% Text title : vidura niiti % File name : viduraniti.itx % Category : major\_works, vyAsa % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Maharshi Vyasa % Transliterated by : Sunder Hattangadi % Proofread by : Sunder Hattangadi % Description-comments : Adhyaya 33 prajaagaraparva (udyogaparva) of Mahaabhaarata % Latest update : December 18, 1999 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. vidura nIti ..}## \itxtitle{.. vidura nIti ..}##\endtitles ## ## Vidura Niti has been extracted from ##prajAgaraparva ##(##udyogaparva##) of ##mahAbhArata##. ## \section{adhyAyaH 33} vaishampAyana uvAcha | dvAHsthaM prAha mahAprAj~no dhR^itarAShTro mahIpatiH | vidura.n draShTumichChAmi tamihAnaya mAchiram || 1|| prahito dhR^itarAShTreNa dUtaH xattAramabravIt | IshvarastvAM mahArAjo mahAprAj~na didR^ixati || 2|| evamuktastu viduraH prApya rAjaniveshanam | abravIddhR^itarAShTrAya dvAHstha mAM prativedaya || 3|| dvAHstha uvAcha | viduro.ayamanuprApto rAjendra tava shAsanAt | draShTumichChati te pAdau ki.n karotu prashAdhi mAm || 4|| dhR^itarAShTra uvAcha | praveshaya mahAprAj~na.n vidura.n dIrghadarshinam | aha.n hi vidurasyAsya nAkAlyo jAtu darshane || 5|| dvAHstha uvAcha | pravishAntaH pura.n xattarmahArAjasya dhImataH | na hi te darshane.akAlyo jAtu rAjA bravIti mAm || 6|| vaishampAyana uvAcha | tataH pravishya viduro dhR^itarAShTra niveshanam | abravItprA~njalirvAkya.n chintayAnaM narAdhipam || 7|| viduro.ahaM mahAprAj~na samprAptastava shAsanAt | yadi ki.n chana kartavyamayamasmi prashAdhi mAm || 8|| dhR^itaraShtra uvAcha | sa~njayo vidura prApto garhayitvA cha mA.n gataH | ajAtashatroH shvo vAkya.n sabhAmadhye sa vaxyati || 9|| tasyAdya kuruvIrasya na vij~nAta.n vacho mayA | tanme dahati gAtrANi tadakArShItprajAgaram || 10|| jAgrato dahyamAnasya shreyo yadiha pashyasi | tadbrUhi tva.n hi nastAta dharmArthakushalo hyasi || 11|| yataH prAptaH sa~njayaH pANDavebhyo na me yathAvanmanasaH prashAntiH | savendriyANyaprakR^iti.n gatAni ki.n vaxyatItyeva hi me.adya chintA || 12|| tanme brUhi vidura tva.n yathAvan.h manIShita.n sarvamajAtashatroH | yathA cha nastAta hitaM bhavechcha prajAshcha sarvAH sukhitA bhaveyuH ||\- || vidura uvAcha | abhiyuktaM balavatA durbala.n hInasAdhanam | hR^itasva.n kAminaM choramAvishanti prajAgarAH || 13|| kachchidetairmahAdoShairna spR^iShTo.asi narAdhipa | kachchinna paravitteShu gR^idhyanviparitapyase || 14|| dhR^itarAShTra uvAcha | shrotumichChAmi te dharmyaM paraM naiHshreyasa.n vachaH | asminrAjarShivaMshe hi tvamekaH prAj~nasammataH || 15|| vidura uvAcha | rajA laxaNasampannastrailokyasyAdhipo bhavet | preShyaste preShitashchaiva dhR^itarAShTra yudhiShThiraH ||\- || viparItatarashcha tvaM bhAgadheye na sammataH | archiShAM praxayAchchaiva dharmAtmA dharmakovidaH ||\- || AnR^isha.nsyAdanukroshAddharmAtsatyAtparAkramAt | gurutvAttvayi samprexya bahUnkleShA.nstitixate ||\- || duryodhane saubale cha karNe duHshAsane tathA | eteShvaishvaryamAdhAya katha.n tvaM bhUtimichChasi ||\- || ekasmAtvR^ixAdyaj~napatrANi rAjan.h srukcha drauNI peThanIpIDane cha | etasmAdrAjanbruvato me nibodha ekasmAdvai jAyate.asachcha sachcha ||\- || Atmaj~nAna.n samArambhastitixA dharmanityatA | yamarthAnnApakarShanti sa vai paNDita uchyate ||\- || niShevate prashastAni ninditAni na sevate | anAstikaH shraddadhAna etatpaNDita laxaNam || 16|| krodho harShashcha darpashcha hrIstambho mAnyamAnitA | yamarthAnnApakarShanti sa vai paNDita uchyate || 17|| yasya kR^ityaM na jAnanti mantra.n vA mantritaM pare | kR^itamevAsya jAnanti sa vai paNDita uchyate || 18|| yasya kR^ityaM na vighnanti shItamuShNaM bhaya.n ratiH | samR^iddhirasamR^iddhirvA sa vai paNDita uchyate || 19|| yasya sa.nsAriNI praj~nA dharmArthAvanuvartate | kAmAdartha.n vR^iNIte yaH sa vai paNDita uchyate || 20|| yathAshakti chikIrShanti yathAshakti cha kurvate | na ki.n chidavamanyante paNDitA bharatarShabha || 21|| xipra.n vijAnAti chiraM shR^iNoti vij~nAya chArthaM bhajate na kAmAt | nAsampR^iShTo vyaupayu~Nkte parArthe tatpraj~nAnaM prathamaM paNDitasya || 22|| nAprApyamabhivA~nChanti naShTaM nechChanti shochitum | Apatsu cha na muhyanti narAH paNDita buddhayaH || 23|| nishchitya yaH prakramate nAntarvasati karmaNaH | avandhya kAlo vashyAtmA sa vai paNDita uchyate || 24|| Arya karmaNi rAjyante bhUtikarmANi kurvate | hita.n cha nAbhyasUyanti paNDitA bharatarShabha || 25|| na hR^iShyatyAtmasammAne nAvamAnena tapyate | gA~Ngo hrada ivAxobhyo yaH sa paNDita uchyate || 26|| tattvaj~naH sarvabhUtAnA.n yogaj~naH sarvakarmaNAm | upAyaj~no manuShyANAM naraH paNDita uchyate || 27|| pravR^itta vAkchitrakatha UhavAnpratibhAnavAn | Ashu granthasya vaktA cha sa vai paNDita uchyate || 28|| shrutaM praj~nAnuga.n yasya praj~nA chaiva shrutAnugA | asambhinnArya maryAdaH paNDitAkhyA.n labheta saH || 29|| arthaM mahAntamAsadya vidyAmaishvaryameva cha | vicharatyasamunnaddho yasya paNDita uchyate ||\- || ashrutashcha samunnaddho daridrashcha mahAmanAH | arthAMshchAkarmaNA prepsurmUDha ityuchyate budhaiH || 30|| svamartha.n yaH parityajya parArthamanutiShThati | mithyA charati mitrArthe yashcha mUDhaH sa uchyate || 31|| akAmA.n kAmayati yaH kAmayAnAM parityajet | balavanta.n cha yo dveShTi tamAhurmUDhachetasam ||\- || akAmAnkAmayati yaH kAmayAnAnparidviShan | balavanta.n cha yo dveShTi tamAhurmUDhachetasam || 32|| amitra.n kurute mitraM mitraM dveShTi hinasti cha | karma chArabhate duShTa.n tamAhurmUDhachetasam || 33|| sa.nsArayati kR^ityAni sarvatra vichikitsate | chira.n karoti xiprArthe sa mUDho bharatarShabha || 34|| shrAddhaM pitR^ibhyo na dadAti daivatAni nArchati | suhR^inmitra.n na labhate tamAhurmUDhachetasam ||\- || anAhUtaH pravishati apR^iShTo bahu bhAShate | vishvasatyapramatteShu mUDha chetA narAdhamaH || 35|| para.n xipati doSheNa vartamAnaH svayaM tathA | yashcha krudhyatyanIshaH sansa cha mUDhatamo naraH || 36|| Atmano balamAj~nAya dharmArthaparivarjitam | alabhyamichChannaiShkarmyAnmUDha buddhirihochyate || 37|| ashiShya.n shAsti yo rAjanyashcha shUnyamupAsate | kadaryaM bhajate yashcha tamAhurmUDhachetasam || 38|| arthaM mahAntamAsAdya vidyAmaishvaryameva vA | vicharatyasamunnaddho yaH sa paNDita uchyate || 39|| ekaH sampannamashnAti vaste vAsashcha shobhanam | yo.asa.nvibhajya bhR^ityebhyaH ko nR^isha.nsatarastataH || 40|| ekaH pApAni kurute phalaM bhu~Nkte mahAjanaH | bhoktAro vipramuchyante kartA doSheNa lipyate || 41|| eka.n hanyAnna vAhanyAdiShurmukto dhanuShmatA | buddhirbuddhimatotsR^iShTA hanyAdrAShTra.n sarAjakam || 42|| ekayA dve vinishchitya trIMshchaturbhirvashe kuru | pa~ncha jitvA viditvA ShaTsapta hitvA sukhI bhava || 43|| eka.n viSharaso hanti shastreNaikashcha vadhyate | sarAShTra.n sa prajaM hanti rAjAnaM mantravisravaH || 44|| ekaH svAdu na bhu~njIta ekashchArthAnna chintayet | eko na gachChedadhvAnaM naikaH supteShu jAgR^iyAt || 45|| ekamevAdvitIya.n tadyadrAjannAvabudhyase | satya.n svargasya sopAnaM pArAvArasya nauriva || 46|| ekaH xamAvatA.n doSho dvitIyo nopalabhyate | yadena.n xamayA yuktamashaktaM manyate janaH || 47|| so.asya doSho na mantavyaH xamA hi paramaM balam | xamA guNo hyashaktAnA.n shaktAnAM bhUShaNa.n tathA ||\- || xamA vashIkR^itirloke xamayA ki.n na sAdhyate | shAntisha~NkhaH kare yasya ki.n kariShyati durjanaH ||\- || atR^iNe patito vahniH svayamevopashAmyati | axamAvAnpara.n doShairAtmAn.n chaiva yojayet ||\- || eko dharmaH para.n shreyaH xamaikA shAntiruttamA | vidyaikA paramA dR^iShTirahi.nsaikA sukhAvahA || 48|| dvAvimau grasate bhUmiH sarpo bilashayAniva | rAjAna.n chAviroddhAraM brAhmaNaM chApravAsinam || 49|| dve karmaNI naraH kurvannasmi.Nlloke virochate | abruvanparuSha.n kiM chidasato nArthaya.nstathA || 50|| dvAvimau puruShavyAghra parapratyaya kAriNau | striyaH kAmita kAminyo lokaH pUjita pUjakaH || 51|| dvAvimau kaNTakau tIxNau sharIraparishoShaNau | yashchAdhanaH kAmayate yashcha kupyatyanIshvaraH || 52|| dvAveva na virAjete viparItena karmaNA | gR^ihasthashcha nirArambhaH kAryavA.nshchaiva bhixukaH ||\- || dvAvimau puruShau rAjansvargasya pari tiShThataH | prabhushcha xamayA yukto daridrashcha pradAnavAn || 53|| nyAyAgatasya dravyasya boddhavyau dvAvatikramau | apAtre pratipattishcha pAtre chApratipAdanam || 54|| dvAvambhasi niveShTavyau gale baddhvA dR^iDha.n shilAm | dhanavantamadAtAra.n daridra.n chAtapasvinam ||\- || dvAvimau puruShavyAghra sUryamaNDalabhedinau | parivrADyogayuktashcha raNe chAbhimukho hataH ||\- || trayo nyAyA