% Text title : sAMkhyasUtravivaraNam % File name : sAMkhyasUtravivaraNam.itx % Category : sUtra, major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sAMkhyasUtravivaraNam ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyasUtravivaraNam ..}##\endtitles ## shrIkapilAya namaH | prakR^itiM puruShaM natvA sAMkhyasUtre vidhIyate | saMkShepato vivaraNamavivekApanuttaye || iha khalu bhagavAn kapilo munirAsuraye.anukampayA pa~nchaviMshatitattvAnyupadishya sUtrayAmAsa | aShTau prakR^itaya ityAdi | kAH punastA ityuchyante | pradhAnaM mahAnahaMkArastanmAtrANi cha | pradhAnaM prakR^itiravyaktamavyAkR^itaM chetyanarthAntaram | mahAn mahattatvaM buddhiradhyavasAyalakShaNam | ahaMkAro.abhimAnalakShaNo vaikR^itikastaijaso bhUtAdishcheti trividhaH | tanmAtrANi tu pa~ncha shabdatanmAtramAkAshahetuH | sparshatanmAtraM vAyuyoniH | rUpatanmAtraM tejoyoniH | rasatanmAtramapprakR^itiH | gandhatanmAtraM pR^ithivIhetuH | iti pa~nchatanmAtrANi ityaShTau prakR^itayaH | ke punarvikArAH kati | ShoDashavikArAH | ekAdashendriyANi pa~ncha mahAbhUtAni cha | tatra shrotratvakchakShUrasanaghrANAkhyAni buddhIndriyANi shabdasparsharUparasagandhAlochanavR^ittIni | vAkpANipAdapAyUpasthAni karmendriyANi vachanAdAnaviharaNotsargAnandavR^ittIni | j~nAnakriyAshaktidvayAtmakaM sa~NkalpavikalpalakShaNaM mana ityekAdashendriyANi | bhUtAni chAkAshavAyutejaHsalilapR^ithivIlakShaNAni pa~ncheti ShoDashavikArAH || atha kaH puruShaH ityuchyate | puruSho.anekastriguNarahito vivekI aviShayo.asAdhAraNo.aprasavadharmA chetanaH sAkShI kevalo madhyastho draShTA.akartA cha || atha ke punastrayo guNA ityuchyante | traiguNyaM sattvaM rajastama iti | traya eva guNAstraiguNyam | sattvaM nAma pATavamArdavalAghavaprasannatAbhisa~NgaprItituShTyanIhAsantoShAdilakShaNamanantabhedaM samAsataH sukhAvaham | rajo nAma shokatApakhedastambhodgamodvegaroShamAnAdilakShaNamanantabhedaM samAsato duHkhAvaham | tamo nAmAchChAdanAvaraNabIbhatsadainyagauravAlasyanidrApramAdAdilakShaNamanantabhedaM samAsato mohAtmakaM etat traiguNyaM vyAkhyAtam || sattvaM prakAshakaM vindyAdrajo vindyAt pravartakam | vinAshakaM tamo vindyAt traiguNyaM nAma sa~nj~nitam || atrAha kaH sa~ncharaH pratisa~ncharashcheti | uchyate | utpattiH sa~ncharaH | pralayaH pratisa~ncharaH | tatrotpattirnAmAvyaktAt samupadiShTAt sarvajagataH pareNa rUpeNAdhiShThAnAtmakAt mahAn mahato.ahaMkAraH | sa cha trividhaH | vaikR^itiko bhUtAdistaijasashcheti | tatra vaikR^itAdindriyANyutpadyante bhUtAdestanmAtrANi taijasAdubhayam indriyANi tanmAtrANi cheti | tanmAtrebhyo bhUtAni | ayaM sa~ncharaH | pratisa~ncharo nAma bhUtAni tanmAtreShu lIyante | tanmAtrANIndriyANi chAhaMkAre | ahaMkAro buddhau | buddhiravyakte | tato.avyaktaM tu kvachinna lIyate kasmAt anutpannatvAt | ityevaM pratisa~ncharaH | evametau sa~ncharapratisa~ncharau vyAkhyAtau || atrAha kiMvidhamadhyAtmamadhibhUtamadhidaivataM cha | atrochyate | buddhiradhyAtmam | bodhayitavyamadhibhUtam | brahmA tatrAdidaivatam | ahaMkAro.adhyAtmam | abhimantavyamadhibhUtam | rudrastatrAdhidaivatam | manodhyAtmaM saMkalpamadhibhUtam | chandrastatrAdidaivatam | shrotramadhyAtmam | sparshayitavyamadhibhUtam | vAyustatrAdhidaivatam | chakShuradhyAtmam | darshayitavyamadhibhUtam | sUryastatrAdidaivatam | jihvAdhyAtmam | rasayitavyamadhibhUtam | varuNastatrAdhidaivatam | nAsAdhyAtmam | ghrAtavyamadhibhUtam | pR^ithivI tatrAdhidaivatam | vAgadhyAtmam | vaktavyamadhibhUtam | agnistatrAdhidaivatam | pANiradhyAtmam | AdAtavyamadhibhUtam | indrastatrAdhidaivatam | pAdAvadhyAtmam | gantavyamadhibhUtam | viShNustatrAdhidaivatam | pAyuradhyAtmam | utsraShTAvyamadhibhUtam | mitrastatrAdhidaivatam | upasthamadhyAtmam | AnandayitavyamadhibhUtam | prajApatistatrAdhidaivatam | evameva trayodashakaraNasyAdhyAtmamadhibhUtamadhidaivaM cha vyAkhyAtam | kAni chatvArItyata Aha cheti | trINi guNarUpANi chaturthamadhidaivatamityarthaH || chatvAri yo vedayate yathAvad guNasvarUpANyadhidaivataM cha | vimuktapApmA gatadoShasa~Ngo guNAMstu bhu~Nkte na guNaiH sa bhujyate || atha kAstA abhibuddhaya ityuchyante | pa~nchAbhibuddhayaH | buddhirabhimAna ichChA kartavyaM tatkriyA cheti | abhimukhI buddhirabhibuddhiH | idaM karaNIyametyetadadhyavasAyo buddhiH kriyAtmaparAmarshasvarUpapratyayaH | abhimukho mAno.ahaM karomItyahaMkAro.abhimAnaH | buddhikriyA ichChA vA~nChA | kartavyaM saMkalpo manaso vR^ittiH | kriyA etadvastusvarUpamiti kartavyAlochanaM yadbuddhIndriyANAM sA kriyA | itthametat kartavyamiti yatpravR^ittiH karmendriyANAM sA kriyeti | evametAha pa~nchAbhibuddhayo vyAkhyAtAH || atha kAH pa~nchakarmayonayaH uchyante | dhR^itiH shraddhA sukhA avividiShA vividiShA cheti pa~ncha karmayonayaH | vAchi karmaNi kAye cha pratItiryAbhirajyate | tanniShThastatpratiShThashcha dhR^iteretaddhi lakShaNam || anasUyA brahmacharyaM yajanaM yAjanaM tapaH | pratigraho.atrahomashcha shraddhAyA lakShaNaM smR^itam || sukhArthI yastu seveta vidyAkarmatapAMsi cha | prAyashchittaparo nityaM sukheyaM parikIrtitA || viShadhUmamUrChitavadavividiShA | vividiShA dhyAyinAM praj~nAyoniH | ekatvaM cha pR^ithaktvaM cha nityaM chedamachetanam | sUkShmaM satkAryamakShobhyaM j~neyA vividiShA hi sA || kAryakAraNakShamakarA vividiShA prAkR^itikA vR^ittiH | dhR^itiH shraddhA sukhA avividiShA