% Text title : tattvasamAsasUtravRtti % File name : tattvasamAsasUtravRtti.itx % Category : sUtra, major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. tattvasamAsasUtravRittiH ..}## \itxtitle{.. tattvasamAsasUtravR^ittiH ..}##\endtitles ## pa~nchaviMshatitattveShu janmanA j~nAnamAptavAn | AdisR^iShTau namastasmai kapilAya maharShaye || 1 || athAtastattvasamAsAkhyasA~NkhyasUtrANi vyAkhyAsyAmaH | iha kashchidbrAhmaNastrividhena duHkhenAbhibhUtaH sA~NkhyAchAryaM kapilamaharShiM sharaNamupAgataH | svakulanAmagotrasvAdhyAyaM nivedyAha | bhagavan kimiha paraM kiM yAthAtathyaM kiM kR^itvA kR^itakR^ityaH syAmiti | kapila uvAcha kathayiShyAmi | aShTau prakR^itayaH || 1 || ShoDasha vikArAH || 2 || puruShaH || 3 || traiguNyam || 4 || sa~ncharaH || 5 || pratisa~ncharaH || 6 || adhyAtmam adhibhUtam adhidaivataM cha || 7 || pa~nchAbhibuddhayaH || 8 || pa~nchakarmayonayaH || 9 || pa~nchavAyavaH || 10 || pa~nchakarmAtmAnaH || 11 || pa~nchaparvA.avidyA || 12 || aShTAviMshatidhA.ashaktiH || 13 || navadhA tuShTiH || 14 || aShTadhA siddhiH || 15 || dashadhA mUlikArthAH || 16 || anugrahasargaH || 17 || chaturdashavidho bhUtasargaH || 18 || trividho dhAtusargaH || 19 || trividho bandhaH || 20 || trividho mokShaH || 21 || trividhaM pramANam || 22 || trividhaM duHkham || 23 || etat paramparayA yAthAtathyametat samyag j~nAtvA kR^itakR^ityaH syAnna punastrividhena duHkhenAbhibhUyate | iti tattvasamAsAkhyasA~NkhyasUtrANi || atha kA aShTau prakR^itaya ityatrochyate | avyaktaM buddhiraha~NkAraH pa~ncha tanmAtrANItyetA aShTau prakR^itayaH | tatrAvyaktaM tAvaduchyate yathA loke vyajyante ghaTapaTakuDyashayanakAdyA na tathA vyajata ityavyaktam | shrotrAdibhirindriyairna gR^ihyata ityarthaH | kasmAt anAdimadhyAntatvAnniravayavatvAchcha || ashabdamasparshamarUpamavyayaM tathA cha nityaM rasagandhavarjitam | anAdimadhyaM mahataH paraM dhruvaM pradhAnametat pravadanti sUrayaH || sUkShmamali~NgamachetanamanAdinidhanaM tathAprasavadharmi niravayavamekameva hi sAdhAraNametadavyaktam | avyaktasyAmI paryAyashabdA bhavanti | avyaktaM pradhAnaM brahma paraM dhruvaM bahudhAnakamakSharaM kShetraM tamaHprasUtamiti | kA buddhiratrochyate | adhyavasAyo buddhiH | soyamadhyavasAyo gavAdiShu dravyeShu yasmAt pratipattiH | evametannAnyathA | gaurevAyaM nAshvaH | sthANurevAyaM na puruShaH | ityeShA buddhiH | asyAstu buddheraShTau rUpANi bhavanti dharmo j~nAnaM vairAgyamaishvaryamiti | tatra dharmo nAmAdharmaviparyayaH shrutismR^itivihitaH shiShTAchArAviruddhaH shubhalakShaNaH | j~nAnaM nAmAj~nAnaviparyayastattvabhAvabhUtAnAM sambodhaH | vairAgyaM nAmAvairAgyaviparyayaH shabdAdiviShayeShvaprasaktiH | aishvaryaM nAmAnaishvaryaviparyayo.aNimAdayo.aShTaguNAH | etAni sAttvikAni chatvAri | adharmo.aj~nAnamavairAgyamanaishvaryamiti adharmo nAma dharmaviparyayaH shrutismR^itiviruddhaH shiShTAchAraviruddho.ashubhalakShaNaH | aj~nAnaM nAma j~nAnaviparyayastattvabhAvabhUtAnAmanavabodhaH | avairAgyaM nAma vairAgyaviparyaH shabdAdiviShayeShvabhiSha~NgaH | anaishvaryaM nAmaishvaryaviparyayo.aNimAdirahitatvam | etAni tAmasAni chatvAri | tatra dharmeNa nimittenordhvagamanam | j~nAnena nimittena mokShaH | vairAgyeNa nimittena prakR^itilayaH | aishvaryanimittenA.apratihatagatirbhavati | evameShAShTarUpA buddhirvyAkhyAtA | buddheramI paryAyashabdA bhavanti | mano matirmahAn brahmA khyAtiH praj~nA shrutirdhR^itiH | praj~nAnaM santatiH smR^itirdhIrbuddhiH parikathyate || atrAha ko.aha~NkAra ityuchyate | abhimAno.aha~NkAraH | ahaM shabde ahaM sparshe ahaM rUpe ahaM rase | ahaM gandhe ahaM svAmI dhanavAnahamIshvaraH || 1|| ahaM bhogI ahaM dharme.abhiShikto.asau mayA hataH | ahaM haniShye balibhiH parairityevamAdikaH || 2|| yo.ayamabhimAnapratyayo so.aha~NkAraH | aha~NkArasyA.amI paryAyashabdAH | aha~NkAro vaikArikastaijaso bhUtAdiH sAnumAno niranumAnashcheti || atrAha kAni pa~nchatanmAtrANItyuchyate | aha~NkArAnvitAni pa~nchatanmAtrANi shabdatanmAtraM sparshatanmAtraM rUpatanmAtraM rasatanmAtraM gandhatanmAtraM cheti pa~nchatanmAtrANi | tatra tAvachChabdatanmAtrANi shabdeShvevopalabhyante udAttAnudAttasvaritakampitaShaDjarShabhagAndhAramadhyamapa~nchamadhaivataniShAdAdayaH shabdavisheShAdupalabhyante | tasmAchChabdatanmAtre.avisheShaH | atha sparshatanmAtrANi sparsheShvevopalabhyante tatra mR^idukaThinakarkashapichChilashItoShNAdayaH sparshavisheShA upalabhyante | tasmAt sparshatanmAtre.avisheShaH | rUpatanmAtrANi rUpeShvevopalabhyante | tatra shuklaraktakR^iShNaharitapItahAridramA~njiShThAdayo rUpavisheShA upalabhyante | tasmAdrUpatanmAtre.avisheShaH | tathA rasatanmAtrANi raseShvevopalabhyante | tatra kaTutiktakaShAyakShAramadhurAmlalavaNAdayo rasavisheShA upalabhyante | tasmAdrasatanmAtre.avisheShaH | atha gandhatanmAtrANi gandha evopalabhyante | tatra surabhirasurabhishcha gandhavisheShA upalabhyante | tasmAd gandhatanmAtre.avisheShaH | evametatpa~nchatanmAtrANi sUchitAni | athaiShAM paryAyashabdAH | tanmAtrANyavisheShANi mahAbhUtaprakR^itayo bhogyAnyaNavaH shAntaghoramUDhAnIti | evametA avyaktabuddhyahaMkAratanmAtrasa~nj~nitA aShTau prakR^itayo vyAkhyAtAH | atha kasmAt prakR^itayaH | prakurvantIti prakR^itayaH | atha te ke ShoDashavikArA ityatrochyate | ekAdashendriyANi pa~nchamahAbhUtAnyete ShoDashavikArAH | tatrendriyANi tAvaduchyante | shrotraM tvak chakShuShI jihvA ghrANamiti pa~ncha buddhIndriyANi | shrotraM svaviShayaM shabdaM gR^ihNAti tvaksparshaviShayaM chakShU rUpaviShayaM rasanA rasaviShayaM ghrANaM gandhaviShayamiti | vAkpANipAdapAyUpasthAkhyAni pa~ncha karmendriyANi svaM svaM karma kurvanti | tatra vAgvachanamuchcharati | hastau karma kurutaH | pAdau viharaNam | pAyurvisargam | upasthamAnandam | ubhayAtmakaM manaH | svasaMkalpavikalpavR^ittI kurute | evanekAdashendriyANi vyAkhyAtAni | athaiShAM paryAyAH | indriyANi karaNAni vaikArikANi khAni niyatAni padAni avadhR^itAni aNUni akShANIti | atha kAni pa~nchamahAbhUtAnItyatrochyate | pR^ithivyaptejovAyvAkAshAnIti mahAbhUtAni | tatra pR^ithivI dhAraNabhAvena pravartamAnA