manuShyANA.n shrUyante bharatarShabha | kanIyAnmadhyamaH shreShTha iti vedavido viduH || 55|| trividhAH puruShA rAjannuttamAdhamamadhyamAH | niyojayedyathAvattA.nstrividheShveva karmasu || 56|| traya evAdhanA rAjanbhAryA dAsastathA sutaH | yatte samadhigachChanti yasya te tasya taddhanam || 57|| haraNa.n cha parasvAnA.n paradArAbhimarshanam | suhR^idashcha parityAgastrayo doShA xayAvahaH ||\- || trividha.n narakasyeda.n dvAra.n nAshanamAtmanaH | kAmaH krodhastathA lobhastasmAdetattraya.n tyajet ||\- || varapradAna.n rAjyA.n cha putrajanma cha bhArata | shatroshcha moxaNa.n kR^ichChrAttrINi chaika.n cha tatsamam ||\- || bhakta.n cha bajamAna.n cha tavAsmIti vAdinam | trInetAn sharaNaM prAptAnviShame.api na santyajet ||\- || chatvAri rAj~nA tu mahAbalena varjyAnyAhuH paNDitastAni vidyAt | alpapraj~naiH saha mantraM na kuryAn.h na dIrghasUtrairalasaishchAraNaishcha || 58|| chatvAri te tAta gR^ihe vasantu shriyAbhijuShTasya gR^ihastha dharme | vR^iddho j~nAtiravasannaH kulInaH sakhA daridro bhaginI chAnapatyA || 59|| chatvAryAha mahArAja sadyaskAni bR^ihaspatiH | pR^ichChate tridashendrAya tAnImAni nibodha me || 60|| devatAnA.n cha sa~NkalpamanubhAvaM cha dhImatAm | vinaya.n kR^itavidyAnA.n vinAshaM pApakarmaNAm || 61|| chatvAri karmANyabhaya~NkarANi bhayaM prayachChantyayathAkR^itAni | mAnAgnihotra.n uta mAnamaunaM mAnenAdhItamuta mAnayaj~naH ||\- || pa~nchAgnayo manuShyeNa paricharyAH prayatnataH | pitA mAtAgnirAtmA cha gurushcha bharatarShabha || 62|| pa~nchaiva pUjaya.Nlloke yashaH prApnoti kevalam | devAnpitR^InmanuShyAMshcha bhixUnatithipa~nchamAn || 63|| pa~ncha tvAnugamiShyanti yatra yatra gamiShyasi | mitrANyamitrA madhyasthA upajIvyopajIvinaH || 64|| pa~nchendriyasya martyasya Chidra.n chedekamindriyam | tato.asya sravati praj~nA dR^iteH pAdAdivodakam || 65|| ShaDdoShAH puruSheNeha hAtavyA bhUtimichChatA | nidrA tandrI bhaya.n krodha AlasyaM dIrghasUtratA || 66|| ShaDimAnpuruSho jahyAdbhinnAM nAvamivArNave | apravaktAramAchAryamanadhIyAnamR^itvijam || 67|| araxitAra.n rAjAnaM bhAryA.n chApriya vAdinIm | grAmakAra.n cha gopAla.n vanakAmaM cha nApitam || 68|| ShaDeva tu guNAH pu.nsA na hAtavyAH kadAchana | satya.n dAnamanAlasyamanasUyA xamA dhR^itiH || 69|| arthAgamo nityamarogitA cha priyA cha bhAryA priyavAdinI cha | vashyashcha putro.arthakarI cha vidyA ShaT jIvalokasya sukhAni rAjan ||\- || ShaNNAmAtmani nityAnAmaishvarya.n yo.adhigachChati | na sa pApaiH kuto.anarthairyujyate vijitendriyaH || 70|| ShaDime ShaTsu jIvanti saptamo nopalabhyate | chorAH pramatte jIvanti vyAdhiteShu chikitsakAH || 71|| pramadAH kAmayAneShu yajamAneShu yAjakAH | rAjA vivadamAneShu nityaM mUrkheShu paNDitAH || 72|| ShaDimAni vinashyanti muhUrtamanavexaNAt | gAvaH sevA kR^iShirbhAryA vidyA vR^iShalasa.ngatiH ||\- || ShaDete hyavamanyante nityaM pUrvopakAriNam | AchArya.n shixitA shiShyAH kR^itadArashcha mAtaram ||\- || nAri.n vigatakAmastu kR^itArthAshcha prayojakam | nAva.n nistIrNakAntArA nAturAshcha chikitsakam ||\- || ArogyamAnR^iNyamavipravAsaH sadbhirmanuShyaiH saha samprayogaH | svapratyayA vR^ittirabhItavAsaH ShaT jIvalokasya sukhAni rAjan ||\- || IrShurghR^iNI nasantuShTaH krodhano nityasha~NkitaH | parabhAgyopajIvI cha ShaDete nityaduHkhitAH ||\- || sapta doShAH sadA rAj~nA hAtavyA vyasanodayAH | prAyasho yairvinashyanti kR^itamUlAshcha pArthivAH || 73|| striyo.axA mR^igayA pAna.n vAkpAruShya.n cha pa~nchamam | mahachcha daNDapAruShyamarthadUShaNameva cha || 74|| aShTau pUrvanimittAni narasya vinashiShyataH | brAhmaNAnprathama.n dveShTi brAhmaNaishcha virudhyate || 75|| brAhmaNa svAni chAdatte brAhmaNAMshcha jighA.nsati | ramate nindayA chaiShAM prasha.nsAM nAbhinandati || 76|| naitAnsmarati kR^ityeShu yAchitashchAbhyasUyati | etAndoShAnnaraH prAj~no buddhyA buddhvA vivarjayet || 77|| aShTAvimAni harShasya nava nItAni bhArata | vartamAnAni dR^ishyante tAnyeva susukhAnyapi || 78|| samAgamashcha sakhibhirmahAMshchaiva dhanAgamaH | putreNa cha pariShva~NgaH sannipAtashcha maithune || 79|| samaye cha priyAlApaH svayUtheShu cha sannatiH | abhipretasya lAbhashcha pUjA cha janasa.nsadi || 80|| aShTau guNAH puruSha.n dIpayanti praj~nA cha kaulya.n cha damaH shruta.n cha | parAkramashchAbahubhAShitA cha dAna.n yathAshakti kR^itaj~natA cha ||\- || navadvAramida.n veshma tristhUNaM pa~ncha sAxikam | xetraj~nAdhiShThita.n vidvAnyo veda sa paraH kaviH || 81|| dasha dharmaM na jAnanti dhR^itarAShTra nibodha tAn | mattaH pramatta unmattaH shrAntaH kruddho bubhuxitaH || 82|| tvaramANashcha bhIrushcha lubdhaH kAmI cha te dasha | tasmAdeteShu bhAveShu na prasajjeta paNDitaH || 83|| atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam | putrArthamasurendreNa gIta.n chaiva sudhanvanA || 84|| yaH kAmamanyU prajahAti rAjA pAtre pratiShThApayate dhana.n cha | visheShavichChrutavAnxiprakArI ta.n sarvalokaH kurute pramANam || 85|| jAnAti vishvAsayituM manuShyAn.h vij~nAta doSheShu dadhAti daNDam | jAnAti mAtrA.n cha tathA xamAM cha ta.n tAdR^isha.n shrIrjuShate samagrA || 86|| sudurbalaM nAvajAnAti ka.nchid\- yukto ripu.n sevate buddhipUrvam | na vigraha.n rochayate balasthaiH kAle cha yo vikramate sa dhIraH || 87|| prApyApadaM na vyathate kadA chid udyogamanvichChati chApramattaH | duHkha.n cha kAle sahate jitAtmA dhurandharastasya jitAH sapatnAH || 88|| anarthaka.n vipra vAsa.n gR^ihebhyaH pApaiH sandhiM paradArAbhimarsham | dambha.n stainyaM paishunaM madya pAnaM na sevate yaH sa sukhI sadaiva || 89|| na sa.nrambheNArabhate.arthavargam.h AkAritaH sha.nsati tathyameva | na mAtrArthe rochayate vivAdaM nApUjitaH kupyati chApyamUDhaH || 90|| na yo.abhyasUyatyanukampate cha na durbalaH prAtibhAvya.n karoti | nAtyAha ki.n chitxamate vivAdaM sarvatra tAdR^iglabhate prasha.nsAm || 91|| yo noddhata.n kurute jAtu veShaM na pauruSheNApi vikatthate.anyAn | na mUrchChitaH kaTukAnyAha ki.n chit.h priya.n sadA ta.n kurute jano.api || 92|| na vairamuddIpayati prashAntaM na darmamArohati nAstameti | na durgato.asmIti karoti manyuM tamArya shIlaM paramAhuragryam || 93|| na sve sukhe vai kurute praharShaM nAnyasya duHkhe bhavati pratItaH | dattvA na pashchAtkurute.anutApaM na katthate satpuruShArya shIlaH || 94|| deshAchArAnsamayA~njAtidharmAn.h bubhUShate yastu parAvaraj~naH | sa tatra tatrAdhigataH sadaiva mahAjanasyAdhipatya.n karoti || 95|| dambhaM mohaM matsaraM pApakR^ityaM rAjadviShTaM paishunaM pUgavairam | mattonmattairdurjanaishchApi vAdaM yaH praj~nAvAnvarjayetsa pradhAnaH || 96|| dama.n shaucha.n daivataM ma~NgalAni prAyashchitta.n vividhA.NllokavAdAn | etAni yaH kurute naityakAni tasyotthAna.n devatA rAdhayanti || 97|| samairvivAha.n kurute na hInaiH samaiH sakhya.n vyavahAra.n kathAshcha | guNairvishiShTAMshcha puro dadhAti vipashchitastasya nayAH sunItAH || 98|| mitaM bhu~Nkte sa.nvibhajyAshritebhyo mita.n svapityamita.n karmakR^itvA | dadAtyamitreShvapi yAchitaH sa.n\- stamAtmavantaM prajahAtyanarthAH || 99|| chikIrShita.n viprakR^ita.n cha yasya nAnye janAH karma jAnanti ki.n chit | mantre gupte samyaganuShThite cha svalpo nAsya vyathate kashchidarthaH || 100|| yaH sarvabhUtaprashame niviShTaH satyo mR^idurdAnakR^ichChuddha bhAvaH | atIva sa~nj~nAyate j~nAtimadhye mahAmaNirjAtya iva prasannaH || 101|| ya AtmanApatrapate bhR^ishaM naraH sa sarvalokasya gururbhavatyuta | ananta tejAH sumanAH samAhitaH svatejasA sUrya ivAvabhAsate || 102|| vane jAtAH shApadagdhasya rAj~naH pANDoH putrAH pa~ncha pa~nchendra kalpAH | tvayaiva bAlA vardhitAH shixitAshcha tavAdeshaM pAlayantyAmbikeya || 103|| pradAyaiShAmuchita.n tAta rAjyaM sukhI putraiH sahito modamAnaH | na devAnAM nApi cha mAnuShANAM bhaviShyasi tva.n tarkaNIyo narendra || 104|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi viduranItivAkye trayastra.nsho.adhyAyaH || 33|| \section{adhyAyaH 34} dhR^itarAShTra uvAcha | jAgrato dahyamAnasya yatkAryamanupashyasi | tadbrUhi tva.n hi nastAta dharmArthakushalaH shuchiH || 1|| tvaM mA.n yathAvadvidura prashAdhi praj~nA pUrva.n sarvamajAtashatroH | yanmanyase pathyamadInasattva shreyaH karaM brUhi tadvai kurUNAm || 2|| pApAsha~NgI pApameva naupashyan.h pR^ichChAmi tvA.n vyAkulenAtmanAham | kave tanme brUhi sarva.n yathAvan manIShita.n sarvamajAtashatroH || 3|| vidura uvAcha | shubha.n vA yadi vA pApa.n dveShyaM vA yadi vA priyam | apR^iShTastasya tadbrUyAdyasya nechChetparAbhavam || 4|| tasmAdvaxyAmi te rAjanbhavamichChankurUnprati | vachaH shreyaH kara.n dharmyaM bruvatastannibodha