% Text title : sAMkhyatattvavivecanam % File name : sAMkhyatattvavivecanam.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sAMkhyatattvavivechanam ..}## \itxtitle{.. sA~Nkhyatattvavivechanam ..}##\endtitles ## \section{.. shrIShimAnandavirachitam ..} raghunandanasutenedamiShTikApuravAsinA | kAnyakubjadvijAgryeNa ShimAnandena tanyate || 1|| sAMkhyopaj~na namastubhyaM kapilAya mahAtmane | pa~nchaviMshatitattvAnAM tattvaj~nAnapravartakaH || 2|| duHkhatrayAbhibhUtasya shAntirme syAt kutastviha | tathopadisha janmAdi yathA na syAt kR^ipAnidhe || 3|| evaM pR^iShTo muniH prAha nirviNNAya kR^ipAnidhiH | pa~nchaviMshatisUtrANi vyAkhyAtAni mahAtmabhiH || 4|| babandhuH kavayaH kAvye vyAchikhyuH kavayaH pare | sAMkhyashAstrasya yAthArthyaM tadevedaM vivichyate || ShimAnandena mandena kukShimbharishatAdinA || 5|| \section{aShTau prakR^itayaH || 1 ||} prakR^itirbuddhyahaMkArau tanmAtraikAdashendriyam | bhUtAni cheti sAmAnyAchchaturviMshatireva te || eteShveva dharmadharmyabhedena guNakarmasAmAnyAnAmantarbhAvaH | prakR^ititvaM cha sAkShAtparamparayAkhilavikAropAdAnatvam | vyutpattistu prakR^iShTA pariNAmarUpA AkR^itirasyA iti | sA cha sAmyAvasthayopalakShitasattvAdidravyatrayarUpA | sAmyAvasthA cha shAntaghoramUDhAdirUpANAmapi asamudAyavadrUpatvepi atishayaiH samudAyavadbhiravirodhena vartamAnatvaM sAmAnyAtmanA guNabhAvo.atishayAtmanA prAdhAnyaM visheShAtmanA vaiShamyamityato nyUnAdhikabhAvenAsaMhatAvasthA.akAryAvastheti yAvat | mahadAdikaM tu kAryasattvAdikaM na kadApyakAryAvasthaM bhavatIti tadvyAvR^ittiH | vaiShamyAvasthAyAmapi prakR^ititvasiddhaye upalakShitamityuktaM sattvAdiguNavatI prakR^itiH sattvAdyanatiriktatvAt tathA cha sUtraM sattvAdInAmataddharmatvaM tadrUpatvAditi sattvAdInAM prakR^itisvarUpatvaM na tu prakR^itidharmatvam | guNebhya eva sarvakAryopapattau tadanyaprakR^itikalpanAvaiyarthyAt | sUtrabhAShyAbhyAmapi tathoktatvAt | yattu prakR^iterguNA itivat vanasya vR^ikShA itivat vyaShTisamaShTyabhiprAyeNeti sattvaM rajastama iti prakR^iterabhavan guNA iti cha na sattvAdInAM prakR^itikAryatvavachanaM guNanityatAvAkyavirodhena mahattattvakAraNIbhUtakAryasattvAdiparam | mahadAdisR^iShTirguNavaimyAt | tachcha sajAtIyasaMvalanena guNAntaravyAvR^ittaprakAshAdiphalopahitaH sattvAdivyavahArayogyaH pariNAma iti sattvAdivyavahAro vaiShamya evetyAha shrutiH yathA tama evedamagra AsIt tatpare syAt pareNeritaM viShamatvaM(1) pratyayAdvai rajaso(2) rUpaM tadrajaH khalvIritaM viShamatvaM pratyayAdvai sattvasya(3) rUpamiti sattvAditrayaM cha sattvAdisvarUpamiti sattvAditrayaM cha sukhaprakAshalAghavaprasAdAdiguNakatayA saMyogavibhAgAdimattayAnAshritatvopAdAnatvAdinA dravyatve.api puruShopakAratvAt puruShabandhakatvAchcha guNashabdenochyate indriyAdivat guNAnAM sukhaduHkamohAtmakapravAdastu dharmadharmyabhedAt manasaH sa~NkalpAtmakatvavat tatra sattvaM sukhaprasAdaprakAshAdyanekadharmakamapi pradhAnatastu sukhAtmakamuchyate | evaM rajo.api duHkhakAluShyapravR^ityAdyanekadharmakaM prAdhAnyatastu duHkhAtmakamuchyate | evaM tamo.api mohAvaraNastambhanAdyanekadharmakaM prAdhAnyatastu mohAtmakamuchyate | sato bhAvaH sattvaM dharmaprAdhAnyenottamaM puruShopakaraNaM rAgayogAdrajo madhyamam | tamodharmAvaraNayogAdadhamaM sattvAdInyasaMkhyavyaktayaH pratikShaNapariNAmitvAt laghutvAdidharmairanyonyaM sAdharmyaM vaidharmyaM cha guNAnAmasaMkhyAtamiti sUtrAt | ekadAnekapuruShAdisR^iShTishravaNAchcha ekaikavyaktitve vibhutvaM syAt tathA cha saMyogavaichitryAbhAvAdanantavaichitryaM kAryANAM na syAt | dravyAntarasyAvachChedakIbhUtasyAbhAvAchcha | tasmAdasaMkhyAtAnyeva sattvAdIni tritvakathanaM tu vibhAjakopAdhitrayeNaiva vaisheShikANAM navadravyavachanavat sattvAdIni cha yathAyogyamaNuvibhuparimANakAni itarathA rajasashchalasvabhAvatvavachananirodhaH syAt | AkAshakAraNasya vibhutvauchityAt sarvakAraNadravyavibhutve kAryaparichChedAsambhava iti || shabdasparshavihInaM tadrUpAdibhirasaMhatam | triguNaM tajjagadyoniranAdiprabhavApyayam || ityAdyukterna paramANvAdAvantarbhAvaH prakR^iteriti | athaivamapi prakR^iteraNuvibhusAdhAraNasattvAdyanekavyaktirUpatve aparichChinnatvaikatvAkriyatvasaiddhAntakShatiriti chenna kAraNadravyatvasvarUpaprakR^ititvenaivAparichChinnatvavachanAdgandhatvena gandhAnAM pR^ithivIvyApakatAvat AkAshAdiprakR^itInAM vibhutvenaiva prakR^itivibhutvasiddhAntopapatteshcha | tathA puruShabhedena sargabhedena cha bhedAbhAvasyaiva ekashabdArthatvAt | ajAmekAmitishrutestathAvagamAt | tathAdhyavasAyo.abhimAnAdikriyArAhityasyaivAkriyashabdArthatvAdityanyathA shrutismR^itityuktasya prakR^itikShobhasyAnupapatteriti | tatrAyaM prayogaH sukhaduHkhamohAtmakamahadAdikAryaM sukhaduHkhamohAtmakadravyakAryaM sukhaduHkhamohAtmakatvAt vastrAdikAryashayyAvaditi prakR^itau pramANam | bAhyavastuShu sukhAdikamuttamatvAdikameva ghaTarUpamitivachchandanasukhaM strIsukhamityAdipratyayAchcheti dik | avyaktabuddhyaha~NkArAstanmAtrANAM cha pa~nchakam | aShTau prakR^itayastvetAH sapta cha vyaktatAmiyAt || avyaktaprakR^itijanyatvAt avyaktAnIti chochyate | vyajyante cha yathA loke ghaTAdyA na tathA hi tat || avyaktaM prakR^itirmAyA pradhAnaM brahma kAraNam | avyAkR^itaM tamaHpuShpaM kShetramakSharanAmakam || bahudhAtmakAdinAmAni tasyAmI te jagurbudhAH | vyajyate nendriyairyasmAdavyaktamata uchyate | anAdimadhyanidhanAnnira~Ngatvena tat tathA || tadevAha shrutiH | ashabdamasparshamarUpamavyayaM yathA cha nityaM rasagandhavarjitam | anAdimadhyaM mahataH paraM dhruvam pradhAnametat pravadanti sUrayaH || iti tasmAdali~NgakaM sUkShmaM tathA prasavadharmikam | ekaM sAdhAraNaM tatra kAryaM kasyApi netare || buddhirmahAn mano brahmA matiH khyAtirapUrvakam | praj~nA bhUtirdhR^itirj~nAnaM santatiH smR^itirityapi || hairaNyagarbhyA buddhestu mahato nAma sUchitam | guNebhyaH kShobhyamANebhyastrayo vedA vijaj~nire || ekA mUrttistrayo devA brahmaviShNumaheshvarAH | iti viShNurevAdisargeShu svayaMbhUrbhavati prabhuH || atra sattvAdyaMshatrayeNa mahato devatAtrayopAdhitvAttadavivekena tisra iti | sAttvikAMshAt pradhAnAt tu mahattattvamajAyata iti mahattvasya prAdhAnyena chAdhyavasAyo vR^ittirmahadahaMkAramanastritayAtmakasyAntaHkaraNavR^ikShasya mahattattvaM bIjAvasthA taduktaM sAMkhyasUtre idameva mahattattvamaMshato rajastamaHsaMbhedena pariNataM sat vyaShTijIvAnAmupAdhiradharmAdiyuktaM kShudramapi bhavati