Kumbhaghonam Edition in Gujarati Script
12. શાન્તિપર્વ
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 001
॥ શ્રીઃ ॥
12.1. અધ્યાયઃ 001
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ગઙ્ગાતીરે બન્ધૂનાં કૃતોદકં યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વ્યાસનારદાદિમહર્ષીણાં સમાગમનમ્॥ 1॥ યુધિષ્ઠિરેણ તત્ર નારદંપ્રતિ કર્ણવૃત્તાન્તકથનપ્રાર્થના॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
॥ શ્રીવેદવ્યાસાય નમઃ।
નારાયણં નમસ્કૃત્ય નરં ચૈવ નરોત્તમમ્।
દેવીં સરસ્વતીં વ્યાસં તતો જયમુદીરયેત્॥ 12-1-1 (80862)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ।
કૃત્વોદકં તે સુહૃદાં સર્વેષાં પાણ્ડુનન્દનાઃ।
વિદુરો ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ સર્વાશ્ચ ભરતસ્ત્રિયઃ॥ 12-1-1x (6703)
તત્ર તે સુમહાત્માનો ન્યવસન્કુરુનન્દનાઃ।
શૌચં નિર્વર્તયિષ્યન્તો માસચ્ચાત્રં બહિઃ પુરાત્॥ 12-1-2 (80863)
કૃતોદકં તુ રાજાનં ધર્માત્માનં યુધિષ્ઠિરમ્।
અભિજગ્મુર્મહાત્માનઃ સિદ્ધા બ્રહ્મર્ષિસત્તમાઃ॥ 12-1-3 (80864)
દ્વૈપાયનો નારદશ્ચ દેવલશ્ચ મહાનૃષિઃ।
દેવસ્થાનશ્ચ કણ્વશ્ચ તેષાં શિષ્યાશ્ચ સત્તમાઃ॥ 12-1-4 (80865)
અન્યે ચ વેદવિદ્વાંસઃ કૃતપ્રજ્ઞા દ્વિજાતયઃ।
ગૃહસ્થાઃ સ્નાતકાઃ સન્તો દદૃશુઃ કુરુસત્તમમ્॥ 12-1-5 (80866)
તેઽભિગમ્ય મહાત્માનં પૂજિતાશ્ચ યથાવિધિ।
આસનેષુ મહાર્હેષુ વિવિશુઃ પરમર્ષયઃ॥ 12-1-6 (80867)
પ્રતિગૃહ્ય તતઃ પૂજાં તત્કાલસદૃશીં તદા।
પર્યુપાંસન્યથાન્યાયં પરિવાર્ય યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-1-7 (80868)
પુણ્યે ભાગીરથીતીરે શોકવ્યાકુલચેતસમ્।
આશ્વાસયન્તો રાજેન્દ્રં વિપ્રાઃ શતસહસ્રશઃ॥ 12-1-8 (80869)
નારદસ્ત્વવ્રવીત્કાલે ધર્મપુત્રં યુધિષ્ઠિરમ્।
સંભાષ્ય મુનિભિઃ સાર્ધં કૃષ્ણદ્વૈપાયનાદિભિઃ॥ 12-1-9 (80870)
નારદ ઉવાચ। 12-1-10x (6704)
પાર્થસ્ય બાહુવીર્યેણ પ્રસાદાન્માધવસ્ય ચ।
જિતા સેયં મહી કૃત્સ્ના ધર્મેણ ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-1-10 (80871)
દિષ્ટ્યા મુક્તાઃ સ્થ સંગ્રામાદસ્માલ્લોકભયંકરાત્।
ક્ષત્રધર્મરતશ્ચાસિ કચ્ચિન્મોદસિ પાણ્ડવ॥ 12-1-11 (80872)
કચ્ચિચ્ચ નિહતામિત્રઃ પ્રીણાસિ સુહૃદો નૃપ।
કચ્ચિચ્છ્રિયમિમાં પ્રાપ્ય ન ત્વાં શોકઃ પ્રબાધતે॥ 12-1-12 (80873)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-1-13x (6705)
વિજિતેયં મહી કૃત્સ્ના કૃષ્ણબાહુબલાશ્રયાત્।
બ્રાહ્મણાનાં પ્રસાદેન ભીમાર્જુનબલેન ચ॥ 12-1-13 (80874)
ઇદં તુ મે મહદ્દુઃખં વર્તતે હૃદિ નિત્યદા।
કૃત્વા જ્ઞાતિક્ષયમિમં મહાન્તં ઘોરદર્શનમ્॥ 12-1-14 (80875)
સૌભદ્રં દ્રૌપદેયાંશ્ચ ઘાતયિત્વા સુતાન્પ્રિયાન્।
જયોઽયમજયાકારો ભગવન્પ્રતિભાતિ મે॥ 12-1-15 (80876)
કિંનુ વક્ષ્યતિ વાર્ષ્ણેયી વધૂર્મે મધુસૂદનમ્।
દ્વારકાવાસિની કૃષ્ણમિતઃ પ્રતિગતં હરિમ્॥ 12-1-16 (80877)
દ્રૌપદી હતપુત્રેયં કૃપણા હતબાન્ધવા।
અસ્મત્પ્રિયહિતે યુક્તા ભૂયઃ પીડયતીવ મામ્॥ 12-1-17 (80878)
ઇદમન્યચ્ચ ભગવન્યત્ત્વાં વક્ષ્યામિ નારદ।
મન્ત્રસંવરણેનાસ્મિ કુન્ત્યા દુઃખેન યોજિતઃ॥ 12-1-18 (80879)
યઃ સ નાગાયુતપ્રાણો લોકેઽપ્રતિરથો રણે।
સિંહવિક્રાન્તગામી ચ જિતકાશી યતવ્રતઃ॥ 12-1-19 (80880)
આશ્રયો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં માની તીક્ષ્ણપરાક્રમઃ।
અમર્ષી નિત્યસંરમ્ભી ક્ષેપ્તાઽસ્માકં રણેરણે॥ 12-1-20 (80881)
શીઘ્રાસ્ત્રશ્ચિત્રયોધી ચ કૃતી ચાદ્ભુતવિક્રમઃ।
ગૂઢોત્પન્નઃ સુતઃ કુન્ત્યા ભ્રાતાઽસ્માકમસૌ કિલ 12-1-21 (80882)
તોયકર્મણિ તં કુન્તી કથયામાસ મે તદા।
પુત્રં સર્વગુણોયેતં કર્ણં ત્યક્તં જલે પુરા॥ 12-1-22 (80883)
મઞ્જૂષાયાં સમાધાય ગઙ્ગાસ્રોતસ્યમજ્જયત્।
યં સૂતપુત્રં લોકોઽયં રાધેયં ચાભ્યમન્યત॥ 12-1-23 (80884)
સ સૂર્યપુત્રઃ કુન્ત્યા યૈ ભ્રાતાઽસ્માકં ચ માતૃતઃ।
અજાનતા મયા સડ્ખ્યે રાજ્યલુબ્ધેન ઘાતિતઃ।
તન્મે દહતિ ગાત્રાણિ તૂલરાશિમિવાનલઃ॥ 12-1-24 (80885)
ન હિ તં વેદ પાર્થોઽપિ ભ્રાતરં શ્વેતવાહનઃ।
નાહં ન ભીમો ન યમૌ સ ત્વસ્માન્વેદ તત્વતઃ॥ 12-1-25 (80886)
ગતા કિલ પૃથા તસ્ય સકાશમિતિ નઃ શ્ચુતમ્।
અસ્માકં શમકામા વૈ ત્વં ચ પુત્રો મમેત્યથ॥ 12-1-26 (80887)
પૃથાયા ન કૃતઃ કામસ્તેન ચાપિ મહાત્મના।
અતીવાનુચિતં માતરવોચ ઇતિ સોઽબ્રવીત્॥ 12-1-27 (80888)
ન હિ શક્ષ્યામિ સંત્યક્તુમહં દુર્યોધનં રણે।
અનાર્યત્વં નૃશંસત્વં કૃતઘ્નત્વં ચ મે ભવેત્॥ 12-1-28 (80889)
યુધિષ્ઠિરેણ સન્ધિં હિ યદિ કુર્યાં મતે તવ।
ભીતો રણે શ્વેતવાહાદિતિ માં મંસ્યતે જનઃ॥ 12-1-29 (80890)
સોઽહં નિર્જિત્ય સમરે વિજયં સહકેશવમ્।
સંધાસ્યે ધર્મપુત્રેણ પશ્ચાદિતિ ચ સોઽબ્રવીત્॥ 12-1-30 (80891)
તમવોચત્કિલ પૃથા પુનઃ પૃથુલવક્ષસમ્।
ચતુર્ણામભયં દેહિ કામં યુધ્યસ્વ ફલ્ગુનમ્॥ 12-1-31 (80892)
સોઽબ્રવીન્માતરં ધીમાન્વેપમાનાં કૃતાઞ્જલિઃ।
પ્રાપ્તાન્વિષહ્યાંશ્ચતુરો ન હનિષ્યામિ તે સુતાન્॥ 12-1-32 (80893)
પઞ્ચૈવ હિ સુતા દેવિ ભવિષ્યન્તિ તવ ધ્રુવાઃ।
સાર્જુના વા હતે કર્ણે સકર્ણા વા હતેઽર્જુને॥ 12-1-33 (80894)
તં પુત્રગૃદ્ધિની ભૂયો માતા પુત્રમથાબ્રવીત્।
ભ્રાતૄણાં સ્વસ્તિ કુર્વીથા યેષાં સ્વસ્તિ ચિકીર્ષસિ॥ 12-1-34 (80895)
એવમુક્ત્વા કિલ પૃથા વિસૃજ્યોપયયૌ ગૃહાન્।
સોઽર્જુનેન હતો વીરો ભ્રાત્રા ભ્રાતા સહોદરઃ॥ 12-1-35 (80896)
ન ચૈવ નિઃસૃતો મન્ત્રઃ પૃથાયાસ્તસ્ય વા મુને।
અથ શૂરો મહેષ્વાસઃ પાર્થેનાજૌ નિપાતિતઃ॥ 12-1-36 (80897)
અહં ત્વજ્ઞાસિષં પશ્ચાત્સ્વસોદર્યં દ્વિજોત્તમ।
પૂર્વજં ભ્રાતરં કર્ણં પૃથાયા વચનાત્પ્રભો॥ 12-1-37 (80898)
તેન મે દૂયતે તીવ્રં હૃદયં ભ્રાતૃઘાતિનઃ।
કર્ણાર્જુનસહાયોઽહં જયેયમપિ વાસવમ્॥ 12-1-38 (80899)
સભાયાં ક્લિશ્યમાનસ્ય ધાર્તરાષ્ટ્રૈર્દુરાત્મભિઃ।
સહસોત્પતિતઃ ક્રોધઃ કર્ણં દૃષ્ટ્વા પ્રશામ્યતિ॥ 12-1-39 (80900)
યદા હ્યસ્ય ગિરો રૂક્ષાઃ શ્રૃણોમિ કટુકોદયાઃ।
સભાયાં ગદતો દ્યૂતે દુર્યોધનહિતૈષિણઃ॥ 12-1-40 (80901)
તદા નશ્યતિ મે રોષઃ પાદૌ તસ્ય નિરીક્ષ્ય હ।
કુન્ત્યા હિ સદૃશૌ પાદૌ કર્ણસ્યેતિ મતિર્મમ॥ 12-1-41 (80902)
સાદૃશ્યહેતુમન્વિચ્છન્પૃથાયાસ્તસ્ય ચૈવ હ।
કારણં નાધિગચ્છામિ કથંચિદપિ ચિન્તયન્॥ 12-1-42 (80903)
કથં નુ તસ્ય સંગ્રામે પૃથિવી ચક્રમગ્રસત્।
કથં નુ શપ્તો ભ્રાતા મે તત્ત્વં વક્તુમિહાર્હસિ॥ 12-1-43 (80904)
શ્રોતુમિચ્છામિ ભગવંસ્ત્વત્તઃ સર્વં યથાતથમ્।
ભવાન્હિ સર્વવિદ્વિદ્વાઁલ્લોકે વેદ કૃતાકૃતમ્॥ ॥ 12-1-44 (80905)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પ્રથમોઽધ્યાયઃ॥ 1॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 002
॥ શ્રીઃ ॥
12.2. અધ્યાયઃ 002
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બ્રહ્માસ્ત્રલાભાય દ્રોણમુપગતેન કર્ણેન તેન ત્રૈવર્ણિકાન્યત્વકથનેન પ્રત્યાખ્યાને પરશુરામમેત્ય સ્વસ્ય બ્રાહ્મણ્યકથનપૂર્વકમસ્ત્રાર્થં તદન્તેવાસિત્વપરિગ્રહઃ॥ 1॥ તત્ર પ્રમાદેન વિપ્રગોવત્સઘાતિનઃ કર્ણસ્ય વિપ્રાચ્છાપપ્રાપ્તિઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-2-0 (80935)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-2-0x (6707)
સ એવમુક્તસ્તુ તદા નારદો વદતાંવરઃ।
કથયામાસ તત્સર્વં યથા શપ્તઃ સ સૂતજઃ॥ 12-2-1 (80936)
નારદ ઉવાચ। 12-2-2x (6708)
એવમેતન્મહાબાહો યથા વદસિ ભારત।
ન કર્ણાર્જુનયોઃ કિંચિદવિષહ્યં ભવેદ્રણે॥ 12-2-2 (80937)
ગુહ્યમેતત્તુ દેવાનાં કથયિષ્યામિ તે નૃપ।
તન્નિબોધ મહાબાહો યથાવૃત્તમિદં પુરા॥ 12-2-3 (80938)
ક્ષત્રં સ્વર્ગં કથં ગચ્છેચ્છસ્ત્રપૂતમિતિ પ્રભો।
સંઘર્ષજનનસ્તસ્માત્કન્યાગર્ભો વિસર્જિતઃ॥ 12-2-4 (80939)
સ બાલસ્તેજસા યુક્તઃ સૂતપુત્રત્વમાગતઃ।
ચકારાઙ્ગિરસાં શ્રેષ્ઠે ધનુર્વેદં ગુરૌ તવ॥ 12-2-5 (80940)
સ બલં ભીમસેનસ્ય ફલ્ગુનસ્યાસ્ત્રલાઘવમ્।
બુદ્ધિં ચ તવ રાજેન્દ્ર યમયોર્વિનયં તથા॥ 12-2-6 (80941)
સખ્યં ચ વાસુદેવેન બાલ્યે ગાણ્ડીવધન્વનઃ।
રાજાનામનુરાગં ચ ચિન્તયાનો વ્યદહ્યત॥ 12-2-7 (80942)
સ સખ્યમગમદ્બાલ્યે રાજ્ઞા દુર્યોધનેન ચ।
યુષ્માભિર્નિત્યસંઘૃષ્ટો દૈવાચ્ચાપિ સ્વભાવતઃ॥ 12-2-8 (80943)
વિદ્યાધિકમથાલક્ષ્ય ધનુર્વેદે ધનઞ્જયમ્।
દ્રોણં રહસ્યુપાગમ્ય કર્ણો વચનમબ્રવીત્॥ 12-2-9 (80944)
બ્રહ્માસ્ત્રં વેત્તુમિચ્છામિ સરહસ્યનિવર્તનમ્।
અર્જુનેન સમો યુદ્ધે ભવેયમિતિ મે મતિઃ॥ 12-2-10 (80945)
સમઃ પુત્રેષુ ચ સ્નેહઃ શિષ્યેષુ ચ તવ ધ્રુવમ્।
ત્વત્પ્રસાદાન્ન મા બ્રૂયુરકૃતાસ્ત્રં વિચક્ષણાઃ॥ 12-2-11 (80946)
દ્રોણસ્તથોક્તઃ કર્ણેન સાપેક્ષઃ ફલ્ગુનં પ્રતિ।
દૌરાત્મ્યં ચૈવ કર્ણસ્ય વિદિત્વા તમુવાચ હ॥ 12-2-12 (80947)
બ્રહ્માસ્ત્રં બ્રાહ્મણો વિદ્યાદ્યથાવચ્ચરિતવ્રતઃ।
ક્ષત્રિયો વા તપસ્વી યો નાન્યો વિદ્યાત્કથંચન॥ 12-2-13 (80948)
ઇત્યુક્તોઽઙ્ગિરસાં શ્રેષ્ઠમામન્ત્ર્ય પ્રતિપૂજ્ય ચ।
જગામ સહસા રાજન્મહેન્દ્રં પર્વતં પ્રતિ॥ 12-2-14 (80949)
સ તુ રામમુપાગમ્ય શિરસાઽભિપ્રણમ્ય ચ।
બ્રાહ્મણો ભાર્ગવોઽસ્મીતિ ગૌરવેણાભ્યવન્દત॥ 12-2-15 (80950)
રામસ્તં પ્રતિજગ્રાહ પૃષ્ટ્વા ગોત્રાદિ સર્વશઃ।
ઉષ્યતાં સ્વાગતં ચેતિ પ્રીતિમાંશ્ચાભવદ્ભૃશમ્॥ 12-2-16 (80951)
તત્ર કર્ણસ્ય વસતો મહેન્દ્રે સ્વર્ગસંમિતે।
ગન્ધર્વૈ રાક્ષસૈર્યક્ષૈર્દેવૈશ્ચાસીત્સમાગમઃ॥ 12-2-17 (80952)
સ તત્રેષ્વસ્ત્રમકરોદ્ભૃગુશ્રેષ્ઠાદ્યથાવિધિ।
પ્રિયશ્ચાભવદત્યર્થં દેવદાનવરક્ષસામ્॥ 12-2-18 (80953)
સ કદાચિત્સમુદ્રાન્તે વિચરન્નાશ્રમાન્તિકે।
એકઃ ખઙ્ગધનુષ્પાણિઃ પરિચક્રામ સૂતજઃ॥ 12-2-19 (80954)
સોઽગ્નિહોત્રપ્રસક્તસ્ય કસ્યચિદ્બ્રહ્મવાદિનઃ।
જઘાનાજ્ઞાનતઃ પાર્થ હોમધેનું યદૃચ્છયા॥ 12-2-20 (80955)
તદજ્ઞાનકૃતં મત્વા બ્રાહ્મણાય ન્યવેદયત્।
કર્ણઃ પ્રસાદયંશ્ચૈનમિદમિત્યબ્રવીદ્વચઃ॥ 12-2-21 (80956)
અબુદ્ધિપૂર્વં ભગવન્ધેનુરેષા હતા તવ।
મયા તત્ર પ્રસાદં મે કુરુષ્વેતિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-2-22 (80957)
તં સ વિપ્રોઽબ્રવીત્ક્રુદ્ધો વાચા નિર્ભર્ત્સયન્નિવ।
દુરાચાર વધાર્હસ્ત્વં ફલં પ્રાપ્સ્યસિ દુર્મતે॥ 12-2-23 (80958)
યેન વિસ્પર્ધસે નિત્યં યદર્થં ઘટસેઽનિશમ્।
યુધ્યતસ્તેન તે પાપ ભૂમિશ્ચક્રં ગ્રસિષ્યતિ॥ 12-2-24 (80959)
તતશ્ચક્રે મહીગ્રસ્તે મૂર્ધાનં તે વિચેષ્ટતઃ।
પાતયિષ્યતિ વિક્રમ્ય શત્રુર્ગચ્છ નરાધમ॥ 12-2-25 (80960)
યથેયં ગૌર્હતા મૂઢ પ્રમત્તસ્ય ત્વયા મમ।
પ્રમત્તસ્યૈવ મે વાચા શિરસ્તે પાતયિષ્યતિ॥ 12-2-26 (80961)
શપ્તઃ પ્રસાદયામાસ કર્ણસ્તં દ્વિજસત્તમમ્।
ગોભિર્ધનૈશ્ચ રત્નૈશ્ચ સ ચૈનં પુનરબ્રવીત્॥ 12-2-27 (80962)
નેદમવ્યાહૃતં કુર્યાદ્બ્રહ્મલોકેઽપિ કેવલમ્।
ગચ્છ વા તિષ્ઠ વા યદ્વા કાર્યં યત્તત્સમાચર॥ 12-2-28 (80963)
ઇત્યુક્તો બ્રાહ્મણેનાથ કર્ણો દૈન્યાદધોમુખઃ।
રામમભ્યાગમદ્ભીતસ્તદેવ મનસા સ્મરન્॥ ॥ 12-2-29 (80964)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ॥ 2॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-2-4 સંઘર્ષજનનો વૈરાગ્ન્યુદ્દીપકઃ। સંચિન્ત્ય જનિતસ્તસ્માદિતિ ટ.ડ. પાઠઃ। કન્યાગર્ભો વિનિર્મિત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કન્યાગર્ભો દેવૈઃ ક્ષત્રસ્ય સ્વર્ગમનાય નિર્મિત ઇત્યર્થઃ॥ 12-2-5 ચકારાઽધીતવાન્। અઙ્ગિરસાં શ્રેષ્ઠે દ્રોણે॥ 12-2-8 દૈવાદ્દેવાનાં સંકલ્પાત્॥ 12-2-10 રહસ્યં તત્પ્રસાદનવિધિર્નિવર્તનમુપસંહારસ્તાભ્યાં સહિતં સરહસ્યનિવર્તનમ્॥ 12-2-15 ગુરુરેવ પિતેત્યભિસંધિઃ 12-2-19 સમુદ્રાન્તે દક્ષિણસમુદ્રસમીપે॥ 12-2-20 હોમધેનું કર્ણપર્વોક્તદિશા વત્સવધ એવાત્ર ધેનુવધો જ્ઞેયઃ॥ 12-2-26 પ્રમત્તેન ત્વયા મમ। પ્રમત્તસ્ય તથાઽરાતિરિતિ ઝ. પાઠ॥ 12-2-28 નેદં મદ્વચનં કુર્યાદ્બ્રહ્મલોકેઽપિ ચાન્યથા ઇતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 003
॥ શ્રીઃ ॥
12.3. અધ્યાયઃ 003
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કદાચન રામે કર્ણોત્સઙ્ગે શિરો નિધાય નિદ્રાણે કેનચિત્ક્રિમિણા કર્ણસ્યોરુભેદનમ્॥ 1॥ તદૂરોઃ પ્રસ્રુતરુધિરક્લેદાત્પ્રબુદ્ધેન રામેણ કર્ણસ્ય શાપદાનમ્॥ 2॥ રામાજ્ઞયા કર્ણસ્ય સ્વદેશગમનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-3-0 (80965)
નારદ ઉવાચ। 12-3-0x (6709)
કર્ણસ્ય બાહુવીર્યેણ પ્રશ્રયેણ દમેન ચ।
તુતોષ ભૃગુશાર્દૂલો ગુરુશુશ્રૂષયા તથા॥ 12-3-1 (80966)
તતસ્તસ્મૈ મહાતેજા બ્રહ્માસ્ત્રં સનિવર્તનમ્।
પ્રોવાચ સુમહાપ્રજ્ઞઃ સ તપસ્વી તપસ્વિને॥ 12-3-2 (80967)
વિદિતાસ્ત્રસ્તતઃ કર્ણો રમમાણોઽઽશ્રમે ભૃગોઃ।
ચકાર વૈ ધનુર્વેદે યત્નમદ્ભુતવિક્રમઃ॥ 12-3-3 (80968)
તતઃ કદાચિદ્રામસ્તુ ચરન્નાશ્રમમન્તિકાત્।
કર્ણેન સહિતો ધીમાનુપવાસેન કર્શિતઃ॥ 12-3-4 (80969)
સુષ્વાપ જામદગ્ન્યસ્તુ વિસ્રમ્ભોત્પન્નસૌહૃદઃ।
તસ્યોત્સઙ્ગે સમાધાય શિરઃ ક્લાન્તમના ગુરુઃ॥ 12-3-5 (80970)
અથ ક્રિમિઃ શ્લેષ્મમયો માંસશોણિતભોજનઃ।
દારુણો દારુણાકારઃ કર્ણસ્યાભ્યાશમાગતઃ॥ 12-3-6 (80971)
સ તસ્યોરુમથાસાદ્ય બિભેદ રુધિરાશનઃ।
ન ચૈનમશકત્ક્ષેપ્તું વક્તું વાઽપિ ગુરોર્ભયાત્॥ 12-3-7 (80972)
સ દશ્યમાનોઽપિ તથા કૃમિણા તેન ભારત।
ગુરોઃ પ્રબોધનાકાઙ્ક્ષી તમુપૈક્ષત સૂર્યજઃ॥ 12-3-8 (80973)
કર્ણસ્તુ વેદનાં ધૈર્યાદસહ્યાં વિનિગૃહ્ય તામ્।
અકમ્પયન્નવ્યથયન્ધારયામાસ ભાર્ગવમ્॥ 12-3-9 (80974)
યદા સ રુધિરેણાઙ્ગે પરિસ્પૃષ્ટોઽભવદ્ગુરુઃ।
તદાઽબુધ્યત તેજસ્વી સંરબ્ધશ્ચૈનમબ્રવીત્॥ 12-3-10 (80975)
અહોઽસ્મ્યશુચિતાં પ્રાપ્તઃ કિમિદં ચ કૃતં ત્વયા।
કથયસ્વ ભયં ત્યક્ત્વા યાથાતથ્યમિદં મમ॥ 12-3-11 (80976)
તસ્ય કર્ણસ્તદાચષ્ટ કૃમિણા પરિભક્ષણમ્।
દદર્શ રામસ્તં ચાપિ કૃમિં સૂકરસંસ્થિતમ્॥ 12-3-12 (80977)
અષ્ટપાદં તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રં સૂચીભિઃ પરિસંવૃતમ્।
રોમભિઃ સન્નિરુદ્ધાઙ્ગમલર્કં નામ નામતઃ॥ 12-3-13 (80978)
સ દૃષ્ટમાત્રો રામેણ કિમિઃ પ્રાણાનવાસૃજત્।
તસ્મિન્નેવાસૃજિ ક્લિન્નસ્તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-3-14 (80979)
તતોઽન્તરિક્ષે દદૃશે વિશ્વરૂપઃ કરાલવાન્।
રાક્ષસો લોહિતગ્રીવઃ કૃષ્ણાઙ્ગો મેઘવાહનઃ॥ 12-3-15 (80980)
સ રામં પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા બભાષે પૂર્ણમાનસઃ।
સ્વસ્તિ તે ભૃગુશાર્દૂલ ગમિષ્યેઽહં યથાગતમ્॥ 12-3-16 (80981)
મોક્ષિતો નરકાદસ્માદ્ભવતા મુનિસત્તમ।
ભદ્રં ચ તેઽસ્તુ સિદ્ધિશ્ચ પ્રિયં મે ભવતા કૃતમ્ 12-3-17 (80982)
તમુવાચ મહાબાહુર્જામદગ્ન્યઃ પ્રતાપવાન્।
કસ્ત્વં કસ્માચ્ચ નરકં પ્રતિપન્નો બ્રવીહિ તત્॥ 12-3-18 (80983)
સોઽબ્રવીદહમાસં પ્રાગ્દંશો નામ મહાસુરઃ।
પુરા દેવયુગે તાત ભૃગોસ્તુ સવયા ઇવ॥ 12-3-19 (80984)
સોઽહં ભૃગોઃ સુદયિતાં ભાર્યામપહરં બલાત્।
મહર્ષેરભિશાપેન ક્રિમિભૂતોઽપતં ભુવિ॥ 12-3-20 (80985)
અબ્રવીદ્ધિ સ માં ક્રુદ્ધસ્તવ પૂર્વપિતામહઃ।
મૂત્ર શ્લેષ્માશનઃ પાય નિરયં પ્રતિપત્સ્યસે॥ 12-3-21 (80986)
શાપસ્યાન્તો ભવેદ્બ્રહ્મન્નિત્યેવં તમથાબ્રવમ્।
ભવિતા ભાર્ગવાદ્રામાદિંતિ મામબ્રવીદ્ભૃગુઃ॥ 12-3-22 (80987)
સોઽહમેનાં ગતિં પ્રાપ્તો યથા નકુશલસ્તથા।
ત્વયા સાધો સમાગમ્ય વિમુક્તઃ પાપયોનિતઃ॥ 12-3-23 (80988)
એવમુક્ત્વા નમસ્કૃત્ય યયૌ રામં મહાસુરઃ।
રામઃ કર્ણં તુ સક્રોધમિદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-3-24 (80989)
અતિદુઃખમિદં મૂઢ ન જાતુ બ્રાહ્મણઃ સહેત્।
ક્ષત્રિયસ્યેવ તે ધૈર્યં કામયા સત્યમુચ્યતામ્॥ 12-3-25 (80990)
તમુવાચ તતઃ કર્ણઃ શાપાદ્ભીતઃ પ્રસાદયન્।
બ્રહ્મક્ષત્રાન્તરે જાતં સૂતં માં વિદ્ધિ ભાર્ગવ॥ 12-3-26 (80991)
રાધેયઃ કર્ણ ઇતિ માં પ્રવદન્તિ જના ભુવિ।
પ્રસાદં કુરુ મે બ્રહ્મન્નસ્ત્રલુબ્ધસ્ય ભાર્ગવ॥ 12-3-27 (80992)
પિતા ગુરુર્ન સંદેહો વેદવિદ્યાપ્રદઃ પ્રભુઃ।
અતો ભાર્ગવ ઇત્યુક્તં મયા ગોત્રં તવાન્તિકે॥ 12-3-28 (80993)
તમુવાચ ભૃગુશ્રેષ્ઠઃ સરોપઃ પ્રદહન્નિવ।
ભૂમૌ નિપતિતં દીનં વેપમાનં કૃતાઞ્જલિમ્॥ 12-3-29 (80994)
યસ્માન્મિથ્યાવિચીર્ણોઽહમસ્ત્રલોભાદિહ ત્વયા।
તસ્માદેતન્ન તે મૂઢ બ્રહ્માસ્ત્રં પ્રતિભાસ્યતિ॥ 12-3-30 (80995)
અન્યત્ર વધકાલાત્તે સદૃશે ન સમીયુપઃ।
અબ્રાહ્મણે ન હિ બ્રહ્મ ચિરં તિષ્ઠેત્કદાચન॥ 12-3-31 (80996)
ગચ્છેદાનીં ન તે સ્થાનમનૃતસ્યેહ વિદ્યતે।
ન ત્વયા સદૃશો યુદ્ધે ભવિતા ક્ષત્રિયો ભુવિ॥ 12-3-32 (80997)
એવમુક્તઃ સ રામેણ ન્યાયેનોપજગામહ।
દુર્યોધનમુપાગમ્ય કૃતાસ્ત્રોઽસ્મીતિ ચાબ્રવીત્॥ ॥ 12-3-33 (80998)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ તૃતીયોઽધ્યાયઃ॥ 3॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-3-1 દભેનેન્દ્રિયજયેન॥ 12-3-5 વિસ્રમ્ભો વિશ્વાસઃ॥ 12-3-6 શ્લેષ્મમેદોમાંસેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-3-7 ક્ષેપ્તું દૂરીકર્તુમ્। ભયાન્નિદ્રાભઙ્ગભયાત્॥ 12-3-8 પ્રબોધનાશઙ્કીતિ ઝ. પાઠઃ। 12-3-12 સૂકરસ્યેવ સંસ્થિતં સંસ્થાનં પસ્ય તમ્। સૂકરસન્નિભમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-3-13 સૂચીભિરિવ તીક્ષ્ણૈ રોમભિઃ સંવૃતમ્। સન્નિરુદ્ધાઙ્ગં ત્રાસેન સંકુચિતાઙ્ગં નામ પ્રસિદ્ધમ્। નામતો નામ્રા॥ 12-3-14 અસૃજિ શોણિતે॥ 12-3-19 યાસ્કો નામેતિ ડ. પાઠઃ। પ્રસ્તો નામેતિ થ. પાઠઃ। દેવયુગે સત્યયુગે॥ 12-3-23 નકુશલઃ અભદ્રઃ॥ 12-3-25 કામયા સ્વરસેન। કામયે સત્યમુચ્યતામિતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-3-26 બ્રહ્મક્ષત્રયોરન્તરે અન્યત્ર જાતમ્॥ 12-3-29 પ્રહસન્નિવેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-3-30 તસ્માદિતિ। હેમૂઢ તે તવ વધકાલાદન્યત્ર બ્રહ્માસ્ત્રં ન પ્રતિભાસ્યતીતિ ન કિંતુ વધકાલએવ ન પ્રતિભાસ્યતિ। કાલાન્તરે તુ પ્રતિભાસ્યત્યેવેત્યર્થ ઇત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ॥ 12-3-31 સદૃશેઽર્જુનાદૌ શૂરે તે પુરતઃ સ્થિતે સમીયુષઃ યુધ્યમાનસ્ય। સમિત્યાજિસમિદ્યુધ ઇતિ સંપૂર્વસ્ય ઇણો યુદ્ધાર્થત્વદર્શનાત્। ચિરં મરણાવધિ ન તિષ્ઠેદ્બ્રહ્મ બ્રહ્માસ્ત્રમ્॥ 12-3-33 ન્યાયેનાભિવન્દનાદિપૂર્વકં ઉપજગામ। ઇષ્ટં દેશમિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 004
॥ શ્રીઃ ॥
12.4. અધ્યાયઃ 004
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
દુર્યોધનેન સ્વયંવરમણ્ટપે કલિઙ્ગરાજકન્યાહરણમ્॥ 1॥ કર્ણેન તમનુદ્રુતવતો રાજ્ઞાં પરાજયઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-4-0 (80999)
નારદ ઉવાચ। 12-4-0x (6710)
કર્ણસ્તુ સમવાપ્યૈવમસ્ત્રં ભાર્ગવનન્દનાત્।
દુર્યોધનેન સહિતો મુમુદે ભરતર્ષભ॥ 12-4-1 (81000)
તતઃ કદાચિદાજાતઃ સમાજગ્મુઃ સ્વયંવરે।
કલિઙ્ગવિષયે રાજન્રાજ્ઞશ્ચિત્રાઙ્ગદસ્ય ચ॥ 12-4-2 (81001)
શ્રીમદ્રાજપુરં નામ નગરં તત્ર ભારત।
રાજાનઃ શતશસ્તત્ર કન્યાર્થે સમુપાગમન્॥ 12-4-3 (81002)
શ્રુત્વા દુર્યોધનસ્તત્ર સમેતાન્સર્વપાર્થિવાન્।
રથેન કાઞ્ચનાઙ્ગેન કર્ણેન સહિતો યયૌ॥ 12-4-4 (81003)
તતઃ સ્વયંવરે તસ્મિન્નાનાદેશ્યા મહારથાઃ।
સમાજગ્મુર્નૃપતયઃ કન્યાર્થે નૃપસત્તમ॥ 12-4-5 (81004)
શિશુપાલો જરાસન્ધો ભીષ્મકો વક્ર એવ ચ।
કપોતરોમા નીલશ્ચ રુક્મી ચ દૃઢવિક્રમઃ॥ 12-4-6 (81005)
સૃગાલશ્ચ મહારાજઃ સ્ત્રીરાજ્યાધિપતિશ્ચ યઃ।
વિશોકઃ શતધન્વા ચ ભોજો વીરશ્ચ નામતઃ॥ 12-4-7 (81006)
એતે ચાન્યે ચ બહવો દક્ષિણાં દિશમાશ્રિતાઃ।
મ્લેચ્છાશ્ચાર્યાશ્ચ રાજાનઃ પ્રાચ્યોદીચ્યાસ્તથૈવ ચ॥ 12-4-8 (81007)
કાઞ્ચનાઙ્ગદિનઃ સર્વે શુદ્ધજામ્બૂનદપ્રભાઃ।
સર્વે ભાસ્વરદેહાશ્ચ વ્યાઘ્રા ઇવ બલોત્કટાઃ॥ 12-4-9 (81008)
તતઃ સમુપવિષ્ટેષુ તેષુ રાજસુ ભારત।
વિવેશ રઙ્ગં સા કન્યા ધાત્રીવર્ષવરાન્વિતા॥ 12-4-10 (81009)
તતઃ સંશ્રાવ્યમાણેષુ રાજ્ઞાં નામસુ ભારત।
અત્યક્રામદ્ધાર્તરાષ્ટ્રં સા કન્યા વરવર્ણિની॥ 12-4-11 (81010)
દુર્યોધનસ્તુ કૌરવ્યો નામર્ષયત લઙ્ઘનમ્।
પ્રત્યપેધચ્ચ તાં કન્યામસત્કૃત્ય નરાધિપાન્॥ 12-4-12 (81011)
સ વીર્યમદમત્તત્વાદ્ભીષ્મદ્રોણાવુપાશ્રિતઃ।
રથમારોપ્ય તાં કન્યામાજુહાવ નરાધિપાન્॥ 12-4-13 (81012)
તમન્વગાદ્રથી ખઙ્ગી બદ્ધગોધાઙ્ગુલિત્રવાન્।
કર્ણઃ શસ્ત્રભૃતાં શ્રેષ્ઠઃ પૃષ્ઠતઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-4-14 (81013)
તતો વિમર્દઃ સુમહાન્રાજ્ઞામાસીદ્યુયુત્સતામ્।
સન્નહ્યતાં તનુત્રાણિ રથાન્યોજયતામપિ। 12-4-15 (81014)
તેઽભ્યધાવન્ત સંક્રુદ્ધાઃ કર્ણદુર્યોધનાવુભૌ।
શરવર્ષાણિ મુઞ્ચન્તો મેઘાઃ પર્વતયોરિવ॥ 12-4-16 (81015)
કર્ણસ્તેષામાપતતામેકૈકેન શરેણ હ।
ધનૂંષિ ચ શરવ્રાતાન્પાતયામાસ ભૂતલે॥ 12-4-17 (81016)
તતો વિધનુષઃ કાંશ્ચિત્કાંશ્ચિદુદ્યતકાર્મુકાન્।
કાંશ્ચિદુત્સૃજતો બાણાન્રથશક્તિગદાસ્તથા॥ 12-4-18 (81017)
લાઘવાવ્દ્યાકુલીકૃત્ય કર્ણઃ પ્રહરતાં વરઃ।
હતસૂતાંશ્ચ ભૂયિષ્ઠાન્સ વિજિગ્યે નરાધિપાન્॥ 12-4-19 (81018)
તે સ્વયં વાહયન્તોઽશ્વાન્યાહિ યાહીતિ વાદિનઃ।
વ્યપેયુસ્તે રણં હિત્વા રાજાનો ભગ્નમાનસાઃ॥ 12-4-20 (81019)
દુર્યોધનસ્તુ કર્ણેન પાલ્યમાનોઽભ્યયાત્તદા।
હૃષ્ટઃ કન્યામુપાદાય નગરં નાગસાહ્વયમ્॥ ॥ 12-4-21 (81020)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ॥ 4॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-4-2 વિષયે દેશે॥ 12-4-6 ભીષ્મકો બક એવ ચેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-4-7 ત્રૈલોક્યાધિપતિશ્ચ ય ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ। ત્રૈરાજ્યેતિ થ. પાઠ॥ 12-4-10 વર્ષવરઃ ષણ્ઢઃ॥ 12-4-17 શિરાંસિ સશરાંશ્ચાપાનિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-4-20 વ્યપેયુઃ વ્યપગતાઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 005
॥ શ્રીઃ ॥
12.5. અધ્યાયઃ 005
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કર્ણપરાક્રમવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-5-0 (81021)
નારદ ઉવાચ। 12-5-0x (6711)
આદિત્કૃતબલં કર્ણં દૃષ્ટ્વા રાજા સ માગધઃ।
આહ્વયદ્દ્વૈરથેનાજૌ જરાસન્ધો મહીપતિઃ॥ 12-5-1 (81022)
તયોઃ સમભવદ્યુદ્ધં દિવ્યાસ્ત્રવિદુષોર્દ્વયોઃ।
યુધિ નાનાપ્રહરણૈરન્યોન્યમભિવર્ષતોઃ॥ 12-5-2 (81023)
ક્ષીણબાણૌ વિધનુષૌ ભગ્નખઙ્ગૌ મહીં ગતૌ।
બાહુભિઃ સમસજ્જેતામુભાવતિબલાન્વિતૌ॥ 12-5-3 (81024)
[બાહુકણ્ટકયુદ્ધેન તસ્ય કર્ણોઽથ યુધ્યતઃ।]
વિભેદં સંધિં દેહસ્ય જરયા શ્લેષિતસ્ય હિ॥ 12-5-4 (81025)
સ વિકારં શરીરસ્ય દૃષ્ટ્વા નૃપતિરાત્મનઃ।
પ્રીતોઽસ્મીત્યબ્રવીત્કર્ણં વૈરમુત્સૃજ્ય દૂરતઃ॥ 12-5-5 (81026)
પ્રીત્યા દદૌ સ કર્ણાય માલિનીં નગરીમનુ।
અઙ્ગેષુ નરશાર્દૂલ સ રાજાઽઽસીત્સપત્નજિત્॥ 12-5-6 (81027)
પાલયામાસ વર્ણાંસ્તુ કર્ણઃ પરબલાર્દનઃ।
દુર્યોધનસ્યાનુમતે તવાપિ વિદિતં તથા॥ 12-5-7 (81028)
એવં શસ્ત્રપ્રતાપેન પ્રથિતઃ સોઽભવત્ક્ષિતૌ।
ત્વદ્ધિતાર્થં સુરેન્દ્રેણ ભિક્ષિતો વર્મકુણ્ડલે॥ 12-5-8 (81029)
સ દિવ્યે સહજે પ્રાદાત્કુણ્ડલે પરમાર્ચિતે।
સહજં કવચં ચાપિ મોહિતો દેવમાયયા॥ 12-5-9 (81030)
વિમુક્તઃ કુણ્ડલાભ્યાં ચ સહજેન ચ વર્મણા।
નિહતો વિજયેનાજૌ વાસુદેવસ્ય પશ્યતઃ॥ 12-5-10 (81031)
બ્રાહ્મણસ્યાપિ શાપેન રામસ્ય ચ મહાત્મનઃ।
કુન્ત્યાશ્ચ વરદાનેન માયયા ચ શતક્રતોઃ॥ 12-5-11 (81032)
ભીષ્માવમાનાત્સઙ્ખ્યાયાં રથાનામર્ધકીર્તનાત્।
શલ્યતેજોવધાચ્ચાપિ વાસુદેવનયેન ચ। 12-5-12 (81033)
રુદ્રસ્ય દેવરાજસ્ય યમસ્ય વરુણસ્ય ચ।
કુબેરદ્રોણયોશ્ચૈવ કૃપસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-5-13 (81034)
અસ્ત્રાણિ દિવ્યાન્યાદાય યુધિ ગાણ્ડીવધન્વના।
હતો વૈકર્તનઃ કર્ણો દિવાકરસમદ્યુતિઃ॥ 12-5-14 (81035)
એવં શપ્તસ્તવ ભ્રાતા બહુભિશ્ચાપિ વઞ્ચિતઃ।
ન શોચ્યઃ પુરુષવ્યાઘ્ર યુદ્ધે હિ નિધનં ગતઃ॥ ॥ 12-5-15 (81036)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ॥ 5॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-5-4 બાહુકણ્ટકયુદ્ધેન બાહુકણ્ટકં કેતકપત્રં તદ્વદ્યત્ર બલિના દુર્બલસ્ય શરીરં પાટ્યતે તદ્વાહુકણ્ટકં નામ યુદ્ધમ્॥ 12-5-5 વિકારં પાટનરૂપમ્॥ 12-5-7 પાલયામાસ ચમ્પાં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 006
॥ શ્રીઃ ॥
12.6. અધ્યાયઃ 006
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કુન્ત્યા કર્ણવધાનુશોચિનો યુધિષ્ઠિરસ્યાશ્વાસનમ્॥ 1॥ યુધિષ્ઠિરેણ કુન્તીંપ્રતિ સ્ત્રીણાં મન્ત્રગોપનં માભૂદિતિ શાપદાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-6-0 (81037)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-6-0x (6712)
એતાવદુક્ત્વા દેવર્ષિર્વિરરામ સ નારદઃ।
યુધિષ્ઠિરસ્તુ રાજર્ષિર્દધ્યૌ શોકપરિપ્લુતઃ॥ 12-6-1 (81038)
તં દીનમનસં વીરમધોવદનમાતુરમ્।
નિઃશ્વસન્તં યથા નાગં પર્યશ્રુનયનં તથા॥ 12-6-2 (81039)
કુન્તી શોકપરીતાઙ્ગી દુઃખોપહતચેતના।
અબ્રવીન્મધુરાભાષા કાલે વચનમર્થવત્॥ 12-6-3 (81040)
યુધિષ્ઠિર મહાબાહો નૈનં શોચિતુમર્હસિ।
જહિ શોકં મહાપ્રાજ્ઞ શ્રૃણુ ચેદં વચો મમ॥ 12-6-4 (81041)
યાચિતઃ સ મયા પૂર્વં ભ્રાતા જ્ઞાપયિતું તવ।
ભાસ્કરેણ ચ દેવેન પિત્રા ધર્મભૃતાં વરઃ॥ 12-6-5 (81042)
યદ્વાચ્યં હિતકામેન સુહૃદાં ભૂતિમિચ્છતા।
તથા દિવાકરેણોક્તઃ સ્વપ્નાન્તે મમ ચાગ્રતઃ॥ 12-6-6 (81043)
ન ચૈનમશકદ્ભાનુરહં વા સ્નેહકારણૈઃ।
પુરા પ્રત્યનુનેતું વા નેતું વાઽપ્યેકતાં ત્વયા॥ 12-6-7 (81044)
તતઃ કાલપરીતઃ સ વૈરસ્યોદ્ધરણે રતઃ।
પ્રતીપકારી યુષ્માકમિતિ ચોપેક્ષિતો મયા॥ 12-6-8 (81045)
ઇત્યુક્તો ધર્મરાજસ્તુ માત્રા બાષ્પાકુલેક્ષણઃ।
ઉવાચ વાક્યં ધર્માત્મા શોકવ્યાકુલલોચનઃ॥ 12-6-9 (81046)
ભવત્યા ગૂઢમન્ત્રત્વાદ્વઞ્ચિતાઃ સ્મ તદા ભૃશમ્॥ 12-6-10 (81047)
શશાપ ચ મહાતેજાઃ સર્વલોકેષુ યોષિતઃ।
ન ગુહ્યં ધારયિષ્યન્તીત્યેવં દુઃખસમન્વિતઃ॥ 12-6-11 (81048)
સ રાજા પુત્રપૌત્રાણાં સંબન્ધિસુહૃદાં તદા।
સ્મરન્નુદ્વિગ્નહૃદયો બભૂવોદ્વિગ્નચેતનઃ॥ 12-6-12 (81049)
તતઃ શોકપરીતાત્મા સધૂમ ઇવ પાવકઃ।
નિર્વેદમગમદ્ધીમાન્રાજ્યે સંતાપપીડિતઃ॥ ॥ 12-6-13 (81050)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ॥ 6॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-6-1 દધ્યૌ ભ્રાતૃવધજં દોષં ચિન્તિતવાન્॥ 12-6-5 યાતિતઃ સ મયા પૂર્વં ભ્રાત્ર્યમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યાતિતઃ પ્રવર્તિતસ્તવતુભ્યં ભ્રાત્ર્યં ભ્રાતુઃ કર્મ કનિષ્ઠાનાં પરિપાલનં જ્ઞઃપયિતું ત્વયા સૌભ્રાત્રં યુધિષ્ઠિરાદિભ્યઃ પ્રદર્શનીયમિત્યભ્યર્થિત ઇત્યર્થઃ॥ 12-6-7 પ્રત્યનુનેતું શયયિતુમ્॥ 12-6-8 કાલપરીતો મૃત્યુગ્રસ્તઃ। ઉદ્ધરણે શત્રૂણાં નિઃશેષનાશેનોન્મૂલને॥ 12-6-12 કર્મણિષષ્ઠ્યૌ॥ 12-6-13 નિર્વેદં રાજ્યાદૌ વૈરાગ્યમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 007
॥ શ્રીઃ ॥
12.7. અધ્યાયઃ 007
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરસ્ય પરિશોચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-7-0 (81051)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-7-0x (6713)
યુધિષ્ઠિરસ્તુ ધર્માત્મા શોકવ્યાકુલચેતનઃ।
શુશોચ દુઃખસંતપ્તઃ સ્મૃત્વા કર્ણં મહારથમ્॥ 12-7-1 (81052)
આવિષ્ટો દુઃખશોકાભ્યાં નિઃશ્વસંશ્ચ પુનઃ પુનઃ।
દૃષ્ટ્વાર્જુનમુવાચેદં વચનં શોકકર્શિતઃ॥ 12-7-2 (81053)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-7-3x (6714)
યદ્ભૈક્ષ્યમાચરિષ્યામ વૃષ્ણ્યન્ધકપુરે વયમ્।
જ્ઞાતીન્નિષ્પુરુષાન્કૃત્વા નેમાં પ્રાપ્સ્યામ દુર્ગતિમ્॥ 12-7-3 (81054)
અમિત્રા નઃ સમૃદ્ધાર્થા વૃત્તાર્થાઃ કુરવઃ કિલ।
આત્માનમાત્મના હત્વા કિં ધર્મફલમાપ્નુમઃ॥ 12-7-4 (81055)
ધિગસ્તુ ક્ષાત્રમાચારં ધિગસ્તુ બલમૌરસમ્।
ધિગસ્તુ ચાર્થં યેનેમામાપદં ગમિતા વયમ્॥ 12-7-5 (81056)
સાધુ ક્ષમા દમઃ શૌચમવિરોધો વિમત્સરઃ।
અહિંસા સત્યવચનં નિત્યાનિ વનચારિણામ્॥ 12-7-6 (81057)
વયં તુ લોભાન્મોહાચ્ચ દમ્ભં માનં ચ સંશ્રિતાઃ।
ઇમામવસ્થાં સંપ્રાપ્તા રાજ્યક્લેશબુભુક્ષયા॥ 12-7-7 (81058)
ત્રૈલોક્યસ્યાપિ રાજ્યેન નાસ્માન્કશ્ચિત્પ્રહર્ષયેત્।
બાન્ધવાન્નિહતાન્દૃષ્ટ્વા પૃથિવ્યામામિષૈષિણઃ॥ 12-7-8 (81059)
તે વયં પૃથિવીહેતોરવધ્યાન્પૃથિવીતલે।
સંપરિત્યજ્ય જીવામો હીનાર્થા હતબાન્ધવાઃ॥ 12-7-9 (81060)
આમિષે ગૃધ્યમાનાનામશુભં વૈ શુનામિવ।
આમિષં ચૈવ નો નષ્ટમામિષસ્ય ચ ભોજિનામ્॥ 12-7-10 (81061)
ન પૃથિવ્યા સકલયા ન સુવર્ણસ્ય રાશિભિઃ।
ન ગજાશ્વેન સર્વેણ તે ત્યાજ્યા ય ઇમે હતાઃ॥ 12-7-11 (81062)
કામમન્યુપરીતાસ્તે ક્રોધામર્ષસમન્વિતાઃ।
મૃત્યુયાનં સમારુહ્ય ગતા વૈવસ્વતક્ષયમ્॥ 12-7-12 (81063)
બહુકલ્યાણમિચ્છન્ત ઈહન્તે પિતરઃ સુતાન્।
તપસા બ્રહ્મચર્યેણ વન્દનેન તિતિક્ષયા॥ 12-7-13 (81064)
ઉપવાસૈસ્તથેજ્યાભિર્વ્રતકૌતુકમઙ્ગલૈઃ।
લભન્તે માતરો ગર્ભાંસ્તાન્માસાન્દશ બિભ્રતિ॥ 12-7-14 (81065)
યદિ સ્વસ્તિ પ્રજાયન્તે જાતા જીવન્તિ વા યદિ।
સંભાઘિતા જાતબલા વિદધ્યુર્યદિ નઃ સુખમ્।
ઇહ ચામુત્ર ચૈવેતિ કૃપણાઃ ફલહેતવઃ॥ 12-7-15 (81066)
તાસામયં સમુદ્યોગો નિર્વૃત્તઃ કેવલોઽફલઃ।
યદાસાં નિહતાઃ પુત્રા યુવાનો મૃષ્ટકુણ્ડલાઃ॥ 12-7-16 (81067)
અભુક્ત્વા પાર્થિવાન્ભોગાનૃણાન્યનપહાય ચ।
પિતૃભ્યો દેવતાભ્યશ્ચ ગતા વૈયસ્વતક્ષયમ્॥ 12-7-17 (81068)
યદૈષામમ્બ પિતરૌ જાતકર્મકરાવિહ।
સંજાતબાલરૂપેષુ તદૈવ નિહતા નૃષાઃ॥ 12-7-18 (81069)
સંયુક્તાઃ કામમન્યુભ્યાં ક્રોધામર્ષસમન્વિતાઃ।
ન તે જયફલં કિંચિદ્ભોક્તારો જાતુ કર્હિચિત્॥ 12-7-19 (81070)
પાઞ્ચાલાનાં કુરૂણાં ચ હતા એવ હિ યે હતાઃ।
ન સકામા વયં તે ચ ન ચાસ્માભિર્ન તૈર્જિતમ્॥ 12-7-20 (81071)
ન તૈર્ભુક્તેયમવનિર્ન નાર્યો ગીતવાદિતમ્।
નામાત્યસુહૃદાં વાક્યં ન ચ શ્રુતવતાં શ્રુતમ્।
ન રત્નાનિ પરાર્ધ્યાનિ ન ભૂર્ન દ્રવિણાગમઃ॥ 12-7-21 (81072)
ન ચ ધર્મ્યાનિમાઁલ્લોકાન્પ્રપદ્યામ સ્વકર્મભિઃ।
વયમેવાસ્ય લોકસ્ય વિનાશે કારણં સ્મૃતાઃ।
ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રેણ નિકૃતિપ્રીતિસંયુતાઃ॥ 12-7-22 (81073)
સદૈવ નિકૃતિપ્રજ્ઞો દ્વેષ્ટા વિદ્વેષજીવનઃ।
મિથ્યાવૃત્તશ્ચ સતતમસ્માસ્વનપરાધિષુ॥ 12-7-23 (81074)
ઋદ્ધિમસ્માસુ તાં દૃષ્ટ્વા વિવર્ણો હરિણઃ કૃશઃ।
ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ નૃપતિઃ સૌબલેન નિવેદિતઃ॥ 12-7-24 (81075)
તં પિતા પુત્રગૃધ્નુત્વાદનુમેનેઽનયે સ્થિતમ્।
અનપેક્ષ્યૈવ પિતરં ગાઙ્ગેયં વિદુરં તથા॥ 12-7-25 (81076)
અસંશયં ત્વયં રાજા યથૈવાહં તથા ગતઃ।
અનિયમ્યાશુચિં લુબ્ધં પુત્રં કામવશાનુગમ્॥ 12-7-26 (81077)
યશસઃ પતિતો દીપ્તાદ્ધાતયિત્વા સહોદરાન્।
ઇમૌ હિ વૃદ્ધૌ શોકાગ્નૌ પ્રક્ષિપ્ય સ સુયોધનઃ।
અસ્મત્પ્રદ્વેષસંતપ્તઃ પાપબુદ્ધિઃ સદૈવ હ॥ 12-7-27 (81078)
કો હિ બન્ધુઃ કુલીનઃ સંસ્તથા બ્રૂયાત્સુહૃજ્જને।
યથાઽસાવવદદ્વાક્યં યુયુત્સુઃ કૃષ્ણસન્નિધૌ॥ 12-7-28 (81079)
આત્મનો હિ વયં દોષાદ્વિનષ્ટાઃ શાશ્વતીઃ સમાઃ।
પ્રદહન્તો દિશઃ સર્વા ભાસ્વરા ઇવ તેજસા॥ 12-7-29 (81080)
સોઽસ્માકં વૈરપુરુષો દુર્મતિઃ પ્રગ્રહં ગતઃ।
દુર્યોધનકૃતે હ્યેતત્કુલં નો વિનિપાતિતમ્॥ 12-7-30 (81081)
અવધ્યાનાં વધં કૃત્વા લોકે પ્રાપ્તાઃ સ્મ વાચ્યતાં ॥ 12-7-31 (81082)
કુલસ્યાસ્યાન્તકરણં દુર્મતિં પાપપૂરુષમ્।
રાજા રાષ્ટ્રેશ્વરં કૃત્વા ધૃતરાષ્ટ્રોઽદ્ય શોચતિ॥ 12-7-32 (81083)
હતાઃ શૂરાઃ કૃતં પાપં વિષયોઽસૌ વિનાશિતઃ।
હત્વા નો વિગતો મન્યુઃ શોકો માં દારયત્યયમ્॥ 12-7-33 (81084)
ધનઞ્જય કૃતં પાપં કલ્યાણેનોપહન્યતે।
[ખ્યાપનેનાનુતાપેન દાનેન તપસાઽપિ વા।
નિવૃત્ત્યા તીર્થગમનાચ્છુતિસ્મૃતિજપેન વા॥] 12-7-34 (81085)
ત્યાગવાંશ્ચ પુનઃ પાપં નાલં કર્તુમિતિ શ્રુતિઃ।
ત્યાગવાઞ્જન્મમરણે નાપ્નોતીતિ શ્રુતિર્યતઃ।
પ્રાપ્તવર્ત્મા કૃતમતિર્બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-7-35 (81086)
સ ધનઞ્જય નિર્દ્વન્દ્વો મુનિર્જ્ઞાનસમન્વિતઃ।
વનમામન્ત્ર્ય વઃ સર્વાન્ગમિષ્યામિ પરંતપ॥ 12-7-36 (81087)
ન હિ કૃત્સ્નતમો ધર્મઃ શક્યઃ પ્રાપ્તુમિતિ શ્રુતિઃ।
પરિગ્રહવતા તન્મે પ્રત્યક્ષમરિસૂદન॥ 12-7-37 (81088)
મયા નિસૃષ્ટં પાપં હિ પરિગ્રહમભીપ્સતા।
જન્મક્ષયનિમિત્તં ચ પ્રાપ્તું શક્યમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-7-38 (81089)
સ પરિગ્રહમુત્સૃજ્ય કૃત્સ્નં રાજ્યં સુખાનિ ચ।
ગમિષ્યામિ વિનિર્મુક્તો વિશોકો નિર્મમઃ ક્વચિત્।
પ્રશાસધ્વમિમામુર્વી ક્ષેમાં નિહતકણ્ટકામ્।
ન મમાર્થોઽસ્તિ રાજ્યેન ભોગૈર્વા કુરુનન્દન॥ 12-7-39 (81090)
એતાવદુક્ત્વા વચનં કુરુરાજો યુધિષ્ઠિરઃ।
ઉપારમત્તતઃ પાર્થઃ કનીયાન્પ્રત્યભાષત॥ ॥ 12-7-40 (81091)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તમોઽધ્યાયઃ॥ 7॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-7-2 દુઃખં દેહેન્દ્રિયાદીનાં તાપઃ। શોકસ્તત્કૃતં વૈકલ્યમ્॥ 12-7-3 યદ્યદિ ભૈક્ષ્યમાચીર્ણં સ્યાત્તર્હિ જ્ઞાતિવધાજ્જાતા દુર્ગતિર્ન પ્રાપ્તા સ્યાદિત્યર્થઃ। લિઙ્નિમિત્તે લૃઙ્ક્રિયાતિપત્તૌ॥ 12-7-8 પૃથિવ્યાં વિજયૈષિણ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-7-10 અમિષે ગૃધ્યમાનાનામશુભં વૈ શુનામિવ। આમિષં ચૈવ નોહીષ્ટમામિષસ્ય વિવર્જનમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આમિષે રાજ્યનિમિત્તે। અશુભં જ્ઞાતિદ્રોહાખ્યમ્। શુનામિવેતરેષાં ભવતિ નો હ્યસ્માકં ત્વામિષં ચાઽઽમિષસ્ય વિવર્જનં ચેતિ દ્વયમપીષ્ટમિત્યર્થઃ॥ 12-7-11 બન્ધૂનામર્થે સર્વં ત્યાજ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-7-14 વ્રતાનિ ગૌરીવ્રતાદીનિ। કૌતુકાનિ દુર્ગોત્સવાદીનિ। મઙ્ગલાનિ લક્ષ્મીનારાયણશિલાદીનિ તૈઃ॥ 12-7-16 યદા સંનિહિતાઃ પુત્રા ઇતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-7-17 અનપહાય અપરિહૃત્ય। અનવદાયેતિ પાઠે અપરિશોધ્ય। પિતૃભ્ય ઇતિ ષષ્ઠ્યર્થે ચતુર્થી॥ 12-7-18 અર્જુનેન સહ વદન્નપિ સન્નિહિતાં માતરં સમ્બોધયતિ હે અમ્બેતિ। પિતરૌ માતાપિતરૌ ગાન્ધારીધૃતરાષ્ટ્રૌ યદૈવ જાતકર્મકરૌ તદૈવ તે નૃપા દુર્યોધનપ્રભૃતયો હતાઃ॥ 12-7-19 ન તે જન્મફલં કિંચિદિતિ દ. પાઠઃ॥ 12-7-21 શ્રુતવતાં પણ્ડિતાનામ્। રત્નાનીત્યાદૌ ભુક્તાનીત્યાદિર્યથાલિઙ્ગં શેષઃ। નામાત્યસમિતૌ કથ્યં ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-7-24 હરિણઃ પાણ્ડુરઃ। ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય નૃપતેરિતિ ડ.થ. દ. પાઠઃ॥ 12-7-27 પાપબુદ્ધિઃ સુહૃજ્જનૈરિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-7-29 ભાસ્કરસ્યેવ તેજસેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-7-30 પ્રગ્રહં દૃઢબન્ધનમ્। ગતઃ પ્રાપ્તઃ। નોઽત્માભિઃ॥ 12-7-33 વિષયઃ આપિષમ્। નોઽસ્માકમ્। તાન્હત્વા વિગતઃ॥ 12-7-34 કલ્યાણેનોપકારેણ। નિવૃત્ત્યા ત્યાગેન॥ 12-7-35 શ્રુતિસ્ત્યાગેનૈકે અમૃતત્વમાનશુરિતિ। પ્રાપ્તવર્ત્મા લબ્ધયોગમાર્ગઃ। ત્યાગે યદા કૃતમતિરિતિ ટ. ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-7-37 નહિ કશ્ચિદ્ગૃહે ધર્મ ઇતિ ડ. દ. પાઠઃ। પરિગ્રહવતા ગૃહસ્થેન નહિ પ્રાપ્તું શક્યઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 008
॥ શ્રીઃ ॥
12.8. અધ્યાયઃ 008
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યર્જુનવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-8-0 (81092)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-8-0x (6715)
અથાર્જુન ઉવાચેદમધિક્ષિપ્ત ઇવાક્ષમી।
અભિનીતતરં વાક્યં દૃઢવાદપરાક્રમઃ॥ 12-8-1 (81093)
દર્શયન્નૈન્દ્રિરાત્માનમુગ્રમુગ્રપરાક્રમઃ।
સ્મયમાનો મહાતેજાઃ સૃક્કિણી પરિસંલિહન્॥ 12-8-2 (81094)
અર્જુન ઉવાચ। 12-8-3x (6716)
અહો દુઃખમહો કૃચ્છ્રમહો વૈક્લવ્યમુત્તમમ્।
યત્કૃત્વાઽમાનુષં કર્મ ત્યજેથાઃ શ્રિયમુત્તમામ્॥ 12-8-3 (81095)
શત્રૂન્હત્વા મહીં લબ્ધ્વા સ્વધર્મેણોપપાદિતામ્।
હતામિત્રઃ કથં સ ત્વં ત્યજેથા બુદ્ધિલાઘવાત્॥ 12-8-4 (81096)
ક્લીબસ્ય હિ કુતો રાજ્યં દીર્ઘસૂત્રસ્ય વા પુનઃ।
કિમર્થં ચ મહીપાલાનવધીઃ ક્રોધમૂર્ચ્છિતઃ॥ 12-8-5 (81097)
યો હ્યાજિજીવિષેદ્ભૈક્ષં કર્મણા નૈવ કસ્ય ચિત્।
સમારમ્ભાન્બુભૂષેત હતસ્વસ્તિરકિઞ્ચનઃ।
સર્વલોકેષુ વિખ્યાતો ન પુત્રપશુસંહિતઃ॥ 12-8-6 (81098)
કાપાલીં નૃપ પાપિષ્ઠાં વૃત્તિમાસાદ્ય જીવતઃ।
સંત્યજ્ય રાજ્યમૃદ્ધં તે લોકોઽયં કિં વદિષ્યતિ॥ 12-8-7 (81099)
સર્વારમ્ભાન્સમુત્સૃજ્ય હતસ્વસ્તિરકિઞ્ચનઃ।
કસ્માદાશંસસે ભૈક્ષં ચર્તું પ્રાકૃતવત્પ્રભો॥ 12-8-8 (81100)
કસ્માદ્રાજકુલે જાતો જિત્વા કૃત્સ્નાં વસુંધરામ્।
ધર્માર્થાવખિલૌ હિત્વા વનં મૌઢ્યાત્પ્રતિષ્ઠસે॥ 12-8-9 (81101)
યદીમાનિ હવીંષીહ વિમથિષ્યન્ત્યસાધવઃ।
ભવતા વિપ્રહીણત્વાત્પ્રાપ્તં ત્વામેવ કિલ્વિષમ્॥ 12-8-10 (81102)
આકિઞ્ચન્યં મુનીનાં ચ ઇતિ વૈ નહુષોઽબ્રવીત્।
કૃત્વા નૃશંસં હ્યધને ધિગસ્ત્વધનતામિહ॥ 12-8-11 (81103)
આશ્વસ્તન્યમૃષીણાં હિ વિદ્યતે વેદ તદ્ભવાન્।
યં ત્વિમં ધર્મમિત્યાહુર્ધનાદેષ પ્રવર્તતે॥ 12-8-12 (81104)
ધર્મં સ હરતે તસ્ય ધનં હરતિ યસ્ય યઃ।
હ્રિયમાણે ધને રાજન્વયં કસ્ય ક્ષમેમહિ॥ 12-8-13 (81105)
અભિશસ્તં પ્રપશ્યન્તિ દરિદ્રં પાર્શ્વતઃ સ્થિતમ્।
દારિદ્ર્યં પાતકં લોકે કસ્તચ્છંસિતુમર્હતિ॥ 12-8-14 (81106)
પતિતઃ શોચ્યતે રાજન્નિર્ધનશ્ચાપિ શોચ્યતે।
વિશેષં નાધિગચ્છામિ પતિતસ્યાધનસ્ય ચ॥ 12-8-15 (81107)
અર્થેભ્યો હિ વિવૃદ્ધેભ્યઃ સંભૃતેભ્યસ્તતસ્તતઃ।
ક્રિયાઃ સર્વાઃ પ્રવર્તન્તે પર્વતેભ્ય ઇવાપગાઃ॥ 12-8-16 (81108)
અર્થાદ્ધર્મશ્ચ કામશ્ચ સ્વર્ગશ્ચૈવ નરાધિપ।
પ્રાણયાત્રાઽપિ લોકસ્ય વિના હ્યર્થં ન સિધ્દ્યતિ॥ 12-8-17 (81109)
અર્થેન હિ વિહીનસ્ય પુરુષસ્યાલ્પમેધસઃ।
વિચ્છિદ્યન્તે ક્રિયાઃ સર્વા ગ્રીષ્મે કુસરિતો યથા॥ 12-8-18 (81110)
યસ્યાર્થાસ્તસ્ય મિત્રાણિ યસ્યાર્થાસ્તસ્ય બાન્ધવાઃ।
યસ્યાર્થાઃ સ પુમાઁલ્લોકે યસ્યાર્થાઃ સ ચ પણ્ડિતઃ॥ 12-8-19 (81111)
અધનેનાર્થકામેન નાર્થઃ શક્યો વિધિત્સિતુમ્।
અર્થૈરર્થા નિબધ્યન્તે ગજૈરિવ મહાગજાઃ॥ 12-8-20 (81112)
ધર્મઃ કામશ્ચ સ્વર્ગશ્ચ હર્ષઃ ક્રોધઃ શ્રુતં દમઃ।
અર્થાદેતાનિ સર્વાણિ પ્રવર્તન્તે નરાધિપ॥ 12-8-21 (81113)
ધનાત્કુલં પ્રભવતિ ધનાદ્ધર્મઃ પ્રવર્ધતે।
નાધનસ્યાસ્ત્યયં લોકો ન પરઃ પુરુષોત્તમ॥ 12-8-22 (81114)
નાધનો ધર્મકૃત્યાનિ યથાવદનુતિષ્ઠતિ।
ધનાદ્ધિ ધર્મઃ સ્રવતિ શૈલાદભિનદી યથા॥ 12-8-23 (81115)
યઃ કૃશાર્થઃ કૃશગવઃ કૃશભૃત્યઃ કૃશાંતિથિઃ।
સ વૈ રાજન્કૃશો નામ ન શરીરકૃશઃ કૃશઃ॥ 12-8-24 (81116)
અવેક્ષસ્વ યથાન્યાયં પશ્ય દેવાસુરં યથા।
રાજન્કિમન્યજ્જ્ઞાતીનાં વધાદ્ગૃધ્યન્તિ દેવતાઃ॥ 12-8-25 (81117)
ન ચેદ્ધર્તવ્યમન્યસ્ય કથં તદ્ધર્મમારભેત્।
એતાવાનેવ વેદેષુ નિશ્ચયઃ કવિભિઃ કૃતઃ॥ 12-8-26 (81118)
અધ્યેતવ્યા ત્રયી નિત્યં ભવિતવ્યં વિપશ્ચિતા।
સર્વથા ધનમાહાર્યં યષ્ટવ્યં ચાપિ યત્નતઃ॥ 12-8-27 (81119)
દ્રોહાદ્દેવૈરવાપ્તાનિ દિવિ સ્થાનાનિ સર્વશઃ।
દ્રોહાત્કિમન્યજ્જ્ઞાતીનાં ગૃધ્યન્તે યેન દેવતાઃ॥ 12-8-28 (81120)
ઇતિ દેવા વ્યવસિતા વેદવાદાશ્ચ શાશ્વતાઃ।
અધીયન્તેઽધ્યાપયન્તે યજન્તે યાજયન્તિ ચ॥ 12-8-29 (81121)
કૃત્સ્નં તદેવ તચ્છ્રેયો યદપ્યાદદતેઽન્યતઃ।
ન પશ્યામોઽનપકૃતં ધનં કિંચિત્ક્વચિદ્વયમ્॥ 12-8-30 (81122)
એવમેવ હિ રાજાનો યજન્તિ પૃથિવીમિમામ્।
જિત્વા મમેયં બ્રુવતે પુત્રા ઇવ પિતૃર્ધનમ્॥ 12-8-31 (81123)
રાજર્ષયોઽપિ તે સ્વર્ગ્યા ધર્મો હ્યેષાં નિરુચ્યતે॥ 12-8-32 (81124)
યથૈવ પૂર્ણાદુદધેઃ સ્યન્દન્ત્યાપો દિશો દશ।
એવં રાજકુલાદ્વિત્તં પૃથિવીં પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-8-33 (81125)
આસીદિયં દિલીપસ્ય નૃગસ્ય નહુષસ્ય ચ।
અંબરીપસ્ય માન્ધાતુઃ પૃથિવી સા ત્વયિ સ્થિતા॥ 12-8-34 (81126)
સ ત્વાં દ્રવ્યમયો યજ્ઞઃ સંપ્રાપ્તઃ સર્વદક્ષિણઃ।
તં ચેન્ન યજસે રાજન્પ્રાપ્તસ્ત્વં રાજ્યકિલ્બિષમ્॥ 12-8-35 (81127)
યેષાં રાજાઽશ્વમેધેન યજતે દક્ષિણાવતા।
ઉપેત્ય તસ્યાવભૃથે પૂતાઃ સર્વે ભવન્તિ તે॥ 12-8-36 (81128)
વિશ્વરૂપો મહાદેવઃ સર્વમેધે મહામખે।
જુહાવ સર્વભૂતાનિ તથૈવાત્માનમાત્મના॥ 12-8-37 (81129)
શાશ્વતોઽયં ભૂતિપથો નાસ્ત્યન્તમનુશુશ્રુમ।
