% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 12 gatiprachAra % File name : natya12.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Latest update : May 22, 2007 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 12 gatiprachAra ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 12 gatiprachAra ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha dvAdasho.adhyAyaH gatiprachAra evaM vyAyAmasaMyoge kAryaM maNDalakalpanam | ataH paraM pravakShyAmi gatIstu prakR^itisthitAH || 1|| tatropavahanaM kR^itvA bhANDavAdyapuraskR^itam | yathAmArgarasopetaM prakR^itInAM praveshane || 2|| dhruvAyAM samprayuktAyAM paTe chaivApakarShite | kAryaH praveshaH pAtrANAM nAnArtharasasambhavaH || 3|| sthAnaM tu vaiShNavaM kR^itvA hyuttame madhyame tathA | samunnataM samaM chaiva chaturasramurastathA || 4|| bAhushIrShe prasanne cha nAtyutkShipte cha kArayet | grIvApradeshaH kartavyo mayUrA~nchitamastakaH || 5|| karNAdaShTA~Ngulasthe cha bAhushIrShe prayojayet | urasashchApi chibukaM chatura~NgulasaMsthitam || 6|| hastau tathaiva kartavyau kaTInAbhitaTasthitau | dakShiNo nAbhisaMsthastu vAmaH kaTitaTasthitaH || 7|| pAdayorantaraM kAryaM dvau tAlAvardhameva cha | pAdotkShepastu kartavyaH svapramANavinirmitaH || 8|| chatustAlo dvitAlashchApyekatAlastathaiva cha | chatustAlastu devAnAM pArthivAnAM tathaiva cha || 9|| dvitAlashchaiva madhyAnAM tAlaH strInIchali~NginAm | chatuShkalo.atha dvikalastathA hyekakalaH smR^itaH || 10|| chatuShkalo hyuttamAnAM madhyAnAM dvikalo bhavet | tathA chaikakalaH pAdo nIchAnAM samprakIrtitaH || 11|| sthitaM madhyaM drutaM chaiva samavekShya layatrayam | yathAprakR^itinATyaGYo gatimevaM prayojayet || 12|| dhairyopapannA gatiruttamAnAM madhyA gatirmadhyamasammatAnAm | drutA gatishcha prachurAdhamAnAM layatrayaM sattvavashena yojyam || 13|| eSha eva tu viGYeyaH kalAtAlalaye vidhiH | punargatiprachArasya prayogaM shruNutAnaghAH || 14|| svabhAvAttUttamagatau kAryaM jAnukaTIsamam | yuddhachArIprayogeShu jAnustanasamaM nyaset || 15|| pArshvakrAntaiH salalitaiH pAdairvAdyAnvitairatha | ra~NgakoNonmukhaM gachChet samyak pa~nchapadAni cha || 16|| vAmavedhaM tataH kuryAdvikShepaM dakShiNena tu | parivR^itya dvitIyaM tu gachChet koNaM tataH param || 17|| tatrApi vAmavedhastu vikShepo dakShiNena cha | tato bhANDonmukho gachChet tAnyeva tu padAni cha || 18|| evaM gatAgataiH kR^itvA padAnAmiha viMshatim | vAmavedhaM tataH kuryAt vikShepaM dakShiNasya cha || 19|| ra~Nge vikR^iShTe bharatena kAryo gatAgataiH pAdagatiprachAraH | tryashrastrikoNe chaturasrara~Nge gatiprachArashchaturasra eva || 20|| yaH samaiH saMhito gachChettatra kAryo layAshrayaH | chatuShkalo.atha dvikalastathaivaikakalaH punaH || 21|| atha madhyamanIchaistu gachChedyaH parivAritaH | chatuShkalamathArdhaM cha tathA chaikakalaM punaH || 22|| daityadAnavayakShANAM nR^ipapannagarakShasAm | chatustAlapramANena kartavyAtha gatirbudhaiH || 23|| divaukasAM tu sarveShAM madhyamA gatiriShyate | tatrApi choddhatA ye tu teShAM devaiH samA gatiH || 24|| R^iShaya UchuH \- yadA manuShyA rAjAnasteShAM devagatiH katham | atrochyate kathaM naiShA gatI rAGYAM bhaviShyati || 25|| iha prakR^itayo divyA divyamAnuShya eva cha | mAnuShya iti