chaturNAmupakAraM karoti | Apo jalAni saMgrahabhAvena pravarttamAnAshchaturNAmupakAraM kurvanti | tejaH pAchakabhAvena pravartamAnaM chaturNAmupakAraM karoti | vAyurvAhanabhAvena pravartamAnashchaturNAmupakAraM karoti | AkAshamavakAshadAnena pravartamAnaM chaturNAmupakAraM karoti | shabdasparsharUparasagandhavatI pa~nchaguNA pR^ithivI | shabdasparsharUparasavatyashchaturguNA ApaH | shabdasparsharUpavat triguNaM tejaH | shabdasparshavAn dviguNo vAyuH | shabdavadekaguNamAkAsham | evamAkhyAtAni pa~ncha mahAbhUtAni | athaiShAM paryAyAH | bhUtAni bhUtavisheShAH vikArAH AkR^itayaH tanavaH vigrahAH shAntAH ghorAH mUDhAH ityete ShoDashavikArA vyAkhyAtAH | athAha kaH puruSha ityuchyate | puruSho.anAdiH sUkShmaH sarvagatashchetano.aguNo nityo draShTA bhoktA.akarttA kShetravidamalo.aprasavadharmI cheti | athAha kasmAt puruShaH purANAt purishayanAt purohitavR^ittitvAchcha puruShaH | atha kasmAdanAdiH | nAsyAdiranto madhyo vA vidyata ityanAdiH | kasmAt sUkShmaH | niravayavatvAdatIndriyatvAt sUkShmaH | kasmAt sarvagataH | sarvaM prAptamanena nAsya gaganamastIti sarvagataH | kasmAchchetanaH | sukhaduHkamohopalabdhimattvAt | kasmAdaguNaH | sattvarajastamAMsyasminna santyato.aguNaH | kasmAnnityaH akR^itakatvAdanutpAdakatvAchcha | kasmAd draShTA | prakR^itivikArAnupalambhena iti | kasmAdbhoktA | chetanabhAvAt sukhaduHkhaparij~nAnAchcha | kasmAdakartA | udAsInatvAdaguNatvAchcha | kasmAt kShetravid | kShetrebhyo guNAn vettIti kShetravid | atha kasmAdamalaH | shubhAshubhakarmANyasmin puruShe na santItyamalaH | kasmAdaprasavadharmI | nirbIjatvAt | na ki~nchidutpAdayatItyarthaH | evameSha sAMkhyapuruSho vyAkhyAtaH | athAsya puruShasya paryAyAH | puruShaH AtmA pumAn puMguNaH bahulaH jantuH jIvaH kShetraj~naH naraH kaviH brahma akSharaH prANaH ajaH yaH kaH saH eShaH | evametAni pa~nchaviMshatitattvAni vyAkhyAtAni | aShTau prakR^itayaH ShoDashavikArAH puruShashcheti || pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra kutrAshrame rataH | jaTI muNDI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || atrAha puruShaH kiM kartA akarttA veti | yadi karttA puruShaH syAt tadA shubhAni kuryAt | nanu vR^ittitrayaM loke dR^iShTaM puruShasya tataH kiM guNAnAM kartR^itA.asiddhA ? dharmAkhyaM sauhityaM yamaniyamaniShevaNaM prakhyAnam | j~nAnaishvaryavirAgAH prakAshanamiti sAttvikI vR^ittiH || rAgaH krodho lobhaH paraparivAdo.atiraudratA.atuShTiH | vikR^itAkR^itipAruShyaM prakhyAtaiShA tu rAjasI vR^ittiH || pramAdamadaviShAdA nAstikyaM strIprasa~NgitA nidrA | AlasyaM nairghR^iNyamashauchamiti tAmasI vR^ittiH || etadvR^ittitrayaM dR^iShTvA loke guNAnAM kartR^itvaM siddhamiti chAkarttA puruShaH siddho bhavati || pravarttamAnAn prakR^iterimAn guNAn rajastamobhyAM viparItadarshanAt | ahaM karomItyabudho.abhimanyate tR^iNasya kubjIkaraNe.apyanIshvaraH || sarvamidaM mayA kR^itaM mamedamiti vadannabhimAnAdabudha unmattaH kartR^ivadbhavati atrAha | prakR^iteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvashaH | aha~NkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate || anAditvAnnirguNatvAt paramAtmA.ayamavyayaH | sharIrastho.api kauntaya na karoti na lipyate || evam | prakR^ityaiva cha karmANi kriyamANAni sarvashaH | yaH pashyati tathAtmAnamakartAraM sa pashyati || tatrAha kimayamekaH puruSho bahavo vetyuchyate | sukhaduHkhamohasa~NkaravishuddhakaraNapATavajanmamaraNakaraNAnAM nAnAtvAt puruShabahutvaM siddhaM lokAshramavarNabhedAchcha | yadyekaH puruShaH syAdekasmin sukhini sarva eva sukhinaH syuH | ekasmin duHkhini sarva eva duHkhinaH syuH | ekasmin karaNapATave sarveShAmeva karaNapATavaM syAt | ekasmi~njAte sarva eva jAyeran | ekasmin mR^ite sarva eva mriyeranniti | na chaivam itashcha bahavaH puruShAH siddhAH | AkR^itigarbhAshayabhAvasa~NgatisharIravibhAge li~NgabahutvAt | evaM tAvat sAMkhyAchAryAH kapilAsuripa~nchashikhapata~njaliprabhR^itayo bahUn puruShAn varNayanti | vedAntavAdina AchAryA hariharahiraNyagarbhavyAsAdaya ekamevAtmAnaM varNayanti | kasmAdevaM tadAha | puruSha evedaM sarvaM bhUtaM yachcha bhAvyam | utAmR^itatvasyeshAno yadanyenAtirohati || tadevAgnistadAdityastadvAyustaddhi chandramAH | tadeva shukraM tadbrahma tadApaH saH prajApatiH || tadeva satyamamR^itaM sa mokShaH sA parA gatiH || tadakSharaM tat saviturvareNyaM yasmAtparaM nAparamasti ki~nchit || yasmAnnANIyo na jyAyo.asti kashchid vR^ikSha iva stabdho divi tiShThatyekastenedaM pUrNaM puruSheNa sarvam | sarvataH pANipAdAntaM sarvatokShishiromukham | sarvataH shrutimalloke sarvamAvR^ittya tiShThati || sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavivarjitam | sarveShAM prabhumIshAnaM sarvasya sharaNaM mahat || sarvataH sarvatattvAni sarvAtmA sarvasambhavaH | sarvaM vilIyate yasmin tadbrahma munayo viduH || eka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyavasthitaH | ekadhA bahudhA chaiva dR^ishyate jalachandravat || sa hi sarveShu bhUteShu sthAvareShu chareShu cha | vasatyeko mahAnAtmA yena sarvamidaM tatam || ekoyamAtmA jagatAmekena bahudhA kR^itaH | pR^ithag vadanti chAtmAnaM j~nAnAdikapravartane || brAhmaNe kR^imikITeShu shvapAke shuni hastini | pashugodaMshamashake samaM pashyanti paNDitAH || eka eva yathA sUtraM suvarNe vartate punaH | muktAmaNipravAleShu mR^iNmaye rajate tathA || tadvad goShu manuShyeShu tadvaddhastimR^igAdiShu | ekoyamAtmA vij~neyaH sarvatraiva vyavasthitaH || atrAha kiM traiguNyaM nAmochyate | sattvarajastamAMsIti triguNA eva traiguNyam | sattvaM nAma prasAdalAghavaprasannatAbhiSha~NgaprItituShTititikShAsantoShAdilakShaNamanantabhedaM samAsataH sukhAtmakam | rajo nAma shokatApasvedastambhodvegaroShamAnAdilakShaNamanantabhedaM samAsato duHkhAtmakam | tamo nAmA.a.achChAdanAvaraNabIbhatsadainyagauravAlasyanidrApramAdAdilakShaNamanantabhedaM samAsato mohAtmakam | etat traiguNyaM vyAkhyAtam | sattvaM prakAshakaM vidyAdrajo vidyAt pravartakam | tamo.aprakAshakaM vidyAttraiguNyannAma saMj~nitam || atrAha kaH sa~ncharaH pratisa~ncharashcha | atrochyate | utpattiH sa~ncharaH pralayaH pratisa~ncharaH | tatrotpattirnAmAvyaktAt prAgupadiShTAt sarvataH puruSheNa pareNAdhiShThitA buddhirutpadyate | aShTaguNA buddhiH | buddhitattvAdaha~NkAra utpadyate | sa chAhaMkArastrividho vaikArikastaijaso bhUtAdiriti | tatra vaikArikAdahaMkArAdeva indriyANi chotpadyante | bhUtAdestanmAtrANi | taijasAdubhayam | tanmAtrebhyo bhUtAnIti sa~ncharaH | pratisa~ncharo nAma bhUtAni tanmAtreShu lIyante | tanmAtrANIndriyANi chAhaMkAre | ahaMkAro buddhau | buddhiravyakte | tadavyaktaM kvachinna lIyate | kasmAdanutpadyamAnatvAt prakR^itiM puruSha~nchaiva viddhyanAdi ityevaM pratisa~ncharo vyAkhyAtaH | tatrAha kiM tadadhyAtmamadhibhUtamadhidaivataM cheti | tatrochyate | buddhiradhyAtmam boddhavyamadhibhUtaM brahmA tatrAdhidaivatam | ahaMkAro.adhyAtmaM mantavyamadhibhUtaM rudrastatrAdhidaivatam | mano.adhyAtmaM saMkalpitavyamadhibhUtaM chandrastatrAdhidaivatam | shrotramadhyAtmaM shrotavyamadhibhUtamAkAshastatrAdhidaivatam | tvagadhyAtmaM sparshayitavyamadhibhUtaM vAyustatrAdhidaivatam | chakShuradhyAtmaM draShTavyamadhibhUtamAdityastatrAdhidaivatam | jihvAdhyAtmaM rasayitavyamadhibhUtaM varuNastatrAdhidaivatam | ghrANamadhyAtmaM ghrAtavyamadhibhUtaM pR^ithvI tatrAdhidaivatam | vAgadhyAtmaM vaktavyamadhibhUtaM agnistatrAdhidaivatam | pANI adhyAtmaM grahItavyamadhibhUtamindrastatrAdhidaivatam | pAdAvAdhyAtmaM gantavyamadhibhUtaM viShNustatrAdhidaivatam | pAyuradhyAtmamutsraShTavyamadhibhUtaM mitrastatrAdhidaivatam | upasthamadhyAtmamAnandayitavyamadhibhUtaM prajApatistatrAdhidaivatam | evametat trayodashavidhasya karaNasyAdhyAtmamadhibhUtamadhidaivataM vyAkhyAtam | tattvAni yo vedayate yathAvad guNasvarUpANyadhidaivataM cha | vimuktapApmA gatadoShasa~Ngho guNAMstu bhu~Nkte na guNaiH sa bhajyate || atha kAstAH pa~nchAbhibuddhaya uchyate | vyavasAyo.abhimAnechChA kartavyatA kriyeti | abhimukhI buddhiridaM karaNIyaM mayeti vyavasAyo buddhikriyA | AtmaparAtmasvarUpapratyayAbhimukho.abhimAno.ahaMkAro buddheH kriyA | ichChA vA~nChA sa~Nkalpo manaso buddhikriyA | shabdAdiviShayAlochanashravaNAdilakShaNakartavyatA buddhIndriyANAM buddhikriyA | vachanAdilakShaNabuddhikriyA karmendriyANAM sA kriyeti | evametAH pa~nchAbhibuddhayo vyAkhyAtAH | atha kAstAH pa~nchakarmayonaya uchyante | dhR^itiH shraddhA sukhA.avividiShA vividiShA cha pa~nchakarmayonayaH | bAhyakarmANi saMkalpya pratItaM yo.abhirakShati | tanniShThastatpratiShThashcha dhR^iteretaddhi lakShaNam || svAdhyAyo brahmacharyaM cha yajanaM yAjanaM tapaH | dAnaM pratigraho homaH shraddhAyA lakShaNaM smR^itam || sukhArthaM yastu seveta brahmakarmatapAMsi cha | prAyashchittaparo nityaM sukheyaM parikIrtitA || viShayamadhumishritAntaHkAraNatvamavividiShA | vividiShA cha dhyAninAM praj~nAnayoniH | ekatvaM cha pR^ithaktvaM cha nityaM chaivamachetanam | sUkShmaM satkAryamakShobhyaM j~neyA vividiShA cha sA || kAryakAraNakShayakarI vividiShA prAkR^itikI vR^ittiH | dhR^itiH shraddhA sukhA.avividiShA chatasro bandhAya vidiShaikA mokShAya | evametA pa~ncha karmayonayo vyAkhyAtAH | atrAha ke pa~nchavAyava uchyante | prANopAnaH samAnashcha udAno vyAna eva cha | ityete vAyavaH pa~ncha sharIreShu sharIriNAm | tatra prANo nAma vAyurmukhanAsikAdhiShThAtA praNayanAtprakramaNAchcha prANa ityabhidhIyate | apAno nAma vAyurnAbhyadhiShThitApanayanAdadhogamanAchchApAna ityabhidhIyate | samAno nAma vAyurhR^idadhiShThAtA samanayanAt sa~NgamanAchcha samAna ityabhidhIyate | udAno nAma vAyuH kaNThAdhiShThAtA UrdhvagamanAdutkramaNAchchodAna ityabhidhIyate | vyAno nAma vAyuH sandhyadhiShThAtA vikShepaNAdvijR^imbhaNAchcha vyAna ityabhidhIyate | iti pa~nchavAyavo vyAkhyAtAH | atrAha ke te pa~nchakarmAtmAna ityuchyate | vaikArikastaijaso bhUtAdiH sAnumAno niranumAnashcha | tatra vaikArikaH shubhakarmakartA | taijaso.ashubhakarmakartA | bhUtAdirmUDhakarmakartA | sAnumAnaH shubhamUDhakarmakartA | niranumAno.ashubhamUDhakarmakartA chaivaM pa~nchakarmAtmAno vyAkhyAtAH | atrAha kA sA pa~nchaparvA.avidyetyuchyate | tamo moho mahAmohastAmishro.andhatamisrashcheti | tatra tamomohAvubhAvaShTAtmakau | mahAmoho dashAtmakaH | tAmisrondhatAmisrashchAShTAdashAtmakau | tamo nAmAShTasu prakR^itiShvavyaktabuddhyahaMkArapa~nchatanmAtrasaMj~nitAsvanAtmasvAtmAbhimAnastama ityabhidhIyate | moho nAmANimAdyaShTaishvaryaprAptaye yo.abhimAna utpadyate sa moha ityabhidhIyate | mahAmoho nAma dR^iShTAnushravikeShu shabdAdiviShayeShu dashasu vR^ittiShu muktohamiti manyate sa mahAmoha ityabhidhIyate | tAmisro nAmAShTaguNaishvarye.aNimAdye dashavidhe cha viShaye yo dveSho.apratihatastatra yad duHkhamutpadyate.asau tAmisra ityabhidhIyate | andhatAmisro nAmAShTaguNaishvarye.aNimAdye dashavidhe cha viShaye siddhe maraNakAle yo viShAda utpadyate so.andhatAmisra ityabhidhIyate | evameShA pa~nchaparvA.avidyA dviShaShTibhedA vyAkhyAtAH | atrAha kA sA.aShTAviMshatidhA.ashaktiratrochyate | ekAdashendriyavadhAH saptadasha tuShTisiddhi(buddhi)vadhAH | eShAShTAviMshatidhA.ashaktiriti | tatrendriyavadhAstAvaduchyante | shrotre bAdhiryaM jihvAyAM jaDatvaM tvachi kuShThitvaM chakShuShyarUpatvaM nAsikAyAmaghrANatvaM vAchi mUkatvaM hastayoH kuNitvaM pAdayoH pa~NgutvaM vAgindriya udAvarta upasthendriye klaibyaM manasyunmAda ityekAdashendriyavadhAH | saptadashatuShTisiddhivadhA nAma viparyayAstuShTisiddhInAm | tuShTiviparyayAstAvaduchyante | tatra nAsti pradhAnamiti yA pratipattiranantA | evamahamityAtmaj~nAne tAmasalInA tathAhaMkArasyAdarshanamavidyA | naiva santi tanmAtrANi bhUtakAraNAnItyavR^iShTiH | viShayANAmarjane pravR^ittirasutArA | rakShaNe tu pravR^ittirasupArA cha | kShayadoShamadR^iShTvA.arthe pravR^ittirasunetrA | bhogA shaktirasumarIchikA | hiMsAdoShamapashyato bhogArambho.anuttamAmbhasikA | iti tuShTiviparyayA navadhA.atuShTayo vyAkhyAtAH | atha siddhiviparyayA asiddhayo.aShTau chAbhidhIyante | nAnAtvaM bhUtamAtrasyaikAtvamAvirbhUtamatAramuchyate | shabdamAtrashravaNAdviparItagrahaNamAsutAraM yathA nAnAtvaj~no mukta iti shrutvA viparItaM pratipanno nAnAtvaj~no hyamukta iti | adhyayanashravaNAbhiniviShTasyApi