મહાજનપથં ગન્તા મા રાજન્કુપથં ગમઃ॥ ॥ 12-8-38 (81130)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ॥ 8॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-8-1 દૃઢૌ યુક્તિશક્ત્યુપેતૌ વાદપરાક્રમાવુક્તિવિક્રમૌ યસ્ય સ તથા॥ 12-8-2 દર્શયન્નૈન્દ્રમાત્મનિમિતિ ડ.થ.દ. પાઠઃ॥ 12-8-5 ક્લીબસ્ય સ્વીયવધે કાતરસ્ય। દીર્ઘસૂત્રસ્ય પરવધે અલસસ્ય॥ 12-8-6 યઃ પુમાન્હતસ્વસ્તિર્નષ્ટકલ્યાણઃ। અકિઞ્ચનો દરિદ્રઃ। અતએવ કમાત્સર્વલોકેષુ ન વિખ્યાતઃ। પુત્રપશુસંહિતઃ પુત્રાદિભિરાશ્લિષ્ટશ્ચ ન ભવતિ। સ ભૈક્ષં આજિજીવિષેદુપજીવિતુમિચ્છેત્। સ કર્મણા પૌરુષેણ કસ્યચિદપિ પરસ્ય। સમારભ્યન્ત ઇતિ સમારમ્ભા અર્થાસ્તાન્નૈવ બુભૂષેત નૈવ પ્રાપ્તુમિચ્છેત્। ત્વં તુ પ્રાપ્તકલ્યાણઃ સંપન્નઃ ખ્યાતઃ પુત્રાદ્યાશ્લિષ્ટશ્ચ પૌરુષેણાર્થાંલ્લબ્ધ્વા નાજિજીવિષેદ્ભૈક્ષં કર્મણા યેન કેનચિત્। સમારમ્ભાદ્વુભૂષેત હતસ્વસ્તિરકિઞ્ચનઃ। ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ। યો હ્યાજિજીવિષેદ્ભૈક્ષં કર્મણા નૈવ કેનચિત્। ઇતિ થ. પાઠઃ। સર્વલોકેન વિખ્યાતો ન પુત્રપશુસંહિતઃ। કાપાલીં નૃપ પાપિષ્ઠાં વૃત્તિમાસ્થાય જીવતીતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-8-7 કાપાલીં ભિક્ષાપાત્રવતીમ્। સંત્યજ્યરાજ્યમૃદ્ધિં ત્વાં લોકોઽયં પ્રવદિષ્યતીતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-8-8 સર્વારમ્ભાન્સર્વાર્થાન્ધર્માદીન્ પ્રાકૃતવન્મૂઢવત્॥ 12-8-11 આકિઞ્ચન્યં મુનીનાં ચ રાજ્યાદપ્યધિકં મતમિતિ યદ્વાક્યં તદુદ્દિશ્ય નહુષો રાજા અધનતામિહ ધિગસ્ત્વિત્યબ્રવીત્। અધને ધનાભાવે નિમિત્તે સતિ પુરુષો નૃશંસં કર્મ કૃત્વા જીવતીતિ દારિદ્ર્યં પાપહેતુત્વાન્નિન્દિતવાનિત્યર્થઃ। આકિઞ્ચન્યમહીનસ્ય મૃત્યવે ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-8-25 યત્તૂક્તં જ્ઞાતીનાં પરસ્પરં યુદ્ધે હતાનાં હન્તૄણાં ચ શ્રેયો નાસ્તીતિ તચ્છિષ્ટાચારદર્શનેન દૂષયતિ। અવેક્ષસ્વેત્યાદિના॥ 12-8-26 અન્યસ્ય પરસ્ય ધનં ચેન્ન હર્તવ્યં તત્તર્હિ રાજા કથં ધર્મમાચરેત્। તસ્ય વૃત્ત્યન્તરાભાવાન્ન કથંચિદિત્યર્થઃ॥ 12-8-32 નિરુચ્યતે ઉત્કૃષ્ટત્વેન કીર્ત્યતે॥ 12-8-33 સ્યન્દન્તિ પ્રસ્રવન્તિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 009
॥ શ્રીઃ ॥
12.9. અધ્યાયઃ 009
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરસ્ય નિર્વેદવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-9-0 (81131)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-9-0x (6717)
મુહૂર્તં તાવદેકાગ્રો મનઃ શ્રોત્રેઽન્તરાત્મનિ।
ધારયન્નપિ તે શ્રુત્વા રોચતે વચનં મમ॥ 12-9-1 (81132)
સાર્થગમ્યમહં માર્ગં ન જાતુ ત્વત્કૃતે પુનઃ।
ગચ્છેયં તં ગમિષ્યામિ હિત્વા ગ્રામ્યસુખાન્યુત॥ 12-9-2 (81133)
ક્ષેમ્યશ્ચૈકાકિના ગમ્યઃ પન્થા કોસ્તીતિ પૃચ્છ મામ્।
અથવા નેચ્છસિ પ્રષ્ટુમપૃચ્છન્નપિ મે શૃણુ॥ 12-9-3 (81134)
હિત્વા ગ્રામ્યસુખાચારં તપ્યમાનો મહત્તપઃ।
અરણ્યે ફલમૂલાશી ચરિષ્યામિ મૃગૈઃ સહ॥ 12-9-4 (81135)
જુહ્વાનોઽગ્નિં યથાકાલમુભૌ કાલાવુપસ્પૃશન્।
કૃશઃ પરિમિતાહારશ્ચર્મચીરજટાધરઃ॥ 12-9-5 (81136)
શીતવાતાતપસહઃ ક્ષુત્પિપાસાશ્રમક્ષમઃ।
તપસા વિધિદૃષ્ટેન શરીરમુપશોષયન્॥ 12-9-6 (81137)
મનઃકર્ણસુખા નિત્યં શ્રૃણ્વન્નુચ્ચાવચા ગિરઃ।
મુદિતાનામરણ્યેષુ નદતાં મૃગપક્ષિણામ્। 12-9-7 (81138)
આજિઘ્રન્પેશલાન્ગન્ધાન્ફુલ્લાનાં વૃક્ષવીરુધામ્॥
નાનારૂપાન્વને પશ્યન્રમણીયાન્વનૌકસઃ॥ 12-9-8 (81139)
વાનપ્રસ્થજનસ્યાપિ દર્શનં કૂલવાસિનઃ।
નાપ્રિયાણ્યાચરિષ્યામિ કિંપુનર્ગ્રામવાસિનામ્॥ 12-9-9 (81140)
એકાન્તશીલી વિમૃશન્પક્વાપક્વેન વર્તયન્।
પિતૄન્દેવાંશ્ચ વન્યેન વાગ્ભિરદ્ભિશ્ચ તર્પયન્॥ 12-9-10 (81141)
એવમારણ્યશાસ્ત્રાણામુગ્રમુગ્રતરં વિધિમ્।
સેવમાનઃ પ્રતીક્ષિષ્યે દેહસ્યાસ્ય સમાપનમ્॥ 12-9-11 (81142)
અથવૈકોઽહમેકાહમેકૈકસ્મિન્વનસ્પતૌ।
ચરન્ભૈક્ષં મુનિર્મુણ્ડઃ ક્ષપયિષ્યે કલેવરમ્॥ 12-9-12 (81143)
પાંસુભિઃ સમભિચ્છન્નઃ શૂન્યાગારપ્રતિશ્રયઃ।
વૃક્ષમૂલનિકેતો વા ત્યક્તસર્વપ્રિયાપ્રિયઃ॥ 12-9-13 (81144)
ન શોચન્ન પ્રહૃષ્યંશ્ચ તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ।
નિરાશીર્નિર્મમો ભૂત્વા નિર્દ્વન્દ્વો નિષ્પરિગ્રહઃ॥ 12-9-14 (81145)
આત્મારામઃ પ્રસન્નાત્મા જડાન્ધબધિરાકૃતિઃ।
અકુર્વાણઃ પરૈઃ કાંચિત્સંવિદં જાતુ કૈરપિ॥ 12-9-15 (81146)
જઙ્ગમાજઙ્ગમાન્સર્વાનવિહિંસંશ્ચતુર્વિધાન્।
પ્રજાઃ સર્વાઃ સ્વધર્મસ્થાઃ સમઃ પ્રાણભૃતઃ પ્રતિ॥ 12-9-16 (81147)
ન ચાપ્યવહસન્કંચિન્ન કુર્વન્ભ્રુકુટીઃ ક્વચિત્।
પ્રસન્નવદનો નિત્યં સર્વેન્દ્રિયસુસંયતઃ॥ 12-9-17 (81148)
અપૃચ્છન્કસ્યચિન્માર્ગં પ્રવ્રજન્નેવ કેનચિત્।
ન દેશં ન દિશં કાંચિદ્ગન્તુમિચ્છન્વિશેષતઃ॥ 12-9-18 (81149)
ગમને નિરપેક્ષશ્ચ પશ્ચાદનવલોકયન્।
ઋજુઃ પ્રણિહિતો ગચ્છન્સ્ત્રીસંસ્થાપરિવર્જકઃ॥ 12-9-19 (81150)
સ્વભાવસ્તુ પ્રયાત્યગ્રે પ્રભવન્ત્યશનાન્યપિ।
દ્વન્દ્વાનિ ચ વિરુદ્ધાનિ તાનિ સર્વાણ્યચિન્તયન્॥ 12-9-20 (81151)
અલ્પં વા સ્વાદુ વા ભોજ્યં પૂર્વાલાભેન જાતુચિત્।
અન્યેષ્વપિ ચરઁલ્લાભમલાભે સપ્ત પૂરયન્॥ 12-9-21 (81152)
વિધૂમે ન્યસ્તમુસલે વ્યઙ્ગારે ભુક્તવજ્જને।
અતીતપાત્રસંચારે કાલે વિગતભિક્ષુકે॥ 12-9-22 (81153)
એકકાલં ચરન્ભૈક્ષં ત્રીનથ દ્વે ચ પઞ્ચ વા।
સ્નેહપાશં વિમુચ્યાહં ચરિષ્યામિ મહીમિમામ્॥ 12-9-23 (81154)
અલાભે સતિ વા લાભે સમદર્શી મહાતપાઃ।
ન જિજીવિષુવત્કિંચિન્ન મુમૂર્ષુવદાચરન્॥ 12-9-24 (81155)
જીવિતં મરણં ચૈવ નાભિનન્દન્ન ચ દ્વિપન્।
વાસ્યૈકં તક્ષતો બાહું ચન્દનેનૈકપુક્ષતઃ।
નાકલ્યાણં ન કલ્યાણં ચિન્તયન્નુભયોસ્તયોઃ॥ 12-9-25 (81156)
યાઃ કાશ્ચિજ્જીવતા શક્યાઃ કર્તુમભ્યુદયક્રિયાઃ।
સર્વાસ્તાઃ સમભિત્યજ્ય નિમેષાદિવ્યવસ્થિતઃ॥ 12-9-26 (81157)
તેષુ નિત્યમસક્તશ્ચ ત્યક્તસર્વેન્દ્રિયક્રિયઃ।
અપરિત્યક્તસંકલ્પઃ સુનિર્ણિક્તાત્મકલ્મપઃ॥ 12-9-27 (81158)
વિમુક્તઃ સર્વસઙ્ગેભ્યો વ્યતીતઃ સર્વવાગુરાઃ।
ન વશે કસ્યચિત્તિષ્ઠન્સધર્મા માતરિશ્વનઃ॥ 12-9-28 (81159)
વીતરાગશ્ચરન્નેવં તુષ્ટિં પ્રાપ્સ્યામિ માનસીમ્।
તૃષ્ણયા હિ મહત્પાપમજ્ઞાનાદસ્મિ કારિતઃ॥ 12-9-29 (81160)
કુશલાકુશલાન્યેકે કૃત્વા કર્માણિ માનવાઃ।
કાર્યકારણસંશ્લિષ્ટં સ્વજનં નામ બ્રિભ્રતિ॥ 12-9-30 (81161)
આયુપોઽન્તે પ્રહાયેદં ક્ષીણપ્રાણં કલેવરમ્।
પ્રતિગૃહ્ણાતિ તત્પાપં કર્તુઃ કર્મફલં હિ તત્॥ 12-9-31 (81162)
એવં સંસારચક્રેઽસ્મિન્વ્યાવિદ્ધે રથચક્રવત્।
સમેતિ ભૂતગ્રામોઽયં ભૂતગ્રામેણ કાર્યવાન્॥ 12-9-32 (81163)
જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિવેદનાભિરભિદ્રુતમ્।
અપારમિવ ચાસ્વસ્થં સંસારં ત્યજતઃ સુખમ્॥ 12-9-33 (81164)
દિવઃ પતત્સુ દેવેષુ સ્થાનેભ્યશ્ચ મહર્ષિષુ।
કો હિ નામ ભવેનાર્થી ભવેત્કારણતત્ત્વવિત્॥ 12-9-34 (81165)
કૃત્વા હિ વિવિધં કર્મ તત્તદ્વિવિધલક્ષણમ્।
પાર્થિવૈર્નૃપતિઃ સ્વલ્પૈઃ કારણૈરેવ બધ્યતે॥ 12-9-35 (81166)
તસ્માત્પ્રજ્ઞામુતમિદં ચિરાન્માં પ્રત્યુપસ્થિતમ્।
તત્પ્રાપ્ય પ્રાર્થયે સ્થાનમવ્યયં શાશ્વતં ધ્રુવમ્॥ 12-9-36 (81167)
એતયા સંતતં ધૃત્યા ચરન્નેવંપ્રકારયા।
જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિવેદનાભિરભિદ્રુતમ્।
દેહં સંસ્થાપયિષ્યામિ નિર્ભયં માર્ગમાસ્થિતઃ॥ ॥ 12-9-37 (81168)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ નવમોઽધ્યાયઃ॥ 9॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-9-1 મુહૂર્તં તાવદેકાગ્રો મનઃ શ્રોત્રેઽન્તરાત્મનિ। ધારયન્નપિ તચ્છુત્વા રોચેત વચનં મમેતિ ઝ. પાઠઃ। 12-9-8 પેશલાન્રભ્યાન્॥ 12-9-15 આત્મારામઃ યોગેનાત્મન્યેવ રમમાણઃ। પ્રસન્નાત્મા શુદ્ધસત્વઃ। કેનચિન્નિમિત્તેન સંવિદં સંવાદમકુર્વાણઃ કૃત્યાભાવાત્॥ 12-9-16 ચતુર્વિધાન્ જંગમસ્ય જરાયુજાણ્ડજસ્વેદજભેદેન ત્રૈવિધ્યાત્। સ્વધર્મસ્થાઃ પ્રાણભૃત ઇન્દ્રિયપોષકાશ્ચ પ્રજાઃ પ્રતિ સમ ઇત્યન્વયઃ॥ 12-9-18 કેનચિન્માર્ગેણ॥ 12-9-19 પ્રણિહિતોઽન્તર્મુખઃ॥ 12-9-21 પૂર્વાલાભેન પૂર્વસ્મિન્ ગૃહેઽલાભેઃ હેતુના જાતુ કદાચિત્। અન્યેષ્વપિ ગૃહેષુ લાભં લબ્ધમન્નં ચરન્ભક્ષયન્॥ 12-9-22 ભૈક્ષકાલમાહ વિધૂમે ઇતિ। ગૃહે ઇતિ શેષઃ॥ 12-9-23 ત્રીન્ગૃહાન્॥ 12-9-24 જિજીવિષુવદ્ધનાદિસંગ્રહમ્। મુમૂર્ષુવદન્નાદિત્યાગમ્॥ 12-9-25 વાસી તક્ષાયુધં તયા॥ 12-9-26 નિમેષોન્મેષાશનપાનાદિશારીરનિર્વાહમાત્રકર્મસ્વવસ્થિત ઇતર્થઃ॥ 12-9-27 તેષ્વપિ કર્મસુ અસક્તઃ। અપરિત્યક્તો નિત્યં વશીકૃતઃ સંકલ્પો મનઃ ક્રિયાયેન। દૃઢમના ઇત્યર્થઃ। સુનિર્ણિક્તાત્મકલ્મષઃ સમ્યગ્દૂરીકૃતધીમલઃ॥ 12-9-28 વાગુરાઃ સ્નેહપાશાન્॥ 12-9-30 એકે મૂઢાઃ કાર્યકારણસંશ્લિષ્ટં સ્વસુખેન નિમિત્તભૂતેન સંલગ્નં સ્ત્ર્યાદિકં બિભ્રત્યાત્મોપકારકત્વેન પુષ્ણન્તિ। કુશલાકુશલાન્યેવં કૃત્વા કર્ગાણિ માનવઃ। કાર્યકારણસંશ્લિયઃ સ્વજનં નાભિનન્દતિ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-9-32 વ્યાવિદ્ધે ભ્રામ્યમાણે। સમેતિ સંયોગમેતિ॥ 12-9-35 વિવિધં સામાદ્યુપાયવત્ વિવિધલક્ષણં નાનાવિધકપટાદિરૂપં કર્મ કૃત્વા સ્વલ્પૈઃ પાર્થિવૈઃ ક્ષુદ્રરાજભિર્તૃપતિર્મહારાજો બધ્યતે। કારણૈઃ સ્વાપમાનાદિભિર્હેતુભિઃ બહવો મિલિત્વા એકં મહાન્તં ઘ્નન્તીત્યર્થઃ॥ 12-9-36 યસ્માદ્દુઃખમયં ક્ષયિષ્ણુ ચ ઐશ્વર્યં તસ્માત્। સ્થાનં મોક્ષમ્। અવ્યયમપક્ષયશૂન્યમ્। શાશ્વતમનાદિ। ધ્રુવં સદૈકરૂપમ્॥ 12-9-37 સંસ્થાપયિષ્યામિ સમાપયિષ્યામિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 010
॥ શ્રીઃ ॥
12.10. અધ્યાયઃ 010
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભીમસેનવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-10-0 (80906)
ભીમ ઉવાચ। 12-10-0x (6706)
શ્રોત્રિયસ્યેવ તે રાજન્મન્દકસ્યાવિપશ્ચિતઃ।
અનુવાકહતા બુદ્ધિર્નૈષા તત્ત્વાર્થદર્શિની॥ 12-10-1 (80907)
આલસ્યે કૃતચિત્તસ્ય રાજધર્માનસૂયતઃ।
વિનાશે ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં કિં ફલં ભરતર્ષભ॥ 12-10-2 (80908)
ક્ષમાઽનુકમ્પા કારુણ્યમાનૃશંસ્યં ન વિદ્યતે।
ક્ષાત્રમાચરતો માર્ગમપિ બન્ધોસ્ત્વદન્તરે॥ 12-10-3 (80909)
યદીમાં ભવતો બુદ્ધિં વિદ્યામ વયમીદૃશીમ્।
શસ્ત્રં નૈવ ગ્રહીષ્યામો ન વધિષ્યામ કંચન॥ 12-10-4 (80910)
ભૈક્ષમેવાચરિષ્યામ શરીરસ્યાવિમોક્ષણાત્।
ન ચેદં દારુણં યુદ્ધમભવિષ્યન્મહીક્ષિતામ્॥ 12-10-5 (80911)
પ્રાણસ્યાન્નમિદં સર્વમિતિ વૈ કવયો વિદુઃ।
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ સર્વં પ્રાણસ્ય ભોજનમ્॥ 12-10-6 (80912)
આદદાનસ્ય ચેદ્રાજ્યં યે કેચિત્પરિપન્થિનઃ।
હન્તવ્યાસ્ત ઇતિ પ્રાજ્ઞાઃ ક્ષત્રધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-10-7 (80913)
તે સદોષા હતાઽસ્માભિરન્નસ્ય પરિપન્થિનઃ।
તાન્હત્વા ભુઙ્ક્ષ્વ ધર્મેણ યુધિષ્ઠિર મહીમિમામ્॥ 12-10-8 (80914)
યથા હિ પુરુષઃ ખાત્વા કૂપમપ્રાપ્ય ચોદકમ્।
પઙ્કદિગ્ધો નિવર્તેત્ કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-9 (80915)
યથાઽઽરુહ્ય મહાવૃક્ષમપહૃત્ય તતો મધુ।
અપ્રાશ્ય નિધનં ગચ્છેત્કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-10 (80916)
યથા મહાન્તમધ્વાનમાશયા પુરુષઃ પતન્।
સ નિરાશો નિવર્તેત કર્મૈતન્નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-11 (80917)
યથા શત્રૂન્ઘાતયિત્વા પુરુષઃ કુરુનન્દન।
આત્માનં ઘાતયેત્પશ્ચાત્કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-12 (80918)
યથાન્નં ક્ષુધિતો લબ્ધ્વા ન ભુઞ્જીયાદ્યદૃચ્છયા।
કામી ચ કામિનીં લબ્ધ્વા કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-13 (80919)
વયમેવાત્ર ગર્હ્યા હિ યદ્વયં મન્દચેતસમ્।
ત્વાં રાજન્નનુગચ્છામો જ્યેષ્ઠોઽયમિતિ ભારત॥ 12-10-14 (80920)
વયં હિ બાહુબલિનઃ કૃતવિદ્યા મનસ્વિનઃ।
ક્લીબસ્ય વાક્યે તિષ્ઠામો યથૈવાશક્તયસ્તથા॥ 12-10-15 (80921)
અગતીકગતીનસ્માન્નષ્ટાર્થનર્થસિદ્ધયે।
કથં વૈ નાનુપશ્યેયુર્જનાઃ પશ્યત યાદૃશમ્॥ 12-10-16 (80922)
આપત્કાલે હિ સંન્યાસઃ કર્તવ્ય ઇતિ શિષ્યતે।
જરયાઽભિપરીતેન શત્રુભિર્વ્યંસિતેન વા॥ 12-10-17 (80923)
તસ્માદિહ કૃતપ્રજ્ઞાસ્ત્યાગં ન પરિચક્ષતે।
ધર્મવ્યતિક્રમં ચૈવ મન્યન્તે સૂક્ષ્મદર્શિનઃ॥ 12-10-18 (80924)
કથં તસ્માત્સમુત્પન્નાસ્તન્નિષ્ઠાસ્તદુપાશ્રયાઃ।
તદેવ નિન્દાં ભાષેયુર્ધાતા તત્ર ન ગર્હ્યતે॥ 12-10-19 (80925)
શ્રિયા વિહીનૈરધનૈર્નાસ્તિકૈઃ સંપ્રવર્તિતમ્।
વેદવાદસ્ય વિજ્ઞાનં સત્યાભાસમિવાનૃત્॥ 12-10-20 (80926)
શક્યં તુ મૌનમાસ્થાય બિભ્રતાઽઽત્માનમાત્મના।
ધર્મચ્છઝ સમાસ્થાય ચ્યવિતું ન તુ જીવિતુમ્। 12-10-21 (80927)
શક્યં પુનરરણ્યેષુ સુખમેકેન જીવિતુમ્।
અબિભ્રતા પુત્રપૌત્રાન્દેવર્ષીનતિથીન્પિતૄન્॥ 12-10-22 (80928)
નેમે મૃગાઃ સ્વર્ગજિતો ન વરાહા ન પક્ષિણઃ।
અથાન્યેન પ્રકારેણ પુણ્યમાહુર્ન તે જનાઃ॥ 12-10-23 (80929)
યદિ સંન્યાસતઃ સિદ્ધિં રાજા કશ્ચિદવાપ્નુયાત્।
પર્વતાશ્ચ દુમાશ્ચૈવ ક્ષિપ્તં સિદ્ધિમવાપ્નુયુઃ॥ 12-10-24 (80930)
એતે હિ નિત્યસંન્યાસા દૃશ્યન્તે નિરુપદ્રવાઃ।
અપરિગ્રહવન્તશ્ચ સતતં બ્રહ્મચારિણઃ॥ 12-10-25 (80931)
અથ ચેદાત્મભાગ્યેષુ નાન્યેષાં સિદ્ધિમશ્ર્નુતે।
તસ્માત્કર્મૈવ કર્તવ્યં નાસ્તિ સિદ્ધિરકર્મણઃ॥ 12-10-26 (80932)
ઔદકાઃ સૃષ્ટયશ્ચૈવ જન્તવઃ સિદ્ધિમાપ્નુયુઃ।
તેષામાત્મૈવ ભર્તવ્યો નાન્યઃ કશ્ચન વિદ્યતે॥ 12-10-27 (80933)
અવેક્ષસ્વ યથા સ્વૈઃ કર્મભિર્વ્યાપૃતં જગત્।
તસ્માત્કર્મૈવ કર્તવ્યં ન્પ્રસ્તિ સિદ્ધિરકર્મણઃ॥ ॥ 12-10-28 (80934)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દશમોઽધ્યાયઃ॥ 10॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-10-1 શ્રોત્રિયસ્ય વેદપાઠકસ્ય મન્દત્વાદેવાવિપશ્ચિતોઽર્થજ્ઞાશૂન્યસ્ય। અનુવાકેન નિત્યપાઠેન હતા નષ્ટા॥ 12-10-3 ત્વદન્તરે ત્વત્તોઽન્યત્ર॥ 12-10-6 પ્રાણસ્ય પ્રાણવતો બલિષ્ઠસ્યેદં સર્વમન્નમિવાન્નં ભોગ્યમ્। ભોજનં ભુજ્યતે પાલ્યતે ઇતિ વ્યુત્પત્ત્યા પાલનીયમ્॥ 12-10-8 હતાસ્માભિરિતિ સંધિરાર્ષઃ। હત્વા નિઘ્નન્ ત્વં। હન્તેરન્યેભ્યોઽપિ દૃશ્યત ઇતિ ક્વનિપ્ અનુનાસિકલોપો હ્રસ્વસ્યેતિ તુક્। રાજ્યસ્ય પરિપન્થિન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-10-9 તથા તેન પ્રકારેણોપમીયત ઇતિ તથોપમમ્॥ 12-10-11 પતન્ ગચ્છન્ 12-10-15 અશક્તયઃ શક્તિહીનાઃ॥ 12-10-16 અગતીકગતીનનાથરક્ષકાન્। દૈર્ધ્યમાર્ષમ્। એતત્ યાદૃશં મમ વચનં તાદૃશં પશ્યત।યુક્તમયુક્તં વેતિ પરીક્ષયતેત્યર્થઃ॥ 12-10-17 વ્યંસિતેન દુર્ગતિંપ્રાપિતેન॥ 12-10-18 ત્યાગં સંન્યાસમ્। ક્ષત્રિયસ્ય મૌણ્ડ્યાદિકં નિષિદ્ધં તસ્યાચરણે ધર્મવ્યતિક્રમોઽસ્ત્યેવેતિ ભાવઃ॥ 12-10-19 હિંસાર્થમુત્પન્ના હિંસ્નયોનૌ જાતાઃ। હિંસૈકજીવનાસ્તદેવ તસ્યૈવ હિંસ્નધર્મસ્ય નિન્દાં કથં ભાષેયુઃ। કથં વા તત્ર ધાતા તસ્ય ધર્મસ્ય સ્નષ્ટા ન ગર્હ્યતે ન નિન્દ્યતે। ધાતૃવિહિતત્વાત્સહજત્વાચ્ચ નાસૌ ધર્મો નિન્દ્ય ઇત્યર્થઃ। તએવ ભૂષયેયુર્યે તે શ્રદ્ધાહ્યત્ર ગર્હ્યતે ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-10-20 શ્રિયા વિહીનૈરનયૈર્નાસ્તિકૈઃ સંપ્રકીર્તિતમ્। વેદાભાસમિવાજ્ઞાનમિતિ થ. પાઠઃ। શ્રિયા ત્રય્યા વિદ્યયા વિહીનૈઃ। અધનૈર્લક્ષ્મ્યા ચ હીનૈઃ। ઇદમનૃતં સંપ્રવર્તિતમ્। વેદયતીતિ વેદો વિધિસ્તસ્ય વાદોઽર્થવાદસ્તત્સંબન્ધિ વિજ્ઞાનં સંન્યાસવિધિસ્તુત્યર્થં ભરતાદિકીર્તનં પ્રજાપતિવપોત્ખનનવદર્થવાદો નતુ તાવતા મૌણ્ડ્યે ક્ષત્રિયસ્યાધિકારઃ સિધ્યતીતિ ભાવઃ॥ 12-10-21 આત્માનં દેહમાત્મના સ્વેનૈવ બિભ્રતા નિશ્ચલં સ્થાપયતા ધર્મચ્છઝ કપટયોગં આસ્થાય ચ્યવિતું મર્તુમેવ શક્યં ન જીવિતુમ્। કેવલં પ્રણિધાનેન શરીરનાશો ભવેદિત્યર્થઃ॥ 12-10-26 આત્મભાગ્યેષુ સ્વસંપત્સુ અન્યેષાં સિદ્ધિં પરકર્માર્જિતં ફલમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 011
॥ શ્રીઃ ॥
12.11. અધ્યાયઃ 011
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
અર્જુનેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ગાર્હસ્થ્યસ્ય શ્રૈષ્ઠ્યોપપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-11-0 (69053)
અર્જુન ઉવાચ। 12-11-0x (5628)
અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
તાપસૈઃ સહ સંવાદં શક્રસ્ય ભરતર્ષભ॥ 12-11-1 (69054)
`શક્યં પુનરરણ્યેષુ સુખમેતેન જીવિતુમ્।'
કેચિદ્ગૃહાન્પરિત્યજ્ય વનમભ્યાગમન્દ્વિજાઃ।
અજાતશ્મશ્રવો મન્દાઃ કુલે જાતાઃ પ્રવવ્રજુઃ॥ 12-11-2 (69055)
ધર્મોઽયમિતિ મન્વાનાઃ સમૃદ્ધા ધર્મચારિણઃ।
ત્યક્ત્વા ભ્રાતૄન્પિતૄંશ્ચૈવ તાનિન્દ્રોઽન્વકૃપાયત॥ 12-11-3 (69056)
સ તાન્બભાષે મઘવાન્પક્ષીભૂત્વા હિરણ્મયઃ।
સુદુષ્કરં મનુષ્યૈસ્તુ યત્કૃતં વિઘસાશિભિઃ॥ 12-11-4 (69057)
પુણ્યં ભવતિ કર્મૈષાં પ્રશસ્તં ચૈવ જીવિતમ્।
સિદ્ધાર્થાસ્તે ગતિં મુખ્યાં પ્રાપ્તાઃ કર્મપરાયણાઃ॥ 12-11-5 (69058)
ઋષય ઊચુઃ। 12-11-6x (5629)
અહો બતાયં શકુનિર્વિઘસાશાન્પ્રશંસતિ।
અસ્માન્નૂનમયં શાસ્તિ વયં ચ વિઘસાશિનઃ॥ 12-11-6 (69059)
શકુનિરુવાચ। 12-11-7x (5630)
નાહં યુષ્માન્પ્રશંસામિ પઙ્કદિગ્ધાન્રજસ્વલાન્।
ઉચ્છિષ્ટભોજિનો મન્દાનન્યે વૈ વિઘસાશિનઃ॥ 12-11-7 (69060)
ઋષય ઊચુઃ। 12-11-8x (5631)
ઇદં શ્રેયઃ પરમિતિ વયમેવમમંસ્મહિ।
શકુને બ્રૂહિ યચ્છ્રેયો વયં તે શ્રદ્દધામહે॥ 12-11-8 (69061)
શકુનિરુવાચ। 12-11-9x (5632)
યદિ માં નાભિશઙ્કધ્વં વિભજ્યાત્માનમાત્મના।
તતોઽહં વઃ પ્રવક્ષ્યામિ યાથાતથ્યં હિતં વચઃ॥ 12-11-9 (69062)
ઋષય ઊચુઃ। 12-11-10x (5633)
શૃણુમસ્તે વચસ્તાત પન્થાનો વિદિતાસ્તવ।
નિયોગે ચૈવ ધર્માત્મન્સ્થાતુમિચ્છામ શાધિ નઃ॥ 12-11-10 (69063)
શકુનિરુવાચ। 12-11-11x (5634)
ચતુષ્પદાં ગૌઃ પ્રવરા લોહાનાં કાઞ્ચનં વરમ્।
શબ્દાનાં પ્રવરો મન્ત્રો બ્રાહ્મણો દ્વિપદાં વરઃ॥ 12-11-11 (69064)
મન્ત્રોઽયં જાતકર્માદિર્બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે।
જીવતોઽપિ યથાકાલં શ્મશાનનિધનાન્તકઃ॥ 12-11-12 (69065)
કર્માણિ વૈદિકાન્યસ્ય સ્વર્ગ્યઃ પન્થાસ્ત્વનુત્તમઃ।
અથ સર્વાણિ કર્માણિ મન્ત્રસિદ્ધાનિ ચક્ષતે।
આમ્નાયદૃઢવાદીનિ તથા સિદ્ધિરિહેષ્યતે॥ 12-11-13 (69066)
માસાર્ધમાસા ઋતવ આદિત્યશશિતારકમ્।
ગ્રસન્તે કર્મ ભૂતાનિ તદિદં કર્મશંસિનામ્॥ 12-11-14 (69067)
સિદ્ધિક્ષેત્રમિદં પુણ્યમયમેવાશ્રમો મહાન્॥ 12-11-15 (69068)
અથ યે કર્મ નિન્દન્તો મનુષ્યાઃ કાપથં ગતાઃ।
મૂઢાનામર્થહીનાનાં તેષામેનસ્તુ વિદ્યતે॥ 12-11-16 (69069)
દેવવંશાન્પિતૃવંશાન્બ્રહ્મવંશાંશ્ચ શાશ્ચતાન્।
સંત્યજ્ય મૂઢા વર્તન્તે તતો યાન્ત્યશુચીન્પથઃ॥ 12-11-17 (69070)
એતદ્વોઽસ્તુ તપોયુક્તં દદામીત્યૃષિચોદિતમ્।
તસ્માત્તદધ્યાવસતસ્તપસ્વિત્વમિહોચ્યતે॥ 12-11-18 (69071)
દેવવંશાન્બ્રહ્મવંશાન્પિતૃવંશાંશ્ચ શાશ્વતાન્।
સંવિભજ્ય ગુરોશ્ચર્યાં તદ્વૈ દુષ્કરમુચ્યતે॥ 12-11-19 (69072)
દેવા વૈ દુષ્કરં કૃત્વા વિભૂતિં પરમાં ગતાઃ।
તસ્માદ્ગાર્હસ્થ્યમુદ્વોઢું દુષ્કરં પ્રબ્રવીમિ વઃ॥ 12-11-20 (69073)
તપઃ શ્રેષ્ઠં પ્રજાનાં હિ મૂલમેતન્ન સંશયઃ।
કુટુમ્વવિધિનાઽનેન યસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-11-21 (69074)
એતદ્વિદુસ્તપો વિપ્રા દ્વન્દ્વાતીતા વિમત્સરાઃ।
એતસ્માદ્વનમધ્યે તુ લોકેષુ તપ ઉચ્યતે॥ 12-11-22 (69075)
દુરાધર્ષં પદં ચૈવ ગચ્છન્તિ વિઘસાશિનઃ।
સાયંપ્રાતર્વિભજ્યાન્નં સ્વકુટુમ્બે યથાવિધિ॥ 12-11-23 (69076)
દત્ત્વાઽતિથિભ્યો દેવેભ્યઃ પિતૃભ્યઃ સ્વજનાય ચ।
અવશિષ્ટાનિ યેઽશ્નન્તિ તાનાહુર્વિઘસાશિનઃ॥ 12-11-24 (69077)
તસ્માત્સ્વધર્મમાસ્થાય સુવ્રતાઃ સત્યવાદિનઃ।
લોકસ્ય ગુરવો ભૂત્વા તે ભવન્ત્યનુપસ્કૃતાઃ॥ 12-11-25 (69078)
ત્રિદિવં પ્રાપ્ય શક્રસ્ય સ્વર્ગલોકે વિમત્સરાઃ।
વસન્તિ શાશ્વતાન્વર્ષાઞ્જના દુષ્કરકારિણઃ॥ 12-11-26 (69079)
અર્જુન ઉવાચ। 12-11-27x (5635)
તતસ્તે તદ્વચઃ શ્રુત્વા ધર્માર્થસહિતં હિતમ્।
ઉત્સૃજ્ય નાસ્તિકમતિં ગાર્હસ્થ્યં ધર્મમાશ્રિતાઃ॥ 12-11-27 (69080)
તસ્માત્ત્વમપિ સર્વજ્ઞ ધૈર્યમાલમ્બ્ય શાશ્વતમ્।
પ્રશાધિ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં હતામિત્રાં નરોત્તમ॥ ॥ 12-11-28 (69081)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાદશોઽધ્યાયઃ॥ 11॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-11-4 વિઘસાશિભિઃ મહાયજ્ઞાવશિષ્ટભોજિભિઃ॥ 12-11-6 શાસ્તિ જ્ઞાપયતિ। વિઘસં શીર્ણતૃણપર્ણફલાદિકં તદદનશીલાસ્તુ વયમેવાતો વિઘસાશિનિઃ શ્રેયાંસઃ સ્મ ઇતિ મેનિરે ઇત્યર્થઃ॥ 12-11-7 પઙ્કદિગ્ધાન્રજસ્વલાનિત્યાગન્તુકસ્વાભાવિકદોષયુક્તત્વમુક્તં ક્રમેણ। ઉચ્છિષ્ઠભોજિન ઇતિ। પ્રાયેણ શીર્ણતૃણમર્ણફલાનિ મૃગકીટપક્ષ્યુચ્છિષ્ટાનિ ભવન્તિ તદ્ભોજિનઃ॥ 12-11-8 તે તવ વચ ઇતિ શેષઃ॥ 12-11-10 પન્થાનઃ શ્રેયોમાર્ગાઃ॥ 12-11-12 મન્ત્રો મન્ત્રોક્તસંસ્કારઃ॥ 12-11-15 ઈહન્તે સર્વભૂતાનિ તદિદં કર્મસંજ્ઞિતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-11-22 એતસ્માત્ ગાર્હસ્થ્યાત્ અનન્તરં વનમધ્યે તપ ઉચ્યત ઇત્યન્વયઃ॥ 12-11-25 અનુપસ્કૃતાઃ નિઃસંશયાઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 012
॥ શ્રીઃ ॥
12.12. અધ્યાયઃ 012
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નકુલવાક્યમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-12-0 (69419)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-12-0x (5662)
અર્જુનસ્ય વચઃ શ્રુત્વા નકુલો વાક્યમબ્રવીત્।
રાજાનમભિસંપ્રેક્ષ્ય સર્વધર્મભૃતાં વરમ્॥ 12-12-1 (69420)
અનુરુધ્ય મહાપ્રાજ્ઞો ભ્રાતુશ્ચિત્તમરિંદમ।
વ્યૂઢોરસ્કો મહાબાહુસ્તામ્રાસ્યો મિતભાષિતા॥ 12-12-2 (69421)
નકુલ ઉવાચ। 12-12-3x (5663)
વિશાખયૂપે દેવાનાં સર્વેષામગ્નયશ્ચિતાઃ।
તસ્માદ્વિદ્વિ મહારાજ દેવાઃ કર્મફલે સ્થિતાઃ॥ 12-12-3 (69422)
અનાસ્તિકાનાં ભૂતાનાં પ્રાણદાઃ પિતરશ્ચ યે।
તેઽપિ કર્મૈવ કુર્વન્તિ વિધિં પશ્યસ્વ પાર્થિવ॥ 12-12-4 (69423)
વેદવાદાપવિદ્ધાસ્તુ તાન્વિદ્ધિ ભૃશનાસ્તિકાન્।
ન હિ વેદોક્તમુત્સૃજ્ય વિપ્રઃ સર્વેષુ કર્મસુ॥ 12-12-5 (69424)
દેવયાનેન નાકસ્ય પૃષ્ઠમાપ્નોતિ ભારત।
અત્યાશ્રમાનયં સર્વાનિત્યાહુર્વેદમિશ્ચયાઃ॥ 12-12-6 (69425)
બ્રાહ્મણાઃ શ્રુતિસંપન્નાસ્તાન્નિબોધ નરાધિપ।
વિત્તાનિ ધર્મલબ્ધાનિ ક્રતુમુખ્યેષ્વવાસૃજન્॥ 12-12-7 (69426)
કૃતાત્મા સ મહારાજ સ વૈ ત્યાગી સ્મૃતો નરઃ॥ 12-12-8 (69427)
અનવેક્ષ્ય સુખાદાનં તથૈવોર્ધ્વં પ્રતિષ્ઠિતઃ।
આત્મત્યાગી મહારાજ સ ત્યાગી તાપસો મતઃ॥ 12-12-9 (69428)
અનિકેતઃ પરિપતન્વૃક્ષમૂલાશ્રયો મુનિઃ।
અયાચકઃ સદાયોગી સ ત્યાગી પાર્થ ભિક્ષુકઃ॥ 12-12-10 (69429)
ક્રોધહર્ષાવનાદૃત્ય પૈશુન્યં ચ વિશેષતઃ।
વિપ્રો વેદાનધીતે યઃ સ ત્યાગી ગુરુપૂજકઃ॥ 12-12-11 (69430)
આશ્રમાંસ્તુલયા સર્વાન્ધૃતાનાહુર્મનીષિણઃ।
એકતશ્ચ ત્રયો રાજન્ગૃહસ્થાશ્રમ એકતઃ॥ 12-12-13aસમીક્ષ્ય તુલયા પાર્થ કામં સ્વર્ગં ચ ભારત।
અયં પન્થા મહર્ષીણાપ્રિયં લોકવિદાં ગતિઃ॥ 12-12-12 (69431)
ઇતિ યઃ કુરુતે ભાવં સ ત્યાગી ભરતર્ષભ।
નરઃ પરિત્યજ્ય ગૃહાન્વનમેતિ વિમૂઢવત્॥ 12-12-14 (69432)
યદા કામાન્સમીક્ષેત ધર્મવૈતંસિકો નરઃ।
અથૈનં મૃત્યુપાશેન કણ્ઠે બધ્નાતિ સૃત્યુરાટ્॥ 12-12-15 (69433)
અભિમાનકૃતં કર્મ નૈતત્ફલવદુચ્યતે।
ત્યાગયુક્તં મહારાજ સર્વમેવ મહાફલમ્॥ 12-12-16 (69434)
શમો દમસ્તથા ધૈર્યં સત્યં શૌચમથાર્જવમ્।
યજ્ઞો ધૃતિશ્ચ ધર્મશ્ચ નિત્યમાર્ષો વિધિઃ સ્મૃતઃ॥ 12-12-17 (69435)
પિતૃદેવાતિથિકૃતે સમારમ્ભોઽત્ર શસ્યતે।
અત્રૈવ હિ મહારાજ ત્રિવર્ગઃ કેવલં ફલમ્॥ 12-12-18 (69436)
એતસ્મિન્વર્તમાનસ્ય વિધૌ વિપ્રનિષેવિતે।
ત્યાગિનઃ પ્રસૃતસ્યેહ નોચ્છિત્તિર્વિદ્યતે ક્વચિત્॥ 12-12-19 (69437)
અસૃજદ્ધિ પ્રજા રાજન્પ્રજાપતિરકલ્મષઃ।
માં યક્ષ્યન્તીતિ ધર્માત્મા યજ્ઞૈર્વિવિધદક્ષિણૈઃ॥ 12-12-20 (69438)
વીરુધશ્ચૈવ વૃક્ષાંશ્ચ યજ્ઞાર્થં વૈ તથૌષધીઃ।
પશૂંશ્ચૈવ તથા મેધ્યાન્યજ્ઞાર્થાનિ હવીંષિ ચ॥ 12-12-21 (69439)
ગૃહસ્થાશ્રમિણસ્તચ્ચ યજ્ઞકર્માવિરોધિતમ્।
તસ્માદ્ગાર્હસ્થ્યમેવેહ દુષ્કરં દુર્લભં તથા॥ 12-12-22 (69440)
તત્સંપ્રાપ્ય ગૃહસ્થા યે પશુધાન્યધનાન્વિતાઃ।
ન યજન્તે મહારાજ શાશ્વતં તેષુ કિલ્વિષમ્॥ 12-12-23 (69441)
સ્વાધ્યાયયજ્ઞા ઋષયો જ્ઞાનયજ્ઞાસ્તથા પરે।
અથાપરે મહાયજ્ઞાન્મનસ્યેવ વિતન્વતે॥ 12-12-24 (69442)
`ઇદમન્યન્મહારાજ વિદ્વદ્ભિઃ કથિતં મમ।
ભૂમિરગ્નિશ્ચ વાયુશ્ચ ન ચાપો ન દિવાકરઃ॥ 12-12-25 (69443)
નક્ષત્રાણિ ન ચન્દ્રશ્ચ ન દિશઃ કાલ એવ ચ।
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ ન ગન્ધો ન રસઃ ક્વચિત્॥ 12-12-26 (69444)
ન ચ સન્તિ પ્રમાણાનિ યૈઃ પ્રમેયં પ્રસાધ્યતે।
પ્રત્યક્ષમનુમાનં ન નોપમાનમથાગમઃ॥ 12-12-27 (69445)
નાર્થાપત્તિર્ન ચૈતિહ્યં ન દૃષ્ટાન્તો ન સંશયઃ।
ન ક્વચિન્નિર્ણયો રાજન્ન ધર્માધર્મ એવ ચ॥ 12-12-28 (69446)
તિર્યક્વ સ્થાવરં ચૈવ ન દેવા ન ચ માનુષાઃ।
વર્ણાશ્રમવિભાગાશ્ચ ન ચ કર્તા ન કામકૃત્।
ન ચાર્થશ્ચ વિભૂતિશ્ચ ન ચાર્થસ્ય વિચેષ્ટિતમ્॥ 12-12-29 (69447)
તમોભૂતમિદં સર્વમનાલોકં જગન્નૃપ।
ન ચાત્મા વિદ્યમાનોપિ મનસા યોગમિચ્છતિ॥ 12-12-30 (69448)
અચેતનં મનસ્ત્વાસીદાત્મા એવ સચેતનઃ।
ઈશ્વરશ્ચેતનસ્ત્વેકસ્તેનેદં ગહનીકૃતમ્।
મન્ત્રાશ્ચ ચેતના રાજન્ન ચ દેહેન યોજિતાઃ॥ 12-12-31 (69449)
તેન વિશ્વસૃજો નામ ઋષયો મન્ત્રદેવતાઃ।
ચૈતન્યમીશ્વરાત્પ્રાપ્ય બ્રહ્માણ્ડં તૈર્વિનિર્મિતમ્॥ 12-12-32 (69450)
ઇષ્ટ્વા વિશ્વસૃજં યજ્ઞં નિર્મિતઃ પ્રપિતામહઃ।
સૃષ્ટિસ્તેન સમારબ્ધા પ્રસાદાદીશ્વરસ્ય ચ॥ 12-12-33 (69451)
ચૈતન્યમીશ્વરસ્યેદં સચેતનમિદં જગત્।
યોગેન ચ સમાવિષ્ટં જગત્કૃત્સ્નં ચ શંભુના॥ 12-12-34 (69452)
ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ ઉક્તો મોક્ષશ્ચ સંક્ષયે।
બ્રહ્મણઃ પરમેશસ્ય ઈશ્વરેણ યદૃચ્છયા॥ 12-12-35 (69453)
અજ્ઞો જન્તુરનીશશ્ચ ભાજનં સુખદુઃખયોઃ।
ઈશ્વરપ્રેરિતો ગચ્છેત્સ્વર્ગં વા શ્વભ્રમેવ વા॥ 12-12-36 (69454)
પ્રધાનં પુરુષઃ ચૈવ આત્માનં સર્વદેહિનામ્।
મનસા વિષયૈશ્ચૈવ ચેતનેન પ્રચોદિતાઃ।
સુખદુઃખેન યુજ્યન્તે કર્મભિશ્ચ પ્રચોદિતાઃ॥ 12-12-37 (69455)
વર્ણાશ્રમવિભાગાશ્ચ ઈશ્વરેણ પ્રવર્તિતાઃ।
સદેવાસુરગન્ધર્વં યેનેદં નિર્મિતં જગત્॥ 12-12-38 (69456)
ત્વં ચાન્યે ચ મહારાજ ઈશ્વરસ્ય વશે સ્થિતાઃ।
જીવન્તે ચ મ્રિયન્તે ચ ન સ્વતન્ત્રાઃ કથંચન॥ 12-12-39 (69457)
હિત્વાહિત્વા ચ ભૂતાનિ હત્વા સર્વમિદં જગત્।
યજન્તે કર્મણા દેવા ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 12-12-40 (69458)
હિંસાત્મકાનિ કર્માણિ સર્વેષાં ગૃહમેધિનામ્।
દેવતાનામૃષીણાં ચ તે ચ યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 12-12-41 (69459)
પાતિતાઃ શત્રવઃ પૂર્વ સર્વત્ર વસુધાધિપૈઃ।
પ્રજાનાં હિતકામૈશ્ચ આત્મનશ્ચ હિતૈષિભિઃ। 12-12-42 (69460)
યદિ તત્ર ભવેત્પાપં કથં તે સ્વર્ગમાસ્થિતાઃ।
ન પ્રાપ્તા નરકં રાજન્વેષ્ટિતાઃ પાપકર્મભિઃ॥' 12-12-43 (69461)
એવં મનઃસમાધાનં માર્ગમાતિષ્ઠતો નૃપ।
દ્વિજાતેર્બ્રહ્મભૂતસ્ય સ્પૃહયન્તિ દિવૌકસઃ॥ 12-12-44 (69462)
સ રત્નાનિ વિચિત્રાણિ સંહૃતાનિ તતસ્તતઃ।
મખેષ્વનભિસન્ત્યજ્ય નાસ્તિક્યમભિજલ્પસિ॥ 12-12-45 (69463)
કુટુમ્બમાસ્થિતે ત્યાગં ન પશ્યામિ નરાધિપ।
રાજસૂયાશ્વમેધેષુ સર્વમેધેષુ વા પુનઃ॥ 12-12-46 (69464)
યે ચાન્યે ક્રતવસ્તાત બ્રાહ્મણૈરભિપૂજિતાઃ।
તૈર્યજસ્વ મહીપાલ શક્રો દેવપતિર્યથા। 12-12-47 (69465)
રાજ્ઞઃ પ્રમાદદોષેણ દસ્યુભિઃ પરિમુષ્યતામ્।
અશરણ્યઃ પ્રજાનાં યઃ સ રાજા કલિરુચ્યતે॥ 12-12-48 (69466)
અશ્વાન્ગાશ્ચૈવ દાસીશ્ચ કરેણૂશ્ચ સ્વલંકૃતાઃ।
ગ્રામાઞ્જનપદાંશ્ચૈવ ક્ષેત્રાણિ ચ ગૃહાણિ ચ॥ 12-12-49 (69467)
અપ્રદાય દ્વિજાતિભ્યો માત્સર્યાવિષ્ટચેતસઃ।
વયં તે રાજકલયો ભવિષ્યામ વિશાંપતે॥ 12-12-50 (69468)
અદાતારોઽશરણ્યાશ્ચ રાજકિલ્વિષભાગિનઃ।
દુઃખાનામેવ ભોક્તારો ન સુખાનાં કદાચન॥ 12-12-51 (69469)
અનિષ્ટ્વા ચ મહાયજ્ઞૈરકૃત્વા ચ પિતૃસ્વધામ્।
તીર્થેષ્વનભિસંપ્લુત્ય પ્રવ્રજિષ્યસિ ચેત્પ્રભો॥ 12-12-52 (69470)
છિન્નાભ્રમિવ ગન્તાસિ વિલયં મારુતેરિતમ્।
લોકયોરુભયોર્ભ્રષ્ટો હ્યન્તરાલે વ્યવસ્થિતઃ॥ 12-12-53 (69471)
અન્તર્બહિશ્ચ યત્કિંચિન્મનોવ્યાસઙ્ગકારકમ્।
પરિત્યજ્ય ભવેત્ત્યાગી ન હિત્વા પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-12-54 (69472)
એતસ્મિન્વર્તમાનસ્ય વિધૌ વિપ્રનિષેવિતે।
બ્રાહ્મણસ્ય મહારાજ નોચ્છિત્તિર્વિદ્યતે ક્વચિત્॥ 12-12-55 (69473)
નિહત્ય શત્રૂંસ્તરસા સમૃદ્ધાઞ્શક્રો યથા દૈત્યબલાનિ સઙ્ખ્યે।
કઃ પાર્થ શોચેન્નિરતઃ સ્વધર્મે પૂર્વૈઃ સ્મૃતે પાર્થિવશિષ્ટજુષ્ટે॥ 12-12-56 (69474)
ક્ષાત્રેણ ધર્મેણ પરાક્રમેણ જિત્વા મહીં મન્ત્રવિદ્ભ્યઃ પ્રદાય।
નાકસ્ય પૃષ્ઠેઽસિ નરેન્દ્ર ગન્તા ન શોચિતવ્યં ભવતાઽદ્ય પાર્થ॥ ॥ 12-12-57 (69475)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ॥ 12॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-12-2 તમ્રાસ્યો દુઃખેન વિવર્ણમુસ્રઃ॥ 12-12-3 વિશાખયૂપે ક્ષેત્રવિશેષે। દેવાનાં દેવૈઃ। અગ્નયોઽગ્નિસ્થાપનાર્થાનિ સ્થણ્ડિલાનિ। ચિતા ઇષ્ટકાભી રચિતા અદ્યાપિ દૃશ્યન્તે। તેન દેવત્વમપિ કર્મફલમેવેત્યર્થઃ। વિશાલયૂપ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-12-4 અનાસ્તિકાનામાસ્તિક્યશૂન્યાનામપિ પ્રાણદા વૃષ્ટિદ્વારા અન્નપ્રદાઃ। વિધિં અગ્નિં વા અકામયતેત્યાદિ અગ્ન્યાદિભાવસ્ય કર્મસાધ્યત્વજ્ઞાપકમ્। અનાસ્તિકનાસ્તિકાનાં પ્રાણદા ઇતિ થ. ડ. પાઠઃ॥ 12-12-5 વેદવાદઃ અપવિદ્ધસ્ત્યક્તો યૈસ્તાન્॥ 12-12-6 દેવયાનેન માર્ગણ। પૃષ્ઠમુપરિભાગં બ્રહ્મલોકમિત્યર્થઃ। અયં ગૃહાશ્રમઃ સર્વાનાશ્રમાન્ અતિ અતિક્રાન્તઃ। તેભ્યઃ શ્રેષ્ઠ ઇત્યર્થઃ॥ 12-12-7 તાન્બ્રાહ્મણાન્ ગત્વા નિબોધ બુધ્યસ્વ। અવાસૃજન્ સમાર્પયન્॥ 12-12-8 કૃતાત્મા જિતચિત્તઃ॥ 12-12-9 સુખાદાનં ગાર્હથ્યસુખભોગમ્। ઊર્ધ્વં વનાદૌ પ્રતિષ્ઠિતો નિષ્ઠાવાન્ સન્યઃ આત્મત્યાગી દેહત્યાગી॥ 12-12-10 પરિપતન્ ભિક્ષાર્થં પર્યટન્॥ 12-12-13 આશ્રમાન્તરે સ્વર્ગએવાસ્તિ ન કામઃ। ગાર્હસ્થ્યે તૂભયમસ્તીતિ અયમેવ માર્ગો ગતિશ્ચેત્યર્થઃ॥ 12-12-15 ધર્મવૈતંસિકો ધર્મધ્વજી॥ 12-12-16 ત્યાગયુક્તં અભિમાનત્યાગોપેતમ્॥ 12-12-17 આર્ષઃ ઋષીણાં હિતઃ॥ 12-12-18 અત્ર ગાર્હસ્થ્યે॥ 12-12-19 ઇહ વિધૌ। પ્રસૃતસ્ય નિષ્ઠાવતઃ॥ 12-12-48 પ્રમાદો રાજ્યાકરણમ્। પરિમુષ્યતાં લુપ્યમાનાનામ્॥ 12-12-53 અન્તરાલે પિશાચયોનૌ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 013
॥ શ્રીઃ ॥
12.13. અધ્યાયઃ 013
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સહદેવવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-13-0 (69886)
સહદેવ ઉવાચ। 12-13-0x (5708)
ન બાહ્યં દ્રવ્યમુત્સૃજ્ય સિદ્ધિર્ભવતિ ભારત।
શારીરં દ્રવ્યમુત્સૃજ્ય સિદ્ધિર્ભવતિ વા ન વા॥ 12-13-1 (69887)
બાહ્યદ્રવ્યવિમુક્તસ્ય શારીરેષ્વનુગૃધ્યતઃ।
યો ધર્મો યત્સુખં વા સ્યાદ્દ્વિષતાં તત્તથાઽસ્તુ નઃ॥ 12-13-2 (69888)
શારીરંદ્રવ્યમુત્સૃજ્ય પૃથિવીમનુશાસતઃ।
યો ધર્મો યત્સુખં વા સ્યાત્સુહૃદાં તત્તથાઽસ્તુ નઃ॥ 12-13-3 (69889)
દ્વ્યક્ષરસ્તુ ભવેન્મૃત્યુરુયક્ષરં બ્રહ્મ શાશ્વતમ્।
મમેતિ દ્વ્યક્ષરો મૃત્યુર્ન મમેતિ ચ શાશ્વતમ્॥ 12-13-4 (69890)
બ્રહ્મમૃત્યૂ તતો રાજન્નાત્મન્યેવ સમાશ્રિતૌ।
અદૃશ્યમાનૌ ભૂતાનિ યોજયેતામસંશયમ્॥ 12-13-5 (69891)
અવિનાશોઽસ્ય સત્વસ્ય નિયતો યદિ ભારત।
હિત્વા શરીરં ભૂતાનાં ન હિંસા પ્રતિપત્સ્યતે॥ 12-13-6 (69892)
અથાપિ ચ સહોત્પત્તિઃ સત્વસ્ય પ્રલયસ્તથા।
નષ્ટે શરીરે નષ્ટઃ સ્યાદ્વૃથા ચ સ્યાત્ક્રિયાપથઃ॥ 12-13-7 (69893)
તસ્માદેકાન્તમુત્સૃજ્ય પૂર્વૈઃ પૂર્વતરૈશ્ચ યઃ।
પન્થા નિષેવિતઃ સદ્ભિઃ સ નિષેવ્યો વિજાનતા॥ 12-13-8 (69894)
`સ્વાયંભુવેન મનુના તથાઽન્યૈશ્તક્રવર્તિભિઃ।
યદ્યયં હ્યધમઃ પન્થાઃ કસ્માત્તૈસ્તૈર્નિષેવિતઃ॥ 12-13-9 (69895)
કૃતત્રેતાદિયુક્તાનિ ગુણવન્તિ ચ ભારત।
યુગાનિ બહુશસ્તૈશ્ચ ભુક્તેયમવની નૃપ॥' 12-13-10 (69896)
લબ્ધ્વાઽપિ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં સહસ્થાવરજઙ્ગમામ્।
ન ભુઙ્ક્તે યો નૃપઃ સમ્યક્કિંફલં તસ્ય જીવિતે॥ 12-13-11 (69897)
અથવા વસતો રાજન્વને વન્યેન જીવતઃ।
દ્રવ્યેષુ યસ્ય મમતા મૃત્યોરાસ્યે સ વર્તતે॥ 12-13-12 (69898)
બાહ્યાન્તરાણાં ભૂતાનાં સ્વભાવં પશ્ય ભારત।
યે તુ પશ્યન્તિ તદ્ભૂતં મુચ્યન્તે તે મહાભયાત્॥ 12-13-13 (69899)
ભવાન્પિતા ભવાન્માતા ભવાન્ભ્રાતા ભવાન્ગુરુઃ।
દુઃખપ્રલાપાનાર્તસ્ય તન્મે ત્વં ક્ષન્તુમર્હસિ॥ 12-13-14 (69900)
તથ્યં વા યદિ વાઽતથ્યં યન્મયૈતત્પ્રભાષિતમ્।
તદ્વિદ્વિ પૃથિવીપાલ ભક્ત્યા ભરતસત્તમ॥ ॥ 12-13-15 (69901)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ॥ 13॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-13-2 સુહૃદાં તત્તથાસ્તુ ન ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-13-4 મમેતિ સ્વીકારઃ નમમેતિ પરિત્યાગશ્ચ એતૌ મૃત્યુશાશ્વતૌ સંસારમોક્ષયોર્મૂલે ઇત્યર્થઃ॥ 12-13-7 સત્વસ્ય કર્તૃત્વધર્મવત્યા બુદ્ધેઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 014
॥ શ્રીઃ ॥
12.14. અધ્યાયઃ 014
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દ્રૌપદીવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-14-0 (70431)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-14-0x (5742)
અવ્યાહરતિ કૌન્તેયે ધર્મરાજે યુધિષ્ઠિરે।
ભ્રાતૃણાં બ્રુવતાં તાંસ્તાન્વિવિધાન્વેદનિશ્ચયાન્॥ 12-14-1 (70432)
મહાભિજનસંપન્ના શ્રીમત્યાયતલોચના।
અભ્યભાષત રાજાનં દ્રૌપદી યોષિતાં વરા॥ 12-14-2 (70433)
આસીનમૃષભં રાજ્ઞાં ભ્રાતૃભિઃ પરિવારિતમ્।
સિંહશાર્દૂલસદૃશૈર્વારણૈરિવ યૂથપમ્॥ 12-14-3 (70434)
અભિમાનવતી નિત્યં વિશેષેણ યુધિષ્ઠિરે।
લાલિતા સતતં રાજ્ઞા ધર્માધર્મનિદર્શિની॥ 12-14-4 (70435)
આમન્ત્રયિત્વા સુશ્રોણી સામ્ના પરમવલ્ગુના।
ભર્તારમભિસંપ્રેક્ષ્ય તતો વચનમબ્રવીત્॥ 12-14-5 (70436)
દ્રૌપદ્યુવાચ। 12-14-6x (5743)
ઇમે તે ભ્રાતરઃ પાર્થ શુષ્યન્તે સ્તોકકા ઇવ।
વાવાશ્યમાનાસ્તિષ્ઠન્તિ ન ચૈનાનભિનન્દસે॥ 12-14-6 (70437)
નન્દયૈતાન્મહારાજ મત્તાનિવ મહાદ્વિપાન્।
ઉપપન્નેન વાક્યેન સતતં દુઃખભાગિનઃ॥ 12-14-7 (70438)
કથં દ્વૈતવને રાજન્પૂર્વમુક્ત્વા તથા વચઃ।
ભ્રાતૄનેતાન્સ્મ સહિતાઞ્શીતવાતાતપાર્દિતાન્॥ 12-14-8 (70439)
વયં દુર્યોધનં હત્વા મૃધે ભોક્ષ્યામ મેદિનીમ્।
સંપૂર્ણાં સર્વકામાનામાહવે વિજયૈષિણઃ॥ 12-14-9 (70440)
નૃવીરાંશ્ચ રથાન્હત્વા નિહત્ય ચ મહાગજાન્।
સંસ્તીર્ય ચ રથૈર્ભૂમિં સસાદિભિરરિંદમાઃ॥ 12-14-10 (70441)
યજેભ વિવિધૈર્યજ્ઞૈઃ સમૃદ્ધૈરાપ્તદક્ષિણૈઃ।
વનવાસકૃતં દુઃખં ભવિષ્યતિ સુખાય નઃ॥ 12-14-11 (70442)
ઇત્યેતાનેવમુક્ત્વા ત્વં સ્વયં ધર્મભૃતાં વર।
કથમદ્ય પુનર્વીર વિનિહંસિ મનાંસિ નઃ॥ 12-14-12 (70443)
ન ક્લીબો વસુધાં ભુઙ્ક્તે ન ક્લીબો ધનમશ્નુતે।
ન ક્લીબસ્ય ગૃહે પુત્રા મત્સ્યાઃ પઙ્ક ઇવાસતે॥ 12-14-13 (70444)
નાદણ્ડઃ ક્ષત્રિયો ભાતિ નાદણ્ડો ભૂમિમશ્નુતે।
નાદણ્ડસ્ય પ્રજા રાજ્ઞઃ સુખં વિન્દન્તિ ભારત॥ 12-14-14 (70445)
`સદેવાસુરગન્ઘર્વૈરપ્સરોભિર્વિભૂષિતમ્।
રક્ષોભિર્ગુહ્યકૈર્નાગૈર્મનુષ્યૈશ્ચ વિભૂષિતમ્॥ 12-14-15 (70446)
ત્રિવર્ગેણ ચ સંપૂર્ણં ત્રિવર્ગસ્યાગમેન ચ।
દણ્ડેનાભ્યાહૃતં સર્વં જગદ્ભોગાય કલ્પતે॥ 12-14-16 (70447)
સ્વાયંભુવં મહીપાલ આગમં શૃણુ શાશ્વતમ્।
વિપ્રાણાં વિદિતશ્ચાયં તવ ચૈવ વિશાંપતે॥ 12-14-17 (70448)
અરાજકે હિ લોકેઽસ્મિન્સર્વતો વિદ્રુતે ભયાત્।
રક્ષાર્થમસ્ય લોકસ્ય રાજાનમસૃજત્પ્રભુઃ।
મહાકાયં મહાવીર્યં પાલને જગતઃ ક્ષમમ્॥ 12-14-18 (70449)
અનિલાગ્નિયમાર્કાણામિન્દ્રસ્ય વરુણસ્ય ચ।
ચન્દ્રવિત્તેશયોશ્ચૈવ માત્રા નિર્હૃત્ય શાશ્વતીઃ॥ 12-14-19 (70450)
યસ્માદેષાં સુરેન્દ્રાણાં સંભવત્યંશતો નૃપઃ।
તસ્માદભિભવત્યેષ સર્વભૂતાનિ તેજસા॥ 12-14-20 (70451)
તપત્યાદિત્યવચ્ચૈવ ચક્ષૂંષિ ચ મનાંસિ ચ।
ચ ચૈનં ભુવિ શક્નોતિ કશ્ચિદપ્યભિવીક્ષિતુમ્॥ 12-14-21 (70452)
સોઽગ્નિર્ભવતિ વાયુશ્ચ સોઽર્કઃ સોમશ્ચ ધર્મરાટ્।
સ કુબેરઃ સ વરુણઃ સ મહેન્દ્રઃ પ્રતાપવાન્॥ 12-14-22 (70453)
પિતામહસ્ય દેવસ્ય વિષ્ણોઃ શર્વસ્ય ચૈવ હિ।
ઋષીણાં ચૈવ સર્વેષાં તસ્મિંસ્તેજઃ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-14-23 (70454)
બાલોઽપિ નાવમન્તવ્યો મનુષ્ય ઇતિ ભૂમિપઃ।
મહતી દેવતા હ્યેષા નરરૂપેણ તિષ્ઠતિ॥ 12-14-24 (70455)
એકમેવ દહત્યગ્નિર્નરં દુરુપસર્પિણમ્।
કુલં દહતિ રાજાગ્નિઃ સપશુદ્રવ્યસંચયમ્॥ 12-14-25 (70456)
ધૃતરાષ્ટ્રકુલં દગ્ધં ક્રોધોદ્ભૂતેન વહ્નિના।
પ્રત્યક્ષમેતલ્લોકસ્ય સંશયો હિ ન વિદ્યતે॥ 12-14-26 (70457)
કુલજો વૃત્તસંપન્નો ધાર્મિકશ્ચ મહીપતિઃ।
પ્રજાનાં પાલને યુક્તઃ પૂજ્યતે દૈવતૈરપિ॥ 12-14-27 (70458)
કાર્યં યોઽવેક્ષ્ય શક્તિં ચ દેશકાલૌ ચ તત્વતઃ।
કુરુતે ધર્મસિદ્ધ્યર્થં વૈશ્વરૂપ્યં પુનઃ પુનઃ॥ 12-14-28 (70459)
તસ્ય પ્રસાદે પઝા શ્રીર્વિજયશ્ચ પરાક્રમે।
મૃત્યુશ્ચ વસતિ ક્રોધે સર્વતેજોમયો હિ સઃ॥ 12-14-29 (70460)
તં યસ્તુ દ્વેષ્ટિ સંમોહાત્સ વિનશ્યતિ માનવઃ।
તસ્ય હ્યાશુવિનાશાય રાજાઽપિ કુરુતે મનઃ॥ 12-14-30 (70461)
તસ્માદ્ધર્મં યદિષ્ટેષુ સ વ્યવસ્યતિ પાર્થિવઃ।
અનિષ્ટં ચાપ્યનિષ્ટેષુ તદ્ધર્મં ન વિચાલયેત્॥ 12-14-31 (70462)
તસ્યાર્થે સર્વભૂતાનાં ગોપ્તારં ધર્મમાત્મજમ્॥
બ્રહ્મતેજોમયં દણ્ડમસૃજત્પૂર્વમીશ્વરઃ॥ 12-14-32 (70463)
તસ્ય સર્વાણિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ।
ભયાદ્ભોગાય કલ્પન્તે ધર્માન્ન વિચલન્તિ ચ॥ 12-14-33 (70464)
દેશકાલૌ ચ શક્તિં ચ કાર્યં ચાવેક્ષ્ય તત્વતઃ।
યથાર્હતઃ સંપ્રણયેન્નરેષ્વન્યાયવર્તિષુ॥ 12-14-34 (70465)
સ રાજા પુરુષો દણ્ડઃ સ નેતા શાસિતા ચ સઃ।
વર્ણાનામાશ્રમાણાં ચ ધર્મપ્રભુરથાવ્યયઃ॥ 12-14-35 (70466)
દણ્ડઃ શાસ્તિ પ્રજાઃ સર્વા દણ્ડ એવાભિરક્ષતિ।
દણ્ડઃ સુપ્તેષુ જાગર્તિ દણ્ડં ધર્મં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-14-36 (70467)
સુસમીક્ષ્ય ધૃતો દણ્ડઃ સર્વા રઞ્જયતિ પ્રજાઃ।
અસમીક્ષ્ય પ્રણીતસ્તુ વિનાશયતિ સર્વશઃ॥ 12-14-37 (70468)
યદિ ન પ્રણયેદ્રાજા દણ્ડં દણ્ડ્યેષ્વતન્દ્રિતઃ।
જલે મત્સ્યાનિવાભક્ષ્યન્દુર્બલાન્બલવત્તરાઃ॥ 12-14-38 (70469)
કાકોઽદ્યાચ્ચ પુરોડાશં શ્વા ચૈવાવલિહેદ્ધવિઃ।
સ્વામિત્વં ન ક્વચિચ્ચ સ્યાત્પ્રપદ્યેતાધરોત્તરમ્॥ 12-14-39 (70470)
સર્વો દણ્ડજિતો લોકો દુર્લભસ્તુ શુચિર્નરઃ।
દણ્ડસ્ય હિ ભયાત્સર્વં જગદ્ભોગાય કલ્પતે॥ 12-14-40 (70471)
દેવદાનવગન્ધર્વા રક્ષાંસિ પતગોરગાઃ।
તેઽપિ ભોગાય કલ્પન્તે દણ્ડેનૈવાભિપીડિતાઃ॥ 12-14-41 (70472)
દૂષ્યેયુઃ સર્વવર્ણાશ્ચ ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ।
સર્વલોકપ્રકોપશ્ચ ભવેદ્દણ્ડસ્ય વિભ્રમાત્॥ 12-14-42 (70473)
યત્ર શ્યામો લોહિતાક્ષો દણ્ડશ્ચરતિ પાપહા।
પ્રજાસ્તત્ર ન મુહ્યન્તિ નેતા ચેત્સાધુ પશ્યતિ॥ 12-14-43 (70474)
આહુસ્તસ્ય પ્રણેતારં રાજાનં સત્યવાદિનમ્।
સમીક્ષ્યકારિણં પ્રાજ્ઞં ધર્મકામાર્થકોવિદમ્॥ 12-14-44 (70475)
તં રાજા પ્રણયન્સમ્યક્સ્વર્ગાયાભિપ્રવર્તતે।
કામાત્મવિષયી ક્ષુદ્રો દણ્ડેનૈવ નિહન્યતે॥ 12-14-45 (70476)
દણ્ડો હિ સુમહાતેજા દુર્ધરશ્ચાકૃતાત્મભિઃ।
ધર્માદ્વિચલિતં હન્તિ નૃપમેવ સબાન્ધવમ્॥ 12-14-46 (70477)
તતો દુર્ગં ચ રાષ્ટ્રં ચ લોકં ચ સચરાચરમ્।
અન્તરિક્ષગતાંશ્ચૈવ મુનીન્દેવાંશ્ચ હિંસતિ॥ 12-14-47 (70478)
સોઽસહાયેન મૂઢેન લુબ્ધેનાકૃતબુદ્ધિના।
અશક્યો ન્યાયતો નેતું વિષયાંશ્ચૈવ સેવતા॥ 12-14-48 (70479)
શુચિના સત્યસન્ધેન નીતિશાસ્ત્રાનુસારિણા।
દણ્ડઃ પ્રણેતું શક્યો હિ સુસહાયેન ધીમતા॥ 12-14-49 (70480)
સ્વરાષ્ટ્રે ન્યાયવર્તી સ્યાદ્ભૃશદણ્ડશ્ચ શત્રુષુ।
સુહૃત્સ્વજિહ્મઃ સ્નિગ્ધેષુ બ્રાહ્મણેષુ ક્ષમાન્વિતઃ॥ 12-14-50 (70481)
એવંવૃત્તસ્ય રાજ્ઞસ્તુ શિલોઞ્છેનાપિ જીવતઃ।
વિસ્તીર્યેત યશો લોકે તૈલબિન્દુરિવામ્ભસિ॥ 12-14-51 (70482)
અતસ્તુ વિપરીતસ્ય નૃપતેરકૃતાત્મનઃ।
સંક્ષિપ્યેન યશો લોકે ઘૃતબિન્દુરિવામ્ભસિ॥ 12-14-52 (70483)
દેવદેવેન રુદ્રેણ બ્રહ્મણા ચ મહીપતે।
વિષ્ણુના ચૈવ દેવેન શક્રેણ ચ મહાત્મના॥ 12-14-53 (70484)
લોકપાલૈશ્ચ ભૂતૈશ્ચ પાણ્ડવૈશ્ચ મહાત્મભિઃ।
ધર્માદ્વિચલિતા રાજન્ધાર્તરાષ્ટ્રા નિપાતિતાઃ।
અધાર્મિકા દુરાચારાઃ સસૈન્યા વિનિપાતિતાઃ॥ 12-14-54 (70485)
તાન્નિહત્ય ન દોષસ્તે સ્વલ્પોઽપિ જગતીપતે।
છલેન માયયા વાઽથ ક્ષત્રધર્મેણ વા નૃપ॥' 12-14-55 (70486)
મિત્રતા સર્વભૂતેષુ દાનમધ્યયનં તપઃ।
બ્રાહ્મણસ્યૈવ ધર્મઃ સ્યાન્ન રાજ્ઞો રાજસત્તમ॥ 12-14-56 (70487)
અસતાં પ્રતિષેધશ્ચ સતાં ચ પરિપાલનમ્।
એષ રાજ્ઞાં પરો ધર્મઃ સમરે ચાપલાયનમ્॥ 12-14-57 (70488)
યસ્મિન્ક્ષમા ચ ક્રોધશ્ચ દાનાદાને ભયાભયે।
નિગ્રહાનુગ્રહૌ ચોભૌ સ વૈ ધર્મવિદુચ્યતે॥ 12-14-58 (70489)
ન શ્રુતેન ન દાનેન ન સાંત્વેન ન ચેજ્યયા।
ત્વયેયં પૃથિવી લબ્ધા ન સંકોચેન ચાપ્યુત॥ 12-14-59 (70490)
યત્તદ્બલમમિત્રાણાં તથા વીરસમુદ્યતમ્।
હસ્ત્યશ્વરથસંપન્નં ત્રિભિરઙ્ગૈરનુત્તમમ્॥ 12-14-60 (70491)
રક્ષિતં દ્રોણકર્ણાભ્યામશ્વત્થામ્ના કૃપેણ ચ।
તત્ત્વયા નિહતં વીર તસ્માદ્ભુઙ્ક્ષ્વ વસુંધરામ્॥ 12-14-61 (70492)
જમ્બૂદ્વીપો મહારાજ નાનાજનપદૈર્યુતઃ।
ત્વયા પુરુષશાર્દૂલ દણ્ડેન મૃદિતઃ પ્રભો॥ 12-14-62 (70493)
જમ્બૂદ્વીપેન સદૃશઃ ક્રૌઞ્ચદ્વીપો નરાધિપ।
અપરેણ મહામેરોર્દણ્ડેન મૃદિતસ્ત્વયા॥ 12-14-63 (70494)
ક્રૌઞ્ચદ્વીપેન સદૃશઃ શાકદ્વીપો નરાધિપ।
પૂર્વેણ તુ મહામેરોર્દણ્ડેન મૃદિતસ્ત્વયા॥ 12-14-64 (70495)
ઉત્તરેણ મહામેરોઃ શાકદ્વીપેન સંમિતઃ।
ભદ્રાશ્વઃ પુરુષવ્યાઘ્ર દણ્ડેન મૃદિતસ્ત્વયા॥ 12-14-65 (70496)
દ્વીપાશ્ચ સાન્તરદ્વીપા નાનાજનપદાશ્રયાઃ।
