% Text title : sAMkhyaparibhASA % File name : sAMkhyaparibhASA.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sAMkhyaparibhAShA ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyaparibhAShA ..}##\endtitles ## shrIgaNeshAya namaH | shrIdakShiNAmUrtigurubhyo namaH | svAnubhavaM yathAmati vyAkhyAsyAmaH | OM namo nArAyaNAya prakR^ityai puruShAya cha | vedAntasAraguhyAya sA~NkhyatattvasvarUpiNe || 1|| yoginAM parahaMsAnAM tattvaj~nAnArthadarshanam | anyeShAM cha na dAtavyaM mAyayA mohitaM jagat || 2|| shabdashrotA cha vyAjena nirvANArthaM cha kathyate | yadA kashchinmahAbhAgastasya vishrAntikArakam || vibhaktimatra yo pashyettasya j~nAnaM cha dUrataH || 3|| atha guruH | guruyuktyA prasAdena granthagarbhAvalokanam || 4|| gurushcha dvividhaH prokto vArttikAmnAya eva cha | vArttiko bhaktibhAvena AmnAyo mUlakArikA || 5|| kintu \- brAhmaNastrIshUdramukhopAsyA ye te tu vArttikAH | saMnyAsAdipAramparyeNa sa AmnAyaH prakIrtitaH || 6|| Adau shivastathA viShNurbrahmA vasiShTha eva cha | shaktaH pArAsharo vyAsaH shuko gauDastathaiva cha || govindapAdapUjyebhyaH sha~NkaraH sha~Nkaro paraH | iyaM paramparA proktA gurorAmnAyasiddhidA || 7|| gururgAyatryupadesho gurushchodarapoShakaH | sadgururmokShadAtA cha gurostrividhalakShaNam || 8|| mantrAdhyayanaM cha vyAkhyAnaM karmatantrAni cheTakAH | vaidikI shilpavidyA cha shrIgurostasya uchyate || 9|| kAryakAraNatAM hitvA samAdhiH pUrNabodhakaH | tArako mokShadAtA cha sadgurustasya uchyate || 10|| atha shiShyaH | riktakAmaM mano dhR^itvA vishvAsaM gurubhaktidam | AshAmokShaM vinA nAsti tachChiShyamuddharedguruH || 11|| bho bho svAmin kR^ipAsindho prArthayiShyAmi te.adhunA | taptasaMsAradAvAgnau muktiM kuru dayAnidhe || 12|| vidhivadadhItavedavedA~NgatvenApAtato.arivalavedArthA asmin | tathA cha shrutiH \- samitpANiH shrotriyaM brahmaniShThaM gurumupashritya tamanusarati || taddhi sampraNipAtena pariprashnena sevayA || upadekShyanti te j~nAnaM j~nAninastattvadarshinaH || 13|| 'yajj~nAtvA na punarmohaH' iti gItAsu | bhuktimichChasi chettAta viShayAnviShavattyaja || lolupaH sAdhusa~Ngasya atyantaM sukhamashnute || 14|| iti guruparamparA | atha sAMkhyasAmpradAyena j~nAnamAha | tatra prathamaM sAdhanachatuShTayasampannasya ihAmutrArthaphalabhogavirAgaH | dvitIyaM shamadamAdiShaTkam | tR^itIyaM nityAnityavastuvivekaH | chaturthaM mumukShatvaM mokShechChA | kintu iha nAma srakchandanavanitAdiviShayabhogavirAgaH | amutra nAma svargabhogAdianichChA | shamo nAma manonigrahaH | dama indriyanigrahaH | titikShA shItoShNAdiparotkarShasahanam | samAdhAnaM sR^iShTyAdimAyAvilakShaNam | shraddhA gurAvadhyAtmashAstre ratiH | uparamaH kAryakAraNAtItam | nitya AtmA | anityA dR^ishyapadArthAH | ataH paraM mokShechChA || iti sAdhanachatuShTayam | kambalo kharparI veNurbuddhestrividhalakShaNam | chittakShiptagatAyatAlInatAbhUmikAtrayam || 1|| atha bhUmikA | vikSheptA viShayapadArthe ratiH | gatAyAtA saMshayAtmikA | sulInatA prItirUpA turIyA | atha buddhayaH | guruH shAstrAdiyuktyA bodhayati tathApi shUnyaM kambalapeshIvat | sA adhikaprakAsho na bhavati kharparachChidravat | anekayuktyA vistArayati bhagnaveNuvat jale tailavat | tatrAdau vairAgyam | tatra pramANaM shrutiH\- na vA.are sarvasya kAmAya sarvaM priyaM bhavatyAtmanastu kAmAya sarvaM priyaM bhavati iti | bR^ihadAraNyake 'tyAgenaikena amR^itatvamAnashuH' | tatrAdau shabalatyAgaH || viShThAmUtraM cha durgandhi kR^imyagAraM cha nashvaram | tatsaukhyamAnino mUDhA ahaMmametigarvitAH || 1|| kasya mAtA