% Text title : sAMkhyatattvakaumudI % File name : sAMkhyatattvakaumudI.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sA~NkhyatattvakaumudI ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyatattvakaumudI ..}##\endtitles ## Tattvakaumudi with sanskrit notes rajeshvara shastri kArikA 1 ajAmekAM lohitashuklakR^iShNAM bahvIH prajAH sR^ijamAnAM namAmaH | ajA ye tAM juShamANAM bhajante jahatyenAM bhuktabhogAM numastAn || 1|| kapilAya mahAmunaye munaye shiShyAya tasya chAsuraye | pa~nchashikhAya tatheshvarakR^iShNAyaite namasyAmaH || 2|| iha khalu pratipitsitamarthaM pratipAdayan pratipAdayitA.avadheyavachano bhavati prekShAvatAm | apratipitsitamarthaM tu pratipAdayan 'nAyaM laukiko nApi parIkShakaH' iti prekShAvadbhirunmattavadupekShyeta | sa chaiShAM pratipitsito.artho, yo j~nAtaH san paramapuruShArthAya kalpate, iti prAripsitashAsraviShayaj~nAnasya paramapuruShArthasAdhanahetutvAt tadviShayajij~nAsAmavatArayati\- || duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA tadaghAtake hetau | dR^iShTe sApArthA chet naikAntAtyantato.abhAvAt || 1 || || evaM hi shAstraviShayo na jij~nAsyeta yadi duHkhaM nAma jagati na syAt, sadvA na jihAsitam, jihAsitaM vA ashakyasamuchChedam | ashakyasamuchChedatA cha dvedhA\- duHkhasya nityatvAt, taduchChedopAyAparij~nAnAdvA | shakyasamuchChedatve.api cha shAstraviShayasya j~nAnasyAnupAyabhUtatvAdvA, sukarasyopAyAntarasya sadbhAvAdvA || tatra na tAvad duHkhaM nAsti, nApyajihAsitamityuktam\- "duHkhatrayAbhighAtAd" iti | duHkhAnAM trayaM duHkhatrayam | tat khalu AdhyAtmikam, Adhibhautikam, Adhidaivika~ncha | tatrAdhyAtmikaM dvividham, shArIraM mAnasaM cha | shArIraM vAtapittashleShmaNAM vaiShamyanimittam | mAnasaM kAmakrodhalobhamohabhayerShyAviShAdaviShayavisheShAdarshananibandhanam | sarva~nchaitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham | bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA, Adhibhautikam, Adhidaivika~ncha | tatrAdhibhautikaM mAnuShapashusarIsR^ipasthAvaranimittam, AdhidaivikaM tu \- yakSharAkShasavinAyakagrahAdyAveshanibandhanam || tadetat pratyAtmavedanIyaM duHkhaM rajaHpariNAmabhedo na shakyate pratyAkhyAtum | tadanena duHkhatrayeNAntaHkaraNavartinA chetanAshakteH pratikUlavedanIyatayA.abhisaMbandho.abhighAta iti | etAvatA pratikUlavedanIyatvaM jihAsAheturuktaH | yadyapi na sannirudhyate duHkhaM, tathApi tadabhibhavaH shakyaH kartumityupariShTAdupapAdayiShyate | tasmAdupapannam "tadapaghAteke hetau" iti | tasya duHkhatrayasya apaghAtakaH tadapaghAtakaH | upasarjanasyApi buddhyA sannikR^iShTasya tadA parAmarshaH | apaghAtakashcha hetuH shAstrapratipAdyo, nAnya ityAshayaH || atra sha~Nkate\- "dR^iShTe sA.apArthA chet" iti. ayamarthaH | astu tarhi duHkhatrayaM, jihAsitaM cha tad bhavatu, bhavatu cha tachChakyahAnaM, sahatAM cha shAstragamya upAyastaduchChettum | tathApyatra prekShAvatAM jij~nAsA na yuktA, dR^iShTasyaivopAyasya taduchChedakasya sukarasya vidyamAnatvAt, tachChakyahAnam, sahatAM cha shAsragamya upAyastaduchChettum | tathA.apyatra prekShAvatAM jij~nAsA na yuktA, dR^iShTasyaivopAyasya taduchChedakasya sukarasya vidyamAnatvAt | tattvaj~nAnasya tu anekajanmAbhyAsaparamparA.a.ayAsasAdhyatayA.atiduShkaratvAt | tathA cha laukikAnAmAbhANakaH\- 'akke chenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet || iShTasyArthasya saMsiddhau ki vidvAn yatnamAcharet' || iti | santi chopAyAH shatashaH shArIraduHkhapratIkArAyeShatkarA bhiShajAM varairupadiShTAH | mAnasasyApi santApasya pratIkArAya manoj~nastrIpAnabhojanavilepanavastrAla~NkArAdiviShayasamprAptirupAyaH sukaraH | evamAdhibhautikasyApi duHkhasya nItishAstrAbhyAsakushalatAniratyayasthAnAdhyAsanAdiH pratIkAraheturIShatkaraH | tathA.adhidaivikasyApi maNimantrauShadhAdyupayogaH sukaraH pratIkAropAya iti || nirAkaroti\- "na" iti | kutaH ? "ekAntAtyantato.abhAvAt" | ekAnto \- duHkhanivR^itteravashyambhAvaH, atyanto \- nivR^ittasya duHkhasya punarutpAdaH, tayorekAntAtyantayorabhAva ekAntAtyantato.abhAvaH | ShaShThIsthAne sArvavibhaktikastasiH | etaduktaM bhavati yathAvidhi rasAyanAdikAminInItishAstrAbhyAsamantrAdyupayoge.api tasya tasyAdhyAtmikAderduHkhasya nivR^itteradarshanAd anaikAntikatvam, nivR^ittasyApi punarutpattidarshanAd anAtyantikatvam, iti sukaro.api aikAntikAtyantikaduHkhanivR^itterna dR^iShTa upAya iti nApArthA jij~nAsetyarthaH || yadyapi duHkhamama~Ngalam, tathApi tatparihArArthatvena tadapaghAto ma~Ngalameveti yuktaM shAstrAdau tatkIrtanamiti || 1|| kArikA 2 syAdetat | mA bhUd dR^iShTa upAyaH, vaidikastu jyotiShTomAdiH sahasrasaMvatsaraparyantaH karmakalApastApatrayamekAntamatyanta~nchApaneShyati | shrutishcha\- "svargakAmo yajeta" iti | svargashcha\- "yanna duHkhena sambhinnaM na cha grastamanantaram | abhilAShopanItaM cha tat sukhaM svaHpadAspadam || iti | (tantravArtikam) duHkhavirodhI sukhavisheShashcha svargaH | sa cha svasattayA samUlaghAtamapahanti duHkham | na chaiSha kShayI | tathA hi shrUyate\- 'apAma somamamR^itA abhUma" iti | tatkShaye kuto.asyAmR^itatvasambhavaH ? tasmAdvaidikasyopAyasya tApatrayapratIkArahetormuhUrtayAmAhorAtramAsasaMvatsaranirvartanIyasyAnekajanmaparamparAyAsasampAdanIyAt vivekaj~nAnAd IShatkaratvAt punarapi vyarthA jij~nAsA ityAsha~NkyAha\- || dR^iShTavadAnushravikaH, sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH | tadviparItaH shreyAn vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt || 2 || || "dR^iShTa" iti | gurupAThAdanushrUyate ityanushravo vedaH | etaduktaM bhavati\- 'shrUyata eva paraM na kenApi kriyate' iti | tatra bhava AnushravikaH | tatra prApto j~nAta iti yAvat | Anushraviko.api karmakalApo dR^iShTena tulyo vartate, aikAntikAtyantikaduHkhapratIkArAnupAyatvasyobhayatrApi tulyatvAt | yadyapi cha "AnushravikaH" iti sAmAnyAbhidhAnam, tathApi karmakalApAbhiprAyaM draShTavyam, vivekaj~nAnasyApyAnushravikatvAt | tathA cha shrUyate\- "AtmA vA.are j~nAtavyaH prakR^itito vivektavyaH" (bR^ihadAraNyaka 2.4.5), "na sa punarAvartate" (ChAndogya 8.15) iti || asyAM pratij~nAyAM hetumAha\- "sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH" iti | "avishuddhiH" somAdiyAgasya pashubIjAdivadhasAdhanatA | yathA.a.aha sma bhagavAn pa~nchashikhAchAryaH\- "svalpaH sa~NkaraH saparihAraH sapratyavamarShaH" iti | 'svalpaH