mahaduparAgAdviparItamiti | mahatastriguNasvarUpatvAddehasya dehinA kAlarUpaviShNunA kShobhyadashAyAM guNarUpopAdhiprAdhAnyAdaviveke brahmaviShNushivatvaM tatra mahAn suShuptyabhimAnI shivastadupAdhistamaHkAryarUpI tatra svapnAbhimAnI viShNustadupAdhiH kAryasattvaM tatra jAgradabhimAnI brahmA tadupAdhiH kAryarajaH tatra samudAyasamunnayananyAyena samaShTervyaShTyananyatvAnmashakAdirapi viShNureveti bhAvaH | sR^iShTistu mahadAdikrameNaiva na tu bhUtAdikrameNeti || sA cha kaurme bhUtAdistu vikurvANaH shabdamAtraM sasarja ha | AkAshasuShiraM tasmAdutpannaM shabdalakShaNam || AkAshaM tu vikurvANaH sparshamAtraM sasarja ha | vAyurutpadyate tasmAttasya sparsho guNo mataH || ityAdi nanvevaM chedAkAshAdInAM kevalaM vikR^ititvaM kathaM tatra AkAshAdInAM sparshAditanmAtreShu ahaMkAropaShTambhamAtreNa kAraNatvasya purANAdiShUktatvAt | na pumAn sthANurevAyaM buddhiradhyavasAyinI | puruShAdhiShThitAt sarvagatAjjAtA pradhAnatA || chichChaktiryAdR^ishI tAdR^ig vR^ittiH sattvavimishritA | rajoguNasvarUpA yat trivR^itkaraNataH shruteH || j~nAnaM dharmashcha vairAgyamaishvaryaM sattvato hyamI | anaishvaryamavairAgyamadharmo.aj~nAnameva tu || tamasashchApi te j~neyA buddherbhedA itIritAH | j~nAnaM tattvAvabodho.ayaM dharmaH shrutyuktapAlanam || vairAgyamarthAnAsaktiraishvaryamaNimAdikam | tattadviparyayeNaiva tAmasaM tachchatuShTayam || j~nAnena mokSho dharmeNa gatirUrdhvA bhavediti | vairAgyenAkSharalaya aishvaryeNAhatA gatiH || evameShAShTadhA shaktirvyAkhyAtA buddhisa~nj~nitA | pradhAnavikR^itistveShAhaMkAraprakR^itishcha sA || mUlaprakR^itirityAdi kavibhishcha nirUpitam | eko.ahaMkAra ityetajjij~nAsA chedvibhAvaya || yo.ahaMshabdaM karotyeSha abhimAna iti smR^itaH | spR^ishe.ahaM rasaye vAhaM svAmI chAhaM mayA hR^itaH || ityAdi nAma yasyAsIttasya bhedA amI shR^iNu | vaikArikastaijaso.api bhUtAdiH sAnumAnakaH || niranumAnashcha pa~nchaite bhedAstasya prakIrttitAH | vaikArikaH sAttviko.ayaM bhUtAdistAmasaH smR^itaH || taijaso rAjaso j~neyastasmAt tanmAtrapa~nchakam | ekAdashendriyagaNaH sAttvikAdabhijAyate || devatAstvabhimAninyastaijasAdapi chochyate | tadeva kathamevaM chet trivR^itkaraNahetutaH || shabdatanmAtramityetat shabda evopalabhyate | na tUdAttaniShAdAdibhedastasyopalabhyate || sparshatanmAtramevaitat sparsha evopalabhyate | na tu shItamR^idutvAdivisheShastasya labhyate || rUpatanmAtramevaM vai rasatanmAtramapyatha | gandhatanmAtrameteShu visheSho nopalabhyate || tanmAtrANyavisheShANi sUkShmabhUtAni chochyate | bhogyAni shAntaghorAni prakR^ityA.aNava eva cha || kurvadrUpAt prakR^itayaH saMkhyayA.aShTau prakIrttitAH || \section{ ShoDasha vikArAH || 2 || } ekAdashaivendriyANi mahAbhUtAni pa~ncha cha | vikArAH ShoDashaivaite na tu prakR^ititAjuShaH || shrotraM tvak chakShUShI jihvA ghrANaM j~nAnendriyaM tvidam | vAkpANipAyUpasthapAdAH karmendriyaM matam || svaM svaM karma prakurvanti j~nAnaM cheti yathaiShitam | ubhayAtmakaM manashchaiva saMkalpAdisvarUpavat || karaNAnIndriyANIti vaikArikamayaM rayaH | padAni niyatAnItyakShANItyabhidhIyate || pR^ithivIjalatejAMsi vAyurAkAsha ityapi | mahAbhUtAni pa~nchaiva dhAraNAdyupakArataH || ApaH saMgrahabhAvena chaturNAmupakArikAH | tejaH pAchakabhAvena vAyurvahanabhAvataH || shabdAdipa~nchaguNavatpR^ithvI pa~nchaguNA matA | ApaH shabdAdisahitAH gandhena rahitAstathA || tejaH shabdasparshavat rUpavat shvasane punaH | shabdashcha sparsha ityevamAkAshe shabda eva tu || na tu vigrahabhUtAni visheShAkR^itayastathA | vikArAH shAntaghorAkhyamUDhAH trividhakIrttitAH || \section{ puruShaH || 3 || } puri shayanAt pramANAt pUraNAt puruvR^ittitaH | sa chAnAdiH sarvagatashchetano nirguNo.aparaH || draShTA bhoktA kShetravidamalo.aprasavadharmakaH | sUkShmo nityo hyanAdistvamadhyanidhano.api saH || sarvamAptamaneneti tasmAt sarvagatastu saH | sukhopalabdhimattvAchcha chetano nirguNastathA || sattvAdiguNarAhityAt paraH paratayA smR^itaH | dR^ishyaprakR^itisambandhAt draShTA bhoktA.anubhAvanAt || kShetre guNagataM vetti kShetraj~na iti kIrttitaH | shubhAshubhAdisaMsargAbhAvAdamala IShyate || nirbIjatvAt prasUte cha netyaprasavadharmakaH | nira~NgatvAtIndriyatvAt sUkShmo nityaH sadAtanAt || evaM sAMkhyaH sa puruSho vyAkhyAtaH pUrvasUribhiH | jIvo jantuH pumAnAtmA puruShaH pUjako naraH || kShetraj~nashchAkSharaH prANaH koya eShaH sa j~nastathA | aja etAni nAmAni sAMkhye puruShasa~nj~nite || evam, pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra kutrAshrame rataH | muNDI jaTI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || ayaM kartA.athavA.akarttA puruShaH prakR^iteH paraH | shubhAshubhAni karttA chet kuryAdvR^ittitrayaM vinA || lokadR^iShTaguNAnAM chet kartR^itA dharmitA katham || sAhityaM yamaniyamaniShechanaprasaMkhyAnAt | j~nAnaishvaryavikAraprakAshane sAttvikI vR^ittiH || rAgaH krodho lobhaH paraparivAdo nindA tuShTiH | vikR^itAkR^itapAruShyaM prakhyAtaiShA rajobuddhiH || unmAdamadaviShAdA nAstikyaM strIprasa~NgitA | nidrAlasyaM nairghR^iNyaM tvashauchamiti tAmasI vR^ittiH || etadvR^ittitrayaM dR^iShTvA guNAnAM kartR^itA.athavA | akartA puruShaH siddha iti siddhAnta iShyate || pravarttamAnaprakR^iterimAn guNAn rajastamobhyAM viparItadarshanAt | AtmAnamAchChAdya sa Atmane tad aha~NkaromItyabudho.avamanyate || bAlAgrakukShIkaraNAsamarthaH sarvaM mayedaM kR^itamityamanyata | unmattavadbhAvyata ityabodhaH aho vidhe paNDitamAninaH kaH || taduktaM gItAsu prakR^iteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvashaH | aha~NkAravimUDhAtmA kartA.ahamiti manyate || anAditvAnnirguNatvAt paramAtmA.ayamavyayaH | sharIrastho.api kaunteya na karoti na lipyate || prakR^ityaiva cha karmANi kriyamANAni sarvashaH | yaH pashyati sadA.a.atmAnamakartAraM sa pashyati || ityAdi | sa ekaH puruShaH kiM vA nAneti cha vichAraya | sukhaduHkhamohasa~NkaravishuddhajanmamaraNAnAm | nAnAtvAt puruShabahutvaM siddhaM lokAshramavarNabhedAchcha || yadyekaH puruShaH syAd buddhihAniH prasajyate | ekasmin sukhite sarve sukhinaH syurataH param | ekasmin duHkhite sarve duHkhitAH syuriti kramAt || ato bahutvaM saMsiddhaM bahavaH puruShAH smR^itAH . AkR^itigarbhAshayabhAvasa~NgatisharIravibhAgAlli~NgabahutvAt sAMkhyAchAryAH kapilAsuripa~nchashikhapata~njaliprabhR^itayaH puruShabahutvaM varNayanti | vedavAdina AchAryA hariharahiraNyagarbhavyAsAdaya ekamAtmAnaM, tathA