% Text title : sarvasiddhAntasangrahaH % File name : sarvasiddhAntasangrahaH.itx % Category : major\_works, shankarAchArya, sangraha % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Shankaracharya ?? % Transliterated by : Jan Brzezinski (Jagadananda Das, jagat) jankbrz at yahoo.com % Source : Edition used Prema Sundar Bose, Calcutta, 1929 % Acknowledge-Permission: https://grantha.jiva.org % Latest update : July 15, 2019 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Sarvasiddhantasangraha ..}## \itxtitle{.. sarvasiddhAntasa~NgrahaH ..}##\endtitles ## anukramaNikA 1\. upodghAtaprakaraNam 2\. lokAyatikapakShaprakaraNaM 3\. ArhatapakShaprakaraNaM 4\.1 bauddhapakShe mAdhyamikamataM 4\.2 bauddhapakShe yogAchAramataM 4\.3 bauddhapakShe sautrAntikamataM 4\.4 bauddhapakShe vaibhAShikamataM 5\. vaisheShikapakShaH 6\. naiyAyikapakShaH 7\. prabhAkarapakShaH 8\. bhaTTAchAryapakShaH 9\. sA~NkhyapakShaH 10\. pata~njalipakShaH 11\. bhAratapakShaH athavA vedavyAsapakShaH 12\. vedAntapakShaH \section{1\. upodghAtaprakaraNam} vAdibhirdarshanaiH sarvairdR^ishyate yat tvanekadhA | vedAntavedyaM brahmedamekarUpamupAsmahe || 1|| a~NgopA~NgopavedAH syurvedasyaivopakArakAH | dharmArthakAmamokShANAmAshrayAH syushchaturdasha || 2|| vedA~NgAni ShaDetAni shikShA vyAkaraNaM tathA | niruktaM jyotiShaM kalpashChandovichitirityapi || 3|| mImAMsA nyAyashAstraM cha purANaM smR^itirityapi | chatvAryetAnyupA~NgAni bahira~NgAni tAni vai || 4|| Ayurvedo.arthavedashcha dhanurvedastathaiva cha | gAndharvavedashchetyevamupavedAshchaturvidhAH || 5|| shikShA shikShayati vyaktaM vedochchAraNalakShaNam | vakti vyAkaraNaM tasya saMhitApadalakShaNam || 6|| vakti tasya niruktaM tu padanirvachanaM sphuTam | jyotiHshAstraM vadatyatra kAlaM vaidikakarmaNAm || 7|| kramaM karmaprayogANAM kalpasUtraM prabhAShate | mAtrAkSharANAM sa~NkhyoktA ChandovichitibhistathA || 8|| mImAMsA sarvavedArthapravichAraparAyaNA | nyAyashAstraM pramANAdisarvalakShaNatatparam || 9|| purANaM naShTashAkhasya vedArthasyopabR^iMhaNam | kathArUpeNa mahatAM puruShArthapravartakam || 10|| varNAshramAnurUpeNa dharmAdharmavibhAgataH | dharmashAstramanuShTheyadharmANAM tu niyAmakam || 11|| hetuli~NgauShadhaskandhairAyurArogyadarshakaH | Ayurvedo hyanuShTheyaH sarveShAM tena bodhyate || 12|| arthavedonnapAnAdipradAnasukhatatparaH | dakShiNAjyapuroDAshacharusampAdanAdibhiH || 13|| tatpAlanAch chaturvargapuruShArthaprasAdhakaH | dhanurvedo bhavatyatra paripanthinirAsakaH || 14|| saptasvaraprayogo hi sAmagAndharvavedayoH | sameto laukiko yogo vaidikasyopakArakaH || 15|| a~NgopA~NgopavedAnAM evaM vedaikasheShatA | chaturdashasu vidyAsu mImAMsaiva garIyasI || 16|| viMshatyadhyAyayuktA sA pratipAdyArthato dvidhA | karmArthA pUrvamImAMsA dvAdashAdhyAyavistR^itA || 17|| asyAM sUtraM jaiminIyaM shAvaraM bhAShyamasya tu | mImAMsAvArtikaM bhATTaM bhaTTAchAryakR^itaM hi tat || 18|| tachChiShyopyalpabhedena shavarasya matAntaram | prabhAkaragurushchakre taddhi prAbhAkaraM matam || 19|| bhavatyuttaramImAMsA tvaShTAdhyAyI dvidhA cha sA | devatAj~nAnakANDAbhyAM vyAsasUtraM dvayoH samam || 20|| pUrvAdhyAyachatuShkeNa mantravAchyA cha devatA | sa~NkarShaNoditA taddhi devatAkA~NkShamuchyate || 21|| bhAShyaM chaturbhiradhyAyairbhagavatpAdanirmitam | chakre vivaraNaM tasya tadvedAntaM prachakShate || 22|| akShapAdaH kaNAdashcha kapilo jaiministathA | vyAsaH pata~njalishchaite vaidikAH sUtrakArakAH || 23|| bR^ihaspatyArhatau buddho vedamArgavirodhinaH | eteShv adhikR^itAn vakShye sarve shAstrapravartakAH || 24|| vedAprAmANyasiddhAntA bauddhalokAyatArhatAH | yuktyA nirasanIyAste vedaprAmANyavAdibhiH || 25|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe prathamupodghAtaprakaraNam | \section{2\. lokAyatikapakShaprakaraNaM} lokAyatikapakShe tu tattvaM bhUtachatuShTayam | pR^ithivyApastathA tejo vAyurityeva nAparam || 1|| pratyakShagamyaM evAsti nAstyadR^iShTamadR^iShTataH | adR^iShTavAdibhishchApi nAdR^iShTaM dR^iShTamuchyate || 2|| kvApi dR^iShTamadR^iShTaM chedadR^iShTaM bruvate katham | nityAdR^iShTaM k matsyAt shashashR^i~NgAdibhiH samam || 3|| na kalpyo sukhaduHkhAbhyAM dharmAdharmau parairiha | svabhAvena sukhI duHkhI janonyatraiva kAraNam || 4|| shikhinashchitrayet ko vA kokilAn kaH prakUjayet | svabhAvavyatirekeNa vidyate nAtra kAraNam || 5|| sthUlo.ahaM taruNo vR^iddho yuvetyAdivisheShaNaiH | vishiShTo deha evAtmA na tato.anyo vilakShaNaH || 6|| jaDabhUtavikAreShu chaitanyaM yat tu dR^ishyate | tAmbUlapUgachUrNAnAM yogAdrAga ivotthitam || 7|| ihalokAt paro nAnyaH svargo.asti narako na vA | shivalokAdayo mUDhaiH kalpyante.anyaiH pratArakaiH || 8|| svargAnubhUtirmR^iShTAShTirdvyaShTavarShavadhUgamaH | sUkShmavastrasugandhasrak\-chandanAdiniShevaNam || 9|| narakAnubhavo vairishastravyAdhyAdyupadravaH | mokShastu maraNaM tachcha prANavAyunivartanam || 10|| atastadarthaM nAyAsaM kartumarhati paNDitaH | tapobhirupavAsAdyairmUDha eva prashuShyati || 11|| pAtivratyAdisa~Nketo buddhimaddurbalaiH kR^itaH | suvarNabhUmidAnAdi mR^iShTAmantraNabhojanam | kShutkShAmakukShibhirlokairdaridrairupakalpitam || 12|| devAlayaprayAsatrakUpArAmAdikarmaNAm | prashaMsA kurvate nityaM pAnthA eva na chApare || 13|| agnihotraM trayo vedAstridaNDaM bhasmaguNThanam | buddhipauruShahInAnAM jIviketi bR^ihaspatiH || 14|| kR^iShigorakShavANijyadaNDanItyAdibhirbudhaH | dR^iShTaireva sadopAyairbhogAnanubhavedbhuvi || 15|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe lokAyatikapakSho nAma dvitIyaM prakaraNam | \section{3\. ArhatapakShaprakaraNaM} lokAyatikapakSho.ayamAkShepyaH sarvavAdinAm | svapakSheNa kShipatyeSha tatpakShaM kShapaNo.adhunA || 1|| agnerauShNyamapAM shaityaM kokile madhuraH svaraH | ityAdyekaprakAraH syAt svabhAvo nAparaH kvachit || 2|| kAdAchitkaM sukhaM duHkhaM svabhAvo nAtmano mataH | dharmAdharmAvatastAbhyAmadR^iShTAviti nishchitau || 3|| adR^iShTasyAtra dR^iShTatvaM nAdR^iShTatvaM bhavediti | tvayoktadoSho na syAnme tat sidhyatyAgamAdyataH || 4|| adR^iShTamagnimAdAtuM dhUmaM dR^iShTvopadhAvatA | dhUmenAgnyanumAnaM tu tvayApya~NgIkR^itaM nanu || 5|| pratyakSheNAnumAnena pashyantyatrAgamena cha | dR^iShTAdR^iShTaM janAH spaShTamAhatAgamasaMsthitAH || 6|| siddhA baddhA nArakIyA iti syuH puruShAstridhA | kechit paramasiddhAH syuH kechin mantrairmahauShadhaiH || 7|| gurUpadiShTamArgeNa j~nAnakarmasamuchchayAt | mokSho bandhAdviraktasya jAyate bhuvi kasyachit || 8|| arhatAmakhilaM j~nAtuM karmArjitakalevaraiH | AvR^itirbandhanaM muktiH nirAvaraNatAtmanAm || 9|| pudgalAparasa.nj~naistu dharmAdharmAnugAmibhiH | paramANubhirAbaddhAH sarvadehAH sahendriyaiH || 10|| svadehamAnA hyAtmAno mohAddehAbhimAninaH | krimikITAdihastyantadehapa~njaravartinaH || 11|| AtmAvaraNadehasya vastrAdyAvaraNAntaram | na tvayaM yadi gR^ihNAti tasyApItyanavasthitiH || 12|| prANijAtamahiMsanto manovAkkAyakarmabhiH | digambarAshcharantyeva yogino brahmachAriNaH || 13|| mayUrapichChahastAste kR^itavIrAsanAdikAH | pANipAtreNa bhu~njAnA lUnakeshAshcha mauninaH || 14|| munayo nirmalAH shuddhAH praNatAghaughabhedinaH | pUjAjapaparA nityamAchAryAnugatAstadA || 15|| nirAvaraNa evaiShAmIshvaro.anantashaktimAn | tadIyamantraphalado mokShamArgo.api tatkR^itaH | sarvairvishvasanIyaH syAt sa sarvaj~no jagadguruH || 16|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe ArhatapakSho nAma tR^itIyaM prakaraNam | \section{4\.1 bauddhapakShe mAdhyamikamataM} bauddhAH kShapaNakAchAryapraNItamapi sAmpratam | pakShaM pratikShipantyatra lokAyitamataM yathA || 1|| chaturNAM matabhedena bauddhashAstraM