pitA kasya kasya bhrAtA sahodaraH | kasya strI kasya putrastu narANAM karmabandhanam || 2|| jAyApatyagR^ijakShetrasvajanadraviNAdiShu | udAsInasamaM pashyetsarvaM vyarthamivAtmani || 3|| strINAM strIsa~NginAM sa~NgaM tyaktvA dUrata AtmavAn | kShamI vivikta AsInashchintayenmAmatandritaH || 4|| kAyAraNyasamAviShTo manavyAghro mahAbalI | bhakShate sakalAMllokAndevAnuragamAnavAn || 5|| j~nAnakhaDgaM dR^iDhaM kR^itvA vairAgyaM bhUmishodhanam | durlabho yasya saMgrAmo ko.asau shUrashcha AtmavAn || 6|| atha shuddhatyAgaH | granthamabhyasya medhAvI j~nAnavij~nAnatatparaH | palAlamiva dhAnyArthI tyajedgranthamasheShataH || 7|| padamichChasi brahmatvaM tadA vij~nAnataH shR^iNu | sarvArtheShu cha vairAgyaM sarvabhUteShu chAtmatA || 8|| muktimichChasi chettvantu viShayAnviShavattyaja | kShamArjavadayAtoShasatyaM pIyUShavadbhaja || 9|| manasA dhyAyate yogI kR^ipaNastu dhanaM yathA | manasA yena pItvA cha tena jitvA jagattrayam || 10|| vihAya kAmAnyaH sarvAnpumAMshcharati nispR^ihaH | nirmamo niraha~NkAraH sa shAntimadhigachChati || 11|| aki~nchanashcha dAntashcha shAntashcha samamAnasaH | sa li~NgAnAshramaM tyaktvA charedavidhigocharaH || 12|| dehe cha shR^iNu taM tAta guptaprakaTalakShaNam | dashaguptakaraM mokShadvAdashaM sahajasthitiH || 13|| nirapekShaM muniM shAntaM nirvairaM samadarshanam | anuvrajyAmahaM nityaM pUyayeda~NghrireNubhiH || 14|| kadA shambho bhaviShyAmi karmanirmUlanakShamaH | ekAkI nispR^ihaH shAnto pANipAtro digambaraH || 15|| sarvadharmAnparityajya mAmekaM sharaNaM vraja | ahaM tvAM sarvapApebhyo mokShayiShyAmi mA shuchaH || 16|| nirAlambapadaM prApya chitte tatra layaM gate | nivartante kriyAH sarvAH sa yogI nirguNaH paraH || 17|| viShayendriyakAraNamAkarShachittavibhramaH | yathA bahusapatnInAM luThanti patimekataH || 18|| sAdhu sAdhu shR^iNu svArthamasthiyantrAchcha dUrataH | asya bhAgakR^itA loke mamatvaM shvAnavatkR^itam || 19|| shR^iNu tAta dvayaM tyAjyamAshA bhedastathaiva cha | AshayA dInatAM kR^itvA bhedashcha bhedavardhanam || 20|| rodanahAsyakA.a.anena pishAchasthitimAshrayet | asya sa~NgaM sadA tyajya bhava chinmAtra sarvadA || 21|| ChAyAkAryaM yathA nAsti tathaivAyaM hi dehakaH | tattvaM gR^iharasaM tyajya paramAM sthitimAshraya || 22|| goShpadaM pR^ithivI meruH sthANurAkAshamudrikA | tR^iNaM tribhuvanaM rAma vairAgyAlaMkR^itA kR^itiH | manuShyANAM sahasreShu kashchidyatati siddhaye || 23|| iti vairAgyam || atha bhaktidvArA chaturvidhA muktiH | vedAkSharANAM sAyujyaM sarUpatAM salokatAmashnute || prathamaM chittashuddhiM cha mAnasaM pUjanadvayam | tR^itIyaM cha sadA dhyAnaM vyApakaM cha chaturthakam || 1|| pa~nchamaM tu nirAlambaM mokShabhUmiryathAkramam | yatnena sAdhayenmartyo tasya muktirna saMshayaH || 2|| japAnuShThAnayordvArA chittashuddhirvidhIyate | pashchAchchaturvidhA muktiH shR^iNu sAdhu dvijottama || 3|| mAnase lokasamprAptistatsadA cha samIpatA | tathA tasya svarUpaM cha nirAlambena shAshvatam || 4|| ye ye yAn yAn yajandevAMste chatvAramokShagAH | Atmaj~nAnaM vinA mokSho na bhavetsachchidAtmani || 5|| kintu \- mAnasaM nAma AsanasthAM sAvayavamUrttiM dhyAyet | nivAtadIpavatsvasthaM yathAbuddhyA ShoDashopachAraiH pUjayet | tasya gachChatastiShThatashcha na samIpAvabhAsaH | sa eva sarvabhUtasthaM svarUpaM pashyati | tataH sAvakAshamiva bhAsate sA sAyujyatA | iti chaturvidhA upAsanA muktiH | athAdvaitabhaktiH | sarveshvaramayaM bhaktirj~nAnaM chAbhedadarshanam | nirapekShaM cha vairAgyaM muktaM nirviShayaM manaH || 1|| kintu