% Text title : jayamangala % File name : jayamangala.itx % Category : major\_works, mangala % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sAMkhyasaptatiTIkA jayama~NgalA ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyasaptatiTIkA jayama~NgalA ..}##\endtitles ## kArikA 1 adhigatatattvAlokaM lokottaravAdinaM praNamya munim | kriyate saptatikAyAShTIkA jayama~NgalA nAma || prekShAvanto.anukte prayojane na kvachitpravartanta iti prayojanamuchyate tattvaj~nAnAnmokShaH tattvAni pa~nchaviMshatiH | tathA choktam \- pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra kutrAshrame rataH | jaTI muNDI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || iti || teShu cha ShaShTitantrAdikhyAteShviti | vistaratvAt ShaShTitantrasya saMkShiptaruchisattvAnugrahArthaM saptatikArambhaH | vakShyati cha 'etadAryAbhiH saMkShiptam' iti | mokSheNa kiM phalamiti chedduHkhanivR^ittiH | atattvaj~no duHkhairabhihanyamAnassaMsarannAste | tattvaj~nAnAttu kaivalyamApnoti, na duHkhairabhihanyate | hanyamAnena ko heturjij~nAsitavya ityatrAha\- || duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA tadavaghAtake hetau | dR^iShTe sApArthA chennaikAntAtyantato.abhAvAt || 1 || || 'duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA' ityAdi | duHkhAnAM trayaM duHkhatrayam | AdhyAtmikam, Adhibhautikam, AdhidaivikaM cheti | AtmanyadhyAtmam, tatra yadbhavati tadAdhyAtmikam | shArIraM mAnasaM cheti | tatra vAtapittashleShmaNAM vaiShamyeNa jvarAdiduHkham, tachCharIre bhavatIti shArIram | yatkAmakrodhashokAdibhiH manasi duHkhaM tanmAnasam | yanmAnuShapashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarAnyadhikR^itya bhavati tadAdhibhautikam | yachCharIre grahAveshAdIni daivAnyadhikR^itya bhavati tadAdhidaivikamiti | etadduHkhatrayam | tenAbhighAtAtpIDanAddhetorjij~nAsA j~nAtumichChA bhavati || kasmin viShaya ityAha\- 'tadavaghAtake hetau' iti | avaghAtayatyapanayatItyavaghAtakaH | tasya duHkhatrayasyAvaghAtakastadavaghAtakaH | tR^ijakAbhyAM ShaShThIsamAsapratiShedhaH, 'tatprayojako hetushcha' iti na bhavati | kena khalvimAni duHkhAnyutpadyanta iti tadavaghAtako heturjij~nAsyo bhavati | duHkhavAnahametatpratIkAramanveShayAmIti prAyovAdaH | sa cha pa~nchaviMshatitattvaj~nAnAnnAnya iti manasi vartate || 'dR^iShTe sA.apArthA chet' iti | syAdetat yadi dR^iShTastadavaghAtako heturna syAt | yAvadAdhyAtmikasya shArIraduHkhasyApanayane chikitsAshAstravihita evopAyo.asti, mAnasasyApi saMkhyAnabalaM ramyAshcha shabdAdayo viShayAH | AdhibhautikAdhidaivikayorapi, avaghAtaheturanuShThIyamAno loka eva dR^ishyate, tayoH satpratipakShatvAt | tatrAdhidaivikasya sAmadAmabhedadaNDopAyaghaTitArambhAH | AdhibhautikasyApi nipAtapratipAtasaMvR^itapradeshAshrayaNAdayaH || tatashcha dR^iShTe hetau sati jij~nAsA.asmin viShaye nirarthaketyAsha~NkyAha\- 'naikAntAtyantato.abhAvAt' iti | nA.apArthA, sArthikaiva | kutaH\- ekAntataH ekAntAtyantato.abhAvAdapi | ekAntenAtyantena cha duHkhAbhAvasyAbhAvAdityarthaH | dR^iShTe hyupAye kriyamANe.api keShAMchidduHkhatrayaM bhavatyeveti naikAntenopashamaH | kathaMchidupashame punarutpAdanAt nAtyantenopashamaH | tasmAdaikAntikAtyantikaduHkhopashamAya jij~nAsA yukteti || 1|| kArikA 2 yadyevamaikAntikAtyantikaduHkhopashamaheturvavedavihito.asti | tathA chAha\- aNama somamamR^itA abhUmAganma jyotiravidAma devAn | kimasmAn kR^iNavadarAtiH kimu dhUrttiramR^itamartyasya || iti || asyAyamarthaH\- indro devanAmapaNDitAnAha 'divyAH kimanyatsukhamasti' iti | te tamAhuH 'nAsti' iti | somamapAma, somaM pItavanto vayam | tato.amR^itA abhUma, vyapagatamR^ityavo jAtAH | 'aganma jyotiH' iti | jyotiH svargo.ayam, taM prAptA vayam | 'avidAma devAn' iti | iyanto devA asmin svarga iti j~nAtavantaH j~nAnamasmAkamutpannamityarthaH | 'kimasmAn kR^iNavat' iti | kR^iNavanmR^ityuruchyate | asmAn somapAnAn kiM mR^ityuH kariShyate | arAtiH vyAdhiH so.api, dhUratirjarA sApi chAsmAkaM kiM kariShyati | 'amR^itamartyasya' iti | tasmAt somapAnAdduHkhopashamaheturastItyasmin pUrvapakShe \- || dR^iShTavadAnushravikaH sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH tadviparItaH shreyAn vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt || 2 || || 'dR^iShTavadAnushravikaH' ityAdi | anushrUyate pAramparyeNetyanushravo vedaH shruvaH 'R^idorap' | tatra bhavo heturAnushravikaH | adhyAtmAdiH | dR^iShTena tulyo dR^iShTavat | tasyApi doShadarshanAt || yadAha \- 'sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH' iti | yasmAdAnushraviko heturavishuddhyAdibhistribhirdoShairyuktaH | tatrAgnihotrAdau pashuvyApAdanAt somapAnAdavishuddhiyuktaH | karmakShayAt svargachyutiriti kShayayuktaH | tathA chAhuH \- 'bahUnIndrasahasrANi vyatItAni yuge yuge' iti | 'sa hi deveShvapi devo daridrAti' iti | 'IshvaraM dR^iShTvA mahad duHkhamutpadyate' ityatishayayuktaH | tathAhi\- yaH kratushatena yajate tasya mahadaishvaryam, yo dvAbhyAM tribhirvA tasyAlpamiti | tasmAdAnushraviko.api dR^iShTavatparityAjyaH || kastarhi shreyAnityAha\- 'tadviparItaH shreyAn' iti | dR^iShTAnushravikadvArA yo viparItaH tattvaj~nAnAkhyaH sa shreyAn | tasya akaivalyaprApakatvAt | tatraikAntAtyantato.abhAvAddR^iShTAchChreyAn | sharIrahAnAddhi shuddhaphalaH, prakR^itihAnAdakShayaphalaH, anuttaratvAchcha niratishayaphala ityAnushravikAchChreyAn || sa kathaM prochyata ityatrAha 'vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt' iti | rAshitrayeNa pa~nchaviMshatitattvAni kathyante | tatra mahadAdibhUtaparyantaM trayoviMshatiprakAraM vyaktamuchyate, tena rUpeNa pradhAnasya vyaktatvAt | avyaktaM pradhAnam, kenachidrUpeNAvyaktatvAt | jAnAtIti j~naH puruShaH | teShu yadvij~nAnaM svarUpaparichChedaH, tasmAt prApyata ityarthaH | tanvAdi hi parichChidya tadabhyAsAduttarakAlaM prakR^itipuruShAntaraj~nAnamutpadyate, tatashcha kaivalyamiti | asyA AryAyA vakShyamANA yAH, sarvA evArthena bhAShyasthAnIyA draShTavyAH || 2|| kArikA 3 tatraiShAM vyaktAdInAmutpAdAbhyAM svarUpamAha\- || mUlaprakR^itiravikR^itirmahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | ShoDashakastu vikAro, na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH || 3 || 'mUlaprakR^itiH' ityAdi | prakR^itiH pradhAnam | prakriyata utpadyate pradhAnAt asyA iti prakR^itiH | mUlaM cha tatprakR^itishcheti mUlaprakR^itiH | saptAnAM prakR^itInAM mUlamAdyaM kAraNamityarthaH || 'avikR^itiH' iti | na vikriyata ityavikR^itiH | na kutashchidutpAdyata ityarthaH | etatprathamaM tattvam || 'mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta' iti | mahAn buddhissa Adyo yAsAM prakR^itInAM tAstathoktAH | prakR^itayashcha vikR^itayashcheti prakR^itivikR^itayaH | tatra mahAnaha~NkAraM janayan prakR^itiH, mahata utpadyamAno vikR^itiH | tanmAtrANi shabdasparsharUparasagandhAH pa~ncha yathAkramamAkAshavAyvagnyudakapR^ithivyAkhyAni bhUtAni janayantaH prakR^itayaH, aha~NkArAdutpadyamAnA vikR^itayaH | ityetAni sapta tattvAni || 'ShoDashakashcha vikAraH' iti | ShoDasha parimANamasyeti ShoDashakaH | pa~ncha buddhIndriyANi, pa~ncha karmendriyANi, manashchetyekAdashendriyANi, pa~ncha mahAbhUtAnItyayaM ShoDashako gaNaH | chakAra evakArArthaH | vikAro vikR^itireva | (nAsmAt ki~nchidutpadyata ityarthaH | etAni ShoDasha tattvAni) | 'na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH' iti | puraM sharIraM tasmin vasatIti puruShaH | nairukto.atravidhiH | tasmAnna ki~nchidutpadyata iti na prakR^itiH, niShkriyatvAt | nApyayaM kutashchidutpadyata iti na vikR^itiH, anAditvAt || 3|| kArikA 4 eShAM vyaktAdInAM siddhau pramANAnyAha\- || dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha, sarvapramANasiddhatvAt | trividhaM pramANamiShTaM, prameyasiddhiH pramANAddhi || 4 || || 'dR^iShTam' ityAdi | dR^iShTaM pratyakSham | anumIyate yena tadanumAnam | AptaH kShINadoShastena yaduchyate tadAptavachanam | AgamaH | etat trividhaM pramANamiShTam || nanu chAnyAnyapi pratibhAdIni pramANAni santi tadyathA\- pratibhaupamyamaitihAsamabhAvassambhavastathA | arthApattiritImAni pramANAnyapare jaguH || iti || asmin pUrvapakSha Aha\- 'sarvapramANasiddhatvAt' iti | sarveShAM pratibhAdInAM pramANAnAM siddhatvAt, trividha evAntarbhAvAdityarthaH | tatra grAme nagare vA vartata iti pratibhotpannA | tatra yadA kShINadoShasya, tadAbhij~naprAptatvAt pratyakShameva | tasyAkShINadoShasya vitathatvAdapramANam | yApyarthAvisaMvAdinI kAdAchitkA, sApi kAdAchitkAdeva nimittAdutpadyamAnAnumAnameva na pramANAntaram | 'gauriva gavayaH' ityaupamyam | tatra gavayamajAnAnaH kashchidAptaM pR^ichChati 'kIdR^isho gavayaH', iti | sa tamAha\- 'yAdR^isho gaustAdR^isho gavayaH' iti | tadetadAptavachanameva na pramANAntaram | yadApi labdhopadesho gavayaM pashyati, tadApi gavi dR^iShTenaiva viShANAdinA li~Ngena gavayasya vyavahAraM pravartayatItyanumAnameva na pramANAntaram | 'itiha vai vaishravaNaH' ityaitihyam | etadAptavachanameva na pramANAntaram | 'itiha' iti nipAtasamudAya upadeshapAramparye vartete | itiha evaitihyam | svArthe ya~n | 'nAstIha ghaTo.anupalambhAt' ityabhAvaH | tatra ghaTashUnyapradesha eva ghaTAbhAvaH, sa cha pratyakShapramANasiddhatvAnna pramANAntaram | 'mAShaH prastha ityukte chatvAraH kuDapA itIdamapi sambhavati' ityayaM sambhavaH | tatra samudAyali~NgAvayavali~NginaH parichChedAdanumAnameva | avayavaissamudAyasyArabdhatvAt kAryakAraNalakShaNaH sambandhaH | 'devadatto divA na bhu~Nkte balavAMshchetyukta arthAdrAtrau bhu~Nkte' ityarthApattiH | tata eva rAtrau tasya pratItiranumAnAnna bhidyate | idameva chAnyathAnupapattirityuchyate || kiM pramANatrayalakShaNe prayojanamiti chedAha\- 'prameyasiddhiH pramANAddhi' iti | yasmAt prameyasyArthasya siddhiH pramANAt, anyathA kathaM tatprAptiparihArau syAtAm || 4|| kArikA 5 dR^iShTAdipramANAnAM lakShaNamAha\- || prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTaM, trividhamanumAnamAkhyAtam | talli~Ngali~NgipUrvakam, AptashrutirAptavachanaM cha || 5 || || 'prativiShayAdhyavasAyaH' ityAdi | viShayaM viShayaM prativiShayam, prativiShayamadhyavasAyaH prativiShayAdhyavasAyaH | viShayAH shabdAdayaH, adhyavasAyo buddhiH | shabdasparsharUparasagandheShu yathAkramaM shrotratvakchakShurjihvAghrANendriyadvAreNa visheShAvadhAraNapradhAnA yA buddhirutpadyate tad dR^iShTam, shuddhatvAtpramANamashuddhatvAdapramANam | tachchaturvidham\- savyapadesham, savikalpam, arthavyatirekIndriyavyatirekI cheti | tatra dUrAt kvachidAgachChantaM dR^iShTvA devadattasArUpyaM vyapadishati devadatto.ayamiti yA buddhirutpadyate tatsavikalpam, saMshayitatvAdapramANam | taimirikasya dvichandradarshanaM tadarthavyatireki, dvitIyachandrAbhAvAt | yatsvapnadarshanaM tadindriyavyatireki, nidropaplutatvAdindriyANAm || 'trividhamanumAnamAkhyAtam' iti | ShaShTitantre vyAkhyAtam\- pUrvavat, sheShavat, sAmAnyatodR^iShTamiti | atItAnAgatavarttamAnAstrayaH padArthAH | tatra bhaviShyadarthasAdhanAya pUrvavadanumAnam | pUrvaM li~NgamasyAstIti pUrvavat | yathonnatajaladharaM dR^iShTvA vR^iShTirbhaviShyatItyanumIyate | atItArthasAdhanAya sheShavat\- sheShaM li~NgamasyAstIti | yathAsyA nadyA upari vR^iShTirbhUtA, yasyAH kaluShodakaM sheShaM li~Ngamiti | varttamAnArthasAdhanAya sAmAnyatodR^iShTam\- sAmAnyena li~Ngali~NgidR^iShTatvAt | yathA devadattasya gatipUrvikA deshAntaraprAptirdR^iShTA, tathA sUryAdInAM sAmAnyena deshAntaraprAptyA gatiranumIyate || 'talli~Ngali~NgipUrvakam' iti | trividhamanumAnam | kadAchilli~NgapUrvakaM kadAchilli~NgipUrvakaM loke dR^ishyate | tadyathA\- shrAvyeNa virutena kadAchitkokilo.anumIyate, kadAchitkokilaM li~NginaM dR^iShTvA shrAvyeNApi virutenAsya bhavitavyamiti tayorgamyagamakatvaM sati sambandhe | sambandhAshcha sapta\- tatra svasvAmibhAvasambandho yathA rAjapuruShayoH kadAchitpuruSheNa rAjA rAj~nA vA puruShaH | evaM prakR^itivikArasambandho yathA yavasaktoH | kAryakAraNasambandho yathA dhenuvatsayoH | pAtrapAtrikasambandho yathA parivR^iTtriviShTabdhayoH | sAhacharyasambandho yathA chakravAkayoH | pratidvandvisambandho yathA shItoShNayoH | tatraikasya bhAve.anyAbhAvaH pratIyate | nimittanaimittikasambandho yathA bhojyabhojakayoriti | ebhissambandhaistrividhamanumAnaM pramANanna lupyate || 'AptashrutirAptavachanaM cha' iti | AptaH kShINadoShaH | yachchAhuH\- svakarmaNyabhiyukto yo rAgadveShavivarjitaH | nirvairaH pUjitaH sadbhirApto j~neyaH sa tAdR^ishaH || iti || Aptebhyo yA shrutiparamparayA shrutirAgatA Aptavachanam, tairdR^iShTo.anumito vArthaH, paratra svabodhasadR^ishabodhAntarotpattaye shabdenopadishyate | yadanyavachanaM so na plavate (?) | chashabdo.anumAnena tulyakakShyatvakhyApanArthaH | yathA trikAlamaviShayamanmAnaM tathAptavananamapIti || 5|| kArikA 6 eShAM trayANAM kaH kasya viShaya ityata Aha\- || sAmAnyatastu dR^iShTAdatIndriyANAmpratItiranumAnAt | tasmAdapi chAsiddhaM parokShamAptAgamAt siddham || 6 || || 'sAmAnyatastu' ityAdi | trividhaM prameyam\- pratyakShm, parokSham, atyantaparokShaM cheti | tatra yatsAmAnyatodR^iShTamanumAnaM tasmAdatIndriyANAM parokShANAM prasiddhirasti | tannishchayaH, teShAM pratyakShaviShayatvAt | pUrvavachCheShavatostvamanumAnayorbhaviShyadbhUtArthavR^ittitvAdvarttamAneShvatIndriyeShu cha pravR^ittyasambhavaH || 'tasmAdapi chAsiddham' iti | sAmAnyatodR^iShTAdanumAnAdyadasiddhaM parokSham, tadatyantaparokShatvAdAgamAtsiddham | yathA svargApavargAviti | pratyakShe tu prameye dR^iShTameva vyApriyata ityarthAduktam || 6|| kArikA 7 nanu cha 'vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt', vyaktaM tAvat pratyakShAnumAnAbhyAM siddham, pradhAnapuruShayostu sarvadAnupalambhAt kathaM siddhirnastayoriti nAnupalabdhimAtreNAsattvam | yatashchaturbhiH prakAraiH satAmapi padArthAnAmupalabdhirbhavati | deshadoShAdindriyadoShAdviShayadoShAdarthAntaradoShAchcha | tAneva bhedena darshayannAha\- || atidUrAtsAmIpyAdindriyaghAtAnmano.anavasthAnAt | saukShmyAdvyavadhAnAdabhibhavAtsamAnAbhihArAchcha || 7 || || 'atidUrAt' ityAdi | yathA dUramutpatitasya pakShiNo nopalabdhiH || 'sAmIpyAt' iti | atishabdo.atrApi yojanIyaH | atisAmIpyAditi | yathA chakShuHsthasyA~njanasya | ubhayatrApi deshadoShakR^itAnupalabdhiH || 'indriyaghAtAt' iti | shrotrAdInAM buddhIndriyANAM doShAdyogyadeshAvasthitAnAmapi shabdAdInAmanupalabdhiH || 'mano.anavasthAnAt' iti | manaso.anavasthAnamasamAhitatA, viShayAntarapravR^ittatvAt | tatashchAnupahatendriye.api sannihitaM viShayaM nopalabhate | ubhayatrApIndriyadoShAdanupalabdhiH | manaso.apIndriyatvAd bhedenopAdAnaM tu manasaH prAdhAnyArtham || 'saukShmyAt' iti | viShayadoShAt | viShaya eva paramANvAdistathA, yenAvyagramanasA.apyanupahatendriyeNa nopalabhyate || 'vyavadhAnAt' iti | yavanikAdibhistirodhAnAt sthUlA apyavikR^iShTA ghaTAdayo nopalabhyante || 'abhibhavAt' iti | AdityaprabhAbhibhUtatvAt divA tArakA nopalabhyante || 'samAnAbhihArAchcha' iti | sadR^ishAnAM rAshIkaraNAt dhAnyarAshau hyeko dhAnyaguDakaH prakShipto na dR^ishyate | triShvapyarthAntaradoShAdanupalabdhiH | natveta anupalabhyamAnA na santi || 7|| kArikA 8 yadyevaM kena prakAreNa satorapi pradhAnapuruShayoranupalabdhirityAha\- || saukShmyAttadanupalabdhirnAbhAvAt kAryatastadupalabdheH | mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itisarUpaM virUpaM cha || 8 || || 'saukShmyAttadanupalabdhiH' ityAdi | prakArAntarAbhAvAt sUkShmatvAtsatorapi tayoranupalabdhiH | nanvabhAvAdeva kasmAdanupalabdhirna bhavati | yathA ghaTasyotpatteH prAk mR^it sharAdiShu || tasya pradhvaMsAbhAvAt, gavi vAshvatvasyAshvatve vA gotvasyetaretarAbhAvAt, vandhyAsutasya vAtyantAbhAvAdityAha\- 'nAbhAvAt' iti | chaturvidhAdityarthaH || yadyevaM kathaM tau sta iti gamyata ityAha\- 'kAryatastadupalabdheH' iti | yadyapyatrobhayaM prakrAntaM tathApi tachChabdena pradhAnaM nirdishyate | pradhAnasyAstitvapratipattiH kAryAdityarthaH | puruShasyAstitvapratipattau hetuM vakShyati || kiM tatkAryamityAha\- 'mahadAdi tachcha kAryam' iti | mahAn buddhiH sa Adiryasya tanmahadAdibhUtaparyantaM kAryamasti | tat pradhAnam, yasyedaM mahadAdikAryaM vyaktam, akAraNasya kAryasyAnutpAdAt || 'prakR^itisarUpaM virUpaM cha' iti | tadvyaktaM prakR^iteH pradhAnasya sadR^ishamasadR^ishaM chetyarthaH | etaduttaratra yojayiShyate || 8|| kArikA 9 tatkAryaM kAraNAdutpadyamAnaM sadutpadyate, kimasat, kiM vA sadasaditi? tatra viruddhadharmAdhyAsitatvAtsadasannopapadyate | asaditi vaisheShikAH | atra dUShaNamAha\- || asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt | shktasya shakyakaraNAt, kAraNabhAvAchcha satkAryam || 9 || || 'asadakaraNAt' ityAdi | iha loke asataH karaNaM nAsti, yathA shashaviShANAdInAm | yadeva sat ghaTAdidravyaM tadeva mR^itpiNDAdinA kAraNavisheSheNa kriyate, nAsat || 'upAdAnagrahaNAt' iti | iha yadarthaM yadupAdIyate tasya tadupAdAnaM kAraNam, yathA tailasya tilAH, dadhnaH kShIram | atra tailaM dadhi cha yadi na syAt kathaM tasyopAdAnasya grahaNaM tadarthibhiH kriyate | tasmAdupAdAnasaMgrahAt sadeva kAryam | anyathA sikatAsalilayorapi grahaNaM syAt || 'sarvasambhavAbhAvAt' iti | yadyasatkAryaM bhavet tadA sarvasya sarvatra sambhavaH syAt | na chaivam | tasmAtsadeva kAryam || 'shaktasya shakyakaraNAt' iti shaktaM kAraNaM nAshaktamityevamapyavagantavyam | anyathopahatashaktarbIjA~Nkurotpattiprasa~NgaH | shaktashcha ko bhavitumarhati, yaH shaktimAn | tasya shaktimataH shakyasya karaNAt, shakanIyasya kAryasyotpAdanAdityarthaH | evaM cha tachChakanIyaM yadi kAraNe shaktirUpeNAvasthitaM syAt | tasmAtsadevotpadyate nAsat || 'kAraNabhAvAchcha' iti | kAraNasya sattvAdityarthaH | yadyasatkAryamutpadyate kimiti kAraNabhAvena kAryasya bhAvo bhavati | bhavati cha | tasmAchChaktirUpeNAvasthitamiti gamyate | athavA\- kAraNabhAvAditi kAraNasvabhAvAt | yatsvabhAvaM kAraNaM tatsvabhAvaM kAryam, yathA snigdhasvabhAvastilebhyaH snigdhameva tailam, mR^ito mR^itsvabhAvo ghaTaH | yadyasatkAryaM syAt, asatsvabhAvebhyo hyutpAdyetetyevaM sAMkhyAnAM sadevotpadyata iti siddhAntaH || 9|| kArikA 10 evaM mahadAdikAryaM sadevotpadyata iti vyavasthApya prakR^itevirUpaM sarUpaM cha darshayati | tatra prakR^itervirUpamadhikR^ityAha\- || hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAshritaM li~Ngam | sAvayavaM paratantraM vyaktaM, viparItamavyaktam || 10 || || 'hetumat' ityAdi | vyaktaM mahadAdibhUtaparyantam | avyaktaM pradhAnaM tatra vyaktaM hetumat, yathAsvaM kAraNebhya utpadyamAnatvAt | tatra pradhAnAdutpadyamAno mahAn hetumAn, mahato.aha~NkAro hetumAn, aha~NkArAttanmAtrANyekAdashendriyANyutpadyamAnAni hetumanti cha, tanmAtrebhyashcha mahAbhUtAni hetumanti | viparItamavyaktamahetumadityarthaH, tasyAnyataH kutashchidanutpAdAt | nahi pradhAnAkiMchidaparamasti yatastadutpadyate || anityaM vyaktam, kAraNebhya utpannatvAt ghaTAdivat | kAraNAni cha prAguktAnyeva | viparItamavyaktaM nityamityarthaH, kutashchidanutpannatvAt || avyApi vyaktaM prAdeshikamityarthaH | daivaM mAnuShaM tairyagyonaM cha, tadAnImanyatrAvartamAnatvAt | sarvagataM viparItamavyaktaM vyApItyarthaH, devAdiShu triShu lokeShu sarvadA vartamAnatvAt | 'sakriyam' iti | kriyAshabdenAtra saMsaraNamabhipretam, na kriyAmAtram | mahadAdisUkShmaparyantaM vyaktaM devAdi saMsaratItyarthaH | viparItamavyaktam, asaMsAri | triShu lokeShu sthitatvAnna saMsarati | na punaH kriyaiva nAstIti niShkriyam, tasya jagatkartR^itvAt || anekaM vyaktam, mahadAdibhUtaparyantatAyAstrayoviMshatiprakAratvAt | viparItaM vyaktam, trayANAM lokAnAM tasyaikasya kAraNatvAt || 'Ashritam' iti | yadyasmAdutpannaM mahadAdi vyaktaM tadeva tadAshritaM nAnyat | utpannamanyadAshritamiti darshanArthaM vachanam, anyathA hetumadityanenaivAshritaM siddhameva | viparItamavyaktam, anAshritam | tato.anyasya kAraNasyAbhAvAt || 'li~Ngam' iti | li~Ngyate.anenAvyaktamiti li~Ngam | viparItamavyaktam, na li~Ngyate ki~nchidaneneti | athavA layaM gachChatIti li~Ngam | pralayakAle hyAkAshAdayaH pa~ncha yathAkramaM shabdAditanmAtreShu lIyante, tanmAtrANIndriyANi chAha~NkAre, aha~NkAro mahati, mahAnpradhAna iti | viparItamavyaktam, na kutrachididaM lIyate, ahetutvAt || 'sAvayavam' iti | shabdAdayo.avayavA uchyante | tairAdhyAtmikaM bAhyaM cha vyaktaM yuktam | viparItamavyaktam, tairayuktatvAt || paratantram | na svatantram | yadasmAdutpadyate tadevAnuruddhya svakAryaM janayati na tadvyatirekeNeti darshanArtham | anyathA hetumadityanenaiva paratantratvaM prasiddhameva | viparItamavyaktam, svatantraM na kiMchidapekShate || 10|| kArikA 11 sArUpyamadhikR^ityAha\- || triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanamprasavadharmi | vyaktaM, tathA pradhAnam, tadviparItastathA cha pumAn || 11 || || 'triguNam' ityAdi | trayassattvAdayo guNA yasya tattriguNaM vyaktam | tathA pradhAnamapi triguNaM tatsvabhAvatvAt || 'aviveki' iti | avivechanashIlaM vyaktam, achetanatvAt | yadvA guNebhyastasya pR^ithaktvAbhAvAdaviveki | tathA pradhAnamapi || sAmAnyaM vyaktam, sarvapuruShopabhogyatvAnmalladAsIvat | tathA pradhAnamapi || achetanaM vyaktam, sukhaduHkhamohAnna vedayatItyarthaH | tathA pradhAnamapi || 'prasavadharmi' iti | prasavo dharmo.asyAstIti prasavadharmi vyaktam | tathA pradhAnamapi | dvayorapi prasavadharmitvam || tathA cha pradhAnAnmahAn, mahato.a~NkAra ityAdinA svakAryotpAdanadharmatvAdyathA vyaktAvyaktayorvairUpyaM sArUpyaM cha, tathA kiM puruShasya vApItyAha\- 'tadviparItastathA cha pumAn' iti | vyaktAvyaktAbhyAM kaishchiddharmairvilakShaNa ityarthaH || atra pUrvasyA AryAyA artho yojyate | hetumadvyaktam, ahetumadavyaktam | puruSho.apyahetumAn, tasya kutashchidanutpAdAt || anityaM vyaktam, nityamavyaktam | puruSho nityaH, kutashchidanutpannatvAt || avyApi vyaktam, vyApyavyaktam | puruSho.api vyApI yadA prakR^ityA muktaH | yuktashchet, vyaktena sadR^isho na pradhAnena | hi sarvadA devAdiShu pravartate || sakriyaM vyaktam, niShkriyamavyaktam, asaMsAritvAt | puruSho.api niShkriyaH, kartR^itvAbhAvAt || anekaM vyaktam, ekamavyaktam | puruSho.aneko bahutvAt | tasya bahutvaM pratipAdayiShyati | pradhAnenAtra vaisAdR^ishyaM tasyaikatvAt || AshritaM vyaktam, anAshritamavyaktam | puruSho.apyanAshritaH kutashchidanutpannatvAt || li~NgaM vyaktam, ali~Ngamavyaktam | puruSho.apyali~NgaH | na kiMchidanena li~Ngyate na vAyaM kadAchillIyate.anutpannatvAt || sAvayavaM vyaktam, niravayavamavyaktam | puruSho.api niravayavaH shabdAdibhirayuktatvAt . paratantraM vyaktam, svatantramavyaktam | puruSho.api svatantraH, kutashchidanutpannatvAt || dvitIyasyA AryAyA artho yojyate\- triguNaM vyaktamavyaktaM cha | nirguNaH puruShaH, guNAnAM tatrAbhAvAt || aviveki vyaktamavyaktaM cha | vivekI puruShashchetanatvAt | vivikto vA nirguNatvAt || viShayo vyaktamavyaktaM cha | puruSho nirviShayaH, bhoktR^itvAt, na bhogyaH || sAmAnyaM vyaktamavyaktaM cha | puruSho.asAmAnyaH, aviShayatvAt || achetanaM vyaktamavyaktaM cha | chetanaH puruShaH sukhAdivedanatvAt || prasavadharmi vyaktamavyaktaM cha | puruSho.aprasavadharmI, akartR^itvAt | ityuktam || 11|| kArikA 12 trayANAmapi vairUpyaM sArUpyaM cheti triguNamityukte, ke ke trayo guNAH kimAtmakA ityAha\- || prItyaprItiviShAdAtmakAH prakAshapravR^ittiniyamArthAH | anyo.anyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha guNAH || 12 || || 'prItyaprItiviShAdAtmakAH' ityAdi | prItyAdaya AtmAno yeShAM guNAnAM te tathoktAH sattvarajastamAMsi trayo guNAH | tatra prItyAtmakaM sukhAtmakaM sattvam, aprItyAtmakaM duHkhAtmakaM rajaH, viShAdAtmakaM mohAtmakaM tamaH | guNA hyatIndriyatvAtpariNatyA sukhAdinAnumIyamAnAstadAtmakA iti vyapadishyante || kiM punareShAM prayojanamityAha\- 'prakAshapravR^ittiniyamArthAH' iti | prakAshArthaM sattvaM prakAshakatvAt, pravR^ittyarthaM rajashchalatvAt, niyamArthaM tamaH stimitatvAt || kimiti te guNAH parasparasavyapekShAH kiM vA netyAha\- 'anyo.anyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha guNAH' iti | anyo.anyashabdaH pratyekamabhisambaddhyate | abhibhavatItyabhibhavaH | pachAdyach | anyo.anyasyAbhibhavA anyo.anyAbhibhavAH | tadyathA deveShu sattvamudriktaM rajastamasI abhibhavati, manuShyeShu rajaH sattvatamasI, tiryakShu (tamaH sattvarajasI) | AshrIyanta ityAshrayAH | karmaNyaN | anyo.anyasyAshrayAH, tridaNDavat | nAshrayAntarameShAm, anAshrayAshcha kartAraH | janayantIti jananAH | 'kR^ityalyuTo bahulam' iti kartari