अलुकिति च, उत्तरपदे इति च एतदधिकृतम् वेदितव्यम्। यदिति ऊर्ध्वम् अनुक्रमिष्यामो ऽलुकुत्तरपदे इत्येवं तद् वेदितव्यम्। वक्ष्यति
"स्तोकान्मुक्तः, अल्पान्मुक्तः" इति। "करणे स्तोकाल्पकृचछ्रकतिपयस्यासत्ववचनस्य"
२।३।३३ ["करणे च"--पा।सू।] इति पञ्चमी, "स्तोकान्तिकदुरार्थकृच्छ्राणि क्तेन"
२।१।३८ इति समासः। ननु च "वनं समासे"
६।२।१७७ इत्यतः समासगरहणमनुवर्तिष्यते, समासे च नियतं सन्निहितमुत्तरपदम्(), अतोऽन्तरेणाप्युत्तरपदग्रहणमुत्तरपदं लभ्यत इत्यभिप्रायेणाह--"उत्तरपदमिति किम्()" इति। "निःस्तोकः" इति। "निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या" (वा।९४) इति प्रादिसमासः। एवं मन्यते--असत्युत्तरपदग्रहणे समासे ये स्तोकादय उत्तरपदभूताः पूर्वपदभूता वा, तेभ्य उत्तरस्याः पञ्चभ्या अलुग्भवतीत्येतावन्मात्रं लभ्यते, न तूत्तरपदे परतो ये स्तीकादय इत्येष विशेषः।
ततश्च निःस्तोक इत्यत्राप्यलुक्? स्यात्()। भवति ह्रत्रापि समासवर्तिनः स्तोकादेः शब्दादुत्तरा पञ्चमीति।
नन्वेवमपि न कत्र्तव्येमेवोत्तरपदग्रहणम्(), लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषया(व्या।प।३) प्रतिपदं "स्तोकादिभ्यः करणे च"
२।३।३३ इत्यादिसूत्रेण या पञ्चमी विहिता, तस्या एव ग्रहणम्()। नतु "अपादाने पञ्चमी"
२।३।२८ इत्यनेन सामान्यलक्षणेन या पञ्चमी विहिता, तस्या एव ग्रहणम्()। न तु "अपादाने पञ्चमी"
२।३।२८ इत्यनेन सामान्यलक्षणेन या पञ्चमी विहिता त्सयाः। अवश्यञ्च सलक्षमप्रतिपदोक्तपरिभाषाऽश्रयितव्याः; अन्यथा हि स्तोकादपेतः स्तोकापेत इत्यत्राप्यलुक्(), स्यात्(), एवं सति निःस्तोक इत्यत्रालुक्प्राप्तिरेव नास्ति,
न ह्रत्र स्तोकशब्दात्? प्रतिपदिविहिता पञ्चमी,
किं तर्हि? सामान्यलक्षणविहिता।
तत किं तन्निवृत्त्यर्थेनोत्तरपदगरहणेन? इत्याह--"अन्यार्थम्()" इत्यादि। आनङाद्यर्थमिदमुत्तरपदगरहणम्()।
असति चैतस्मिन्? "आनङ् ऋतो द्वन्द्वे"
६।३।२४ इत्यानङ्, "होतापातृभ्याम्()" इत्यत्र यथा पूर्वपदस्य भवति, तथोत्तरपदस्यापि स्यात्()। तथा "इकोह्यस्बोऽङयो गालवसव"
६।३।६० इति ह्यस्वो यथेह भवति--"ग्रामणिपुत्रः" इति, तथेहापि स्यात्()--"ग्रामणीः" इति। ननु यद्यनुत्तरपदेऽपि ह्लस्वः स्यात्(), तदा "ह्यस्वो यथेह भवति--"ग्रामणिपुत्रः" इति, तथेहापि स्यात्()--"ग्रामणीः" इति। ननु यद्यनुत्तरपदेऽपि ह्यस्वः स्यात्(), तदा "ह्यस्वो यथेह भवति--"ग्रामणिपुत्रः" इति, तथेहापि स्यात्()--"ग्रामणीः" इति। ननु यद्यनुत्तरपदेऽपि ह्लस्वः स्यात्(), तदा "ह्यस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य" इति, तथेहापि स्यात्(), "ग्रामणीः" इति। ननु यद्यनुत्तरपदेऽपि ह्यस्वः स्यात्(), तदा "ह्यस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य"
१।२।४७ इति वचनमनर्थकं स्यात्();
अनेनैव सिद्धत्वात्()? नानर्थकम्(); अनिगन्तार्थत्वान्नित्यार्थत्वाच्च। किञ्च, असत्युत्तरपदग्रहणे कृतम्()। यद्येवम्(), यदर्थमिदं तद्विधावेव कत्र्तव्यम्(),
इह किमर्थ क्रियते? इत्याह--"इहाप्यलुको निवृत्तिम्()" इत्यादि। इतिकरणो हेतौ। अन्यार्थं तावदवश्यमिदमुत्तरग्रहणम्()।
इह तु क्रियमाणे सत्ययं विशेषः--निःस्तोक इत्यतराप्यलुग्? निवृत्तः क्रियते। तेन लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषा(व्य।प।३) नाश्रयितव्या भवति।
अथ कुतः प्रातिमावधिकारौ? इत्याह--"अलुगधिकारः" इत्यादि।
विधेयान्तरं विधेयान्तरस्य निवर्तकं भवतीत्यानङ्? विधीयमान उततरपदेऽलुकं निवत्र्तयति, तस्मात्()--"अलगधिकारः प्रागानङः"। उत्तरपदाधिकारः "प्रागङ्गाधिकारात्()" इति।
उत्तरपदे परतो यत्? कार्यं वीधीयते तस्य सम्बन्धिशब्दत्वात्? पूर्वपदं विधिभाक्()। अतोऽङ्गं विधिभाक्त्वेन विज्ञायमानमुत्तरपदाधिकारं निवर्तयति।
अङ्गस्य हि यत्? कार्यं तत्? प्रत्यये परतो विधीयते, नोत्तरपदे। न ह्रुत्तरपदेऽङ्गसंज्ञा भवति। अथ वा--उत्तरपद इति सप्तमीनिर्देशादनन्तर एवोत्तरपदे भवितव्यमानङा।
यदि चात्र विभक्तेरलुक्? स्यात्? तदा व्यवधानादानन्तर्य न स्यात्()। न च व्यवधानेऽपि वचनसामथ्र्यादानङ्स्यादिति शक्यते परिकल्पयितुम्()। एवं हि "तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य"
१।१।६५ इति निर्दिष्टग्रहणमानन्तर्यार्थ बाध्येत, अनिष्टं च रूपमापद्येत। न चानिष्टार्था शास्त्रे प्रक्लृपतिर्युक्ता। तस्मादलुगधिकारः प्रागानङः। अङ्गस्य प्रत्यये परतोऽभावादुत्तरपदे परतस्तन्न भवत्येव, अत उत्तरपदाधिकारः प्रागङ्गाधिकारात्()॥