jaDatvAdasachChAstropahatabuddhitvAdvA pa~nchaviMshatitattvaj~nAnasiddhirna bhavati tadA.atAratAraM tadaj~nAnam | kasyachidAdhyAtmikena duHkhenAbhibhUtasyApi saMsAre.anudvegAdajij~nAsorna j~nAnaM tatpramAdam | evamapramuditApramodamAnayoshchAnyonyayordvayamaparaM draShTavyam | suhR^idupadiShTe.apyanishchayabuddheraj~nAnam parasparamasampA | asampAvachanAdathavA parA~Nmukhe gurau durbhAgyasya j~nAnAsiddhistadaj~nAnamasatpramuditamiti | evamete siddhiviparyayA asiddhayo.aShTau vyAkhyAtAH | evameShA.aShTaviMshatidhA.ashaktirvyAkhyAtA | atrAha kA sA navadhA tuShTiratrochyate | prakR^itiM paramArthatvena parikalpya parituShTe mAdhyasthaM labhate tasya tuShTyA sA tAntrikI saMj~nA.ambha iti | aparo buddhiM paramArthavena pratipadya parituShTastasyAstuShTeH shalilA iti saMj~nA | anyo.ahaMkAraM paramArthatvenAbhyupagamya parituShTasta\-\-\- page 134\-135 missing sa~NghAtaparArthatvAditi puruShAstitvaM siddham | bhedAnAM parimANAt kAraNamastyavyaktamiti paryAyadvayena pradhAnasyAstitvaM siddham | hetumadanityamityekatvaM siddham | prItyaprItiviShAdAtmakA ityarthavattvaM siddham | nAnAvidhairupAyairiti parArthatvaM siddham | triguNamaviveki viShaya ityanyatvaM siddham | tasmAchcha viparyAsAdityakartR^itvaM siddham | puruShasya darshanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasyApIti yogasiddhiH | prApte sharIrabhede charitArthatvAditi viyogasiddhiH | janmamaraNakaraNAnAmiti puruShabahutvaM siddham | chakrabhramivaditi sheShavR^ittiH siddhA | ete dashamUlikArthA vyAkhyAtAH | eteShAM dashAnAM prAgupadiShTAnAM cha pa~nchAshatpratyayAH | ete cha ShaShTipadArthAH ShaShTitantramityuchyate | atrAha ko.anugrahasargaH atrochyate | bAhyAn pa~nchatanmAtrebhyashchotpAdyAnugrahasargadhyAnotpannenAdhAravarjitAn putrAn dR^iShTvA tebhyastanmAtrebhyo.anugrahasargamasR^ijadbrahmA | atrAha kashchaturdashavidho bhUtasarga ityatrochyate | aShTavikalpo daivaH paishAcho rAkShaso yAkSho gAndharva aindraH prAjApatyo brAhma ityaShTau devayonayaH | pa~nchadhA tiryagyonashcha pashupakShimR^igasarIsR^ipasthAvarA iti | gavAdimUShakAntAH pashavaH | garuDAdimashakAntAH pakShiNaH | siMhAdishR^igAlAntAH mR^igAH | sheShAdikITAntAH sarIsR^ipAH | parvatAditR^iNAntAH sthAvarAH | mAnuShyaM chaikavidhaM brAhmaNAdichANDAlAntam | aShTavikalpo daivastiryagyonashcha pa~nchadhA bhavati | mAnuShyashchaikavidhaH samAsato bhautikaH sargaH || samAsato ye tridhAH sargAH tatrAha kastrividho dhAtusargaH atrochyate sUkShmAH mAtApitR^ijAH prabhUtA iti | j~nAnendriyapa~nchaprANabuddhimanasAM gaNaH sUkShmaH | li~NgasharIrANItyarthaH | mAtApitR^ijA ShATkaushikAH tatra mAtR^ito lomalohitamAMsAni pitR^itaH snAyvasthimajjAna iti ShaTko gaNaH | prabhUtAH pa~nchamahAbhUtAni mahAbhUte ghaTAdInAM nivesha iti trividho dhAtusargo vyAkhyAtaH | etatsaMsAramaNDalamuktam || atrAha kastrividho bandya ityatrochyate | prakR^itibandho vaikArikabandho dakShiNAbandhashcheti | tatra prakR^itibandho nAmAShTau prakR^itayastAH paratenAbhimanyamAnasya prakR^itilayaH prakR^itibandha