lyuT | anekArthatvAt cha dhAtUnAM bodhanArthA draShTavyAH | anyo.anyasya prabodhakA ityarthaH | sarvaM hi vyaktamutpadyamAnaM triguNAtmakamutpadyate | tatra yadA sattvamutkaTaM tadA rajastamasI nyakkR^itashaktike | prabodhyAyaskAnto lohavaduktam (?) | satvanyatkR^itena guNena vyaktaM janayati (?) evaM rajastamashcha yojyam | yadA guNadvayamudbhUtashakti tadA dvayamapItaradabhibhavati, prabodhayatItyarthaH | anyo.anyamithunA iti | anyo.anyasya sahAyA ityarthaH | tathA choktaM viShNugItAyAm\- rajaso mithunaM sattvaM sattvasya mithunaM rajaH | ubhayoH sattvarajasormithunaM tama uchyate || ekasyAM vyaktau trayANAmabhibhavaprabodhanAnuktau vyaktam, itare tu tau eva pravR^ittiM janayanta iti darshayannAha\- anyo.anyavR^ittaya iti | vR^ittiH sukhAdirUpeNa pariNatiH | vR^itihetutvAd vR^ittaya uchyante | anyonyavR^ittihetava ityarthaH | tadyathA kAchidyoShidrUpashIladatyantaguNA (!) sitatvAtsAttvikI sA bharttuH sukhamutpAdayati sapatnInAM kAsAMchidduHkhaM kAsAMchidviShAdamityatra sattvamAtmano dvayoshcha vR^ittihetuH | kasyachitprabhoratyantashUratvAd bhR^ityA rAjasAH, pareShAM yudhyamAnAnAM prahArairduHkhaM janayanti, palAyamAnAnAM viShAdam, svAminashcha tuShTimityatra raja Atmano dvayoscha vR^ittihetuH | meghAMshchAmbugu ||.vAniShAndhakArIkR^ityonnatatvAt (?) tAmasAH, te varShantaH proShitabhartR^ikANAM viShAdaM janayanti, pathikAnAM duHkham kR^iShIvalAnAM tuShTimityatra tama Atmano dvayoshcha vR^ittihetuH || 12|| kArikA 13 eShAM durlakShaNAnAM lakShaNAntaramAha\- || sattvaM laghu prakAshakamupaShTambhakaM chalaM cha rajaH | guru varaNakameva tamaH, pradIpavachchArthato vR^ittiH || 13 || || 'sattvam' ityAdi | iShTaM sAMkhyAchAryANAM sattvaM laghusvabhAvaM prakAshaM cha | yasyodrekAchCharIreM.ashAni laghUni bhavanti, viShayaprakAshanasamarthAni chendriyANi | bAhyAni cha dravyANi laghUni prakAshAtmakAni nirmalAni bhavanti || 'upaShTambhakaM chalaM cha rajaH' iti | upaShTambhayatItyupaShTambhakam | yasyodrekAd devadatto vyavasyati, chalachittashcha bhavati | bAhyAni chalAni bhavantIti || 'guru varaNakameva tamaH' iti | vR^iNoti pidhatta iti | 'kR^ityalyuTo bahulam' iti kartari lyuT, karaNe vA | pashchAt svArthe kan | yasyodrekAd gurUNya~NgAni bhavanti, indriyANi cha tamasaivAttAni bhavanti | bAhyAni cha gurUNyanirmalAni cha bhavanti || udAharaNadigiyamanyAnyapi vij~neyAni bhavanti | tathA chAhuH\- prItiprIti(?)svAbhiSha~NgalAghavAni prasAdaharShau cha, stambhauddhatyadveShachalanashoShaNatApabhedAshcha, varaNApadhvaMsanasAdanagauravadainyabhItayashchaitAni sattvarajastamasAM krameNa j~nAtavyAni li~NgAni || nanu chaite parasparavilakShaNA guNA viruddhatvAt kathaM sambhUyaikatra vartanta ityAha\- 'pradIpavachchArthato vR^ittiH' iti | pradIpasyeva pradIpavat | tailavarttyagnisamudAyaH pradIpaH | yadA samudAyAtma ||.parasparavilakShaNAnAmapi pradIpabhA ||.pravR^itiH, tamasi sthitA ghaTAdayo devadattasya prakAshayitavyA iti, tathA sattvarajastamasAM puruShArthahetunA pravR^ittiH, puruShArthashabdopalabdhishcheti || 13|| kArikA 14 nanu cha 'triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmi vyaktam', tatra sukhaduHkamohopalabdhestraiguNyaM vyaktaM siddham, avivekyAdayo dharmAH prasavaparyantAH kathaM siddhyantItyAha\- || avivekyAdissiddhastraiguNyAttadviparyayAbhAvAt | kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddham || 14 || || 'avivekyAdiH siddhaH' ityAdi | guNidvAreNa guNAbhidhAnam | avivekyAdiguNassiddhaH | vyakta iti vAkyasheShaH || kutaH? traiguNyAt | kathaM? yasmAdguNA evAvivekino bhogyAssAmAnyA achetanA prasavadharmiNashcha, te cha vyakte siddhA iti siddho guNaH || 'tadviparyayAbhAvAt' iti | (traiguNyasyAbhAvAditi) | traiguNyasyAbhAve.avivekyAdayorabhAvAt | na hi nirguNasya puruShasyAvivekyAdiH sambhavati | tasmAttraiguNyAdevAvivekyAdissiddhaH || evaM cha sati, pradhAnamapi traiguNyAttathAvidhaM siddham | yadAha\- 'kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddham' iti | kAraNasya yo guNaH sa AtmA svabhAvo yasya tattathoktam | tasya svabhAvastattvam | tasmAdiha loke kAraNaguNakaM kAryaM dR^iShTam | shuklaiH kR^iShNairvA tantubhirArabdhaH paTaH shuklaH kR^iShNo vA bhavati | yadyavyaktaM tathAvidhaM na syAt, kathaM vyaktaM tathAvidhaM bhavet || 14|| kArikA 15 nanu cha sati dharmiNi dharmAshchintyante, pradhAnasyaiva dharmiNo.alabdhasiddhitvAt kathamavivekyAdItyAha\- || bhedAnAM parimANAt samanvayAchChaktitaH pravR^itteshcha | kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaishvarUpyasya || 15 || || 'bhedAnAm' ityAdi | kAryatastadupalabdhermahadAdi tachcha kAryamityanenaiva sAdhite.asmin yathAvadadhigate punardArDhyArthaM samanantaropAdAnam | bhidyanta iti bhedAH kAryavisheShAsteShAM (ekassaMsargI dR^iShTaH) parimANAchcha | bhedAnAM parimitatvAdityarthaH | yena cha parimitAsteShAmekaH saMsargI dR^iShTaH | yathA mUlA~NkurapatrakANDaprasavapuShpataNDulakaNAnAM bhedAnAM vrIhiH tavibAhyAdhyAtmikabhedAH | parimitabAhyA brahmAdistambaparyantAshchaturdasha | AdhyAtmikAshcha mahadaha~NkAratanmAtrendriyabhUtAkhyAstrayoviMshatiH | tasmAdeteShAmekena saMsargiNA bhavitavyam | yatraiShAM saMsargastadavyaktaM kAraNamastIti sAmAnyatodR^iShTamanumAnam || 'samanvayAt' bhedAnAmiti vartate | samanvayo.anugamaH | ekajAtyanugamAdityarthaH | ya ekajAtyanugatA bhedAsteShAmekameva tathAbhUtaM kAraNaM dR^iShTam | yathA kaTakakeyUrAdInAM suvarNapiNDaH, yathA vA sharAvAdInAM mR^itpiNDaH | evameShAmapi bAhyAdhyAtmikAnAM sukhaduHkhamohAnugatatvAdekena tathAvidhena bhavitavyam | ya eShAM samudAyastatpradhAnamiti sAmAnyatodR^iShTam | 'shaktitaH pravR^itteshcha' iti | iha kulAlAdishaktipUrvikA ghaTAdInAM pravR^ittirdR^iShTA nAshaktipUrvikA | eShAmapi bAhyAdhyAtmikAnAM pravR^ittirdR^ishyate | tatashcha prAk cha pravR^itterjanitayA shaktyA bhavitavyam | yAsau shaktiH saivAvyaktabhAvamApadyata iti sAmAnyatodR^iShTam || 'kAraNakAryavibhAgAt' iti | kAraNasya pUrvabhAvitvAt pUrvanipAtaH | alpAchtarasya pUrvanipAtasyAnityatvam | yata utpadyate tatkAraNam, yachchotpadyate tatkAryam | yathA mR^itpiNDaghaTayorjanyajanakatvena pR^ithagarthakriyAkaraNAchcha vibhAgo dR^iShTaH | anyathA ghaTAsyodakAharaNakriyA yA na sA mR^itpiNDasya, yA mR^itpiNDasya na sA ghaTasya | evaM vyaktasya mahadAdeH kAryatvAtpR^ithagarthakriyAkaraNAchcha vibhAgaH | tasmAdasya kAraNena bhavitavyam | tachchAvyaktAtkimanyat syAditi || asmin vyAkhyAne 'kAryatastadupalabdhermahadAdi tachcha kAryam' ityanenaiva siddhatvAdanyairanyathA vyAkhyAyate | yadupakaroti taktAraNam, yadupakriyate tatkAryaM tayorvibhAgAt, upakAryopakArakabhAvAdityarthaH | tatra kArya ||.vyAdIni sharIrasthAni sthAnasAdhanA ||.vabhogaiH kAraNAnyupakurvanti | kAraNAni cha vR^iddhikShatasaMrohaNapAlanaiH kAryANi | bAhyAni cha kAraNAni pR^ithivyA dhR^itisa~NgrahapattivyUhanAvakAshadAnaiH parasparamupakurvanti | tathA daivamAnuShatairyagyonAni parasparopakArINi | tatra daivam, yathAkAlaM shItoShNavarShAgamaH, mAnuShatairyagyonAnyupakaroti | mAnuShamijyAyAgastutibhirdaivaM rakShati, poShaNabheShajyaishAha tairyagyonamupakaroti | yathAdhyAtmikAnAM bAhyAnAM chopakAryopakArakabhAvo buddhikR^ita iva dR^ishyate tadasya kashchidvyavasthApitA syAt, kuto.ayaM vibhAga ityanyathAnupapatteH || 'avibhAgAdvaishvarUpyasya' iti | na vidyate vibhAgo.asyetyavibhAgaH | avibhaktAdityarthaH | tasmAdvaishvarUpyasyopalabdheriti sheShaH | iha loke.avibhaktAdekasmAdikShudravyAdrasaphANitaguDakhaNDasharkarAdivaishvarUpyaM nAnAtvaM dR^ishyate, tathaikasmAddugdhAddadhimastunavanItaghR^itAdivaishvarUpyamupalabhyate | evamAdhyAtmikAnAM bAhyAnAM cha vaishvarUpyam | tasmAdeShAmavibhaktenaiva bhavitavyamiti sAmAnyatodR^iShTam || anyastvAha\- 'avibhAge vaishvarUpyasya' iti | avibhAgo layaH, vaishvarUpyaM jagat nAnArUpatvAt | pralayakAle vaishvarUpyaM kva lIyate sthityutpattipralayAjjagata iti | na cheshvare layanaM sambhavati, tasya nirguNatvenAbhyupagamAt | tasmAdanyathAnupapattyAsti tadekamiti | tathA chAhuH\- pradhAnAdAnupUrvyeNa sR^iShTirlokasya saMsaraH | pra ||prAtilomyena punastatraiva sa~ncharaH || iti || 15|| kArikA 16 eShAM hetUnAM pravartanArthamAha\- || kAraNamastyavyaktam, pravartate triguNataH samudayAchcha | pariNAmataH salilavat, pratipratiguNAshrayavisheShAt || 16 || || 'kAraNamasti' ityAdi || yadi kAraNamastyavyaktaM tatkathaM pravartata ityAha\- 'triguNatassamudayAchcha' iti | yadA prakR^itisthA guNAssAmyena pravartante tadA (trInevAdhikR^itya pravarante naikaikamityarthaH | yadA vaiShamyeNa pravartante tadA) kAryaM kAraNArabdhatvAt samudayAt pravartate | samantAdudayo yasya guNasya tamadhikR^ityetyarthaH, sheShanyakkR^itashaktikatvAt | yadi samudayAdavyaktaM pravartate tasmAdutpannaM tadavya ||.smAnna bhavati || shuklebhyaH kR^iShNebhyo vA tantubhyaH shuklaH kR^iShNo vA paTo bhavatItyAha\- 'pariNAmataH' ityAdi | pUrvasyAmavasthAyAmavasthAntaraM pariNAmaH, tasmAddhetoH pravartate | yathA kaNikAyAH sUkShmAyA mUlakaH shAkhAprashAkhAdipravR^iddho mahAnvanaspatirvyakto bhavati, evamavyaktAdvyaktaM pariNamati || yadyevamekarUpAdutpannasya trailokyasya kathamanekarUpatvamityAha\- 'salilavatpratipratiguNAshrayavisheShAt' iti | salilena tulyaM vartata iti salilavat | ekaikaM prati guNAH pratipratiguNAH | ta evAshrayAsteShAM yo visheShastasmAddhetoH pravartante | yathA salilamantarikShAdekarasamapi tadekasya kaTvamlAderguNasyAshrayabhUtasya visheShAnnAnArasaM vartate evamavyaktamapIti guNAtmakatvAdekaikaguNAshrayavisheShAnnAnArUpaM pravartate | tatra sattvasya kR^iterAshrayasya visheShAddevabhAvena vartanam, rajasa Ashrayasya visheShAnmAnuShabhAvena, tamasa Ashrayasya visheShAttiryagyonibhAveneti || 16|| kArikA 17 evamavyaktasyAstitvaM pravR^ittiM cha prasAdhya puruShAstitvaM prasAdhayitumAha\- || saMghAtaparArthatvAt triguNAdiviparyayAdadhiShThAnAt | puruSho.asti bhoktR^ibhAvAtkaivalyArthaM pravR^itteshcha || 17 || || 'saMghAtaparArthatvAt' ityAdi | saMhanyata iti saMghAtaH | saMghAtashchAsau parArthashcheti saMghAtaparArthaH | saMghAtatvaM hetuH parArthatvaM sAdhyam | iha loke saMghAtabAhyAH shayanAsanAdayo ye te parArthA dR^iShTAH | te hi devadattasya parasyArthaM kurvanti na svArtham | ete.apyAdhyAtmikA mahadAdayaH sharIrasaMj~nakAH saMghAtAH, taiH parArthairbhavitavyam | na cha puruShavyatirikto.anyaH paro.asti, puruSha eva para i ||nyatodR^iShTam || nanu mahadAdibhUtaparyantaM sharIrameva puruSho nAnyaH kashchidityatrAha\- 'triguNAdiviparyayAt' iti | AdishabdenAvivekyAdayaH pa~ncha dharmA dR^ishyante | tathA hi tadviparItaH pumAnityuktam | tatashcha tadviparItatvAtpuMsaH kathaM mahadAdimAtrameva puruShaH | tasmAdvyatiriktaH puruSho yasyArthakA ime saMghAtAH || 'adhiShThAnAt' iti | adhitiShThatyasminnityadhiShThAnam | mahadAdibhUtaparyantaM sharIramiha loke yadadhiShThAnaM tatparAdhiShThitaM dR^iShTam, yathA rathAdi | dR^ishyate chAdhiShThAnaM sharIram | tasmAdasyAdhiShThAtrA bhavitavyam | yo.asAvadhiShThAtA sa puruShaH, nAntaHkaraNamadhiShThAtR^i, tasyAchetanatvAditi sAmAnyatodR^iShTam || 'bhoktR^ibhAvAt' iti | bhoktR^itvAdityarthaH | iha loke bhogyaM dR^iShTvA bhoktAnumIyate | dR^ishyate mahadAdiparyantaM bhogyam, tasmAdasyApi bhoktrA bhavitavyamiti sAmAnyatodR^iShTam | na chAntaHkaraNaM bhoktR^i, tasyAchetanatvAdbhogyatvAchcha | yashcha bhoktA sa eva puruShaH sAtmakaM jIvachCharIraM prANAdimattvAt | asmin dedhe yo.ayamAtmA samAnajAtIyAnekavastvantarasahAyaH, pratiniyatairjanmAdibhiryujyamAnatvAt manovat || 'kaivalyArthaM pravR^itteshcha' iti | kaivalyaM mokShaH | tadanyArthapradhAnasyaiShA pravR^ittiH | tathAhi\- pradhAnaM buddhyAtmanA pariNamati | buddheshchAShTAdashAni | teShu cha j~nAnaM kaivalyam | tatra yadi puruSho na syAttadA tadarthA pravR^ittirna bhavet | tasmAdanyathAnupapattyA puruSho.asti || tatra siddhe puMsi vivAdAH | eka evAyaM puruShaH sarvasharIreShu sthita ityeke | sarve kAya upanatAnekAtmAnassAtmakatvAt, yogisharIravR^iMda || pratisharIramanekaH puruSha ityapare | eka eva purANaH puruShaH, tasmAdagnesa ||viShphuli~NgAH pratisharIraM puruShA AbirbhUtA iti vedAntavAdinaH || 17|| kArikA 18 