cha shrutiH | puruSha evedaM sarvaM yadbhUtaM yachcha bhAvyam | utAmR^itatvasyeshAno yadanyenAtirohati | tadevAgnistadAdityastadvAyustadu chandramAH || tadeva shukraM tadbrahma tA ApaH sa prajApatiH | tadeva satyamamR^itaM sa mokShaH sA parA gatiH || tadakSharaM tatsaviturvareNyaM yasmAt paraM nAparamasti ki~nchit | yasmAnnANIyo na jyAyo.asti ki~nchit || vR^ikSha iva stambho divi tiShThatyekaH tenedaM pUrNaM puruSheNa | sarvataH pANipAdaM tat sarvato.akShishiromukham || sarvataH shrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati | sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavivarjitam || sarvasya pashumIshAnaM sarvasya sharaNaM mahat | sarvataH sarvasattvAni sarvAtmA sarvasambhavaH || sarvaM vilIyate yasmin tadbrahma munayo viduH | eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH || ekadhA bahudhA chaiva dR^ishyate jalachandravat | sa hi sarveShu bhUteShu sthAvareShu chareShu cha || vasatyeko mahAnAtmA yena sarvamidaM tatam || ityAdi | \section{ traiguNyam || 4 || } sattvaM rajastama iti guNAH bhAveNyastraiguNyam | prasAdo lAghavaM sa~NgaH prasa~NgAt prItirArjavam || tuShTistitikShA sattvasya rUpaM sAkShAt sukhAvaham | shokastambhadveShatApakhedabhogAbhimAnitA || rajorUpANyanekAni bahuduHkhapradAni vai | tamo nAmAchChAdanAdi bIbhatsAvaraNAdi cha || dainyagauravanidrAdipramAdAlasyalakShaNam | mohAtmakamanantaM tadevaM traiguNyamIritam | sattvaM prakAshakaM vidyAdrajo vidyAt pravarttakam || vinAshakaM tamo vidyAt traiguNyaM nAma sa~nj~nitam | \section{ sa~ncharaH || 5 || } sAmyAvasthA guNAnAM yA prakR^itiH sA svabhAvataH | kAlakShobheNa vaiShamyAt kShetre parayute purA || buddhistatashchAha~NkArastrividho.api vyajAyata | tanmAtrANIndriyANi mahAbhUtAni cha kramAt || evaM krameNaivotpattiH sa~ncharaH parikIrttitaH | \section{ pratisa~ncharaH || 6 || } vyutkrameNaiva lIyante tanmAtre bhUtapa~nchakam | tanmAtrANIndriyANi aha~NkAre vilIyate || aha~NkAro.atha buddhau tu buddhiravyaktasa~nj~nake | avyaktaM na kvachillInaM pratisa~nchara iti smR^itaH || \section{ adhyAtmamadhibhUtamadhidaivataM cha || 7 || } buddhyAha~NkAramanasI shrotraM tvak chakShuShI tathA | jihvA ghrANaM pAdapAyUpasthamadhyAtmasa~nj~nitam || yattu mokShadharme Adau mana aha~NkArAt jAyate vR^ittayaschatAH || shabdarAgAt shrotramasya jAyate bhAvitAtmanaH | rUparAgAt tathA chakShurghrANaM gandhajidhR^ikShayA || ityAdinendriyANAM manovR^ittirAgAdikAryatvaM tadvedAntarItyaiveti mantavyam | adhibhUtam | yathAkrameNa boddhavyamabhimantavyameva cha | sa~NkalpitavyaM shrotavyaM spraShTavyaM draShTavyameva cha || rasayitavyaM ghrAtavyaM gantavyamutsraShTavyaM cha | AnandayitavyamityevamadhibhUtaM prakIrtitam || adhidaivataM cha | brahmA rudrashchandramAshcha AkAsho vAyureva cha | sUryo varuNa indrashcha viShNumitraM tathaiva cha || anenaiva krameNedaM samproktamadhidaivatam | chatvAri yo vedayate yathA cha\- kShuShA svarUpANyadhidaivataM vA | vimuktayAthAgatadoShasa~Ngo\- guNAMstu bhu~Nkte na guNaiH sa yujyate || \section{ pa~nchAbhibuddhayaH || 8 || } ichChAbhirbuddhirvij~neyA Abhimukhyena karmaNaH | idaM me kAryamityeSho.adhyavasAyaH karomyaham || ichChA vA~nChA.atha sa~Nkalpo manasaH karma cheShyate | evametAshcha pa~nchAbhibuddhayaH parikIrtitAH || \section{ pa~ncha karmayonayaH || 9 || } dhR^itiH shraddhA sukhechChA vividiShA tadabhAvakau | sAmAnyataH samuddiShTAH pa~nchaite karmayonayaH || vAchi karmaNi saMkalpe pratItiryAbhirajyate | tanniShThastatpratiShThashcha dhR^iteretaddhi lakShaNam || anasUyA brahmacharyaM yajanaM yAjanaM tapaH | pratigrahashcha homashcha shraddhAyA lakShaNaM smR^itam || sukhaM sukhArthI seveta vidyA karma tapAMsi cha | prAyashchittaparo nityaM sukheyaM parikIrttitA || viShadhUmamUrChitavad vividiShA dhyAninAM praj~nAyoniH | ekatvaM cha pR^ithaktvaM cha nityaM vedamachetanam || sUkShmasatkAryasaMkShobhyaM j~neyA vividiShA hi sA | kAryakaraNakShamakarI vividiShA prAkR^itI vR^ittiH || dhR^itiH shraddhA vividiShA sukhA cheti chatuShTayam | j~neyaM bandho vividiShA mokShAya parikalpitA | karmayonisvarUpo.ayaM vishiShya parikIrttitaH || \section{ pa~ncha vAyavaH || 10 || } prANo.apAnaH samAnashcha udAno vyAna eva cha | ityete vAyavaH pa~ncha sharIreShu sharIriNAm || mukhanAsAdhichArI yaH prANanAt prANa uchyate | nAbheradhicharatyevopAnaye.apAna iShyate || hR^idyadhiShThAnanayanAt samAna iti kIrtitaH | kaNThAdUrdhvAvagamanAdudAna iti cha smR^itaH || sandhyadhiShThAnato vyAno vikShepaNavijR^imbhaNAt | \section{ pa~ncha karmAtmAnaH || 11 || } vaikArikAdayaH pUrvaM yathAkramamudAhR^itAH | shubhaM vA.ashubhamUDhau cha shubhamUDhA.ashubhamUDhake || yathAkramaM cha karttArastattatkarma samIritam | \section{ pa~nchaparvA avidyA || 12 || } tamo moho mahAmohastAmisrashchAndhatAmisraH || aShTakau tau tamau mohau prakR^ityaShTakaniShThitau | Atmaj~nAnAbhimAnyeyaM prAptyAdyaishvaryamAnitA || nirvR^itte viShaye dR^iShTe pa~nchAnushravike tathA | moho.ahamabhimAno yo mahAmoho dashAtmakaH || aShTaishvarye dashaviShaye siddhatAmisra uchyate | viShAdaH so.andhatAmisro maraNe pratipadyate || avidyA pa~nchaparvaiShA bhinnA dvAShaShTibhedataH | \section{ aShTAviMshatidhA.ashaktiH || 13 || } jaDatvakuShTikubjatvarUpatA\- .aghrANatvamUkatvasupa~NgutAshcha | kuNirgudAvartti cha ShaNDhatA cha unmAda ityeSha nirUpito.ayam || ekAdashendriyavadho bAdhiryAdisvarUpataH | buddhervadhaH saptadasha tuShTisiddhiviparyayaH || nAsti pradhAnamiti yA pratipattirajambhikA | na mahAnityasalilA nAyAchChA chAnahaMkR^itau || na vA.astyadR^iShTistanmAtrapa~nchakaM bhUtakAraNam | sarvamevedaM brahmeti brahmaiva san brahmApyeti | yathA vedAntinAM tadvat sAMkhyAnAmIdR^ishI matiH || asutA viShayArjane pravR^ittiH sutarA parirakShaNe pravR^ittiH | krayadoShamapashyato dhane pravR^ittiH asunetrA parikIrttyate hi sAMkhyaiH || akurmarIchikAbhogashaktirhiMsAdyapashyataH | anuttambhAmbhasikA doShabhogAdambhaH pravarttanam || navadhA kathitA hyete tatra tuShTirviparyayAH | kathyante siddhayo hyaShTau te.amI siddhiviparyayAH || nAnAtvamUhamAnasya siddhamekamatArakam | viparItagrahaH shabdashravaNAdasutArakam || nAnAtvaj~no mukta iti shrutvaikaj~no na muktibhAk | atArayantamaj~nAnAsadachChAstraniveshataH | duHkhitasyApyanudvegAdapramodA hi saMsR^itau || apramudaM tadaj~nAnapramuditamapramodamAnaM