% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 25 % File name : natya25.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : dpadmakar at hotmail.com % Proofread by : dpadmakar at hotmail.com % Latest update : November 23, 2002 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 25..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 25 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h pa~nchavi.nsho.adhyAyaH . a~NgAbhinayasyaiva yo visheShaH kvachit.h kvachit.h . anukta uchyate chitraH chitrAbhinayassmR^itaH .. 1.. uttAnau tu karau kR^itvA svastikau pArshvasa.nsthitau . udvAhitena shirasA tathA chordhvanirIxaNAt.h .. 2.. prabhAta.n gagana.n rAtriH pradoSha.n divasa.n tathA . R^itUn.h ghanAn.h vanAntA.nshcha vistIrNA.nshcha jalAshayAn.h .. 3.. disho grahAn.h sanaxatrAn.h ki~nchit.h svastha.n cha yadbhavet.h . tasya tvabhinayaH kAryo nAnAdR^iShTisamanvitaH .. 4.. ebhireva karairbhUyastenaiva shirasA punaH . adho nirIxaNenAtha bhUmisthAn.h sampradarshayet.h .. 5.. sparshasya grahaNenaiva tathollukasanena cha . chandrajyostnA.n sukha.n vAyu.n rasa.n gandha.n cha nirdishet.h .. 6.. vastrAvakuNThanAtsUrya.n rajodhUmAnilA.nstathA . bhUmitApamathoShNa.n cha kuryAchChAyAbhilAShataH .. 7.. UrdhvAkekaradR^iShTistu madhyAhne sUryamAdishet.h . udayAstagata.n chaiva vismayArthaiH pradarshayet.h ..8.. yAni saumyArthayuktAni susvabhAvakR^itAni cha . gAtrasparshaissaromA~nchaisteShAmabhinayo bhavet.h .. 9.. yAni syustIxNarUpANi tAni chAbhinayetsudhIH . asa.nsparshaistathodvegaistathA mukhavikuNThanaiH .. 10.. gambhIrodAtasa.nyuktAnarthAnabhinayedbudhaH . sATopaishcha sagarvaishcha gAtraiH sauShThavasa.nyutaiH .. 11.. yadnyopavItadeshasthamarAla.n hAsamAdishet.h . svastikau vichyutau hArasragdAmArthAn.h nidarshayet.h .. 12.. bhramaNena pradarshinyA dR^iShTeH parigamena cha . alapadmakapIDAyAH sarvArthagrahaNaM bhavet.h .. 13.. shravya.n shravaNayogena dR^ishya.n dR^iShTivilokanaiH . AtmasthaM parasa.nstha.n vA madhyastha.n vA vinirdishet.h .. 14.. vidyudulkAghanaravAviShphuli.ngArchiShastathA . trastA.ngAxinimeShaishcha te.abhineyAH prayoktR^ibhiH .. 15.. udveShTitakarAvR^ittau karau kR^itvA nata.n shiraH . asa.nsparshe tathAniShTe jihmadR^iShTena kArayet.h .. 16.. vAyumuShNa.n tamastejo mukhaprachChAdanena cha . reNutoyapata.ngA.nshcha bhramarA.nshcha nivArayet.h .. 17.. kR^itvA svastikasa.nsthAnau padmakoshAvadhomukhau . sia.nharxavAnaravyAghrashvApadA.nshcha nirUpayet.h ..18.. svastikau tripatAkau tu gurUNAM pAdavandane . khaTakasvasthikau chApi pratodagrahaNe smR^itau .. 19.. eka.n dvi trINi chatvAri pa~ncha ShaT.h sapta chAShTadhA . nava vA dasha vApi syurgaNanA.ngulibhirbhavet.h .. 20.. dashAkhyAshcha shatAkhyAshcha sahasrAkhyAstathaiva cha . patAkAbhyA.n tu hastAbhyAM prayojyAstAH prayoktR^ibhiH .. 21.. dashAkhyagaNanAyAstu parato yA bhavediha . vAkyArthenaiva sAdhyAsau paroxAbhinayena cha .. 