chANDAlAdibrahmaparyantaM sarvabhUteShu IshvararUpaM bhAvayet | yathArhaM ShoDashopachAreNa pUjayet | sA bhaktiH na tu pratimA | brahmAdipipIlikAparyantaM svasharIravadabhedaM j~nAtvA tajj~nAnaM paradehAhisvadehAvayamekIkR^itya sarvatra ekameva piNDamavadhArayet brahmAdisthAvaraparyantamihAmutra nirAshA | mukti nAma vR^ittishUnyam | tatra pramANam \- sarvabhUteShu yaH pashyedbhagavadbhAvamAtmanaH | bhUtAni cha bhavatyAtmaleShabhAgavatottamaH || 2|| yadA bhUtapR^ithakbhAvamekasthamanupashyati | tata eva cha vistAraM brahma sampadyate tadA || 3|| prajahAti yadA kAmAn sarvAnpArtha manogatAn | AtmanyevAtmanastuShTaH svapataH sa na khidyate || 4|| gItAsu | brahmAdisthAvarAnteShu vairAgyaM yaddhi jAyate | yathaiva kAkaviShThAyAM vairAgyaM taddhi nirmalam || 5|| iti advaitabhaktiH | atha vivekaj~nAnanirNayaH | akrodhavairAgyajitendriyatvaM kShamAdayAshAntijanapriyatvam | nirlobhadAtA bhavamuktiheturj~nAnasya chihnaM dashalakShaNAni || 1|| karma adhyAtmatattvaM cha brahmaj~nAnamataH param | indraM chatvAri vAchyArthamAtmalakShaM sukhAvaham || 2|| karmaj~nAnI bhavejjIvaH puruSho.adhyAtmasaMj~nakaH | IshvarastattvavettA cha sarvaM brahmeti brahmatA || 3|| varNAshramaM cha dharmaM cha hotrAdikarmatatparAH | bhajanaM sarvabhUteShu j~nAnaM cha karmasaj~nitam || 4|| vairAgyAdhyAtmashAstraM cha yasya mAyA vinirgatA | jij~nAsA mananAdhyAsaM j~nAnamadhyAtmasaMj~nitam || 5|| Alokya dharmasAMkhyAdidharmakarmakriyAvidhIH | tadarthavyatirekeNa tattvaj~nAnaM tadochyate || 6|| samAdhishabdavAkyArthaM brahmAkAratayA vR^itiH | ekAkI nispR^ihaH shAnto brahmaj~nAnaM tadochyate || 7|| vAcho yasminnivartante li~NgaM galitasarvadhIH | svayameva svarUpasthaM svamiva svaM virAjate || 8|| uktAchAravihInasya svabuddhirvartate.akhilam | dravyAdiviShayasvArthAnsa jIvo nIchashabditaH || 9|| sadAchArarato nityaM dvandvAtItashcha nispR^ihaH | shuShka~nchApyashanaM chaiva puruShastasya uchyate || 10|| daNDakAshAyamAtraM cha kAmakrodhavivarjitaH | bhramarIbhuktasantoShamIshvarastasya uchyate || 11|| digvAsaM cha svasaMvedyamAnandaM svaparaM na hi | pANipAtre cha yadbhuMkte sa brahma rAjate mahIm || 12|| dehAntitaM sadAkAlaM varNAshramavivarjitam | yatkR^itaM tatsadAchAramAtmArAmo virAjate || 13|| iti atha dharmashAstre\- aniShTamiShTamishraM cha trividhaM karmaNaH phalam || pashumishrastathA j~nAnI siddhaj~neyaM cha pa~nchakam | etairlakShaNasaMyuktaM vR^ittibhedena kathyate || 14|| uktvA uktvA cha kAryeNa dravyaM cha sAdhayettataH | shishnodararatAH svArthaM satpashorlakShaNaM smR^itam || 15|| yugAchAreNa vartante saMmataM varNamAshramam | AtmasvArthaM na jAnAti sa mishraM lakShaNaM smR^itam || 16|| vedashAstrArthasarvaj~no uktAchArashcha tatparaH | yathoktvA cha vadedvAkyaM sa j~nAnI lakShaNochyate || 17|| kAryaM cha anyathAkartuM yadvaktuM tattu sAdhayet | sa~nchitArthAnvadetprAj~naH sa siddhirlakShaNochyate || 18|| kAryakAraNakartR^itvaM vihAya vicharenmahIm | stunAdapI nikAmI cha AnandaM j~neyalakShaNam || 19|| iti nirvedaj~nAnanirNayaH | dehavarNAshrayA dharmA kalpanAvedanirmitAH | tA hi nirmokavattyAjyAH so.ahameko nira~njanaH || 20|| tasmAjj~nAnAttu kaivalyamityAdishruteH j~nAnAgnidagdhakarmANIti gItA | parokShaM shAstriyaj~nAnamaparokShaM cha shAshvatam | prathamaM janmakarmANi dvitIyaM sachchidAtmakam || 21|| utpattisthitisaMhArabhUtaM bhUteShu yujyate | AtmA cha tatra sAkShI cha jagaddraShTA cha sUryavat || 22|| bhUtAdivyaktirUpaM cha acharaM charameva cha | tadindrajAlavatpashyedyathA nu vIchivajjagat || 