chatasro bandhAya vividiShaikA mokShAya iti pa~ncha karmayonayo vyAkhyAtAH || atrAha ke te pa~nchavAyavaH | uchyante | prANo.apAnaH samAnashcha udAno vyAna eva cha | ityete vAyavaH pa~ncha sharIreShu sharIriNAm || tatra prANo nAma vAyuryo.ayaM mukhanAsikAdhiShThAnaprANanAt krameNAnanAt prANa ityabhidhIyate | apAno nAma vAyurnAbheradhiShThAtA apanayanAdadhogamanAchchApAna ityabhidhIyate | samAno nAma vAyurhR^idadhiShThAtA samanAt samagamanAchcha samAna ityabhidhIyate | udAno nAma vAyuH kaNThAdhiShThAtA UrdhvaM gamanAchcha udAna ityabhidhIyate | vyAno nAma vAyuH sandhyadhiShThAtA prANAdijR^imbhaNAchcha vyAna ityabhidhIyate | iti pa~nchavAyavo vyAkhyAtAH || Aha ke te pa~nchakarmAtmAnaH uchyante | vaikArikastaijaso bhUtAdishcha sAnumAno niranumAnashcheti | tatra vaikArikaH shubhakarmakartA | taijaso.ashubhakarmakartA | bhUtAdirmUDhakarmakartA | sAnumAnaH shubhamUDhakarmakartA | niranumAno.ashubhamUDhakarmakartA | ityete pa~nchakarmakartAro vyAkhyAtAH || Aha kA sA pa~nchaparvAvidyeti | uchyate | tamo moho mahAmohastAmisro.andhatAmisrashcheti | tatra tamomohAvubhAvetAvaShTAtmAkau | mahAmoho dashAtmakaH | tAmisrAndhatAmisrau chAShTAdashAtmAkau | tatra tamo nAmAShTAsu prakR^itiShvavyaktabuddhyahaMkArapa~nchatanmAtrasa~nj~nitAsu anAtmasvAtmaj~nAnAbhimAnastama ityabhidhIyate | moho nAmANimAdyaShTAguNaishvaryaprAptaye yobhimAna utpadyate sa moha ityabhidhIyate | mahAmoho nAma dR^iShTAnushravikeShu viShayeShu dashasu nivR^itteShu mukto.ahamiti manyate sa mahAmoha ityabhidhIyate | tAmisro nAma aShTaguNaishvarye.aNimAdye dashavidhe cha viShaye pratihatasya duHkhamutpadyate.asau tAmisra ityabhidhIyate | andhatAmisro nAma aNimAdyaShTaguNaishvarye dashavidhe cha viShaye siddhe maraNakAle cha yo viShAdaH pratyapadyate so.andhatAmisra ityabhidhIyate | evameShA pa~nchaparvA.avidyA dviShaShTibhedA vyAkhyAtA || atrAha kAShTAviMshatidhAshaktiH | atrochyate | ekAdashendriyavadhAH saptadashabuddhivadhAH | eShAShTAviMshatidhAshaktiH | tatrendriyavadhAstAvat | badhirastvakbadhiraH andhaH jaDajihvaH ajighraH mUkaH kuNiH pa~NguH napuMsakaH UrdhvavAyuyuktaH amanAH | taduktam | bAdhiryaM kuShThitAndhastvaM jaDatA.ajighratA tathA | mUkatA kauNyapa~NgutvaM klaibyodAvartamattatAH || etedindriyadvArA buddhereva vadhAH | sAkShAdbuddhivadhA yathA | navavidhatuShTivaikalyAt aShTavidhAsiddhavaikalyAchcha saptadashabuddhivadhA ityaShTAviMshatidhAshaktiH || kA punarnavadhA tuShTiH uchyate | chatasra AdyAtmikyastuShTayaH bAhyAH pa~ncha | AdyAH prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAkhyAH | prakR^ityaiva muktiH kiM punaH sAdhanairiti tuShTiH prakR^ityAkhyA ambho