% Text title : Tarka-Samgraha of Annambhatta % File name : tarka2.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Annambhatta % Transliterated by : Sovarel Vlad vlad.sovarel at yahoo.com % Proofread by : Sovarel Vlad, Br. Chaitanya Vijay % Description-comments : Tarka-Samgraha with the Dipika of Annambhatta and (without Dipika 1980 version) % Latest update : January 15, 2024 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..}## \itxtitle{.. annambhaTTalikhita tarkasa.ngraha ..}##\endtitles ## nidhAya hR^idi vishveshaM vidhAya guruvandanam | bAlAnAM sukhabodhAya kriyate tarkasa.ngrahaH || dravyaguNakarmasAmAnyavisheShasamavAyA.abhAvAH saptapadArthAH || 1|| tatra dravyANi pR^ithivyaptejovAyvAkAshAkAladigAtmamanA.nsi navaiva || 2|| rUparasagandhasparshasa.nkhyAparimANapR^ithaktvasa.nyogavibhAga\- paratvAparatvagurutva\- dravatva\-sneha\-shabda\-buddhi\-sukha\-duHkhechChA\-dveSha\-prayatna\- dharmAdharma\-sa.nskArAH chaturvi.nshatirguNAH || 3|| utkShepaNApakShepaNAku~nchanaprasAraNagamanAni pa~ncha karmANi || 4|| paramaparaM cheti dvividhaM sAmAnyam || 5|| nityadravyavR^ittayo visheShAstvanantA eva || 6|| samavAyastveka eva || 7|| abhAvashchaturvidhaH prAgabhAvaH pradhva.nsAbhAvaH atyantAbhAvaH anyonyAbhAvashcheti || 8|| tatra gandhavatI pR^ithivI | sA dvividhAnityA.anityA cha | nityAH paramANurUpAH | anityAH kAryarUpAH | punastrividhAH sharIrendriyaviShayabhedAt | sharIramasmadAdInAm | indriyaM ganddhagrAhakaM ghrANam | tachcha nAsAgravarti | viShayo mR^itpAShANAdiH || 9|| shItasparshavatyaH ApaH | tA dvividhAH nityA anityAshcha | nityAH paramANurUpAH | anityAH kAryarUpAH | punastrividhA sharIrendriyaviShayabhedAt | sharIraM varuNaloke | indriyaM rasagrAhakaM rasanaM jihvAgravarti | viShayaH saritsamudrAdiH || 10|| uShNasparshavattejaH | tachcha dvividhaM nityamanityaM cha | nityaM paramANurUpam | anityaM kAryarUpam | punastrividhaM sharIrendriyaviShayabhedAt | sharIramAdityaloke prasiddham | indriyaM rUpagrAhakaM chakShuH kR^iShNatArAgravarti | viShayashchaturvidhaH bhaumadivyaudaryAkarajabhedAt | bhaumaM vahnyAdikam | abindhanaM divyaM vidyudAdi | bhuktasya pariNAmaheturaudaryam | AkarajaM suvarNAdi || 11|| rUparahItaH sparshavAnvAyuH | sa dvividhaH nityo.anityashcha | nityaH paramANurUpaH | anityaH kAryarUpaH | punastrividhaH sharIrendriyaviShayabhedAt | sharIraM vAyuloke | indriyaM sparshagrAhakaM tvaksarvasharIravarti | viShayo vR^ikShAdikampanahetuH || 12|| sharIrAntaHsa.nchArI vayuH prANaH | sa cha eko.apyupAdhibhedAtprANApAnAdisa.nj~nAM labhate || 13|| shabdaguNakamAkAsham | tachchaikaM vibhu nitya~ncha || 14|| atItAdivyavahArahetuH kAlaH | sa chaiko vibhurnityashcha || 15|| prAchyAdivyavahAraheturdik | sA chaikA vibhvI nityA cha || 16|| j~nAnAdhikaraNamAtmA | sa dvividhaH paramAtmA jIvAtmA cha | tatreshvaraH sarvaj~naH paramAtmaika eva | jIvAtmA pratisharIraM bhinno vibhurnityashcha || 17|| sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM manaH | tachcha pratyAtmaniyatatvAdanantaM paramANurUpaM nityaM cha || 18|| chakShurmAtragrAhyo guNo rUpam | tachcha shuklanIlapItaraktaharitakapishachinna bhedAtsaptavidham | pR^ithivIjalatejovR^itti | tatra pR^ithivyAM saptavidham | abhAsvarashuklaM jale | bhAsvarashuklaM tejasi || 19|| rasanagrAhyo guNo rasaH | sa cha madhurAmlalavaNakaTukaShAyatiktabhedAt ShaDvidhaH | pR^ithivIjalavR^ittiH | tatra pR^ithivyAM ShaDvidhaH| jale madhura eva || 20|| ghrANagrAhyo guNo gandhaH | sa dvividhaH surabhirasurabhishcha | pR^ithivImAtravR^ittiH || 21|| tvagindriyamAtragrAhyo guNaH sparshaH | sa cha trividhaH shItoShNAnuShNAshItabhedAt | pR^ithivyaptejovAyuvR^ittiH | tatra shIto jale | uShNastejasi | anuShNAshItaH pR^ithivIvAyvoH || 22|| rUpAdichatuShTayaM pR^ithivyAM pAkajamanityaM cha | anyatra apAkajaM nityamanityaM cha | nityagataM nityam | anityagatamanityam || 23|| ekatvAdivyavahArahetuH sa.nkhyA | sA navadravyavR^ittiH ekatvAdiparArdhaparyantA | ekatvaM nityamanityaM cha | nityagataM nityam | anityagatamanityam | dvitvAdikaM tu sarvatrA.anityameva || 24|| mAnavyavahArAsAdhAraNakAraNaM parimANam | navadravyavR^ittiH | tachchaturvidham | anu mahaddIrghaM hR^isvaM cheti || 25|| pR^ithagvyavahArAsAdhAraNakAraNaM pR^ithaktvam | sarvadravyavR^ittiH || 26|| sa.nyuktavyavahArahetuH sa.nyogaH | sarvadravyavR^ittiH || 27|| sa.nyoganAshako guNo vibhAgaH | sarvadravyavR^ittiH || 28|| parAparavyavahArAsAdhAraNakAraNe paratvAparatve | pR^ithivyAdichatuShTaya manovR^ittinI | te dvividhe dikkR^ite kAlakR^ite cha | dUraste dikkR^itaM paratvam | samIpasthe dikkR^itamaparatvam | jyeShThe kAlakR^itaM paratvam | kaniShThe kAlakR^itamaparatvam || 29|| AdyapatanAsamavAyikAraNaM gurutvam | pR^ithivIjalavR^itti || 30|| AdyasyandanAsamavAyikAraNaM dravatvam | pR^ithivyaptejovR^itti | taddvividhaM sA.nsiddhikaM naimittikaM cha | sA.nsiddhikaM jale | naimittikaM pR^ithivItejasoH | pR^ithivyAM ghR^itAdAvagni sa.nyogajaM dravatvam | tejasi suvarNAdau || 31|| chUrNAdipiNDIbhAvaheturguNaH snehaH | jalamAtravR^ittiH || 32|| shrotragrAhyo guNaH shabdaH AkAshamAtravR^ittiH | sa dvividhaH dhvanyAtmakaH varNAtmakashcha | tatra dhvanyAtmakaH bheryAdau | varNAtmakaH sa.nskR^itabhAShAdirUpaH || 33|| sarvavyavahAraheturguNo buddhirj~nAnam | sA dvividhA smR^itiranubhavashcha | sa.nskAramAtrajanyaM j~nAnaM smR^itiH | tadbhinnaM j~nAnamanubhavaH | sa dvividhaH yathArtho.ayathArthashcha | tadvati tatprakArako.anubhavo yathArthaH | yathA rajate idaM rajatamiti j~nAnam | saiva prametyuchyate | tadabhAvavati tatprakArako.anubhavo.ayathArthaH | yathA shuktAvida.nrajatamiti j~nAnam | saiva aprametyuchyate || 34|| yathArthanubhavashchaturvidhaH pratyakShAnumityupamitishAbdabhedAt | tatkaraNamapi chaturvidhaM pratyakShAnumAnopamAnashabdAbhedAt ||35|| asAdhAraNaM kAraNaM karaNam | kAryaniyatapUrvavR^itti kAraNam | kAryaM prAgabhAvapratiyogi || 36|| kAraNaM trividhaM samavAyyasamavAyinimittabhedAt | yatsamavetaM kAryamutpadyate tatsamavAyikAraNam | yathA ta.ntavaH paTasya paTashcha svagatarUpAdeH | kAryeNa kAraNena vA sahaikasminnarthe samavetatve sati yatkAraNaM tadasamavAyikAraNam | yathA ta.ntusa.nyogaH paTasya tanturUpaM paTarUpasya | tadubhayabhinnaM kAraNaM nimittakAraNam | yathA turIvemAdikaM paTasya | tadetattrividhakAraNamadhye yadasAdhAraNaM kAraNaM tadeva karaNam || 37|| tatra pratyakShaj~nAnakaraNaM pratyakSham | indriyArthasa.nnikarShajanyaM j~nAnaM pratyakSham | taddvividhaM nirvikalpakaM savikalpakaM cheti | tatra niShprakAraNaM j~nAnaM nirvikalpakaM yathedaM ki~nchit | saprakArakaM j~nAnaM savikalpakaM yathA Dittho.ayaM brAhmaNo.ayaM shyAmo.ayaM pAchako.ayamiti || 38|| pratyakShaj~nAnaheturindriyArthasa.nnikarShaH ShaDvidhaH | sa.nyogaH sa.nyuktasamavAyaH sa.nyuktasamavetasamavAyaH samavAyaH samavetasamavAyaH visheShaNavisheShyabhAvashcheti | chakShuShA ghaTapratyakShajanane sa.nyogaH sa.nnikarShaH | ghaTarUpapratyakShajanane sa.nyuktasamavAyaH sa.nnikarShaH | chakShuH sa.nyukte ghaTe rUpasya samavAyAt | rUpatvasAmAnyapratyakShe sa.nyuktasamavetasamavAyaH sa.nnikarShaH | chakShuH sa.nyukte ghaTe rUpaM samavetaM tatra rUpatvasya samavAyAt | shrotreNa shabdasAkShAtkAre samavAyaH sa.nnikarShaH karNavivaravartyAkAshasya shrotratvAt shabdasyAkAshaguNatvAdguNaguNinoshcha samavAyAt | shabdatvasAkShAtkAre samavetasamavAyaH sa.nnikarShaH shrotrasamavete shabde shabdatvasya samavAyAt | abhAvapratyakShe visheShaNavisheShyabhAvaH sa.nnikarShaH ghaTAbhAvavadbhUtalamityatra chakShuH sa.nyukte bhUtale ghaTAbhAvasya visheShaNatvAt | evaM sa.nnikarShaShaTkajanyaM j~nAnaM pratyakShaM tatkaraNamindriyaM tasmAtindriyaM pratyakShapramANamiti siddham || 39|| anumitikaraNamanumAnam | parAmarshajanyaM j~nAnamanumitiH | vyAptivishiShTapakShadharmatAj~nAnam | yathA vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata iti j~nAnaM parAmarshaH | tajjanyaM parvato vahnimAniti j~nAnamanumitiH | yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti sAhacharyaniyamo vyAptiH | vyApyasya parvatAdivR^ittitvaM pakShadharmatA || 40|| anumAnaM dvividhaM svArthaM parArthaM cha | tatra svArthaM svAnumitihetuH tathAhi svAyameva bhUyodarshanena yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti mahAnasAdau vyAptiM gR^ihItvA parvatasamIpaM gataH tadgate chAgnau sandihAnaH parvate dhUmaM pashyanvyAptiM smarati yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti | tadanantaraM vahnivyApyadhumavAnayaM parvata iti j~nAnamutpadyate ayameva li~NgaparAmarsha ityuchyate | tasmAtparvato vahnimAniti j~nAnamanumitiH utpadyate | tadetatsvArthAnumAnam | yattu svayaM dhumAgnimanumAya paraMpratibodhayituM pa~nchAvayava vAkyaM prayujyate tatparArthAnumAnam | yathA parvato vahnimAndhUmatvAdyo yo dhUmavAnsa vahnimAnyathA mahAnasaH tathA chAyaM tasmAttatheti | anena pratipAditAlli~NgAtparo.apyagniM pratipadyate || 41|| pratij~nAhetUdAharaNopanayanigamanAni pa~nchAvayavAH | parvato vahnimAniti pratij~nA | dhUmavatvAditi hetuH | yo yo dhUmavAnsa vahnimAnyathA mahAnasa ityudAharaNam | tathA chAyamityupanayaH | tasmAttatheti nigamanam || 42|| svArthAnumitiparArthAnumityoH li~NgaparAmarsha eva karaNam | tasmAlli~NgaparAmarsho.anumAnam || 43|| li~NgaM trividham | anvayavyatireki kevalAnvayi kevalavyatireki cheti | anvayena vyatirekeNa cha vyAptimadanvayavyatireki | yathA vahnau sAdhye dhUmavattvam | yatra dhUmastatrAgniryathA mahAnasa ityanvayavyAptiH | yatra vahnirnAsti tatra dhUmo.api nAsti yathA mahAhrida iti vyatirekavyAptiH | anvayamAtravyAptikaM