atrAha\- ||jananamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapatpravR^itteshcha | puruShabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAchchaiva || 18 || || 'jananamaraNakaraNAnAm' ityAdi | karaNaM chakShurAdIndriyam dehendriyAderadhiShThAnasyotpattivinAshau | tadyogAtpuruShaH jananamaraNe.api vyavasthApyete | svataH puruShasya te na sambhavataH | kutaH ? \- nityatAt tatra yadyekaH puruShaH syAttadaikasmin jAyamAne mriyamANe vA sarveShAM jananamaraNe syAtAm | tathaikasmiMshchakShuShmati shrotravati vA sarve.andhA (badhirA vA, pashyeyuH shruNuyurvA | ekasminnandhe) badhire vA tathA syuH | na chaivam, jananAdInAM pratiniyamAt | tasmAdanyathAnupapattyA puruShabahutvaM siddham || 'ayugapatpravR^itteshcha' iti | yadyekaH puruShaH syAttadaikenAdhiShThAtrA tiShThati dehe, dharmAdharmayorarthAnarthayoH sukhaduHkhayorvA pravR^itte, sarva eva yugapatpravartteran | na chaivamityanyathAnupapattiH || 'traiguNyaviparyayAchcha' iti | traya eva guNAstraiguNyam | tad viparyayo.anyathAtvam | adhiShThAnasya triguNAtmakatvAttadyogAtpuruSho.api triguNAtmaka ityuchyate | tatra yadyekaH puruShaH syAttadaikasmin sAttvike rAjase tAmase vA, sarva eva tathAvidhAH syuH | na chaivam, guNAnaM viparyayadarshanadityanyathAnupapattiH || purANapuruShAdagneriva viShphuli~NgAH pratisharIraM puruShA ityasminnapi darshane puruShabahutvamastyeva | teShAM parasparavilakShaNatvAt te purANapuruShAdabhinnA bhinnA veti darshanadvayam | tadanyatra vivAritatvAdiha granthagauravabhayAnnopanyastamasmAbhiriti || 18|| kArikA 19 evaM puruShabahutvaM prasAddhya taddharmAn kathayitumAha\- || tasmAchcha viparyAsAtsiddhaM sAkShitvamasya puruShasya | kaivalyammAdhyasthaM draShTR^itvamakartR^ibhAvashcha || 19 || || 'tasmAchcha viparyAsAt' ityAdi | yaH prAgukto viparyayaH\- triguNamaviveki viShayaH \- ityAdinA, tasmAtsAkShitvAdayo dharmAH puruShasya siddhAH | tatra nirguNasya puruShasyAprasavadharmitvAdakartR^itvam | yashchAkartA sa bhavatyudAsInaH | saptavidhaM chAsyaudAsInyam | tathA choktam \- pashyati shR^iNoti sarvama karoti sthitiM prasa~NgaM cha nApi | svato na parato ||.nobhayatashchApyudAsInaH || iti || yashchodAsInaH sa sAkShyapi bhavati pradhAnasambandhinaH kriyAkalApasya nirguNatvAt || kaivalyaM kevalabhAvAt chetanatvAchcha draShTR^itvamiti || nanu cha yadyakartA tatkathaM\- bhoktR^ibhAvAdasti puruShaH\- ? tathA chAhuH\- bAlahutAshanataravaH svayamakR^itAnAM yathA hi bhoktAraH | puruSho.api viShayaphalAnAM svayamakR^itAnAM tathApi bhoktA || iti || ityuktamakarturapi bhoktR^itvamasyeti || 19|| kArikA 20 nanu cha yadyachetanamavyaktaM kathaM dehendriyasaMj~namadhiShThAnaM dharmAdharmAdiShu pravarttate, tasyAchetanatvAdityAha\- || tasmAttatsaMyogAdachetanaM chetanAvadiva li~Ngam | guNakartR^itve.api tathA karteva bhavatyudAsInaH || 20 || || 'tasmAttatsaMyogAt' ityAdi | tena puruSheNa yaH saMyogastasmAdachetanaM chetanAvadiva bhavati | yathAgnisaMyogAllohamaNirityuchyate | li~NgaM mahadAdisUkShmaparyantaM vakShyati || yadi tadeva triguNAtmakaM kartR^i na pumAn, kathaM puruSho gachChatItyuchyata ityAha\- 'guNakartR^itve.api tathA karteva bhavatyudAsInaH' iti | guNAnAM kartR^itvaM na puruShasya | yathA puruShasaMyogAdachetanaM li~NgaM chetanAvadiva bhavati, tathA guNAtmakali~NgasaMyogAdakartApi san karteva bhavati | udAsInaH | yathA svAmI svayamayoddhApi yaudhabhR^ityasaMyogAd yoddheti vyapadishyate, tathA puruSho.apyupachAreNa karteti | tathA choktam \- pravarttamAnAn prakR^iterimAn guNAMstamo.abhibhUto viparItadarshanaH | ahaM karomItyabudho.abhimanyate tR^iNasya kubjIkaraNe.apyanIshvaraH || iti || 20|| kArikA 21 nanu pradhAnapuruShayoH kiM (kartR^itvaM) chaitanyArthameva saMyogaH, kiM vAnyArthamapItyAha\- || puruShasya darshanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya | paMgvandhavadubhayorapi saMyogastatkR^itaH sargaH || 21 || || 'puruShasya' ityAdi | puruShasyArtho dvividhaH, viShayopabhogaH kaivalyaM cha | tadubhayaM pradhAnena sampAdyam | viShayopabhogashcha pradhAnavibhUtimantareNa na sambhavati, iti darshanArthaM puruShaH pradhAnena saMyujyate | mAnaM svAM vibhUtiM darshayitumasamarthAtpuruSheNa saMyujyate (?) | dR^iShTvA sa sarvAM vibhUtimanubhUya virasatvAd viraktaH puruShaH pradhAnena tyajyate | tyaktasya kaivalyamityato darshanArthaM kaivalyArthaM cha dvayorapi saMyogo matsyodakavadudumbaramashakashcha || 'paMgvandhavat' iti | dR^iShTAntaH | pa~NguH sachakShuH pashyati panthAnaM na saMcharati, andho.api saMcharati na pashyati panthAnam | tayoH svArthabhraShTayorgrAmaprAptyarthaH sambandho bhUtaH | tatra pa~NgurandhaskandhamAruhya gatimAn, andho.api draShTradhiShThAnAddR^iShTimAn jAtaH | grAmaprAptayoshcha tayorviyogaH | evaM puruSho niShkriyaH pradhAnena saMyujya tadvibhUtidarshanAya devAdiShu saMcharati | pradhAnaM nishchetanamapi puruShAdhiShThAnAchchetanAvadiva dvayamapi sampAdayati | tasmAtpaMgvandhavadubhayorapi saMyogaH || nanu cha saMyogamAtreNa kathaM darshanaM kaivalyaM chetyAha\- 'tatkR^itaH sargaH' iti | saMyogakR^ito mahadAdigrAmotpAda ityarthaH || 21|| kArikA 22 tameva darshayannAha\- || prakR^itermahAMstato.aha~NkArastasmAdgaNashcha ShoDashakaH | tasmAdapi ShoDashakAtpa~nchabhyaH pa~ncha bhUtAni || 22 || || 'prakR^itermahAn' ityAdi | prakR^itiH pradhAnaM kAraNamavyaktaM guNasAmyaM tamobahulamavyAkR^itamiti prakR^itiparyAyAH | tato mahAnutpadyate sa tu tamobahulaH | mahAn buddhirmatiH pratyaya upalabdhiriti buddhiparyAyAH | tato.aha~NkAra utpadyate | sa tu rajastamobahulaH | aha~NkAraH suparNapaNi(!)statpuruSha ityaha~NkAraparyAyAH || 'tasmAdgaNashcha ShoDashakaH' iti | tasmAdaha~NkArAt ShoDashako gaNa utpadyate | ekAdashendriyANi pa~ncha tanmAtrANItyarthaH | tAni hR^iShIkANIndriyANIti paryAyAH | sUkShmA atishayA aNavaH (viShA) iti tanmAtraparyAyAH || 'tasmAdapi ShoDashakAt pa~nchabhyaH pa~ncha bhUtAni' iti | ShoDashAd gaNAdyAni pa~ncha tanmAtrANi tebhya ekottaravR^iddhyA pa~ncha mahAbhUtAni bhavanti | tatra shabdatanmAtrAdAkAshamekaguNam | shabdatanmAtrapratisaMhitAt sparshatanmAtrAddviguNo vAyuH | tAbhyAM pratisaMhitAdrUpatanmAtrAt triguNaM tejaH | taiH pratisaMhitAdrasatanmAtrAt chaturguNA ApaH | chaturbhiH pratisaMhitAdgandhatanmAtrAt pa~nchaguNA pR^ithivIti | etairekAdashAdayaH sthUlA visheShA uchyante, yeShvavasitAni chaturviMshatitattvAni || 22|| kArikA 23 buddherlakShaNamAha\- || adhyavasAyo buddhirdharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAdviparyastam || 23 || || 'adhyavasAyaH' ityAdi | shabdAdiShu viShaye.adhyavasAyashabdo.ayaM yAvat gandho.ayamiti subuddherlakShaNam (?) | tasyAshchAShTau rUpANi || 'dharmo j~nAnaM virAga aishvaryam' iti | tatra yo.ayamaniviShayamanuShThAnAtmako.adhavasAyassa dharmaH | yamAH pa~ncha niyamAshcha | yathoktaM sAMkhyapravachane 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacharyAparigrahA yamAH' | 'shauchasantoShatapassvAdhyAyeshvarapraNidhAnAni niyamAH' iti | tatra santoShassanihitasAdhanAbhyAshAdadhikasyAnupAditsA | tapo jighatsApipAsAshItoShNasthAnasAdhanAjayaH kAShThamaunAkAramaune, vratAni cha kR^ichChrachAndrAyaNAdIni | svAdhyAyo mokShashAstrAdhyayanaM praNavajapo vA | IshvarapraNidhAnaM vishiShTadevatArAdhanam | asaMsAribhistulyavR^ittitvAditi | tadviparItAnuShThAnamadharmaH | pa~nchaviMshatitattvAnAM svasaMj~nAlAkShaNyakatvaprayojanAvadhAraNaM j~nAnam, guNapuruShAntaraj~nAnam | sheShamaj~nAnam | viShayasharIrendriyebhyo doShadarshanAdvaimukhyaM virAgaH | teShvabhilASho rAgaH | aishvaryamaShTaguNam\- aNimA, mahimA, laghimA, prAptiH, prAkAmyam, IshitvaM, vashitvam, yatrakAmAvasAyitvaM cheti | tatrANimANutvam, yena guNena sUkShmo bhUtvA vicharati | kArye kAraNopachArAdaNimetyuchyate | uttaratrApyevaM yojyam | laghimA laghutvam, yena vAyuvallaghutaro bhavati | mahimA mahattvam, yena bhuvaneShu dharmAdiprAptiH, yena guNeneShitasya prApaNam | prAkAmyaM prachurakAmitA yenaikamanekaM prAkAmyate.anekaM chaikam | IshitvaM prabhutA (yena sthAvarAdIni bhUtAni sandeshakArINi bhavanti | vashitvaM vashitA) yena svatantrashcharati | yatrakAmAvashAyitvaM (kAmenechChayAvashetuM shIlaM yasya sa yatrakAmAvashAyI | tasya bhAvaH yatrakAmAvashAyitvam) | anekArthatvAddhAtUnAM 'shI' tiShThatau varttate | yena guNena divyantarikShe bhUmau vAvasthAyitvamityarthaH | 'sAttvikametadrUpam' iti | sattvatamobahulatvAt | buddheryadA sattvamutkaTaM bhavati tadaitachchatuShTayaM bhavatItyarthaH | 'tAmasamasmAdviparyastam' iti | utkaTalakShaNAt dharmAdichatuShTayAdviparItaM tamasyudrikte bhavatItyarthaH | adharmo.aj~nAnamavairAgyamanaishvaryaM cheti || 23|| kArikA 24 aha~NkAralakShaNamAha\- || abhimAno.aha~NkAraH, tasmAddvividhaH pravarttate sargaH | ekAdashashcha gaNastanmAtrapa~nchakashchaiva || 24 || || 'abhimAnaH' ityAdi | abhimatirabhimAnaH | rUpAdiShu viShayeShvabhimAno rUpavAnaham, mamaite viShayAH, ityahya~NkAralakShaNam || tasmAdabhimAnalakShaNAdaha~NkArAt 'dvividhaH pravarttate sargaH' iti | sR^ijyata iti sargaH || tameva dvividhaM darshayitumAha\- 'ekAdashakashcha gaNaH' iti | ekAdasha parimANamasyetyekAdashaH shrotrAdirgaNaH || 'tanmAtrApa~nchakaM cha' iti | tanmAtrashabdAdisvarUpamAtra ityarthaH | tanmAtrANi shabdasparsharUparasagandhAH | mAtrAgrahaNaM bhUtasaMshleShanivR^ittyartham | bhUteShvapi shabdAdisambhavAt || 24|| kArikA 25 sa chAha~NkArastrividha iti darshayannAha\- || sAttvika ekAdashakaH pravarttate vaikR^itAdaha~NkArAt | bhUtAdestanmAtraH sa tAmasaH, taijasAdubhayam || 25 || || 'sAttvikaH' ityAdi | yadA sattvamudriktaM tadAha~NkAro vaikR^itAbhimAno bhavati, rajashchodriktaM taijasaH, tamashchodriktaM bhUtAdiriti | tatra vaikR^itAdekAdashako gaNaH pravarttate | sa cha sAttvikaH sattvabahulaH, svaviShayagrahaNatvAt || bhUtAdestAmasAdaha~NkArAttanmAtraH sa tAmasaH, tamobahulatvAt | tatastAmasAttanmAtrAt gaNAt tAmaso bhUtagaNaH pravarttate || ('taijasAdubhayam' iti | etadAshayaH\- pa~nchaka~nchaitadubhayamapi pravarttate) | AdikAla ubhayatrApyasya sahAyatvAt | vaikR^itabhUtAdi dvAvapi prakAshasthitishIlatvAt na kriyAshIle | tatastaijasamaha~NkAraM kriyAshIlaM sahAyamapekShyaikAdashakaM pa~nchakaM cha malAjanayata (?) iti || 25|| kArikA 26 kaH punarekAdasha ityAha\- || buddhIndriyANi chakShuHshrotraghrANarasanatvagAkhyAni | vAkpANipAdapAyUpasthAn karmendriyANyAhuH || 26 || || 'buddhIndriyANi' ityAdi | dvividhamindriyam | tatra chakShuryena dR^ishyate | shrotraM yena shrUyate | tvagyayA spR^ishyate | rasanaM yena rasyate | nAsikA yayA ghrAyate | tA AkhyA yeShAmindriyANAmiti shabdapradhAno nirdeshaH | tAni chakShuHshrotratvagrasanAnAsikAkhyAni pa~ncha | buddhipUrvakaparyAlochanamiti buddhIndriyANyAhuH sAMkhyAchAryAH | shabdavashAdatrAkramaH kR^itaH | kramastu shrotratvakchakShuriti || 'vAkpANipAdapAyUpasthAn' iti | karmendriyANi karmAbhinirvartanAt | asmAdeva prayogAdupasthashabdaH puMli~Ngo.apyastIti j~nAyate | sa cha straiNaH pauruSheyashcha | tatra vAgindriyaM kaNThastham | anyAni prasiddhAnyeva || 26|| kArikA 27 ekAdashakamindriyaM darshayannAha\- || ubhayAtmakamatra manaH, sa~NkalpakamindriyaM cha sAdharmyAt | guNapariNAmavisheShAnnAnAtvaM bAhyabhedAshcha || 27 || || 'ubhayAtmakamatra manaH' ityAdi | atretyasminnindriyavashe mana ubhayAtmakamubhayasvabhAvam | buddhIndriyANAM karmendriyANAM cha svasvaviShayagrahaNakAle buddhIndriyaM karmendriyaM chetyarthaH | ubhayatrApyasya vyApArAditi lakShaNaM tadityAha\- sa~NkalpayatIti sa~Nkalpakam, idaM nedamiti || kathamindriyamityAha\- 'indriyaM cha sAdharmyAt' ityAdi | indriyaistulyatvAdityarthaH | yathAnyadindrali~NgaM tathA mano.apItyarthaH || tatraikasmAdaha~NkArAdutpannAnAM kathaM svarUpabhedaH ? | yachChrotrAdibuddhIndriyam, tat pratiniyataviShayaM netaraviShayamapi | yadyAgAdi karmendriyaM tat pratiniyatakarma, netarakarmApi | manashchobhayAtmakam, naikAtmakamityAha\- 'guNapariNAmavisheShAnnAnAtvam' iti | aha~NkArasthA ye guNAH sattvAdayasteShAmanyo.anyAbhibhavAshrayA (dvidvAreNa yaH pariNAmavisheShastata evaiShAM nAnAtvam | ta eva hi guNAH pari)NAmavishiShTA indriyavyapadeshabhAjo nAnAviShayA bhavanti | kathaM