% Text title : sAMkhyakArikAgauDapAdabhASya % File name : sAMkhyakArikAgauDapAdabhASya.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sA~NkhyakArikA with gauDapAdabhAShya ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyakArikA gauDapAdabhAShyasahitA ..}##\endtitles ## duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA tadabhighAtake hetau | dR^iShTe sApArthA chennaikAntAtyantato.abhAvAt || 1|| gauDapAdabhAShya kapilAya namastasmai yenAvidyodadhau jagati magne | kAruNyAtsA~NkhyamayI nauriva vihitA prataraNAya || alpagranthaM spaShTaM pramANasiddhAntahetubhiryuktam | shAstraM shiShyahitAya samAsato.ahaM pravakShyAmi || duHkhatrayeti | asyA AryyAyA upodghAtaH kriyate | iha bhagavAnbrahmasutaH kapilo nAma | tadyathA \- sanakashcha sanandashcha tR^itIyashcha sanAtanaH | AsuriH kapilashchaiva voDhuH pa~nchashikhastathA | ityete brahmaNaH putrAH sapta proktA maharShayaH || kapilasya sahotpannA dharmo j~nAnaM vairAgyamaishvaryya~ncheti | evaM sa utpannaH sannandhatamasi majjajjagadAlokya saMsArapAramparyyeNa satkAruNyo jij~nAsamAnAya AsurisagotrAya brahmaNAyedaM pa~nchaviMshatitattvAnAM j~nAnamuktavAn | yasya j~nAnAdduHkhakShayo bhavati | pa~nchaviMshatitatvaj~no yatra tatrAshrame vaset | jaTI muNDI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || tadidamAhuH | duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAseti | tatra duHkhatrayaM\- AdhyAtmikaM AdhibhautikaM AdhidaivikaM cheti | tatrAdhyAtmikaM dvividhaM \- shArIraM mAnasaM cheti | shArIraM vAtapittashleShmaviparyyayakR^itaM jvarAtIsArAdi | mAnasaM priyaviyogApriyasaMyogAdi | AdhibhautikaM chaturvidhaM \- bhUtagrAmanimittaM manuShyapashumR^igapakShisarIsR^ipadaMshamashakayUkAmatkuNamatsyamakaragrAhasthAvarebhyo jarAyujANDajasvedajodbhijjebhyaH sakAshAdupajAyate | AdhidaivikaM \- devAnAmidaM daivikam | divaH prabhavatIti vA daivaM tadadhikR^itya yadupajAyate shItoShNavAtavarShAshanipAtAdikam | evaM yathA duHkhatrayAbhij~nAtAjjij~nAsA kAryyA kva | tadabhighAtake hetau | tasya duHkhatrayasya abhighAtako yo.asau hetustatreti | dR^iShTe sApArthA chet | dR^iShTe hetau duHkhatrayAbhighAtake sA jij~nAsA.apArthA chedyadi | tatrAdhyAtmikasya dvividhasyApi AyurvedashAstrakriyayA priyasamAgamApriyaparihArakaTutiktakaShAyAdikvAthAdibhirdR^iShTa eva AdhyAtmikopAyaH | Adhibhautikasya rakShAdinA.abhighAto dR^iShTaH | dR^iShTe sA.apArthA chedevaM manyase | na | ekAntyAtyantato.abhAvAt | yata ekAntato.avashyaM atyantato nityaM dR^iShTena hetunA.abhighAto na bhavati tasmAdanyatra ekAntAtyantAbhighAtake hetau jij~nAsA vividiShA kAryeti | dR^iShTavadAnushravikaH sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH | tadviparItaH shreyAn vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt || 2|| gauDapAdabhAShya yadi dR^iShTAnyatra jij~nAsA kAryyA tato.api naiva yata Anushraviko heturduHkhatrayAbhighAtakaH | anushravatItyanushravastatrabhavaH AnushravikaH sa cha AgamAtsiddhaH | yathA apAma somamamR^itA abhUmAganma jyotiravidAma devAn | kinnUnamasmAn kR^iNavadarAtiH kimu dhUrttiramR^itamartyasya || kadAchidindrAdInAM devAnAM kalpa AsIt | kathaM vayamamR^itA abhUmeti vichAryyAmuM yasmAdvayamapAma somaM pItavantaH somaM tasmAdamR^itA abhUma amarA bhUtavanta ityarthaH kiMcha aganma jyotiH gatavato labdhavato jyotiH svargamiti | avidAma devAn divyAn viditavantaH | evaM cha kinnUnamasmAn kR^iNavadarAtiH nUnaM nishchitaM kiM arAtiH shatrurasmAn kR^iNavat kartteti kimu dhUrttiramR^itamartyasya dhUrttirjarA hiMsA vA kiM kariShyati amR^itamartyasya | anyachcha shrUyate AtyantikaM phalaM pashuvadhena | sarvaMllokA~njayati mR^ityuM tarati pApmAnaM tarati brahmahatyAM tarati yo yo.ashvamedhena yajata iti | ekAntAtyantike eva vedokte apArthe.avajij~nAsA iti na | uchyate | dR^iShTavadAnushravika iti dR^iShTena tulyo dR^iShTavat | ko.asau AnushravikaH kasmAtsa yasmAdavishuddhikShayAtishayayuktaH | avishuddhiyuktaH pashughAtAt tathA choktam | ShaT shatAni niyujyante pashunAM madhyame.ahani | ashvamedhasya vachanAdUnAni pashuhistribhiH || yadyapi shrutismR^itivihito dharmastathApi mishrIbhAvAdavishuddhiyukta iti | yathA bahUnIndrasahasrANi devAnAM cha yuge yuge | kAlena samatItAni kAlo hi duratikramaH || evamindrAdinAshAtkShayayuktaH | tathA.atishayo visheShastena yuktaH | visheShaguNAdarshanAditarasya duHkhaM syAditi | evamAnushraviko.api heturdR^iShTavat | kastarhi shreyAniti chet | uchyate | tadviparItaH shreyAn tAbhyAM dR^iShTAnushravikAbhyAM viparItaH shreyAn prashasyatara iti | avishuddhikShayAtishayAyuktatvAt | sa kathamityAha | vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt tatra vyaktaM mahadAdibuddhirahaMkAraH pa~ncha tanmAtrANi ekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAni | avyaktaM pradhAnam | j~naH puruShaH | evametAni pa~nchaviMshatitattvAni vyaktAvyaktaj~nAni kathyante etadvij~nAnAchChreya ityuktaM cha pa~nchaviMshatitattvaj~na iti | atha vyaktAvyaktaj~nAnAM ko visheSha ityuchyate | mUlaprakR^itiravikR^itirmahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | ShoDashakastu vikAro na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH || 3|| gauDapAdabhAShya mUlaprakR^itiH pradhAnam | prakR^itivikR^itisaptakasya mUlabhUtatvAt | mUlaM cha sA prakR^itishcha mUlaprakR^itiravikR^itiH | anyasmAnnotpadyate tena prakR^itiH kasyachidvikAro na bhavati | mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | mahAbhUtAditi buddhiH buddhyAdyAH sapta buddhi 1 ahaMkAraH 2 pa~nchatanmAtrANi 5 etAni saptaprakR^itivikR^itayaH | tadyathA | pradhAnAdbuddhirutpadyate tena vikR^itiH pradhAnasya vikAra iti saivAhaMkAramutpAdayati ataH prakR^itiH | ahaMkAro.api buddherutpadyata iti vikR^itiH sa cha pa~nchatanmAtrANyutpAdayatIti prakR^itiH | tatra shabdatanmAtramahaMkArAdutpadyata iti vikR^itistasmAdAkAshamutpadyata iti prakR^itiH | tathA sparshatanmAtramahaMkArAdutpadyata iti vikR^itistadevaM vAyumutpAdayatIti prakR^itiH | gandhatanmAtramahaMkArAdutpadyata iti vikR^itistadevaM pR^ithivImutpAdayatIti prakR^itiH | rUpatanmAtramahaMkArAdutpadyata iti vikR^itistadevaM teja utpAdayatIti prakR^itiH | rasatanmAtramahaMkArAdutpadyata iti vikR^itistadevaM Apa utpAdayatIti prakR^itiH | evaM mahadAdyAH sapta prakR^itayo vikR^itayashcha | ShoDashakashcha vikAraH pa~nchabuddhIndriyANi pa~nchakarmendriyANi ekAdashaM manaH pa~nchamahAbhUtAni eSha ShoDashako gaNo vikR^itireva | vikAro vikR^itiH | na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH | evameShAM vyaktAvyaktaj~nAnAM trayANAM padArthAnAM kaiH kiyadbhiH pramANaiH kena kasya vA pramANena siddhirbhavati | iha loke prameyavastu pramANena sAdhyate yathA prasthAdibhirvrIhayastulayA chandanAdi | tasmAt pramANamabhidheyam | dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha sarvapramANasiddhatvAt | trividhaM pramANamiShTaM prameyasiddhiH pramANAddhi || 4|| gauDapAdabhAShya dR^iShTaM yathA shrotraM tvak chakShurjihvA ghrANamiti pa~nchabuddhIndriyANi shabdasparsharUparasagandhA eShAM pa~nchAnAM pa~nchaiva viShayA yathAsaMkhyaM shabdaM shrotraM tvak sparshaM chakShU rUpaM jihvA rasaM ghrANaM gandhamiti | etaddR^iShTamityuchyate pramANam | pratyakSheNAnumAnena va yo.artho na gR^ihyate sa AptavachanAdgrAhyaH | yathendroH devarAjaH uttarAH kuravaH svarge.apsarasa ityAdi | pratyakShAnumAnAgrAhyamathAptavachanAdgR^ihyate | api choktam | Agamo hyAptavachanamAptaM doShakShayAdviduH | kShINadoSho.anR^itaM vAkyaM na brUyAddhetvasambhavAt || svakarmaNyabhiyukto yaH sa~NgadveShavivarjitaH | pUjitastadvidhairnityamApto j~neyaH sa tAdR^ishaH || eteShu pramANeShu sarvapramANAni siddhAni bhavanti | ShaT pramANAni jaiminiH | atha kAni tAnyapramANAni | arthApattiH sambhavaH abhAvaH pratibhA aitihyaM upamAnaM cheti ShaT pramANAni | tatrArthApattirdvividhA dR^iShTA shrutA cha | tatra dR^iShTA | ekasmin pakShe AtmabhAvo gR^ihItashchedanyasminnapyAtmabhAvo gR^ihyata eva | shrutA yathA | divA devadatto na bhu~Nkte atha cha pIno dR^ishyate ato.avagamyate rAtrau bhu~Nkta iti | sambhavo yathA | prastha ityukte chatvAraH kuDavAH sambhAvyante | abhAvo nAma | prAgitaretarAtyantasarvAbhAvalakShaNaH | prAgabhAvo yathA devadattaH kaumArayauvanAdiShu | itaretarAbhAvaH paTe ghaTAbhAvaH | atyantAbhAvaH kharaviShANavandhyAsutakhapuShpavaditi | sarvAbhAvaH pradhvaMsAbhAvo dagdhapaTavaditi | yathA shuShkadhAnyadarshanadvR^iShTerabhAvo.avagamyate | evamabhAvo.anekadhA | pratibhA yathA | dakShiNena vindhyasya sahyasya cha yaduttaram | pR^ithivyAmAsamudrAyAM sa pradesho manoramaH | evamukte tasmin pradeshe shobhanAH guNAH santIti pratibhotpadyate pratibhAnvAsasaMj~nAnamiti | aitihyaM yathA | bravIti loko yathAtra vaTe yakShiNI pravasatItyeva aitihyam | upamAnaM yathA | gauriva gavayaH samudra iva taDAgam | etAni ShaT pramANAni triShu dR^iShTAdiShvantarbhUtAni | tatrAnumAne tAvadarthApattirantarbhUtA | sambhavAbhAvapratibhaitihyopamAshchAptavachane | tasmAttriShveva sarvapramANasiddhatvAt trividhaM pramANamiShTaM tadAha tena trividhena pramANena pramANasiddhirbhavatItita vAkyasheShaH | prameyasiddhiH pramANAddhi | prameyaM pradhAnaM buddhirahaMkAraH pa~nchatanmAtrANi ekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAni puruSha iti etAni pa~nchaviMshatitattvAni vyaktAvyaktaj~nAnyuchyante | tatra ki~nchit pratyakSheNa sAdhyaM ki~nchidanumAnena ki~nchidAgameneti trividhaM pramANamuktaM tasya kiM lakShaNametadAha | prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTaM trividhamanumAnamAkhyAtam | talli~Ngali~NgipUrvakamAptashrutirAptavachanaM tu || 5|| gauDapAdabhAShya prativiShayeShu shrotrAdinAM shabdAdiviShayeShu adhyavasAyo dR^iShTaM pratyakShamityarthaH | trividhamanumAnamAkhyAtaM sheShavat pUrvavat sAmAnyato dR^iShTaM cheti | pUrvamasyAstIti pUrvavad yathA meghonnatyA vR^iShTiM sAdhayati pUrvavR^iShTitvAt | sheShavadyathA samudrAdekaM jalapalaM lavaNamAsAdya sheShasyApyasti lavaNabhAva iti | sAmAnyato dR^iShTam | deshAntarAddeshAntaraM prAptaM dR^iShTam | gatimachchandratArakaM chaitravat | yathA chaitranAmAnaM deshAntarAddeshAntaraM prAptamavalokya gatimAnayAmIti tadvachchandratArakamiti tathA puShpitAmradarshanAdanyatrapuShpitAmrA iti sAmAnyato dR^iShTena sAdhayati | etatsAmAnyadR^iShTam | ki~ncha talli~Ngali~NgipUrvakamiti tadanumAnaM li~NgapUrvakaM yatra li~Ngena