me || 5|| mithyopetAni karmANi sidhyeyuryAni bhArata | anupAya prayuktAni mA sma teShu manaH kR^ithAH || 6|| tathaiva yogavihitaM na sidhyetkarma yannR^ipa | upAyayuktaM medhAvI na tatra glapayenmanaH || 7|| anubandhAnavexeta sAnubandheShu karmasu | sampradhArya cha kurvIta na vegena samAcharet || 8|| anubandha.n cha samprexya vipAkAMshchaiva karmaNAm | utthAnamAtmanashchaiva dhIraH kurvIta vA na vA || 9|| yaH pramANaM na jAnAti sthAne vR^iddhau tathA xaye | koshe janapade daNDe na sa rAjyAvatiShThate || 10|| yastvetAni pramANAni yathoktAnyanupashyati | yukto dharmArthayorj~nAne sa rAjyamadhigachChati || 11|| na rAjyaM prAptamityeva vartitavyamasAmpratam | shriya.n hyavinayo hanti jarA rUpamivottamam || 12|| bhaxyottama pratichChannaM matsyo baDishamAyasam | rUpAbhipAtI grasate nAnubandhamavexate || 13|| yachChakya.n grasituM grasyaM grastaM pariNamechcha yat | hita.n cha pariNAme yattadadyaM bhUtimichChatA || 14|| vanaspaterapakvAni phalAni prachinoti yaH | sa nApnoti rasa.n tebhyo bIjaM chAsya vinashyati || 15|| yastu pakvamupAdatte kAle pariNataM phalam | phalAdrasa.n sa labhate bIjAchchaiva phalaM punaH || 16|| yathA madhu samAdatte raxanpuShpANi ShaTpadaH | tadvadarthAnmanuShyebhya AdadyAdavihi.nsayA || 17|| puShpaM puShpa.n vichinvIta mUlachChedaM na kArayet | mAlAkAra ivArAme na yathA~NgArakArakaH || 18|| kiM nu me syAdida.n kR^itvA kiM nu me syAdakurvataH | iti karmANi sa~ncintya kuryAdvA puruSho na vA || 19|| anArabhyA bhavantyarthAH ke chinnitya.n tathAgatAH | kR^itaH puruShakAro.api bhavedyeShu nirarthakaH || 20|| kAMshchidarthAnnaraH prAj~no labhu mUlAnmahAphalAn | xipramArabhate kartuM na vighnayati tAdR^ishAn || 21|| R^iju pashyati yaH sarva.n chaxuShAnupibanniva | AsInamapi tUShNIkamanurajyanti taM prajAH || 22|| chaxuShA manasA vAchA karmaNA cha chaturvidham | prasAdayati loka.n yastaM loko.anuprasIdati || 23|| yasmAttrasyanti bhUtAni mR^igavyAdhAnmR^igA iva | sAgarAntAmapi mahI.n labdhvA sa parihIyate || 24|| pitR^ipaitAmaha.n rAjyaM prAptavAnsvena tejasA | vAyurabhramivAsAdya bhraMshayatyanaye sthitaH || 25|| dharmamAcharato rAj~naH sadbhishcharitamAditaH | vasudhA vasusampUrNA vardhate bhUtivardhanI || 26|| atha santyajato dharmamadharma.n chAnutiShThataH | pratisa.nveShTate bhUmiragnau charmAhita.n yathA || 27|| ya eva yatnaH kriyate prara rAShTrAvamardane | sa eva yatnaH kartavyaH svarAShTra paripAlane || 28|| dharmeNa rAjya.n vindeta dharmeNa paripAlayet | dharmamUlA.n shriyaM prApya na jahAti na hIyate || 29|| apyunmattAtpralapato bAlAchcha parisarpataH | sarvataH sAramAdadyAdashmabhya iva kA~nchanam || 30|| suvyAhR^itAni sudhiyA.n sukR^itAni tatastataH | sa~ncinvandhIra AsIta shilA hArI shila.n yathA || 31|| gandhena gAvaH pashyanti vedaiH pashyanti brAhmaNAH | chAraiH pashyanti rAjAnashchaxurbhyAmitare janAH || 32|| bhUyA.nsa.n labhate kleshaM yA gaurbhavati durduhA | atha yA suduhA rAjannaiva tA.n vinayantyapi || 33|| yadataptaM praNamati na tatsantApayantyapi | yachcha svayaM nata.n dAru na tatsannAmayantyapi || 34|| etayopamayA dhIraH sannameta balIyase | indrAya sa praNamate namate yo balIyase || 35|| parjanyanAthAH pashavo rAjAno mitra bAndhavAH | patayo bAndhavAH strINAM brAhmaNA veda bAndhavAH || 36|| satyena raxyate dharmo vidyA yogena raxyate | mR^ijayA raxyate rUpa.n kula.n vR^ittena raxyate || 37|| mAnena raxyate dhAnyamashvAnraxyatyanukramaH | abhIxNadarshanAdgAvaH striyo raxyAH kuchelataH || 38|| na kula.n vR^itti hInasya pramANamiti me matiH | antyeShvapi hi jAtAnA.n vR^ittameva vishiShyate || 39|| ya IrShyuH paravitteShu rUpe vIrye kulAnvaye | sukhe saubhAgyasatkAre tasya vyAdhiranantakaH || 40|| akArya karaNAdbhItaH kAryANA.n cha vivarjanAt | akAle mantrabhedAchcha yena mAdyenna tatpibet || 41|| vidyAmado dhanamadastR^itIyo.abhijano madaH | ete madAvaliptAnAmeta eva satA.n damAH || 42|| asanto.abhyarthitAH sadbhiH ki.n chitkAryaM kadA chana | manyante santamAtmAnamasantamapi vishrutam || 43|| gatirAtmavatA.n santaH santa eva satA.n gatiH | asatA.n cha gatiH santo na tvasantaH satAM gatiH || 44|| jitA sabhA vastravatA samAshA gomatA jitA | adhvA jito yAnavatA sarva.n shIlavatA jitam || 45|| shIlaM pradhAnaM puruShe tadyasyeha praNashyati | na tasya jIvitenArtho na dhanena na bandhubhiH || 46|| ADhyAnAM mA.nsaparamaM madhyAnA.n gorasottaram | lavaNottara.n daridrANAM bhojanaM bharatarShabha || 47|| sampannataramevAnna.n daridrA bhu~njate sadA | xutsvAdutA.n janayati sA chADhyeShu sudurlabhA || 48|| prAyeNa shrImatA.n loke bhoktuM shaktirna vidyate | daridrANA.n tu rAjendra api kAShTha.n hi jIryate || 49|| avR^ittirbhayamantyAnAM madhyAnAM maraNAdbhayam | uttamAnA.n tu martyAnAmavamAnAtparaM bhayam || 50|| aishvaryamadapApiShThA madAH pAnamadAdayaH | aishvaryamadamatto hi nApatitvA vibudhyate || 51|| indriyaurindriyArtheShu vartamAnairanigrahaiH | tairaya.n tApyate loko naxatrANi grahairiva || 52|| yo jitaH pa~nchavargeNa sahajenAtma karshinA | Apadastasya vardhante shuklapaxa ivoDurAD || 53|| avijitya ya AtmAnamamAtyAnvijigIShate | amitrAnvAjitAmAtyaH so.avashaH parihIyate || 54|| AtmAnameva prathama.n desharUpeNa yo jayet | tato.amAtyAnamitrAMshcha na mogha.n vijigIShate || 55|| vashyendriya.n jitAmAtyaM dhR^itadaNDa.n vikAriShu | parIxya kAriNa.n dhIramatyanta.n shrIrniShevate || 56|| rathaH sharIraM puruShasya rAjan.h nAtmA niyantendriyANyasya chAshvAH | tairapramattaH kushalaH sadashvair dAntaiH sukha.n yAti rathIva dhIraH || 57|| etAnyanigR^ihItAni vyApAdayitumapyalam | avidheyA ivAdAntA hayAH pathi kusArathim || 58|| anarthamarthataH pashyannarta.n chaivApyanarthataH | indriyaiH prasR^ito bAlaH suduHkhaM manyate sukham || 59|| dharmArthau yaH parityajya syAdindriyavashAnugaH | shrIprANadhanadArebhya xipra.n sa parihIyate || 60|| arthAnAmIshvaro yaH syAdindriyANAmanIshvaraH | indriyANAmanaishvaryAdaishvaryAdbhrashyate hi saH || 61|| AtmanAtmAnamanvichChenmano buddhIndriyairyataiH | Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH || 62|| xudrAxeNeva jAlena jhaShAvapihitAvubhau | kAmashcha rAjankrodhashcha tau prAj~nAna.n vilumpataH || 63|| samavexyeha dharmArthau sambhArAnyo.adhigachChati | sa vai sambhR^ita sambhAraH satata.n sukhamedhate || 64|| yaH pa~nchAbhyantarA~nshatrUnavijitya matixayAn | jigIShati ripUnanyAnripavo.abhibhavanti tam || 65|| dR^ishyante hi durAtmAno vadhyamAnAH svakarma bhiH | indriyANAmanIshatvAdrAjAno rAjyavibhramaiH || 66|| asantyAgAtpApakR^itAmapApA.ns tulyo daNDaH spR^ishate mishrabhAvAt | shuShkeNArdra.n dahyate mishrabhAvAt.h tasmAtpApaiH saha sandhiM na kuryAt || 67|| nijAnutpatataH shatrUnpa~ncha pa~ncha prayojanAn | yo mohAnna nighR^ihNAti tamApadgrasate naram || 68|| anasUyArjava.n shauchaM santoShaH priyavAditA | damaH satyamanAyAso na bhavanti durAtmanAm || 69|| Atmaj~nAnamanAyAsastitixA dharmanityatA | vAkchaiva guptA dAna.n cha naitAnyantyeShu bhArata || 70|| Akrosha parivAdAbhyA.n vihi.nsantyabudhA budhAn | vaktA pApamupAdatte xamamANo vimuchyate || 71|| hi.nsA balamasAdhUnA.n rAj~nA.n daNDavidhirbalam | shushrUShA tu bala.n strINA.n xamAguNavatAM balam || 72|| vAksa.nyamo hi nR^ipate suduShkaratamo mataH | arthavachcha vichitra.n cha na shakyaM bahubhAShitum || 73|| abhyAvahati kalyANa.n vividhA vAksubhAShitA | saiva durbhAShitA rAjannanarthAyopapadyate || 74|| sa.nrohati sharairviddha.n vanaM parashunA hatam | vAchA duruktaM bIbhatsaM na sa.nrohati vAkxatam || 75|| karNinAlIkanArAchA nirharanti sharIrataH | vAkShalyastu na nirhartu.n shakyo hR^idi shayo hi saH || 76|| vAksAyakA vadanAnniShpatanti yairAhataH shochati ratryahAni | parasya nAmarmasu te patanti tAnpaNDito nAvasR^ijetpareShu || 77|| yasmai devAH prayachChanti puruShAya parAbhavam | buddhi.n tasyApakarShanti so.apAchInAni pashyati || 78|| buddhau kaluSha bhUtAyA.n vinAshe pratyupasthite | anayo nayasa~NkAsho hR^idayAnnApasarpati || 79|| seyaM buddhiH parItA te putrANA.n tava bhArata | pANDavAnA.n virodhena na chainAm avabudhyase || 80|| rAjA laxaNasampannastrailokyasyApi yo bhavet | shiShyaste shAsitA so.astu dhR^itarAShTra yudhiShThiraH || 81|| atIva sarvAnputrA.nste bhAgadheya puraskR^itaH | tejasA praj~nayA chaiva yukto dharmArthatattvavit || 82|| AnR^isha.nsyAdanukroshAdyo.asau dharmabhR^itA.n varaH | gauravAttava rAjendra bahUnkleshA.nstitixati || 83|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi viduranItivAkye chatustri.nsho.adhyAyaH || 34|| \section{adhyAyaH 35} dhR^itarAShTra