deshaniyamo vR^ittiniyamashcha ? tatra tvagindriyaM sarvasharIrasthitabAhyAbhyantaravR^itti, chakShuHshrotraghrANarasanAni shirasi bahiH pR^ithak pR^ithagavasthitAni bAhyavR^ittIni | vAgAsye sthitA | pANyAdayashcha bAhoradhastAt pR^ithak pR^ithagavasthitA bahiHkarmaviShayAH || ityatAha\- 'bAhyabhedAshcha' iti | ye chAnye viShayabhedA deshaniyamavR^itiniyamAbhyAM te.api guNapariNAmavisheShAdeva | nAtrAntarA kAraNamasti || 27|| kArikA 28 eShAmindriyANAM kasya kA vR^ittirityAha\- || shabdAdiShu pa~nchAnAmAlochanamAtramiShyate vR^ittiH | vachanAdAnaviharaNotsargAnandAshcha pa~nchAnAm || 28 || || 'shabdAdiShu' ityAdi | Adishabdena shabdasparsharUparasagandhAH | teShu yathAkramaM pa~nchAnAM shrotrAdInAM buddhIndriyANAmAlochanamAtraM vR^ittiriShyate sAMkhyAchAryaiH | shrotrAdIni hi viShayasya prakAshanamAtraM kurvanti, nishchayaM tu buddhiH | tathA hi buddhyavasitamarthaM puruShaH chetayata iti siddhAntaH | karmendriyANAmapi vAgAdInAM yathAkramaM vasanAdAnAdIni vR^ittayaH karmANi | tatra vAgindriyasya nAnAvidhavarNochchAraNaM karma, AdeyasyAdAnaM pANyoH, viharaNaM deshAntaragamanaM pAdayoH, utsarga AhAramalasyotsarjanaM pAyoH, AnandanamAnado hlAdaH shukravisR^iShTisaMsR^iShTisukhaM tadupasthendriyavR^ittiH || 28|| kArikA 29 buddhyaha~NkAramanasAM kA vR^ittirityAha\- || svAlakShaNyaM vR^ittistrayasya saiShA bhavatyasAmAnyA | sAmAnyakaraNavR^itiH prANAdyA vAyavaH pa~ncha || 29 || || 'svAlakShaNyaM vR^ittiH' ityAdi | svAtmIyaM lakShaNaM yasya tat svalakShaNam | tasya bhAvaH svAlakShaNyam | tadeva vR^ittiH || 'trayasya' iti | buddhyaha~NkAramanasAmityarthaH | adhyavasAyo buddheH, abhimAno.aha~NkArasya, sa~Nkalpo manasaH | ta evAdhyavasAyAbhimAnasa~NkalpAstrayasya vR^ittiH | eShAM cha buddhyAdInAM trayodashAnAM chaturvidhA vR^ittiH, asAmAnyAyugapatkramashcheti (?)|| tatra sAmAnyAM darshayitumAha\- 'saiShA' iti | yeyamuktA vR^ittiH saiShA bhavatyasAmAnyA | yA yasya sA tasyaiva nAnyeShAmapItyarthaH | shrotrasya yachChabdaprakAshanaM tachChrotrasyaiva, nAnyeShAM tvagAdInAM dvAdashAnAm | evaM sarvatra yojyam || sAmAnyAmAha\- 'sAmAnyakaraNavR^ittiH' iti sAmAnyA chAsau karaNavR^ittishcheti sAmAnyakaraNavR^ittiH || 'prANAdyA vAyavaH pa~ncha' iti | prANA AdyA yeShAM vAyUnAM te prANAdyAH | prANApAnavyAnodAnasamAnA iti pa~ncha vAyavaH | tatra prANo yo mukhanAsikAbhyAM nirgachChati | yo nAbheradhaH sthitaH so.apAnaH | yena kAye.agnirdIpita AhAraM cha pachati sa samAnaH | yo nAbhideshAdudyatashirogatirnAdaM janayati sa udAnaH | yaH sarvasharIraM vyApya sthitaM sa vyAnaH | ete trayodashAnAmapi karaNAnAM sAmAnyavR^ittiH || 29|| kArikA 30 karaNaprabhAvikatvAdvAyUnAM yugapatkramasho vR^ittimAha\- || yugapachchatuShTayasya tu vR^ittiH kramashashcha nirdiShTA | dR^iShTe tathApyadR^iShTe trayasya tatpUrvikA vR^ittiH || 30 || || 'yugapat' ityAdi | 'chatuShTayasya tu' iti | tushabdo visheShaNArthaH | buddhiraha~NkAro manashchakShurityetasya chatuShTayasyaikasmin rUpe yugapadvR^ittiH | yathAndhakAre vidyutsampAte kR^iShNasarpasandarshane yugapadAlochanAdhyavasAyAbhimAnasa~NkalpanAni bhavanti | tathA hi chakShuShAlochitaM buddhyAdhyavasitamaha~NkAreNAtmIkR^itaM manasA sa~Nkalpitamiti || 'kramashashcha tasya' iti | chatuShTasyasya krameNa kadAchidvR^ittiriShTA | mandaprakAshe sthANupuruShochitAmUrdhvatAM dR^iShTavataH kiM sthANuH puruSha iti vikalpaH | tatrAku~nchapanaprasAraNAt puruSha ityadhyavasAyaH | tata AtmIkaraNAdabhimAna iti || yeya(mubhaya)thAvR^ittiH sA kasmin viShaya ityAha \- 'dR^iShTe' iti | adR^iShTe tarha nAstItyAha \- 'tathApyadR^iShTe' iti | tathA ||.ShTe dR^iShTe.api vR^ittiH || kintu na chatuShTayasya tarhItyAha\- 'trayasya' iti | buddhyaha~NkAramanasAmityarthaH | tatrApi tatpUrvikA shrotrAdipUrviketyarthaH | yathA smartavyamanusmarataH sa~NkalpAbhimAnAdhyavasAyA bhavanti || 30|| kArikA 31 atha yadetachchatuShTayaM tatkiM yugapat parasparasavyapekShaM svAM svAM vR^itiM pratipadyate kiM vA nirapekShamityAha\- || svAM svAM pratipadyante parasparAkUtahaitukIM vR^ittim | puruShArtha eva heturna kenachitkAryate karaNam || 31 || || 'svAM svAm' ityAdi | AtmIyAtmIyAM vR^ittim || 'parasparAkUtahaitukIm' iti | parasparasya yadAkUtaM svavR^ittibhogastadeva hetuH | tatra bhUtAM parasparAkUtahaitukIM vR^ittiM chatvAri karaNAni pratipadyante | tatra chakShurbuddhyAditrayasyAkUtaM j~nAtvA prakAshanaM pratipadyate | evaM buddhiraha~NkAro manashcha trayANAmAkUtaM j~nAtvA.adhyavasAyamabhimAnaM sa~NkalpanaM cha pratipadyante | kramashashcha parasparAkUtahaitukIm | kintu pUrvapUrvahaitukI draShTavyA | yathA kasyachidupanimantraNaM shrutavataH shrotravR^ittiM j~nAtvA, buddhirgamanAyAdhyavasitA | tadvR^ittiM j~nAtvA.aha~NkAro modakAnahaM bhakShayiShyAmIti manyate | tadvR^ittiM j~nAtvA manaH, prachuraM ghR^itaM prApayiShyAmIti kiM stokamiti, sa~NkalpayatIti | evaM bAhyAnyapi karaNAni svAM svAM vR^ittiM parasparAkUtahaitukIM pratipadyante || etAni kimAtmArthaM svAM svAM vR^ittiM pratipadyante, kimanyArthamityAha\- 'puruShArtha eva hetuH' iti | puruShasyArtho viShayopabhogaH kaivalyaM cha, sa vR^ittihetuH || nanvIshvaraH kartA jagataH, sa eva buddhyAdikalApaM sR^iShTavAn yena puruShasyArthaH sampadyate | tathA choktam\- 'Ishvaraprerito gachChetsvargaM vA shvabhrameva vA' | iti tatrAha \- 'na kenachitkAryate karaNam' iti | pradhAnavyatirekeNa na kashchidbuddhyAdikaraNaM svAM svAM vR^ittiM kArayatItyarthaH | yadi kartA syAt, kimiti prakR^itimapekShate | nApi seshvaravAdinA prakR^itirabhyupagataiva, nishchetanatvAt prakR^iteH sachetano.adhiShThAtA kartA.aparo gaveShyata iti chet, puruSha evAdhiShThAtA | achetanA prakR^itiH | etaduktameva prAk || 31|| kArikA 32 katividhamantaHkaraNamityAha\- || karaNaM trayodashavidham, tadAharaNadhAraNaprakAshakaram | kAryaM cha tasya dashadhA, hAryaM dhAryaM prakAshyaM cha || 32 || || 'karaNaM trayodashavidham' ityAdi | pa~ncha buddhIndriyANi, pa~ncha karmendriyANi, buddhyaha~NkAramanAMsi cha trINi | etat trayodashavidham | karaNaM karotIti | 'kR^ityalyuTo bahulam' iti kartari lyuT || tatra kasya kA kriyA yadapekShayA karaNamityAha\- 'tadAharaNadhAraNaprakAshakaram' | iti tatkaraNamAharaNAdIni karotIti | tatra karmendriyANyAharaNaM kurvanti, buddhyaha~NkAramanAMsi dhAraNam, buddhIndriyANi prakAshamiti || kiM tatkAryaM yasyAharaNaM kurvantItyAha\- 'kAryam' iti | tasya karaNasya dashavidhaM kAryam | tatra shabdasparsharUparasagandhAH pa~ncha vachanAdAnaviharaNotsargAnandAH pa~ncheti dashadhA | pUrve dvividhAH\- sUkShmAstanmAtralakShaNAH sukhaikasvabhAvatvAddivyAH, sthUlA AkAshAdayaH sukhaduHkhamohatmakatvAdadivyA iti | etatkAryaM buddhIndriyANAM prakAshyam | vAgAdInAmuktyAdAnAdikarmakartR^itvAt kAryam (?) | tatra vAchA shabdasya, pANibhyAmAdeyasyAhriyamANatvAdubhayamapyAhAryam || vihAryaM viharaNasthAnam, pUrvAvayavanyAsenottarAvayavAkramaNena cha pAdAbhyAmAhriyamANatvAdAhAryam | anyathA kathamutsargAnandau syAtAm | ubhayamapi karmendriyAviShayam | buddhyaha~NkAramanasAM dhAryam, tairantaH svavR^ittyAvadhAryamANatvAt || 32|| kArikA 33 tadeva trayodashavidhaM karaNaM bAhyAntarabhedAddvividhamiti darshayannAha\- || antaHkaraNaM trividhaM dashadhA bAhyaM trayasya viShayAkhyam | sAmpratakAlaM bAhyaM trikAlamAbhyantaraM karaNam || 33 || || 'antaHkaraNam' ityAdi | karaNaM dvividham\- bAhyamAbhyantaraM cha | tatra sharIrasyAntaHsthitatvAdantaHkaraNaM trividham\- buddhiraha~NkAromanashcheti || 'dashadhA bAhyam' iti | dashaprakAram | pa~ncha buddhIndriyANi, pa~ncha karmendiyANi | tadbuddhirbhavati || tadbAhyaM 'trayasya viShayAkhyam' iti | tryavayavasyAntaHkaraNasya bAhyaM viShaya ityAkhyAyate, taddvAreNa viShayAvagAhanAt | tenAntaHkaraNasya dvividho viShayaH\- dvAraM bhogyaM cheti | chatuShTayasya dR^iShTervartamAne trayasyAdR^iShTe vR^ittiruktA || tatrAtItAnAgatayorapi viShayayoH kiM vR^ittirasti, netyAha\- 'sAmpratakAlaM bAhyam' iti | kalyata iti kAlaH viShaya evAtIto.anAgato vartamAnoshchochyate | na tadvyatirekeNa kAlo.asti | mA bhUt ShaDviMshatitattvaprasa~Nga iti | tatra sAmprato vartamAnaH kAlo yasya bAhyasya taddhi bAhyam | shrotrAdi vartamAnameva shabdAdikaM prakAshayati, nAtItAnAgate | vAgAdi cha vartamAnamevoktyAdAnaviharaNotsargAnandAn karoti, nAtItAnAgatAn || 'trikAlamAbhyantaram' iti | trayaH kAlA yasya tat trikAlam | yathA buddhirvartamAnamadhyavasyati | tathAtItAnAgatAvapi | mAndhAtAsIt kalkI rAjA bhaviShyatIti | yathAha~NkAro vartamAnamabhimanyate tathAtItAnAgatAvapi | mamaivamAsIt, mamaivaM bhaviShyatIti | yathA cha mano vartamAnaM sa~NkalpayatIti tathAtItAnAgatAvapi | tatra kimidaM bhUtaM syAt, na mameti | kimidaM bhaviShyati, netIti || 33|| kArikA 34 nanu cha yadi sthUlAH pR^ithivyAdayaste visheShAH | bAhyaM bAhyakaraNaM svaviShayaM pratipadyate | pR^ithivyAdayastarhi bhedena pratipattavyA ityAha\- || buddhIndriyANi teShAM pa~ncha visheShAvisheShaviShayINi | vAgbhavati shabdaviShayA sheShANi tu pa~nchaviShayINi || 34 || || 'buddhIndriyANi' ityAdi | teShAmapi trayodashAnAM karaNAnAM yAni pa~ncha buddhIndriyANi, tAni visheShAvisheShaviShayINi | shabdAdayaH pa~ncha viShayA dvividhAH \- visheShA avisheShAshcha | tatra ye sUkShmAstanmAtralakShaNAste.avisheShAH | ye sthUlAH pR^ithivyAdayaste visheShAH | visheShAshchAvisheShAshcheti dvaMdvaH | ta eva viShayA vidyante yeShAmiti matvarthopaH | vishiShTAnavishiShTAMshcha viShayAn gR^ihyantItyarthaH | tatra shrotraM sthUlAn nAnAshabdAnavikalAn gR^ihNAti, shabdatanmAtraM cha | nAsikA sthUlAn surabhyAdigandhAn, tanmAtraM cha gR^ihNAtIti || 'vAgbhavati' | kevalaH shabdo viShayo yasyAH, na viShayAntaramityarthaH || sheShANi pANyAdIni chatvAri, pa~ncha viShayINi | pa~ncha viShayA eShAmiti | tatra pANiH shabdasparsharUparasavantaM ghaTAdikamAdatte | pAdau shabdAdimatyAM bhUmau viharataH | pAyurupasthashcha shabdAdimadeva malaM shukraM cha visR^ijati | anena dvAreNa tu sarvaM bAhyaM karaNaM pa~nchaviShayameva draShTavyam | yaM hi yadevamAshritya (?) sphItaM tasya shabdasparsharUparasagandhavattvAt, 'bAhyaM trayasya viShayAkhyam' ityuktam || 34|| kArikA 35 tatkathaM tasya viShaya ityAha\- || sAntaHkaraNA buddhiH sarvaM viShayamavagAhate yasmAt | tasmAt trividhaM karaNaM dvAri, dvArANi sheShANi || 35 || || 'sAntaHkaraNA' ityAdi | buddherupAttatvAchCheShamaha~NkAro manashchAntaHkaraNam | tAbhyAM yuktA buddhiH || 'sarvam' iti | triShvapi kAleShu vyavasthitaM viShayamavagAhate gR^ihNAti yasmAt , tasmAt trividhamantaHkaraNaM buddhyAdi dvAri bhavati | dvArANyasya santIti kR^itvA | sheShANi tu buddhIyakarmendriyANi (?) dvArANi | ebhirdvArabhUtairantaHkaraNaM viShayAn gR^ihNAti || 35|| kArikA 36 nanu cha yadyantaHkaraNaM bAhyakaraNadvAreNa sarvaM viShayamavagAhate, tasmin kiM lakShaNamityAha\- || ete pradIpakalpAH parasparavilakShaNA guNavisheShAH | kR^itsnaM puruShasyArthaM prakAshya buddhau prayachChanti || 36 || || 'ete' ityAdi | shrotrAdayo vAgAdayo buddhyAdayashchetyete trayodasha guNavisheShAH, traya eva guNA anyo.anyAbhibhavadvAreNa pariNatAH shrotrAdivyapadeshabhAja ityarthaH | pradIpakalpAH, svavR^ittyA viShayasya prakAshakatvAt | parasparavilakShaNAH | ekasya yA vR^ittiH svarUpaM cha, na taditareShAmapi yadi syAdetenaiva viShayAvagAhanaM siddhaM kimanyena || 'kR^itsnam' iti | trailokyagataM puruShasyArthaM sUkShmasthUlaviShayalakShaNaM prakAshyAbhivyaktiM nItvA pashchAdaha~NkArAdayo dvAdasha buddhau prayachChanti, sthApayantItyarthaH | avagAhanaphalametat | tasyAM cha viShayopadhAnoparaktyAM buddhau puruSha upalabhate | tatredamuchyate \- buddhyAdhyavasitamarthaM puruSha ||.ta iti || 36|| kArikA 37 nanu cha tulye karaNatve kimityaha~NkArAdayo buddhau prayachChanti | prAdhAnyAttadeva darshayannAha \- || sarvaM pratyupabhogaM yasmAtpuruShasya sAdhayati buddhiH | saiva cha vishinaShTi punaH pradhAnapuruShAntaraM sUkShmam || 37 || || 'sarvam' ityAdi | upabhogamupabhogaM prati pratyupabhogam | devamanuShyatiryagyonishu yo viShayasyopabhogastaM prati sarvaM trailokyagataviShayaM puruShasya sAdhayati, sampAdayati | yasmAdbuddhiH pradhAnabhUtA satI nAnyaH kashchit, tasmAt tAni karaNAni