% Text title : tarkasangraha % File name : tarkasangraha.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Annambhatta % Transliterated by : Ashish Chandra ashish\_chandr70 at hotmail.com % Proofread by : Ashish Chandra ashish\_chandr70 at hotmail.com % Description-comments : Stepping stone for understanding the Nyaya-Vaisheshika systems of logic. % Latest update : August 28, 2023 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Tarka Sangraha 1-8 ..}## \itxtitle{.. tarkasa.ngraha adhyAya 1 \- 8 ..}##\endtitles ## \section{atha prathamo.adhyAya |} nidhAya hR^idi vishveshaM vidhAya guruvandanam | bAlAnAM sukhabodhAya kriyate tarkasa.ngraha || 1 || dIpikA vishveshvaraM sAmbamUrtiM praNipatya girAM gurum | TIkAM shishuhitAM kurve tarkasa.ngrahadIpikAm || chikIrShitasya granathasya nirvighnaparisamAptyarthaM shiShTAchArAnumitashrutibodhitakartavyatAk\-iShTadevatAnamaskArAtmakaM ma~NgalaM shiShyashikShAyai granthato nibadhna.nshchikIrShitaM pratijAnIte | nidhAyeti | nanu ma~Ngalasya samAptisAdhanatvaM nAsti | ma~Ngale kR^ite.api kiraNavalyAdau samAptyadarshanAt\, ma~NgalAbhAve.api kAdambarmAdau samAptidarshanAchcha anvayavyatirekAbhyAM vyabhichArAditi chet na | kiraNAvalyAdau vighnabAhulyAtsamAptyabhAvaH | kAdambaryAdau granthAdvahireva ma~NgalaM kR^itmato na vyabhichAraH | nanu ma~Ngalasya ##(##granthAdau##)## kartavyatve kiM pramANamiti chet na | shiShTAchArAnumitashruterev pramANatvAt | tathA hi ma~NgalaM veda\-bodhitkartavyatAkamalaukikAvigItashiShTAchAraviShayatvAddarshAdivat | bhojanAdau vyabhichAra vAraNAya alaukiketi | rAtrishrAddhAdau vyabhichAravAraNAya avigIteti | shiShTapadaM spaShTArtham | na kuryAnniShphalaM karma iti jalatADanAderapi niShiddhatvAt | tarkyante pratipAdyante iti tarkAH dravyAdipadArthAsteShAM sa.ngrahaH sa.nkShepeNa svarUpakathanaM kriyata ityarthaH | kasmai prayojanAyetyata Aha | sukhabodhAyeti | sukhenAnAyAsena yo bodhaH padArthaGYAnaM tasmA ityarthaH | nanu bahuShu tarkagratheShu satsu kimarthampUrvo.ayaM granthaH kriyata ityata Aha | bAlAnAmiti | teShAmativistR^itatvAdvAlAnAM bodho na jAyata ityarthaH | grahaNadhAraNapuTurbAlaH na tu stanandhayaH | kiM kR^itvA kriyata ityata Aha | nidhAyeti | vishveshaM jaganniyantAram | hR^idi nidhAya nitarAM sthApayitvA sadA taddhayAnaparo bhUtvetyarthaH | gurUNAM vidyAgurUNAM\,vandanaM namskAraM\, vidhAya kR^itvetyarthaH || dravyaguNakarmasAmAnyavisheShasamavAyA.abhAvAH saptapadArthAH || 2 || dIpikA padArthAn vibhjate | dravyeti | padasyArthaH padArthaH iti vyutpattyAbhidheyatvaM padArthasAmAnyalakShaNam ##(##labhyate##)## | nanu vibhAgAdeva saptatve siddhe sapta ##(##pada##)## grahaNaM vyarthamiti chet\, na adhikasa.nkhyAvyavachChedArthakatvAt | nanvatiriktaH padArthaH pramito vA na vA | nA.adyaH pramitasya niShedhAyogAt | na dvitIyaH pratiyogipramitiM vinA niShedhAnupapatteriti chet\, na | padArthatvaM dravyAdisaptAnyatamatvavyApyamiti vyavacChedArthakatvAt ##(##saptagrahaNam##)## | nanu saptAnyatamatvaM saptabhinnabhinnatvamiti vaktavyam | saptabhinnasyAprasiddhayA kathaM saptAnyatamatvavyAptinishchaya iti chet\, na | dravyAdisaptAnyatamatvaM nAma dravyAdibhedasaptakAbhAvavattvam | ato doShavirahAt | evamagre.api draShTavyam || tatra dravyANI pR^ithivyaptejovAyvAkAshakAladigAtmamanA.nsi navaiva || 3 || dIpikA davyaM ##(##dravyANi##)## vibhajate | tatreti | tatra dravyAdimadhye | dravyANi navaivetyanvayaH | kAni tAni ityata Aha | pR^ithivIti | nanu tamaso dashamadravyasya vidyamAnatvAtkathaM navaiva dravyANIti | tathA hi | nIlaM tamashchalatItyabAdhitapratItibalAnnIlarUpAdhAratayA kriyAdhAratayA cha tamaso dravyatvaM tAvt siddham | tatra tamaso nAkAshAdipa~nchake.antarbhAvaH rUpavattvAt | ata eva na vAyau\, sparshAbhAvAt sadAgatimattvAbhAvAchcha | nApi tejasi\, bhAsvarUpAbhAvAt uShNasparshAbhAvAchcha | nApi jale\, shItasparshAbhAvAt nIlarUpavattvAchcha | nApi pR^ithivyAM\, gandhAbhAvAt sparsharahitatvAchcha | tasmAttamo dashamadravyamiti chet\, na | tamasastejo.abhAvarUpatvAt | tathA hi | tamo na rUpidravyamAlokAsahakR^itachakShurgrAhyatvAdAlokAbhAvavat | rUpidravyachAkShuShapramAyAmAlokasya kAraNatvAt | tasmAt prauDhaprakAshakatejassAmAnyAbhAvastamaH\, tatra nIlaM tamashchalati iti pratyayo bhramaH | ato nava dravyANIti siddham | dravyatvajAtimattvaM guNavattvaM vA dravyasAmAnyalakShaNam | lakShyaikadeshAvR^ittitvamavyAptiH | yathA goH kapilatvam | alakShye lakShaNasya vartanamativyAptiH | yathA goH shR^i~Ngitvam | lakShyamAtrAvR^ittitvamasa.nbhavaH | yathA gorekashaphavattvam | etaddUShaNatrayarahitadharmo lakShaNam | sa evAsAdhAraNadharma ityuchyate | lakShayatAvachChedakasamaniyatatvamasAdhAraNatvam | vyAvartakasyaiva lakShaNatve vyAvR^ittAvabhideyatvAdau chAtivyAptiratastadvAraNAya tadbhinnatvaM dharmavisheShaNaM deyam | vyavahArasyApi lakShaNaprayojanatve tanna deyam | vyAvR^itterapi vyavahArasAdhanatvAt | nanu guNavattvaM na dravyalakShaNam\, AdyakShaNAvachChinnaghaTe utpannaviniShTaghaTe chAvyApteriti chet\, na | guNasamAnAdhikaraNasattAbhinnajAtimattvasya vivakShitatvAt | nanvevamapi ekaM rUpaM rasAtpR^ithak iti vyavahArAdrUpAdAvativyAptiriti chet\, na | ekArthasamavAyAdeva tAdR^ishavyavahAropapattau guNe guNAna~NgIkArAt | rUpa\-rasa\-gandha\-sparsha\-sa.nkhyA\-parimANa\-pR^ithaktva\-sa.nyoga\-vibhAga\-par atvA\-.aparatva\-gurUtva\-dravatva\-sneha\-shabda\-buddhi\-sukha\-duHkhechChA dveSha\-prayatna\-dharmAdharma\-sa.nskArAH chaturvi.nshatirguNAH || 4 || dIpikA guNAnvibhajate | rUpeti | dravyakarmabhinnatve sati sAmAnyavAn guNaH | guNatvajAtimAnvA | nanu laghutvakaThinatvamR^idutvAdInAM vidyamAnatvAt kathaM chaturvi.nshatirguNA iti chet\, na | laghutvasya gurUtvAbhAvarUpatvAnmR^idutvakaThinatvayoH avayavasa.nyogavisheShatvAt | utkShepaNApakShepaNAku~nchanaprasAraNagamanAni pa~ncha karmANi || 5 || dIpikA karma vibhajate | utkShepaNeti | sa.nyogabhinnatve sati sa.nyogAsamavAyikAraNaM karma karmatvajAtimadvA | bhramaNAdInAmapi gamane antarbhAvAnna pa~nchatvavirodhaH || paramaparaM cheti dvividhaM sAmAnyam || 6 || dIpikA sAmAnyaM vibhajate | paramiti | paramadhikadeshavR^itti | aparaM nyUnadeshavR^itti | sAmAnyAdichatuShTaye jAtirnAsti || nityadravyavR^ittayo visheShAstvanantA eva || 7 || dIpikA visheShaM vibhajate | nityeti | pR^ithivyAdichatuShTayaparamANavaH AkAshAdipa~nchakaM cha nityadravyANi | samavAyastveka eva || 8 || dIpikA samavAyasya bhedo nAstItyAha | samavAyastviti | abhAvashchaturvidhaH \- prAgabhAvaH\, pradhva.nsAbhAvaH\, atyantAbhAvaH\, anyonyAbhAvashcheti || 9 || dIpikA abhAvaM vibhajate | prAgabhAveti | \section{atha dvitIyo.adhyAya |} tatra gandhavatI pR^ithivI | sA dvividhA\-nityA.anityA cha | nityAH paramANurUpAH | anityAH kAryarUpAH | punastrividhAH sharIrendriya viShayabhedAt | sharIramasmadAdInAm | indriyaM gandhagrAhakaM ghrANam | tachcha nAsAgravarti | viShayo mR^itpAShANAdiH || 1|| dIpikA tatroddeshakramAnusArAt prathamaM pR^ithivyA lakShaNamAha | tatreti | nAnA padArthasa.nkIrtanamuddeshaH | uddeshakrame cha saravatrecChaivaM niyAmikA | nanu surabhyasurabhyavayavAkhdhe dravye parasparavirodhena gandhAnutpAdAdavyAptiH | na cha tatra gandhapratItyanupapattiriti vAcyam | avayavagandhasyaiva tatra pratItisa.nbhavena chitragandhAna~NgIkArAt kiM chotpannavinaShTaghaTAdAvavyAptiriti chet na | gandhasamAnAdhikaraNadravyatvAparajAtimattvasya vivakShitatvAt | nanu jalAdAvapi gandhapratItiriti chet na | anvayavyatirekAbhyAM pR^ithivIgandhasyaiva tatra bhAnA~NgIkArAt | nanu kAlasya sarvAdhAratayA sarveShAM lakShaNAnAM kAle.ativyAptiriti chet na | sarvAdhAratAprayojakabhinnasa.nbandhena lakShaNatvasya vivakShitatvAt | pR^ithivIM vibhajate | sA dvividheti | nityatvaM dhva.nsApratiyogitvam | anityatvaM dhva.nsapratiyogitvam | prakArAntareNa vibhajate | punariti | Atmano bhogAyatanaM sharIram | yadavacChinnAtmani bhogo jAyate tadbhogAyatanam | sukhaduHkhasAkShAtkAro bhogaH | shabdetarodbhUtavisheShaguNAnAshrayatve sati GYAnakAraNamanaH sa.nyogAshrayatvamindriyatvam | sharIrendriyabhinno viShayaH | evaM cha gandhavacCharIraM pArthivasharIram\, gandhavadindriyaM pArthivendriyam\, gandhavAn viShayaH pArthivaviShaya iti tattallakShaNaM bodhyam | pArthivasharIraM darshayati | sharIramiti | indriyaM darshayati | indriyamiti | gandhagrAhakamiti prayojanam | ghrANamiti sa.nGYA | nAsAgretyAshrayoktiH | evamuttaratra GYeyam | pArthivaviShayaM darshayati | mR^itapAShANAdIti | shItasparshavatyaH ApaH | tA dvividhAH nityA anityAshcha | nityAH paramANurUpAH | anityAH kAryarUpAH | punaH trividhAH sharIrendriyaviShayabhedAt | sharIraM varUNaloke | indriyaM rasagrAhakaM rasanaM jihvAgravarti | viShayaH sarit samudrAdiH || 2|| dIpikA apAM lakShaNamAha | shIteti | utapannaviniShTajale.avyAptivAraNAya shItasparshasamAnAdhikaraNadravyatvAparajAtimattvam | ##``##shItaM shilAtalam##"## ityAdau jalasa.nbandhAdeva shItasparshabhAnamiti nAtivyAptiH | anyatsarvaM pUrvarItyA vyAkhyeyam || uShNasparshavat tejaH | tachcha dvividhaM\, nityamanityaM cha | nityaM paramANurUpam | anityaM kAryarUpam | punaH trividhaM sharIrendriyaviShayabhedAt | sharIraM Adityaloke prasiddham | indriyaM rUpagrAhakaM chakShuH kR^iShNatArAgravarti | viShayaH chaturvidhaH\, bhauma\-divya\-audarya\-AkarajabhedAt | bhaumaM vahnayAdikam | abindhanaM divyaM vidyudAdi | bhuktasya pariNAmaheturaudaryam | AkarajaM suvarNAdi || 3|| dIpikA tejaso lakShaNamAha | uShNasparshavaditi | ##`##uShNaM jalam##'## iti pratItestejaH sa.nyogAnuvidhAyitvAnnAtivyAptiH | viShayaM vibhajate | bhaumeti | nanu ##`##suvaNaM pArthivaM##'## pItatvAdgurUtvAt haridrAvat iti chet na | atyantAnalasa.nyoge sati ghR^itAdau dravtvanAshadarshanena\, jalamadhyasthaghR^itAdau tannAshAdarshanena cha asati pratibandhake pArthivadravatvanAshAgnisa.nyogayoH kAryakAraNabhAvAvadhAraNAtsuvarNasya atyantAnalasa.nyoge satyanucChidyamAnadravatvAdhikaraNatvena pArthivatvA.anupapatteH pItadravyadravatvanAshapratibandhakatayA dravadravyAntarasiddhau naimittikadravatvAdhikaraNatayA jalatvAnupapatteH rUpavattayA vAyvAdiShvanantarbhAvAttejasatvasiddhiH | tasyoShNasparshabhAsvararUpayorUpaShTambhaka pArthivarUpasparshAbhyAM pratibandhAdanupalabdhiH | tasmAt suvarNaM taijasamiti siddham | rUparahitaH sparshavAn vAyuH | sa dvividhaH nityaH anityashcha | nityaH paramANurUpaH | anityaH kAryarUpaH | punaH trividhaH sharIrendriyaviShaya bhedAt | sharIraM vAyuloke | indriyaM sparshagrAhakaM tvak sarvasharIravarti | viShayo vR^ikShAdikampanahetuH | sharIrAntaHsa.nchArI vAyuH prANaH | sa cha eko.api upAdhibhedAt prANApAnAdisa.nj~nAM labhate || 4 || dIpikA vAyuM lakShayati | rUparahiteti | AkAshAdAvativyAptivAraNAya sparshavAniti | pR^ithivyAdAvativyAptivAraNAya rUparahiteti | prANasya kutrAntarbhAva ityata Aha | sharIreti | sa cheti | eka evaH prANaH sthAnabhedAtprANApAnAdishabdaiH vyavahriyata ityarthaH | sparshAnumeyo vAyuH | tathA hi ##-## yo.ayaM vAyau vAti sati anuShNAshItasparsha upalabhyate sa kkachidAshritaH guNatvAdrUpavat | na chAsya AshrayaH pR^ithivI udbhUtasparshavatpArthivasyodbhUtarUpattvaniyamAt | na jala tejasi anuShNAshItasparshavattvAt | na vibhuchatuShTayam sarvatropalabdhiprasa~NgAt | na manaH paramANusparshasyAtIndriyatvAt | tasmAdyaH pratIyamAnasparshAshrayaH sa vAyuH ##(##eva##)## | nanu vAyuH pratyakShaH pratyakShAshrayatvAt ghaTavat iti chet na | udbhUtarUpasyopAdhitvAt | \ldq{}yatra dravyatve sati bahirindriyajanyapratyakShatvaM\, tatra udbhUtarUpavattvam\rdq{} iti sAdhyavyApakatvam | pakShe sAdhanAvyApakatvam | na chaivaM taptavAristhatejaso.api apratyakShatvApattiH iShTatvAt | tasmAdrUparahitatvAdvAyurapratyakShaH | idAnIM kAryarUpapR^ithivyAdichatuShTayasyotpattivinAshakramaH kathyate | Ishvarasya chikIrShAvashAtparamANuShu kriyA jAyate | tataH paramANudvayasa.nyoge dvayaNukamutpadyate | tribhireva dvayaNukaistrayaNukamutpadyate | evaM chaturaNukAdikrameNa mahatI pR^ithivIH\, mahatya ApaH\, mahattejaH\, mahAnvAyurUtpadyate | evamutpannasya kAryadravyasya sa.njihIrShAvashAt kriyayA paramANudvayavibhAge dvayaNukanAshaH | ityevaM pR^ithivyAdinAshaH | asamavAyikAraNAshAt dvayaNukanAshaH | samavAyikAraNAshAt tryaNukanAsha iti sa.npradAyaH sarvatrAsamavAyikAraNanAshAt dravyanAsha iti navInAH | kiM punaH paramANusadbhAve pramANam | uchyate ##--## jAlasUryamarIchisthaM sarvataH sUkShamatamaM yat dravyaM upalabhyate tatsAvayavaM chAkShuShadravyatvAddhaTavat | tryaNukAvayavo.api sAvayavaH mahadArambhakatvAtkapAlavat | yo dvayaNukAvayavaH sa paramANuH | sa cha nityaM\, tasyApi kAryatve anavasthAprasa~NgAt | sR^iShTipralayasadbhAve \ldq{}dhAtA yathApUrvamakalpayat .