viGYeyA nATyanR^ittakriyAM prati || 26|| devAnAM prakR^itirdivyA rAGYAM vai divyamAnuShI | yA tvanyA lokaviditA mAnuShI sA prakIrtitA || 27|| devAMshajAstu rAjAno vedAdhyAtmasu kIrtitAH | evaM devAnukaraNe doSho hyatra na vidyate || 28|| ayaM vidhistu kartavyaH svachChandagamanaM prati | saMbhramotpAtaroSheShu pramANaM na vidhIyate || 29|| sarvAsAM prakR^itInAM tu avasthAntarasaMshrayA | uttamAdhamamadhyAnAM gatiH kAryA prayoktR^ibhiH || 30|| chaturardhakalaM vA syAt tadardhakalameva cha | avasthAntaramAsAdya kuryAd gativicheShTitam || 31|| jyeShThe chatuShkalaM hyatra madhyame dvikalaM bhavet | dvikalA chottame yatra madhye tvekakalA bhavet || 32|| kalikaM madhyame yatra nIcheShvardhakalaM bhavet | evamardhArdhahInaM tu jaDAnAM samprayojayet || 33|| jvarArte cha kShudhArte cha tapaHshrAnte bhayAnvite | vismite chAvahitthe cha tathautsukyasamanvite || 34|| shR^i~NgAre chaiva shoke cha svachChandagamane tathA | gatiH sthitalayA kAryAdhikalAntarapAtitA || 35|| punashchintAnvite chaiva gatiH kAryA chatuShkalA | asvasthakAmite chaiva bhaye vitrAsite tathA || 36|| Avege chaiva harShe cha kArye yachcha tvarAnvitam | aniShTashravaNe chaiva kShepe chAdbhutadarshane || 37|| api chAtyAyike kArye duHkhite shatrumArgaNe | aparAddhAnusaraNe shvApadAnugatau tathA || 38|| eteShvevaM gatiM prAGYo vikalAM samprayojayet | uttamAnAM gatiryA tu na tAM madhyeShu yojayet || 39|| yA gatirmadhyamAnAM tu na tAM nIcheShu yojayet | gatiH shR^i~NgAriNI kAryA svasthakAmitasambhavA || 40|| dUtIdarshitamArgastu pravishedra~NgamaNDalam | sUchayA chApyabhinayaM kuryAdarthasamAshrayam || 41|| hR^idyairgandhaistathA vastrairala~NkAraishcha bhUShitaH | nAnApuShpasugandhAbhirmAlAbhiH samalaMkR^itaH || 42|| gachChet salalitaiH pAdairatikrAntasthitaistathA | tathA sauShThavasaMyuktairlayatAlavashAnugaiH || 43|| pAdayoranugau hastau nityaM kAryau prayoktR^ibhiH | utkShipya hastaM pAtena pAdayoshcha viparyayAt || 44|| prachChannakAmite chaiva gatiM bhUyo nibodhata | visarjitajanaH srastastathA dUtIsahAyavAn || 45|| nirvANadIpo nAtyarthaM bhUShaNaishcha vibhUShitaH | velAsadR^ishavastrashcha saha dUtyA shanaistathA || 46|| vrajet prachChannakAmastu pAdairnishshabdamandagaiH | shabdashaMkyutsukashcha syAdavalokanatatparaH || 47|| vepamAnasharIrashcha shaMkitaH praskhalan muhuH | rase raudre tu vakShyAmi daityarakShogaNAn prati || 48|| eka eva rasasteShAM sthAyI raudro dvijottamAH | nepathyaraudro viGYeyastva~Ngaraudrastathaiva cha || 49|| tathA svabhAvajashchaiva tridhA raudraH prakalpitaH | rudhiraklinnadeho yo rudhirArdramukhastathA || 50|| tathA pishitahastashcha raudro nepathyajastu saH | bahubAhurbahumukho nAnApraharaNAkulaH || 51|| sthUlakAyastathA prAMshura~NgaraudraH prakIrtitaH | raktAkShaH pi~Ngakeshashcha asito vikR^itasvaraH || 52|| rUkSho nirbhartsanaparo raudraH so.ayaM svabhAvajaH | chatustAlAntarotkShiptaiH pAdaistvantarapAtitaiH || 53|| gatirevaM prakartavyA teShAM ye chApi tadvidhAH | ahR^idyA tu mahI yatra shmashAnaraNakashmalA || 54|| gatiM tatra prayu~njIta bIbhatsAbhinayaM prati | kvachidAsannapatitaiH vikR^iShTapatitaiH kvachit || 55|| elakAkrIDitaiH pAdairuparyupari pAtitaiH | teShAmevAnugairhastairbIbhatse gatiriShyate || 56|| atha vIre cha karttavyA pAdavikShepasaMyutA | drutaprachArAdhiShThAnA nAnAchArIsamAkulA || 57|| pArshvakrAntaidrutAviddhaiH sUchIviddhaistathaiva cha | kalAkAlagataiH pAdairAvege yojayet gatim || 58|| uttamAnAmayaM prAyaH prokto gatiparikramaH | madhyAnAmadhamAnAM cha gatiM vakShyAmyahaM punaH || 59|| vismaye chaiva harShe cha vikShiptapadavikramAn | AsAdya tu rasaM hAsyametachchAnyaM cha yojayet || 60|| punashcha karuNe kAryA gatiH sthirapadairatha | bAShpAmburuddhanayanaH sannagAtrastathaiva cha || 61|| utkShiptapAtitakarastathA sasvanarodanaH | gachChettathAdhyadhikayA pratyagrApriyasaMshraye || 62|| eShA strINAM prayoktavyA nIchasattve tathaiva cha | uttamAnAM tu kartavyA sadhairyA bAShpasa~NgatA || 63|| niHshvAsairAyatotsR^iShTaistathaivordhvanirIkShitaiH | na tatra sauShThavaM kAryaM na pramANaM tathAvidham || 64|| madhyAnAmapi sattvaGYA gatiryojyA vidhAnataH | uraHpAtahatotsAhaH shokavyAkulachetanaH || 65|| nAtyutkShiptaiH padairgachChet iShTabandhunipAtane | gADhaprahAre kAryA cha shithilA~NgabhujAshrayA || 66|| vighUNitasharIrA cha gatishchUrNapadairatha | shItena chAbhibhUtasya varSheNAbhidrutasya cha || 67|| gatiH prayoktR^ibhiH kAryA strInIchaprakR^itAvatha | piNDIkR^itya tu gAtrANi teShAM chaiva prakampanam || 68|| karau vakShasi nikShipya kubjIbhUtastathaiva cha | dantoShThasphuraNaM chaiva chibukasya prakampanam || 69|| kAryaM shanaishcha kartavyaM shItAbhinayane gatau | tathA bhayAnake chaiva gatiH kAryA vichakShaNaiH || 70|| strINAM kApuruShANAM cha ye chAnye sattvavarjitAH | visphArite chale netre vidhutaM cha shirastathA || 71|| bhayasaMyuktayA dR^iShTyA pArshvayoshcha vilokanaiH | drutaishchUrNapadaishchaiva baddhvA hastaM kapotakam || 72|| pravepitasharIrashcha shuShkoShThasskhalitaM vrajet | eShAnukaraNe kAryA tarjane trAsane tathA || 73|| sattvaM cha vikR^itaM dR^iShTvA shrutvA cha vikR^itaM svaram | eShA strINAM prakarttavyA nR^iNAM chAkShiptavikramA || 74|| kvachidAsannapatitairvikR^iShTapatitaiH kvachit | elakAkrIDitaiH pAdairuparyupari pAtitaiH || 75|| eShAmevAnugairhastairgatiM bhIteShu yojayet | vaNijAM sachivAnAM cha gatiH kAryA svabhAvajA || 76|| kR^itvA nAbhitaTe hastamuttAnakhaTakAmukham | AdyaM chArAlamuttAnaM kuryAtpArshvaM stanAntare || 77|| na niShaNNaM na cha stabdhaM na chApi parivAhitam | kR^itvA gAtraM tathA gachChettena chaiva krameNa tu || 78|| atikrAntairpadairviprA dvitAlAntaragAmibhiH | yatInAM shramaNAnAM cha ye chAnye tapasi sthitAH || 79|| teShAM kAryA gatirye tu naiShThikaM vratamAshritAH | AlolachakShushcha bhavedyugamAtranirIkShaNaH || 80|| upasthitasmR^itishchaiva gAtraM sarvaM vidhAya cha | acha~nchalamanAshchaiva yathAvalli~NgamAshritaH || 81|| vinItaveShashcha bhavet kaShAyavasanastathA | prathamaM samapAdena sthitvA sthAnena vai budhaH || 82|| hastaM cha chaturaM kR^itvA tathA chaikaM prasArayet | prasannaM vadanaM kR^itvA prayogasya vashAnugaH || 83|| aniShaNNena gAtreNa gatiM gachChed vyatikramAt | uttamAnAM bhavedeShA li~NginAM ye mahAvratAH || 84|| ebhireva viparyastairguNairanyeShu yojayet | tathA vratAnugAvasthA hyanyeShAM li~NginAM gatiH || 85|| vibhrAntA vApyudAttA vA vibhrAntanibhR^itApi vA | shakaTAsyasthitaiH