sa~Nkaro' jyotiShTAmAdijanmanaH pradhAnApUrvasya svalpena pashuhiMsAdijanmanA.anarthahetunA.apUrveNa sa~NkaraH | 'saparihAraH' kiyatA.api prAyashchittena parihartuM shakyaH | atha cha pramAdataH prAyashchittamapi nAcharitam, pradhAnakarmavipAkasamaye sa pachyate | tathA.api yAvadasAvanarthaM sUte tAvat pratyavamarSheNa sahiShNutayA saha vartata iti "sapratyavamarShaH" | mR^iShyante hi puNyasambhAropanItasvargasudhAmahAhR^idAvagAhinaH kushalAH pApamAtropasAditAM duHkhavahnikaNikAm || na cha\- "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" iti sAmAnyashAstraM visheShashAstreNa "agnIShomIyaM pashumAlabheta" ityanena bAdhyate\- iti yuktam, virodhAbhAvAt | virodhe hi balIyasA durbalo bAdhyate | na chehAsti kashchidvirodhaH, bhinnaviShayatvAt | tathA hi\- "na hiMsyAd" iti niShedhena hiMsAyA anarthahetubhAvo j~nApyate, na tvakratvarthatvamapi, "agnIShomIyaM pashumAlabheta" ityanena tu pashuhiMsAyAH kratvarthamuchyate, nAnarthahetutvAbhAvaH, tathA sati vAkyabhedaprasa~NgAt | na chAnarthahetutvakratUpakArakatvayoH kashchidvirodho.asti | hiMsA hi puruShasya doShamAvakShyati, kratoshchopakariShyatIti | kShayAtishayau cha phalagatAvapyupAye upacharitau | kShayitvaM cha svargAdeH 'sattve sati kAryatvAt' anumitam | jyotiShTomAdayaH svargamAtrasya sAdhanam, vAjapeyAdayastu svArAjyasyetyatishayayuktatvam | parasampadutkarSho hi hInasampadaM puruShaM duHkhAkaroti || "apAma somamamR^itA abhUma" iti chAmR^itatvAbhidhAnam chirasthemAnamupalakShayati | yadAhuH\- "AbhUtasamplavaM sthAnamamR^itatvaM hi bhAShyate" iti || ata eva cha shrutiH\- "na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaikenAmR^itatvamAnashuH | pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vishanti" iti (mahAnArAyaNa, 10.5) | tathA "karmaNA mR^ityumR^iShayo niSheduH prajAvanto draviNamIhamAnAH | tathA pare R^iShayo ye manIShiNaH paraM karmabhyo.amR^itatvamAnashuH" iti cha || tadetat sarvamabhipretyAha\- "tadviparItaH shreyAn, vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt" iti | tasmAt \- AnushravikAt duHkhapaghAtakopAyAt somapAnAderavishuddhAd anityasAtishayaphalAt viparItaH vishuddhaH hiMsAdisa~NkarAbhAvAt, nityaniratishayaphalaH, asakR^it punarAvR^ittishruteH | na cha kAryatvenAnityatA phalasya yuktA, bhAvakAryasya tathAtvAt, duHkhapradhvaMsasya tu kAryasyApi tadvaiparItyAt | na cha duHkhAntarotpAdaH, kAraNApravR^ittau kAryasyAnutpAdAt, vivekaj~nAnopajananaparyantatvAchcha kAraNapravR^itteH | etachchopariShTAdupapAdayiShyate || akSharArthastu\- tasmAt \- AnushravikAt duHkhApaghAtakAd hetoH, viparItaH \- sattvapuruShAnyatApratyayaH sAkShAtkAro duHkhApaghAtako hetuH, ata eva shreyAn | Anushraviko hi vedavihitatvAt mAtrayA duHkhApaghAtakatvAchcha prashasyaH | sattvapuruShAnyatApratyayo.api prashasyaH | tadanayoH prashasyayormadhye sattvapuruShAnyatApratyayaH shreyAn || kutaH punarasyotpattiH ? ityata Aha\- "vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt" iti | vyaktaM cha avyaktaM cha j~nashcha vyaktAvyaktaj~nAH, teShAM vij~nAnaM vivekena j~nAnam, vyaktAvyaktaj~navij~nAnam | vyaktaj~nAnapUrvakamavyaktasya tatkAraNasya j~nAnam | tayoH pArArthyenAtmA paro j~nAyate, iti j~nAnakrameNAbhidhAnam | etaduktaM bhavati\- shrutismR^itItihAsapurANebhyo vyaktAdIn vivekena shrutvA, shAstrayuktyA cha vyavasthApya, dIrghakAlAdaranairantaryasatkArasevitAt bhAvanAmayAt vij~nAnamiti | tathA cha vakShyati\- evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparisheSham | aviparyayAdvishuddhaM kevalamutpadyate j~nAnam || iti (kArikA 64) || 2|| kArikA 3 tadevaM prekShAvadapekShitArthatvena shAstrArambhaM samAdhAya shAstramArabhamANaH shrotR^ibuddhisamavadhAnAya tadarthaM saMkShepataH pratijAnIte\- || mUlaprakR^itiravikR^itirmahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | ShoDashakastu vikAro, na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH || 3 || || saMkShepato hi shAstrArthasya chatasro vidhAH | kashchidarthaH prakR^itireva, kashchidartho vikR^itireva, kashchitprakR^itivikR^itiH, kashchidanubhayarUpaH | tatra kA prakR^itiH ? ityuktam\- "mUlaprakR^itiravikR^itiH" iti | prakarotIti prakR^itiH pradhAnam, sattvarajastamasAM sAmyAvasthA, sA avikR^itiH, prakR^itirevetyarthaH | kutaH ? ityuktam, "mUleti" mUla~nchAsau prakR^itishcheti mUlaprakR^itiH | vishvasya kAryasa~NghAtasya sA mUlam, na tvasyA mUlAntaramasti, anavasthAprasa~NgAt | na chAnavasthAyAM pramANamastIti bhAvaH || katamAH punaH prakR^itivikR^itayaH, kiyatyashcha ? ityata uktam\- "mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta" iti | prakR^itayashcha vikR^itayashcha tA iti prakR^itivikR^itayaH sapta | tathA hi\- mahattattvamaha~NkArasya prakR^itiH, vikR^itishcha mUlaprakR^iteH | evamaha~NkAratattvaM tanmAtrANAmindriyANAM cha prakR^itiH vikR^itishcha mahataH | evaM pa~nchatanmAtrANi tattvAni bhUtAnAmAkAshAdInAM prakR^itayo vikR^itayashchAha~NkArasya || atha kA vikR^itireva, kiyatI chetyata uktam\- "ShoDashakastu vikAraH" iti | ShoDashasaMkhyAparimito gaNaH ShoDashakaH | tushabdo.avadhAraNe bhinnakramashcha | pa~nchamahAbhUtAni ekAdasha indriyANi cheti ShoDashako gaNo vikAra eva, na prakR^itiriti | yadyapi cha pR^ithivyAdInAM goghaTavR^ikShAdayo vikArAH, evaM tadvikArabhedAnAM payobIjAdInAM dadhya~NkurAdayaH, tathA.api gavAdayo bIjAdayo vA na pR^ithivyAdibhyastattvAntaram | 'tattvAntaropAdAnatvaM cha prakR^ititvam' ihAbhipretamiti na doShaH | sarveShAM goghaTAdInAM sthUlatendriyagrAhyatA cha sameti na tattvAntaratvam | anubhayarUpamuktaM, tadAha \- "na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH" iti | etachcha sarvamupariShTAdupapAdayiShyate || 3|| kArikA 4 tamimamarthaM prAmANikaM kartumabhimatAH pramANabhedA lakShaNIyAH | na cha sAmAnyalakShaNamantareNa shakyate visheShalakShaNaM kartumiti pramANasAmAnyaM tAvallakShayati\- || dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha, sarvapramANasiddhatvAt | trividhaM pramANamiShTaM prameyasiddhiH pramANAddhi || 4 || || atra cha 'pramANam' iti samAkhyayA lakShyapadam | tannirvachanaM cha lakShaNam | pramIyate.aneneti nirvachanAt pramAM prati karaNatvamavagamyate | asandigdhAviparItAnadhigataviShayA chittavR^ittiH | bodhashcha pauruSheyaH phalaM pramA | tatsAdhanaM pramANamiti | etena