\rdq{} iti shrutireva pramANam | ##`##sarvakAryadravyadhva.nso.avAntarapralayaH | sarvabhAvakAryadhva.nso mahApralayaH##'## iti vivekaH | shabdaguNakamAkAsham | tachchaikaM nitya~ncha || 5|| dIpikA AkAshaM lakShayati | shabdaguNakamiti | nanvAkAshamapi pR^ithivyAdivannAnA\, kiM netyAha | tachchaikamiti | bhede pramANAbhAvAdityarthaH | ekatvAdeva sarvatra shabdopalabdhervibhutvama~NgIkartavyamityAha vibhviti | sarvamUrtadravyasa.nyogitvaM vibhutvaM\, mUrtatvaM parichChinnaparimANavattvaM kriyAvattvaM vA.vibhutvAdeva AtmavannityamityAha | nityaM cheti | atItAdivyavahArahetuH kAlaH | sa chaiko vibhurnityashcha || 6|| dIpikA kAlaM lakShayati | atIteti | sarvAdhAraH kAlaH sarvakAryanimittakAraNam | prAchyAdivyavahAraheturdik | sA chaikA vibhvI nityA cha || 7|| dIpikA disho lakShaNamAha | prAchIti | digapi kAryamAtranimittakAraNam | j~nAnAdhikaraNamAtmA | sa dvividhaH paramAtmA jIvAtmA cha | tatreshvaraH sarvaj~naH paramAtmaika eva | jIvAtmA pratisharIraM bhinno vibhurnityashcha || 8|| dIpikA Atmano lakShaNamAha | j~nAneti | AtmAnaM vibhajate | sa dvividha iti | paramAtmano lakShaNamAha | tatreti | nityaj~nAnAdhikaraNatvamIshvaratvam | nanvIshvarasadbhAve kiM pramANam | na tAvatpratyakSham | taddhi bAhyAmAntaraM vA | nAdyaH arUpidravyatvAt | na dvitIyaH AtmasukhaduHkhAdivyatiriktatvAt | nApyanumAnaM li~NgAbhAvAditi chet na | a~NkurAdikaM sakartR^ikaM kAryatvAddhaTavat ityanumAnasyaiva pramANatvAt | upAdAnagocharAparokShaj~nAnachikIrShAkR^itimattvaM kartR^itvam | upAdAnaM samavAyikAraNam | sakalaparamANvAdisUkShmadarshitvAtsarvaj~natvam | yaH sarvaj~naH sa sarvavit ityAgamo.api tatra pramANam | jIvasya lakShaNamAha | jIva iti | sukhAdyAshrayatvaM jIvalakShaNam | nanu manuShyo.ahaM brAhmaNo.aham ityAdau sarvatrAha.npratyaye sharIrasyaiva viShayatvAchCharIramevAtmeti chet na | sharIrasyAtmave karapAdinAshe sharIranAshAdAtmano.api nAshaprasa.ngAt | nApIndriyANAmAtmatvam ##, `##yo.ahaM ghaTamadrAkShaM so.ahamidAnIM spR^ishAmi##'## ityanusandhAnAbhAvaprasa~NgAt | anyAnubhUte.arthe anyasyAnusa.ndhAnAyogAt | tasmAddeheindriyavyatirikto jIvaH sukhaduHkhAdivaichitryAtpratisharIraM bhinnaH | sa cha na paramANuH | sarvasharIravyApisukhAdyanupalabdhiprasa~NgAt | na madhyamaparimANavAn tathA sati anityatvaprasa~Ngena kR^ithAnAkR^itAbhyAgamaprasa~NgAt | tasmAnnityo vibhurjIvaH || sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM manaH | tachcha pratyAtmaniyatatvAdanantaM paramANurUpaM nityaM cha || 9|| dIpikA manaso lakShaNamAha | sukheti | sparsharahitve sati kriyAvatvaM manaso lakShaNam | tadvibhajate | tachcheti | ekaikasyAtmana ekaikaM mana ityAtmanAmanekatvAn maso.apyanekatvamityarthaH | paramANurUpamiti | madhyamaparimANavattve anityatvaprasa~NgAdityarthaH | nanu mano vibhu sparsharahitve sati dravyatvAdAkAshAdivaditi chet na | manaso vibhutve AtmamanaH sa.nyogasyA.asamavAyikAraNasyAbhAvAjj~nAnAnutpattiprasa~NgaH | na cha vibhudvayasa.nyogo.astviti vAchyam | tatsa.nyogasya nityatvena suShuptyabhAvaprasa~NgAta\, purItadravyatiriktasthale AtmamanaH sa.nyogasya sarvadA vidyamAnatvAt | aNutve tu yadA manaH purItat pravi.nshati tadA suShuptiH yadA nissarati tadA j~nAnotpattirityaNutvasiddhiH | \section{atha tR^itIyo.adhyAya |} chakShurmAtragrAhyo guNo rUpam.tachcha shuklanIlapItaraktaharitakapishachitra bhedAtsaptavidham | pR^ithivIjalatejovR^itti | tatra pR^ithivyAM saptavidham | abhAvasvarashuklaM jale | bhAvasvarashuklaM tejasi || 1|| dIpikA rUpaM lakShayati | chakShuriti | sa.nkhyAdAvativyAptivAraNAya mAtrapadam | rUpatve.ativyAptivAraNAya guNapadam | nanvavyApyavR^ittinIlAdisamudAya eva chitrarUpamiti chet na | rUpasya vyApyavR^ittitvaniyamAt | nanu chitrapaTe avayavarUpasyaiva pratItiriti chet na | rUparahitatvena paTasyApratyakShatvaprasa.ngAt | na cha rUpavatsamavetatvaM pratyakShatvaprayojakaM gauravAt | tasmAtpaTasya pratyakShatvAnyathAnupapattyA chitrarUpasiddhiH | rUpasyAshrayamAha | pR^ithivIti | AshrayaM vibhajya darshayati | tatreti | rasanagrAhyo guNo rasaH | sa cha madhurAmlalavaNakatukaShAyatiktabhedAt ShaDvidhaH | pR^ithivIjalavR^ittiH | tatra pR^ithivyAM ShaDvidhaH | jale madhura eva || 2|| dIpikA rasaM lakShayati | rasaneti | rasatve.ativyAptivAraNAya guNapadam | rasasyAshrayamAha | pR^ithivIti | AshrayaM vibhajya darshayati | tatreti | ghrANAgrAhyo guNo gandhaH | sa dvividhaH surabhirasurabhishcha | pR^ithivImAtravrittiH || 3|| dIpikA gandhaM lakShayati | ghrANeti | gandhatve.ativyAptivAraNAya guNapadam | tvagindriyamAtragrAhyo guNaH sparshaH | sa cha trividhaH shItoShNAnuShNAshItabhedAt | pR^ithivyaptejovAyuvR^ittiH | tatra shIto jale | uShNastejasi | anuShNAshItaH pR^ithivIvAyavyoH || 4|| dIpikA sparshaM lakShayati | tvagiti | sparshatve.ativyAptivAraNAya guNapadam | sa.nyogAdAvativyAptivAraNAya mAtrapadam | rUpAdichatuShTayaM pR^ithivyAM pAkajamanityaM cha | anyatra apAkajaM nityamanityam cha | nityagataM nityam anityagatamanityam || 5|| dIpikA pAkajamiti | pAkastejaH sa.nyogaH | tena pUrvarUpaM nashyati rUpAntaramutpadyata ityarthaH | tatra paramANuShveva pAko na dvayaNukAdau | AmanikShipte ghaTe paramANuShu rUpAntarotpattau shyAmaghaTanAshe punadvaryaNukAdikrameNa raktaghaTotpattiH | tatra paramANavaH samavAyikAraNam | tejaH sa.nyogo.asamavAyikAraNam | adR^iShTAdikaM nimittakAraNam | dvayaNukAdirUpe kAraNarUpasamavAyikAraNamiti pIlupAkavAdino vaisheShikAH | pUrvaghaTasya nAshaM vinaiv avayavini avayaveShu cha paramANuparyanteShu yugapadrUpAntarotpattiriti piTharapAkavAdino naiyAyikAH | ata eva pArthivaparamANurUpAdikamanityamanityarthaH | anyatra jalAdAvityarthaH | nityagatamiti | paramANugatamityarthaH | anityagatamiti | dvayaNukAdigatabhityarthaH | rUpAdichatuShTayam udbhUtaM pratyakSham | anudbhUtamapratyakSham | udbhUtatvaM pratyakShatvaprayojako dharmaH | tadabhAvo.anudbhUtatvam | ekatvAdivyavahArahetuH sa.nkhyA | sA navadravyavR^ittiH ekatvAdiparArdhaparyantA | ekatvaM nityamanityaM cha | nityagataM nityam | anityagatamanityam | dvitvAdikaM tu sarvatrA.anityameva || 6|| dIpikA sa.nkhyA lakShayati | eketi | mAnavyavahArAsAdhAraNakAraNaM parimANam | navadravyavR^ittiH | tachchurvidham | aNu mahat dIrghaM hR^iasvaM cheti || 7|| dIpikA parimANaM lakShayati | mAneti | parimANaM vibhajate | tachcheti | bhAvapradhAno nirdeshaH | aNutvaM\,mahattvaM\,dIrghatvaM\,hrasvatvaM chetyarthaH | pR^ithagvyavahArAsAdhAraNakAraNaM pR^ithakvatvam | sarvadravyavR^ittiH ||8|| dIpikA