vA | asamyagvachanAdapyuparodhena vA gurau || abhAgyasya na siddhiH syAt j~nAne tat samudIritam | snigdhasaMsargato j~nAnottarAj~nAnamaramyakam || vyAkhyAtAH pUrvarItyAShTAvete siddhiviparyayAH | aShTAviMshatidhA.ashaktirvyAkhyAtobhayayogataH || \section{ navadhA tuShTiH || 14 || } prakR^itau paramAtmatvaM pratipadyaiva tuShTibhAk || mAdhyasthyamavalambeta ambhaH sA tuShTiruchyate | buddhau cha paramAtmatve tuShTiH sA salilA smR^itA || ahaMkAre yadA sA syAdAyAchChA iti shabdhitA | tanmAtreShu yadA sA syAt tuShTirdR^iShTirnigadyate || AdhyAtmikAshchatasrastu tuShTayaH prabhavanti hi | mokShastAsvapi nAstyeva tattvaj~nAnAdyathoditA || arthAnAmarjane duHkhamarjitAnAM cha rakShaNe | tyAge duHkhaM kShaye duHkhaM dhigarthaM duHkhabhAjanam || iti doShadarshanasantuShTaH parabrahmaiva mokShabhAk | suteyaM pa~nchamI tuShTistattvaj~nAnAdyabhAvataH || rakShaNe sutarA ShaShThI saptamI kShayadarshanAt | sunetrA sa~NgadoShA chAShTamI kurmarIchikA || arthe hiMsAdidoSheNa nivR^ittishcha samaskarI | tuShTistu navamI proktA hyuttamAmbhasikA tava || \section{ aShTadhA siddhiH || 15 || } j~nAnaM yaddUramutpannaM tArAkhyA prathamA hi sA | shabdamAtreNa bhUteShu sutArA j~nAnamiShyate || j~nAnamadhyayanenaiva tArayantI tR^itIyakA | adhyAtmaduHkhApanayAt pramodetyabhidhIyate || bhautikakleshaharaNAt pramudA siddhiruchyate | AdhidaivakleshaharaNAt j~nAnamutpadyate nR^iNAm || pramodamAnetyAkhyAtA ShaShThI siddhiH svayaM satAm | snigdhasaMsarganAshAttu ramyakA saptamI smR^itA || pramudA chAShTamI siddhiH paricharyAdinA guroH | ityetAH siddhayo hyaShTau vyAkhyAtAH j~nAnasAdhikAH || \section{ dasha mUlikArthAH || 16 || } astitvamekatvayathArthavattve pArArthyamanyatvamakartR^ikatvam | yogo viyogo bahavaH pumAMsaH sthitiH sharIrasya cha sheShavR^ittiH || eShA sA dashamUlikA.arthagaNanA sa~NghAtapArArthyataH siddhA sA puruShAstitA pariNaterbhedasya tatkAraNam | astyavyaktamanantamekamiti cha premAviShAdAtmakaM nAnApAyaparArthatA triguNato.anyatvasya siddhistathA || viparyAsAdakartR^itvaM yogaH puruShadarshanAt | prApte sharIrabhede tu charitArthatvadarshanAt || janmAdikaraNAntAnAM bhedAnnAnA hi te smR^itAH | chakrabhramivat sheShavR^ittiH siddhArthAH dasha mUlikAH || saptatyA prAgupadiShTAH pa~nchAshat pratyayA ime | dashaShaShTipadArthaistu ShaShTitantra itIryate || \section{ anugrahasargaH || 17 || } brahmAnugrahamasR^ijadrUpatanmAtrataH pR^ithak | utpAdyAnugrahadhyAnAt prAktanAdhAravarjanAt || \section{ chaturdashavidho bhUtasargaH || 18 || } aShTavikalpaM daivaM paishAchaM rAkShasaM tadvat | gAndharvamaindraM brAhmaM cha saumyaM brAhmyamathAShTakam || devayonaya evaite tiryagyonistu pa~nchadhA | mR^igapashupakShisarIsR^ipasthAvaramiti bhedasambhinA || mAnuShyakaM chaikavidhaM brAhmaNAdichANDAlAntam | pashavo gavAdimUShAntAH pakShiNo garUDAdikAH || mashakAntA mR^igAshchApi siMhAdi cha shivAntikAH | sheShAdi alagardAntAH sarpAH parvatabhUtR^iNAH || sthAvarA bhautikaH sarga etatsaMsAramaNDalam || \section{ trividho bandhaH || 19 || } prakR^itibandhaH prakR^itilayaH paratvenAbhimanyataH | saMnyAsinAmindriyeShu layo vaikAriko.aparaH || gR^ihINAM dakShiNAbandho vadAnyatvAbhimAninAm | ityeShastrividho bandhastrividho mokSha uchyate || \section{ trividho mokShaH || 20 || } j~nAnodrekAduparateshcha dharmAdharmakShayo bhavet | dharmAdharmakShayAchchAtha kaivalyamiti gIyate || taduktam | Adyo hi mokSho j~nAnena dvitIyo rAgasaMkShayAt | kR^itsnakShayAt tR^itIyastu vyAkhyAtaM mokShalakShaNam || \section{ trividhaM pramANam || 21 || } dR^iShTamanumAnamAptavachanaM chaitat pramANakam | pa~nchendriyANi pratyakShaM vR^iShTirmeghodayena tu || anumAnamindro devAnAM rAjAshabdaH pramApakaH || Agame.api, svakarmabhirvinirmukto rAgadveShavivarjitaH || j~nAnavAn shIlasampannaH so.api j~neyashcha tAdR^ishaH || \section{ trividhaM duHkham || 22 || } duHkhaM tu trividhaM proktamadhyAtmamadhibhUtakam | AdhidaivaM cha tatrApi prathamaM dvividhaM smR^itam || shArIraM mAnasaM cheti vAtakAmAdidoShajam | bhUtebhyo mAnuShAdibhyo jAtaM syAdAdhibhautikam || devebhyaH shItavAtAdibhavaM syAdAdhidaivikam | etat samAsataH proktA sUtravyAkhyA yathAmati || prakriyAM cha pravakShyAmi paurANikahitAya vai || \section{ etat paramparayA yAthAtathyam || 23 || } \section{ etat sarvaM j~nAtvA kR^itakR^ityaH syAt || 24 || } \section{ na punastrividhena duHkhenAbhibhUyate || 25 || } mahAn ahaMkAraH pa~ncha tanmAtrANi avyaktasaMj~nAni bhavanti mahachChabdena hairaNyagarbho buddhiruchyate | pradhAnaM mUlamavyaktasaMj~nam | j~naH puruShaH | etAni pa~nchaviMshatitattvAni | tatra pradhAnaM kAraNameva na kAryam | mahadAdayaH sapta pUrvapUrvasya kAryANi uttarottarasya kAraNAni | indriyANyekAdasha pa~ncha mahAbhUtAni kAryANyeva na kAraNAni | puruShastu na kAryaM na vA kAraNam | taduktam mUlaprakR^itirityAdi | mahAn ahaMkAraH pa~ncha tanmAtrANi sapta prakR^itivikR^itayaH | pradhAnAd buddhirjAyata iti pradhAnavikAraH saivAha~NkAraM janayatIti prakR^itiH aha~NkAro.api buddherjAyata iti vikR^itiH so.api ekAdashendriyANi pa~ncha tanmAtrANi janayatIti prakR^itiH || tatra shabdatanamAtramahaMkArAjjAyata iti vikR^itistasmAdAkAshaM jAyata iti shabdatanmAtraM prakR^itiH | tathA sparshatanmAtramahaMkArAjjAyata iti vikR^itiH tadeva vAyuM janayatIti prakR^itiH | evaM rUpatanmAtramahaMkArAjjAyata iti vikR^itiH tadeva tejo janayatIti prakR^itiH | rasatanmAtramaha~NkArAjjAyata iti vikR^itistadevAmbho janayatIti prakR^itiH | tathA gandhatanmAtramahaMkArAjjAyata iti vikR^itiH tadevAvaniM janayatIti prakR^itiH || etAni pa~ncha tanmAtrANi sUkShmabhUtAni sthUlabhUtAnAM kAraNAni ShoDashakashcha vikAraH | pa~ncha buddhIndriyANi pa~ncha karmendriyANi ekAdashaM manaH pa~ncha mahAbhUtAni eSha ShoDashako gaNo vikAra eva na prakR^itiH | puruShastu nobhayamityarthaH || pratyakShAnumAnashabdarUpaM trividhaM pramANam | tatra pratyakShaM tAvat shrotrAdipa~nchakaM lokochitashabdAdiguNagrAhakam | anumAnaM chApratyakShArthagrAhakaM dhUmAdi | shabdastAvat trividho bhavati vAgindriyaviShayaH shrotraviShayo buddhimAtraviShayashcha | teShu kaNThatAlvAdisthalAvachChinnaH shabdo vAgIndriyaviShayaH tatkAryatvAt vAgindriyavyavahitashrotrasthashcha shabdataH shabdaH shrotrasya viShayastadgrAhyatvAt | ghaTa ityAdipadAni tu buddhimAtrasya viShayaH vakShyamANayuktyA buddhimAtragrAhyatvAt || tAni padAnyevArthasya karaNatvAt sphoTa ityuchyate | taddi padaM vAgindriyochchAryapratyekavarNebhyo.atiriktaM varNAnAmAshutaravinAshitayA melanAbhAvenaikaM padamiti vyavahAragocharatvAsambhavAt arthasmArakatvAsambhavAchcha | asya cha sphoTasya kAraNamekaH prayatnavisheShaH prayatnabhedenochchAraNe sati ekapadavyavahArAbhAvAdarthApratyayAchcha tasya cha sphoTasya vya~njaka AnupUrvIvishiShTatayA antyavarNapratyayaH atashcha buddhereva sphoTagrAhakatvam AnupUrvyA buddhyaiva grahaNasambhavena sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyaivAnupUrvIpratyayasya sphoTAkhyapadAbhivyaktihetutve lAghavAt | ata eva sphoTaH shrotreNa grahItuM na shakyate ghottaraTatvAdirarUpiNyA AnupUrvyAH shrotreNa grahaNAsambhavAt AshutaravinAshitayA varNAnAM melanAsambhavAt pUrvapUrvavarNasaMskArANAM tatsmR^itInAM chAntaHkaraNaniShThAnAmantaHkaraNasahakAritvasyaivauchityAditi | syAdetat sphoTavya~njakasyAnupUrvIvishiShTacharamavarNasyaiva padatvamarthapratyAyakatvaM vA.astu alaM sphoTena taddhetoreva tadastviti nyAyAt | etadeva sAMkhyasUtreNoktaM pratItyapratItibhyAM na sphoTAtmakaH shabda iti | ekatvapratyayo.apyAnupUrvIvishiShTacharamavarNasyaikatvenopapadyate || atrochyate | evaM satyavayavyuchChedaprasa~NgaH | asamavAyikAraNasaMyogavisheShAvachChinnAnAmavayavAnAmeva jalAdyAharaNahetutvakalpanAyAM lAghavAt taddhetoreva tadastviti nyAyasAmyAt eko ghaTa ityAdipratyayAnAmapyekaM vanamityAdipratyayavadupapatteH | atha paramANUnAM tatsaMyogAnAM chAtIndriyatayA tadrUpatve.avayavinaH pratyakShAnupapattirityAdikamavayavisAdhakamiti chet tulyaM sphoTe.api AnupUrvyAH kShaNAdyatIndriyaghaTitatayA AnupUrvIvishiShTacharamavarNAtmakatve padasya pratyakShAnupapattirityAdikaM sphoTasAdhakamiti | api cha sphoTashabdo.asmAbhiH shrutipramANenaiva svargAdivat kalpyate ityatastatra laukikapramANAbhAve.api na kShatiH || tathAhi praNavasyAkArokAramakArarUpamAtrAtrayaM brahmAdidevatAtrayAtmakamuktvA praNavaM devatAtrayAtiriktaparabrahmAtmakaM chaturthamAtrAM shrutaya Amananti | sA chaturthI mAtrA varNatrayAdatiriktaH sphoTa eva sambhavati saiva chArddhamAtretyuchyate rAshivadavibhaktayorvarNapadayorvarNA ekamarddhaM padaM chAnyadarddhamityupapadyate | yathA chAvayavebhyo vivichyAvayavI na vyavahAryo bhavati evameva pratyekavarNebhyo vivichya padamuchchArayituM na shakyata iti | ataH smaryate "arddhamAtrA sthitA nityA yAnuchchAryA visheShata" iti || nanu syAdevamarddhamAtropapattiH | nAdabindostu kiM svarUpam uchyate | praNave uchchAryamANe sha~NkhanAdaveNunAdAdivadyaH svaravisheSho bhavati sa nAdaH yA cha nAdasyoparamAvasthA atisUkShmA sA shUnyatulyatayA binduruchyata iti | tasmAdavayavebhyo.avayavIva varNebhyo.atiriktaM padaM tadeva sphoTa iti siddham | nanvevaM vAkyamapi sphoTaH syAditi chenna bAdhakAbhAve satIShyatAmiti dik || shabdastAvat yathodeShTR^ipuruShavAkyalakShaNaH indro devarADityAdiH | arthApattisambhavAbhAvaitihyapratibhopamAnAni yadi pramANAni tarhyatraivAntarbhAvyAni na pR^ithak | prakR^itipuruShau vidyamAnAvapi nopalabhyete sUkShmatvAt yathAkAshe dhUmoShmanIhAraparamANavaH santo.api nopalabhyante | mahadAdikAryadarshanena tatkAraNamiva pradhAnamanumIyate | triguNapradhAnajanyaM mahadAdikAryaM ki~nchitprakR^itisadR^ishaM ki~nchidvikR^itisadR^ishaM loke ubhayathA puttrarUpakAryadarshanAt | tachcha kAryaM sat nAsat na sadasat nAnirvachanIyam atyantAsattve sikatAbhyo.api tailamutpadyeta | anyau cha pakShau viruddhAveva avyaktasa~nj~naM pradhAnaM svatantraM vyApi nityaM cha vyaktasa~nj~naM kAryamasvatantramavyApi anityaM cha | puruShaH svatantro vyApI nityashcha | trayANAM lokAnAM kAraNaM pradhAnaM tachchaikaM lAghavAt | pralayakAle mahadAdikAryaM pradhAne lIyate | tachcha pradhAnaM sattvarajastamomayam | guNatrayasAmyAvasthA prakR^itiH | pradhAnamachetanaM puruShastu chetanaH | vyaktapradhAnavilakShaNaH shuddho guNarahitaH | kAryasya sukhaduHkhamohajanakatvena tatra kAraNIbhUtAni sattvarajastamAMsi anumeyAni | dR^iShTaM cha yathAkramaM bhartR^isapatnIviTeShu sukhaduHkhamohajanakatvaM kAminyAH | triguNamaye.api kArye yadA sattvamudriktaM bhavati janAdR^iShTAt tadA rajastamasI abhibhUya svakAryaM sukhaM janayati | evaM yadA raja udriktaM bhavati tadA sattvatamasI abhibhUya svakAryaM janayati duHkham | evaM yadA tama udriktaM bhavati tadA sattvarajasI abhibhUya svakAryaM mohaM janayati || duHkhaM trividham AdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikabhedAt | tathAhi tatra AdhyAtmikaM dvirUpaM shArIraM mAnasaM cheti | shArIraM tAvat vAtapittashleShmaviparyayakR^itaM jvarAtIsArAdi | mAnasaM tu priyaviyogApriyasaMyogAdijam | AdhibhautikaM tu chaturddhAbhUtagrAmanimittaM pashupakShimR^igamanuShyasarIsR^ipadaMshayUkAmatkuNasthAvarebhyo jarAyujANDajasvedajodbhijjebhyo jAyate | divaH prabhavati taddaivaM tadadhikR^itya yajjAyate tadAdhidaivikaM shItoShNavAtavarShAshanipAtajam | samuditatantavaH paTamiva guNasamudAyAtmakaM pradhAnam mahadAdikAryaM janayati | ekarasamapi yathA AkAshasalilaM vApyAdau patitaM sat vApyAdisaMshleShAt rasAntaramApadyate tathA ekarUpAdapi pradhAnAddevAdayaH krameNa sukhino duHkhino atyantamUDhAshcha bhavanti | tathA sattvautkaTyAdrajastamasoraudAsInyAddevAH atyantaM sukhinaH | rajasa autkaTyAt sattvatamasoraudAsInyAnmanuShyAH atyantaM duHkhinaH | tamasa autkaTyAt sattvarajasoraudAsInyAttirya~nchaH atyantaM mUDhAH | mahadAdisa~NghAtaH bhoktR^isApekShaH bhogyatvAt parya~Nkavat | mahadAdisa~NghaH parAdhInaH achetanatvAt mAlAvat | evaM puruSho.anumIyate | sa cha nAnA janmamaraNakaraNAnAM pratyekaM bhedAt | ayamarthaH | ekasya maraNe sarve mriyeran yadyeka eva AtmA syAt ekasya cha janmani sarve jAyeran ekasya karaNavaikalye sarve karaNavaikalyavantaH syuH | na chaivaM dR^ishyate tasmAnnAnA | pa~nchaviMshatitattvagocharasamyagj~nAnAt puruShasya kaivalyaM bhavati | tachchAnyatvaM pradhAnAdibheda iti yAvat | avivekAt saMsAraH vivekAt kaivalyam | arthataH akhyAtivAdA~NgIkAraH | ata eva idaM rajatamiti j~nAnaM na bhramaH kiMtu svarUpataH arthatashcha aviviktaM j~nAnadvayam | yasya yAdR^ishamidaM rajatamiti rajataj~nAnaviShayIbhUtaM tasya tAdR^ishameva jagaditi nirNayaH || ata eva vastutastAttviko.anyathAbhAvaH pariNAma ityeva lakShaNalakShitaH pariNAmo.a~NgAkR^itaH sa cha puruShaH pratisharIraM nAnetyatrAdi sma avikAritvAt | vastuto.akarttA