વિગાહ્ય સાગરં વીર દણ્ડેન મૃદિતાસ્ત્વયા॥ 12-14-66 (70497)
એતાન્યપ્રતિમેયાનિ કૃત્વા કર્માણિ ભારત।
ન પ્રીયસે મહારાજ પૂજ્યમાનો દ્વિજાતિભિઃ॥ 12-14-67 (70498)
સ ત્વં ભ્રાતૄનિમાન્દૃષ્ટ્વા પ્રતિનન્દસ્વ ભારત।
ઋષભાનિવ સંમત્તાન્ગજેન્દ્રાન્ગર્જિતાનિવ॥ 12-14-68 (70499)
અમરપ્રતિમાઃ સર્વે શત્રુસાહાઃ પરંતપાઃ।
એકૈકોઽપિ સુખાયૈષાં મમ સ્યાદિતિ મે મતિઃ॥ 12-14-69 (70500)
કિં પુનઃ પુરુષવ્યાઘ્રાઃ પતયો મે નરર્ષભાઃ।
સમસ્તાનીન્દ્રિયાણીવ શરીરસ્ય વિચેષ્ટને॥ 12-14-70 (70501)
અનૃતં નાબ્રવીચ્છ્વશ્રૂઃ સર્વજ્ઞા સર્વદર્શિની।
યુધિષ્ઠિરસ્ત્વાં પાઞ્ચાલિ સુખે ધાસ્યત્યનુત્તમે॥ 12-14-71 (70502)
ઇત્વા રાજસહસ્રાણિ બહૂન્યાશુપરાક્રમઃ।
તદ્વ્યર્થં સંપ્રપશ્યામિ મોહાત્તવ જનાધિપ॥ 12-14-72 (70503)
યેષામુન્મત્તકો જ્યેષ્ઠઃ સર્વે તેઽપ્યનુસારિણઃ।
તવોન્માદાન્મહારાજસોન્માદાઃ સર્વપાણ્ડવાઃ॥ 12-14-73 (70504)
યદિ હિ સ્યુરનુન્મત્તા ભ્રાતરસ્તે નરાધિપ।
બદ્ધ્વા ત્વાં નાસ્તિકૈઃ સાર્ધં પ્રશાસેયુર્વસુંધરામ્॥ 12-14-74 (70505)
કુરુતે મૂઢ એવં હિ યઃ શ્રેયો નાધિગચ્છતિ।
ધૂપૈરઞ્જનયોગૈશ્ચ નસ્યકર્મભિરેવ ચ॥ 12-14-75 (70506)
`ઉન્મત્તિરપનેતવ્યા તવ રાજન્યદૃચ્છયા।'
ભેષજૈઃ સ ચિકિત્સ્યઃ સ્યાદ્ય ઉન્માર્ગેણ ગચ્છતિ॥ 12-14-76 (70507)
સાહં સર્વાધમા લોકે સ્ત્રીણાં ભરતસત્તમ।
તથા વિનિકૃતા પુત્રૈર્યાઽહમિચ્છામિ જીવિતુમ્॥ 12-14-77 (70508)
ધૃતરાષ્ટ્રસુતા રાજન્નિત્યમુત્પથગામિનઃ।
તાદૃશાનાં વધે દોષં નાહં પશ્યામિ કર્હિચિત્॥ 12-14-78 (70509)
ઇમાંશ્ચોશનસા ગીતાઞ્શ્લોકાઞ્શ્રૃણુ નરાધિપ॥ 12-14-79 (70510)
આત્મહન્તાઽર્થહન્તા ચ બન્ધુહન્તા વિષપ્રદઃ।
અકારણેન હન્તા ચ યશ્ચ ભાર્યાં પરામૃશેત્॥ 12-14-80 (70511)
નિર્દોષં વધમેતેષાં ષણ્ણામપ્યાતતાયિનામ્।
બ્રહ્મા પ્રોવાચ ભગવાન્ભાર્ગવાય મહાત્મને॥ 12-14-81 (70512)
બ્રહ્મક્ષત્રવિશાં રાજન્સત્પથે વર્તિનામપિ।
પ્રસહ્યાગારમાગમ્ય હન્તારં ગરદં તથા॥ 12-14-82 (70513)
અભક્ષ્યાપેયદાતારમગ્નિદં ચ નિશાતયેત્।
માર્ગ એષ મહીપાનાં ગોબ્રાહ્મણવધેષુ ચ॥ 12-14-83 (70514)
કેશગ્રહે ચ નારીણામપિ યુધ્યેત્પિતામહમ્।
બ્રહ્માણં દેવદેવેશં કિં પુનઃ પાપકારિણમ્॥ 12-14-84 (70515)
ગોબ્રાહ્મણાર્થે વ્યસને ચ રાજ્ઞાં રાષ્ટ્રોપમર્દે સ્વશરીરહેતોઃ।
સ્ત્રીણાં ચ વિક્રુષ્ટરુતાનિ શ્રુત્વા વિપ્રોઽપિ યુધ્યેત મહાપ્રભાવઃ॥ 12-14-85 (70516)
ધર્માદ્વિચલિતં વિપ્રં નિહન્યાદાતતાયિનમ્।
તસ્યાન્યત્ર વધં વિદ્વાન્મનસાઽપિ ન ચિન્તયેત્॥ 12-14-86 (70517)
ગોબ્રાહ્મણવધે વૃત્તં મન્ત્રત્રાણાર્થમેવ ચ।
નિહન્યાત્ક્ષત્રિયો વિપ્રં સ્વકુટુમ્બસ્ય ચાપ્તયે॥ 12-14-87 (70518)
તસ્કરેણ નૃશંસેન ધર્માત્પ્રચલિતેન ચ।
ક્ષત્રબન્ધુઃ પરં શક્ત્યા યુધ્યેદ્વિપ્રેણ સંયુગે॥ 12-14-88 (70519)
આતતાયિનમાયાન્તમપિ વેદાન્તપારગમ્।
જિઘાંસન્તં જિઘાંસીયાન્ન તેન ભ્રૂણહા ભવેત્॥ 12-14-89 (70520)
બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયો વૈશ્યઃ શૂદ્રો વાઽપ્યન્ત્યજોપિ વા।
ન હન્યાદ્બ્રાહ્મણં શાન્તં તૃણેનાપિ કદાચન॥ 12-14-90 (70521)
બ્રાહ્મણાયાવગુર્યાદ્યઃ સ્પૃષ્ટ્વા ગુરુતરં મહત્।
વર્ષાણાં ત્રિશતં પાપઃ પ્રતિષ્ઠાં નાધિગચ્છતિ॥ 12-14-91 (70522)
સહસ્રાણિ ચ વર્ષાણિ નિહત્ય નરકે પતેત્।
તસ્માન્નૈવાવગુર્યાદ્ધિ નૈવ શસ્ત્રં નિપાતયેત્॥ 12-14-92 (70523)
શોણિતં યાવતઃ પાંસૂન્ગૃહ્ણાતીતિ હિ ધારણા।
તાવતીઃ સ સમાઃ પાપો નરકે પરિવર્તતે॥ 12-14-93 (70524)
ત્વગસ્થિભેદં વિપ્રસ્ય યઃ કુર્યાત્કારયેત વા।
બ્રહ્મહા સ તુ વિજ્ઞેયઃ પ્રાયશ્ચિત્તી નરાધમઃ॥ 12-14-94 (70525)
શ્રોત્રિયં બ્રાહ્મણં હત્વા તથાઽઽત્રેયીં ચ બ્રાહ્મણીમ્।
ચતુર્વિશતિવર્ષાણિ ચરેદ્બ્રહ્મહણો વ્રતમ્॥ 12-14-95 (70526)
દ્વિગુણાં બ્રહ્મહત્યેયં સર્વૈઃ પ્રોક્તા મહર્ષિભિઃ।
પ્રાયશ્ચિત્તમકુર્વાણં કૃતાઙ્કં વિપ્રવાસયેત્॥ 12-14-96 (70527)
બ્રાહ્મણં ક્ષત્રિયં વૈશ્યં શૂદ્રં વા ઘાતયેન્નૃપઃ।
બ્રહ્મઘ્નં તસ્કરં ચૈવ માભૂદેવં ચરિષ્યતિ॥ 12-14-97 (70528)
છિત્ત્વા હસ્તૌ ચ પાદૌ ચ નાસિકોષ્ઠૌ ચ ભૂપતિઃ।
બ્રહ્મઘ્નં ચોત્તમં પાપં નેત્રોદ્ધારેણ યોજયેત્॥ 12-14-98 (70529)
શૂદ્રસ્યૈવ સ્મૃતો દણ્ડસ્તદ્વદ્રાજન્યવૈશ્યયોઃ।
પ્રાયશ્ચિત્તમકુર્વાણં બ્રાહ્મણં તુ પ્રવાસયેત્॥ 12-14-99 (70530)
ક્ષત્રિયં વૈશ્યશૂદ્રૌ ચ શસ્ત્રેણૈવ ચ ઘાતયેત્।
બ્રહ્મઘ્નાન્બ્રાહ્મણાત્રાજા કૃતાઙ્કાન્વિપ્રવાસયેત્॥ 12-14-100 (70531)
વિકલેન્દ્રિયાંસ્ત્રિવર્ણાંશ્ચ ચણ્ડાલૈઃ સહ વાસયેત્।
તૈશ્ચ યઃ સંપિબેત્કશ્ચિત્સ પિબન્બ્રહ્મહા ભવેત્॥ 12-14-101 (70532)
પ્રેતાનાં ન ચ દેયાનિ પિણ્ડદાનાનિ કેનચિત્॥ 12-14-102 (70533)
કૃષ્ણવર્ણા વિરૂપા ચ નિર્ણીતા લમ્બમૂર્ધજા।
દુનોત્યદૃષ્ટ્વા કર્તારં બ્રહ્મહત્યેતિ તાં વિદુઃ॥ 12-14-103 (70534)
બ્રહ્મઘ્નેન પિબન્તશ્ચ વિપ્રા દેશાઃ પુરાણિ ચ।
અચિરાદેવ પીડ્યન્તે દુર્ભિક્ષવ્યાધિતસ્કરૈઃ॥ 12-14-104 (70535)
બ્રાહ્મણં પાપકર્માણં વિપ્રાણામાતતાયિનમ્।
ક્ષત્રિયં વૈશ્યશૂદ્રૌ ચ નેત્રોદ્ધારેણ યોજયેત્॥ 12-14-105 (70536)
દુર્બલાનાં બલં રાજા બલિનો યે ચ સાધવઃ।
બલિનાં દુર્બલાનાં ચ પાપાનાં મૃત્ત્યુરિષ્યતે॥ 12-14-106 (70537)
સદોષમપિ યો હન્યાદશ્રાવ્ય જગતીપતે।
દુર્બલં બલવન્તં વા સ પરાજયમર્હતિ॥ 12-14-107 (70538)
રાજાજ્ઞાં પ્રાડ્વિવાકં ચ નેચ્છેદ્યચ્ચાપિ નિષ્પતેત્।
સાક્ષિણં સાધુવાક્યં ચ જિતં તમપિ નિર્દિશેત્॥ 12-14-108 (70539)
બન્ધનાન્નિષ્પતેદ્યચ્ચ પ્રતિભૂર્ન દદાતિ ચ।
કુલજશ્ચ ધનાઢ્યશ્ચ સ પરાજયમર્હતિ॥ 12-14-109 (70540)
રાજાજ્ઞયા સમાહૂતો યો ન ગચ્છેત્સભાં નરઃ।
બલવન્તમુપાશ્રિત્ય સાયુધઃ સ પરાજિતઃ॥ 12-14-110 (70541)
તં દણ્ડેન વિનિર્જિત્ય મહાસાહસિકં નરમ્।
વિયુક્તદેહસર્વસ્વં પરલોકં વિસર્જયેત્॥ 12-14-111 (70542)
મૃતસ્યાપિ ન દેયાનિ પિણ્ડદાનાનિ કેનચિત્।
દત્ત્વા દણ્ડં પ્રયચ્છેત મધ્યમં પૂર્વસાહયમ્॥ 12-14-112 (70543)
કુલસ્ત્રીવ્યભિચારં ચ રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિમર્દનમ્।
બ્રહ્મહત્યાં ચ ચૌર્યં ચ રાજદ્રોહં ચ પઞ્ચમમ્॥ 12-14-113 (70544)
યુદ્ધાદન્યત્ર હિંસાયાં સુરાપસ્ય ચ કીર્તને।
મહાન્તં ગુરુતલ્પે ચ મિત્રદ્રોહે ચ પાતકમ્॥ 12-14-114 (70545)
ન કથંચિદુપેક્ષેત મહાસાહસિકં નરમ્।
સર્વસ્વમપહૃત્યાશુ તતઃ પ્રાણૈર્વિયોજયેત્॥ 12-14-115 (70546)
ત્રિષુ વર્ણેષુ યો દણ્ડઃ પ્રણીતો બ્રહ્મણા પુરા।
મહાસાહસિકં વિપ્રં કૃતાઙ્કં વિપ્રવાસયેત્॥ 12-14-116 (70547)
સાહસ્રો વા ભવેદ્દણ્ડઃ કાઞ્ચનો દેહનિષ્ક્રિયા।
ચતુર્ણામપિ વર્ણાનામેવમાહોશના કવિઃ॥ 12-14-117 (70548)
નારીણાં બાલવૃદ્ધાનાં ગોપતેશ્ચ મહામતિઃ।
પાપાનાં દુર્વિનીતાનાં પ્રાણાન્તં ચ બૃહસ્પતિઃ।
દણ્ડમાહ મહાભાગ સર્વેષામાતતાયિનામ્॥ 12-14-118 (70549)
સર્વેષાં પાપબુદ્ધીનાં પાપકર્મૈવ ક્વુર્વતામ્।
ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાણાં દણ્ડો નિર્દોષ ઇષ્યતે।
સૌબલસ્ય ચ દુર્બુદ્ધેઃ કર્ણસ્ય ચ દુરાત્મનઃ॥ 12-14-119 (70550)
પશ્યતાં ચૈવ શૂરાણાં યાઽહં દ્યૂતે સભાં તદા।
રજસ્વલા સમાનીતા ભવતાં પશ્યતાં નૃપ।
વાસસૈકેન સંવીતા તવ દોષેણ ભૂપતે॥ 12-14-120 (70551)
માભૂદ્ધર્મવિલોપસ્તે ધૃતરાષ્ટ્રકુલક્ષયાત્।
ક્રોધાગ્નિના તુ દગ્ધં ચ સપશુદ્રવ્યસંચયમ્॥ 12-14-121 (70552)
સાઽહમેવંવિધં દુઃખં સંપ્રાપ્તા તવ હેતુના।
આદિત્યસ્ય પ્રસાદેન ન ચ પ્રાણૈર્વિયોજિતા॥ 12-14-122 (70553)
રક્ષિતા દેવદેવેન જગતઃ કાલહેતુના।
દિવાકરેણ દેવેન વિવસ્ત્રા ન કૃતા તદા'॥ 12-14-123 (70554)
એતેષાં યતમાનાનાં ન મેઽદ્ય વચનં મૃષા।
ત્વં તુ સર્વાં મહીં ત્યક્ત્વા કુરુષે સ્વયમાપદમ્॥ 12-14-124 (70555)
યથાઽઽસ્તાં સંમતૌ રાજ્ઞાં પૃથિવ્યાં રાજસત્તમ્।
માંધાતા ચામ્બરીષશ્ચ તથા રાજન્વિરાજસે॥ 12-14-125 (70556)
પ્રશાધિ પૃથિવીં દેવીં પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્।
સપર્વતવનદ્વીપાં મા રાજન્વિમના ભવ॥ 12-14-126 (70557)
યજસ્વ વિવિધૈર્યજ્ઞૈર્યુધ્યસ્વારીન્પ્રયચ્છ ચ।
ધનાનિ ભોગાન્વાસાંસિ દ્વિજાતિભ્યો નૃપોત્તમ॥ ॥ 12-14-127 (70558)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ॥ 14॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-14-6 સ્તોકકાશ્ચાતકા વાવાશ્યમાનાઃ પુનઃ પુનઃ ક્રન્દન્તઃ॥ 12-14-7 ઉપપન્નેન યુક્તિયુક્તેન॥ 12-14-9 સર્વકામાનાં સર્વૈરર્થૈઃ॥ 12-14-13 ક્લીબોઽધીરઃ। અવિપાલા ઇવાસત ઇતિ. ટ. ડ. પાઠઃ। વત્સપાલા ઇવાસત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-14-57 પ્રતિષેધો દણ્ડો રાજ્યાન્નિર્વાસનં વા॥ 12-14-58 દાનં આદાનં ચ તે॥ 12-14-59 સંકોચેન યાઞ્ચયા॥ 12-14-63 અપરેણ પશ્ચિમતઃ 12-14-64 ક્રૌઞ્ચદ્વીપાદિવશીકરણં સિદ્ધદ્વારા રાજસૂયે॥ 12-14-73 સર્વે તેપ્યવમાનિતા ઇતિ ટ. ડ. દ. પઠઃ॥ 12-14-75 નસ્યકર્મ નાસાદ્વારા ભેષજગ્રહણમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 015
॥ શ્રીઃ ॥
12.15. અધ્યાયઃ 015
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યર્જુનવાક્યમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-15-0 (70933)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-15-0x (5791)
યાજ્ઞસેન્યા વચઃ શ્રુત્વા પુનરેવાર્જુનોઽબ્રવીત્।
અનુમાન્ય મહાબાહું જ્યેષ્ઠં ભ્રાતરમીશ્વરમ્॥ 12-15-1 (70934)
અર્જુન ઉવાચ। 12-15-2x (5792)
દણ્ડઃ શાસ્તિ પ્રજાઃ સર્વા દણ્ડ એવાભિરક્ષતિ।
દણ઼્ડઃ સુપ્તેષુ જાગર્તિ દણ્ડં ધર્મં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-15-2 (70935)
દણ્ડઃ સંરક્ષતે ધર્મં તથૈવાર્યં જનાધિપ।
કામં સંરક્ષતે દણ્ડસ્ત્રિવર્ગો દણ્ડ ઉચ્યતે॥ 12-15-3 (70936)
દણ્ડેન રક્ષ્યતે ધાન્યં ધનં દણ્ડેન રક્ષ્યતે।
એતદ્વિદ્વાનુપાદાય સ્વભાવં પશ્ય લૌકિકમ્॥ 12-15-4 (70937)
રાજદણ્ડભયાદેકે નરાઃ પાપં ન કુર્વતે।
યમદણ્ડભયાદેકે પરલોકભયાદપિ॥ 12-15-5 (70938)
પરસ્પરભયાદેકે પાપાઃ પાપં ન કુર્વતે।
એવં સાંસિદ્ધિકે લોકે સર્વં દણ્ડે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-15-6 (70939)
દણ્ડસ્યૈવ ભયાદેકે ન ખાદન્તિ પરસ્પરમ્।
અન્ધેતમસિ મજ્જેયુર્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-7 (70940)
યસ્માદદાન્તાન્દમયત્યશિષ્ટાન્દણ્ડયત્યપિ।
દમનાદ્દણ્ડનાચ્ચૈવ તસ્માદ્દણ્ડં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-15-8 (70941)
વાચિ દણ્ડો બ્રાહ્મણાનાં ક્ષત્રિયાણાં ભુજાર્પણમ્।
ધનદણ્ડાઃ સ્મૃતા વૈશ્યા નિર્દણ્ડઃ શૂદ્ર ઉચ્યતે॥ 12-15-9 (70942)
અસંમોહાય મર્ત્યાનામર્થસંરક્ષણાય ચ।
મર્યાદા સ્થાપિતા લોકે દણ્ડસંજ્ઞા વિશાંપતે॥ 12-15-10 (70943)
યત્ર શ્યામો લોહિતાક્ષો દણ્ડશ્ચરતિ સૂદ્યતઃ।
પ્રજાસ્તત્ર ન મુહ્યન્તિ નેતા ચેત્સાધુ પશ્યતિ॥ 12-15-11 (70944)
બ્રહ્મચારી ગૃહસ્થશ્ચ વાનપ્રસ્થસ્ચ ભિક્ષુકઃ।
દણ્ડસ્યૈવ ભયાદેતે મનુષ્યા વર્ત્મનિ સ્થિતાઃ॥ 12-15-12 (70945)
નાભીતો યજતે રાજન્નાભીતો દાતુમિચ્છતિ।
નાભીતઃ પુરુષઃ કશ્ચિત્સમયે સ્થાતુમિચ્છતિ॥ 12-15-13 (70946)
નાચ્છિત્ત્વા પરમર્માણિ નાકૃત્વા કર્મ દુષ્કરમ્।
નાહત્વા મત્સ્યઘાતીવ પ્રાપ્નોતિ મહતીં શ્રિયમ્॥ 12-15-14 (70947)
નાઘ્નતઃ કીર્તિરસ્તીહ ન વિત્તં ન પુનઃ પ્રજાઃ।
ઇન્દ્રો વૃત્રવધેનૈવ મહેન્દ્રઃ સમપદ્યત।
`માહેન્દ્રં ચ ગૃહં લેભે લોકાનાં ચેશ્વરોઽભવત્॥' 12-15-15 (70948)
ય એવ દેવા હન્તારસ્તાઁલ્લોકોઽર્ચયતે ભૃશમ્।
હન્તારુદ્રસ્તથાસ્કન્દઃ શક્રોઽગ્નિર્વરુણો યમઃ॥ 12-15-16 (70949)
હન્તા કાલસ્તથા વાયુર્મૃત્યુર્વૈશ્રવણો રવિઃ।
વસવો મરુતઃ સાધ્યા વિશ્વેદેવાશ્ચ ભારત॥ 12-15-17 (70950)
એતાન્દેવાન્નમસ્યન્તિ પ્રતાપપ્રણતા જનાઃ।
ન બ્રહ્માણં ન ધાતારં ન પૂષાણં કથંચન॥ 12-15-18 (70951)
મધ્યસ્થાન્સર્વભૂતેષુ દાન્તાઞ્શમપરાયણાન્।
યજન્તે માનવાઃ કેચિત્પ્રશાન્તાન્સર્વકર્મસુ॥ 12-15-19 (70952)
ન હિ પશ્યામિ જીવન્તં લોકે કંચિદર્હિસયા।
સત્વૈઃ સત્વા હિ જીવન્તિ દુર્બલૈર્બલવત્તરાઃ॥ 12-15-20 (70953)
નકુલો મૂષિકાનત્તિ બિડાલો નકુલં તથા।
બિડાલમત્તિ શ્વા રાજઞ્શ્વાનં વ્યાલમૃગસ્તથા॥ 12-15-21 (70954)
તાનત્તિ પુરુષઃ સર્વાન્પશ્ય ધર્મો યથા ગતઃ।
પ્રાણસ્યાન્નમિદં સર્વં જઙ્ગમં સ્થાવરં ચ યત્॥ 12-15-22 (70955)
વિધાનં દૈવવિહિતં તત્ર વિદ્વાન્ન મુહ્યતિ।
યથા સૃષ્ટોઽસિ રાજેન્દ્ર તથા ભવિતુમર્હસિ॥ 12-15-23 (70956)
વિનીતક્રોધહર્ષા હિ મન્દા વનમુપાશ્રિતાઃ।
વિના વધં ન કુર્વન્તિ તાપસાઃ પ્રાણયાપનમ્॥ 12-15-24 (70957)
ઉદકે બહવઃ પ્રાણાઃ પૃથિવ્યાં ચ ફલેષુ ચ।
ન ચ કશ્ચિન્ન તાન્હન્તિ કિમન્યત્પ્રાણયાપનમ્॥ 12-15-25 (70958)
સૂક્ષ્મયોનીનિ ભૂતાનિ તર્કગમ્યાનિ કાનિચિત્।
પક્ષ્મણોઽપિ નિપાતેન યેષાં સ્યાત્સ્કન્ધપર્યયઃ॥ 12-15-26 (70959)
ગ્રામાન્નિષ્ક્રમ્ય મુનયો વિગતક્રોધમત્સરાઃ।
વને કુટુમ્બધર્માણો દૃશ્યન્તે પરિમોહિતાઃ॥ 12-15-27 (70960)
ભૂમિં ભિત્ત્વૌષધીશ્છિત્ત્વા વૃક્ષાદીનણ્ડજાન્પશૂન્।
મનુષ્યાસ્તન્વયે યજ્ઞાંસ્તે સ્વર્ગં પ્રાપ્નુવન્તિ ચ॥ 12-15-28 (70961)
દણ્ડનીત્યાં પ્રણીતાયાં સર્વે સિધ્યન્ત્યુપક્રમાઃ।
કૌન્તેય સર્વભૂતાનાં તત્ર મે નાસ્તિ સંશયઃ॥ 12-15-29 (70962)
દણ્ડશ્ચેન્ન ભવેલ્લોકે વિનશ્યેયુરિમાઃ પ્રજાઃ।
જલે મત્સ્યાનિવાભક્ષ્યન્દુર્બલાન્બલવત્તરાઃ॥ 12-15-30 (70963)
સત્યં બતેદં બ્રહ્મણા પૂર્વમુક્તં દણ્ડઃ પ્રજા રક્ષતિ સાધુનીતઃ।
પશ્યાગ્નયઃ પૂતિમાંસસ્ય ભીતાઃ સન્તર્જિતા દણ્ડભયાજ્જ્વલન્તિ॥ 12-15-31 (70964)
અન્ધંતમ ઇવેદં સ્યાન્ન પ્રજ્ઞાયેત કિંચન।
દણ્ડશ્ચેન્ન ભવેલ્લોકે વિભજન્સાધ્વસાધુની॥ 12-15-32 (70965)
યેઽપિ સંભિન્નમર્યાદા નાસ્તિકા વેદનિન્દકાઃ।
તેઽપિ ભોગાય કલ્પન્તે દણ્ડેનાશુ નિપીડિતાઃ॥ 12-15-33 (70966)
સર્વો દણ્ડજિતો લોકો દુર્લભો હિ શુચિર્જનઃ।
દણ્ડસ્ય હિ ભયાદ્ભીતો ભોગાયૈવ પ્રકલ્પતે॥ 12-15-34 (70967)
ચાતુર્વર્ણ્યપ્રમોદાય સુનીતિકરણાય ચ।
દણ્ડો વિધાત્રા વિહિતો ધર્માર્થૌં ભુવિ રક્ષિતુમ્॥ 12-15-35 (70968)
યદિ દણ્ડાન્ન વિભ્યેયુર્વયાંસિ શ્વાપદાનિ ચ।
અદ્યુઃ પશૂન્મનુષ્યાંશ્ચ યજ્ઞાર્થાનિ હવીંષિ ચ॥ 12-15-36 (70969)
ન બ્રહ્મચાર્યધીયીત ન કાલ્યં દુહતે ચ ગૌઃ।
ન કન્યોદ્વહનં ગચ્છેદ્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-37 (70970)
વિષ્વગ્લોપઃ પ્રવર્તેત ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ।
મમત્વં ન પ્રજાનીયુર્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-38 (70971)
ન સંવત્સરસત્રાણિ તિષ્ઠેયુરકુતોભયાઃ।
વિધિવદ્દક્ષિણાવન્તિ યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-39 (70972)
ચરેયુર્નાશ્રમે ધર્મં યથોક્તં વિધિમાશ્રિતાઃ।
ન વિદ્યાં પ્રાપ્નુયાત્કશ્ચિદ્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-40 (70973)
ન ચોષ્ટ્રા ન બલીવર્દા નાશ્વાશ્વતરગર્દભાઃ।
ન વિદ્યાં પ્રાપ્નુર્યાનાનિ યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-41 (70974)
ન પ્રેષ્યા વચનં કુર્યુર્ન બાલો જાતુ કર્હિચિત્।
તિષ્ઠેત્પિતુર્મતે ધર્મે યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-42 (70975)
દણ્ડે સ્થિતાઃ પ્રજાઃ સર્વા ભયં દણ્ડે વિદુર્બુધાઃ।
દણ્ડે સ્વર્ગો મનુષ્યાણાં લોકોઽયં ચ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-15-43 (70976)
ન તત્ર કૂટં પાપં વા વઞ્ચના વાઽપિ દૃશ્યતે।
યત્ર દણ્ડઃ સુવિહિતશ્ચરત્યરિવિનાશનઃ॥ 12-15-44 (70977)
હવિઃ શ્વા પ્રલિહેદ્દૃષ્ટ્વા દણ્ડશ્ચેન્નોદ્યતો ભવેત્।
હરેત્કાકઃ પુરોડાશં યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-45 (70978)
યદીદં ધર્મતો રાજ્યં વિહિતં યદ્યધર્મતઃ।
કાર્યસ્તત્ર ન શોકો વૈ ભુઙ્ક્ષ્વ ભોગાન્યજસ્વ ચ॥ 12-15-46 (70979)
સુખેન ધર્મં શ્રીમન્તશ્ચરન્તિ શુચિવાસસઃ।
સંવસન્તઃ પ્રિયૈર્દારૈર્ભુઞ્જાનાશ્ચાન્નમુત્તમમ્॥ 12-15-47 (70980)
અર્થે સર્વે સમારમ્ભાઃ સમાયત્તા ન સંશયઃ।
સ ચ દણ્ડે સમાયત્તઃ પશ્ય દણ્ડસ્ય ગૌસ્વમ્॥ 12-15-48 (70981)
લોકયાત્રાર્થમેવેહ ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્।
અહિંસાઽસાધુહિંસેતિ શ્રેયાન્ધર્મપરિગ્રહઃ॥ 12-15-49 (70982)
નાત્યન્તં ગુણવત્કિંચિન્ન ચાપ્યત્યન્તનિર્ગુણમ્।
ઉભયં સર્વકાર્યેષુ દૃશ્યતે સાધ્વસાધુ ચ॥ 12-15-50 (70983)
પશૂનાં વૃષણં છિત્ત્વા તતો ભિન્દન્તિ નસ્સુ તાન્।
વહન્તિ બહવો ભારાન્બધ્નન્તિ દમયન્તિ ચ॥ 12-15-51 (70984)
એવં પર્યાકુલે લોકે વિતથૈર્જર્ઝરીકૃતે।
તૈસ્તૈર્ન્યાયૈર્મહારાજ પુરાણં ધર્મમાચર॥ 12-15-52 (70985)
યજ દેહિ પ્રજા રક્ષ ધર્મં સમનુપાલય।
અમિત્રાઞ્જહિ કૌન્તેય મિત્રાણિ પરિપાલય॥ 12-15-53 (70986)
મા ચ તે નિઘ્નતઃ શત્રૂન્મન્યુર્ભવતુ પાર્થિવ।
ન તત્ર કિલ્વિષં કિંચિદ્ધન્તુર્ભવતિ ભારત॥ 12-15-54 (70987)
આતતાયી હિ યો હન્યાદાતતાયિનમાગતમ્।
ન તેન ભ્રૂણહા સ સ્યાન્મન્યુસ્તં મન્યુમાર્ચ્છતિ॥ 12-15-55 (70988)
અવધ્યઃ સર્વભૂતાનામન્તરાત્મા ન સંશયઃ।
અવધ્યે ચાત્મનિ કથં વધ્યો ભવતિ કસ્યચિત્॥ 12-15-56 (70989)
યથા હિ પુરુષઃ શાલાં પુનઃ સંપ્રવિશેન્નવામ્।
એવ જીવઃ શરીરાણિ તાનિતાનિ પ્રપદ્યતે॥ 12-15-57 (70990)
દેહાન્પુરાણાનુત્સૃજ્ય નવાન્સંપ્રતિપદ્યતે।
એવં મૃત્યુમુખં પ્રાહુર્જના યે તત્ત્વદર્શિનઃ॥ ॥ 12-15-58 (70991)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ॥ 15॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-15-6 સંસિદ્ધિકે પશુવત્ દણ્ડાર્હસ્વભાવે॥ 12-15-8 દમયતિ તાડનાદિના। દણ્ડયતિ વિત્તમપહરતિ॥ 12-15-9 ભુજ્યત ઇતિ ભુજં ભક્તં તન્માત્રાર્પણં વેતનપ્રદાનમિત્યર્થઃ॥ 12-15-11 શ્યામઃ દૃઢાભિઘાતેન દણ્ડ્યસ્યાન્ધ્યજનકત્વાત્। લોહિતાક્ષો દણ્ડયિતુઃ ક્રોધાતિશયાત્। સૂદ્યતઃ સુતરામુદ્યતઃ। સાધુ યથાપરાધમ્॥ 12-15-20 સત્વૈઃ સત્વાનીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-15-21 વ્યાલમૃગશ્ચિત્રવ્યાઘ્રઃ॥ 12-15-22 પશ્ય કાલો યથા ગત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। પશ્ય ધર્મં યથાગતમિતિ ડ. ત. પાઠઃ॥ 12-15-23 યથાસૃષ્ટઃ શૌર્યં તેજો ધૃતિર્દાક્ષ્યમિત્યાદ્યુક્તસ્વભાવઃ ક્ષત્રિયઃ સૃષ્ટોઽસિ ધાત્રા॥ 12-15-24 વિનીતાવપનીતૌ ક્રોધહર્ષૌ યૈસ્તે। મન્દાઃ ક્ષત્રિયાઃ। વધં કન્દમૂલાદિવધમ્॥ 12-15-26 સ્કન્ધપર્યયો દેહસ્ય નાશઃ॥ 12-15-29 દણ્ડયુક્તા નીતિર્દણ્ડનીતિસ્તસ્યાં પ્રણીતાયાં પ્રવર્તિતાયામ્॥ 12-15-30 અભક્ષ્યન્ ભક્ષયેયુઃ॥ 12-15-31 પશ્યાગ્નયશ્ચ પ્રતિશામ્યેતિ ઝ.પાઠઃ। સંતર્જિતાઃ ફૂત્કારેણ॥ 12-15-33 ભોગાય પાલનાય। મર્યાદાયા ઇતિ શેષઃ॥ 12-15-36 હન્યુઃ પશૂનિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-15-37 ન કલ્યાણીં દુહેત ગામિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કલ્યાણીમપત્યવતીં ન દુહેત લોક ઇત્યર્થઃ। ઉદ્વહનં ન ગચ્છેત્ કિંતુ વ્યભિચરેદેવ॥ 12-15-38 વિશ્વલોપ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। સેતવો મર્યાદાઃ। મમત્વં પરિચ્છિન્નં ન જાનીયુઃ। સર્વઃ સર્વત્ર મમત્વં કુર્યાદિત્યર્થરઃ॥ 12-15-39 તિષ્ઠેયુરનુતિષ્ઠેયુઃ ॥ 12-15-42 ન તિષ્ઠેદ્યુવતીધર્મ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-15-46 યદિ દણ્ડવતો રાજ્યં વિહિતં યદ્યધર્મતઃ। કાર્યં તત્ર ન કાર્યં ચ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-15-47 સંવર્ષન્તઃ ફલૈદીનૈરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-15-51 નસ્મુ નાસિકાસુ। ભિન્દન્તિ મસ્તકમિતિ પાઠે મસ્તકં ભિન્દન્તિ શૃઙ્ગવૃદ્ધિર્માભૂદિતીત્યર્થઃ॥ 12-15-52 જર્ઝરીકૃતે દણ્ડેન। તદભાવે ભારવહનાદિકાર્યં ન સ્યાદતઃ પુરાણમેવ ધર્મમાચર। નત્વત્ર પ્રવાહાયાતં હિંસાદિદોષમવેક્ષસ્વેતિ ભાવઃ॥ 12-15-54 મન્યુર્દૈન્યમ્॥ 12-15-55 આતતાયી શસ્ત્રપાણિઃ। મન્યુઃ ક્રોધઃ। મન્યું ક્રોધમાર્ચ્છતિ। આ સર્વત ઋચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ। મન્યુઃ કર્તા નાહં કર્તેતિ શ્રુતેસ્તત્ર ન ભ્રૂણહા ભવતીત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 016
॥ શ્રીઃ ॥
12.16. અધ્યાયઃ 016
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભીમવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-16-0 (71360)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-16-0x (5835)
અર્જુનસ્ય વચઃ શ્રુત્વા ભીમસેનોઽત્યમર્ષણઃ।
ધૈર્યમાસ્થાય તં જ્યેષ્ઠં ભ્રાતા ભ્રાતરમબ્રવીત્॥ 12-16-1 (71361)
રાજન્વિદિતધર્મોઽસિ ન તેઽસ્ત્યવિદિતં ભુવિ।
ઉપશિક્ષામ તે વૃત્તં સદૈવ ન ચ શક્નુમઃ॥ 12-16-2 (71362)
ન વક્ષ્યામિ ન વક્ષ્યામીત્યેવં મે મનસિ સ્થિતમ્।
અતિદુઃખાત્તુ વક્ષ્યામિ તન્નિબોધ જનાધિપ॥ 12-16-3 (71363)
ભવતઃ સંપ્રમોહેન સર્વં સંશયિતં કૃતમ્।
વિક્લબત્વં ચ નઃ પ્રાપ્તમબલત્વં તથૈવ ચ॥ 12-16-4 (71364)
કથં હિ રાજા લોકસ્ય સર્વશાસ્ત્રવિશારદઃ।
મોહમાપદ્યસે દૈન્યાદ્યથા કાપુરુષસ્તથા॥ 12-16-5 (71365)
આગતિશ્ચ ગતિશ્ચૈવ લોકસ્ય વિદિતા તવ।
આયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ન તેઽસ્ત્યવિદિતં પ્રભો॥ 12-16-6 (71366)
એવં ગતે મહારાજ રાજ્યં પ્રતિ જનાધિપ।
હેતુમાત્રં તુ વક્ષ્યામિ તમિહૈકમનાઃ શ્રૃણુ॥ 12-16-7 (71367)
દ્વિવિધો જાયતે વ્યાધિઃ શારીરો માનસસ્તથા।
પરસ્પરં તયોર્જન્મ નિર્દ્વન્દ્વં નોપલભ્યતે॥ 12-16-8 (71368)
શારીરાજ્જાયતે વ્યાધિર્માનસો નાત્ર સંશયઃ।
માનસાજ્જાયતે વ્યાધિઃ શારીર ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-16-9 (71369)
શારીરમાનસે દુઃખે યોઽતીતે ત્વનુશોચતિ।
દુઃખેન લભતે દુઃખં દ્વાવનર્થૌ ચ વિન્દતિ॥ 12-16-10 (71370)
શીતોષ્ણે ચૈવ વાયુશ્ચ ત્રયઃ શારીરજા ગુણાઃ।
તેષાં ગુણાનાં સામ્યં યત્તદાહુઃ સ્વસ્થલક્ષણમ્॥ 12-16-11 (71371)
તેષામન્યતમોદ્રેકે વિધાનમુપદિશ્યતે।
ઉષ્ણેન બાધ્યતે શીતં શીતેનોષ્ણં પ્રબાધ્યતે।
`ઉભાભ્યાં બાધ્યતે વાયુર્વિધાનમિદમુચ્યતે॥' 12-16-12 (71372)
સત્વં રજસ્તય ઇતિ માનસાઃ સ્યુસ્ત્રયો ગુણાઃ।
તેષાં ગુણાનાં સામ્યં યત્તદાહુઃ સ્વસ્થલક્ષણમ્॥ 12-16-13 (71373)
તેષામન્યતમોદ્રેકે વિધાનમુપદિશ્યતે।
હર્ષેણ બાધ્યતે શોકો હર્ષઃ શોકેન બાધ્યતે।
`ઉભાભ્યાં બાધ્યતે મોહો વિધાનમિદમુચ્યતે॥' 12-16-14 (71374)
કશ્ચિત્સુખે વર્તમાનો દુઃખસ્ય સ્મર્તુમિચ્છતિ।
કશ્ચિદ્દુઃખે વર્તમાનઃ સુખસ્ય સ્મર્તુમિચ્છતિ॥ 12-16-15 (71375)
સ ત્વં ન દુઃખી દુઃખસ્ય ન સુખી ચ સુખસ્ય ચ।
નાદુઃખી દુઃખભાગસ્ય નાસુખી ચ સુખસ્ય ચ।
સ્મર્તુમર્હસિ કૌરવ્ય દિષ્ટં હિ બલવત્તરમ્॥ 12-16-16 (71376)
અથવા તે સ્વભાવોઽયં યેન પાર્થિવ તુષ્યસે।
દૃષ્ટ્વા સભાગતાં કૃષ્ણામેકવસ્ત્રાં રજસ્વલામ્।
મિષતાં પાણ્ડુપુત્રાણાં ન તસ્ય સ્મર્તુમર્હસિ॥ 12-16-17 (71377)
પ્રવ્રાજનં ચ નગરાદજિનૈશ્ચ વિવાસનમ્।
મહારણ્યનિવાસશ્ચ ન તસ્ય સ્મર્તુમર્હસિ॥ 12-16-18 (71378)
જટાસુરાત્પરિક્લેશં ચિત્રસેનેન ચાહવમ્।
સૈન્ધવાચ્ચ પરિક્લેશં કથં વિસ્મૃતવાનસિ॥ 12-16-19 (71379)
પુનરજ્ઞાતચર્યાયાં કીચકેન પદા વધમ્।
દ્રૌપદ્યા રાજપુત્ર્યાંશ્ચ કથં વિસ્મૃતવાનસિ॥ 12-16-20 (71380)
યચ્ચ તે દ્રોણભીષ્માભ્યાં યુદ્ધમાસીદરિંદમ્।
મનસૈકેન યોદ્ધવ્યં તત્તે યુદ્ધમુપસ્થિતમ્॥ 12-16-21 (71381)
યત્ર નાસ્તિ શરૈઃ કાર્યં ન મિત્રૈર્ન ચ બન્ધુભિઃ।
આત્મનૈકેન યોદ્ધવ્યં તત્તે યુદ્ધમુપસ્થિતમ્॥ 12-16-22 (71382)
તસ્મિન્નનિર્જિતે યુદ્ધે પ્રાણાન્યદિ વિમોક્ષ્યસે।
અન્યં દેહં સમાસ્થાય તતસ્તૈરિહ યોત્સ્યસે॥ 12-16-23 (71383)
`યો હ્યનાઢ્યઃ સ પતિતસ્તદુચ્છિષ્ટં તદલ્પકમ્।
બહ્વપથ્યં બલવતો ન કિંચિત્રાયતે બલમ્ ॥' 12-16-24 (71384)
તસ્માદદ્યૈવ ગન્તવ્યં યુધ્યસ્વ ભરતર્ષભ।
પરમવ્યક્તરૂપસ્ય વ્યક્તં ત્યક્ત્વા સ્વકર્મભિઃ॥ 12-16-25 (71385)
તસ્મિન્નનિર્જિતે યુદ્ધે કામવસ્થાં ગમિષ્યસિ।
એતજ્જિત્વા મહારાજ કૃતકૃત્યો ભવિષ્યસિ॥ 12-16-26 (71386)
એતાં બુદ્ધિં વિનિશ્ચિત્ય ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્।
પિતૃપૈતામહે વૃત્તે શાધિ રાજ્યં યથોચિતમ્॥ 12-16-27 (71387)
દિષ્ટ્યા દુર્યોધનઃ પાપો નિહતઃ સાનુગો યુધિ।
દ્રૌપદ્યાઃ કેશપક્ષસ્ય દિષ્ટ્યા તે પદવીં ગતાઃ॥ 12-16-28 (71388)
યજસ્વ વાજિમેધેન વિધિવદ્દક્ષિણાવતા।
વયં તે કિંકરાઃ પાર્થ વાસુદેવશ્ચ વીર્યવાન્॥ ॥ 12-16-29 (71389)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષોડશોઽધ્યાયઃ॥ 16॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-16-2 નચ શક્નુમઃ। કર્તુમિતિ શેષઃ॥ 12-16-6 અગતિશ્ચ ગતિશ્ચૈવેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આયત્યામુત્તરકાલે। તદાત્વે વર્તમાનકાલે અગતિર્દુર્માગઃ। ગતિઃ સન્માર્ગ ઇત્યર્થઃ॥ 12-16-8 નિર્દ્વન્દ્વં શરીરં વિના વ્યાધિર્નાસ્તિ મનોવિના આધિર્નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-16-11 શીતોષ્ણે કફપિત્તે। વાયુર્વાતઃ॥ 12-16-12 વિધાનં ચિકિત્સા। ઉષ્ણેન દ્રવ્યેણ॥ 12-16-16 ન દુઃખી સુખજાતસ્ય ન સુખી દુઃખજસ્ય વા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-16-17 યેન પાર્થિવ ક્લિશ્યસે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-16-18 ન તસ્ય સ્મર્તુમર્હસીત્યત્ર કથમિતિ વક્ષ્યમાણં પદમપકૃષ્ય યોજના॥ 12-16-22 યત્ર નાભિસરૈરિતિ દ. પાઠઃ। તત્ર ન અભિસરૈરિતિ છેદઃ॥ 12-16-23 તસ્મિન્મનસિ॥ 12-16-25 યુધ્યસ્વ। મનોજયાર્થં સન્નદ્ધો ભવેત્યર્થઃ॥ 12-16-26 તસ્મિન્મનસિ કામવસ્થામ્। અવાચ્યામિત્યર્થઃ। એતન્મનઃ॥ 12-16-28 દિષ્ટ્યા ત્વં પદવીં ગત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 017
॥ શ્રીઃ ॥
12.17. અધ્યાયઃ 017
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીમપ્રતિ યુધિષ્ઠિરવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-17-0 (71779)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-17-0x (5862)
અસંતોષઃ પ્રમાદશ્ચ મદો રાગોઽપ્રશાન્તતા।
બલં મોહોઽભિમાનશ્ચાપ્યુદ્વેગશ્ચૈવ સર્વશઃ॥ 12-17-1 (71780)
એભિઃ પાપ્મભિરાવિષ્ટો રાજ્યં ત્વમભિકાઙ્ક્ષસે।
નિરામિષો વિનિર્મુક્તઃ પ્રશાન્તઃ સુસુખી ભવ॥ 12-17-2 (71781)
ય ઇમામખિલાં ભૂમિં શિષ્યાદેકો મહીપતિઃ।
તસ્યાપ્યુદરમેકં વૈ કિમિદં ત્વં પ્રશંસસિ॥ 12-17-3 (71782)
નાહ્ના પૂરયિતું શક્યાં ન માસૈર્ભરતર્ષભ।
અપૂર્યાં પૂરયન્નિચ્છામાયુષાઽપિ ન શક્નુયાત્॥ 12-17-4 (71783)
યથેદ્ધઃ પ્રજ્વલત્યગ્નિરસમિદ્ધઃ પ્રશામ્યતિ।
અલ્પાહારતયાગ્નિં ત્વં શમયૌદર્યમુત્થિતમ્॥ 12-17-5 (71784)
આત્મોદરકૃતેઽપ્રાજ્ઞઃ કરોતિ વિશસં બહુ।
જયોદરં પૃથિવ્યા તે શ્રેયો નિર્જિતયા જિતમ્॥ 12-17-6 (71785)
માનુષાન્કામભોગાંસ્ત્વમૈશ્વર્યં ચ પ્રશંસસિ।
અભોગિનોઽબલાશ્ચૈવ યાન્તિ સ્થાનમનુત્તમમ્॥ 12-17-7 (71786)
યોગઃ ક્ષેમશ્ચ રાષ્ટ્રસ્ય ધર્માધર્મૌ ત્વયિ સ્થિતૌ।
મુચ્યસ્વ મહતો ભારાત્ત્યાગમેવાભિસંશ્રય॥ 12-17-8 (71787)
એકોદરકૃતે વ્યાઘ્રઃ કરોતિ વિશસં બહુ।
તમન્યેઽપ્યુપજીવન્તિ મન્દવેગતરા મૃગાઃ॥ 12-17-9 (71788)
વિષયાન્પ્રતિસંગૃહ્ય સંન્યાસે કુરુતે મતિમ્।
ન ચ તુષ્યન્તિ રાજાનઃ પશ્ય બુદ્ધ્યન્તરં યથા॥ 12-17-10 (71789)
પત્રાહારૈરશ્મકુટ્ટૈર્દન્તોલૂખલિકૈસ્તથા।
અબ્ભક્ષૈર્વાયુભક્ષૈશ્ચ તેરયં નરકો જિતઃ॥ 12-17-11 (71790)
યસ્ત્વિમાં વસુધાં કૃત્સ્નાં પ્રશાસેદખિલાં નૃપઃ।
તુલ્યાશ્મકાઞ્ચનો યશ્ચ સ કૃતાર્થો ન પાર્થિવઃ॥ 12-17-12 (71791)
સંકલ્પેષુ નિરારમ્ભો નિરાશીર્નિર્મમો ભવ।
અશોકં સ્થાનમાતિષ્ઠ ઇહ ચામુત્ર ચાવ્યયમ્॥ 12-17-13 (71792)
નિરામિષા ન શોચન્તિ શોચન્તિ ત્વામિષૈષિણઃ।
પરિત્યજ્યામિષં સર્વં મૃષાવાદાત્પ્રમોક્ષ્યસે॥ 12-17-14 (71793)
પન્થાનૌ પિતૃયાનશ્ચ દેવયાનશ્ચ વિશ્રુતૌ।
ઈજાનાઃ પિતૃયાનેન દેવયાનેન મોક્ષિણઃ॥ 12-17-15 (71794)
તપસા બ્રહ્મર્યેણ સ્વાધ્યાયેન મહર્ષયઃ।
વિમુચ્ય દેહાંસ્તે યાન્તિ મૃત્યોરવિષયં ગતાઃ॥ 12-17-16 (71795)
આમિષં બન્ધનં લોકે કર્મેહોક્તં તથાઽઽમિષમ્।
તાભ્યાં વિમુક્તઃ પાપાભ્યાં પદમાપ્નોતિ તત્પરમ્॥ 12-17-17 (71796)
અપિ ગાથાં પુરા ગીતાં જનકેન વદન્ત્યુત।
નિર્દ્વન્દ્વેન વિમુક્તેન મોક્ષં સમનુપશ્યતા॥ 12-17-18 (71797)
અનન્તં બત મે વિત્તં યસ્ય મે નાસ્તિ કિંચન।
મિથિલાયાં પ્રદીપ્તાયાં ન મે કિંચિત્પ્રદહ્યતે॥ 12-17-19 (71798)
પ્રજ્ઞાપ્રાસાદમારુહ્ય ન શોચેચ્છોચતો જનાન્।
જગતીસ્થોઽથવાઽદ્રિસ્થો મન્દબુદ્ધિર્નચેક્ષતે॥ 12-17-20 (71799)
દૃશ્યં પશ્યતિ યઃ પશ્યન્સ ચક્ષુષ્માન્સ બુદ્ધિમાન્।
અજ્ઞાતાનાં ચ વિજ્ઞાનાત્સંબોધાદ્રુદ્ધિરુચ્યતે॥ 12-17-21 (71800)
યસ્તુ માનં વિજાનાતિ બહુમાનમિયાત્સ વૈ।
બ્રહ્મભાવપ્રભૂતાનાં વૈદ્યાનાં ભાવિતાત્મનામ્॥ 12-17-22 (71801)
યદા ભૂતપૃથગ્ભાવમેકસ્થમનુપશ્યતિ।
તત એવ ચ વિસ્તારં બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-17-23 (71802)
તે જનાસ્તાં ગતિં યાન્તિ નાવિદ્વાંસોઽલ્પચેતસઃ।
નાબુદ્ધયો નાતપસઃ સર્વં બુદ્ધૌ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ ॥ 12-17-24 (71803)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ॥ 17॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-17-5 ઇદ્ધઃ પ્રદીપ્તઃ॥ 12-17-6 વિશસં વિશસનમ્॥ 12-17-7 અબલાસ્તપઃકૃશાઃ॥ 12-17-8 અલબ્ધલાભો યોગઃ। લબ્ધસંરક્ષણં ક્ષેમઃ॥ 12-17-21 દૃશ્યં દ્રષ્ટું યોગ્યં કર્તવ્યમકર્તવ્યં ચ॥ 12-17-22 યસ્તુ વાચં વિજાનાતીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-17-24 તે બુદ્ધિમન્તઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 018
॥ શ્રીઃ ॥
12.18. અધ્યાયઃ 018
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
અર્જુનેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જનકતદ્ભાર્યાસંવાદકથનપૂર્વકં કર્તવ્યોપદેશઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-18-0 (72208)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-18-0x (5909)
તૂષ્ણીંભૂતં તુ રાજાનં પુનરેવાર્જુનોઽબ્રવીત્।
સંતપ્તઃ શોકદુઃખાભ્યાં રાજવાક્શલ્યપીડિતઃ॥ 12-18-1 (72209)
અર્જુન ઉવાચ। 12-18-2x (5910)
કથયન્તિ પુરાવૃત્તમિતિહાસમિમં જનાઃ।
વિદેહરાજ્ઞઃ સંવાદં ભાર્યયા સહ ભારત॥ 12-18-2 (72210)
ઉત્સૃજ્ય રાજ્યં ભિક્ષાર્થં કૃતબુદ્ધિં નરેશ્વરમ્।
વિદેહરાજમહીષી દુઃખિતા પ્રત્યભાષત॥ 12-18-3 (72211)
ધનાન્યપત્યં મિત્રાણિ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ।
પન્થાનં પાવનં હિત્વા જનકો મૌઢ્યમાસ્થિતઃ॥ 12-18-4 (72212)
તં દદર્શ પ્રિયા ભાર્યા ભૈક્ષવૃત્તિમકિંચનમ્।
ધાનામુષ્ટિમુપાસીનં નિરીહં ગતમત્સરમ્॥ 12-18-5 (72213)
તમુવાચ સમામત્ય ભર્તારમકુતોભયમ્।
ક્રુદ્ધા મનસ્વિની ભાર્યા વિવિક્તે હેતુમદ્વચઃ॥ 12-18-6 (72214)
કથમુત્સૃજ્ય રાજ્યં સ્વં ધનધાન્યસમન્વિતમ્।
કાપાલીં વૃત્તિમાસ્થાય ધાન્યમુષ્ટિમુપાસસે॥ 12-18-7 (72215)
પ્રતિજ્ઞા તેઽન્યથા રાજન્વિચેષ્ટા ચાન્યથા તવ।
યદ્રાજ્યં મહદુત્સૃજ્ય સ્વલ્પે લુભ્યસિ પાર્થિવ॥ 12-18-8 (72216)
નૈતેનાતિથયો રાજન્દેવર્ષિપિતરસ્તથા।
અદ્ય શક્યાસ્ત્વયા ભર્તું મોઘસ્તેઽયં પરિશ્રમઃ॥ 12-18-9 (72217)
દેવતાતિથિભિશ્ચૈવ પિતૃભિશ્ચૈવ પાર્થિવ।
સર્વૈરેતૈઃ પરિત્યક્તઃ પરિવ્રજસિ નિષ્ક્રિયઃ॥ 12-18-10 (72218)
યસ્ત્વં ત્રૈવિદ્યવૃદ્ધાનાં બ્રાહ્મણાનાં સહસ્રશઃ।
ભર્તા ભૂત્વા ચ લોકસ્ય સોઽદ્યાન્યૈર્ભૂતિમિચ્છસિ॥ 12-18-11 (72219)
શ્રિયં હિત્વા પ્રદીપ્તાં ત્વં શ્વવત્સંપ્રતિ વીક્ષ્યસે।
અપુત્રા જનની તેઽદ્ય કૌસલ્યા ચાપતિસ્ત્વયા॥ 12-18-12 (72220)
આશ્રિતા ધર્મકામાસ્ત્વાં ક્ષત્રિયાઃ પર્યુપાસતે।
ત્વદાશામભિકાઙ્ક્ષન્તઃ કૃપણાઃ ફલહેતુકાઃ॥ 12-18-13 (72221)
તાંશ્ચ ત્વં વિફલાન્કૃત્વા કં નુ લોકં ગમિષ્યસિ।
રાજન્સંશયિતે મોક્ષે પરતન્ત્રેષુ દેહિષુ॥ 12-18-14 (72222)
નૈવ તેઽસ્તિ પરો લોકો નાપરઃ પાપકર્મણઃ।
ધર્મ્યાન્દારાન્પરિત્યજ્ય યસ્ત્વમિચ્છસિ જીવિતુમ્॥ 12-18-15 (72223)
સ્રજો ગન્ધાનલંકારાન્વાસાંસિ વિવિધાનિ ચ।
કિમર્થમભિસંત્યજ્ય પરિવ્રજસિ નિષ્ક્રિયઃ॥ 12-18-16 (72224)
નિપાનં સર્વભૂતાનાં ભૂત્વા ત્વં પાવનં મહત।
આઢ્યો વનસ્પતિર્ભૂત્વા સોન્યાંસ્ત્વં પર્યુપાસસે॥ 12-18-17 (72225)
ખાદન્તિ હસ્તિનં ન્યાસે ક્રવ્યાદા બહવોઽપ્યુત।
બહવઃ કૃમયશ્ચૈવ કિં પુનસ્ત્વામનર્થકમ્॥ 12-18-18 (72226)
ય ઇમાં કુણ્ડિકાં ભિન્દ્યાન્ત્રિવિષ્ટબ્ધં ચ યો હરેત્।
વાસશ્ચાપિ હરેત્તસ્મિન્કથં તે માનસં ભવેત્॥ 12-18-19 (72227)
યસ્ત્વં સર્વં સમુત્સૃજ્ય ધાનામુષ્ટિમનુગ્રહઃ।
યદનેન કૃતં સર્વં કિમિદં મમ દીયતે॥ 12-18-20 (72228)
ધાનામુષ્ટેરિહાર્થશ્ચેત્પ્રતિજ્ઞા તે વિનશ્યતિ।
કા વાઽહં તવ કો મે ત્વં કશ્ચ તે મય્યનુગ્રહઃ॥ 12-18-21 (72229)
પ્રશાધિ પૃથિવીં રાજન્યત્ર તેઽનુગ્રહો ભવેત્।
પ્રાસાદે શયનં યાનં વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ॥ 12-18-22 (72230)
શ્રિયાં નિરાશૈરધનેસ્ત્યક્તમિત્રૈરકિંચનૈઃ।
સૌખિકૈઃ સંભૃતો યોઽર્થઃ સ સંત્યજતિ કિંનુ તં॥ 12-18-23 (72231)
યોઽત્યન્તં પ્રતિગૃહ્ણીયાદ્યશ્ચ દદ્યાત્સદૈવ હિ।
તયોસ્ત્વમન્તરં વિદ્ધિ શ્રેયાંસ્તાભ્યાં ક ઉચ્યતે॥ 12-18-24 (72232)
સદૈવ યાચમાનેષુ તથા દમ્ભાન્વિતેષુ ચ।
એતેષુ દક્ષિણા દત્તા દાવાગ્રાવિવ દુર્હુતમ્॥ 12-18-25 (72233)
જાતવેદા યથા રાજન્નાદગ્ધ્વૈવોપશામ્યતિ।
સદૈવ યાચમાનો વૈ તથા શામ્યતિ ન દ્વિજઃ॥ 12-18-26 (72234)
સતાં વૈ દદતોઽન્નં ચ લોકેઽસ્મિન્પ્રકૃતિર્ધ્રુવા।
ન ચેદ્રાજા ભવેદ્દાતા કુતઃ સ્યુર્મોક્ષકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-18-27 (72235)
અન્નાદ્ગૃહસ્થા લોકેઽસ્મિન્ભિક્ષવસ્તત એવ ચ।
અન્નાત્પ્રાણઃ પ્રભવતિ અન્નદઃ પ્રાણદો ભવેત્॥ 12-18-28 (72236)
ગૃહસ્થેભ્યોઽપિ નિર્મુક્તા ગૃહસ્થાનેવ સંશ્રિતાઃ।
પ્રભવં ચ પ્રતિષ્ઠાં ચ દાન્તા વિન્દન્ત આસતે॥ 12-18-29 (72237)
ત્યાગાન્ન ભિક્ષુકં વિન્દ્યાન્ન મૌઢ્યાન્ન ચ યાચનાત્।
ઋજુસ્તુ યોઽર્થં ત્યજતિ તં મુક્તં વિદ્ધિ ભિક્ષુકમ્॥ 12-18-30 (72238)
અસક્તઃ શક્તવદ્ગચ્છન્નિઃ સઙ્ગો મુક્તબન્ધનઃ।
સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ સ વૈ મુક્તો મહીપતે॥ 12-18-31 (72239)
પરિવ્રજન્તિ દાનાર્થં મુણ્ડાઃ કાષાયવાસસઃ।
સિતા બહુવિધૈઃ પાશૈઃ સંચિન્વન્તો વૃથામિષમ્॥ 12-18-32 (72240)
ત્રયીં ચ નામવાર્તાં ચ ત્યક્ત્વા પુત્રાન્વ્રજન્તિ યે।
ત્રિવિષ્ટબ્ધં ચ વાસશ્ચ પ્રતિગૃહ્ણન્ત્યબુદ્ધયઃ॥ 12-18-33 (72241)
અનિષ્કષાયે કાષાયમીહાર્થમિતિ વિદ્ધિ તમ્।
ધર્મધ્વજાનાં મુણ્ડાનાં વૃત્ત્યર્થમિતિ મે મતિઃ॥ 12-18-34 (72242)
કાષાયૈરજિનૈશ્ચીરૈર્નગ્નાન્મુણ્ડાઞ્જટાધરાન્।
બિભ્રત્સાધૂન્મહારાજ જય લોકાઞ્જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-18-35 (72243)
અગ્ન્યાધેયાનિ ગુર્વર્થં ક્રતૂનપિ સુદક્ષિણાન્।
દદાત્યહરહઃ પૂર્વં કો નુ ધર્મરતસ્તતઃ॥ 12-18-36 (72244)
અર્જુન ઉવાચ। 12-18-37x (5911)
તત્ત્વજ્ઞો જનકો રાજા લોકેઽસ્મિન્નિતિ ગીયતે।
સોઽપ્યાસીન્મોહસંપન્નો મા મોહવશમન્વગાઃ॥ 12-18-37 (72245)
એવં ધર્મમનુક્રાન્તા સદા દાનતપઃ પરાઃ।
આનૃશંસ્યગુણોપેતાઃ કામક્રોધવિવર્જિતાઃ॥ 12-18-38 (72246)
પ્રજાનાં પાલને યુક્તા દમમુત્તમમાસ્થિતાઃ।
ઇષ્ટ્વા લોકાનવાપ્સ્યામો ગુરુવૃદ્ધોપચાયિનઃ॥ 12-18-39 (72247)
દેવતાતિથિભૂતાનાં નિર્વપન્તો યથાવિધિ।
સ્થાનમિષ્ટમવાપ્સ્યામો બ્રહ્મણ્યાઃ સત્યવાદિનઃ॥ ॥ 12-18-40 (72248)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ॥ 18॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-18-5 ધાના ભૃષ્ટયવાઃ। નિરીહં વિતૃષ્ણમ્॥ 12-18-8 સ્વલ્પે મુહ્યસીતિ દ.થ. પાઠઃ। પ્રતિજ્ઞાતે તે વૃથેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-18-9 એતેન ધાનામુષ્ટિના॥ 12-18-12 કૌસલ્યા પાતિતા ત્વયેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-18-13 ફલહેતુકાઃ ફલાર્થિનઃ॥ 12-18-17 નિપીયતેઽસ્મિન્સ્વેચ્છયા ગોભિર્જલમિતિ નિપાનં આહાવઃ। કૂપોપાન્તસ્થક્ષુદ્રજલાશય ઇતિયાવત્। તથા આઢ્યઃ ફલવાન્॥ 12-18-18 હસ્તિનમપિ ન્યાસે કૃતે સતિ ક્રવ્યાદા માંસાદાઃ ખાદન્તિ। અનર્થકં સર્વપુરુષાર્થહીનમ્॥ 12-18-19 ત્રિવિષ્ટબ્ધં ત્રિદણ્ડમ્॥ 12-18-20 અનુગ્રહઃ અન્વગ્રહીઃ। યદાનેન સમં સર્વં કિમિદં હ્યવસીયતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અવસીયસે અધ્યવસ્યતિ। અનેન ધાનામુષ્ટિના સર્વં રાજ્યાદિકં સમમ્। સઙ્ગિત્વાવિશેષાત્ ઇત્યર્થઃ॥ 12-18-23 સૌખિકૈઃ સંભૃતાનર્થાન્યઃ સંત્યજતિ કિંનુ તત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર સૌખિકૈઃ પરમમુખાર્થિભિઃ સંન્યાસિભિઃ। સંભૃતાનર્થાન્ કુણ્ડિકાદીન્ વીક્ષ્ય યઃ સ્વયમપિ તથા કરોતિ સ કિંનુ તદ્રાજ્યાદિકં ત્યજતિ। અપિતુ નૈવ ત્યજતિ। કિંતૂચિતં પરિગ્રહં ત્યક્ત્વા દૈવોપહતત્વાદનુચિતં પરિગ્રહાન્તરમેવ કરોતીત્યસઙ્ગત્વમસ્ય દુર્લભમિત્યર્થઃ॥ 12-18-25 સદૈવ વાચમાનઃ પરિવ્રાટ્। સદૈવ યાચમાનેષુ સત્સુ (દણ્ડ)ડમ્ભવિવર્જિષુ ઇતિ ટ.ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-18-26 સદૈવ યાચમાનો હિ તથા શામ્યતિ વૈ દ્વિજઃ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-18-27 સતાં સંન્યાસિનાં પ્રકૃતિર્જીવનમ્। સતાં ચ વેદા અન્નં ચ લોકેઽસ્મિન્પ્રકૃતિર્ધ્રુવા। અન્નદાતા ભવેદ્દાતા કુશાસ્ત્રં મોક્ષકાઙ્ક્ષિણઃ। ઇતિ ટ.ડ.થ.દ. પાઠઃ॥ 12-18-32 પરિવ્રજન્તિ યેઽનર્થા ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-18-34 અનિષ્કષાયે રાગાદિદોષવર્જનાભાવે। અનિષ્કષાયાઃ કાષાયમિતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 019
॥ શ્રીઃ ॥
12.19. અધ્યાયઃ 019
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
અર્જુનંપ્રતિ યુધિષ્ઠિરવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-19-0 (72492)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-19-0x (5954)
વેદાહં તાત શાસ્ત્રાણિ અપરાણિ પરાણિ ચ।
ઉભયં વેદવચનં કુરુ કર્મ ત્યજેતિ ચ॥ 12-19-1 (72493)
આકુલાનિ ચ શાસ્ત્રાણિ હેતુભિશ્ચિન્તિતાનિ ચ।
નિશ્ચયશ્ચૈવ યો મન્ત્રે વેદાહં તં યથાવિધિ॥ 12-19-2 (72494)
ત્વં તુ કેવલશાસ્ત્રજ્ઞો વીરવ્રતસમન્વિતઃ।
શાસ્ત્રાર્થં તત્ત્વતો ગન્તું ન સમર્થઃ કથંચન॥ 12-19-3 (72495)
શાસ્ત્રાર્થતત્ત્વદર્શી યો ધર્મનિશ્ચયકોવિદઃ।
તેનાપ્યેવં ન વાચ્યોઽયં યદિ ધર્મં પ્રપશ્યસિ॥ 12-19-4 (72496)
ભ્રાતૃસૌહૃદમાસ્થાય યદુક્તં વચનં ત્વયા।
ન્યાય્યં યુક્તં ચ કૌન્તેય પ્રીતોઽહં તેન તેઽર્જુન॥ 12-19-5 (72497)
`મહેશ્વરસમં સત્વં બ્રહ્મણા ચૈવ યત્સમમ્।
વાસુદેવસમં ચૈવ ન ભૂતં ન ભવિષ્યતિ॥ 12-19-6 (72498)
તથા ત્વં યોધમુખ્યેષુ સત્વં પરમમિષ્યતે॥ 12-19-7 (72499)
બલમિન્દ્રે ચ વાયૌ ચ બલં યચ્ચ જનાર્દને।
તદ્વલં ભીમસેને ચ ત્વયિ ચાર્જુના વિદ્યતે॥ 12-19-8 (72500)
ત્વત્સમશ્ચિત્રયોધી ચ દૂરપાતી ચ પાણ્ડવ।
દિવ્યાસ્ત્રબલસંપન્નઃ કો વાઽન્યસ્ત્વત્સમો નરઃ॥ 12-19-9 (72501)
યુદ્ધધર્મેષુ સર્વેષુ ક્રિયાણાં નૈપુણેષુ ચ।
ન ત્વયા સદૃશઃ કશ્ચિન્ત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે॥ 12-19-10 (72502)
ધાર્મિકં ધર્મયુક્તં ચ નિઃશેષં જ્ઞાયતે મયા।
ધર્મસૂક્ષ્મં તુ યદ્વાચ્યં તત્ર દુષ્પ્રતરં ત્વયા।
ધનઞ્જય ન મે બુદ્ધિમતિશઙ્કિતુમર્હસિ॥ 12-19-11 (72503)
યુદ્ધશાસ્ત્રવિદેવ ત્વં ન વૃદ્ધાઃ સેવિતાસ્ત્વયા।
સમાસવિસ્તરવિદાં ન તેષાં વેત્સિ નિશ્ચયમ્॥ 12-19-12 (72504)
તપસ્ત્યાગો વિધિરિતિ નિશ્ચયસ્તાત ધીમતામ્।
પરસ્પરં જ્યાય એષામિતિ નઃ શ્રેયસી મતિઃ॥ 12-19-13 (72505)
યત્ત્વેતન્મન્યસે પાર્થ ન જ્યાયોઽસ્તિ ધનાદિતિ।
તત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યથા નૈતત્પ્રધાનતઃ॥ 12-19-14 (72506)
તપઃ સ્વાધ્યાયશીલા હિ દૃશ્યન્તે ધાર્મિકા જનાઃ।
ઋષયસ્તપસા યુક્તા યેષાં લોકાઃ સનાતનાઃ॥ 12-19-15 (72507)
અજાતશ્મશ્રવો ધીરાસ્તથાઽન્યે વનવાસિનઃ।
અરુણાઃ કેતવશ્ચૈવ સ્વાધ્યાયેન દિવં ગતાઃ॥ 12-19-16 (72508)
ઉત્તરેણ તુ પન્થાનમાર્યા વિષયનિગ્રહાત્।
અબુદ્ધિજં તમસ્ત્યક્ત્વા લોકાંસ્ત્યાગવતાં ગતાઃ॥ 12-19-17 (72509)
દક્ષિણેન તુ પન્થાનં યં ભાસ્વન્તં પ્રચક્ષતે।
એતે ક્રિયાવતાં લોકા યે શ્મશાનાનિ ભેજિરે॥ 12-19-18 (72510)
અનિર્દેશ્યા ગતિઃ સા તુ યાં પ્રપશ્યન્તિ મોક્ષિણઃ।
તસ્માત્ત્યાગઃ પ્રધાનેષ્ટઃ સ તુ દુઃખં પ્રવેદિતુમ્॥ 12-19-19 (72511)
અનુસ્મૃત્ય તુ શાસ્ત્રાણિ કવયઃ સમવસ્થિતાઃ।
અપીહ સ્યાદપીહ સ્યાત્સારાસારદિદૃક્ષયા॥ 12-19-20 (72512)
વેદવાદાનતિક્રમ્ય શાસ્ત્રાણ્યારણ્યકાનિ ચ।
વિપાટ્ય કદલીસ્તમ્ભં સારં દદૃશિરે ન તે॥ 12-19-21 (72513)
અથૈકાન્તવ્યુદાસેન શરીરે પાઞ્ચભૌતિકે।
ઇચ્છાદ્વેષસમાયુક્તમાત્માનં પ્રાહુરિઙ્ગિતૈઃ॥ 12-19-22 (72514)
અગ્રાહ્યં ચક્ષુષા સત્વમનિર્દેશ્યં ચ તદ્ગિરા।
કર્મહેતુપુરસ્કારં ભૂતેષુ પસ્વિર્તતે॥ 12-19-23 (72515)
કલ્યાણગોચરં કૃત્વા માનં તૃષ્ણાં નિગૃહ્ય ચ।
કર્મસંતતિમુત્સૃજ્ય સ્યાન્નિરાલમ્બનઃ સુખી॥ 12-19-24 (72516)
અસ્મિન્નેવં સૂક્ષ્મગમ્યે માર્ગે સદ્ભિર્નિષેવિતે।
કથમર્થમનર્થાઢ્યમર્જુન ત્વં પ્રશંસસિ॥ 12-19-25 (72517)
પૂર્વશાસ્ત્રવિદોઽપ્યેવં જનાઃ પશ્યન્તિ ભારત।