nAma | sAdhanaiH saMnyAsAdibhirupAttaistuShTiH sAdhAnAkhyA salilaM nAma | kAlenaiva muktyAdikaM setsyati kiM duHkhaiH saMnyAsAdisAdhanairiti tuShTiH kAlAkhyA.agho nAma | yA tu bhAgyAdeva sarvaM setsyati kiM sAdhanAdidhyAnAdikleshairiti sA bhAgyAkhyA tuShTirnAma | bAhyAH shabdAdiviShayavairAgyAstuShTayaH arjanarakShaNakShayabhogahiMsAdoShadarshanaM vairAgyahetuH pa~nchavidhastadbhedena pa~nchatuShTayaH || atha kAH siddhayaH uchyante | aShTau siddhayaH | uchyante | adhyayanaM tAraM nAma siddhiH | tato.arthaj~nAnaM sutAraM nAma | tatastarkeNArthaparIkShaNaM tAratAraM nAma siddhiH | tataH parIkShakasaMvAdanaM ramyakaM nAma | tato vivekakhyAtiH sadAmuditaM nAma | etAH pa~ncha gauNyaH siddhayaH | duHkhatrayavighAtAstAstrayo mukhyAH siddhayaH | pramodamuditamodanAmAkhyAH phalamityaShTau siddhayaH | tuShTisiddhInAM viparyayAt saptadashadhA vuddhivadhAH || ke punarmaulikArthAH katidhA uchyante | dashadhA maulikArthAha | ekatvamarthavattvaM pArArthyaM pradhAnasya | anyatvamakartR^itvaM bahutvaM puruShasya | astitvaM yogo viyogashchetyubhayayoH | sheShavR^ittiH parishiShTatvaM pralaye tadubhayayoH | taduktam pradhAnAstitvamekatvamarthavattvaM yathArthatA | pArArthyaM cha tathA naikyaM viyogo yoga eva cha || sheShavR^ittirakartR^itvaM maulikArthAH smR^itA dasha || iti | atrAha ko.anugrahasargaH | anugR^ihNAti pratyayabhUtAdisargaM yaH sargaH so.anugrahasargaH | tanmAtrasarga evAsau visheShAparanAmA | ke visheShAH kiyantashcha | uchyante | li~NgadehAha sthUladehAH sthUlabhUtAni cha | tatra li~NgaM sthUladehAt pUrvamutpannamavyAhataM sthUlanAshe.apyanashvaram | mahadahaMkArendriyatanmAtrAtmakam | dharmAdharmaj~nAnAj~nAnavairAgyAvairAgyaishvaryAnaishvaryAkhyabhAvavAsitaM saMsarati | sthUlabhUtAni tu bhUgolasamudravahnishishumArabrahmANDavirATAdIni | sthUladehAH ke katividhAshcheti uchyate || chaturdashavidho bhUtasargaH | tatrAShTAvikalpo daivastairyagyonaH pa~nchadhA mAnuShya ekavidhaH brAhmaH prAjApatyaH paitre gAndharvo yAkSho rAkShasaH paishAchAshcha daivasargaH pashumR^igasarIsR^ipasthAvarAH tirashchAM sargaH | brAhmaNAdijAtibhede.api saMsthAne visheShAbhAvAt ekavidho mAnuShya iti chaturdashavidhAH sthUladehAH | kaha punarbandhaH katidhA cha | trividho bandhaH | kAH punastA vidhA uchyante | prAkR^itiko vaikR^itiko dAkShaNikashcha bandhaH | prakR^itimAtmAnaM j~nAtvA tachchintanAt prAkR^itikaH atrochyate pUrNavarShasahasraM tu tiShThantyavyaktachintakA iti | mahadAdInAtmatvena j~nAtvA tachchintanAdvaikArikaH | atrochyate | dashamanvantarANIha tiShThantIndriyachintakAH | bhautikAstu shataM pUrNaM sahasraM chAbhimAnikAH || bauddhA dashasahasrANi