नलोपः पूर्वत्र असिद्धो भवति सुब्विधौ, स्वरविधौ, सज्ञाविधौ, तुग्विधौ च कृति। विधिशब्दो ऽयं प्रत्येकम् अभिसम्बध्यमानः स्वरसंज्ञातुकां विधेयत्वात् तैः कर्मषष्ठीयुक्तैः भावसाधनो ऽभिसम्बध्यते। सुपा तु सम्बन्धसामान्यवचनषष्ठ्यन्तेन कर्मसाधनः। तेन सुपः स्थाने यो विधिः, सुपि च परभूते, सर्वो ऽसौ सुब्विधिः इति सर्वत्रासिद्धत्वं भवति। सुब्विधौ तावत् राजभिः, तक्षभिः इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वाततो भिस ऐस्
७।१।९ इति न भवति। राजभ्याम्, तक्षभ्याम्, राजसु, तक्षसु इति सुपि च
७।३।१०२ इति, बहुवचने झल्येत्
७।३।१०३ इति दीर्घत्वमेत्वं च न भवति। स्वरविधौ राजवती इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वातन्तो ऽवत्याः
६।१।२१४ इति न भवति। पञ्चार्मम्, दशार्मम्, इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वातर्मे चावर्णं द्व्यच् त्र्यच्
६।२।९० इति पूर्वपदस्य आद्युदात्तत्वं न भवति। पञ्चदण्डी इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वादिगन्ते द्विगौ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरो न भवति। संज्ञाविधौ पञ्च ब्राह्मण्यः, दश ब्राह्मण्यः इति नलोपस्य असिद्धत्वात् ष्णान्ता षट्
१।१।२३ इति षट्संज्ञा भवति, ततश्च न षट्स्वस्रादिभ्यः
४।१।१० इति टापः प्रतिषेधो भवति।
तदेतत् प्रयोजनं कथं भवति? यदि प्रतिकार्यं संज्ञाप्रवृत्तिः इत्येतद् दर्शनम्। या हि जश्शसोर्लुगर्था षट्संज्ञा प्रवृत्ता, तया स्त्रीप्रत्ययप्रतिषेधो न क्रियते इति सा पुनः प्रवर्तयितव्या इति। तुग्विधौ वृत्रहभ्याम्, वृत्रहभिः इति नलोपस्य असिद्धत्वात् ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्
६।१।६९ इति तुग् न भवति। अत्र केचित् सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य इति तुकं प्रति नलोपस्य अनिमित्तत्वात्, बहिरङ्गलक्षणेन वा असिद्धत्वात्, तुग्विधिग्रहणम् अनर्थकम् इति प्रतिपन्नाः। तत् तु क्रियते परिभाषद्वयस्य अनित्यत्वं ज्ञापयितुम्।
कृति इति किम्? वृत्रहच्छत्रम्, वृत्रहच्छाया, छे च
६।१।७१ इति तुग् भवति। अत्र सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः, एतेष्वेव नलोपो असिद्धो भवति, न अन्यत्र। तेन राजीयति, राजायते, राजाश्वः इति ईत्वम्, दीर्घत्वम्, एकदेशश्च सिद्धो भवति।
सुब्विधौ स्वरविधौ संज्ञाविधौ कृति तुग्विधौ च नलोपोऽसिद्धो नान्यत्र - राजाश्व इत्यादौ। इत्यसिद्धत्वादात्वमेत्त्वमैस्त्वं च न। राजभ्याम्। राजभिः। राज्ञि, राजनि। राजसु॥ यज्वा। यज्वानौ। यज्वानः॥
कृतोत्येतदनन्तरोक्तेन तुग्ग्रहणेनैव सम्बध्यते, न तु सर्वेः सुबादिभिः; अन्यथा यथा विधिशब्दस्य प्रत्येकं विधिसम्बन्धो दर्शितः, तथाऽस्यापि सम्बन्धं दर्शयेत्()।