ક્રિયાસુ નિરતા નિત્યં દાને યજ્ઞે ચ કર્મણિ॥ 12-19-26 (72518)
ભવન્તિ સુદુરાવર્તા હેતુમન્તોઽપિ પણ્ડિતાઃ।
દૃઢપૂર્વે સ્મૃતા મૂઢા નૈતદસ્તીતિ વાદિનઃ॥ 12-19-27 (72519)
અનૃતસ્યાવમન્તારો વક્તારો જનસંસદિ।
ચરન્તિ વસુધાં કૃત્સ્નાં વાવદૂકા બહુશ્રુતાઃ॥ 12-19-28 (72520)
પાર્થ યન્ન વિજાનીમઃ કસ્તાઞ્જ્ઞાતુમિહાર્હતિ।
એવં પ્રાજ્ઞાઃ શ્રુતાશ્ચાપિ મહાન્તઃ શાસ્ત્રવિત્તમાઃ॥ 12-19-29 (72521)
તપસા મહદાપ્નોતિ બુદ્ધ્યા વૈ વિન્દતે મહત્।
ત્યાગેન સુખમાપ્નોતિ સદા કૌન્તેય ધર્મવિત્॥ ॥ 12-19-30 (72522)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 19॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-19-1 અપરાણિ ધર્મશાસ્ત્રાણિ। પરાણિ બ્રહ્મશાસ્ત્રાણિ॥ 12-19-2 અમૂલાનિ ચ શાસ્ત્રાણિ હેતુભિશ્ચિત્રિતાનિ ચ। નિશ્ચયશ્ચૈષ યન્મન્ત્ર ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-19-3 ત્વં તુ કેવલમસ્ત્રજ્ઞ ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-19-11 તત્ર વિષયે દુષ્પ્રતરં દુરવગાહમ્॥ 12-19-16 અરુણાઃ કેતવઃ ઋષિપ્રભેદાઃ। અરણ્યે બહવશ્ચૈવેતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-19-21 આરણ્યકાનિ વેદાન્તાન્॥ 12-19-24 મનસ્તૃણાં નિગૃહ્ય ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-19-26 પૂર્વશાસ્ત્રવિદઃ કર્મકાણ્ડવિદોઽપિ એવમર્થમનર્થત્વેન પશ્યન્તિ કિમુત જ્ઞાનિનઃ॥ 12-19-27 દુરાવર્તાઃ દુઃખેનાપિ સિદ્ધાન્તં ગ્રાહયિતુમશક્યાઃ। દૃઢઃ પૂર્વઃ પ્રાગ્ભવીયઃ સંસ્કારો યેષાં તે દૃઢપૂર્વે। બહુવ્રીહાવપ્યાર્ષી સર્વનામતા॥ 12-19-29 હે પાર્થ યત્ યાન્ લૌકિકાનપ્યર્થાન્ન વયં વિજાનીમસ્તાન્ ઇતરઃ કો જ્ઞાતુમર્હતિ। ન કોપિ યથા। એવં પ્રાજ્ઞા અપિ અસ્માકમન્યેષાં ચ દુર્જ્ઞેયા ઇત્યર્થઃ॥ 12-19-30 મહદ્વૈરાગ્યમ્। મહત્પરંબ્રહ્મ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 020
॥ શ્રીઃ ॥
12.20. અધ્યાયઃ 020
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દેવસ્થાનસ્ય વચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-20-0 (72944)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-20-0x (6044)
અસ્મિન્વાક્યાન્તરે વક્તા દેવસ્થાનો મહાતપાઃ।
અભિનીતતરં વાક્યમિત્યુવાચ યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-20-1 (72945)
દેવસ્થાન ઉવાચ। 12-20-2x (6045)
યદ્વચઃ ફલ્ગુનેનોક્તં ન જ્યાયોઽસ્તિ ધનાદિતિ।
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ તદેકાન્તમનાઃ શૃણુ॥ 12-20-2 (72946)
અજાતશત્રો ધર્મેણ કૃત્સ્ના તે વસુધા જિતા।
તાં જિત્વા ચ વૃથા રાજન્ન પરિત્યક્તુમર્હસિ॥ 12-20-3 (72947)
ચતુષ્પદી હિ નિઃશ્રેણી બ્રહ્મણ્યેષા પ્રતિષ્ઠિતા।
તાં ક્રમેણ મહાબાહો યથાવજ્જય પાર્થિવ।
તસ્માત્પાર્થ મહાયજ્ઞૈર્યજસ્વ બહુદક્ષિણૈઃ॥ 12-20-4 (72948)
સ્વાધ્યાયયજ્ઞા ઋષયો જ્ઞાનયજ્ઞાસ્તથાઽપરે।
કર્મનિષ્ઠાશ્ચ બુદ્ધ્યર્થાસ્તપોનિષ્ઠાશ્ચ પાર્થિવ॥ 12-20-5 (72949)
વૈખાનસાનાં કૌન્તેય વચનં શ્રૂયતે યથા॥ 12-20-6 (72950)
ઈહેત ધનહેતોર્યસ્તસ્યાનીહા ગરીયસી।
ભૂયાન્દોષો હિ વર્ધેત યસ્તત્કર્મ સમાશ્રયેત્॥ 12-20-7 (72951)
કૃત્સ્નં ચ ધનસંહારં કુર્વન્તિ વિધિકારણાત્।
આત્મના તૃપિતો બુદ્ધ્યા ભ્રૂણહત્યાં ન બુધ્યતે॥ 12-20-8 (72952)
અનર્હતે યદ્દદાતિ ન દદાતિ યદર્હતે।
અર્હાનર્હાપરિજ્ઞાનાદ્દાનધર્મોઽપિ દુષ્કરઃ॥ 12-20-9 (72953)
યજ્ઞાય સૃષ્ટાનિ ધનાનિ ધાત્રા
યજ્ઞાદિષ્ટઃ પુરુષો રક્ષિતા ચ।
તસ્માત્સર્વં યજ્ઞ એવોપયોજ્યં
ધનં તતોઽનન્તર એવ કામઃ॥ 12-20-10 (72954)
યજ્ઞૈરિન્દ્રો વિવિધૈ રત્નવદ્ભિ
ર્દેવાન્સર્વાનભ્યયાદ્ભૂરિતેજાઃ।
તેનેન્દ્રત્વં પ્રાપ્ય વિભ્રાજતેઽસૌ
તસ્માદ્યજ્ઞે સર્વમેવોપયોજ્યમ્॥ 12-20-11 (72955)
મહાદેવઃ સર્વયજ્ઞે મહાત્મા
હુત્વાઽઽત્માનં દેવદેવો બભૂવ।
વિશ્વાઁલ્લોકાન્વ્યાપ્ય વિષ્ટભ્ય કીર્ત્યા
વિરાજતે દ્યુતિમાન્કૃત્તિવાસાઃ॥ 12-20-12 (72956)
આવિક્ષિતઃ પાર્થિવોઽસૌ મરુત્તો
વૃદ્ધ્યા શક્રં યોઽજયદ્દેવરાજમ્।
યજ્ઞે યસ્ય શ્રીઃ સ્વયં સન્નિવિષ્ટા
યસ્મિન્ભાણ્ડં કાઞ્ચનં સર્વમાસીત્॥ 12-20-13 (72957)
હરિશ્ચન્દ્રઃ પાર્થિવેન્દ્રઃ શ્રુતસ્તે
યજ્ઞૈરિષ્ટ્વા પુણ્યભાગ્વીતશોકઃ।
ઋદ્ધ્યા શક્રં યોઽજયન્માનુષઃ સં
સ્તસ્માદ્યજ્ઞે સર્વમેવોપયોજ્યમ્॥ ॥ 12-20-14 (72958)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ વિંશોઽધ્યાયઃ॥ 20॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-20-1 વાક્યાન્તરે વાક્યાવસરે। અભિનીતતરં યુક્તિમત્તરમ્॥ 12-20-4 ચતુષ્પદી ચતુરાશ્રમી॥ 12-20-5 ક્રમાદ્બ્રહ્મચારિયતિગૃહસ્થવાનપ્રસ્થા ઇત્યર્થઃ॥ 12-20-7 ધનં હેતુઃ કારણં યસ્ય તસ્ય યજ્ઞાદેર્યજ્ઞાદ્યર્થમ્ ઈહેત ધનં તસ્યાનીહૈવ ગરીયસી। પ્રક્ષાલનાદ્ધિ પઙ્કસ્ય દૂરાદસ્પર્શનં વરમિતિ ન્યાયાત્તમિમં પરધર્મં યઃ ક્ષત્રિય ઉપાશ્રયેત સ દૂષ્યેતેત્યાહ ભૂયાનિતિ॥ 12-20-10 યજ્ઞાર્થમેવ આજ્ઞપ્તો વેદેન॥ 12-20-13 ભાણ્ડમુપકરણં પાત્રાદિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 021
॥ શ્રીઃ ॥
12.21. અધ્યાયઃ 021
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દેવસ્થાનસ્ય વચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-21-0 (73414)
દેવસ્થાન ઉવાચ। 12-21-0x (6074)
અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ઇન્દ્રેણ સમયે પૃષ્ટો યદુવાચ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-21-1 (73415)
સંતોષો વૈ સ્વર્ગસમઃ સંતોષઃ પરમં સુખમ્।
તુષ્ટેર્ન કિંચિત્પરતઃ સા સમ્યક્પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-21-2 (73416)
યદા સંહરતે કામાન્કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ।
તદાઽઽત્મજ્યોતિરચિરાત્સ્વાત્મન્યેવ પ્રસીદતિ॥ 12-21-3 (73417)
ન વિભેતિ યદા ચાયં યદા ચાસ્માન્ન બિભ્યતિ।
કામદ્વેષૌ ચ જયતિ તદાઽઽત્માનં ચ પશ્યતિ॥ 12-21-4 (73418)
યદાઽસૌ સર્વભૂતાનાં ન દ્રુહ્યતિ ન કાઙ્ક્ષતિ।
કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-21-5 (73419)
એવં કૌન્તેય ભૂતાનિ તંતં ધર્મં તથાતથા।
તદાઽઽત્મના પ્રપશ્યન્તિ તસ્માદ્વુધ્યસ્વ ભારત॥ 12-21-6 (73420)
અન્યે સામ પ્રશંસન્તિ વ્યાયામમપરે જનાઃ।
નૈકં ન ચાપરં કેચિદુભયં ચ તથાઽપરે॥ 12-21-7 (73421)
યજ્ઞમેકે પ્રશંસન્તિ સંન્યાસમપરે જનાઃ।
`નૈકં ન ચાપરં કેચિદુભયં ચ તથાઽપરે॥' 12-21-8 (73422)
દાનમેકે પ્રશંસન્તિ કેચિચ્ચૈવ પ્રતિગ્રહમ્।
કેચિત્સર્વં પરિત્યજ્ય તૂષ્ણીં ધ્યાયન્ત આસતે॥ 12-21-9 (73423)
રાજ્યમેકે પ્રશંસન્તિ પ્રજાનાં પરિપાલનમ્।
હત્વા છિત્ત્વા ચ ભિત્ત્વા ચ કેચિદેકાન્તશીલિનઃ॥ 12-21-10 (73424)
એતત્સર્વં સમાલોક્ય બુધાનામેવ નિશ્ચયઃ।
અદ્રોહેણૈવ ભૂતાનાં યો ધર્મઃ સ સતાં મતઃ॥ 12-21-11 (73425)
અદ્રોહઃ સત્યવચનં સંવિભાગો દયા દમઃ।
પ્રજનં સ્વેષુ દારેષુ માર્દવં હીરચાપલમ્॥ 12-21-12 (73426)
એવં ધર્મં પ્રધાનેષ્ટં મનુઃ સ્વાયંભુવોઽબ્રવીત્।
તસ્માદેતત્પ્રયત્નેન કૌન્તેય પ્રતિપાલય॥ 12-21-13 (73427)
યો હિ રાજ્યે સ્થિતઃ શશ્વદ્વશી તુલ્યપ્રિયાપ્રિયઃ।
ક્ષત્રિયો યજ્ઞશિષ્ટાશી રાજા શાસ્ત્રાર્થતત્ત્વવિત્॥ 12-21-14 (73428)
અસાધુનિગ્રહરતઃ સાધૂનાં પ્રગ્રહે રતઃ।
ધર્મવર્ત્મનિ સંસ્થાપ્ય પ્રજા વર્તેત ધર્મતઃ॥ 12-21-15 (73429)
પુત્રસંક્રામિતશ્રીશ્ચ વને વન્યેન વર્તયેત્।
વિધાનમાશ્રમાણાં વૈ કુર્યાત્કર્માણ્યતન્દ્રિતઃ॥ 12-21-16 (73430)
ય એવં વર્તતે રાજન્સ રાજા ધર્મનિશ્ચિતઃ।
તસ્યાયં ચ પરશ્ચૈવ લોકઃ સ્યાત્સંફલોદયઃ॥ 12-21-17 (73431)
નિર્વાણં હિ સુદુષ્પ્રાપ્યં બહુવિઘ્નં ચ મે મતમ્॥ 12-21-18 (73432)
એવં ધર્મમનુક્રાન્તાઃ સત્યદાનતપઃ પરાઃ।
આનૃશંસ્યગુણૈર્યુક્તાઃ કામક્રોધવિવર્જિતાઃ॥ 12-21-19 (73433)
પ્રજાનાં પાલને યુક્તા ધર્મમુત્તમમાસ્થિતાઃ।
ગોબ્રાહ્મણાર્થે યુધ્યન્તઃ પ્રાપ્તા ગતિમનુત્તમામ્॥ 12-21-20 (73434)
એવં રુદ્રાઃ સવસવસ્તથાઽઽદિત્યાઃ પરંતપ।
સાધ્યા રાજર્ષિસઙ્ઘાશ્ચ ધર્મમેતં સમાશ્રિતાઃ।
અપ્રમત્તાસ્તતઃ સ્વર્ગં પ્રાપ્તાઃ પુણ્યૈઃ સ્વકર્મભિઃ॥ ॥ 12-21-21 (73435)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 21॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-21-3 યદા પ્રસીદતિ તદા તુષ્ટિઃ પ્રતિતિષ્ઠતીતિ પૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-21-7 સામ પ્રીતિમ્। વ્યાયામં યત્નમ્॥ 12-21-12 પ્રજને પુત્રોત્પાદનમ્॥ 12-21-15 પ્રગ્રહે સંગ્રહે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 022
॥ શ્રીઃ ॥
12.22. અધ્યાયઃ 022
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યર્જુનવચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-22-0 (73905)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-22-0x (6097)
અસ્મિન્નેવાન્તરે વાક્યં પુનરેવાર્જુનોઽબ્રવીત્।
નિર્વિણ્ણમનસં જ્યેષ્ઠમિદં ભ્રાતરમચ્યુતમ્॥ 12-22-1 (73906)
ક્ષત્રધર્મેણ ધર્મજ્ઞ પ્રાપ્ય રાજ્યં સુદુર્લભમ્।
જિત્વા ચારીન્નરશ્રેષ્ઠ તપ્યતે કિં ભૃશં ભવાન્॥ 12-22-2 (73907)
ક્ષત્રિયાણાં મહારાજ સંગ્રામે નિધનં મતમ્।
વિશિષ્ટં બહુભિર્યજ્ઞૈઃ ક્ષત્રધર્મમનુસ્મર॥ 12-22-3 (73908)
બ્રાહ્મણાનાં તપસ્ત્યાગઃ પ્રેત્ય ધર્મવિધિઃ સ્મૃતઃ।
ક્ષત્રિયાણાં ચ નિધનં સંગ્રામે વિહિતં પ્રભો॥ 12-22-4 (73909)
ક્ષાત્રધર્મો મહારૌદ્રઃ શસ્ત્રનિત્ય ઇતિ સ્મૃતઃ।
વધશ્ચ ભરતશ્રેષ્ઠ કાલે શસ્ત્રેણ સંયુગે॥ 12-22-5 (73910)
બ્રાહ્મણસ્યાપિ ચેદ્રાજન્ક્ષત્રધર્મેણ વર્તતઃ।
પ્રશસ્તં જીવિતં લોકે ક્ષત્રં હિ બ્રહ્મસંભવમ્॥ 12-22-6 (73911)
ન ત્યાગો ન પુનર્યજ્ઞો ન તપો મનુજેશ્વર।
ક્ષત્રિયસ્ય વિધીયન્તે ન પરસ્વોપજીવનમ્॥ 12-22-7 (73912)
સ ભવાન્સર્વધર્મજ્ઞો ધર્માત્મા ભરતર્ષભ।
રાજા મનીષી નિપુણો લોકે દૃષ્ટપરાવરઃ॥ 12-22-8 (73913)
ત્યક્ત્વા સંતાપજં શોકં દંશિતો ભવ કર્મણિ।
ક્ષત્રિયસ્ય વિશેષેણ હૃદયં વજ્રસન્નિભમ્॥ 12-22-9 (73914)
જિત્વાઽરીન્ક્ષત્રધર્મેણ પ્રાપ્ય રાજ્યમકણ્ટકમ્।
વિજિતાત્મા મનુષ્યેન્દ્ર યજ્ઞદાનપરો ભવ॥ 12-22-10 (73915)
ઇન્દ્રો વૈ બ્રહ્મણઃ પુત્રઃ ક્ષત્રિયઃ કર્મણાઽભવત્।
જ્ઞાતીનાં પાપવૃત્તીનાં જઘાન નવતીર્નવ॥ 12-22-11 (73916)
તચ્ચાસ્ય કર્મ પૂજ્યં ચ પ્રશસ્યં ચ વિશાંપતે।
તેનેન્દ્રત્વં સમાપેદે દેવાનામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-22-12 (73917)
સ ત્વં યજ્ઞૈર્મહારાજ યજસ્વ બહુદક્ષિણૈઃ।
યથૈવેન્દ્રો મનુષ્યેન્દ્ર ચિરાય વિગતજ્વરઃ॥ 12-22-13 (73918)
મા ત્વમેવં ગતે કિંચિચ્છોચેથાઃ ક્ષત્રિયર્ષભ।
ગતાસ્તે ક્ષત્રધર્મેણ શસ્ત્રપૂતાઃ પરાં ગતિમ્॥ 12-22-14 (73919)
ભવિતવ્યં તથા તચ્ચ યદ્વૃત્તં ભરતર્ષભ।
દિષ્ટં હિ રાજશાર્દૂલ ન શક્યમતિવર્તિતુમ્॥ ॥ 12-22-15 (73920)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 22॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-22-1 અચ્યુતં ધર્માત્॥ 12-22-4 ત્યાગઃ સંન્યાસઃ॥ 12-22-7 યજ્ઞ આત્યયજ્ઞઃ। સમાધિરિતિ યાવ્નત્॥ 12-22-9 દંશિતઃ સન્નદ્ધઃ॥ 12-22-11 બ્રહ્મણઃ કશ્યપસ્ય। નવતીર્નવ દશાધિક શતાષ્ટકમ્॥ 12-22-12 ઇન્દ્રત્વમૈશ્વર્યમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 023
॥ શ્રીઃ ॥
12.23. અધ્યાયઃ 023
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શઙ્ખલિખિતોપાખ્યાનકથનપૂર્વકં ક્ષાત્રધર્મસ્વીકરણચોદના॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-23-0 (74413)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-23-0x (6156)
એવમુક્તસ્તુ કૌન્તેયો ગુડાકેશેન ભારત।
નોવાચ કિંચિત્કૌરવ્યસ્તતો દ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥ 12-23-1 (74414)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-2x (6157)
બીભત્સોર્વચનં સૌમ્ય સત્યમેતદ્યુધિષ્ઠિર।
શાસ્ત્રદૃષ્ટઃ પરો ધર્મઃ સ્મૃતો ગાર્હસ્થ્ય આશ્રમઃ॥ 12-23-2 (74415)
સ્વધર્મં ચર ધર્મજ્ઞ યથાશાસ્ત્રં યથાવિધિ।
ન હિ ગાર્હસ્થ્યમુત્સૃજ્ય તવારણ્યં વિધીયતે॥ 12-23-3 (74416)
ગૃહસ્થં હિ સદા દેવાઃ પિતરોઽતિથયસ્તથા।
ભૃત્યાશ્ચૈવોપજીવન્તિ તાન્ભરસ્વ મહીપતે॥ 12-23-4 (74417)
વયાંસિ પશવશ્ચૈવ ભૂતાનિ ચ જનાધિપ।
ગૃહસ્થૈરેવ ધાર્યન્તે તસ્માચ્છ્રેષ્ઠો ગૃહાશ્રમી॥ 12-23-5 (74418)
સોઽયં ચતુર્ણામેતેષામાશ્રમાણાં દુરાચરઃ।
તં ચરાદ્ય વિધિં પાર્થ દુશ્ચરં દુર્બલેન્દ્રિયૈઃ॥ 12-23-6 (74419)
વેદજ્ઞાનં ચ તે કૃત્સ્નં તપશ્ચાચરિતં મહત્।
પિતૃપૈતામહં રાજ્યં ધુર્યવદ્વોદ્દુમર્હસિ॥ 12-23-7 (74420)
તપો યજ્ઞસ્તથા વિદ્યા ભૈક્ષ્યમિન્દ્રિયસંયમઃ।
ધ્યાનં વિદ્યા સમુત્થાનં સંતોષશ્ચ શ્રિયં પ્રતિ।
તથા હ્યેકાન્તશીલત્વં તુષ્ટિર્દાનં ચ શક્તિતઃ॥ 12-23-8 (74421)
બ્રાહ્મણાનાં મહારાજ ચેષ્ટા સંસિદ્ધિકારિકા।
ક્ષત્રિયાણાં તુ વક્ષ્યામિ તવાપિ વિદિતં પુનઃ॥ 12-23-9 (74422)
યજ્ઞો વિદ્યા સમુત્થાનમસંતોષઃ શ્રિયં પ્રતિ।
દણ્ડધારણમુગ્રત્વં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્॥ 12-23-10 (74423)
વેદજ્ઞાનં તથા કૃત્સ્નં તપઃ સુચરિતં તથા।
દ્રવિણોપાર્જનં ભૂરિ પાત્રે ચ પ્રતિપાદનમ્॥ 12-23-11 (74424)
એતાનિ રાજ્ઞાં કર્માણિ સુકૃતાનિ વિશાંપતે।
ઇમં લોકમમું ચૈવ સાધયન્તીતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-23-12 (74425)
એષાં જ્યાયસ્તુ કૌન્તેય દણ્ડધારણમુચ્યતે।
બલં હિ ક્ષત્રિયે નિત્યં બલે દણ્ડઃ સમાહિતઃ॥ 12-23-13 (74426)
એતાશ્ચેષ્ટાઃ ક્ષત્રિયાણાં રાજન્સંસિદ્ધિકારિકાઃ।
અપિ ગાથામિમાં ચાપિ બૃહસ્પતિરગાયત॥ 12-23-14 (74427)
ભૂમિરેતૌ નિગિરતિ સર્પો બિલશયાનિવ।
રાજાનં ચાવિરોદ્ધારં બ્રાહ્મણં ચાપ્રવાસિનમ્॥ 12-23-15 (74428)
સુદ્યુમ્નશ્ચાપિ રાજર્ષિઃ શ્રૂયતે દણ્ડધારણાત્।
પ્રાપ્તવાન્પરમાં સિદ્ધિં દક્ષઃ પ્રાચેતસો યથા॥ 12-23-16 (74429)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-23-17x (6158)
ભગવન્કર્મણા કેન સુદ્યુમ્નો વસુધાધિપઃ।
સંસિદ્ધિં પરમાં પ્રાપ્તઃ શ્રોતુમિચ્છામિ તં નૃપમ્॥ 12-23-17 (74430)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-18x (6159)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
શઙ્ખશ્ચ લિખિતશ્ચાસ્તાં ભ્રાતરૌ સંશિતવ્રતૌ॥ 12-23-18 (74431)
તયોરાવસથાવાસ્તાં રમણીયૌ પૃથક્પૃથક્।
નિત્યપુષ્પફલૈર્વૃક્ષૈરુપેતૌ બાહુદામનુ॥ 12-23-19 (74432)
તતઃ કદાચિલ્લિખિતઃ શઙ્ખસ્યાશ્રમમાગતઃ।
યદૃચ્છયાઽથ શઙ્ખોપિ નિષ્ક્રાન્તોઽભવદાશ્રમાત્॥ 12-23-20 (74433)
સોઽભિગમ્યાશ્રમં ભ્રાતુશ્ચંક્રમઁલ્લિખિતસ્તદા।
ફલાનિ શાતયામાસ સમ્યક્પરિણતાન્યુત॥ 12-23-21 (74434)
તાન્યુપાદાય વિસ્રબ્ધો ભક્ષયામાસ સ દ્વિજઃ।
તસ્મિંશ્ચ ભક્ષયત્યેવ શઙ્ખોઽપ્યાશ્રમમાગતઃ॥ 12-23-22 (74435)
ભક્ષયન્તં તુ તં દૃષ્ટ્વા શઙ્ખો ભ્રાતરમબ્રવીત્।
કુતઃ ફલાન્યવાપ્તાનિ હેતુના કેન ખાદસિ॥ 12-23-23 (74436)
સોઽબ્રવીદ્ધાતરં જ્યેષ્ઠમુપસૃત્યાભિવાદ્ય ચ।
ઇત એવ ગૃહીતાનિ મયેતિ પ્રહસન્નિવ॥ 12-23-24 (74437)
તમબ્રતીત્તથા શઙ્ખસ્તીવ્રરોષસમન્વિતઃ।
સ્તેયં ત્વયા કૃતમિદં ફલાન્યાદદતા સ્વયમ્॥ 12-23-25 (74438)
ગચ્છ રાજાનમાસાદ્ય સ્વકર્મ કથયસ્વ વૈ।
અદત્તાદાનમેવં હિ કૃતં પાર્થિવસત્તમ॥ 12-23-26 (74439)
સ્તેનં માં ત્વં વિદિત્વા ચ સ્વધર્મમનુપાલય।
શીઘ્રં ધારય ચોરસ્ય મમ દણ્ડં નરાધિપ॥ 12-23-27 (74440)
ઇત્યુક્તસ્તસ્ય વચનાત્સુદ્યુમ્ન સ નરાધિપમ્।
અભ્યગચ્છન્મહાબાહો લિખિતઃ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-23-28 (74441)
સુદ્યુમ્નસ્ત્વન્તપાલેભ્યઃ શ્રુત્વા લિખિતમાગતમ્।
અભ્યગચ્છત્સહામાત્યઃ પદ્ભ્યામેવ જનેશ્વરઃ॥ 12-23-29 (74442)
તમબ્રવીત્સમાગમ્ય સ રાજા ધર્મવિત્તમમ્।
કિમાગમનમાચક્ષ્વ ભગવન્કૃતમેવ તત્॥ 12-23-30 (74443)
એવમુક્તઃ સ વિપ્રર્ષિઃ સુદ્યુમ્નમિદમબ્રવીત્।
પ્રતિશ્રુત્ય કરિષ્યેતિ શ્રુત્વા તત્કર્તુમર્હસિ॥ 12-23-31 (74444)
અનિસૃષ્ટાનિ ગુરુણા ફલાનિ મનુજર્ષભ।
ભક્ષિતાનિ મહારાજ તત્ર માં શાધિ માચિરમ્॥ 12-23-32 (74445)
સુદ્યુમ્ન ઉવાચ। 12-23-33x (6160)
પ્રમાણં ચેન્મતો રાજા ભવતો દણ્ડધારણે।
અનુજ્ઞાયામપિ તથા હેતુઃ સ્યાદ્બ્રાહ્મણર્ષભ॥ 12-23-33 (74446)
સ ભવાનભ્યનુજ્ઞાતઃ શુચિકર્મા મહાવ્રતઃ।
બ્રૂહિ કામાનતોઽન્યાંસ્ત્વં કરિષ્યામિ હિ તે વચઃ॥ 12-23-34 (74447)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-35x (6161)
સંછન્દ્યમાનો બ્રહ્મર્ષિઃ પાર્થિવેન મહાત્મના।
નાન્યં સ વરયામાસ તસ્માદ્દણ્ડાદૃતે વરમ્॥ 12-23-35 (74448)
તતઃ સ પૃથિવીપાલો લિખિતસ્ય મહાત્મનઃ।
કરૌ પ્રચ્છેદયામાસ ધૃતદણ્ડો જગામ સઃ॥ 12-23-36 (74449)
સ ગત્વા ભ્રાતરં શઙ્ખમાર્તરૂપોઽબ્રવીદિદમ્।
ધૃતદણ્ડસ્ય દુર્બુદ્ધેર્ભવાંસ્તત્ક્ષન્તુમર્હતિ॥ 12-23-37 (74450)
શઙ્ખ ઉવાચ। 12-23-38x (6162)
ન કુપ્યે તવ ધર્મજ્ઞ ન ત્વં દૂષયસે મમ।
`સુનિર્મલં કુલં બ્રહ્મન્નસ્મિઞ્જગતિ વિશ્રુતમ્।'
ધર્મસ્તુ તે વ્યતિક્રાન્તસ્તતસ્તે નિષ્કૃતિઃ કૃતા॥ 12-23-38 (74451)
ત્વં ગત્વા બાહુદાં શીઘ્રં તર્પયસ્વ યથાવિધિ।
દેવાનૃષીન્પિતૃંશ્ચૈવ મા ચાધર્મે મનઃ કૃથાઃ॥ 12-23-39 (74452)
`બ્રહ્મહત્યાં સુરાપાનં સ્તેયં ગુર્વઙ્ગનાગમમ્।'
મહાન્તિ પાતકાન્યાહુઃ સંયોગં ચૈવ તૈઃ સહ॥ 12-23-40 (74453)
ન સ્તેયસદૃશં બ્રહ્મન્મહાપાતકમસ્તિ હિ।
જગત્યસ્મિન્મહાભાગ બ્રહ્મહત્યાસમં હિ તત્॥ 12-23-41 (74454)
સર્વપાતકિનાં બ્રહ્મન્દણ્ડઃ શારીર ઉચ્યતે।
તસ્કરસ્ય વિશેષેણ નાન્યો દણ્ડો વિધીયતે॥ 12-23-42 (74455)
બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયો વાઽપિ વૈશ્યઃ શૂદ્રોઽથવા દ્વિજ।
સર્વે કામકૃતે પાપે હન્તવ્યા ન વિચારણા॥ 12-23-43 (74456)
રાજભિર્ધૃતદણ્ડા વૈ કૃત્વા પાપાનિ માનવાઃ।
નિર્મલાઃ સ્વર્ગમાયાન્તિ સન્તઃ સુકૃતિનો યથા॥ 12-23-44 (74457)
ઉદ્ધૃતં નઃ કુલં બ્રહ્મન્નાજ્ઞાદણ્ડે ધૃતે ત્વયિ॥' 12-23-45 (74458)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા શઙ્ખસ્ય લિખિતસ્તદા।
અવગાહ્યાપગાં પુણ્યામુદકાર્થં પ્રચક્રમે॥ 12-23-46 (74459)
પ્રાદુરાસ્તાં તતસ્તસ્ય કરૌ જલજસન્નિભૌ।
તતઃ સ વિસ્મિતો ભ્રાતુર્દર્શયામાસ તૌ કરૌ॥ 12-23-47 (74460)
તતસ્તમબ્રવીચ્છઙ્ખસ્તપસેદં કૃતં મયા।
મા ચ તેઽવ વિશઙ્કા ભૂદ્દૈવમત્ર વિધીયતે॥ 12-23-48 (74461)
લિખિત ઉવાચ। 12-23-49x (6163)
કિંતુ નાહં ત્વયા પૂતઃ પૂર્વમેવ મહાદ્યુતે।
યસ્ય તે તપસો વીર્યમીદૃશં દ્વિજસત્તમ॥ 12-23-49 (74462)
શઙ્ખ ઉવાચ। 12-23-50x (6164)
એવમેતન્મયા કાર્યં નાહં દણ્ડધરસ્તવ।
સ ચ પૂતો નરપતિસ્ત્વં ચાપિ પિતૃભિઃ સહ॥ 12-23-50 (74463)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-51x (6165)
સ રાજા પાણ્ડવશ્રેષ્ઠ શ્રેયાન્વૈ તેન કર્મણા।
પ્રાપ્તવાન્પરમાં સિદ્ધિં દક્ષઃ પ્રાચેતસો યથા॥ 12-23-51 (74464)
એષ ધર્મઃ ક્ષત્રિયાણાં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્।
ઉત્પથેભ્યો મહારાજ મા સ્મ શોકે મનઃ કૃથાઃ॥ 12-23-52 (74465)
ભ્રાતુરસ્ય હિતં વાક્યં શૃણુ ધર્મજ્ઞસત્તમ।
દણ્ડ એવ હિ રાજેન્દ્ર ક્ષત્રધર્મો ન મુણ્ડનમ્॥ ॥ 12-23-53 (74466)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશોઽધ્યાયઃ॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-23-2 ગાર્હસ્થ્યઃ ગૃહસ્થસ્યાયં ગાર્હસ્થ્યઃ॥ 12-23-15 બિલશયાન્મૂષિકાન્। અપ્રવાસિનં ગૃહાદિસઙ્ગિનમ્। સર્પો બિલશયાવિવેતિ ડ.થ.પાઠઃ॥ 12-23-19 બાહુદાં નદીમનુ તત્સમીપે॥ 12-23-21 શઙ્ખસ્ય લિખિતસ્તદેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-23-24 ઉપસ્પૃશ્યાભિવાદ્ય ચેતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-23-26 હે પાર્થિવસત્તમ મયા અદત્તાદાનં કૃતમિત્યસ્મૈ રાજ્ઞે કથયસ્વેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-23-29 અન્તપાલેભ્યો દ્વારપાલેભ્યઃ॥ 12-23-31 કરિષ્યેતીતિ સંધિરાર્ષઃ॥ 12-23-32 અનિસૃષ્ટાન્યદત્તાનિ। ગુરુણા જ્યેષ્ઠભ્રાત્રા॥ 12-23-33 યથા દણ્ડધારણે રાજા પ્રમાણં તથાઽનુજ્ઞાયાં હેતુઃ પ્રમાણમ્॥ 12-23-34 શુચિકર્મા મદનુજ્ઞયૈવ શોધિતદોષઃ॥ 12-23-38 મમ મામ્ નિષ્કૃતિઃ પ્રાયશ્ચિત્તમ્॥ 12-23-46 ઉદકસ્યાર્થં પ્રયોજનં આચમનાદિ કર્તુમિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 024
॥ શ્રીઃ ॥
12.24. અધ્યાયઃ 024
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજધર્મકથનપર્વકં રાજ્યપાલનચોદના॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-24-0 (75117)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-24-0x (6230)
પુનરેવ મહર્ષિસ્તં કૃષ્ણદ્વૈપાયનોઽર્થવત્।
અજાતશત્રું કૌન્તેયમિદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-24-1 (75118)
અરણ્યે વસતાં તાત ભ્રાતૄણાં તે મનિસ્વિનામ્।
મનોરથા મહારાજ યે તત્રાસન્યુધિષ્ઠિર॥ 12-24-2 (75119)
તાનિ મે ભરતશ્રેષ્ઠ પ્રાપ્નુવન્તુ મહારથાઃ।
પ્રશાધિ પૃથિવીં પાર્થ યયાતિરિવ નાહુષઃ॥ 12-24-3 (75120)
અરણ્યે દુઃખવસતિરનુભૂતા તપસ્વિભિઃ।
દુઃખસ્યાન્તે નરવ્યાઘ્ર સુખાન્યનુભવન્તુ વૈ॥ 12-24-4 (75121)
ધર્મમર્થં ચ કામં ચ ભ્રાતૃભિઃ સહ ભારત।
અનુભૂય તતઃ પશ્ચાત્પ્રસ્થાતાઽસિ વિશાંપતે॥ 12-24-5 (75122)
અર્થિનાં ચ પિતૃણાં ચ દેવતાનાં ચ ભારત।
આનૃણ્યં ગચ્છ કૌન્તેય તતઃ સ્વર્ગં ગમિષ્યસિ॥ 12-24-6 (75123)
સર્વમેધાશ્ચમેધાભ્યાં યજસ્વ કુરુનન્દન।
તતઃ પશ્ચાન્મહારાજ ગમિષ્યસિ પરાં ગતિમ્॥ 12-24-7 (75124)
ભ્રાતૃંશ્ચ સર્વાન્ક્રતુભિઃ સંયોજ્ય બહુદક્ષિણૈઃ।
સંપ્રાપ્તઃ કીર્તિમતુલાં પાણ્ડવેય ગમિષ્યસિ॥ 12-24-8 (75125)
વિઝસ્તે પુરુષવ્યાઘ્ર વચનં કુરુસત્તમ।
શૃણુષ્વૈવં યથા કુર્વન્ન ધર્માચ્ચ્યવસે નૃપ॥ 12-24-9 (75126)
આદદાનસ્ય વિજયં વિગ્રહં ચ યુધિષ્ઠિર।
સમાનધર્મકુશલાઃ સ્થાપયન્તિ નરેશ્વર॥ 12-24-10 (75127)
`પ્રત્યક્ષમનુમાનં ચ ઉપમાનં તથાઽઽગમઃ।
અર્થાપત્તિસ્તથૈતિહ્યં સંશયો નિર્ણયસ્તથા॥ 12-24-11 (75128)
આકાર ઇઙ્ગિતં ચૈવ ગતિશ્ચેષ્ટા ચ ભારત।
પ્રતિજ્ઞા ચૈવ હેતુશ્ચ દૃષ્ટાન્તોપનયસ્તથા॥ 12-24-12 (75129)
ઉક્તિર્નિગમનં તેષાં પ્રમેયં ચ પ્રયોજનમ્।
એતાનિ સાધનાન્યાહુર્બહુવર્ગપ્રસિદ્ધયે॥ 12-24-13 (75130)
પ્રત્યક્ષમનુમાનં ચ સર્વેષાં યોનિરુચ્યતે।
પ્રમાણજ્ઞો હિ શક્નોતિ દણ્ડયોનૌ વિચક્ષણઃ।
અપ્રમાણવતા નીતો દણ્ડો હન્યાન્મહીપતિમ્॥ 12-24-14 (75131)
દેશકાલપ્રતીક્ષી યો દસ્યૂન્મર્ષયતે નૃપઃ।
શાસ્ત્રજાં બુદ્ધિમાસ્થાય યુજ્યતે નૈનસા હિ સઃ॥ 12-24-15 (75132)
આદાય બલિષઙ્ભાગં યો રાષ્ટ્રં નાભિરક્ષતિ।
પ્રતિગૃહ્ણાતિ તત્પાપં ચતુર્થાંશેન ભૂમિપઃ॥ 12-24-16 (75133)
નિબોધ ચ યથાઽઽતિષ્ઠન્ધર્માન્ન ચ્યવતે નૃપઃ।
નિગ્રહાદ્ધર્મશાસ્ત્રાણામનુરુદ્ધ્યન્નપેતભીઃ।
કામક્રોધાવનાદૃત્ય પિતેવ સમદર્શનઃ॥ 12-24-17 (75134)
દૈવેનાભ્યાહતો રાજા કર્મકાલે મહાદ્યુતે।
ન સાધયતિ યત્કર્મ ન તત્રાહુરતિક્રમમ્॥ 12-24-18 (75135)
તરસા બુદ્ધિપૂર્વં વા નિગ્રાહ્યા એવ શત્રવઃ।
પાપૈઃ સહ ન સંદધ્યાદ્રાજ્યં પુણ્યં ચ કારયેત્॥ 12-24-19 (75136)
શૂરાશ્ચાર્યાશ્ચ સત્કાર્યા વિદ્વાંસશ્ચ યુધિષ્ઠિર।
ગોમિનો ધનિનશ્ચૈવ પરિપાલ્યા વિશેષતઃ॥ 12-24-20 (75137)
વ્યવાહરેષુ ધર્મેષુ યોક્તવ્યાશ્ચ બહુશ્રુતાઃ।
`પ્રમાણજ્ઞા મહીપાલ ન્યાયશાસ્ત્રાવલમ્બિનઃ॥ 12-24-21 (75138)
વેદાર્થતત્ત્વવિદ્રાજંસ્તર્કશાસ્ત્રબહુશ્રુતાઃ।
મન્ત્રે ચ વ્યવહારે ચ નિયોક્તવ્યા વિજાનતા॥ 12-24-22 (75139)
તર્કશાસ્ત્રકૃતા બુદ્ધિર્ધર્મશાસ્ત્રકૃતા ચ યા।
દણ્ડનીતિકૃતા ચૈવ ત્રૈલોક્યમપિ સાધયેત્॥ 12-24-23 (75140)
નિયોજ્યા વેદતત્ત્વજ્ઞા યજ્ઞકર્મસુ પાર્તિવ।
વેદજ્ઞા યે ચ શાસ્ત્રજ્ઞાસ્તે ચ રાજન્સુબુદ્ધયઃ॥ 12-24-24 (75141)
આન્વીક્ષકીત્રયીવાર્તાદણ્ડનીતિષુ પારગાઃ।
તે તુ સર્વત્ર યોક્તવ્યાસ્તે ચ બુદ્ધેઃ પરં ગતાઃ॥ ' 12-24-25 (75142)
ગુણયુક્તેઽપિ નૈકસ્મિન્વિશ્વસેત વિચક્ષણઃ॥ 12-24-26 (75143)
અરક્ષિતા દુર્વિનીતો માની સ્તબ્ધોઽભ્યસૂયકઃ।
એનસા યુજ્યતે રાજા દુર્દાન્ત ઇતિ ચોચ્યતે॥ 12-24-27 (75144)
યે રક્ષ્યમાણા હીયન્તે દૈવેનૃભ્યાહતા નૃપ।
તસ્કરૈશ્ચાપિ હીયન્તે સર્વં તદ્રાજકિલ્વિષમ્॥ 12-24-28 (75145)
સુમન્ત્રિતે સુનીતે ચ સર્વતશ્ચોપપાદિતે।
પૌરુષે કર્મણિ કૃતે નાસ્ત્યધર્મો યુધિષ્ઠિર॥ 12-24-29 (75146)
વિચ્છિદ્યન્તે સમારબ્ધાઃ સિદ્ધ્યન્તે ચાપિ દૈવતઃ।
કૃતે પુરુષકારે તુ નૈનઃ સ્પૃશતિ પાર્થિવમ્॥ 12-24-30 (75147)
અત્ર તે રાજશાર્દૂલ વર્તયિષ્યે કથામિમામ્।
યદ્વૃત્તં પૂર્વરાજર્ષેર્હયગ્રીવસ્ય પાણ્ડવ॥ 12-24-31 (75148)
શત્રૂન્હત્વા હતસ્યાજૌ શૂરસ્યાક્લિષ્ટકર્મણઃ।
અસહાયસ્ય સંગ્રામે નિર્જિતસ્ય યુધિષ્ઠિર॥ 12-24-32 (75149)
યત્કર્મ વૈ નિગ્રહે શાત્રવાણાં
યોગશ્ચાગ્ર્યઃ પાલને માનવાનામ્।
કૃત્વા કર્મ પ્રાપ્ય કીર્તિ સ યુદ્ધા
દ્વાજિગ્રીવો મોદતે સ્વર્ગલોકે॥ 12-24-33 (75150)
સંત્યક્તાત્મા સમરેષ્વાતતાયી
શસ્ત્રૈશ્છિન્નો દસ્યુભિર્વધ્યમાનઃ।
અશ્વગ્રીવઃ કર્મશીલો મહાત્મા
સંસિદ્ધાર્થો મોદતે સ્વર્ગલોકે॥ 12-24-34 (75151)
ધનુર્યૂપો રશના જ્યા શરઃ સ્રુ
ક્સ્રુવઃ ખઙ્ગો રુધિરં યત્ર ચાજ્યમ્।
રથો વેદી કામજો યુદ્ધમગ્નિ
શ્ચાતુર્હોત્રં ચતુરો વાજિમુખ્યાઃ॥ 12-24-35 (75152)
હુત્વા તસ્મિન્યજ્ઞવહ્નાવથારી
ન્પાપાન્મુક્તો રાજસિંહસ્તરસ્વી।
પ્રાણાન્હુત્વા ચાવભૃથે રણે સ
વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-36 (75153)
રાષ્ટ્રં રક્ષન્બુદ્ધિપૂર્વં નયેન
સંત્યક્તાત્મા યજ્ઞશીલો મહાત્મા।
સર્વાંલ્લોકાન્વ્યાપ્ય કીર્ત્યા મનસ્વી
વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-37 (75154)
દૈવીં સિદ્ધિં માનુષીં દણ્ડનીતિં
યોગન્યાસૈઃ પાલયિત્વા મહીં ચ।
તસ્માદ્રાજા ધર્મશીલો મહાત્મા
વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-38 (75155)
વિદ્વાંસ્ત્યાગી શ્રદ્દધાનઃ કૃતજ્ઞ
સ્ત્યક્ત્વા લોકં માનુષં કર્મ કૃત્વા।
મેધાવિનાં વિદુષાં સંમતાનાં
તનુત્યજાં લોકમાક્રમ્ય રાજા॥ 12-24-39 (75156)
સમ્યગ્વેદાન્પ્રાપ્ય શાસ્ત્રાણ્યધીત્ય
સમ્યગ્રાજ્યં પાલયિત્વા મહાત્મા।
ચાતુર્વર્ણ્યં સ્થાપયિત્વા સ્વધર્મે
વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-40 (75157)
જિત્વા સંગ્રામાન્પાલયિત્વા પ્રજાશ્ચ
સોમં પીત્વા તર્પયિત્વા દ્વિજાગ્ર્યાન્।
યુક્ત્યા દણ્ડં ધારયિત્વા પ્રજાનાં
યુદ્ધે ક્ષીણે મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-41 (75158)
વૃત્તં યસ્ય શ્લાઘનીયં મનુષ્યાઃ
સન્તો વિદ્વાંસોઽર્હયન્ત્યર્હણીયમ્।
સ્વર્ગં જિત્વા વીરલોકાનવાપ્ય
સિદ્ધિં પ્રાપ્તઃ પુણ્યકીર્તિર્મહાત્મા॥ ॥ 12-24-42 (75159)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 24॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-24-1 વચનં હિંસાપ્રધાનઃ ક્ષત્રધર્મો મે માસ્ત્વિત્યેવંરૂપમ્॥ 12-24-10 આદદાનસ્ય પરસ્વાપહર્તુઃ। સમાનધર્મઃ અવિષમો ધર્મસ્તત્ર કુશલાઃ સ્થાપયન્તિ અવશ્યકર્તવ્યતયા વ્યવસ્થાપયન્તિ॥ 12-24-15 મર્ષયતે દસ્યૂનપિ ન હન્તિ। એનસા તજ્જેન પાપેન॥ 12-24-17 ધર્મશાસ્ત્રાણાં નિગ્રહાદતિલઙ્ઘનાજ્જાતાદધર્માદ્ધેતોશ્ર્યવતે। તાનિ અનુરુધ્યન્નપેતભીશ્ચ ભવતિ॥ 12-24-19 રાષ્ટ્રપણ્યં ન કારયેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-24-20 ગોમિનો ગોમન્તઃ॥ 12-24-27 સ્તબ્ધો માન્યાનમાનયન્। અભ્યસૂયકો ગુણેષુ દોષદૃષ્ટિઃ॥ 12-24-28 દૈવેન અવર્ષણાદિના॥ 12-24-33 યત્કર્મ કર્તવ્યં તત્કર્મ કૃત્વેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-24-35 કામજઃ ક્રોધો યુદ્ધમૂલભૂતોઽગ્નિઃ। ચાતુર્હોત્રં બ્રહ્માદ્યાઃ ઋત્વિજઃ ચતુરશ્ચત્વારઃ॥ 12-24-37 સંત્યક્તાત્મા ત્યક્તાહકારઃ॥ 12-24-38 યોગઃ ક્રિયાયામુત્સાહો ન્યાસા અભિમાનત્યાગાસ્તૈર્યુક્તાં દૈવી સિદ્ધિં યજ્ઞાદિક્રિયામન્યદીયાં માનુષીં ચ સિદ્ધિં દણ્ડનીતિં મહીં ચ પાલયિત્વેતિ યોજના। સ્વયં ચ યજ્ઞશીલઃ॥ 12-24-39 માનુષં લોકમિતિ સંબન્ધઃ। તનુત્યજાં પ્રયાગાદૌ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 025
॥ શ્રીઃ ॥
12.25. અધ્યાયઃ 025
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરં પ્રતિ સેનજિદ્વચનાનુવાદપૂર્વકં રાજધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-25-0 (65647)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-25-0x (5376)
દ્વૈપાયનવચઃ શ્રુત્વા કુપિતે ચ ધનઞ્જયે।
વ્યાસમામન્ત્ર્ય કૌન્તેયઃ પ્રત્યુવાચ યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-25-1 (65648)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-25-2x (5377)
ન પાર્થિવમિદં રાજ્યં ન ભોગાશ્ચ પૃથગ્વિધાઃ।
પ્રીણયન્તિ મનો મેઽદ્ય શોકો માં દારયત્યયમ્॥ 12-25-2 (65649)
શ્રુત્વા વીરવિહીનાનામપુત્રાણાં ચ યોષિતામ્।
પરિદેવયમાનાનાં ન શાન્તિં મનસા લભે॥ 12-25-3 (65650)
ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચેદં વ્યાસો યોગવિદાંવરઃ।
યુધિષ્ઠિરં મહાપ્રાજ્ઞો ધર્મજ્ઞો વેદપારગઃ॥ 12-25-4 (65651)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-25-5x (5378)
ન કર્મણા લભ્યતે ચેજ્યયા વા
નાપ્યસ્તિ દાતા પુરુષસ્ય કશ્ચિત્।
પર્યાયયોગાદ્વિહિતં વિધાત્રા
કાલેન સર્વં લભતે મનુષ્યઃ॥ 12-25-5 (65652)
ન બુદ્ધિશક્ત્યાઽઽધ્યયનેન શક્યં
પ્રાપ્તું વિશેષં મનુજૈરકાલે।
મૂર્ખોઽપિ ચાપ્નોતિ કદાચિદર્થા
ન્કાલો હિ સર્વં પુરુષસ્ય દાતા॥ 12-25-6 (65653)
ન ભૂરકાલેષુ ફલં દદાતિ
શિલ્પાનિ મન્ત્રાશ્ચ તથૌષધાનિ।
તાન્યેવ કાલેન સમાહિતાનિ
સિદ્ધ્યન્તિ વર્ધન્તિ ચ ભૂતિકાલે॥ 12-25-7 (65654)
કાલેન શીઘ્રાઃ પ્રવહન્તિ વાતાઃ
કાલેન વૃષ્ટિર્જલદાનુપૈતિ।
કાલેન પઝોત્પલવઞ્જલં ચ
કાલેન પુષ્યન્તિ વનેષુ વૃક્ષાઃ॥ 12-25-8 (65655)
કાલેન કૃષ્ણાશ્ચ સિતાશ્ચ રાત્ર્યઃ
કાલેન ચન્દ્રઃ પરિપૂર્ણબિમ્બઃ।
નાકાલતઃ પુષ્પફલં દ્રુમાણાં
નાકાલવેગાઃ સરિતો વહન્તિ॥ 12-25-9 (65656)
નાકાલમત્તાઃ ખગપન્નગાશ્ચ
મૃગદ્વિપાઃ શૈલમૃગાશ્ચ લોકે।
નાકાલતઃ સ્ત્રીષુ ભવન્તિ ગર્ભા
નાયન્ત્યકાલે શિશિરોષ્ણવર્ષાઃ॥ 12-25-10 (65657)
નાકાલતો મ્રિયતે જાયતે વા
નાકાલતો વ્યાહરતે ચ બાલઃ।
નાકાલતો યૌવનમભ્યુપૈતિ
નાકાલતો રોહતિ બીજમુપ્તમ્॥ 12-25-11 (65658)
નાકાલતો ભાનુરુપૈતિ યોગં
નાકાલતોઽસ્તં ગિરિમભ્યુપૈતિ।
નાકાલતો વર્ધતે હીયતે ચ
ચન્દ્રઃ સમુદ્રોઽપિ મહોર્મિમાલી॥ 12-25-12 (65659)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગીતં રાજ્ઞા સેનજિતા દુઃખાર્તેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-25-13 (65660)
સર્વાનેવૈષ પર્યાયો મર્ત્યાન્સ્પૃશતિ દુઃસહઃ।
કાલેન પરિપક્વા હિ મ્રિયન્તે સર્વપાર્થિવાઃ॥ 12-25-14 (65661)
ઘ્નન્તિ ચાન્યાન્નરાન્રાજંસ્તાનપ્યન્યે તથા નરાઃ।
સંજ્ઞૈષા લૌકિકી રાજન્ન હિનસ્તિ ન હન્યતે॥ 12-25-15 (65662)
હન્તીતિ મન્યતે કશ્ચિન્ન હન્તીત્યપિ ચાપરઃ।
સ્વભાવતસ્તુ નિયતૌ ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયૌ॥ 12-25-16 (65663)
નષ્ટે ધને વા દારે વા પુત્રે પિતરિ વા મૃતે।
અહો દુઃખમિતિ ધ્યાયન્દુઃખસ્યાપચિતિં ચરેત્॥ 12-25-17 (65664)
સ કિં શોચસિ મૂઢઃ સઞ્શોચ્યાન્કિમનુશોચસિ।
પશ્ય દુઃખેષુ દુઃખાનિ ભયેષુ ચ ભયાન્યપિ॥ 12-25-18 (65665)
આત્માઽપિ ચાયં ન મમ સર્વાઽપિ પથિવી મમ।
યથા મમ તથાઽન્યેષામિતિ પશ્યન્ન મુહ્યતિ॥ 12-25-19 (65666)
શોકસ્થાનસહસ્રાણિ હર્ષસ્થાનશતાનિ ચ।
દિવસેદિવસે મૂઢમાવિશન્તિ ન પણ્ડિતમ્॥ 12-25-20 (65667)
એવમેતાનિ કાલેન પ્રિયદ્વેષ્યાણિ ભાગશઃ।
જીવેષુ પરિવર્તન્તે દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-25-21 (65668)
દુઃખમેવાસ્તિ ન સુખં તસ્માત્તદુપલભ્યતે।
તૃષ્ણાર્તિપ્રભવં દુઃખં દુઃખાર્તિપ્રભવં સુખમ્॥ 12-25-22 (65669)
સુખસ્યાનન્તરં દુઃખં દુઃખસ્યાનન્તરં સુખમ્।
ન નિત્યં લભતે દુઃખં ન નિત્યં લભતે સુખમ્॥ 12-25-23 (65670)
સુખમેવ હિ દુઃખાન્તં કદાચિદ્દુઃખતઃ સુખમ્।
તસ્માદેતદ્દ્વયં જહ્યાદ્ય ઇચ્છેચ્છાશ્વતં સુખમ્॥ 12-25-24 (65671)
સુખાન્તપ્રભવં દુઃખં દુઃખાન્તપ્રભવં સુખમ્।
યન્નિમિત્તો ભવેચ્છોકસ્તાપો વા દુઃખમૂર્ચ્છિતઃ।
આયાસો વાઽપિ યન્મૂલસ્તદેકાઙ્ગમપિ ત્યજેત્॥ 12-25-25 (65672)
સુખં વા યદિ વા દુઃખં પ્રિયં વા યદિ વાઽપ્રિયમ્।
પ્રાપ્તં પ્રાપ્તમુપાસીત હૃદયેનાપરાજિતઃ॥ 12-25-26 (65673)
ઈષદપ્યઙ્ગ દારાણાં પુત્રાણામાચરન્પ્રિયમ્।
તતો જ્ઞાસ્યસિ કઃ કસ્ય કેન વા કથમેવ ચ॥ 12-25-27 (65674)
યે ચ મૂઢતમા લોકે યે ચ બુદ્ધેઃ પરં ગતાઃ।
ત એવ સુખમેધન્તે મધ્યમઃ ક્લિશ્યતે જનઃ॥ 12-25-28 (65675)
ઇત્યન્નવીન્મહાપ્રાજ્ઞો યુધિષ્ઠિર સ સેનજિત્।
પરાવરજ્ઞો લોકસ્ય ધર્મવિત્સુખદુઃખવિત્॥ 12-25-29 (65676)
પરદુઃખેન દુઃખી યો ન સ જાતુ સુખી ભવેત્।
દુઃખાનાં હિ ક્ષયો નાસ્તિ જાયતે હ્યપરાત્પરમ્॥ 12-25-30 (65677)
સુખં ચ દુઃખં ચ ભવાભવૌ ચ
લાભાલાભૌ મરણં જીવિતં ચ।
પર્યાયતઃ સર્વમવાપ્તુવન્તિ
તસ્માન્ન મુહ્યેન્ન ચ સંપ્રહૃષ્યેત્॥ 12-25-31 (65678)
દીક્ષાં રાજ્ઞાં સંયુગે ધર્મમાહુ
ર્યોગં રાજ્યે દણ્ડનીતિં ચ સમ્યક્।
વિત્તત્યાગં દક્ષિણાં ચૈવ યજ્ઞે
સમ્યગ્દાનં પાવનાનીતિ વિદ્યાત્॥ 12-25-32 (65679)
રક્ષન્રાજ્યં બુદ્ધિપૂર્વં નયેન
સંત્યક્તાત્મા યજ્ઞશીલો મહાત્મા।
સર્વાલ્લોકાન્ધર્મદૃષ્ટ્યાવલોક
ન્નૂધ્વં દેહાન્મોદતે દેવલોકે॥ 12-25-33 (65680)
જિત્વા સંગ્રામાન્પાલયિત્વા ચ રાષ્ટ્રં
સોમં પીત્વા વર્ધયિત્વા પ્રજાશ્ચ।
યુક્ત્યા દણ્ડં ધારયિત્વા પ્રજાનાં
પશ્ચાત્ક્ષીણાયુર્મોદતે દેવલોકે॥ 12-25-34 (65681)
`યજન્તિ યજ્ઞાન્વિજયન્તિ રાજ્યં
રક્ષન્તિ રાષ્ટ્રાણિ પ્રિયાણિ ચૈષામ્।'
સમ્યગ્વેદાન્પ્રાપ્ય શાસ્ત્રાણ્યધીત્ય
સમ્યગ્રાજ્યં પાલયિત્વા ચ રાજા।
ચાતુર્વર્ણ્યં સ્થાપયિત્વા સ્વધર્મે
પૂતાત્મા વૈ મોદતે દેવલોકે॥ 12-25-35 (65682)
યસ્ય વૃત્તં નમસ્યન્તિ સ્વર્ગસ્થસ્યાપિ માનવાઃ।
પૌરજાનપદામાત્યાઃ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ ॥ 12-25-36 (65683)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશોઽધ્યાયઃ (*)॥ 25॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-25-1 કુપિતે રાજ્યકારણાત્॥ 12-25-3 વીરવિહીનાનાં પતિહીનાનામ્॥ 12-25-5 નલભ્યતે વીરો હતવીરાભિર્વીરપત્નીભિરિત્યર્થઃ। નાપિ તાભ્યઃ કશ્ચિત્પતિં દાતું સમર્થોઽસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-25-7 નાભૂતિકાલેષ્વિતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-25-8 પુષ્પ્યન્તીતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-25-14 પર્યાયઃ કાલગતિઃ॥ 12-25-17 અપચિતિં પ્રતીકારમ્॥ 12-25-18 દુઃખેષુ શોકજેષુ મનસ્તાપેષુ। દુઃખાનિ શિરસ્તાડનાદીનિ। દુઃખાદેર્દ્વિગુણીકરણં મૂઢકાર્યમિત્યર્થઃ॥ 12-25-21 યાનિ પ્રિયાણિ તાન્યેવ કાલે દુઃખાનિ ભવન્તિ। યાનિ દ્વેષ્યાણિ તાન્યેવ સુખાનિ॥ 12-25-22 તૃષ્ણયા યાઽઽર્તિરનવસ્થિતચિત્તતા તજ્જં દુઃખમ્। દુઃખસ્યાર્તિર્વિનાશસ્તજ્જં સુખમ્॥ 12-25-25 દુઃખમૂર્છિતઃ દુઃખેન વર્ધિતઃ। એકાઙ્ગમપિ સર્પદષ્ટાઙ્ગુષ્ઠવત્ ત્યજેત્॥ 12-25-27 કેન હેતુના કથં કેન પ્રકારેણ કસ્ય સંબન્ધીતિ જ્ઞાસ્યતિ॥ 12-25-31 ભવાભવૌ ઐશ્વર્યાનૈશ્વર્યે॥ 12-25-33 સંત્યક્તાત્મા નિરહંકારઃ॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
* એતદનન્તરં એકોઽધ્યાયઃ ધ. પાઠેઽધિકો દૃશ્યતે। 12-25a-1x [વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-25a-1a અસ્મિન્નેવ પ્રકરણે ધનઞ્જયમુદારધીઃ। 12-25a-1b અભિનીતતરં વાક્યમિત્યુવાચ યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-25a-2a યદેતન્મન્યસે પાર્થ ન જ્યાયોઽસ્તિ ધનાદિતિ। 12-25a-2b ન સ્વર્ગો ન સુખં નાર્થો નિર્ધનસ્યેતિ તન્મૃષા॥ 12-25a-3a સ્વાધ્યાયયજ્ઞસંસિદ્ધા દૃશ્યન્તે વહવો જનાઃ। 12-25a-3b તપોરતાશ્ચ મુનયો યેષાં લોકાઃ સનાતનાઃ॥ 12-25a-4a ઋષીણાં સમયં શશ્વદ્યે રક્ષન્તિ ધનઞ્જય। 12-25a-4b આશ્રિતાઃ સર્વધર્મજ્ઞા દેવાસ્તાન્બ્રાહ્મણાન્વિદુઃ॥ 12-25a-5a સ્વાધ્યાયનિષ્ઠાન્હિ ઋષીઞ્જ્ઞાનનિષ્ઠાંસ્તથાઽપરાન્। 12-25a-5b બુદ્ધ્યેથાઃ સંતતં ચાપિ ધર્મનિષ્ઠાન્ધનઞ્જય॥ 12-25a-6a જ્ઞાનનિષ્ઠેષુ કાર્યાણિ પ્રતિષ્ઠાપ્યાનિ પાણ્ડવ। 12-25a-6b વૈખાનસાનાં વચનં યથા નો વિદિતં પ્રભો॥ 12-25a-7a અજાશ્ચ પૃશ્નયશ્ચૈવ સિકતાશ્ચૈવ ભારત। 12-25a-7b અરુણાઃ કેતવશ્ચૈવ સ્વાધ્યાયેન દિવં ગતાઃ॥ 12-25a-8a અવાપ્યૈતાનિ કર્માણિ વેદોક્તાનિ ધનઞ્જય। 12-25a-8b દાનમધ્યયનં યજ્ઞો નિગ્રહશ્ચૈવ દુર્ગ્રહઃ॥ 12-25a-9a દક્ષિણેન ચ પન્થાનમર્યમ્ણો યે દિવં ગતાઃ। 12-25a-9b એતાન્ક્રિયાવતાં લોકાનુક્તવાન્પૂર્વમપ્યહમ્॥ 12-25a-10a ઉત્તરેણ તુ પન્થાનં નિયમાદ્યં પ્રપશ્યસિ। 12-25a-10b એતે યાગવતાં લોકા ભાન્તિ પાર્થ સનાતનાઃ॥ 12-25a-11a તત્રોત્તરાં ગતિં પાર્થ પ્રશંસન્તિ પુરાવિદઃ। 12-25a-11b સંતોષો વૈ સ્વર્ગતમઃ સંતોષઃ પરમં સુખમ્॥ 12-25a-12a તુષ્ટેર્ન કિંચિત્પરમં સા સમ્યક્ પ્રતિતિષ્ઠતિ। 12-25a-12b વિનીતક્રોધહર્ષસ્ય, સતતં સિદ્ધિરુત્તમા॥ 12-25a-13a અત્રાપ્યુદાહરન્તીમાં ગાથાં ગીતાં યયાતિના। 12-25a-13b યોઽભિપ્રેત્યાહરેત્કામાન્કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ॥ 12-25a-14a યદા ચાયં ન બિભેતિ યદા ચાસ્માન્ન બિભ્યતિ। 12-25a-14b યદા નેચ્છતિ ન દ્વેષ્ટિ બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-25a-15a યદા ન ભાવં કુરુતે સર્વભૂતેષુ પાપકમ્। 12-25a-15b કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-25a-16a વિનીતમાનમોહશ્ચ બહુસઙ્ગવિવર્જિતઃ। 12-25a-16b તદાત્મજ્યોતિષઃ સાધો નિર્વાણમુપપદ્યતે॥ 12-25a-17a ઇદં તુ શૃણુ મે પાર્થ બ્રુવતઃ સંયતેન્દ્રિયઃ। 12-25a-17b ધર્મમન્યે વૃત્તમન્યે ધનમીહન્તિ ચાપરે॥ 12-25a-18a ધનહેતોર્ય ઈહેત તસ્યાનીહા ગરીયસી। 12-25a-18b ભૂયાન્દોષો હિ વિત્તસ્ય યશ્ચ ધર્મસ્તદાશ્રયઃ॥ 12-25a-19a પ્રત્યક્ષમનુપશ્યામિ ત્વમપિ દ્રષ્ટુમર્હસિ। 12-25a-19b વર્જનં વર્જનીયાનામીહામનેન દુષ્કરમ્॥ 12-25a-20a યે વિત્તમભિપદ્યન્તે સમ્યક્ત્વં તેષુ દુર્લભમ્। 12-25a-20b દ્રુહ્યતઃ પ્રૈતિ તત્પ્રાહુઃ પ્રતિકૂલં યથાતથમ્॥ 12-25a-21a યસ્તુ સંભિન્નવૃત્તઃ સ્યાદ્વીતશોકભયો નરઃ। 12-25a-21b અલ્પેન તૃષિતો દ્રુહ્યન્ ભ્રૂણહત્યાં ન બુધ્યતે॥ 12-25a-22a દુષ્યન્ત્યાદદતો ભૃત્યા નિત્યં દસ્યુભયાદિવ। 12-25a-22b દુર્લભં ચ ધનં પ્રાપ્ય ભૃશં દત્વાઽનુતપ્યતે॥ 12-25a-23a અધનઃ કસ્ય કિં વાચ્યો વિમુક્તઃ સર્વશઃ સુખી। 12-25a-23b દેવસ્વમુપગૃહ્યૈવ ધનેન ન સુખી ભવેત્॥ 12-25a-24a તત્ર ગાથાં યજ્ઞગીતાં કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। 12-25a-24b ત્રયીમુપાશ્રિતાં લોકે યજ્ઞસંસ્તરકારિકામ્॥ 12-25a-25a યજ્ઞાય સૃષ્ટાનિ ધનાનિ ધાત્રા 12-25a-25b યજ્ઞાય સૃષ્ટઃ પુરુષો રક્ષિતા ચ। 12-25a-25c તસ્માત્સર્વં યજ્ઞ એવોપયોજ્યં 12-25a-25d ધનં ન કામાય હિતં પ્રશસ્તમ્॥ 12-25a-26a એતત્સ્વાર્થે ચ કૌન્તેય ધનં ધનવતાં વર। 12-25a-26b ધાતા દદાતિ મર્ત્યેભ્યો યજ્ઞાર્થમિતિ વિદ્ધિ તત્॥ 12-25a-27a તસ્માદ્વુદ્ધ્યન્તિ પુરુષા ન હિ તત્કસ્યચિદ્ભુવમ્। 12-25a-27b શ્રદ્દધાનસ્તતો લોકો દદ્યાચ્ચૈવ યજેત ચ॥ 12-25a-28a લબ્ધસ્ય ત્યાગમિત્યાહુર્ન ભોગં ન ચ સંક્ષયમ્। 12-25a-28b તસ્ય કિં સંચયેનાર્થઃ કાર્યે જ્યાયસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-25a-29a યે સ્વધર્માદપેતેભ્યઃ પ્રયચ્છન્ત્યલ્પબુદ્ધયઃ। 12-25a-29b શતં વર્ષાણિ તે પ્રેત્ય પુરીષં ભુઞ્જતે જનાઃ॥ 12-25a-30a અનર્હતે યદ્દદાતિ ન દદાતિ યદર્હતે। 12-25a-30b અર્હાનર્હાપરિજ્ઞાનાદ્દાનધર્મોઽપિ દુષ્કરઃ॥ 12-25a-31a લબ્ધાનામપિ વિત્તાનાં બોદ્ધવ્યૌ દ્વાવતિક્રમૌ। 12-25a-31b અપાત્રે પ્રતિપત્તિશ્ચ પાત્રે ચાપ્રતિપાદનમ્॥]
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-25a-4 સમયં અધ્યયનસંપ્રદાયસ્યાવિચ્છેદં આશ્રિતા આશ્રમિણઃ। બ્રહ્મચારિણ ઇત્યર્થઃ॥ 12-25a-6 કાર્યાણિ રાજકાર્યાણિ। પ્રતિષ્ઠાપ્યાનિ તદ્વચસાનુષ્ઠેયાનીત્યર્થઃ। વૈખાનસાનાં વાનપ્રસ્થાનામ્॥ 12-25a-7 અજાદયો વાલખિલ્યવદૃષીણાં ગણવિશેષાઃ॥ 12-25a-9 એતાન્ દ્યુરૂપાન્। ક્રિયાવતાં કર્મિણામ્॥ 12-25a-10 ઉત્તરેણ ઉત્તરતઃ સ્થિતમ્॥ 12-25a-12 સા તુષ્ટિઃ પરમવૈરાગ્યાભિધા ઉત્તમા સિદ્ધિઃ। વિનીતક્રોધહર્ષસ્ય ક્રોધાદિજયિનઃ સમ્યક્ પ્રતિતિષ્ઠતિ ઇતરસ્ય તુ નેત્યર્થઃ॥ 12-25a-16 આત્મજ્યોતિષઃ આત્મજ્ઞસ્ય। નિર્વાણં મોક્ષઃ॥ 12-25a-17 વૃત્તં શીલમ્। ઈહન્તિ ઈહન્તે॥ 12-25a-18 ધનહેતોઃ ધર્માય વિત્તસ્યાર્જને ઇતિ શેષઃ। તદાશ્રયો ધર્મો યજ્ઞાદિસ્તસ્મિન્નપિ ભૂયાન્દોષોઽસ્તિ॥ 12-25a-19 ઈહમાનેન ધનાર્થિના॥ 12-25a-20 સમ્યક્ત્વં સાધુકર્મ દ્રુહ્યતઃ। દ્રોહયુક્તાનેવ તદ્ધનં પ્રેતિ ન ત્વદ્રોહાનિતિ પ્રાહુઃ। હિંસાં વિના ધનપ્રાપ્તિર્નાસ્તીત્યર્થઃ। પ્રાપ્તમપિ યથાયથં સર્વથા પ્રતિકૂલં નાનાભયહેતુત્વાત્॥ 12-25a-21 અલ્પાર્થેઽપિ બ્રહ્મહત્યામર્જયતીત્યર્થઃ॥ 12-25a-22 દુર્લભં ધનં પ્રાપ્યાનુકૂલેભ્યોઽપિ ભૃત્યેભ્યો દત્ત્વા દસ્યુભયાદિવ ભૃશમનુતપ્યત ઇતિ સંબન્ધઃ। વિત્તવ્યયે મહદ્દુઃખં ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-25a-23 દેવસ્વં તથા ત્રૈવાર્ષિકાધિકાન્નો યઃ સહિ સોમં પિબેદ્દ્વિજઃ। પ્રાક્સૌમિકીઃ ક્રિયાઃ કુર્યાદ્યસ્યાન્નં વાર્ષિકં ભવેદિતિ સ્મૃતેરલ્પમપિ સંચિતં ધનં દેવસ્વમેવ। તદપ્યુપસંગૃહ્ય દેવેભ્યોઽદત્ત્વૈવ ન તેન તાવતાપિ સુખી ભવેત્કિં તુ લાભાલ્લોભઃ પ્રવર્તત ઇતિન્યાયેન તૃષ્ણાધિક્યાદ્દુઃખમેવાનુભવતીત્યર્થઃ॥ 12-25a-24 ગાથાં વૈદિકજને યજ્ઞપ્રતિષ્ઠાકરીમ્॥ 12-25a-26 ચાદ્યજ્ઞાર્થેઽપિ॥ 12-25a-28 ઇત્યાહુઃ પ્રશસ્તમાહુરિત્યર્થઃ। કાર્યે ત્યાગરૂપે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 026