chaturvidham | adhikArAnurUpeNa tatra tatra pravartakam || 2|| j~nAnaM eva hi sA buddhirna chAntaHkaraNaM matam | jAnAti budhyate cheti paryAyatvaprayogataH || 3|| trayANAM bauddhAnAM buddhirastyavivAdataH | bauddhArtho.asti dvayoreva vivAdo.anyatra tadyathA || 4|| pratyakShasiddhaM bAhyArthamasau vaibhAShiko.abravIt | bud.hdhyAkArAnumeyo.artho bAhyaH sautrAntikoditaH || 5|| buddhimAtraM vadatyatra yogAchAro na chAparam | nAsti buddhirapItyAha vAdI mAdhyamikaH kila || 6|| na san nAsan na sadasan na chobhayAbhyAM vilakShaNam | chatuShkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH || 7|| yadasatkAraNaistan na jAyate shashashR^i~Ngavat | satashchotpattiriShTA chejjanitaM janayedayam || 8|| ekasya sadasadbhAvo vastuno nopapadyate | ekasya sadasadbhyo.api vailakShaNyaM na yuktimat | chatuShkoTivinirmuktaM shUnyaM tattvamiti sthitam || 9|| jAtirjAtimatI bhinnA na vetyatra vichAryate | bhinnA chet sA cha gR^ihyeta vyaktibhyo.a~Ngulavat pR^ithak || 10|| avichAritasaMsiddhA vyaktiH sA pAramANukI | svarUpaM paramANUnAM vAchyaM vaisheShikAdibhiH || 11|| ShaTkena yugapadyogAt paramANoH ShaDaMshatA | ShaNNAM samAnadeshatvAt piNDaH syAdaNumAtrakaH || 12|| brAhmaNatvAdijAtiH kiM vedapAThena janyate | saMskArairvA dvayenAtha tat sarvaM nopapadyate || 13|| vedapAThena chet kashchit shUdro deshAntaraM gataH | samyak paThitavedo.api brAhmaNatvamavApnuyAt || 14|| sarvasaMskArayukto.atra vipro loke na dR^ishyate | chatvAriMshat tu saMskArA viprasya vihitA yataH || 15|| ekasaMskArayuktashchedvipraH syAdakhilo janaH | jAtivyaktyAtmako.artho.atra nAstyevAto nirUpyate || 16|| vij~nAnamapi nAstyatra j~neyAbhAve samutthite | ato mAdhyamiko vakti sarvashUnyaM vichAritam || 17|| iti bauddhapakShe mAdhyamikamatam | \section{4\.2 bauddhapakShe yogAchAramataM} atra mAdhyamikenoktaM shUnyatvaM shUnyavAdinA | nirAlambanavAdI tu yogAchAro nirasyati || 1|| tvayoktasarvashUnyatve pramANaM shUnyaM eva te | ato vAde.adhikAraste na pareNopapadyate || 2|| svapakShasthApanaM tadvat parapakShasya dUShaNam | kathaM karotyatra bhavAn viparItaM vaden na kim || 3|| avibhAgo hi bud.hdhyAtmA viparyAsitadarshanaiH | grAhyagrAhakasaMvittibhedavAn iva lakShyate || 4|| mAnameyaphalAdyuktaM j~nAnadR^iShTyanusArataH | adhikAriShu jAteShu tattvamapyupadekShyati || 5|| buddhisvarUpaM ekaM hi vastvasti paramArthataH | pratimAnasya nAnAtvAn na chaikatvaM vihanyate || 6|| parivrATkAmukashunAM ekasyAM pramadAtanau | kuNapaM kAminI bhakShyamiti tisro vikalpanA || 7|| athApyekaiva sA bAlA buddhitattvaM tathaiva naH | tadanyadyat tu jAtyAdi tannirAkriyatAM tvayA || 8|| kShaNikA buddhirekA tu tridhA bhrAntairvikalpitA | svayamprakAshatattvaj~nairmumukShubhirupAsyate || 9|| iti bauddhapakShe yogAchAramatam | \section{4\.3 bauddhapakShe sautrAntikamataM} vij~nAnamAtramatroktaM yogAchAreNa dhImatA | j~nAnaM j~neyaM vinA nAsti bAhyArtho.apyasti tena naH || 1|| nIlapItAdibhishchitrairbud.hdhyAkArairihAntaraiH | sautrAntikamate nityaM bAhyArthastvanumIyate || 2|| kShINAni chakShurAdIni rUpAdiShveva pa~nchasu | na ShaShThamindriyaM tasya grAhakaM vidyate bahiH || 3|| ShaDaMshatvaM tvayApAdya paramANornirAkR^itiH | yuktastenApi bAhyArtho na chedj~nAnaM na sambhavet || 4|| AkAshadhAturasmAbhiH paramANuritIritaH | sa cha praj~nAptimAtraM syAn na cha vastvantaraM matam || 5|| sarve padArthAH kShaNikA bud.hdhyAkAravijR^imbhitA | idamityeva bhAvAste.apyAkArAnumitAH sadA || 6|| viShayatvavirodhastu kShaNikatve.api nAsti naH | viShayatvaM hi hetutvaM j~nAnAkArArpaNakShamam || 7|| iti bauddhapakShe sautrAntikamatam | \section{4\.4 bauddhapakShe vaibhAShikamataM} sautrAntikamatAdalpabhedo vaibhAShkike mate | pratyakShatvaM tu bAhyasya kvachidevAnumeyatA || 1|| pUrvAparAnubhAvena pu~njIbhUtAH sahasrashaH | paramANava evAtra bAhyArthaghanavat sthitAH || 2|| dUrAdeva vanaM pashyan gatvA tasyAntikaM punaH | na vanaM pashyati kvApi vallIvR^ikShAtirekataH || 3|| mR^ido ghaTatvamAyAnti kapAlatvaM tu te ghaTAH | kapAlAni cha chUrNatvaM te punaH paramANutAm || 4|| chaturNAmapi bauddhAnAM aikyamadhyAtmanirNaye | vyAvahArikabhedena vivadante parasparam || 5|| buddhitattve sthitA bauddhA buddhivR^ittirdvidhA matA | j~nAnAj~nAnAtmikA cheti tatra j~nAnAtmikA nijA || 6|| mUlAj~nAnanimittAnyA skandhAyatanadhAtujA | prapa~nchajAtamakhilaM sharIraM bhuvanAtmakam || 7|| pa~nchaskandhA bhavantyatra dvAdashAyatanAni cha | sarveShAmapi bauddhAnAM tathAShTAdasha dhAtavaH || 8|| j~nAnasaMskArasa.nj~nAnAM vedanArUpayorapi | samUhaH skandhashabdArthaH tattatsantativAchakaH || 9|| j~nAnasantatirevAtra vij~nAnaskandha uchyate | saMskAraskandha ityukto vAsanAnAM tu saMhatiH || 10|| sukhaduHkhAtmikA buddhistathApekShAtmikA cha sA | vedanAskandha ityuktaH sa.nj~nAskandhastu nAma yat || 11|| rUpaskandho bhavatyatra mUrtibhUtasya saMhatiH | rUpasyopachayaH stambhakumbhAdiraNukalpitaH || 12|| pR^ithivyAH sthairyarUpAdi dravatvAdi bhavedapAm | uShNatvaM tejaso dhAtorvAyudhAtostu shItatA || 13|| eShAM chaturNAM dhAtUnAM varNagandharasaujasAm | piNDAj jAtAH pR^ithivyAdyAH paramANuchayA amI || 14|| shrotraM tvak chakShuShI jihvA ghrANaM pratyayapa~nchakam | vAkpAdapANipAyvAdi j~neyaM kArakapa~nchakam || 15|| sAmudAyikachaitanyaM buddhiH syAt karaNaM manaH | kalpitaM bhrAntadR^iShTyaiva sharIrabhuvanAtmakam || 16|| bauddhashAstraprameyaM tu pramANaM dvividhaM matam | kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakShaM kalpanA punaH || 17|| nAmajAtiguNadravyakriyArUpeNa pa~nchadhA | li~Ngadarshanato j~nAnaM li~NginyatrAnumAnatA || 18|| chaturvidhaM yadaj~nAnaM pramANAbhyAM nivartate | naShTe chaturvidhe.aj~nAne mUlAj~nAnaM nivartate || 19|| mUlAj~nAnanivR^ittau cha vishuddhaj~nAnasantatiH | shuddhabud.hdhyavisheSho hi mokSho buddhamunIritaH || 20|| utpattisthitibha~NgadoSharahitAM sarvAshayonmUlinIM grAhotsargaviyogayogajanitAM nAbhAvabhAvAnvitAm | tAmantadvayavarjitAM nirupamAmAkAshavan nirmalAM praj~nAM pAramitAM dhanasya jananIM shR^iNvantu bud.hdhyarthinaH || 21|| atistutiparairukto yastu vaisheShikAdibhiH | Ishvaro neShyate.asmAbhiH sa nirAkriyatedhunA || 22|| heyopAdeyamarthaM cha mokShopAyaM cha vetti yaH | sa eva naH pramANaM syAn na sarvaj~nastvayeritaH || 23|| dUraM pashyatu vA mA vA tattvamiShTaM prapashyatu | pramANaM dUradarshI chedvayaM gR^idhnAn upAsmahe || 24|| deshe pipIlikAdInAM sa~NkhyAj~naH kashchidasti kim | sarvakartR^itvamIshasya kathitaM nopapadyate || 25|| yadi syAt sarvakartAsAvadharme.api pravartayet | ayuktaM kArayan lokAn kathaM yukte pravartayet || 26|| upekShaiva cha sAdhUnAM yuktAsAdhau kriyA bhavet | na kShatakShAravikShepaH sAdhUnAM sAdhucheShTitam || 27|| IshvareNaiva shAstrANi sarvANyadhikR^itAni chet | kathaM pramANaM tadvAkyaM pUrvAparaparAhatam || 28|| kArayeddharmamAtraM chedekashAstrapravartakaH | kathaM prAdeshikasyAsya sarvakartR^itvamuchyate || 29|| IshaH prayojanAkA~NkShI jagat sR^ijati vA na vA | kA~NkShate chedasampUrNo no chen naiva pravartate || 30|| pravartate kimIshaste bhrAntavan niShprayojane | ChAgAdInAM purIShAdervartulIkaraNena kim || 31|| krIDArtheyaM pravR^ittishchet krIDate kiM nu bAlavat | ajasraM krIDatastasya duHkhaM eva bhavatyalam || 32|| aj~no janturanIsho.ayamAtmanaH sukhaduHkhayoH | Ishvaraprerito gachChet svargaM vA shvabhraM eva vA || 33|| taptalauhAbhitApAdyairIshenAlpasukhechChunA | prANino narake kaShTe bata prANairviyojitA || 34|| varapradAne shaktashchet brahmahatyAdikAriNe | svargaM dadyAt svatantraH syAn narakaM somayAjine || 35|| karmAnuguNadAtA chedIshaH syAdakhilo janaH | dAne