muktavat sAkShivadudAsInaH | sattvarajastamAMsi kartR^INi karmANyapi bhavanti | akarttA.api puruShaH kartteva vyavahriyate | achorashchoraiH saha dhR^itashchora eva | guNAbhedAt prakR^itiH kartrI na puruShaH | darshanashaktimataH kriyAshaktirahitasya puruShasya pradhAnena saha saMyogaH mahadAdibhUtaparyantaM pradhAnaM draShTum | darshanashaktirahitasya kriyAshaktimataH pradhAnasyApi puruSheNa saMyogaH mokShArthaM puruShasya bhinnatvena vyaktAvyaktapuruShaj~nAne jAte pradhAnasya mokSho bhavati | nityasukhopalabdhirmokSha iti chedupalabdherapi nityAnityavivekagrastatvAdasAram | na cha nityasukhagocharasyAvidyAdiyatki~nchidAvaraNabha~Nga eva puruShArtho vAchyaH sukhAnubhavasyaiva puruShArthatvAchchaitanyanityatvenAvaraNasyApi asambhavAchcha | mokShe paramAnandashrutismR^itayastu mokShashAstraparibhAShAmAtrA | duHkhamevAsti na sukhaM yasmAt tadupalabhyate | duHkhArttasya pratIkAre sukhasa~nj~nA vidhIyate || duHkhaM kAmasukhApekShA sukhaM duHkhAtyayaH smR^itaH || ityAdismR^itibhirduHkhanivR^ittireva sukhatvena paribhAShitA | sAMkhyasUtramapi duHkhanivR^ittirgauNa iti vimuktiprashaMsA mandAnAmiti cha | AnandAvAptistu gauNamokSho brahmaloke bhavati iti pashchAt kR^itArthayoH pradhAnapuruShayorviyogo bhavati andhapa~NgusaMyogavat | tathAhi ekaH pa~NguraparashchAndhaH dvAvapyetau duShTe pathi gachChantau mahatA sArthena saha daivAdbandhubhiH parityaktau yathAyogaM gamanashaktidarshanashaktirahitau darshanArthaM gamanArthaM cha saMyuktau bhavataH | tathA chAndhena pa~NguH skandhamAropitastaddarshitamArgeNAndho yAti pa~NgushchAndhaskandhArUDhaH san yAti | pashchAt svasvadeshaprAptyanantaraM kR^itArthau santau viyuktau bhavataH | tathA cha pradhAnaM puruShasya mokShaM kR^itvA nivarttate | puruSho na pravarttate nApi nivarttate | draShTA bhoktA cha puruShaH | bhogashchidavasAnatA lakShaNaH | na kriyAveshAtmA sa cha puruShaH anAdyavivekAt saMsarati | sachChAstrashravaNena gurvanugraheNa cha nirvichikitso vivekaj~nAne jAte muchyate | prakR^itipuruShasaMyogAt saMsAraH sa~njAyate | strIpuruShasaMyogAdapatyamiva prakR^itermahattatvaM jAyate | mahattatvAdaha~NkAro jAyate | sa cha trividhaH vaikAriko bhUtAdistaijasashcha | yo hi vaikarikaH sa eva sAttvikaH yo bhUtAdiH sa eva tAmasaH | yo hi taijasaH sa eva rAjasaH tatra vaikArikAdaha~NkArAdekAdashendriyANi tadabhimAninyo devatAshcha jAyante | bhUtAdeshchAhaMkArAt tanmAtrANi jAyante taijasAdahaMkArAdekAdashendriyagaNastanmAtrapa~nchakaM cha jAyate | etadgaNadvayasya yathAsaMkhyaM vaikArikAdbhUtAdeshchAhaMkArAjjAtatvAt kathaM punarutpattiruchyata iti chechChR^iNu | yadA rajastamasI abhibhUya sattvaguNa utkaTo vaikarikasa~nj~nAM labhamAno.ahaMkAro.apravR^ittidharmA taijasAhaMkAraM sahAyIkR^itya pravR^ittidharmANyekAdashendriyANi janayati tadA tAni svasAhAyyachChalamadhigamya taijasasvarUpeNApi kR^itAnItyuchyate | yadA cha sattvarajasI abhibhUya tamoguNotkaTo bhUtAdistaijasAhaMkArasya rUpaM sahAyIkR^itya tanmAtrapa~nchakaM pravR^ittidharmakaM karoti tadA tattanmAtrapa~nchakaM svasAhAyyenaiva taijasenApi kR^itamityuchyate tasmAt pravR^ittidharmakAt tattanmAtrapa~nchakAd bhUtapa~nchakamutpadyate | eSha pariNAmakramaH | vaikArikAdekAdashendriyANi bhUtAdestanmAtrapa~nchakamiti || ayamarthaH | vaikArikasya bhUtAdeshcha svasvapravR^ittidharmakakAryadvayasya yathAsaMkhyaM janane taijasAhaMkArasya sAhAyyam | taijasAhaMkArasya sAhAyyakaraNAdeva etadgaNadvayalakShaNakakAryasya pravR^ittidharmakatvam | buddhijanakAnIndriyANi buddhIndriyANi tAni chakShuHshrotraghrANarasanatvagindriyANi | teShAM cha viShayAH rUpashabdagandharasasparshAH | karma kurvantIti karmendriyANi tAni cha vAkpANipAdapAyUpasthAni | teShAM cha viShayAH vAgvadanAdAnagamanotsargAnandAH | mano buddhIndriyaM karmendriyaM cha yato buddhIndriyANAM vR^ittiM saMkalpayati karmendriyANAM cha ata ubhayAtmakaM manaH | mano.api vibhu dharmAdharmavAsanAshrayataH pratipuruShamantaHkaraNaM nityamAkAshavat | na cha prakR^itidharmA eva santvadR^iShTAdaya iti vAchyam anyaniShThAdR^iShTAdibhiranyatra sukhaduHkhAdyutpAde.atiprasa~NgAt | tachcha nANu saMbhavati yoginAM sarvAvachChedena ekadA.akhilasAkShAtkArAsambhavAt | na cha yoginAM yogajadharma eva pratyAsattiH syAt saMyogasaMyuktasamavAyAdilaukikapratyAsattyaivopapattau sannikarShAntarakalpane mAnAbhAvAt gauravAchcha anyonyavyabhichArAchcha | sAkShAtkAreShvavAntarajAtikalpane jAtisA~NkaryAt atigauravAchcha | yogimate sarvArthagrahaNasamarthasyAntaHkaraNasya tamAkhyAvaraNabha~Nga eva yogajadharmAdibhiH kriyate suShuptau tamaso vR^ittipratibandhakatvasiddheriti nApyantaHkaraNaM madhyamaparimANamAtraM sambhavati pralaye vinAshenAdR^iShTAdyAdhAratAnupapatteH ataH parisheShato.antaHkaraNaM vibhveva sidyati taduktam | chittAkAshaM chidAkAshamAkAshaM cha tR^itIyakam | dvAbhyAM shUnyatamaM viddhi chidAkAshaM varAnane || syAdetat | antaHkaraNasya vibhutve parichChinnavR^ittilAbhasyAvaraNenopapattAvapi lokAntaragamanAdikaM nopapadyate | ata eva sAMkhyasUtram "na vyApakaM manaH karaNatvA"diti | tadgatishruteriti veti kiM chaivaM sati lAghavAt chaitanyasyaivAvaraNakalpanamuchitaM kimarthaM vibhvantaHkaraNaM parikalpyate tatra j~nAnapratibandhakamAvaraNaM kalpyate || atrochyate | gatishrutistAvat AtmanIvAntaHkaraNe.api prANendriyAdyupAdhinopapadyate kAryakAraNarUpeNAntaHkaraNadvaitAt | kAryAntaHkaraNasya svato.api gatirupapadyate kAryakAraNarUpeNAntaHkaraNadvaitaM cha sAMkhyairapyeShTavyam kevalakAryatve.antaHkaraNadharmatvaM dharmAdInAmiti sAMkhyasUtrAnupapatteH | kevalanityatve cha mahadAdyutpattisUtrAnupapatteH yattUktaM chaitanyasyaivAvaraNakalpanaM yuktamiti tadayuktam | kUTasthachaitanyasya j~nAnapratibandharUpAvaraNAsambhavAt | na cha chaitanyasyArthasambandha eva pratibimbAdirUpe pratibandhakaM kalpanIyamiti vAchyam evamapyAtmadarshanAnupapatteH karaNadvAraM vinA svasmin pratibimbAdirUpeNa svasvasambandhAsambhavAt | api cha ichChAkR^ityAdyAdhAratayA.antaHkaraNe siddhe svapnAdAvantardR^ishyamAnaghaTAdayo.api tasyaiva pariNAmAH kalpyante kAryakAraNayoH sAmAnAdhikaraNyauchityAt | evaM cha ghaTAdyAkArapariNatAshchaitanye bhAsante tadavibhAgenaiva bAhyaghaTAdikaM bhAsate.atastAdR^ishapariNAmapratibandhakamevAvaraNaM tatraiva yuktaM ki~ncha bAhyakaraNasyAvaraNadarshanenAntarAvaraNasyApi karaNaniShThatvaM chAnumIyate Atmano.anAvR^itatvaM shrutismR^itibhyAM