pAdairatikrAntaistathaiva cha || 86|| kAryA pAshupatAnAM cha gatiruddhatagAminI | andhakAre.atha yAne cha gatiH kAryA prayoktR^ibhiH || 87|| bhUmau visarpitaiH pAdairhastairmArgapradarshibhiH | rathasthasyApi kartavyA gatishchUrNapadairatha || 88|| samapAdaM tathA sthAnaM kR^itvA rathagatiM vrajet | dhanurgR^ihItvA chaikena tathA chaikena kUbaram || 89|| sUtashchAsya bhavedevaM pratodapragrahAkulaH | vAhanAni vichitrANi kartavyAni vibhAgashaH || 90|| drutaishchUrNapadaishchaiva gantavyaM ra~NgamaNDale | vimAnasthasya kartavyA hyeShaiva syandinI gatiH || 91|| AroDhumudvahed gAtraM ki~nchit syAdunmukhasthitam | asyaiva vaiparItyena kuryAchchApyavarohaNam || 92|| adho.avalokanaishchaiva maNDalAvartanena cha | AkAshagamane chaiva kartavyA nATyayoktR^ibhiH || 93|| sthAnena samapAdena tathA chUrNapadairapi | vyomnashchAvataredyastu tasyaitAM kArayet gatim || 94|| R^ijvAyatonnatanataiH kuTilAvartitairatha | bhrashyatashcha tathAkAshAdapaviddhabhujA gatiH || 95|| vikIrNavasanA chaiva tathA bhUgatalochanA | prAsAdadrumashaileShu nadInimnonnateShu cha || 96|| ArohaNAvataraNaM cha kAryamarthavashAdbudhaiH | prAsAdArohaNaM kAryaM atikrAntaiH padairatha || 97|| udvAhya gAtraM pAdaM cha sopAne nikShipennaraH | tathAvataraNaM chaiva gAtramAnamya rechayet || 98|| prAsAde yanmayA proktaH pratAraH kevalo bhavet | ki~nchinnatAgrakAyA tu pratAre gatiriShyate || 99|| jalapramANApekShA tu jalamadhye gatirbhavet | toye.alpe vasanotkarShaH prAjye pANivikarShaNaiH || 100|| prasArya bAhumekaikaM muhurbArivikarShaNaiH | tiryak prasAritA chaiva hiyamANA cha vAriNA || 101|| asheShA~NgAkulAdhUtavadanA gatiriShyate | nausthasyApi prayoktavyA drutaishchUrNapadairgatiH || 102|| atikrAntena pAdena dvitIyenA~nchitena cha | prAsAdArohaNe yattu tadevAdriShu kArayet || 103|| kevalamUrdhvanikShepamadriShva~NgaM bhavedatha | drume chArohaNaM kAryamatikrAntaiH sthitaiH padaiH || 104|| sUchIviddhairapakrAntaiH pArshvakrAntaistathaiva cha | etadevAvataraNaM saritsvapi niyojayet || 105|| anenaiva vidhAnena kartavyaM gaticheShTitam | saMGYAmAtreNa kartavyAnyetAni vidhipUrvakam || 106|| kasmAnmR^ita iti prokte kiM kartavyaM prayoktR^ibhiH | a~NkushagrahaNAnnAgaM khalInagrahaNAddhayam || 107|| pragrahagrahaNAdyAnamevamevApareShvapi | ashvayAne gatiH kAryA vaishAkhasthAnakena tu || 108|| yathA chUrNapadaishchitrairuparyupari pAtitaiH | pannagAnAM gatiH kAryA pAdaiH svastikasaMGYitaiH || 109|| pArshvakrAntaM padaM kuryAt svastikaM rechayediha | viTasyApi tu kartavyA gatirlalitavikramA || 110|| pAdairAku~nchitaiH ki~nchit tAlAbhyantarapAtitaiH | svasauShThavasamAyuktau tathA hastau padAnugau || 111|| khaTakAvardhamAnau tu kR^itvA viTagatiM vrajet | ka~nchukIyasya kartavyA vayovasthAvisheShataH || 112|| avR^iddhasya prayogaGYo gatimevaM prayojayet | ardhatAlotthitaiH pAdairviShkambhaiH R^ijubhistathA || 113|| samudvahannivA~NgAni pa~Nkalagna iva vrajet | atha vR^iddhasya kartavyA gatiH kampitadehikA || 114|| viShkambhanakR^itaprANA mandotkShiptapadakramA | kR^ishasyApyabhineyA vai gatirmandaparikramA || 115|| vyAdhigraste jvarArte cha tapaHshrAnte kShudhAnvite | viShkambhanakR^itaprANaH kR^ishaH kShAmodarastathA || 116|| kShAmasvarakapolashcha dInanetrastathaiva