li~NgI anumIyate yathA daNDena yatiH | li~NgipUrvakaM cha yatra li~NginA li~NgamanumIyate yathA dR^iShTvA yatimasyedaM tridaNDamiti | AptashrutirAptavachanaM cha | AptA AchAryyA brahmAdayaH | shrutirvedaH | Aptashcha shrutishcha AptashrutI taduktamAptavachanamiti | evaM trividhaM pramANamuktaM tatra kena pramANena kiM sAdhyamuchyate | sAmAnyatastu dR^iShTAdatIndriyANAM prasiddhiranumAnAt | tasmAdapi chAsiddhaM parokShamAptAgamAtsiddham || 6|| gauDapAdabhAShya sAmAnyato dR^iShTAdanumAnAdatIndriyANamindriyANyatItyavarttamAnAnAM siddhiH pradhAnapuruShAvatIndriyau sAmAnyato dR^iShTenAnumAnena sAdhyete yasmAnmahadAdili~NgaM triguNam | yasyedaM triguNaM kAryaM tatpradhAnamiti | yatashchAtenaM chetanamivAbhAti ato.anyo.adhiShThAtA puruSha iti | vyaktaM pratyakShasAdhyam | tasmAdapi chAsiddhaM parokShamAptAgamAt siddhaM yathendro devarAjaH uttarAH kuravaH svarge.apsarasa iti parokShamAptavachanAt siddham | atra kashchidAha pradhAnaH puruSho vA nopalabhyate yashcha nopalabhyate loke tannAsti tasmAttAvapi na staH | yathA dvitIyaM shirastR^itIyo bAhuriti | taduchyate | atra satAmapyarthAnAmaShTadhopalabdhirna bhavati tadyathA | atidUrAtsAmIpyAdindriyaghAtAnmano.anavasthAnAt | saukShmyAdvyavadhAnAdabhibhavAtsamAnAbhihArAchcha || 7|| gauDapAdabhAShya iha satAmapyarthAnAmatidUrAdanupalabdhirdR^iShTA | yathA deshAntarasthAnAM chaitramaitraviShNumitrANAm | sAmIpyAdyathA chakShuSho.a~njanAnupalabdhiH | indriyAbhighAtAdyathA badhirAndhayoH shabdarUpAnupalabdhiH | mano.anavasthAnAdyathA vyagrachittaH samyakkathitamapi nAvadhArayati | saukShmyAdyathA dhUmoShmajalanIhAraparamANavo gaganagatA nopalabhyante | vyavadhAnAdyathA kuDyena pihitaM vastu nopalabhyate | abhibhavAdyathA sUryatejasAbhibhUtA grahanakShatratArakAdayo nopalabhyante | samAnAbhihArAdyathA mudgarAshau mudgaH kShiptaH kuvalayAmalakamadhye kuvalayAmalake kShipte kapotamadhye kapoto nopalabhyate sanAnadravyamadhyAhR^itatvAt | evamaShTadhAnupalabdhiH satAmarthAnAmiha dR^iShTA | evaM chAsti kimabhyupagamyate pradhAnapuruShayorapyetayorvAnupalabdhiH kena hetunA kena chopalabdhistaduchyate | saukShmyAttadanupalabdhirnAbhAvAtkAryatastadupalabdhiH | mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itivirUpaM svarUpaM cha || 8|| gauDapAdabhAShya saukShmyAttadanupalabdhiH pradhAnasyetyarthaH | pradhAnaM saukShmyAnnopalabhyate yathAkAshe dhUmoShmajalanIhAraparamANavaH santo.api nopalabhyante | kathaM tarhi tadupalabdhiH | kAryatastadupalabdhiH | kAryaNa dR^iShTvA kAraNamanumIyate | asti pradhAnaM kAraNaM yasyedaM kAryam | buddhirahaMkArapa~nchatanmAtrANi ekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAni eva tatkAryam | tachcha kAryaM prakR^itivirUpam | prakR^itiH pradhAnaM tasya virUpaM prakR^iterasadR^ishaM svarUpaM cha samAnarUpaM cha tathA loke.api pitustulya eva putro bhavatyatulyashcha | yena hetunA tulyamatulyaM tadupariShTAdvakShyAmaH | yadidaM mahadAdikAryaM tatkiM pradhAne sadutAdahosvidasadAchAryavipratipatterayaM saMshayaH | yato.atra sAMkhyadarshane satkAryaM bauddhAdInAmasatkAryam | yadi sadasanna bhavatyasatsanna bhavatIti vipratiShedhastatrAha | asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt | shaktasya shakyakaraNAtkAraNabhAvAchcha satkAryam || 9|| gauDapAdabhAShya asadakaraNAnna sadasato.akaraNaM tasmAtsatkAryaM ihaloke.asatkaraNaM nAsti yathA sikatAbhyastailotpattistasmAtsataH karaNAdasti prAgu(tpa)pteH | pradhAne vyaktamataH satkAryam | kiM chAnyadupAdAnagrahaNAdupAdAnaM kAraNaM tasya grahaNAdihaloke yo yenArthI sa tadupAdAnagrahaNaM karoti dadhyarthI kShIrasya na tu jalasya tasmAt satkAryam | itashcha sarvasambhavAbhAvAt sarvasya sarvatrasambhavo nAsti yathA suvarNasya rajatAdau tR^iNapAMshusikatAsu tasmAt sarvasambhavAbhAvAt satkAryam | itashacha shaktasya shakyakaraNAt | iha kulAlaH shakto mR^iddaNDachakrachIvararajjunIrAdikaraNopakaraNaM vA shakyameva ghaTAM mR^itpiNDAdutpAdayati tasmAt satkAryam | itashcha kAraNabhAvAchcha satkAryam | kAraNaM yallakShaNaM tallakShaNameva kAryameva yathA yavebhyo.api yavAH vrIhIbhyo vrIhayaH yadA.asatkAryaM syAttataH kodravebhyaH shAlayaH syurna cha santIti tasmAt satkAryam | evaM pa~nchabhirhetubhiH pradhAne mahadAdili~Ngamasti tasmAtsata utpattirnAsata iti | prakR^itivirUpaM sarUpaM cha yaduktaM kathamityuchyate | hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAshritaM li~Ngam | sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam || 10|| gauDapAdabhAShya vyaktaM mahadAdikAryyaM hetumaditi heturasyAsti hetumat | upAdAnaM hetuH kAraNaM nimittamiti paryAyAH | vyaktasya pradhAnaM heturasti ato hetumadvyaktaM bhUtaparyyantaM hetumadbuddhimattvaM pradhAnena hetumAnahaMkAro buddhyA pa~nchatanmAtrANi ekAdashendriyANi hetumantyahaMkAreNa | AkAshaM shabdatanmAtreNa hetumat | vAyuH sparshatanmAtreNa hetumAn | tejo rUpatanmAtreNa hetumat | Apo rasatanmAtreNa hetumatyaH | pR^ithivI gandhatanmAtrena hetumatI | evaM bhUtaparyyantaM vyaktaM hetumat | kiM chAnyadanityaM yasmAdanyasmAdutpadyate yathA mR^itpiNDAdutpadyate ghaTaH sa chAnityaH | kiM chAvyApyasarvagamityarthaH yathA pradhAnapuruShau sarvagatau naiva vyaktam | kiMchAnyat sakriyaM saMsArakAle saMsarati trayodashavidhena karaNena saMyuktaM sUkShmaM sharIramAshritya saMsarati tasmAt sakriyam | kiMchAnyadanekaM buddhirahaMkAraH pa~nchatanmAtrAnyekAdashendriyANi cha pa~nchamahAbhUtAni pa~nchatanmAtrAshritAni | kiMcha li~NgaM layayuktaM layakAle pa~nchamahAbhUtAni tanmAtreShu lIyante tAnyekAdashendriyaiH sahAhaMkAre sa cha buddhau sA cha pradhAne layaM yAtIti | tathA sAvayavaM avayavAH shabdasparsharasarUpagandhAH taiH saha | kiMcha paratantraM nAtmanaH prabhavati yathA pradhAnatantrA buddhiH buddhitantro.ahaMkAraH ahaMkAratantrANi tanmAtrANIndriyANi cha tanmAtratantrANi pa~nchamahAbhUtAni cha | evaM paratantraM parAyattaM vyAkhyAtaM vyaktam | atho.avyaktaM vyAkhyAmaH | viparItamavyaktam | etaireva guNairyathoktairviparItamavyaktaM hetumadvyaktamuktam | nahi pradhAnAt paraM ki~nchidasti yataH pradhAnasyAnutpattiH tasmAdahetumadavyaktam | tathAnityaM cha vyaktaM nityamavyaktamanutpAdyatvAt nahi bhUtAni kutashchidutpadyanteti pradhAnam | kiM chAvyApi vyaktaM vyApi pradhAnaM kAryyaM syAt | tathA vyaktaM li~Ngamali~NgamavyaktaM nityatvAnmahadAdi li~NgaM pralayakAle parasparaM pralIyate naivaM pradhAnaM tasmAdali~NgaM pradhAnam | tathA sAvayavaM vyaktaM niravayavamavyaktaM nahi shabdasparsharasarUpagandhAH pradhAne santi | tathA paratantraM vyaktaM svatantramavyaktaM prabhavatyAtmanaH | evaM vyaktAvyaktayorvaidharmyamuktaM sAdharmyamuchyate yaduktaM sarUpaM cha | triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmi | vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA cha pumAn || 11|| gauDapAdabhAShya triguNaM vyaktaM sattvarajastamAMsi trayo guNA yasyeti | aviveki vyaktaM na viveko.asyAstIti | idaM vyaktamime guNA iti na vivekakarttuM yAti ayaM gaurayamashva iti yathA ye guNAstadvyaktaM yadvyaktaM te cha guNA iti | tathA viShayo vyaktaM bhojyamityarthaH sarvapuruShANAM viShayabhUtatvAt | tathA sAmAnyaM vyaktaM mUlyadAsIvat sarvasAdhAraNatvAt | achetanaM vyaktaM sukhaduHkhamohAnna chetayatItyarthaH | tathA prasavadharmi vyaktaM tadyathA buddherahaMkAraH prasUyate tasmAt pa~nchatanmAtrANi ekAdashendriyANi cha prasUyante tanmAtrebhyaH pa~nchamahAbhUtAni | evamete vyaktadharmAH prasavadharmAntA uktA evamebhiravyaktaM sarUpaM yathA vyaktaM tathA pradhAnamiti | tatra triguNaM vyaktamavyaktamapi triguNaM yasyaitanmahadAdi kAryaM triguNam | iha yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakaM kAryamiti yathA kR^iShNatantukR^itaH kR^iShNa eva paTo bhavati | tathAviveki vyaktaM pradhAnamapi guNairna bhidyate anye guNA anyat pradhAnameva vivaktuM na yAti tadaviveki pradhAnam | tathA viShayo vyaktaM pradhAnamapi sarvapuruShaviShayabhUtatvAdviShaya iti | tathA sAmAnyaM vyaktaM pradhAnamapi sarvasAdhAraNatvAt | tathA.achetanaM vyaktaM pradhAnamapi sukhaduHkhamohAnna chetayatIti kathamanumIyata iha hyachetanAnmR^itpiNDAdachetano ghaTA utpadyate | evaM pradhAnamapi vyAkhyAtam | idAnIM tadviparItastathA pumAnityetadvyAkhyAyate | sadviparItastAbhyAM vyaktAvyaktAbhyAM viparItaH pumAn | tadyathA triguNaM vyaktamavyaktaM chAguNaH puruShaH | aviveki vyaktamavyaktaM cha vivekI puruShaH | tathA viShayo vyaktamavyaktaM chAviShayaH puruShaH | tathA sAmAnyaM vyaktamavyaktaM chAsAmAnyaH puruShaH | achetanaM vyaktamavyaktaM cha chetanaH puruShaH sukhaduHkhamohAMshchetayati saMjAnIte tasmAchchetanaH puruSha iti | prasavadharmi vyaktaM pradhAnaM chAprasavadharmI puruSho nahi ki~nchit puruShAt prasUyate | tasmAduktaM tadviparItaH pumAniti | taduktaM tathA cha pumAniti | tat pUrvasyAmAryAyAM pradhAnamahetumadyathA vyAkhyAtaM tathA cha pumAn tadyathA hetumadananityamityAdi vyaktaM tadviparItamavyaktaM tatra hetumadvyaktamahetumat pradhAnaM tathA cha pumAnahetumAnanutpAdyatvAt | anityaM vyaktaM nityaM pradhAnaM tathA cha nityaH pumAn | akriyaH sarvagatatvAdeva | anekaM vyaktamekamavyaktaM tathA pumAnyapyekaH | AshritaM vyaktamanAshritamavyaktaM tathA cha pumAnanAshritaH | li~NgaM vyaktamali~NgaM pradhAnaM tathA cha pumAnapyali~NgaH | na kvachillIyata iti | sAvayavaM vyaktaM niravayavamavyaktaM tathA cha pumAn niravayavaH | nahi puruShe shabdAdayo.avayavAH santi | kiMcha paratantraM vyaktaM svatantramavyaktaM tathA cha pumAnapi svatantraH | AtmanaH prabhavatItyarthaH | evametadavyaktapuruShayoH sAdharmyaM vyAkhyAtaM pUrvasyAmAryAyAm | vyaktapradhAnayoH sAdharmyaM puruShasya vaidharmyaM cha triguNamavivekItyAdi prakR^ityAryAyAM vyAkhyAtam | tatra yaduktaM triguNamiti vyaktamavyaktaM cha tat ke te guNA iti tat svarUpapratipAdanAyedamAha | prItyaprItiviShAdAtmakAH prakAshapravR^ittiniyamArthAH | anyo.anyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha guNAH || 12|| gauDapAdabhAShya prItyAtmakA aprItyAtmakAH viShAdAtmakAshcha guNAH sattvarajastamAMsItyarthaH | tatra prItyAtmakaM sattvaM prItiH sukhaM tadAtmakamiti | aprItyAtmakaM rajaH | viShAdAtmakaM tamaH | viShAdo mohaH | tathA prakAshapravR^itti niyamArthAH | arthaH shabdaH sAmarthyavAchI prakAshArthaM sattvaM prakAshasamarthamityarthaH | pravR^ittyarthaM rajo niyamArthaM tamaH sthitau samarthamityarthaH prakAshakriyAsthitishIlA guNA iti | tathA.anyonyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha | anyonyAbhibhavAH anyonyAshrayAH anyonyajananAH anyonyamithunAH anyonyavR^ittayashcha te tathoktAH | anyonyAbhibhavA iti anyonyaM parasparamabhibhavantIti prItyaprItyAdibhirdharmairAvirbhavanti yathA yadA sattvamutkaTaM bhavati tadA rajastamasI aprItipravR^ittidharmeNa yadA tamastadA sattvarajasI viShAdasthityAtmakena iti | tathA.anyonyAshrayAshcha dvyaNukavadguNAH | anyonyajananAH yathA mR^itpiNDo ghaTaM janayati | tathA.anyonyamithunAshcha yathA strIpuMsau anyonyamithunau tathA guNAH | uktaM cha | rajaso mithunaM sattvaM sattvasya mithunaM rajaH | ubhayoH sattvarajarormithunaM tama uchyate || parasparasahAyA ityarthaH | anyonyavR^ittayashcha parasparaM varttante guNAH guNeShu varttanta iti vachanAt | yathA surUpA sushIlA strI sarvasukhahetuH sapatnInAM saiva duHkhahetuH saiva rAgiNAM mohaM janayati eva satvaM rajastamasorvR^ittiheturyathA rAjA sadodyuktaH prajApAlane duShTanigrahe shiShTAnAM sukhamutpAdayati duShTAnAM duHkhaM mohaM cha evaM rajassattvatamasorvR^ittiM janayati | tathA tamaH svarUpeNAvaraNAtmakena sattvarajasorvR^ittiM janayati yathA meghAH khamAvR^itya jagataH sukhamutpAdayanti te vR^iShTyA karShukANAM karShaNodyogaM janayanti virahiNAM mohamevamanyonyavR^ittayo guNAH | kiMchAnyat | sattvaM laghu prakAshakamiShTamupaShTambhakaM chalaM cha rajaH | guru varaNakameva tamaH pradIpavachchArthato vR^ittiH || 13|| gauDapAdabhAShya sattvaM laghu prakAshakaM cha yadA sattvamutkaTaM bhavati tadA laghUnya~NgAni buddhiprakAshashcha prasannatendriyANAM bhavati | upaShTambhakaM chalaM cha rajaH upaShTambhAtItyupaShTambhakamudyotakaM yathA vR^iSho vR^iShadarshane utkaTamupaShTambhaM karoti eva rajovR^ittiH | tathA rajashcha chalaM dR^iShTaM rajovR^ittishchalachitto bhavati | guru varaNamekameva tamaH yadA tama utkaTaM bhavati tadA gurUNya~NgAnyAvR^itAnIndriyANi bhavanti svArthAsamarthAni | atrAha yadi guNAH parasparaM viruddhAH svamatenaiva kamarthaM niShpAdayanti tarhi kathaM pradIpavachchArthato vR^ittiH pradIpena tulyaM pradIpavadarthataH sAdhanA vR^ittiriShTA yathA pradIpaH parasparaviruddhatailAgnivarttisaMyogAdarthaprakAshAn janayati evaM sattvarajastamAMsi parasparaM viruddhAnyarthaM niShpAdayanti | antaraprashno bhavati triguNamaviveki viShaya ityAdi pradhAnaM vyaktaM cha vyAkhyAtaM tatra pradhAnamupalabhyamAnaM mahadAdi cha triguNamavivekyAdIti cha kathamavagamyate tatrAha | avivekyAdiH siddhastraiguNyAttadviparyayAbhAvAt | kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddham || 14|| gauDapAdabhAShya yo.ayamavivekyAdirguNaH sa traiguNyAnmahadAdau.avyaktenAyaM siddhyati | atrochyate tadviparyayAbhAvAttasya viparyayastadviparyayastasyAbhAvastadviparyayAbhAvastasmAt siddhamavyaktam | yathA yatraiva tantavastatraiva paTaH | anye tantavo.anyaH paTo na kutastadviparyayAbhAvAt | evaM vyaktAvyaktasampanno bhavati dUraM pradhAnamAsannaM vyaktaM yo vyaktaM pashyati sa pradhAnamapi pashyati tadviparyayAbhAvAt | itashchAvyaktaM siddhaM kAraNaguNAtmakatvAt kAryasya | loke yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakaM kAryamapi tathA kR^iShNebhyastantubhyaH kR^iShNa eva paTo bhavati | evaM mahadAdili~NgamavivekiviShayaH sAmAnyachetanaM prasavadharmi yadAtmakaM li~NgaM tadAtmakamavyaktamapi siddham | traiguNyAdavivekyAdirvyakte siddhastadviparyayAbhAvAt | evaM kAraNaguNAtmakatvAt kAryasyAvyaktamapi siddhamityetanmithyA loke yannopalabhyate tannAsti evaM pradhAnamapyasti kiM tu nopalabhyate | bhedAnAM parimANAtsamanvayAchChaktitaH pravR^itteshcha | kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaishvarUpyasya || 15|| gauDapAdabhAShya kAraNamastyavyaktamiti kriyAkArakasambandhaH | bhedAnAM parimANAloke yatra karttAsti tasya parimANaM dR^iShTaM yathA kulAlaH parimitairmR^itpiNDaiH parimitAneva ghaTAn karoti evaM mahadapi mahadAdili~NgaM parimitaM bhedataH pradhAnakAryamekA buddhireko.ahaMkAraH pa~ncha tanmAtrANi ekAdashendriyANi pa~nchatanmAtrANi ekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAnItyevaM bhedAnAM parimANAdasti pradhAnaM kAraNaM yadvyaktaM parimitamutpAdayati .yadi pradhAnaM na syAttadA niHparimANamidaM vyaktamapi na syAt parimANAchcha bhedAnAmasti pradhAnaM yasmAdvyaktamutpannam | tathA samanvayAdiha loke prasiddhirdR^iShTA yathA vratadhAriNaM baTuM dR^iShTvA samanvayati nUnamasya pitarau brAhmaNAviti evamidaM triguNaM mahadAdili~NgaM dR^iShTvA sAdhayAmo.asya yat kAraNaM bhaviShyatIti ataH samanvayAdasti pradhAnam | tathA shaktitaH pravR^itteshcha iha yo yasmin shaktaH sa tasminnevArthe pravarttate yathA kulAlo ghaTAsya karaNe samartho ghaTameva karoti na paTaM rathaM vA | tathAsti pradhAnaM kAraNaM kutaH kAraNakAryavibhAgAt | karotIti kAraNam | kriyata iti kAryam | kAraNasya kAryasya cha vibhAgo yathA ghaTo dadhimadhUdakapayasAM dhAraNe samartho na tathA taktAraNaM mR^itpiNDaH | mR^itpiNDo vA ghaTaM niShpAdayati na chaivaM ghaTo mR^itpiNDam | evaM mahadAdili~NgaM dR^iShTvAnumIyate | asti vibhaktaM tat kAraNaM yasya vibhAga idaM vyaktamiti | itashcha avibhAgAdvaishvarUpasya vishvaM jagat tasya rUpaM vyaktiH | vishvarUpasya bhAvo vaishvarUpaM tasyAvibhAgAdasti pradhAnaM yasmAtrailokyasya pa~nchAnAM pR^ithivyAdInAM mahAbhUtAnAM parasparaM vibhAgo nAsti mahAbhUteShvantarbhUtAstrayo lokA iti pR^ithivyApastejovAyurAkAshamiti etAni pa~nchamahAbhUtAni pralayakAle sR^iShTikrameNaivAvibhAgaM yAnti tanmAtreShu pariNAmiShu tanmAtrANyekAdashendriyANi chAhaMkAre ahaMkAro buddhau buddhiH pradhAne evaM trayo lokAH pralayakAle prakR^itAvavibhAgaM gachChanti tasmAdavibhAgAt kShIradadhivadvyaktAvyaktayoravyaktaM kAraNam | atashcha | kAraNamastyavyaktaM pravartate triguNataH samudayAchcha | pariNAmataH salilavatpratipratiguNAshrayavisheShAt || 16|| gauDapAdabhAShya avyaktaM prakhyAtaM kAraNamasti yasmAnmahadAdili~NgaM pravarttate | triguNataH triguNAt sattvarajastamoguNA yasmiMstattriguNaM tatkimuktaM bhavati sattvarajastamasAM sAmyAvasthA pradhAnam | tathA samudayAt yathA gaMgAshrotAMsi triNI rudramUrddhani patitAni ekaM sroto janayati evaM triguNamavyaktamekaM vyaktaM janayati tathA vA tantavaH samuditAH paTaM janayanti evamavyaktaM gunasamudayAnmahadAdi janayatIti triguNataH samudayAchcha vyaktaM jagat pravarttate | yasmAdekasmAt pradhAnAdvyaktaM tasmAdekarUpeNa bhavitavyam | naiSha doShaH pariNAmataH salilavat pratipratiguNAshrayavisheShAdekasmAt pradhAnAt trayo lokAH samutpannAstulyabhAvA na bhavanti devAH sukhena yuktA manuShyA duHkhena tirya~ncho mohena ekasmAt pradhAnAt pravR^ittaM vyaktaM pratipratiguNAshrayavisheShAt pariNamAtaH salilavadbhavati | pratipratIti vIpsA | guNAnAmAshrayo guNAshrayastadvisheShastaM guNAshrayavisheShaM pratinidhAya pratipratiguNAshrayavisheShaM pariNAmAt pravarttate vyaktaM yathA AkAshAdekarasaM salilaM patitaM nAnArUpAtsaMshleShAdbhidyate tadrasAntarairevamekasmAt pradhAnAt pravR^ittAstrayo lokA naikasvabhAvA bhavanti deveShu sattvamutkaTaM rajastamasI udAsIne tena te.atyantasukhino manuShyeShu raja utkaTaM bhavati sattvatamasI udAsIne tena te.atyantaduHkhino tiryakShu tama utkaTaM bhavati sattvajasI udAsIne tena te.atyantamUDhAH | evamAryAdvayena pradhAnasyAstitvamabhyupagamyate | itashchottaraM puruShAstitvapratipAdanArthamAha | sa~NghAtaparArthatvAttriguNAdiviparyayAdadhiShThAnAt | puruSho.asti bhoktR^ibhAvAtkaivalyArthapravR^itteshcha || 17|| gauDapAdabhAShya yaduktaM vyaktAvyaktavij~nAnAnmokShaH prApyata iti tatra vyaktAdanantaramavyaktaM pa~nchabhiH kAraNairadhigatamavyaktavat puruSho.api sUkShmastasyAdhunAnumitAstitvaM pratikriyate | asti puruShaH kasmAt saMghAtaparArthatvAt | yo.ayaM mahadAdi saMghAtaH sa puruShArtha ityanumIyate achetanatvAt parya~Ngavat | yathA parya~Nka pratyekaM gAtrotpalakapAdavaTatUlIpraChAdanapaTopadhAnasaMghataH parArtho nahi svArthaH parya~Nkasya nahi ki~nchidapi gAtrotpalAdyavayavAnAM parasparaM kR^ityamasti | ato.avagamyate.asti puruSho yaH parya~Nke shete yasyArthaM parya~NkastatparArthamidaM sharIraM pa~nchAnAM mahAbhUtAnAM saMghAto varttate.asti puruSho yasyedaM bhogyasharIraM bhogyaM mahadAdisaMghAtarUpaM samutpannamiti | itashchAtmA.asti triguNAdiviparyayAt yaduktaM pUrvasyAmAryAyAM trigunamavivekiviShaya ityAdi | tasmAdviparyayAdyenoktaM tadviparItastathA pumAn | adhiShThAnAdyatheha laMghanalpavanadhAvanasamarthairashvairyukto rathaH sArathinA.adhiShThitaH pravarttate tathAtmA.adhiShThAnAchCharIramiti | tathA choktaM ShaShThitantre puruShAdhiShThitaM pradhAnaM pravarttate | ato.astyAtmAbhoktR^itvAt | yathA madhurAmlalavaNakaTutiktakaShAyaShaDrasopabR^iMhitsya saMyktasyAnnasya sAdhyate evaM mahadAdili~Ngasya bhoktR^itvAbhAvAdasti sa AtmA yasyedaM bhogyaM sharIramti | itashcha kaivalyArthama pravR^itteshcha kevalasya bhAvaH kaivalyaM tannimitaM yA cha pravR^ittistasyAH svakaivalyArthaM pravR^itteH sakAshAdanumIyate astyAtmeti yato sarvo vidvAnavidvAMshcha saMsArasantAnakShayamichChati | evamebhirhetubhirastyAtmA sharIrAdvyatiriktaH | atha sa kimekaha sarvasharIre.adhiShThAtA maNirasanAtmakasUtravat Ahosvidbahava AtmAnaH pratisharIramadhiShThAtAra ityatrochyate | janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapatpravR^itteshcha | puruShabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAchchaiva || 18|| gauDapAdabhAShya janma cha maraNaM cha karaNAni cha janmamaraNakaraNAni teShAM pratiniyamAt pratyekaniyamAdityarthaH | yadyeka eva AtmA syAttata ekasya janmani sarva eva jAyeran ekasya maraNe sarve.api mriyeran ekasya karaNavaikalye bAdhiryAndhamUkatvakuNatvakhaMjatvalakShaNe sarve.api badhirAndhakuNikhaMjAH syurna chaivaM bhavati tasmAjjanmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAt puruShabahutvaM siddham | itashchAyugapat pravR^itteshcha yugapadekakAlaM na yugapadayugapat pravarttanaM yasmAdayugapaddharmAdiShu pravR^ittirdR^ishyate eke dharme pravR^ittA anye.adharme vairAgye.anye j~nAne.anye pravR^ittAH tasmAdayugapat pravR^itteshcha bahava iti siddham | ki~nchAnyattraiguNyAviparyayAchchaiva triguNabhAvaviparyayAchcha puruShabahutvaM siddham | yathA sAmAnye janmani ekaH sAttvikaH sukhI | anyo rAjaso duHkhI | anyastAmaso mohavAn | evaM traiguNyaviparyayAdbahutvaM siddhamiti | akarttA puruSha ityetaduchyate | tasmAchcha viparyAsAtsiddhaM sAkShitvamasya