23|| kalpanAbaddhajantushcha sadA jalpati doShavat | vapurnR^ityati rathyAyAM yAvatpatati bhUtale || 24|| jano bAlapishAchatvaM kiM lajjAyogivR^indinAm | jalpanti vividhA vAcho kimarthaM sukhaduHkhayoH || 25|| asti bhAti priyaM sthiramasthiraM nAma rUpakam | chatvAra IShaNA tyAjyAH sohameko nira~njanaH || 26|| mAtR^ikAdhvanirUpA cha vartate vishvamAyayA | jAnIhi tatra tannAdaM vyartho.arthaH pratipadyate || 27|| amanastu sadA deho yathA grAmo vinA janAt | brahmAdyo.api na karttavyaH sa pashushchAtmaghAtakaH || 28|| uttamA cha laye lInA dhyAnadhAraNamadhyamAH | adhamA pratimApUjA gItanR^ityaM dhamodhamaH || 29|| snAnaM mano malatyAgaH shauchamindriyanigrahaH | abhedadarshanaM j~nAnaM dhyAnaM nirviShayaM manaH || 30|| sthUlapeshivat pratyakShaM li~NgaM vandhyaM yathA striyaH | manasAtmaikarUpeNa svayaM brahma sanAtanam || 31|| shrutismR^ityarthapUrNaM cha samAdheshchittasaurabham | yAvaddehAbhimAnaM cha tAvatyo niShphalA kriyAH || 32|| saMsArakarma Asakto brahmAhamiti manyate | karmabrahmobhayabhraShTastaM tyajedantyajaM yathA || 33|| samAdhervikShepo yasya nAnAyuktiprakArakaH | yAvaddehalayaM naitAvanto mohakArakAH || 34|| ekosau yogavAsI cha dvayaM grAmastathaiva cha | tR^itIyaM nagaraM chaiva manye yadvanavAsinAm || 35|| vedashAstrapurANAni nAnAyuktiM cha valgunA | vyavasayAtmikA buddhirna tu sAdhanarUpakA || 36|| AloDya chaturo vedAn sarvashAstrANi sarvadA | yo vai tattvaM na jAnAti darvIpAkarasaM yathA || 37|| shabdabrahmaNi niShNAto snAyAtsa parame yadi | shramastasya shramaphalaM hyadhenuriva rakShakaH || 38|| AkAshadarpaNe yasminyajjagadbhAsate.akhilam | tatsarvaM brahmarUpaM cha mAyAmayavicheShTitam || 39|| yA nishA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI | yasyAM jAgarti bhUtAni sA nishA pashyato muneH || 40|| nAhaM deho na cha prANo nendriyANi tathaiva cha | na mano hanta buddhishcha naiva chittamaha~NkR^itiH || 41|| nAhaM manuShyo na cha deva yakSho na brAhmaNaH kShatriyavaishyashUdraH | na brahmachArI na gR^ihI vanastho bhikShurna chAhaM nijabodharUpaH || 42|| kAryakAraNacheShTA cha trividhaM kalpanAkR^itam | manoha~NkArasaMyuktaM vyarthaM cha shabdamAlikA || 43|| shabde shabdasya j~nAnArthaM yogI vadati nispR^ihaH | yathA vAdyeShu nAdashcha pAratantryeNa vartate || 44|| yogI cha sarvakAryANi vartate dehakarmaNi | kaumAraM krIDanaM chaiva sarvaM mithyaiva kAraNam || 45|| yadyAvatkriyate jantuH svagR^ihe rAjate pumAn | yo yo yasya yathA bhAvastattateShAM cha saukhyatA || 46|| tatkAmopacheShTitam sarvaM vR^ithA bhavati Ayatau | na chAsya kriyA kAchinneha nAnAsti karhichit || 47|| ahaM cheShTa ito dehe sarvakarmasu cheShTate | iti j~nAnaM vijAnIyAdyajj~nAnaM smaraNena hi || 48|| taDAgaH pUrNato yena yaddAtuM balaM rAjate | kiMchichChidreNa AdyaM cha manasAtmodakakriyAH || 49|| bandhaM vihAya pUrNAni kurvantu svasthamAnasam | ye hi yuktiM sadAbhyAsAtsa vai j~nAnottamottamaH || 50|| dehAdisarvakarmANi j~nAnAj~nAneShu j~nAyase | so.ahaM chinmAtrarUpeNa jAnIhi brahmalakShaNam || 51|| ahaM mUrkhamahaM j~nAtA yo dharmaH pratipAdyate | so.ahaM chinmAtrarUpeNa jAnIhi brahmalakShaNam || 52|| bhidyate hR^idayagranthishChidyante sarvasaMshayAH | kShIyante chAsya karmANi yasmin dR^iShTe parAvare || 53|| jagadvilakShaNaM brahma brahmaNo.anyanna ki~nchana | brahmaNyAbhAti chinmithyA yathA marumarIchikA || 54|| j~nAnAmR^itena tR^iptasya kR^itakR^ityasya yoginaH | na chAsti ki~nchitkartavyamasti chenna sa sattvavit || 55|| na tvaM viprAdiko varNo nAshramI