cha | shanairutkShepaNaM chaiva kartavyaM hastapAdayoH || 117|| kampanaM chaiva gAtrANAM kleshanaM cha tathaiva cha | dUrAdhvAnaM gatasyApi gatirmandapadakramA || 118|| vikUNanaM cha gAtrasya jAnunoshcha vimardanam | sthUlasyApi tu kartavyA gatirdehAnukarShiNI || 119|| samudvahanabhUyiShThA mandotkShiptapadakramA | viShkambhagAmI cha bhavenniHshvAsabahulastathA || 120|| shramasvedAbhibhUtashcha vrajechchUrNapadaistathA | mattAnAM tu gatiH kAryA made taruNamadhyame || 121|| vAmadakShiNapAdAbhyAM ghUrNamAnApasarpaNaiH | avakR^iShTe pade chaiva hyanavasthitapAdikA || 122|| vighUrNitasharIrA cha karaiH praskhalitaistathA | unmattasyApi kartavyA gatistvaniyatakramA || 123|| bahuchArIsamAyuktA lokAnukaraNAshrayA | rUkShasphuTitakeshashcha rajodhvastatanustathA || 124|| animittaprakathano bahubhAShI vikAravAn | gAyatyakasmAddhasati sa~Nge chApi na sajjate || 125|| nR^ityatyapi cha saMhR^iShTo vAdayatyapi vA punaH | kadAchiddhAvati javAt kadAchidavatiShThate || 126|| kadAchidupaviShTastu shayAnaH syAt kadAchana | nAnAchIradharashchaiva rathyAsvaniyatAlayaH || 127|| unmatto bhavati hyevaM tasyaitAM kArayed gatim | sthitvA nUpurapAdena daNDapAdaM prasArayet || 128|| baddhAM chArIM tathA chaiva kR^itvA svastikameva cha | anena chArIyogena paribhrAmya tu maNDalam || 129|| bAhyabhramarakaM chaiva ra~NgakoNe prasArayet | trikaM sulalitaM kR^itvA latAkhyaM hastameva cha || 130|| viparyayagatairhastaiH padbhyAM saha gatirbhavet | trividhA tu gatiH kAryA kha~njapa~NgukavAmanaiH || 131|| vikalA~NgaprayogeNa kuhakAbhinayaM prati | ekaH kha~njagatau nityaM stabdho vai charaNo bhavet || 132|| tathA dvitIyaH kAryastu pAdo.agratalasa~ncharaH | stabdhenotthApanaM kAryama~Ngasya charaNena tu || 133|| gamanena niShaNNaH syAdanyena charaNena tu | itareNa niShIdechcha krameNAnena vai vrajet || 134|| eShA kha~njagatiH kAryA talashalyakShateShu cha | pAdenAgratalasthena hya~nchitena vrajettathA || 135|| niShaNNadehA pa~Ngostu nataja~NghA tathaiva cha | sarvasa~NkuchitA~NgA cha vAmane gatiriShyate || 136|| na tasya vikramaH kAryo vikShepashcharaNasya cha | sodvAhitA chUrNapadA sA kAryA kuhanAtmikA || 137|| vidUShakasyApi gatirhAsyatrayasamanvitA | a~NgavAkyakR^itaM hAsyaM hAsyaM nepathyajaM smR^itam || 138|| danturaH khalatiH kubjaH kha~njashcha vikR^itAnanaH | ya IdR^ishaH praveshaH syAda~NgahAsyaM tu tadbhavet || 139|| yadA tu bakavadgachChedullokitavilokitaiH | anyAyatapadatvAchcha a~NgahAsyo bhavetsa tu || 140|| kAryahAsyaM tu viGYeyamasaMbaddhaprabhAShaNAt | anarthakairvikAraishcha tathA chAshlIlabhAShitaiH || 141|| chIracharmamashIbhasmagairikAdyaistu maNDitaH | yastAdR^isho bhavedviprA hAsyo nepathyajastu saH || 142|| tasmAttu prakR^itiM GYAtvA bhAvaH kAryastu tattvataH | gatiprachAraM vibhajet nAnAvasthAntarAtmakam || 143|| svabhAvajAyAM vinyasya kuTilaM vAmake kare | tadA dakShiNahaste cha kuryAchchaturakaM punaH || 144|| pArshvamekaM shirashchaiva hasto.atha charaNastathA | paryAyashaH sannamayellayatAlavashAnugaH || 145|| svabhAvajA tu tasyaiShA gatiranyA vikArajA | alAbhalAbhAt muktasya stabdhA tasya gatirbhavet || 146|| kAryA chaiva hi nIchAnAM cheTAdInAM parikramAt | adhamA iti ye khyAtA nAnAshIlAshcha te punaH || 147|| pArshvasekaM shirashchaiva karaH sacharaNastathA | shakArasyApi kartavyA gatishcha~nchaladehikA | gatau nameta cheTAnAM dR^iShTishchArdhavichAriNI || 148|| vastrAbharaNasaMsparshairmuhurmuhuravekShitaiH | gAtrairvikAravikShiptaiH lambavastrasrajA tathA || 149|| sagarvitA chUrNapadA shakArasya gatirbhavet | jAtyA nIcheShu yoktavyA vilokanaparA gatiH || 150|| asaMsparshAchcha lokasya svA~NgAni vinigUhya cha | mlechChAnAM jAtayo yAstu pulindashabarAdayaH || 151|| teShAM deshAnusAreNa kAryaM gativicheShTitam | pakShiNAM shvApadAnAM cha pashUnAM cha dvijottamAH || 152|| svasvajAtisamutthena svabhAvena gatirbhavet | siMharkShavAnarANAM cha gatiH kAryA prayoktR^ibhiH || 153|| yA kR^itA narasiMhena viShNunA prabhaviShNunA | AlIDhasthAnakaM kR^itvA gAtraM tasyaiva chAnugam || 154|| jAnUpari karaM hyekamaparaM vakShasi sthitam | avalokya dishaH kR^itvA chibukaM bAhumastake || 155|| gantavyaM vikramairviprAH pa~nchatAlAntarotthitaiH | niyuddhasamaye chaiva ra~NgAvataraNe tathA || 156|| siMhAdInAM prayoktavyA gatireShA prayoktR^ibhiH | sheShANAmarthayogena gatiM sthAnaM cha yojayet || 157|| vAhanArthaprayogeShu ra~NgAvataraNeShu cha | evametAH prayoktavyA narANAM gatayo budhaiH || 158|| noktA yA yA mayA hyatra grAhyAstAstAshcha lokataH | ataH paraM pravakShyAmi strINAM gativicheShTitam || 159|| strINAM sthAnAni kAryANi gatiShvAbharaNeShu cha | AyataM chAvahitthaM cha ashvakrAntamathApi cha || 160|| sthAnAnyetAni nArINAmatha lakShaNamuchyate | vAmaH svabhAvato yatra pAdo virachitaH samaH || 161|| tAlamAtrAntare nyastastryashraH pakShasthito.aparaH | prasannamAnanamuraH samaM yatra samunnatam || 162|| latAnitambagau hastau sthAnaM GYeyaM tadAyatam | dakShiNastu samaH pAdaH tryashraH pakShasthito.aparaH || 163|| vAmaH samunnatakaTishchAyate sthAnake bhavet | AvAhane visarge cha tathA nirvarNaneShu cha || 164|| chintAyAM chAvahitthe cha sthAnametat prayojayet | ra~NgAvataraNArambhaH puShpA~njalivisarjanam || 165|| manmatherShyodbhavaM kopaM tarjanya~NgulimoTanam | niShedhagarvagAmbhIryamaunaM mAnAvalambanam || 166|| sthAne.asmin saMvidhAtavyaM digantaranirUpaNam | samo yatra sthito vAmastryashraH pakShasthito.aparaH || 167|| samunnatakaTirvAmastvavahitthaM tu tadbhavet | puro vichalitastryashrastadanyopasR^itaH samaH || 168|| pAdastAlAntaranyastastrikamIShatsamunnatam | pANirlatAkhyo yatraikastadanyastu nitambagaH || 169|| avahitthaM samAkhyAtaM sthAnamAgamabhUShaNaiH | strINAmetat smR^itaM sthAnaM saMlApe tu svabhAvaje || 170|| nishchaye paritoShe cha vitarke chintane tathA | vilAsalIlAvibvokashR^iMgArAtmanirUpaNe || 171|| sthAnametatprayoktavyaM bharturmArgavilokane | pAdaH samasthitashchaika ekashchAgratalA~nchitaH || 172|| sUchIviddhamaviddhaM vA tadashvakrAntamuchyate | skhalitaM ghUrNitaM chaiva galitAmbaradhAraNam || 173|| kusumastabakAdAnaM parirakShaNameva cha | vitrAsanaM salalitaM tarushAkhAvalambanam || 174|| sthAne.asmin saMvidhAnIyaM strINAmetatprayoktR^ibhiH | shAkhAvalambane kAryaM stabakagrahaNe tathA || 175|| vishrAmeShvatha devAnAM narANAM chArthayogataH | sthAnakaM tAvadeva syAdyAvachcheShTA pravartate || 176|| bhagnaM cha sthAnakaM nR^itte chArI chetsamupasthitA | evaM sthAnavidhiH