sa.nyuktavyavahArahetuH sa.nyogaH | sarvadravyavR^ittiH || 9|| dIpikA sa.nyogaM lakShayati | sa.nyukteti | imau sa.nyuktau iti vyavahAraheturityarthaH | sa.nkhyAdilakShaNe sarvatra dikkAlAdAvativyaptivAraNAya asAdhArANeti visheShaNIyam | sa.nyogo dvividhaH karmajaH sa.nyogajashcheti | Adyo hastakriyayA hastapustakasa.nyogaH | dvitIyo hastapustakasa.nyogAtkAyapustakasa.nyogaH | avyApyavR^ittiH sa.nyogaH | svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvamavyApyavR^ittitvam | sa.nyoganAshako guNo vibhAgaH | sarvadravyavR^ittiH || 10|| dIpikA vibhAgaM lakShayati | sa.nyogeti | kAlAdAvativyAptivAraNAya guNa iti | rUpAdAvativyAptivAraNAya sa.nyoganAshaka iti | vibhAgo.api dvividhaH karmajo vibhAgajashcheti | Adyo hastapustakavibhAgaH | dvitIyo hastapustakavibhAgAtkAyapustakavibhAgaH | parAparavyavahArAsAdhAraNakAraNe paratvAparatve | pR^ithivyAdichatuShTaya manovR^ittinI | te dvividhe dikkR^ite kAlakR^ite cha | dUrasthe dikkR^itaM paratvam | samIpasthe dikkR^itamaparatvam | jyeShThe kAlakR^itaM paratvam | kaniShThe kAlakR^itamaparatvam || 11|| dIpikA paratvAparatvayorlakShaNamAha | parApareti | paravyavahArAsAdhAraNakAraNaM paratvam | aparavyavahArAsAdhAraNakAraNamaparatvam ityarthaH | te vibhajate | te dvividhe iti | dikkR^itayorUdAharaNamAha | dUrastha iti | kAlakR^ite udAharati | jyeShTha iti | AdyapatanAsamavAyikAraNaM gurUtvam | pR^ithivIjalavR^itti || 12|| dIpikA gurUtvaM lakShayati | Adyeti | dvitIyAdipatanasya vegAsamavAyikAraNatvadvege.ativyAptivAraNAya Adyeti | AdyasyandanAsamavAyikAraNaM dravatvam | pR^ithivyaptejovR^itti | taddvividhaM sA.nsiddhikaM naimittikaM cha.sA.nsiddhikaM jale | naimittikaM pR^ithivItejasoH | pR^ithivyAM ghR^itAdAvagni sa.nyogajaM dravatvam | tejasi suvarNAdau || 13 || dIpikA dravatvaM lakShayati | Adyeti | syandanaM prasravaNam | tejaHsa.nyogajaM naimittikam | tadbhinnaM sA.nsiddhikam | pR^ithivyAM naimittikamudAharati | ghR^itAdAviti | tejasi tadAha | suvarNAdAviti | chUrNAdipiNDIbhAvaheturguNaH snehaH | jalamAtravR^ittiH || 14|| dIpikA snehaM lakShayati | chUrNeti | kAlAdAvativyAptivAraNAya guNapadam | rUpAdAvativyAptivAraNAya piNDIbhAveti | shrotragrAhyo guNaH shabdaH\, AkAshamAtravR^ittiH | sa dvividhaH\, dhvanyAtmakaH varNAtmakashcha | tatra dhvanyAtmakaH bheryAdau | varNAtmakaH sa.nskR^itabhAShAdirUpaH || 15|| shabdaM lakShayati | shrotreti | shabdatve.ativyAptivAraNAya guNapadam | rUpAdAvativyAptivAraNAya shrotreti | shabdAstrividhaH sa.nyogajaH\, vibhAgajaH\, shabdajashcheti | tatra Adyo bherIdaNDasa.nyogajanyaH | dvitIyo va.nshe pATayamAne daLadvayavibhAgajanyashchaTAshabdaH | bheryAdideshamArabhya shrotradeshaparyantaM dvitIyAdishabdAH shabdajAH | sarvevyavahAraheturguNo buddhirj~nAnam | sA dvividhA smR^itiranubhavashcha || 16|| dIpikA buddherlakShaNamAha | sarvavyavahAreti | kAlAdAvativyAptivAraNAya guNa iti | rUpAdAvativyAptivAraNAya sarvavyavahAra iti | jAnAmItyanuvyavasAyagamyaM j~nAnameva lakShaNamiti bhAvaH | buddhiM vibhajate | seti | sa.nskAramAtrajanyaM j~nAnaM smR^itiH || 17|| dIpikA smR^iterlakShaNamAH | sa.nskAreti | bhAvanAkhyaH sa.nskAraH | sa.nskAradhva.nse.ativyAptivAraNAya j~nAnamiti | ghaTAdipratyakShe.ativyAptivAraNAya sa.nskArajanyamiti | pratyabhij~nAyAm ativyAptivAraNAya mAtrapadam | tadbhinnaM j~nAnamanubhavaH | sa dvividhaH\, yathArtho.ayathArthashcha || 18|| dIpikA anubhavaM lakShayati | tadbhinnamiti | smR^itibhinnaM j~nAnamanubhava ityarthaH | anubhavaM vibhajate | sa dvividha iti | tadvati tatprakArako.anubhavo yathArthaH | yathA rajate idaM rajatamiti j~nAnam | saiva prametyuchyate || 19|| dIpikA yathArthAnubhavasya lakShaNamAha | tadvatIti | nanu ghaTe ghaTatvam iti pramAyAmavyAptiH\, ghaTatve ghaTAbhAvAditi chet na\, yatra yatsa.nbandho.asti tatra tatsa.nbandhAnubhavaH ityarthAddhaTatve ghaTasa.nbandho.astIti nAvyAptiH | saiveti | yathArthAnubhava eva shAstre prametyuchyata ityarthaH | tadabhAvavati tatprakArako.anubhavo.ayathArthaH | yathA shuktAvida.nrajatamiti j~nAnam | saiva apramA ityuchyate || 20|| dIpikA ayathArthAnubhavaM lakShayati | tadabhAvavatIti | nanvidaM sa.nyogIti pramAyAmativyAptiriti chet na | yadavachChedena yatsa.nbandhAbhAvastadavachChedena tatsa.nbandhaj~nAnasya vivikShitatvAt | sa.nyogAbhAvAvachChedena sa.nyogaj~nAnasya bhramatvAtsa.nyogAvachChedena sa.nyogasa.nbandhasya sattvAnnAtivyAptiH | yathArthAnubhavaH chaturvidhaH pratyakShAnumityupamitishabdAbhedAt || 21|| dIpikA yathArthAnubhavaM vibhajate | yathArtheti | tat karaNamapi chaturvidhaM pratyakShAnumAnopashabda bhedAt || 22|| dIpikA prasa~NgAtpramAkaraNaM vibhajate | tatkaraNamapIti | pramAkaraNamityarthaH | pramAkaraNaM pramANamiti pramANasAmAnyalakShaNam | asAdharaNaM kAraNaM karaNam || 23|| dIpikA karaNalakShaNamAha | asAdhAraNeti | dikkAlAdAvativyAptivAraNAya asAdhAraNeti | kAryaniyatapUrvavR^itti kAraNam || 24|| dIpikA kAraNalakShaNamAha | kAryeti | pUrvavR^itti kAraNamityukte rAsabhAdAvativyAptiH syAdato niyateti | tAvanmAtre kR^ite kArye.ativyAptirataH pUrvavR^ittIti | nanu tanturUpamapi paTaM prati kAraNaM syAdati chet na\, ananyathAsiddhatve satIti visheShaNAt | ananyathAsiddhatvamanyathAsiddhirahitatvam | anyathAsiddhiH trividhA ##-## yena sahaiva yasya yaM prati pUrvavR^ittitvamavagamyate taM prati tena tadanyathAsiddham | yathA tantunAM tanturUpaM tantutvaM cha paTaM prati | taM prati tadanyathAsiddham | yathA shabdaM prati pUrvavR^itittve j~nAta eva paTaM pratyAkAshasya | anyatra kL^iptaniyatapUrvavatirna eva kAryasa.nbhave tatsahabhUtamanyathAsiddham | yathA pAkajasthale gandhaM prati rUpaprAgabhAvasya | eva~ncha ananyathAsiddhaniyatapUrvavR^ittitvaM kAraNatvam | kAryaM prAgabhAvapratiyogi || 25|| dIpikA kAryalakShaNamAha | kAryamiti | kAraNaM trividham ##-## samavAyyasamavAyinimittabhedAt || 26|| yat samavetaM kAryaM utpadyate tat samavAyikAraNam | yathA ta.ntavaH paTasya\, paTashcha svagatarUpAdeH || 27|| dIpikA kAraNaM vibhajate | kAraNamiti | samavAyikAraNasya lakShaNamAha ##------## yatsamavetamiti | yasmin samavetamityarthaH | asamavAyikAraNaM lakShayati ##----## kAryaNeti | kAryeNetyetadudAharati ##-----## tantusa.nyoga iti | kAryeNa kAraNena vA saha ekasminnarthe samavetatve sati yatkAraNaM tadasamavAyikAraNam | yathA ta.ntusa.nyogaH paTasya\, tanturUpaM paTarUpasya || 28|| dIpikA kAryeNa paTena saha