% Text title : sAMkhyArthatattvapradIpikA % File name : sAMkhyArthatattvapradIpikA.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Samkhyatattvapradipika ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyatattvapradIpikA ..}##\endtitles ## OM namaH paramAtmane | durnivAramanastApanivAraNapaTIyasIm | jagadAnandasandohajananImahamAshraye || 1|| bhaTTakeshavasambhUtasadAnandAtmajaH sudhIH | yajurvit keshavaH prAha ki~nchit sAMkhye yathAmati || 2|| iha dvividhaM tattvaM prakR^itiH puruShashcheti | prakR^itireva pradhAnamityabhidhIyate sattvAditriguNA nityeti prakR^itisvarUpalakShaNam | vikArarahitattvAchcha nityaiveyam | puruShe ativyAptivAraNAya sattvAditriguNetyuktam | sattvAdayastrayo guNA yasyA iti vigrahaH | mahadAditattvAnAmapi triguNAtmakatvAt tatrAtiprasa~NgavAraNAya nityeti | taTasthalakShaNaM tu jagadupAdAnakAraNaM prakR^itiriti | tathAhi vimataM sukhaduHkhamohasAmAnyopAdAnakaM niyamena tadanvitasvabhAvatvAt yanniyamena yadanvitasvabhAvaM tat tatsAmAnyopAdAnakaM yathA mR^itsAmAnyAnvitasvabhAvaM ghaTasharAvAdi tathAhi kAchana taruNI kasyachit kAntasya sukhamutpAdayati kasyachinmohaM kasyachiddveShamiti tatkasya hetostaM taM prati sukhaduHkamohAtmakasattvarajastamasAmAvirbhAvAt | sA cha chaturviMshatidhA prakR^iteH prathamo mahAniti vikAraH pariNAma iti yAvat mahattattvameva buddhitattvamityabhidhIyate ahamityahaMkArAkhyo mahattattvasya prathamo vikAraH tadanantaraM pa~nchatanmAtrAH shabdasparsharUparasagandhAkhyA bhavati athAkAshAdibhUtapa~nchakaM athaikAdashAkShANi shrotrasparshanachakShUrasanaghrANavAggudali~NgakaracharaNAntaHkaraNAnyekAdashendriyANi bhavanti | tatra mahattattvamahaMkAratattvaM shabdAdyAH pa~nchatanmAtrA ityetat tattvasaptakaM prakR^itivikR^itibhAvApannaM pUrvaM pUrvaM prati kAryatvamuttarottaraM prati kAraNatvamityarthaH | tathAhi mahattattvaM mUlaprakR^iteH kAryaM kAraNaM chAhaMkAratattvasya ahaMkAratattvaM tathA mahattattvasya kAryaM kAraNaM cha shabdatattvAkhyAditanmAtraM prati tathAhi tadapi pUrvaM prati kAryamuttaraM prati kAraNaM cheti bodhyam | AkAshAdibhUtapa~nchakamekAdashendriyANItyete punaH ShoDashabhAvAshcha prakR^itijanyA eva na tu kasyachit prakR^itiH tattvAntaropAdAnarUpatvAbhAvAt | seyaM prakR^itirachetanA pariNAmitvAt | nanu viShayANAM ghaTAdInAM chetanasambandhaH sAkShAdevAstu kiM mahadAdipraNAlikayeti chet | tat kiM chitireva viShayabandhanasvabhAvA tathA sati chaityanyanityatayA mokShaH kadApi na syAt | atha chaitanyaM prakR^itau pratibimbitaM prakR^itiviShayayostu sAkShAt sambandhaH syAt kiM mahadAdineti chet tathAhi puruShavannityatayA punaranirmokShApattireva | atha chitirviShayasambaddhasvabhAvA mAstu viShayA eva chitisambaddhasvabhAvAH santu tathA cha viShayatirobhAve mokShaH syAditi chet tarhIdaM dR^iShTamiti na syAt sarvathA chitisambandhasvAbhAvyenAvyavadhAnAt | atha viShayA indriyadvArA chitisambaddhAtmAnaH santu dR^iShTAdR^iShTavyavahArAdi sannikarShaviprakarShAbhyAmupapatsyata iti chenna vyAsa~NgAnupapatteH indriyasambaddhe viShaye j~nAnotpatterAvashyakatvAt | atha vyAsa~NgAnupapattyA manaH kalpyatAM kimahaMkAreNa maivaM evaM cha sati svasmin vyAghrohaM varAhohamiti nAropayet kiMtvindriyaM manodvArA chitisambaddhaM svakIyaM naratvameva gR^ihNIyAt | athaivamahaMkArostu svapnadashAyAmAropArthaM buddhitattve na mAnamasti maivaM suShuptyavasthAyAM manovadahaMkAropi nivR^ittavyApAra eva tathA cha shvAsaprayojakajIvanayoniyatnasya vyApAraH syAditi tadanurodhena buddhitattvasyApyAvashyakatvAt tasmAdbuddhitattvaM