buddhau prayachChanti | (yathA grAme hiraNyAdipratyayaM kuTumbinaH pradhAnAya prayachChanti) | pradhAno.apyAsannavarttitvAdbhogapataya iti || 'saiva cha vishinaShTi' iti | yadA tamasvatI buddhirbhavati tadA sarvamupanItaM sampAdayati | yadA sattvAdhikA buddhirbhavati, tadA j~nAnasa~NgatA pradhAnapuruShAntaraM vishinaShTi | pradhAnapuruShayorvibhAgaM karotItyarthaH | anyat pradhAnamanyaH puruSha iti || 'sUkShmam' | sAMsArikaj~nAnasyAviShayatvAt || 37|| kArikA 38 visheShAvisheShaviShayiNItyuktam, tatra ke visheShAH ke.avisheShAshchetyatrAha\- || tanmAtrANyavisheShAH, tebhyo bhUtAni pa~ncha pa~nchabhyaH | ete smR^itA visheShAH, shAntA ghorAshcha mUDhAshcha || 38 || || 'tanmAtrANi' ityAdi | sUkShmaviShayAstanmAtrANItyuchyante | tairna kashchidvishiShyata ityavisheShAH | yathA sUkShmatR^iNAgrAvasthitaM tejo na lakShyate, na cha ki~nchit prakAshayati, tadvat te.apyavisheShAH || 'tebhyo bhUtAni pa~ncha pa~nchabhyaH' iti | tanmAtrebhyaH pa~ncha mahAbhUtAnyutpadyante || 'ete smR^itA visheShAH' iti | shabdatanmAtrAdekaguNamAkAshamutpadyate | evaM sparshAditanmAtrAd dvitrichatuHpa~nchaguNA vAyvAdaya utpadyante | taishcha tanmAtrANi | vishiShyanta iti visheShAH || te cha kiMsvarUpA ityAha\- 'shAntA ghorAshcha mUDhAshcha' iti | shAntAH sukhapradAha ghorA duHkhapradAH, mUDhA mohapradA iti || 38|| kArikA 39 kimetAvanta eva viSheShA utAnye.apItyAha\- || sUkShmA mAtApitR^ijAH, saha prabhUtaistridhA visheShAH syuH | sUkShmAsteShAM niyatA, mAtApitR^ijA nivartante || 39 || || 'sUkShmAH' ityAdi | ye sUkShmAstanmAtralakShaNAH saMsAriNaH sharIrasyAshrayatAM gatAste.api visheShAH, sUkShmasharIrasyArabdhatvAt || 'mAtApitR^ijAH' iti | mAtApitR^ijAH ShaT | tatra mAtR^ito lomalohitamAMsAni pitR^itaH snAyvasthimajjAnaH | te.api visheShAH, taiH sthUlasharIrasya ShaTkoshikasyArabdhatvAt | ete dvividhA visheShA AdhyAtmikAH || 'sahaprabhUtaiH' iti | yAni mahAbhUtAni bAhyAni shAntaghoramUDhAnyuktAni tAni sthUlasharIrasyAvakAshavyUhanapattikledanadhAraNakartR^itvena prakR^iShTabhUtAnyuchynte | taiH saha trayo visheShAH || 'sUkShmAsteShAM niyatA mAtApitR^ijA nivartante' iti | sUkShmasharIraniyataM j~nAnaprApteH prAk, tasya sAMsarikatvAt | sthUlasharIraniyataM tu nivartate, tasya pratimaraNaM patitasya rasabhasmaniShThAntatvAt || 39|| kArikA 40 yadetat sUkShmasharIraM tatkathamutpannamityAha\- || pUrvotpannamasaktaM niyatammahadAdisUkShmaparyantam | saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM li~Ngam || 40 || || 'pUrvotpannam' ityAdi | pradhAnenAdisarge pratipuruShamutpAditatvAt pUrvotpannam | asaktamapyAha | tanna kvachidvihanyate, parvatamapi bhittvA gachChati || 'niyatam' | nityam, j~nAnotpatteH prAgityarthaH || kiMparimANamidamityAha\- 'mahadAdisUkShmaparyantam' iti | buddhirAdiryasya tat, mahadAdisUkShmaviShayAstanmAtralakShaNAH paryantaM yasya tat sUkShmaparyantam | buddhiraha~NkAra ekAdashendriyANi pa~ncha tanmAtrANItyetatparimANamityarthaH || 'saMsarati' | triShu lokeShu || 'nirupabhogam' iti | bAhyena sthUlasharIreNa vikalatvAdviShayabhogasamarthaM na bhavatItyarthaH || 'bhAvairadhivAsitam' iti | dharmAdibhiruparaktamityarthaH || 'li~Ngam' itu | pralayakAle layaM gachChatIti kR^itvA || 40|| kArikA 41 nanu karaNamAtrameva saMsarati, kiM sUkShmasharIreNetyAha\- || chitraM yathAshrayamR^ite sthANvAdibhyo vinA yathA chChAyA | tadvadvinA.avisheShairna tiShThati nirAshrayaM li~Ngam || 41 || || 'chitram' ityAdi | yathA kuDyAdikamAshrayamR^ite chitraM na tiShThati || 'sthANvAdibhyaH' iti | Adishabdena vR^ikShastambAdayaH | 'pR^ithagvinAnAnAbhistR^itIyAnyatarasyAm' iti pa~nchamyapi bhavati | tairvinA yathA chChAyA snigdhA paruShA vA na tiShThati || 'tadvadvinA.avisheShairna tiShThati nirAshrayaM li~Ngam' iti | avisheShAstanmAtrANi | li~NgaM trayodashavidhaM karaNamiha gR^ihyate | na tiShThati nirAshrayatvAt | (tairhi sUkShmasharIramArabdham, tadabhAvAttadapi nAstIti nirAshrayatvAt) | na saMsarati | na cha nirAdhAreNa karaNena puruShasya saMyogaH sambhavati | puruSho.api niShkriyatvAnna saMsarati || 41|| kArikA 42 tadeva sUkShmasharIraM kimarthaM saMsaratItyAha\- || puruShArthahetukamidaM nimittanaimittikaprasa~Ngena | prakR^itervibhutvayogAnnaTavadvyavatiShThate li~Ngam || 42 || || 'puruShArthahetukam' ityAdi | puruShArtho dvividha uktaH | sa heturyasyeti | samAsAntaH kap || 'idam' iti | mahadAdi sUkShmaparyantaM li~Ngamuktam, tannaTavadavatiShThate | yathaika eva naTastaM taM visheShamAsthAya yavanikAnto nirgatya rAjAmAtyaviduShakAdibhAvenAnuviddho.avatiShThate, tathA li~Ngamapi taM taM dehamAsthAya devamanuShyatiryagbhAvena vyavatiShThate || tadeva kathaM bhavatItyAha\- 'nimittanaimittikaprasa~Ngena' iti | nimittaM dharmAdharmAdi, naimittikamUrdhvAdhogamanAdi | vakShyati cha | tayoH prasa~Ngeneti || kimetatsarvamIshvarAt kiM vA svabhAvAdityatrAha\- 'prakR^iteH vibhutvayogAt' iti | prakR^itiH pradhAnam, tasyA vibhutvaM jagatkartR^itvam | tadyogAt naTavadvyavatiShThate | pradhAnenaiva hi puruShasyArthaH kartavya iti mahadAdisUkShmaparyantaM li~NgamutpAdya dharmAdibhiradhivAsayati | tadadhivAsitaM cha naTavat vyavatiShThate | neshvarAnna svabhAvAditi bhAvairadhivAsitamityuktam || 42|| kArikA 43 te punaH kiyantaH kimAshritA ityAha\- || sAMsiddhikAshcha bhAvAH prAkR^itikA vaikR^itAshcha dharmAdyAH | dR^iShTA karaNAshrayiNaH kAryAshrayiNaH kalalAdyAH || 43 || || 'sAMsiddhikAshcha' ityAdi | ye prAkR^itasvabhAvAste sAMsiddhikA uchyante | te cha kapilasyaiva mahAmunernAnyasya | tasya hyutpadyamAnasyaivAdisarge sahotpannA dharmaj~nAnavairAgyaishvaryasaMj~nakAshchatvAro bhAvAH | ye tvAdisargAduttarakAlamutpannakAryakAraNAnAmasmadvidhAnAM prayatnapUrvakA utpadyante, te vaikR^itAH || te cha dvividhAH | yadAha\- 'dharmAdyA dR^iShTAH karaNAshrayiNaH kAryAshrayiNashcha kalalAdyAH' iti | dharmAdayashchatvAraH, viparItAshchAdharmAdayashchatvAra ityaShTau | ete trayodashavidhaM karaNamAshritya pravartante | kAryaM pa~ncha, kukShisthasyAsya nichChuritasya tu kaumArayauvanavArddhakAni trayaH, ityaShTau bhAvAH | tatra vaikR^ite dharmAdibhiradhivAsitaM saMsaratIti j~neyam || 43|| kArikA 44 nimittanaimittikaprasa~Ngenetyuktam | tadubhayamapi darshayitumAha\- || dharmeNa gamanamUrdhvaM, gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa | j~nAnena chApavargo, viparyayAdiShyate bandhaH || 44 || || 'dharmeNa' ityAdi | dharmAdinimittamUrdhvagamanAdi naimittikam | tatra dharmeNa yamaniyamalakShaNena gamanamUrdhvamiti, sUkShmasharIrasya devAdivyavasthitirityarthaH || 'gamanamadhastAdbhavayadharmeNa' iti | tiryagyoniShu sthitiH | mishrAnmanuShyaloke sthitirityarthoktam || 'j~nAnena chApavargaH' iti | pradhAnapuruShAntaraj~nAnAkhyena j~nAnena li~NgaM nivartate | tataH kevalaH puruSho bhavati || 'viparyayAdiShyate bandhaH' iti | j~nAnaviparyayAdaj~nAnAt saMsArachakrabandhaH, punaH punarAvartanam | sa cha triprakAraH \- prakR^itibandhaH, dakShiNAbandhaH, vikArabandhashcheti | yeShAM prakR^itireva paratattvaM nAnyat, teShAM prakR^itivAdinAM prAkR^itiko bandhaH | yeShAmiShTApUrtabhAvina eva divyAdivyamAnuShabhogAH puruShArtha iti, teShAM karmavAdinAM dakShiNAbandhaH | iShTApUrtaM dakShiNeti | tathA choktam\- agnihotraM tapaH satyaM devAnAM paripAlanam | atithirvaishvadevaM cha iShTamityabhidhIyate || puShkariNyaH sabhA vApyo devatAyatanAni cha | annapradAnamArAmaH pUrtamityabhidhIyate || yeShAM vikAra evaishvaryalakShaNaH puruShArtha iti, teShAM vikAratvavAdinAM vaikAriko bandhaH || 44|| kArikA 45 || vairAgyAt prakR^itilayaH, saMsAro bhavati rAjasAdrAgAt | aishvaryAdavighAto viparyayAttadviparyAsaH || 45 || || 'vairAgyAt" ityAdi | yo viShayAdidarshanAdvirakto yamaniyamaparisthito na j~nAnaM paryeShate, tasya mR^itasya vairAgyAdaShTAsyu prakR^itiShu pradhAnAditanmAtraparyantAsu layaH, sthUlasharIreNa viShayopabhoganimittena yogaH | tallInashchAtmAnaM muktamiva manyate na tu muktam, sargakAle punaH saMsaraNAt | yadA tu j~nAnaM paryeShyate tadA muchyata eva | tathA choktam\- j~nAnAdatha virAgAchcha tathA kR^itsnasya saMkShayAt | ityevaM jAyate mokSho mukta Atmastha uchyate || iti || 'saMsAro bhavati rAjasAdrAgAt' iti | vairAgyaviShayo.ashubhaviShayAbhiShva~Ngo rAjaso rAgaH, tasya shubhAshubhakarmAkShepakatvAt | tasmAddevAdiShvayaM janAdyajibhAvena (?) saMsarati || 'aishvaryAdavighAtaH' iti | anaishvaryAttadviparyAsa iti | avighAtaviparyAso vighAtaH, prArthitAnAmaprAptirityarthaha | muktistu durotsAritaiva || 45|| kArikA 46 eShAmaShTAnAM buddhirUpANAmekena mokShaH saptabhirbandhaH saMsAra iti yadetannimittanaimittikaM ShoDashamuktaM tatsaMkShepeNa chaturvidhamAha \- || eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH | guNavaiShamyavimardena tasya bhedAstu pa~nchAshat || 46 || || 'eShaH' ityAdi | pratyayashabdena buddhiruchyate | tasya sargo yaH ShoDashavidha uktaH, eSha viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH | viparyayAdInAmAkhyA yasya pratyayasargasya sa tathoktaH | tatra viparyayamaj~nAnam, ashaktirj~nAnAdhigamAsAmarthyaM satyAmapyadhijigAMsAyAm, tuShTirmokShopAyeShu vaimukhyam, siddhirj~nAnaprAptiH || tasya chatuvidhasya punaH pa~nchAshat bhedA bhavanti | kena prakAreNetyAha\- 'guNavaiShamyavimardena' ityAdi | sattvarajastamasAmanyo.anyAbhibhavadvAreNa vaiShamyaM viShamabhAvaH, ekasya dvayorvAdhikye.anyasyAnAdhikyam | ekadvitriyogena ShaDvidhaM vaiShamyam | tena dvayorvimardaH parasparakShobhaH | tena hetunA bhavatItyarthaH || 46|| kArikA 47 tAn bhedAn darshayannAha\- || pa~ncha viparyayabhedA bhavantyashaktishcha karaNavaikalyAt | aShTAviMshatibhedA tuShTirnavadhA.aShTadhAsiddhiH || 47 || || 'pa~ncha viparyayabhedAH' ityAdi | aj~nAnAkhyasya sargasya bhedAH pa~ncha\- tamo moho mahAmohastAmisro.andhatAmisrashcheti | ata eva sAMkhyapravachane kleshA uchyante | 'avidyAsmitArAgadveShAbhiniveshAH kleshAH' iti | tatrAvidyAkShetramuttareShAm || 'ashaktishcha' iti | ashaktyAkhyaH sargaH || 'karaNavaikalyAt' iti | karaNaM bAhyamAbhyantaraM cha | tayorvaikalyAdaShTAviMshatibhedA yasyAH ashakteH sA bhavatIti vibhaktipariNAmena yojyam | karaNavaikalyaM cha guNavaiShamyavimardena bhavati || 'tuShTirnavadhA.aShTadhA siddhiH' | iti tuShTisargo navaprakAraH, siddhisargo.aShTaprakAro bhavatItyarthaH | etaiH samudAyena pa~nchAshadbhedA iti || 47|| kArikA 48 tAnavAntarabhedasahitAn darshayannAha\- < bhedastamaso.aShTavidho mohasya cha, dashavidho mahAmohaH | tAmisro.aShTAdashadhA, tathA bhavatyandhatAmisraH || 48 || || 'bhedastamasaH' ityAdi | tama ityavidyochyate | sA chottareShAM prasavabhUmiH | sA cha prakR^itiH | tattvavedinAM satyapi vairAgye nApavarga iti, j~nAnasyAbhAvAt | tatashcha teShAmaShTAsveva prakR^itiShu layo bhavatIti aShTavidhA avidyA, viShayasyAShTavidhatvAt || mohasya chetishabdenAShTavidho bheda ityanuvartate | moha ityasmitochyate | devA api vinAshino.api, aShTaguNamaishvaryamAshritA AtmAnamavinAshinaM manyante | tatashcha teShAmaShTavidho mohaH, aishvaryasyAShTavidhatvAt || 'dashavidho mahAmohaH' iti sukhAnushayo rAgo mahAmoha ityuchyate | sa cha divyAdivyaviShayeShu vartamAno dashavidho bhavati | tatra sUkShmAstanmAtralakShaNAH pa~ncha, sukhaikasvabhAvatvAddvivyAH | sthUlAH pR^ithivyAdayaH pa~ncha, sukhaduHkhamohAtmakatvAdadivyAH || 'tAmisro.aShTAdashadhA' iti | duHkhAnushayo dveShastAmisra ityuchyate | sa chAShTaguNaishvarye dashavidhe cha viShaye pratibhavatItyaShTAdashavidhaH || 'tathA bhavatyandhatAmisraH' iti | yathA tAmisro.aShTAdashadhA tathA.ayamapItyarthaH | maraNatrAso.andhatAmisra uchyate | sa chAShTaguNaishvarye dashavidhe cha viShaye pratibhavatItyaShTAdashavidhaH || 'tathA bhavatyandhatAmisraH' iti | yathA tAmisro.aShTAdashadhA tathA.ayamapItyarthaH | maraNatrAso.andhatAmisra uchyate | sa chAShTaguNaishvarye dashavidhe viShaya eva bhavatIti | evaM dviShaShTibhedamaj~nAnamuktam || 48|| kArikA 49 ashaktiH karaNavaikalyAdityuktam, tasyA bhedAn darshayitumAha\- || ekAdashendriyavadhaH saha buddhivadhairashaktirupadiShTA | saptadashadhA cha buddherviparyayAstuShTisiddhinAm || 49 || || 'ekAdasha' ityAdi | ekAdashAnAmindriyANAmekAdashaivopaghAtAH | shrotrachakShurghrANAnAM bAdhiryAndhatvAghrAtR^itvAni, vAcho mUkatvam, jihvAyA jADyam, manasa unmAdaH, pANipAdopasthAnAM kauNyapa~NgutvaklaibyAni, tvagindriyasya kuShThaH, pAyorudAvarta iti | bAdhiryamAndhyAghrAtR^itve mUkatA jaDatA tathA | unmAdakauNyakuShThAni klaibyodAvartapa~NgutAH || iti || ata indriyavadhA ashaktirityupadiShTAH sAMkhyAchAryaiH || 'saha buddhivadhaiH' iti | buddherapi vadhA ashaktirupadiShTA || te kiyanta ityAha\- 'saptadashadhA cha buddhervupayayAstuShTisiddhInAm' iti | tuShTayo nava, siddhayashchAShTau | vakShyamANAmbhasAM ye viparyayAste saptadashavidhA buddherj~neyAH | evamashaktiraShTAviMshatibhedA yayA kramasvashakto bhavati || nanu pratyayasarga ityuktam, nAyamindriyavadhaH pratyayasargaH ki~nchidaha~NkArasarga iti satyam, aha~NkArasya pratyayasargatvAt tatsargo.api pratyayasarga uchyate | dharmo vA pratyayaH sargaH || 49|| kArikA 50 tuShTibhedAnAha\- || AdhyAtmikAshchatasraH prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAkhyAH | bAhyA viShayoparamAt pa~ncha, nava tuShTayo.abhimatAH || 50 || || 'AdhyAtmikAH' ityAdinA | prakR^ityAdInyAkhyA yAsAM tuShTInAM tAstathoktAH | tatra prakR^itiH pradhAnam | saiva vyaktAtmanA pariNamya bandhamokShau kuruta ityetAvanmAtropadeshAt tuShTo bhavati yastasya prakR^ityAkhyA tuShTirambha ityuchyate || upAdIyate prApyate mokSho.anenetyupAdAnam | pravrajyAli~NgaM chAtra daNDAdi | na prakR^itij~nAnamAtreNa muktiH | 'upAdAnena chApare' ityasmAdadvitIyAdupadeshAdihaiva muktiH prAptavyeti parituShTaH pravrajito.ayaM tasya dvitIyA upAdAnAkhyA tuShTiH salilamuchyate || kalyata iti kAlA | mahadAdisUkShmaparyantena li~Ngena saMsaratA.apareNa mokSho na prakR^ityupAdAnamAtrAdihaiva janmanIti tasmAttR^itIyAdupadeshAt tuShTo yaH kAlApekShI sthitastasya kAlAkhyA tuShTirodha ityuchyate || yasyAparaM bhAgyamasti tasya mokShaH, prakR^ityupAdAnakAlamAtreNa na, kashchidviparItabhAgadheyo.astIti tasmAchchaturthAdupadeshAt tuShTo yo bhAgyApekShI sthitastasya chaturthI vR^iShTirityuchyate | etAshchatasra AtmAnamadhikR^itya bhavantItyAdhyAtmikAH AtmanA moktavyamiti kR^itvA || 'bAhyaviShayoparamAchcha' iti | shabdAdibhyo vyAvR^ittiruparamaNaM pa~nchadhA bhavati | ArjanarakShaNakShayasa~NgahiMsAdoShadarshanAt | tatra viShayArjane mahadduHkhaM tadalpaviShayebhya ityArjanadoShadarshanAnnivR^ittasya tuShTiriyaM pa~nchamI sutAramityuchyate || viShayA ArjituM shakyAH, rakShaNaM tu duHkhaM bahubhiH tajjanyamAnAnAM (?) syAditi rakShaNadarshanAnnivR^itasya tuShTiriyaM ShaShThI supAramityuchyate || viShayA ArjituM rakShituM kShaye cha pratividhAtuM shakyAH, kintUpabhujyamAnA mahatImAtmasaktiM kurvanti, tadaprAptau cha mahadduHkhamiti sa~NgadoShadarshanAduparastasyAShTamI tuShTiranuttamAmbha ityuchyate || sarvaM shakyaM kintvanupahatya bhUtAni na bhogaH sambhavati | bhUtopaghAtAnmahadaniShTaphalamiti hiMsAdoShadarshanAduparatasya tuShTiriyaM navamI uttamAmbha ityuchyate | etAH pa~ncha viShayadvAreNeti bhavantIti bAhyAH | tatpUrvikAshchAdhyAtmikAH, viShaye tatparasyAdhyAtmikatuShTyasambhavAt || tatra prakR^ityupAdAnakAlA na mokShopAyA ityupadiShTamapi yo vaimukhyAnna pratipadyate tasyAdhyAtmikAshchatasraH, viShayoparamAchcha bAhyAH pa~ncheti nava tuShTayaH | tA buddhivadhA ityuchante | teShAM shakterantarbhavati [?] | tAsAM chatuShShaShTInAM mahatprabhR^itayo viparyayeNa saMj~nA | tadubhayamapi buddhAvantarbhUtaM tatsargatvAt || 50|| kArikA 51 katibhedA j~nAnAj~nAnalakShaNA siddhirityAha\- || UhaH shabdo.adhyayanaM duHkhavighAtAstrayaH suhR^itprAptiH | dAnaM cha siddhayo.aShTau, siddheH pUrvo.a~NkushastrividhaH || 51 || || 'UhaH shabdo.adhyayanam' ityAdi | siddhirj~nAnaprAptiH, tasyA bhedA upAyabhedAt | Uha iti | janmAntarasaMskR^itadhiyo yasya bandhamokShakAraNamutprekShamANasya pradhAnapuruShAntaraj~nAnamutpadyate tasya siddhirUhahetukA prathamA tAramityuchyate || yasya sAMkhyashAstrapAThamanyadIyamAkarNya tattvaj~nAnamutpadyate, sA siddhiH shabdahetukA dvitIyA sutAramityuchyate || yasya shiShyAchAryasambandhena sAMkhyashAstraM shabdato.arthatashchAdhItya j~nAnamutpadyate, tasyAdhyayanahetukA | adhyayanena hi tatparij~nAnAt | eShA tR^itIyA tAravi ityuchyate || 'duHkhavighAtAstrayaH' iti | yo.apyAdhyAtmikenAdhibhautikenAdhidaivikena vA bhAvitastadvighAtArthaM j~nAnaM paryeShyati, Uhena shabdenAdhyayanena vA, tasya tadvighAtahetukAH pramAdapramuditamodanAkhyAstisraH, upAyasya tritvAditi | pUrvA yAstisraH siddhyayastA na duHkhahetukA iti boddhavyAH || 'suhR^itprAptiH' iti | yo.adhigatatattvaH suhR^idaM prApya j~nAnamadhigachChati, tasya suhR^itprAptipUrvikA | mitraM hi snehAt j~nAnaM prakAshayati | iyaM saptamI ramyakamityuchyate || dAnaM cha siddhihetuH | dAnena hyArAdhito j~nAnI j~nAnaM prayachChati | iyamaShTamI sadApramuditamityuchyate || tadviparItA asiddhayaH | mandabuddhitvAnnohate yastasyAnUhahetukA asiddhiH | yaH shakto.api sAMkhyashAstraM shR^iNvannapi buddhidaurbalyAnna buddhyati tasya shabdahetukA asiddhiH | buddhidoSha evAyam | yasya gurupUrvakaM nAdhyayanaM buddhidoShAdeva tasyAnadhyayanahetukA asiddhiH | na yatra mitrasaMgraho na cha dAnamityaShTAvasiddhayo buddhivadhA ashaktAvantarbhUtAH | tAsAM chAsiddhInAM moShamuShNAmAnoramityAdyAH [?] saMj~nAH | buddhAvantarbhUtaM tatsargatvAt || 'siddheH pUrvo.a~NkushastrividhaH' iti | tasyA aShTavidhAyAH siddheryaH pUrvo viparyayAshaktituShTyAkhyastrividha uktaH so.a~Nkusha ivetya~Nkusha uktaH | tena hyasvatantrIkR^ito lokaH saMsArachakre.avatiShThate | tatra viparyayAdiShyate bandha iti vachanAt pa~nchavidhamaj~nAnama~NkushaH | ashaktiH karaNavaikalyam, tato hi j~nAnAprAptiritya~NkushaH | tuShTirapya~NkushaH | tadA prakR^ityupAdAnakAlabhAgyA mokShopAyA iti, viShayoparamAchcha mukta ityetAvanmAtrAdupadeshAt tuShTo na j~nAnaM paryeShyati | yadA tu paryeShyati tadA.ana~Nkusha ityarthaH | ete pratyayasargabhedAH pa~nchAshat padArthAH, astitvAdayashcha dasha | te chAsyAmeva saptatyAM nirdiShTAH | tathA chAha saMgrahakAraH\- astitvamekatvamathArthavattvaM pArArthyamanyatvamakartR^ibhAvaH | yogo viyogo bahavaH pumAMsaH sthitiH sharIrasya cha sheShavR^ittiH || iti || ekatvamarthavattvaM pArArthyaM cheti pradhAnamadhikR^ityoktam | anyatvamakartR^itvaM bahutvaM cheti puruShamadhikR^itya | astitvaM yogo viyogashchetyubhayamadhikR^itya | sthitirmUlasUkShmamadhikR^itya | vakShyati\- 'tiShThati saMskAravashAt' iti | ete ShaShTi padArthAH, tadarthaM shAstraM ShaShTitantramityuchyate || 51|| kArikA 52 pUrvotpannaM li~NgaM bhAvairadhivAsitaM saMsaratItyuktam, tatra kiM bhAvA api pUrvamutpannAH kiM li~NgamevetyatrAha\- || na vinA bhAvairli~Ngam, na vinA li~Ngena bhAvaniShpattiH | li~NgAkhyo bhAvAkhyastasmAddvividhaH pravartate sargaH || 52 || || 'na vinA' ityAdi | yadi bhAvA na pUrvotpannAstairvinA li~Ngamapi nAsti | saMsaraNArthaM li~NgaM saMsAranimittaM cha bhAvAH || 'na vinA li~Ngena bhAvaniShpattiH' iti | li~NgaM vinA na bhAvAniShpattiH, li~NgAshritatvAdbhAvAnAm | yasmAdevaM tasmAt li~NgAkhyo bhAvAkhyashcha dviprakAraH pradhAnatvAt sargo bhavatIti | sR^ijyata iti sargaH || 52|| kArikA 53 yathA dvAvetau pUrvotpannau tatha bhUtasargo.apIti darshayannAha\- || aShTavikalpa daivastairyagyonyashcha pa~nchadhA bhavati | mAnuShyachaikavidhaH, samAsato bhautikaH sargaH || 53 || || 'aShTavikalpaH' ityAdi | devAnAmayaM daivaH | so.aShTavidhaH | tadyathA brAhmaH, prAjApatyaH, sauraH, AsuraH, gAndharvaH, yAkShaH, rAkShasaH, paishAchashcheti || 'tairyagyonyashcha pa~nchadhA bhavati' iti | tiryagyonInAmayaM tairyagyonyaH | pashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarabhedAt pa~nchavidhaH | tatra gavAdyA rAsabhAntAH pashavaH | siMhAdyA biDAlAntA mR^igAH | haMsAdyA mashakAntAH pakShiNaH | sarpAdayaH kR^imyantAH sarIsR^ipAH | vR^ikShAdayaH sthUNAntAH sthAvarA iti || 'mAnuShyashchaikavidhaH' iti | manuShyANAmayaM mAnuShyaH | evaMvidhasaMsthAnasyaikavidhatvAt | brAhmAdibhedo.api sattvarajastamasAM vikalpAt kAlavyavahAranimittam || 'samAsataH' iti | saMkShepeNa | vistaram ||.tastasyaiva (?) \- jarAyujANDajoShmajodbhijjAkhyAshchatvAro bhedAH shAstrAntare draShTavyAH | udbhijjAH sthAvarAH || 'bhautikaH sargaH' iti | bhUteShu bhavo bhautikaH, lokotpAda ityarthaH | sa cha dvividhaH || 53|| kArikA 53 sthUlasharIre sattvayi kashchideva kvachidadhikyena vartata iti darshayannAha\- || UrdhvaM sattvavishAlastamovishAlashcha mUlataH sargaH | madhye rajovishAlo, brahmAdistambaparyantaH || 54 || || 'Urdhvam' ityAdi | brahmA Adiryasya sargasya stambashcha tR^iNaviTapaparyantaH, sa brahmAdistambaparyantaH sargaH | sa UrdhvaH sattvavishAlaH | UrdhvaM devalokastasyotkR^iShTatvAt tatra sAttvika ityarthaH | devalokasya sattvabahulatvAt || 'tamovishAlashcha mUlataH sargaH' iti | tairyagyono mUlam, tasyAdhamatvAt | tasmin mUle tamo.adhikaM tamobahulatvAt || 'madhye rajovishAlaH' iti | manuShyaloke madhye | uttarAdharabhAvAt tatra duHkhabahulatvAt || 54|| kArikA 55 yadi triShu lokeShu li~NgaM saMsarati, tadeva tarhi sAMsArikaM sukhaM duHkhaM vApnoti, tasyaiva sAMsArikatvAdityAha\- || tatra jarAmaraNakR^itaM duHkhaM prApnoti chetanaH puruShaH | li~NgasyAvinivR^ittestasmAd duHkhaM svabhAvena || 55 || || 'tatra' ityAdi | teShu lokeShu jarAmaraNakR^itamiti chaturduHkhopalakShaNArtham | garbhaduHkham, janmaduHkham, jarAduHkham, maraNaduHkhamiti | tatra mAtuH kukShau andhatamasIva praviShTasya sa~NkuchanaprasAraNaduHkhaM garbhaduHkham | jAyamAnasya mAturudarAnnirgachChato janmaduHkham | va ||.pAlataskhalanAdiduHkhaM jarAduHkham | maraNAvasthAyAM sthUlasharIraM tyajato maraNaduHkham | etattvAdhyAtmikaM duHkhe.antarbhUtamaprItaduHkhaM buddhyAdhyavasitaM puruShaH prApnoti tasya chetanatvAt, na tu li~NgamachetanatvAditi bhAvaH || kiyantaM kAlamityAha\- 'li~NgasyAvinivR^itteH' iti | yAvalli~NgasyAvinivR^ittistAvadityarthaH | tasya cha nivR^ittiH pradhAnapuruShAntaraj~nAnAt | yatashchaivaM tasmAdduHkhaM svabhAvena | li~NgagarbhAdyavasthAsu svabhAvato duHkhamityarthaH | lokatraye sukhamapi prApnoti, tannoktaM tasyAniyatatvAt | jarAdiduHkhaM tu niyatamiti || 55|| kArikA 56 yo.ayaM bhAvali~NgabhUtatatsargaH sa kimIshvarAt, yathochyate\- Ishvaraprerito gachChet svargaM vA shvabhrameva vA | iti, kiM vA puruShAt, yathochyate\- puruSha evedaM sarvaM yadbhUtaM yachcha bhavyam | iti, kiM vA svabhAvAt, yathochyate\- svabhAvikamevedaM sarvaM jagannahi marudAdayaH kenachit kriyante | ityatrAha\- || ityeSha prakR^itikR^ito mahadAdivisheShabhUtaparyantaH | pratipuruShavimokShArthaM svArtha iva parArtha ArambhaH || 56 || || 'ityeSha prakR^itikR^itaH' ityAdi | Arabhyata ityArambhaH | prakR^itikR^ita iti pradhAnakR^itaH, neshvarAdikR^ita ityarthaH | lokatrayaM triguNAtmakaM bhavati, tachcha triguNAyA eva prakR^iterutpadyate | napai svabhAvikam, viparItaguNadoShaprasa~NgAddeshAniyamayogAchcha || sa kiMsvarUpa ityAha\- 'mahadAdivisheShabhUtaparyantaH' iti | buddhirAdiryasyArambhasya | bhUtAni lokatraye yAnyabhinnasaMsthAnAni sthUlasharIrAkhyAni | viShayAshcha | bAhyAshcha viShayAH sUkShmAH sthUlAH | te paryante.avasAne yasya sa tathoktaH | anena bhAvali~NgabhUtasargAkhyAstraya AkhyAtAH || kimarthamayaM pradhAnasyArambha ityatrAha\- 'pratipuruShavimokShArtham' iti | ekaikasya puruShasya puruShasya vimuktyarthamArambhaH, puruShANAM bahutvAt | bhAvasarge bhUtasarge chAneka iti darshayati | tathAhi mokShArthaM viShayopabhogArthaM chAyamArambha iti draShTavyam | pradhAnena hi puruShArthaH kartavyaH | sa cha dvividhaH | viShayopabhogaH kaivalyaM cha | tadubhayaM kR^itvA nivartata iti || 'svArthaH' iti | yaH kashchit devadattasvArtha eva parArtho rahititaM pravartate na parastapastakaroti (?) tathA pradhAnamapItyarthaH || 56|| kArikA 57 nanu cha sachetanasya buddhipUrvikA pravR^ittirbhavati, pradhAnasyAchetanatvAtkathaM lokatraye puruShaM viShayaiH saMyojya dhyAnena vipramochya nivarteta | kathamevaMvidhA pravR^ittiH | nAyaM niyamaH, achetanAnAmapi loke pravR^ittidarshanAt | yadAha\- || vatsavivR^iddhinimittaM kShIrasya yathA pravR^ittiraj~nasya | puruShavimokShanimittaM tathA