saMshayaviparyayasmR^itisAdhaneShvapramANeShvaprasa~NgaH || saMkhyAvipratipattiM nirAkaroti\- "trividham" iti | tisro vidhA asya pramANasAmAnyasya tat trividhaM, na nyUnaM, nApyadhikamityarthaH | visheShalakShaNAnantaraM chaitadupapAdayiShyAmaH | katamAH punastA vidhA ? ityata Aha\- "dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha" iti | etachcha laukikapramANAbhiprAyam, lokavyutpAdanArthatvAchChAstrasya, tasyaivAtrAdhikArAt | ArShaM tu vij~nAnaM yoginAmUrdhvasrotasAM na lokavyutpAdanAyAlamiti sadapi nAbhihitam, anadhikArAt || syAdetat \- mA bhUnnyUnam, adhikaM tu kasmAnna bhavati, sa~Ngirante hi prativAdina upamAnAdInyapi pramANAni, ityata Aha\- "sarvapramANasiddhatvAt" iti | eShveva dR^iShTAnumAnAptavachaneShu sarveShAM pramANAnAM siddhatvAt\- antarbhAvAdityarthaH | etachchopapAdayiShyata ityuktam | atha prameyavyutpAdanAya pravR^ittaM shAstraM kasmAt pramANaM sAmAnyato visheShatashcha lakShayati ? ityata Aha\- "prameyasiddhiH pramANAddhi" iti | siddhiH pratItiH | seyamAryA.arthakramAnurodhena pAThakramamanAdR^ityaiva vyAkhyAtA || 4|| kArikA 5 samprati pramANavisheShalakShaNAvasare pratyakShasya pramANeShu jyeShThatvAt tadadhInatvAchchAnumAnAdInAM, sarvavAdinAmavipratipatteshcha, tadeva tAvallakShayati\- || prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTaM, trividhamanumAnamAkhyAtam | talli~Ngali~NgipUrvakamAptashrutirAptavachanaM tu || 5 || || "prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTam" iti | atra "dR^iShTam" iti lakShyanirdeshaH, parishiShTaM tu lakShaNam | samAnAsamAnajAtIyavyavachChedo lakShaNArthaH || avayavArthastu\- visinvanti viShayiNamanubadhnanti svena rUpeNa nirUpaNIyaM kurvantIti yAvat | "viShayAH" pR^ithivyAdayaH sukhAdayashcha, asmadAdInAmaviShayAH tanmAtralakShaNAH yoginAmUrdhvasrotasAM cha viShayAH, viShayaM viShayaM prati vartata iti prativiShayam | vR^ittishcha sannikarShaH | arthasannikR^iShTamindriyamityarthaH | tasmin adhyavasAyaH, tadAshrita ityarthaH | adhyavasAyashcha buddhivyApAro j~nAnam, upAttaviShayANAmindriyANAM vR^ittau satyAM buddhestamo.abhibhave sati yaH sattvasamudrekaH, so.adhyavasAya iti vR^ittiriti j~nAnamiti chAkhyAyate | idaM tat pramANam | anena yashchetanAshakteranugrahastatphalaM, pramA bodhaH | buddhitattvaM hi prAkR^itatvAdachetanamiti tadIyo.adhyavasAyo.apyachetanaH ghaTAdivat | evaM buddhitattvasya sukhAdayo.api pariNAmabhedA achetanAH | puruShastu sukhAdyananuSha~NgI chetanaH | so.ayaM buddhitattvavartinA j~nAnasukhAdinA tatpratibimbitastachChAyApattyA j~nAnasukhAdimAniva bhavatIti chetano.anugR^ihyate | chitichChAyApattyA chAchetanA.api buddhistadadhyavasAyo.apyachetanashchetanavad bhavatIti | tathA cha vakShyati\- tasmAttatsaMyogAdachetanaM chetanAvadiva li~Ngam | guNakartR^itve.api tathA karteva bhavatyudAsInaH || (kA0 21) iti | atrAdhyavasAyagrahaNena saMshayaM vyavachChinatti, saMshayasyAnavasthitagrahaNenAnishchitarUpatvAt | nishchayo.adhyavasAya iti chAnarthAntaram | viShayagrahaNena chAsadviShayaM viparyayamapAkaroti | pratigrahaNena chendriyArthasannikarShasUchanAdanumAnasmR^ityAdayaH parAkR^itA bhavanti . tadevaM samAnAsamAnajAtIyavyavachChedakatvAt "prativiShayAdhyavasAyaH" iti dR^iShTasya sampUrNaM lakShaNam | tantrAntareShu lakShaNAntarANi tairthikAnAM na dUShitAni, vistarabhayAditi | 'nAnumAnaM pramANam'iti vadatA lokAyatikenApratipannaH sandigdho viparyasto vA puruShaH kathaM pratipadyeta ? na cha puruShAntaragatA aj~nAnasandehaviparyayAH shakyA arvAgdR^ishA pratyakSheNa pratipattum | nApi pramANAntareNa, anabhyupagamAt | anavadhR^itAj~nAnasaMshayaviparyayastu yaM ka~nchana puruShaM prati vartamAno.anavadheyavachanatayA prekShAvadbhirunmattavadupekShyeta | tadanenAj~nAnAdayaH parapuruShavartino.abhiprAyabhedAdvachanabhedAd vA li~NgAdanumAtavyAH, ityakAmenApyanumAnaM pramANamabhyupeyam | tatra pratyakShakAryatvAdanumAnaM pratyakShAnantaraM lakShaNIyam | tatrApi sAmAnyalakShaNapUrvakatvAdvisheShalakShaNasyetyanumAnasAmAnyaM tAvallakShayati\- "talli~Ngali~NgipUrvakam" iti | li~NgaM vyApyaM, li~Ngi vyApakam | sha~NkitasamAropitopAdhinirAkaraNena cha vastusvabhAvapratibaddhaM vyApyam, yena cha pratibaddhaM, tadvyApakam | li~Ngali~NgigrahaNena cha viShayavAchinA viShayiNaM pratyayamupalakShayati | 'dhUmAdirvyApyo vahnyAdirvyApakaH' iti yaH pratyayastatpUrvakam | li~NgigrahaNaM chAvartanIyam | tena cha li~NgamasyAstIti pakShadharmatAj~nAnamapi darshitaM bhavati | tat 'vyApyavyApakabhAvapakShadharmatAj~nAnapUrvakamanumAnam'iti\- anumAnasAmAnyaM lakShitam | anumAnavisheShAn tantrAntaralakShitAn abhimatAn smArayati\- "trividhamanumAnamAkhyAtam" iti, tat sAmAnyato lakShitamanumAnaM visheShatastrividhaM, pUrvavat, sheShavat, sAmAnyato dR^iShTa~ncheti | tatra prathamaM tAvat dvividhaM\- vItamavItaM cha | anvayamukhena pravartamAnaM vidhAyakaM vItam, vyatirekamukhena pravartamAnaM niShedhakamavItam | tatrAvItaM sheShavat | shiShyate parishiShyA iti sheShaH, sa eva viShayatayA yasyAstyanumAnaj~nAnasya tachCheShavat | yadAhuH\- 'prasaktapratiShedhe, anyatrAprasa~NgAt shiShyamANe sampratyayaH parisheShaH' iti (nyAyabhAShyam) | asya chAvItasya vyatirekiNa udAharaNamagre.abhidhAsyate | vItaM cha dvedhA\- pUrvavat, sAmAnyato dR^iShTaM cha | tatraikaM dR^iShTasvalakShaNasAmAnyaviShayaM yat tatpUrvavat, pUrvaM prasiddhaM dR^iShTasvalakShaNasAmAnyamiti yAvat, tadasya viShayatvenAstyanumAnasyeti pUrvavat | yathA dhUmAt vahnitvasAmAnyavisheShaH parvate.anumIyate, tasya vahnitvasAmAnyavisheShasya svalakShaNaM vahnivisheSho dR^iShTo rasavatthAm | aparaM cha vItaM sAmAnyato dR^iShTam\- adR^iShTasvalakShaNasAmAnyaviShayam | yathendriyaviShayamanumAnam | atra hi rUpAdivij~nAnAnAM kriyAtvena karaNavattvamanumIyate | yadyapi karaNatvasAmAnyasya ChidAdau vAsyAdi svalakShaNamupalabdham, tathA.api yajjAtIyaM rUpAdij~nAne karaNavattvamanumIyate tajjAtIyasya karaNasya na dR^iShTaM svalakShaNaM pratyakSheNa | indriyajAtIyaM hi tatkaraNam, nachendriyatvasAmAnyasya svalakShaNamindriyavisheShaH pratyakShagocharo.arvAgdR^ishAm, yathA vahnitvasAmAnyasya svalakShaNaM vahniH | so.ayaM pUrvavataH sAmAnyatodR^iShTAt satyapi vItatvena tulyatve visheShaH | atra cha dR^iShTaM darshanam, sAmAnyata iti sAmAnyasya, sArvavibhaktikastasiH | adR^iShTasvalakShaNasya