बहुष्वर्थेषु तद्राजस्य लुक् तदर्थकृते बहुत्वे न तु स्त्रियाम्। इक्ष्वाकवः। पञ्चालाः इत्यादि॥
"बहुषु वत्र्तमानस्य" इति। बहुष्वर्थेषु वत्र्तमानस्येत्यर्थःर।
अथ "बहुवचने परतः" इत्येवं कस्मान्न व्याख्यायते? अशक्यमेवं वक्तुम्; यतः संख्यावाची बहुशब्दो न बहुवचनवाची। यदि तु "बहुवचने परतः" इत्ययमर्थोऽत्राभिमतः स्यात्, अस्त्रियामिति प्रतिषेधे न कुर्यात्; प्राप्त्यभावात्। न हि तद्राजान्तदुत्पन्नेन स्त्रीप्रत्ययेन व्यवहिते बहुवचने परतो लुकः प्राप्तिरस्ति। किञ्च, अत्त्रय इत्यत्र बहुचने परतो लुकि विधीयमाने उदात्तनिवृत्तिस्वरः प्रसज्येत।
कथम्? अत्त्रेरपत्यानि बहूनीति "इतश्चानिञः"
४।१।१२२ इति ढकि तस्य "तद्धितस्य", "कितः" (६।१।१६४,१६५) इत्यन्तोदात्तत्तत्वे कृते बहुवचने जसि परतः "अत्त्रिभृगुकुत्सवसिष्ठ"
२।४।६५ इत्यादिना लुकि कृते "अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः"
६।१।१५५ इति विभक्तेरुदात्तत्वं प्राप्नोति। तस्मात् बहुषु वत्र्मानस्येत्ययमेवार्थः। बहुष्विति च तद्राजान्तस्य विशेषणम्, न तद्राजस्य; अन्यथा हि द्वन्द्वे दोषः प्रसज्येत-- आङ्गश्च वाङ्गश्च सौहृश्चाऽङ्गवाङ्गसुहृआ इत्यत्र हुङ् न स्यात्; न ह्रत्र तद्राजो बहुषु वत्र्तते। तदन्तस्तु वत्र्तते, युगपदधिकरणवचनो हि द्वन्द्व इति कृत्वा। तस्मात् तद्राजान्तस्यैवेदं विशेषणम्, न तद्राजस्य।
"तद्राजसंज्ञकस्य प्रत्ययस्य बहुषु वत्र्तमानस्यास्त्रीलिङ्गस्य लुग्भवति" इत्ययं तु वृत्तिग्रन्थ एवमुन्नेयः-- बहुषु वत्र्तमानस्यास्त्रीलिङ्गस्य तद्राजान्तस्य यः सम्बन्धी तद्राजसंज्ञकः प्रत्ययस्तस्य तद्राजसंज्ञकस्य प्रत्ययस्य लुग्भवति।
कथम्? तद्राजान्तस्यैवैतत् सामथ्र्यं लब्धम्। न ह्रतद्राजान्तस्य तद्राजसंज्ञकः प्रत्ययः सम्बन्धी भवति। सूत्रेऽप्यन्तग्रहणं न कृतम्; प्रत्ययग्रहणपरिभाषयैव तदन्त स्य लब्धत्वात्। तथापि प्रत्ययान्तस्य लुगुच्यमानः प्रत्ययमात्रस्यैव विज्ञायते; "प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः"
१।१।६० इति प्रत्ययादशनस्यैव लुक्संज्ञाविधानात्। "तेनैव चेत्" इति। तद्राजप्रत्ययान्तेनैवेत्यर्थः। "अङ्गाः, वङ्गाः, सुह्माः" इति। अङ्गस्यापत्यानि बहुनि। "द्वयञ्मगध"
४।१।१६८ इत्यादिनाऽण्, तस्य लुक्। "लोहध्वजाः, व्रीहिमन्तः" इति। "पूगाञ्()ञ्योऽग्रामणीपूर्वात्"
५।३।११२ इति ञ्यप्रत्ययः, तस्य लुक्।
"औपगवाः" इति। "प्राग्दीव्यतोऽण"
४।१।८३ "प्रियवाङ्गाः" इति। बहुव्रीहिः।
नात्र तद्राजप्रत्ययेन बहुत्वं किं तर्हि? समासेन। न चासौ तद्राजप्रत्ययान्तःच ततस्तद्राजस्याविहितत्वात्। तद्येवम्, द्वन्द्वोऽपि,
तद्राजप्रत्ययान्तो न भवतीति तत्रापि लुङ न स्यात्? नैतत् ; यदि द्वन्द्वोऽपि तद्राजप्रत्ययान्तो न भवति, तथापि प्रत्येकं द्वन्द्वावयवास्तद्राजप्रत्ययान्ता गह्वर्थाश्चेति तत्र भवत्येव लुक।
न च बहुष्वित्यर्थग्रहणम्, यश्च बह्वर्थस्तत्रावश्यमेव तत्कृतेन बहुत्वेन भवितव्यम्,
त()त्क तेनैवेत्यनेन? एवं मन्यते-- अन्तरङ्गत्वात् तद्राजप्रत्ययोत्पत्तिवेलायां यद्बहुत्वमुपजायते तदेव यदि गृह्रते, न तु तत्पदान्तरापेक्षम्, ततश्च द्वन्द्वेषु लुग् न स्यात्। तेनैवग्रहणं तु द्वितीयोऽयं यत्न इति-- यः प्रत्ययान्तस्य बहुत्वं तेनैव क्रियते, यच्च पदान्तरापेक्षेणापि तत्र सर्वत्र भवतीति। यद्येवम्,
इहापि प्राप्नोति-- प्रियवाङ्गा इति? नैष दोषः; एवकारो ह्रत्र क्रियते। स तुल्यजातीयापेक्षयैव नियमं करोति, लोपिबिरेव यत् कृतं बहुत्वमिति। न च प्रियवाङ्गा इत्यत्र लोपिभिरेव कृतं बहुत्वम्, यस्मादत्र किञ्चिल्लोपि पदं किञ्चिदलोपि, एवञ्च नियमे सति द्वन्द्वे सति द्वन्द्वेऽपि यत्र लोप्यलोपिनां तत्रापि न भवति-- "गाग्र्यकाश्यपगालवानाम्"
८।४।६६ इति, अत्र गाग्र्यकाश्यपयोः "यञिञोश्च"
४।१।१०१ इति लोपः प्राप्नोति। गालवस्य तु ऋष्यणन्तत्वान्नास्ति लुकः प्राप्तिः। "आङ्ग्यः" इति। "टिड्ढाणञ्"
४।१।१५ इति ङीप्॥