uvAcha | brUhi bhUyo mahAbuddhe dharmArthasahita.n vachaH | shR^iNvato nAsti me tR^iptirvichitrANIha bhAShase || 1|| vidura uvAcha | sarvatIrtheShu vA snAna.n sarvabhUteShu chArjavam | ubhe ete same syAtAmArjava.n vA vishiShyate || 2|| ArjavaM pratipadyasva putreShu satata.n vibho | iha kIrtiM parAM prApya pretya svargamavApsyasi || 3|| yAvatkIrtirmanuShyasya puNyA lokeShu gIyate | tAvatsa puruShavyAghra svargaloke mahIyate || 4|| atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam | virochanasya sa.nvAda.n keshinyarthe sudhanvanA || 5|| keshinyuvAcha | kiM brAhmaNAH svichChreyA.nso ditijAH svidvirochana | atha kena sma parya~Nka.n sudhanvA nAdhirohati || 6|| virochana uvAcha | prAjApatyA hi vai shreShThA vaya.n keshini sattamAH | asmAka.n khalvime lokAH ke devAH ke dvijAtayaH || 7|| keshinyuvAcha | ihaivAssva pratIxAva upasthAne virochana | sudhanvA prAtarAgantA pashyeya.n vAM samAgatau || 8|| virochana uvAcha | tathA bhadre kariShyAmi yathA tvaM bhIru bhAShase | sudhanvAna.n cha mAM chaiva prAtardraShTAsi sa~Ngatau || 9|| vidura uvAcha | anvAlabhe hiraNmayaM prAhrAde.aha.n tavAsanam | ekatvamupasampanno na tvAseya.n tvayA saha || 10|| virochana uvAcha | anvAharantu phalaka.n kUrcha.n vApyatha vA bR^isIm | sudhanvanna tvamarho.asi mayA saha samAsanam || 11|| sudhanvovAcha | pitApi te samAsInamupAsItaiva mAmadhaH | bAlaH sukhaidhito gehe na tva.n kiM chana budhyase || 12|| virochana uvAcha | hiraNya.n cha gavAshvaM cha yadvittamasureShu naH | sudhanvanvipaNe tena prashnaM pR^ichChAva ye viduH || 13|| sudhanvovAcha | hiraNya.n cha gavAshvaM cha tavaivAstu virochana | prANayostu paNa.n kR^itvA prashnaM pR^ichChAva ye viduH || 14|| virochana uvAcha | AvA.n kutra gamiShyAvaH prANayorvipaNe kR^ite | na hi deveShvaha.n sthAtA na manuShyeShu karhi chit || 15|| sudhanvovAcha | pitara.n te gamiShyAvaH prANayorvipaNe kR^ite | putrasyApi sa hetorhi prahrAdo nAnR^ita.n vadet || 16|| prahlAda uvAcha | imau tau sampradR^ishyete yAbhyAM na charita.n saha | AshIviShAviva kruddhAvekamArgamihAgatau || 17|| ki.n vai sahaiva charato na purA charataH saha | virochanaitatpR^ichChAmi ki.n te sakhya.n sudhanvanA || 18|| virochana uvAcha | na me sudhanvanA sakhyaM prANayorvipaNAvahe | prahrAda tattvAmR^ipchChAmi mA prashnamanR^ita.n vadIH || 19|| prahlAda uvAcha | udakaM madhuparka.n chApyAnayantu sudhanvane | brahmannabhyarchanIyo.asi shvetA gauH pIvarI kR^itA || 20|| sudhanvovAcha | udakaM madhuparka.n cha patha evArpitaM mama | prahrAda tva.n tu nau prashnaM tathyaM prabrUhi pR^ichChatoH || 21|| prahlAda uvAcha | purto vAnyo bhavAnbrahmansAxye chaiva bhavetsthitaH | tayorvivadatoH prashna.n kathamasmadvibho vadet || 22|| atha yo naiva prabrUyAtsatya.n vA yadi vAnR^itam | etatsudhanvanpR^ichChAmi durvivaktA sma ki.n vaset || 23|| sudhanvovAcha | yA.n rAtrimadhivinnA strI yA.n chaivAxa parAjitaH | yA.n cha bhArAbhitaptA~Ngo durvivaktA sma tA.n vaset || 24|| nagare pratiruddhaH sanbahirdvAre bubhuxitaH | amitrAnbhUyasaH pashyandurvivaktA sma tA.n vaset || 25|| pa~ncha pashvanR^ite hanti dasha hanti gavAnR^ite | shatamashvAnR^ite hanti sahasraM puruShAnR^ite || 26|| hanti jAtAnajAtAMshcha hiraNyArtho.anR^ita.n vadan | sarvaM bhUmyanR^ite hanti mA sma bhUmyanR^ita.n vadIH || 27|| prahlAda uvAcha | mattaH shreyAna~NgirA vai sudhanvA tvadvirochana | mAtAsya shreyasI mAtustasmAttva.n tena vai jitaH || 28|| virochana sudhanvAyaM prANAnAmIshvarastava | sudhanvanpunarichChAmi tvayA datta.n virochanam || 29|| sudhanvovAcha | yaddharmamavR^iNIthAstvaM na kAmAdanR^ita.n vadIH | punardadAmi te tasmAtputraM prahrAda durlabham || 30|| eSha prahrAda putraste mayA datto virochanaH | pAdapraxAlana.n kuryAtkumAryAH sannidhau mama || 31|| vidura uvAcha | tasmAdrAjendra bhUmyarthe nAnR^ita.n vaktumarhasi | mA gamaH sa sutAmAtyo.atyayaM putrAnanubhraman || 32|| na devA yaShTimAdAya raxanti pashupAlavat | ya.n tu raxitumichChanti buddhyA sa.nvibhajanti tam || 33|| yathA yathA hi puruShaH kalyANe kurute manaH | tathA tathAsya sarvArthAH sidhyante nAtra saMshayaH || 34|| na ChandA.nsi vR^ijinAttArayanti AyAvinaM mAyayA vartamAnam | nIDa.n shakuntA iva jAtapaxAsh ChandA.nsyenaM prajahatyantakAle || 35|| mattApAna.n kalahaM pUgavairaM bhAryApatyorantara.n j~nAtibhedam | rAjadviShTa.n strIpumA.nsorvivAdaM varjyAnyAhuryashcha panthAH praduShThaH || 36|| sAmudrika.n vaNija.n chorapUrvaM shalAka dhUrta.n cha chikitsakaM cha | ari.n cha mitraM cha kushIlavaM cha naitAnsAkhyeShvadhikurvIta sapta || 37|| mAnAgnihotramuta mAnamaunaM mAnenAdhItamuta mAnayaj~naH | etAni chatvAryabhaya~NkarANi bhayaM prayachChantyayathA kR^itAni || 38|| agAra dAhI garadaH kuNDAshI somavikrayI | parva kArashcha sUchI cha mitra dhrukpAradArikaH || 39|| bhrUNahA guru talpI cha yashcha syAtpAnapo dvijaH | atitIxNashcha kAkashcha nAstiko veda nindakaH || 40|| sruva pragrahaNo vrAtyaH kInAshashchArthavAnapi | raxetyuktashcha yo hi.nsyAtsarve brahmaNhaNaiH samAH || 41|| tR^iNoklayA j~nAyate jAtarUpaM yuge bhadro vyavahAreNa sAdhuH | shUro bhayeShvarthakR^ichChreShu dhIraH kR^ichChrAsvApatsu suhR^idashchArayash cha || 42|| jarA rUpa.n harati hi dhairyamAshA mR^ityuH prANAndharmacharyAmasUyA | krodhaH shriya.n shIlamanArya sevA hriya.n kAmaH sarvamevAbhimAnaH || 43|| shrIrma~NgalAtprabhavati prAgalbhyAtsampravardhate | dAxyAttu kurute mUla.n sa.nyamAtpratitiShThati || 44|| aShTau guNAH puruSha.n dIpayanti praj~nA cha kaulya.n cha damaH shrutaM cha | parAkramashchAbahu bhAShitA cha dAna.n yathAshakti kR^itaj~natA cha || 45|| etAnguNA.nstAta mahAnubhAvAn.h eko guNaH saMshrayate prasahya | rAjA yadA satkurute manuShyaM sarvAnguNAneSha guNo.atibhAti || 46|| aShTau nR^ipemAni manuShyaloke svargasya lokasya nidarshanAni | chatvAryeShAmanvavetAni sadbhish chatvAryeShAmanvavayanti santaH || 47|| yaj~no dAnamadhyayana.n tapash cha chatvAryetAnyanvavetAni sadbhiH | damaH satyamArjavamAnR^isha.nsyaM chatvAryetAnyanvavayanti santaH || 48|| na sA sabhA yatra na santi vR^iddhA na te vR^iddhA ye na vadanti dharmam | nAsau harmo yatana satyamasti na tatsatya.n yachChalenAnuviddham || 49|| satya.n rUpaM shrutaM vidyA kaulyaM shIlaM bala.n dhanam | shaurya.n cha chirabhAShyaM cha dashaH sa.nsargayonayaH || 50|| pApa.n kurvanpApakIrtiH pApamevAshnute phalam | puNya.n kurvanpuNyakIrtiH puNyamevAshnute phalam || 51|| pApaM praj~nAM nAshayati kriyamANaM punaH punaH | naShTapraj~naH pApameva nityamArabhate naraH || 52|| puNyaM praj~nA.n vardhayati kriyamANaM punaH punaH | vR^iddhapraj~naH puNyameva nityamArabhate naraH || 53|| asUyako danda shUko niShThuro vairakR^innaraH | sa kR^ichChraM mahadApnoto nachirAtpApamAcharan || 54|| anasUyaH kR^itapraj~naH shobhanAnyAcharansadA | akR^ichChrAtsukhamApnoti sarvatra cha virAjate || 55|| praj~nAmevAgamayati yaH prAj~nebhyaH sa paNDitaH | prAj~no hyavApya dharmArthau shaknoti sukhamedhitum || 56|| divasenaiva tatkuryAdyena rAtau sukha.n vaset | aShTa mAsena tatkuryAdyena varShAH sukha.n vaset || 57|| pUrve vayasi tatkuryAdyena vR^iddhasukha.n vaset | yAvajjIvena tatkuryAdyena pretya sukha.n vaset || 58|| jIrNamannaM prasha.nsanti bhArya.n cha gatayauvanAm | shUra.n vigatasa~NgrAma.n gatapAraM tapasvinam || 59|| dhanenAdharmalabdhena yachChidramapidhIyate | asa.nvR^ita.n tadbhavati tato.anyadavadIryate || 60|| gururAtmavatA.n shAstA shAsA rAjA durAtmanAm | atha prachChannapApAnA.n shAstA vaivasvato yamaH || 61|| R^iShINA.n cha nadInAM cha kulAnAM cha mahAmanAm | prabhavo nAdhigantavyaH strINA.n dushcharitasya cha || 62|| dvijAtipUjAbhirato dAtA j~nAtiShu chArjavI | xatriyaH svargabhAgrAjaMshchiraM pAlayate mahIm || 63|| suvarNapuShpAM pR^ithivI.n chinvanti puruShAstrayaH | shUrashcha kR^itavidyashcha yashcha jAnAti sevitum || 64|| buddhishreShThAni karmANi bAhumadhyAni bhArata | tAni ja~NghA jaghanyAni bhArapratyavarANi cha || 65|| duryodhane cha shakunau mUDhe duHshAsane tathA | karNe chaishvaryamAdhAya katha.n tvaM bhUtimichChasi || 66|| sarvairguNairupetAshcha pANDavA bharatarShabha | pitR^ivattvayi vartante teShu vartasva putravat || 67|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi vidurahitavAkye pa~nchatri.nsho.adhyAyaH || 35|| \section{adhyAyaH 36} vidura uvAcha | atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam | Atreyasya cha sa.nvAda.n sAdhyAnA.n cheti naH shrutam || 1|| charanta.n ha.nsarUpeNa maharShiM saMshitavratam | sAdhyA devA mahAprAj~naM paryapR^ichChanta vai purA || 