nAkShagocharaH | asa~Ngo.asi nirAkAro vishvasAkShI sukhI bhava || 56|| dehAbhimAnagalite vidite cha chidAtmani | yatra yatra mano yAti tatra tatra samAdhayaH || 57|| AtmaikabhAvaniShThasya yA yA cheShTAstadarchanam | yo yo jalpaH sa saMmantrastaddhyAnaM cha nirIkShaNam || 58|| na saMkalpavikalpasya na lInopAdhivAsanAH | nijasvarUpe nirmagnaH sa yogI paratattvavit || 59|| dehAdisarvendriyANi sattAmAtreNa cheShTate | yathA dIpe prapaMchasya chuMbakaM lohameva cha || 60|| dehadvayaM tathA nAma varNAshramA cha vyarthatA | mahIAkAshabrahmAhamalametatsamAdhinA || 61|| avyaktasya kathaM dhyAnaM vyApakasya visarjanam | amUrtasya kathaM pUjA svayaM brahma sanAtanam || 62|| phalasya kAraNaM puShpaM phale puShpaM vinashyati | j~nAnasya kAraNaM karma j~nAne karma vinashyati || 63|| kiM karomi kva gachChAmi kiM gR^ihNAmi tyajAmi kim | AtmanA pUritaM sarva mahAkalpAMbunA yathA || 64|| bhUtAdivyaktirUpaM cha acharaM charameva cha | tadindrajAlavatpashyedyathAmbuvIchivajjagat || 65|| shabdabhAgadvayaM kR^itvA vyartho j~nAnArthayoginam | kadAchidvaktuM j~nAnArthaM vyartho vaktuM na shakyate || 66|| garvaM no vahate na nindanti parAnno bhAShate niShThuraM proktaM kenachidapriyaM cha hasate krodhaM cha nAlambate | shrutvA kAvyamalakShaNaM parakR^itaM santiShThate mUkava\- ddoShAnnAdadate svayaM na kurute chaitatsatAM lakShaNam || 67|| bIjamadhye yathA vR^ikShaM vR^ikShamadhye cha bIjatA | vyApyavyApakasarvAtmA sa pR^ithak naiva dR^ishyate || 68|| ekAtmA sarvabhUteShu bandhamokShaH kathaM dvidhA | janmasaMskArayogena bhinnatvaM varttate sadA || 69|| pratibimbayathopAdhiM dIrghantiryak cha varttulam | tasmAdvilakShaNo jIvaH kathamekaM bhaviShyati || 70|| yathA yonistathAchArapUrvakarmAnusArataH | tattajj~nAnAdhikAreNa dvividhA bandhamokShayoH || 71|| yathAyamalamutpattiM prArabdhaM vividhAkR^itam | tathaiva sukhaduHkhAni kathaM bhavati ekatA || 72|| dravyaM na bhakShayetprAj~naH svadravyaM naiva poShayet | santuShTaH sarvadA nityaM sa naro j~nAnavAnbhavet || 73|| sharIraM nashvaraM sarvaM sambandhaH kintu shAshvataH | vayasA sUtramArgeNa yathA sthAneShu gachChati || 74|| yathA paragR^ihe vAso mArgasthaM kurute sadA | tathaiva sukhaduHkhena na spR^ishet j~nAnino naraH || 75|| naTI cha naTanATyaM cha nAnAkrIDA cha ra~njanam | ahaM pratyayajAnAti tathaiva j~no sadA naraH || 76|| iti j~nAnanirNayaH | atha shrotA uvAcha | idaM kiM dR^ishyate kena kathaM jAtam ? taM hovAcha\- prathama anAdivastu chaitanya AtmA | tasya sphuraNaM jAtaM sa imamevAtmAnaM dvidhA pAtayettataH | patishcha patnI chAbhavatAmiti bR^ihadAraNye | tattvamasIti yasmin tripadAni bhavanti | tat tvaM asi | brahmAhamasmIti sakalabrahmAntaM nishvasitam | atha tatsarvaM tvameva | idamAshcharyam | tarhi chitta ekAgram atisUkShmataraM kuru | paramarthamityuktam | AtmA.ayaM gururachaladharmavyApakatvAditi | atha\- andhaH pa~Ngurasa~Nge cha sa~NgAtkarma pratiShThitam | yatra pa~NgusvatantratvaM tatrAndho niHphalo bhavet || 1|| andhAtItaM bhavetpa~NgurachalaM cha sanAtanam | sabAhyAbhyantaraM bhUtaM yathAkAshaM cha dR^ishyate || 2|| kintu mAyA andhA avivekitvAt | ubhayorekIbhUtvA mithyA jIveshvarau vyAjenApi brahmANDayoH | sR^iShTinirmitAH | tasmAnmAyAparityAgena svayameva chidAkAshe cha vartate | tatra pramANaM shrutiH | AkAsha AtmA khaM brahma | atha jIveshvarayorlakShaNam | tatra pramANaM shrutiH | dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vR^ikShaM pariShasvajAte | tayoranyaH pippalaM svAdvattyanashnannanyo abhichAkashIti | atha vedeti | kAryopAdichaitanyaM jIvashabdavAchyam | kAraNopAdhichaitanyam IshvarashabdavAchyam | kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIshvaraH | kAryakAraNatAM hitvA pUrNabobho vidhIyate || 3|| tatra kAryaM nAma aha~NkArAdisR^iShTivyApAraH kAraNaM nAma sAkShI hyantaHsphuraNam | iti vedAnte | upadraShTAnumantA cha bharttA bhoktA maheshvaraH | paramAtmeti chApyukto dehe.asminpuruShaH paraH || 4|| iti IshvaraH | puruShaH prakR^itistho hi bhu~Nkte prakR^itijAn guNAn | kAraNaM guNasaMyogo.asya sadasadyonijanmasu || 1|| iti jIvaH | mukhAbhAsako darpaNe dR^ishyamAno mukhatvApR^ithak te na hi vA.asti vastu || chidAbhAsako.adhIshajIvo.api tadvat sa nityopalabdhisvarUpo.ahamAtmA || 1|| iti hastAmale | salila eko iShTAdvaito bhavati | iti bR^ihadAraNye | tathA bimbapratibimbanyAyena jIveshvarau kalpitau | tajjIvasya mokShasAdhanamAha karmaparaM aharahaH sandhyAmupAsitA yAvajjIvamagnihotraM juhuyAt | jyotiShTomau svargakAmo yajet | omiti brahma | omitIda OM sarvam | omityagnihotramanujAnAti | iti karma | atha j~nAnaparam | na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amR^itatvamAnashuH | prathamamAyAshabalasR^iShTyAdiputrakalatradravyAdvilakShaNaH | dvitIyaM sthUlasUkShmAdisharIrasya vilakShaNam | tR^itIyaM kevalamokShasa~NkalpaH | yathA shukanAlakAnyAyena mithyArajjusarppe bhramamANe sati tasya mokShasAdhanamAha | tatra jIvasvarUpaM lakShaNaM dR^iShTisambandhena sUryaprabhayA pratibhAti tadvAsanA mahadhR^idi granthiH | iti jIvalakShaNam | jIvasya mokShakAmAya trivargaM cha purA kR^itam | karma pAta~njaliM sA~NkhyaM tatsamAsena kathyate || 1|| pa~nchabhUtAtmikA pUjA vidhireSha samAshR^iNu | trayaM karma pUjAyogyaM vA yo pAta~njale smR^itaH || 2|| dvayaM dehAbhimAnena ekaM nAhaM cha sAMkhyatA | ahaM nAhaM dvayaM shabdabandhamokShaM cha kArakam || 3|| tathA cha shrutiH | athAto dharmajij~nAsA | athAto brahmajij~nAsA | pUrvapUrvashrutiyuktyAnubhavAbhAsAnAmuttarottarashrutiyuktAnubhavAbhAsabodhadarshanAt | sAmAnyashAstraM syAnnyUnaM visheSho balavAnbhavet | pareNa pUrvabAdho vA prAyasho dR^ishyatAmiha || 4|| iti vedAnte karmaparam | j~nAnAdeva tu kaivalyamityAdishruteH | na hi j~nAnena sadR^ishaM pavitramiha vidyate | j~nAnAgnidagdhakarmANi | udarAH sarva evaite j~nAnI tvAtmaiva me matam | iti j~nAnaparam | atha vedoktakarmayogaH | varNAshramaM cha dharmaM ha vedAdividhipUrvakam | tachcha sAdhyamasAdhyaM vA janmakarmaphalapradam || 1|| jyotiShTome bhavetsargaH shrotA syAditi karmaNi | niShedhavidhinighnAni na bhavanmokShasiddhidam || 2|| japAnuShThAnayordvArA devatAnugraho bhavet | tatsakAshAdbhavet siddhishchaitanyopAdhivarjitA || 3|| tatra bhUtapUjA | pArthivasthAvarAditIrthayAtrA agnihotrajvAlAmukhIyAgAdi | ApaH ga~NgAyAH naimiShAraNyAdijalapUjA | tathA cha\- saMhitA brAhmaNAraNyaM dvandvadIkShA nighaNTakam | jyotiShaM cha niruktaM cha dashagranthAni sUtrakam || 4|| ekayA li~NgagranthyA cha baddhyate sakalaM jagat | dashagranthyA yadA baddho tasya muktiH kathaM bhavet || 5|| evaM paThati vedAnAM haMkAraM piNDapoShaNam(?) | etejj~nAnaparaM j~nAtvA sa mukto nAtra saMshayaH || 6|| kintu\- saMhitA kAryachChandaM cha dR^ishyabrahmeti brAhmaNam | nabhamAraNyamAshritya ChandambrahmAsmi vAkyatA(?) || 7|| mana AdirodhanaM shikShA nighaNTaM vR^itidhAraNam | vivekaM jyotiShaM chaiva mamedaM sUryamuchyate || 8|| niruktaM saMshayachChedyaM sUtrapAThaM cha j~nAnadhIH | annopAdhishcha vedAdyA yastaM veda sa vedavit || 9|| asyArthaH | saMhitA nAma svahitam | kAryakAraNAtItaM na tu karmachodanA | brAhmaNaM nAma sarvasvaM brahmaiva na tu yAgAdi | AraNyaM nAma nabhalakShyaM na tu AraNyarodanam | Chando nAma brahmAsmIti smaraNaM na tu pishAchavachChalanam | shikShA nAma shAsanaM mana AdidhAraNA na tu pAThaH nighaNTaM nAma kAThinyaM vR^ittisAvadhanatA na tu deshAntaram | jyotiShaM nAma vivekata na tu gaNakAdivyApAraH | sUtraM nAma abhedAnusandhAnaM na tu karmapreraNA | niruktaM nAma saMshayachChedyaM na tu vedArthaprauDhiH | sUtrapAThaM nAma j~nAnadR^iShTiH | na tu vyAkaraNabalam | etajj~nAnaM paraM j~nAnamanyatsaMsArapoShaNam | iti vedoktakarmayogaH | pramANaM vedAkSharANAM sAyujyaM sarUpatAM salokatAmashnuta iti shruteH || atha pAta~njalahaThayogaH | atha pAta~njalayogaM kathayatya~NgAni vai kramAt | dehasAdhyaM bhavenmokShaM tajj~nAnaM sAdhanaM shR^iNu || 1|| tatra haMsopaniShadi\- gudamavaShTabhyAdhArAdvAyumutthApya svAdhiShThAnaM triHpradakShiNIkR^itya maNipUrakaM gatvA anAhatamatikramya vishuddhe prANAnniruddhya Aj~nAmanu brahmarandhraM dhyAyet | tatra nAdamanubhavati chiNiti prathamaH 1 chiNichiNi 2 ghaNTA 3 sha~Nkha 4 tantrI 5 tAla 6 veNu 7 bheri 8 mR^ida~Nga 9 megha 10 navamaM tyAjyaM dashamamabhyaset | tasmAnmano vilInaM bhavati | yasya manasi viShTanA manaso.antarAyaM mano na veda yasya manaH sharIraM yo manontaro yamayati | chakraM sapta trikUTaM cha shrIhaThaM gohaThaM tathA | bhrUvorgumphA brahmarandhraM sUlo yAnaM jalandharam || 1|| TAlI lolI tathA dhotI lambikAshodhanaM kramAt | khecharI bhUcharI chaiva mahAkAShThA tathaiva cha || 2|| udgAnaM lopanaM chaiva gAThanaM chAvakAshakam | iDApi~NgalayornAmAnyaShTAviMshatyanukramAt || 3|| praNavaM vyAharan jApyaM so.ahaM yAmaM matAntare | asya kartA bhavejjIvo dehabhAjanasammatam | sAdhanena bhavetsiddhirahaM vR^iddho.abhijAyate || 4|| aNimAdi bhavetteShAM bhUtaM bhaviShyaM vartamAnam | vAchAM siddhirmR^itaM mokShaM dehasa~Ngena mAnitA || 5|| yathA prete kShamA li~NgaM tatsakAshAchcha saukhyatA | tathA dehasamIreNa ahaM mameti mAnitA || 6|| brahmarandhre gate prANe hyahaM mokSho.api jAyate | yathA dadhnagR^ihasvAmI palAyan saukhyamAnitA || 7|| punaraha~NkR^ito vAso vAsanA janmadAyinI | tathA dehagato mokSho buddhirarbhakasaMmatA || 8|| tatra gItA\- vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gR^ihNAti naro parANi | tathA sharIrANi vihAya jIrNA\- nyanyAni saMyAti navAni dehI || 9|| draShTA dR^ishyaM yadA vartte dehe sa~Ngena mokShakaH (?) | AtmA dehI kathaM kR^itvA sarvavyApivilakShaNaH || 10|| tasmAdunmIladyogI cha vikalaH kaulashikShayA | samAbhyutthAnamanyAni dehasa~Ngena vyarthatA || 11|| AtmA praj~nAnamAnandanityashuddhanirAmayaH | vicharejj~nAptimAtreNa dehAtItaM cha sarvadA || 12|| yAvaddehAbhimAnaM cha yAvatsiddhiH pravarttate | tAvajjanyAnadAnaM cha bhavetkarmAnusArataH || 13|| tatra niShedhArthashrutiH\- na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amR^itatvamAnashuH | pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vishanti || vedAntavij~nAnasunishchitArthAH saMnyAsayogAdyatayaH shuddhasattvAH iti shruteH | AbrahmabhuvanAllokAt iti gItAsu | iShTAdarshanadR^ishyAnAM virAmo yatra vA bhavet | tasmAdvilakShaNaM hyAtmA hyaparokShe bhavetsvayam || 1|| yAvanna j~nAyate AtmA kartR^ilAbhalavaM muniH | tAvatsarvaM bhavedvyarthaM yathA vandhyA vibhUShitA || 2|| iti karmaparaH | parantu anarthakArI dehanAshakArI | tasmAjj~nAnAya sAdhayet | tatra chakram AdhAraM nAma deham || 1 || svAdhiShThAnaM sAttvikamaha~NkAraH || 2 || maNipuraM buddhiH || 3|| anAhataM