kevalAnvayi | yathA ghaTo.abhidheyaH prameyatvAtpaTavat | atra prameyatvAbhidheyatvayoH vyatirekavyAptirnAsti sarvasyApi prameyatvAdabhidheyatvAchcha | vyatirekamAtravyAptikaM kevalavyatireki yathA pR^ithivItarebhyo bhidyate gandhavattvAt | yaditarebhyo na bhidyate na tadgandhavadyathA jalam | na cheyaM tathA | tasmAnna tatheti | atra yadgandhavattaditarabhinnamityanvayadR^iShTAnto nAsti pR^ithivImAtrasya pakShatvAt || 44|| sandigdhasAdhyavAnpakShaH | yathA dhUmavattve hetau parvataH | nishchitasAdhyavAnsapakShaH yathA tatraiva mahAnasam | nishchitasAdhyA.abhAvavAnvipakShaH yathA tatraiva mahAhradaH || 45|| savyabhichAraviruddhasatpratipakShAsiddhabAdhitAH pa~ncha hetvAbhAsAH | savyabhichAro.anaikAntikaH | sa trividhaH sAdhAraNAsAdhAraNAnupasa.nhAribhedAt | tatra sAdhyAbhAvavadvR^ittiH sAdhAraNo.anaikAntikaH yathA parvato vahnimAnprameyatvAditi | prameyatvasya vahnyabhAvavati hrade vidyamAnatvAt | sarvasapakShavipakShavyAvR^ittaH pakShamAtravR^ittiH asAdhAraNaH | yathA shabdo nityaH shabdatvAditi | shabdatvaM hi sarvebhyo nityebhyo.anityebhyashcha vyAvR^ittaM shabdamAtravR^ittiH | anvayavyatirekadR^iShTAntarahito.anupasa.nhArI | yathA sarvamanityaM prameyatvAditi | atra sarvasyApi pakShatvAddR^iShTAnto nAsti | sAdhyAbhAvavyApto heturviruddhaH | yathA shabdo nityaH kR^itakatvAditi | kR^itakatvaM hi nityatvAbhAvenA.anityatvena vyAptam | yasya sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM vidyate sa satpratipakShaH | yathA shabdo nityaH shrAvaNatvAchChabdatvavat | shabdo.anityaH kAryatvAdghaTavat | asiddhastrividhaH AshrayAsiddhaH svarUpAsiddho vyApyatvAsiddhashcheti | AshrayAsiddho yathA gaganAravindaM surabhi aravindatvAtsarojAravindavat | atra gaganAravindamAshrayaH sa cha nAstyeva | svarUpAsiddho yathA shabdo guNashchAkShuShatvAt | atra chAkShuShatvaM shabdaM nAsti shabdasya shrAvaNatvAt | sopAdhiko hetuH vyApyatvAsiddhaH | sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamupAdhiH | sAdhyasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM sAdhyavyApakatvam | sAdhanavanniShThAtyantAbhAvapratiyogitvaM sAdhanAvyApakatvam | parvato dhUmavAnvahnimatvAdityatrArdrendhanasa.nyoga upAdhiH | tathAhi | yatra dhUmastatrArdrendhanasa.nyoga iti sAdhyavyApakatA | yatra vahnistatrArdrendhanasa.nyogo nAstyayogolake Ardrendhanasa.nyogAbhAvAditi sAdhanAvyApakatA | evaM sAdhyavyApakatve asti sAdhanAvyApakatvArdrendhanasa.nyoga upAdhiH | sopAdhikatvAdvahnimattvaM vyApyatvAsiddham | yasya sAdhyAbhAvaH pramANAntareNa nishchitaH sa bAdhitaH | yathA vahniranuShNo dravyatvAjjalavat | atrAnuShNatvaM sAdhyaM tadabhAva uShNatvaM sparshanapratyakSheNa guhyate iti bAdhitatvam || 46|| upamitikaraNamupamAnam | sa.nj~nAsa.nj~nisambandhaj~nAnamupamitiH | tatkaraNaM sAdR^ishyaj~nAnam | atideshavAkyArthasmaraNamavAntara vyApAraH | tathA hi kashchidgavayashabdArthamajAnankutashchidAraNyakapuruShAdgosadR^isho gavaya iti shrutvA vana gato vAkyArthaM smarangosadR^ishaM piNDaM pashyati | tadanantaramasau gavayashabdavAchya ityupamitirutpadyate || 47|| AptavAkyaM shabdaH | Aptastu yathArthavaktA | vAkyaM padasamUhaH | yathA gAmAnayeti | shaktaM padam | asmAtpadAdayamartho boddhavya itIshvarasa.nketaH shaktiH || 48|| AkA~NkShA yogyatA sa.nnidhishcha vAkyArthaj~nAnahetuH padasya padAntaravyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvamAkA~NkShA | arthAbodho yogyatA | padAnAmavilambenochchAraNaM sa.nnidhiH || 49|| AkA~NkShAdirahitaM vAkyamapramANam | yathA gaurashvaH puruSho hastIti na pramANamAkA~NkShAvirahAt | agninA si~nchediti na pramANaM yogyatAvirahAt | prahare prahare.asahochchAritAni gAmAnayetyAdipadAni na pramANaM sA.nnidhyAbhAvAt || 50|| vAkyaM dvividham | vaidikaM laukikaM cha | vaidikamIshvaroktatvAtsarvameva pramANam | laukikaM tvAptoktaM pramANam | anyadapramANam || 51|| vAkyArthaj~nAnaM shabdaj~nAnam | tatkaraNaM shabdaH || 52|| ayathArthAnubhavastrividhaH sa.nshayaviparyayatarkabhedAt | ekasmindharmiNi viruddhanAnAdharmavaishiShTyAvagAhi j~nAnaM sa.nshayaH | yathA sthANurvA puruSho veti | mithyAj~nAnaM viparyayaH | yathA shuktau idaM rajatamiti | vyApyAropeNa vyApakAropastarkaH yathA yadi vahnirna syAttarhi dhUmo.api na syAditi || 53|| smR^itirapi dvividhA | yathArthAyathArthA cha | pramAjanyA yathArthA | apramAjanyA.ayathArthA || 54|| sarveShAmanukUlatayA vedanIyaM sukham || 55|| sarveShAM pratikUlatayA vedanIyaM duHkham || 56|| ichChA kAmaH || 57|| krodho dveShaH || 58|| kR^itiH prayatnaH || 59|| vihitakarmajanyo dharmaH || 60|| niShiddhakarmajanyastvadharmaH || 61|| buddhyAdayo.aShTAvAtmamAtravisheShaguNAH || 62|| buddhIchChA prayatnA dvividhAH | nityA anityAshcha | nityA IshvarasyAnityA jIvasya || 63|| sa.nskArastrividhaH | vego bhAvanA sthitisthApakashcheti | vegaH pR^ithivyAdichatuShTayamanovR^ittiH | anubhavajanyA smR^itiheturbhAvanA | AtmamAtravR^ittiH | anyathAkR^itasya punastadavasthApakaH sthitisthApakaH kaTAdipR^ithivIvR^ittiH || 64|| chalanAtmakaM karma | Urdhvadeshasa.nyogaheturutkShepaNam | adhodeshasa.nyogaheturapakShepaNam | sharIrasa.nnikR^iShTasa.nyogaheturAku~nchanam | viprakR^iShTasa.nyogahetuH prasAraNam | anyatsarvaM gamanam | pR^ithivyAdichatuShTayamanomAtravR^itti || 65|| nityamekamanekAnugataM sAmAnyaM dravyaguNakarmavR^itti | taddvividhaM parAparabhedAt | paraM sattA | aparaM dravyatvAdiH || 66|| nityadravyavR^ittayo vyAvartakA visheShAH || 67|| nityasambandhaH samavAyaH | ayutasiddhavR^ittiH | yayordvayormadhye ekamavinashyadaparA.ashritamevAvatiShThate tAvayutasiddhau yathA avayavA.avayavinau kriyAkriyAvantau jAtivyaktI visheShanityadravye cheti || 68|| anAdiH sAntaH prAgabhAvaH | utpatteH pUrvaM kAryasya | sAdiranantaH pradhva.nsaH | utpatyanantaraM kAryasya | traikAlikasa.nsargAvachChinnapratiyogitAko.atyantAbhAvaH | yathA bhUtale ghaTo nAstIti | tAdAtmyasambandhAvachChinnapratiyogitAko.anyonyAbhAvaH | yathA ghaTaH paTo neti || 69|| sarveShAM padArthAnAM yathAyathamukteShvantarbhAvAtsaptaiva padArthA iti siddham || 70|| kaNAdanyAyamatayorbAlavyutpattisiddhaye | annaMbhaTTena viduShA rachitastarkasa.ngrahaH || iti shrImahAmahopAdhyAya annaMbhaTTavirachitatarkasa.ngrahaH samAptaH || ## Encoded by Vlad Sovarel (vlad.sovarel at yahoo.com) Proofread by Vlad Sovarel, Br. Chaitanya Vijay \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}