2|| sAdhyA UchuH | sAdhyA devA vaymasmo maharShe dR^iShTvA bhavantaM na shaknumo.anumAtum | shrutena dhIro buddhimA.nstvaM mato naH kAvyA.n vAchaM vaktumarhasyudArAm || 3|| ha.nsa uvAcha | etatkAryamamarAH saMshrutaM me dhR^itiH shamaH satyadharmAnuvR^ittiH | granthi.n vinIya hR^idayasya sarvaM priyApriye chAtmavashaM nayIta || 4|| AkrushyamAno nAkroshenmanyureva titixitaH | AkroShTAraM nirdahati sukR^ita.n chAsya vindati || 5|| nAkroshI syAnnAvamAnI parasya mitradrohI nota nIchopasevI | na chAtimAnI na cha hInavR^itto rUxA.n vAchaM rushatIM varjayIta || 6|| marmANyasthIni hR^idaya.n tathAsUn.h ghorA vAcho nirdahantIha pu.nsAm | tasmAdvAcha.n rushatIM rUxarUpAM dharmArAmo nityasho varjayIta || 7|| aru.n turaM paruSha.n rUxavAchaM vAkkaNTakairvitudantaM manuShyAn | vidyAdalaxmIkatama.n janAnAM mukhe nibaddhAM nirR^iti.n vahantam || 8|| parashchedenamadhividhyeta bANair bhR^isha.n sutIxNairanalArka dIptaiH | virichyamAno.apyatirichyamAno vidyAtkaviH sukR^itaM me dadhAti || 9|| yadi santa.n sevate yadyasantaM tapasvina.n yadi vA stenameva | vAso yathA ra~Nga vashaM prayAti tathA sa teShA.n vashamabhyupaiti || 10|| vAda.n tu yo na pravadenna vAdayed.h yo nAhataH pratihanyAnna ghAtayet | yo hantukAmasya na pApamichChet.h tasmai devAH spR^ihayantyAgatAya || 11|| avyAhR^ita.n vyAhR^itAchChreya AhuH satya.n vadedvyAhR^ita.n taddvitIyam | priya.nvadedvyAhR^ita.n tattR^itIyaM dharmya.n vadedvyAhR^ita.n tachchaturtham || 12|| yAdR^ishaiH sa.nvivadate yAdR^ishAMsh chopasevate | yAdR^igichChechcha bhavitu.n tAdR^igbhavati pUruShaH || 13|| yato yato nivartate tatastato vimuchyate | nivartanAddhi sarvato na vetti duHkhamaNvapi || 14|| na jIyate nota jigIShate.anyAn.h na vairakkR^ichchApratighAtakash cha | nindA prasha.nsAsu samasvabhAvo na shochate hR^iShyati naiva chAyam || 15|| bhAvamichChati sarvasya nAbhAve kurute matim | satyavAdI mR^idurdAnto yaH sa uttamapUruShaH || 16|| nAnarthaka.n sAntvayati pratij~nAya dadAti cha | rAddhAparAddhe jAnAti yaH sa madhyamapUruShaH || 17|| duHshAsanastUpahantA na shAstA nAvartate manyuvashAtkR^itaghnaH | na kasya chinmitramatho durAtmA kalAshchaitA adhamasyeha pu.nsaH || 18|| na shraddadhAti kalyANaM parebhyo.apyAtmasha~NkitaH | nirAkaroti mitrANi yo vai so.adhama pUruShaH || 19|| uttamAneva seveta prApte kAle tu madhyamAn | adhamA.nstu na seveta ya ichChechChreya AtmanaH || 20|| prApnoti vai vittamasadbalena nityotthAnAtpraj~nayA pauruSheNa | na tveva samyaglabhate prasha.nsAM na vR^ittamApnoti mahAkulAnAm || 21|| dhR^itarAShTra uvAcha | mahAkulAnA.n spR^ihayanti devA dharmArthavR^iddhAshcha bahushrutAsh cha | pR^ichChAmi tvA.n vidura prashnametaM bhavanti vai kAni mahAkulAni || 22|| vidura uvAcha | tamo damo brahmavittva.n vitAnAH puNyA vivAhAH satatAnna dAnam | yeShvevaite saptaguNA bhavanti samyagvR^ittAstAni mahAkulAni || 23|| yeShAM na vR^itta.n vyathate na yonir vR^ittaprasAdena charanti dharmam | ye kIrtimichChanti kule vishiShTAM tyaktAnR^itAstAni mahAkulAni || 24|| anijyayAvivAhairshcha vedasyotsAdanena cha | kulAnyakulatA.n yAnti dharmasyAtikrameNa cha || 25|| deva dravyavinAshena brahma svaharaNena cha | kulAnyakulatA.n yAnti brAhmaNAtikrameNa cha || 26|| brAhmaNAnAM paribhavAtparivAdAchcha bhArata | kulAnyakulatA.n yAnti nyAsApaharaNena cha || 27|| kulAni samupetAni gobhiH puruShato.ashvataH | kulasa~NkhyAM na gachChanti yAni hInAni vR^ittataH || 28|| vR^ittatastvavihInAni kulAnyalpadhanAnyapi | kulasa~NkhyA.n tu gachChanti karShanti cha mayadyashaH || 29|| mA naH kule vairakR^itkash chidastu rAjAmAtyo mA parasvApahArI | mitradrohI naikR^itiko.anR^itI vA pUrvAshI vA pitR^idevAtithibhyaH || 30|| yashcha no brAhmaNa.n hanyAdyashcha no brAhmaNAndviShet | na naH sa samiti.n gachChedyashcha no nirvapetkR^iShim || 31|| tR^iNAni bhUmirudaka.n vAkchaturthI cha sUnR^itA | satAmetAni geheShu nochChidyante kadA chana || 32|| shraddhayA parayA rAjannupanItAni satkR^itim | pravR^ittAni mahAprAj~na dharmiNAM puNyakarmaNAm || 33|| sUxmo.api bhAraM nR^ipate syandano vai shakto voDhuM na tathAnye mahIjAH | eva.n yuktA bhArasahA bhavanti mahAkulInA na tathAnye manuShyAH || 34|| na tanmitra.n yasya kopAdbibheti yadvA mitra.n sha~Nkitenopacharyam | yasminmitre pitarIvAshvasIta tadvai mitra.n sa~NgatAnItarANi || 35|| yadi chedapyasambandho mitrabhAvena vartate | sa eva bandhustanmitra.n sA gatistatparAyaNam || 36|| chalachittasya vai pu.nso vR^iddhAnanupasevataH | pAriplavamaternityamadhruvo mitra sa~NgrahaH || 37|| chalachittamanAtmAnamindriyANA.n vashAnugam | arthAH samativartante ha.nsAH shuShka.n saro yathA || 38|| akasmAdeva kupyanti prasIdantyanimittataH | shIlametadasAdhUnAmabhraM pAriplava.n yathA || 39|| satkR^itAshcha kR^itArthAshcha mitrANAM na bhavanti ye | tAnmR^itAnapi kravyAdAH kR^itaghnAnnopabhu~njate || 40|| arthayedeva mitrANi sati vAsati vA dhane | nAnarthayanvijAnAti mitrANA.n sAraphalgutAm || 41|| santApAdbhrashyate rUpa.n santApAdbhrashyate balam | santApAdbhrashyate j~nAna.n santApAdvyAdhimR^ichChati || 42|| anavApya.n cha shokena sharIraM chopatapyate | amitrAshcha prahR^iShyanti mA sma shoke manaH kR^ithAH || 43|| punarnaro mriyate jAyate cha punarnaro hIyate vardhate punaH | punarnaro yAchati yAchyate cha punarnaraH shochati shochyate punaH || 44|| sukha.n cha duHkhaM cha bhavAbhavau cha lAbhAlAbhau maraNa.n jIvitaM cha | paryAyashaH sarvamiha spR^ishanti tasmAddhIro naiva hR^iShyenna shochet || 45|| chalAni hImAni ShaDindriyANi teShA.n yadyadvartate yatra yatra | tatastataH sravate buddhirasya Chidroda kumbhAdiva nityamambhaH || 46|| dhR^itarAShTra uvAcha | tanuruchChaH shikhI rAjA mithyopacharito mayA | mandAnAM mama putrANA.n yuddhenAnta.n kariShyati || 47|| nityodvignamida.n sarvaM nityodvignamidaM manaH | yattatpadamanudvigna.n tanme vada mahAmate || 48|| vidura uvAcha | nAnyatra vidyA tapasornAnyatrendriya nigrahAt | nAnyatra lobhasantyAgAchChAntiM pashyAma te.anagha || 49|| buddhyA bhayaM praNudati tapasA vindate mahat | gurushushrUShayA j~nAna.n shAnti.n tyAgena vindati || 50|| anAshritA dAnapuNya.n veda puNyamanAshritAH | rAgadveShavinirmuktA vicharantIha moxiNaH || 51|| svadhItasya suyuddhasya sukR^itasya cha karmaNaH | tapasashcha sutaptasya tasyAnte sukhamedhate || 52|| svAstIrNAni shayanAni prapannA na vai bhinnA jAtu nidrA.n labhante | na strIShu rAjanratimApnuvanti na mAgadhaiH stUyamAnA na sUtaiH || 53|| na vai bhinnA jAtu charanti dharmaM na vai sukhaM prApnuvantIha bhinnAH | na vai bhinnA gauravaM mAnayanti na vai bhinnAH prashama.n rochayanti || 54|| na vai teShA.n svadate pathyamuktaM yogaxema.n kalpate nota teShAm | bhinnAnA.n vai manujendra parAyaNaM na vidyate ki.n chidanyadvinAshAt || 55|| sambhAvya.n goShu sampanna.n sambhAvyaM brAhmaNe tapaH | sambhAvya.n strIShu chApalyaM sambhAvyaM j~nAtito bhayam || 56|| tantavo.apyAyatA nitya.n tantavo bahulAH samAH | bahUnbahutvAdAyAsAnsahantItyupamA satAm || 57|| dhUmAyante vyapetAni jvalanti sahitAni cha | dhR^itarAShTrolmukAnIva j~nAtayo bharatarShabha || 58|| brAhmaNeShu cha ye shUrAH strIShu j~nAtiShu goShu cha | vR^intAdiva phalaM pakva.n dhR^itarAShTra patanti te || 59|| mahAnapyekajo vR^ixo balavAnsupratiShThitaH | prasahya eva vAtena shAkhA skandha.n vimarditum || 60|| atha ye sahitA vR^ixAH sa~NghashaH supratiShThitAH | te hi shIghratamAnvAtAnsahante.anyonyasaMshrayAt || 61|| evaM manuShyamapyeka.n guNairapi samanvitam | shakya.n dviShanto manyante vAyurdrumamivaukajam || 62|| anyonyasamupaShTambhAdanyonyApAshrayeNa cha | j~nAtayaH sampravardhante sarasIvotpalAnyuta || 63|| avadhyA brAhmaNA gAvo striyo bAlAshcha j~nAtayaH | yeShA.n chAnnAni bhu~njIta ye cha syuH sharaNAgatAH || 64|| na manuShye guNaH kashchidanyo dhanavatAm api | anAturatvAdbhadra.n te mR^itakalpA hi rogiNaH || 65|| avyAdhija.n kaTuka.n shIrSha rogaM pApAnubandhaM paruSha.n tIxNamugram | satAM peya.n yanna pibantyasanto manyuM mahArAja piba prashAmya || 66|| rogArditA na phalAnyAdriyante na vai labhante viShayeShu tattvam | duHkhopetA rogiNo nityameva na budhyante dhanabhogAnna saukhyam || 67|| purA hyukto nAkarostva.n vacho me dyUte jitA.n draupadIM prexya rAjan | duryodhana.n vArayetyaxavatyAM kitavatvaM paNDitA varjayanti || 68|| na tadbala.n yanmR^idunA virudhyate mishro dharmastarasA sevitavyaH | pradhva.nsinI krUrasamAhitA shrIr mR^iduprauDhA gachChati putrapautrAn || 69|| dhArtarAShTrAH pANDavAnpAlayantu pANDoH sutAstava putrAMshcha pAntu | ekArimitrAH kuravo