puruShasya | kaivalyaM mAdhyasthyaM draShTR^itvamakartR^ibhAvashcha || 19|| gauDapAdabhAShya tasmAchcha viparyAsAttasmAchcha yathoktatraiguNyaviparyAsAdviparyayAnnirguNaH puruSho vivekI bhoktetyAdiguNAnAM puruShasya yo viparyAsa uktastasmAt sattvarajastamaHsu karttR^ibhUteShu sAkShitvaM siddhaM puruShasyeti yo.ayamadhikR^ito bahutvaM prati | guNA eva karttAraH pravarttante sAkShI na pravattate nApi nivarttata eva | kiMchAnyat kaivalyaM kevalabhAvaH kaivalyamanyatvamityarthaH | triguNebhyaH kevalaH | anyanmAdhyasthyaM madhyasthabhAvaH parivrAjakavat madhyasthaH puruShaH | yathA kashchit parivrAjako grAmINeShu karShaNArtheShu pravR^itteShu kevalo madhyasthaH puruSho.apyevaM guNeShu varttamAneShu na pravarttate | tasmAddraShTR^itvamakarttR^ibhAvAshcha yasmAnmadhyasthastasmAddraShTA tasmAdakarttA puruShasteShAM karmaNAmiti sattvarajastamAMsi trayo guNAH karmakarttR^ibhAvena pravarttante na puruSha evaM puruShasyAstitvaM cha siddham | yasmAtkarttA puruShastatkathamadhyavasAyaM karoti dharmaM kariShyAmyadharmaM na kariShyAmItyataH karttA bhavati na cha karttA puruSha evamubhayAtra doShaH syAditi | ata uchyate | tasmAttatsaMyogAdachetanaM chetanAvadiva li~Ngam | guNakartR^itve.api tathA karteva bhavatyudAsInaH || 20|| gauDapAdabhAShya iha puruShashchetanAkR^it tena chetanAvabhAsaM yuktaM mahadAdili~NgaM chetanAvadiva bhavati yathA loke ghaTAH shItasaMyuktaH shIta uShNasaMyukta uShNa evaM mahadAdi li~NgaM tasya saMyogAt puruShasaMyogAchchetanAvadiva bhavati tasmAdguNA adhyavasAyaM kurvanti na puruShaH | yadyapi loke puruShaH karttA gaMtetyAdi prayujyate tathApyakarttA puruShaH kathaM guNakarttR^itve cha tathA kartteva bhavatyudAsIno guNAnAM karttR^itve sati udAsIno.api puruShaH kartteva bhavati na karttA | atra dR^iShTAnto bhavati yathA.achaurashchauraiH saha gR^ihItashchaura ityavagamyata evaM trayo guNAH karttArastaiH saMyuktaH puruSho.akarttA.api karttA bhavati karttR^isaMyogAt | evaM vyaktAvyaktaj~nAnAM vibhAgo vikhyAto yadvibhAgAnmokShaprAptiriti | athaitayoH pradhAnapuruShayoH kiM hetuH saMghAta uchyate | puruShasya darshanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya | pa~Ngvandhavadubhayorapi saMyogastatkR^itaH sargaH || 21|| gauDapAdabhAShya puruShasya pradhAnena saha saMyogo darshanArthaM prakR^itiM mahadAdikAryabhUtaparyantaM puruShaH pashyati etadarthaM pradhAnasyApi puruSheNa saMyogaH | kaivalyArthaM sa cha saMyogaH pa~Ngvandhavadubhayorapi draShTavyaH yathA ekaH pa~NgurekashchAndha etau dvAvapi gachChantau mahatA sAmarthyenATavyAM sArthasya stenakR^itAdupaplavAt svabandhuparityakto daivAditashcherushcha svagatyA cha tau saMyogamupayAtau punastayoH svavachaso vishvastatvena saMyogo gamanArthaM darshanArthaM cha bhavatyandhena paMguH skandhamAropitaH evaM sharIrArUDhapaMgudarshitena mArgeNAndho yAti paMgushchAndhaskandhArUDhaH | evaM puruShe darshanashaktirasti paMguvannakriyA pradhAne kriyAshaktirastyandhavannadarshanashaktiH | yathA vAnayoH paMgvandhayoH kR^itArthayorvibhAgo bhaviShyatIpsitasthAnaprAptayorevaM pradhAnamapi puruShasya mokShaM kR^itvA nivarttate puruSho.api pradhAnaM dR^iShTvA kaivalyaM gachChati tayoH kR^itArthayorvibhAgo bhaviShyati | kiM chAnyat tatkR^itaH sargastena saMyogena kR^itastatkR^itaH sargaH sR^iShTiH | yathA strI puruShasaMyogAt sutotpattistataH pradhAnapuruShasaMyogAt sargasyotpattiH | idAnIM sarvavibhAgadarshanArthamAha | prakR^itermahAMstato.aha~NkArastasmAdgaNashcha ShoDashakaH | tasmAdapi ShoDashakAtpa~nchabhyaH pa~ncha bhUtAni || 22|| gauDapAdabhAShya prakR^itiH pradhAnaM brahma avyaktaM bahudhAnakaM mAyeti paryAyAH | ali~NgasyAH prakR^iteH sakAshAnmahAnutpadyate mahAn buddhirAsurI matiH khyAtirj~nAnaM praj~nAparyAyairutpadyate tasmAchcha mahato.ahaMkAra utpadyate.ahaMkAro bhUtAdivaikR^itastaijaso.abhimAna iti paryAyAH tasmAdgaNashcha ShoDashakaH tasmAdahaMkArAchChoDashakaH ShoDashasvarUpeNa guNa utpadyate | sa yathA | pa~nchatanmAtrANi shabdatanmAtraM sparshatanmAtraM rupatanmAtraM rasatanmAtraM gandhatanmAtramiti | tanmAtrasUkShmaparyAyavAchyAni | tata ekAdashendriyANi shrotraM tvak chakShuShI jihvA ghrANamiti pa~ncha buddhIndriyANi | vAkpANipAdapAyUpasthAH pa~nchakarmendriyANyubhayAtmakamekAdashaM mana eSha ShoDashako gaNo.ahaMkArAdutpadyate | kiMcha pa~nchabhyaH pa~ncha bhUtAni tasmAchChoDashakAdgaNAt pa~nchabhyastanmAtrebhyaH sakAshAt pa~ncha vai mahAbhUtAnyutpadyante | yaduktaM shabdatanmAtrAdAkAshaM sparshatanmAtrAdvAyuH rUpatanmAtrAttejaH rasatanmAtrAdApaH gandhatanmAtrAt pR^ithivI evaM pa~nchabhyaH paramANubhyaH pa~nchamahAbhUtAnyutpadyante | yaduktaM vyaktAvyaktaj~navij~nAnAnmokSha iti tatra mahadAdibhUtAntaM trayoviMshatibhedaM vyAkhyAtamavyaktamapi bhedAnAM parimANAdityAdinA vyAkhyAtaM puruSho.api saMghAtaparArthatvAdityAdibhirhetubhirvyAkhyAtaH | evametAni pa~nchaviMshatitattvAni yastrailokyaM vyAptaM jAnAti tasya bhAvo.astitvaM tattvaM yathoktam | pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra tatrAshrame rataH | jaTI muNDI shikhI vA.api muchyate nAtra saMshayaH | tAni yathA prakR^itiH puruSho buddhirahaMkAraH pa~nchatanmAtrA ekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAni ityetAni pa~nchaviMshatitattvAni | tatroktaM prakR^itermahAnutpadyate tasya mahataH kiM lakShaNamityetadAha | adhyavasAyo buddhirdharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAdviparyastam || 23|| gauDapAdabhAShya adhyavasAyo buddhilakShaNam | adhyavasanamadhyavasAyaH yathA bIje bhaviShyadvR^ittiko.a~NkurastadvadadhyavasAyo.ayaM ghaTo.ayaM paTa ityevaM syati yA sA buddhiriti lakShyate sA cha buddhiraShTA~NgikA sAttvikatAmasarUpabhedAt tatra buddheH sAttvikaM rUpaM chaturvidhaM bhavati dharmo j~nAnaM vairAgyamaishvaryaM cheti tatra dharmo nAma dayAdAnayamaniyamalakShaNastatra yamA niyamAshcha pAta~njale.abhihitA ahiMsAsatyAsteyabrahmacharyAparigrahA yamAH shauchasaMtoShatapaHsvAdhyAyeshvarapraNidhA niyamAH | j~nAnaM prakAsho.avagamo bhAnamiti paryAyAstachcha dvividhaM bAhyamAbhyantaraM cheti tatra bAhyaM nAma vedAH shikShA kalpo vyAkaraNaM niruktaM ChandojyotiShAkhyaShaDa~NgasahitAH purANAni nyAyamImAMsAdharmashAstrANi cheti | AbhyantaraM prakR^itipuruShaj~nAnamiyaM prakR^itiH sattvarajastamasAM sAmyAvasthA.ayaM puruShaH siddho nirguNovyApI chetana iti | tatra bAhyaj~nAnena lokapaMktirlokAnurAga ityarthaH | AbhyantareNa j~nAnena mokSha ityarthaH vairAgyamapi dvividhaM bAhyamAbhyantaraM cha bAhyaM dR^iShTaviShayavaitR^iShNyamarjanarakShaNakShayasaMgahiMsAdoShadarshanAt viraktasyAbhyantaraM pradhAnamapyatra svapnendrajAlasadR^ishamiti viraktasya gokShepsoryadutpadyate tadAbhyantaraM vairAgyam | aishvaryamIshvarabhAvastachchAShTaguNamaNimA mahimA garimA laghimA prAptiH prAkAmyamIshitvaM vashitvaM yatrakAmAvasAyitvaM cheti | aNorbhAvo.aNimA sUkShmo bhUtvA jagati vicharatIti | mahimA mahAn bhUtvA vicharatIti | laghimA mR^iNAlItUlAvayavAdapi laghutayA puShpakesarAgreShvapi tiShThati | prAptirabhimataM vastu yatra tatrAvasthitaH prApnoti | prAkAmyaM prakAmato yadeveShyati tadeva vidadhAti | IshitvaM prabhutayA trailokyamapIShTe | vashitvaM sarvaM vashIbhavati | yatra kAmAvasAyitvaM brahmAdistambaparyantaM yatra kAmastatraivAsya svechChayA sthAnAsanavihArAnAcharatIti | chatvAra etAni buddheH sAttvikAni rUpANi yadA sattvena rajastamasI abhibhUte tadA pumAn buddhiguNAn dharmAdInApnoti | kiMchAnyat tAmasamasmAdviparyastamasmAddharmAderviparItaM tAmasaM buddhirUpaM dharmAdviparIto.adharma evamaj~nAnamavairAgyamAnaishvaryamiti | evaM sAttvikaistAmasaiH svarUpairaShTAMgA buddhistriguNAdavyaktAdutpadyate | evaM buddhilakShaNamuktamahaMkAralakShaNamuchyate | abhimAno.aha~NkArastasmAddvividhaH pravartate sargaH | aindriya ekAdashakastanmAtrapa~nchakashchaiva || 24|| gauDapAdabhAShya ekAdashakashcha gaNa ekAdashendriyANi tathA tanmAtro gaNaH pa~nchakaH pa~nchalakShaNopetaH shabdatanmAtrasparshatanmAtrarUpatanmAtrarasatanmAtragandhatanmAtralakShaNopetaH kiM lakShaNAt sarga ityetadAha | sAttvika ekAdashakaH pravartate vaikR^itAdaha~NkArAt | bhUtAdestanmAtraH sa tAmasastaijasAdubhayam || 25|| gauDapAdabhAShya sattvenAbhibhUte yadA rajastamasI ahaMkAre bhavatastadA so.ahaMkAraH sAttvikastasya cha pUrvAchAryaiH saMj~nA kR^itA vaikR^ita iti tasmAdvikR^itAdahaMkArAdekAdashaka indriyagaNa utpadyate | tasmAt sAttvikAni vishuddhAnIndriyANi svaviShayasamarthAni tasmAduchyate sAttvika ekAdashaka iti | kiMchAnyadbhUtAdestanmAtraH sa tAmasaH tamasAbhibhUte sattvarajasI ahaMkAre yadA bhavataH so.ahaMkArastAmasa uchyate tasya pUrvAchAryakR^itA saMj~nA bhUtAdistasmAdbhUtAderahaMkArAttanmAtraH pa~nchako gaNa utpadyate bhUtAnAmAdibhUtastamobahulastenoktaH sa tAmasa iti | tasmAdbhUtAdeH pa~nchatanmAtrako gaNaH kiMcha taijasAdubhayaM yadArajasAbhibhUte sattvatamasI bhavatastadA tasmAt so.ahaMkArastaijasa iti saMj~nAM labhate tasmAttaijasAdubhayamutpadyate | ubhayamiti ekAdasho gaNastanmAtraH pa~nchakaH | yo.ayaM sAttviko.ahaMkAro vaikR^itiko vaikR^ito bhUtvA ekAdashendriyANyutpAdayati sa taijasamahaMkAraM sahAyaM gR^ihNAti sAttviko niShkriyaH sa taijasayukta indriyotpattau samarthaH tathA tAmaso.ahaMkAro bhUtAdiH saMj~nito niShkriyatvAttaijasenAhaMkAreNa kriyAvatA yuktastanmAtrANyutpAdayati tenoktaM taijasAdubhayamiti evaM taijasenAhaMkAreNaindriyANyekAdasha pa~nchatanmAtrANi kR^itAni bhavanti ekAdashaka ityuktaH yo vaikR^itAt sAttvikAdahaMkArAdutpadyate tasya kA saMj~netyAha | buddhIndriyANi chakShuHshrotraghrANarasanasparshanakAni | vAkpANipAdapAyUpasthAn karmendriyANyAhuH || 26|| gauDapAdabhAShya chakShurAdIni sparshanaparyantAni buddhIndriyANyuchyante | spR^ishyate aneneti sparshanaM tvagindriyaM tadvAchI siddhaH sparshanashabdo.asti tenedaM paThyate sparshanakAnIti shabdasparsharUparasagandhAn pa~nchaviShayAn budhyante avagachChantIti pa~ncha buddhIndriyANi | vAkpANipAdapAyUpasthAn karmendriyANyAhuH karma kurvantIti karmendriyANi | tatra vAgvadati hastau nAnAvyApAraM kurutaH pAdau gamanAgamanaM pAyurutsargaM karoti upastha AnaMdaM prajotpattyA | evaM buddhIndriyakarmendriyabhedena dashendriyANi vyAkhyAtAni mana ekAdashakaM kimAtmakaM kiM svarUpaM cheti taduchyate | ubhayAtmakamatra manaH sa~NkalpakamindriyaM cha sAdharmyAt | guNapariNAmavisheShAnnAnAtvaM bAhyabhedAchcha || 27|| gauDapAdabhAShya atrendriyavarge mana ubhayAtmakaM