॥ શ્રીઃ ॥
12.26. અધ્યાયઃ 026
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ વ્યાસંપ્રતિ નિર્વેદવચનમ્॥ 1॥ વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજ્યપાલનવિધાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-26-0 (75715)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-26-0x (6266)
અભિમન્યૌ હતે બાલે દ્રૌપદ્યાસ્તનયેષુ ચ।
ધૃષ્ટદ્યુમ્ને વિરાટે ચ દ્રુપદે ચ મહીપતૌ॥ 12-26-1 (75716)
વૃષસેને ચ ધર્મજ્ઞે ધૃષ્ટકેતૌ તુ પાર્થિવે।
તથાઽન્યેષુ નરેન્દ્રેષુ નાનાદેશ્યેષુ સંયુગે॥ 12-26-2 (75717)
ન ચ મુઞ્ચતિ માં શોકો જ્ઞાતિઘાતિનમાતુરમ્।
રાજ્યકામુકમત્યુગ્રં સ્વવંશોચ્છેદકારિણમ્॥ 12-26-3 (75718)
યસ્યાઙ્કે ક્રીડમાનેન મયા વિપરિવર્તિતમ્।
સ મયા રાજ્યલુબ્ધેન ગાઙ્ગેયો યુધિ પાતિતઃ॥ 12-26-4 (75719)
યદા હ્યેનં વિઘૂર્ણન્તં મદર્થં પાર્થસાયકૈઃ।
તક્ષ્યમાણં યથા વજ્રૈઃ પ્રેક્ષમાણં શિખણ્ડિનમ્॥ 12-26-5 (75720)
જીર્ણસિંહમિવ પ્રાજ્ઞં નરસિંહં પિતામહમ્।
કીર્યમાણં શરૈર્દીપ્તૈર્દૃષ્ટ્વા મે વ્યથિતં મનઃ॥ 12-26-6 (75721)
પ્રાડ્ભુખં સીદમાનં ચ રથાત્પરરથારુજમ્।
ઘૂર્ણમાનં યથા શૈલં તદા મે કશ્મલોઽભવત્॥ 12-26-7 (75722)
યઃ સવાણધનુષ્પાણિર્યોધયામાસ ભાર્ગવમ્।
બહૂન્યહાનિ કૌરવ્યઃ કુરુક્ષેત્રે મહામૃધે॥ 12-26-8 (75723)
સમેતં પાર્થિવં ક્ષત્રં વારાણસ્યાં નદીસુતઃ।
કન્યાર્થમાહ્વયદ્વીરો રથેનૈકેન સંયુગે॥ 12-26-9 (75724)
યેન ચોગ્રાયુધો રાજા ચક્રવર્તી દુરાસદઃ।
દગ્ધશ્ચાસ્ત્રપ્રતાપેન સ મયા યુધિ પાતિતઃ॥ 12-26-10 (75725)
સ્વયં મૃત્યું રક્ષમાણઃ પાઞ્ચાલ્યં યઃ શિખણ્ડિનમ્।
ન બાણૈઃ પાતયામાસ સોઽર્જુનેન નિપાતિતઃ॥ 12-26-11 (75726)
યદૈનં પતિતં ભૂમાવપશ્યં રુધિરોક્ષિતમ્।
તદૈવાવિશદન્યુગ્રો જ્વરો માં મુનિસત્તમ॥ 12-26-12 (75727)
યેન સંવર્ધિતા બાલા યેન સ્મ પરિરક્ષિતાઃ।
સ મયા રાજ્યલુબ્ધેન પાપેન ગુરુધાતિના।
અલ્પકાલસ્ય રાજ્યસ્ય કૃતે મૂઢેન પાતિતઃ॥ 12-26-13 (75728)
આચાર્યશ્ચ મહેષ્વાસઃ સર્વપાર્થિવપૂજિતઃ।
અભિગમ્ય રણે મિથ્યા પાપેનોક્તઃ સુતં પ્રતિ॥ 12-26-14 (75729)
તન્મે દહતિ ગાત્રાણિ યન્માં ગુરુરભાષત।
સત્યમાખ્યાહિ રાજંસ્ત્વં યદિ જીવતિ મે સુતઃ॥ 12-26-15 (75730)
સત્યમામર્શયન્વિપ્રો મયિ તત્પરિપૃષ્ટવાન્।
કુઞ્જરં ચાન્તરં કૃત્વા મિથ્યોપચરિતો મયા॥ 12-26-16 (75731)
સુભૃશં રાજ્યલુબ્ધેન પાપેન ગુરુઘાતિના।
સત્યકઞ્ચુકમુન્મુચ્ય મયા સ ગુરુરાહવે॥ 12-26-17 (75732)
અશ્વત્થામા હત ઇતિ નિરુક્તઃ કુઞ્જરે હતે।
કાઁલ્લોકાંસ્તુ ગમિષ્યામિ કૃત્વા કર્મ સુદુષ્કરમ્॥ 12-26-18 (75733)
અઘાતયં ચ યત્કર્ણં સમરેષ્વપલાયિનમ્।
જ્યેષ્ઠભ્રાતરમત્યુગ્રઃ કો મત્તઃ પાપકૃત્તમઃ॥ 12-26-19 (75734)
અભિમન્યું ચ યદ્વાલં જાતં સિંહમિવાદ્રિષુ।
પ્રાવેશયમહં લુબ્ધો વાહિનીં દ્રોણપાલિતામ્॥ 12-26-20 (75735)
તદાપ્રભૃતિ વીભત્સું ન શક્નોમિ નિરીક્ષિતુમ્।
કૃષ્ણં ચ પુણ્ડરીકાક્ષં કિલ્વિષી ભ્રૂણહા યથા॥ 12-26-21 (75736)
દ્રૌપદીં ચાપ્યદુઃખાર્હાં પઞ્ચપુત્રૈર્વિનાકૃતામ્।
શોચામિ પૃથિવીં હીનાં પઞ્ચભિઃ પર્વતૈરિવ॥ 12-26-22 (75737)
સોઽહમાગસ્કરઃ પાપઃ પૃથિવીનાશકારકઃ।
આસીન એવમેવેદં શોષયિષ્યે કલેવરમ્॥ 12-26-23 (75738)
પ્રાયોપવિષ્ટં જાનીધ્વમથ માં ગુરુઘાતિનમ્।
જાતિષ્વન્યાસ્વપિ યથા ન ભવેયં કુલાન્તકૃત્॥ 12-26-24 (75739)
ન ભોક્ષ્યે ન ચ પાનીયમુપયોક્ષ્યે કથંચન।
શોષયિષ્યે પ્રિયાન્પ્રાણાનિહસ્થોઽહં તપોધનાઃ॥ 12-26-25 (75740)
યથેષ્ટં ગમ્યતાં કામમનુજાને પ્રસાદ્ય વઃ।
સર્વે મામનુજાનીત ત્યક્ષ્યામીદં કલેવરમ્॥ 12-26-26 (75741)
વૈશમ્પાયન ઉવચા। 12-26-27x (6267)
તમેવંવાદિનં પાર્થં બન્ધુશોકેન વિહ્વલમ્।
મૈવમિત્યબ્રવીદ્વ્યાસો નિગૃહ્ય મુનિસત્તમઃ॥ 12-26-27 (75742)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-26-28x (6268)
અતિવેલં મહારાજ ન શોકં કર્તુમર્હસિ।
પુનરુક્તં તુ વક્ષ્યામિ દિષ્ટમેતદિતિ પ્રભો॥ 12-26-28 (75743)
સંયોગા વિપ્રયોગાશ્ચ જાતાનાં પ્રાણિનાં ધ્રુવમ્।
બુદ્ધુદા ઇવ તોયેષુ ભવન્તિ ન ભવન્તિ ચ॥ 12-26-29 (75744)
સર્વે ક્ષયાન્તા નિચયાઃ પતનાન્તાઃ સમુચ્છ્રયાઃ।
સંયોગા વિપ્રયોગાન્તા મરણાન્તં હિ જીવિતમ્॥ 12-26-30 (75745)
સુખં દુઃખાન્તમાલસ્યં દાક્ષ્યં દુઃખં સુખોદયમ્।
ભૂતિઃ શ્રીર્હ્રીર્ધૃતિઃ કીર્તિર્દક્ષે વસતિ નાલસે॥ 12-26-31 (75746)
નાલં સુખાય સુહૃદો નાલે દુઃખાય શત્રવઃ।
ન ચ પ્રજ્ઞાલમર્થેભ્યો ન સુખેભ્યોઽપ્યલં ધનમ્॥ 12-26-32 (75747)
યથા સૃષ્ટોઽસિ કૌન્તેય ધાત્રા કર્મસુ તત્ક્રરુ।
અત એવ હિ સિદ્ધિસ્તે નેશસ્ત્વં હ્યાત્મનો નૃપ॥ ॥ 12-26-33 (75748)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષઙ્વિશોઽધ્યાયઃ॥ 26॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-26-2 વૃષસેને કર્ણે॥ 12-26-7 પરરથારુજં પરરથાનાં પીડકમ્॥ 12-26-16 આમર્શયન્નિશ્ચિન્વન્॥ 12-26-28 અતિવેલમત્યર્થમ્॥ 12-26-39 આલસ્યં તત્કાલે સુખમપિ દુઃખાન્તમ્। દાક્ષ્યં તત્કાલે દુઃખમપિ સુખોદયમ્। ભૂતિઃ અણિમાદિઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 027
॥ શ્રીઃ ॥
12.27. અધ્યાયઃ 027
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યશ્મજનકસંવાદાનુવાદપૂર્વકં ક્ષાત્રધર્મવિધાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-27-0 (65684)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-27-0x (5379)
જ્ઞાતિશોકાભિતપ્તસ્ય પ્રાણાનિષ્ટાંસ્ત્યજિષ્યતઃ।
જ્યેષ્ઠસ્ય પાણ્ડુપુત્રસ્ય વ્યાસઃ શોકમપાનુદત્॥ 12-27-1 (65685)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-27-2x (5380)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમભિતિહાસં પુરાતનમ્।
અશ્મગીતં નરવ્યાઘ્ર તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-27-2 (65686)
અશ્માનં બ્રાહ્મણં પ્રાજ્ઞં વૈદેહો જનકો નૃપઃ।
સંશયં પરિપપ્રચ્છ દુઃખશોકસમન્વિતઃ॥ 12-27-3 (65687)
જનક ઉવાચ। 12-27-4x (5381)
આગમે યદિ વાઽપાયે જ્ઞાતીનાં દ્રવિણસ્ય ચ।
નરેણ પ્રતિપત્તવ્યં કલ્યાણં કથમિચ્છતા॥ 12-27-4 (65688)
અશ્મોવાચ। 12-27-5x (5382)
ઉત્પન્નમિમમાત્માનં નરસ્યાનન્તરં તતઃ।
તાનિતાન્યનુવર્તન્તે દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-27-5 (65689)
તેષામન્યતરાપત્તૌ યદ્યદેવોપસેવતે।
તદસ્ય ચેતનામાશુ હરત્યભ્રમિવાનિલઃ॥ 12-27-6 (65690)
અભિજાતોઽસ્મિ સિદ્ધોઽસ્મિ નાસ્મિ કેવલમાનુષઃ।
ઇત્યેભિર્હેતુભિસ્તસ્ય ત્રિભિશ્ચિત્તં પ્રસિચ્યતે॥ 12-27-7 (65691)
સંપ્રસક્તમના ભોગાન્વિસૃજ્ય પિતૃસંચિતાન્।
પરિક્ષીણઃ પરસ્વાનામાદાનં સાધુ મન્યતે॥ 12-27-8 (65692)
તમતિક્રાન્તમર્યાદમાદદાનમસાંપ્રતમ્।
પ્રતિષેધન્તિ રાજાનો લુબ્ધા મૃગમિવેષુભિઃ॥ 12-27-9 (65693)
યે ચ વિંશતિવર્ષા વા ત્રિંશદ્વર્ષાશ્ચ માનવાઃ।
પરેણ તે વર્ષશતાન્ન ભવિષ્યન્તિ પાર્થિવ॥ 12-27-10 (65694)
તેષાં પરમદુઃખાનાં બુદ્ધ્યા ભૈષજ્યમાચરેત્।
સર્વપ્રાણભૃતાં વૃત્તં પ્રેક્ષમાણસ્તતસ્તતઃ॥ 12-27-11 (65695)
માનસાનાં પુનર્યોનિર્દુઃખાનાં ચિત્તવિભ્રમઃ।
અનિષ્ટોપનિપાતો વા તૃતીયં નોપપદ્યતે॥ 12-27-12 (65696)
એવમેતાનિ દુઃખાનિ તાનિ તાનીહ માનવમ્।
વિવિધાન્યુપવર્તન્તે તથા સંસ્પર્શજાન્યપિ॥ 12-27-13 (65697)
જરામૃત્યૂ હિ ભૂતાનાં ખાદિતારૌ વૃકાવિવ।
બલિનાં દુર્બલાનાં ચ હ્રસ્વાનાં મહતામપિ॥ 12-27-14 (65698)
ન કશ્ચિજ્જાત્વતિક્રામેજ્જરામૃત્યૂ હિ માનવઃ।
અપિ સાગરપર્યન્તાં વિજિત્યેમાં વસુંધરામ્॥ 12-27-15 (65699)
સુખં વા યદિ વા દુઃખં ભૂતાનાં પર્યુપસ્થિતમ્।
પ્રાપ્તવ્યમવશૈઃ સર્વં પરિહારો ન વિદ્યતે॥ 12-27-16 (65700)
પૂર્વે વયસિ મધ્યે વાઽપ્યુત્તરે વા નરાધિપ।
અવર્જનીયાસ્તેઽર્થા વૈ કાઙ્ક્ષિતા યે તતોઽન્યથા॥ 12-27-17 (65701)
અપ્રિયૈઃ સહ સંયોગો વિપ્રયોગશ્ચ સુપ્રિયૈઃ।
અર્થાનર્થૌ સુખં દુઃખં વિધાનમનુવર્તતે॥ 12-27-18 (65702)
પ્રાદુર્ભાવશ્ચ ભૂતાનાં દેહત્યાગસ્તથૈવ ચ।
પ્રાપ્તિવ્યાયામયોગશ્ચ સર્વમેતત્પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-27-19 (65703)
ગન્ધવર્ણરસસ્પર્શા નિવર્તન્તે સ્વભાવતઃ।
તથૈવ સુખદુઃખાનિ વિધાનમનુવર્તતે॥ 12-27-20 (65704)
આસનં શયનં યાનમુત્થાનં પાનભોજનમ્।
નિયતં સર્વભૂતાનાં કાલેનૈવ ભવત્યુત॥ 12-27-21 (65705)
વૈદ્યાશ્ચાપ્યાતુરાઃ સન્તિ બલવન્તશ્ચ દુર્બલાઃ।
સ્ત્રીમન્તશ્ચાપરે ષણ્ઢા વિચિત્રઃ કાલપર્યયઃ॥ 12-27-22 (65706)
કુલે જન્મ તથા વીર્યમારોગ્યં રૂપમેવ ચ।
સૌભાગ્યમુપભોગશ્ચ ભવિતવ્યેન લભ્યતે॥ 12-27-23 (65707)
સન્તિ પુત્રાઃ સુબહવો દરિદ્રાણામનિચ્છતામ્।
નાસ્તિ પુત્રઃ સમૃદ્ધાનાં વિચિત્રં વિધિચેષ્ટિતમ્॥ 12-27-24 (65708)
વ્યાધિરગ્નિર્જલં શસ્ત્રં બુભુક્ષાશ્ચાપદો વિષમ।
જ્વરશ્ચ મરણં જન્તોરુચ્ચાચ્ચ પતનં તથા॥ 12-27-25 (65709)
નિર્યાણે યસ્ય યદ્દિષ્ટં તેન ગચ્છતિ સેતુના।
દૃશ્યતે નાપ્યતિક્રામન્ન નિષ્ક્રાન્તોઽથવા પુનઃ।
દૃશ્યતે ચાપ્યતિક્રામન્ન નિગ્રાહ્યોઽથવા પુનઃ॥ 12-27-26 (65710)
દૃશ્યતે હિ યુવૈવેહ વિનશ્યન્વસુમાન્નરઃ।
દરિદ્રશ્ચ પરિક્લિષ્ટઃ શતવર્ષો જરાન્વિતઃ॥ 12-27-27 (65711)
અકિઞ્ચનાશ્ચ દૃશ્યન્તે પુરુષાશ્ચિરજીવિનઃ।
સમૃદ્ધે ચ કુલે જાતા વિનશ્યન્તિ પતઙ્ગવત્॥ 12-27-28 (65712)
પ્રાયેણ શ્રીમતાં લોકે ભોક્તું શક્તિર્ન વિદ્યતે।
દરિદ્રાણાં તુ ભૂયિષ્ઠં કાષ્ઠમશ્મા હિ જીર્યતે॥ 12-27-29 (65713)
અહમેતત્કરોમીતિ મન્યતે કાલનોદિતઃ।
યદ્યદિષ્ટમસંતોષાહુરાત્મા પાપમાચરેત્॥ 12-27-30 (65714)
મૃગયાક્ષાઃ સ્ત્રિયઃ પાનં પ્રસઙ્ગા નિન્દિતા બુધૈઃ।
દૃશ્યન્તે પુરુષાશ્ચાત્ર સંપ્રયુક્તા બહુશ્રુતાઃ॥ 12-27-31 (65715)
ઇતિ કાલેન સર્વાર્થાનીપ્સિતાનીપ્સિતાનિહ।
સ્પૃશન્તિ સર્વભૂતાનિ નિમિત્તં નોપલભ્યતે॥ 12-27-32 (65716)
વાયુમાકાશમગ્નિં ચ ચન્દ્રાદિત્યાવહઃ ક્ષપે।
જ્યોતીંષિ સરિતઃ શૈલાન્કઃ કરોતિ બિભતિં ચ॥ 12-27-33 (65717)
શીતમુષ્ણં તથા વર્ષં કાલેન પરિવર્તતે।
એવમેવ મનુષ્યાણાં સુખદુઃખે નરર્ષભ॥ 12-27-34 (65718)
નૌષધાનિ ન શસ્ત્રાણિ ન હોમા ન પુનર્જપાઃ।
ત્રાયન્તે મૃત્યુનોપેતં જરયા ચાપિ માનવમ્॥ 12-27-35 (65719)
યથા કાષ્ઠં ચ કાષ્ઠં ચ સમેયાતાં મહોદધૌ।
સમેત્ય ચ વ્યપેયાતાં તદ્વદ્ભૂતસમાગમઃ॥ 12-27-36 (65720)
યે ચ નિષ્પરુષૈરુક્તગીતવાદ્યૈરુપસ્થિતાઃ।
યે ચાનાથાઃ પરાન્નાદાઃ કાલસ્તેષુ સમક્રિયઃ॥ 12-27-37 (65721)
માતાપિતૃસહસ્રાણિ પુત્રદારશતાનિ ચ।
સંસારેષ્વનુભૂતાનિ કસ્ય તે કસ્ય વા વયમ્॥ 12-27-38 (65722)
નૈવાસ્ય કશ્ચિદ્ભવિતા નાયં ભવતિ કસ્યચિત્।
પથિ સંગતમેવેદં દારબન્ધુસુહૃજ્જનૈઃ॥ 12-27-39 (65723)
ક્વાસે ક્વ ચ ગમિષ્યામિ કોઽન્વહં કિમિહાસ્થિતઃ।
કસ્માત્કિમનુશોચેયમિત્યેવં સ્થાપયેન્મનઃ॥ 12-27-40 (65724)
અનિત્યે પ્રિયસંવાસે સંસારે ચક્રવદ્ગતૌ।
પથિ સંગતમેવૈતદ્ધાતા માતા પિતા સખા॥ 12-27-41 (65725)
ન દૃષ્ટપૂર્વં પ્રત્યક્ષં પરલોકં વિદુર્બુધાઃ।
આગમાંસ્ત્વનતિક્રમ્ય શ્રદ્ધાતવ્યં બુભૂષતા॥ 12-27-42 (65726)
કુર્વીત પિતૃદૈવત્યં ધર્મ્યાણિ ચ સમાચરેત્।
યજેચ્ચ વિદ્વાન્વિધિવત્રિવર્ગં ચાપ્યુપાચરેત્॥ 12-27-43 (65727)
સન્નિમજ્જેજ્જગદિદં ગમ્ભીરે કાલસાગરે।
જરામૃત્યુમહાગ્રાહે ન કશ્ચિદવબુધ્યતે॥ 12-27-44 (65728)
આયુર્વેદમધીયાનાઃ કેવલં સપરિગ્રહાઃ।
દૃશ્યન્તે બહવો વૈદ્યા વ્યાધિભિઃ સમબિપ્લુતાઃ॥ 12-27-45 (65729)
તે પિબન્તઃ કષાયાંશ્ચ સર્પીષિ વિવિધાનિ ચ।
ન મૃત્યુમતિવર્તન્તે વેલામિવ મહોદધિઃ॥ 12-27-46 (65730)
રસાયનવિદશ્ચૈવ સુપ્રયુક્તરસાયનાઃ।
દૃશ્યન્તે જરયા ભગ્ના નાગા નાગૈરિવોત્તમૈઃ॥ 12-27-47 (65731)
તથૈવ તપસોપેતાઃ સ્વાધ્યાયાધ્યયને રતાઃ।
દાતારો યજ્ઞશીલાશ્ચ ન તરન્તિ જરાન્તકૌ॥ 12-27-48 (65732)
ન હ્યહાનિ નિવર્તન્તે ન માસા ન પુનઃ સમાઃ।
જાતાનાં સર્વભૂતાનાં ન પુનર્વૈ સમાગમઃ॥ 12-27-49 (65733)
સોઽયં વિપુલમધ્વાનં કાલેન ધ્રુવમધ્રુવઃ।
સ્રોતસૈવ સમભ્યેતિ સર્વભૂતનિષેવિતમ્॥ 12-27-50 (65734)
દેહો વા જીવિતાદ્વ્યેતિ દેહી વાઽપ્યેતિ દેહતઃ।
પથિ સંગતમેવેદં દારૈરન્યૈશ્ચ બન્ધુભિઃ॥ 12-27-51 (65735)
નાયમત્યન્તસંવાસો લભ્યતે જાતુ કેનચિત્।
અપિ સ્વેન શરીરેણ કિમુતાન્યેન કેનચિત્॥ 12-27-52 (65736)
ક્વનુ તેઽદ્ય પિતા રાજન્ક્વનુ તેઽદ્ય પિતામહાઃ।
ન ત્વં પશ્યસિ તાનદ્ય ન ત્વાં પશ્યન્તિ તેઽનઘ॥ 12-27-53 (65737)
ન ચૈવ પુરુષો દ્રષ્ટા સ્વર્ગસ્ય નરકસ્ય ચ।
આગમસ્તુ સતાં ચક્ષુર્નૃપતે તમિહાચર॥ 12-27-54 (65738)
ચરિતબ્રહ્મચર્યો હિ પ્રજાયેત યજેત ચ।
પિતૃદેવમનુષ્યાણામાનૃણ્યાદનસૂયકઃ॥ 12-27-55 (65739)
સ યજ્ઞશીલઃ પ્રજને નિવિષ્ટઃ
પ્રાગ્બ્રહ્મચારી પ્રવિભક્તભૈક્ષઃ।
આરાધયેત્સ્વર્ગમિમં ચ લોકં
પરં ચ મુક્ત્વા હૃદયવ્યલીકમ્॥ 12-27-56 (65740)
સમ્યક્સ્વધર્મં ચરતો નૃપસ્ય
દ્રવ્યાણિ ચાભ્યાહરતો યથાવત્।
પ્રવૃદ્ધચક્રસ્ય યશોઽભિવર્ધતે
સર્વેષુ લોકેષુ ચરાચરેષુ॥ 12-27-57 (65741)
ઇત્યેવમાકર્ણ્ય વિદેહરાજો
વાક્યં સમગ્રં પરિપૂર્ણહેતુ।
અશ્માનમામન્ત્ર્ય વિશુદ્ધબુદ્ધિ
ર્યયૌ ગૃહં સ્વં પ્રતિ શાન્તશોકઃ॥ 12-27-58 (65742)
તથા ત્વમપ્યદ્ય વિમુચ્ય શોક
મુત્તિષ્ઠ શક્રોપમ હર્ષમેહિ।
ક્ષાત્રેણ ધર્મેણ મહી જિતા તે
તાં ભુઙ્ક્ષ્વ કુન્તીસુત માવમંસ્થાઃ॥ ॥ 12-27-59 (65743)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-27-1 પ્રાણાનભ્યુત્સિસૃક્ષત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અભ્યુત્સિસૃક્ષતઃ ત્યક્તુમિચ્છત ઇત્યર્થઃ॥ 12-27-5 આત્માનં દેહમ્। ઉત્પન્નમનુ અનન્તરં અવ્યવધાનેનૈવ॥ 12-27-7 પ્રસિચ્યતે ક્લિન્નં શ્લથં ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-27-8 ભોગાન્ ભોગ્યાર્થાન્ ધનાદીન્ વિસૃજ્ય આદાચૌર્યં સાધુ હિતમ્॥ 12-27-9 અસાંપ્રતમયુક્તમ્। લુબ્ધા વ્યાધા॥ 12-27-10 વર્ષશતાત્ પરેણ ઊર્ધ્વમ્॥ 12-27-11 તેષાં દારિદ્ર્યોત્થાનભૈષજ્યં પ્રતીકારમ્॥ 12-27-13 સંસ્પર્શજાનિ વિષયસઙ્ગજાનિ॥ 12-27-17 તેઽર્થા જરાદયઃ પદાર્થાઃ। તતોઽન્યથાઽજરત્વાદિરૂપેણ યે મનુષ્યસ્ય કાઙ્ક્ષિતા ઇષ્ટાઃ॥ 12-27-18 વિધાનમદૃષ્ટમ્॥ 12-27-19 પ્રાપ્તિર્લાભો વ્યાયામઃ શ્રમઃ। અલાભ ઇતિયાવત્। તયોર્યોગઃ પ્રતિષ્ઠિતં વિધાનમિત્યનુષજ્યતે॥ 12-27-20 ફલસ્થા ગન્ધાદયો નિવર્તન્તે પૂર્વેપૂર્વે ઉત્તરેઉત્તરે ઉપયાન્તિ તથૈવ સુખાદીનિ અપ્રત્યાખ્યેયાનિ અનુસૃત્ય વર્તતે વિદ્વાન્॥ 12-27-25 બુભુક્ષાઃ ક્ષુત્પ્રભૃતયઃ॥ 12-27-31 પ્રસઙ્ગા યુદ્ધવિવાદાદયઃ। ક્ષત્ર મૃગયાદૌ॥ 12-27-37 ઉપસ્થિતાઃ સેવિતાઃ। કાલો મૃત્યુઃ। યે ચૈવ પુરુષાઃ સ્ત્રીભિર્ગીતવાદ્યૈરુપસ્થિતા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-27-38 સંસારેષુ વ્યતીતેષુ તાનિ તેષુ તદા તદેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-27-40 સ્થાપયેદ્વિચારે ઇતિ શેષઃ॥ 12-27-47 નાગા ગજાઃ। ઉત્તમૈર્વલિષ્ઠૈઃ॥ 12-27-52 સંવાસઃ સહાવસ્થાનમ્॥ 12-27-55 પ્રજાયેત પુત્રાદીનુત્પાદયેત્। આનૃણ્યાદ્ધેતોઃ॥ 12-27-56 પ્રજને પ્રજોત્પાદને। હૃદયવ્યલીકં હૃત્સ્થમપ્રિયમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 028
॥ શ્રીઃ ॥
12.28. અધ્યાયઃ 028
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સૃઞ્જયાય નારદોક્તષોડશરાજોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-28-0 (65744)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-28-0x (5383)
અવ્યાહરતિ રાજેન્દ્રે ધર્મપુત્રે યુધિષ્ઠિરે।
ગુડાકેશો હૃષીકેશમભ્યભાષત પાણ્ડવઃ॥ 12-28-1 (65745)
અર્જુન ઉવાચ। 12-28-2x (5384)
જ્ઞાતિશોકાભિસંતપ્તો ધર્મપુત્રઃ પરંતપઃ।
એષ શોકાર્ણવે મગ્નસ્તમાશ્વાસય માધવ॥ 12-28-2 (65746)
સર્વે સ્મ તે સંશયિતાઃ પુનરેવ જનાર્દન।
અસ્ય શોકં મહાપ્રાજ્ઞ પ્રણાશયિતુમર્હસિ॥ 12-28-3 (65747)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-28-4x (5385)
એવમુક્તસ્તુ ગોવિન્દો વિજયેન મહાત્મના।
પર્યવર્તત રાજાનં પુણ્ડરીકેક્ષણોઽચ્યુતઃ॥ 12-28-4 (65748)
અનતિક્રમણીયો હિ ધર્મરાજસ્ય કેશવઃ।
બાલ્યાત્પ્રભૃતિ ગોવિંદઃ પ્રીત્યા ચાભ્યધિકોર્જુનાત્॥ 12-28-5 (65749)
સંપ્રગૃહ્ય મહાબાહુર્ભુજં ચન્દનભૂષિતમ્।
શૈલસ્તમ્ભોપમં શૌરિરુવાચાભિવિનોદયન્॥ 12-28-6 (65750)
શુશુભે વદનં તસ્ય સુદંષ્ટ્રં ચારુલોચનમ્।
વ્યાકોચમિવ વિસ્પષ્ટં પઝં સૂર્યવિબોધિતમ્॥ 12-28-7 (65751)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-28-8x (5386)
મા કૃથાઃ પુરુષવ્યાઘ્ર શોકં ત્વં ગાત્રશોષણમ્।
ન હિ તે સુલભા ભૂયો યે હતાઽસ્મિન્રણાજિરે॥ 12-28-8 (65752)
સ્વપ્નલબ્ધા યથા લાભા વિતથાઃ પ્રતિબોધને।
તથા તે ક્ષત્રિયા રાજન્યે વ્યતીતા મહારણે॥ 12-28-9 (65753)
સર્વે હ્યભિમુખાઃ શૂરા નિહતા રણશોભિનઃ।
નૈષાં કશ્ચિત્પૃષ્ઠતો વા પલાયન્વા નિપાતિતઃ॥ 12-28-10 (65754)
સર્વે ત્યક્ત્વાઽઽત્મનઃ પ્રાણાન્યુદ્ધ્વા વીરા મહામૃધે।
શસ્ત્રપૂતા દિવં પ્રાપ્તા ન તાઞ્છોચિતુમર્હસિ॥ 12-28-11 (65755)
ક્ષત્રધર્મરતાઃ શૂરા વેદવેદાઙ્ગપારગાઃ।
પ્રાપ્તા વીરગતિં પુણ્યાં તાન્ન શોચિતુમર્હસિ।
મૃતાન્મહાનુભાવાંસ્ત્વં શ્રુત્વૈવ પૃથિવીપતીન્॥ 12-28-12 (65756)
અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સૃઞ્જયં પુત્રશોકાર્તં યથાઽયં નારદોઽબ્રવીત્॥ 12-28-13 (65757)
નારદ ઉવાચ। 12-28-14x (5387)
સુખદુઃખૈરહં ત્વં ચ પ્રજાઃ સર્વાશ્ચ સૃઞ્જય।
અવિમુક્તા મરિષ્યામસ્તત્ર કા પરિદેવના॥ 12-28-14 (65758)
મહાભાગ્યં પુરા રાજ્ઞાં કીર્ત્યમાનં મયા શૃણુ।
ગચ્છાવધાનં નૃપતે તતો દુઃખં પ્રહાસ્યસિ॥ 12-28-15 (65759)
મૃતાન્મહાનુભાવાંસ્ત્વં શ્રુત્વૈવ પૃથિવીપતીન્।
શમમાનય સંતાપં શૃણુ વિસ્તરશશ્ચ મે।
ક્રૂરગ્રહાભિશમનમાયુર્વર્ધનમુત્તમમ્॥ 12-28-16 (65760)
અગ્રિમાણાં ક્ષિતિભુજામુદારં ચ મનોહરમ્।
આવિક્ષિતં મરુત્તં ચ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ॥ 12-28-17 (65761)
યસ્ય સેન્દ્રાઃ સવરુણા બૃહસ્પતિપુરોગમાઃ।
દેવા વિશ્વસૃજો રાજ્ઞો યજ્ઞમીયુર્મહાત્મનઃ॥ 12-28-18 (65762)
યઃ સ્પર્ધામાનયચ્છક્રં દેવરાજં પુરંદરમ્।
શક્રપ્રિયૈષી યં વિદ્વાન્પ્રત્યાચષ્ટ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-28-19 (65763)
સંવર્તો યાજયામાસ યં પીડાર્થં બૃહસ્પતેઃ॥ 12-28-20 (65764)
યસ્મિન્પ્રશાસતિ મહીં નૃપતૌ રાજસત્તમ।
અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી વિબભૌ સસ્યમાલિની॥ 12-28-21 (65765)
આવિક્ષિતસ્ય વૈ સત્રે વિશ્વેદેવાઃ સભાસદઃ।
મરુતઃ પરિવેષ્ટારઃ સાધ્યાશ્ચાસન્મહાત્મનઃ॥ 12-28-22 (65766)
મરુદ્ગણ મરુત્તસ્ય યત્સોમમપિબંસ્તતઃ।
દેવાન્મનુષ્યાન્ગન્ધર્વાનત્યરિચ્યન્ત દક્ષિણાઃ॥ 12-28-23 (65767)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-24 (65768)
સુહોત્રં ચ દ્વતિથિનં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
યસ્મે હિરણ્યં વવૃષે મઘવા પરિવત્સરમ્॥ 12-28-25 (65769)
સત્યનામા વસુમતી યં પ્રાપ્યાસીઞ્જનાધિપમ્।
હિરણ્યમવહન્નદ્યસ્તસ્મિઞ્જનપદેશ્વરે॥ 12-28-26 (65770)
મત્સ્યાન્કર્કટકાન્નક્રાન્મકરાઞ્છિંશુકાનપિ।
નદીષ્વવાસૃજદ્રાજન્મઘવા લોકપૂજિતઃ॥ 12-28-27 (65771)
હૈરણ્યાન્પાતિતાન્દૃષ્ટ્વા મત્સ્યાન્મકરકચ્છપાન્।
સહસ્રશોઽથ શતશસ્તતોઽસ્મયત વૈતિથિઃ॥ 12-28-28 (65772)
તદ્ધિરણ્યમપર્યન્તમાવૃતં કુરુજાઙ્ગલે।
ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાર્પયત્॥ 12-28-29 (65773)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ।
અદક્ષિણમયજ્વાનં શ્વૈત્ય સંશામ્ય માશુચઃ॥ 12-28-30 (65774)
અઙ્ગં બૃહદ્રથં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં શ્વેતાનશ્વાનવાસૃજાત્॥ 12-28-31 (65775)
સહસ્રં ચ સહસ્રાણાં કન્યા હમપરિષ્કૃતાઃ।
ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-32 (65776)
યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં ગજાનાં પઝમાલિનામ્।
ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-33 (65777)
શતં શતસહસ્રાણિ વૃષાણાં હેમમાલિનામ્।
ગવાં સહસ્રાનુચરં દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-34 (65778)
અઙ્ગસ્ય યજમાનસ્ય તદા વિષ્ણુપદે ગિરૌ।
અમાદ્યદિન્દ્રઃ સોમેન દક્ષિણાભિર્દ્વિજાતયઃ॥ 12-28-35 (65779)
યસ્ય યજ્ઞેષુ રાજેન્દ્ર શતસઙ્ખ્યેષુ વૈ પુરા।
દેવાન્મનુષ્યાન્ગન્ધર્વાનત્યરિચ્યન્ત દક્ષિણાઃ॥ 12-28-36 (65780)
ન જાતો જનિતા નાન્યઃ પુમાન્યઃ સંપ્રદાસ્યતિ।
યદઙ્ગઃ પ્રદદૌ વિત્તં સોમસંસ્થાસુ સપ્તસુ॥ 12-28-37 (65781)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-38 (65782)
શિબિમૌશીનરં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
ય ઇમાં પૃથિવીં સર્વાં ચર્મવત્સમવેષ્ટયત્॥ 12-28-39 (65783)
મહતા રથઘોષેણ પૃથિવીમનુનાદયન્।
એકચ્છત્રાં મહીં ચક્રે જૈત્રેણૈકરથેન યઃ॥ 12-28-40 (65784)
યાવદસ્ય ગવાશ્વં સ્યાદારણ્યૈઃ પશુભિઃ સહ।
તાવતીઃ પ્રદદૌ ગાઃ સ શિબિરૌશીનરોઽધ્વરે॥ 12-28-41 (65785)
ન વોઢારં ધુરં તસ્ય કંચિન્મેને પ્રજાપતિઃ।
ન ભૂતં ન ભવિષ્યં ચ સર્વરાજસુ સૃઞ્જય।
અન્યત્રૌશીનરાચ્છૈબ્યાદ્રાજર્ષેરિન્દ્રવિક્રમાત્॥ 12-28-42 (65786)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-43 (65787)
અદક્ષિણમયજ્વાનં પુત્રં સંસ્મૃત્ય મા શુચઃ॥ 12-28-44 (65788)
ભરતં ચૈવ દૌષ્યન્તિં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
શાકુન્તલં મહાત્માનં ભૂરિદ્રવિણતેજસમ્॥ 12-28-45 (65789)
યોઽબધ્નાત્રિશતં ચાશ્વાન્દેવેભ્યો યમુનામનુ।
સરસ્વતીં વિંશતિં ચ ગઙ્ગામનુ ચતુર્દશ॥ 12-28-46 (65790)
અશ્વમેધસહસ્રેણ રાજસૂયશતેન ચ।
ઇષ્ટવાન્સ મહાતેજા દૌષ્યન્તિર્ભરતઃ પુરા॥ 12-28-47 (65791)
ભરતસ્ય મહત્કર્મ સવરાજસુ પાર્થિવાઃ।
સ્વં મર્ત્યા ઇવ બાહુભ્યાં નાનુગન્તુમશક્નુવન્॥ 12-28-48 (65792)
પરં સહસ્રાદ્યોઽબધ્નાદ્ધયાન્વેદીર્વિતત્ય ચ।
સહસ્રં યત્ર પઝાનાં કણ્વાય ભરતો દદૌ॥ 12-28-49 (65793)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-50 (65794)
રામં દાશરથિં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
યોઽન્વકમ્પત વૈ નિત્યં પ્રજાઃ પુત્રાનિવૌરસાન્॥ 12-28-51 (65795)
નાધનો યસ્ય વિષયે નાનર્થઃ કસ્યચિદ્ભવેત્।
સર્વસ્યાસીત્પિતૃસમો રામો રાજ્યં યદન્વશાત્॥ 12-28-52 (65796)
કાલવર્ષી ચ પર્જન્યઃ સસ્યાનિ સમપાદયત્।
નિત્યં સુભિક્ષમેવાસીદ્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-53 (65797)
પ્રાણિનો નાપ્સુ મઞ્જન્તિ નાનર્થે પાવકોઽદહત્।
ન વ્યાલતો ભયં ચાસીદ્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-54 (65798)
આસન્વર્ષસહસ્રિણ્યસ્તથા વર્ષસહસ્રકાઃ।
અરોગાઃ સર્વસિદ્ધાર્થા રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-55 (65799)
નાન્યોન્યેન વિવાદોઽભૂત્સ્ત્રીણામપિ કુતો નૃણામ્।
ધર્મનિત્યાઃ પ્રજાશ્ચાસન્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-56 (65800)
સંતુષ્ટાઃ સર્વસિદ્ધાર્થા નિર્ભયાઃ સ્વૈરચારિણઃ।
નરાઃ સત્યવ્રતાશ્ચાસન્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-57 (65801)
નિત્યપુષ્પફલાશ્ચૈવ પાદપા નિરુપદ્રવાઃ।
સર્વા દ્રોણદુઘા ગાવો રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-58 (65802)
સ ચતુર્દશ વર્ષાણિ વને પ્રોષ્ય મહાતપાઃ।
દશાશ્વમેધાઞ્જારૂથ્યાનાજહાર નિરર્ગલાન્॥ 12-28-59 (65803)
યુવા શ્યામો લોહિતાક્ષો માતઙ્ગ ઇવ યૂથપઃ।
આજાનુબાહુઃ સુમુખઃ સિંહસ્કન્ધો મહાભુજઃ॥ 12-28-60 (65804)
દશવર્ષસહસ્રાણિ દશવર્ષશતાનિ ચ।
અયોધ્યાધિપતિર્ભૂત્વા રામો રાજ્યમકારયત્॥ 12-28-61 (65805)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ।
અયજ્વાનમદક્ષિણ્યં મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-62 (65806)
ભગીરથં ચ રાજાનં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ્।
યસ્યેન્દ્રો વિતતે યજ્ઞે સોમં પીત્વા મદોત્કટઃ॥ 12-28-63 (65807)
અસુરાણાં સહસ્રાણિ બહૂનિ સુરસત્તમઃ।
અજયદ્વાહુવીર્યેણ ભગવાન્પાકશાસનઃ॥ 12-28-64 (65808)
યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં કન્યા હેમવિભૂષિતાઃ।
ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-65 (65809)
સર્વા રથગતાઃ કન્યા રથાઃ સર્વે ચતુર્યુજઃ।
શતંશતં રથે નાગાઃ પઝિનો હેમમાલિનઃ॥ 12-28-66 (65810)
સહસ્રમશ્વા એકૈકં હસ્તિનં પૃષ્ઠતોઽન્વયુઃ।
ગવાં સહસ્રમશ્વેઽશ્વે સહસ્રં ગવ્યજાવિકમ્॥ 12-28-67 (65811)
ઉપહ્વરે નિવસતો યસ્યાઙ્કે નિષસાદ હ।
ગઙ્ગા ભાગીરથી તસ્માદુર્વશી ચાભવત્પુરા॥ 12-28-68 (65812)
ભૂરિદક્ષિણમિક્ષ્વાકું યજમાનં ભગીરથમ્।
ત્રિલોકપથગા ગઙ્ગા દુહિતૃત્વમુપેયુષી॥ 12-28-69 (65813)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-70 (65814)
દિલીપં ચ મહાત્માનં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
પ્રસ્ય કર્માણિ ભૂરીણિ કથયન્તિ દ્વિજાતયઃ॥ 12-28-71 (65815)
ય ઇમાં વસુસંપૂર્ણાં વસુધાં વસુધાધિપઃ।
દદૌ તસ્મિન્મહાયજ્ઞે બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાહિતઃ॥ 12-28-72 (65816)
યસ્યેહ યજમાનસ્ય યજ્ઞેયજ્ઞે પુરોહિતઃ।
સહસ્રં વારણાન્હૈમાન્દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-73 (65817)
યસ્ય યજ્ઞે મહાનાસીદ્યૂપઃ શ્રીમાન્હિરણ્મયઃ।
તે દેવાં કર્મ કુર્વાણાઃ શક્રજ્યેષ્ઠા ઉપાસત॥ 12-28-74 (65818)
ચષાલે યસ્ય સૌવર્ણે તસ્મિન્યૂપે હિરણ્મયે।
નનૃતુર્દેવગન્ધર્વાઃ ષટ્સહસ્રાણિ સપ્તધા॥ 12-28-75 (65819)
અવાદયત્તત્ર વીણાં મધ્યે વિશ્વાવસુઃ સ્વયમ્।
સર્વભૂતાન્યમન્યન્ત મમ વાદયતીત્યયમ્॥ 12-28-76 (65820)
એતદ્રાજ્ઞો દિલીપસ્ય રાજાનો નાનુચક્રિરે।
યસ્યેભા હેમસંછન્નાઃ પથિ મત્તાઃ સ્મ શેરતે॥ 12-28-77 (65821)
રાજાનં શતધન્વાનં દિલીપં સત્યવાદિનમ્।
યેઽપશ્યન્સુમહાત્માનં તેઽપિ સ્વર્ગજિતો નરાઃ॥ 12-28-78 (65822)
ત્રયઃ શબ્દા ન જીર્યન્તે દિલીપસ્ય નિવેશને।
સ્વાધ્યાયશબ્દઃ જ્યાશબ્દઃ શબ્દો વૈ દીયતામિતિ॥ 12-28-79 (65823)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-80 (65824)
માન્ધાતારં યૌવનાશ્વં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
યં દેવા મરુતો ગર્ભં પિતુઃ પાર્શ્વાદપાહરન્॥ 12-28-81 (65825)
સમૃદ્ધો યુવનાશ્વસ્ય જઠરે યો મહાત્મનઃ।
પૃષદાજ્યોદ્ભવઃ શ્રીમાંસ્ત્રિલોકવિજયી નૃપઃ॥ 12-28-82 (65826)
યં દૃષ્ટ્વા પિતુરુત્સઙ્ગે શયાનં દેવરૂપિણમ્।
અન્યોન્યમબ્રુવન્દેવાઃ કમયં ધાસ્યતીતિ વૈ॥ 12-28-83 (65827)
મામેવ ધાસ્યતીત્યેવમિન્દ્રોઽથાભ્યુપપદ્યત।
માંધાતેતિ તતસ્તસ્ય નામ ચક્રે શતક્રતુઃ॥ 12-28-84 (65828)
તતસ્તુ પયસો ધારાં પુષ્ટિહેતોર્મહાત્મનઃ।
તસ્યાસ્યે યૌવનાશ્વસ્ય પાણિરિન્દ્રસ્ય ચાસ્રવત્॥ 12-28-85 (65829)
તં પિવન્પાણિમિન્દ્રસ્ય શતમહ્ના વ્યવર્ધત।
સ આસીદ્દ્વાદશસમો દ્વાદશાહેન પાર્થિવઃ॥ 12-28-86 (65830)
તમિમં પૃથિવી સર્વા એકાહ્ના સમપદ્યત।
ધર્માત્માનં મહાત્માનં શૂરમિન્દ્રસમં યુધિ॥ 12-28-87 (65831)
યશ્ચાઙ્ગારં તુ નૃપતિં મરુત્તમસિતં ગયમ્।
અઙ્ગં બૃહદ્રથં ચૈવ માન્ધાતા સમરેઽજયત્॥ 12-28-88 (65832)
યૌવનાશ્વો યદાઙ્ગારં સમરે પ્રત્યયુધ્યત।
વિસ્ફારૈર્ધનુષો દેવા દ્યૌરભેદીતિ મેનિરે॥ 12-28-89 (65833)
યત્ર સૂર્ય ઉદેતિ સ્મ યત્ર ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ।
સર્વં તદ્યૌવનાશ્વસ્ય માન્ધાતુઃ ક્ષેત્રમુચ્યતે॥ 12-28-90 (65834)
અશ્વમેધશતેનેષ્ટ્વા રાજસૂયશતેન ચ।
અદદદ્રોહિતાન્મત્સ્યાન્બ્રાહ્મણેભ્યો વિશાંપતે॥ 12-28-91 (65835)
હૈરણ્યાન્યો જનોત્સેધાનાયતાન્દશયોજનમ્।
અતિરિક્તાન્દ્વિજાતિભ્યો વ્યભજંસ્ત્વિતરે જનાઃ॥ 12-28-92 (65836)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-93 (65837)
યયાતિં નાહુષં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
ય ઇમાં પૃથિવીં કૃત્સ્નાં વિજિત્ય સહસાગરામ્॥ 12-28-94 (65838)
શમ્યાપાતેનાભ્યતીયાદ્વેદીભિશ્ચિત્રયન્મહીમ્।
ઈજાનઃ ક્રતુભિર્મુખ્યૈઃ પર્યગચ્છદ્વસુન્ધરામ્॥ 12-28-95 (65839)
ઇષ્ટ્વા ક્રતુસહસ્રેણ વાજપેયશતેન ચ।
તર્પયામાસ વિપ્રેન્દ્રાંસ્ત્રિભિઃ કાઞ્ચનપર્વતૈઃ॥ 12-28-96 (65840)
વ્યૂઢેનાસુરયુદ્ધેન હત્વા દૈતેયદાનવાન્।
વ્યભજત્પૃથિવીં કૃત્સ્નાં યયાતિર્નહુષાત્મજઃ॥ 12-28-97 (65841)
અન્ત્યેષુ પુત્રાન્નિક્ષિપ્ય યદુદ્રુહ્યુપુરોગમાન્।
પુરું રાજ્યેઽભિષિચ્યાથ સદારઃ પ્રાવિશદ્વનમ્॥ 12-28-98 (65842)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-99 (65843)
અમ્બરીષં ચ નાભાગં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
યં પ્રજા વવ્રિરે પુણ્યં ગોપ્તારં નૃપસત્તમમ્॥ 12-28-100 (65844)
યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં રાજ્ઞામયુતયાજિનામ્।
ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે બ્રાહ્મણેભ્યસ્ત્વમન્યત॥ 12-28-101 (65845)
નૈતત્પૂર્વે જનાશ્ચક્રુર્ન કરિષ્યન્તિ ચાપરે।
ઇત્યમ્બરીષં નાભાગિમન્વમોદન્ત દક્ષિણાઃ॥ 12-28-102 (65846)
શતં રાજસહસ્રાણિ શતં રાજશતાનિ ચ।
સર્વેઽશ્વમેધૈરીજાનાસ્તેઽન્વયુર્દક્ષિણાયનમ્॥ 12-28-103 (65847)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-104 (65848)
શશબિન્દું ચૈત્રરથં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય।
યસ્ય ભાર્યાસહસ્રાણાં શતમાસીન્મહાત્મનઃ॥ 12-28-105 (65849)
સહસ્રં તુ સહસ્રાણાં યસ્યાસઞ્શાશબિન્દવાઃ।
હિરણ્યકવચાઃ સર્વે સર્વે ચોત્તમધન્વિનઃ॥ 12-28-106 (65850)
શતં કન્યા રાજપુત્રમેકૈકં પૃથગન્વયુઃ।
કન્યાંકન્યાં શતં નાગા નાગંનાગં શતં રથાઃ॥ 12-28-107 (65851)
રથેરથે શતં ચાશ્વા દેશજા હેમમાલિનઃ।
અશ્વેઅશ્વે શતં ગાવો ગાંગાં તદ્વદજાવિકમ્॥ 12-28-108 (65852)
એતદ્ધનમપર્યન્તમશ્વમેધે મહામખે।
શશબિન્દુર્મહારાજ બ્રાહ્મણેભ્યો હ્યમન્યત॥ 12-28-109 (65853)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-110 (65854)
ગયં ચાધૂર્તરજસં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય।
યઃ સ વર્ષશતં રાજા હુતશિષ્ટાશનોઽભવત્॥ 12-28-111 (65855)
યસ્મૈ વહ્નિર્વરાન્પ્રાદાત્તતો વવ્રે વરાન્ગયઃ।
દદતો મે ક્ષયો મા ભૂદ્ધર્મે શ્રદ્ધા ચ વર્ધતામ્॥ 12-28-112 (65856)
મનો મે રભતાં સત્યે ત્વત્પ્રસાદાદ્ધુતાશન।
લેભે ચ કામાંસ્તાન્સર્વાન્પાવકાદિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-28-113 (65857)
દર્શેન પૂર્ણમાસેન ચાતુર્માસ્યૈઃ પુનઃ પુનઃ।
અયજદ્ધયમેધેન સહસ્રં પરિવત્સરાન્॥ 12-28-114 (65858)
શતં ગવાં સહસ્રાણિ શતમશ્વશતાનિ ચ।
ઉત્થાયોત્થાય વૈ પ્રાદાત્સહસ્રં પરિવત્સરાન્॥ 12-28-115 (65859)
તર્પયામાસ સોમેન દેવાન્વિત્તૈર્દ્વિજાનપિ।
પિતૄન્સ્વધાભિઃ કામૈશ્ચ સ્ત્રિયઃ સ્વાઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-28-116 (65860)
સૌવર્ણાં પૃથિવીં કૃત્વા દશવ્યામાં દ્વિરાયતામ્।
દક્ષિણામદદદ્રાજા વાજિમેધે મહાક્રતૌ॥ 12-28-117 (65861)
યાવત્યઃ સિકતા રાજન્ગઙ્ગાયાં પુરુષર્ષભ।
તાવતીરેવ ગાઃ પ્રાદાદાધૂર્તરજસો ગયઃ॥ 12-28-118 (65862)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-119 (65863)
રન્તિદેવં ચ સાંકૃત્યં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ।
સમ્યગારાધ્ય યઃ શક્રાદ્વરં લેભે મહાતપાઃ॥ 12-28-120 (65864)
અન્નં ચ નો બહુ ભવેદતિથીંશ્ચ લભેમહિ।
શ્રદ્ધા ચ નો મા વ્યગમન્મા ચ યાચિષ્મ કંચન॥ 12-28-121 (65865)
ઉપાતિષ્ઠન્ત પશવઃ સ્વયં તં સંશિતવ્રતમ્।
ગ્રામ્યારણ્યા મહાત્માનં રન્તિદેવં યશસ્વિનમ્॥ 12-28-122 (65866)
મહાનદી ચર્મરાશેરુત્ક્લેદાત્સસૃજે યતઃ।
તતશ્ચર્મણ્વતીત્યેવં વિખ્યાતા સા મહાનદી॥ 12-28-123 (65867)
બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ નિષ્કાન્સદસિ પ્રતતે નૃપઃ।
તુભ્યંતુભ્યં નિષ્કમિતિ યદા ક્રોશન્તિ વૈ દ્વિજાઃ॥ 12-28-124 (65868)
સહસ્રં તુભ્યમિત્યુક્ત્વા બ્રાહ્મણાન્સંપ્રપદ્ય તે॥ 12-28-125 (65869)
અન્વાહાર્યોપકરણં દ્રવ્યોપકરણં ચ યત્।
ઘટાઃ પાત્ર્યઃ કટાહાનિ સ્થાલ્યશ્ચ પિઠરાણિ ચ।
નાસીત્કિંચિદસૌવર્ણં રન્તિદેવસ્ય ધીમતઃ॥ 12-28-126 (65870)
સાંકૃતે રન્તિદેવસ્ય યાં રાત્રિમવસન્ગૃહે।
આલભ્યન્ત શતં ગાવઃ સહસ્રાણિ ચ વિંશતિઃ॥ 12-28-127 (65871)
તત્ર સ્મ સૂદાઃ ક્રોશન્તિ સુમૃષ્ટમણિકુણ્ડલાઃ।
સૂપં ભૂયિષ્ઠમશ્નીધ્વં નાદ્ય માંસં યથા પુરા॥ 12-28-128 (65872)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-129 (65873)
સગરં ચ મહાત્માનં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય।
ઐક્ષ્વાકં પુરુષવ્યાઘ્રમતિમાનુષવિક્રમમ્॥ 12-28-130 (65874)
ષષ્ટિઃ પુત્રસહસ્રાણિ યં યાન્તમનુજગ્મિરે।
નક્ષત્રરાજં વર્ષાન્તે વ્યભ્રે જ્યોતિર્ગણા ઇવ॥ 12-28-131 (65875)
એકચ્છત્રા મહી યસ્ય પ્રતાપાદભવત્પુરા।
યોઽશ્વમેધસહસ્રેણ તર્પયામાસ દેવતાઃ॥ 12-28-132 (65876)
યઃ પ્રાદાત્કનકસ્તમ્ભં પ્રાસાદં સર્વકાઞ્ચનમ્।
પૂર્ણં પઝદલાક્ષીણાં સ્ત્રીણાં શયનસંકુલમ્॥ 12-28-133 (65877)
દ્વિજાતિભ્યોઽનુરૂપેભ્યઃ કામાંશ્ચ વિવિધાન્બહૂન્।
યસ્યાદેશેન તદ્વિત્તં વ્યભજન્ત દ્વિજાતયઃ॥ 12-28-134 (65878)
ખાનયામાસ યઃ કોપાત્પૃથિવીં સાગરાઙ્કિતામ્।
યસ્ય નામ્ના સમુદ્રશ્ચ સાગરત્વમુપાગતઃ॥ 12-28-135 (65879)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-136 (65880)
રાજાનં ચ પૃથું વૈન્યં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય।
યમભ્યષિઞ્ચન્સંભૂયઃ મહારણ્યે મહર્ષયઃ॥ 12-28-137 (65881)
પ્રથયિષ્યતિ વૈ લોકાન્પૃથુરિત્યેવ શબ્દિતઃ।
ક્ષતાદ્યો વૈ ત્રાયતીતિ સ તસ્માત્ક્ષત્રિયઃ સ્મૃતઃ॥ 12-28-138 (65882)
પૃથું વૈન્યં પ્રજા દૃષ્ટ્વા રક્તાસ્મેતિ યદબ્રુવન્।
તતો રાજેતિ નામાસ્ય અનુરાગાદજાયત॥ 12-28-139 (65883)
અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી પુટકેપુટકે મધુ।
સર્વા દ્રોણદુઘા ગાવો વૈન્યસ્યાસન્પ્રશાસતઃ॥ 12-28-140 (65884)
અરોગાઃ સર્વસિદ્ધાર્થા મનુષ્યા અકુતોભયાઃ।
યથાઽભિકામમવસન્ક્ષેત્રેષુ ચ ગૃહેષુ ચ॥ 12-28-141 (65885)
આપસ્તસ્તમ્ભિરે ચાસ્ય સમુદ્રમભિયાસ્યતઃ।
શૈલાશ્ચાપાદ્વ્યદીર્યન્ત ધ્વજભઙ્ગશ્ચ નાભવત્॥ 12-28-142 (65886)
હૈરણ્યાંસ્ત્રિનરોત્સેધાન્પર્વતાનેકવિંશતિમ્।
બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ રાજા યોશ્વમેધે મહામખે॥ 12-28-143 (65887)
સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા।
પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-144 (65888)
કિં વા તૂષ્ણીં ધ્યાયસે સૃઞ્જય ત્વં
ન મે રાજન્વાચિમમાં શૃણોપિ।
ન ચેન્મોઘં વિપ્રલપ્તં મમેદં
પથ્યં મુમૂર્ષોરિવ સુપ્રયુક્તમ્॥ 12-28-145 (65889)
સૃઞ્જય ઉવાચ। 12-28-146x (5388)
શૃણોમિ તે નારદ વાચમેનાં
વિચિત્રાર્થાં સ્રજમિવ પુણ્યગન્ધામ્।
રાજર્ષીણાં પુણ્યકૃતાં મહાત્મનાં
કીર્ત્યા યુક્તાનાં શોકનિર્નાશનાર્થામ્॥ 12-28-146 (65890)
ન તે મોઘં વિપ્રલપ્તં મહર્ષે
દૃષ્ટ્વૈવાહં નારદ ત્વાં વિશોકઃ।
શુશ્રૂષે તે વચનં બ્રહ્મવાદિ
ન્ન તે તૃપ્યામ્યમૃતસ્યેવ પાનાત્॥ 12-28-147 (65891)
અમોઘદર્શિન્મમ ચેત્પ્રસાદં
સંતાપદગ્ધસ્ય વિભો પ્રકુર્યાઃ।
સુતસ્ય સંજીવનમદ્ય મે સ્યા
ત્તવ પ્રસાદાત્સુતસઙ્ગમાપ્નુયામ્॥ 12-28-148 (65892)
નારદ ઉવાચ। 12-28-149x (5389)
યસ્તે પુત્રઃ શયિતોયં વિજાતઃ
સ્વર્ણષ્ઠીવી યમદાત્પર્વતસ્તે। 12-28-149 (65893)
પુનસ્તં તે પુત્રમહં દદામિ
હિરણ્યનાભં વર્ષસબસ્રિણં ચ॥ ॥ 12-28-149 (65894)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 28॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-28-3 તે વયમ્॥ 12-28-4 પર્યવર્તત અભિમુખોઽભૂત્॥ 12-28-6 ભુજં રાજ્ઞઃ। અભિવિનાદયન્ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-28-7 વ્યાકોચં વિકસિતમ્॥ 12-28-8 હતાઃ અસ્મિન્સંધિરાર્ષઃ॥ 12-28-9 લાભાઃ અર્થાઃ॥ 12-28-15 મહાભાગ્યં માહાત્મ્યમ્॥ 12-28-16 શ્વૈત્યમાનય સંતાપમિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-28-19 યાગં માકુર્વિતિ પ્રત્યાચષ્ટ પ્રત્યાખ્યાતવાન્॥ 12-28-24 ચતુર્ભદ્રતરઃ ચત્વારિ ધર્મજ્ઞાનવૈરાગ્યૈશ્વર્યીખ્યાનિ ભદ્રાણિ યસ્મિન્સ ચતુર્ભદ્રઃ। ત્વયા અવધિભૂતેન ત્વત્તોઽતિશયેન ચતુર્ભદ્ર ઇત્યર્થઃ॥ 12-28-31 અવાસૃજત્ યજ્ઞાર્થમુત્સૃષ્ટવાન્॥ 12-28-32 અત્યકાલયત્ દત્તવાન્॥ 12-28-55 વર્ષસદૃસ્ત્રિણ્યઃ સ્ત્રિયઃ। વર્ષસહસ્રકાઃ પુરુષાઃ॥ 12-28-58 દ્રોણદુધાઃ દ્રોણપરિમિતં ક્ષીરં દુહન્તિ તાઃ॥ 12-28-59 જારૂથ્યાન્ સ્તુત્યાન્। ત્રિગુણદક્ષિણાનિત્યન્યે। નિરર્ગલાનવારિતદ્વારાન્॥ 12-28-66 ચતુર્યુજશ્ચતુરશ્વાઃ॥ 12-28-68 ઉપહ્વરે સમીપે। અઙ્કે ઊરૌ નિષસાદ આસાંચક્રે। તસ્માદ્યોગાત્સા ઉર્વશી ઊરૌ વાસો યસ્યાઃ સા ઇતિ યોગાત્। ઊર્વસીત્યપેક્ષિતે હ્રસ્વત્વં વર્ણવિપર્યયશ્ચ પૃષોદરાદિત્વાત્ જ્ઞેયઃ॥ 12-28-75 સપ્તધા સપ્તસ્વરાનુસારેણાવાદયદિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-28-76 મમ પુરત ઇતિ શેષઃ। માં લક્ષીકૃત્યેત્યર્થઃ॥ 12-28-78 શતધન્વાનં શતં અનન્તાન્ સહતે ધનુર્યસ્ય તં શતધન્વાનમ્। મધ્યમપદલોપી સમાસઃ॥ 12-28-82 પૃષદાજ્યં દધિમિશ્રમાજ્યં કસ્યચિદર્થે પુત્રોત્પાદનાય નિર્મિતં તદ્યુવનાશ્વેન પીતં તત્ રેતોરુધિરયોગં વેનાપિ તદુદરે ગર્ભોઽભવત્। સ પિતુઃ પાર્શ્વં ભિત્ત્વા નિઃસારિતો દેવૈરિત્યાખ્યાયિકાર્યોઽત્ર સૂચિતઃ॥ 12-28-86 અહ્ના એકેન શતં પલાનિ વ્યવર્ધત। દ્વાદશવર્ષતુલ્યઃ॥ 12-28-89 અભેદિ ભિન્ના॥ 12-28-91 મત્સ્યાન્ હૈરણ્યાનિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-28-95 શમ્યા સ્થૂલબુધ્નઃ કાષ્ઠદણ્ડઃ સ બલવતા ક્ષિપ્તો યાવદ્દૂરં પતેત્તાવાન્દેશઃ શમ્યાપાતઃ। તાવતાન્તરેણ પુરઃ પુરો યજ્ઞવેદીં કુર્વાણો વસુંધરાં પર્યગચ્છત્। પરિત્યજ્ય સમુદ્રતીરં પ્રાપ્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-28-97 વ્યભજત્પુત્રેભ્યો દત્તવાન્॥ 12-28-101 નૃપાન્દાત્યે યોજિતવાનિત્યર્થઃ॥ 12-28-102 દક્ષિણાઃ દાક્ષ્યયુક્તાઃ॥ 12-28-103 સર્વે રાજાનોઽમ્બરીષયજ્ઞેષુ વિપ્રદ્વાસ્યં કુર્વાણા અશ્વમેધફલભાગિત્વાત્તદ્યાજિનઃ સન્તઃ અમ્બરીષમાહાત્મ્યાદ્દક્ષિણાયનં અનુપશ્ચાત્ અયુર્ગતાઃ। ઉત્તરાયણમાર્ગેણ હિરણ્યગર્ભલોક પ્રાપ્તા ઇત્યર્થઃ॥ 12-28-106 શાશબિન્દવાઃ શશબિન્દોઃ પુત્રાઃ॥ 12-28-111 ગયં ચામૂર્તરયસમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-28-115 શતમશ્વતરાણિ ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-28-117 દશવ્યામાં પઞ્ચાશદ્ધસ્તવિસ્તારાં દ્વિરાયતાં શતહસ્તદીર્ઘામ્॥ 12-28-122 ઉપાતિષ્ઠન્ત પિતૃકાર્યે માં નિયોજયેતિ॥ 12-28-123 તેષાં મારિતાનાં પશૂનાં ચર્મરાશેઃ। ઉત્ક્લેદાત્ સારદ્રવાત્॥ 12-28-126 પિઠરાણિ વિતતમુખાનિ પાત્રાણિ॥ 12-28-128 નાદ્ય માંસં પશુમાત્રોપયોગસ્ય પ્રાગુક્તત્વાત્॥ 12-28-130 ઐક્ષ્વાકં ઇક્ષ્વાકુવંશજમ્॥ 12-28-134 આદેશેન આજ્ઞયા તદ્વિત્તં સ્વર્ણપ્રાસાદરૂપમ્॥ 12-28-137 વૈન્યં વેનપુત્રમ્। મહારણ્યે દણ્ડકારણ્યે॥ 12-28-140 પુટકેપુટકે પત્રેપત્રે ઇતિ પ્રાઞ્ચઃ॥ 12-28-145 વિપ્રલપ્તં વિપ્રલપિતમ્॥ 12-28-147 વિશોકો જાત ઇતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 029
॥ શ્રીઃ ॥
12.29. અધ્યાયઃ 029
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નારદપર્વતોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-29-0 (65895)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-29-0x (5390)
સ કથં કાઞ્ચનષ્ઠીવી સૃઞ્જયસ્ય સુતોઽભવત્।
પર્વતેન કિમથે વા દત્તસ્તેન મમાર ચ॥ 12-29-1 (65896)
યદા વર્ષસહસ્રાયુસ્તદા ભવતિ માનવઃ।
કથમપ્રાપ્તકૌમારઃ સૃઞ્જયસ્ય સુતો મૃતઃ॥ 12-29-2 (65897)
ઉતાહો નામમાત્રં વૈ સુવર્ણષ્ઠીવિનોઽભવત્।
કથં વા કાઞ્ચનષ્ઠીવીત્યેતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-29-3 (65898)
શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ। 12-29-4x (5391)
અત્ર તે વર્ણયિષ્યામિ યથાવૃત્તં જનેશ્વર।
નારદઃ પર્વતશ્ચૈવ દ્વાવૃવી લોકસત્તમૌ॥ 12-29-4 (65899)
માતુલો ભાગિનેયશ્ચ દેવલોકાદિહાગતૌ।
વિહર્તુકામૌ સંપ્રીત્યા માનુષેષુ પુરા વિભો॥ 12-29-5 (65900)
હવિઃપવિત્રભોજ્યેન દેવભોજ્યેન ચૈવ હિ।
નારદો માતુલસ્તત્ર ભાગિનેયશ્ચ પર્વતઃ॥ 12-29-6 (65901)
તાવુભૌ તપસોપેતાવવનીતલચારિણૌ।
ભુઞ્જાનૌ માનુષાન્ભોગાન્યથાવત્પર્યધાવતામ્॥ 12-29-7 (65902)
પ્રીતિમન્તૌ મુદા યુક્તૌ સમયં ચૈવ ચક્રતુઃ।
યો ભવેદ્ધૃદિ સંકલ્પઃ શુભો વા યદિ વાઽશુભઃ॥ 12-29-8 (65903)