svAntantryahInaH san sarveshaH kathamuchyate || 36|| evaM naiyAyikAdyuktasarvaj~neshanirAkriyA | heyopAdeyamAtraj~no grAhyo buddhamunistataH || 37|| chaityaM vandeta chaityAdyA dharmA buddhAgamoditAH | anuShTheyA na yAgAdyA vedAdyAgamachoditAH || 38|| kriyAyAM devatAyAM cha yoge shUnyapade kramAt | vaibhAShikAdayo bauddhAH sthitAshchatvAra eva te || 39|| iti bauddhapakShe vaibhAShikamatam | iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe bauddhapakSho nAma chaturthaM prakaraNam | \section{5\. vaisheShikapakShaH} nAstikAn vedabAhyAMstu bauddhalokAyatArhatAn | nirAkaroti vedArthavAdI vaisheShiko.adhunA || 1|| vedamArgaparibhraShTA vishiShTAH paradarshane | bauddhAdayo vishiShTAste na bhavanti dvijAH punaH || 2|| ato buddhAdibhirnityaM vedabrAhmaNanindayA | Atmava~nchakatA kaShTA sarvatrAghoShitA bhuvi || 3|| pramANaM eva vedAH syuH sarveshvarakR^itatvataH | sa eva karmaphalado jIvAnAM pArisheShyataH || 4|| jIvA vA jIvakarmANi prakR^itiH paramANavaH | neshate hyatra jIvAnAM tattatkarmaphalArpaNe || 5|| jIvAH karmaphalAvAptau shaktAshchet svasukhe ratAH | aprArthaitAni duHkhAni vArayantu prayatnataH || 6|| ashaktAnyatra karmANi jIvAnAM svaphalArpaNe | achetanatvAdagateH svargAdiphalabhUmiShu || 7|| nAchetanatvAt prakR^iteH phaladAtR^itvasambhavaH | achetanAH phalaM dAtumashaktAH paramANavaH || 8|| kAlo.apyachetanasteShAM na hi karmaphalapradaH | ato.anyaH phalado loke bhavatyebhyo vilakShaNaH || 9|| sa tu prANivisheShAMshcha deshAnapi tadAshrayAn | jAnan sarvaj~na eveShTo nAnye bauddhAdisammatAH || 10|| ajAnan prANino loke heyopAdeyamAtravit | prAdeshiko na sarvaj~no nAsmadAdivilakShaNaH || 11|| vedaikadeshaM dR^iShTvA tu kArIrIvR^iShTibodhakam | adR^iShTayoshcha vishvAsaH kAryaH svargApavargayoH || 12|| kArIrIShTyuktavR^iShTishcha draShTavyAdR^iShTanirNaye | jyotiHshAstroktakAlasya grahaNaM tannidarshanam || 13|| dR^iShTaikadeshaprAmANyaM yat tUktaM saugatAdibhiH | tachcha vedAdapahR^itaM sarvalokapratArakaiH || 14|| mantravyAkaraNaM dR^iShTvA mantrA virachitAH punaH | lipisammishrajAtAste siddhamantrAstathA kR^itAH || 15|| bauddhAgamebhyo dR^iShTArthA na hR^itA vaidikaiH kvachit | vedasyaiva ShaDa~NgAni yataH shikShAdikAni vai || 16|| nAnyAgamA~NgatA teShAM na kvApyuktA parairapi | ato vedabalIyastvaM nAstikAgamasa~nchayAt || 17|| ShaTpadArthaparij~nAnAn mokShaM vaisheShikA viduH | tadantargata evesho jIvAH sarvamidaM jagat || 18|| dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM yat parAparam | visheShaH samavAyashcha ShaTpadArthA iheritAH || 19|| pR^ithivyApastathA tejo vAyurAkAshaM eva cha | dikkAlAtmamanAMsIti nava dravyANi tanmate || 20|| pR^ithivI gandhavatyApaH sarasAstejasaH prabhA | anuShNAshItasaMsparsho vAyuH shabdaguNaM nabhaH || 21|| dik pUrvAparadhIli~NgA kAlaH kShiprachirAgataH | AtmAhampratyayAt siddho mano.antaHkaraNaM matam || 22|| ayogamanyayogaM cha muktA dravyAshritA guNAH | chaturvimshatidhA bhinnA guNAste.api yathAkramAt || 23|| shabdaH sparsho raso rUpaM gandhasaMyogavegatAH | sa~NkhyAdravatvasaMskAraparimANavibhAgatAH || 24|| prayatnasukhaduHkhechChAbuddhidveShapR^ithakkR^itAH | paratvaM chAparatvaM cha dharmAdharmau cha gauravam || 25|| ime guNAshchaturvimshatyatha karma cha pa~nchadhA | prasArAku~nchanotkShepA gatyavakShepaNe iti || 26|| paraM chAparamityatra sAmAnyaM dvividhaM matam | paraM sattAdi sAmAnyaM dravyatvAdyaparaM matam || 27|| parasparaviveko.atra dravyANAM yaistu gamyate | visheShA iti te j~neyA dravyaM eva samAshritAH || 28|| sambandhaH samavAyaH syAt dravyANAM tu guNAdibhiH | ShaT padArthA ime j~neyAstanmayaM sakalaM jagat || 29|| teShAM sAdharmyavaidharmyaj~nAnaM mokShasya sAdhanam | dravyAntargata evAtmA bhinno jIvaparatvataH || 30|| devA manuShyAstirya~ncho jIvAstvanyo maheshvaraH | tadAj~naptakriyAM kurvan muchyate.anyastu badhyate || 31|| shrutismR^itItihAsAdyaM purANaM bhAratAdikam | IshvarAj~neti vij~neyA na la~NghyA vaidikaiH kvachit || 32|| tridhA pramANaM pratyakShamanumAnAgamAviti | tribhiretaiH pramANaistu jagatkartAvagamyate || 33|| tasmAt taduktakarmANi kuryAt tasyaiva tR^iptaye | bhaktyaivAvarjanIyo.asau bhagavAn parameshvaraH || 34|| tatprasAdena mokShaH syAt karaNoparamAtmakaH | karaNoparame tvAtmA pAShANavadavasthitaH || 35|| duHkhasAdhyaH sukhochChedI duHkhochChedavadeva naH | ataH saMsAranirviNNo mumukShurmuchyate janaH || 36|| pashchAn naiyAyikastarkaiH sAdhayiShyati naH shivam | nAtibhinnaM mataM yasmAdAvayorvedavAdinoH || 37|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe vaisheShikapakSho nAma pa~nchamaM prakaraNam | \section{6\. naiyAyikapakShaH} naiyAyikasya pakSho.atha sa~NkShepAt pratipAdyate | yat tarkarakShito vedo grastaH pAShaNDadurjanaiH || 1|| akShapAdaH prAmANAdiShoDashArthaprabodhanAt | jIvAnAM muktimAchaShTe pramANaM cha prameyatA || 2|| nirNayaH saMshayo.anyashcha prayojananidarshane | siddhAntAvayavau tarko vAdo jalpo vitaNDatA || 3|| hetvAbhAsaM ChalaM jAtirnigrahasthAnamityapi | pratykShamanumAnAkhyamupamAnAgamAviti || 4|| chatvAryatra pramANAni nopamAnaM tu kasyachit | pratyakShamasmadAdInAmastyanyadyoginAmapi || 5|| pashyanti yoginaH sarvamIshvarasya prasAdataH | svabhAveneshvaraH sarvaM pashyati j~nAnachakShuShA || 6|| yatnenApi na jAnanti sarveshaM mAMsachakShuShaH | IshvaraM sAdhayatyetadanumAnamiti sphuTam || 7|| bhUrbhUdharAdikaM sarvaM sarvavit kartR^ipUrvakam | kAryatvAdvaTavachcheti jagatkartAnumIyate || 8|| kAryatvamapyasiddhaM chet kShmAdeH sAvayavatvataH | ghaTakuDyAdivach cheti kAryatvamapi sAdhyate || 9|| dR^iShTAntasiddhadehAderdharmAdharmaprasa~NgataH | na visheShavirodho.atra vAchyo bhaTTAdibhiH kvachit || 10|| utkarShasamajAtitvAt samyagdoSho na tAdR^ishaH | kAryatvamAtrAt kartR^itvamAtraM evAnmIyate || 11|| dR^iShTAntasthavisheShaistvaM virodhaM yadi bhAShase | dhUmenAgnyanumAnasya hyabhAvo.api prasajyate || 12|| asharIro.api kurute shivaH kAryamihechChayA | dehAnapekSho dehaM svaM yathA cheShTayate janaH || 13|| ichChAj~nAnaprayatnAkhyA maheshvaraguNAstrayaH | sharIrarahite.api syuH paramANusvarUpavat || 14|| kAryaM kriyAM vinA nAtra sA kriyA yatnapUrvikA | kriyAtvAt sAdhyate.asmAbhirasmadAdikriyA yathA || 15|| sarvaj~nIyakriyodbhUtakShmAdikAryopapattibhiH | IshvarAsattvamuktaM yan nirastaM pArisheShyataH || 16|| yathA vaisheShikeNeshaH pArisheShyeNa sAdhitaH | tattarko.atrAnusandheyaH samAnaM shAstramAvayoH || 17|| kAlakarmapradhAnAderachaitanyAt shivoparaH | alpaj~natvAt tu jIvAnAM grAhyaH sarvaj~na eva saH || 18|| sarvaj~neshapraNItatvAdvedaprAmANyamiShyate | smR^ityAdInAM pramANatvaM tanmUlatvena sidhyati || 19|| shrautaM smArtaM cha yat karma yathAvadiha kurvatAm | svargApavargau syAtAM hi naiva pAShaNDinAM kvachit || 20|| traiyambakAdibhirmantrairapi devo maheshvaraH | anuShThAnopayuktArthasmArakaiH pratipAdyate || 21|| kArIrIShTyarthavR^iShTyAdi dR^iShTvA svargApavargayoH | vishvAso.adR^iShTayoH kAryaH karaNAdyaiH a~nchitaH || 22|| apramANamasheShaM cha shAstraM buddhAdikalpitam | syAdanAptapraNItatvAdunmattAnAM yathA vachaH || 23|| bIjapraroharakShAyai vR^itiH kaNTakinI yathA | vedArthatattvarakShArthaM kR^itA tarkamayI vR^itiH || 24|| pramANAnugrAhakastarkaH sa kathAtrayasaMyutaH | vAdo jalpo vitaNDeti tisra eva kathA matAH || 25|| AchAryeNa tu shiShyasya vAdastattvabubhutsayA | jayaH parAjayo nAtra tau tu jalpavitaNDayoH || 26|| vAdo tu prativAdI cha prAshnikasya sabhApatiH | chatvArya~NgAni jalpasya vitaNDAyAstathaiva cha || 27|| saduttarAparij~nAnAt parAjayabhaye sati | jayech Chalena jAtyA vA prativAdo tu vAdinAm || 