cheti | nanvantaHkaraNasya vibhutve sati kathaM kAryatvaM syAditi chenna vibhvyA api AkashaprakR^iteH kAryAkAsharUpaparichChinnapariNAmavad guNAntarasambhedenAntaHkaraNaprakR^iterapi parichChinnAntaHkaraNarUpapariNAmopapattiH shrutismR^itiprAmANyAchchaitadiShyata iti dik || manasaH sa~Nkalpo viShayaH | etAnyekAdasha vaikR^itAhaMkArAjjAtAni ityavAdi smaiva buddhipratibimbitamarthaM puruSha upalabhate | taduktaM buddhisthamarthaM puruShashchetayate | ahaM dharmaM kariShyAmItyadhyavasAyo buddherlakShaNam | dharmo j~nAnaM virAgaH aishvaryametat sAttvikabuddheH | tadviparItamavirAgAdi tAmasam || pa~nchaviMshatitattvaireva jagadvyAptaM na nyUnairnAdhikaishcha vatsavivR^iddhinimittaM kShIrasyeva aj~nasyApi pradhAnasya puruShamokShArthaM pravR^ittiruchitaiva | li~NgasharIraM tu buddhyahaMkAramanobuddhIndriyakarmendriyapa~nchatanmAtrANAmaShTAdashAnAM samudAyaH trayoviMshatitattvamadhye pa~nchabhUtAni varjayitvA ahaMkAraM cha buddhau praveshya saptadashakaM li~NgasharIrasa~nj~naM bhavati vahnerindhanavadAtmano.abhivyaktisthAnavAt | tachcha sarvapuruShANAM sargAdAvutpadya prAkR^itapralayaparyantaM tiShThati tena chaiveha lokaparalokayoH saMsaraNaM jIvAnAM bhavati | prANashcha buddhereva vR^ittibheda ityato na li~NgasharIrAt pR^itha~N nirdishyate tasya cha li~NgasharIrasya sUkShmANi pa~ncha bhUtAni AshrayashchitrAdivadAshrayaM vinA paramasUkShmasya lokAntaragamanAsambhavAt || idaM cha li~NgasharIramAdau svayaMbhuva upAdhibhUtamekameva jAyate tasyaiva virADAkhyavakShyamANasthUlasharIravat tatashcha vyaShTijIvAnAmupAdhibhUtAni vyaShTili~NgasharIrANi tadaMshabhUtAni tato vibhajyante | piturli~NgasharIrAt puttrali~NgasharIravat | taduktaM sUtrakAreNa | vyaktibhedaH karmavisheShAditi manunApyuktam | teShAM tvavayavAn sUkShmAn ShaNNAmapyamitaujasAm | sanniveshyAtmamAtrAsu sarvabhUtAni nirmame || iti | ShaNNAmiti ShaDindriyaM samastali~NgasharIropalakShakam tathA cha svayambhUH svali~NgasharIrAvayavAn sUkShmAnalpAn AtmamAtrAsu svAMshachetaneShu saMyojya sarvaprANinaH sasarjjetyartha iti li~NgasharIram | sthUlasharIrotpattistu dashaguNitamahattattvamadhye.ahaMkArastasyApi dashaguNitasya madhye vyomno.api dashaguNitasya madhye vAyurvAyorapi dashaguNitasya madhye tejastejaso.api dashaguNitasya madhye jalaM jalasyApi dashaguNitasya madhye pR^ithivI samutpadyate saiva cha sthUlasharIrasya bIjaM tadeva cha pR^ithivIrUpaM bIjamaNDarUpeNa pariNamate tasyApi dashaguNitANDarUpasya pR^ithivyAvaraNasya madhye chaturdashabhuvanAtmakaM svayambhuvaH sthUlasharIraM tatsaMkalpAdevotpadyate tenaiva sharIreNa svayambhUrnArAyaNa ityuchyate | taduktaM manunA svayambhuvaM prakR^itya | so.abhidhyAya sharIrAt svAt sisR^ikShurvividhAH prajAH | apa eva sasarjAdau tAsu vIryamavAsR^ijat || tadaNDamabhavaddhaimaM sahasrAMshusamaprabham | tasmin yaj~ne svayaM brahmA sarvalokapitAmahaH || sa vai sharIrI prathamaH sa vai puruSha uchyate | AdikarttA sa bhUtAnAM brahmAgre samavarttata || Apo nArA iti proktA Apo vai narasUnavaH | tA yadasyAyanaM pUrvaM tena nArAyaNaH smR^itaH || ityAdineti | tata eva chAdipuruShAt vyaShTipuruShANAM vibhAgAdante cha tatraiva layAt sa eva chaika Atmeti shrutismR^ityorvyavahriyate ato na vyavahAraparatayA nArAyaNa eva sarvabhUtAnAmAtmetyAdishrutismR^itivirodha iti | tatashcha sa nArAyaNo virATsharIrI svanAbhikamalakarNikAsthAnIyasya sumerorupari chaturmukhAkhyaM svayaMbhuvaM sR^iShTvA taddvArAnyAnapi vyaShTisharIriNaH sthAvarAntAn sasarja taduktam \- tachCharIrasamutpannaiH kAryaistaiH kAraNaiH saha | kShetraj~nAH samajAyanta gAtrebhyastasya dhImataH || iti | yattu sheShashAyino nArAyaNasya nAbhikamalashrotrachakShurAdibhyashchaturmukhasyAvirbhAvaH shrUyate taddainyandinasargeShveva kalpabhedena mantavyam | dainandinapralayeShveva hi nArAyaNasharIre pravishyaikIbhUya suptAnAM devAnAM chaturmukhAdikrameNAvirbhAvaH sheShashAyinaH sakAshAt ghaTate na tvAdisargeShu dainandinapralaya eva lIlAvigraheNa shayanAditi || tadevaM saMkShepatashchaturviMshatitattvAni teShAM sR^iShTikShayaM prayojanaM choktam | tatra yadyasmAjjAyate tasya tadA.a.apUraNenaiva sthitiH tatastasya saMhAro.api tatraiva bhavati | tathA cha bhArate | yadyasmAjjAyate tattvaM tachcha tatra pralIyate | lIyante pratilomAni jAyante chottarottaram || iti | ete cha sR^iShTisthitisaMhArarUpAH sthUlA eva pariNAmAshchaturviMshatitattvAnAM kUTasthapuruShavivekAya pradarshitAH sUkShmA apyanye pratikShaNapariNAmA eteShAM smaryante | nityadAhya~NgabhUtAni bhavanti na bhavanti cha | kAlenAlakShyavegena sUkShmatvAt tanna gR^ihyate || iti | atastu sarvaM jaDavastu paramArthataH sarvadaivAsaduchyate | tatashcha tasmAdvirajya Atmaiva paramArthasatyo duHkhabhIrubhirdraShTavyaH taduktam | avyaktabIjaprabhavo buddhiskandhamayo mahAn | mahAhaMkAraviTapa indriyA~NkurakoTaraH || mahAbhUtaprashAkhashcha visheShapratishAkhavAn | sadAparNaH sadApuShpaH shubhAshubhaphalodayaH || AjIvaH sarvabhUtAnAM brahmavR^ikShaH sanAtanaH . etajj~nAtvA cha tattvena j~nAnena paramAsinA || kR^itvA chAkSharatAM prApya jahAti mR^ityujanmanI || iti | taduktaM \- indriyANIndriyArthAshcha nopasarpantyataH khalu | hInashcha karaNairdehI na dehaM punararhati || tasmAtsarvAtmakAdrAgAjjAyante sarvajantavaH || iti | narakAdau visheSharAgAbhAve.api sAmAnyarAgasattvAdrAgasya karmasahakAritvaM viShAkArambhe tadeva saktaH saha karmaNaiti li~NgaM mano yatra niShaktamasyeti shrutAvabhimAnarAgadveShAdijanyasya viShyavAsanAkhyasa~NgasAmAnyasyaiva janmAdiviShAkArambhe sahakAritvasiddheH | yatra yatra mano dehI dhArayet sakalaM dhiyA | snehAd dveShAd guNAdvApi yAti tattatsarUpatAm || iti smR^iteH | so.ayaM pratinivR^ittAkSho gurudarpaNabodhitaH | svato.anyAM vikriyAM mauDhyAdasthitAma~njasaikShata || athAsau prakR^itirnAhamiyaM hi kaluShAtmikA | shuddhabuddhasvabhAvo.ahamiti tyajati tAM vidan || evaM dehendriyAdibhyaH shuddhatvenAtmani smR^ite | nikhilA savikAreyaM tyaktaprAyA hi charmavat || nanvanAtmanyAtmabuddhirUpA yA.avidyA tasyAH kathamAtmavisheShyakavivekaj~nAnanAshyatvaM prakArAdibhedAditi chet na tAdR^ishAvidyAyA anAtmavisheShyakavivekadvAreNAtmavisheShyakavivekanAshyatvAditi | yachcha yogena nirvikalpakamAtmaj~nAnaM jAyate | tadvivekaj~nAnadvAraiva mokShakAraNaM bhavati na tu sAkShAt | avidyAnivartakatvAbhAvAt ahaM gauraH karttA sukhI duHkhItyAdij~nAnameva