અન્યોન્યસ્ય ચ આખ્યેયો મૃષા શાપોઽન્યથા ભવેત્।
તૌ તથેતિ પ્રતિજ્ઞાય મહર્ષી લોકપૂજિતૌ॥ 12-29-9 (65904)
સૃઞ્જયં શ્વૈત્યમભ્યેત્ય રાજાનમિદમૂચતુઃ।
આવાં ભવતિ વત્સ્યાવઃ કંચિત્કાલં હિતાય તે॥ 12-29-10 (65905)
યથાવત્પૃથિવીપાલ આવયોઃ પ્રગુણીભવ।
તથેતિ કૃત્વા રાજા તૌ સત્કૃત્યોપચચાર હ॥ 12-29-11 (65906)
તતઃ કદાચિત્તૌ રાજા મહાત્માનૌ તપોધનૌ।
અબ્રવીત્પરમપ્રીતઃ સુતેયં દેવરૂપિણી॥ 12-29-12 (65907)
એકૈવ મમ કન્યૈષા યુવાં પરિચરિષ્યતિ।
દર્શનીયાનવદ્યાઙ્ગી શીલવૃત્તસમાહિતા।
સુકુમારી કુમારી ચ પઝકિઞ્જલ્કસુપ્રભા॥ 12-29-13 (65908)
પરમં સૌમ્યમિત્યુક્તં તાભ્યાં રાજા શશાસ તામ્।
કન્યે વિપ્રાવુપચર દેવવત્પિતૃવચ્ચ હ॥ 12-29-14 (65909)
સા તુ કન્યા તથેત્યુક્ત્વા પિતરં ધર્મચારિણી।
યથાનિદેશં રાજ્ઞસ્તૌ સત્કૃત્યોપચચાર હ॥ 12-29-15 (65910)
તસ્યાસ્તેનોપચારેણ રૂપેણાપ્રતિમેન ચ।
નારદં હૃચ્છયસ્તૂર્ણં સહસૈવાભ્યપદ્યત॥ 12-29-16 (65911)
વવૃધે હિ તતસ્તસ્ય હૃદિ કામો મહાત્મનઃ।
યથા શુક્લસ્ય પક્ષસ્ય પ્રવૃત્તૌ ચન્દ્રમાઃ શનૈઃ॥ 12-29-17 (65912)
ન ચ તં ભાગિનેયાય પર્વતાય મહાત્મને।
શશંસ મન્મથં તીવ્રં વ્રીડમાનઃ સ ધર્મવિત્॥ 12-29-18 (65913)
તપસા ચેઙ્ગિતૈશ્ચૈવ પર્વતોઽથ બુબોધ તમ્।
કામાર્તં નારદં ક્રુદ્ધઃ શશાપૈનં તતો ભૃશમ્॥ 12-29-19 (65914)
કૃત્વા સમયમવ્યગ્રો ભવાન્વૈ સહિતો મયા।
યો ભવેદ્ધૃદિ સંકલ્પઃ શુભો વા યદિ વાઽશુભઃ॥ 12-29-20 (65915)
અન્યોન્યસ્ય સ આખ્યેય ઇતિ તદ્વૈ મૃષા કૃતમ્।
ભવતા વચનં બ્રહ્મંસ્તસ્માદેષ શપામ્યહમ્॥ 12-29-21 (65916)
ન હિ કામં પ્રવર્તન્તં ભવાનાચષ્ટ મે પુરા।
સુકુમાર્યાં કુમાર્યાં તે તસ્માન્નૈષ ક્ષમામ્યહમ્॥ 12-29-22 (65917)
બ્રહ્મચારી ગુરુર્યસ્માત્તપસ્વી બ્રાહ્મણશ્ચ સન્।
અકાર્ષીઃ સમયભ્રંશમાવાભ્યાં યઃ કૃતો મિથઃ॥ 12-29-23 (65918)
શપ્સ્યે તસ્માત્સુસંક્રુદ્ધો ભવન્તં તં નિબોધ મે॥ 12-29-24 (65919)
સુકુમારી ચ તે ભાર્યા ભવિષ્યતિ ન સંશયઃ।
વાનરત્વં ચ તે કન્યા વિવાહાત્પ્રભૃતિ પ્રભો।
સંદ્રક્ષ્યન્તિ નરાશ્ચાન્યે સ્વરૂપેણ વિનાકૃતમ્॥ 12-29-25 (65920)
સ તદ્વાક્યં તુ વિજ્ઞાય નારદઃ પર્વતં તથા।
અશપત્તમપિ ક્રોધાદ્ભાગિનેયં સ માતુલઃ॥ 12-29-26 (65921)
તપસા બ્રહ્મચર્યેણ સત્યેન ચ દમેન ચ।
યુક્તોઽપિ નિત્યધર્મશ્ચ ન વૈ સ્વર્ગમવાપ્સ્યસિ॥ 12-29-27 (65922)
તૌ તુ શાવા ભૃશં ક્રુદ્ધૌ પરસ્પરમમર્ષણૌ।
પ્રતિજગ્મતુહૃન્યોન્યં ક્રુદ્ધાવિવ ગજોત્તમૌ॥ 12-29-28 (65923)
પર્વતઃ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં વિચચાર મહામતિઃ।
પૂજ્યમાનો યથાન્યાંયં તેજસા સ્વેન ભારત॥ 12-29-29 (65924)
અથ તામલભત્કન્યાં નારદઃ સૃઞ્જયાત્મજામ્।
ધર્મેણ વિપ્રપ્રવરઃ સુકુમારીમનિન્દિતામ્॥ 12-29-30 (65925)
સા તુ કન્યા યથાશાપં નારદં તં દદર્શ હ।
પાણિગ્રહણમન્ત્રાણાં નિયોગાદેવ નારદમ્॥ 12-29-31 (65926)
સુકુમારી ચ દેવર્ષિ વાનરપ્રતિમાનનમ્।
નૈવાવમન્યત તદા પ્રીતિમત્યેવ ચાભવત્॥ 12-29-32 (65927)
ઉપતસ્થે ચ ભર્તારં ન ચાન્યં મનસાઽપ્યગાત્।
દેવં મુનીં વા યક્ષં વા પતિત્વે પતિવત્સલા॥ 12-29-33 (65928)
તતઃ કદાચિદ્ભગવાન્પર્વતોઽનુચચાર હ।
વનં વિરહિતં કિંચિત્તત્રાપશ્યત્સ નારદમ્॥ 12-29-34 (65929)
તતોઽભિવાદ્ય પ્રોવાચ નારદં પર્વતસ્તદા।
ભવાન્પ્રસાદં કુરુતાત્સ્વર્ગાદેશાય યે પ્રભો॥ 12-29-35 (65930)
તમુવાચ તતો દૃષ્ટ્વા પર્વતં નારદસ્તથા।
કૃતાઞ્જલિમુપાસીનં દીનં દીનતરઃ સ્વયમ્॥ 12-29-36 (65931)
ત્વયાઽહં પ્રથમં શપ્તો વાનરસ્ત્વં ભવિષ્યસિ।
ઇત્યુક્તેન મયા પશ્ચાચ્છપ્તસ્તવમપિ મત્સરાત્॥ 12-29-37 (65932)
અદ્યપ્રભૃતિ વૈ વાસં સ્વર્ગે નાવાપ્સ્યસીતિ હ।
તવ નૈતદ્વિસદૃશં પુત્રસ્થાને હિ મે ભવાન્॥ 12-29-38 (65933)
નિવર્તયેતાં તૌ શાપાવન્યોન્યેન તદા મુની॥ 12-29-39 (65934)
શ્રીસમૃદ્ધં તદા દૃષ્ટ્વા નારદં દેવરૂપિણમ્।
સુકુમારી પ્રદુદ્રાવ પરપુંસવિશઙ્કયા॥ 12-29-40 (65935)
તાં પર્વતસ્તતો દૃષ્ટ્વા પ્રદ્રવન્તીમનિન્દિતામ્।
અબ્રવીત્તવ ભર્તૈષ નાત્ર કાર્યા વિચારણા॥ 12-29-41 (65936)
ઋષિઃ પરમધર્માત્મા નારદો ભગવાન્પ્રભુઃ।
તવૈવાભેદ્યહૃદયો મા તે ભૂદત્ર સંશયઃ॥ 12-29-42 (65937)
સાનુનીતા બહુવિધં પર્વતેન મહાત્મના।
શાપદોષં ચ તં ભર્તુઃ શ્રુત્વા પ્રકૃતિમાગતા।
પર્વતોઽથ યયૌ સ્વર્ગં નારદોઽભ્યગમદ્ગૃહાન્॥ 12-29-43 (65938)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-29-44x (5392)
પ્રત્યક્ષકર્તા સર્વસ્ય નારદો ભગવાનૃષિઃ।
એષ વક્ષ્યતિ તે પૃષ્ટો યથાવૃત્તં નરોત્તમ॥ ॥ 12-29-44 (65939)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 29॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-29-6 હવિઃ પવિત્રભોજ્યેન શાલ્યન્નેન દેવભોજ્યેન ઘૃતેન તાભ્યાં વિહર્તુકામાવિતિ પૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-29-11 પ્રગુણીભવાનુકૂલો ભવ॥ 12-29-13 સુકુમારી નામ્રા॥ 12-29-14 સૌમ્યમુત્તમમ્॥ 12-29-20 સમયં કૃત્વા ભવાનવસદિતિ શેષઃ॥ 12-29-22 પ્રવર્તન્તં પ્રવર્તમાનમ્। તે ત્વામ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 030
॥ શ્રીઃ ॥
12.30. અધ્યાયઃ 030
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સુવર્ણષ્ઠીવિચરિતવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-30-0 (65940)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-30-0x (5393)
તતો રાજા પાણ્ડુસુતો નારદં પ્રત્યભાષત।
ભગવઞ્છ્રોતુમિચ્છામિ સુવર્ણષ્ઠીવિસંભવમ્॥ 12-30-1 (65941)
એવમુક્તસ્તુ સ મુનિર્ધર્મરાજેન નારદઃ।
આચચક્ષે યથાવૃત્તં સુવર્ણષ્ઠીવિનં પ્રતિ॥ 12-30-2 (65942)
નારદ ઉવાચ। 12-30-3x (5394)
એવમેતન્મહાબાહો યથાઽયં કેશવોઽબ્રવીત્।
કાર્યસ્યાસ્ય તુ યચ્છેષં તત્તે વક્ષ્યામિ પૃચ્છતઃ॥ 12-30-3 (65943)
અહં ચ પર્વતશ્ચૈવ સ્વસ્રીયો મે મહાપ્નુનિઃ।
વસ્તુકામાવભિગતૌ સૃઞ્જયં જયતાં વરમ્॥ 12-30-4 (65944)
તત્રાવાં પૂજિતૌ તેન વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા।
સર્વકામૈઃ સુવિહિતૌ નિવસાવોઽસ્ય વેશ્મનિ॥ 12-30-5 (65945)
વ્યતિક્રાન્તાસુ વર્ષાસુ સમયે ગમનસ્ય ચ।
પર્વતો મામુવાચેદં કાલે વચનમર્થવત્॥ 12-30-6 (65946)
આવામસ્ય નરેન્દ્રસ્ય ગૃહે પરમપૂજિતૌ।
ઉષિતૌ સમયે બ્રહ્મંસ્તદ્વિચિન્તય સાંપ્રતમ્॥ 12-30-7 (65947)
તતોઽહમબ્રુવં રાજન્પર્વતં સુભદર્શનમ્।
સર્વમેતત્ત્વયિ વિભો ભાગિનેયોપપદ્યતે॥ 12-30-8 (65948)
વરેણ ચ્છન્દ્યતાં રાજા લભતાં યદ્યદિચ્છતિ।
આવયોસ્તપસા સિદ્ધિં પ્રાપ્નોતુ યદિ મન્યસે॥ 12-30-9 (65949)
તત આહૂય રાજાનં સૃઞ્જયં જયતાં વરમ્।
પર્વતોઽનુમતો વાક્યમુવાચ કુરુપુઙ્ગવ॥ 12-30-10 (65950)
પ્રીતૌ સ્વો નૃપ સત્કારૈર્ભવદાર્જવસંભૃતૈઃ।
આવાભ્યામભ્યનુજ્ઞાતો વરં નૃવર ચિન્તય॥ 12-30-11 (65951)
દેવાનામવિહિંસાયાં ન ભવેન્માનુષે ક્ષમમ્।
તદ્ગૃહાણ મહારાજ પૂજાર્હો નૌ મતો ભવાન્॥ 12-30-12 (65952)
સૃઞ્જય ઉવાચ। 12-30-13x (5395)
પ્રીતૌ ભવન્તૌ યદિ મે કૃતમેતાવતા મમ।
એષ એવ પરો લાભો નિર્વૃત્તો મે મહાફલઃ॥ 12-30-13 (65953)
તમેવંવાદિનં ભૂયઃ પર્વતઃ પ્રત્યભાષત।
શૃણુ રાજન્સુસંકલ્પં યત્તે હૃદિ ચિરં સ્થિતમ્॥ 12-30-14 (65954)
અભીપ્સસિ સુતં વીરં વીર્યવન્તં દૃઢવ્રતમ્।
આયુષ્મતં મહાભાગં દેવરાજસમદ્યુતિમ્॥ 12-30-15 (65955)
ભવિષ્યત્યેષ તે કામો ન ત્વાયુષ્માન્ભવિષ્યતિ।
દેવરાજાભિભૂત્યર્થં સંકલ્પો હ્યે તે હૃદિ॥ 12-30-16 (65956)
સુવર્ણષ્ઠીવનાચ્ચૈવ સ્વર્ણષ્ઠીવી ભવિષ્યતિ।
રક્ષ્યશ્ચ દેવરાજાત્સ દેવરાજસમદ્યુતિઃ॥ 12-30-17 (65957)
તચ્છ્રુત્વા સૃઞ્જયો વાક્યં પર્વતસ્ય મહાત્મનઃ।
પ્રસાદયામાસ તદા નૈતદેવં ભવેદિતિ॥ 12-30-18 (65958)
આયુષ્માન્મે ભવેત્પુત્રો ભવતોસ્તપસ મુન।
ન ચ તં પર્વતઃ કિંચિદુવાચેન્દ્રવ્યપેક્ષયા॥ 12-30-19 (65959)
તમહં નૃપતિં દીનમબ્રવં પુનરેવ ચ।
સ્મર્તવ્યોઽસ્મિ મહારાજ દર્શયિષ્યામિ તે સુતમ્॥ 12-30-20 (65960)
અહં તે દયિતં પુત્રં પ્રેતરાજવશં ગતમ્।
પુનર્દાસ્યામિ તદ્રૂપં મા શુચઃ પૃથિવીપતે॥ 12-30-21 (65961)
એવમુક્ત્વા તુ નૃપતિં પ્રયાતૌ સ્વો યથેપ્સિતમ્।
સૃઞ્જયશ્ચ યથાકામં પ્રવિવેશ સ્વમન્દિરમ્॥ 12-30-22 (65962)
સૃઞ્જયસ્યાથ રાજર્ષેઃ કસ્મિંશ્ચિત્કાલપર્યયે।
જજ્ઞે પુત્રો મહાવીર્યસ્તેજસા પ્રજ્વલન્નિવ॥ 12-30-23 (65963)
વવૃધે સ યથાકાલં સરસીવ મહોત્પલમ્।
બભૂવ કાઞ્ચનષ્ઠીવી યથાર્થં નામ તસ્ય તત્॥ 12-30-24 (65964)
તદદ્ભુતતમં લોકે પપ્રથે કુરુસત્તમ।
બુબુધે તચ્ચ દેવેન્દ્રો વરદાનં મનીષિણોઃ॥ 12-30-25 (65965)
તતઃ સ્વાભિભવાદ્ભીતો બૃહસ્પતિમતે સ્થિતઃ।
કુમારસ્યાન્તરપ્રેક્ષી નિત્યમેવાભ્યવર્તત॥ 12-30-26 (65966)
ચોદયામાસ તદ્વજ્રં દિવ્યાસ્રં મૂર્તિમત્સ્થ્રિતમ્।
વ્યાઘ્રો ભૂત્વા જહીમં ત્વં રાજપુત્રમિતિ પ્રભો॥ 12-30-27 (65967)
પ્રવૃદ્ધઃ કિલ વીર્યેણ મામેષોઽભિભવિષ્યતિ।
સૃઞ્જયસ્ય સુતો વજ્ર યથૈનં પર્વતોઽબ્રવીત્॥ 12-30-28 (65968)
એવમુક્તસ્તુ શક્રેણ વજ્રઃ પરપુરંજયઃ।
કુમારમન્તરપ્રેક્ષી નિત્યમેવાન્વપદ્યત॥ 12-30-29 (65969)
સૃઞ્જયોઽપિ સુતં પ્રાપ્ય દેવરાજસમદ્યુતિમ્।
હૃષ્ટઃ સાન્તઃ પુરો રાજા વનનિત્યો બભૂવ હ॥ 12-30-30 (65970)
તતો ભાગીરથીતીરે કદાચિન્નિર્જને વને।
ધાત્રીદ્વિતીયો બાલઃ સ ક્રીડાર્થં પર્યધાવત॥ 12-30-31 (65971)
પઞ્ચવર્ષકદેશીયો બાલો નાગેન્દ્રવિક્રમઃ।
સહસોત્પતિતં વ્યાઘ્રમાસસાદ મહાબલમ્॥ 12-30-32 (65972)
સ બાલસ્તેન નિષ્પિષ્ટો વેપમાનો નૃપાત્મજઃ।
વ્યસુઃ પપાત મેદિન્યાં તતો ધાત્રી વિચુક્રુશે॥ 12-30-33 (65973)
હત્વા તુ રાજપુત્રં સ તત્રૈવાન્તરધીયત।
શાર્દૂલો દેવરાજસ્ય માયયાન્તર્હિતસ્તદા॥ 12-30-34 (65974)
ધાત્ર્યાસ્તુ નિનદં શ્રુત્વા રુદત્યાઃ પરમાર્તવત્।
અભ્યધાવત તં દેશં સ્વયમેવ મહીપતિઃ॥ 12-30-35 (65975)
સ દદર્શ શયાનં તં ગતાસું પીતશોણિતમ્।
કુમારં વિગતાનન્દં નિશાકરમિવ ચ્યુતમ્॥ 12-30-36 (65976)
સ તમુત્સઙ્ગમારોપ્ય પરિપીડિતવક્ષસમ્।
પુત્રં રુધિરસંસિક્તં પર્યદેવયદાતુરઃ॥ 12-30-37 (65977)
તતસ્તા માતરસ્તસ્ય રુદત્યઃ શોકકર્શિતાઃ।
અભ્યધાવન્ત તં દેશં યત્ર રાજા સ સૃઞ્જયઃ॥ 12-30-38 (65978)
તતઃ સ રાજા સસ્માર મામેવ ગતમાનસઃ।
તદાઽહં ચિન્તનં જ્ઞાત્વા ગતવાંસ્તસ્ય દર્શનમ્॥ 12-30-39 (65979)
મયૈતાનિ ચ વાક્યાનિ શ્રાવિતઃ શોકલાલસઃ।
યાનિ તે યદુવીરેણ કથિતાનિ મહીપતે॥ 12-30-40 (65980)
સંજીવિતશ્ચાપિ પુનર્વાસવાનુમતે તદા।
ભવિતવ્યં તથા તચ્ચ ન તચ્છક્યમતોઽન્યથા॥ 12-30-41 (65981)
તત ઊર્ધ્વં કુમારસ્તુ સ્વર્ણષ્ઠીવી મહાયશાઃ।
ચિત્તં પ્રસાદયામાસ પિતૃર્માતુશ્ચ વીર્યવાન્॥ 12-30-42 (65982)
કારયામાસ રાજ્યં ચ પિતરિ સ્વર્ગતે નૃપ।
વર્ષાણાં શતમેકં ચ સહસ્રં ભીમવિક્રમઃ॥ 12-30-43 (65983)
તત ઈજે મહાયજ્ઞૈર્બહુભિર્ભૂરિદક્ષિણૈઃ।
તર્પયામાસ દેવાંશ્ચ પિતૄંશ્ચૈવ મહાદ્યુતિઃ॥ 12-30-44 (65984)
ઉત્પાદ્ય ચ બહૂન્પુત્રાન્કુલસતાનકારિણઃ।
કાલેન મહતા રાજન્કાલધર્મમુપેયિવાન્॥ 12-30-45 (65985)
સ ત્વં રાજેન્દ્ર સંજાતં શોકમેકં નિવર્તય।
યથા ત્વં કેશવઃ પ્રાહ વ્યામશ્ચ સુમહાતપાઃ॥ 12-30-46 (65986)
પિતૃપૈતામહં રાજ્યમાસ્થાય ધુરમુદ્વહ।
ઇષ્ટ્વા પુણ્યૈર્મહાયજ્ઞૈરિષ્ટં લોકમવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 12-30-47 (65987)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 30॥*
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* દ્રોણપર્વણિ સ્વર્ણષ્ઠીવિચરિતમન્યાદૃશમત્ર પર્વણિત્વન્યાદૃશમ્। 12-30-7 સાંપ્રતં કલ્યાણમ્॥ 12-30-12 ન ભવેન્માનુષક્ષયમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યેન દેવપીડા મનુષ્યક્ષયશ્ચ ન ભવતિ તત્તાદૃશં વરં ગૃહાણેતિ ભાવઃ॥ 12-30-16 દેવરાજવિભૂત્યર્થમિતિ ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 031
॥ શ્રીઃ ॥
12.31. અધ્યાયઃ 031
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસયુધિષ્ઠિરસંવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-31-0 (65988)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-31-0x (5396)
તૂષ્ણીંભૂતં તુ રાજાનં શોચમાનં યુધિષ્ઠિરમ્।
તપસ્વી ધર્મતત્ત્વજ્ઞઃ કૃષ્ણદ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥ 12-31-1 (65989)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-31-2x (5397)
પ્રજાનાં પાલનં ધર્મો રાજ્ઞાં રાજીવલોચન।
ધર્મઃ પ્રમાણં લોકસ્ય નિત્યં ધર્મોઽનુવર્ત્યતામ્॥ 12-31-2 (65990)
અનુતિષ્ઠસ્વ તદ્રાજન્પિતૃપૈતામહં પદમ્।
બ્રાહ્મણેષુ તુ યો ધર્મઃ સ નિત્યો વેદનિશ્ચિતઃ॥ 12-31-3 (65991)
તત્પ્રમાણં પ્રમાણાનાં શાશ્વતં ભરતર્ષભ।
તસ્ય ધર્મસ્ય કૃત્સ્નસ્ય ક્ષત્રિયઃ પરિરક્ષિતા॥ 12-31-4 (65992)
તથા યઃ પ્રતિહન્ત્યસ્ય શાસનં વિષયે નરઃ।
સ બાહુભ્યાં વિનિગ્રાહ્યો લોકયાત્રાવિઘાતકઃ॥ 12-31-5 (65993)
પ્રમાણમપ્રમાણં યઃ કુર્યાન્મોહવશં ગતઃ।
ભૃત્યો વા યદિ વા પુત્રસ્તપસ્વી વાઽથ કશ્ચન॥ 12-31-6 (65994)
પાપાન્સર્વૈરુપાયૈસ્તાન્નિયચ્છેચ્છાતયીત વા।
અતોઽન્યથા વર્તમાનો રાજા પ્રાપ્નોતિ કિલ્વિષમ્॥ 12-31-7 (65995)
ધર્મં વિનશ્યમાનં હિ યો ન રક્ષેત્સ ધર્મહા।
તે ત્વયા ધર્મહન્તારો નિહતાઃ સપદાનુગાઃ॥ 12-31-8 (65996)
સ્વધર્મે વર્તમાનસ્ત્વં કિંનુ શોચસિ પાણ્ડવ।
રાજા હિ હન્યાદ્દદ્યાચ્ચ પ્રજા રક્ષેચ્ચ ધર્મતઃ॥ 12-31-9 (65997)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-31-10x (5398)
ન તેઽતિશઙ્કે વચનં યદ્બ્રવીષિ તપોધન।
અપરોક્ષો હિ તે ધર્મઃ સર્વધર્મવિદાં વર॥ 12-31-10 (65998)
મયા ત્વવધ્યા બહવો ઘાતિતા રાજ્યકારણાત્।
તાનિ કર્માણિ મે બ્રહ્મન્દહન્તિ ચ પચન્તિ ચ॥ 12-31-11 (65999)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-31-12x (5399)
ઈશ્વરો વા ભવેત્કર્તા પુરુષો વાઽપિ ભારત।
હઠો વા વર્તતે લોકે કર્મજં વા ફલં સ્મૃતમ્॥ 12-31-12 (66000)
ઈશ્વરેણ નિયુક્તો હિ સાધ્વસાધુ ચ ભારત।
કુરુતે પુરુષઃ કર્મ ફલમીશ્વરગામિ તત્॥ 12-31-13 (66001)
યથાહિ પુરુષશ્છિન્દ્યાદ્વૃક્ષં પરશુના વને।
છેત્તુરેવ ભવેત્પાપં પરશોર્ન કથંચન॥ 12-31-14 (66002)
અથવા તદુપાદાનાત્પ્રાપ્નુયાત્કર્મણઃ ફલમ્।
દણ્ડશસ્ત્રકૃતં પાપં પુરુષે તન્ન વિદ્યતે॥ 12-31-15 (66003)
ન ચૈતદિષ્ટં કૌન્તેય યદન્યેન કૃતં ફલમ્।
પ્રાપ્નુયાદિતિ તસ્માચ્ચ ઈશ્વરે તન્નિવેશય॥ 12-31-16 (66004)
અથાપિ પુરુષઃ કર્તા કર્મણોઃ શુભપાપયોઃ।
ન પરો વિદ્યતે તસ્માદેવમપ્યશુભં કુતઃ॥ 12-31-17 (66005)
ન હિ કશ્ચિત્ક્વચિદ્રાજન્દિષ્ટં પ્રતિનિવર્તતે।
દણ્ડશસ્ત્રકૃતં પાપં પુરુષે તન્ન વિદ્યતે॥ 12-31-18 (66006)
યદિ વા મન્યસે રાજન્હતમેકં પ્રતિષ્ઠિતમ્।
એવમપ્યશુભં કર્મ ન ભૂતં ન ભવિષ્યતિ॥ 12-31-19 (66007)
અથાભિપત્તિર્લોકસ્ય કર્તવ્યા પુણ્યપાપયોઃ।
અભિપન્નમિદં લોકે રાજ્ઞામુદ્યતદણ્ડનમ્॥ 12-31-20 (66008)
તથાપિ લોકે કર્માણિ સમાવર્તન્તિ ભારત।
શુભાશુભફલં ચૈતે પ્રાપ્નુવન્તીતિ મે મતિઃ॥ 12-31-21 (66009)
એવં પશ્ય શુભાદેશં કર્મણસ્તત્ફલં ધ્રુવમ્।
ત્યજ ત્વં રાજશાર્દૂલ મૈવં શોકે મનઃ કૃથા॥ 12-31-22 (66010)
સ્વધર્મે વર્તમાનસ્ય સાપવાદેઽપિ ભારત।
એવમાત્મપરિત્યાગસ્તવ રાજન્ન શોભનઃ॥ 12-31-23 (66011)
વિહિતાનિ હિ કૌન્તેય પ્રાયશ્ચિત્તાનિ કર્મણામ્।
શરીરવાંસ્તાનિ કુર્યાદશરીરઃ પરાભવેત્॥ 12-31-24 (66012)
તદ્રાજઞ્જીવમાનસ્ત્વં પ્રાયશ્ચિત્તં કરિષ્યસિ।
પ્રાયશ્ચિત્તમકૃત્વા તુ પ્રેત્ય તપ્તાઽસિ ભારત॥ 12-31-25 (66013)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-31-26x (5400)
હતાઃ પુત્રાશ્ચ પૌત્રાશ્ચ ભ્રાતરઃ પિતરસ્તથા।
શ્વશુરા ગુરવશ્ચૈવ માતુલાશ્ચ પિતામહાઃ॥ 12-31-26 (66014)
ક્ષત્રિયાશ્ચ મહાત્માનઃ સંબન્ધિસુહૃદસ્તથા।
વયસ્યા ભાગિનેયાશ્ચ જ્ઞાતયશ્ચ પિતામહ॥ 12-31-27 (66015)
બહવશ્ચ મનુષ્યેન્દ્રા નાનાદેશસમાગતાઃ।
ઘાતિતા રાજ્યલુબ્ધેન મયૈકેન પિતામહ॥ 12-31-28 (66016)
તાંસ્તાદૃશાનહં હત્વા ધર્મનિત્યાન્મહીક્ષિતઃ।
અસકૃત્સોમપાન્વીરાન્ક્રિં પ્રાપ્સ્યામિ તપોધન॥ 12-31-29 (66017)
દહ્યામ્યનિશમદ્યાપિ ચિન્તયાનઃ પુન પુનઃ।
હીનાં પાર્થિવસિંહૈસ્તૈઃ શ્રીમદ્ભિઃ પૃથિવીમિમામ્॥ 12-31-30 (66018)
દૃષ્ટ્વા જ્ઞાતિવધં ઘોરં હતાંશ્ચ શતશઃ પરાન્।
કોટિશશ્ચ નરાનન્યાન્પરિતપ્યે પિતામહ॥ 12-31-31 (66019)
કા નુ તાસાં વરસ્ત્રીણામવસ્થાઽદ્ય ભવિષ્યતિ।
વિહીનાનાં તુ તનયૈઃ પતિભિર્ભ્રાતૃભિસ્તથા॥ 12-31-32 (66020)
અસ્માનન્તકરાન્ઘોરાન્પાણ્ડવાન્વૃષ્ણિસંહતાન્।
આક્રોશન્ત્યઃ કૃશા દીનાઃ પ્રપતિષ્યન્તિ ભૂતલે॥ 12-31-33 (66021)
અપશ્યન્ત્યઃ પિતૄન્ભ્રાતૄન્પતીન્પુત્રાંશ્ચ યોષિતઃ।
ત્યક્ત્વા પ્રાણાન્સ્ત્રિયઃ સર્વાગમિષ્યન્તિ યમક્ષયમ્॥ 12-31-34 (66022)
વત્સલત્વાદ્દ્વિજશ્રેષ્ઠ તત્ર યે નાસ્તિ સંસયઃ।
વ્યક્તં સૌક્ષ્મ્યાચ્ચ ધર્મસ્ય પ્રાપ્સ્યામઃ સ્ત્રીવધં વયમ્॥ 12-31-35 (66023)
તે વયં સુહૃદો હત્વા કૃત્વા પાપમનન્તકમ્।
નકરે નિપતિષ્યામો હ્યધઃ શિરસ એવ હ॥ 12-31-36 (66024)
શરીરાણિ વિમોક્ષ્યામસ્તપસોગ્રેણ સત્તમ।
આશ્રમાણાં વિશેષં ત્વમથાચક્ષ્વ પિતામહ॥ ॥ 12-31-37 (66025)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 31॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-31-7 શાતયીત મારેયત્॥ 12-31-11 મે મામ્॥ 12-31-12 નાપરો વર્તતે લોકે કર્મજં વા ફલં નૃષુ। ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-31-15 પ્રાપ્નુયાત્ પરશોરુપાદાતા। એવં તર્હિ વિન પરશોર્દણ્ડઃ શસ્ત્રં પરશુશ્ચ કૃતસ્તમેવ પાપં કર્તૃ પ્રાપ્નુયાત્તસ્ય પ્રથમપ્રયોજ્યત્વાત્। પુરુષે ઉપાદાતરિ તન્ન વિદ્યતે તસ્ય જઘન્યત્વાત્॥ 12-31-16 યદિ ચૈતન્નેષ્ટં એતત્કિં યદન્યેન પ્રહર્ત્રા કૃતં પાપં તસ્ય ફલં શસ્ત્રકર્તા આપ્નુયાદિતિ। તર્હિ જઘન્યપ્રયોજ્યે ત્વય્યપિ પાપાભાવાદીશ્વરે એવ તન્નિવેશય॥ 12-31-18 યતઃ કશ્ચિદપિ દિષ્ટં પ્રત્યદ્દ્વષ્ટસ્ય પ્રતિકૂલો ભૂત્વાવશ્યંભાવિનઃ કર્મણઃ સકાશાન્ન નિવર્તતે। દૈવસ્ય દુર્લઙઘ્યત્વાદિતિ ભાવઃ॥ 12-31-20 પુણ્યપાપયોઃ સુખ દુઃખયોઃ અભિપત્તિરુપપત્તિઃ કર્તવ્યા સાચ ધર્માધર્માવન્તરેણ ન ઘટતે તૌચ શાસ્ત્રૈકગમ્યાવિતિ ચેદ્રાજ્ઞામુદ્યતદણ્ડનમુદ્ધતદમનં લોકે શાસ્ત્રે ચોપપન્નતરમિત્યર્થઃ॥ 12-31-23 સાપવાદે નિન્દ્યેઽપિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 032
॥ શ્રીઃ ॥
12.32. અધ્યાયઃ 032
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુદ્ધે રાજ્ઞાં હનનેન પાપશઙ્કયા વિષીદન્તં યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વ્યાસેન તત્ત્વકથનપૂર્વકં ક્ષાત્રધર્મવિધાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-32-0 (66026)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-32-0x (5401)
યુધિષ્ઠિરસ્ય તદ્વાક્યં શ્રુત્વા દ્વૈપાયનસ્તદા।
પરીક્ષ્ય નિપુણં બુદ્ધ્યા ઋષિઃ પ્રોવાચ પાણ્ડવમ્॥ 12-32-1 (66027)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-32-2x (5402)
મા વિષાદં કૃથા રાજન્ક્ષત્રધર્મમનુસ્મરન્।
સ્વધર્મેણ હતા હ્યેતે ક્ષત્રિયાઃ ક્ષત્રિયર્ષભ॥ 12-32-2 (66028)
કાઙ્ક્ષમાણાઃ શ્રિયં કૃત્સ્નાં પૃથિવ્યાં ચ મબદ્યશઃ।
કૃતાન્તવિધિસંયુક્તાઃ કાલેન નિધનં ગતાઃ॥ 12-32-3 (66029)
નૃ ત્વં હન્તા ન ભીમોઽયં નાર્જુનો ન યમાવપિ।
કાલઃ પર્યાયધર્મેણ પ્રાણાનાદત્ત દેહિનામ્॥ 12-32-4 (66030)
ન તસ્ય માતાપિતરૌ નાનુગ્રાહ્યો હિ કશ્ચન।
કર્મસાક્ષી પ્રજાનાં યસ્તેન કાલેન સંહૃતાઃ॥ 12-32-5 (66031)
હેતુમાત્રમિદં તસ્ય વિહિતં ભરતર્ષભ।
યદ્ધન્તિ ભૂતૈર્ભૂતાનિ તદસ્મૈ રૂપમૈશ્વરમ્॥ 12-32-6 (66032)
કર્મ મૂર્ત્યાત્મકં વિદ્ધિ સાક્ષિણં શુભપાપયોઃ।
સુખદુઃખગુણોદર્કં કાલં કાલફલપ્રદમ્॥ 12-32-7 (66033)
તેષામપિ મહાબાહો કર્માણિ પરિચિન્તય।
વિનાશહેતુકાનિ ત્વં યૈસ્તૈ કાલવશં ગતાઃ॥ 12-32-8 (66034)
આત્મનશ્ચ વિજાનીહિ નિયતવ્રતશીલતામ્।
યદા ત્વમીદૃશં કર્મ વિધિનાઽઽક્રમ્ય કારિતઃ॥ 12-32-9 (66035)
ત્વષ્ટ્રેવ વિહિતં યન્ત્રં યથા ચેષ્ટયિતુર્વશે।
કર્મણા કાલયુક્તેન તથેદં ભ્રામ્યતે જગત્॥ 12-32-10 (66036)
પુરુષસ્ય હિ દૃષ્ટ્વેમામુત્પત્તિમનિમિત્તતઃ।
યદૃચ્છયા વિનાશં ચ શોકહર્ષાવનર્થકૌ॥ 12-32-11 (66037)
વ્યલીકમપિ યત્ત્વત્ર ચિત્તવૈતંસિકં તવ।
તદર્થમિષ્યતે રાજન્પ્રાયશ્ચિત્તં તદાચર॥ 12-32-12 (66038)
ઇદં તુ શ્રૂયતે પાર્થ યુદ્ધે દેવાસુરે પુરા।
અસુરા ભ્રાતરો જ્યેષ્ઠા દેવાશ્ચાપિ યવીયસઃ॥ 12-32-13 (66039)
તેષામપિ શ્રીનિમિત્તં મહાનાસીત્સમુચ્છ્રયઃ।
યુદ્ધં વર્ષસહસ્રાણિ દ્વાત્રિંશદભવત્કિલ॥ 12-32-14 (66040)
એકાર્ણવાં મહીં કૃત્વા રુધિરેણ પરિપ્લુતામ્।
જઘ્નુર્દૈત્યાંસ્તથા દેવાસ્ત્રિદિવં ચાભિલેભિરે॥ 12-32-15 (66041)
તથૈવ પૃથિવીં લબ્ધ્વા બ્રાહ્મણા વેદપારગાઃ।
સંશ્રિતા દાનવાનાં વૈ સાહ્યાર્થં દર્પમોહિતાઃ॥ 12-32-16 (66042)
શાલાવૃકા ઇતિ ખ્યાતાસ્ત્રિષુ લોકેષુ ભારત।
અષ્ટાશીતિસહસ્રાણિ તે ચાપિ વિબુર્ધૈર્હતાઃ॥ 12-32-17 (66043)
ધર્મવ્યુચ્છિત્તિમિચ્છતો યેઽધર્મસ્ય પ્રવર્તકાઃ।
હન્તવ્યાસ્તે દુરાત્માનો દેવૈર્દૈત્યા ઇવોલ્વણાઃ॥ 12-32-18 (66044)
એકં હત્વા યદિ કુલે શિષ્ટાનાં સ્યાદનામયમ્।
કુલં હત્વા ચ રાષ્ટ્રે ચ ન તદ્વૃત્તોપઘાતકમ્॥ 12-32-19 (66045)
અધર્મરૂપો ધર્મો હિ કશ્ચિદસ્તિ નરાધિપ।
ધર્મરૂપો હ્યધર્મશ્ચ તચ્ચ જ્ઞેયં વિપશ્ચિતા॥ 12-32-20 (66046)
તસ્માત્સંસ્તમ્ભયાત્માનં શ્રુતવાનસિ પાણ્ડવ।
દેવૈઃ પૂર્વગતં માર્ગમનુયાતોઽસિ ભારત॥ 12-32-21 (66047)
ન હીદૃશા ગમિષ્યન્તિ નરકં પાણ્ડવર્ષભ।
ભ્રાતૄનાશ્વાસયૈતાંસ્ત્વં સુહૃદશ્ચ પરંતપ॥ 12-32-22 (66048)
યો હિ પાપસમારમ્ભે કાર્યે તદ્ભાવભાવિતઃ।
કુર્વન્નપિ તથૈવ સ્યાત્કૃત્વા ચ નિરપત્રપઃ॥ 12-32-23 (66049)
તસ્મિંસ્તત્કલુષં સર્વં સમસ્તમિતિ શબ્દિતમ્।
પ્રાયશ્ચિત્તં ન તસ્યાસ્તિ હ્રાસો વા પાપકર્મણઃ॥ 12-32-24 (66050)
ત્વં તુ શુક્લાભિજાતીયઃ પરદોષેણ કારિતઃ।
અનિચ્છમાનઃ કર્મેદં કૃત્વા ચ પરિતપ્યસે॥ 12-32-25 (66051)
અશ્વમેધો મહાયજ્ઞઃ પ્રાયશ્ચિત્તમુદાહૃતમ્।
તમાહર મહારાજ વિપાપ્મૈવં ભવિષ્યસિ॥ 12-32-26 (66052)
મરુદ્ભિઃ સહ જિત્વાઽરીન્ભગવાન્પાકશાસનઃ।
એકૈકં ક્રતુમાહૃત્ય શતકૃત્વઃ શતક્રતુઃ॥ 12-32-27 (66053)
ધૂતપાપ્મા જિતસ્વર્ગો લોકાન્પ્રાપ્ય સુખોદયાન્।
મરુદ્ગણૈર્વૃતઃ શક્રઃ શુશુભે ભાસયન્દિશઃ॥ 12-32-28 (66054)
સ્વર્ગે લોકે મહીયન્તમપ્સરોભિઃ શચીપતિમ્।
ઋષયઃ પર્યુપાસન્તે દેવાશ્ચ વિબુધેશ્વરમ્॥ 12-32-29 (66055)
સેયં ત્વામનુસંપ્રાપ્તા વિક્રમેણ વસુંધરા।
નિર્જિતાશ્ચ મહીપાલા વિક્રમેણ ત્વયાઽનધ॥ 12-32-30 (66056)
તેષાં પુરાણિ રાષ્ટ્રાણિ ગત્વા રાજન્સુહૃદ્વૄતઃ।
ભ્રાતૄન્પુત્રાંશ્ચ પૌત્રાંશ્ચ સ્વેસ્વે રાજ્યેઽભિષેચય॥ 12-32-31 (66057)
બાલાનપિ ચ ગર્ભસ્થાન્સાંત્વેન સમુદાચરન્।
રઞ્જયન્પ્રકૃતીઃ સર્વાઃ પરિપાહિ વસુંધરામ્॥ 12-32-32 (66058)
કુમારો નાસ્તિ યેષાં ચ કન્યાસ્તત્રાભિષેચય।
કામાશયો હિ સ્ત્રીવર્ગઃ શોકમેવં પ્રહાસ્યસિ॥ 12-32-33 (66059)
એવમાશ્વાસનં કૃત્વા સર્વરાષ્ટ્રેષુ ભારત।
યજસ્વ વાજિમેધેન યથેન્દ્રો વિજયી પુરા॥ 12-32-34 (66060)
અશોચ્યાસ્તે મહાત્માનઃ ક્ષત્રિયાઃ ક્ષત્રિયર્ષભ।
સ્વકર્મભિર્ગતા નાશં કૃતાન્તબલમોહિતાઃ॥ 12-32-35 (66061)
અવાપ્તઃ ક્ષત્રધર્મસ્તે રાજ્યં પ્રાપ્તમકણ્ટકમ્।
રક્ષ સ્વધર્મં કૌન્તેય શ્રેયાન્યઃ પ્રેત્યભાવિકઃ॥ ॥ 12-32-36 (66062)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 32॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-32-3 કૃતાન્તવિધિઃ પરપ્રાજહરણં તેન સંયુક્તાઃ। સ્વાપરાધેનૈવ હતા ઇત્યર્થઃ॥ 12-32-6 ઇદં યુક્ષમ્। અસ્મૈ અસ્ય ઐશ્વરં નિયન્તૃત્વમ્॥ 12-32-11 ઉત્પત્તિવદ્વિનાશોઽપિ યાદૃચ્છિક એવેતિ ભાવઃ॥ 12-32-12 ચિત્તવૈતંસિકં ચિત્તબન્ધનં તદર્થં તન્નિવૃત્ત્યર્થમ્॥ 12-32-13 યવીયસઃ યવીયાંસઃ॥ 12-32-14 સમુચ્છ્રયો વિરોધઃ॥ 12-32-16 સંશ્રિતાઃ સન્નદ્ધાઃ। સાહ્યાર્થં સાહાય્યાર્થમ્॥ 12-32-19 તત્ એકસ્ય કુલસ્ય વા હનનં વૃત્તોપઘાતકમ્ ધર્મનાશકં ન ભવતિ॥ 12-32-23 તદ્ભાવભાવિતઃ પાપભાવનાં ગતઃ। કુર્વન્પાપમિતિ વર્તતે॥ 12-32-24 તસ્ય અપશ્ચાત્તાપિનો નિર્લજ્જસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તં વા તેન પાપહ્રાસો વા નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-32-25 પરદોષેણ દુર્યોધનદોષેણ॥ 12-32-29 મહીયન્તં મહીયમાનમ્॥ 12-32-33 કામાઃ આશેરતેઽસ્મિન્કામાશયઃ। પૂર્ણકામ ઇત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 033
॥ શ્રીઃ ॥
12.33. અધ્યાયઃ 033
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પ્રાયશ્ચિત્તપ્રયોજકપાપકર્મણાં પ્રાયશ્ચિત્તાનાં ચ કથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-33-0 (66063)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-33-0x (5403)
કાનિ કૃત્વેહ કર્માણિ પ્રાયશ્ચિત્તીયતે નરઃ।
કિં કૃત્વા મુચ્યતે તત્ર તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-33-1 (66064)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-33-2x (5404)
અકુર્વન્વિહિતં કર્મ પ્રતિષિદ્ધાનિ ચાચરન્।
પ્રાયશ્ચિત્તીયતે હ્યેવં નરો મિથ્યાઽનુવર્તયન્॥ 12-33-2 (66065)
સૂર્યેણાભ્યુદિતો યશ્ચ બ્રહ્મચારી ભવત્યુત।
તથા સૂર્યાભિનિર્મુક્તઃ કુનખી શ્યાવદન્નપિ॥ 12-33-3 (66066)
પરિવિત્તિઃ પરિવેત્તા બ્રહ્મેજ્યાયાશ્ચ દૂષકઃ।
દિધિષૂપતિસ્તથા યઃ સ્યાદગ્રેદિધિષુરેવ ચ॥ 12-33-4 (66067)
અવકીર્ણી ભવેદ્યશ્ચ દ્વિજાતિવધકસ્તથા।
અતીર્થે બ્રાહ્મણસ્ત્યાગી તીર્થે ચાપ્રતિપાદકઃ॥ 12-33-5 (66068)
ગ્રામયાજી ચ કૌન્તેય માંસસ્ય પરિવિક્રયી।
યશ્ચાગ્નીનપવિધ્યેત તથૈવ બ્રહ્મવિક્રયી॥ 12-33-6 (66069)
શૂદ્રસ્ત્રીવધકો યશ્ચ પૂર્વઃ પૂર્વસ્તુ ગર્હિતઃ।
વૃથા પશુસમાલમ્ભી વનદાહસ્ય કારકઃ॥ 12-33-7 (66070)
અનૃતેનોપવર્તી ચ પ્રતિષેદ્ધા ગુરોસ્તથા।
`સ્વદત્તસ્યાપહર્તા ચ પરદત્તનિરોધકઃ॥ 12-33-8 (66071)
વાગ્દત્તં ચ મનોદત્તં ધારાદત્તં ચ યો હરેત્।
પાકભેદેન ભોક્તા ચ ભુઞ્જાનસ્યાપ્યનાદરઃ॥ 12-33-9 (66072)
સ્વજનૈઃ કલહં ચૈવ આશ્રિતાનામરક્ષણમ્। '
એતાન્યેનાંસિ સર્વાણિ વ્યુત્ક્રાન્તસમયશ્ચ યઃ॥ 12-33-10 (66073)
અકાર્યાણિ તુ વક્ષ્યામિ યાનિ તાનિ નિબોધ મે।
લોકવેદવિરુદ્ધાનિ તાન્યેકાગ્રમનાઃ શૃણુ॥ 12-33-11 (66074)
સ્વધર્મસ્ય પરિત્યાગઃ પરધર્મસ્ય ચ ક્રિયા।
અયાજ્યયાજનં ચૈવ તથાઽભક્ષ્યસ્ય ભક્ષણમ્॥ 12-33-12 (66075)
શરણાગતસંત્યાગો ભૃત્યસ્યાભરણં તથા।
રસાનાં વિક્રયશ્ચાપિ તિર્યગ્યોનિવધસ્તથા॥ 12-33-13 (66076)
આધાનાદીનિ કર્માણિ શક્તિમાન્ન કરોતિ યઃ।
અપ્રયચ્છંશ્ચ સર્વાણિ નિત્યદેયાનિ ભારત॥ 12-33-14 (66077)
દક્ષિણાનામદાનં ચ બ્રાહ્મણસ્વાભિમર્શનમ્।
સર્વાણ્યેતાન્યકાર્યાણિ પ્રાહુર્ધર્મવિદો જનાઃ॥ 12-33-15 (66078)
પિત્રા વિવદતે પુત્રો યશ્ચ સ્યાદ્ગુરુતલ્પગઃ।
અપ્રજાયન્નરવ્યાઘ્ર ભવત્યધાર્મિકો નરઃ॥ 12-33-16 (66079)
ઉક્તાન્યેતાનિ કર્માણિ વિસ્તરેણેતરેણ ચ॥ 12-33-17 (66080)
યાનિ કુર્વન્નિકુર્વંશ્ચ પ્રાયશ્ચિત્તીયતે નરઃ।
એતાન્યેવ તુ કર્માણિ ક્રિયમાણાનિ માનવૈઃ।
યેષુયેષુ નિમિત્તેષુ ન લિપ્યન્તેઽથ તાઞ્શૃણુ॥ 12-33-18 (66081)
પ્રગૃહ્ય શસ્ત્રમાયાન્તમપિ વેદાન્તગં રણે।
જિઘાંસન્તં જિઘાંસીયાન્ન તેન બ્રહ્મહા ભવેત્॥ 12-33-19 (66082)
ઇતિ ચાપ્યત્ર કૌન્તેય મન્ત્રો વેદેષુ પઠ્યતે।
વેદપ્રમાણવિહિતં ધર્મં ચ પ્રબ્રવીમિ તે॥ 12-33-20 (66083)
અપેતં બ્રાહ્મણં વૃત્તાદ્યો હન્યાદાતતાયિનમ્।
ન તેન બ્રહ્મહા સ સ્યાન્મન્યુસ્તન્મન્યુમૃચ્છતિ॥ 12-33-21 (66084)
પ્રાણાત્યયે તથા જ્ઞાનાદાચરન્મદિરામપિ।
આદેશિતો ધર્મપરૈઃ પુનઃ સંસ્કારમર્હતિ॥ 12-33-22 (66085)
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં કૌન્તેયાભક્ષ્યભક્ષણમ્।
પ્રાયશ્ચિત્તવિધાનેન સર્વમેતેન શુદ્ધ્યતિ॥ 12-33-23 (66086)
ગુરુતલ્પં હિ ગુર્વર્થં ન દૂષયતિ માનવમ્।
ઉદ્દાલકઃ શ્વેતકેતું જનયામાસ શિષ્યતઃ॥ 12-33-24 (66087)
સ્તેયં કુર્વંશ્ચ ગુર્વર્થમાપત્સુ ન નિષિધ્યતે।
બહુશઃ કામકારેણ ન ચેદ્યઃ સંપ્રવર્તતે॥ 12-33-25 (66088)
અન્યત્ર બ્રાહ્મણસ્વેભ્ય આદદાનો ન દુષ્યતિ।
સ્વયમપ્રાશિતા યશ્ચ ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 12-33-26 (66089)
પ્રાણત્રાણેઽનૃતં વાચ્યમાત્મનો વા પરસ્ય ચ।
ગુર્વર્થે સ્ત્રીષુ ચૈવ સ્યાદ્વિવાહકરણેષુ ચ॥ 12-33-27 (66090)
નાવર્તતે વ્રતં સ્વપ્ને શુક્રમોક્ષે કથંચન।
આજ્યહોમઃ સમિદ્ધેઽગ્નૌ પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-33-28 (66091)
પારિવિત્ત્યં તુ પતિતે નાસ્તિ પ્રવ્રજિતે તથા।
ભિક્ષિતે પારદાર્યં ચ તદ્ધર્મસ્ય ન દૂષકમ્॥ 12-33-29 (66092)
વૃથા પશુસમાલમ્ભં નૈવ કુર્યાન્ન કારયેત્।
ભ્રનુગ્રહઃ પશૂનાં હિ સંસ્કારો વિધિનોદિતઃ॥ 12-33-30 (66093)
અનર્હે બ્રાહ્મણે દત્તમજ્ઞાનાત્તન્ન દૂષકમ્।
સત્કારાણાં તથા તીર્થે નિત્યં વા પ્રતિપાદનમ્॥ 12-33-31 (66094)
સ્ત્રિયાસ્તથાપચારિણ્યા નિષ્કૃતિઃ સ્યાદદૂષિકા।
અપિ સા પૂયતે તેન ન તુ ભર્તા પ્રદુષ્યતિ॥ 12-33-32 (66095)
તત્ત્વં જ્ઞાત્વા તુ સોમસ્ય વિક્રયઃ સ્યાદદોષવાન્।
અસમર્થસ્ય ભૃત્યસ્ય વિસર્ગઃ સ્યાદદોષવાન્॥ 12-33-33 (66096)
વનદાહો ગવામર્થે ક્રિયમાણો ન દૂષકઃ।
ઉક્તાન્યેતાનિ કર્માણિ યાનિ કુર્વન્ન દુષ્યતિ॥ 12-33-34 (66097)
પ્રાયશ્ચિત્તાનિ વક્ષ્યામિ વિસ્તરેણૈવ ભારત।
`યાનિ કૃત્વા નરઃ પૂતો ભવિષ્યતિ નરાધિપ॥' ॥ 12-33-35 (66098)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 33॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-33-1 પ્રાયશ્ચિત્તીયતે પ્રાયશ્ચિત્તેઽધિક્રિયતે॥ 12-33-2 મિથ્યાનુવર્તયન્કાપટ્યં ચરન્॥ 12-33-4 અનૂઢે જ્યેષ્ઠે ઊઢવાન્ કનિષ્ઠઃ પરિવેત્તા। પરિવિત્તિઃ પૂર્વજઃ। જ્યેષ્ઠાયામનૂઢાયાં કનિષ્ઠામૂઢવાનગ્રેદિધિષુઃ। દિધિષૂપતિસ્તુ કનિષ્ઠાવિવાહોત્તરં જ્યેષ્ઠામૂઢવાન્॥ 12-33-5 અબકીર્ણાં નષ્ટવ્રતઃ। અતીર્થે અપાત્રે ત્યાગી દાતા॥ 12-33-6 અપવિધ્યેત ત્યજેત્। બ્રહ્મવિક્રયી ભૃતકાધ્યાપકઃ॥ 12-33-14 નિત્યદેયાનિ ગોગ્રાસાદીનિ॥ 12-33-16 અપ્રજાયન્ ધર્મપત્ન્યાં કાલે મૈથુનમકુર્વન્॥ 12-33-17 ઇતરેણ સંક્ષેપેણ॥ 12-33-19 જિઘાંસી હન્તુમિચ્છાવાન્। ઇયાત્ ગચ્છેત્॥ 12-33-20 મન્ત્રો મન્યુરકાર્ષીન્નમોનમ્ ઇત્યાદિર્મન્યવે સ્વાહેત્યન્તઃ॥ 12-33-21 મન્યુઃ ક્રોધઃ તન્મન્યું શત્રોઃ ક્રોધં પ્રતિ ઋચ્છતિ ગચ્છતિ। ક્રોધ એવ તં પ્રતીપીભૂય પરશરીરદ્વારા હન્તીત્યર્થઃ॥ 12-33-22 આદેશિત ઉપદિષ્ટઃ॥ 12-33-24 ગુર્વર્થં ગુર્વાજ્ઞયા॥ 12-33-26 સ્વય પ્રકાશિતો યશ્ચ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-33-28 વ્રતં નાવર્તતે પુનરુપનયનં ન કર્તવ્યમિત્યર્થઃ। આજ્યહોમઃ પુનર્મામૈત્વિન્દ્રિયમિતિ મન્ત્રેણ॥ 12-33-29 વતિપ્તે જ્યેષ્ઠભ્રાતરિ। ભિક્ષિતે ધર્માર્થમપિ રેતઃ સિઞ્ચેતિ સ્ત્રિયા પ્રાર્થિતે સતિ॥ 12-33-30 પશૂનામનુગ્રહઃ અહિંસનં સંસ્કારઃ પાવિત્ર્યમિત્યન્વયઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 034
॥ શ્રીઃ ॥
12.34. અધ્યાયઃ 034
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પાપાનાં પ્રાયશ્ચિત્તાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-34-0 (66099)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-34-0x (5405)
તપસા કર્મણા ચૈવ પ્રદાનેન ચ ભારત।
પુનાતિ પાપં પુરુષઃ પૂતશ્ચેન્ન પ્રવર્તતે॥ 12-34-1 (66100)
એકકાલં તુ ભુઞ્જાનશ્ચરન્ભૈક્ષં સ્વકર્મકૃત્।
કપાલપાણિઃ ખટ્વાઙ્ગી બ્રહ્મચારી સદોત્થિતઃ॥ 12-34-2 (66101)
અનસૂયુરધઃ શાયી કર્મ લોકે પ્રકાશયન્।
પૂર્ણૈર્દ્વાદશભિર્વર્ષૈર્બ્રહ્મહા વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-34-3 (66102)
લક્ષ્યઃ શસ્ત્રભૃતાં વા સ્યાદ્વિદુષામિચ્છયાઽઽત્મનઃ।
પ્રાસ્યેદાત્માનમગ્નૌ વા સમિદ્ધે ત્રિરવાક્શિરાઃ॥ 12-34-4 (66103)
જપન્વાઽન્યતમં વેદં યોજનાનાં શતં વ્રજેત્।
સર્વસ્વં વા વેદવિદે બ્રાહ્મણાયોપપાદયેત્॥ 12-34-5 (66104)
ધનં વા જીવનાયાલં ગૃહં વા સપરિચ્છદમ્।
મુચ્યતે બ્રહ્મહત્યાયા ગોપ્તા ગોબ્રાહ્મણસ્ય ચ॥ 12-34-6 (66105)
ષઙ્ગિર્વર્ષૈઃ કૃચ્છ્રભોજી બ્રહ્મહા પૂયતે નરઃ।
માસેમાસે સમશ્નંસ્તુ ત્રિભિર્વર્ષૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-7 (66106)
સંવત્સરેણ માસાશી પૂયતે નાત્ર સંશયઃ।
તથૈવોપવસન્રાજન્સ્વલ્પેનાપિ પ્રપૂયતે॥ 12-34-8 (66107)
ક્રતુના ચાશ્વમેધેન પૂયતે નાત્ર સંશયઃ।
યે ચાપ્યવભૃથસ્નાતાઃ કેચિદેવંવિધા નરાઃ।
તે સર્વે ધૂતપાપ્માનો ભવન્તીતિ પરા શ્રુતિઃ॥ 12-34-9 (66108)
બ્રાહ્મણાર્થે હતો યુદ્ધે મુચ્યતે બ્રહ્મહત્યયા॥ 12-34-10 (66109)
ગવાં શતસહસ્રં તુ પાત્રેભ્યઃ પ્રતિપાદયેત્।
બ્રહ્મહા વિપ્રમુચ્યેત સર્વપાપેભ્ય એવ ચ॥ 12-34-11 (66110)
કપિલાનાં સહસ્રાણિ યો દદ્યાત્પઞ્ચવિંશતિમ્।
દોગ્ધ્રીણાં સ ચ પાપેભ્યઃ સર્વેભ્યો વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-34-12 (66111)
ગોસહસ્રં સવત્સાનાં દોગ્ધ્રીણાં પ્રાણસંશયે।
સાધુભ્યો વૈ દરિદ્રેભ્યો દત્ત્વા મુચ્યેત કિલ્વિષાત્॥ 12-34-13 (66112)
શતં વૈ યસ્તુ કામ્ભોજાન્બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રયચ્છતિ।
નિયતેભ્યો મહીપાલ સ ચ પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-14 (66113)
મનોરથં તુ યો દદ્યાદેકસ્મા અપિ ભારત।
ન કીર્તયેત દત્ત્વા યઃ સ ચ પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-15 (66114)
સુરાપાનં સકૃત્કૃત્વા યોઽગ્નિવર્ણાં સુરાં પિબેત્।
સ પાવયત્યથાત્માનમિહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-34-16 (66115)
મરુપ્રપાતં પ્રપતઞ્જ્વલનં વા સમાવિશન્।
મહાપ્રસ્થાનમાતિષ્ઠન્મુચ્યતે સર્વકિલ્બિષૈઃ॥ 12-34-17 (66116)
બૃહસ્પતિસવેનેષ્ટ્વા સુરાપો બ્રાહ્મણઃ પુનઃ।
સમિતિં બ્રાહ્મણો ગચ્છેદિતિ વૈ બ્રહ્મણઃ શ્રુતિઃ॥ 12-34-18 (66117)
ભૂમિપ્રદાનં કુર્યાદ્યઃ સુરાં પીત્વા વિમત્સરઃ।
પુનર્ન ચ પિબેદ્રાજન્સંસ્કૃતઃ સ ચ શુધ્યતિ॥ 12-34-19 (66118)
ગુરુતલ્પી શિલાં તપ્તામાયસીમભિસંવિશેત્।
અવકૃત્યાત્મનઃ શેફં પ્રવ્રજેદૂર્ધ્વદર્શનઃ॥ 12-34-20 (66119)
શરીરસ્ય વિમોક્ષેણ મુચ્યતે કર્મણોઽશુભાત્।
કર્મભ્યો વિપ્રમુચ્યન્તે યતાઃ સંવત્સરં સ્ત્રિયઃ॥ 12-34-21 (66120)
મહાવ્રતં ચરેદ્યસ્તુ દદ્યાત્સર્વસ્વમેવ તુ।
ગુર્વર્થે વા હતો યુદ્ધે સ મુચ્યેત્કર્મણોઽશુભાત્॥ 12-34-22 (66121)
અનૃતેનોપવર્તી ચેત્પ્રતિરોદ્ધા ગુરોસ્તથા।
ઉપાહૃત્ય પ્રિયં તસ્મૈ તસ્માત્પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-23 (66122)
અવકીર્ણનિમિત્તં તુ બ્રહ્મહત્યાવ્રતં ચરેત્।
ગોચર્મવાસાઃ ષણ્માસાંસ્તથા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-24 (66123)
પરદારોપસેવી તુ પરસ્યાપહરન્વસુ।
સંવત્સરં વ્રતી ભૂત્વા તથા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-25 (66124)
ધનં તુ યસ્યાપહરેત્તસ્મૈ દદ્યાત્સમં વસુ।
વિવિધેનાભ્યુપાયેન તદા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-26 (66125)
કૃચ્છ્રાદ્દ્વાદશરાત્રેણ સંયતાત્મા વ્રતે સ્થિતઃ।
પરિવેત્તા ભવેત્પૂતઃ પરિવિત્તિસ્તથૈવ ચ॥ 12-34-27 (66126)
નિવેશ્યં તુ પુનસ્તેન ભવેત્તારયતા પિતૄન્।
ન તુ સ્ત્રિયા ભવેદ્દોષો ન તુ સા તેન લિપ્યતે॥ 12-34-28 (66127)
ભોજનં હ્યન્તરાશુદ્ધં ચાતુર્માસ્યે વિધીયતે।
સ્ત્રિયસ્તેન પ્રશુધ્યન્તિ ઇતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-34-29 (66128)
સ્ત્રિયસ્ત્વાશઙ્કિતાઃ પાપે નોપગમ્યા વિજાનતા।
રજસા તા વિશુધ્યન્તે ભસ્મના ભાજનં યથા॥ 12-34-30 (66129)
પાદજોચ્છિષ્ટકાંસ્યં યદ્ગવા ઘ્રાતમથાપિ વા।
ગણ્ડૂષોચ્છિષ્ટમપિ વા વિશુધ્યેદ્દશભિસ્તુ તત્॥ 12-34-31 (66130)
ચતુષ્પાત્સકલો ધર્મો બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે।
પાદોન ઇષ્ટો રાજન્યે તથા ધર્મો વિધીયતે॥ 12-34-32 (66131)
તથા વૈશ્યે ચ શૂદ્રે ચ પાદઃ પાદો વિધીયતે।
વિદ્યાદેવંવિધનૈષાં ગુરુલાઘવનિશ્ચયમ્॥ 12-34-33 (66132)
તિર્યગ્યોનિવધં કૃત્વા દ્રુમાંશ્છિત્વોત્તરાન્બહૂન્।
ત્રિરાત્રં વાયુભક્ષઃ સ્યાત્કર્મ ચ પ્રથયન્નરઃ॥ 12-34-34 (66133)
અગમ્યાગમને રાજન્પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે।
આર્દ્રવસ્ત્રેણ ષણ્માસાન્વિભાવ્યં ભસ્મશાયિના॥ 12-34-35 (66134)
એવમેવ તુ સર્વેષામકાર્યાણાં વિધિર્ભવેત્।
બ્રહ્મણોક્તેન વિધિના દૃષ્ટાન્તાગમહેતુભિઃ॥ 12-34-36 (66135)
સાવિત્રીમપ્યધીયાનઃ શુચૌ દેશે મિતાશનઃ।
અહિંસો મન્દકં જલ્પાન્મુચ્યતે સર્વકિલ્બિષાત્॥ 12-34-37 (66136)
અહઃ સુ સતતં તિષ્ઠેદભ્યાકાશં નિશાઃ સ્વપન્।
ત્રિરહ્નિ ત્રિર્નિશાયાં ચ સવાસા જલમાવિશેત્॥ 12-34-38 (66137)
સ્ત્રીશૂદ્રપતિતાંશ્ચાપિ નાભિભાષેદ્બ્રતાન્વિતઃ।
પાપાન્યજ્ઞાનતઃ કૃત્વા મુચ્યેદેવંવ્રતો દ્વિજઃ॥ 12-34-39 (66138)
શુભાશુભફલં પ્રેત્ય લભતે ભૂતસાક્ષિકમ્।
અતિરિચ્યેત્તયોર્યસ્તુ તત્કર્તા લભતે ફલમ્॥ 12-34-40 (66139)
તસ્માદ્દાનેન તપસા કર્મણા ચ ફલં શુભમ્।
વર્ધયેદશુભં કૃત્વા યથા સ્યાદતિરેકવાન્॥ 12-34-41 (66140)
કુર્યાચ્છુભાનિ કર્માણિ નિમિત્તે પાપકર્મણામ્।
દદ્યાન્નિત્યં ચ વિત્તાનિ તથા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-42 (66141)
અનુરૂપં હિ પાપસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તમુદાહૃતમ્।
મહાપાતકવર્જં તુ પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-34-43 (66142)
ભક્ષ્યાભક્ષ્યેષુ ચાન્યેષુ વાચ્યાવાચ્યે તથૈવ ચ।
અજ્ઞાનજ્ઞાનયો રાજન્વિહિતાન્યનુજાનતઃ॥ 12-34-44 (66143)
જાનતા તુ કૃતં પાપં ગુરુ સર્વં ભવત્યુત।
અજ્ઞાનાત્સ્ખલિતે દોષે પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-34-45 (66144)
શક્યતે વિધિના પાપં યથોક્તેન વ્યપોહિતુમ્।
આસ્તિકે શ્રદ્દધાને ચ વિધિરેષ વિધીયતે॥ 12-34-46 (66145)
નાસ્તિકાશ્રદ્દધાનેષુ પુરુષેષુ કદાચન।
દમ્ભદ્વેષપ્રધાનેષુ વિધિરેષ ન શિષ્યતે॥ 12-34-47 (66146)
શિષ્ટાચારશ્ચ દિષ્ટશ્ચ ધર્મો ધર્મભૂતાં વર।
સેવિતવ્યો નરવ્યાઘ્ર પ્રેત્યેહ ચ હિતેપ્સુના॥ 12-34-48 (66147)
સ રાજન્મોક્ષ્યતે પાપાત્તેન પૂર્ણેન હેતુના।
ત્રાણાર્થં વા વધે તેષામથવા નૃપકર્મણા॥ 12-34-49 (66148)
અથવા તે ઘૃણા કાચિત્પ્રાયશ્ચિત્તં ચરિષ્યસિ।
મા ચૈવાનાર્યજુષ્ટેન મૃત્યુના નિધનં ગમઃ॥ 12-34-50 (66149)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-34-51x (5406)
એવમુક્તો ભગવતા ધર્મરાજો યુધિષ્ઠિરઃ।
ચિન્તયિત્વા મુહૂર્તેન પ્રત્યુવાચ તપોધનમ્॥ ॥ 12-34-51 (66150)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 34॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-34-1 તપસા કચ્છ્રચાન્દ્રાયણાદિના। કર્મણા યજ્ઞાદિના પુનારિશોધયતિ॥ 12-34-3 કર્મ બ્રહ્મહત્યામ્॥ 12-34-5 અવાકૂશિરાઃ યં કંચિદ્વેદં જપન્ યોજનાનાં શતં ત્રિર્વ્રજેત્ શતત્રયયોજનં પદચારેણ તીર્થયાત્રાયાં વેદં જપન્મુચ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-34-7 કચ્છ્રભોજી કૃચ્છ્રરીત્યા ભુઞ્જાનઃ॥ 12-34-17 મરુપ્રપાતં નિર્જલદેશે પર્વતાગ્રાત્પતનમ્। મહાપ્રસ્થાનં કેદારે હિમવદાહોરણમ્॥ 12-34-18 નિષ્પાપઃ સન્ બ્રાહ્મણસભામારોઢું યોગ્યો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-34-19 ઉદપાનં શિવં કુર્યાત્સુરામિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-34-21 યતાઃ ત્યક્તાહારવિહારાઃ॥ 12-34-22 મહાવ્રતં માસમાત્રં જલસ્યાપિ ત્યાગઃ॥ 12-34-24 ખરચર્મવાસાઃ ષણ્માસાનિતિ ડ.થ.પાઠઃ॥ 12-34-28 તેન કનિષ્ઠેન નિવેશ્યં વિવાહાન્તરં કર્તવ્યમ્॥ 12-34-29 અન્તરાભોજનં ધારણાપારણવ્રતેન માસચતુષ્ટ્યકૃતેન શુધ્યન્તિ મહાપાપયોગે। ભાજનં ત્વૃતુનાશુદ્ધં ચાતુર્માસ્યં વિધીયતે ઇતિ થ. પાઠઃ। ભાજનં પૂતિના શુદ્ધમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-34-31 શૂદ્રસ્ય ઉચ્છિષ્ટં કાંસ્યં પાત્રમ્। દશભિઃ શોધનૈઃ શુદ્ધ્યતિ। તાનિ ચ પઞ્ચગવ્યેન મૃત્તોયૈર્ભસ્મનામ્લેન વહ્નિનેતિ॥ 12-34-33 વિધીયતે પાદઃ પાદોઽપકૃષ્ટ ઇત્યર્થઃ। વૈશ્યસ્ય દ્વિપાદઃ। શૂદ્રસ્ય પાદમાત્રઃ। ધર્મઃ શૌચાદિઃ॥ 12-34-36 દૃષ્ટાન્તભૂતો ય આગમસ્તત્રોક્તૈર્હેતુભિર્યાવદેન ઇત્યાદ્યૈઃ॥ 12-34-38 તિષ્ઠેદિત્યુપવેશનાદેર્વ્યાવૃત્તિઃ। અભ્યાકાશં નિરાવરણે સ્થણ઼્ડિલાદૌ। અનુરૂપં હિ પાપસ્ય અભ્યાકાશમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-34-40 યત્ર પુણ્યે પાપે વાતિરિચ્યેત્ યોઽધિકો ભવતિ સ ઇતરેણેતરદભિભૂયાતિરિક્તસ્ય ફલં ભુઙ્ક્ત ઇત્યર્થઃ। અતિરિચ્યેત યો યત્ર ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 035
॥ શ્રીઃ ॥
12.35. અધ્યાયઃ 035
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભક્ષ્યાભક્ષ્યપાત્રાપાત્રવિવેચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-35-0 (66151)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-35-0x (5407)
કિં ભક્ષ્યં ચાપ્યભક્ષ્યં ચ કિંચ દેયં પ્રશસ્યતે।