28|| ChalaM jAtiM bruvANasya nigrahasthAnamIrayet | nigrahasthAnamityuktaM kathAvichChedakArakam || 29|| tatropachArasAmAnyavAkpUrvaM trividhaM Chalam | chaturvedavidityukte kasmiMshchidvAdinA dvije | kimatra chitraM brAhmaNye chaturvedaj~natochitA || 30|| evaM sAmAnyadR^iShTyA tu dUShite prativAdinA | vedavAkyairanekAntaM nigrahasthAnamapyatha || 31|| navavastro baTushcheti vAdyukte tatra vAkChalam | kuto.asya nava vAsAMsItyAchakShANasya nigrahaH || 32|| tAtparyavaiparItyena kalpitArthasya bAdhanam | svasya vyAghAtakaM vAkyaM dUShaNakShamaM eva vA | uttaraM jAtirityAhuH chaturviMshatibhedabhAk || 33|| chaturviMshatijAtInAM prayoktuH prativAdinaH | vaktavyaM nigrahasthAnamasaduttaravAdinaH || 34|| yathA sAdharmyavaidharmyAt samotakarShApakarShataH | varNyAvarNyavikalpAshcha prAptyaprAptIti sAdhyatAH || 35|| prasa~NgapratidarshanAnupapattishcha saMshayaH | arthApattyavisheShau cha hetuprakaraNAhvayau || 36|| kAryopalabdhyanupalabdhinityAnityAshcha jAtayaH | sAmyApAdakahetutvAt samatAjAtayo matAH | saduttarAparij~nAne syAdekAntaparAjayaH || 37|| evaM jalpavitaNDAbhyAM vedabAhyAn nirasya tu | vedaikavihitaM karma kuryAdIshvaratR^iptaye || 38|| tatprasAdAptayogena mumukShurmokShamApnuyAt | nityAnandAnubhUtiH syAn mokShe tu viShayAdR^ite || 39|| varaM vR^indAvane ramye shR^igAlatvaM vR^iNomyaham | vaisheShikoktamokShAt tu sukhaleshavivarjitAt || 40|| yo vedavihitairyaj~nairIshvarasya prasAdataH | mUrchChAmichChati yatnena pAShANavadavasthitim || 41|| mokSho hi haribhaktyAptayogeneti puroditaH | aShTAva~NgAni yogasya yamo.atha niyamastathA || 42|| AsanaM pavanAyAmaH pratyAhAro.atha dhAraNam | dhyAnaM samAdhirityevaM tat sA~Nkhyo vistariShyati || 43|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe naiyAyikapakSho nAma ShaShThaM prakaraNam | \section{7\. prabhAkarapakShaH} prabhAkaraguroH pakShaH sa~NkShepAdatha kathyate | tuShTAva pUrvamImAMsAmAchAryaspardhayApi yaH || 1|| vedaikavihitaM karma mokShadaM nAparaM guroH | badhyate sa hi lokastu yaH kAmyapratiShiddhakR^it || 2|| vidhyarthavAdamantraishcha nAmadheyaishchaturvidhaH | vedo vidhipradhAno.ayaM dharmAdharmAvabodhakaH || 3|| AtmA j~nAtavya ityAdividhayastv AruNe sthitAH | yathAvadAtmanAM tatra bodhaM vidadhate sphuTam || 4|| buddhIndriyasharIrebhyo bhinna AtmA vibhurdhruvaH | nAnAbhUtaH pratikSheptramarthaj~nAneShu bhAsate || 5|| ghaTaM jAnAmyahaM spaShTamityatra yugapat trayam | ghaTo viShayarUpeNa kartAhampratyayAgataH | svayamprakAsharUpeNa j~nAnaM bhAti janasya hi || 6|| karaNoparamAn muktimAha vaisheShiko yathA | duHsahAsArasaMsArasAgarottaraNotsukaH || 7|| prayatnasukhaduHkhechChAdharmAdharmAdinAshataH | pAShANavadavasthAnamAtmano muktimichChati || 8|| duHkhasAdhyasukhochChedo duHkhochChedavadiShyate | nityAnandAnubhUtishcha nirguNasya na cheShyate || 9|| na buddhibhedaM janayedaj~nAnAM karmasa~NginAm | anyaH sa.nnyAsainAM mArgo jAghaTIti na karmiNAm || 10|| tasmAt yAgAdayo dharmAH kartavyA vihitA yataH | anyathA pratyavAyaH syAt karmaNyevAdhikAriNAm || 11|| karmamAtraikasharaNAH shreyaH prApsyantyanuttamam | na devatA chaturthyantaviniyogAdR^ite parA || 12|| vedabAhyAn nirAkR^itya bhaTT | eNairgate pathi | chakre prabhAkaraH shAstraM guruH karmAdhikAriNAm || 13|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe prabhAkarapakSho nAma saptamaM prakaraNam | \section{8\. bhaTTAchAryapakShaH} bauddhAdinAstikadhvastavedamArgaM purA kila | bhaTTAchAryaH kumArAMshaH sthApayAmAsa bhUtale || 1|| tyaktvA kAmyaniShiddhe dve vihitAcharaNAn naraH | shuddhAntaHkaraNo j~nAnI paraM nirvANaM R^ichChati || 2|| kAmyakarmANi kurvANaiH kAmyakarmAnurUpataH | janitvaivopabhoktavyaM bhUyaH kAmyaphalaM naraiH || 3|| kR^imikITAdirUpeNa janitvA tu niShiddhakR^it | niShiddhaphalabhogau syAdadho.adho narakaM vrajet || 4|| ato vichArya vij~neyau dharmAdharmau vipashchitA | chodanaikapramANau tau na pratyakShAdigocharau || 5|| vidhyarthavAdamantraishcha nAmadheyaishchaturvidhaH | vedo vidhipradhAno.ayaM dharmAdharmAvabodhakaH || 6|| nivartakaM niShiddhAdyat puMsAM dharmapravartakam | vAkyaM tachchodanA vede liDloTtavyAdilA~nChitam || 7|| niShiddhanindakaM yat tu vihitArthaprashaMsakam | vAkyamatrArthavAdaH syAdvidhyaMshatvAt pramANakam || 8|| karmA~NgabhUtA mantrAH syuranuShTheyaprakAshakAH | yAgAdernAmabhUtAni nAmadheyAni hi shrutau || 9|| AtmA j~nAtavya ityAdividhayastv AruNeShu ye | bodhaM vidadhate brahmaNyAtmanAM paramAtmani || 10|| dUShayantyanumAnAbhyAM bauddhA vedamapi sphuTam | tanmUlalabdhadharmAderapalApastu sidhyati || 11|| vedo.apramANaM vAkyatvAdrathyApuruShavAkyavat | athAnAptapraNItatvAdunmattAnAM yathA vachaH || 12|| tadayuktamimau hetU bhavetAmaprayojakau | vAkyatvamAtrAdvedasya na bhavatyapramANatA || 13|| anAptapuruShoktatvaM hetuste na prayojakaH | syAdanAptoktatAmAtrAdaprAmANyaM na cha shruteH || 14|| nityavedasya chAnAptapraNItatvaM na duShyati | vipralambhAdayo doShA vidyante pu~NgirAM sadA || 15|| vedasyApauruSheyatvAddoShAsha~Nkaiva nAsti naH | vedasyApauruSheyatvaM kechin naiyAyikAdayaH || 16|| dUShayantIshvarokt | atvAn manyamAnAH pramANatAm | pauruSheyo bhavedvedo vAkyatvAdbhAratAdivat || 17|| sarveshvarapraNItatve prAmANyamapi susthitam | prAmANyaM vidyate neti pauruSheyeShu yujyate || 18|| vede vakturabhAvAchcha tadvArtApi sudurlabhA | vedasya nityatA proktA prAmANyenopayujyate || 19|| sarveshvarapraNItatvaM prAmANyasyaiva kAraNam | tadayuktaM pramANena kenAtreshvarakalpanA || 20|| sa yadyAgamakalpaH syAn nityo.anityaH kimAgamaH | nityashchet taM pratIshasya keyaM kartR^itvakalpanA || 21|| anityAgamapakShe syAdanyo.anyAshrayadUShaNam | Agamasya pramANatvamIshvaroktyeshvarastataH || 22|| AgamAt sidhyatItyevamanyo.anyAshrayadUShaNam | svata eva pramANatvamato vedasya susthiram || 23|| dharmAdharmau cha vedaikagocharAvityapi sthitam | nanu vedaM vinA sAkShAtkArAmalakavat sphuTam || 24|| pashyanti yogino dharmaM kathaM vedaikamAnatA | tadayuktaM na yogI syAdasmadAdivilakShaNaH || 25|| so.api pa~nchendriyaiH pashyan viShayaM nAtirichyate | pratyakShamanumAnAkhyamupamAnamanantaram || 26|| arthApattirabhAvashcha na dharmaM bodhayanti vai | tattadindriyayogena vartamAnArthabodhakam || 27|| pratyakShaM na hi gR^ihNAti so.apyatItamanAgatam | dharmeNa nityasambandhirUpasyAbhAvataH kvachit || 28|| nAnumAnamapi vyaktaM dharmAdharmAvabodhakam | dharmAdisadR^ishAbhAvAdupamAnamapi kvachit || 29|| sAdR^ishyagrAhakaM naiva dharmAdharmAvabodhakaM sukhasya kAraNaM dharmo duHkhasyAdharma ityapi || 30|| arthApattyAtra sAmAnyamAtre j~nAne na duShyati | sAmAnyamananuShTheyaM kiM chAtItaM tadA bhavet || 31|| yAgAdayo hyanuShTheyA visheShA vidhichoditAH | abhAvAkhyaM pramANaM na puNyApuNyaprakAshakam || 32|| pramANapa~nchakAbhAve tat sadA vartate yataH | vedaikagocharau tasmAddharmAdharmAviti sthitam || 33|| vedaikavihitaM karma mokShadaM nAparaM tataH | mokShArthI na pravarteta tatra kAmyaniShiddhayoH || 34|| nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA | AtmA j~nAtavya ityAdividhibhiH pratipAdite || 35|| jIvAtmanAM prabodhastu jAyate paramAtmani | pratyAhArAdikaM yogamabhyasyan vihitakriyaH || 36|| manaH karaNakenAtmA pratyakSheNAvasIyate | bhinnAbhinnAtmakastv AtmA govat sadasadAtmanaH || 37|| jIvarUpeNa bhinno.api tvabhinnaH pararUpataH | asat syAt jIvarUpeNa sadrUpaH pararUpataH || 38|| shAvaleyAdigoShveva yathA gotvaM pratIyate | paramAtma tvanusyUtavR^ittirjIve.api budhyatAm || 39|| traiyAmbikAdibhirmantraiH pUjyo dhyeyo mumukShubhiH | dhyAtvaivAropitAkAraM kaivalyaM so.adhigachChati || 40|| parAnandAnubhUtiH