sadAchAraH || 4 || vishuddhaM guhabhaktiH || 5 || Aj~nAchakre j~nAne sAvadhAnatA || 6 || sahasradalaM turyA || 7 || trikUTaM guNarahitam || 8 || shrIhaThaM mAyArahitam || 9|| gohaThamavidyAtiraskAraH || 10 || bhruvorgumphA kAmanAshUnyam || 11 || brahmarandhraM manolayaH || 12 || sUlabandhamindriyanigrahaH || 13 || yAnaM viShayanirAsaH || 14 || jAlandharaM svapararahitam || 15 || TAlI padArthavArtAshUnyam || 16 || lolI yuktAhAraH || 17 || dhotI sarvajale.apyaikyam || 18 || lambikA stutinindArahitam || 19 || khecharI avakAshe dR^iShTiH || 20 || bhUcharI yugmamAtramavalokanam || 21 || mahAkAShThA sarvaM brahmeti nishchayaH || 22 || udgAnamaniketam || 23 || lopanaM kAryAtItam || 24 || gAThanaM dehaduHkhasahanam || 25 || avakAshama dehAtItam || 26 || iDApi~NgalayornAma || 27 || 28 || prapa~nchabuddhirahitam || evantu sAdhayetprAj~no na tu dehaviDambanam | dehAdvilakShaNaM AtmA vR^ithA bhramanti mAnavAH || iti pAta~njalahaThayogaH || atha sA~NkhyarAjayogaH | vinA sA~Nkhyena pratyakShaM na bhavedAtmayoginAm(?) | dehaH ka~nchukavattyAjyaH svasvaM khamiva rAjate || 1|| yaM shaivAH samupAsate shiva iti brahmeti vedAntino bauddhA buddha iti pramANapaTavaH karteti naiyAyikAH | arhannityatha jainashAsanaratAH karmeti mImAMsakAH sarve ghUrNiparAH prapa~nchavikalAH sAMkhyAtparaM nAnyathA || 2|| sAMkhyaM yogaM samabhyasyet puruShaM pa~nchaviMshatiH | iti shrutirvedavAkyaM vedAntaiH sadbhiruchyate || 3|| AkAshapUrakaM sAMkhyaM yogaH samIrapUrakaH | dehAdvilakShaNaM AtmA tasmAtsAMkhyaM samabhyaset || 4|| pralayaH sarvatadvAchAmAtmano vyatirekatA(?) | sa sAMkhyayogasaMj~nA cha itaraM bhrAmikaM matam || 5|| sarvAdvilakShaNo hyAtmA ekamanekarUpiNam | ekamevAdvitIyaM brahma alaM tataH paraM bhavet (?) || 6 || iti sAMkhyayogaH | atha dehalakShaNam\- bhogarogaM tathA malaM nidhanaM kShetragAmitA | prArabdhamanuvarttante yathA tadvai vinishchitam || 1|| pa~nchatanmAtrabhUtAni pratyakShamakhilaM jagat | prakR^itirguNakarmANi varttante chitprakAshataH || 2|| manotthAya yadA dehe tatkarma jIvasaMj~nakam | dehena manamutthAya tatkarma dehasaMj~nitam(?) || 3|| bhakShyabhakShakabhAvaM cha bhUtaM bhUteShu yujyate | tadarthaM shR^iNu me vatsa pa~nchabhUtAnyanukramAt || 4|| ApaH pR^ithivI bhakShyaM cha vAyuragnishcha bhakShakaH | tatrAkAshamAvapanaM sattA chinmAtrasaMj~nitA || 5|| kShutpipAsAvisargaM cha dehe karmANi kevalam | anyatkAryANi karmANi vedasaMj~nA vidhIyate || 6|| dhairyaM samarasashchaiva sarvabhakShasya nispR^ihaH | akhaNDapa~nchabhUtAni lakShaNairdeha uchyate || 7|| tatrAhamantaHkaraNaM bhoktA, bhoktA nAma sAkShitvam indriyANAM bhogasAdhanatA nAma rasaparIkShA pa~nchabhUtAnAM bhogyaM nAma sthUlakR^ishAdidravyaguNAH | yathA bhavanti tathA | tatra pramANaM shrutiH\- tAbhyaH puruShamAnayattA abruvanpuruShaM stuteti puruSho vA vasu kR^itaM yathAyatanaM pravishAmi kShutpipAse bhavateti shruteH mAtAbAlakanyAyena tatra gItAsu idaM sharIraM kaunteya kShetramityabhidhIyate | etadyo vetti tama prAhuH kShetraj~na iti tadvidaH || 8|| iti sAMkhyaparibhAShA (1)|| (1) sAMkhyaparibhAShAgranthasya ekamevAdarshapustakaM prAptamapi cha granthakR^itA granthaprArambhe\- vibhaktimatra yo pashyettasya j~nAnaM cha dUrataH | guruyuktyA prasAdena granthagarbhAvalokanam || iti pratij~nAtatvAdasya mudraNe kArite bahuShu sthaleShu agatyA.ashuddhirasti kintu granthArtharakShArthaM na tannirAse.asmAbhirdR^iShTipAtaH kR^itaH | grantho.api khaNDita ivAbhAti | ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}