કિંચ પાત્રમપાત્રં વા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-35-1 (66152)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-35-2x (5408)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સિદ્ધાનાં ચૈવ સંવાદં મનોશ્ચૈવ પ્રજાપતેઃ॥ 12-35-2 (66153)
ઋષયસ્તુ વ્રતપરાઃ સમાગમ્ય પુરા વિભુમ્।
ધર્મં પપ્રચ્છુરાસીનમાદિકાલે પ્રજાપતિમ્॥ 12-35-3 (66154)
કથમન્ત્રં કથં દાનં ગમ્યાગમ્યાઃ કથં સ્ત્રિયઃ।
કાર્યાકાર્યં ચ યત્સર્વં શંસ વૈ ત્વં પ્રજાપતે॥ 12-35-4 (66155)
તૈરેવમુક્તો ભગવાન્મનુઃ સ્વાયંભુવોઽબ્રવીત્।
શુશ્રૂષધ્વં યથાવૃત્તં ધર્મં વ્યાસસમાસતઃ॥ 12-35-5 (66156)
અનાદેશે જપો હોમ ઉપવાસસ્તથૈવ ચ।
આત્મજ્ઞાનં પુણ્યનદ્યો યત્ર પ્રાયશ્ચ તત્પરાઃ॥ 12-35-6 (66157)
અનાદિષ્ટં તથૈતાનિ પુણ્યાનિ ધરણીભૃતઃ।
સુવર્ણપ્રાશનમપિ રત્નાદિસ્નાનમેવ ચ॥ 12-35-7 (66158)
દેવસ્થાનાભિગમનમાજ્યપ્રાશનમેવ ચ।
એતાનિ મેધ્યં પુરુષં કુર્વન્ત્યાશુ ન સંશયઃ॥ 12-35-8 (66159)
ન ગર્વેણ ભવેત્પ્રાજ્ઞઃ કદાચિદપિ માનવઃ।
દીર્ઘમાયુરથેચ્છન્હિ ત્રિરાત્રં ચોષ્ણપો ભવેત્॥ 12-35-9 (66160)
અદત્તસ્યાનુપાદાનં દાનમધ્યયનં તપઃ।
અહિંસા સત્યમક્રોધં ક્ષમા ધર્મસ્ય લક્ષણમ્॥ 12-35-10 (66161)
સ એવ ધર્મઃ સોઽધર્મો દેશકાલે પ્રતિષ્ઠિતઃ।
આદાનમનૃતં હિંસા ધર્મો હ્યાત્યન્તિકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-35-11 (66162)
દ્વિવિધૌ ચાપ્યુભાવેતૌ ધર્માધર્મૌ વિજાનતામ્।
અપ્રવૃત્તિઃ પ્રવૃત્તિશ્ચ દ્વૈવિધ્યં લોકવેદયોઃ॥ 12-35-12 (66163)
અપ્રવૃત્તેરમર્ત્યત્વં મર્ત્યત્વં કર્મણઃ ફલમ્।
અશુભસ્યાશુભં વિદ્યાચ્છુભસ્ય શુભમેવ ચ।
એતયોશ્ચોભયોઃ સ્યાતાં શુભાશુભતયા તથા॥ 12-35-13 (66164)
દૈવં ચ દૈવસંયુક્તં પ્રાણશ્ચ પ્રલયસ્તથા।
અપ્રેક્ષાપૂર્વકરણાદશુભાનાં શુભં ફલમ્॥ 12-35-14 (66165)
ઊર્ધ્વં ભવતિ સંદેહાદિહાદિષ્ટાર્થમેવ ચ।
અપ્રેક્ષાપૂર્વકરણાત્પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-35-15 (66166)
ક્રોધમોહકૃતે ચૈવ દૃષ્ટાન્તાગમહેતુભિઃ।
શરીરાણામુપક્લેશો મનસશ્ચ પ્રિયાપ્રિયે।
તદૌષધૈશ્ચ મન્ત્રૈશ્ચ પ્રાયશ્ચિત્તૈશ્ચ શામ્યતિ॥ 12-35-16 (66167)
ઉપવાસેનૈકરાત્રં દણ્ડોત્સર્ગે નરાધિપઃ।
વિશુદ્ધ્યેદાત્મશુદ્ધ્યર્થં ત્રિરાત્રં તુ પુરોહિતઃ॥ 12-35-17 (66168)
ક્ષયં શોકં પ્રકુર્વાણો ન મ્રિયેત યદા નરઃ।
શસ્ત્રાદિભિરુપાવિષ્ટસ્ત્રિરાત્રં તત્ર નિર્દિશેત્॥ 12-35-18 (66169)
જાતિશ્રેણ્યધિવાસાનાં કુલધર્માંશ્ચ શાશ્વતાન્।
વર્જયન્તિ ચ યે ધર્મં તેષાં ધર્મો ન વિદ્યતે॥ 12-35-19 (66170)
દશ વા વેદશાસ્ત્રજ્ઞાસ્ત્રયો વા ધર્મપાઠકાઃ।
યદ્બ્રૂયુઃ કાર્ય ઉત્પન્ને સ ધર્મો ધર્મસંશયે॥ 12-35-20 (66171)
અનુષ્ણા મૃત્તિકા ચૈવ તથા ક્ષુદ્રપિપીલિકાઃ।
શ્લેષ્માતકસ્તથા વિપ્રૈરભક્ષ્યં વિષમેવ ચ॥ 12-35-21 (66172)
અભક્ષ્યા બ્રાહ્મણૈર્મત્સ્યાઃ શકલૈર્યે વિવર્જિતાઃ।
ચતુષ્પાત્કચ્છપાદન્યો મણ્ડૂકા જલજાશ્ચ યે॥ 12-35-22 (66173)
ભાસા હંસાઃ સુપર્ણાશ્ચ ચક્રવાકાઃ પ્લવા બકાઃ।
કાકો મદ્રુશ્ચ ગૃધ્રશ્ચ શ્યેનોલૂકસ્તથૈવ ચ॥ 12-35-23 (66174)
ક્રવ્યાદા દંષ્ટ્રિણઃ સર્વે ચતુષ્પાત્પક્ષિણશ્ચ યે।
યેષાં ચોભયતો દન્તાશ્ચતુર્દંષ્ટ્રાશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-35-24 (66175)
એડકાશ્ચ મૃગોષ્ટ્રાણાં સૂકરાણાં ગવામપિ।
માનુષીણાં ખરીણાં ચ ન પિબેદ્બ્રાહ્મણઃ પયઃ॥ 12-35-25 (66176)
પ્રેતાન્નં સૂતકાન્નં ચ યચ્ચ કિંચિદનિર્દશમ્।
અભોજ્યં ચાપ્યપેયં ચ ધેનોર્દુગ્ધમનિર્દશમ્॥ 12-35-26 (66177)
રાજાન્નં તેજ આદત્તે શૂદ્રાન્નં બ્રહ્મવર્ચસમ્।
આયુઃ સુવર્ણકારાન્નમવીરાયાશ્ચ યોષિતઃ॥ 12-35-27 (66178)
વિષ્ઠા વાર્ધુષિકસ્યાન્નં ગણિકાન્નમથેન્દ્રિયમ્।
મૃષ્યન્તિ યે ચોપપતિં સ્ત્રીજિતાન્નં ચ સર્વશઃ॥ 12-35-28 (66179)
દીક્ષિતસ્ય કદર્યસ્ય ક્રતુવિક્રયિકસ્ય ચ।
તક્ષ્ણશ્ચર્માવકર્તુશ્ચ પુંશ્ચલ્યા રજકસ્ય ચ॥ 12-35-29 (66180)
ચિકિત્સકસ્ય યચ્ચાન્નમભોજ્યં રક્ષિણસ્તથા।
ગણગ્રામાભિશસ્તાનાં રઙ્ગસ્ત્રીજીવિનાં તથા॥ 12-35-30 (66181)
પરિવિત્તીનામપુંસાં ચ બન્દિદ્યૂતવિદાં તથા।
વામહસ્તાહૃતં ચાન્નં શુષ્કં પર્યુષિતં ચ યત્॥ 12-35-31 (66182)
સુરાનુગતમુચ્છિષ્ટમભોજ્યં શેષિતં ચ યત્।
પિષ્ટમાંસેક્ષુશાકાનામાવિકાજાપયસ્તથા।
સક્તુ ધાના કરમ્ભાશ્ચ નોપભોગ્યાશ્ચિરસ્થિતાઃ॥ 12-35-32 (66183)
પાયસં કૃસરં માંસમપૂપાશ્ચ વૃથા કૃતાઃ।
અપેયાશ્ચાપ્યભક્ષ્યાશ્ચ બ્રાહ્મણૈર્ગૃહમેધિભિઃ॥ 12-35-33 (66184)
દેવાનૃષીન્મનુષ્યાંશ્ચ પિતૄન્ગૃહ્યાશ્ચ દેવતાઃ।
પૂજયિત્વા તતઃ પશ્ચાદ્ગૃહસ્થો ભોક્તુમર્હતિ॥ 12-35-34 (66185)
યથા પ્રવ્રજિતો ભિક્ષુસ્તથૈવ સ્વે ગૃહે વસેત્।
એવંવૃત્તઃ પ્રિયૈર્દારૈઃ સંબસન્ધર્મમાપ્નુયાત્॥ 12-35-35 (66186)
ન દદ્યાદ્યશસે દાનં ન ભયાન્નોપકારિણે।
ન નૃત્યગીતશીલેષુ હાસકેષુ ચ ધાર્મિકઃ॥ 12-35-36 (66187)
ન મત્તે ચૈવ નોન્મત્તે ન સ્તેને ન ચ કુત્સકે।
ન વાગ્ઘીને વિવર્ણે વા નાઙ્ગહીને ન વામને॥ 12-35-37 (66188)
ન દુર્જને દૌષ્કુલે વા વ્રતૈર્યો વા ન સંસ્કૃતઃ।
ન શ્રોત્રિયમૃતે દાનં બ્રાહ્મણે બ્રહ્મવર્જિતે॥ 12-35-38 (66189)
અસમ્યચ્કૈવ યદ્દત્તમસમ્યક્ ચ પ્રતિગ્રહઃ।
ઉભયં સ્યાદનર્થાય દાતુરાદાતુરેવ ચ॥ 12-35-39 (66190)
યથા ખદિરમાલમ્બ્ય શિલાં વાપ્યર્ણવં તરન્।
મઞ્જેત મઞ્જતસ્તદ્વદ્દાતા યશ્ચ પ્રતિગ્રહી॥ 12-35-40 (66191)
કાષ્ઠૈરાર્દ્રૈર્યથા વહ્નિરુપસ્તીર્ણો ન દીપ્યતે।
તપઃસ્વાધ્યાયચારિત્રૈરેવં હીનઃ પ્રતિગ્રહી॥ 12-35-41 (66192)
કપાલે યદ્વદાપઃ સ્યુઃ શ્વદૃતૌ ચ યથા પયઃ।
આશ્રયસ્થાનદોષેણ વૃત્તહીને તથા શ્રુતમ્॥ 12-35-42 (66193)
નિર્મન્ત્રો નિર્વૃતો યઃ સ્યાદશાસ્ત્રજ્ઞોઽનસૂયકઃ।
અનુક્રોશાત્પ્રદાતવ્યં હીનેષ્વવ્રતિકેષુ ચ॥ 12-35-43 (66194)
ન વૈ દેયમનુક્રોશાદ્દીનાયાપગુણાય તુ।
આપ્તાચરિત ઇત્યેવ ધર્મ ઇત્યેવ વા પુનઃ॥ 12-35-44 (66195)
નિષ્કારણં સ્મૃતં દત્તં બ્રાહ્મણે બ્રહ્મવર્જિતે।
ન ફલેત્પાત્રદોષેણ ન ચાત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 12-35-45 (66196)
યથા દારુમયો હસ્તી યથા ચર્મમયો મૃગઃ।
બ્રાહ્મણશ્ચાનધીયાનસ્ત્રયસ્તે નામધારકાઃ॥ 12-35-46 (66197)
યથા ષણ્ઢોઽફલઃ સ્ત્રીષુ યથા ગૌર્ગવિ ચાફલા।
શકુનિર્વાપ્યપક્ષઃ સ્યાન્નિર્મન્ત્રો બ્રાહ્મણસ્તથા॥ 12-35-47 (66198)
ગ્રામસ્થાનં યથા શૂન્યં યથા કૂપશ્ચ નિર્જલઃ।
યથા હુતમનગ્નૌ ચ તથૈવ સ્યાન્નિરાકૃતૌ॥ 12-35-48 (66199)
દેવતાનાં પિતૄણાં ચ હવ્યકવ્યવિનાશકઃ।
સર્વથાઽર્થહરો મૂર્ખો ન લોકાન્પ્રાપ્તુમર્હતિ॥ 12-35-49 (66200)
એતત્તે કથિતં સર્વં યથાવૃત્તં યુધિષ્ઠિર।
સમાસેન મહદ્ધ્યેતચ્છ્રોતવ્યં નરતર્ષભ॥ ॥ 12-35-50 (66201)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 35॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-35-3 પ્રજાપતિં મનુમ્॥ 12-35-4 કથં પાત્રં દાનમધ્યયનં તપ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કથં કેન પ્રકારેણ। અન્નમદનીયં કિંદ્રવ્યક કર્તવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-35-5 વ્યારો વિસ્તરઃ॥ 12-35-6 અનાદેશે વિશેષતોઽનુક્તે દોષે। યત્ર દેશે તત્પરાઃ જપાદિપરાઃ પ્રાયઃ બહુશઃ સન્તિ સોઽપિ ગઙ્ગાદિવત્પાવન ઇત્યર્થઃ॥ 12-35-7 તથા જપાદિવત્। પુણ્યાન્યેતાનિ વક્ષ્યમાણાનિ। ધરણીભૃતઃ પર્વતા બ્રહ્મગિરિપ્રભૃતયઃ। આદિપદાત્સુવર્ણસ્નાનાદિ। અનાદિષ્ટં પ્રાયશ્ચિત્તં સામાન્યમિત્યર્થઃ॥ 12-35-9 ગર્વેણ યુક્તો ન ભવેત્ પૂજાં નાવગણયેત્। અવગણને તુ ત્રિરાત્રમુષ્ણપો ભવેદિતિ તપ્તકૃચ્છ્રં ધર્મશાસ્ત્રોક્તં કુર્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-35-10 તપ ઉપવાસાદિ॥ 12-35-11 આદાનં સ્તેયમ્। પ્રાણાત્યયાદાવધર્મસ્યાપિ સ્તેયાદેર્ધર્મત્વમિત્યર્થઃ॥ 12-35-12 વૈદિક્યૌ પ્રવૃત્ત્યપ્રવૃત્તી મર્ત્યાત્વામૃતત્વપ્રદે। લૌકિક્યૌ તુ તે શુભે ચેચ્છુભફલે અશુભે ચેદશુભફલે ઇત્યાહ દ્વાભ્યાં દ્વિવિધાવિતિ॥ 12-35-13 એતયોર્લૌકિક્યોઃ। ફલે અપિ કારણાનુરૂપે ઇત્યર્થઃ॥ 12-35-14 દૈવયુક્તં શાસ્ત્રીયં કર્મ। પ્રાણો જીવનમ્। એતેષાં ચતુર્ણામપ્રેક્ષાપૂર્વં યત્કિંચિક્રિયતે તર્હ્યશુભાનો નીચાનામપિ પુંસાં તસ્ય ફલં શુભં ભવતિ॥ 12-35-15 સત્યપિ સંદેહે યલ્લોકવિગાનપરિહારાર્થં કૃતં નિત્યાદિ યચ્ચ કેવલં દૃષ્ટાર્થં કૃતં શ્યેનાદિ તત્રોભયત્રાપિ॥ 12-35-16 ક્રોધાદિના યન્મનસઃ પ્રિયમપ્રિયં કૃતં તત્ર દૃષ્ટાન્તાગમહેતુભિઃ પૂર્વોક્તૈર્યાવદેન ઇત્યાદ્યૈઃ પ્રમાણૈર્દેહસ્ય શોષણમુપવાસાદિકં પ્રાયશ્ચિત્તં કર્તવ્યમ્। ઔષધૈર્હવિષ્યાશનૈઃ। મન્ત્રૈશ્ચ પવિત્રજપૈઃ। ચાદન્યદપિ। તીર્થાટનશ્રમાદિભિસ્તત્પાપં શામ્યતીતિ સાર્ધમ્॥ 12-35-18 ક્ષયં પુત્રાદિમરણનિમિત્તમાત્મવધાર્થં પ્રવૃત્તો ન મ્રિયેત ચેત્ ત્રિરાત્રમુપવાસં ચરેત્॥ 12-35-19 જાતિર્બ્રાહ્મણત્વાદિઃ। શ્રેણી ગૃહસ્થાદીનાં પઙ્ક્તિઃ। અધિવાસો જન્ભભૂમિઃ। જાત્યાદિધર્માંશ્ચ યે વર્જયન્તિ તેષાં ધર્મઃ પ્રાયશ્ચિત્તાદિ સ્વરૂપો ન વિદ્યતે॥ 12-35-20 પાઠકાઃ શોધકાઃ। કાર્યે પ્રાયશ્ચિત્તનિમિત્તે દોષે॥ 12-35-25 એડકા મેષી॥ 12-35-26 અભોજ્યં પાયસાદ્યન્તર્ગતમ્॥ 12-35-27 અવીરાયાઃ પતિપુત્રહીનાયાઃ॥ 12-35-28 ઇન્દ્રિયં શુક્રમ્। ગણિકાદિત્રયાણામન્નમ્॥ 12-35-29 દીક્ષિતસ્ય અગ્નીષોમીયવપાહોમાત્પ્રાઙ્ ન ભોક્તવ્યમ્। કદર્યો ધનવ્યયભયાદ્ભોગત્યાગહીનઃ॥ 12-35-30 રક્ષિણો ગ્રામપાલકસ્ય સીમાદિરક્ષિણો વા॥ 12-35-31 વાદ્યમાનાહૃતં ચાન્નમિતિ ટ.ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-35-32 શેષિતં કુટુમ્બાયાઽદત્ત્વાત્માર્થં રક્ષિતમ્। ધાના ભૃષ્ટયવાઃ। કરમ્ભા દધિસક્તવઃ॥ 12-35-33 કૃસરં તિલમિશ્ર ઓદનઃ। વૃથાકૃતાઃ દેવતાદ્યુદ્દેશં વિના કૃતાઃ॥ 12-35-36 હાસકેષુ પરિહાસપરેષુ ભાણ્ડેષુ॥ 12-35-37 વાગ્ધીને મૂકે મૂર્ખે વા॥ 12-35-42 શ્વદૃતૌ શુનકચર્મમયે કોશે॥ 12-35-43 અનુક્રોશાદ્દયયા॥ 12-35-44 આપ્તચરિત ઇષ્ટકારીતિ બુદ્ધ્યા ધર્મબુદ્ધ્યા વા નિર્મન્ત્રે ન દેયમિત્યાહ નવા ઇતિ॥ 12-35-45 નિષ્કારણં નિષ્ફલમ્॥ 12-35-48 નિરાકૃતૌ મૂર્ખે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 036
॥ શ્રીઃ ॥
12.36. અધ્યાયઃ 036
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાસેન ભીષ્મમુખારાજધર્માદિશ્રવણે આદિષ્ટસ્ય યુધિષ્ઠિરસ્ય કૃષ્ણાદ્યાજ્ઞયા ધૃતરાષ્ટ્રાદિભિઃ સહ કુરુનગરપ્રવેશઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-36-0 (66202)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-36-0x (5409)
શ્રોતુમિચ્છામિ ભગવન્વિસ્તરેણ મહામુને।
રાજધર્માન્દ્વિજશ્રેષ્ઠ ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ચાખિલાન્॥ 12-36-1 (66203)
આપત્સુ ચ યથા નીતિઃ પ્રણેતવ્યા દ્વિજોત્તમ।
ધર્મ્યમાલમ્બ્ય પન્થાનં વિજયેયં કથં મહીમ્॥ 12-36-2 (66204)
પ્રાયશ્ચિત્તકથા હ્યેષા ભક્ષ્યાભક્ષ્યસમન્વિતા।
કૌતૂહલાનુપ્રવણા હર્ષં જનયતીવ મે॥ 12-36-3 (66205)
ધર્મચર્યા ચ રાજ્યં ચ નિત્યમેવ વિરુધ્યતે।
એવં મુહ્યતિ મે ચેતશ્ચિન્તયાનસ્ય નિત્યશઃ॥ 12-36-4 (66206)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-36-5x (5410)
તમુવાચ મહારાજ વ્યાસો વેદવિદાં વરઃ।
નારદં સમભિપ્રેક્ષ્ય સર્વં જાનન્પુરાતનમ્॥ 12-36-5 (66207)
શ્રોતુમિચ્છસિ ચેદ્ધર્મં નિખિલેન નરાધિપ।
પ્રેહિ ભીષ્મં મહાબાહો વૃદ્ધં કુરુપિતામહમ્॥ 12-36-6 (66208)
સ તે ધર્મરહસ્યેષુ સંશયાન્મનસિ સ્થિતાન્।
છેત્તા ભાગીરથીપુત્રઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વધર્મવિત્॥ 12-36-7 (66209)
જનયામાસ યં દેવી દિવ્યા ત્રિપથગા નદી।
સાક્ષાદ્દદર્શ યો દેવાન્સર્વાનિન્દ્રપુરોગમાન્॥ 12-36-8 (66210)
બૃહસ્પતિપુરોગાંસ્તુ દેવર્ષીનસકૃત્પ્રભુઃ।
તોષયિત્વોપચારેણ રાજનીતિમધીતવાન્॥ 12-36-9 (66211)
ઉશના વેદ યચ્છાસ્ત્રં દેવાસુરગુરુર્દ્વિજઃ।
સ ચ ધર્મં સવૈયાખ્યં પ્રાપ્તવાન્કુરુસત્તમઃ॥ 12-36-10 (66212)
ભાર્ગવાચ્ચ્યવનાચ્ચાપિ વેદાનઙ્ગોપબૃંહિતાન્।
પ્રતિપેદે મહાબુદ્ધિર્વસિષ્ઠાચ્ચરિતવ્રતઃ॥ 12-36-11 (66213)
પિતામહસુતં જ્યેષ્ઠં કુમારં દીપ્તતેજસમ્।
અધ્યાત્મગતિતત્ત્વજ્ઞમુપાશિક્ષત યઃ પુરા॥ 12-36-12 (66214)
માર્કણ્ડેયમુખાત્કૃત્સ્નં યતિધર્મમવાપ્તવાન્।
રામાદસ્ત્રાણિ શક્રાચ્ચ પ્રાપ્તવાન્પુરુપર્ષભઃ॥ 12-36-13 (66215)
મૃત્યુરાત્મેચ્છયા યસ્ય જાતસ્ય મનુજેષ્વપિ।
તથાઽનપત્યસ્ય સતઃ પુણ્યલોકાદિવિશ્રુતાઃ॥ 12-36-14 (66216)
યસ્ય બ્રહ્મર્ષયઃ પુણ્યા નિત્યમાસન્સ ભસાદઃ।
યસ્ય નાવિદિતં કિંચિજ્જ્ઞાનં જ્ઞેયેષુ દૃશ્યતે॥ 12-36-15 (66217)
સ તે વક્ષ્યતિ ધર્મજ્ઞઃ સૂક્ષ્મધર્માર્થતત્ત્વવિત્।
તમભ્યેહિ પુરા પ્રાણાન્સ વિમુઞ્ચતિ ધર્મવિત્॥ 12-36-16 (66218)
એવમુક્તસ્તુ કૌન્તેયો દીર્ઘપ્રજ્ઞો મહામતિઃ।
ઉવાચ વદતાં શ્રેષ્ઠં વ્યાસં સત્યવતીસુતમ્॥ 12-36-17 (66219)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-36-18x (5411)
વૈશસં સુમહત્કૃત્વા જ્ઞાતીનાં રોમહર્ષણમ્।
આગસ્કૃત્સર્વલોકસ્ય પૃથિવીનાશકારકઃ॥ 12-36-18 (66220)
ઘાતયિત્વા તમેવાજૌ છલેનાજિહ્નયોધિનમ્।
ઉપસંપ્રષ્ટુમર્હામિ તમહં કેન હેતુના॥ 12-36-19 (66221)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-36-20x (5412)
તતસ્તં નૃપતિશ્રેષ્ઠં ચાતુર્વર્ણ્યહિતેપ્સયા।
પુનરેવ મહાબાહુર્યદુશ્રેષ્ઠોઽબ્રવીદ્વચઃ॥ 12-36-20 (66222)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-36-21x (5413)
નેદાનીમતિનિર્બન્ધં શોકે ત્વં કર્તુમર્હસિ।
યદાહ ભગવાન્વ્યાસસ્તત્કુરુષ્વ નૃપોત્તમ॥ 12-36-21 (66223)
બ્રાહ્મણાસ્ત્વાં મહાબાહો ભ્રાતરશ્ચ મહૌજસઃ।
પર્જન્યમિવ ઘર્માન્તે નાથમાના ઉપાસતે॥ 12-36-22 (66224)
હતશિષ્ટાશ્ચ રાજાનઃ કૃત્સ્નં ચૈવ સમાગતમ્।
ચાતુર્વર્ણ્યં મહારાજ રાષ્ટ્રં તે કુરુજાઙ્ગલમ્॥ 12-36-23 (66225)
પ્રિયાર્થમપિ ચૈતેષાં બ્રાહ્મણાનાં મહાત્મનામ્।
નિયોગાદસ્ય ચ ગુરોર્વ્યાસસ્યામિતતેજસઃ॥ 12-36-24 (66226)
સુહૃદામસ્મદાદીનાં દ્રૌપદ્યાંશ્ચ પરંતપ।
કુરુ પ્રિયમમિત્રઘ્ન લોકસ્ય ચ હિતં કુરુ॥ 12-36-25 (66227)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-36-26x (5414)
એવમુક્તઃ સ કૃષ્ણેન રાજા રાજીવલોચનઃ।
હિતાર્થં સર્વલોકસ્ય સમુત્તસ્થૌ મહામનાઃ॥ 12-36-26 (66228)
સોઽનુનીતો નરવ્યાઘ્ર વિષ્ટરશ્રવસા સ્વયમ્।
દ્વૈપાયનેન ચ તથા દેવસ્થાનેન જિષ્ણુના॥ 12-36-27 (66229)
એતૈશ્ચાન્યૈશ્ચ બહુભિરનુનીતો યુધિષ્ઠિરઃ।
વ્યજહાન્માનસં દુઃખં સંતાપં ચ મહાયશાઃ॥ 12-36-28 (66230)
શ્રુતવાક્યઃ શ્રુતનિધિઃ શ્રુતશ્રાવ્યવિશારદઃ।
વ્યવસ્ય મનસા શાન્તિમગચ્છત્પાણ્ડુનન્દનઃ॥ 12-36-29 (66231)
સ તૈઃ પરિવૃતો રાજા નક્ષત્રૈરિવ ચન્દ્રમાઃ।
ધૃતરાષ્ટ્રં પુરસ્કૃત્ય સ્વપુરં પ્રવિવેશ હ॥ 12-36-30 (66232)
પ્રવિવિક્ષુઃ સ ધર્મજ્ઞઃ કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
અર્ચયામાસ દેવાંશ્ચ બ્રાહ્મણાંશ્ચ સહસ્રશઃ॥ 12-36-31 (66233)
તતો નવં રથં શુભ્રં કમ્બલાજિનસંવૃતમ્।
યુક્તં ષોડશભિસ્ત્વશ્ચૈઃ પાણ઼્ડુરૈઃ શુભલક્ષણૈઃ॥ 12-36-32 (66234)
મન્ત્રૈરભ્યર્ચિતં પણ્યૈઃ સ્તૂયમાનશ્ચ બન્દિભિઃ।
આરુરોહ યથા દેવઃ સોમોઽમ્રતમયં યથમ્॥ 12-36-33 (66235)
જગ્રાહ રશ્મીન્કૌન્તેયો ભીમો ભીમપરાક્રમઃ।
અર્જુનઃ પાણ્ડુરં છત્રં ધારયામાસ ભાનુમત્॥ 12-36-34 (66236)
ધ્રિયમાણં ચ તચ્છત્રં પાણ્ડુરં રાજમૂર્ધનિ।
શુશુભે તારકારાજઃ સિતાભ્ર ઇવ ચામ્બરે॥ 12-36-35 (66237)
ચામરવ્યજને ત્વસ્ય વીરૌ જગૃહતુસ્તદા।
ચન્દ્રરશ્મિપ્રયે શુભ્રે માદ્રીપુત્રાવલંકૃતે॥ 12-36-36 (66238)
તે પઞ્ચ રથમાસ્થાય ભ્રાતરઃ સમલંકૃતાઃ।
ભૂતાનીવ સમસ્તાનિ રાજન્દદૃશિરે તદા॥ 12-36-37 (66239)
આસ્થાય તુ રથં શુભ્રં યુક્તમશ્વૈર્મનોજવૈઃ।
અન્વયાત્પૃષ્ઠતો રાજન્યુયુત્સુઃ પાણ્ડવાગ્રજમ્॥ 12-36-38 (66240)
રથં હેમમયં શુભ્રં શૈવ્યસુગ્રીવયાજિતમ્।
સહ સાત્યકિના કૃષ્ણઃ સમાસ્થાયાન્વયાત્કુરૂન્॥ 12-36-39 (66241)
નરયાનેન તુ જ્યેષ્ઠઃ પિતા પાર્થસ્ય ભારત।
અગ્રતો ધર્મરાજસ્ય ગાન્ધારીસહિતો યયૌ॥ 12-36-40 (66242)
કુરુસ્ત્રિયશ્ચ તાઃ સર્વાઃ કુન્તી કૃષ્ણા ચ માધવી।
યાનૈરુચ્ચાવચૈર્જગ્મુર્વિદુરેણ પુરસ્કૃતાઃ॥ 12-36-41 (66243)
તતો રથાશ્ચ બહુલા નાગાશ્વસમલંકૃતાઃ।
પાદાતાશ્ચ હયાશ્ચૈવ પૃષ્ઠતઃ સમનુવ્રજન્॥ 12-36-42 (66244)
તતો વૈતાલિકૈઃ સૂતૈર્માગધૈશ્ચ સુભાષિતૈઃ।
સ્તૂયમાનો યયૌ રાજા નગરં નાગસાહ્વયમ્॥ 12-36-43 (66245)
તત્પ્રયાણં માહબાહોર્બભૂવાપ્રતિમં ભુવિ।
આકુલાકુલમુત્ક્રુષ્ટં હૃષ્ટપુષ્ટજનાકુલમ્॥ 12-36-44 (66246)
અભિયાને તુ પાર્થસ્ય નરૈર્નગરવાસિભિઃ।
નગરં રાજમાર્ગાશ્ચ યથાવત્સમલંકૃતાઃ॥ 12-36-45 (66247)
પાણ્ડુરેણ ચ માલ્યેન પતાકાભિશ્ચ મેદિની।
સંસ્કૃતો રાજમાર્ગોઽભૂદ્ધૂપનૈશ્ચ પ્રધૂપિતઃ॥ 12-36-46 (66248)
અથ ચૂર્ણૈશ્ચ ગન્ધાનાં નાનાપુષ્પપ્રિયઙ્ગુભિઃ।
માલ્યદામભિરાસક્તૈ રાજવેશ્માભિસંવૃતમ્॥ 12-36-47 (66249)
કુમ્ભાશ્ચ નગરદ્વારિ વારિપૂર્ણા નવા દૃઢાઃ।
સિતાઃ સુમનસો ગૌરાઃ સ્થાપિતાસ્તત્ર તત્ર હ॥ 12-36-48 (66250)
તથા સ્વલંકૃતં દ્વારં નગરં પાણ્ડુનન્દનઃ।
સ્તૂયમાનઃ શુભૈર્વાક્યૈઃ પ્રવિવેશ સુહૃદ્વૃતઃ॥ ॥ 12-36-49 (66251)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 36॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-36-3 કૌતૂહલેન પ્રસઙ્ગેનાઽનુપ્રવણા અભિમુખા॥ 12-36-6 પ્રેહિ પ્રયાહિ॥ 12-36-10 યચ્ચ દેવગુરુર્દ્રિજ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। સવૈયાખ્યં વ્યાખ્યાસહિતમ્॥ 12-36-16 વિમુઞ્ચતિ વિમોક્ષ્યતિ તતઃ પુરા॥ 12-36-18 વૈશસં વિનાશમ્॥ 12-36-22 નાથમાનાઃ યાચમાનાઃ। ઉપાસત ઇત્યુત્તરત્રાપિ યોજ્યમ્॥ 12-36-27 વિષ્ટરશ્રવસા વિષ્ણુના॥ 12-36-28 સંતાપં શારીરં તાપમ્॥ 12-36-29 વાક્યાનિ વેદાવયવાઃ। નિધિસ્તદર્થવિચારગ્રન્થો મીમાંસા। શ્રુતં શ્રાવ્યં નીતિશાસ્ત્રાદિ। વ્યવસ્ય કર્તવ્યમર્થં નિશ્ચિત્ય॥ 12-36-33 અમૃતમયં દેવતામયમ્॥ 12-36-38 યુયુત્સુર્ધૃતરાષ્ટ્રપુત્રઃ॥ 12-36-46 મેદિની સમલંકૃતેત્યનુષજ્યતે। ધૂપનૈઃ અગરુપ્રભૃતિભિર્ધૂપદ્રવ્યૈઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 037
॥ શ્રીઃ ॥
12.37. અધ્યાયઃ 037
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
રાજમાર્ગે નાગરૈઃ સ્તૂયમાનસ્ય યુધિષ્ઠિરસ્ય રાજગૃહમેત્ય સભાપ્રવેશઃ॥ 1॥ તત્ર યુધિષ્ઠિરં નિન્દતશ્ચાર્વાકરાક્ષસસ્ય બ્રાહ્મણૈર્હુંકારેણ ભસ્મીકરણમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-37-0 (66252)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-37-0x (5415)
પ્રવેશને તુ પાર્થાનાં જનાનાં પુરવાસિનામ્।
દિદૃક્ષૂણાં સહસ્રાણિ સમાજગ્મુઃ સહસ્રશઃ॥ 12-37-1 (66253)
સ રાજમાર્ગઃ શુશુભે સમલંકૃતચત્વરઃ।
યથા ચન્દ્રોદયે રાજન્વર્ધમાનો મહોદધિઃ॥ 12-37-2 (66254)
ગૃહાણિ રાજમાર્ગેષુ રત્નવન્તિ મહાન્તિ ચ।
પ્રાકમ્પન્તીવ ભારેણ સ્ત્રીણાં પૂર્ણાનિ ભારત॥ 12-37-3 (66255)
તાઃ શનૈરિવ સવ્રીડં પ્રશશંસુર્યુધિષ્ઠિરમ્।
ભીમસેનાર્જુનૌ ચૈવ માદ્રીપુત્રૌ ચ પાણ્ડવૌ॥ 12-37-4 (66256)
ધન્યા ત્વમસિ પાઞ્ચાલિ યા ત્વં પુરુષસત્તમાન્।
ઉપતિષ્ઠસિ કલ્યાણિ મહર્ષિમિવ ગૌતમી॥ 12-37-5 (66257)
તવ કર્માણ્યમોઘાનિ વ્રતચર્યા ચ ભામિનિ।
ઇતિ કૃષ્ણાં મહારાજ પ્રશશંસુસ્તદા સ્ત્રિયઃ॥ 12-37-6 (66258)
પ્રશંસાવચનૈસ્તાસાં મિથઃ શબ્દૈશ્ચ ભારત।
પ્રીતિજૈશ્ચ તદા શબ્દૈઃ પુરમાસીત્સમાકુલમ્॥ 12-37-7 (66259)
તમતીત્ય યથાયુક્તં રાજમાર્ગં યુધિષ્ઠિરઃ।
અલંકૃતં શોભમાનમુપાપાદ્રાજવેશ્મ હ॥ 12-37-8 (66260)
તતઃ પ્રકૃતયઃ સર્વાઃ પૌરા જાનપદાસ્તદા।
ઊચુઃ કર્ણસુખા વાચઃ સમુપેત્ય તતસ્તતઃ॥ 12-37-9 (66261)
દિષ્ટ્યા જયસિ રાજેન્દ્ર શત્રૂઞ્છત્રુનિષૂદન।
દિષ્ટ્યા રાજ્યં પુનઃ પ્રાપ્તં ધર્મેણ ચ બલેન ચ॥ 12-37-10 (66262)
ભવ નસ્ત્વં મહારાજ રાજેહ શરદાં શતમ્।
પ્રજાઃ પાલય ધર્મેણ યથેન્દ્રસ્ત્રિદિવં તથા॥ 12-37-11 (66263)
એવં રાજકુલદ્વારિ મઙ્ગલૈરભિપૂજિતઃ।
આશીર્વાદાન્દ્વિજૈરુક્તાન્પ્રતિગૃહ્ય સમન્તતઃ॥ 12-37-12 (66264)
પ્રવિશ્ય ભવનં રાજા દેવરાજગૃહોપમમ્।
શ્રુત્વા વિજયસંયુક્તં રથાત્પશ્ચાદવાતરત્॥ 12-37-13 (66265)
પ્રવિશ્યાભ્યન્તરં શ્રીમાન્દૈવતાન્યભિગમ્ય ચ।
પૂજયામાસ રત્નૈશ્ચ ગન્ધમાલ્યૈશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-37-14 (66266)
નિશ્ચક્રામ તતઃ શ્રીમાન્પુનરેવ મહાયશાઃ।
દદર્શ બ્રાહ્મણાંશ્ચૈવ સોઽભિરૂપાનવસ્થિતાન્॥ 12-37-15 (66267)
સ સંવૃતસ્તદા વિપ્રૈરાશીર્વાદવિવક્ષુભિઃ।
શુશુભે વિમલશ્ચન્દ્રસ્તારાગણવૃતો યથા॥ 12-37-16 (66268)
તાંસ્તુ વૈ પૂજયામાસ કૌન્તેયો વિધિવદ્દ્વિજાન્।
સુમનોમોદકૈ રત્નૈર્હિરણ્યેન ચ ભૂરિણા।
ગોભિર્વસ્ત્રૈશ્ચ રાજેન્દ્ર વિવિધૈશ્ચ કિમિચ્છકૈઃ॥ 12-37-17 (66269)
ધૌમ્યં ગુરું પુરસ્કૃત્ય જ્યેષ્ઠં પિતરમેવ ચ।
`પ્રવિવેશ સભાં રાજા સુધર્માં વાસવો યથા॥' 12-37-18 (66270)
તતઃ પુણ્યાહઘોષોઽભૂદ્દિવં સ્તબ્ધ્વેવ ભારત।
સુહૃદાં પ્રીતિજનનઃ પુણ્યઃ શ્રુતિસુખાવહઃ॥ 12-37-19 (66271)
હંસવન્નેદુષાં રાજન્દ્વિજાનાં તત્ર ભારતી।
શુશ્રુવે વેદવિદુષાં પુષ્કલાર્થપદાક્ષરા॥ 12-37-20 (66272)
તતો દુન્દુભિનિર્ઘોષઃ શઙ્ખાનાં ચ મનોરમઃ।
જયં પ્રવદતાં તત્ર સ્વનઃ પ્રાદુરભૂન્નૃપ॥ 12-37-21 (66273)
નિઃશબ્દે ચ સ્થિતે તત્ર તતો વિપ્રજને પુનઃ।
રાજાનં બ્રાહ્મણચ્છઝા ચાર્વાકો રાક્ષસોઽબ્રવીત્॥ 12-37-22 (66274)
તત્ર દુર્યોધનસખા ભિક્ષુરૂપેણ સંવૃતઃ।
સાઙ્ખ્યઃ શિખી ત્રિદણ્ડી ચ ધૃષ્ટો વિગતસાધ્વસઃ॥ 12-37-23 (66275)
વૃતઃ સર્વૈસ્તથા વિપ્રૈરાશીર્વાદવિવક્ષુભિઃ।
પરસ્સહસ્રૈ રાજેન્દ્ર તપોનિયમસંસ્થિતૈઃ॥ 12-37-24 (66276)
સુદુષ્ટઃ પાપમાશંસુઃ પાણ્ડવાનાં મહાત્મનામ્।
અનામન્ત્ર્યૈવ તાન્વિપ્રાંસ્તમુવાચ મહીપતિમ્॥ 12-37-25 (66277)
ચાર્વાક ઉવાચ। 12-37-26x (5416)
ઇમે પ્રાહુર્દ્વિજાઃ સર્વે સમારોપ્ય વચો મયિ।
ધિગ્ભવન્તં કુનૃપતિં જ્ઞાતિઘાતિનમસ્તુ વૈ॥ 12-37-26 (66278)
કિં તે રાજ્યેન કૌન્તેય કૃત્વેમં જ્ઞાતિસંક્ષયમ્।
ઘાતયિત્વા ગુરૂંશ્ચૈવ મૃતં શ્રેયો ન જીવિતમ્॥ 12-37-27 (66279)
ઇતિ તે વૈ દ્વિજાઃ શ્રુત્વા તસ્ય દુષ્ટસ્ય રક્ષસઃ।
વિવ્યથુશ્ચુક્રુશુશ્ચૈવ તસ્ય વાક્યપ્રધર્ષિતાઃ॥ 12-37-28 (66280)
તતસ્તે બ્રાહ્મણાઃ સર્વે સ ચ રાજા યુધિષ્ઠિરઃ।
વ્રીડિતાઃ પરમોદ્વિગ્રાસ્તૂષ્ણીમાસન્વિશાંપતે॥ 12-37-29 (66281)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-37-30x (5417)
પ્રસીદન્તુ ભવન્તો મે પ્રણતસ્યાભિયાચતઃ।
પ્રત્યાસન્નવ્યસનિનં ન માં ધિક્કર્તુમર્હથ॥ 12-37-30 (66282)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-37-31x (5418)
તતો રાજન્બ્રાહ્માણાસ્તે સર્વ એવ વિશાંપતે।
ઊચુર્નૈષ દ્વિજોઽસ્માકમન્યસ્તુ તવ પાર્થિવ॥ 12-37-31 (66283)
જજ્ઞુશ્ચૈનં મહાત્માનસ્તતસ્તં જ્ઞાનચક્ષુષા।
બ્રાહ્મણા વેદવિદ્વાંસસ્તપોભિર્વિમલીકૃતાઃ॥ 12-37-32 (66284)
બ્રાહ્મણા ઊચુઃ। 12-37-33x (5419)
એષ દુર્યોધનસખા વિશ્રુતો બ્રહ્મરાક્ષસઃ।
પરિવ્રાજકરૂપેણ હિતં તસ્ય ચિકીર્ષતિ॥ 12-37-33 (66285)
ન વયં બ્રૂમ ધર્માત્મન્વ્યેતુ તે ભયમીદૃશમ્।
ઉપતિષ્ઠતુ કલ્યાણં ભવન્તં ભ્રાતૃભિઃ સહ॥ 12-37-34 (66286)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-37-35x (5420)
તતસ્તે બ્રાહ્મણાઃ સર્વે હુંકારૈઃ ક્રોધમૂર્ચ્છિતાઃ।
નિર્ભર્ત્સયન્તઃ શુચયો નિજઘ્નુઃ પાપરાક્ષસમ્॥ 12-37-35 (66287)
સ પપાત વિનિર્દગ્ધસ્તેજસા બ્રહ્મવાદિનામ્।
મહેન્દ્રાશનિનિર્દગ્ધઃ પાદપોઽઙ્કુરવાનિવ॥ 12-37-36 (66288)
પૂજિતાશ્ચ યયુર્વિપ્રા રાજાનમભિનન્દ્ય તમ્।
રાજા ચ હર્ષમાપેદે પાણ્ડવઃ સસુહૃજ્જનઃ॥ ॥ 12-37-37 (66289)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 37॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-37-3 સ્ત્રીણાં સ્ત્રીભિઃ॥ 12-37-15 અભિરૂપાન્મઙ્ગલદ્રવ્યપાણીન્॥ 12-37-17 કિમિચ્છસિ કિમિચ્છસીતિ પૃચ્છદ્ભિર્ભૃત્યૈર્વિવિધૈર્ગોવસ્ત્રાદિદ્રવ્યૈર્નિમન્ત્રયદ્ભિરિત્યર્થઃ॥ 12-37-19 સ્તબ્ધ્ધા વ્યાપ્ય॥ 12-37-23 સાક્ષઃ શિખીતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-37-30 પ્રત્યાસન્નાઃ સમીપસ્થાઃ વ્યસનિનશ્ચિરદુઃખિનો ભ્રાત્રાદયો યસ્ય તમ્। ભ્રાત્રાદિદુઃખપરિહારાર્થં મમેદં રાજ્યકરણં નતુ સ્વસુખાર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-37-32 જજ્ઞુર્જ્ઞાતવન્તઃ॥ 12-37-33 ચાર્વાકો નામ રાક્ષસઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 038
॥ શ્રીઃ ॥
12.38. અધ્યાયઃ 038
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ચાર્વાકરાક્ષસસ્ય પૂર્વવૃત્તકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-38-0 (66290)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-38-0x (5421)
તતસ્તત્ર તુ રાજાનં તિષ્ઠન્તે ભ્રાતૃભિઃ સહ।
ઉવાચ દેવકીપુત્રઃ સર્વદર્શી જનાર્દનઃ॥ 12-38-1 (66291)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-38-2x (5422)
બ્રાહ્મણાસ્તાત લોકેઽસ્મિન્નર્ચનીયાઃ સદા મમ।
એતે ભૂમિચરા દેવા વાગ્વિષાઃ સુપ્રસાદકાઃ॥ 12-38-2 (66292)
પુરા કૃતયુગે રાજંશ્ચાર્વાકો નામ રાક્ષસઃ।
તપસ્તેપે મહાબાહો બદર્યાં બહુવાર્ષિકમ્॥ 12-38-3 (66293)
વરેણ ચ્છન્દ્યમાનશ્ચ બ્રહ્મણા ચ પુનઃ પુનઃ।
અભયં સર્વભૂતેભ્યો વરયામાસ ભારત॥ 12-38-4 (66294)
દ્વિજાવમાનાદન્યત્ર પ્રાદાદ્વરમનુત્તમમ્।
અભયં સર્વભૂતેભ્યો દદૌ તસ્મૈ જગત્પતિઃ॥ 12-38-5 (66295)
સ તુ લબ્ધવરઃ પાપો દેવાનમિતવિક્રમઃ।
રાક્ષસસ્તાપયામાસ તીવ્રકર્મા મહાબલઃ॥ 12-38-6 (66296)
તતો દેવાઃ સમેતાશ્ચ બ્રહ્માણમિદમબ્રુવન્।
વધાય રક્ષસસ્તસ્ય બલવિપ્રકૃતાસ્તદા॥ 12-38-7 (66297)
તાનુવાચ તતો દેવો વિહિતં તત્ર વૈ મયા।
યથાઽસ્ય ભવિતા મૃત્યુરચિરણેતિ ભારત॥ 12-38-8 (66298)
રાજા દુર્યોધનો નામ સખાઽસ્ય ભવિતા નૃષુ।
તસ્ય સ્નેહાવબદ્ધોઽસૌ બ્રાહ્મણાનવમંસ્યતે॥ 12-38-9 (66299)
તત્રૈનં રુષિતા વિપ્રા વિપ્રકારપ્રધર્ષિતાઃ।
ધક્ષ્યન્તિ વાગ્બલાઃ પાપં તતો નાશં ગમિષ્યતિ॥ 12-38-10 (66300)
સ એષ નિહતઃ શેતે બ્રહ્મદણ્ડેન રાક્ષસઃ।
ચાર્વાકો નૃપતિશ્રેષ્ઠ મા શુચો ભરતર્ષભ॥ 12-38-11 (66301)
હતાસ્તે ક્ષત્રધર્મેણ જ્ઞાતયસ્તવ પાર્થિવ।
સ્વર્ગતાશ્ચ મહાત્માનો વીરાઃ ક્ષત્રિયપુઙ્ગવાઃ॥ 12-38-12 (66302)
સ ત્વમાતિષ્ઠ કાર્યાણિ મા તે ભૂદ્વુદ્ધિરન્યથા।
શત્રૂઞ્જહિ પ્રજા રક્ષ દ્વિજાંશ્ચ પરિપૂજય॥ ॥ 12-38-13 (66303)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 38॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 039
॥ શ્રીઃ ॥
12.39. અધ્યાયઃ 039
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણાદિભિર્યુધિષ્ઠિરસ્ય રાજ્યેઽભિષેચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-39-0 (66304)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-39-0x (5423)
તતઃ કુન્તીસુતો રાજા ગતમન્યુર્ગતજ્વરઃ।
કાઞ્ચને પ્રાડ્ભુખો હૃષ્ટો ન્યષીદત્પરમાસને॥ 12-39-1 (66305)
તમેવાભિમુખૌ પીઠે પ્રદીપ્તે કાઞ્ચને શુભે।
સાત્યકિર્વાસુદેવશ્ચ નિષીદતુરરિંદમૌ॥ 12-39-2 (66306)
મધ્યે કૃત્વા તુ રાજાનં ભીમસેનાર્જુનાવુભૌ।
નિષીદતુર્મહાત્માનૌ શ્લક્ષ્ણયોર્મણિપીઠયોઃ॥ 12-39-3 (66307)
દાન્તે શય્યાસને શુભ્રે જામ્બૂનદવિભૂષિતે।
પૃથાઽપિ સહદેવેન સહાસ્તે નકુલેન ચ॥ 12-39-4 (66308)
સુધર્મા વિદુરો ધૌમ્યો ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ કૌરવઃ।
નિષેદુર્જ્વલનાકારેષ્વાસનેષુ પૃથક્પૃથક્॥ 12-39-5 (66309)
યુયુત્સુઃ સઞ્જયશ્ચૈવ ગાન્ધારી ચ યશસ્વિની।
ધૃતરાષ્ટ્રો યતો રાજા તતઃ સર્વે સમાવિશન્॥ 12-39-6 (66310)
તત્રોપવિષ્ટો ધર્માત્મા શ્વેતાઃ સુમનસોઽસ્પૃશત્।
સ્વસ્તિકાનક્ષતાન્ભૂમિં સુવર્ણં રજતં મણીન્॥ 12-39-7 (66311)
તતઃ પ્રકૃતયઃ સર્વાઃ પુરસ્કૃત્ય પુરોહિતમ્।
દદૃશુર્ધર્મરાજાનમાદાય બહુમઙ્ગલમ્॥ 12-39-8 (66312)
પૃથિવીં ચ સુવર્ણં ચ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ।
આભિષેચનિકં ભાણ્ડં સર્વસંભારસંભૃતમ્॥ 12-39-9 (66313)
કાઞ્ચનૌદુમ્બરાસ્તત્ર રાજતાઃ પૃથિવીમયાઃ।
પૂર્ણકુમ્ભાઃ સુમનસો લાજા બર્હીષિ ગોરસાઃ॥ 12-39-10 (66314)
શમીપિપ્પલપાલાશસમિધો મધુસર્પિષી।
સ્રુવ ઔદુમ્બરઃ શઙ્ખસ્તથા હેમવિભૂષિતઃ॥ 12-39-11 (66315)
દાશાર્હેણાભ્યનુજ્ઞાતસ્તત્ર ધૌમ્યઃ પુરોહિતઃ।
પ્રાગુદક્પ્રવણે વેદીં લક્ષણેનોપલિખ્ય ચ॥ 12-39-12 (66316)
વ્યાઘ્રચર્મોત્તરે શુક્લે સર્વતોભદ્ર આસને।
દૃઢપાદપ્રતિષ્ઠાને હુતાશનસમત્વિપિ॥ 12-39-13 (66317)
ઉપવેશ્ય મહાત્માનં કૃષ્ણાં ચ દ્રુપદાત્મજામ્।
જુહાવ પાવકં ધીમાન્વિધિમન્ત્રપુરસ્કૃતમ્॥ 12-39-14 (66318)
તત ઉત્થાય દાશાર્હઃ શઙ્ખમાદાય પૂરિતમ્।
અભ્યષિઞ્ચત્પતિં પૃથ્વ્યાઃ કુન્તીપુત્રં યુધિષ્ઠિરમ્।
ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ રાજર્ષિઃ સર્વાઃ પ્રકૃતયસ્તથા॥ 12-39-15 (66319)
અનુજ્ઞાતોઽથ કૃષ્ણેન ભ્રાતૃભિઃ સહ પાણ્ડવઃ।
પાઞ્ચજન્યાભિષિક્તશ્ચ રાજાઽમૃતમુખોઽભવત્॥ 12-39-16 (66320)
તતોઽનુવાદયામાસુઃ પણવાનકદુન્દુભીન્॥ 12-39-17 (66321)
ધર્મરાજોઽપિ તત્સર્વં પ્રતિજગ્રાહ ધર્મતઃ।
પૂજયામાસ તાંશ્ચાપિ વિધિવદ્ભૂરિદક્ષિણઃ॥ 12-39-18 (66322)
તતો નિષ્કસહસ્રેણ બ્રાહ્મણાન્સ્વસ્ત્યવાચયન્।
વેદાધ્યયનસંપન્નાન્ધૃતિશીલસમન્વિતાન્॥ 12-39-19 (66323)
તે પ્રીતા બ્રાહ્મણા રાજન્સ્વસ્ત્યૂચુર્જયમેવ ચ।
હંસા ઇવ ચ નર્દન્તઃ પ્રશશંસુર્યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-39-20 (66324)
યુધિષ્ઠિર મહાબાહો દિષ્ટ્યા જયસિ પાણ્ડવ।
દિષ્ટ્યા સ્વધર્મં પ્રાપ્તોઽસિ વિક્રમેણ મહાદ્યુતે॥ 12-39-21 (66325)
દિષ્ટ્યા ગાણ્ડીવધન્વા ચ ભીમસેનશ્ચ પાણ્ડવઃ।
ત્વં ચાપિ કુશલી રાજન્માદ્રીપુત્રૌ ચ પાણ્ડવૌ॥ 12-39-22 (66326)
મુક્તા વીરક્ષયાત્તસ્માત્સંગ્રામાદ્વિજિતદ્વિષઃ।
ક્ષિપ્રમુત્તરકાર્યાણિ કુરુ સર્વાણિ ભારત॥ 12-39-23 (66327)
તતઃ પ્રીત્યાઽર્ચિતઃ સદ્ભિર્ધર્મરાજો યુધિષ્ઠિરઃ।
પ્રતિપેદે મહદ્રાજ્યં સુહૃદ્ભિઃ સહ ભારત॥ ॥ 12-39-24 (66328)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 39॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-39-1 ગતમન્યુર્વીતદૈન્યઃ। ગતજ્વરો વીતશોકઃ॥ 12-39-2 નિષીદતુરિતિ નિષેદતુરિત્યર્થે આર્ષમ્॥ 12-39-4 દાન્તે ગજદન્તમયે॥ 12-39-5 સુધર્મા દુર્યોધનપુરોહિતઃ॥ 12-39-7 સ્વસ્તિકાન્સર્વતોભદ્રાદ્યઙ્કિતાનિ દેવતાપીઠાનિ॥ 12-39-9 ભાણ્ડં ઉપકરણમ્॥ 12-39-10 ઔદુમ્બરાસ્તામ્રમયાઃ॥ 12-39-11 ઉદુમ્બરકાષ્ટમયઃ સ્રુવઃ॥ 12-39-16 અમૃતમુખઃ અત્યન્તં દર્શનીયઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 040
॥ શ્રીઃ ॥
12.40. અધ્યાયઃ 040
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ ભીમાર્જુનાદ્રીનાં તત્તદ્યોગ્યયૌવરાજ્યાદ્યધિકારેષુ નિયોજનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-40-0 (66329)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-40-0x (5424)
પ્રકૃતીનાં ચ તદ્વાક્યં દેશકાલોપબૃંહિતમ્।
શ્રુત્વા યુધિષ્ઠિરો રાજાઽથોત્તરં પ્રત્યભાષત॥ 12-40-1 (66330)
ધન્યાઃ પાણ્ડુસુતા નૂનં યેષાં બ્રાહ્મણપુઙ્ગવાઃ।
તથ્યાન્વાપ્યથવાઽતથ્યાન્ગુણાનાહુઃ સમાગતાઃ॥ 12-40-2 (66331)
અનુગ્રાહ્યા વયં નૂનં ભવતામિતિ મે મતિઃ।
યદેવં ગુણસંપન્નાનસ્માન્બ્રૂથ વિમત્સરાઃ॥ 12-40-3 (66332)
ધૃતરાષ્ટ્રો મહારાજઃ પિતા નો દૈવતં પરમ્।
શાસનેઽસ્ય પ્રિયે ચૈવ સ્થેયં મત્પ્રિયકાઙ્ક્ષિભિઃ॥ 12-40-4 (66333)
એતદર્થં હિ જીવામિ કૃત્વા જ્ઞાતિવધં મહત્।
અસ્ય શુશ્રૂષણં કાર્યં મયા નિત્યમતન્દ્રિણા॥ 12-40-5 (66334)
યદિ ચાહમનુગ્રાહ્યો ભવતાં સુહૃદાં તથા।
ધૃતરા યથાપૂર્વં વૃત્તિં વર્તિતુમર્હથ॥ 12-40-6 (66335)
એષ નાથો હિ જગતો ભવતાં ચ મયા સહ।
અસ્ય પ્રસાદે પૃથિવી પાણ્ડવાઃ સર્વ એવ ચ॥ 12-40-7 (66336)
એતન્મનસિ કર્તવ્યં ભવદ્ભિર્વચનં મમ।
અનુજ્ઞાપ્યાથ તાન્રાજા યથેષ્ટં ગમ્યતામિતિ॥ 12-40-8 (66337)
પૌરજાનપદાન્સર્વાન્વિસૃજ્ય કુરુનન્દનઃ।
યૌવરાજ્યેન કૌન્તેયં ભીમસેનમયોજયત્॥ 12-40-9 (66338)
મન્ત્રે ચ નિશ્ચયે ચૈવ ષાઙ્ગુણ્યસ્ય ચ ચિન્તને।
વિદુરં બુદ્ધિસંપન્નં પ્રીતિમાન્સ સમાદિશત્॥ 12-40-10 (66339)
કૃતાકૃતપરિજ્ઞાને તથાઽઽયવ્યયચિન્તને।
સંજયં યોજયામાસ વૃદ્ધં સર્વગુણૈર્યુતમ્॥ 12-40-11 (66340)
બલસ્ય પરિમાણે ચ ભક્તવેતનયોસ્તથા।
નકુલં વ્યાદિશદ્રાજા કર્મણાં ચાન્વવેક્ષણે॥ 12-40-12 (66341)
પરચક્રોપરોધે ચ દૃપ્તાનાં ચાવમર્દને।
યુધિષ્ઠિરો મહારાજ ફલ્ગુનં વ્યાદિદેશ હ॥ 12-40-13 (66342)
દ્વિજાનાં દેવકાર્યેષુ કાર્યેષ્વન્યેષુ ચૈવ હ।
ધૌમ્યં પુરોધસાં શ્રેષ્ઠં નિત્યમેવ સમાદિશત્॥ 12-40-14 (66343)
સહદેવં સમીપસ્થં નિત્યમેવ સમાદિશત્।
તને ગોપ્યો હિ નૃપતિઃ સર્વાવસ્થો વિશાંપતે॥ 12-40-15 (66344)
યાન્યાનમન્યદ્યોગ્યાંશ્ચ યેષુ યેષ્વિહ કર્મસુ।
તાંસ્તાંસ્તેષ્વેવ યુયુજે પ્રીયમાણો મહીપતિઃ॥ 12-40-16 (66345)
વિદુરં સંજયં ચૈવ યુયુત્સું ચ મહામતિમ્।
અબ્રવીત્પરવીરઘ્નો ધર્માત્મા ધર્મવત્સલઃ॥ 12-40-17 (66346)
ઉત્થાયોત્થાય તત્કાર્યમસ્ય રાજ્ઞઃ પિતુર્મમ।
સર્વં ભવદ્ભિઃ કર્તવ્યમપ્રમત્તૈર્યથા મમ॥ 12-40-18 (66347)
પૌરજાનપદાનાં ચ યાનિ કાર્યાણિ નિત્યશઃ।
રાજાનં સમનુજ્ઞાપ્ય તાનિ કાર્યાણિ ધર્મતઃ॥ ॥ 12-40-19 (66348)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 40॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-40-18 યત્ અસ્ય કાર્યં તચ્ચ ભવદ્ભિઃ કર્તવ્યમિત્યર્થઃ। અપ્રમત્તૈસ્તથામયેતિ ટ. દ. પાઠઃ॥ 12-40-19 તાનિ કાર્યાણિ કર્તવ્યાનીત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 041
॥ શ્રીઃ ॥
12.41. અધ્યાયઃ 041
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ જ્ઞાતિપ્રભૃતીનામૌર્ધ્વદૈહિકકરણપૂર્વકં તદીયાદીનાં પરિપાલનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-41-0 (66349)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-41-0x (5425)
તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા જ્ઞાતીનાં યે હતા યુધિ।
શ્રાદ્ધાનિ કારયામાસ તેષાં પૃથગુદારધીઃ॥ 12-41-1 (66350)
ધૃતરાષ્ટ્રો દદૌ રાજા પુત્રાણામૌર્ધ્વદેહિકમ્।
સર્વકામગુણોપેતમન્નં ગાશ્ચ ધનાનિ ચ।
રત્નાનિ ચ વિચિત્રાણિ મહાર્હાણિ મહાયશાઃ॥ 12-41-2 (66351)
યુધિષ્ઠિરસ્તુ દ્રોણસ્ય કર્ણસ્ય ચ મહાત્મનઃ।
ધૃષ્ટદ્યુમ્નાભિમન્યુભ્યાં હેડિમ્બસ્ય ચ રક્ષસઃ॥ 12-41-3 (66352)
વિરાટપ્રભૃતીનાં ચ સુહૃદામુપકારિણામ્।
દ્રુપદદ્રૌપદેયાનાં દ્રૌપદ્યા સહિતો દદૌ॥ 12-41-4 (66353)
બ્રાહ્મણાનાં સહસ્રાણિ પૃથગેકૈકમુદ્દિશન્।
ધનૈ રત્નૈશ્ચ ગોભિશ્ચ વસ્ત્રૈશ્ચ સમતર્પયત્॥ 12-41-5 (66354)
યે ચાન્યે પૃથિવીપાલા યેષાં નાસ્તિ સુહૃજ્જનઃ।
ઉદ્દિશ્યોદ્દિશ્ય તેષાં ચ ચક્રે રાજૌર્ધ્વદેહિકમ્॥ 12-41-6 (66355)
સભાઃ પ્રપાશ્ચ વિવિધાસ્તટાકાનિ ચ પાણ્ડવઃ।
સુહૃદાં કારયામાસ સર્વેષામૌર્ધ્વદેહિકમ્॥ 12-41-7 (66356)
સ તેષામનૃણો ભૂત્વા ગત્વા લોકેષ્વવાચ્યતામ્।
કૃતકૃત્યોઽભવદ્રાજા પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-41-8 (66357)
ધૃતરાષ્ટ્રં યથાપૂર્વં ગાન્ધારીં વિદુરં તથા।
સર્વાંશ્ચ કૌરવાન્માન્યાન્ભૃત્યાંશ્ચ સમપૂજયત્॥ 12-41-9 (66358)
યાશ્ચ તત્ર સ્ત્રિયઃ કાશ્ચિદ્ધતવીરા હતાત્મજાઃ॥
સર્વાસ્તાઃ કૌરવો રાજા સંપૂજ્યાપાલાયદ્ધૃણી॥ 12-41-10 (66359)
દીનાન્ધકૃપણાનાં ચ ગૃહાચ્છાદનભોજનૈઃ।
આનૃશંસ્યપરો રાજા ચકારાનુગ્રહં પ્રભુઃ॥ 12-41-11 (66360)
સ વિજિત્ય મહીં કૃત્સ્નામાનૃણ્યં પ્રાપ્ય વૈરિષુ।
નિઃસપત્નઃ સુખી રાજા વિજહાર યુધિષ્ઠિરઃ॥ ॥ 12-41-12 (66361)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 41॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-41-10 સંપૂજ્યાપાલયત્પ્રજા ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 042
॥ શ્રીઃ ॥
12.42. અધ્યાયઃ 042
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ નામશતકેન શ્રીકૃષ્ણસ્તવનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-42-0 (66362)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-42-0x (5426)
અભિષિક્તો મહાપ્રાજ્ઞો રાજ્યં પ્રાપ્ય યુધિષ્ઠિરઃ।
દાશાર્હં પુણ્ડરીકાક્ષમુવાચ પ્રાઞ્જલિઃ શુચિઃ॥ 12-42-1 (66363)
તવ કૃષ્ણ પ્રસાદેન નયેન ન બલેન ચ।
બુદ્ધ્યા ચ યદુશાર્દૂલ તથા વિક્રમણેન ચ॥ 12-42-2 (66364)
પુનઃ પ્રાપ્તમિદં રાજ્યં પિતૃપૈતામહં મયા।
નમસ્તે પુણ્ડરીકાક્ષ પુનઃ પુનરરિંદમ॥ 12-42-3 (66365)
ત્વામેકમાહુઃ પુરુષં ત્વામાહુઃ સાત્વતાં પતિમ્।
નામભિસ્ત્વાં બહુવિધૈઃ સ્તુવન્તિ પ્રયતા દ્વિજાઃ॥ 12-42-4 (66366)
વિશ્વકર્મન્નમસ્તેઽસ્તુ વિશ્વાત્મન્વિશ્વસંભવ।
વિષ્ણો જિષ્ણો હરે કૃષ્ણ વૈકુણ્ઠ પુરુષોત્તમ॥ 12-42-5 (66367)
અદિત્યાઃ સપ્તધા ત્વં તુ પુરાણો ગર્ભતાં ગતઃ।
પૃશ્નિગર્ભસ્ત્વમેવૈકસ્ત્રિયુગં ત્વાં વદન્ત્યપિ॥ 12-42-6 (66368)
શુચિશ્રવા હૃષીકેશો ઘૃતાર્ચિર્હંસ ઉચ્યતે।
ત્રિચક્ષુઃ શંભુરેકસ્ત્વં વિભુર્દામોદરોઽપિ ચ॥ 12-42-7 (66369)
વરાહોઽગ્નિર્બૃહદ્ભાનુર્વૃષભસ્તાર્ક્ષ્યલક્ષણઃ।
અનીકસાહઃ પુરુષઃ શિપિવિષ્ટ ઉરુક્રમઃ॥ 12-42-8 (66370)
વરિષ્ઠ ઉગ્રસેનાનીઃ સત્યો વાજસનિર્ગુહઃ।
અચ્યુતશ્ચ્યાવનોઽરીણાં સંસ્કૃતો વિકૃતિર્વૃષઃ॥ 12-42-9 (66371)
કૃષ્ણધર્મસ્ત્વમેવાદિર્વૃષદર્ભો વૃષાકપિઃ।
સિન્ધુર્વિધૂર્મિસ્ત્રિકકુપ્ ત્રિધામા ત્રિવૃદચ્યુતઃ॥ 12-42-10 (66372)
સમ્રાડ્ વિરાટ્ સ્વરાટ્ ચૈવ સ્વરાડ્ભૂતમયો ભવઃ।
વિભૂર્ભૂરતિભૂઃ કૃષ્ણઃ કૃષ્ણવર્ત્મા ત્વમેવ ચ॥ 12-42-11 (66373)
સ્વિષ્ટકૃદ્ભિષજાવર્તઃ કપિલસ્ત્વં ચ વામનઃ।
યજ્ઞો ધ્રુવઃ પતઙ્ગશ્ચ જયત્સેનસ્ત્વમુચ્યસે॥ 12-42-12 (66374)
શિખણ્ડી નહુષો બભ્રુર્દિવિસ્પૃક્ ત્વં પુનર્વસુઃ।
સુબભ્રૂ રુક્મયજ્ઞશ્ચ સુષેણો દુન્દુભિસ્તથા॥ 12-42-13 (66375)
ગભસ્તિનેમિઃ શ્રીપઝઃ પુષ્કરઃ શુષ્મધારણઃ।
ઋભુર્વિભુઃ સર્વસૂક્ષ્મસ્ત્વ ધરિત્રી ચ પઠ્યસે॥ 12-42-14 (66376)
અમ્ભોનિધિસ્ત્વં બ્રહ્મા ત્વં પવિત્રં ધામ ધામવિત્।
હિરણ્યગર્ભઃ પુરુષઃ સ્વધા સ્વાહા ચ કેશવઃ॥ 12-42-15 (66377)
યોનિસ્ત્વમસ્ય પ્રલયશ્ચ કૃષ્ણ
ત્વમેવેદં સૃજસિ વિશ્વમગ્રે।
વિશ્વં ચેદં ત્વદ્વશે વિશ્વયોને
નમોસ્તુ તે શાર્ઙ્ગચક્રાસિપાણે॥ 12-42-16 (66378)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-42-17x (5427)
એવં સ્તુતો ધર્મરાજેન કૃષ્ણઃ
સભામધ્યે પ્રીતિમાન્પુષ્કરાક્ષઃ।
તમભ્યનન્દદ્ભારતં પુષ્કલાભિ
ર્વાગ્ભિર્જ્યેષ્ઠં પાણ્ડવં યાદવાગ્ર્યઃ॥ 12-42-17 (66379)
`એતન્નામશતં વિષ્ણોર્ધર્મરાજેન કીર્તિતમ્।
યઃ પઠેચ્છૃણુયાદ્વાપિ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥' ॥ 12-42-18 (66380)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 42॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-42-6 સપ્તધા વિષ્ણ્વાખ્ય આદિત્યો વામનશ્ચેતિ દ્વેધા અદિત્યામેવ જન્મ। તતોઽદિતે રૂપાન્તરેષુ પૃશ્નિપ્રભૃતિષુ ક્રમાત્પૃશ્નિગર્ભઃ પરશુરામઃ દાશરધીરામઃ યાદવૌ રામકૃષ્ણૌ ચેતિ। સર્વેષુ ગર્ભેષુ એકએવ ત્વમ્। ત્રિષુ કૃતાદિષુ યુગેષુ ભવં ત્રિયુગમ્। આદિત્યાઃ સપ્તરાત્રં ત્વા પુરાણે ધર્મતો ગતઃ। ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-42-7 નૃચક્ષુઃ શંભુરિતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-42-8 વરુણોઽગ્નિર્વૃહિદ્ભાનુર્વૃષણ ઇતિ થ.દ. પાઠઃ॥ 12-42-9 વાચિષ્ઠ ઉગ્રસેનાનીરિતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ। સંકૃતિઃ પ્રકૃતિર્વિભુરિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-42-10 ત્રિકકુપ્ ઊર્ધ્વવર્ત્મા ત્વમેવેતિ થ. દ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 043
॥ શ્રીઃ ॥
12.43. અધ્યાયઃ 043
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરાજ્ઞયા ભીમાદિભિશ્ચતુર્ભિર્દુર્યોધનાદિગૃહપરિગ્રહઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-43-0 (66381)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-43-0x (5428)
તતો વિસર્જયામાસ સર્વાસ્તાઃ પ્રકૃતીર્નૃપઃ।
વિવિશુશ્ચાભ્યનુજ્ઞાતા યથાસ્વાનિ ગૃહાણિ તે॥ 12-43-1 (66382)
તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા ભીમં ભીમપરાક્રમમ્।
સાન્ત્વયન્નબ્રવીચ્છ્રીમાનર્જુનં યમજૌ તથા॥ 12-43-2 (66383)
શત્રુભિર્વિવિધૈઃ શસ્ત્રૈઃ ક્ષતદેહા મહારણે।
શ્રાન્તા ભવન્તઃ સુભૃશં તાપિતાઃ શોકમન્યુભિઃ॥ 12-43-3 (66384)
અરણ્યે દુઃખવસતિર્મત્કૃતે ભરતર્ષભાઃ।
ભવદ્ભિરનુભૂતા હિ યથા કાપુરુષૈસ્તથા॥ 12-43-4 (66385)
યથાસુખં યથાજોષં જયોઽયમનુભૂયતામ્।
વિશ્રાન્તાઁલ્લબ્ધવિશ્વાસાઞ્શ્વઃ સમેતાઽસ્મિ વઃ પુનઃ॥ 12-43-5 (66386)
તતો દુર્યોધનગૃહં પ્રાસાદૈરુપશોભિતમ્।
બહુરત્નસમાકીર્ણં દાસીદાસસમાકુલમ્॥ 12-43-6 (66387)
ધૃતરાષ્ટ્રાભ્યનુજ્ઞાતં ભ્રાત્રા દત્તં વૃકોદરઃ।
પ્રતિપેદે મહાબાહુર્મન્દિરં મઘવાનિવ॥ 12-43-7 (66388)
યથા દુર્યોધનગૃહં તથા દુઃશાસનસ્ય તુ।
પ્રાસાદભાલાસંયુક્તં હેમતોરણભૂષિતમ્॥ 12-43-8 (66389)
દાસીદાસસુસંપૂર્ણં પ્રભૂતધનધાન્યવત્।
પ્રતિપેદે મહાબાહુરર્જુનો રાજશાસનાત્॥ 12-43-9 (66390)
દુર્મર્ષણસ્ય ભવનં દુઃશાસનગૃહાદ્વરમ્।
કુબેરભવનપ્રખ્યં મણિહેમવિભૂષિતમ્॥ 12-43-10 (66391)