syAn mokShe tu viShayAdR^ite | viShayeShu viraktAH syurnityAnandAnubhUtitaH | gachChantyapunarAvR^ittiM mokShaM eva mumukShavaH || 41|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe bhaTTAchAryapakSho nAma aShTamaM prakaraNam | \section{9\. kapilavAsudevasA~NkhyapakShaH} sA~NkhyadarshanasiddhAntaH sa~NkShepAdatha kathyate | sA~NkhyashAstraM dvidhAbhUtaM seshvaraM cha nirIshvaram || 1|| chakre nirIshvaraM sA~NkhyaM kapilo.anyat pata~njaliH | kapilo vAsudevaH syAdanantaH syAt pata~njaliH || 2|| j~nAnena muktiM kapilo yogenAha pata~njaliH | yogI kapilapakShoktaM tattvaj~nAnamapekShate || 3|| shrutismR^itItihAseShu purANe bhAratAdike | sA~NkhyoktaM dR^ishyate spaShTaM tathA shaivAgamAdiShu || 4|| vyaktAvyaktavivekena puruShasyaiva vedanAt | duHkhatrayanivR^ittiH syAdekAntAtyantato nNam || 5|| duHkhamAdhyAtmikaM chAdhibhautikaM chAdhidaivikam | AdhyAtmikaM manoduHkhaM vyAdhayaH piTakAdayaH || 6|| AdhibhautikaM duHkhaM syAt kItAdiprANisambhavam | varShAtapAdisambhUtaM duHkhaM syAdAdhidaivikam || 7|| ekAntAtyantato duHkhaM nivartetAtmavedanAt | upAyAntarato mokShaH kShayAtishayasaMyutaH || 8|| na chauShadhairna yAgAdyaiH svargAdiphalahetubhiH | traiguNyaviShayairmokShaH tattvaj~nAnAdR^ite paraiH || 9|| pa~nchaviMshatitattvAni vyaktAvyaktAdikAni yaH | vetti tasyaiva vispaShTamAtmaj~nAnaM bhaviShyati || 10|| pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra kutrAshrame vaset | jaTI muNDI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || 11|| pa~nchaviMshatitattvAni puruShaH prakR^itirmahAn | aha~NkArashcha shabdashcha sparsharUparasAstathA || 12|| gandhaH shrotraM tvak cha chakShurjihvA ghrANaM cha vAgapi | pANiH pAdastathA pAyurupasthashcha manastathA || 13|| pR^ithivyApastathA tejo vAyurAkAshamityapi | sarvaM hi prakR^iteH kAryaM nityaikA prakR^itirjaDA || 14|| prakR^itestriguNAveshAdudAsIno.api kartR^ivat | sa chetanAvat tadyogAt sargaH pa~Ngvandhayogavat || 15|| prakR^itirguNasAmyaM syAdguNAH sattvaM rajastamaH | sattvodaye sukhaM prItiH shAntirlajjA~NgalAghavam | kShamA dhR^itirakArpaNyaM damo j~nAnaprakAshanam || 16|| rajoguNodaye lobhaH santApaH kopavigrahau | abhimAno mR^iShAvAdaH pravR^ittirdambha ityapi || 17|| tamoguNodaye tandro moho nidrA~Ngagauravam | Alasyamaprabodhashcha pramAdashchaivamAdayaH || 18|| vyAsAbhipretasiddhAnte vakShye.ahaM bhArate sphuTam | traiguNyavitatiM samyag vistareNa yathAtatham || 19|| prakR^iteH syAn mahAMstasmAdaha~NkArastato.apyabhUt | tanmAtrAkhyAni pa~ncha syuH sUkShmabhUtAni tAni hi || 20|| shabdaH sparshastathA rUpaM raso gandha itIritAH | khavAyvagnyambupR^ithvyaH syuH sUkShmA eva na chApare || 21|| paTaH syAch ChuklatantubhyaH shukla eva yathA tathA | triguNAnuguNaM tasmAt tattvasR^iShTirapi tridhA || 22|| sattvAtmakAni sR^iShTAni tebhyo j~nAnendriyANyatha | shrotraM tvak chakShuShI jihvA ghrANamityatra pa~nchakam | taiH shabdasparsharUpANi rasagandhau pravettyasau || 23|| rajoguNodbhavAni syustebhyaH karmendriyANyatha | vAkpANipAdasa.nj~nAni pAyUpasthau tathaiva cha || 24|| vachanAdAnagamanavisargAnandakarma cha | mano.antaHkaraNAkhyaM syAt j~neyaM ekAdashendriyam || 25|| tamoguNodbhavAnyebhyo mahAbhUtAni jaj~nire | pR^ithivyApastathA tejo vAyurAkAsha ityapi || 26|| pa~nchaviMshatitattvAni proktAnyetAni vai mayA | etAnyeva visheSheNa j~nAtavyAni gurormukhAt || 27|| AtmAnaH pralaye lInAH prakR^itau sUkShmadehinaH | guNakarmavashAdbrahmasthAvarAntasvarUpiNaH || 28|| prakR^itau sUkShmarUpeNa sthitaM evAkhilaM jagat | abhivyaktaM bhavatyeva nAsadutpattiriShyate || 29|| asadutpattipakShe cha shashashR^i~NgAdi sambhavet | asattailaM tilAdau chet sikatAbhyo.api tadbhavet || 30|| janitaM janayech cheti yastu doShastvayeritaH | abhivyaktimate na syAdabhivya~njakakAraNaiH || 31|| AtmAno bahavaH sAdhyA dehe dehe vyavasthitAH | ekashchedyugapat sarve mriyeran sambhavantu vA || 32|| pashyeyuryugapat sarve puMsyekasmin prapashyati | ataH syAdAtmanAnAtvamadvaitaM nopapadyate || 33|| AtmA j~nAtavya ityAdividhibhiH pratipAditaH | nivR^ittirUpadharmaH syAn mokShado.anyaH pravartakaH || 34|| agniShTomAdayo yaj~nAH kAmyAH syurvihitA api | pravR^ittidharmAste j~neyA yataH puMsAM pravartakAH || 35|| dharmeNordhvagatiH puMsAmadharmAt syAdadhogatiH | j~nAnenaivApavargaH syAdaj~nAnAdbadhyate naraH || 36|| brahmArpaNatayA yaj~nAH kR^itAste mokShadA yadi | ayaj~natvaprasa~NgaH syAn mantrArthasyAn yathAkR^ite || 37|| tasmAdyAgAdayo dharmAH saMsAreShu pravartakAH | niShiddhebhyo.api kartavyAH puMsAM sampattihetavaH || 38|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe kapilavAsudevasA~NkhyapakSho nAma navamaM prakaraNam | \section{10\. pata~njaliseshvarasA~NkhyapakShaH athavA pata~njalipakShaH} atha seshvarasA~Nkhyasya vakShye pakShaM pata~njaleH | pata~njaliranantaH syAdyogashAstrapravartakaH || 1|| pa~nchaviMshatitattvAni puruShaM prakR^iteH param | jAnato yogasiddhiH syAdyogAddoShakShayo bhavet || 2|| pa~nchaviMshatitattvAni puruShaM prakR^itirmahAn | aha~NkArashcha tanmAtrA vikArAshchApi ShoDasha | mahAbhUtAni chetyetadR^iShiNaiva suvistR^itam || 3|| j~nAnamAtreNa muktiH syAdityAlasyasya lakShaNam | j~nAnino.api bhavatyeva doShairbuddhibhramaH kvachit || 4|| gurUpadiShTavidyAto naShTAvidyo.api pUruShaH | dehadarpaNadoShAMstu yogenaiva vinAshayet || 5|| samyag j~nAto raso yadvadguDAdernAnubhUyate | pittajvarayutaistasmAddoShAn eva vinAshayet || 6|| gurUpadiShTavidyasya viraktasya narasya tu | doShakShayakarastasmAdyogAdanyo na vidyate || 7|| avdiyopAttakartR^itvAt kAmAt karmANi kurvate | tataH karmavipAkena jAtyAyurbhogasambhavaH || 8|| pa~nchakleshAstvavidyA cha rAgadveShau tadudbhavau | asmitAbhiniveshau cha tatrAvidyaiva kAraNam || 9|| AtmabuddhiravidyA syAdanAtmani kalevare | pa~nchabhUtAtmako deho dehI tvAtmA tato.aparaH || 10|| tajjanyaputrapautrAdisantAne.api mamatvadhIH | avidyA dehabhogye vA gR^ihakShetrAdike tathA || 11|| naShTAvidyo.atha tanmUlarAgadveShavivarjitaH | muktaye yogamabhyasyedihAmutraphalAspR^ihaH || 12|| chittavR^ittinirodhe syAdyogaH svasmin vyavasthitiH | vR^ittayo nAtra varNyante kliShTAkliShTavibheditAH || 13|| kriyAyogaM prakurvIta sAkShAdyogapravartakam | kriyAyogastapo mantrajapo bhaktirdR^iDheshvare || 14|| kleshakarmavipAkAdishUnyaH sarvaj~na IshvaraH | sa kAlenAnavachChedAdbrahmAdInAM gururmataH || 15|| tadvAchakaH syAt praNavastajjapo vAchyabhAvanam | yogAntarAyanAshaH syAt tena pratya~Nmano bhavet || 16|| AlasyaM vyAdhayastIvrAH pramAdastyAnasaMshayaH | anavasthitachittatvamashraddhA bhrAntidarshanam || 17|| duHkhAni daurmanasyaM cha viShayeShu cha lolatA | shvAsaprashvAsadoShau cha dehakampo nira~NkushaH | ityevamAdayo doShA yogavighnAH svabhAvataH || 18|| IshvarapraNidhAnena tasmAdvighnAn vinAshayet | maitryAdibhirmanaHshuddhiM kuryAdyogasya sAdhanam || 19|| maitrIM kuryAt sudhIloke karuNAM duHkhite jane | dharme.anumodanaM kuryAdupakShAM eva pApinAm || 20|| bhagavatkShetrasevA cha sajjanasya cha sa~NgatiH | bhagavachcharitAbhyAso bhAvanA pratyagAtmanaH || 21|| ityevamAdibhiryatnaiH saMshuddhaM yogino manaH | shaktaM syAdatisUkShmANAM mahatAmapi bhAvane || 22|| yogA~NgakAraNAddoShe naShTe j~nAnaprakAshanam | aShTAva~NgAni yogasya yamo.atha niyamastathA || 23|| AsanaM pavanAyAmaH pratyAhAro.atha dhAraNA | dhyAnaM samAdhirityevaM tAni vistarato yathA || 24|| ahiMsA satyamasteyaM brahmacharyAparigrahau | yamAH pa~ncha bhavantyete jAtyAdyanuguNA matAH || 25|| niyamAH shauchasantoShatapomantreshasevanAH | yamasya niyamasyApi siddhau vakShye phalAni cha || 26|| ahiMsAyAH