sAmAnyavisheShasya darshanaM sAmAnyatodR^iShTamanumAnamityarthaH | sarvaM chaitadasmAbhirnyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM vyutpAditamiti nehoktaM vistarabhayAt | prayojakavR^iddhashabdashravaNasamanantaraM prayojyavR^iddhapravR^ittihetuj~nAnAnumAnapUrvakatvAchChabdArthasambandhagrahaNasya, svArthasambandhaj~nAnasahakAriNashcha shabdasyArthapratyAyakatvAdanumAnapUrvakatvamityanumAnAntaraM shabdaM lakShayati\- "AptashrutirAptavachanaM tu" iti | Aptavachanamiti lakShyanirdeshaH, parishiShTaM lakShaNam | AptA prAptA yukteti yAvat | AptA chAsau shrutishcheti AptashrutiH | shrutiH\- vAkyajanitaM vAkyArthaj~nAnam | tachcha svataHpramANam | apauruSheyavedavAkyajanitatvena sakaladoShAsha~NkAvinirmukteryuktaM bhavati | evaM vedamUlasmR^itItihAsapurANavAkyajanitamapi j~nAnaM yuktaM bhavati | AdividuShashcha kapilasya kalpAdau kalpAntarAdhItashrutivismaraNasambhavaH, suptaprabuddhasyeva pUrvedyuravagatAnAmarthAnAmaparedyuH | tathA cha AvaTyajaigIShavyasaMvAde bhagavAn jaigIShavyo dashamahAkalpavartijanmasmaraNamAtmana uvAcha " dashasu mahAkalpeShu viparivartamAnena mayA" ityAdinA granthasandarbheNa | AptagrahaNenAyuktAH shAkyabhikShunirgranthakasaMsAramochakAdinAmAgamAbhAsAH parihR^itA bhavanti | ayuktatvaM chaiteShAM vigAnAt vichChinnamUlatvAt pramANaviruddhArthAbhidhAnAchcha, kaishchideva mlechChAdibhiH puruShApasadaiH pashuprAyaiH parigrahAdboddhavyam | tushabdenAnumAnAdvyavachChinatti | vAkyArtho hi prameyaH, na tu taddharmo vAkyam, yena tatra li~NgaM bhavet | na cha vAkyaM vAkyArthaM bodhayat sambandhagrahaNamapekShate, abhinavakavirachitasya vAkyasyAdR^iShTapUrvasyAnanubhUtacharavAkyArthabodhakatvAditi | evaM pramANasAmAnyalakShaNeShu tadvisheShalakShaNeShu cha satsu, yAni pramANAntarANyupamAnAdIni prativAdibhirabhyupeyante tAnyuktalakShaNeShveva pramANeShvantarbhavanti | tathA hi \- upamAnaM tAvat 'yathA gaustathA gavayaH' iti vAkyam | tajjanitA dhIrAgama eva | yo.apyayaM 'gavayashabdo gosadR^ishasya vAchakaH' iti pratyayaH, so.apyanumAnameva | yo hi shabdo yatra vR^iddhaiH prayujyate, so.asati vR^ittyantare, tasya vAchakaH, yathA goshabdo gotvasya | prayujyate chaivaM gavayashabdo gosadR^ishe, iti tasyaiva vAchaka iti tat j~nAnamanumAnameva | yattu gavayasya chakShuHsannikR^iShTasya gosAdR^ishyaj~nAnaM tat pratyakShameva | ata eva smaryamANAyAM gavi gavayasAdR^ishyaj~nAnaM pratyakSham | na tvanyadgavi sAdR^ishyam | anyachcha gavaye | bhUyo.avayavasAmAnyayogo hi jAtyantaravartI jAtyantare sAdR^ishyamuchyate | sAmAnyayogashchaikaH | sa chedgavaye pratyakShaH, gavyapi tatheti nopamAnasya prameyAntaramasti, yatra pramANAntaramupamAnaM bhavet, iti na pramANAntaramupamAnam | evamarthApattirapi na pramANAntaram | tathA hi\- jIvatashchaitrasya gR^ihAbhAvadarshanena bahirbhAvasyAdR^iShTasya kalpanamarthApattirabhimatA vR^iddhAnAm | sA.apyanumAnameva | yadA khalvavyApakaH sannekatra nAsti tadA.anyannAsti | yadA.avyApaka ekatrAsti tadA.anyatra nAsti, iti sukaraH svasharIre vyAptigrahaH | tathA cha sato gR^ihAbhAvadarshanena li~Ngena bahirbhAvadarshanamanumAnameva | na cha chaitrasya kvachitsattvena gR^ihAbhAvaH shakyo.apahnotum, yenAsiddho gR^ihAbhAvo bahirbhAve na hetuH syAt | na cha gR^ihAbhAvena vA sattvamapahnUyate, yena sattvamevAnupapadyamAnamAtmAnaM na bahiravasthApayet | tathA hi\- chaitrasya gR^ihAsattvena sattvamAtraM virudhyate, gR^ihasattvaM vA ? na tAvadyatra kvachana sattvasyAsti virodho gR^ihAsattvena, bhinnaviShayatvAt | deshasAmAnyena gR^ihavisheShAkShepi.api pAkShika iti sAmAnyaviShayatayA virodha iti chet, pramANavinishchitasya gR^ihe.asattvasya pAkShikatayA sAMshayikena gR^ihasattvena pratikShapAyogAt | nApi pramANanishchito gR^ihAbhAvaH pAkShikamasya gR^ihasattvaM pratikShipan sattvamapi pratikSheptuM sAMshayikatvaM cha vyapaneturmahatIti yuktam | gR^ihAvachChinnena chaitrAbhAvena gR^ihasattvaM viruddhyate, na tu sattvamAtram, tasya tatraudAsInyAt | tasmAdgR^ihAbhAvena li~Ngena siddhena sato bahirbhAvo.anumIyata iti yuktam | etena\- 'viruddhayoH pramANayorviShayavyavasthayA.avirodhApAdanamarthApatterviShayaH' iti nirastam, avachChinnAnavachChinnayorvirodhAbhAvAt | udAharaNAntarANi chArthApatterevamevAnumAne.antarbhAvanIyAni | tasmAnnAnumAnAtpramANAntaramarthApattiriti siddham | evamabhAvo.api pratyakShameva | na hi bhUtalasya pariNAmavisheShAt kaivalyalakShaNAdanyo ghaTAbhAvo nAma | pratikShaNapariNAmino hi sarve eva bhAvAH, R^ite chitishakteH | sa cha pariNAmabheda aindriyaka iti nAsti pratyakShAnavaruddho viShayo yatrA.abhAvAhvayaM pramANAntaramabhyupeyeteti | sambhavastu, yathA khAryAM droNADhakaprastyAdyavagamaH | sa chAnumAnameva | khArItvaM hi droNAdyavinAbhUtaM pratItaM khAryAM droNAdisattvamavagamayati | yachchAnirdiShTapravaktR^ikaM pravAdapAramparyamAtram\- 'iti hochurvR^iddhAH' ityaitihyam | yathA 'iha vaTe yakShaH prativasati' iti, na tat pramANAntaram | anirdiShTapravaktR^ikatvena sAMshayikatvAt | AptavaktR^ikatvanishchaye tvAgama eva, ityupapannaM "trividhampramANam" iti | kArikA 6 evaM tAvadvyaktAvyaktaj~nalakShaNaprameyasiddhyarthaM pramANAni lakShitAni | tatra vyaktaM pR^ithivyAdi svarUpataH pAMsulapAdo hAliko.api pratyakShataH pratipadyate, pUrvavatA chAnumAnena dhUmAdidarshanAt vahnyAdIni cheti, tadvyutpAdanAya mandaprayojanaM shAstramiti duradhigamamanena vyutpAdyam | tatra yat pramANaM yatra shaktaM taduktalakShaNebhyaH pramANebhyo niShkR^iShya darshayati \- || sAmAnyatastu dR^iShTAt atIndriyANAM pratItiranumAnAt | tasmAdapi chAsiddham parokShAptAgamAt siddham || 6 || || "sAmAnyataH" iti | tushabdaH pratyakShapUrvavadbhyAM vishinaShTi | sAmAnyatodR^iShTAdanumAnAdatIndriyANAM pradhAnapuruShAdInAM pratItiH \- chitichChAyApattirbuddheradhyavasAya ityarthaH | upalakShaNaM chaitat, sheShavata ityapi draShTavyam | tatkiM sarveShvatIndriyeShu sAmAnyatodR^iShTameva pravarttate ? tathA cha yatra tannAsi, mahadAdyArambhakrame svargApUrvadevatAdau cha, tatra teShAmabhAvaH prApta ityata Aha \- "tasmAdapi" iti | tasmAdapItyetAvataiva siddhe chakAreNa sheShavat ityapi samuchchitam || kArikA 7 syAdetat, yathA gaganakusumakUrmaromashashaviShANAdShu pratyakShamapravartamAnaM tadabhAvamavagamayati, evaM pradhAnAdiShvapi | tatkathaM teShAM sAmAnyatodR^iShTAdibhyaH siddhirityata Aha \- || atidUrAt sAmIpyAt indriyaghAtAnmano.anavasthAnAt | saukShmyAdvyavadhAnAt abhibhavAt samAnAbhihArAchcha || 7 || || "atidUrAt" iti anupalabdhiriti vakShyamANaM siMhAvalokananyAyenAnuSha~njanIyam | yathA utpatan viyati atidUratayA sannapi pratyakSheNa nopalabhyate | sAmIpyAdityatrApyatiranuvartanIyaH, yathA lochanasthama~njanamatisAmIpyAnna dR^ishyate | indriyaghAto.andhatvabadhiratvAdiH | "mano.avasthAnAt" yathA kAmAdyupahatamanAH sphItAlokamadhyavartinamindriyasannikR^iShTamarthaM na pashyati | "saukShmyAt" yathendriyasannikR^iShTaM paramANvAdi praNihitamanA api na pashyati | vyavadhAnAt\- yathA kuDyAdivyavahitaM rAjadArAdikaM na pashyati | abhibhavAt\- yathA.ahani saurAbhirbhAbhirabhibhUtaM grahanakShatramaNDalaM na pashyati | samAnAbhihArAt \- yathA toyadavimuktAnudabindUn jalAshaye na pashyati | chakAro.anuktasamuchchayArthaH | tenAnudbhavo.api sa~NgR^ihItaH | tadyathA kShIrAdyavasthAyAM dadhyAdyanudbhavAnna pashyati | etaduktaM bhavati na pratyakShanivR^ittimAtrAdvastvabhAvo bhavati, atiprasa~NgAt | tathA hi \- gR^ihAdvinirgato gR^ihajanamapashyaMstadabhAvaM vinishchinuyAt, na tvevam | api tu yogyapratyakShanivR^itterayamabhAvaM vinishchinoti | na cha pradhAnapuruShAdInAmasti pratyakShayogyatA, iti na tannivR^ittimAtrAttadabhAvanishchayo yuktaH prAmANikAnAmiti | kArikA 8 katamatpunareteShu kAraNaM pradhAnAdInAmanupalabdhau ? ityata Aha \- || saukShmyAttadanupalabdhirnAbhAvAt, kAryatastadupalabdheH | mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itisarUpaM virUpaM cha || 8 || || "saukShmyAt" iti | athAbhAvAdeva saptamarasavadeteShAmanupalabdhiH kasmAnna bhavati? ityata Aha \- "nAbhAvAt" iti | kutaH ? "kAryatastadupalabdheH", 'tat' iti pradhAnaM parAmR^ishati | puruShopalabdhau tu pramANaM vakShyati, "sa~NghAtaparArthatvAt" \-(kA0 17) iti | dR^iDhatarapramANAvadhArite hi pratyakShamapravartamAnamayogyatvAnna pravartate iti kalpyate | saptamastu raso na pramANenAvadhArita iti na tatra pratyakShasyAyogyatA shakyA.adhyavasAtumityabhiprAyaH | kiM punastatkAryaM yataH pradhAnAnumAnam ? ityata Aha \- "mahadAdi tachcha kAryam" iti | etachcha yathA gamakaM tathopariShTAdupapAdayiShyate | tasya cha kAryasya vivekaj~nAnopayoginI sArUpyavairUpye Aha \- "prakR^itisarUpaM virUpaM cha" iti | ete tUpariShTAdvibhajanIye iti | kArikA 9 kAryAt kAraNamAtraM gamyate | santi chAtra vAdinAM vipratipattayaH | tathA hi kechidAhuH \- 'asataH sat jAtate' iti, 'ekasya sato vivartaH kAryajAtaM na vastusat' ityapare, anye tu 'sataH asat jAyate' iti, 'sataH sat jAyate' iti vR^iddhAH | tatra pUrvasmin kalpatraye pradhAnaM na siddhyati | sukhaduHkhamohabhedasvarUpapariNAmashabdAdyAtmakaM hi jagatkAraNasya pradhAnatvaM sattvarajastamaHsvabhAvatvamavagamayati | yadi punarasataH sajjAyeta asat nirUpAkhyaM kAraNaM sukhAdirUpashabdAdyAtmakaM kathaM syAt ? sadasatostAdAtmyAnupapatteH | athaikarUpasya sato vivartaH shabdAdiprapa~nchaH, tathA.api sataH sajjAyata iti na syAt | na chAsyAdvayasya prapa~nchAtmakatvam, api tvaprapa~nchasya prapa~nchAtmakatayA pratItirbhrama eva | yeShAmapi kaNabhakShAkShacharaNAdInAM sata eva kAraNAdasato janma, teShAmapi sadasatorekatvAnupapatterna kAryAtmakaM kAraNamiti na tanmate pradhAnasiddhiH | ataH pradhAnasiddhyarthaM prathamaM tAvatsatkAryaM pratijAnIte | || asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt | shaktasya shakyakaraNAt kAraNabhAvAchcha sat kAryam || 9 || || "asadakaraNAt" iti | "sat kAryam" kAraNavyApArAt prAgapIti sheShaH | tathA cha na siddhasAdhanaM naiyAyikatanayairudbhAvanIyam | yadyapi bIjamR^itpiNDAdipradhvaMsAnantarama~NkuraghaTAdyutpattirupalabhyate, tathA.api na pradhvaMsasya kAraNatvam, api tu bhAvasyaiva bIjAdyavayavasya | abhAvAttu bhAvotpattau tasya sarvatra sulabhatvAt sarvadA sarvakAryotpAdaprasa~Nga ityAdi nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAmasmAbhiH pratipAditam | prapa~nchapratyayashchAsati bAdhake na shakyo mithyeti vaditumiti kaNabhakShAkShachAraNamatamavashiShyate | tatredaM pratij~nAtam, "sat kAryam" iti | atra hetumAha "asadakaraNAt" iti | asat chet kAraNavyApArAt pUrvaM kAryam, nAsya sattvaM kartuM kenApi shakyam | na hi nIlaM shilpisahasreNApi pItaM kartuM shakyate | 'sadasattve ghaTasya dharmau' iti chet, tathApi asati dharmiNi na tasya dharma iti sattvaM tadavasthameva, tathA cha nAttvam | asambaddhenAtadAtmanA chAsattvena kathamasan ghaTaH? tasmAt kAraNavyApArAdUrdhvamiva tataH prAgapi sadeva kAryamiti | kAraNAchchAsya sato.abhivyaktirevAvashiShyate | satashchAbhivyaktirupapannA | yathA pIDanena tileShu tailarUpa, avaghAtena dhAnyeShu taNDulAnAm, dohanena saurabheyIShu payasaH | asataH karaNe tu na nidarshanaM ki~nchidasti | na khalvabhivyajyamAnaM chotpadyamAnaM vA kvachidasat dR^iShTam | itashcha kAraNavyApArAt prAk sadeva kAryam\- "upAdAnagrahaNAt", upAdAnAni\- kAraNAni, teShAM grahaNaM \- kAryeNa sambandhaH | upAdAnaiH kAryasya sambandhAditi yAvat | etaduktaM bhavati\- kAryeNa sambaddhaM kAraNaM kAryasya janakam, sambandhashcha kAryasyAsato na sambhavati, tasmAditi | syAdetat \- asambaddhameva kAraNaiH kAryaM kasmAnna janyate ? tathA chAsadevotpasyeta ityata Aha \- "sarvasambavAbhAvAt" iti | asambaddhasya janyatve asambaddhatvAvisheSheNa sarvaM kAryajAtaM sarvasmAdbhavet | na chaitadasti, tasmAnnAsambaddhamasambaddhena janyate, api tu sambaddhaM sambaddhena janyata iti | yathA.a.ahuH sAMkhyavR^iddhAH \- "asattve nAsti sambandhaH kAraNaiH sattvasa~NgibhiH | asambaddhasya chotpattimichChato na vyavasthitiH\-" iti | syAdetat\- asambaddhamapi sat tadeva karoti yatra yat kAraNaM shaktaM, shaktishcha kAryadarshanAdavagamyate | tena nAvyavasthetyata Aha\- "shaktasya shakyakaraNAt" iti | sA shaktiH shaktakAraNAshrayA, sarvatra vA syAt, shakye eva vA ? sarvatra chet, tadavasthaivAvyavasthA | shakye chet, kathamasati shakye tatra ? iti vaktavyam | shaktibheda eva etAdR^isho yataH ki~nchideva kAryaM janayet na sarvamiti chet, hanta bhoH ! shaktivisheShaH kAryasambaddho vA.asambaddho vA ? sambaddhatve nAsatA sambandha iti sat kAryam | asambaddhatve saivAvyavasthA, iti suShThUktaM "shaktasya shakyakaraNAt" iti | itashcha sat kAryamityAha \- "kAraNabhAvAchcha", kAryasya kAraNAtmakatvAt | na hi kAraNAdbhinnaM kAryam, kAraNaM cha saditi