इहायं विधिशब्दः सुबादिभिःसम्बध्यमानो भावसाधनो वा सम्बध्येत? कर्मसाधनो वा? तत्राद्ये पक्ष आश्रीयमाणे--राजभिः, तक्षभिरित्यत्रैस्भावे कत्र्तव्ये नलोपस्यासिद्धत्वं न प्राप्नोति, भावसाधने हि यत्रासतो विधानं तत्रासिद्धत्वेन भवितव्यम्(), न तु सतः। न चात्रासतः सुपो विधानम्();
किं तर्हि? सत एव, यतस्तस्य स्थान ऐस्भावस्य राजभ्यां राजभ्य इत्यत्रापि "सुपि च"
७।३।१०२ इति दीर्घत्वे "बहुवचने झल्येत्()"
७।३।१०३ इत्येत्त्वे च कत्र्तव्ये नैवासिद्धत्वं प्राप्नोति; यस्मादिह सुपि परतो दीर्घत्वस्यैत्त्वस्य च विधानम्(), त्वसतः सुपः। इतर()स्मस्तु पक्षे स्वरसंज्ञातुकामसतामेव विधानेन लोपस्यासिद्धत्वमिष्यते, एतच्च न सिध्यति;
कर्मसाधने हि विधिशब्दे तैः सम्बाध्यमाने सतामेव तेषामन्यस्मिन्? कार्ये विधीयमाने सत्यसिद्धत्वेन भवितव्यम्(), न तु तेषामसतां विधानेन ["विधानेन तु"--प्रांउ।पाठः] शक्यते वक्तुम्()--सुपा कर्मसाधनः सम्बध्यते, स्वरादिभिश्च भावसाधन इति। एको ह्रय#ं विधिशब्दः सूत्रोपात्तः, स च भावसाधनो वा स्यात्(), कर्मसाधनो वेति; न तूभयसाधनः,
न ह्रेकस्योभयसाधनत्वमुपपद्यत इति? --एतच्चोद्यमपाकत्र्तमाह--"विधिशब्दोऽयम्()" इत्यादि। यद्येव विधिशब्दः सुप्स्वरादिभिः समुदायेन सम्बध्यते, तदा स्यादयं दोषः। न च समुदायेन सम्बध्यते,
किं तर्हि? सुबादिभिः प्रत्येकम्।
प्रत्येकञ्चास्मिन्? सम्बध्यमाने यावद्भिः सहायं सम्बध्यते तावन्त्येव स्वरादिदिधौ मलोपोऽसिद्धो भवतीत्येवमादीनि वाक्यानि भवन्ति। नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिष्वेतद्ग्रहणकवाक्यं तेषामेव। निबन्धनम्()। तेषु च भिन्नेषु वाक्येषु विधिशब्दोऽपि भिन्न एव। तत्र कश्चिद्भावसाधनः, कश्चित्कर्मसाधनः। तत्र स्वरसंज्ञातुकामसतामेव विधाने कत्र्तव्ये नलोपस्यासिद्धत्वमुच्यते,
तेन च ते विधीयमानत्वात्? कर्मभावमापद्यन्ते। ततो भावसाधनेन विधिशब्देन कर्मणोऽनभिहितत्वादेषु "कर्त्तृकर्मणो कृति"
२।३।६५ इति षष्ठ()आ भवितव्यम्()। तेन तैः कर्मषष्ठीयुक्तैर्भावसाधनोऽभिसम्बध्यते, सुपा च सम्बन्धसामान्यवचनषष्ठ()न्तेन।
"कर्मसाधनः" इति। सुपो विधीयमानेन कार्येण सम्बन्धमात्रम्()। सम्बन्धसामान्ये षष्ठी तु यत्र "शेषे"
२।३।५० इति षष्ठी विधीयते तत्र वेदितव्यम्()। सम्बन्धसामान्यस्य वचनीति षष्ठीसमासः, सा चासौ षष्ठी चेति विशेषणसमासः सम्बन्धसामान्यवचनषष्ठी अन्ते यस्य सुपः स तथोक्तः। कर्मषष्ठीयुक्तेन सुपा कर्मसाधनस्य विधिशब्दस्य सम्बन्धो नोपपद्यते; कर्मषष्ठ()नुपपत्तेः।
यदि हि सुप्? कर्म स्यात्? तत्र कर्मणि षष्ठी स्यात्(),
न चासौ सुप्? कर्म; सुपो विधीयमानत्वात्()। तत्तु तत्सम्बन्धिकार्यम्()।
विधीयमानत्वात्? कर्म तद्विधिशब्देनोक्तम्()।
अतस्तत्रापि तावत्? कर्मषष्टो न सम्भवति, किं पुनरकर्मणि सुपि! ["सुप्()"--कांउ।पाठः] "तेन" इत्यादि।