phalaM tasya sannidhau vairavarjanam | satyAdamoghavAktvaM syAdasteyAdratnasa~NgatiH || 27|| brahmacharyAdvIryalAbho janmadhIraparigrahAt | shauchAt svA~Nge.ajugupsA syAddurjanasparshavarjanam || 28|| sattvashuddhiH saumanasyaM aikAtmendriyavashyate | AtmadarshanayogyatvaM manaHshauchaphalaM bhavet || 29|| anuttamasukhAvAptiH santoShAdyogino bhavet | indriyANAM tu kAyasya siddhiH syAt tapasaH phalam || 30|| indriyasya tu sid.hdhyA syAddUrAlokAdisambhavaH | kAyasid.hdhyANimAdi syAt tasya divyasharIriNaH || 31|| japena devatAkarShaH samAdhistv IshasevayA | AsanaM syAt sthirasukhaM dvandvanAshastato bhavet || 32|| padmabhadramayUrAkhyairvIrasvastikakukkuTaiH | AsanairyogashAstroktairAsitavyaM cha yogibhiH || 33|| prANApAnanirodhaH syAt prANAyAmastridhA hi saH | kartavyo yogino tena rechapUrakakumbhakaiH || 34|| rechanAdrechako vAyoH pUraNAt pUrako bhavet | sampUrNakumbhavat sthAnAdachalaH sa tu kumbhakaH || 35|| prANAyAmashchaturthaH syAdrechapUrakakumbhakAn | hitvA nijasthitirvAyoravidyApApanAshinI || 36|| indriyANAM cha charatAM viShayebhyo nivartanam | pratyAhAro bhavet tasya phalamindriyavashyatA || 37|| chittasya deshabandhaH syAddhAraNA dvividhA hi sA | deshabAhyAntaratvena bAhyaH syAt prAtimAdikaH || 38|| deshAbhyantaro j~neyo nAbhichakrahR^idAdikaH | chittasya bandhanaM tatra vR^ittireva na chAparam || 39|| nAbhichakrAdidesheShu pratyaysyaikatAnatA | dhyAnaM samAdhistatraiva tvAtmanaH shUnyavat sthitiH || 40|| dhAraNAditraye tv ekaviShaye pAribhAShikI | sa.nj~nA saMyama ityeShA trayochchAraNalAghavAt || 41|| yoginaH saMyamajayAt praj~nAlokaH pravartate | saMyamasya tu kartavyo viniyogo.atra bhUmiShu || 42|| pa~nchabhyo.api yamAdibhyo dhAraNAditrayaM bhavet | antara~NgaM hi nirbIjasamAdhiH syAt tataH param || 43|| ajitvA tvaparAM bhUmiM nArohedbhUmiM uttarAm | ajitvArohaNe bhUmeryoginaH syurupadravAH || 44|| hikkAshvAsapratishyAyakarNadantAkShivedanAH | mUkatAjaDatAkAsashirorogajvarAstv iti || 45|| yasyeshvaraprasAdena yogo bhavati tasya tu | na rogAH sambhavatyete ye.adharottarabhUmijAH || 46|| eka evAkhilo dharmo bAlyakaumArayauvanaiH | vArdhakena tu kAlena pariNAmAdvinashyati || 47|| parAgbhUtasya yAtIDApi~NgalAbhyAmaharnisham | kAlastaM shamayet pratyag abhiyAtaH suShumNayA || 48|| muktimArgaH suShumNA syAt kAlastatra hi va~nchitaH | chandrAdityAtmakaH kAlastayormArgadvayaM sphuTam || 49|| kShIrAt samuddhR^itaM tvAjyaM na punaH kShIratAM vrajet | pR^ithakkR^ito guNebhyastu bhUyo nAtmA guNI bhavet || 50|| yathA nItA rasendreNa dhAtavaH shAtakumbhatAm | punarAvR^ittaye na syustadvadAtmApi yoginAm || 51|| nADIchakragatirj~neyA yogamabhyasyatAM sadA | suShumNA madhyavaMshAsthidvAreNa tu shirogatA || 52|| iDA cha pi~NgalA ghrANapradeshe savyadakShiNe | iDA chandrasya mArgaH syAt pi~NgalA tu ravestathA || 53|| kuhUradhogatA li~NgaM vR^iShaNaM pAyumapyasau | vishvodarA dhAraNA cha savyetarakarI kramAt || 54|| savyetarA~NgI vij~neyau hastijihvA yashasvinI | sarasvatI tu jihvA syAt suShumnApR^iShThanirgatA || 55|| tatpArshvayoH sthitau karNau sha~NkhinI cha payasvinI | gAndhArI savyanetraM syAn netraM pUShA cha dakShiNam || 56|| j~nAnakarmendriyANi syurnADyaH kaNThAdviniHsR^itAH | nADyo hi yoginAM j~neyAH sirA eva na chAparAH || 57|| prANAdivAyusa~nchAro nADIShveva yathA tathA | j~nAtavyo yogashAstreShu tadvyApArashcha dR^ishyatAm || 58|| yogI tu saMyamasthAne saMyamAt sarvavidbhavet | pUrvajAtiparij~nAnaM saMskAre saMyamAdbhavet || 59|| hastyAdInAM balAni syurhastyAdisthAnasaMyamAt | maitryAdi labhate yogI maitryAdisthAnasaMyamAt || 60|| chandre syAt saMyamAt tasya tArakAvyUhavedanam | dhruve tadgativij~nAnaM sUrye syAdbhuvaneShu dhIH || 61|| kAyavyUhaparij~nAnaM nAbhichakre tu saMyamAt | kShutpipAsAnivR^ittiH syAt kaNThakUpe tu saMyamAt || 62|| kUrmanADyAM bhavet sthairyaM UrdhvajyotiShi siddhadhIH | jihvAgre rasasaMvit syAn nAsAgre gandhavedanam || 63|| abhyAsAdanishaM tasmAddehakAntiH shubhAkR^itiH | kShudAdivinivR^ittishcha jAyate vatsarArdhataH || 64|| saMvatsareNa vividhA jAyante yogasiddhayaH | yatheShTacharitaM j~nAnamatItAdyarthagocharam || 65|| svadehendriyasaMshuddhirjarAmaraNasa~NkShayaH | vairAgyeNa nivR^ittiH syAt saMsAre yogino.achirAt || 66|| aNimAdyaShTakaM tasya yogasiddhasya jAyate | tena muktivirodho na shivasyeva yathA tathA || 67|| aNimA laghimA chaiva mahimA prAptirIshitA | prAkAmyaM cha tatheshitvaM vashitvaM yatra kAmadam || 68|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe pata~njaliseshvarasA~NkhyapakSho nAma dashamaM prakaraNam | \section{11\. vedavyAsokto bhAratapakShaH} sarvashAstrAvirodhena vyAsokto bhArate dvijaiH | gR^ihyate sA~NkhyapakShAddhi vedasAro.atha vaidikaiH || 1|| puruShaH prakR^itishcheti dvayAtmakamidaM jagat | paraH shayAnastanmAtrapure tu puruShaH smR^itaH || 2|| tanmAtrAH sUkShmabhUtAni prAyaste triguNAH smR^itAH | prakR^itirguNasAmyaM syAdguNAH sattvaM rajastamaH || 3|| bandhaH puMso guNAvesho muktirguNAvivekadhIH | guNasvabhAvairAtmA syAduttamo madhyamo.adhamaH || 4|| uttamaH sAttvikaH shleShmaprakR^itiH sa jalAtmakaH | rAjaso madhyamo hyAtmA sa pittaprakR^itirmataH || 5|| adhamastAmaso vAtaprakR^itiryat tamo marut | sattvaM shuklaM rajo raktaM dhUmraM kR^iShNaM tamo matam || 6|| jalAgnipavanAtmAnaH shuklaraktAsitAstataH | tattadAkAracheShTAdyairlakShyante sAttvikAdayaH || 7|| priya~NgudurvAshastrAbjahemavarNaH kaphAtmakaH | gUDhAsthibandhaH susnigdhapR^ithuvakShA bR^ihattamaH || 8|| gambhIro mAMsalaH saumyo gajagAmI mahAmanAH | mR^ida~NganAdo medhAvI dayAluH satyavAg R^ijuH || 9|| kShuttR^iD duHkhaparikleshairatapto gharmatastathA | anekaputrabhR^ityADhyo bhUrishukro ratikShamaH || 10|| dharmAtmA mitabhAShI cha niShThuraM vakti na kvachit | bAlye.apyarodanololo na bubhUkShArdito bhR^isham || 11|| bhU~Nkte.alpaM madhuraM koShNaM tathApi balavAnasau | apratIkArato vairaM chiraM gUDhaM vahatyasau || 12|| dhR^itirbuddhiH smR^itiH prItiH sukhaM lajjA~NgalAghavam | AnR^iNyaM samatArogyamakArpaNyamachApalam || 13|| iShTApUrtavisheShANAM kratUnAmavikatthanam | dAnena chAnugrahaNamaspR^ihA cha parArthataH || 14|| sarvabhUtadayA cheti guNairj~neyo.atra sAttvikaH | rajoguNaparichChedyo rAjasotra yathA janaH || 15|| rajaH pittaM tadevAgniragnistat pittajastu vA | tIvratR^iShNo bubhukShArtaH paittiko.amitabhojanaH || 16|| pi~Ngakesho.alparomA cha tAmravaktrA~NghrihastakaH | gharmAsahiShNuruShNA~NgaH svedanaH pUtigandhayuk || 17|| svastho virechanAdevaM mR^idukoShTho.atikopanaH | shUraH sucharito mAnI kleshabhIrushcha paNDitaH || 18|| mAlyAnulepanAdIchChuratisvachChojjvalAkR^itiH | alpashuklo.alpakAmashcha kAminInAmanIpsitaH || 19|| bAlyepi palitaM dhatte raktaromAtha nIlikAm | balI sAhasiko bhogI sa.nprAptavibhavaH sadA || 20|| bhu~Nkte.atimadhuraM chArdraM bhakShyaM kaTvamlanispR^ihaH | nAtyuShNabhojI pAnIyamantarA prachuraM piban || 21|| netraM tanv alpapakShmAsya bhavechChItajalapriyaH | kopenArkAbhitApena rAgamAshu prayAti cha || 22|| atyAgitvamakAruNyaM sukhaduHkhopasevanam | aha~NkArAdasatkArashchintA vairopasevanam || 23|| parabhAryApaharaNaM hrInAsho.anArjavaM tviti | rAjasasya guNAH proktAstAmasasya guNA yathA || 24|| adharmastAmaso j~neyastAmaso vAtiko janaH | adhanyo matsaro choraH prAkR^ito nAstiko bhR^isham || 25|| dIrghasphuTitakeshAntaH kR^ishaH kR^iShNo.atilomashaH | asnigdhaviralasthUladanto dhUsaravigrahaH || 26|| cha~nchalAsya dhR^itirbuddhishcheShTA dR^iShTirgatiH smR^itiH | sauhArdamasthiraM tasya pralApo.asa~NgataH sadA || 27|| bahvAshI mR^igayAshIlo maliShThaH kalahapriyaH | shItAsahiShNushchapalo