kathaM tadabhinnaM kAryamasadbhavet ? kAryasya kAraNAbhedasAdhanAni cha pramANAni \- (1) na paTastantubhyo bhidyate, tantudharmAt | iha yadyato bhidyate tat tasya dharmo na bhavati, yathA gaurashvasya | dharmashcha paTastantUnAM, tasmAnnArthAntaram | (2) upAdAnopAdeyabhAvAchcha nArthAntaratvaM tantupaTayoH | yayorarthAntaratvaM na tayorupAdAnopAdeyabhAvaH, yathA ghaTapaTayoH | upAdAnopAdeyabhAvashcha tantupaTayoH | tasmAnnArthAntaratvam | (3) itashcha nArthAntaratvaM tantupaTayoH, saMyogAprAptyabhAvAt | arthAntaratve hi saMyogo dR^iShTo yathA kuNDabadarayoH, aprAptirvA yathA himavadvindhyayoH | na cheha saMyogAprAptI, tasmAnnArthAntaratvamiti | (4) itashcha paTastantubhyo na bhidyate, gurutvAntarakAryAgrahaNAt | iha yadyasmAdbhinnam, tasmAt tasya gurutvAntaraM kAryaM gR^ihyate, yathaikapalikasya svastikasya yo gurutvakAryo.avanativisheShastasmAddvipalikasya svastikasya gurutvakAryo.avanatibhedo.adhikaH | na cha tathA tantugurutvakAryAt paTagurutvakAryAntaraM dR^ishyate | tasmAdabhinnastantubhyaH paTa iti | tAnyetAnyabhedasAdhanAnyavItAni | evamabhede siddhe, tantava eva tena saMsthAnabhedena pariNatAH paTaH, na tantubhyo.arthAntaraM paTaH | svAtmani kriyAnirodhabuddhivyapadeshArthakriyAbhedAshcha naikAntikaM bhedaM sAdhayitumarhanti | ekasminnapi tattadvisheShAvirbhAvatirobhAvAbhyAmeteShAmavirodhAt | yathA hi kUrmasyA~NgAni kUrmasharIre nivishamAnAni tirobhavanti, niHsaranti chAvirbhavanti, na tu kUrmatastada~NgAnyutpadyante pradhvaMsante vA | evamekasyA mR^idaH suvarNasya vA ghaTamukuTAdayo visheShA niHsaranta Avirbhavanta utpadyanta ityuchyante, nivishamAnAstirobhavanti vinashyantItyuchyante | na punarasatAmutpAdaH satAM vA nirodhaH | yathA.a.aha bhagavAn kR^iShNadvaipAyanaH \- "nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " (gItA 2\-16 iti) | yathA kUrmaH svAvayavebhyaH sa~NkochavikAsibhyo na bhinnaH, evaM ghaTamukuTAdayo.api mR^itsuvarNAdibhyo na bhinnAH | eva~ncha 'iha tantuShu paTaH' iti vyapadesho yathA 'iha vane tilakAH' ityupapannaH | na chArthakriyAbhedo.api bhedamApAdayati, ekasyApi nAnArthakriyAdarshanAt | yathaika eva vahnirdAhakaH pAchakaH prakAshakashcheti | nApyarthakriyAvyavasthA vastubhede hetuH, teShAmeva samastavyastAnAmarthakriyAvyavasthAdarshanAt | yathA pratyekaM viShTayo vartmadarshanalakShaNAmarthakriyAM kurvanti, na tu shibikAvahanam, militAstu shibikAmudvahanti, evaM tantavaH pratyekaM prAvaraNamakurvANA api militA AvirbhUtapaTabhAvAH prAvariShyanti | syAdetat \- AvirbhAvaH paTasya kAraNavyApArAt prAk san asan vA ? asaMshchet prAptaM tarhyasadutpAdanam | atha san, kR^itaM tarhi kAraNavyApAreNa | na hi sati kArye kAraNavyApAraprayojanaM pashyAmaH | AvirbhAve chAvirbhAvAntarakalpane.anavasthAprasa~NgaH | tasmAdAvirbhUtapaTabhAvAstantavaH kriyanta iti riktaM vachaH | maivam | athAsadutpadyata iti mate keyamasadutpattiH ? satI, asatI vA ? satI chet, kR^itaM tarhi kAraNaiH | asatI chet, tasyA apyutpattyantaramityanavasthA | atha\- utpattiH paTAnnArthAntaram, api tu paTa evAsau, tathApi yAvaduktaM bhavati 'paTaH' iti, tAvaduktaM bhavati 'utpadyate' iti | tatashcha 'paTaH' ityukte 'utpadyate' iti na vAchyam, paunaruktyAt, 'vinashyati' ityapi na vAchyam, utpattivinAshayoryugapadekatra virodhAt | tasmAdiyaM paTotpattiH svakAraNasamavAyo vA, svasattAsamavAyo vA ? ubhayathA.api notpadyate, atha cha tadarthAni kAraNAni vyApAryante | evaM sata eva paTAderAvirbhAvAya kAraNApekShetyupapannam | na cha paTarUpeNa kAraNAnAM sambandhaH, tadrUpasyAkriyAtvAt, kriyAsambandhitvAchcha kArakANAm, anyathA kAraNatvAbhAvAt | tasmAt sat kAryamiti puShkalam | kArikA 10 tadevaM pradhAnasAdhanAnuguNaM satkAryamupapAdya yAdR^ishaM tat pradhAnaM sAdhanIyaM tAdR^ishamAdarshayituM vivekaj~nAnopayoginI vyaktAvyaktasArUpyavairUpye tAvadAha \- || hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAshritaM li~Ngam | sAvayavaM paratantraM vyaktaM, viparItamavyaktam || 10 || || "hetumat" iti | vyaktaM hetumat, hetuH kAraNam, tadvat, yasya cha yo hetustamupariShTAdvakShyati . "anityam" vinAshi, tirobhAvIti yAvat | "avyApi" sarvaM pariNAminaM na vyApnoti | kAraNena hi kAryamAviShTam, na kAryeNa kAraNam | na cha buddhyAdayaH pradhAnaM veviShatItyavyApakAH | "sakriyam" parispandavat | tathA hi buddhyAdayaH upAttamupAttaM dehaM tyajanti, dehAntaraM chopAdadate, iti teShAM parispandaH | sharIrapR^ithivyAdInAM cha parispandaH prasiddha eva | "anekam" pratipuruShaM buddhyAdInAM bhedAt | pR^ithivyAdyapi sharIraghaTAdibhedenAnekameva | "Ashritam" svakAraNamAshritam | buddhyAdikAryANAmabhede.api katha~nchidbhedavivakShayA.a.ashrayAshrayibhAvaH, yathA 'iha vane tilakAH' ityuktam | "li~Ngam" pradhAnasya | yathA chaite buddhyAdayaH pradhAnasya li~Ngam, tathopariShTAdvakShyati | pradhAnaM tu na pradhAnasya li~NgaM puruShasya li~NgaM bhavadapIti bhAvaH | "sAvayavam" avayanamavayavaH, avayavAnAmavayavinAM mithaH saMshleSho mishraNaM saMyoga iti yAvat | aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH | tena saha vartata iti sAvayavam | tathA hi\- pR^ithivyAdayaH parasparaM saMyujyante, evamanye.api, na tu pradhAnasya buddhyAdibhiH saMyogaH, tAdAtmyAt | nApi sattvarajastamasAM parasparaM saMyogaH, aprApterabhAvAt | "paratantram" buddhyAdi | buddhyA svakArye.aha~NkAre janayitavye prakR^ityApUro.apekShyate, anyathA kShINA satI nAlamaha~NkAraM janayitumiti sthitiH | evamaha~NkArAdibhirapi svakAryajanane iti sarvaM svakAryeShu prakR^ityA.a.apUramapekShate | tena parAM prakR^itimapekShamANaM kAraNamapi svakAryajanane paratantraM vyaktam | "viparItamavyaktam" vyaktAt | ahetumat, nityaM, vyApi, niShkriyam, yadyapyavyaktasyAsti pariNAmalakShaNA kriyA, tathA.api parispando nAsti | ekam, anAshritam, ali~Ngam, anavayavam, svatantram, avyaktam | kArikA 11 tadanena prabandhena vyaktAvyaktayorvaidharmyamuktam | samprati tayoH sAdharmyam, puruShAchcha vaidharmyamAha \- || triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmi | vyaktaM tathA pradhAnam, tadviparItastathA cha pumAn || 11 || || "triguNam" iti | trayo guNAH sukhaduHkhamohA asyeti triguNam | tadanena sukhAdInAmAtmaguNatvaM parAbhimatamapAkR^itam | "aviveki" | yathA pradhAnaM na svato vivichyate, evammahadAdayo.api na pradhAnAdvivichyante, tadAtmakatvAt | atha vA