अनुदात्तम् इति च, सर्वम् इति च, अपादादौ इति च, अपादादौ इति च एतत् त्रयम् अधिकृतं वेदितव्यम् आ पादपरिसमाप्तेः। इत उत्तरं यद् वक्ष्यामः अनुदात्तं सर्वम् अपादादौ इत्येवं तद् वेदितव्यम्। वक्ष्यति आमन्त्रितस्य च
७।१।१९ इति। पचसि देवदत्त।
अपादादौ इति किम्? यत् ते नियानं रजसं मृत्यो अनवधर्ष्यम्। बहुवचनस्य वस्नसौ
८।१।२१। ग्रामो वः स्वम्, जनपदो नः स्वम्।
अपादादौ इति किम्? रुद्रो विश्वेश्वरो देवो यष्माकं कुलदेवता। स एव नाथो भगवानस्माकं शत्रुमर्दनः। पादग्रहणेनात्र ऋक्पादः श्लोकपादश्च गृह्यते। सर्वग्रहणम् सर्वम् अनूद्यमानं विधीयमानं च अनुदात्तं यथा स्यातिति। तेन युष्मदस्मदादेशानाम् अपि वाक्यभेदेन अनुदात्तत्वं विधीयते। युष्मदस्मदादेशाश्च सर्वस्य सुबन्तस्य पदस्य यथा स्युः, यत्र अपि स्वादिपदं पदसंज्ञं भवति। ग्रामो वां दीयते। जनपदो नौ दीयते।
"यत्? ते नियतम्()" इत्यादि।
अत्र "मृत्यो" इत्येतदामन्त्रितं पदं भवति रजसमित्येतस्मात्? पदात्? परन्()। किन्तु मृत्यो अनवधृष्यभित्यस्य पदस्यादौ वत्र्तत इति न भवति निघातादेशः। अस्मिन्नसति "आमन्त्रितस्य च"
६।१।१९२ इत्यामन्त्रिस्य षाष्ठिकमेवाद्युदात्तत्वं भवति।
"रुद्रो वि()आ" इति।
अत्र "देवः"--इत्यस्मात्पदात्? परं "युष्माकम्()" इत्येतत्? पदं भवति, किन्तु "युष्माकं कुलदेवता" इत्यस्य पादस्यादौ वत्र्तत इति न भवति वसादेशः। अनन्तरेऽपि प्रत्युदाहरणे "अस्माकं शत्रुमर्वनः" इत्यस्य पादस्यादौ वर्त्त्तेऽस्माकमित्येतत्पदम्()।
तेन "भगवान्()" इत्यस्मात्? पदात्? परस्यापि तस्य नसादेशो न भवति।
"पादग्रहणेनात्र ऋक्पादः श्लोकपादश्च गृह्रते" इति। विशेषानुपादानात्()।
अथ सर्वग्रहणं किमर्थम्(), यावता "अनुदात्तं पदमेकवर्णम्()"
६।१।१५२ इति पदेषु स्वरित उदात्तो वैव एव भवति;
तस्य चानुदात्त आदिष्टे सर्वमेवानुदात्तं पदं जायते? इत्याह--"सर्वग्रहणम्()" इत्यादि। "अनूद्यमानम्()" इत्यादिना सर्वग्रहणस्य प्रयोजनमाचष्टे। तद्()द्विविधं पदम्()--अनूद्यमानम्(), विधीयमानञ्च।
तत्र यत्? सिद्धमेव कार्यन्तरार्थं संकीत्र्यते नदनूद्यमानं पदम्(), यत्त्वपूर्वमेव विधीयते तद्विधीयमानम्(); तदुभयमप्यनुदात्तं यथा स्यादित्येवमर्थं सर्वग्रहणम्()।
तेन किं सिद्धं भवति? इत्याह--"तेन" इत्यादि। युष्मदस्मदादेशा हि विधीयमानत्वादसिद्धसत्ताकाः। सिद्धस्य हि वस्तुनो धर्मान्तरं खस्यते कर्तुम्(), यथा--निष्पन्नरूपस्य वाससो रागः, नानिष्पन्नस्य; तथा तस्यैवानुपजातावस्थस्य। तत्रासति सर्वग्रहणे यदेव सिद्धसत्ताकं पदमनूद्यमानमामन्त्रितादि, तस्यैदानुदात्तत्वं विधीयते, न तु युष्मदस्मदादेशानाम्()। सर्वग्रहणे तु सति तेषामपि विधीयते।