22.. ChatradhvajapatAkAshcha nirdeshyA daNDadhAraNAt.h . nAnApraharaNa.n chAtha nirdeshya.n dhAraNAshrayam.h .. 23.. ekachitto hyadhodR^iShTiH ki~nchinnatashirAstathA . savyahastashcha sa.nda.nshaH smR^ite dhyAne vitarkite .. 24.. udvAhita.n shiraH kR^itvA ha.nsapaxau pradaxiNau . apatyarUpaNe kAryAvuChrayau cha prayoktR^ibhiH .. 25.. udvAhita.n shiraH kR^itvA ha.nsavaktra.n tathordhvagam.h . prasAdayachcha yaM mAna.n dIrghasatva.n cha nirdishet.h .. 26.. arAla.n cha shirasthAne samudvAhya tu vAmakam.h . gate nirvR^itte dhvaste cha shrAntavAkye cha yojayet.h .. 27.. sarvendriyasvasthatayA prasannavadanastathA . vichitrabhUtalAlokaiH sharadantu vinirdishet.h .. 28.. gAtrasa.nkochanAchchApi sUryAgnipaTusevanAt.h . hemantastvabhinetavyaH puruShairmadhyamAdhamaiH .. 29.. shirodantoShThakampena gAtrasa.nkochanena cha . kUjitaishcha sashItkArairadhamashshItamAdishet.h .. 30.. avasthAntaramAsAdya kadAchittUttamarairapi . shItAbhinayana.n kUryAddevAdvyasanasaMbhavam.h .. 31.. R^itujAnA.n tu puShpANA.n gandhaghrANaistathaiva cha . rUxasya vAyoH sparshAchcha shishira.n rUpayedbudhaH .. 32.. pramodajananAraMbhairupabhogaiH pR^ithagvidhiH . vasantastvabhinetavyo nAnApuShpapradarshanAt.h .. 33.. sveda pramArjanaishchaiva bhUmitApaiH savIjanaiH . uShNasya vAyoH sparshena grIShma.n tvabhinayedbudhaH .. 34.. kadambanIpakuTapaiH shAdvalaiH sendragopakaiH . meghavAtaiH sukhasparshaiH prAvR^iT.hkAlaM pradarshayet.h .. 35.. meghaughanAdairgambhIrairdhArAprapatanaistadA . vidyunnirghAtaghoShaishcha varShArAtra.n samAdishet.h .. 36.. yadyasya chihna.n veSho vA karma vA rUpameva vA . nirdeshyaH sa R^itustena iShTAniShTArthadarshanAt.h .. 37.. etAnR^itUnarthavashAddarshayeddhi rasAnugAn.h . sukhinastu sukhopetAn.h suHkhArthAn.h duHkhasa.nyutAn.h .. 38.. yo yena bhAvenAviShTaH sukhadenetareana vA . sa tadAhitasa.nkAraH sarvaM pashyati tanmayam.h .. 39.. bhAvAbhinayana.n kuryAdvibhAvAnA.n nidarshanaiH . tathaiva chAnubhAvAnAM bhAvasiddhiH pravartitA .. 40.. vibhAvenAhR^ita.n kAryamanubhAvena nIyate . AtmAnubhavanaM bhAvo vibhAvaH paradarshanam.h .. 41.. gururmitra.n sakhA snigdhaH saMbandhI bandhureva vA . Avedyate hi yaH prAptaH sa vibhAva iti smR^itaH .. 42.. yattvasya saMbhramotthAnairarghyapAdyAsanAdibhiH . pUjana.n kriyate bhaktyA so.anubhAvaH prakIrtitaH .. 43.. evamanyeShvapi dnyeyo nAnAkAryapradarshanAt.h . vibhAvo vApi bhAvo vA vidnyeyo.arthavashAdbudhaiH .. 44.. yastvapi pratisa.ndesho dUtasyeha pradIyate . so.anubhAva iti dnyeyaH pratisandeshadarshitaH .. 45.. evaM bhAvo vibhAvo vApyanubhAvashcha kIrtitaH . puruShairabhineyaH syAtpramadAbhirathApi vA .. 46.. svabhAvAbhinaye sthAnaM pu.nsA.n kArya.n tu vaiShNavam.h . Ayata.n vAvahittha.n vA strINA.n kArya.n svabhAvataH .. 47.. prayojanavashAchchaiva sheShANyapi bhavanti hi . nAnAbhavAbhinayanaiH prayogaishcha pR^ithagvidhaiH .. 48.. dhairyalIlA~NgasampannaM puruShANA.n vicheShTitam.h . mR^idulIlA~NgahAraishcha strINA.n kArya.n tu cheShTitam.h .. 