hyekamantrA jIvantu rAjansukhinaH samR^iddhAH || 70|| meDhIbhUtaH kauravANA.n tvamadya tvayyAdhIna.n kuru kulamAjamIDha | pArthAnbAlAnvanavAsa prataptAn.h gopAyasva sva.n yashastAta raxan || 71|| sandhatsva tva.n kauravAnpANDuputrair mA te.antara.n ripavaH prArthayantu | satye sthitAste naradeva sarve duryodhana.n sthApaya tvaM narendra || 72|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi vidurahitavAkye ShaT.htri.nsho.adhyAyaH || 36|| \section{adhyAyaH 37} vidura uvAcha | saptadashemAnrAjendra manuH svAyambhuvo.abravIt | vaichitravIrya puruShAnAkAshaM muShTibhirghnataH || 1|| tAnevindrasya hi dhanuranAmyaM namato.abravIt | atho marIchinaH pAdAnanAmyAnnamatastathA || 2|| yashchAshiShya.n shAsati yash cha kupyate yashchAtivelaM bhajate dviShantam | striyashcha yo.araxati bhadramastu te yashchAyAchya.n yAchati yash cha katthate || 3|| yashchAbhijAtaH prakarotyakAryaM yashchAbalo balinA nityavairI | ashraddadhAnAya cha yo bravIti yashchAkAmya.n kAmayate narendra || 4|| vadhvA hAsa.n shvashuro yash cha manyate vadhvA vasannuta yo mAnakAmaH | paraxetre nirvapati yashcha bIjaM striya.n cha yaH parivadate.ativelam || 5|| yashchaiva labdhvA na smarAmItyuvAcha dattvA cha yaH katthati yAchyamAnaH | yashchAsataH sAntvamupAsatIha ete.anuyAntyanilaM pAshahastAH || 6|| yasminyathA vartate yo manuShyas tasmi.nstathA vartitavya.n sa dharmaH | mAyAchAro mAyayA vartitavyaH sAdhvAchAraH sAdhunA pratyudeyaH || 7|| dhR^itarAShTra uvAcha | shatAyuruktaH puruShaH sarvavedeShu vai yadA | nApnotyatha cha tatsarvamAyuH keneha hetunA || 8|| vidura uvAcha | ativAdo.atimAnashcha tathAtyAgo narAdhipaH | krodhashchAtivivitsA cha mitradrohashcha tAni ShaT || 9|| eta evAsayastIxNAH kR^intantyAyUMShi dehinAm | etAni mAnavAnghnanti na mR^ityurbhadramastu te || 10|| vishvastasyaiti yo dArAnyashchApi guru takpagaH | vR^iShalI patirdvijo yashcha pAnapashchaiva bhArata || 11|| sharaNAgatahA chaiva sarve brahmahaNaiH samAH | etaiH sametya kartavyaM prAyashchittamiti shrutiH || 12|| gR^ihI vadAnyo.anapaviddha vAkyaH sheShAnna bhokApyavihi.nsakash cha | nAnarthakR^ittyaktakaliH kR^itaj~naH satyo mR^iduH svargamupaiti vidvAn || 13|| sulabhAH puruShA rAjansatataM priyavAdinaH | apriyasya tu pathyasya vaktA shrotA cha durlabhaH || 14|| yo hi dharma.n vyapAshritya hitvA bhartuH priyApriye | apriyANyAha pathyAni tena rAjA sahAyavAn || 15|| tyajetkulArthe puruSha.n grAmasyArthe kulaM tyajet | grAma.n janapadasyArthe AtmArthe pR^ithivIM tyajet || 16|| Apadartha.n dhana.n raxeddArAnraxeddhanairapi | AtmAna.n satataM raxeddArairapi dhanairapi || 17|| uktaM mayA dyUtakAle.api rAjan.h naiva.n yuktaM vachanaM prAtipIya | tadauShadhaM pathyamivAturasya na rochate tava vaichitra vIrya || 18|| kAkairimAMshchitrabarhAnmayUrAn.h parAjaiShThAH pANDavAndhArtarAShTraiH | hitvA si.nhAnkroShTu kAngUhamAnaH prApte kAle shochitA tvaM narendra || 19|| yastAta na krudhyati sarvakAlaM bhR^ityasya bhaktasya hite ratasya | tasminbhR^ityA bhartari vishvasanti na chainamApatsu parityajanti || 20|| na bhR^ityAnA.n vR^itti sa.nrodhanena bAhya.n jana.n sa~njighR^ixedapUrvam | tyajanti hyenamuchitAvaruddhAH snigdhA hyamAtyAH parihInabhogAH || 21|| kR^ityAni pUrvaM parisa~NkhyAya sarvANy AyavyayAvanurUpA.n cha vR^ittim | sa~NgR^ihNIyAdanurUpAnsahAyAn.h sahAyasAdhyAni hi duShkarANi || 22|| abhiprAya.n yo viditvA tu bhartuH sarvANi kAryANi karotyatandrIH | vaktA hitAnAmanurakta AryaH shaktij~na Atmeva hi so.anukampyaH || 23|| vAkya.n tu yo nAdriyate.anushiShTaH pratyAha yashchApi niyujyamAnaH | praj~nAbhimAnI pratikUlavAdI tyAjyaH sa tAdR^iktvarayaiva bhR^ityaH || 24|| astabdhamaklIbamadIrghasUtraM sAnukrosha.n shlaxNamahAryamanyaiH | aroga jAtIyamudAravAkyaM dUta.n vadantyaShTa guNopapannam || 25|| na vishvAsAjjAtu parasya gehaM gachChennarashchetayAno vikAle | na chatvare nishi tiShThennigUDho na rAjanyA.n yoShitaM prArthayIta || 26|| na nihnava.n satra gatasya gachChet.h sa.nsR^iShTa mantrasya kusa~Ngatasya | na cha brUyAnnAshvasAmi tvayIti sa kAraNa.n vyapadesha.n tu kuryAt || 27|| ghR^iNI rAjA puMshchalI rAjabhR^ityaH putro bhrAtA vidhavA bAla putrA | senA jIvI choddhR^ita bhakta eva vyavahAre vai varjanIyAH syurete || 28|| guNA dasha snAnashIlaM bhajante bala.n rUpaM svaravarNaprashuddhiH | sparshashcha gandhashcha vishuddhatA cha shrIH saukumAryaM pravarAshcha nAryaH || 29|| guNAshcha ShaNmitabhuktaM bhajante ArogyamAyushcha sukhaM bala.n cha | anAvila.n chAsya bhavedapatyaM na chainamAdyUna iti xipanti || 30|| akarma shIla.n cha mahAshanaM cha lokadviShTaM bahu mAyaM nR^isha.nsam | adeshakAlaj~namaniShTa veSham.h etAngR^ihe na prativAsayIta || 31|| kadaryamAkroshakamashruta.n cha varAka sambhUtamamAnya mAninam | niShThUriNa.n kR^itavairaM kR^itaghnam.h etAnbhR^itArto.api na jAtu yAchet || 32|| sa~NkliShTakarmANamatipravAdaM nityAnR^ita.n chAdR^iDha bhaktikaM cha | vikR^iShTarAgaM bahumAnina.n chApy etAnna seveta narAdhamAnShaT || 33|| sahAyabandhanA hyarthAH sahAyAshchArthabandhanAH | anyonyabandhanAvetau vinAnyonyaM na sidhyataH || 34|| utpAdya putrAnanR^iNAMshcha kR^itvA vR^itti.n cha tebhyo.anuvidhAya kAM chit | sthAne kumArIH pratipAdya sarvA araNyasa.nstho munivadbubhUShet || 35|| hita.n yatsarvabhUtAnAmAtmanashcha sukhAvaham | tatkuryAdIshvaro hyetanmUla.n dharmArthasiddhaye || 36|| buddhiH prabhAvastejashcha sattvamutthAnameva cha | vyavasAyashcha yasya syAttasyAvR^itti bhaya.n kutaH || 37|| pashya doShAnpANDavairvigrahe tvaM yatra vyatherannapi devAH sa shakrAH | putrairvairaM nityamudvignavAso yashaH praNAsho dviShatA.n cha harShaH || 38|| bhIShmasya kopastava chendra kalpa droNasya rAj~nashcha yudhiShThirasya | utsAdayellokamimaM pravR^iddhaH shveto grahastiryagivApatankhe || 39|| tava putrashata.n chaiva karNaH pa~ncha cha pANDavAH | pR^ithivImanushAseyurakhilA.n sAgarAmbarAm || 40|| dhArtarAShTrA vana.n rAjanvyAghrAH pANDusutA matAH | mA vana.n Chindhi sa vyAghraM mA vyAghrAnnInasho vanAt || 41|| na syAdvanamR^ite vyAghrAnvyAghrA na syurR^ite vanam | vana.n hi raxyate vyAghrairvyAghrAnraxati kAnanam || 42|| na tathechChantyakalyANAH pareShA.n veditu.n guNAn | yathaiShA.n j~nAtumichChanti nairguNyaM pApachetasaH || 43|| arthasiddhiM parAmichChandharmamevAditash charet | na hi dharmAdapaityarthaH svargalokAdivAmR^itam || 44|| yasyAtmA virataH pApAtkalyANe cha niveshitaH | tena sarvamidaM buddhaM prakR^itirvikR^itirshcha yA || 45|| yo dharmamartha.n kAmaM cha yathAkAlaM niShevate | dharmArthakAmasa.nyoga.n yo.amutreha cha vindati || 46|| sanniyachChati yo vegamutthita.n krodhaharShayoH | sa shriyo bhAjana.n rAjanyashchApatsu na muhyati || 47|| balaM pa~ncha vidhaM nityaM puruShANAM nibodha me | yattu bAhubalaM nAma kaniShThaM balamuchyate || 48|| amAtyalAbho bhadra.n te dvitIyaM balamuchyate | dhanalAbhastR^itIya.n tu balamAhurjigIShavaH || 49|| yattvasya sahaja.n rAjanpitR^ipaitAmahaM balam | abhijAta balaM nAma tachchaturthaM bala.n smR^itam || 50|| yena tvetAni sarvANi sa~NgR^ihItAni bhArata | yadbalAnAM bala.n shreShTha.n tatpraj~nA balamuchyate || 51|| mahate yo.apakArAya narasya prabhavennaraH | tena vaira.n samAsajya dUrastho.asmIti nAshvaset || 52|| strIShu rAjasu sarpeShu svAdhyAye shatruseviShu | bhoge chAyuShi vishvAsa.n kaH prAj~naH kartumarhati || 53|| praj~nA shareNAbhihatasya jantosh chikitsakAH santi na chauShadhAni | na homamantrA na cha ma~NgalAni nAtharvaNA nApyagadAH susiddhAH || 54|| sarpashchAgnishcha si.nhashcha kulaputrashcha bhArata | nAvaj~neyA manuShyeNa sarve te hyatitejasaH || 55|| agnistejo mahalloke gUDhastiShThati dAruShu | na chopayu~Nkte taddAru yAvanno dIpyate paraiH || 56|| sa eva khalu dArubhyo yadA nirmathya dIpyate | tadA tachcha vana.n chAnyannirdahatyAshu tejasA || 57|| evameva kule jAtAH pAvakopama tejasaH | xamAvanto nirAkArAH kAShThe.agniriva sherate || 58|| latA dharmA tva.n saputraH shAlAH pANDusutA matAH | na latA vardhate jAtu mahAdrumamanAshritA || 59|| vana.n rAja.nstvaM saputro.ambikeya si.nhAnvane pANDavA.nstAta viddhi | si.nhairvihIna.n hi vanaM vinashyet.h si.nhA vinashyeyurR^ite vanena || 60|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi viduravAkye saptatri.nsho.adhyAyaH || 37|| \section{adhyAyaH 38} vidura uvAcha | UrdhvaM prANA hyutkrAmanti yUnaH sthavira Ayati | pratyutthAnAbhivAdAbhyAM punastAnpatipadyate || 1|| pITha.n dattvA sAdhave.abhyAgatAya AnIyApaH parinirNijya pAdau | sukhaM pR^iShTvA prativedyAtma sa.nsthaM tato dadyAdannamavexya