrNatvam . vAchyAla~NkArasaMsR^iShTatvaM cha padApekShayaiva . yatra hi kAnichitpadAni vAchyAla~NkArabhA~nji kAnichichcha dhvaniprabhedayuktAni . yathA \-\-\- dIrghIkurvan paTu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSheShu sphuTitakamalAmodamaittrIkaShAyaH . yatra strINAM harati surataglAnima~NgAnukUlaH siprAvAtaH priyatama iva prArthanAchATukAraH .. atra hi maitrIpadamavivakShitavAchyo dhvaniH . padAntareShvala~NkArAnta\- rANi . saMsR^iShTAla~NkArAntarasa~NkIrNo dhvaniryathA \-\-\- dantakShatAni karajaishcha vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH sharIre . dattAni raktamanasA mR^igarAjavadhvA jAtaspR^ihairmunibhirapyavalokitAni .. atra hi samAsoktisaMsR^iShTena virodhAla~NkAreNa sa~NkIrNasyAlakShya\- kramavya~Ngyasya dhvaneH prakAshanam . dayAvIrasya paramArthato vAkyArthI\- bhUtatvAt . saMsR^iShTAla~NkArasaMsR^iShTatvaM cha dhvaneryathA \-\-\- abhinavapayodhararasiteShu pathikashyAmAyiteShu divaseShu . shobhate prasAritagrIvANAM nR^ittaM mayUravR^indAnAm .. atra hyupamArUpakAbhyAM shabdashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~Ngyasya dhvaneH saMsR^iShTatvam . evaM dhvaneH prabhedAH prabhedabhedAshcha kena shakyante . sa~NkhyAtuM di~NmAtraM teShAmidamuktamasmAbhiH .. 44.. anantA hi dhvaneH prakArAH sahR^idayAnAM vyutpattaye teShAM di~NmAtraM kathitam . ityuktalakShaNo yo dhvanirvivechyaH prayatnataH sadbhiH satkAvyaM kartuM vA j~nAtuM vA samyagabhiyuktaiH .. 45.. uktasvarUpadhvaninirUpaNanipuNA hi satkavayaH sahR^idayAshcha niyatameva kAvyaviShaye parAM prakarShapadavImAsAdayanti . asphuTasphuritaM kAvyatattvametadyathoditam . ashaknuvadbhirvyAkartuM rItayaH sampravartitAH .. 46.. etaddhvanipravartanena nirNItaM kAvyatattvamasphuTasphuritaM sadashaknu\- vadbhiH pratipAdayituM vaidarbhI gauDI pA~nchAlI cheti rItayaH pravartitAH . rItilakShaNavidhAyinAM hi kAvyatattvametadasphuTatayA manAksphuritamAsI\- diti lakShyate tadatra sphuTatayA sampradarshitenAnyena rItilakShaNena na ki~nchit . shabdatattvAshrayAH kAshchidarthatattvayujo.aparAH . vR^ittayo.api prakAshante j~nAte.asmin kAvyalakShaNe .. 47.. asmin vya~Ngyavya~njakabhAvavivechanamaye kAvyalakShaNe j~nAte sati yAH kAshchitprasiddhA upanAgarikAdyAH shabdatattvAshrayAH vR^ittayo yAshchArtha\- tattvasambaddhAH kaishikyAdayastAH samyagrItipadavImavataranti . anyathA tu tAsAmadR^iShTArthAnAmiva vR^ittInAmashraddheyatvameva syAnnAnubhavasiddhatvam . evaM sphuTatayaiva lakShaNIyaM svarUpamasya dhvaneH . yatra shabdAnAmarthAnAM cha keShA~nchitpratipattR^ivisheShasaMvedyaM jAtyatvamiva ratnavisheShANAM chArutvamanA\- khyeyamavabhAsate kAvye tatra dhvanivyavahAra iti yallakShaNaM dhvaneruchyate kenachittadayuktamiti nAbhidheyatAmarhati . yataH shabdAnAM svarUpAshraya\- stAvadakliShTatve satyaprayuktaprayogaH . vAchakAshrayastu prasAdo vya~njakatvaM cheti visheShaH . arthAnAM cha sphuTatvenAvabhAsanaM vya~NgyaparatvaM vya~NgyAMsha\- vishiShTatvam cheti visheShaH . tau cha visheShau vyAkhyAtuM shakyete vyAkhyAtau cha bahuprakAram . tadvyatiriktAnAkhyeyavisheShasambhAvanA tu vivekAvasAdabhAvamUlaiva . yasmA\- danAkhyeyatvaM sarvashabdAgocharatvena na kasyachitsambhavati . antato.anA\- khyeyashabdena tasyAbhidhAnasambhavAt . sAmAnyasaMsparshivikalpashabdA\- gocharatve sati\, prakAshamAnatvaM tu yadanAkhyeyatvamuchyate kvachit tadapi kAvyavisheShANAM ratnavisheShANAmiva na sambhavati . teShAM lakShaNakAraivyAkR^itarUpatvAt . ratnavisheShANAM cha sAmAnyasambhAvanayaiva mUlyasthitiparikalpanAdarshanAchcha . ubhayeShAmapi teShAM pratipattR^ivisheShasaMve\- dyatvamastyeva . vaikaTikA eva hi ratnatattvavidaH\, sahR^idayA eva hi kAvyAnAM rasaj~nA iti kasyAtra vipratipattiH . yattvanirdeshyatvaM sarvalakShaNaviShayaM bauddhAnAM prasiddhaM tattanmataparIkShAyAM granthAntare nirUpayiShyAmaH . iha tu granthAntarashravaNalavaprakAshanaM sahR^idaya\- vaimanasyapradAyIti na prakriyate . bauddhamatena vA yathA pratyakShAdilakShaNaM tathAsmAkaM dhvanilakShaNaM bhaviShyati . tasmAllakShaNAntarasyAghaTanAdashabdA\- rthatvAchcha tasyoktameva dhvanilakShaNaM sAdhIyaH . tadidamuktam \-\-\- anAkhyeyAMshabhAsitvaM nirvAchyArthatayA dhvaneH . na lakShaNaM\, lakShaNaM tu sAdhIyo.asya yathoditam .. iti shrIrAjAnakAnandavardhanAchAryavirachite dhvanyAloke tR^itIya uddyotaH .. ##\medskip\hrule\medskip Encoded by Rajani Arjun rajani\_{}arjun@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}