parigamena(?) sambaddho viShayo gajaturagamahiShAdiH puruSheNa chaitanyena sambadhyate tata AsaMsArabuddhitattvanAshAdeva cha mokSha iti nAnirmokShaH | akAraNamakAryaM cha kUTasthachaitanyarUpaH puruShaH atrAyaM puruShaH svayaM jyotiriti shrutyA tAvat svaprakAshamAtmano.abhidhIyate svaprakAshaM cha vij~nAnameva tenAtmanaH svaprakAshatvamabhidadhatIyaM shrutirvij~nAnAtmakatAM puruShasyAvedayati | na cha kShaNikasya j~nAnasya nityapuruShAtmakatvaM sambhavatIti j~nAnasya kShaNabha~NguratvAsiddheH vinAshavyavahArasya tava ghaTAkAshadivinAshavyavahAravadaupAdhikatvenApyupapatteH puruShAtiriktachaitanyasvIkartustavApi mate j~nAnasya kShaNikatve mAnAbhAvaH anyathA kAlAntare.anubhUtasmaraNAnupapattiH | na cha saMskAro dvAraM tatkalpanApekShayA j~nAnasya sthairyakalpanAyAM lAghavAt nityatvAchchAsau na kasyachidvikAraH na vA kAraNaM svaprakAshatvAt yadi hi svaprakAshasyApyasya prakR^ititvamAshrIyate tarhyetadvikR^ititvenAbhimatasyApi svaprakAshatvamasya vA jaDatvamApadyeta samAnayoreva prakR^itivikR^itibhAvopalambhAt bhedAgrahAchcha niShkriyepi puruShe kartR^itvAbhimAnaH evaM sukhaduHkhAdivyavahAropi tathAhi parishuddhachaitanyavigrahaH prakR^itivikR^itibhAvAnapetataTasthaH puShkarapalAshavannirlepo.apyantaHkaraNAkArapariNataprakR^ititAdAtmyamavivekalakShaNamavidyayA pratipadyate tatashchetaretarAdhyAsAdantaHkaraNAvR^ittInAM duHkhAdInAM puruShe puruShadharmANAM chichchaitanyAdInAmantaHkaraNe.adhyAsAdahaM duHkhItyAdivyavahAro bhavatIti | avidyAnAmAtAttvikI khyAtiH sA cha tamoguNodrekAdAvirbhavantI viviktayostAdAtmyamavabhAsayati | tatashchottareShAmasmitArAgadveShAbhiniveshAnAM kleshashabdAbhidheyAnAM heturavidyeti gIyate | tatsiddhaM nirlepa evAyamiti | asa~Ngo hyayamiti shruterupapadyate cha | na cha kopyasya vyApAra iti AlochanaM tAvadindriyavyApAraH vikalpastu manasaH abhimAnohaMkArasya kR^ityadhyavasAyo buddheH | atha kR^ityadhyavasAyaH kR^itimattayA j~nAnaM tatkathamachetanAyA buddheriti buddhiraMshatrayavatI puruShoparAgo viShayoparAgo vyApArAveshashcheti | bhavati hi mamedaM kartavyamiti tatra mametyaMshashchetanasya darpaNanirmalAyA buddheH pratibimba upadhAnaM tachchAtAttvikameva chaitanyena buddhervAstavasambandhAbhAvAt yathA darpaNaM mukhasambandhamantareNApi puruShabhramastadvadihApi | idamiti viShayopadhAnaM tachcha vAstavameka indriyapraNAlikayA buddhau j~nAnarUpaviShayasambandhAt darpaNasyeva niHshvAsAbhihatasya malinimA pAramArthikaH puruShoparAgaH viShayoparAgamAhimnA cha kR^itimattayAdhyavasAyaH ayameva vyApArAveshaH | atha j~nAnameva chaitanyaM kathamanayorbheda iti uchyate kR^ityadhyavasAyalakShaNavyApAravishiShTA buddhirindriyapraNAlikayA buddherviShayasya ghaTAdeH sambandho vR^ittivisheShastadeva j~nAnaM viShayoparAgeNa saha yaH puruShoparAgasyAtAttvikaH sambandhaH sa upalabdhiH yathA darpaNaniShThA malinimA darpaNapratibimbitamukhe dR^ishyate tatheti yAvat | tathA ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAyAkhyopalabdhiriti vibhAvanIyam | tadeva j~nAnaM sukhaduHkhechChAdveShaprayatnadharmAdharmarUpA aShTau bhAvA buddhereva ahaM jAne sukhItyAdisAmAnAdhikaraNyapratIteH | nanu yatraite dharmAH sa eva chetanaH kiM na syAditi chenna anityadharmarUpatayA pariNAmitvAt dharmadharmiNorabhedAt | ye punastayorbhedaM pratipannAstArkikaprabhR^itayaste tAvannIlo ghaTA ityAdyabhedAvagAhipratyayamapashyanta upekShaNIyAH | nanu pradhAnasyAchaitanyasya kathaM jagatkartR^itvaM yat khalu nAmnA rUpeNa cha vyAkriyate tachchetanakartR^ikaM dR^iShTaM yathA ghaTAdi | vivAdAdhyAsitaM cha jagannAmarUpeNa vyAkR^itaM tasmAchchetanakartR^ikamiti sambhAvyate chetano hi buddhAvAlikhya nAmarUpe ghaTA iti nAmnA rUpeNa cha kambugrIvAdinA bAhyaM ghaTaM niShpAdayati | ata eva ghaTasya nivartyasyApyantaHsaMkalpAtmanA siddhasya karmakArakabhAvo ghaTaM karotIti | atra vadAmaH chaitanyasya jagadupAdAnatve jagato jaDatvAnupapattiH yat kAryaM tachchetanakartR^ikamiti vyAptyA sharIrI kartA syAt kiM cha tathApi j~nAnasya chaitanyavishiShTasya kShityAdijanakatve mAnAbhAvaH kulAlAdij~nAnechChayoH kR^itijanakatvenaivAnyathAsiddhatvAt IshvarakR^iteshcha janyatvAt | atha yaH kR^itimAn sa j~nAnavAniti vyAptyA tatsiddhiH evaM hi yo j~nAnavAn sa sukhItyAdivyAptyA sukhamapIshvare syAt aprayojakatvaM chet tulyaM tavApi | karmaiva jagatkAraNamityapi ye pratipannAste tAvannatyantaM pArihartavyAH dharmAdharmAtmakArthAnarthalakShaNachodanAlakShaNasya prakR^ityabhedAt buddhyAkArapariNatAyA eva prakR^iteraShTau bhAvA ityabhyupagamAt | athedAnIM pramANaM vivechayAmaH | tat tAvat trividham pratyakShAnugamAnAgamabhedAt | pratyakShapramAkaraNaM pratyakSham | li~NgamanumAnam | athAtItAnAgatayoH kathaM li~NgabhAvaH jAtyA dharmAdharmAtmanA tatsattvAt | AptavachanaM shabdaH yathAsminnarapatinilaye gajarathaturagAH santIti | pAnthasakalAdhyAyavachana(?)manumAne charitArthatvAnnopamAnamarhati | arthApattirabhAvashcha sambhavashcheShTitaM tathA | naitihyamAgamAtaddhi vyaktamanyatra vistarAt || sa chAyaM puruShaH pratisharIraM bhinnaH | tathAhi vimatAni sharIrANi svasaMkhyAsaMkhyeyAtmavanti sharIratvAt sampratipannavat kiM chaivaM yathaikasminneva jIvati devadatte sharIre jAte vA cheShTAvati vA mR^ite vA bhAvo.api jAtacheShTAvAn mR^itaH kileti loko vyavaharati tathA sharIrAntarepi tathaiva vyavahArAt tasmAt puruShabhedobhyupeyaH | ekamevAdvitIyamityAdishruteshcha katha~nchidupacharitArthatvena tathA Atmano hi vibhuniyatvAdabhinnadeshakAlA ityekatvenochyate ajo hyeko juShamANo.anushete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo.anya ityAdishruteshcha puruShabhedamavagachChAmaH | kiM punarasya prayojanaM niHshreyasaM kiM tat akhilAnarthamUlabhUtAyA avidyAyAH sattvAtishayavisheShAvirbhUtavidyayA vinAshe sati tatpuruShasya sahajachaitanyAtmanAvasthAnaM tanmokShAparaparyAyaM niHshreyasaM prakR^itipuruShavivekaj~nAnaM cha taddhetuH | nanu prakR^iternityatvAt punarapi tamodrekasambhavAdavidyAvirbhAvasambhave muktiprachyutiH syAditi | naitat dR^iDhatamachittavR^ittinirodhalakShaNayogabalAt punarudrekAnupapatteH | yadAhuH sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArasevito dR^iDhabhUmirvyutthAnasaMskAreNa na bAdhyata iti | atha nirlepasyAsya mahApuruShasya sambandha eva na kuto.apavarga iti satyamAha kiM tu prakR^itereva bandhamokShau puMsyupacharyete tadAhuH | rUpaiH saptabhirevaM badhnAtyAtmAnamAtmanA prakR^itiH | saiva cha puruShasyArthaM vimochayatyekarUpeNa || iti | ayamarthaH dharmAdharmavairAgyAvairAgyaishvaryAnaishvaryaj~nAnAj~nAnAnyaShTau prakR^itirUpANi tatra j~nAnavyatiriktaiH dharmAdharmAdyaiH saptabhI rUpaiH prakR^itirAtmanaivAtmAnaM badhnAti ekarUpeNa j~nAnAkhyena cha vimochayatIti | yadAhuH | dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa | j~nAnena chApavargo viparyayAdiShyate bandham || iti | shiShTaM sakalamakala~NkaM chAbhyudayasiddhAntasiddhamityupekShitamiti | darshitAnarthamUlAya sarvatattvArthadarshine | karuNApUrNachittAya kapilAya namo namaH || iti sAMkhyArthatattvapradIpikA samAptA || ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}