dhIraH || 2|| yasyodakaM madhuparka.n cha gAM cha na mantravitpratigR^ihNAti gehe | lobhAdbhayAdarthakArpaNyato vA tasyAnartha.n jIvitamAhurAryAH || 3|| chikitsakaH shakya kartAvakIrNI stenaH krUro madyapo bhrUNahA cha | senAjIvI shrutivikrAyakash cha bhR^ishaM priyo.apyatithirnodakArhaH || 4|| avikreya.n lavaNaM pakvamanna.n dadhi xIraM madhu taila.n ghR^itaM cha | tilA mA.nsaM mUlaphalAni shAkaM rakta.n vAsaH sarvagandhA guDash cha || 5|| aroShaNo yaH samaloShTa kA~nchanaH prahINa shoko gatasandhi vigrahaH | nindA prasha.nsoparataH priyApriye charannudAsInavadeSha bhixukaH || 6|| nIvAra mUle~Nguda shAkavR^ittiH susa.nyatAtmAgnikAryeShvachodyaH | vane vasannatithiShvapramatto dhurandharaH puNyakR^ideSha tApasaH || 7|| apakR^itvA buddhimato dUrastho.asmIti nAshvaset | dIrghau buddhimato bAhU yAbhyA.n hi.nsati hi.nsitaH || 8|| na vishvasedavishvaste vishvaste nAtivishvaset | vishvAsAdbhayamutpannaM mUlAnyapi nikR^intati || 9|| anIrShyurguptadAraH syAtsa.nvibhAgI priya.nvadaH | shlaxNo madhuravAkstrINAM na chAsA.n vashago bhavet || 10|| pUjanIyA mahAbhAgAH puNyAshcha gR^ihadIptayaH | striyaH shriyo gR^ihasyoktAstasmAdraxyA visheShataH || 11|| piturantaHpura.n dadyAnmAturdadyAnmahAnasam | goShu chAtmasama.n dadyAtsvayameva kR^iShi.n vrajet | bhR^ityairvaNijyAchAra.n cha putraiH seveta brAhmaNAn || 12|| adbhyo.agnirbrahmataH xatramashmano lohamutthitam | teShA.n sarvatraga.n tejaH svAsu yoniShu shAmyati || 13|| nitya.n santaH kule jAtAH pAvakopama tejasaH | xamAvanto nirAkArAH kAShThe.agniriva sherate || 14|| yasya mantraM na jAnanti bAhyAshchAbhyantarAsh cha ye | sa rAjA sarvatashchaxushchiramaishvaryamashnute || 15|| kariShyanna prabhASheta kR^itAnyeva cha darshayet | dharmakAmArtha kAryANi tathA mantro na bhidyate || 16|| giripR^iShThamupAruhya prAsAda.n vA rahogataH | araNye niHshalAke vA tatra mantro vidhIyate || 17|| nAsuhR^itparamaM mantraM bhAratArhati veditum | apaNDito vApi suhR^itpaNDito vApyanAtmavAn | amAtye hyarthalipsA cha mantraraxaNameva cha || 18|| kR^itAni sarvakAryANi yasya vA pArShadA viduH | gUDhamantrasya nR^ipatestasya siddhirasaMshayam || 19|| aprashastAni karmANi yo mohAdanutiShThati | sa teShA.n viparibhraMshe bhrashyate jIvitAdapi || 20|| karmaNA.n tu prashastAnAmanuShThAna.n sukhAvaham | teShAmevAnanuShThAnaM pashchAttApakaraM mahat || 21|| sthAnavR^iddha xayaj~nasya ShADguNya viditAtmanaH | anavaj~nAta shIlasya svAdhInA pR^ithivI nR^ipa || 22|| amoghakrodhaharShasya svaya.n kR^ityAnvavexiNaH | Atmapratyaya koshasya vasudheya.n vasundharA || 23|| nAmamAtreNa tuShyeta ChatreNa cha mahIpatiH | bhR^ityebhyo visR^ijedarthAnnaikaH sarvaharo bhavet || 24|| brAhmaNo brAhmaNa.n veda bhartA veda striya.n tathA | amAtyaM nR^ipatirveda rAjA rAjAnameva cha || 25|| na shatrura~NkamApanno moktavyo vadhyatA.n gataH | ahatAddhi bhaya.n tasmAjjAyate nachirAdiva || 26|| daivateShu cha yatnena rAjasu brAhmaNeShu cha | niyantavyaH sadA krodho vR^iddhabAlAtureShu cha || 27|| nirartha.n kalahaM prAj~no varjayenmUDha sevitam | kIrti.n cha labhate loke na chAnarthena yujyate || 28|| prasAdo niShphalo yasya krodhashchApi nirarthakaH | na taM bhartAramichChanti ShaNDhaM patimiva striyaH || 29|| na buddhirdhanalAbhAya na jADyamasamR^iddhaye | lokaparyAya vR^ittAntaM prAj~no jAnAti netaraH || 30|| vidyA shIlavayovR^iddhAnbuddhivR^iddhAMshcha bhArata | dhanAbhijana vR^iddhAMshcha nityaM mUDho.avamanyate || 31|| anArya vR^ittamaprAj~namasUyakamadhArmikam | anarthAH xipramAyAnti vAgduShTa.n krodhanaM tathA || 32|| avisa.nvAdana.n dAna.n samayasyAvyatikramaH | Avartayanti bhUtAni samyakpraNihitA cha vAk || 33|| avisa.nvAdako daxaH kR^itaj~no matimAnR^ijuH | api sa~NxINa kosho.api labhate parivAraNam || 34|| dhR^itiH shamo damaH shaucha.n kAruNya.n vAganiShThurA | mitrANA.n chAnabhidrohaH sataitAH samidhaH shriyaH || 35|| asa.nvibhAgI duShTAtmA kR^itaghno nirapatrapaH | tAdR^i~NnarAdhamo loke varjanIyo narAdhipa || 36|| na sa rAtrau sukha.n shete sa sarpa iva veshmani | yaH kopayati nirdoSha.n sa doSho.abhyantara.n janam || 37|| yeShu duShTeShu doShaH syAdyogaxemasya bhArata | sadA prasAdana.n teShAM devatAnAmivAcharet || 38|| ye.arthAH strIShu samAsaktAH prathamotpatiteShu cha | ye chAnArya samAsaktAH sarve te saMshaya.n gatAH || 39|| yatra strI yatra kitavo yatra bAlo.anushAsti cha | majjanti te.avashA deshA nadyAmashmaplavA iva || 40|| prayojaneShu ye saktA na visheSheShu bhArata | tAnahaM paNDitAnmanye visheShA hi prasa~NginaH || 41|| yaM prasha.nsanti kitavA yaM prasha.nsanti chAraNAH | yaM prasha.nsanti bandhakyo na sa jIvati mAnavaH || 42|| hitvA tAnparameShvAsAnpANDavAnamitaujasaH | AhitaM bhArataishvarya.n tvayA duryodhane mahat || 43|| ta.n draxyasi paribhraShTaM tasmAttvaM nachirAdiva | aishvaryamadasammUDhaM bali.n lokatrayAdiva || 44|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi viduravAkye aShTatri.nsho.adhyAyaH || 38|| \section{adhyAyaH 39} dhR^itarAShTra uvAcha | anIshvaro.ayaM puruSho bhavAbhave sUtraprotA dArumayIva yoShA | dhAtrA hi diShTasya vashe kilAyaM tasmAdvada tva.n shravaNe ghR^ito.aham || 1|| vidura uvAcha | aprAptakAla.n vachanaM bR^ihaspatirapi bruvan | labhate buddhyavaj~nAnamavamAna.n cha bhArata || 2|| priyo bhavati dAnena priyavAdena chAparaH | mantraM mUlabalenAnyo yaH priyaH priya eva saH || 3|| dveShyo na sAdhurbhavati na medhAvI na paNDitaH | priye shubhAni karmANi dveShye pApAni bhArata || 4|| na sa xayo mahArAja yaH xayo vR^iddhimAvahet | xayaH sa tviha mantavyo ya.n labdhvA bahu nAshayet || 5|| samR^iddhA guNataH ke chidbhavanti dhanato.apare | dhanavR^iddhAnguNairhInAndhR^itarAShTra vivarjayet || 6|| dhR^itarAShTra uvAcha | sarva.n tvamAyatI yuktaM bhAShase prAj~nasammatam | na chotsahe suta.n tyaktu.n yato dharmastato jayaH || 7|| vidura uvAcha | svabhAvaguNasampanno na jAtu vinayAnvitaH | susUxmamapi bhUtAnAmupamardaM prayoxyate || 8|| parApavAda niratAH paraduHkhodayeShu cha | parasparavirodhe cha yatante satatothitAH || 9|| sa doSha.n darshana.n yeShAM sa.nvAse sumahadbhayam | arthAdAne mahAndoShaH pradAne cha mahadbhayam || 10|| ye pApA iti vikhyAtAH sa.nvAse parigarhitAH | yuktAshchAnyairmahAdoShairye narAstAnvivarjayet || 11|| nivartamAne sauhArde prItirnIche praNashyati | yA chaiva phalanirvR^ittiH sauhR^ide chaiva yatsukham || 12|| yatate chApavAdAya yatnamArabhate xaye | alpe.apyapakR^ite mohAnna shAntimupagachChati || 13|| tAdR^ishaiH sa~NgataM nIchairnR^isha.nsairakR^itAtmabhiH | nishAmya nipuNaM buddhyA vidvAndUrAdvivarjayet || 14|| yo j~nAtimanugR^ihNAti daridra.n dInamAturam | saputrapashubhirvR^iddhi.n yashashchAvyayamashnute || 15|| j~nAtayo vardhanIyAstairya ichChantyAtmanaH shubham | kulavR^iddhi.n cha rAjendra tasmAtsAdhu samAchara || 16|| shreyasA yoxyase rAjankurvANo j~nAtisatkriyAm | viguNA hyapi sa.nraxyA j~nAtayo bharatarShabha || 17|| kiM punarguNavantaste tvatprasAdAbhikA~NxiNaH | prasAda.n kuru dInAnAM pANDavAnA.n vishAM pate || 18|| dIyantA.n grAmakAH ke chitteShA.n vR^ittyarthamIshvara | eva.n loke yashaHprApto bhaviShyatsi narAdhipa || 19|| vR^iddhena hi tvayA kAryaM putrANA.n tAta raxaNam | mayA chApi hita.n vAchyaM viddhi mA.n tvaddhitaiShiNam || 20|| j~nAtibhirvigrahastAta na kartavyo bhavArthinA | sukhAni saha bhojyAni j~nAtibhirbharatarShabha || 21|| sambhojana.n sa~NkathanaM samprItish cha parasparam | j~nAtibhiH saha kAryANi na virodhaH katha.n chana || 22|| j~nAtayastArayantIha j~nAtayo majjayanti cha | suvR^ittAstArayantIha durvR^ittA majjayanti cha || 23|| suvR^itto bhava rAjendra pANDavAnprati mAnada | adharShaNIyaH shatrUNA.n tairvR^itastvaM bhaviShyasi || 24|| shrImanta.n j~nAtimAsAdya yo j~nAtiravasIdati | digdhahastaM mR^iga iva sa enastasya vindati || 25|| pashchAdapi narashreShTha tava tApo bhaviShyati | tAnvA hatAnsutAnvApi shrutvA tadanuchintaya || 26|| yena khaTvA.n samArUDhaH paritapyeta karmaNA | AdAveva na tatkuryAdadhruve jIvite sati || 27|| na kashchinnApanayate pumAnanyatra bhArgavAt | sheShasampratipattistu buddhimatsveva tiShThati || 28|| duryodhanena yadyetatpApa.n teShu purA kR^itam | tvayA tatkulavR^iddhena pratyAneyaM nareshvara || 29|| tA.nstvaM pade pratiShThApya loke vigatakalmaShaH | bhaviShyasi narashreShTha pUjanIyo manIShiNAm || 30|| suvyAhR^itAni dhIrANAM phalataH pravichintya yaH | adhyavasyati kAryeShu chira.n yashasi tiShThati || 31|| avR^itti.n vinayo hanti hantyanarthaM parAkramaH | hanti nitya.n xamA krodhamAchAro hantyalaxaNam || 32|| parichChadena xatreNa veshmanA paricharyayA | parIxeta kula.n rAjanbhojanAchChAdanena cha || 33|| yayoshchittena vA chittaM naibhR^itaM naibhR^itena vA | sameti praj~nayA praj~nA tayormaitrI na jIryate || 34|| durbuddhimakR^itapraj~na.n ChannaM kUpaM tR^iNairiva | vivarjayIta medhAvI tasminmaitrI praNashyati || 35|| avalipteShu mUrkheShu raudrasAhasikeShu cha | tathaivApeta dharmeShu na maitrImAcharedbudhaH || 36|| kR^itaj~na.n dhArmika.n satyamaxudraM dR^iDhabhaktikam | jitendriya.n sthitaM sthityAM mitramatyAgi cheShyate || 37|| indriyANAmanutsargo mR^ityunA na vishiShyate | atyarthaM punarutsargaH sAdayeddaivatAnyapi || 38|| mArdava.n sarvabhUtAnAmanasUyA xamA dhR^itiH | AyuShyANi budhAH prAhurmitrANA.n chAvimAnanA || 39|| apanIta.n sunItena yo.arthaM pratyAninIShate | matimAsthAya sudR^iDhA.n tadakApuruSha vratam || 40|| AyatyAM pratikAraj~nastadAtve dR^iDhanishchayaH | atIte kAryasheShaj~no naro.arthairna prahIyate || 41|| karmaNA manasA vAchA yadabhIxNaM niShevate | tadevApaharatyena.n tasmAtkalyANamAcharet || 42|| ma~NgalAlambhana.n yogaH shrutamutthAnamArjavam | bhUtimetAni kurvanti satA.n chAbhIxNa darshanam || 43|| anirvedaH shriyo mUla.n duHkhanAshe sukhasya cha | mahAnbhavatyanirviNNaH sukha.n chAtyantamashnute || 44|| nAtaH shrImattara.n kiM chidanyatpathyatamaM tathA | prabha viShNoryathA tAta xamA sarvatra sarvadA || 45|| xamedashaktaH sarvasya shaktimAndharmakAraNAt | arthAnarthau samau yasya tasya nitya.n xamA hitA || 46|| yatsukha.n sevamAno.api dharmArthAbhyAM na hIyate | kAma.n tadupaseveta na mUDha vratamAcharet || 47|| duHkhArteShu pramatteShu nAstikeShvalaseShu cha | na shrIrvasatyadAnteShu ye chotsAha vivarjitAH || 48|| Arjavena nara.n yuktamArjavAtsavyapatrapam | ashaktimantaM manyanto dharShayanti kubuddhayaH || 49|| atyAryamatidAtAramatishUramativratam | praj~nAbhimAnina.n chaiva shrIrbhayAnnopasarpati || 50|| agnihotraphalA vedAH shIlavR^ittaphala.n shrutam | ratiputra phalA dArA dattabhukta phala.n dhanam || 51|| adharmopArjitairarthairyaH karotyaurdhva dehikam | na sa tasya phalaM pretya bhu~Nkte.arthasya durAgamAt || 52|| kAnAra vanadurgeShu kR^ichChrAsvApatsu sambhrame | udyateShu cha shastreShu nAsti sheShavatAM bhayam || 53|| utthAna.n sa.nyamo dAxyamapramAdo dhR^itiH smR^itiH | samIxya cha samArambho viddhi mUlaM bhavasya tat || 54|| tapobala.n tApasAnAM brahma brahmavidAM balam | hi.nsA balamasAdhUnA.n xamAguNavatAM balam || 55|| aShTau tAnyavrataghnAni Apo mUlaM phalaM payaH | havirbrAhmaNa kAmyA cha gurorvachanamauShadham || 56|| na tatparasya sandadhyAtpratikUla.n yadAtmanaH | sa~NgraheNaiSha dharmaH syAtkAmAdanyaH pravartate || 57|| akrodhena jayetkrodhamasAdhu.n sAdhunA jayet | jayetkadarya.n dAnena jayetsatyena chAnR^itam || 58|| strI dhUrtake.alase bhIrau chaNDe puruShamAnini | chaure kR^itaghne vishvAso na kAryo na cha nAstike || 59|| abhivAdanashIlasya nitya.n vR^iddhopasevinaH | chatvAri sampravardhante kIrtirAyuryashobalam || 60|| atikleshena ye.arthAH syurdharmasyAtikrameNa cha | arervA praNipAtena mA sma teShu manaH kR^ithAH || 61|| avidyaH puruShaH shochyaH shochyaM mithunamaprajam | nirAhArAH prajAH shochyAH shochya.n rAShTramarAjakam || 62|| adhvA jarA dehavatAM parvatAnA.n jalaM jarA | asambhogo jarA strINA.n vAkShalyaM manaso jarA || 63|| anAmnAya malA vedA brAhmaNasyAvrataM malam | kautUhalamalA sAdhvI vipravAsa malAH striyaH || 64|| suvarNasya mala.n rUpyaM rUpyasyApi mala.n trapu | j~neya.n trapu mala.n sIsaM sIsasyApi malaM malam || 65|| na svapnena jayennidrAM na kAmena striya.n jayet | nendhanena jayedagniM na pAnena surA.n jayet || 66|| yasya dAnajitaM mitramamitrA yudhi nirjitAH | annapAnajitA dArAH saphala.n tasya jIvitam || 67|| sahasriNo.api jIvanti jIvanti shatinastathA | dhR^itarAShTra.n vimu~nchechChAM na katha.n chinna jIvyate || 68|| yatpR^ithivyA.n vrIhi yavaM hiraNyaM pashavaH striyaH | nAlamekasya tatsarvamiti pashyanna muhyati || 69|| rAjanbhUyo bravImi tvAM putreShu samamAchara | samatA yadi te rAjansveShu pANDusuteShu cha || 70|| || iti shrImahAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi viduravAkye ekonachatvAri.nsho.adhyAyaH || 39|| \section{adhyAyaH 40} vidura uvAcha | yo.abhyarthitaH sadbhirasajjamAnaH karotyartha.n shaktimahApayitvA | xipra.n yashastaM samupaiti santamalaM prasannA hi sukhAya santaH || 1|| mahAntamapyarthamadharmayuktaM yaH santyajatyanupAkruShTa eva | sukha.n sa duHkhAnyavamuchya shete jIrNA.n tvacha.n sarpa ivAvamuchya || 2|| anR^ita.n cha samutkarShe rAjagAmi cha paishunam | guroshchAlIka nirbandhaH samAni brahmahatyayA || 3|| asUyaika padaM mR^ityurativAdaH shriyo vadhaH | ashushrUShA tvarA shlAghA vidyAyAH shatravastrayaH || 4|| sukhArthinaH kuto vidyA nAsti vidyArthinaH sukham | sukhArthI vA tyajedvidyA.n vidyArthI vA sukha.n tyajet || 5|| nAgnistR^ipyati kAShThAnAM nApagAnAM mahodadhiH | nAntakaH sarvabhUtAnAM na pu.nsA.n vAmalochanA || 6|| AshA dhR^iti.n hanti samR^iddhimantakaH krodhaH shriya.n hanti yashaH kadaryatA | apAlana.n hanti pashUMshcha rAjann ekaH kruddho brAhmaNo hanti rAShTram || 7|| ajashcha kA.nsya.n cha rathashcha nityaM madhvAkarShaH shakuniH shrotriyash cha | vR^iddho j~nAtiravasanno vayasya etAni te santu gR^ihe sadaiva || 8|| ajoxA chandana.n vINA Adarsho madhusarpiShI | viShamaudumbara.n sha~NkhaH svarNaM nAbhishcha rochanA || 9|| gR^ihe sthApayitavyAni dhanyAni manurabravIt | deva brAhmaNa pUjArthamatithInA.n cha bhArata || 10|| ida.n cha tvA.n sarvaparaM bravImi puNyaM pada.n tAta mahAvishiShTam | na jAtu kAmAnna bhayAnna lobhAd dharma.n tyajejjIvitasyApi hetoH || 11|| nityo dharmaH sukhaduHkhe tvanitye nityo jIvo dhAturasya tvanityaH | tyaktvAnityaM pratitiShThasva nitye santuShya tva.n toSha paro hi lAbhaH || 12|| mahAbalAnpashya manAnubhAvAn prashAsya bhUmi.n dhanadhAnya pUrNAm | rAjyAni hitvA vipulAMshcha bhogAn gatAnnarendrAnvashamantakasya || 13|| mR^itaM putra.n duHkhapuShTaM manuShyA utxipya rAjansvagR^ihAnnirharanti | taM muktakeshAH karuNa.n rudantash chitAmadhye kAShThamiva xipanti || 14|| anyo dhanaM pretagatasya bhu~Nkte vayA.nsi chAgnishcha sharIradhAtUn | dvAbhyAmaya.n saha gachChatyamutra puNyena pApena cha veShTyamAnaH || 15|| utsR^ijya vinivartante j~nAtayaH suhR^idaH sutAH | agnau prAsta.n tu puruShaM karmAnveti svayaM kR^itam || 16|| asmAllokAdUrdhvamamuShya chAdho mahattamastiShThati hyandhakAram | tadvai mahAmohanamindriyANAM budhyasva mA tvAM pralabheta rAjan || 17|| ida.n vachaH shaxyasi chedyathAvan nishamya sarvaM pratipattumevam | yashaH paraM prApsyasi jIvaloke bhayaM na chAmutra na cheha te.asti || 18|| AtmA nadI bhArata puNyatIrthA satyodakA dhR^itikUlA damormiH | tasyA.n snAtaH pUyate puNyakarmA puNyo hyAtmA nityamambho.ambha eva || 19|| kAmakrodhagrAhavatIM pa~nchendriya jalAM nadIm | kR^itvA dhR^itimayIM nAva.n janma durgANi santara || 20|| praj~nA vR^iddha.n dharmavR^iddha.n svabandhuM vidyA vR^iddha.n vayasA chApi vR^iddham | kAryAkArye pUjayitvA prasAdya yaH sampR^ichChenna sa muhyetkadA chit || 21|| dhR^ityA shishnodara.n raxetpANipAda.n cha chaxuShA | chaxuH shrotre cha manasA mano vAcha.n cha karmaNA || 22|| nityodakI nityayaj~nopavItI nityasvAdhyAyI patitAnna varjI | R^itaM bruvangurave karma kurvan na brAhmaNashchyavate brahmalokAt || 23|| adhItya vedAnparisa.nstIrya chAgnIn iShTvA yaj~naiH pAlayitvA prajAsh cha | gobrAhmaNArthe shastrapUtAntarAtmA hataH sa~NgrAme xatriyaH svargameti || 24|| vaishyo.adhItya brAhmaNAnxatriyAMsh cha dhanaiH kAle sa.nvibhajyAshritAMsh cha | tretA pUta.n dhUmamAghrAya puNyaM pretya svarge deva sukhAni bhu~Nkte || 25|| brahmaxatra.n vaishya varNa.n cha shUdraH krameNaitAnnyAyataH pUjayAnaH | tuShTeShveteShvavyatho dagdhapApas tyaktvA deha.n svargasukhAni bhu~Nkte || 26|| chAturvarNyasyaiSha dharmastavokto hetu.n chAtra bruvato me nibodha | xAtrAddharmAddhIyate pANDuputras ta.n tva.n rAjanrAjadharme niyu~Nxva || 27|| dhR^itarAShTra uvAcha | evametadyathA mA.n tvamanushAsati nityadA | mamApi cha matiH saumya bhavatyeva.n yathAttha mAm || 28|| sA tu buddiH kR^itApyevaM pANDavAnrapti me sadA | duryodhana.n samAsAdya punarviparivartate || 29|| na diShTamabhyatikrAntu.n shakyaM martyena kena chit | diShTameva kR^itaM manye pauruSha.n tu nirarthakam || 30|| || iti shrImAhAbhArate udyogaparvaNi prajAgaraparvaNi viduravAkye chatvAri.nsho.adhyAyaH || 40|| iti vidura nIti samAptA || ## \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}