buddhIndriyeShu buddhIndriyavat karmendriyeShu karmendriyavat kasmAdbuddhIndriyANAM pravR^ittiM kalpayati karmendriyANAM cha tasmAdubhayAtmakaM manaH saMkalpayatIti saMkalpakam | kiMchAnyadindriyaM cha sAdharmyAt samAnadharmabhAvAt sAttvikAhaMkArAdbuddhIndriyANi karmendriyANi manasA sahotpadyamAnAni manasaH sAdharmyaM prati tasmAtsAdharmyAnmano.apIndriyamevametAnyekAdashendriyANi sAttvikAdvaikR^itAdahaMkArAdutpannAni | tatra manasaH kA vR^ittiriti | saMkalpo vR^ittiH | buddhIndriyANAM shabdAdayo vR^ittayaH karmendriyANAM vachanAdayo.athaitAnIndriyANi bhinnAni bhinnArthagrAhakANi kimIshvareNota svabhAvena kR^itAni yataH pradhAnabuddhyahaMkArA achetanAH puruSho.apyakarttetyatrAha | iha sAMkhyAnAM svabhAvo nAma kashchitkAraNamasti | atrochyate guNapariNAmavisheShAnnAnAtvaM bAhyabhedAshcha | imAnyekAdashendriyANi shabdasparsharUparasagandhAH pa~nchAnAM vachanAdAnaviharaNotsargAnandAshcha pa~nchAnAM saMkalpashcha manasa evamete bhinnAnAmevendriyANAmarthAH guNapariNAmavisheShAt guNAnAM pariNAmo guNapariNAmastasya visheShAdindriyANAM nAnAtvaM bAhyArthabhedAshcha | athaitannAnAtvaM neshvareNa nAhaMkAreNa na buddhyA na pradhAnena na puruSheNa svabhAvAt kR^itaguNapariNAmeneti | guNAnAmachetanatvAnna pravarttate pravarttata eva kathaM vakShyatIhaiva vatsavivR^iddhinimittaM kShIrasya yathA pravR^ittiraj~nasya puruShasya vimokShArthaM tathA pravR^ittiH pradhAnasya | evamachetanaguNAH ekAdashendriyabhAvena pravarttante visheShA api tatkR^itA eva yenochchaiH pradeshe chakShuHkhalokanAya sthitaM tathA ghrANaM tathA shrotraM tathA jihvA svadeshe svArthagrahaNAya | evaM karmendriyANyapi yathAyathaM svArthasamarthAni svadeshAvasthitAni svabhAvato guNapariNAmavisheShAdeva na tadarthA api yata uktaM shAstrAntare | guNA guNeShu varttante guNAnAM yA vR^ittiH sA guNaviShayA eveti bAhyArthA vij~neyA guNakR^itA evetyarthaH | pradhAnaM yasya kAraNamiti | athendriyasya kasya kA vR^ittirityuchyate | shabdAdiShu pa~nchAnAmAlochanamatramiShyate vR^ittiH | vachanAdAnaviharaNotsargAnandAshcha pa~nchAnAm || 28|| gauDapAdabhAShya mAtrashabdo visheShArthaH | avisheShavyAvR^ityartho yathA bhikShA mAtraM labhyate nAnyo visheSha iti | tatha chakShU rUpamatre na rasAdiShu evaM sheShANyapi tadyathA chakShuSho rUpaM jihvAyA raso ghrANasya gandhaH shrotrasya shabdaH tvachaH sparshaH | evameShAM buddhIndriyANAM vR^ittiH kathitA karmendriyANAM vR^ittiH kathyate vachanAdAnaviharaNotsargAnandAshcha pa~nchAnAM karmendriyANAmityarthaH | vAcho vachanaM hastayorAdAnaM pAdayorviharaNaM pAyorbhuktasyAhArasya pariNatamalotsargaH upasthasyAnandaH sutotpattirviShayA vR^ittiriti sambandhaH | adhunA buddhyahaMkAramanasAmuchyate | svAlakShaNyA vR^ittistrayasya saiShA bhavatyasAmAnyA | sAmAnyakaraNavR^ittiH prANAdyA vAyavaH pa~ncha || 29|| gauDapAdabhAShya svalakShaNasvabhAvA svAlakShaNyA | adhyavasAyo yo buddhiriti lakShaNamuktaM saiva buddhivR^ittiH | tathA.abhimAno.ahaMkAra ityabhimAnalakShaNo.abhimAnavR^ittishcha | saMkalpakaM mana iti lakShaNamuktaM tena saMkalpa eva manaso vR^ittiH | trayasya buddhyahaMkAramanasAM svAlakShaNyA vR^ittirasAmAnyA yA prAgabhihitA buddhIndriyANAM cha vR^ittiH sA.apyasAmAnyaiveti | idAnIM sAmAnyA vR^ittirAkhyAyate | sAmAnyakAranavR^ittiH sAmAnyena karaNAnAM vR^ittiH prANAdyA vAyavaH pa~ncha prANApAnasamAnodAnavyAnA iti pa~ncha vAyavaH sarvendriyANAM sAmAnyA vR^ittiryataH | prANo nAma vAyurmukhanAsikAntargocharastasya yat spandanaM karma tat trayodashavidhasyApi sAmAnyA vR^ittiH sati prANe yasmAt karaNAnAmAtmalAbha iti | prANo.api pa~ncharashakunivat sarvasya chalanaM karotIti | prANanAt prANa ityuchyate | tathA.apanayanAdapAnastatra yatspandanaM tadapi sAmAnyavR^ittirindriyasya | tathA samAno madhyadeshavartI ya AhArAdinayanAtsamaM nayanAt samAno vAyustatra yatspandanaM tat sAmAnyaM karaNavR^ittiH | tathA UrdhvArohaNAdutkarShAdunnayanAdvA udAno nAbhideshamastakAntargocharastatrodAne yatspandanaM tat sarvendriyANAM sAmAnyA vR^ittiH | kiMcha sharIravyAptirabhyantaravibhAgashcha yena kriyate.asau sharIravyAptyAkAshavadvyAnastatra yat spandanaM tat karaNajAlasya sAmAnyA vR^ittiriti | evamete pa~ncha vAyavaH sAmAnyakaraNavR^ittiriti vyAkhyAtAH trayodashavidhasyApi karaNasAmAnyA vR^ittirityarthaH | yugapachchatuShTayasya tu vR^ittiH kramashashcha tasya nirdiShTA | dR^iShTe tathApyadR^iShTe trayasya tatpUrvikA vR^ittiH || 30|| gauDapAdabhAShya yugapachchatuShTayasya buddhyahaMkAramanasAmekaikendriyasambandhe sati chatuShTayaM bhavati chatuShTayasya dR^iShTe prativiShayAdhyavasAye yugapadvR^itirbuddhyahaMkAramanashchakShUMShi yugapadekakAlaM rUpaM pashyati sthANurayamiti | buddhyahaMkAramanojihvA yugapadrasaM gR^ihNanti | buddhyahaMkAramanoghrANAni yugapadgandhaM gR^ihNanti | tathA tvakShrotre api | kiMcha kramashashcha tasya nirdiShTA tasyeti chatuShTayasyakramashashcha vR^ittirbhavati | yathA kashchit pathi gachChan dUrAdeva dR^iShTvA sthANurayaM puruSho veti saMshaye sati tatroparUDhAM valliM talli~NgaM pashyati shakuniM vA tato tasya manasA saMkalpite saMshaye vyavachChedabhUtA buddhirbhavati sthANurayamityato.ahaMkArashcha nishchayArthaH sthANurevetyevaM buddhyahaMkAramanashchakShuShAM kramasho vR^ittirdR^iShTA yathA rUpe tathA shabdAdiShvapi boddhavyA dR^iShTe dR^iShTaviShaye | kiMchAnyattathA.apyadR^iShTe trayasya tatpUrvikA vR^ittiradR^iShTe.anAgate.atIte cha kAle buddhyahaMkAramanasAM rUpe chakShuH pUrvikA trayasya vR^ittiH sparshe tvakpUrvikA gandhe ghrANapUrvikA rase rasanapUrvikA shabde shravaNapUrvikA buddhyahaMkAramanasAmanAgate bhaviShyati kAle.atIte cha tat kramasho vR^ittirvarttamAne yugapat kramashashcheti | kiMcha . svAM svAM pratipadyante parasparAkUtahetukAM vR^ittim | puruShArtha eva heturna kenachitkAryate karaNam || 31|| gauDapAdabhAShya svAM svAmiti vIpsA buddhyahaMkAramanAMsi svAM svAM vR^ittiM parasparAkUtahetukAmAkUtakAdarAsambhrama iti pratipadyante puruShArthakaraNAya | buddherahaMkArAdayo buddhirahaMkArAkUtaM j~nAtvA svasvaviShayaM pratipadyate kimarthamiti chet puruShArtha eva hetuH puruShArthaH karttavya ityevamarthaM guNAnAM pravR^ittistasmAdetAni karaNAni puruShArthaM prakAshayanti kathaM svayaM pravartante na kenachit kAryate karaNaM puruShArtha evaikaH kArayatIti vAkyArtho na kenachidIshvareNa puruSheNa kAryate prabodhyate karaNam | buddhyAdi katividhaM tadityuchyate | karaNaM trayodashavidhaM tadAharaNadhAraNaprakAshakaram | kAryaM cha tasya dashadhAhAryaM dhAryaM prakAshyaM cha|| 32|| gauDapAdabhAShya karaNaM mahadAdi trayodashavidhaM boddhyavyaM pa~nchabuddhIndriyANi chakShurAdIni pa~ncha karmendriyANi vAgAdInIti trayodashavidhaM karaNaM tatkiM karotItyetadAha tadAharaNadhAraNaprakAshakaram | tatrAharaNaM dhAraNaM cha karmendriyANi kurvanti prakAshaM buddhIndriyANi | katividhaM kAryaM tasyeti taduchyate | kAryaM cha tasya dashadhA tasya karaNasya kAryaM kartavyamiti dashadhA dashaprakAraM shabdasparsharUparasagandhAkhyaM vachanAdAnaviharaNotsargAnandAkhyametaddashavidhaM kAryaM buddhIndriyaiH prakAshitaM karmendriyANyAharanti dhArayanti cheti | antaHkaraNaM trividhaM dashadhA bAhyaM trayasya viShayAkhyam | sAmpratakAlaM bAhyaM trikAlamAbhyantaraM karaNam || 33|| gauDapAdabhAShya antaHkaraNamiti buddhyahaMkAramanAMsi trividhaM mahadAdibhedAt | dashadhA bAhyaM cha buddhIndriyANi pa~ncha karmendriyANi pa~ncha dashavidhametatkaraNaM bAhyaM tatra yasyAntaHkaraNasya viShayAkhyaM buddhyahaMkAramanasAM bhogyaM sAmpratakAlaM shrotraM varttamAnameva shabdaM shR^iNoti nAtItaM na cha bhaviShyantaM chakShurapi vartamAnaM rUpaM pashyati nAtItaM nAnAgataM tvagvarttamAnaM sparshaM jihvA varttamAnaM rasaM nAsikA varttamAnaM gandhaM nAtItAnAgataM cheti | evaM karmendriyANi vAgvarttamAnaM shabdamuchchArayati nAtItaM nAnAgataM pANI varttamAnaM ghaTamAdadAte nAtItamanAgataM pAyUpasthau cha varttamAnAvutsargAnandau kuruto nAtItau nAnAgatau | evaM bAhyaM karaNaM sAmpratakAlamuktaM trikAlamAbhyantaraM karaNaM buddhyahaMkAramanAMsi trikAlaviShayANi buddhirvarttamAnaM ghaTaM budhyate atItamanAgataM cheti | ahaMkAro varttamAne.abhimAnaM karotyatIte.anAgate cha | tathA mano varttamAne saMkalpaM kurute atIte.anAgate cha evaM trikAlamAbhyantaraM karaNamiti | idAnImindriyANi kati savisheShaM viShayaM gR^ihNanti kAni nirvisheShamiti taduchyate | buddhIndriyANi teShAM pa~ncha visheShAvisheShaviShayANi | vAgbhavati shabdaviShayA sheShAnyapi pa~nchaviShayANi || 34|| gauDapAdabhAShya buddhIndriyANi tAni savisheShaM viShayaM gR^ihNAti savisheShaviShayaM mAnuShANAM shabdasparsharUparasagandhAn sukhaduHkhamohaviShayayuktAn buddhIndriyANi prakAshayanti devAnAM nirvisheShAnviShayAn prakAshayanti tathA karmendriyANAM madhye vAgbhavati shabdaviShayA devAnAM mAnuShANAM cha vAgvadati shlokAdInuchchArayati tasmAddevAnAM mAnuShANAM cha vAgindriyaM tulyaM sheShANyapi vAgvyatiriktAni pANipAdapAyUpasthasaMj~nitAni pa~nchaviShayANi shabdAdayo yeShAM tAni pa~nchaviShayANi shabdasparsharUparasagandhAH pANau santi pa~nchashabdAdilakShaNAyAM bhuvi pAdo viharati pAyvindriyaM pa~nchaklR^iptamutsargaM karoti tathopasthendriyaM pa~nchalakShaNaM shukramAnandayati | sAntaHkaraNA buddhiH sarvaM viShayamavagAhate yasmAt | tasmAttrividhaM karaNaM dvAri dvArANi sheShANi|| 35|| gauDapAdabhAShya sAntaHkaraNA buddhirahaMkAramanaHsahitetyarthaha yasmAt sarvaM viShayamavagAhate gR^ihNAti triShvapi kAleShu shabdAdIn gR^ihNAti tasmAttrividhama karaNaM dvAri dvArANi sheShANi sheShAni karaNAnIti vAkyasheShaH | kiM chAnyat | ete pradIpakalpAH parasparavilakShaNA guNavisheShAH | kR^itsnaM puruShasyArthaM prakAshya buddhau prayachChanti || 36|| gauDapAdabhAShya yAni karaNAnyuktAni ete guNavisheShAH kiM vishiShTAH pradIpakalpAH pradIpavadviShayaprakAshakAH parasparavilakShaNA asadR^ishA bhinnaviShayA ityarthaH | guNaviShayA ityarthaH | guNavisheShA guNebhyo jAtAH | kR^itsnaM puruShasyArthaM buddhIndriyAni karmendriyANyahaMkAro manashchaitAni svaM svamarthaM puruShasya prakAshya buddhau prayachChanti buddhisthaM kurvantItyarthaH | yato buddhisthaM sarvaM viShayaM sukhAdikaM puruSha upalabhyate | idaM chAnyat | sarvaM pratyupabhogaM yasmAtpuruShasya sAdhayati buddhiH | saiva cha vishinaShTi tataH pradhAnapuruShAntaraM sUkShmam || 37|| gauDapAdabhAShya sarvendriyagataM triShvapi kAleShu sarvaM pratyupabhogamupabhogaM