hyavidyA saMsArAnarthahetutayA shrutismR^itinyAyasiddhA tasyAshcha nivarttikA nAhaM gaura ityAdirUpA vivekakhyAtireva bhavati samAne viShaye grAhyAbhAvatvaprakArakagrAhyAbhAvaj~nAnatvenaiva virodhAt anyathA muktinirvikalpakasyApi idaM rajatamiti j~nAnavirodhitvApatteH | ki~ncha yathoktAbhAvaj~nAne grAhyaj~nAnavirodhitvasyAvashyakatayA nirvikalpaj~nAnasya bhramanivartakatvaM na pR^ithak kalpyate gauravAt || api cha athAta Adesho neti neti na hyetasmAditi netyanyat paramastItyAdishrutyA vivekopadeshApekShayottama upadesho nAstItyuchyate || kShetrakShetraj~nayorevamantaraM j~nAnachakShuShA | bhUtaprakR^itimokShaM cha ye viduryAnti te param || iti gItAvAkyaishcha vivekaj~nAnasyaiva mokShahetutvamuchyate.ato vivekaj~nAnameva sAkShAdavidyAnivR^ittyA mokShahetuH | yogena kevalatmasAkShAtkArastu yogyAnupalabdhividhayopAdhyAdigatadharmAbhAvamupAdhyAdibhedaM cha grAhayati tato.avidyAnivR^ittiriti | etena sarvabhUteShu samatAj~nAnam AtmanaH sarvAtmakatvAdij~nAnaM cha shrutismR^ityorgIyamAnaM vivekaj~nAnasyaiva sheShabhUtaM sarvadarshaneShu mantavyam | j~nAnAntarANAM sAkShAdabhimAnAnivartakatvAt brahmamImAMsAyAM tvayaM visheSho yatparamAtmavivekasheShatvam | sAMkhyashAstre tu sAmAnyAtmavivekasheShatvamiti dik || vivekakhyAtestvavidyAnAshakatvameva na tu shuktirajatavivekadarshina iva punarbhramadarshanAt pratibandhakatvaM dR^iShTAnte paTalakAmAdidoShabAhulyAt punarujjIvanaM bhramasya | atra cha anAtmanyAtmAbhimAne.anAdivAsanaiva doShaH sarvAstikasaMmataH jAtamAtrasyAbhimAne doShAntarAnupalabdheH sA mithyAj~nAnavAsanA yadA vivekakhyAtiparamparAjanyadR^iDhavAsanayonmUlitA tadaiva vivekasAkShAtkAraniShThochyate tatpUrvamavashyaM vAsanAleshato mithyAMshasya kasyApyAtmani bhAnAt tasyAM cha vivekakhyAtiniShThAyAM jAtAyAM na punarabhimAnaH sambhavati vAsanAkhyadoShAbhAvAditi | yadi tu buddhipuruShayoranyonyapratibimbanAdikamavivekakAraNaM doSha iShyate tadA tu taM doShaM bAdhitvaiva vivekasAkShAtkAra udita iti na tasya punarbhramahetutvaM phalabalena yogajadharmAsahakR^itasyaiva tasya doShatvakalpanAsambhavAditi | yadyapi vivekapratiyogipadArthAnAmAntyAdvisheSharUpeNa vivekagraho na sambhavati tathApi dR^ishyatvapariNAmitvAdirUpaiH sAmAnyavivekagrahasambhavAt prakR^ityAdipadArthAnAM vishiShTaj~nAnAbhAve.api sAmAnyato vivekakhyAtermokShahetutvam | taduktam | ghaTadraShTA ghaTAdbhinnaH sarvathA na ghaTo yathA | dehadraShTA tadA dehI nAhamityAdirUpataH || iti | AtmA vA are draShTavya ityatra tu na Atmano dR^ishyatvaM vR^ittivyApyatve.api phalavyApyatvarUpaM yattu bauddhairapi sukhaduHkhAdimattvenApi buddhiranubhUyamAnA svaprakAshatayA chaitanyavyApyA na bhavati yathA vedAntinAmahamityanubhUyamAno.apyAtmA chaitanyAkhyaphalavyApyo na bhavatItyuchyate tanniHpramANatvAdupekShyam | tatpradhAnAdisarge utpadyate | adharmavashAt pashvAdau dharmavashAddevAdau saMsarati | atattvaj~nAnAdeva dharmAdharmopara~njitaM pralayakAle pradhAne lIyate | yadyapi pradhAnapuruShau vibhU tathApi prakR^itireva li~NgavyavasthAM karoti | li~NgaM sUkShmaiH paramANubhistanmAtrairupachitaM mAnuShAdiShu vyavatiShThate naTavat yathA naTaH svarUpeNa eko.api veShAntareNa nAnArUpaH tathA li~NgamudarAntaH pravishya hastI strI pumAniti bhavati pa~nchaviparyayasaMj~nA bhavati yathA tamo moho mahAmohastAmishro.andhatAmishra iti | dharmeNa prAjApatyAdyUrdhvalokaprAptiH | adharmeNa pashvAdiprAptiraj~nAnena bandhaH pa~nchaviMshatitattvaj~nAnenApavargaH | tachcha tattvaj~nAnaM guroH sakAshAt shAstrashravaNenaitAdR^ishaM jAyate | tathAhi pradhAnAdanyaH puruShaH anyA buddhiH anyo.ahaMkAraH anyAni tanmAtrANi indriyANi pa~nchamahAbhUtAni cheti | sarvaM kAryaM triguNAtmakamapi udriktaguNApekShayA sAttvikAdishabdavyapadeshabhAk chetanaH puruShaH nAnAyoniShu jarAmaraNakR^itaM duHkhaM chetayate prApnotItyarthaH | yAvat tattvaj~nAnena li~NgasharIraM na nivarttate tAvat sthUlaM sharIraM pratijanma nUtanaM jAyate nashyati cha | svaprayojanAbhAve.api pratyupakAranirapekShaM sumitravat pradhAnaM mahadAdiviShayabhUtaparyantaM kAryaM puruShasya bhogAya mokShAya chArabhate prakR^itiH puruShasya bhedena buddhyahaMkArAdi darshayitvA nivarttate | yathA narttakI shR^i~NgArAdirasairhAsyAdibhAvaishcha nibaddhagItAdIni ra~Ngasya darshayitvA nivarttate kR^itArthatvAt tadvat | ki~ncha prakR^itirguNavatI aguNasya puMsaH jagadyonibhAvena sukhaduHkhamohAtmakena shabdAdiviShayabhAvena vetyevaMvidhairupakArairanupakAriNaH puruShasyopakurvatI pashchAdAtmAnaM prakAshya ahamanyA tvamanya iti nivartate sumitravat AtmanaH pratyupakAraM nechChati | sargasya neshvaraH kAraNaM na svabhAvo na kAlaH kAlo.api yoginAM kShaNarUpa eva na tu nyAyavaisheShikayorivAtmavadakhaNDo nitya eko lAghavAt sa eva tattadupAdyavachChinnaH san kShaNamuhUrtAdivatsarAntaM vyavahAraM karotIti | na tu kShaNanAmA pR^ithak padArtho.astIti || sAMkhyaistu dikkAlAvAkAshAdibhya iti sUtritaM mahAkAlo vA kShaNAdirvA pR^ithak padArtho nAsti kintvAkAshamevopAdhibhirvishiShTaM kShaNAdimahAkAlAntavyavahAraM kurute iti manyate | tadetanmatadvayamapyasama~njasamityAha yogI sthireNa kenApyupAdhinA mahAkAlAkAshAbhyAM kShaNavyavahArasyAsambhavAt | tathAhi uttaradeshasaMyogAvachChinnA paramANvAdikriyA anyadvA etAdR^ishaM ki~nchinmahAkAlAkAshayoH kShaNarUpatAyAmupAdhiH parairiShyate tatra uktaM saMyogavishiShTakriyAdikaM chet visheShyavisheShaNatatsambandhamAtraM tarhi trayANAmaparaiH sthiratvAbhyupagamAt na taiH kShaNavyavahAraH sambhavati yadi cha tattebhyo.atiriktamiShyate na tu tanmahAkAla AkAshaM vA tenaiva kShaNavyavahAropapattau tadavachChinnasyAnyasya kShaNavyavahArahetutvakalpanAvaiyarthyAt sa cha vishiShTAdirAsthiraH kShaNaH prakR^iterevAtibha~NguraH pariNAmavisheSha ityato na prakR^itipuruShAtiriktatvApattiH | tasyaiva kShaNasya prachayavisheShairmuhUrtAhorAtrAdirdviparArddhAntavyavahAro bhavati natvakhaNDo mahAkAlo.asti pramANAbhAvAt adyatyAdivyavahAraH kShaNaprachayenaiva kAlanityatvashrutismR^itayastu pravAhanityatAparA iti tasmAdAvashyakatvAt kShaNAtmaka eva kAlo nAkhaNDo mahAkAlo.asti nApyAkAshaM kAlavyavahAraheturiti kiM tu pradhAnam | puruSho na badhyate na muchyate nApi saMsaratIti kiM tu nAnAshrayA prakR^itireva tatheti sarvaM sama~njasam || iti kAnyakubjashrIShimAnandadIkShitavirachitaM sAMkhyatattvavivechanaM samAptam || ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}