ekasmi.nstantau samavetatvAttantusa.nyogaH paTasyAsamavAyikAraNamiyarthaH | kAraNenetyetadudAharati ##----## tanturUpamiti | kAraNena paTena saha ekasmi.nstantau samavetatvAt | tadubhayabhinnaM kAraNaM nimittakAraNam | yathA turIvemAdikaM paTasya || 29|| dIpikA tanturUpaM paTarUpasyAsamavAyikAraNamityarthaH | nimittakAraNaM lakShayati ##---## tadubhayeti | samavAyyasamavAyibhinnakAraNaM nimittakAraNamityarthaH | tadetattrividhakAraNamadhye yadasAdhAraNaM kAraNaM tadeva karaNam || 30|| dIpikA karaNalakShaNamupasa.nharati ##----## tadetaditi | \section{atha chaturtho.adhyAya |} tatra pratyakShaj~nAnakaraNaM pratyakSham || 31|| dIpikA pratyakShalakShaNamAha ##------## tatreti | pramANachatuShTayamadhye ityarthaH | indriyArthasannikarShajanyaM j~nAnaM pratyakSham | taddvividhaM nirvikalpakaM savikalpakaM cheti | tatra niShprakArakaM j~nAnaM nirvikalpakaM yathedaM ki~nchit | saprakArakaM j~nAnaM savikalpakaM yathA Dittho.ayaM\, brAhmaNo.ayaM\, shyAmo.ayaM\, pAchako.ayamiti || 32|| dIpikA pratyakShaj~nAnasya lakShaNamAha ##--------## indriyeti | indryiyaM chakShurAdikam\, artho ghaTAdiH\, tayoH sa.nnikarShaH sa.nyogAdiH\, tajjanyaM j~nAnamityarthaH | tadvibhajate taddvividhamiti | nirvikalpasya lakShaNamAha ##-------## niShprakArakamiti | visheShaNavisheShyasa.nbandhAnavagAhi j~nAnamityarthaH | nanu nirvikalpake kiM pramANamiti chet na\, gauriti vishiShTaj~nAnaM visheShaNaj~nAnajanyaM\, vishiShTaj~nAnatvAt\, daNDIti j~nAnavat ityanumAnasya pramANatvAt | visheShaNaj~nAnasyApi savikalpakatve.anavasthAprasa~NgAnnirvikalpakasiddhiH | savikalpakaM lakShayati | saprakArakamiti | nAmajAtyAdivisheShyavisheShaNasa.nbandhAvagAhi j~nAnamityarthaH | savikalpakamudAharati | yatheti | pratyakShaj~nAnaheturindriyArthasa.nnikarShaH ShaDvidhaH | sanyogaH\, sa.nyuktasamavAyaH\, sa.nyuktasamavetasamavAyaH\, samavAyaH\, samavetasamavAyaH\, visheShaNavisheShyabhAvashcheti || 33|| dIpikA indriyArthasa.nnikarShaM vibhajate | pratyakSheti | chakShuShA ghaTapratyakShajanane sa.nyogaH sannikarShaH || 34|| dIpikA sa.nyogasa.nnikarShamudAharati | chakShuSheti | dravyapratyakShe sarvatra sa.nyogaH sa.nnikarShaH | AtmA manasA sa.nyujyate\, mana indriyeNa\, indriyamarthena\, tataH pratyakShaj~nAnamutpadyate ityarthaH | ghaTarUpapratyakShajanane sa.nyukta samavAyaH sa.nnikarShaH | chakShuH sa.nyukte ghaTe rUpasya samavAyAt || 35|| dIpikA sa.nyuktasamavAyamudAharati | ghaTarUpeti | tatra yuktimAha | chakShuHsa.nyukta iti | rUpatvasAmAnyapratyakShe sa.nyuktasamavetasamavAyaH sannikarShaH | chakShuH sa.nyukte ghaTe rUpaM samavetaM\, tatra rUpatvasya samavAyAt || 36|| dIpikA sa.nyuktasamavetasamavAyamudAharati | rUpatveti | shrotreNa shabdasAkShAtkAre samavAyaH sannikarShaH karNavivaravartyAkAshasya shrotratvAt shabdasyAkAshaguNatvAt guNaguNinoshcha samavAyAt || 37|| dIpikA samavAyamudAharati | shrotreNeti | tadupapAdayati | karNeti | nanu dUrasthashabdasya kathaM shrotrasambandha iti chet na\, vIchItara~NganyAyena vA shabdAntarotpattikrameNa shrotradeshe jAtasya shrotreNa sa.nbandhAtpratyakShasa.nbhavaH | shabdatvasAkShAtkAre samavetasamavAyaH sannikarShaH shrotrasamavete shabde shabatvasya samavAyAt || 38|| dIpikA samavetasamavAyamudAharati | shabdatveti | abhAvapratyakShe visheShaNavisheShyabhAvaH sannikarShaH\, ghaTAbhAvavadbhUtalamityatra chakShuH sa.nyukte bhUtale ghaTAbhAvasya visheShaNatvAt || 39|| dIpikA visheShaNavisheShyAbhAvamudAharati | abhAveti | tadupapAdayati | ghaTAbhAvavaditi | bhUtale ghaTo nAstItyatra abhAvasya visheShyatvaM draShTavyam | etena anupalabdheH pramANAntaratvaM nirastam | yadyatra ghaTo.abhaviShyattarhi bhUtalamivAdrakShyata\, darshanAbhAvAnnAstIti tarkitapratiyogisatvavirodhyanupalabdhisahakR^itendriyeNaiva abhAvaj~nAnotpattau anupalabdheH pramANAntaratvAsa.nbhavAt | adhikaraNaj~nAnArthamapekShaNIyendriyasyaiva karaNatvopapattAvanupalabdheH karaNatvayogAt | visheShaNavisheShyabhAvo visheShaNavisheShyasvarUpameva\, nAtiriktaH sa.nbandhaH | pratyakShaj~nAnamupasa.nharastasya karaNamAha | evamiti | evaM sannikarShaShaTkajanyaM j~nAnaM pratyakShaM\, tatkaraNamindriyam\, tasmAdindriyaM pratyakShapramANamiti siddham || 40|| dIpikA asAdhAraNakAraNatvAdindriyaM pratyakShaj~nAnakaraNamityarthaH | pratyakShapramANamupasa.nharati | \section{atha pa.nchamo.adhyAya |} anumitikaraNamanumAnam || 1|| dIpikA anumAnaM lakShayati ##------## anumitikaraNamiti | parAmarshajanyaM j~nAnamanumitiH || 2|| dIpikA anumitiM lakShayati ##---## parAmarsheti | nanu sa.nshayottarapratyakShe.ativyAptiH sthANupurUShasa.nshayAnantaraM purUShatvavyApyakarAdimAnayam iti parAmarshe sati purUSha eva iti pratyakShajananAt | na cha tatrAnumitireveti vAchyam | purUShaM sAkShAtkaromi ityanuvyavasAyavirodhAditi chet na\, pakShatAsahakR^itaparAmarshajanyatvasya vivikShitvAt | siShAdhayiShAvirahavishiShTasiddhayabhAvaH pakShatA | sAdhyasiddhiranumitipratibandhikA | siddhisattve.api anumiyuyAm itIchChAyAmanumitidarshanAt | siShAdhayiShottejikA | tatshchottejakAbhAvavishiShTamaNyabhAvasya dAhakAraNatvavatsiShAdhayiShAvirahavishiShTasiddhayabhAvasyApyanumitikAraNatvam | vyAptivishiShTapakShadharmatAj~nAnaM parAmarshaH | yathA vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata iti j~nAnaM parAmarshaH | tajjanyaM parvato vahnimAniti j~nAnamanumitiH || 3|| dIpikA parAmarshaM lakShayati ##-----## vyAptIti | vyAptiviShayakaM yatpakShadharmatAj~nAnaM sa parAmarsha ityarthaH | parAmarshamabhinIya darshayati ##------## yatheti | anumitimabhinIya darshayati ##-------## tajjanyamiti | parAmarshajanyamityarthaH | vyAptilakShaNamAha ##----## yatreti | yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti sAhacharyaniyamo vyAptiH || 4|| dIpikA yatra dhUmastatrAgniH iti vyApterabhinayaH | sAhacharyaniyamaH iti lakShaNam | sAhacharyaM sAmAnAdhikaraNyaM\, tasya niyamaH | hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyApAptirityarthaH | vyApyasya parvatAdivR^ittitvaM pakShadharmatA || 5|| dIpikA pakShadharmatArUpamAha ##--------## vyApyasyeti | anumAnaM dvividhaM ##--## svArthaM parArthaM cha || 6|| tatra svArthaM svAnumitihetuH\, tathAhi\, svayameva bhUyodarshanena yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti mahAnasAdau vyAptiM gR^ihItvA parvatasamIpaM gataH\, tadgate chAgnau sandihAnaH parvate dhUmaM pashyan vyAptiM smarati yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH iti | tadantaraM vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata iti j~nAnamutpadyate\, ayameva li~NgaparAmarsha ityuchyate | tasmAt parvato vahnimAniti j~nAnamanumitiH utpadyate | tadetat svArthAnumAnam || 7|| dIpikA anumAnaM vibhajate ##--------## anumAnamiti | svArthAnumAnaM darshayati svayameveti | nanu pArthivatvalohalekhyatvAdau shatashaH sahachAradarshane.api vajramaNau vyabhichAropalabdherbhUyodarshanena kathaM vyAptigraha iti chet na | vyabhichAraj~nAnavirahasahakR^itasahachAraj~nAnasya vyAptigrAhakatvAt | vyabhichAraj~nAnaM nishchayaH sha~NkA cha | tadvirahaH kvachittarkAt\, kvachitsvataH siddha eva | dhUmAgnyorvyAptigrahe kAryakAraNabhAvabha~Ngaprasa~NgalakShaNastarko vyabhichArasha~NkAnivartakaH | nanu sakalavahnidhUmayorasannikarShAtkathaM vyAptigraha iti chet na | vahnitvadhUmatvarUpasAmAnyapratyAsattyAsakalavahnidhUmaj~nAnasa.nbhavAt | tasmAditi | li~NgaparAmarshAdityarthaH | yattu svayaM dhUmAdagnimanumAya paraMpratibodhayituM pa~nchAvayava vAkyaM prayujyate tat parArthAnumAnam | yathA parvato vahnimAn\, dhUmatvAt \, yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasaH\, tathA chAyaM\, tasmAttatheti | anena pratipAditAt li~NgAt paro.apyagniM pratipadyate | dIpikA parArthAnumAnamAha ##----------## yattviti | yachChabdasya ##`## tatparArthAnumAnam\rdq{} iti tachChabdenAnvayaH | pa~nchAvayavavAkyamudAharati ##-----## yatheti | pratij~nA ##-## hetu ##-## udAharaNa ##-## upanaya ##-## nigamanAni pa~nchAvayavAH | parvato vahnimAniti pratij~nA | dhUmavatvAt iti hetuH | yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasa ityudAharaNam | tathA cha ayamiti upanayaH | tasmAttatheti nigamanam || 9|| dIpikA avayavasvarUpamAha ##---------## pratij~neti || udAhR^itvAkye pratij~nAdivibhAgamAha ##-------## parvato vahnimAniti || sAdhyavattayA pakShavachanaM pratij~nA | pa~nchamyantaM li~NgapratipAdakaM hetuH | vyAptipratipAdakaM udAharaNam | vyAptivishiShTali~NgapratipAdakaM vachanamupanayaH | hetusAdhyavattayA pakShapratipAdakaM vachanaM nigamanam | abAdhitatvAdikaM nigamanaprayojanam | svArthAnumitiparArthAnumityoH li~NgaparAmarsha eva karaNam | tasmAt li~NgaparAmarsho.anumAnam || 10|| dIpikA anumitikaraNamAha ##---## svArtheti | nanu vyAptismR^itipakShadharmatAj~nAnAbhyAmeva anumitisa.nbhave vishiShTaparAmarshaH kimarthama~NgIkartavya iti chet na\, ##`## vahnivyApyavAnayam\rdq{} iti shAbdaparAmarshasthale parAmarshasyAvashyakatayA lAghavena sarvatra parAmarshasyaiva kAraNatvAt | li~NgaM na karaNam\, atItAdau vyabhichArAt | \ldq{}vyApAravatvakAraNaM karaNam\rdq{} iti mate parAmarshadvArA vyAptij~nAnaM karaNam | tajjanyatve sati tajjanyajanako vyApAraH | anumAnamupasa.nharati ##-## tasmAditi | li~NgaM trividham | anvayavyatireki\, kevalAnvayi\, kevalavyatireki cheti | anvayena vyatirekeNa cha vyAptimadanvayavyatireki | yathA vahnau sAdhye dhUmavattvam | yatra dhUmastatrAgniyarthA mahAnasa ityanvayavyAptiH | yatra vahnirnAsti tatra dhUmo.api nAsti yathA mahAhR^ida iti vyAptirekavyAptiH || 11|| dIpikA li~NgaM vibhajate ##---## li~Ngamiti || anvayavyatirekiNaM lakShayati ##---## anvayeneti || hetusAdhyayorvyAptiranvayavyAptiH\, tadabhAvayorvyAptirvyatirekavyAptiH | anvayamAtravyAptikaM kevalAnvayi | yathA ghaTaH abhidheyaH prameyatvAt paTavat | atra prameyatvAbhidheyatvayoH vyatirekavyAptirnAsti\, sarvasyApi prameyatvAt abhidheyatvAchcha || 12|| dIpikA kevalAnvayino lakShaNamAha ##--------## anvayeti || kevalAnvayisAdhyakaM li~NgaM kevalAnvayi | ##(##vR^ittimat##)## atyantAbhAvApratiyogitvaM kevalAnvayitvam | IshvarapramAviShayatvaM sarvapadAbhidheyatvaM cha sarvatrAstIti vyatirekAbhAvaH | vyatirekamAtravyAptikaM kevalavyatireki\, yathA pR^ithivItarebhyo bhidyate gandhavattvAt | yaditarebhyo na bhidyate na tadgandhavat yathA jalam | na cheyaM tathA | tasmAnna tatheti | atra yadgandhavat taditarabhinnam ityanvayadR^iShTAnto nAsti\, pR^ithivImAtrasya pakShatvAt || 13|| dIpikA kevalavyatirekiNo lakShaNamAha ##---## vyatireketi | tadudAharati##-##yatheti | nanvitarabhedaH prasiddho vA na vA | Adye yatra prasiddhastatra hetusattve anvayitvam\, asattve asAdhAraNyam | dvitIye sAdhyaj~nAnAbhAvAtkathaM tadvishiShTAnumitiH | visheShaNaj~nAnAbhAve vishiShTaj~nAnAnudayAtpratiyogij~nAnAbhAvAdvayatirekavyAptij~nAnamapi na syAditi chet na | jalAditrayodashAnyonyAbhAvAnAM trayodashasu pratyekaM prasiddhAnAM melanaM pR^ithivyAM sAdhyate | tatra trayodhatvAvachChinnabhedAtmaka ##-## sAdhyasyaikAdhikaraNavR^ittitvAbhAvAnnAnvayitvAsAdhAraNye | pratyekAdhikaraNaprasiddhayA sAdhyavishiShTAnumitiH vyatirekavyAptinirUpaNaM cheti | sandigdhasAdhyavAn pakShaH | yatA dhUmavattve hetau parvataH || 14|| dIpikA pakShalakShaNamAha ##-------## sandigdheti || nanu shravaNAntarabhAvimananasthale avyAptiH | tatra vedavAkyairAtmano nishchitvena sandehAbhAvAt | ki~ncha pratyakShe.api vahnau yatrechChayAnumitistatrAvyAptiriti chet na\, uktapakShatAshrayatvasya pakShalakShaNatvAt | nishchitasAdhyavAn sapakShaH\, yathA tatraiva mahAnasam || 15|| dIpikA sapakShalakShaNamAha ##--------## nishchiteti || nishchitasAdhyA.abhAvavAn vipakShaH | yathA tatraiva mahAhradaH || 16|| dIpikA vipakShalakShaNamAha ##-----## nishchiteti || savyabhichAraviruddhasatpratipakShAsiddhabAdhitAH pa~ncha hetvAbhAsAH || 17|| dIpikA evaM saddhetUnnirUpya asaddhetUnnirUpayituM vibhajate ##------## savyabhichAreti || anumitipratibandhakayathArthaj~nAnaviShayatvaM hetvAbhAsatvam | savyabhichAraH anaikAntikaH | sa trividhaH sAdhAraNAsAdhAraNAnupasa.nhAribhedAt || 18|| dIpikA savyabhichAraM vibhajate ##----## sa trividha iti || tatra sAdhyAbhAvavadvR^ittiH sAdhAraNaH anaikAntikaH\, yathA parvato vahnimAn prameyatvAt iti | prameyatvasya vahnayabhAvavati hrade vidyamAnatvAt || 19|| dIpikA sAdhAraNaM lakShayati ##-----## tatreti || udAharati ##----## yatheti || sarvasapakShavipakShavyAvR^ittaH pakShamAtravR^ittiH asAdhAraNaH | yathA shabdo nityaH shabdatvAt iti | shabdatvaM hi sarvebhyo nityebhyo.anityebhyashcha vyAvR^ittaM shabdamAtravR^ittiH || 20|| dIpikA asAdhAraNaM lakShayati ##-----## sarveti || anvayavyatirekadR^iShTAntarahito.anupasa.nhArI | yathA sarvamanityaM prameyatvAditi | atra sarvasyApi pakShatvAt dR^iShTAnto nAsti || 21|| dIpikA anupasa.nhAriNo lakShaNamAha ##--------## anvayeti || sAdhyAbhAvavyApto heturvirUddhaH | yathA shabdo nityaH kR^itakatvAditi | kR^itakatvaM hi nityatvAbhAvenA.anityatvena vyAptam || 22|| dIpikA virUddhaM lakShayati ##-----## sAdhyeti || yasya sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM vidyate sa satpratipakShaH | yathA shabdo nityaH shrAvaNatvAt shabdatvavat | shabdo.anityaH kAryatvAt ghaTavat || 23|| dIpikA satpratipakShaM lakShayati ##----## yasyeti || asiddhastrividhaH ##----## AshrayAsiddhaH\, svarUpAsiddho vyApyatvAsiddhashcheti || 24|| dIpikA asiddhaM vibhajate ##---## asiddha iti || AshrayAsiddho yathA gaganAravindaM surabhi aravindatvAt sarojAravindat | atra gaganAravindamAshrayaH sa cha nAstyeva || 25|| dIpikA AshrayAsiddhamudAharati ##---## gaganeti || svarUpAsiddho yathA shabdo guNashchAkShuShatvAt | atra chAkShuShatvaM shabdaM nAsti shabdasya shrAvaNatvAt || 26|| dIpikA svarUpAsiddhamudAharati ##---## yatheti || sopAdhiko hetuH vyApyatvAsiddhaH | sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvaM upAdhiH | sAdhyasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM sAdhyavyApakatvam | sAdhanavanniShThAtyantAbhAvapratiyogitvaM sAdhanAvyApakatvam | parvato dhUmavAnvahnimatvAdityatra Ardrendhanasa.nyoga upAdhiH | tathAhi | yatra dhUmastatrArdrendhanasa.nyoga iti sAdhyavyApakatA | yatra vahnistatrArdrendhanasa.nyogo nAsti ayogolake Ardrendhanasa.nyogAbhAvAditi sAdhanAvyApakatA | evaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAdArdrendhanasa.nyoga upAdhiH | sopAdhikatvAt vahnimattvaM vyApyatvAsiddham || 27|| dIpikA vyApyatvAsiddhasya lakShaNamAha ##---## sopAdhika iti || upAdherlakShaNamAha ##---## sAdhyeti || upAdishchaturvidhaH kevalasAdhyavyApakaH\, pakShadharmAvachChinnasAdhyavyApakaH\, sAdhanAvachChinnasAdhyavyApakaH\, udAsInadharmAvachChinnasAdhyavyApakashcheti | AdyaH Ardrendhanasa.nyogaH | dvitIyo yathA vAyuH pratyakShaH pratyakShasparshAshrayatvAt ityatra bahirdravyatvAvachChinnapratyakShatvavyApakamudbhUtarUpavattvam | tR^itIyo yathA ##---## prAgabhAvo vinAshI janyatvAdityatra janyatvAvachChinnAnityatvavyApakaM bhAvatvam | chaturtho yathA ##---## prAgabhAvo vinAshI prameyatvAt ityatra janyatvAvachChinnAnityatvavyApakaM bhAvatvam | yasya sAdhyAbhAvaH pramANAntareNa nishchitaH sa bAdhitaH | yathA vahniranuShNo dravyatvAt jalavat | atrAnuShNatvaM sAdhyaM tadabhAva uShNatvaM sparshanapratyakSheNa guhyAta iti bAdhitatvam || 28|| dIpikA bAdhitasya lakShaNamAha ##----## yasyeti || atra bAdhasya grAhyAbhAvanishchayatvena\, satpratipakShasya virodhij~nAnasAmagrItvena sAkShAdanumitipratibandhakatvam | itareShAM tu parAmarshapratibandhakatvam | tatrApi sAdhAraNasyAvyabhichArAbhAvarUpatayA\, virUddhasya samAnAdhikaraNyAbhAvatayA vyApyatvAsiddhasya vishiShTavyAptyabhAvatayA\, asAdhAraNanupasa.nhAriNoH vyAptisa.nshayAdhAyakatvena vyAptij~nAnapratibandhakatvam\, AshrayAsiddhisvarUpAsiddhayoH pakShadharmatAj~nAnapratibandhakatvam | upAdhistu vyabhichAraj~nAnadvArA vyAptij~nAnapratibandhakaH | siddhasAdhanaM tu pakShatAvighaTakatayA AshrayAsiddhAvantarbhavatIti prA~nchaH | nigrahasthAnAntaramiti navInAH || \section{atha ShaShTho.adhyAya |} upamitikaraNamupamAnam | sa.nj~nAsa.nj~nisambandhaj~nAnamupamitiH | tatkaraNaM sAdR^ishyaj~nAnam | atideshavAkyArthasmaraNamavAntara vyApAraH | tathA hi kashchidgavayashabdArthamajAnan kutishchit AraNyakapuruShAdgosadR^isho gavaya iti shrutvA vanaM gato vAkyArthaM smaran gosadR^ishaM piNDaM pashyati | tadantaramasau gavayashabdavAchya ityupamitirUtpadyate || 1|| dIpikA upamAnaM lakShayati ##----## upamitikaraNamiti || \section{atha saptamo.adhyAya |} AptavAkyaM shabdaH | Aptastu\, yathArthavaktA | vAkyaM padasamUhaH | yathA gAmAnayeti | shaktaM padam | asmAtpadAt ayamartho boddhavya itIshvarasa.nketaH shaktiH || 1|| dIpikA shabdaM lakShayati ##---## Apteti || AptaM lakShayati ##---## Aptastviti || vAkyalakShaNamAha ##----## vAkyamiti || padalakShaNamAha ##---## shaktamiti || arthasmR^ityanukUlapadapadArthasa.nbandhaH shaktiH | sA cha padArthAntaramiti mImA.nsakAH | tannirAsArthamAha ##---## asmAditi || DitthAdInAmiva ghaTAdInAmapi sa.nketa eva shaktiH na tu padArthAntaramityarthaH | nanu gavAdipadAnAM jAtAveva shaktiH\, visheShaNatayA jAteH prathamamupasthitvAt | vyaktilAbhAstu AkShepAditi kechit | tat na\, gAmAnyetyAdau vR^iddhavyavahAreNa sarvatrAnayanAdervyaktAveva sa.nbhavena\, jAtivishiShTavyaktAveva shaktikalpanAt | shaktigrahashcha vR^iddhavyavahAreNa | vyutpitsurbAlo ##`##gAmAnaya##'## ityuttamavR^iddhavAkyashravaNAntaraM madhyamavR^iddhasya pravR^ittimupalabhya gavAnayanaM cha dR^iShTvA madhyamavR^iddhapravR^ittijanakaj~nAnasyAnvayavyatirekAbhyAM vAktajanyatvaM nishchitya ##`##ashvamAnaya gAM badhAna##'## iti vAkyAntare AvApodvApAbhyAM gopadasya gotvavishiShTe shaktiH\, ashvapadasya ashvatvavishiShTe shaktiriti vyutpadyate | nanu sarvatra kAryaparatvAdvayavahArasya kAryaparavAkya eva vyutparttina siddhapara iti chet na | \ldq{}kAshyAM tribhuvantilako bhUpatirAste\rdq{} ityAdau siddhe.api vyavahArAt\, ##`## vikasitapadme madhukarastiShThati\rdq{} ityAdau prasiddhapadasamabhivyavahArAtsiddhe.api madhukarAdivyutpattidarshanAchcha | lakShaNApi shabdavR^ittiH | shakyasa.nbando lakShaNA | ga~NgAyAM ghoSha ityatra ga~NgApadavAchyapravAhasa.nbandhAdeva tIropasthitau tIre.api shaktirna kalpyate | saidhavAdau lavaNAshvayoH parasparasa.nbandhAbhAvAnnAnAshaktikalpanam | lakShaNA trividhA ##----## jahallakShaNA\, ajahallakShaNA\, jahadajallakShaNA cheti | yatra vAchyArthasyAnvayAbhAvaH tatra jahallakShaNA | yathA ma~nchAH kroshantIti | yatra vAchyArthasyApyanvayaH\, tatra ajahaditi | yathA ChatriNo gacchantIti | yatra vAchyaikadeshatyAgena ekadeshAnvayaH\, tatra jahadajahaditi | yathA tattvamasIti | gauNyapi lakShaNaiva lakShyamANaguNasa.nbandhasvarUpA yathA agnirmANavaka iti | vya~nchanApi shaktilakShaNAntarbhUtA\, shabdashaktimUlA arthashaktimUlA cha | anumAnAdinA anyathAsiddhA | tAtparyAnupapattirlakShaNAbIjam | tatprItItIchChayochcharitatvaM tAtparyam | tAtparyaj~nAna~ncha vAkyArthaj~nAne hetuH nAnArthAnurodhAt | prakaraNAdikaM tAtparyagrAhakam | dvAramityAdau pidhehIti shabdAdhyAhAraH | nanu arthaj~nAnArthatvAchChabdasyArthamavij~nAya shabdAdhyAhArAsa.nbhavAdarthAdhyAhAra eva yukta iti chet na | padavisheShajanyapadArthopastitheH shAbdaj~nAne