kAryaH strINAM nR^iNAmathApi cha || 177|| punashchAsAM pravakShyAmi gatiM prakR^itisaMsthitAm | kR^itvAvahitthaM sthAnaM tu vAmaM chAdhomukhaM karam || 178|| nAbhipradeshe vinyasya savyaM cha khaTakAmukham | tataH salalitaM pAdaM tAlamAtrasamutthitam || 179|| dakShiNaM vAmapAdasya bAhyapArshve vinikShipet | tenaiva samakAlaM cha latAkhyaM vAmakaM bhujam || 180|| dakShiNaM vinametpArshvaM nyasennAbhitaTe tataH | nitambe dakShiNaM kR^itvA hastaM chodveShTya vAmakam || 181|| tato vAmapadaM dadyAt latAhastaM cha dakShiNam | lIlayodvAhitenAtha shirasAnugatena cha || 182|| ki~nchinnatena gAtreNa gachChetpa~nchapadIM tataH | yo vidhiH puruShANAM tu ra~NgapIThaparikrame || 183|| sa eva pramadAnAM vai kartavyo nATyayoktR^ibhiH | ShaTkalaM tu na kartavyaM tathAShTakalameva cha || 184|| pAdasya patanaM tajGYaiH khedanaM tadbhavetstriyAH | sayauvanAnAM nArINAmevaM kAryA gatirbudhaiH || 185|| sthavIyasInAmetAsAM sampravakShyAmyahaM gatim | kR^itvApaviddhaM sthAnantu vAmaM nyasya kaTItaTe || 186|| AdyaM chArAlamuttAnaM kuryAnnAbhistanAntare | na niShaNNaM na cha stabdhaM na chApi parivAhitam || 187|| kR^itvA gAtraM tato gachChettenaiveha krameNa tu | preShyANAmapi kartavyA gatirudbhrAntagAminI || 188|| kvachidunnamitairgAtraiH AviddhabhujavikramA | sthAnaM kR^itvAvahitthaM cha vAmaM chAdhomukhaM bhujam || 189|| nAbhipradeshe vinyasya savyaM cha khaTakAmukham | ardhanArIgatiH kAryA strIpuMsAbhyAM vimishritA || 190|| udAttalalitairgAtraiH pAdairlIlAsamanvitaiH | yA pUrvamevAbhihitA hyuttamAnAM gatirmayA || 191|| strINAM kApuruShANAM cha tato.ardhArdhaM tu yojayet | madhyamottamanIchAnAM nR^iNAM yad gaticheShTitam || 192|| strINAM tadeva kartavyA lalitaiH padavikramaiH | bAlAnAmapi kartavyA svachChandapadavikramA || 193|| na tasyAH sauShThavaM kAryaM na pramANaM prayoktR^ibhiH | tR^itIyA prakR^itiH kAryA nAmnA chaiva napuMsakA || 194|| narasvabhAvamutsR^ijya strIgatiM tatra yojayet | viparyayaH prayoktavyaH puruShastrInapuMsake || 195|| svabhAvamAtmanastyaktvA tadbhAvagamanAdiha | vyAjena krIDayA vApi tathA bhUyaM cha va~nchanAt || 196|| strI puMsaH prakR^itiM kuryAt strIbhAvaM puruSho.api cha | dhairyodAryeNa sattvena buddhyA tadvachcha karmaNA || 197|| strI pumAMsaM tvabhinayet veShavAkyavicheShTitaiH | strIveShabhAShitairyuktaM preShitApreShitaistathA || 198|| mR^idusannagatishchaiva pumAn strIbhAvamAcharet | jAtihInAshcha yA nAryaH pulindashabarA~NganAH || 199|| yAshchApi tAsAM kartavyA tajjAtisadR^ishI gatiH | vratasthAnAM tapaHsthAnAM li~NgasthAnAM tathaiva cha || 200|| khasthAnAM chaiva nArINAM samapAdaM prayojayet | uddhatA ye.a~NgahArAH syuH yAshchAryo maNDalAni cha || 201|| tAni nATyaprayogaGYairna kartavyAni yoShitAm | tathAsanavidhiH kAryo nR^iNAM strINAM visheShataH || 202|| nAnAbhAvasamAyuktastathA cha shayanAshrayaH | viShkambhitA~nchitau pAdau trikaM ki~nchitsamunnatam || 203|| hastau kaTyUruvinyastau svasthe syAdupaveshane | pAdaH prasAritaH ki~nchidekashchaivAsanAshrayaH || 204|| shiraH pArshvanataM chaiva sachinta upaveshane | chibukopAshritau hastau bAhushIrShAshritaM shiraH || 205|| sampraNaShTendriyamanAH shokautsukyopaveshane | prasArya bAhU shithilau tathA shropAshrayAshritaH || 