sambhUyakAritA.atrAvivekitA | na hi ki~nchidekaM paryAptaM svakArye, api tu sambhUya | tatra naikasmAt yasya kasyachit kenachitsambhava iti || ye tvAhuH \- 'vij~nAnameva harShaviShAdamohashabdAdyAtmakam, na punarito.anyastaddharmA' iti\- tAn pratyAha \- "viShaya" iti | 'viShayo' grAhyaH, vij~nAnAdbahiriti yAvat | ata eva "sAmAnyam" sAdhAraNam, ghaTAdivat | anekaiH puruShairgR^ihItamityarthaH | vij~nAnAkAratve tu asAdhAraNyAdvij~nAnAnAM vR^ittirUpANAM, te.apyasAdhAraNAH syuH, vij~nAnaM yathA pareNa na gR^ihyate, parabuddherapratyakShatvAdityabhiprAyaH | tathA cha nartakIbhrUlatAbha~Nge ekasmin bahUnAM pratisandhAnaM yuktam | anyathA tanna syAditi bhAvaH | "achetanam" | sarve eva pradhAnabuddhyAdayo.achetanAH, na tu vainAshikavat \- chaitanyaM buddherityarthaH | "prasavadharmi" \- prasavarUpo dharmo yaH so.asyA.astIti prasavadharmi | prasavadharmeti vaktavye matvarthIyaH prasavadharmasya nityayogamAkhyAtum | sarUpavirUpapariNAmAbhyAM na kadAchidapi viyujyate ityarthaH | vyaktavR^ittamavyakte.atidishati \- "tathA pradhAnam" iti | yathA vyaktaM tathA.avyaktamityarthaH | tAbhyAM vaidharmyaM puruShasyAha \- "tadviparItaH pumAn" iti | syAdetat\- ahetumattvanityatvAdi pradhAnasAdharmyamasti puruShasya, evamanekatvaM vyaktasAdharmyam, tatkathamuchyate 'tadviparItaH pumAn' iti ? ata Aha \- "tathA cha" iti | chakAro.apyarthaH | yadyapyahetumattvAdikaM sAdharmyam, tathA.apyatraiguNyAdivaiparItyamastyevetyarthaH | kArikA 12 triguNamityuktam, tatra ke te trayo guNAH ? kiM cha tallakShaNam ? ityata Aha \- || prItyaprItiviShAdAtmakAH prakAshapravR^ittiniyamArthAH | anyonyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha guNAH || 12 || || "guNAH" iti parArthAH | "sattvaM laghu prakAshakam" ityatra cha sattvAdayaH krameNa nirdekShyante | tadanAgatAvekShaNena tantrayuktyA vA prItyAdInAM yathAsa~NkhyaM veditavyam | etaduktaM bhavati \- prItiH sukham, prItyAtmakaH sattvaguNaH | aprItiH duHkham, aprItyAtmako rajoguNaH | viShAdaH mohaH, viShAdAtmakastamoguNa ityarthaH | ye tu manyante " na prItirduHkhAbhAvAdatirichyate, evaM duHkhamapi na prItyabhAvAdanyaditi, tAn prati "Atma"grahaNam | netaretarAbhAvAH sukhAdayaH, api tu bhAvAH, Atmashabdasya bhAvavachanatvAt, prItirAtmAbhAvo yeShAM te prItyAtmAnaH | evamanyadapi vyAkhyeyam | bhAvarUpatA chaiShAmanubhavasiddhA | parasparAbhAvAtmakatve tu parasparAshrayApatterekasyApyasiddherubhayAsiddhiriti bhAvaH | svarUpameShAmuktvA prayojanamAha \- "prakAshapravR^ittiniyamArthAH" iti | atrApi yathAsa~Nkhyameva | rajaH pravartakatvAt sarvatra laghu sattvaM pravartayet, yadi tamasA guruNA na niyamyeta, tamoniyataM tu kvachideva pravartatIti bhavati tamo niyamArtham | prayojanamuktvA kriyAmAha\- "anyonyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha" iti | vR^ittiH \- kriyA, sA cha pratyekamabhisambadhyate | "anyonyAbhibhavavR^ittayaH" eShAmanyatamenArthavashAdudbhUtenAnyadabhibhUyate | tathA hi\- sattvaM rajastamasI abhibhUya shAntAmAtmano vR^ittiM pratilabhate, evaM rajaH sattvatamasI abhibhUya ghorAm, evaM tamaH sattvarajasI abhibhUya mUDhAmiti | "anyonyAshrayavR^ittayaH" | yadyapyAdhArAdheyabhAvena nAyamartho ghaTate, tathA.api yadapekShayA yasya kriyA sa tasyAshrayaH | tathA hi\- sattvaM pravR^ittiniyamAvAshritya rajastamasoH prakAshenopakaroti, rajaH prakAshaniyamAvAshritya pravR^ittyA itarayoH, tamaH prakAshapravR^ittI Ashritya niyamenetarayoriti | "anyonyajananavR^ittayaH" | anyatamo.anyatamaM janayati | jananaM cha pariNAmaH, sa cha guNAnAM sadR^isharUpaH | ata eva na hetumattvam, tattvAntarasya hetorabhAvAt | nApyanityatvam, tattvAntare layAbhAvAt | "anyonyamithunavR^ittayaH" | anyonyasahacharAH avinAbhAvavR^ittaya iti yAvat | "chaH" samuchchaye | bhavati chAtrAgamaH \- "anyonyamithunAH sarve sarve sarvatra gAminaH | rajaso mithunaM sattvaM sattvasya mithunaM rajaH || tamasashchApi mithune te sattvarajasI ubhe | ubhayoH sattvarajasormithunaM tama uchyate || naiShAmAdiH samprayogo viyogo vopalabhyate " iti (de. bhA. 3/8) | kArikA 13 "prakAshapravR^ittiniyamArthAH" ityuktam, tatra ke te itthambhUtAH kutashchetyata Aha \- || sattvaM laghu prakAshakamiShTamupaShTambhakaM chalaM cha rajaH | guru varaNakameva tamaH, pradIpavachchArthato vR^ittiH || 13 || || "sattvam" iti | sattvameva laghu prakAshakamiShTaM sA~NkhyAchAryaiH | tatra kAryodgamane heturdharmo lAghavaM gauravapratidvandvi, yato.agnerUrdhvajvalanaM bhavati | tadeva lAghavaM kasyachittiryaggamane heturbhavati, yathA vAyoH | evaM karaNAnAM vR^ittipaTutvaheturlAghavam, gurutve hi mandAni syuriti sattvasya prakAshAtmakatvamuktam | sattvatamasI svayamakriyatayA svakAryapravR^ittiM pratyavasIdantI rajasopaShTabhyete\- avasAdAt prachyAvya svakArye utsAhaM prayatnaM kAryete | tadidamuktam\- "upaShTambhakam" iti | kasmAdityata uktam \- "chalam" iti | tadanena rajasaH pravR^ittyarthatvaM darshitam | rajastu chalatayA paritastraiguNyaM chAlayat guruNA.a.avR^iNvatA cha tamasA tatra tatra pravR^ittipratibandhakena kvachideva pravartyata iti tatastato vyAvR^ittyA tamo niyAmakamuktam\- "guru varaNakameva tamaH" iti | evakAraH pratyekaM bhinnakramaH sambadhyate, sattvameva, raja eva, tama eveti | nanu ete parasparavirodhashIlA guNAH sundopasundavat parasparaM dhvaMsanta ityeva yuktaM prAgeva teShAmekakriyAkartR^itAyA ityata Aha\- "pradIpavachchArthato vR^ittiH" iti | dR^iShTametat, yathA varttitaile.analavirodhinI, atha milite sahAnalena rUpaprakAshalakShaNaM kAryaM kurutaH | yathA cha vAtapittashleShmANaH parasparavirodhinaH sharIradhAraNalakShaNakAryakAriNaH | evaM sattvarajastamAMsi mitho viruddhyAnyapyanuvartsyanti svakAryaM kariShyanti cha | "arthataH" iti | puruShArthata iti yAvat, yathA cha vakShyati\- "puruShArtha eva heturna kenachit kAryate karaNam" iti (kA0 31) atra cha sukhaduHkhamohAH parasparavirodhinaH svasvAnurUpANi sukhaduHkhamohAtmakAnyeva nimittAni kalpayanti | teShAM cha parasparamabhibhAvyAbhibhAvakabhAvAnnAnAtvam | tadyathA \- ekaiva strI rUpayauvanakulashIlasampannA svAminaM sukhAkaroti | tatkasya hetoH ? svAminaM prati tasyAH sukharUpasamudbhavAt | saiva strI sapatnIrduHkhAkaroti, tat kasya hetoH ? tAH prati tasyA duHkharUpasamudbhavAt | evaM puruShAntaraM tAmavindamAnaM saiva mohayati, tat kasya hetoH ? tat prati