doShadhIrjarjarasvaraH || 28|| sannasaktachalAlApo gItavAdyarataH sadA | madhurAdyupabhogI cha bhakShyapakvAmlasaspR^ihaH || 29|| alpapittakaphaH prekShyo.asvalpanidro.alpajIvanaH | evamAdiguNairj~neyastAmaso vAtiko janaH || 30|| pa~nchabhUtaguNAn vakShye traiguNyAn nAtibhedinaH | ja~NgamAnAM cha sarveShAM sharIre pa~ncha dhAtavaH | pratyekashaH prabhidyante yaiH sharIraM vicheShTate || 31|| tvak cha mAMsaM tathAsthIni majjA snAyushcha pa~nchamaH | ityetadiha sa~NghAtaM sharIre pR^ithivImayam || 32|| tejo hyagnistathA krodhashchakShuruShmA tathaiva cha | agnirjarayate yachcha pa~nchAgneyAH sharIriNaH || 33|| shrotraM ghrANaM tathApya~ncha hR^idayaM koShThaM eva cha | AkAshAt prANinAM ete sharIre pa~ncha dhAtavaH || 34|| shleShmA pittamatha khedo vasA shoNitaM eva cha | ityApaH pa~nchadhA dehe bhavanti prANinAM sadA || 35|| prANAt praNIyate dehI vyAnAdvyAyachChate tathA | gachChatyapAno.adhashchaiva samAno hR^idyavasthitaH || 36|| udAnAduchChvasiti cha pratibhedAchcha bhAShate | ityete vAyavaH pa~ncha cheShTayantIha dehinam || 37|| iShTashchAniShTagandhashcha madhuraH kaTureva cha | nirhArI sa~NgataH snigdho rukSho vishada eva cha | evaM navavidho j~neyaH pArthivo gandhavistaraH || 38|| madhuro lavaNastiktaH kaShAyo.amlaH kaTustathA | evaM ShaDvidhavistAro raso vArimayaH smR^itaH || 39|| hrasvo dIrghastathA sthUlashchaturasro.atha vR^ittavAn | shuklaH kR^iShNastathA rakto nIlaH pIto.aruNastathA || 40|| kaThinashchikkaNaH shlakShNaH pichChilo mR^idudAruNaH | evaM ShoDashavistAro jyotIrUpo guNaH smR^itaH || 41|| uShNaH shItaH sukho duHkhaH snigdho vishada eva cha | tathA kharo mR^idU rUkSho laghurgurutaro.api cha | evg dvAdashavistAro vAyavyo guNa uchyate || 42|| ShaDjarShabhau cha gAndhAro madhyamaH pa~nchamastathA | dhaivato niShadhashchaiva saptaite shabdajA guNAH || 43|| AkAshajaM shabdamAhurebhirvAyuguNaiH saha | avyAhataishchetayate na vetti viShamasthitaiH || 44|| ApyAyyante cha te nityaM dhAtavastaistu pa~nchabhiH | Apo.agnirmarutashchaiva nityaM jAgrati dehiShu || 45|| chaturvyUhAtmako viShNushchaturdhaivAkarojjagat | brahmakShatriyaviTshUdrAMshchaturvarNAn guNAtmakAn || 46|| vipraH shuklo nR^ipo raktaH pIto vaishyo.antyajositaH | vistR^itya dharmashAstre hi teShAM karma samIritam || 47|| ekasminn eva varNe tu chAturvarNye guNAtmakam | mokShadharme.adhikAritvasiddhaye munirabhyadhAt || 48|| sa karmadevatAyogaj~nAnakANDeShv anukramAt | pravartayati tatkarmaparipAkakramaM vidan || 49|| R^ijavaH shuddhavarNAbhAH kShamAvanto dayAlavaH | svadharmaniratA ye syuste dvijeShu dvijAtayaH || 50|| kAmabhogapriyAstIkShNAH krodhanAH priyasAhasAH | tyaktasvadharmA raktA~NgAste dvijA kShatratAM gatAH || 51|| goShu vR^ittiM samAdhAya pItAH kR^iShyupajIvinaH | svadharmAn nAnutiShThanti te dvijA vaishyatAM gatAH || 52|| hiMsAnR^itapriyA lubdhAH sarvakarmopajIvinaH | kR^iShNAH shauchaparibhraShTAste dvijAH shUdratAM gatAH || 53|| samayAchAraniHsheShakR^ityabhedairvimohayan | mokShado viShNureva syAddevadaiteyarakShasAm || 54|| chaturbhirjanmabhirmuktirdveSheNa bhajatastava | bhavediti varo dattaH puNDarIkAya viShNunA || 55|| rajaHsattvatamomArgaistadAtmAnaH svakarmabhiH | prApyate viShNurevaiko devadaityanishAcharaiH || 56|| brahmaviShNuharAkhyAbhiH sR^iShTisthitilayAnapi | harireva karotyeko rajaHsattvatamovashAt || 57|| sAttvikAstridashAH sarve tvasurA rAjasA matAH | tAmasA rAkShasA shIlaprakR^ityAkR^itivarNataH || 58|| dharmaH surANAM pakShaH syAdadharmo.asurarakShasAm | pishAchAderadharmaH syAdeShAM lakShma rajastamaH || 59|| IshvarAjj~nAnamanvichChechChriyamichCheddhutAshanAt | ArogyaM bhAskarAdichChenmokShamichChejjanArdanAt || 60|| yasmin pakShe tu yo jAtaH suro vApyasuro.api vA | svadharma eva tasya syAdadharme.apyatra dharmavit || 61|| vedatrayoktA ye dharmAste.anuShTheyAstu sAttvikaiH | adharmo.atharvavedokto rAjasaistAmasaiH shritaH || 62|| viShNukramaNaparyanto yogo.asmAkaM yathA tathA | rAjasaistAmasairbrahmarudrAv ijyau tu tadguNau || 63|| nijadharmapathAyAtAnanugR^ihNAtyasau hariH | muchyate nijadharmeNa paradharmo bhayAvahaH || 64|| eka eva paro viShNuH surAsuranishAcharAn | triguNAnuguNaM nityamanugR^ihNAti lIlayA || 65|| iti sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe vedavyAsokto bhAratapakSho nAmaikAdashaM prakaraNam | \section{12\. vedAntapakShaH} vedAntashAstrasiddhAntaH sa~NkShepAdatha kathyate | tadarthapravaNAH prAyaH siddhAntAH paravAdinAm || 1|| brahmArpaNakR^itaiH puNyairbrahmaj~nAnAdhikAribhiH | tat tvamasyAdivAkyArtho brahma jij~nAsyate budhaiH || 2|| nityAnityavivekitvamihAmutraphalAspR^ihA | shamo damo mumukShutvaM yasya tasyAdhikAritA || 3|| tat tvamasyeva nAnyastvaM tachChabdArthaH pareshvaraH | tvaMshabdArtho purovartI tirya~NmartyAdiko.aparaH || 4|| tAdAtmyamasi shabdArtho j~neyastattvampadArthayoH | so.ayaM puruSha ityAdi vAkye tAdAtmyavan mataH || 5|| syAn mataM tat tvamasyAdivAkyaM siddhArthabodhanAt | kathaM pravartakaM puMsAM vidhireva pravartakaH || 6|| AtmA j~nAtavya ityAdividhibhiH pratipAditAH | yajamAnAH prashasyante tattvavAdairihAruNaiH || 7|| buddhIndriyasharIrebhyo bhinna AtmA vibhurdhruvaH | nAnAbhUtaH pratikShetramarthavittiShu bhAsate || 8|| vyarthAto brahmajij~nAsA vAkyasyAnyaparatvataH | atra brUmaH samAdhAnaM na li~N eva pravartakaH || 9|| iShTasAdhanatAj~nAnAdapi lokaH pravartate | putraste jAta ityAdau vidhirUpo na tAdR^ishaH || 10|| AtmA j~nAtavya ityAdividhayastv AruNe sthitAH | bodhaM vidadhate brahmaNyaj~nAnAdbhrAntachetasAm || 11|| syAdetat kAmyakarmANi pratisiddhAni varjayan | vihitaM karma kurvANaH shuddhAntaHkaraNaH pumAn | svayaM eva bhavejj~nAnI guruvAkyAnapekShayA || 12|| tadayuktaM na vij~nAnaM karmabhiH kevalairbhavet | guruprasAdajanyaM hi j~nAnamityuktamAruNaiH || 13|| pratyak pravaNatAM buddheH karmANyutpAdya shaktitaH | kR^itArthAnyastamAyAnti prAvR^iDante ghanA iva || 14|| pratyakpravaNabuddhestu brahmaj~nAnAdhikAriNaH | syAdeva brahmajij~nAsA tat tvamasyAdibhirguroH || 15|| tat tvamasyAdi vAkyaugho vyAkhyAto hi punaH punaH | gurvanugrahahInasya nAtmA samyak prakAshate || 16|| AtmAvidyAnimittotthaH prapa~nchaH pA~nchabhautikaH | nivartate yathA tuchChaM sharIrabhuvanAtmakam | tathA brahmavivartaM tu vij~neyamakhilaM jagat || 17|| vedAntoktAtmavij~nAnaviparItamatistu yA | AtmanyavidyA sAnAdiH sthUlasUkShmAtmanA sthitA || 18|| AtmanaH khaM tato vAyurvAyoragnistato jalam | jalAt pR^ithivyabhUdbhUmervrIhyAdyauShadhayo.abhavan || 19|| auShadhibhyo.annamannAt tu puruShaH pa~nchakoshavAn | apa~nchIkR^itatanmAtraH sUkShmabhUtAtmako janaH | sthUlIbhavatI tadbhedastirya~NnarasurAtmakaH || 20|| dharmAdhikye tu devatvaM tiryaktvaM syAdadharmataH | tayoH sAmye manuShyatvamiti tredhA tu karmabhiH || 21|| tvagasR^i~NmAMsamedo.asthimajjAshukrANi dhAtavaH | saptAnnapariNAmAH syuH puMstrItvamapi na svataH || 22|| shukrAdhikye pumAn garbhe raktAdhikye vadhUstathA | napuMsakaM tayoH sAmye mAtuH sa~njAyate sadA || 23|| majjAsthisnAyavaH shukrAdraktAt tva~NmAMsashoNitAH | ShaTkoshAkhyaM bhavedetat piturmAtustrayaM trayam || 24|| bubhukShA cha pipAsA cha shokamohau jarAmR^itau | ShaDUrmayaH prANabuddhideheShu syAddvayaM dvayam || 25|| Atmatvena bhramantyatra vAdinaH koshapa~nchake | annaprANamanoj~nAnamayAH koshAstathAtmanaH || 26|| Anandamayakoshashcha pa~nchakoshA itIritAH | maya~NvikAre vihita ityAnandamayo.abhyasan || 27|| gR^ihNAtyannamayAtmAnaM dehaM lokAyataH khalu | dehaiH parimitaM prANamayamArahatA viduH || 28|| vij~nAnamayamAtmAnaM bauddhA gR^ihNanti nAparam | AnandamayamAtmAnaM vaidikAH