prati devamanuShyatiryag buddhIndriyakarmendriyadvAreNa sAntaHkaraNA buddhiH sAdhayati sampAdayati yasmAt tasmAt saiva cha vishinaShTi pradhAnapuruShayorviShayavibhAgaM karoti pradhAnapuruShAntaraM nAnAtvamityarthaH | sUkShmamityanadhikR^itatapashcharaNairaprApyamiyaM prakR^itiH sattvarajastamasAM sAmyAvasthA iyaM buddhirayamahaMkAra etAni pa~nchatanmAtrANyekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAnyayamanyaH puruSha ebhyo vyatirikta ityeva bodhayati buddhiryasyAvAyAdapavargo bhavati | pUrvamuktaM visheShAvisheShaviShayANi tat ke viShayAstachcha darshayati | tanmAtrANyavisheShAstebhyo bhUtAni pa~ncha pa~nchabhyaH | ete smR^itA visheShAH shAntA ghorAshcha mUDhAshcha || 38|| gauDapAdabhAShya yAni pa~ncha tanmAtrANyahaMkArAdutpadyante te shabdatanmAtraM sparshatanmAtraM rUpatanmAtraM rasatanmAtraM gandhatanmAtrametAnyavisheShA uchyante devAnAmete sukhalakShaNA viShayA duHkhamoharahitAstebhyaH pa~nchabhyastanmAtrebhyaH pa~nchamahAbhUtAni pR^ithivyaptejovAyvAkAshasaMj~nitAni yAnyutpadyante | ete smR^itA visheShAH | gandhatanmAtrAt pR^ithivI rasatanmAtrAdApo rUpatanmAtrAttejaH sparshatanmAtrAdvAyuH shabdatanmAtrAdAkAshamityevamutpannAnyetAni mahAbhUtAnyete visheShA mAnuShANAM viShayAH shAntA sukhalakShaNA ghorA duHkhalakShaNA mUDhA mohajanakA yathAkAshaM kasyachidanavakAshAdantargR^ihAdernirgatasya sukhAtmakaM shAntaM bhavati tadeva shItoShNavAtavarShAbhibhUtasya duHkhAtmakaM ghoraM bhavati tadeva panthAnaM gachChato vanamArgAt bhraShTasya di~N mohAnmUDhaM bhavati | evaM vAyurgharmArtasya shAnto bhavati shItArtasya ghoro dhUlIsharkarAvimishro.ativAn mUDha iti | evaM tejaH prabhR^itiShu draShTavyam | athAnye visheShAH | sUkShmA mAtApitR^ijAH saha prabhUtaistridhA visheShAH syuH | sUkShmAsteShAM niyatA mAtApitR^ijA nivartante || 39|| gauDapAdabhAShya sUkShmAstanmAtrANi yatsaMgR^ihItaM tanmAtrikaM sUkShmasharIraM mahadAdili~NgaM sadA tiShThati saMsarati cha te sUkShmAstathA mAtApitR^ijA sthUlasharIropachAyakA R^itukAle mAtApitR^isaMyoge shoNitashukramishrIbhAvenodarAntaH sUkShmasharIrasyopachayaM kurvIta tat sUkShmasharIraM punarmAturashitapItanAnAvidharasena nAbhInibandhenApyAyate tathA prArabdhaM sharIraM sUkShmairmAtApitR^ijaishcha saha mahAbhUtaistrividhA visheShaiH pR^iShThodarajaMghAkaTyuraH shiraH prabhR^iti ShAT kaushikaM pa~nchabhautikaM rudhiramAMsasnAyushukrAsthimajjAsaMbhR^itamAkAsho.avakAshadAnAdvAyurvarddhanAt tejaH pAkAdApaH saMgrahAtpR^ithivI dhAraNAt samastAvayavopetaM mAturudarAdbahirbhavati | evamete trividhA visheShA syuH | atrAha ke nityAH ke vA.anityAH sUkShmAsteShAM niyatAH sUkShmAstanmAtrasaMj~nakAsteShAM madhye niyatA nityAstairArabdhaM sharIraM karmavashAt pashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarajAtiShu saMsarati dharmavashAdindrakAdilokeShvevametanniyataM sUkShmasharIraM sarati yAvat j~nAnamutpadyate utpanne j~nAne vidvAM~nCharIraM tyaktvA mokShaM gachChati tasmAdete visheShA sUkShmA nityA iti mAtApitR^ijA nivartante tat sUkShmasharIraM parityajyehaiva prANatyAgavelAyAM mAtApitR^ijA nivartante maraNakAle mAtApitR^ijaM sharIramihaiva nivarttya bhUmyAdiShu pralIyate yathA tattvaM sUkShmaM cha kathaM saMsarati tadAha | pUrvotpannamasaktaM niyataM mahadAdisUkShmaparyantam | saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM li~Ngam || 40|| gauDapAdabhAShya yadA lokAnupannAH pradhAnAdisarge tadA sUkShmasharIramutpannamiti | kiMchAnyadasaktaM na saMyuktaM tiryagyonidevamAnuShasthAneShu sUkShmatvAt kutrachidasaktaM parvatAdiShvapratihataprasaraM sarti gachChati | nityaM yAvannaj~nAnamutpadyate tAvat saMsarati tachcha mahadAdisUkShmaparyantaM mahAnAdau yasya tanmahadAdi buddhirahaMkAro mana iti pa~ncha tanmAtrANi sUkShmaparyantaM tanmAtraparyantaM saMsarati shUlagrahapipIlikAvat trInapi lokAn | nirupabhogaM bhogarahitaM tat sUkShmasharIraM pitR^imAtR^ijena bAhyenopachayena kriyAdharmagrahaNAt bhogeShu samarthaM bhavatItyarthaH | bhAvairadhivAsitaM purastAdbhAvAn dharmAdIn vakShyAmastairadhivAsitamuparaMjitaM liMgamiti | pralayakAle mahadAdisUkShmaparyantaM karaNopetaM pradhAne lIyate asaMsaraNayuktaM sadA sargakAlamatra varttate prakR^itimohabandhanabaddhaM sat saMsaraNAdikriyAsvasamarthamiti punaH sargakAle saMsarati tasmAlliMgaM sUkShmam | kiM prayojanena trayodashavidhaM karaNaM saMsaratItyevaM chodite satyAha | chitraM yathAshrayamR^ite sthANvAdibhyo yathA vinA ChAyA | tadvadvinA visheShaistiShThati na nirAshrayaM li~Ngam || 41|| gauDapAdabhAShya chitraM yathA kuDyAshrayamR^ite na tiShThati sthANvAdibhyaH kIlakAdibhyo vinA ChAyA na tiShThati tairvinA na bhavatyAdigrahaNAdyathA shaityaM vinA nApo bhavanti shaityaM vA.adbhirvinA | agniruShNaM vinA vAyuH sparshaM vinA AkAshamavakAshaM vinA pR^ithivI gandhaM vinA tadvadetena dR^iShTAntena nyAyana vinA visheShairavisheShaistanmAtrairvinA na tiShThati | atha visheShabhUtAnyuchyante sharIraM pa~nchabhUtamayaM vaisheShiNA sharIreNa vinA kva li~NgasthAnaM cheti kva ekadehamujjhati tadevAnyamAshrayati nirAshrayamAshrayarahitaM li~NgaM trayodasha vidhaM karaNamityarthaH | kimarthaM taduchyate | puruShArthahetukamidaM nimittanaimittikaprasa~Ngena | prakR^itervibhutvayogAnnaTavadvyavatiShThate li~Ngam || 42|| gauDapAdabhAShya puruShArthaH kartavya iti pradhAnaM pravarttate sa cha dvividhaH shabdAdyupalabdhilakShaNo guNapuruShAntaro labdhilakShaNashcha | shabdAdyupalabdhirbrahmAdiShu lokeShu gandhAdibhogAvAptiH guNapuruShAntaropalabdhirmokSha iti tasamAduktaM puruShArthahetukamidaM sUkShmasharIraM pravarttata iti | nimittanaimittikaprasaMgena nimittaM dharmAdi naimittikamUrddhvagamanAdi purastAdeva vakShyAmaH prasaMgena prasaktyA prakR^iteH pradhAnasya vibhutvayogAdyathA rAjA svarAShTre vibhutvAdyadyadichChati tattat karotIti tathA prakR^iteH sarvatra vibhutvayogAnnimittanaimittakaM prasaMgena vyavatiShThate pR^ithak pR^ithagdehadhAraNe li~Ngasya vyavasthAM karoti | liMgaM sUkShmaH paramANubhistanmAtrairUpachitaM sharIraM trayodashavidhakaraNopetaM mAnuShadevatiryagyoniShu vyavatiShThate kathaM naTavat yathA naTaH paTAntareNa pravishya devo bhUtvA nirgachChati punarmAnuShaH punarvidUShakaH | evaM liMgaM nimittanaimittikaprasaMgenodarAntaH pravishya hastI strI pumAn bhavati | bhAvairadhivAsitaM liMgaM saMsaratItyuktaM tat ke bhAvA ityAha | sAMsiddhikAshcha bhAvAH prAkR^itikA vaikR^itAshcha dharmAdyAH | dR^iShTAH karaNAshrayiNaH kAryAshrayiNashcha kalalAdyAH || 43|| gauDapAdabhAShya bhAvAstrividhAshchintyante sAMsiddhikAH prAkR^itA vaikR^itAshcha | tatra sAMsiddhikA yathA bhavagataH kapilasyAdisarge utpadyamAnasya chatvAro bhAvAH sahotpannAH dharmo j~nAnaM vairAgyamaishvaryamiti | prAkR^itAH kathyante brahmaNashchatvAraH putrAH sanakasanandanasanAtanasanatkumArA babhUvuH | teShAmutpannakAryakAraNAnAM sharIriNAM ShoDashavarShANAmete bhAvAshchatvAraH samutpannAstasmAdete prAkR^itAH | tathA vaikR^itA yathA AchAryamUrttiM nimittaM kR^itvA.asmadAdInAM j~nAnamutpadyate j~nAnAdvairAgyaM vairAgyAddharmo dharmAdaishvaryamiti | AchAryamUrttirapi vikR^itiriti tasmAdvaikR^itA ete bhAvA uchyante yairadhivAsitaM li~NgaM saMsarati ete chatvAro bhAvAH sAtvikAstAmasAviparItAH sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAdviparyastamityatra vyAkhyAtA evamaShTau dharmo j~nAnaM vairAgyamaishvaryamadharmo.aj~nAnamavairAgyamanaishvaryamityaShTau bhAvAH | etaduktamadhyavasAyo buddhiH dharmo j~nAnamiti kAryaM dehastadAshrayAH kalalAdyA ye mAtR^ijA ityuktAH shukrashoNitasaMyoge vivR^iddhihetukAH kalalAdyA budbudamAMsapeshIprabhR^itayaH | tathA kaumArayauvanasthaviratvAdayo bhAvA annapAnarasanimittA niShpadyanta ataH kAryAshrayiNa uchyanta annAdiviShayabhoganimittA jAyante | nimittanaimittikaprasa~Ngeneti yaduktamatrochyate | dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa | j~nAnena chApavargo viparyayAdiShyate bandhaH || 44|| gauDapAdabhAShya dharmeNa gamanamUrddhvaM dharmaM nimittaM kR^itvorddhvamupanayati UrddhvamityaShTau sthAnAni gR^ihyante | tadyathA | brAhmaM prAjApatyaM saumyamaindraM gAndharvaM rAkShasaM paishAchamiti tat sUkShmaM sharIraM gachChati pashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarAnteShvadharmo nimittam | kiMcha j~nAnena chApavargashcha pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM tena nimittenApavargo mokShaH tataH sUkShmaM sharIraM nivartate paramAtmA uchyate | viparyayAdiShyate bandhaH aj~nAnaM nimittaM sa chaiSha naimittikaH prAkR^ito vaikAriko dAkShiNikashcha bandha iti vakShyati purastAt yadidamuktam | 'prAkR^itena cha bandhena tathA vaikArikeNa cha | dakShiNAbhistR^itIyena baddho nAnyena muchyate' || tathA.anyadapi nimittam | vairAgyAtprakR^itilayaH saMsAro bhavati rAjasAdrAgAt | aishvaryAdavighAto viparyayAttadviparyAsaH || 45|| gauDapAdabhAShya yathA kasyachidvairAgyamasti na tattvaj~nAnaM tasmAdaj~nAnapUrvAdvairAgyAt prakR^itilayo mR^ito.aShTAsu prakR^itiShu pradhAnabuddhyaha~NkAratanmAtreShu lIyate na mokShaH tato bhUyo.api saMsarati | tathA yo.ayaM rAjaso rAgaH yajAmi dakShiNAM dadAmi yenAmuShmiMlloke.atra yaddivyaM mAnuShaM sukhamanubhavAmyetasmAdrAjasAdrAgAt saMsAro bhavati | tathA aishvaryAdavighAtaH etadaishvaryamaShTaguNamaNimAdiyuktaM tasmAdaishvaryanimittAdavighAto naimittiko bhavati brAhmAdiShu sthAneShvaishvaryaM na vihanyate | kiMchAnyadviparyayAdviparyAsaH tasyAvighAtastasya viparyAso vighAto bhavatyanaishvaryAt sarvatra vihanyate | kiMchAnyadviparyAdviparyAsaH syAvighAtasya viparyAso vighAto bhavatyanaishvaryAt sarvatra vihanyate | eSha nimittaiH saha naimittikaH ShoDashavidho vyAkhyAtaH | sa kimAtmaka ityAha | eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH | guNavaiShamyavimardAt tasya bhedAstu pa~nchAshat || 46|| gauDapAdabhAShya yathA eSha ShoDashavidho nimittanaimittabhedo vyAkhyAta eSha pratyayasarga uchyate | pratyayo buddhirityuktA.adhyavasAyo buddhirdharmo j~nAnamityAdi sa cha pratyayasargashchaturdhA bhidyate viparyayAshaktituShTisiddhAkhyabhedAt | tatra saMshayo.aj~nAnam | yathA kasyachit sthANudarshane sthANurayaM puruSho veti saMshayaH | ashaktiryathA | tameva sthANuM samyadgR^iShTvA saMshayaM ChettuM na shaknotItyashaktiH | evaM tR^itIyastuShTyAkhyo yathA | tameva sthANuM j~nAtuM saMshayituM vA nechChati kimanenAsmAkamityeShA tuShTiH | chaturthaH siddhAkhyo yathA | AnanditendriyaH