49.. karapAdA~Ngasa~nchArAsstrINA.n tu lalitAH smR^itAH . sudhIrashchoddhatashchaiva puruShANAM prayoktR^ibhiH .. 50.. yathA rasa.n yathA bhAva.n strINAM bhAvapradarshanam.h . narANAM pramadAnA.n cha bhAvAbhinayanaM pR^ithak.h .. 51.. bhAvAnubhAvana.n yukta.n vyAkhyAsyAmyanupUrvashaH . Ali~Nganena gAtrANA.n sasmitena cha chaxuShA .. 52.. tathollukasAnachchApi harSha.n sa.ndarshayennaraH . xiprasa!njAtaromA~nchAt.h bAShpeNAvR^italochanA .. 53.. kurvIta nartakI harShaM prItyA vAkyaishcha sasmitaiH . ud.hvR^ittaraktanetrashcha sandaShTAdhara eva cha .. 54.. nishvAsakaMpitA.ngashcha krodha.n chAbhinayennaraH . netrAbhyAM bAShpapUrNAbhyA.n chibukauShThaprakaMpanAt.h .. 55.. shirasaH kaMpanAchchaiva bhrukuTIkaraNena cha . maunenA~Ngulibha~Ngena mAlyAbharaNavarjanAt.h .. 56.. AyatakasthAnakaxAyA IrShyA krodhe bhavetstriyAH . nishvAsochChvAsabahulairadhomukhavichintanaiH .. 57.. AkAshavachanAchchApi duHkhaM pu.nsA.n tu yojayet.h . ruditaiH shvasitaishchaiva shirobhihananena cha .. 58.. bhUmipAtAbhighAtaishcha duHkha.n strIShu prayojayet.h . Anandaja.n chArtija.n vA IrShyAsaMbhUtameva vA .. 59 .. yatpUrvamukta.n rudita.n tatstrInIcheShu yojayet.h . saMbhramAvegacheShTAbhishshastrasampAtanena cha .. 60 .. puruShANAM bhaya.n kArya.n dhairyAvegabalAdibhiH . chalatArakanetratvAdgAtraiH sphuritakampitaiH .. 61.. santrastahR^idayatvAchcha pArshvAbhyAmavalokanaiH . bhartR^iranveShaNAchchaivamuchchairAkrandanAdapi .. 62.. priyasyAli.nganAchchaiva bhaya.n kAryaM bhavetstriyAH . madA ye.abhihitAH pUrva.n te strInIcheShu yojayet.h .. 63.. mR^idubhiH skhalitairnityamAkAshasyAvalaMbanAt.h . netrAvaghUrNanaishchaiva sAlasyaiH kathitaistathA .. 64.. gAtrANA.n kaMpanaishchaiva madaH kAryo bhavetstriyAH . anena vidhinA kAryaH prayogAH kAraNotthitAH .. 65.. pauruShaH strIkR^ito vApi bhAvA hyabhinayaM prati . sarve salalitA bhAvAsstrIbhiH kAryAH prayatnataH .. 66.. dhairyamAdhuryasampannA bhAvAH kAryAstu pauruShAH . tripatAkA~NgulIbhyA.n tu valitAbhyAM prayojayet.h .. 67.. shukAshcha sArikAshchaiva sUxmA ye chApi paxiNaH . shikhisArasaha.nsAdyAH sthUlA ye.api svabhAvataH .. 68.. rechakaira~NgahAraishcha teShAmabhinayo bhavet.h . kharoShTrAshvatarAsi.nhavyAghragomahiShAdaya .. 69.. gatipracharaira~Ngaishcha te.abhineyAH prayoktR^ibhiH . bhUtAH pishAchA yaxAshcha dAnavAH saharAxasaiH .. 70.. a~NgahArairavinirdeshyA nAmasa.nkIrtanAdapi . a~NgahArairvinirdeshyA apratyaxA bhavanti ye .. 71.. pratyaxAstvabhinetavyA bhayodvegaiH savismayaiH . devAshcha chihnaishcha praNAmakaraNairbhAvaishcha vicheShTitaiH .. 72.. abhineyo hyarthavashAdapratyaxAH prayogadnyaiH . savyotthitena hastena hyarAlena shiraH spR^ishet.h .. 73.. nare.ahyabhivAdana.n hyetadapratyaxe vidhIyate . khaTakAvardhamAnena kapotAkhyena vA punaH .. 74.. daivatAni gurU.nshchaiva pramadAshchAbhivAdayet.h . divaukasashcha ye pUjyAH pratyaxAshcha bhavanti ye .. 