सूत्रम्॥ खरवसानयोर्विसर्जनीयः॥ ८।३।१५

पदच्छेदः॥ खरवसानयोः ७।२ विसर्जनीयः १।१ रः ६।१ १४ पदस्य ६।१ ८।१।१६ संहितायाम् ७।१ ८।२।१०८

यद्यत्र पदस्येति विशेषणवष्ठी स्यात्()--पदस्यावयवो यो रेफ इति, तदा "अर्कः" इत्यादानप्यपदान्तस्य रेफस्यापि विसर्जनीयः स्यात्()। स्थानषष्ठ()आ न दोषः; अत्र हि पदं रेफेण विशेष्यते, विशेषणेन च तदन्तविधिर्भवति, तेन रेफान्तसय कार्यमुच्यमानमलोऽन्त्यस्यैव भवतीत्येतदालौच्च पदसयेत्येषा स्थाने षष्ठी; तच्च पदं रेफेण वेशेष्यत इत्यतद्दर्शयन्नाह--"रेफान्तस्य पदस्य" इति। "खरि परतोऽवसाने च" इति। "पतः" इत्येतत्? पूर्वेणैव सम्बध्यते, न परेणावसानेन,["परेण अवसाने--कांउ।पाठः] तस्य पौर्वापर्याभावात्()। तथा हि येन वर्णेन विरम्यते सोऽवसानं स्यात्()। विरतिर्वा विरामः=वर्णस्यानुच्चारणम्()। तेन रेफान्तात्? पदाद्येन वर्णेन विरभ्यते स तावदवसानसंज्ञकः परो न सम्भवति; तन्मात्रस्याप्रयोगात्()। अप्रयोगस्तु निरर्थकत्वात्()। इतरत्र तु पुनरवसानमभावरूपम्()। अभावे च पौर्वापर्यं न सम्भवति; तस्य वर्णधर्मत्वात्()। तस्मात्? तदपि नैव रेफान्तात्? पदात्? परमुपपद्यते। केचित्तु बुद्धिकल्पितं पौर्वापर्यमाश्रित्य "अवसाने च" इत्यानेनापि सह "परतः" इत्येतत्सम्बन्धन्ति। तत्र यदि वुद्धिकल्पितं पौर्वापग्र्रं नाश्रीयते, तदा "खरवसानयोः" इत्येकाप्येषा सप्तम्यधिकरणभेदाद्भिद्यते; खर्यौपश्लेषिकेऽञिकरणे सप्तमी भवति--खरि परत इति, अवसाने तु वैषयिकेऽधिकरणे सप्तमी भवति--अवसाने विषय इति। यदा तु वृद्धिकल्पितमभावेऽपि पौर्वापयमवसानेऽप्याश्रीयते, तदोभत्रापि परसप्तम्येव। उदाहरणेषु खरि विसर्जनीये कृते "विसर्जनीयस्य सः" ८।३।३४ इति सकारः, तस्य चवर्गे परतः श्चुत्वम्()। ञधेह नृकुट()आं भवः, "तत्र भवः" ४।३।५३ इत्यणि--नार्कुटः, नृपतेरपत्यम्? "दित्यादित्यादित्यपत्युत्तरपदाण्ण्यः" (४।१।८५) इति नार्पत्य इत्यत्र विसर्जनीयः कस्मान्न भवति? इत्याह--"इह" इत्यादि। वृद्धिहिं भवादावर्थे विहितं तद्धितमाश्रित्य भवन्ती बहिरङ्गा, तस्याश्च बहिरङ्गत्वात्? तदाश्रयस्यापि रेफस्य बहिरङ्गत्वम्(); वृद्ध्याश्रितत्वात्(), पुना रेफस्य तद्भक्तात्वात्? तन्निमित्तात्वाच्च। विसर्जनीयक्तु खर्माधमाश्रित्य भवतीत्यन्तरङ्गः। "असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे" (व्या।प।४२) इति विसर्जनीये कत्र्तव्ये रेफोऽसिद्धः, अत इह विसर्जनीयो न भवति। ननु च बृद्धौ कत्र्तव्यायां विसर्जनीयोडभिमतोऽन्तरङ्गोऽसद्धः, तदसति तस्मिन्? "वृद्धेर्बहिरङ्गव्यपदेशो नोपपद्यते, तस्यान्तरङ्गापेक्षकत्वात्(); असति तस्मिन्? वृद्धेर्बहिरङ्गव्यपदेशे रेफस्यापि स न स्यात्()। वृद्धेर्बहिरङ्गद्वारकं हि रेफस्य बहिरङ्गत्वम्(); ततश्चोमयाङ्गविकलत्वात्? बहिरङ्गपरिभाषा (व्या।प।४२) नोपतिष्ठत इति यदुक्ततम्()--"बृद्धेर्बहिरङ्गलक्षणत्वात्()" इति, तन्नोपपद्यते? नैतत्(); "न मु ने" (८।२।३) इति कार्यान्तरार्थम्? "न" इति योगाविभागः कृतः। तेन वृद्धौ कत्र्तव्यायां विसर्जनीयस्यासिद्धत्वं न भविष्यति। अत एव बहिरङ्गपरिभाषायामपि विसर्जनीयस्यासिद्धत्वं न भविष्यतीति वेदितव्यम्()। "कार्यकालं संज्ञापरिभाषम्()" (व्या।प।५८) इत्यस्य दर्शनस्येहाश्रितत्वाच्च। युक्तञ्चैतत्(), कार्यप्रयुक्तत्वाद्धि संज्ञापरिभाषस्य तद्देशतैव न्याय्या। यत्र ह्रनयाऽसिद्धत्वं क्रियते सोऽस्याः कार्यदेशः। क्व चानयाऽसिद्धत्वम्()? विसर्जनीयविधौ। तस्मात्? तद्देशैवेयम्(); न तु यत्रोपसंख्याता--"विप्रतिषेधे परं कार्यम्()" १।४।२ इति, तद्देशा; नापि यत्र ज्ञापिता--"वाह ऊरु" ६।४।१३२ इत्यत्र, तद्देशा॥