sthANumArUDhAM valliM pashyati shakuniM vA tasya siddhirbhavati sthANurayamiti | evamasya chaturvidhasya pratyayasargasya guNavaiShamyavimardde tasya bhedAstu pa~nchAshat yo.ayaM sattvarajastamoguNAnAM vaiShamyo vimarddaH tena tasya pratyayasargasya pa~nchAshadbhedA bhavanti tathA kvApi sattvamutkaTaM rajastamasI udAsIne kvApi rajaH kvApi tama iti bhedAH kathyante | pa~ncha viparyayabhedA bhavantyashakteshcha karaNavaikalyAt | aShTAviMshatibhedAstuShTirnavadhA.aShTadhA siddhiH || 47|| gauDapAdabhAShya pa~ncha viparyayabhedAste yathA tamo moho mahAmohastAmisro.andhatAmisra ityeShAM bhedAnAM nAnAtvaM vakShyate.anantarameveti | ashaktestvaShTAviMshatibhedA bhavanti karaNavaikalyAt tAnapi vakShyAmastathA cha tuShTirnavadhA Urddhvasrotasi rAjasAni j~nAnAni | tathAShTavidhA siddhiH sAttvikAni j~nAnAni tatraivorddhvasrotasi | etat krameNaiva vakShyante tatra viparyayabhedA uchyante | bhedastamaso.aShTavidho mohasya cha dashavidho mahAmohaH | tAmisro.aShTAdashadhA tathA bhavatyandhatAmisraH || 48|| gauDapAdabhAShya tamasastAvadaShTadhA bhedaH pralayo.aj~nAnAdvibhajyate so.aShTAsu prakR^itiShu lIyate pradhAnabuddhyahaMkArapa~nchatanmAtrAShTAsu tatra lInamAtmAnaM manyate mukto.ahamiti tamo bheda eSho.aShTavidhasya mohasya bhedo.aShTavidha evetyarthaH | yatrAShTaguNamaNimAdyaishvaryaM tatra saMgAdindrAdayo devA na mokShaM prApnuvanti punashcha tat kShaye saMsarantyeSho.aShTavidho moha iti | dashavidho mahAmohaH shabdasparsharUparasagandhA devAnAmete pa~nchaviShayAH sukhalakShaNAH mAnuShANAmapyete eva shabdAdayaH pa~ncha viShayA evameteShu dashasu mahAmoha iti | tAmisro.aShTadashadhA.aShTAvidhamaishvaryaM dR^iShTAnushravikA viShayA dasha eteShAmaShTAdashAnAM sampadamanunandanti vipadaM nAnumodantyeSho.aShTAdashavidho vikalpastAmisro | tathA tAmisramaShTaguNamaishvaryaM dR^iShTAnushravikA dashaviShayAstathAndhatAmisro.apyaShTAdashabheda eva kiMtu viShayasampattau sambhogakAle ya eva mriyate.aShTaguNaishvaryAdvA bhrashyate tatastasya mahadduHkhamutpadyate so.andhatAmisra iti | evaM viparyayabhedAstamaH prabhR^itayaH pa~ncha pratyekaM bhidyamAnA dviShaShTibhedAH saMvR^ittA iti | ashaktibhedAH kathyante | ekAdashendriyavadhAH saha buddhivadhairashaktiruddiShTA | saptadashavadhA buddherviparyayAttuShTisiddhInAm || 49|| gauDapAdabhAShya bhavantyashakteshcha karaNavaikalyAdaShTAviMshatibhedA ityuddiShTaM tatraikAdashendriyavadhAH bAdhiryamandhatAprasuptirupahvikAghrANapAko mUkatA kuNitvaM khAMjyaM klaibyamunmAda iti | saha buddhivadhairashaktiruddiShTA ye buddhivadhAstaiH sahAshakteraShTAviMshatibhedA bhavanti saptadashavadhA buddheH saptadashavadhAste tuShTibhedasiddhibhedavaiparItyena tuShTibhedA nava siddhibhedA aShTau ye te viparItaiH saha ekAdasha vidhA evamaShTAviMshativikalpA ashaktiriti viparyayAt siddhituShTInAmeva bhedakramo draShTavyaH | tatra tuShTirnavadhA kathyate | AdhyAtmikAshchatasraH prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAkhyAH | bAhyA viShayoparamAtpa~ncha nava cha tuShTayo.abhihitAH || 50|| gauDapAdabhAShya AdhyAtmikAshchatasraH tuShTayo.adhyAtmani bhavA AdhyAtmikA tAshcha prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAkhyAH | tatra prakR^ityAkhyA yathA kashchit prakR^itiM vetti tasyAH saguNanirguNatvaM cha tena tattvaM tat kAryaM vij~nAyaiva kevalaM tuShTastasya nAsti mokSha eShA prakR^ityAkhyA | upAdAnAkhyA yathA kashchidavij~nAyaiva tattvAnyupAdAnagrahaNaM karoti tridaNDakamaNDaluvividikAbhyo mokSha iti tasyApi nAstyeShA upAdAnAkhyA | tathA kAlAkhyA kAlena mokSho bhaviShyatIti kiM tattvAbhyAsenetyeShA kAlAkhyA tuShTistasya nAsti mokSha iti | tathA bhAgyAkhyA bhAgyenaiva mokSho bhaviShyatIti bhAgyAkhyA | chaturddhA tuShTiriti | bAhyAviShayoparamAchcha pa~ncha | bAhyAstuShTayaH pa~ncha viShayoparamAt shabdasparsharUparasagandhebhya uparato.arjanarakShaNakShayasaMgahiMsAdarshanAt | vR^iddhinimittaM pAshupAlyavANijyapratigrahasevAH kAryA etadarjanaM duHkhamarjitAnAM rakShaNe duHkhamupabhogAt kShIyata iti kShayaduHkham | tathA viShayopabhogasaMge kR^ite nAstIndriyANAmupashama iti saMgadoShaH | tathA na anupahatya bhUtAnyupabhoga ityeSha hiMsAdoShaH | evamarjjanAdidoShadarshanAt pa~nchaviShayoparamAt pa~ncha tuShTayaH | evamAdhyAtmikabAhyabhedAnnava tuShTayastAsAM nAmAni shAstrAntare proktAni | ambhaH salilamogho vR^iShTiH sutamo pAraM sunetraM nArIkamanuttamAMbhasikamiti | AsAM tuShTInAM viparItAshaktibhedAdbuddhibadhA bhavanti | tadyathA anambhaso.asalilamanogha ityAdivaiparItyAdbuddhivadhA iti | siddhiruchyate | UhaH shabdo.adhyayanaM duHkhavighAtAstrayaM suhR^itprAptiH | dAnaM cha siddhayo.aShTau siddheH pUrvo.a~NkushastrividhaH || 51|| Uho yathA kashchinnatyamUhate kimiha satyaM kiM paraM kiM naishreyasaM kiM kR^itArthaH syAmiti chintayato j~nAnamutpadyate pradhAnAdanya eva puruSha ityanyA buddhiranyo.ahaMkAro.anyAni tanmAtrANIndriyANi pa~nchamahAbhUtAnItyevaM tattvaj~nAnamutpadyate yena mokSho bhavati eShA UhAkhyA prathamA siddhiH | tathA shabdaj~nAnAt pradhAnapuruShabuddhyahaMkAratanmAtrendriyapa~nchamahAbhUtaviShayaM j~nAnaM bhavati tato mokSha ityeShA shabdAkhyA siddhiH | adhyayanAdvedAdishAstrAdhyayanAt pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM prApya mokShaM yAti ityeShA tR^itIyA siddhiH | duHkhavighAtatrayamAdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikaduHkhatrayavighAtAya guruM samupagamya tata upadeshAnmokShaM yAtyeShA chaturthI siddhiH | eShaiva duHkhatrayabhedAt tridhA kalpanIyA iti ShaT siddhayaH | tathA suhR^itprAptiryathA kashchit suhR^it j~nAnamadhigamya mokShaM gachChati eShA saptamI siddhiH | dAnaM yathA kashchidbhagavatAM pratyAshrayauShadhitridaNDakuNDikAdInAM grAsAchChAdanAdInAM cha dAnenopakR^itya tebhyo j~nAnamavApya mokShaM yAtyeShAShTamI siddhiH | AsAmaShTAnAM siddhInAM shAstrAntare saMj~nAH kR^itAstAraM sutAraM tAratAraM pramodaM pramuditaM pramodamAnaM ramyakaM sadApramuditamiti | AsAM viparyayAt budderbandhA ye viparItAsta ashaktau nikShiptA yathA.atAramasutAramatAratAramityAdidraShTavyamashaktibhedA aShTAviMshatiruktAste saha buddhibandhairekAdashendriyabandhA iti | tatra tuShTiviparyayA nava siddhInAM viparyayA aShTau evamete saptadasha buddhibandhA etaiH sahendriyabandhA aShTAviMshatirashaktibhedAH pashchAt kathitA iti viparyayAshaktituShTisiddhInAmevoddesho nirdeshashcha kR^ita iti | kiM chAnyat siddheH pUrvo.a~NkushastrividhaH siddheH pUrvA yA viparyayAshaktituShTayastA eva siddheraMkushastadbhedAdevaM trividho yathA hastI gR^ihItAMkushena vasho bhavatyeva viparyayAshaktituShTibhirgR^ihIto loko.aj~nAnamApnoti tasmAdetAH parityajya siddhiH sevyA sasiddhestattvaj~nAnamutpadyate tanmokSha iti | atha yaduktaM bhAvairadhivAsitaM liMgaM tatra bhAvA dharmAdayo.aShTAvuktA buddhipariNAmA viparyayAshaktituShTisiddhipariNatAH sa bhAvAkhyaH pratyayasargaH liMgaM cha tanmAtrasargashchaturdashabhUtaparyanta uktastatraikenaiva sargeNa puruShArthasiddhau kimubhayavidhasargeNetyata Aha | na vinA bhAvairli~NgaM na vinA li~Ngena bhAvanirvR^ittiH | li~NgAkhyo bhAvAkhyastasmAdvividhaH pravarttate sargaH|| 52|| gauDapAdabhAShya bhAvaiH pratyayasargairvinA liMgaM na tanmAtrasargo na pUrvapUrvasaMskArAdR^iShTakAritatvAduttarottaradehalambhasya liMgena tanmAtrasargeNa cha vinA bhAvanirvR^ittirna sthUlasUkShmadehasAdhyatvAddharmAderanAditvAchcha sargasya bIjAMkurAvanyonyAshrayau na doShAya tattajjAtIyApekShitatve.api tattadvyaktInAM parasparAnapekShitvAttasmAdbhAvAkhyo liMgAkhyashcha dvividhaH pravarttate sarga iti kiM chAnyat | aShTavikalpo daivastairyagyonashcha pa~nchadhA bhavati| mAnuShyashchaikavidhaH samAsato bhautikaH sargaH || 53|| gauDapAdabhAShya tatra daivamaShTaprakAraM brAhmaM prAjApatyaM saumyamaindraM gAndharvaM yAkShaM rAkShasaM paishAchamiti | pashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarANi bhUtAnyeva pa~nchavidhastairashcha | mAnuShayonirekaiva iti chaturdashabhUtAni triShvapi lokeShu guNatrayamasti tatra kasmin kimadhikamuchyate | UrdhvaM sattvavishAlastamovishAlashcha mUlataH sargaH | madhye rajovishAlo brahmAdistambaparyantaH || 54|| gauDapAdabhAShya UrddhvamityaShTasu devasthAneShu sattvavishAlaM sattvavistAraH sattvotkaTa Urddhvasattva iti | tatrApi rajastamasI staH | tamovishAlo mUlataH pashvAdiShu sthAvarAnteShu sarvaHsargastamasAdhikyena vyAptastatrApi sattvarajasI staH | madhye mAnuShye raja utkaTaM tatrApi sattvatamasI vidyete tasmAdduHkhaprAyA manuShyAH | evaM brahmAdistambaparyantaH brahmAdisthAvarAntaH ityarthaH | evamabhautikaH sargo liMgasargo bhAvasargo bhUtasargo daivamAnuShatairyagyonaya ityeShaH pradhAnakR^itaH ShoDashaH sargaH | tatra jarAmaraNakR^itaM duHkhaM prApnoti chetanaH puruShaH | li~NgasyAvinivR^ittestasmAdduHkhaM samAsena || 55|| gauDapAdabhAShya tatreti teShu devamAnuShatiryagyoniShu jarAkR^itaM maraNakR^itaM chaiva duHkhaM chetanaH chaitanyavAn puruShaH prApnoti na pradhAnaM na buddhirnAhaMkAro na tanmAtrANIndriyANi mahAbhUtAni cha | kiyantaM kAlaM puruSho duHkhaM prApnotIti tadvivinakti | liMgasyAvinivR^itteryattanmahadAdi liMgasharIreNAvishya tatra vyaktIbhavati tadyAvannivarttate saMsArasharIramiti saMkShepeNa triShu sthAneShu puruSho jarAmaraNakR^itaM duHkhaM prApnoti liMgasyAvinivR^itteH liMgasya vinivR^ittiM yAvat | liMganivR^ittau mokSho mokShaprAptau nAsti duHkhamiti | tatpunaH kena nivarttate yadA pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM syAt sattvapuruShAnyathAkhyAtilakShaNamidaM pradhAnamiyaM buddhirayamahaMkAra imAni pa~nchatanmAtrANyekAdashendriyANi pa~ncha mahAbhUtAni yebhyo.anyaH puruSho visadR^isha ityevaM j~nAnAlliMganivR^ittistato mokSha iti | pravR^itteH kiM nimittamArabhya ityuchyate | ityeSha prakR^itikR^ito mahadAdiviShayabhUtaparyantaH | pratipuruShavimokShArthaM svArtha iva parArtha ArambhaH || 56|| gauDapAdabhAShya ityeSha parisamAptau nirddeshe cha prakR^itivikR^itau prakR^itikaraNe prakR^itikriyAyAM ya Arambho mahadAdivisheShabhUtaparyantaH prakR^itermahAn mahato.ahaMkArastasmAttanmAtrANyekAdashendriyANi tanmAtrebhyaH pa~nchamahAbhUtAnItyeShaH pratipuruShavimokShArthaM puruShaM prati devamanuShyatiryagbhAvaM gatAnAM vimokShArthamArambhaH kathaM svArtha iva parArthamArambhaH yathA kashchit svArthaM tyaktvA mitrakAryANi karoti evaM pradhAnam | puruSho.atra pradhAnasya na ki~nchit