hetutvAt | anyathA ##`## ghaTaH karmatvamAnayaM kR^itiH\rdq{} ityatrApi shAbdaj~nAnaprasa~NgAt | pa~NkajAdipadeShu yogarUDhiH | avayavashaktiryogaH | samudAyashaktI rUDhiH | niyatapadmatvAdij~nAnArthaM samudAyashaktiH | anyathA kumude.api prayogaprasa~NgAt | \ldq{}itarAnvite shaktiH\rdq{} iti prAbhAkarAH | anvayasya vAkyArthatayA bhAnasambhavAdanvayA.nshe.api shaktirna kalpanIyA iti gautamIyAH | AkA.nkShA yogyatA sa.nnidhishcha vAkyArthaj~nAnahetuH padasya padAntaravyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvam AkA.nkShA | arthAbAdho yogyatA | padAnAmavilambenochchAraNaM sa.nnidhiH || 2|| dIpikA AkA.nkSheti || AkA~NkShAdij~nAnamityarthaH | anyathA AkA.nkShAdibhramAchChAbdabhramo na syAt | AkA~NkShAM lakShayati ##---## padasyeti || yogyatAlakShaNamAha ##----## artheti || sa.nnidhilakShaNamAha ##----## padAnAmiti | avilambena padArthopasthitiH sa.nnidhiH | uchchAraNaM tu tadupayogitayoktam | AkA.nkShAdirahitaM vAkyapramANam | yathA gaurashvaH purUSho hastIti na pramANamAkA.nkShAvirahAt | agninA si~nchediti na pramANaM yogyatAvirahAt | prahare prahare.asahochchAritAni gAmAnayetyAdipadAni na pramANaM sA.nnidhyAbhAvAt || 3|| dIpikA gaurashva iti || ghaTakarmatvamityapyanAkA.nkShodAharaNaM draShTavyam | vAkyaM dvividham | vaidikaM laukikaM cha | vaidikamIshvaroktatvAtsarvameva pramANam | laukikaM tvAptoktaM pramANam | anyadapramANam || 4|| dIpikA vAkyaM vibhajate ##---## vAkyamiti || vaidikasya visheShamAha ##---## vaidikamIshvaroktatvAditi || nanu vedasyAnAditvAtkathamIshvaroktatvamiti chet na | \ldq{}vedaH paurUSheyaH vAkyasamUhatvAt bhAratAdivat\rdq{} ityanumAnena paurUSheyatvasiddheH | na cha smaryamANakartR^ikatvamupAdhiH\, gautamAdibhiH shiShyaparamparayA vede.api sakartR^ikatvasmaraNena sAdhanavyApakatvAt | \ldq{}tasmAttepAnAttrayo vedA ajAyanta\rdq{} iti shruteshcha | nanu varNA nityAH\, sa evAyaM gakAra iti pratyabhij~nAbalAt | tathA cha kathaM vedasyAnityatvamiti chet na\, \ldq{}utpanno gakAro viniShTo gakAra## '## ityAdipratItyA varNAnAmanityatvAt\, \ldq{}so.ayaM gakAra## '## iti pratyabhij~nAyAH \ldq{}seeyaM dIpajvAlA ##'## itivatsAjAtyAvalambanatvAt\, varNAnAM nityatve.apyAnupUrvAvishiShTavAkyasyAnityatvAchcha | tasmAdIshvaroktA vedAH | manvAdismR^itInAmAchArANAM cha vedamUlakatayA pramANyam | smR^itimUlavAkyAnAmidAnImanadhyayanAttanmUlabhUtA kAchichChAravotsanneti kalpyate | nanu paThyamAnavedavAkyotsAdanasya kalpayitumashakyatayA viprakIrNavAdasyAyuktatvAnnityAnumeyo vedo mUlamiti chet na\, tathA sati kadApi varNAnAmAnupUrvIj~nAnAsa.nbhavena bodhakatvAsa/nbhavAt | vAkyArthaj~nAnaM shAbdaj~nAnam | tatkaraNaM shabdaH || 5|| dIpikA nanu etAni padAni smAritArthasa.nsargavanti AkA.nkShAdimatpadakadambakatvAt madvAkyavat ityanumAnAdeva sa.nsargaj~nAsa.nbhavAchChabdo na pramANAntaramiti chenna | anumityapekShayA vilakShaNasya shAbdaj~nAnasya \ldq{}shAbdAtpratyemi\rdq{} itvanuvyavasAya.nsAkShikasya sarvasa.nmatatvAt | nanvarthApattirapi pramANAntaramasti \ldq{}pIno devadatto divA na bhu~Nkte ##'## iti dR^iShTe shrute vA pInatvAnyathAnupapattyA rAtribhojanamarthApattyA kalpyata iti chenna | \ldq{}devadatto rAtrau bhu~Nkte divA.abhu~njAnatve sati pInatvAt\rdq{} ityanumAnenaiva rAtribhojanasya siddhatvAt | shate pa~nchAshaditi sambhavo.apyanumAnameva | \ldq{}iha vaTe yakShastiShThati\rdq{} ityaitihyamapi aj~nAtamlavaktR^ikashabda eva | cheShTApi shabdAnumAnadvArA vyavahAraheturiti na pramANAntaram | tasmAtpratyakShAnumAnopamAnashabdAshchatvAryeva pramANAni || \section{atha aShTamo.adhyAya | ##NaiyAyikA theory on epistemology##} j~nAnAnAM tadvati tatprakArakatvaM svatogrAhyaM parato veti vichAryate | tatra vipratipattiH ##------## j~nAnaprAmANyaM tadaprAmANyAgrAhakayAvajj~nAnagrAhakasAmagrIgrAhyaM na vA iti | atra vidhikoTiH svatastvam | niShedhakoTiH paratastvam | anumAnAdigrAhyatvena siddhasAdhanavAraNAya yAvaditi .\rdq{} idaM j~nAnamapramA \ldq{}iti j~nAnena prAmANyAgrahAdvAdhavAraNAya ##-----## aprAmANyAgrAhaketi|| idaM j~nAnamapramA ityanuvyavasAyaniShThaprAmANyagrAhakasyApi aprAmANyAgrAhakatvAbhAvAtsvatastvaM na syAdatastaditi | tasmingrAhyaprAmANyAshraye.aprAmANyAgrAhiketyarthaH | udAhR^itasthale vyavasAyAprAmANyagrAhakasyApyanuvyavasAye tadgrAhakatvAtsvatastvasiddhiH | nanu svata eva prAmANyaM gR^ihyate\, \ldq{}ghaTamahaM jAnAmi ##'## ityanuvyavasAyena ghaTaghaTatvayoriva tatsa.nbandhasyApi viShayIkaraNAt vyavasAyarUpa pratyAsattestulyatvAt | purovartini prakArasa.nbandhasyaiva pramAtvapadArthatvAditi chet na | svataHprAmANyagrahe \ldq{}jalaj~nAnaM pramA na vA\rdq{} ityanabhyAsadashAyAM pramAtvasa.nshayo na syAt | anuvyavasAyena prAmANasya nishchitatvAt | tasmAtsvatogrAhyatvAbhAvAtparato grAhyatvameva | tathAhi | prathamaM jalaj~nAnAntaraM pravR^ittau satyAM jalalAbhe sati pUrvotpannaM jalaj~nAnaM pramA saphalapravR^ittijanakatvAt yannaivaM tannaivaM yathA apramA iti vyatirekiNA pramAtvaM nishchIyate | dvitIyAdij~nAneShu pUrvaj~nAnadR^iShTAntena tatsajAtIyatvali~NgenAnvayavyatirekiNApi gR^ihyate | pramAyA guNajanyatvamutpattau paratastvam | pramAsAdhAraNakAraNaM guNaH\, apramAsAdhAraNakAraNaM doShaH | tatra pratyakShe visheShaNavadvisheShyasa.nnikarSho guNaH | anumitau vyApakavati vyApyaj~nAnam | upamitau yathArthasAdR^ishyaj~nAnam | shAbdaj~nAne yathArthayogyatAj~nAnam | ityAdyUhanIyam | purovartini prakArAbhAvasyAnuvyavasAyenAnupasthitatvAdapramAtvaM parata eva gR^ihyate | pittAdidoShajanyatvamutpattau paratastvam | nanu sarveShAM j~nAnAnAM yathArthatvAdayathArthaj~nAnameva nAstIti | na cha \ldq{}shuktAvidaM rajatam\rdq{} iti j~nAnAtpravR^ittidarshanAdanyathAkhyAtisiddhiriti vAchyam | rajatasmR^itipurovartij~nAnAbhyAmeva pravR^ittisa.nbhavAt | svatantropasthiteShTabhedAgrahasyaiva sarvatra pravartakatvena \ldq{}nedaM rajatam\rdq{} ityAdau atiprasa~NgAbhAvAditi chet na | satyarajasthale purovartivisheShyakarajatatvaprakArakaj~nAnasya lAghavena pravR^ittijanakatayA shuktAvapi rajatArthi pravR^ittijanakatvena vishiShTaj~nAnasyaiva kalpanAt | ## Encoded by Ashish Chandra ashish\_{}chandr70@hotmail.com The author of Tarka Sangraha, along with its Dipika is Annambhatta | This is a very well known work and most Vedantins today consider it as the stepping stone to understand the Nyaya-Vaisheshika, systems of logic.} \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}