75.. tAn.h pramANaiH prabhAvaishcha gaMbhIrArthaishcha yojayet.h . mahAjana.n sakhIvarga.n viTadhUrtajana.n tathA .. 76.. parimaNDalasa.nsthena hastenAbhinayenannaraH . parvatAn.h prA.nshuyogena vR^ixA.nshchaiva samuchChritAn.h .. 77.. prasAritAbhyAM bAhubhyAmutxiptAbhyAM prayojayet.h . samUhasAgara.n senA bahuvistIrNameva cha .. 78.. patAkAbhyA.n tu hastAbhyAmutxiptAbhyAM pradarshayet.h . shaurya.n dhairya.n cha garva.n cha darpamaudAryamuchChrayam.h .. 79.. lalATadeshasthAnena tvarAlenAbhidarshayet.h . vaxodeshAdapAviddhau karau tu mR^igashIrShakau .. 80.. vistIrNapradrutotxepau yojyau yasyAdapAvR^itam.h . adhomukhottAnatalau hastau ki~nchitprasAritau .. 81.. kR^itvA tvabhinayedvelA.n biladvAra.n gR^iha.n guhAn.h . kAma.n shApagrahagrastAn.h jvaropahatachetasaH .. 82.. eteShA.n cheShTita.n kuryAda~NgAdyaiH sadR^ishairbudhaiH . dolAbhinayana.n kuryAddolAyAstu vilokanaiH .. 83.. saMbhoxeNa cha gAtrANA.n rajvashvAgrahaNena cha . yadA chA~NgavatI DolA pratyaxA pustajA bhavet.h .. 84.. AsaneShu praviShTAnA.n kartavya.n tatra Dolanam.h . AkAshavachanAnIha vaxyAmyAtmagatAni cha .. 85.. apavAritaka.n chaiva janAntikamathApi cha . dUrasthAbhAShaNa.n yatsyAdasharIranivedanam.h .. 86.. paroxAntarita.n vAkyamAkAshavachana.n tu tat.h . tatrottarakR^itairvAkyaiH sa.nlApa.n samprayojayet.h .. 87.. nAnAkAraNasa.nyuktaiH kAvyabhAvasamutthitaiH . hR^idayasya vacho yattU tadAtmagatamIShyate .. 88.. savitarka.n cha tadyojyaM prAyasho nATakAdiShu . nigUDhabhAvasa.nyuktamapavAritaka.n smR^itam.h .. 89.. kAryavashAdashravaNaM pArshvagatairyajjanAntika.n tatsyAt.h . hR^idayastha.n savikalpaM bhAvastha.n chAtmagatameva .. 90.. iti gUDhArthayuktAni vachanAnIha nATake . janAntikAni karNe tu tAni yojyAni yoktR^ibhiH .. 91.. pUrvavR^itta.n tu yatkAryaM bhUyaH kathya.n tu kAraNAt.h . karNapradeshe tadvAchyaM mAgAttatpunaruktatAm.h ..82.. avyabhichAreNa paThedAkAshajanAntikAtmagatapAThyam.h . pratyaxaparoxakR^itAnAmAtmasamutthAn.h parakR^itA.nshcha .. 93.. hastamantarita.n kR^itvA tripatAkaM prayoktR^ibhiH . janAntikaM prayoktavyamapavAritaka.n tathA .. 94.. svapnAyitavAkyArthaistvabhineyo na khalu hastasa.nchAraiH . suptAbhihitaireva tu vAkyArthaiH so.abhineyaH syAt.h .. 95.. mandasvarasa~nchArairvyaktAvyaktaM punaruktavachanArtham.h . pUrvAnusmaraNakR^ita.n kArya.n svapnA~nchite pAThyam.h .. 96.. prashithilagurukaruNAxaraghaNTAnusvaritavAkyagadgadajaiH . hikkAshvasopetA.n kAku.n kuryAnmaraNakAle .. 97.. hikkAshvAsopetAM mUrchChopagame maraNavatkathayet.h . atimatteShvapi kArya.n tadvatsvapnAyite yathA pAThyam.h .. 98.. vR^iddhAnA.n yojayetpAThya.n gadgadaskhalitAxaram.h . asamAptAxara.n chaiva bAlAnA.n tu kalasvanam.h .. 99.. nAnAbhAvopagataM maraNAbhinaye bahukIrtita.n tu . vixiptahastapAdairnibhR^itaiH sannaistathA kAryam.h .. 100.. vyAdhiplute cha maraNa.n niShaNNagAtraistu samprayoktavyam.h . hikkAshvAsopeta.n tathA parAdhInagAtrasa.nchAram.h .. 