tiShThanti vigatajvarAH | amI videhAH | iShTApUrttI dakShiNA tannimitto dAkShaNikaH atrochyate | svargasthA narakaM yAnti nArakAshcha triviShTapamiti | gatAgataM kAmakAmA labhanta iti cha | ata eva hi triShvapi bandheShu ekaikApAye tatastato mokSha iti | trividho mokShaH | karmaNo vikArAt prAkR^itashcha mokShaH | yaduktam | prAkR^itena cha bandhena tathA vaikArikeNa cha | dakShiNAbhistR^itIyena vR^iddho nAnyena muchyate || iti | atha kutastyAnAM tattvAnAM siddhiH | pramANAditi brUmaH | tatra pramANaM kiM katividhama vA uchyate trividhaM pramANam | tisro vidhA yasyeti trividham | kAstA vidhAH | uchyate | dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha | arthasannikR^iShTendriyajo nishchayo dR^iShTam | indriyANi pa~ncha chakShurAdIni manashcha | vyAptipakShadharmatAj~nAnapUrvakamanumAnam | tachcha trividham | pUrvavat sheShavat sAmAnyato dR^iShTaM cha | pUrvavadyathA kardamena pUrvavR^ittavR^iShTyanumAnam | sheShavadyathA | samudrAtapalamudakaM(?) kShAramupalabhya sheShasyApi kShAratvAnumAnam | sAmAnyato dR^iShTAM cha yathA | rUpAdyupalabhya tadupalabdheH kAraNasyAnumAnam | rUpAdyupalabdhayaH karaNasAdhyAH kriyatvAt ChidikriyAvat | AptashrutirAptavachanaM cha | yathArthavAkyajArthaviShayodhyavasAya iti yAvat | prAvAdukodbhAvitAnAM tu upamAnArthApattisambhavAbhAvaitihyapratibhAnAmityukteShvevAntarbhAvaH | yat tadyathA gaurgavayastatheti vAkyam | tadj~nAnanidhIrAgama eva | gavayepi gosadR^ishasya gavayashabdo vAchaka iti pratyayaH soyamanumAnametatsa~NketagraharUpatvAt | yad gavayasya chakShuHsannikR^iShTagosAdR^ishyaj~nAnaM tatpratyakShameva | ata eva smaryamANAyAM gavi sAdR^ishyaj~nAnaM pratyakSham | gogavayayoH sAdR^ishyasya gavayAntaravarttibhUyovayavasAmAnyarUpasya yogarUpasyaikatvAdityupamAnaM na mAnAntaram | jIvato gR^ihAbhAvadarshanena bahirbhAvakalpanAdityarthApattiranumAnameva | sambhavo.api khAryAdau droNADhakaprasthAdyavagamarUpo.anumAnameva | iha bhUtale ghaTo nAstItyAdirabhAvAvagamo.api pratyakShameveti nAbhAvaH pR^ithak pramANam | anirdiShTapravaktR^ikaM pravAdamAtramaitihyamapIha vaTe yakShaH prativasatItyapramANameva | AptamUlatve tvAgama eva | dvAravatI puNyabhUmiriti shruteH tatra vasataH shreyAMsastatra gamane puNyaM bhavatItyAdibuddhirjAyamAnA pratibhA | yatrochyate | anuktamapyUhati paNDito jana iti | sA tu prAyeNa pramANameva | ArShaM tu darshanaM pratyakShameva | yA pratibhA sApyanumAnameva || trayoviMshatisUtrairhi sarvashAstrArthasaMgrahaH | kR^ito munivareNAtra yathAmati sachIvR^itaH(?)|| iti sAMkhyasUtravivaraNAkhyA kApilasUtravR^ittiH samAptA || Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}