यस्मात्? सम्बन्धमात्राभिधायिनी या षष्ठी तदन्तेन सुपा कर्मसाधनो विधिशब्दः सम्बध्यते, तेन हेतुना सुपः स्थाने यो विधिर्भिस ऐस्भावः, सुपि परतः यो विधिर्दीर्घत्वादिर्यस्य सुब्निमित्तं सर्वोऽसौ सुप्सम्बन्धी भवतीति सर्वत्राप्यसिद्धत्वं भवति। ननु च "षष्ठी स्थानेयोया" (१।१।
४९) इति वचनात्? सम्बन्धविशेषे षष्ठ()आ भवितव्यम्(), न तु सम्बन्धसामान्ये।
ततश्च सुप एव स्थाने यत्? कार्यं तत्रैवासिद्धत्वं स्यात्(),
नान्यत्र? नैतदस्ति; यत्र ह्रादेशो विधीयते--"अस्तेर्भूः"
२।४।५२ इत्येवमादौ तत्रास्याः परिभाषाया व्यापारः, न तु यत्र लक्षणान्तरेण विहितं कार्यं कार्यान्तरार्थ मुपादीयते तत्रापि; अन्यथा "उदीकारस्तस्य ग्रहणं भवति। ननु चेह सुपामादेशो न विधीयते,
किं तर्हि? लक्षणान्तरविहितस्यापि सिद्धत्वम्()। तस्मान्नान्न स्थानेयोगपरिभाषाया
१।१।४८ व्यापारः।
"राजवती" इत्यादि। राजशब्दाद्()मतुप्(), "उगितश्च"
५।१।६ इति ङीपि कृते अन्तोऽबत्या"
६।१।२१४ इत्यन्तोदात्तत्वं प्राप्नोति। नलोपस्यासिद्धतवान्नायमवतीशब्द इति न भवति। तस्मिन्नसति "कनिन्युवृवितक्षिराजिधन्विद्युप्रतिदिवः" (द।उ।६।
५१) इति राजशब्दस्य कनिन्प्रत्ययान्तस्य नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वात्? राजवतीशब्द आद्युदात्त एव भवति। "पञ्चार्भम्(), दशार्मम्()" इति। "दिक्संख्ये संज्ञायाम्()"
२।१।४९ इति मासः। अत्र नलोपे कृतेऽवर्णान्तं पूर्वपद जातमिति "अर्भे चावर्णम्()"
६।२।९० इत्यादिना सूत्रेण तस्याद्युदात्तत्वं प्राप्नोति, असिद्धत्वान्न भवति, समासान्तोदात्तत्वमेव
६।१।२१७ भवति। "पञ्चदण्डि" [पञ्चदण्डी--काशिका] इति। पञ्चानां दणाडिनां समाहार इति "तद्धितार्थ"
२।१।५० इत्यादिना समासः, समाहाहे द्विगुः, "स नपुंसकम्()"
२।४।१७ इति नपुंसकत्वम्()। नलोपे कृत इगन्तता जातेति "इगन्तकालकपालभगालशरावेषु द्विगौ"
६।२।२९ इति पूर्वपदस्य प्रकृतिस्वरः प्राप्नोति, नलोपस्यासिद्धत्वान्न भवकति, समासान्तोदात्तत्वमेव
६।१।२१७ भवति।
"तदेतत्()" इत्यादि। इह केषाञ्चिदेकयैव संज्ञयाऽनेकसंज्ञाकार्यं क्रियते--"यावन्ति संज्ञाकार्याणि तत्रैकैव संज्ञा प्रवत्र्तते" इति। दर्शनम्()। अन्येषां तु "यथा संज्ञयैककार्यं क्रियते तयैवान्यम्(), अतो यावन्ति संज्ञाकार्याणि तावस्य एव संज्ञाः प्रवत्र्तन्ते इति दर्शनम्()।
तत्र पूर्वस्मिन्? दर्शने नेदं प्रयोजनम्(); ययैव हि पाक्प्रवृत्त्या संज्ञया "षङ्भ्यो लुक्()"
७।१।२२ इति जश्शसोर्लुक्कार्यं कृतं तयैव हि टाप्प्रतिषेधो भविष्यति।
तस्मादितरस्मिन्? दर्शने तत्? प्रयोजनं भवति।
अत्रापि कथमेतत्? प्रयोजनं भवति? इत्याह--"या हि" इत्यादि। हिशब्दो यस्मादर्थे। इतिकरणस्तस्मादर्ते। यस्माज्जश्शसोर्लुगर्था या षट्संज्ञा प्रवृत्ता तया स्त्रीप्रत्ययप्रतिषेधो न भवति,