इति रेफस्येति। उपाच्र्छतीत्यत्र आरित्येकादेशस्य पूर्वन्तवत्त्वेन रेफस्य पदान्तत्वे सति विसर्गे प्राप्ते इत्युत्तरेणान्वयः। कथं विसर्गप्राप्तिरित्यत आह--खरवसानयोः। "रो री"त्यतो र इति षष्ठ()न्तमनुवर्तते। तच्च पदस्येत्यधिकृतस्य विसेषणम्। येन विधिरिति रेफान्तस्येति लभ्यते। खरि अवसाने च परतो रेफान्तस्य पदस्य विसर्जनीयः स्यादित्यर्थः। अलोऽन्त्यस्येत्यन्त्यस्य भवति। अभावरूपस्य चावसानस्य बुद्धिकृतं परत्वम्। फलितमाह--खर्यवसाने चेति। पदान्त इति। "विद्यमानस्ये"ति शेषः। यदि तु अन्त्यवर्णस्य अवसानसंज्ञा तदा अवसानं इत्यत्र योजना विरामोऽवसानमित्यत्रोक्ता। इति विसर्ग इति। उपाच्र्छतीत्यादवनेन विसर्गे प्राप्ते तत्परिहार उच्यत इत्यर्थः। अन्तवदिति। अन्तवत्त्वेन पदान्तत्वं प्राप्तस्य रेफस्य विसर्गो न भवतीत्यर्थः। कुत इत्यत आह--उभयथर्क्ष्विति। अन्यथा तत्रापि विसर्गनिर्देशः स्यादिति भावः। नन्वत्र धाताविति व्यर्थम् , उपसर्गग्रहणादेव धातावित्यस्य सिद्धेः, क्रियायोगे सत्येव उपसर्गसंज्ञाविधानात्। नच उपगत ऋकार उपर्कार इत्यत्र क्रियायोगस्य सत्त्वादुपसर्गत्वाच्च वृद्धिप्राप्तौ तन्निवृत्त्यर्थमिह धातुग्रहणमिति वाच्यं, यत्क्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येव गत्युपसर्गसंज्ञा इति परिभाषया गम्यमानगमनक्रियां प्रत्येव उपसर्गत्वात्, प्रकृते च ऋकारादिनिमित्तकोपसर्गत्वस्यैव विवक्षितत्वादित्याशङ्क्याह--उपसर्गेणैवेत्यादिना। उपसर्गग्रहणेनैव धातोराक्षेपे= अन्यथानुपपत्तिरूपार्तापत्तितो लाभे सति, पुनर्धाताविति वचनं पुनर्विधानार्थमित्यन्वयः। कथं पुनर्विधानलाभ इत्यत आह--योगविभागेनेति। योगशब्दः सूत्रशब्दपर्यायः। उपसर्गादृतीति धाताविति च सूत्रं विभज्यते। तत्र उपसर्गादृतीति पूर्वसूत्रे धातावित्यर्थाल्लभ्यमादाय उक्तार्थलाभः। धातावित्युत्तरसूत्रेऽपि उपसर्गादृतीति पूर्वसूत्रमनुवर्त्तंते। तथाच पूर्वसूत्रसमानार्थकमेतत्सूत्रं संपद्यत इति पुनर्विधानलाभ इत्यर्थः। किमर्थमिदं पुनर्विधानमित्यत आह-तेनेति। पुनर्विधानेनेत्यर्थः।