pratyupakAraM karoti | svArtha iva na cha svAthaH parArtha evArthaH shabdAdiviShayopalabdhirguNapuruShAntaropalabdhishcha triShu lokeShu shabdAdiviShayaiH puruShA yojayitavyA ante cha mokSheNeti pradhAnasya pravR^ittistathA choktam | kumbhavat pradhAnaM puruShArthaM kR^itvA nivarttata iti | atrochyate.achetanaM pradhAnaM chetanaH puruSha iti mayA triShu lokeShu shabdAdibhirviShayaiH puruSho yojyo.ante mokShaH karttavya iti kathaM chetanavat pravR^itiH | satyaM kiMtvachetanAnAmapi pravR^ittirdR^iShTA nivR^ittishcha yasmAdityAha | vatsavivR^iddhinimittaM kShIrasya yathA pravR^ittiraj~nasya | puruShavimokShanimittaM tathA pravR^ittiH pradhAnasya || 57|| gauDapAdabhAShya yathA tR^iNAdikaM gavA bhakShitaM kShIrabhAvena pariNamya vatsavivR^iddhiM karoti puShTe cha vatse nivarttata evaM puruShavimokShanimittaM pradhAnam | aj~nasya pravR^ittirita | kiMcha | autsukyanivR^ittyarthaM yathA kriyAsu pravartate lokaH| puruShasya vimokShArthaM pravartate tadvadavyaktam || 58|| gauDapAdabhAShya yathA loka ityaustukye sati tasya nivR^ittyarthaM kriyAsu pravarttate gamanAgamanakriyAsu kR^itakAryo nivarttate tathA puruShasya vimokShArthaM shabdAdiviShayopabhogopalabdhilakShaNaM guNapuruShAntaropalabdhilakShaNaM cha dvividhamapi puruShArthaM kR^itvA pradhAnaM nivartate | kiM chAnyat | ra~Ngasya darshayitvA nivartate nartakI yathA nR^ityAt | puruShasya tathAtmAnaM prakAshya nivartate prakR^itiH || 59|| gauDapAdabhAShya yathA narttakI shR^i~NgArAdirasauritihAsAdibhAvaishcha nibaddhagItavAditravR^ittAni ra~Ngasya darshayitvA kR^itakAryA nR^ityAnnivarttate tathA prakR^itirapi puruShasyAtmAnaM prakAshya buddhyahaMkAratanmAtrendiyamahAbhUtabhedena nivartate | kathaM ko vA syAnnivarttako hetustadAha | nAnAvidhairupAyairupakAriNyanupakAriNaH puMsaH| guNavatyaguNasya satastasyArthamapArthakaM charati || 60|| gauDapAdabhAShya nAnAvidhairupAyaiH prakR^itiH puruShasyopakAriNyanupakAriNaH puMsaH kathaM devamAnuShatiryagbhAvena sukhaduHkhamohAtmakabhAvena shabdAdiviShayabhAvena evaM nAnAvidhairupAyairAtmAnaM prakAshyAhamanyA tvamanya iti nivarttate.ato nityasya tasyArthamapArthaM kurute charati cha yathA kashchit paropakArI sarvasyopakurute nAtmanaH pratyupakAramIhata evaM prakR^itiH puruShArthaM kurute karotyapArthakam | pashchAduktamAtmAnaM prakAshya nivarttate nivR^itta cha kiM karotItyAha | prakR^iteH sukumArataraM na ki~nchidastIti me matirbhavati | yA dR^iShTAsmIti punarna darshanamupaiti puruShasya || 61|| gauDapAdabhAShya loke prakR^iteH sukumArataraM na ki~nchidastItyevaM me matirbhavati yena parArtha evaM matirutpannA kasmAdahamanena puruSheNa dR^iShTAsmItyasya puMso punardarshanaM nopaiti puruShasyAdarshanamupayAtItyarthaH | tatra sukumArataraM varNayati | IshvaraM kAraNaM bruvate | "ajo janturanIsho.ayamAtmA naH sukhaduHkhayorIshvaraprerito gachChet svargaM narakameva vA ||" apare svabhAvakAraNikAM bruvate | kena shuklIkR^itA haMsA mayUrAH kena chitritAH | svabhAvenaiveti | atra sAMkhyAchAryA AhuH nirguNatvAdIshvarasya kathaM saguNataH prajA jAyeran kathaM vA puruShAnnirguNAdeva tasmAt prakR^iteryujyate yathA shuklebhyastantubhyaH shukla eva paTo bhavati kR^iShNebhyaH kR^iShNa eveti | evaM triguNAt pradhAnAt trayo lokAstriguNAH samutpannA iti gamyate | nirguNa IshvaraH saguNAnAM lokAnAM tasmAdutpattirayukteti | anena puruSho vyAkhyAtaH | tathA keShAMchit kAlaH kAraNamityuktaM cha | "kAlaH pa~nchAsti bhUtAni kAlaH saMharate jagat | kAlaH supteShu jAgartti kAlo hi duratikramaH ||" vyaktamavyaktapuruShAstrayaH padArthAstena kAlo.antarbhUto.asti sa vyaktaH sarvakartR^itvAt kAlasyApi pradhAnameva kAraNaM svabhAvo.apyatraiva lInaH tasmAt kAlo na kAraNam | nApi svabhAva iti | tasmAt prakR^itireva kAraNaM na prakR^iteH kAraNAntaramastIti | na punardarshanamupayAti puruShasya | ataH prakR^iteH sukumArataraM subhogyataraM na ki~nchidIshvarAdikAraNamastIti me matirbhavati | tathA cha shloke rUDham | puruSho muktaH puruShaH saMsArIti choditetyAha | tasmAnna badhyate nApi muchyate nApi saMsarati kashchit | saMsarati badhyate muchyate cha nAnAshrayA prakR^itiH || 62|| gauDapAdabhAShya tasmAt kAraNAt puruSho na badhyate nApi muchyate nApi saMsarati yasmAt kAraNAt prakR^itireva nAnAshrayA daivamAnuShatiryagyonyAshrayA buddhyahaMkAratanmAtrendriyabhUtasvarUpeNa badhyate muchyate saMsarati cheti | atha mukta eva svabhAvAt sa sarvagatashcha kathaM saMsaratyaprAptaprApaNArthaM saMsaraNamiti tena puruSho badhyate puruSho muchyate saMsarati vyapadishyate yena saMsAritvaM na vidyate sattvapuruShAntaj~nAnAt tattvaM puruShasyAbhivyajyate | tadabhivyakto kevalaH shuddho muktaH svarUpapratiShThaH puruSha iti | atra yadi puruShasya bandho nasti tato mokSho.api nAsti | atrochyate prakR^itirevAtmAnaM badhnAti mochayati cha yatra sUkShmasharIraM tanmAtrakaM trividhakaraNopetaM tat trividhena bandhena badhyate | uktaM cha prAkR^itena cha bandhena tathA vaikArikeNa cha | dAkShiNena tR^itIyena baddho nAnyena muchyate | tat sUkShmaM sharIraM dharmAdharmaM saMyuktam | prakR^itishcha badhyate prakR^itishcha muchyate saMsaratIti kathaM taduchyate | rUpaiH saptabhirevaM badhnAtyAtmAnamAtmanA prakR^itiH | saiva cha puruShasyArthaM prati vimochayatyekarUpeNa || 63|| gauDapAdabhAShya rUpaiH saptabhirevaitAni sapta prochyante dharmo vairAgyamaishvaryamadharmo.aj~nAnamavairAgyamanaishvaryyametAni prakR^iteH saptarUpANi tairAtmAnaM svaM badhnAti prakR^itirAtmAnaM svameva saiva prakR^itiH puruShasyArthaH puruShArthaH karttavya iti vimochayatyAtmAnamekarUpeNa j~nAnena | kathaM tajj~nAnamutpadyate | evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparisheSham | aviparyayAdvishuddhaM kevalamutpadyate j~nAnam|| 64|| gauDapAdabhAShya evamuktena kramena pa~nchaviMshatitattvAlochanAbhyAsAdiyaM prakR^itirayaM puruSha etAni pa~nchatanmAtrendriyamahAbhUtAnIti puruShasya j~nAnamutpadyate nAsti nAhameva bhavAmi na me mama sharIraM tadyato.ahamanyaH sharIramanyannAhamityaparisheShamahaMkArarahitamaparisheShamaviparyayAdvishuddhaM viparyayaH saMshayo.aviparyayAdasaMshayAdvishuddhaM kevalaM tadeva nAnyadastIti mokShakAraNamutpadyate.abhivyajyate j~nAnaM pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM puruShasyeti | j~nAne puruShaH kiM karoti | tena nivR^ittaprasavAmarthavashAtsaptarUpavinivR^ittAm| prakR^itiM pashyati puruShaH prekShakavadavasthitaH svasthaH || 65|| gauDapAdabhAShya tena vishuddhena kevalaj~nAnena puruShaH prakR^itiM pashyati prekShakavat prekShakeNa tulyamavasthitaH svastho yathA raMgaprekShako.avasthito narttakIM pashyatiH svasthaH svasmiMstiShThati svasthaH svasthAnasthitaH | kathaMbhUtAM prakR^itiM nivR^ittaprasavAM nivR^ittaH buddhyahaMkArakAryyAnarthavashAt saptarUpavinivR^ittAM nivarttitobhayapuruShaprayojanavashAdyaiH saptabhI rUpairdharmAdibhirAtmAnaM badhnAti tebhyaH saptabhyo rUpebhyo vinivR^ittiM prakR^itiM pashyati | kiM cha | dR^iShTA mayetyupekShaka eko dR^iShTAhamityuparamatyanyA | sati saMyoge.api tayoH prayojanaM nAsti sargasya || 66|| gauDapAdabhAShya raMgastha iti yathA raMgastha ityevamupekShaka ekaH kevalaH shuddhaH puruShastenAhaM dR^iShTeti kR^itvA uparatA nivR^itA ekA ekaiva prakR^itiH trailokyasyApi pradhAnakAraNabhUtA na dvitIyA prakR^itirasti mUrttibhede jAtibhedAdevaM prakR^itipuruShayornirvR^ittAvapi vyApakatvAt saMyogo.asti na tu saMyogAt kutaH sargo bhavati | sati saMyoge.api tayoH prakR^itipuruShayoH sarvagatatvAt satyapi saMyoge prayojanaM nAsti sargasya sR^iShTeshcharitArthatvAt prakR^iterdvividhaM prayojanaM shabdaviShayopalabdhirguNapuruShAntaropalabdhishcha | ubhayatrApi charitArthatvAt sargasya nAsti prayojanaM yaH punaH sarga iti | yathA dAnagrahaNanimitta uttamarNAdhamarNayordravyavishuddhau satyapi saMyoge na kashchidarthasambandho bhavati | evaM prakR^itipuruShayorapi nAsti prayojanamiti | yadi puruShasyotpanne j~nAne mokSho bhAti tato mama kasmAnna bhavatIti | ata uchyate | samyagj~nAnAdhigamAddharmAdInAmakAraNaprAptau | tiShThati saMskAravashAchchakrabhramavaddhR^itasharIraH || 67|| gauDapAdabhAShya yadyapi pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM samyak j~nAnaM bhavati tathA.api saMskAravashAddhR^itasharIro yogI tiShThati kathaM chakrabhramavachchakrabhrameNa tulyaM yathA kulAlashchakraM bhramayitvA ghaTaM karoti mR^itpiNDaM chakramAropya punaH kR^itvA ghaTaM paryAmu~nchati chakraM bhramatyeva saMskAravashAdevaM samyagj~nAnAdhigamAdutpannasamyagj~nAnasya dharmAdInAmakAraNaprAptau etAni sapta rUpANi bandhanabhUtAni samyagj~nAnena dagdhAni yathA nAgninA dagdhAni bIjAni prarohaNasamarthAnyevametAni dharmAdIni bandhanAni na samarthAni | dharmAdInAmakAraNaprAptau saMskAravashAddhR^itasharIrAstiShThati j~nAnAdvarttamAnadharmAdharmakShayaH kasmAnna bhavati varttamAnatvAdeva kShaNAntare kShayamapyeti j~nAnaM tvanAgatakarma dahati varttamAnasharIreNa cha yat karoti tadapIti vihitAnuShThAnakaraNAditi saMskArakShayAchCharIrapAte mokShaH | sa kiMvishiShTo bhavatItyuchyate | prApte sharIrabhede charitArthatvAtpradhAnavinivR^ittau | aikAntikamAtyantikamubhayaM kaivalyamApnoti || 68|| gauDapAdabhAShya dharmAdharmajanitasaMskArakShayAt prApte sharIrabhede charitArthatvAt pradhAnasya nivR^ittau aikAntikamavashyamAtyantikamanantarhitaM kaivalyaM kevalabhAvAnmokSha ubhayamaikAntikAtyantikamityeva vishiShTakaivalyamApnoti | puruShArthaj~nAnamidaM guhyaM paramarShiNA samAkhyAtam| sthityutpattipralayAshchintyante yatra bhUtAnAm || 69|| gauDapAdabhAShya puruShArtho mokShastadarthaM j~nAnamidaM guhyaM rahasyaM paramarShiNA shrIkapilarShiNA samAkhyAtaM samyaguktaM yatra j~nAne bhUtAnAM vaikArikANAM sthityutpattipralayA avasthAnAvirbhAvatirobhAvAshchintyante vichAryante yeShAM vichArAt samyak pa~nchaviMshatitattvavivechanAtmikA sampadyate saMvittiriti sAMkhyaM kapilamuninA proktaM saMsAravimuktikAraNaM hi| yatraitAH saptatirAryA bhAShyaM chAtra gauDapAdakR^itam || etatpavitryamagryaM munirAsuraye.anukampayA pradadau | Asurirapi pa~nchashikhAya tena cha bahulIkR^itaM tantram || 70|| shiShyaparamparayAgatamIshvarakR^iShNena chaitadAryAbhiH | sa~NkShiptamAryamatinA samyagvij~nAya siddhAntam || 71|| saptatyAM kila yo.arthAste.arthAH kR^itsnasya ShaShTitantrasya| AkhyAyikAvirahitAH paravAdavivarjitAshcheti || 72|| Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}