101.. viShapIte.api cha maraNa.n kArya.n vixiptagAtrakaracharaNam.h . viShavegasamprayukta.n visphuritA.ngakriyopetam.h .. 102.. pratheme vege kArshya.n tvabhineye vepathurdvitIye tu . dAhastathA tR^itIye vilallikA syAchchaturthe tu .. 103.. phenastu pa~nchamasthe tu grIvA ShaShThe tu bhajyate . jaDatA saptame tu syAnmaraNa.n tvaShTame bhavet.h .. 104.. tatra prathamavege tu xAmavakrakapolatA . kR^ishatve.abhinayaH kAryo vAkyAnAmalpabhAShaNam.h .. 105.. sarvA~Ngavepathu.n cha kaNDUyana.n tathA~NgAnAm.h . vixiptahastagAtra.n dAha.n chaivApyabhinayettu .. 106.. udvR^ittanimeShatvAdudgArachChardanaistathAxepaiH . avyaktAxarakathanaiH vilallikAmabhinayedevam.h .. 107.. udgAravamanayogaiH shirasashcha vilolanairanekavidhaiH . phenastvabhinetavyo niHsa.ndnyatayA nimeShaishcha .. 108.. a.nsakapolasparshaH shiraso.atha vinAmana.n shiro.apA~NgaH . sarvendriayasaMmohAjjaDatAmeva.n tvabhinayettu .. 109.. saMmIlitanetratvAt.h vyAdhivivR^iddhau bhuja~NgadashanAdvA . eva.n hi nATyadharme maraNAni budhaiH prayojyAni .. 110.. saMbhrameShvatha roSheShu shokAveshakR^iteShu cha . yAni vAkyAni yujyante punarukta.n na teShviha .. 111.. sAdhvaho mA.n cha heheti ki.n tvaM mAmAvadeti cha . eva.nvidhAni kAryANi dvitrisa.nkhyAni kArayet.h .. 112.. pratya~NgahIna.n yatkAvya.n vikR^ita.n cha prayujyate . na laxaNakR^itastatra kAryastvabhinayo budhaiH .. 113.. bhAvo yatrottamAnA.n tu na taM madhyeShu yojayet.h . yo bhAvashchaiva madhyAnA.n na te nIcheShu yojayet.h .. 114.. pR^ithak.h pR^ithagbhAvarasairAtmacheShTAsamutthitaiH . jyeShThamadhyamanIcheShu nATya.n rAga.n hi gachChati .. 115.. ete.abhinayavisheShAH kartavyAH sattvabhAvasa.nyuktAH . anye tu laukikA ye tu te sarve lokavatkAryAH .. 116.. nAnAvidhairyathA puShpairmAlA.n grathnAti mAlyakR^it.h . a.ngopA.ngai rasairbhAvaistathA nATyaM prayojayet.h .. 117.. yA yasya lIlA niyatA gatishcha ra~NgapraviShTasya nidhAnayuktaH . tAmeva kuryAdavimuktasattvo yAvannara~NgAtpratinirvR^itaH syAt.h .. 118.. evamete mayA proktA nATye chAbhinayAH kramAt.h . anye tu laukikA ye te lokAdgrAhyAH sadA budhaiH .. 119.. loko vedastathAdhyAtmaM pramANa.n trividha.n smR^itam.h . vedAdhyAtmapadArtheShu prAyo nATyaM pratiShThitam.h .. 120.. vedAdhyAtmopapanna.n tu shabdachChandassamanvitam.h . lokasiddhaM bhavetsiddha.n nATya.n lokAtmaka.n tathA .. 121.. na cha shakya.n hi lokasya sthAvarasya charasya cha . shAstreNa nirNaya.n kartuM bhAvacheShTAvidhiM prati .. 122.. nAnAshIlAH prakR^itayaH shIle nATyaM pratiShThiatam.h . tasmAllokapramANa.n hi vidnyeya.n nATyayoktR^ibhiH .. 123.. etAn.h vidhI.nshchAbhinayasya samyagvidnyAya ra~Nge manujaH prayu~Nkte . sa nATyatattvAbhinayaprayoktA saMmAnamagrya.n labhate hi loke .. 124.. evamete hyabhinayA vA~NnepathyA~NgasaMbhavAH prayogadnyena kartavyA nATake siddhimichChatA .. 125.. iti bhAratIye nATyashAstre chitrAbhinayo nAma pa~nchavi.nsho.adhyAyaH .. ## Encoded by Padmakar Dadegaonkar dadegaonkar@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}