pravR^ittiH pradhAnasya || 57 || || 'vatsavivR^iddhinimittam' ityAdi | vatsasya vivR^iddhiH puShTiH | tasyA nimittam || 'kShIrasya yathA pravR^ittiraj~nasya' iti | achetanasya | yathA tR^iNadikamachetanaM gavAshitaM pItaM cha, vatsasya puShTiH kartavyeti, kShIrAtmanA pariNamati kR^itArthaM cha nivartata iti || 57|| kArikA 58 yadi puruShavimokShArthaM pradhAnasya pravR^ittiH, pravR^itteH prAk puruShasya kaivalyaM sthitameva, tat kiM tena pravR^ittena? tathA chAhuH \- madhvarthaM prasthitaH kashchid grAmAbhyAshe tu mAkShikam | akke chenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet || iti || atrAha\- || autsukyanivR^ittyarthaM yathA kriyAsu pravartate lokaH | puruShasya vimokShArthaM pravartate tadvadavyaktam || 58 || || 'autsukyam' ityAdi | yathautsukyanivR^ittyarthamabhimatakriyAsu lokaH pravartate, tadvat pralayAvasthAyAM puruSho.api mokShanimittaM yadautsukyaM tannivR^ittaye pravartayetpradhAnamiti || 58|| kArikA 59 udAharaNAntaramAha\- || ra~Ngasya darshayitvA nivartate narttakI yathA nR^ittAt | puruShasya tathA.a.atmAnaM prakAshya vinivartate prakR^itiH || 59 || || 'ra~Ngasya' ityAdi | nR^ityatIti narttakI | sA tathA ra~Ngasya nR^ittaM darshayitvA tasmAnnR^ittAnnivartate viramati, dR^iShTAhamaneneti kR^itaprayojanA satI, tathA puruShasyAtmAnaM samprakAshya devAdibhAvarUpaM gatA nivartate prakR^itiH pradhAnamityarthaH || 59|| kArikA 60 nanu cha naTI ra~NgAt svArthaM sAdhayati, prakR^itestu puruShArthaH svArtho yenaivamAcharayatItyAha\- || nAnAvidhairupAyairupakAriNyanupakAriNaH puMsaH | guNavatyaguNasya satastasyArthamapArthakaM charati || 60 || || 'nAnAvidhaiH' ityAdi | pUrvaM saptabhirdharmAdibhirupAyaistriShu viShayeShvAtmanaM prakAshayatyupakAriNI, tadanantaramekena j~nAnAkhyena kaivalyaM kurvANopakAriNI bhavati || 'anapakAriNaH puMsaH' iti | na pumAMstAM pratyupakaroti, ahamanayopakR^ita iti | punassA tamupakaroti || nAsau tAmityAha \- ' guNavatyaguNasya sataH' iti | guNasattvAtprakR^itiH sakriyA, nirguNatvAt puruSho niShkriya iti | tasyArthamapArthakaM charati | tasya puMso.artho dvividhaH\- viShayopabhogaH kaivalyaM cha | tannirarthakaM karoti, yatastasyAH prayojanAbhAvaH | vyaktAtmanA.a.atmAnaM darshayati natvavyaktAtmanA || 60|| kArikA 61 tathAhi \- guNAnAM sAmyAvasthA prakR^itiH | kutashcha sA na sarvAtmanA.a.atmAnaM prakAshayati, pumAnapi na sarvathA pashyati ? tathA chAhuH\- guNAnAM paramaM rUpaM na dR^iShTipathamR^ichChati | yattu dR^iShTipathaM prAptaM tanmAyAvastu tuchChakam || iti | atrAha \- || prakR^iteH sukumArataraM na ki~nchidastIti me matirbhavati | yA dR^iShTAsmIti punarna darshanamupaiti puruShasya || 61 || || 'prakR^iteH' ityAdi | sukumArataramiti sUkShmataramitarat | etaduktaM bhavati\- prAgvyaktAtmanA prakAshayati na tvavyaktAtmanApi, yena j~nAnAvasthAyAM prakR^itermatirbhavati mama sUkShmataraM na ki~nchidaparamasti yaddraShTavyaM puruSheNa || ('yA dR^iShTA.asmi' iti | sA prakR^itirvyaktAtmanA cha) dR^iShTAhamaneneti na punardarshanamupaiti puruShasya, draShTavyAbhAvAt | tatashchaivaM sarvathA prakR^itirAtmAnaM prakAshayati, puruShashchaitAM sarvathA pashyati || 61|| kArikA 62 tasmAnna puruShasya bandho nApi saMsaraNaM mokSho vetyAha\- || tasmAnna badhyate.addhA na muchyate nApi saMsarati kashchit | saMsarati badhyate muchyate cha nAnAshrayA prakR^itiH || 62 || || 'tasmAnna badhyate' ityAdi | bandhAbhAvAnna badhyate | puruShasyApi kAryatvAdbandho nAsti | na vimuchyate tasyA bandhanAt | nApi saMsarati niShkriyatvAt | kashchiditi puruSha ityarthaH || kasya tarhi bandhAdaya ityAha\- saMsarati badhyate muchyate cha prakR^itiriti | nanu cha tasyAH sukumAratvAdbandhAdayo na sambhavantyevetyatrAha\- nAnAshrayeShurabhivajyate (?) | tatrAshrayAH bhAvali~NgabhUtAssargAH | te prakR^itipuruShavannAnAvidhAH || 62|| kArikA 63 tatashcha nAnAshrayatvAdeva darshayannAha\- || rUpaiH saptabhireva tu badhnAtyAtmAnamAtmanA prakR^itiH | saiva cha puruShArthamprati vimochayatyekarUpeNa || 63 || || 'rUpaiH' ityAdi | dharmAdayo buddhe rUpAnyuktAni | 'saptabhiH' | j~nAnaM tyaktvA te cha prakR^iterAtmabhUtAH | saivAtmanaiva puruShArthaM pratyAtmAnaM mahadAdisUkShmaparyantaM li~NgaM badhnAti | bandhashcha trividhaH | tachcha li~NgaM bhAvAdibhiradhivAsitamarthameva | saMsaratIti | prakR^itireva saMsarati || 'saiva cha' iti | prakR^itiH puruShArthaM prati kaivalyArthaM vimochayatyAtmAnam || 'ekarUpeNa' iti | ekaM cha tadrUpaM cheti | j~nAnAkhyena rUpeNetyarthaH | yaM puruShamapekShya j~nAnamutpAdayati taM pratyavyaktamAtmAnaM saMharatItyarthaH | nahi dharmAdayaH puruShadharmA yastairbadhyate | nApi saMsarati, ali~NgabhAvatvAt | nApi muchyate, tasya bandhanatvAt || 63|| kArikA 64 tadevaM j~nAnaM kathamutpadyate yena mochayatItyAha\- || evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparisheSham | aviparyayAdvishuddhaM kevalamutpadyate j~nAnam || 64 || || 'evaM tattvAbhyAsAt' ityAdi | evamiti vakShyamANe yojyam | tattvAni pa~nchaviMshatiH | teShAM punaH punaH svarUpeNAbhyasanamabhyAsaH | yadetat sUkShmasharIraM bhautikaM cha tasminna bhavAmi, api tu prakR^itiH || 'na me' ityAdi | na mamedamapi tu prakR^iteH || nAhamiti | nApyahaM prakR^itirityevaM tattvAbhyAsAt | kiMvishiShTAt \- aviparyayAdahamityamAnasaMshayAt j~nAnamutpadyate || IdR^ishamityAha\- 'aparisheSham' iti | paripUrNaM vishuddham saMsAramalApagamAt kevalamekamityarthaH || 64|| kArikA 65 nanu j~nAnena puruShaH kiM pashyatItyAha\- || tena nivR^ittaprasavAmarthavashAt saptarUpavinivR^ittAm | prakR^itiM pashyati puruShaH prekShakavadavasthitaH svasthaH || 65 || || 'tena' ityAdi | yat prakR^itij~nAnamutpadyate taM prati nivR^itaH prasavo li~NgabhUtasargAkhyo yasyAH prakR^iteH sa tathoktA | prasavanivR^ittyA vA yo viShayo viShayebhyo nivartate tadvashAt, saptabhyo rUpebhyo dharmAdibhyo nivR^ittA prakR^itirbhavati | bhAvasaMsargo.api yasyA nivartata ityarthaH | tAmevaMvidhAmavyaktarUpAM pashyati puruShaH || 'prekShakavadavasthitaH' iti | yathA prekShakaH pravarttitanR^ittamupasaMhR^itanR^ittAM cha narttakIM pashyati, tathA puruSho.api pravartitasargAmupasaMhR^itasargAM cheti || 'svasthaH' iti | Atmani sthito na prakR^itisthaH, tataH prakR^iternivR^ittatvAt || 65|| kArikA 66 nanu cha yadi prakR^itirgarbhabhUHpuruShaM prati nivR^ittaprasavA, tasyAshcha prakR^itestadAnIM sarvagatatvAdastyeva saMyogastatkimiti punaH sharIrotpattirna bhavatItyAha \- || dR^iShTA mayetyupekShaka eko dR^iShTA.ahamityuparamatyanyA | sati saMyoge.api tayoH prayojanaM nAsti sargasya || 66 || || 'dR^iShTA mayA' ityAdi | tayordvayorekaH puruSha upekShakaH, sarvathA ||.tvAt | yathA prekShako naTImupekShate nivR^ittAbhilAShatvAt || 'dR^iShTA.ahamityuparatA.anyA' iti | aparA prakR^itiruparatA nivR^ittaprasavA | sarvathA.ahamanena dR^iShTeti || tatashcha saMyoge.api tayoH prayojanaM nAsti sargasya | viShayopabhogArthaH sargaH | tasminneva charitArthatvAt na punaH sargamArabhate | nahi naTI ra~Nge prekShakairnirAkAMkShitaM punarnR^ittamArabhate || 66|| kArikA 67 yadyAtmaj~nAnAt kaivalyaprAptiH, tadanantarameva sharIraM kasmAnna nivartata ityAha\- || samyagj~nAnAdhigamAt dharmAdInAmakAraNaprAptau . tiShThati saMskAravashAt, chakrabhramavaddhR^itasharIraH || 67 || || 'samyak j~nAnAdhigamAt' ityAdi | samyak j~nAnamAtmaj~nAnam | tasyAdhigamAdAtmaj~nAnaprApterityarthaH || 'dharmAdInAmakAraNaprAptau' iti | na kAraNamakAraNam, tasyAmakAraNaprAptAveva taduktaM bhavati | samyak j~nAnAdhigamAtteShAM dharmAdInAmagnidagdhabIjavadashaktatvAt || janmAntarasaMskAravashAddhR^itasharIraH pumAMstiShThati | katham\- chakrabhramavat | yathA kulAlavyApAre nivR^itte.api vegavashAt kiyantamapi kAlaM chakrabhramastiShThati tathA sharIramapItyarthaH || 67|| kArikA 68 kadA sa mokSho bhavatItyatra\- || prApte sharIrabhede charitArthatvAt pradhAnavinivR^ittau | aikAntikamAtyantikamubhayaM kaivalyamApnoti || 68 || || 'prApte sharIrabhede' ityAdi | li~NgabhautikasharIre pR^ithagbhUte yathA saMbhUte layaM gati teShvityarthaH (?)|| 'charitArthatvAt pradhAnavinivR^ittau' iti | pradhAnaM li~NgAtmanA pariNataM nivartate | nivR^ittAvubhayaM kaivalyamApnoti || 'aikAntikamAtyantikaM cha' iti | tatrAtmaj~nAnotpAdAdavashyaMbhAvi kaivalyamityaikAntikam | satyapi tayoH saMyoge prayojanAbhAvAnna punaH sarga ityAtyantikamiti || 68|| kArikA 69 saptatyAM vishuddhiM darshayannAha\- || puruShArthaj~nAnamidaM guhyaM paramarShiNA samAkhyAtam | sthityutpattipralayAshchintyante yatra bhUtAnAm || 69|| 'puruShArthaj~nAnam' ityAdi | puruShArthaM j~nAnaM cheti puruShArthaj~nAnam | yadidaM pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM tatpradhAnam, puruShArthamokSho.anena prApyata iti kR^itvA | guhyamidamaprakAshyam | sAdhujanAdanyasmai na deyamityarthaH || 'paramarShiNA samAkhyAtam' iti | kapilamuninA prakAshitam || 'sthityutpattipralayAshchintyante yatra bhUtAnAm' iti | yatra j~nAne bhUtAnAM brahmAdistambaparyantAnAM sthityAdayo vyavasthApyante | tatrotpannAnAM prabandhenAvasthAnaM sthitiH | sA cha triShu sthAneShu daivamAnuShatairyagyoneShu utpattiH sR^iShTapradhAnAt yAvat tanmAtrebhyaH pa~nchamahAbhUtAni | sR^iShTyupasaMhAre mahApralayaH, sarvo.apyutkrameNa | tadyathA pR^ithivyAdayastanmAtrAdiShu lIyante yAvatpradhAnamiti | tena pa~nchaviMshatitattvavyatiriktaM nAstItyetaduktam || 69|| kArikA 70 muninA samAkhyAtamiti kuto j~nAyata ityAha\- || etat pavitramagryaM munirAsuraye.anukampayA pradadau | Asurirapi pa~nchashikhAya, tena cha bahudhA kR^itaM tantram || 70|| 'etat' ityAdi | 'pavitram' iti | duHkhatrayametat punAtIti kR^itvA | sarvabhedAnAmagrebhavatvAdagryam || 'munirAsuraye.anukampayA pradadau' iti | kapilasya mahAmuneH sahotpannAshchatvAro dharmAdayaH | tatra j~nAnAkhyena bhAvenAndhe tamasi vartamAnaM jagat dR^iShTavato muneH karuNotpannA | tayA cha preryamANa AsuriM sagotrabrAhmaNaM varShasahasrayAtinamAgatyovAcha | 'Asure ramase tvaM gR^ihasthadharmeNa' iti | sa tamAha\- 'bhagavan na rame.aham' iti | punarvarShasahasre pUrNe taM gatvA tathovAcha | so.api 'bhagavan na rame.aham' ityuvAcha | tato muninA 'yadi viraktastvam, ehi brahmacharyaM chara' ityasAvuktaH | sa tu pradipadya gR^ihasthadharmaM tyaktvA pravrajitaH | tasmai shiShyAyAnukampayA saMkShipya dattavAn | 'tama eva khalvidamAsIt' | tasmiMstamasi kShetraj~na eva prathamaH | tamaH pradhAnam, kShetraj~naH puruSha uchyate | Asurirapi tadeva saMkShiptaM pa~nchashikhAya svashiShyAyAnukampayA pradadau || 'tena' iti | pa~nchashikhena muninA bahudhA kR^itaM tantram | ShaShTitantrAkhyaM ShaShTikhaNDaM kR^itamiti | tatraiva hi ShaShTirarthA vyAkhyAtAH || 70|| kArikA 71 nanu cha ShaShTitantramevAstu kiM saptatyeti svashAstrakaraNaprayojanamAha\- || shiShyaparamparayA.a.agatamIshvarakR^iShNena chaitadAryAbhiH | saMkShipyAryamatinA samyagvij~nAya siddhAntam || 71 || || 'shiShyaparamparayA' ityAdi | munerAsureH pa~nchashikhastathA gargagautamaprabhR^itirNarAmataMgramyA (?) IshvarakR^iShNanAmAnaM parivrAjakamityanayA shiShyaparamparayA | iti j~nAnamayarUpeNAgataM siddhAntaM ShaShTitantram | samyagvij~nAya saMkShiptaM ShaShTitantram, pa~nchaviMshatitattvAkhyaM j~nAnamityarthaH || AryamatiH, adhigatatattvaj~nAnatayAryamatiH || 'AryAbhiH' iti | saptatyetyarthaH | 'duHkhatrayAbhighAtAt' 'etat pavitram' iti saptatyAbhihitam || 71|| kArikA 72 atra ShaShTitantre bahavo.arthAH, te.atra noktA ityAha\- || saptatyAM kila ye.arathAste.arthAH kR^itsnasya ShaShTitantrasya | AkhyAyikAvirahitAH paravAdavivarjitAshchApi || 72|| 'saptatyAm' ityAdi | 'eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH' ityAdinA granthena ya uktAste kR^itsnasya ShaShTitantrasyApi || kintu 'AkhyAyikAvirahitAH paravAdavivarjitAH shuddhAH' iti | AkhyAyikA AkhyAnam, tadvirahitAH | parachodyaM tena vivarjitAH | shuddhAH kevalAH | paraM bandhamokShopayogino.arthAH darshitA iti tasmAt sampUrNeyaM saptatiriti || 72|| || iti shrImatparamahaMsaparivrAjakAchAryashrIgovindabhagavatpUjyapAdashiShyeNa shrIsha~NkarabhagavatA kR^itA sAMkhyasaptatiTIkA samAptA || ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}