206|| mohamUrchChAmadaglAniviShAdeShUpaveshayet | sarvapiNDIkR^itA~Ngastu saMyuktaiH pAdajAnubhiH || 207|| vyAdhivrIDitanidrAsu dhyAne chopavishennaraH | tathA chotkaTikaM sthAnaM sphikpArShNInAM samAgamaH || 208|| pitrye nivApe japye cha sandhyAsvAchamane.api cha | viShkambhitaM punashchaivaM jAnuM bhUmau nipAtayet || 209|| priyAprasAdane kAryaM homAdikaraNeShu cha | mahIgatAbhyAM jAnubhyAmadhomukhamavasthitam || 210|| devAbhigamane chaiva ruShitAnAM prasAdane | shoke chAkrandane tIvre mR^itAnAM chaiva darshane || 211|| trAsane cha kusattvAnAM nIchAnAM chaiva yAchane | homayaGYakriyAyAM cha preShyANAM chaiva kArayet || 212|| munInAM niyameShveSha bhavedAsanajo vidhiH | tathAsanavidhiH kAryo vividho nATakAshrayaH || 213|| strINAM cha puruShANAM cha bAhyashchAbhyantarastathA | Abhyantarastu nR^ipaterbAhyo bAhyagatasya cha || 214|| devAnAM nR^ipatInAM cha dadyAt siMhAsanaM dvijaH | purodhasAmamAtyAnAM bhavedvetrAsanaM tathA || 215|| muNDAsanaM cha dAtavyaM senAnIyuvarAjayoH | kAShThAsanaM dvijAtInAM kumArANAM kuthAsanam || 216|| evaM rAjasabhAM prApya kAryastvAsanajo vidhiH | strINAM chApyAsanavidhiM sampravakShyAmyahaM punaH || 217|| siMhAsanaM tu rAGYInAM devInAM muNDamAsanam | purodho.amAtyapatnInAM dadyAdvetrAsanaM tathA || 218|| bhoginInAM tathA chaiva vastraM charma kutho.api vA | brAhmaNItApasInAM cha paTTAsanamathApi cha || 219|| veshyAnAM cha pradAtavyamAsanaM cha mayUrakam | sheShANAM pramadAnAM tu bhaved bhUmyAsanaM dvijAH || 220|| evamAbhyantaro GYeyo bAhyashchAsanajo vidhiH | tathA svagR^ihavArtAsu chChandenAsanamiShyate || 221|| niyamasthamunInAM cha bhavedAsanajo vidhiH | li~NginAmAsanavidhiH kAryo vratasamAshrayaH || 222|| bruShImuNDAsanaprAyaM vetrAsanamathApi cha | home yaGYakriyAyAM cha pitrye.arthe cha prayojayet || 223|| sthAnIyA ye cha puruShAH kulavidyAsamanvitAH | teShAmAsanasatkAraH karttavya iha pArthivaiH || 224|| same samAsanaM dadyAt madhye madhyamamAsanam | atirikte.atiriktaM cha hIne bhUmyAsanaM bhavet || 225|| upAdhyAyasya nR^ipatergurUNAmagrato budhaiH | bhUmyAsanaM tathA kAryamathavA kAShThamAsanam || 226|| naunAgarathayAneShu bhUmikAShThAsaneShu cha | sahAsanaM na duShyeta gurUpAdhyAyapArthivaiH || 227|| Aku~nchitaM samaM chaiva prasAritavivartane | udvAhitaM nataM chaiva shayane karma kIrtyate || 228|| sarvairAku~nchitaira~NgaiH shayyAviddhe tu jAnunI | sthAnamAku~nchitaM nAma shItArtAnAM prayojayet || 229|| uttAnitamukhaM chaiva srastamuktakaraM tathA | samaM nAma prasuptasya sthAnakaM saMvidhIyate || 230|| ekaM bhujamupAdhAya samprasAritajAnukam | sthAnaM prasAritaM nAma sukhasuptasya kArayet || 231|| adhomukhasthitaM chaiva vivartitamiti smR^itam | shastrakShatamR^itotkShiptamattonmatteShu kArayet || 232|| aMsopari shiraH kR^itvA karpUrakShobhameva cha | udvAhitaM tu viGYeyaM lIlayA veshane prabhoH || 233|| IShatprasArite ja~Nghe yatra srastau karAvubhau | AlasyashramakhedeShu nataM sthAnaM vidhIyate || 234|| gatiprAchArastu mayodito.ayaM noktashcha yaH so.arthavashena sAdhyaH | ataH paraM ra~Ngaparikramasya vakShyAmi kakShyAM pravibhAgayuktAm || 235|| || iti bharatIye nATyashAstre gatiprachAro nAma dvAdasho.adhyAyaH || ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}