ityuchyate | tatra vaikArikabandho nAma pravrajitAnAM laukikAnAM vaikArikairindriyairvashIkR^itAnAM shabdAdiviShaye prashaktAnAmajitendriyANAmaj~nAninAM kAmamohitAnAM vaikArikabandha ityuchyate | dakShiNAbandho nAma brahmachArigR^ihasthabhikShuvaikhAnasAnAM kAmamohopahatachetasAmabhimAnapUrvikAM dakShiNAM prayachChatAM dakShiNAbandha ityuchyate | iti trividho bandho vyAkhyAtaH | uktaM cha | prAkR^itena tu bandhena tathA vaikArikeNa cha | dakShiNAbhistR^itIyena bandhoyaM cha nigadyate || atrAha kastrividho mokSha ityatrochyate | j~nAnodrekAdindriyarAgopashamAt kR^itsnakShayAchcheti | j~nAnodrekAdindriyarAgopashamAt svadharmAdharmakShayo bhavati dharmAdharmakShayAchcha kaivalyamiti | uktaM cha | Adyo hi mokSho j~nAnena dvitIyo rAgasaMkShayAt | kR^itsnakShayAt tR^itIyastu vyAkhyAtaM mokShalakShaNam || kiM trividhaM pramANamityatrochyate | dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cheti etat trividhaM pramANam | dR^iShTaM tAvadvyAkhyAyate yAvadindriyANAM pa~nchendriyArthAH pratyakShA eva dR^iShTam | anumAnam pramANaM li~Ngadarshane jAyamAnaM j~nAnam | yathA meghodayena vR^iShTiH sAdhyate bakapa~NktibhiH salilam dhUmenAgniH tadanumAnam | pratyakSheNAnumAnena vA yortho na sAdhyate sa AptavachanAt sAdhyate | yathendro devAnAM rAjA uttarAH kuravaH sauvarNo meruH svarge.apsarasa iti | ta indrAdayaH pratyakShAnumAnAsAdhyAshcha vasiShTAdayo munayo vadanti santIndrAdayaH Agamopyasti | svakarmaNyabhiyukto yo rAgadveShavivarjitaH | j~nAnavAn shIlasampanna Apto j~neyastu tAdR^ishaH || evametat trividhaM pramANamabhihitam | atrAha tena trividhena pramANena kiM sAdhyate atrochyate | yathA loke mAnena prasthAdinA dhAnyAni mIyante | tulayA chandanAdIni dravyANi | evamanena tattvabhAvabhUtAni pramIyante | trividhena duHkhenAbhibhUto brAhmaNaH kapilamaharShisharaNamupAgataH atrAha | kiM trividhaM duHkhamityatrochyate | AdhyAtmikamAdhibhautikamAdhidaivikamiti | tatrAdhyAtmikaM dvividhaM shArIraM mAnasaM cheti | sharIre bhavaM shArIram manasi bhavaM mAnasaM cheti | tatra shArIraM nAma vAtapittashleShmaNAM vaiShamyAdyadduHkhamutpadyate jvarAtisAravisUchikAmUrChAdikaM tachChArIramuchyate | kAmakrodhalobhamohamaderShyAdikaM priyaviyogAdikaM tanmAnasamityuchyate | adhibhUtebhyo bhavamAdhibhautikam | mAnuShapashumR^igasarIsR^ipasthAvarebhyo yadduHkhamutpadyate tadAdhibhautikam | adhidevebhyo jAtamAdhidaivikam | shItoShNavAtavarShAsannipAtAdinimittaM yadduHkhamutpadyate tadAdhidaivikam | anena trividhena duHkhenAbhibhUtasya brAhmaNasya jij~nAsotpanA | j~nAtumichChA jij~nAsA | yathA tR^iShitasya pAnIyaM pAtumichChA pipAsA | etatsamAsato niHshreyasaM j~nAnam | yajj~nAtvA punarjanma na syAditi || etanmaharShervij~nAnaM kapilasya mahAtmanaH | yachChrutvA brAhmaNaH shreyaH kR^itakR^ityo.abhavat tadA || sAMkhyasUtrakrameNaiShA vyAkhyAtA kramadIpikA | anuShTupaChandasA chAtra j~neyaM shlokashatatrayam || iti shrItattvasamAsAkhyA sUtravR^ittiH samAptA || Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}