kechidUchire || 29|| aha~NkArAtmavAdI tu prAha prAyo manomayam | kartR^itvAdibhiraspR^iShTo grAhya anyathAvinmate || 30|| kartR^itvaM karmakANDasthairdevatAkANDamAshritaiH | avashyAshrayaNIyaM hi nAnyathA karma sidhyati || 31|| vasante brAhmaNo.atrAgnIn AdadhIteti vai vidhau | deho vAtmavishiShTo vA kodhikArI tu karmaNi || 32|| achetanatvAddehasya svargakAmAdyasambhavAt | na jAghaTIti kartR^itvaM nAshitvAt tatra karmaNi || 33|| Atmano brAhmaNatvAdijAtireva na vidyate | jAtivarNAshramAvasthAvikArebhyo.api so.aparaH || 34|| vishiShTo nAparaH kashchidvidyate dehadehinoH | ataH kAlpanikaH kartA vij~neyastatra karmaNi || 35|| neti netyuchyamAne tu pa~nchakoshe krameNa yaH | bhAsate tatparaM brahma syAdavidyA tato.anyathA || 36|| AtmasvarUpamAchChAdya vikShepAn sA karotyalam | aha~NkArAkhyavikShepaH kAmAt karmaphalaM sadA || 37|| mUlabhUto.akhilabhrAnterbibhrANo duHkhasantatim | vyavahArAn karotyuchchaiH sarvAn laukikavaidikAn | mAtR^imAnaprameyAdibhinnAn sarvasya satyavat || 38|| niShkriyasya tvasa~Ngasya chinmAtrasyAtmanaH khalu | svato na vyavahAro.ayaM sambhavatyanapekShiNaH || 39|| jaDashchetatyaha~NkArashchaitanyAdhyAsanAddhruvam | anyavastvantarAdhyAsAdAtmAnyatvena bhAsate || 40|| idaM aMsho dvidhAbhUtastatra prANaH kriyAshrayaH | j~nAnAdhAro.aparo buddhirmana ityaMsha IritaH || 41|| tasya cheShTAdayo.apIShTAH prANAdyAH pa~ncha vAyavaH | karaNAdyAH kriyAbhedavAgAdidvArakAstathA | dvidhAntaHkaraNaM buddhirmanaH kAryavashAdiha || 42|| Atmaiva kevalaH sAkShAdahambuddhau tu bhAti chet | kR^isho.asmIti matau bhAti kevalo neti tadvada || 43|| kR^ishAdayo.atra dR^ishyatvAn nAtmadharmA yathA matAH | mukhAdayo.api dehasthA nAtmadharmAstathaiva cha || 44|| mAtR^imAnaprameyebhyo bhinna AtmAtmavinmate | tathaiva chopapAdyaH syAn nirasya paravAdinaH || 45|| anAtmA viShayashcheti pratipAdyo na kasyachit | ghaTo.ahamiti kasyApi pratipatterabhAvataH || 46|| rUpAdimattvAddR^ishyatvAjjaDatvAdbhautikatvataH | annavach chAdanIyatvAt shvAdernAtmA kalevaram || 47|| dehato vyatirekeNa chaitanyasya prakAshanAt | atastvannamayo deho nAtmA lokAyateritaH || 48|| prANo.apyAtmA na vAyutvAjjaDatvAdbAhyavAyuvat | indriyANi na chAtmA syAt karaNatvAt pradIpavat || 49|| cha~nchalatvAn mano nAtmA suShuptau tadasambhavAt | sukhe paryavasAnAM cha sukhaM evAtmavigrahaH || 50|| dhatte.annamayamAtmAnaM prANaH prANaM mano manaH | sachchidAnandagovindaparamAtma vahatyasau || 51|| yadA bAhyendriyairAtmA bhu~Nkte.arthAn svaparA~NmukhAn | tadA jAgradavasthA syAdAtmano vishvasa.nj~nitA || 52|| bAhyendriyagR^ihItArthAn manomAtreNa vai yadA | bhu~Nkte svapnAMstadA j~neyA taijasAkhyA parAtmanaH || 53|| avidyAtimiragrastamanasyAtmanyavasthite | suShuptyavasthA vij~neyA prAj~nAkhyAnandasa.nj~nitA || 54|| svApe.api tiShThati prANo mR^itabhrAntinivR^ittaye | anyathA shvAdayo.ashnanti saMskariShyanti vAnale || 55|| svApe.apyAnandasadbhAvo bhavatyevotthito yataH | sukhamasvApsamityevaM parAmR^ishati vai smaran || 56|| syAn mataM viShayAbhAvAn na tadviShayajaM sukham | vaidyatvAn na nijaM tena duHkhAbhAve sukhabhramaH | pratiyoginyadR^iShTe.api sarvAbhAvo.api gR^ihyate || 57|| yato.anyasmai punaH pR^iShTaH sarvAbhAvaM prabhAShate | nyAyenAnena bhAvAnAM j~nAnAbhAvo.anubhUyate || 58|| atra brUmaH samAdhAnaM duHkhAbhAvo na gR^ihyate | prabuddheneti suptasya nAj~nAnaM prati sAkShitA || 59|| pratiyogyagrahAt svApe duHkhasya pratiyogitA | abhAvAkhyaM pramANaM tu nAsti prAbhAkare mate || 60|| naiyAyikamate.abhAvaH pratyakShAn nAtirichyate | sukhaduHkhAdinirmuktermokShe pAShANavat sthitam | AtmAnaM pravadan vAdI mUrkhaH kiM na vadatyasau || 61|| sthitamaj~nAnasAkShitvaM nityAnandatvamAtmanaH | vadatyatrAtmanAnAtvaM deheShu prativAdinaH || 62|| ekashcheti sarvabhUteShu puMsi kasmin mR^ite sati | sarve mriyeran jAyeran jAte kuryushcha kurvati || 63|| evaM viruddhadharmA hi dR^ishyante sarvajantuShu | ataH sarvasharIreShu nAnAtvaM chAtmanAM sthitam || 64|| viruddhadharmadR^iShTyaiva puMsAM bhedastvayeritaH | viruddhadharmA dR^iShTA kva dehe vAtmani vA vada || 65|| dehe cheddehanAnAtvaM siddhaM kiM tena chAtmani | chidrUpAtmani bhedashchet puMsyekasmin prasajyate || 66|| ekasyendorapAM pAtreShv anekatvaM yathA tathA | anekadeheShvekAtmapratibhAsastathA mataH || 67|| AtmAnyaH pa~nchakoshebhyaH ShaDbhAvebhyaH ShaDUrmitaH | dehendriyamanobuddhiprANAha~NkAravarjitaH || 68|| ekaH sakaladeheShu nirvikAro nira~njanaH | nityo.akartA svaya~njyotirvibhurbhogavivarjitaH || 69|| brahmAtmA nirguNaH shuddho bodhamAtratanuH svataH | avidyopAdhikaH kartA bhoktA rAgAdidUShitaH || 70|| aha~NkArAdidehAntaH kaluShIkR^itavigrahaH | yathopAdhiparichChinno bandhakAShTakaveShTitaH | brahmAdisthAvarAnteShu bhraman karmavashAnugaH || 71|| karmaNA pitR^ilokAdi niShiddhairnarakAdikam | vidyayA brahmasAyujyaM taddhInaH kShudratAM gataH || 72|| eka eva paro jIvaH svakalpitajagattrayaH | bandhamuktAdibhedashcha svapnavadghaTanAmiyAt || 73|| athavA bahavo jIvAH saMsArAj~nAnabhAginaH | anAditvAdavidyAyA anyonyAshrayatA nahi || 74|| vyaShTidehAdidaM yuktaM dvayamityaparaM matam | samaShTidR^iShTyA tv ekatvaM vyaShTidR^iShTyA tvanekatA || 75|| sAkShI sadvAranirdvArasambandhAnAM jaDAtmanAm | vij~nAnAj~nAnarUpeNa sadA sarvaj~natAM gataH || 76|| mAyAmAtraH suShuptyAdau svachitAj~nAnaka~nchukaH | janmAntarAnubhUtAnAmapi saMsmaraNakShamaH || 77|| tatprApakavashAdatra tAratamyavisheShabhAk | avasthApa~nchakAtItaH pramAtA brahmavinmataH || 78|| prasAdhanamityeva mAnasAmAnyalakShaNam | tatparichChedabhedena tadevaM dvividhaM matam || 79|| nivartakamavidyAyA iti vA mAnalakShaNam | sasheShAsheShabhedena tadevaM dvividhaM matam | tat tvamasyAdi vAkyotthamasheShAj~nAnabAdhakam || 80|| pratyakShamanumAnAkhyaM upamAnaM tathAgamaH | arthApattirabhAvashcha pramANAni ShaDeva hi || 81|| vyAvahArikanAmAni bhavantyetAni nAtmani | svasaMvedyo.aprameyo.api lakShyate vA~Nmano.atigaH || 82|| hiraNyagarbhapakShastu vedAntAn nAtibhidyate | AnandaH puruSho.aj~nAnaM prakR^itistanmate matA || 83|| j~nAnaM dvidhA sthitaM pratyak parAg iti hi bhedataH | AnandAbhimukhaM pratyag bAhyArthAbhimukhaM parAk || 84|| AtmAj~nAnavivartaH syAdbhUtatanmAtrapa~nchakam | tanmAtrapa~nchakAj jAtamantaHkaraNapa~nchakam || 85|| manobuddhiraha~NkArashchittaM j~nAtR^itvamityapi | pArthivaH syAdaha~NkAro j~nAtR^itvamavakAshajam || 86|| karaNadvayaM etat tu kartR^itvenAvabhAsate | buddhiH syAt taijasI chittamApyaM syAdvAyujaM manaH || 87|| bhUmyAdyekaikabhUtasya vij~neyaM guNapa~nchakam | aha~NkAro bhuvaH prANo ghrANaM gandhashcha pAyunA || 88|| chittApAnau tathA jihvA rasopasthAvapAM guNAH | bud.hdhyudAnau tathA chakShUrUpapAdAstu taijasAH || 89|| mano vAyorvyAnacharmasparshAH pANirguNAstathA | j~nAtR^itvaM cha samAnashcha shrotraM shabdashcha vAk khajAH || 90|| ekaikasUkShmabhUtebhyaH pa~ncha pa~nchApare guNAH | asthi charma tathA mAMsaM nADI romANi bhUguNAH || 91|| mUtraM shleShmA tathA raktaM shukraM majjA tvapAM guNAH | nidrA tR^iShNA kShudhA j~neyA maithunAlasyamagnijA || 92|| prachAlastaraNArohairvAyorutthAnarodhane | kAmakrodhau lobhabhaye moho vyomaguNAstathA || 93|| ukto.avadhUtamArgashcha kR^iShNenaivoddhavaM prati | shrIbhAgavatasa.nj~ne tu purANe dR^ishyate hi saH || 94|| sarvadarshanasiddhAntAn vedAntAstAn imAn kramAt | shrutvArthavit susa.nkShiptAn tattvataH paNDito bhuvi || 95|| iti shrImachCha~NkarAchAryavirachite sarvadarshanasiddhAntasa~Ngrahe vedAntapakSho nAma dvAdashaprakaraNam | iti sarvadarshanasiddhAntasa~NgrahaH sampUrNaH | ## \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}