अथ क्रियमाणेऽपि सर्वग्रहणे कथं युष्मदस्मदादेशानामप्यनुदात्तत्वं शक्यं विधातुम्()? न हि तेन तेषां विधानकाले यदसिद्धत्वं तदपनीतम्()? इत्यत आह--"वाक्यभेदेन" इत्यादि। सर्वग्रहणसामथ्र्यादत्र व#आक्यभेद उक्तो भवति, न ह्रन्यथा सर्वग्रहणस्यानुदात्तत्वं शक्यं विज्ञातुम्()। तत्रैकेन वाक्येनादेशा विधीयन्ते द्वितीयेन च तेषामनुदात्तत्वम्()। कथं तर्हि विधीयमानमित्युक्तम्(),
यावता विहितानामेव युष्मदस्मदादेशानां वाक्यान्तरेणानुदात्तत्वं विधीयते? यदिह प्रकरणे विधीयमानं तद्विहितं सदुत्तरकालमनुदात्तं यथा स्यात्()--इत्ययं तेत्राभिप्रायो वेदितव्यः। यद्यसिद्धस्य धमन्तिरमशक्यं विधातुम्(), तत्कथं "लुङलङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः" (६।४।
७१) इत्यत्र विधीयमानस्याट उदात्तत्वं विधीयते? तत्रापि वचनप्रामाण्याद्वाक्यभेदः कृतो भवेत्()--तत्रैकेन वाक्येनाङ्()विधीयते, अपरेण तु विहितस्योदात्तत्वम्();
इह त्वसति सर्वग्रहणे वाक्यभेदो न लभ्यत इत्यनुदात्तत्वमेव न स्यात्? अनुदात्तवचनस्यामन्त्रितादिषु चरितार्थत्वात्()।
"युष्मदस्मदादेशाश्च" इति। चशब्दः प्रयोजनान्तरसमुच्चये।
इदञ्चान्यत्? सर्वग्रहणस्य प्रयोजनम्()--युष्मदस्मदोर्वान्नावादय आदेशा सर्वस्य सुबन्तस्य पदस्य यथा स्युरिति; अन्यथा ह्रसति सर्वग्रहणे "युष्मदस्मदोः"
८।१।२० इति षष्टीनिर्देशाद्विभकिं()त विहाय तयोः केवलयोरेव स्युः। ननु च "पदस्य"
८।१।१६ इति वत्र्तते, विभक्यन्तं हि पदम्(),
तत्रान्तरेणापि सर्वग्रहणं सर्वस्य सविभक्तिकस्यैव पदस्य भविष्यति? इत्यत आह--"यत्रापि" इत्यादि। स्वादौ पदं स्वादिपदम्(), "सप्तमी" (२।१।
४०) इति योगविभागात्? समासः; तत्पुनर्यस्य "स्वादिष्वसर्वनामस्थाने"
१।४।१७ इति पदसंज्ञा विहिता। असति सर्वग्रहणे यत्र विभक्त्यन्तं पदं तत्रैव सविभक्तिकस्य पदस्य स्युः। यत्र विभक्तौ परतः पूर्व पदं तत्र न स्युः, इष्यन्ते च तत्रापि सर्वस्य। तस्माद्यत्रापि स्वादिपदं चतुर्थीद्विवचनादौ तत्रापि सर्वस्य सुबन्तस्य यथा स्युः इत्येवमर्थं "सर्वम्()" त्युचेयते।
ननु चामन्त्रितस्य पदात्? परस्यानुदत्तत्वं वक्ष्यति। तत्र नाप्राप्ते आमन्त्रिताद्युदात्तत्व इदमनुदात्तत्वमारभ्यत इति तस्यापदादः,
ततश्च तेन तस्मिन्? बाधिते प्रकृतिल्वरत्वमामन्त्रितल्यापद्येत; सर्वग्रहणात्तु सर्वस्वरप्राप्तिरामन्त्रितानुदात्तत्वेन बाध्यते,
तस्मात्? सर्वस्वरप्राप्तिबाधनार्थमपि सर्वग्रहणं कस्मान्न भवति? नार्हत्येवं भवितुम्(); अनुदात्तशब्दो ह्रयमामन्त्रितसमानाधिकरणः सर्वस्वरप्रा()प्त बाधिष्यते। न ह्राद्युदात्तत्वे प्रतिषिद्धे प्रकृतिस्वरे क्रियमाणेऽनुदात्त शब्देनामन्त्रितमुच्यते।
तस्मात्? पूर्वोक्तमेव सर्वग्रहणस्य प्रयोजनम्()॥