तस्मात्? पुनः सा प्रवत्र्तयितव्या।
यस्मात्? सा प्रवत्र्तयितव्या तस्मादेतत्? प्रयोजनमित्यर्थः।
"वृत्रहाभ्याम्(), वृत्रहभिः" इति। वृत्रं हतवानिति "ब्राहृभ्रूणवृत्रेषु क्विप" (३।२।
८७) तदन्तात्? भ्याम्भिसौ, ततर नलोपे कृते "ह्यस्वस्य पिति कृति तुक्()"
६।१।६९ स्यात्(), असिद्धत्वान्न भवति। "अत्र केचित्()" इत्यादि। सन्निपातः=आनन्तर्यम्(), तल्लक्षणं निमित्तं यस्य न तथोक्तः। सुपः सन्निपातेन नलोपः।
स यदि तुकं प्रवत्र्तयेत्? तत्? सन्निपातं विहन्यात्()। अनिमित्तञ्च "सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य" (व्या।पा।१२) इति। तस्मान्नलोपस्तुकं न प्रवत्र्तयतीति तुग्ग्रहणमनर्थकम्()।
ननु च तुकः पूर्वान्तत्वात्? तुक्? प्रातपदिकग्रहणेनैव गुह्रते,
तत्? कुतस्तस्य सन्निपातस्य विघातः,
न हि स्वावयवेनैव स्वस्य व्यवधानमुपपद्यते? नैतदस्ति; ह्यस्वो ह्रागमी तुकः, न तदन्तः समुदायः,
तत्कुतस्तस्य प्रातिपदिकग्रहणेन ग्रहणम्()? बहिरङ्गलक्षणेन वासिद्धत्वात्? तुकं प्रति नलोपस्य, तुग्विधिग्रहणमनर्थकम्()। पदस्य बाहृविभक्तिप्रत्ययमाश्रित्य नलोपो विधीयत इति तस्य बहिरङ्गत्वम्(), अन्तर्वर्तिनं पदमाश्रित्य वर्णस्य तुग्विधीयत इति तस्यान्तरङ्गत्वमिति--"असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे" (व्या।प।४२) इति। यद्येवम्(), युक्तमेवेति प्रतिपन्ना#ः,
तत्किमर्थं तुग्ग्रहणं क्रियते? इत्यत आह--"तत्? क्रियते" इत्यादि। अनित्यत्वज्ञापने तु सन्निपातलक्षणपरिभाषायाः प्रयोजनम्()--"दृक्षाय" इत्यत्र "सुपि च"
७।३।१०२ इति दीर्घत्वसिद्धिः। अकारान्ततासन्निपाते हि ङेर्यो
७।१।१३ विधीयत इति; तन्निमित्तत्वादिति दीर्घत्वनिमित्तभावोपगमनद्वारेण तद्विघातं न कुर्यात्()।
अनित्यत्वात्त्? करोति। अन्यच्चात्र प्रयोजनमुत्तरत्रैव वक्ष्यते। बहिरङ्गलक्षणपरिभाषया सुप्यनित्वस्य ज्ञापने--एषा, द्वे इतयत्र टाप्सिद्धिः। अत्र हि त्यादद्यत्वस्य विभक्त्याश्रयत्वाद्बहिरङ्गत्वम्(), प्रातिपदिकाश्रयत्वाट्टाबन्तरङ्गः। तत्र टाप कत्र्तव्ये त्यदाद्यत्वस्यासिद्धत्वं स्यात्,
ततष्टाप्? न सिद्ध्येत्()। अनित्यत्वात्तु सिध्यति। प्रतिदीब्नेत्यत्र "हलि च"
८।२।७७ इति दीर्घत्वसिद्धिः प्रयोजनम्()।
असति तस्यानित्यत्वे "हलि च" इति दीर्घत्वे कत्र्तव्ये बहिरङ्गस्याल्लोपस्यासिद्धत्वाद्? हलि परतो वकारान्तो धातुर्नं भवतीति दीर्घत्वं न स्यात्()। अनित्यत्वात्तु सिद्ध्यति।
"राजीयति" इति। "सुप आत्मनः क्यच्()"
३।१।८ इति क्यच्(), "क्यचि च"
७।४।३३ इतीत्त्वम्()। "राजायते" इति। "कर्त्तुः क्यङ सलोपश्च"
३।१।११ इति क्यङ् "अकृत्सार्वधातुकयोः"
७।४।२५ इति दीर्घः। "राजश्यः" इति। "अकः सवर्णो दीर्घः"
६।१।९७॥