tasyA moharUpasamudbhavAt | anayA cha striyA sarve bhAvA vyAkhyAtAH | tatra yat sukhahetuH tat sukhAtmakaM sattvam, yat duHkhahetustat duHkhAtmakaM rajaH, yanmohahetustanmohAtmakaM tamaH | sukhaprakAshalAghavAnAM tvekasmin yugapadudbhUtAvavirodhaH, sahadarshanAt | tasmAt sukhaduHkhamohairiva virodhibhiH avirodhibhirekaikaguNavR^ittibhiH sukhaprakAshalAghavairna nimittabhedA unnIyante | evaM duHkhopaShTambhakatvapravartakatvaiH, evaM mohagurutvAvaraNaiH \- iti siddhaM traiguNyamiti | kArikA 14 syAdetat \- anubhUyamAneShu pR^ithivyAdiShvanubhavasiddhA bhavantyavivekitvAdayaH | ye punaH sattvAdayo nAnyubhavapathamadhirohanti, teShAM kutastyamavivekitvaM viShayatvamachetanatvaM prasavadharmitvaM cha ? ityata Aha \- || avivekyAdeH siddhistraiguNyAtadviparyayAbhAvAt | kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddham || 14 || || "avivekyAdeH" iti | avivekitvamaviveki | yathA 'dvyekayordvivachanaikavachane' (pA. sU. 1.4.22) ityatra dvitvaikatvayoriti, anyathA dvyekeShviti syAt | kutaH punaravivekitvAdeH siddhirityatra Aha \- "traiguNyAt" iti | "yadyat sukhaduHkhamohAtmakaM tattadavivekitvAdiyogi, yathedamanubhUyamAnaM vyaktam" iti sphuTatvAdanvayo noktaH | vyatirekamAha \- "tadviparyayAbhAvAt" iti | avivekyAdiviparyaye puruShe traiguNyAbhAvAt | atha vA vyaktAvyakte pakShIkR^ityAnvayAbhAvenAvIta eva hetustraiguNyAditi vaktavyaH | syAdetat \- avyaktasiddhau satyAM tasyAvivekitvAdayo dharmAH sidhyanti, avyaktameva tvadyApi na sidhyati, tatkathamavivekitvAdisiddhirata Aha\- "kAraNaguNAtmakatvAt" iti | ayamabhisandhiH\- kAryaM hi kAraNaguNAtmakaM dR^iShTam, yathA tantvAdiguNAtmakaM paTAdi | tathA mahadAdilakShaNenApi kAryeNa sukhaduHkhamoharUpeNa svakAraNaM sukhaduHkhamohAtmakaM pradhAnamavyaktaM siddhaM bhavati | kArikA 15\-16 syAdetat \- 'vyaktAt vyaktamutpadyate' iti kaNabhakShAkShacharaNatanayAH | paramANavo hi vyaktAH, tebhyo dvyaNukAdikrameNa pR^ithivyAdilakShaNaM kAryaM vyaktamArabhyate | pR^ithivyAdiShu cha kAraNaguNakrameNa rUpAdyutpattiH | tasmAt vyaktAt vyaktasya tadguNasya chotpatteH kR^itamadR^iShTachareNAvyaktenetyata Aha \- || bhedAnAM parimANAt samanvayAt shaktitaH pravR^itteshcha | kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaishvarUpyasya || 15 || || || kAraNamastyavyaktam, pravartate triguNataH samudayAchcha | pariNAmataH salilavat pratipratiguNAshrayavisheShAt || 16 || || "bhedAnAm" iti | bhedAnAM \- visheShANAM mahadAdInAM bhUmyantAnAM kAryANAM kAraNaM\- mUlakAraNamastyavyaktam | kutaH ? "kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaishvarUpyasya" | kAraNe sat kAryamiti sthitam | tathA cha yathA kUrmasharIre santyevA.a~NgAni niHsaranti vibhajyante\- 'idaM kUrmasharIraM, etAnyetasyA~NgAni'\- iti | evaM nivishamAnAni tasmin avyaktIbhavanti | evaM kAraNAmR^itpiNDAddhemapiNDAdvA kAryANi ghaTamukuTAdIni santyevAvirbhavanti vibhajyante | santyeva pR^ithivyAdIni kAraNAttanmAtrAdAvirbhavanti vibhajyante, santyeva cha tanmAtrANyaha~NkArAt kAraNAt, santyevAha~NkAraH kAraNAnmahataH, sanneva cha mahAn paramAvyaktAt | so.ayaM kAraNAt paramAvyaktAt sAkShAt pAramparyeNAnvitasya vishvasya kAryasya vibhAgaH | pratisarge tu mR^itpiNDaM suvarNapi~NgaM vA ghaTamukuTAdayo vishanto.avyaktIbhavanti | tatkAraNarUpamevAnabhivyaktaM kAryamapekShyAvyaktaM bhavati | evaM pR^ithivyAdayastanmAtrANi vishantaH svApekShayA tanmAtrANyavyaktayanti | evaM tanmAtrANyaha~NkAraM vishantyaha~NkAramavyaktayanti, evamaha~NkAro mahAntamAvishan mahAntamavyaktayati, mahAn prakR^itiM svakAraNaM vishan prakR^itimavyaktayati | prakR^itestu na kvachinnivesha iti sA sarvakAryANAmavyaktameva | so.ayamavibhAgaH prakR^itau vaishvarUpyasya \- nAnArUpasya kAryasya, svArthikaH Shya~n, tasmAt kAraNe kAryasya sata eva vibhAgAvibhAgAbhyAmavyaktaM kAraNamasti | itashchAvyaktamastItyata Aha \- "shaktitaH pravR^itteshcha" iti | kAraNashaktitaH kAryaM pravartata iti siddham, ashaktAt kAraNAt kAryasyAnupapatteH, shaktishcha kAraNagato na kAryasyAvyaktatvAdanyA | na hi satkAryapakShe kAryasyAvyAvyaktatAyA anyasyAM shaktau pramANamasti, ayameva hi sikatAbhyastilAnAM tailopAdAnAnAM bhedo yadeteShveve tailamastyanAgatAvasthaM na sikatAsviti | syAdetat \- shaktitaH pravR^ittiH kAraNakAryavibhAgAvibhAgau cha mahata eva paramAvyaktatvaM sAdhayiShyataH, kR^itaM tataH pareNAvyaktenetyata Aha \- "parimANAt" iti | parimitatvAt, avyApitvAditi yAvat | vivAdAdhyAsitA mahadAdibhedA avyaktakAraNavantaH, parimitatvAt, ghaTAdivat | ghaTAdayo hi parimitAH mR^idAdyavyaktakAraNakA dR^iShTAH | uktametadyathA kAryasyAvyaktAvasthA kAraNameveti, yanmahataH kAraNaM yat paramAvyaktam, tataH paratarAvyaktakalpanAyAM pramANAbhAvAt | itashcha vivAdAdhyAsitA bhedAH avyaktakAraNavantaH, "samanvayAt" | bhinnAnAM samAnarUpatA samanvayaH | sukhaduHkhamohasamanvitA hi buddhyAdayo.adhyavasAyAdilakShaNAH pratIyante | yAni cha yadrUpasamanugatAni, tAni tatsvabhAvAvyaktakAraNAni, yathA mR^iddhemapiNDasamanugatA ghaTamukuTAdayo mR^iddhemapiNDAvyaktakAraNakA iti kAraNamastyavyaktaM bhedAnAmiti siddham | avyaktaM sAdhayitvA asya pravR^ittiprakAramAha \- "pravartane triguNataH" iti | pratisargAvasthAyAM sattvaM rajastamashcha sadR^ishapariNAmAni bhavanti | pariNAmasvabhAvA hi guNA nApariNamya kShaNamapyavatiShThante | tasmAt sattvaM sattvarUpatayA, rajo rajorUpatayA, tamastamorUpatayA pratisargAvasthAyAmapi pravartate | tadidamuktaM \- "triguNataH" iti | pravR^ittyantaramAha \- "samudayAchcha" iti | sametya udayaH \- 'samudayaH' samavAyaH | samudayashcha guNAnAM na guNapradhAnabhAvamantareNa sambhavati, na cha guNapradhAnabhAvo vaiShamyaM vinA, na cha vaiShamyamupamardyopamardakabhAvAdR^ite, iti mahadAdibhAvena pravR^ittirdvitIyA | syAdetat\- kathamekarUpANAM guNAnAmanekarUpA pravR^ittirityata Aha \- "pariNAmataH salilavat" iti | yathA hi vAridavimuktamudakamekarasamapi tattdbhUvikArAnAsAdya nArikelatAlatAlIbilvachirabilvatindukAmalakaprAchInAmalakakapitthaphalarasatayA pariNamanmadhurAmlalavaNatiktakaShAyakaTutayA vikalpate, evamekaikaguNasamudbhavAt pradhAnaM guNamAshrityApradhAnaguNAH pariNAmabhedAn pravartayanti | tadidamuktam\- "pratipratiguNAshrayavisheShAt" | ekaikaguNAshrayeNa yo visheShastasmAdityarthaH | kArikA 16 ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}