નકુલાય વરાર્હાય કર્શિતાય મહાવને।
દદૌ પ્રીતો મહારાજ ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-43-11 (66392)
દુર્મુખસ્ય ચ વેશ્માગ્ર્યં શ્રીમત્કનકભૂષણમ્।
પૂર્ણપઝદલાક્ષીણાં સ્ત્રીણાં શયનસંકુલમ્॥ 12-43-12 (66393)
પ્રદદૌ સહદેવાય સંતતં પ્રિયકારિણે।
મુમુદે તચ્ચ લબ્ધ્વાઽસૌ કૈલાસં ધનદો યથા॥ 12-43-13 (66394)
યુયુત્સુર્વિદુરશ્ચૈવ સઞ્જયશ્ચ વિશાંપતે।
સુધર્મા ચૈવ ધૌમ્યશ્ચ યથા સ્વાઞ્જગ્મુરાલયાન્॥ 12-43-14 (66395)
સહ સાત્યકિના શૌરિરર્જુનસ્ય નિવેશનમ્।
વિવેશ પુરુષવ્યાઘ્રો વ્યાઘ્રો ગિરિગુહામિવ॥ 12-43-15 (66396)
તત્ર ભક્ષ્યાન્નપાનૈસ્તે મુદિતાઃ સુસુખોષિતાઃ।
સુખપ્રબદ્ધા રાજાનમુપતસ્થુર્યુધિષ્ઠિરમ્॥ ॥ 12-43-16 (66397)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 43॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 044
॥ શ્રીઃ ॥
12.44. અધ્યાયઃ 044
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ કૃષ્ણમેત્ય સુખશયનાદિપ્રશ્નપૂર્વકં તત્સ્તુતિઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-44-0 (66398)
જનમેજય ઉવાચ। 12-44-0x (5429)
પ્રાપ્ય રાજ્યં મહાબાહુર્ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
યદન્યદકરોદ્વિપ્ર તન્મે વક્તુમિહાર્હસિ॥ 12-44-1 (66399)
ભગવાન્વા હૃષીકેશસ્ત્રૈલોક્યસ્ય પરો ગુરુઃ।
ઋષે યદકરોદ્વીરસ્તચ્ચ વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-44-2 (66400)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-44-3x (5430)
શૃણુ તત્ત્વેન રાજેન્દ્ર કીર્ત્યમાનં મયાઽનઘ।
વાસુદેવં પુરસ્કૃત્ય યદકુર્વત પાણ્ડવાઃ॥ 12-44-3 (66401)
પ્રાપ્ય રાજ્યં મહારાજ કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
વર્ણાન્સંસ્થાપયામાસ નયેન વિનયેન ચ॥ 12-44-4 (66402)
બ્રાહ્મણાનાં સહસ્રં ચ સ્નાતકાનાં મહાત્મનામ્।
સહસ્રનિષ્કૈરેકૈકં તર્પયામાસ પાણ્ડવઃ॥ 12-44-5 (66403)
તથાઽનુજીવિનો ભૃત્યાન્સંશ્રિતાનતિથીનપિ।
કામૈઃ સંતર્પયામાસ કૃપણાંસ્તાર્કિકાનપિ॥ 12-44-6 (66404)
પુરોહિતાય ધૌમ્યાય પ્રાદાદયુતશઃ સ ગાઃ।
ધનં સુવર્ણં રજતં વાસાંસિ વિવિધાન્યપિ॥ 12-44-7 (66405)
કૃપાય ચ મહારાજ પિતૃવત્તમતર્પયત્।
વિદુરાય ચ રાજાઽસૌ પૂજાં ચક્રે યતવ્રતઃ॥ 12-44-8 (66406)
ભક્ષ્યાન્નપાનૈર્વિવિધૈર્વાસોભિઃ શયનાસનૈઃ।
સર્વાન્સંતોપયામાસ સંશ્રિતાન્દદતાં વરઃ॥ 12-44-9 (66407)
લબ્ધપ્રશમનં કૃત્વા સ રાજા રાજસત્તમ।
યુયુત્સોર્ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય પૂજાં ચક્રે મહાયેશાઃ॥ 12-44-10 (66408)
ધૃતરાષ્ટ્રાય તદ્રાજ્યં ગાન્ધાર્યૈ વિદુરાય ચ।
નિવેદ્ય સુસ્થવદ્રાજા સુખમાસ્તે યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-44-11 (66409)
તથા સર્વં સ નગરં પ્રસાદ્ય ભરતર્ષભ।
વાસુદેવં મહાત્માનમભ્યગચ્છત્કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-44-12 (66410)
તતો મહતિ પર્યઙ્કે મણિકાઞ્ચનભૂષિતે।
દદર્શ કૃષ્ણમાસીનં નીલં મેરાવિવામ્બુદમ્॥ 12-44-13 (66411)
જાજ્વલ્યમાનં વપુષા દિવ્યાભરણભૂષિતમ્।
પીતકૌશેયવસનં હેમ્નેવોપગત મણિમ્॥ 12-44-14 (66412)
કૌસ્તુભેનોરસિસ્થેન મણિનાઽભિવિરાજિતમ્।
ઉદ્યતેવોદયં શૈલં સૂર્યેણાભિવિરાજિતમ્॥ 12-44-15 (66413)
નૌપમ્યં વિદ્યતે તસ્ય ત્રિષુ લોકેષુ કિંચન॥ 12-44-16 (66414)
સોઽભિગમ્ય મહાત્માનં વિષ્ણું પુરુષસત્તમમ્।
ઉવાચ મધુરં રાજા સ્મિતપૂર્વમિદં તદા॥ 12-44-17 (66415)
સુખેન તે નિશા કચ્ચિદ્વ્યુષ્ટા બુદ્ધિમતાં વર।
કચ્ચિજ્જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પ્રસન્નાનિ તવાચ્યુત॥ 12-44-18 (66416)
તથૈવોપશ્રિતા દેવી બુદ્ધિર્બુદ્ધિમતાં વર।
વયં રાજ્યમનુપ્રાપ્તાઃ પૃથિવી ચ વશે સ્થિતા॥ 12-44-19 (66417)
તવ પ્રસાદાદ્ભગવંસ્ત્રિલોકગતિવિક્રમ।
જયં પ્રાપ્તા યશશ્ચાગ્ર્યં ન ચ ધર્મચ્યુતા વયમ્॥ 12-44-20 (66418)
તં તથા ભાષમાણં તુ ધર્મરાજમરિંદમમ્।
નોવાચ ભગવાન્કિંચિદ્ધ્યાનમેવાન્વપદ્યત॥ ॥ 12-44-21 (66419)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુશ્ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 44॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-44-10 લબ્ધપ્રશમનં લબ્ધસ્ય ધનાદેઃ યથોચિતમંશતઃ પાત્રે સમર્પણેન શાન્તિકમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 045
॥ શ્રીઃ ॥
12.45. અધ્યાયઃ 045
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્મશ્રવણાય ભીષ્મસમીપગમનચોદના॥ 1॥ તથા યુધિષ્ઠિરપ્રાર્થનયા સ્વસ્યાપિ તત્ર ગમનાયદારુકેણ રથસંયોજનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-45-0 (66420)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-45-0x (5431)
કિમિદં પરમાશ્ચર્યં ધ્યાયસ્યમિતવિક્રમ।
કચ્ચિલ્લોકત્રયસ્યાસ્ય સ્વસ્તિ લોકપરાયણ॥ 12-45-1 (66421)
`ઇન્દ્રિયાણિ મનશ્ચૈવ બુદ્ધૌ સંવેશિતાનિ તે'।
ચતુર્થં ધ્યાનમાર્ગં ત્વમાલમ્બ્ય પુરુષર્ષભ।
અપક્રાન્તો યતો જીવસ્તેન મે વિસ્મિતં મનઃ॥ 12-45-2 (66422)
નિગૃહીતો હિ વાયુસ્તે પઞ્ચકર્મા શરીરગઃ।
ઇન્દ્રિયાણિ ચ સર્વાણિ મનસિ સ્થાપિતાનિ તે॥ 12-45-3 (66423)
વાક્ચ સત્વં ચ ગોવિન્દ બુદ્ધૌ સંવેશિતાનિ તે।
સર્વે ચૈવ ગુણા દેવાઃ ક્ષેત્રજ્ઞે તે નિવેશિતાઃ॥ 12-45-4 (66424)
નેઙ્ગન્તિ તવ રોમાણિ સ્થિરા બુદ્ધિસ્તથા મનઃ।
કાષ્ઠકુડ્યશિલાભૂતો નિરીહશ્ચાસિ માધવ॥ 12-45-5 (66425)
યથા દીપો નિવાતસ્થો નિરિઙ્ગો જ્વલતેઽચ્યુત।
તથાઽસિ ભગવન્દેન નિશ્ચલો યોગનિશ્ચયાત્॥ 12-45-6 (66426)
યદિ શ્રોતુમિહાર્હામિ ન રહસ્યં ચ તે યદિ।
છિન્ધિ મે સંશયં દેવ પ્રપન્નાયાભિયાચતે॥ 12-45-7 (66427)
ત્વં હિ કર્તા વિકર્તા ચ ત્વં ક્ષરશ્ચાક્ષરશ્ચ હ।
અનાદિનિધનો હ્યાદ્યસ્ત્વમેકઃ પુરુષોત્તમ॥ 12-45-8 (66428)
ત્વં પ્રપન્નાય ભક્તાય શિરસા પ્રણતાય ચ।
ધ્યાનસ્યાસ્ય યથાતત્ત્વં બ્રૂહિ ધર્મભૃતાં વર॥ 12-45-9 (66429)
તતઃ સ્વગોચરે ન્યસ્ય મનોબુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચ।
સ્મિતપૂર્વમુવાચેદં ભગવાન્વાસવાનુજઃ॥ 12-45-10 (66430)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-45-11x (5432)
શરતલ્પગતો ભીષ્મઃ શામ્યન્નિવ હુતાશનઃ।
માં ધ્યાતિ પુરુષવ્યાઘ્રસ્તતો મે તદ્ગતં મનઃ॥ 12-45-11 (66431)
યસ્ય જ્યાતલનિર્ઘોષં વિસ્ફૂર્જિતમિવાશનેઃ।
ન સહેદ્દેવરાજોઽપિ તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-12 (66432)
યેનાભિજિત્ય તરસા સમસ્તં રાજમણ્ડલમ્।
ઊઢાસ્તિસ્રઃ પુરા કન્યાસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-13 (66433)
ત્રયોવિંશતિરાત્રં યો યોધયામાસ ભાર્ગવમ્।
ન ચ રામેણ નિસ્તીર્ણસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-14 (66434)
યં ગઙ્ગા ગર્ભવિધિના ધારયામાસ ભારતમ્।
વસિષ્ઠશિષ્યં તં તાત ગતોઽસ્મિ મનસા નૃપ॥ 12-45-15 (66435)
દિવ્યાસ્રાણિ મહાતેજા યો ધારયતિ બુદ્ધિમાન્।
સાઙ્ગાંશ્ચ ચતુરો વેદાંસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-16 (66436)
રામસ્ય દયિતં શિષ્યં જામદગ્ન્યસ્ય પાણ્ડવ।
આધારં સર્વ્રવિદ્યાનાં તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-17 (66437)
`એકીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામં મનઃ સંયમ્ય મેધયા।
શરણં મામુપાગચ્છત્તતો મે તદ્ગતં મનઃ॥ ' 12-45-18 (66438)
સ હિ ભૂતં ભવિષ્યચ્ચ ભવચ્ચ ભરતર્ષભ।
વેત્તિ ધર્મવિદાં શ્રેષ્ઠસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-19 (66439)
તસ્મિન્હિ પુરુષવ્યાઘ્રે શાન્તે ભીષ્મે મહાત્મનિ।
ભવિષ્યતિ મહી પાર્થ નષ્ટચન્દ્રેવ શર્વરી॥ 12-45-20 (66440)
તદ્યુધિષ્ઠિર ગાઙ્ગેયં ભીષ્મં ભીમપરાક્રમમ્।
અભિગમ્યોપસંગૃહ્ય પૃચ્છ યત્તે મનોગતમ્॥ 12-45-21 (66441)
ચાતુર્વિદ્યં ચાતુર્હોત્રં ચાતુરાશ્રમ્યમેવ ચ।
રાજધર્માંશ્ચિ નિખિલાન્પૃચ્છૈનં પૃથિવીપતે॥ 12-45-22 (66442)
તસ્મિન્નસ્તમિતે ભીષ્મે કૌરવાણાં ધુંરધરે।
જ્ઞાનાન્યલ્પીભવિષ્યન્તિ તસ્માત્ત્વાં ચોદયામ્યહમ્॥ 12-45-23 (66443)
તચ્છ્રુત્વા વાસુદેવસ્ય તથ્યં વચનમુત્તમમ્।
સાશ્રુકણ્ઠઃ સ ધર્મજ્ઞો જનાર્દનમુવાચ હ॥ 12-45-24 (66444)
યદ્ભવાનાહ ભીષ્મસ્ય પ્રભાવં પ્રતિ માધવ।
તથા તન્નાત્ર સંદેહો વિદ્યતે મમ માધવ॥ 12-45-25 (66445)
મહાભાગ્યં ચ ભીષ્મસ્ય પ્રભાવશ્ચ મહાદ્યુતે।
શ્રુતં મયા કથયતાં બ્રાહ્મણાનાં મહાત્મનામ્॥ 12-45-26 (66446)
ભવાંશ્ચ કર્તા લોકાનાં યદ્બ્રવીત્યરિસૂદન।
તથા તદ્રનભિધ્યેયં વાક્યં યાદવનન્દન॥ 12-45-27 (66447)
યદિ ત્વનુગ્રહવતી બુદ્ધિસ્તે મયિ માધવ।
ત્વામગ્રતઃ પુરસ્કૃત્ય ભીષ્મં યાસ્યામહે વયમ્॥ 12-45-28 (66448)
આવૃત્તે ભગવત્યર્કે સ હિ લોકાન્ગમિષ્યતિ।
ત્વદ્દર્શનં મહાબાહો તસ્માદર્હતિ કૌરવઃ॥ 12-45-29 (66449)
તવ હ્યાદ્યસ્ય દેવસ્ય ક્ષરસ્યૈવાક્ષરસ્ય ચ।
દર્શનં ત્વસ્ય લાભઃ સ્યાત્ત્વં હિ બ્રહ્મમયો નિધિઃ॥ 12-45-30 (66450)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-45-31x (5433)
શ્રુત્વૈવં ધર્મરાજસ્ય વચનં મધુસૂદનઃ।
પાર્શ્વસ્થં સાત્યકિં પ્રાહ રથો મે યુજ્યતામિતિ॥ 12-45-31 (66451)
સાત્યકિસ્ત્વાશુ નિષ્ક્રમ્ય કેશવસ્ય સમીપતઃ।
દારુકં પ્રાહ કૃષ્ણસ્ય યુજ્યતાં રથ ઇત્યુત॥ 12-45-32 (66452)
સ સાત્યકેરાશુ વચો નિશમ્ય
રથોત્તમં કાઞ્ચનભૂષિતાઙ્ગમ્।
મસારગલ્વર્કમયૈર્વિભઙ્ગૈ
ર્વિભૂષિતં હેમનિબદ્ધચક્રમ્॥ 12-45-33 (66453)
દિવાકરાંશુપ્રભમાશુગામિનં
વિચિત્રનાનામણિભૂષિતાન્તરમ્।
નવોદિતં સૂર્યમિવ પ્રતાપિનં
વિચિત્રતાર્ક્ષ્યધ્વજિનં પતાકિનમ્॥ 12-45-34 (66454)
સુગ્રીવશૈબ્યપ્રપ્નુખૈર્વરાશ્વૈ
ર્મનોજવૈઃ કાઞ્ચનભૂષિતાઙ્ગૈઃ।
સંયુક્તમાવેદયદચ્યુતાય
કૃતાઞ્જલિર્દારુકો રાજસિંહ॥ ॥ 12-45-35 (66455)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પ્રઞ્ચચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 45॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-45-2 ચતુર્થં જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તિભ્યઃ પરમ્। અપક્રાન્તો યતો દેવ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-45-3 પઞ્ચકર્મા પ્રાણનાદિકારી॥ 12-45-4 સત્વં મનઃ। વાગુપલક્ષિતાનીન્દ્રિયાણિ ચ બુદ્ધૌ મહત્તત્ત્વે। ગુણાઃ શબ્દાદિગુણભાજો દેવાઃ શ્રોત્રાદીનિ ઇન્દ્રિયાણિ॥ 12-45-5 નેઙ્ગન્તિ ન કમ્પન્તે। નિરીહો નિશ્ચેષ્ટઃ॥ 12-45-6 નિરિઙ્ગઃ અચલઃ॥ 12-45-10 ગોચરે સ્વસ્વસ્થાને॥ 12-45-11 ધ્યાતિ ધ્યાયતિ॥ 12-45-22 ચતસ્રો વિદ્યાઃ ધર્માર્થકામમોક્ષવિદ્યાઃ સર્વવર્ણસાધારણાઃ ચાતુર્હોત્રં ત્રૈવર્ણિકાનાં વિશેષધર્મો યજ્ઞાદિઃ॥ 12-45-27 અનભિધ્યેયં અવિચારણીયમ્॥ 12-45-33 મસારગલ્વર્કમયૈર્વિભઙ્ગૈઃ મસારો મરકતમણિઃ ગલુશ્ચન્દ્રકાન્તઃ અર્કઃ સૂર્યકાન્તઃ તન્મયૈઃ વિભઙ્ગૈઃ વિસ્તરૈઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 046
॥ શ્રીઃ ॥
12.46. અધ્યાયઃ 046
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈશમ્પાયનેન જનમેજયંપ્રતિ ભીષ્મકૃતકૃષ્ણસ્તેવરાજાનુવાદપૂર્વકં ભીષ્મસ્ય શરીરત્યાગપ્રકારકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-46-0 (66456)
જનમેજય ઉવાચ। 12-46-0x (5434)
શરતલ્પે શયાનસ્તુ ભરતાનાં પિતામહઃ।
કથમુત્સૃષ્ટવાન્દેહં કં ચ યોગમધારયત્॥ 12-46-1 (66457)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-46-2x (5435)
શૃણુષ્વાવહિતો રાજઞ્શુચિર્ભૂત્વા સમાહિતઃ।
ભીષ્મસ્ય કુરુશાર્દૂલ દેહોત્સર્ગં મહાત્મનઃ॥ 12-46-2 (66458)
પ્રવૃત્તમાત્રે ત્વયનમુત્તરેણ દિવાકરે।
`શુક્લપક્ષસ્ય ચાષ્ટભ્યાં માઘમાસસ્ય પાર્થિવ॥ 12-46-3 (66459)
પ્રાજાપત્યે ચ નક્ષત્રે મધ્યં પ્રાપ્તે દિવાકરે।'
સમાવેશયદાત્માનમાત્મત્યેવ સમાહિતઃ॥ 12-46-4 (66460)
વિકીર્ણાંશુરિવાદિત્યો ભીષ્મઃ શરશતૈશ્ચિતઃ।
શુશુભે પરયા લક્ષ્મ્યા વૃતો બ્રાહ્મણસત્તમૈઃ॥ 12-46-5 (66461)
વ્યાસેન દેવશ્રવસા નારદેન સુરર્ષિણા।
દેવસ્થાનેન વાત્સ્યેન તથાઽશ્મકસુમન્તુના॥ 12-46-6 (66462)
તથા જૈમિનિના ચૈવ પૈલેન ચ મહાત્મના।
શાણ્ડિલ્યદેવલાભ્યાં ચ મૈત્રેયેણ ચ ધીમતા॥ 12-46-7 (66463)
અસિતેન વસિષ્ઠેન કૌશિકેન મહાત્મના।
હારિતલોમશાભ્યાં ચ તથાઽઽત્રેયેણ ધીમતા॥ 12-46-8 (66464)
[બૃહસ્પતિશ્ચ શુક્રશ્ચ ચ્યવનશ્ચ મહામુનિઃ।
સનત્કુમારઃ કપિલો ચાલ્મીકિસ્તુમ્બુરુઃ કુરુઃ॥ 12-46-9 (66465)
મૌદ્ગલ્યો ભાર્ગવો રામસ્તૃણબિન્દુર્મહામુનિઃ।
પિપ્પલાદોઽથ વાયુશ્ચ સવર્તઃ પુલહઃ કચઃ॥ 12-46-10 (66466)
કાશ્યપશ્ચ પુલસ્ત્યશ્ચ ક્રતુર્દક્ષઃ પરાશરઃ।
મરીચિરઙ્ગિરાઃ કાશ્યો ગૌતમો ગાલવો મુનિઃ॥ 12-46-11 (66467)
ધૌમ્યો વિભાણ્ડો માણ્ડવ્યોધૌમ્રઃ કૃષ્ણાનુભૌતિકઃ।
ઉલૂકઃ પરમો વિપ્રો માર્કણ્ડેયો મહામુનિઃ।
ભાસ્કરિઃ પૂરણઃ કૃષ્ણઃ સૂતઃ પરમધાર્મિકઃ॥ 12-46-12 (66468)
એતૈશ્ચાન્યૈર્મુનિગણૈર્મહાભાગૈર્મહાત્મભિઃ।
શ્રદ્ધાદમશમોપેતૈર્વૃતશ્ચન્દ્ર ઇવ ગ્રહૈઃ॥ 12-46-13 (66469)
ભીષ્મસ્તુ પુરુષવ્યાઘ્રઃ કર્મણા મનસા ગિરા।
શરતલ્પગતઃ કૃષ્ણં પ્રદધ્યૌ પ્રાઞ્જલિઃ શુચિઃ॥ 12-46-14 (66470)
સ્વરેણ હૃષ્ટપુષ્ટેન તુષ્ટાવ મધુસૂદનમ્।
યોગેશ્વરં પઝનાભં વિષ્ણું જિષ્ણું જગત્પતિમ્।
`અનાદિનિધનં વિષ્ણુમાત્મયોનિં સનાતનમ્॥' 12-46-15 (66471)
કૃતાઞ્જલિપુટો ભૂત્વા વાગ્વિદાં પ્રવરઃ પ્રભુઃ॥
ભીષ્મઃ પરમધર્માત્મા વાસુદેવમથાસ્તુવત્॥ 12-46-16 (66472)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-46-17x (5436)
આરિરાધયિષુઃ કૃષ્ણં વાચં જિગદિષામિ યામ્।
તયા વ્યાસસમાસિન્યા પ્રીયતાં પુરુષોત્તમઃ॥ 12-46-17 (66473)
શુચિં શુચિપદં હંસં તત્પરં પરમેષ્ઠિનમ્।
યુક્ત્વા સર્વાત્મનાઽઽત્માનં તં પ્રપદ્યે પ્રજાપતિમ્॥ 12-46-18 (66474)
અનાદ્યન્તં પરં બ્રહ્મ ન દેવા નર્ષયો વિદુઃ।
એકોઽયં વેદ ભગવાન્ધાતા નારાયણો હરિઃ॥ 12-46-19 (66475)
નારાયણાદૃષિગણાસ્તથા સિદ્ધમહોરગાઃ।
દેવા દેવર્ષયશ્ચૈવ યં વિદુર્દુઃખભેષજમ્॥ 12-46-20 (66476)
દેવદાનવગન્ધર્વા યક્ષરાક્ષસપન્નગાઃ।
યં ન જાનન્તિ કો હ્યેષ કુતો વા ભગવાનિતિ॥ 12-46-21 (66477)
`યમાહુર્જગતઃ કોશં યસ્મિંશ્ચ નિહિતાઃ પ્રજાઃ।
યસ્મિઁલ્લોકાઃ સ્ફુરન્ત્યેતે જાલે શકુનયો યથા॥' 12-46-22 (66478)
યસ્મિન્વિશ્વાનિ ભૂતાનિ તિષ્ઠન્તિ ચ વિશન્તિ ચ।
ગુણભૂતાનિ ભૂતેશે સૂત્રે મણિગણા ઇવ॥ 12-46-23 (66479)
`યં ચ વિશ્વસ્ય કર્તારં જગતસ્તસ્થુષાં પતિમ્
વદન્તિ જગતોઽધ્યક્ષમધ્યાત્મપરિચિન્તકાઃ॥ ' 12-46-24 (66480)
યસ્મિન્નિત્યે તતે તન્તૌ દૃઢે સ્રગિવ તિષ્ઠતિ।
સદસદ્ગ્રથિતં વિશ્વં વિશ્વાઙ્ગે વિશ્વકર્મણિ॥ 12-46-25 (66481)
હરિં સહસ્રશિરસં સહસ્રચરણેક્ષણમ્।
સહસ્રબાહુમકુટં સહસ્રવદનોજ્જ્વલમ્॥ 12-46-26 (66482)
પ્રાહુર્નારાયણં દેવં યં વિશ્વસ્ય પરાયણમ્।
અણીયસામણીયાંસં સ્થવિષ્ઠં ચ સ્થવીયસામ્।
ગરીયસાં ગરિષ્ઠં ચ શ્રેષ્ઠં ચ શ્રેયસામપિ॥ 12-46-27 (66483)
ચં વાકેષ્વનુવાકેષુ નિષત્સૂપનિષત્સુ ચ।
ગૃણન્તિ સત્યકર્માણં સત્યં સત્યેષુ સામસુ॥ 12-46-28 (66484)
ચતુર્ભિશ્ચતુરાત્માનં સત્વસ્થં સાત્વતાં પતિમ્।
યં દિવ્યૈર્દેવમર્ચન્તિ ગુહ્યૈઃ પરમનામભિઃ॥ 12-46-29 (66485)
[યસ્મિન્નિત્યં તપસ્તપ્તં યદઙ્ગેષ્વનુતિષ્ઠતિ।
સર્વાત્મા સર્વવિત્સર્વઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વભાવનઃ॥ ] 12-46-30 (66486)
યં દેવં દેવકી દેવી વસુદેવાદજીજનત્।
ભૌમસ્ય બ્રહ્મણો ગુપ્ત્યૈ દીપ્તમગ્નિમિવારણિઃ॥ 12-46-31 (66487)
યમનન્યો વ્યપેતાશીરાત્માનં વીતકલ્મષમ્।
ઇષ્ટ્વાનન્ત્યાય ગોવિન્દં પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ 12-46-32 (66488)
`અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં હરિં નારાયણં વિભુમ્।'
અતિવાય્વિન્દ્રકર્માણમતિસૂર્યાગ્નિતેજસમ્।
અતિબુદ્ધીન્દ્રિયાત્માનં તં પ્રપદ્યે પ્રજાપતિમ્॥ 12-46-33 (66489)
પુરાણે પુરુષં પ્રોક્તં બ્રહ્મપ્રોક્તં યુગાદિષુ।
ક્ષયે સંકર્ષણં પ્રોક્તં તમુપાસ્યમુપાસ્મહે॥ 12-46-34 (66490)
યમેકં બહુધાત્માનં પ્રાદુર્ભૂતમધોક્ષજમ્।
નાન્યભક્તાઃ ક્રિયાવન્તો યજન્તે સર્વકામદમ્॥ 12-46-35 (66491)
ઋતમેકાક્ષરં બ્રહ્મ યત્તત્સદસતઃ પરમ્।
અનાદિમધ્યપર્યન્તં ન દેવા નર્ષયો વિદુઃ॥ 12-46-36 (66492)
યં સુરાસુરગન્ધર્વાઃ સિદ્ધા ઋષિમહોરગાઃ।
પ્રયતા નિત્યમર્ચન્તિ પરમં સુખભેષજમ્॥ 12-46-37 (66493)
અનાદિનિધનં દેવમાત્મયોનિં સનાતનમ્।
અપ્રેક્ષ્યમનભિજ્ઞેયં હરિં નારાયણં પ્રભુમ્॥ 12-46-38 (66494)
અથ ભીષ્મસ્તવરાજઃ॥ 12-46-39x (5437)
હિરણ્યવર્ણં યં ગર્ભમદિતિર્દૈત્યનાશનમ્।
એકં દ્વાદશધા જજ્ઞે તસ્મૈ સૂર્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-39 (66495)
શુક્લે દેવાન્પિતૄન્કૃષ્ણે તર્પયત્યમૃતેન યઃ।
યશ્ચ રાજા દ્વિજાતીનાં તસ્મૈ સોમાત્મને નમઃ॥ 12-46-40 (66496)
`હુતાશનમુખૈર્દેવૈર્ધાર્યતે સકલં જગત્।
હવિઃ પ્રથમભોક્તા યસ્તસ્મૈ હોત્રાત્મને નમઃ॥ ' 12-46-41 (66497)
મહતસ્તમસઃ પારે પુરુષં હ્યતિતેજસમ્।
યં જ્ઞાત્વા મૃત્યુમત્યેતિ તસ્મૈ જ્ઞેયાત્મને નમઃ॥ 12-46-42 (66498)
યં બૃહન્તં બૃહત્યુક્થે યમગ્નૌ યં મહાધ્વરે।
યં વિપ્રસઙ્ઘા ગાયન્તિ તસ્મૈ વેદાત્મને નમઃ॥ 12-46-43 (66499)
પાદાઙ્ગં સંધિપર્વાણં સ્વરવ્યઞ્જનભૂષિતમ્।
યમાહુરક્ષરં વિપ્રાસ્તસ્મૈ વાગાત્મને નમઃ॥ 12-46-44 (66500)
[યજ્ઞાઙ્ગો યો વરાહો વૈ ભૂત્વા ગામુજ્જહારહ।
લોકત્રયહિતાર્થાય તસ્મૈ વીર્યાત્મને નમઃ॥] 12-46-45 (66501)
ઋગ્યજુઃસામધામાનં દશાર્ધહવિરાકૃતિમ્।
યં સપ્તતન્તું તન્વન્તિ તસ્મૈ યજ્ઞાત્મને નમઃ॥ 12-46-46 (66502)
[ચતુર્ભિશ્ચ ચતુર્ભિશ્ચ દ્વાભ્યાં પઞ્ચભિરેવ ચ।
હૂયતે ચ પુનર્દ્વાભ્યાં તસ્મૈ હોમાત્મને નમઃ॥] 12-46-47 (66503)
યઃ સુપર્ણો યજુર્નામ ચ્છન્દોગાત્રસ્ત્રિવૃચ્છિરાઃ।
રથન્તરબૃહત્પક્ષસ્તસ્મૈ સ્તોત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-48 (66504)
યઃ સહસ્રસવે સત્રે જજ્ઞે વિશ્વસૃજામૃષિઃ।
હિરણ્યપક્ષઃ શકુનિસ્તસ્મૈ તાર્ક્ષ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-49 (66505)
યશ્ચિનોતિ સતાં સેતુમૃતેનામૃતયોનિના।
ધર્માર્થવ્યવહારાઙ્ગૈસ્તસ્મૈ સત્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-50 (66506)
યં પૃથગ્ધર્મચરણાઃ પૃથગ્ધર્મફલૈષિણઃ।
પૃથગ્ધર્મૈઃ સમર્ચન્તિ તસ્મૈ ધર્માત્મને નમઃ॥ 12-46-51 (66507)
[યતઃ સર્વે પ્રસૂયન્તે હ્યનઙ્ગાત્માઙ્ગદેહિનઃ।
ઉન્માદઃ સર્વભૂતાનાં તસ્મૈ કામાત્મને નમઃ॥] 12-46-52 (66508)
યં તં વ્યક્તસ્થમવ્યક્તં વિચિન્વન્તિ મહર્ષયઃ।
ક્ષેત્રે ક્ષેત્રજ્ઞમાસીનં તસ્મૈ ક્ષેત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-53 (66509)
યં દૃગાત્માનમાત્મસ્થં વૃતં ષોડશભિર્ગુણૈઃ।
પ્રાહુઃ સપ્તદશંસાઙ્ખ્યાસ્તસ્મૈ સાઙ્ખ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-54 (66510)
યં વિનિદ્રા જિતશ્વાસાઃ સંતુષ્ટાઃ સંયતેન્દ્રિયાઃ।
જ્યોતિઃ પશ્યન્તિ યુઞ્જાનાસ્તસ્મૈ યોગાત્મેન નમઃ॥ 12-46-55 (66511)
અપુણ્યપુણ્યોપરમે યં પુનર્ભવનિર્ભયાઃ।
શાન્તાઃ સંન્યાસિનો યાન્તિ તસ્મૈ મોક્ષાત્મને નમઃ॥ 12-46-56 (66512)
યસ્યાગ્રિરાસ્યં દ્યૌર્મૂર્ધા ખં નાભિશ્ચરણૌ ક્ષિતિઃ।
સૂર્યશ્ચક્ષુર્દિશઃ શ્રોત્રં તસ્મૈ લોકાત્મને નમઃ॥ 12-46-57 (66513)
યુગેષ્વાવર્તતે યોંઽશૈર્માસર્ત્વયનહાયનૈઃ।
સર્ગપ્રલયયોઃ કર્તા તસ્મૈ કાલાત્મને નમઃ॥ 12-46-58 (66514)
યોઽસૌ યુગસહસ્રાન્તે પ્રદીપ્તાર્ચિર્વિભાવસુઃ।
સંભક્ષયતિ ભૂતાનિ તસ્મૈ ઘોરાત્મને નમઃ॥ 12-46-59 (66515)
સંભક્ષ્ય સર્વભૂતાનિ કૃત્વા ચૈકાર્ણવં જગત્।
બાલઃ સ્વપિતિ યશ્ચૈકસ્તસ્મૈ માયાત્મને નમઃ॥ 12-46-60 (66516)
સહસ્રશિરસે તસ્મૈ પુરુષાયામિતાત્મને।
ચતુઃસમુદ્રપયસિ યોગનિદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-61 (66517)
અજસ્ય નાભાવધ્યેકં યસ્મિન્વિશ્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્।
પુષ્કરં પુષ્કરાક્ષસ્ય તસ્મૈ પઝાત્મને નમઃ॥ 12-46-62 (66518)
યસ્ય કેશેષુ જીમૂતા નદ્યઃ સર્વાઙ્ગસંધિષુ।
કુક્ષૌ સમુદ્રાશ્ચત્વારસ્તસ્મૈ તોયાત્મને નમઃ॥ 12-46-63 (66519)
યસ્માત્સર્ગાઃ પ્રવર્તન્તે સર્ગપ્રલયવિક્રિયાઃ।
યસ્મિંશ્ચૈવ પ્રલીયન્તે તસ્મૈ હેત્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-64 (66520)
[યો નિષણ્ણો ભવેદ્રાત્રૌ દિવા ભવતિ વિષ્ઠિતઃ।
ઇષ્ટાનિષ્ટસ્ય ચ દ્રષ્ટા તસ્મૈ દ્રષ્ટ્રાત્મને નમઃ॥] 12-46-65 (66521)
અકાર્યઃ સર્વકાર્યેષુ ધર્મકાર્યાર્થમુદ્યતઃ।
વૈકુણ્ઠસ્ય હિ તદ્રૂપં તસ્મૈ કાર્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-66 (66522)
બ્રહ્મ વક્તં ભુજૌ ક્ષત્રં કૃત્સ્નમૂરૂદરં વિશઃ।
પાદૌ યસ્યાશ્રિતાઃ શૂદ્રાસ્તસ્મૈવર્ણાત્મને નમઃ॥ 12-46-67 (66523)
અન્નપાનેન્ધનમયો રસપ્રાણવિવર્ધનઃ।
યો ધારયતિ ભૂતાનિ તસ્મૈ પ્રાણાત્મને નમઃ॥ 12-46-68 (66524)
[પ્રાણાનાં ધારણાર્થાય યોઽન્નં ભુઙ્ક્તે ચતુર્વિધમ્।
અન્તર્ભૂતઃ પચત્યગ્નિસ્તસ્મૈ પાકાત્મને નમઃ॥ ] 12-46-69 (66525)
વિષયે વર્તમાનાનાં યં તં વૈષયિકૈર્ગુણૈઃ।
પ્રાહુર્વિષયગોપ્તારં તસ્મૈ ગોપ્ત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-70 (66526)
અપ્રમેયશરીરાય સર્વતો બુદ્ધિચક્ષુષે।
અપારપરિમાણાય તસ્મૈ દિવ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-71 (66527)
પરઃ કાલાત્પરો યજ્ઞાત્પરઃ સદસતશ્ચ યઃ।
અનાદિરાદિર્વિશ્વસ્ય તસ્મૈ વિશ્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-72 (66528)
વૈદ્યુતો જાઠરશ્ચૈવ પાવકઃ શુચિરેવ ચ।
દહનઃ સર્વભક્ષાણાં તસ્મૈ વહ્ન્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-73 (66529)
રસાતલગતઃ શ્રીમાર્નનન્તો ભગવાન્પ્રભુઃ।
જગદ્ધારયતે યોઽસૌ તસ્મૈ શેષાત્મને નમઃ॥ 12-46-74 (66530)
જ્વલનાર્કેન્દુતારાણાં જ્યોતિષાં દિવ્યમૂર્તિનામ્।
યસ્તેજયતિ તેજાંસિ તસ્મૈ તેજાત્મને નમઃ॥ 12-46-75 (66531)
આત્મજ્ઞાનમિદં જ્ઞાનં જ્ઞાત્વા પઞ્ચસ્વવસ્થિતમ્।
યં જ્ઞાનેનાધિગચ્છન્તિ તસ્મૈ જ્ઞાનાત્મને નમઃ॥ 12-46-76 (66532)
સાઙ્ખ્યૈર્યોગૈર્વિનિશ્ચિત્ય સાધ્યૈશ્ચ પરમર્ષિભિઃ।
યસ્ય તુ જ્ઞાયતે તત્વં તસ્મૈ ગુહ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-77 (66533)
જટિને દણ્ડિને નિત્યં લમ્બોદરશરીરિણે।
કમણ્ડલુનિષઙ્ગાય તસ્મૈ બ્રહ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-78 (66534)
[શૂલિને ત્રિદશેશાય ત્ર્યમ્બકાય મહાત્મને।
ભસ્મદિગ્ધોર્ધ્વલિઙ્ગાય તસ્મા રુદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-79 (66535)
ચન્દ્રાર્ધકૃતશીર્ષાય વ્યાલયજ્ઞોપવીતિને।
પિનાકશૂલહસ્તાય તસ્મૈ ઉગ્રાત્મને નમઃ॥] 12-46-80 (66536)
યો જાતો વસુદેવેન દેવક્યાં યદુનન્દનઃ।
શઙ્ખચક્રગદાપાણિર્વાસુદેવાત્મને નમઃ॥ 12-46-81 (66537)
શિરઃકપાલમાલાય વ્યાઘ્રચર્મનિવાસિને।
ભસ્મદિગ્ધશરીરાય તસ્મૈ રુદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-82 (66538)
યો મોહયતિ ભૂતાનિ સર્વપાશાનુબન્ધનૈઃ।
સર્વસ્ય રક્ષણાર્થાય તસ્મૈ મોહાત્મને નમઃ॥ 12-46-83 (66539)
ચૈતન્યં સર્વતો નિત્યં સર્વપ્રાણિહૃદિ સ્થિતમ્।
સર્વાતીતતરં સૂક્ષ્મં તસ્મૈ સૂક્ષ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-84 (66540)
પઞ્ચભૂતાત્મભૂતાય ભૂતાદિનિધનાય ચ।
અક્રોધદ્રોહમોહાય તસ્મૈ શાન્તાત્મને નમઃ॥ 12-46-85 (66541)
યસ્મિન્સર્વં યતઃ સર્વં યઃ સર્વં સર્વતશ્ચ યઃ।
યશ્ચ સર્વમયો દેવસ્તસ્મૈ સર્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-86 (66542)
યઃ શેતે ક્ષીરપર્યઙ્કે દિવ્યનાગવિભૂષિતે।
ફણાસહસ્રરચિતે તસ્મૈ નિદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-87 (66543)
વિશ્વે ચ મરુતશ્ચૈવ રુદ્રાદિત્યાશ્વિનાવપિ।
વસવઃ સિદ્ધસાધ્યાશ્ચ તસ્મૈ દેવાત્મને નમઃ॥ 12-46-88 (66544)
અવ્યક્તં બુદ્ધ્યહંકારો મનોબુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચ।
તન્માત્રાણિ વિશેષાશ્ચ તસ્મૈ તત્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-89 (66545)
ભૂતં ભવ્યં ભવિષ્યચ્ચ ભૂતાદિપ્રભવાવ્યયઃ।
યોઽગ્રજઃ સર્વભૂતાનાં તસ્મૈ ભૂતાત્મને નમઃ॥ 12-46-90 (66546)
યં હિ સૂક્ષ્મં વિચિન્વન્તિ પરં સૂક્ષ્મવિદો જનાઃ।
સૂક્ષ્માત્સૂક્ષ્મં ચ યદ્બ્રહ્મ તસ્મૈ સૂક્ષ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-91 (66547)
મત્સ્યો ભૂત્વા વિરિઞ્ચાય યેન વેદાઃ સમાહૃતાઃ।
રસાતલગતઃ શીઘ્રં તસ્મૈ મત્સ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-92 (66548)
મન્દરાદ્રિર્ધૃતો યેન પ્રાપ્તે હ્યમૃતમન્થને।
અતિકર્કશદેહાય તસ્મૈ કૂર્માત્મને નમઃ॥ 12-46-93 (66549)
વારાહં રૂપમાસ્થાય મહીં સવનપર્વતામ્।
ઉદ્ધરત્યેકદંષ્ટ્રેણ તસ્મૈ ક્રોડાત્મને નમઃ॥ 12-46-94 (66550)
નારસિંહવપુઃ કૃત્વા સર્વલોકભયંકરમ્।
હિરણ્યકશિપું જઘ્ને તસ્મૈ સિંહાત્મને નમઃ॥ 12-46-95 (66551)
પિઙ્ગેક્ષણસટં યસ્ય રૂપં દંષ્ટ્રાનખૈર્યુતમ્।
દાનવેન્દ્રાન્તકરણં તસ્મૈ દૃપ્તાત્મને નમઃ॥ 12-46-96 (66552)
યં ન દેવા ન ગન્ધર્વા ન દૈત્યા ન ચ દાનવાઃ।
તત્વતો હિ વિજાનન્તિ તસ્મૈ સૂક્ષ્માત્મને નમઃ॥]
વામનં રૂપમાસ્થાય બલિં સંયમ્ય માયયા।
ત્રૈલોક્યં ક્રાન્તવાન્યસ્તુ તસ્મૈ ક્રાન્તાત્મને નમઃ॥ 12-46-97 (66553)
જમદગ્નિસુતો ભૂત્વા રામઃ શસ્ત્રભૃતાં વરઃ।
મહીં નિઃક્ષત્રિયાં ચક્રે તસ્મૈ રામાત્મને નમઃ॥ 12-46-98 (66554)
ત્રિઃસપ્તકૃત્વો યશ્ચૈકો ધર્મે વ્યુત્ક્રાન્તિગૌરવાત્।
જઘાન ક્ષત્રિયાન્સઙ્ખ્યે તસ્મૈ ક્રોધાત્મને નમઃ॥ 12-46-99 (66555)
[વિભજ્ય પઞ્ચધાઽઽત્માનં વાયુર્ભૂત્વા શરીરગઃ।
યશ્ચેષ્ટયતિ ભૂતાનિ તસ્મૈ વાય્વાત્મને નમઃ॥] 12-46-100 (66556)
રામો દશિરથિર્ભૂત્વા પુલસ્ત્યકુલનન્દનમ્।
જઘાન રાવણં સઙ્ખ્યે તસ્મૈ ક્ષત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-101 (66557)
યો હલી મુસલી શ્રીમાન્નીલામ્બરધરઃ સ્થિતઃ।
રામાય રૌહિણેયાય તસ્મૈ ભોગાત્મને નમઃ॥ 12-46-102 (66558)
શઙ્ખિને ચક્રિણે નિત્યં શાર્ઙ્ગિણે પીતવાસસે।
વનમાલાધરાયૈવ તસ્મૈ કૃષ્ણાત્મને નમઃ॥ 12-46-103 (66559)
વસુદેવસુતઃ શ્રીમાન્ક્રીડિતો નન્દગોકુલે।
કંસસ્ય નિધનાર્થાય તસ્મૈ ક્રીડાત્મને નમઃ॥ 12-46-104 (66560)
વાસુદેવત્વમાગમ્ય યદોર્વંશસમુદ્ભવઃ।
ભૂભારહરણં ચક્રે તસ્મૈ કૃષ્ણાત્મને નમઃ॥ 12-46-105 (66561)
સારથ્યમર્જુનસ્યાજૌ કુર્વન્ગીતામૃતં દદૌ।
લોકત્રયોપકારાય તસ્મૈ બ્રહ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-106 (66562)
દાનવાંસ્તુ વશે કૃત્વા પુનર્બુદ્ધત્વમાગતઃ।
સર્ગસ્ય રક્ષણાર્થાય તસ્મૈ બુદ્ધાત્મને નમઃ॥ 12-46-107 (66563)
હનિષ્યતિ કલૌ પ્રાપ્તે મ્લેચ્છાંસ્તુરગવાહનઃ।
ધર્મસંસ્થાપકો યસ્તુ તસ્મૈ કલ્ક્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-108 (66564)
તારાન્વયે કાલનેમિં હત્વા દાનવપુઙ્ગવમ્।
દદૌ રાજ્યં મહેન્દ્રાય તસ્મૈ સાઙ્ખ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-109 (66565)
યઃ સર્વપ્રાણિનાં દેહે સાક્ષિભૂતો હ્યવસ્થિતઃ।
અક્ષરઃ ક્ષરમાણાનાં તસ્મૈ સાક્ષ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-110 (66566)
નમોસ્તુ તે મહાદેવ નમસ્તે ભક્તવત્સલ।
સુબ્રહ્મણ્ય નમસ્તેઽસ્તુ પ્રસીદ પરમેશ્વર॥ 12-46-111 (66567)
અવ્યક્તવ્યક્તરૂપેણ વ્યાપ્તં સર્વં ત્વયા વિભો।
નારાયણં સહસ્રાક્ષં સર્વલોકમહેશ્વરમ્॥ 12-46-112 (66568)
હિરણ્યનાભ યજ્ઞાઙ્ગમમૃતં વિશ્વતોમુખમ્।
સર્વદા સર્વકાર્યેષુ નાસ્તિ તેષામમઙ્ગલમ્॥ 12-46-113 (66569)
યેષાં હૃદિસ્થો દેવેશો મઙ્ગલાયતનં હરિઃ।
મઙ્ગલ ભગવાન્વિષ્ણુર્મઙ્ગલં મધુસૂદનઃ॥ 12-46-114 (66570)
મઙ્ગલં પુણ઼્ડરીકાક્ષો મઙ્ગલં ગરુડધ્વજઃ।
વિશ્વકર્મન્નમસ્તેઽસ્તુ વિશ્વાત્મન્વિશ્વસંભવ॥ 12-46-115 (66571)
અપવર્ગસ્થભૂતાનાં પઞ્ચાનાં પરમાસ્થિત।
નમસ્તે ત્રિષુ લોકેષુ વમસ્તે પરતસ્ત્રિષુ॥ 12-46-116 (66572)
નમસ્તે દિક્ષુ સર્વાસુ ત્વં હિ સર્વપરાયણમ્।
નમસ્તે ભગવન્વિષ્ણો ત્યેકાનાં પ્રભવાવ્યય॥ 12-46-117 (66573)
ત્વં હિ કર્તા હૃષીકેશઃ સંહર્તા ચાપરાજિતઃ।
તેન પશ્યામિ તે દિવ્યાન્ભાવાન્હિ ત્રિષુવર્ત્મસુ॥ 12-46-118 (66574)
તચ્ચ પશ્યામિ તત્વેન યત્તે રૂપં સનાતનમ્।
દિવં તે શિરસા વ્યાપ્તં પદ્ભ્યાં દેવી વસુંધરા।
વિક્રમેણ ત્રયો લોકાઃ પુરુષોઽસિ સનાતનઃ॥ 12-46-119 (66575)
[દિશો ભુજા રવિશ્ચક્ષુર્વીર્યે શુક્રઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
સપ્તમાર્ગા નિરુદ્ધાસ્તે વાયોરમિતતેજસઃ॥] 12-46-120 (66576)
વ્યક્તાવ્યક્તસ્વરૂપેણ વ્યાપ્તં સર્વં ત્વયા વિભો।
અવ્યક્તં બ્રાહ્મણં રૂપં વ્યક્તમેતચ્ચરાચરમ્॥ 12-46-121 (66577)
અતસીપુષ્પસંકાશં પીતવાસસમચ્યુતમ્।
યે નમસ્યન્તિ ગોવિન્દં ન તેષાં વિદ્યતે ભયમ્॥ 12-46-122 (66578)
[એકોઽપિ કૃષ્ણસ્ય કૃતઃ પ્રણામો
દશાશ્વમેધાવભૃથેન તુલ્યઃ।
દશાશ્વમેધી પુનરેતિ જન્મ
કૃષ્ણપ્રણામી ન પુનર્ભવાય॥ 12-46-123 (66579)
કૃષ્ણવ્રતાઃ કૃષ્ણમનુસ્મરન્તો
રાત્રૌ ચ કૃષ્ણં પુનરુત્થિતા યે।
તે કૃષ્ણદેહાઃ પ્રવિશન્તિ કૃષ્ણ
માજ્યં યથા મન્ત્રહુતં હુતાશે॥ 12-46-124 (66580)
નમો નરકસંત્રાસરક્ષામણ્ડલકારિણે।
સંસારનિમ્નગાવર્તતરિકાષ્ઠાય વિષ્ણવે॥ 12-46-125 (66581)
નમો બ્રહ્મણ્યદેવાય ગોબ્રાહ્મણહિતાય ચ।
જગદ્ધિતાય કૃષ્ણાય ગોવિન્દાય નમોનમઃ॥ 12-46-126 (66582)
પ્રાણકાન્તારપાથેયં સંસારોચ્છેદભેષજમ્।
દુઃખશોકપરિત્રાણં હરિરિત્યક્ષરદ્વયમ્॥] 12-46-127 (66583)
નારાયણપરં બ્રહ્મ નારાયણપરં તપઃ।
નારાયણપરં સત્યં નારાયણપરં પરમ્॥ 12-46-128 (66584)
યથા વિષ્ણુમયં સત્યં યથા વિષ્ણુમયં હવિઃ।
તથા વિષ્ણુમયં સર્વં પાપ્મા ને નશ્યતાં તથા॥ 12-46-129 (66585)
તસ્ય યજ્ઞવરાહસ્ય વિષ્ણોરમિતતેજસઃ।
પ્રણામં યેઽપિ કુર્વન્તિ તેષામપિ નમોનમઃ॥ 12-46-130 (66586)
ત્વાં પ્રપન્નાય ભક્તાય ગતિમિષ્ટાં જિગીષવે।
યચ્છ્રેયઃ પુણ્ડરીકાક્ષ તદ્ધ્યાયસ્વ સુરોત્તમ॥ 12-46-131 (66587)
ઇતિ વિદ્યાતપોયોનિરયોનિર્વિષ્ણુરીડિતઃ।
વાગ્યજ્ઞેનાર્ચિતો દેવઃ પ્રીયતાં મે જનાર્દનઃ॥ 12-46-132 (66588)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-46-133x (5438)
એતાવદુક્ત્વા વચનં ભીષ્મસ્તદ્રતમાનસઃ।
નમ ઇત્યેવ કૃષ્ણાય પ્રણામમકરોત્તદા॥ 12-46-133 (66589)
તસ્મિન્નુપરતે વાક્યે તતસ્તે બ્રહ્મવાદિનઃ।
ભીષ્મં વાગ્ભિર્વાષ્પગલાસ્તમાનર્ચુર્મહાદ્યુતિમ્॥ 12-46-134 (66590)
તેઽસ્તુવન્તશ્ચ વિપ્રેન્દ્રાઃ કેશવં પુરુષોત્તમમ્।
ભીષ્મં ચ શનકૈઃ સર્વે પ્રશશંસુઃ પુનઃ પુનઃ॥ 12-46-135 (66591)
અધિગમ્ય તુ યોગેન ભક્તિં ભીષ્મસ્ય માધવઃ।
ત્રૈલોક્યદર્શનં જ્ઞાનં દિવ્યં દત્ત્વા યયૌ હરિઃ॥ 12-46-136 (66592)
વિદિત્વા ભક્તિયોગં તં ભીષ્મસ્ય પુરુષોત્તમઃ।
સહસોત્થાય તં હૃષ્ટો યાનમેવાન્વપદ્યત॥ 12-46-137 (66593)
કેશવઃ સાત્યકિશ્ચૈવ રથેનકેન જગ્મતુઃ।
અપરેણ મહાત્માનૌ યુધિષ્ઠિરધનઞ્જયૌ॥ 12-46-138 (66594)
ભીમસેનો યમૌ ચોભૌ રથમેકં સમાસ્થિતાઃ।
કૃપો યુયુત્સુઃ સૂતશ્ચ સઞ્જયશ્ચાપરં રથમ્॥ 12-46-139 (66595)
તે રથૈર્નગરાકારૈઃ પ્રયાતાઃ પુરુષર્ષભાઃ।
નેમિઘોષેણ મહતા કમ્પયન્તે વસુંધરામ્॥ 12-46-140 (66596)
તતો ગિરઃ પુરુષવરસ્તવેરિતાં
દ્વિજેરિતાઃ પથિષુ મનાક્ સ શુશ્રુવે।
કૃતાઞ્જલિં પ્રણતમથાપરં જનં
સ કેશિહા મુદિતમનાસ્થનન્દત॥ 12-46-141 (66597)
ઇતિ સ્મરન્પઠતિ ચ શાર્ઙ્ગધન્વનઃ
શૃણોતુ વા યદુકુલનન્દનસ્તવમ્।
સ ચક્રભૃત્પ્રતિહતસર્વાકિલ્વિષો
જનાર્દનં પ્રવિશતિ દેહસંક્ષયે॥ 12-46-142 (66598)
યં યોગિનઃ પ્રાણવિયોગકાલે
યત્નેન ચિત્તે વિનિવેશયન્તિ।
સ તં પુરસ્તાદ્ધરિમીક્ષમાણઃ
પ્રાણાઞ્જહૌ પ્રાપ્તફલો હિ ભીષ્મઃ॥ 12-46-143 (66599)
સ્વવરાજઃ સમાપ્તોઽયં વિષ્ણોરદ્ભુતકર્મણઃ।
ગાઙ્ગેયેન પુરા ગીતો મહાપાતકનાશનઃ॥ 12-46-144 (66600)
ઇમં નરઃ સ્તવરાજં મુમુક્ષુઃ
પઠઞ્શુચિઃ કલુષિતકલ્મષાપહમ્।
અતીત્ય લોકાન્મલિનઃ સમામતા
ન્પદં સ ગચ્છત્યમૃતં મહાત્મનઃ॥ ॥ 12-46-145 (66601)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-46-17 જિગદિષામિ વક્તુમિચ્છામિ। વ્યાસસમાસિન્યા વિસ્તરસંક્ષેપવત્યા॥ 12-46-25 સદસત્કાર્યં કારણં ચ વિશ્વં કર્મ યસ્માત્॥ 12-46-28 વાકેષુ મન્ત્રેષુ સામાન્યતઃ કર્મપ્રકાશકેષુ। અનુવાકેષુ મન્ત્રાર્થવિવરણભૂતેષુ બ્રાહ્મણવાક્યેષુ। નિષત્સુ કર્માઙ્ગાદ્યવબદ્ધદેવતાદિજ્ઞાનવાક્યેષુ। ઉપનિષત્સુ કેવલાત્મજ્ઞાપકવાક્યેષુ ગૃણન્તિ ધ્યાયન્તિ। સત્યમબાધિતમ્। સત્યેષ્વબાધિતાર્થેષુ। સામસુ જ્યેષ્ઠસામાદિષુ॥ 12-46-29 ચતુર્ભિર્નામભિર્વાસુદેવસકર્ષણપ્રદ્યુમ્રાનિરુદ્ધરૂપૈઃ॥ 12-46-30 નિત્યં તપઃ સ્વધર્મસ્તદ્યસ્મિન્। યત્પ્રીત્યર્થં તપ્તં સદ્યદ્યસ્માદઙ્ગેષુ ચિત્તેષ્વનુતિષ્ઠતિ ઉપતિષ્ઠતિ યશ્ચ સર્વાત્મા તં પ્રપદ્યે ઇતિ સર્વેષાં યચ્છબ્દસંબદ્ધાનાં પ્રથમેનાન્વયઃ। ઈશ્વલરાર્થમનુષ્ઠિતો ધર્મઃ સ્વચિત્તશુદ્ધિદ્વારાસ્વાર્થએવ ભવતીતિ ભાવઃ॥ 12-46-31 ભૌમં બ્રહ્મ વેદા બ્રાહ્મણા યજ્ઞાશ્ચ॥ 12-46-32 આત્માનં સર્વેશ્વરમાત્મનિ હાર્દાકાશે ઇષ્ટ્વા યોગેન પશ્યતિ। આનન્ત્યાય મોક્ષાય॥ 12-46-34 પુરાણે અતીતકલ્પાદિવિષયે। પુરુષં પૂર્ણં સર્વમસ્મિન્નતીતમસ્ત્યેવેતિ યોગાત્પુરુષ ઇતિ નામ। યુગાદિષુ યુગારમ્ભેષુ। બૃંહકત્વાત્સૃષ્ટેરેનં બ્રહ્મેત્યાહુઃ। ક્ષયે સર્વસ્ય સમ્યક્વર્ષણાદયં સંકર્ષણ ઇત્યુક્તઃ॥ 12-46-35 નાન્યભક્તા અનન્યભક્તાઃ॥ 12-46-39 હિરણ્યગર્ભમિતિ ડ. થ. પાઠઃ। જજ્ઞે જનયામાસ॥ 12-46-43 ઉક્થે બહ્વૃચાઃ। અગ્નૌ ચયનેઽધ્વર્યવઃ॥ 12-46-47 ચતુર્ભિરિતિ। આશ્રાવયેતિ ચતુરક્ષરં અસ્તુ શ્રૌષિડિતિ ચતુરક્ષરં યજેતિ દ્વ્યક્ષરં યે યજામહે ઇતિ પઞ્ચાક્ષરં દ્વ્યક્ષરો વષટ્કાર ઇતિ સપ્તદશભિરક્ષરૈર્યો હૂયતે તસ્મૈ હોમાત્મને નમઃ॥ 12-46-49 યઃ સહસ્રસમે સત્ર ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર સહસ્રસમે સહસ્રસં વત્સરે સત્રે ઇત્યર્થઃ॥ 12-46-54 યં ત્રિધાત્માનમિતિ ઝ.પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 047
॥ શ્રીઃ ॥
12.47. અધ્યાયઃ 047
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણંયુધિષ્ઠિરાદીનાં કુરુક્ષેત્રંપ્રતિ ગમનમ્॥ 1॥ યુધિષ્ઠિરેણ કૃષ્ણંપ્રતિ પરશુરામચરિત્રકથનપ્રાર્થના॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-47-0 (66602)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-47-0x (5439)
તતઃ સ ચ હૃષીકેશઃ સ ચ રાજા યુધિષ્ઠિરઃ।
કૃપાદયશ્ચ તે સર્વે ચત્વારઃ પાણ્ડવાશ્ચ તે॥ 12-47-1 (66603)
રથૈસ્તૈર્નગરપ્રખ્યૈઃ પતાકાધ્વજશોભિતૈઃ।
યયુરાશુ કુરુક્ષેત્રં વાજિભિઃ શીઘ્રગામિભિઃ॥ 12-47-2 (66604)
તેઽવતીર્ય કુરુક્ષેત્રે કેશમઢજ્જાસ્થિસંકુલે।
દેહન્યાસઃ કૃંતો યત્ર ક્ષત્રિયૈસ્તૈર્મહારથૈઃ॥ 12-47-3 (66605)
ગજાશ્વદેહાસ્થિચયૈઃ પર્વતૈરિવ સંચિતમ્।
નરશીર્ષકપાલૈશ્ચ હંસૈરિવ ચ સર્વશઃ॥ 12-47-4 (66606)
ચિતાસહસ્રૈર્નિચિતં વર્મશસ્ત્રસમાકુલમ્।
આપાનભૂમિં કાલસ્ય તદા ભુક્તોજ્ઝિતામિવ॥ 12-47-5 (66607)
ભૂતસઙ્ઘાનુચરિતં રક્ષોગણનિષેવિતમ્।
પશ્યન્તસ્તે કુરુક્ષેત્રં યયુરાશુ મહારથાઃ॥ 12-47-6 (66608)
ગચ્છન્નેવ મહાબાહુઃ સર્વં યાદવનન્દનઃ।
યુધિષ્ઠિરાય પ્રોવાચ જામદગ્ન્યસ્ય વિક્રમમ્॥ 12-47-7 (66609)
અમી રામહ્રદાઃ પઞ્ચ દૃશ્યન્તે પાર્થ દૂરતઃ।
યેષુ સંતર્પયામાસ પિતૄન્ક્ષત્રિયશોણિતૈઃ॥ 12-47-8 (66610)
ત્રિઃસપ્તકૃત્વો વસુધાં કૃત્વા નિઃક્ષત્રિયાં પ્રભુઃ।
ઇહેદાનીં તતો રામઃ કર્મણો વિરરામ હ॥ 12-47-9 (66611)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-47-10x (5440)
ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ પૃથિવી કૃતા નિઃક્ષત્રિયા પુરા।
રામેણેતિ યદાત્થ ત્વમત્ર મે સંશયો મહાન્॥ 12-47-10 (66612)
ક્ષત્રબીજં યથા દગ્ધં રામેણ યદુપુઙ્ગવ।
કથં ભૂયઃ સમુત્યત્તિઃ ક્ષત્રસ્યામિતવિક્રમ॥ 12-47-11 (66613)
મહાત્મના ભગવતા રામેણ યદુપુઙ્ગવ।
કથમુત્સાદિત્તં ક્ષત્રં કથમૃદ્ધિગતં પુનઃ॥ 12-47-12 (66614)
મહતા રથયુદ્ધેન કોટિશઃ ક્ષત્રિયા હતાઃ।
તથાઽભૂચ્ચ મહી કીર્ણા ક્ષત્રિયૈર્વદતાં વર॥ 12-47-13 (66615)
કિમર્થં ભાર્ગવેણેદં ક્ષત્રમુત્સાદિતં પુરા।
રામેણ યદુશાર્દૂલ કુરુક્ષેત્રે મહાત્મના॥ 12-47-14 (66616)
એતન્મે છિન્ધિ વાર્ષ્ણેય સંશયં તાર્ક્ષ્યકેતન।
આગમો હિ પરઃ કૃષ્ણ ત્વત્તો નો વાસવાનુજ॥ 12-47-15 (66617)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-47-16x (5441)
તતો વ્રજન્નેવ ગદાગ્રજઃ પ્રભુઃ
શશંસ તસ્મૈ નિખિલેન તત્ત્વતઃ।
યુધિષ્ઠિરાયાપ્રતિમૌજસે તદા
યથાઽભવત્ક્ષત્રિયસંકુલા મહી॥ ॥ 12-47-16 (66618)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 47॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-47-15 આગમો વેદઃ। ત્વત્તઃ ત્વદ્વચનાત્રો પરઃ નાધિકઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 048
॥ શ્રીઃ ॥
12.48. અધ્યાયઃ 048
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પરશુરામચરિતકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-48-0 (66619)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-48-0x (5442)
શૃણુ કૌન્તેય રામસ્ય પ્રભાવો યો મયા શ્રુતઃ।
મહર્ષીણાં કથયતાં કારણં તસ્ય જન્મ ચ॥ 12-48-1 (66620)
યથા ચ જામદગ્ન્યેન કોટિશઃ ક્ષત્રિયા હતાઃ।
ઉદ્ભૂતા રાજવંશેષુ યે ભૂયો ભારતે હતાઃ॥ 12-48-2 (66621)
જહ્નોરજસ્તુ તનયો બલાકાશ્ચસ્તુ તત્સુતઃ।
કુશિકો નામ ધર્મજ્ઞસ્તસ્ય પુત્રો મહીપતે॥ 12-48-3 (66622)
અગ્ર્યં તપઃ સમાતિષ્ઠત્સહસ્રાક્ષસમો ભુવિ।
પુત્રં લભેયમજિતં ત્રિલોકેશ્વરમિત્યુત॥ 12-48-4 (66623)
તમુગ્રતપસં દૃષ્ટ્વા સહસ્રાક્ષઃ પુરંદરઃ।
સમર્થં પુત્રજનને સ્વયમેવૈત્ય ભારત॥ 12-48-5 (66624)
પુત્રત્વમગમદ્રાજંસ્તસ્ય લોકેશ્વરેશ્વરઃ।
ગાધિર્નામાભવત્પુત્રઃ કૌશિકઃ પાકશાસનઃ॥ 12-48-6 (66625)
તસ્ય કન્યાઽભવદ્રાજન્નામ્ના સત્યવતી પ્રભો।
તાં ગાધિર્ભૃગુપુત્રાય ઋચીકાય દદૌ પ્રભુઃ॥ 12-48-7 (66626)
તતસ્તયા હિ કૌન્તેય ભાર્ગવઃ કુરુનદનઃ।
પુત્રાર્થં શ્રપયામાસ ચરું ગાધેસ્તથૈવ ચ॥ 12-48-8 (66627)
આહૂય ચાહ તાં ભાર્યામૃચીકો ભાર્ગવસ્તદા।
ઉપયોજ્યશ્ચરુરયં ત્વયા માત્રાઽપ્યયં તવ॥ 12-48-9 (66628)
તસ્યા જનિષ્યતે પુત્રો દીપ્તિમાન્ક્ષત્રિયર્ષભઃ।
અજય્યઃ ક્ષત્રિયૈર્લોકે ક્ષત્રિયર્ષભસૂદનઃ॥ 12-48-10 (66629)
તવાપિ પુત્રં કલ્યાણિ ધૃતિમન્તં શમાત્મકમ્।
તપોન્વિતં દ્વિજશ્રેષ્ઠં ચરુરેષ વિધાસ્યતિ॥ 12-48-11 (66630)
ઇત્યેવમુક્ત્વા તાં ભાર્યાં સર્ચીકો ભૃગુનન્દનઃ।
તપસ્યભિરતઃ શ્રીમાઞ્જગામારણ્યમેવ હિ॥ 12-48-12 (66631)
એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ તીર્થયાત્રાપરો નૃપઃ।
ગાધિઃ સદારઃ સંપ્રાપ્ત ઋચીકસ્યાશ્રમં પ્રતિ॥ 12-48-13 (66632)
ચરુદ્વયં ગૃહીત્વા તુ રાજન્સત્યવતી તદા।
ભર્ત્રા દત્તં પ્રસન્નેન માત્રે હૃષ્ટા ન્યવેદયત્॥ 12-48-14 (66633)
માતા તુ તસ્યાઃ કૌન્તેય દુહિત્રે સ્વં ચરું દદૌ।
તસ્યાશ્રરુમથાજ્ઞાતમાત્મસંસ્થં ચકાર હ॥ 12-48-15 (66634)
અથ સત્યવતી ગર્ભં ક્ષત્રિયાન્તકરં તદા।
ધારયામાસ દીપ્તેન વપુષા ઘોરદર્શનમ્॥ 12-48-16 (66635)
તામૃચીકસ્તદા દૃષ્ટ્વા ધ્યાનયોગેન ભારત।
અબ્રવીદ્ભૃગુશાર્દૂલઃ સ્વાં ભાર્યાં દેવરૂપિણીમ્॥ 12-48-17 (66636)
માત્રાઽસિ વ્યંસિતા ભદ્રે ચરુવ્યત્યાસહેતુના।
તસ્માજ્જનિષ્યતે પુત્રઃ ક્રૂરકર્માઽત્યમર્ષણઃ।
`જનયિષ્યતિ માતા તે બ્રહ્મભૂતં તપોધનમ્॥' 12-48-18 (66637)
વિશ્વં હિ બ્રહ્મ સુમહચ્ચરૌ તવ સમાહિતમ્।
ક્ષત્રવીર્યં ચ સકલં તવ માત્રે સમર્પિતમ્॥ 12-48-19 (66638)
વિપર્યયેણ તે ભદ્રે નૈતદેવં ભવિષ્યતિ।
માતુસ્તે બ્રાહ્મણો ભૂયાત્તવ ચ ક્ષત્રિયઃ સુતઃ॥ 12-48-20 (66639)
સૈવમુક્તા મહાભાગા ભર્ત્રા સત્યવતી તદા।
પપાત શિરસા તસ્મૈ વેપન્તી ચાબ્રવીદિદમ્॥ 12-48-21 (66640)
નાર્હોઽસિ ભગવન્નદ્ય વક્તુમેવંવિધં વચઃ।
બ્રાહ્મણાપશદં પુત્રં પ્રાપ્સ્યસીતિ હિ માં પ્રભો॥ 12-48-22 (66641)
ઋચીક ઉવાચ। 12-48-23x (5443)
નૈષ સંકલ્પિતઃ કામો મયા ભદ્રે તથા ત્વયિ।
ઉગ્રકર્મા ભવેત્પુત્રશ્ચરુવ્યત્યાસહેતુના॥ 12-48-23 (66642)
સત્યવત્યુવાચ। 12-48-24x (5444)
ઇચ્છઁલ્લોકાનપિ મુને સૃજેથાઃ કિં પુનઃ સુતમ્।
શમાત્મકમૃજું પુત્રં દાતુમર્હસિ મે પ્રભો॥ 12-48-24 (66643)
ઋચીક ઉવાચ। 12-48-25x (5445)
નોક્તપૂર્વં મયા ભદ્રે સ્વૈરેષ્વપ્યનૃતં વચઃ।
કિમુતાગ્નિં સમાધાય મન્ત્રવચ્ચરુસાધને॥ 12-48-25 (66644)
[દૃષ્ટમેતત્પુરા ભદ્રે જ્ઞાતં ચ તપસા મયા।
બ્રહ્મભૂતં હિ સકલં પિતુસ્તવ કુલં ભવેત્॥] 12-48-26 (66645)
સત્યવત્યુવાચ। 12-48-27x (5446)
કામમેવં ભવેત્પૌત્રો મામૈવં તનયઃ પ્રભો।
શમાત્મકમૃજું પુત્રં લભેયં જપતાં વર॥ 12-48-27 (66646)
ઋચીક ઉવાચ। 12-48-28x (5447)
પુત્રે નાસ્તિ વિશેષો મે પૌત્રે ચ વરવર્ણિનિ।
યથા ત્વયોક્તં વચનં તથા ભદ્રે ભવિષ્યતિ॥ 12-48-28 (66647)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-48-29x (5448)
તતઃ સત્યવતી પુત્રં જનયામાસ ભાર્ગવમ્।
તપસ્યભિરતં શાન્તં જમદગ્નિં યતવ્રતમ્॥ 12-48-29 (66648)
વિશ્વામિત્રં ચ દાયાદં ગાધિઃ કુશિકનન્દનઃ।
પ્રાપ બ્રહ્મર્ષિસમિતં વિશ્વેન બ્રહ્મણા યુતમ્॥ 12-48-30 (66649)
ઋચીકો જનયામાસ જમદગ્નિં તપોનિધિમ્।
સોઽપિ પુત્રં હ્યજનયજ્જમદગ્નિઃ સુદારુણમ્॥ 12-48-31 (66650)
સર્વવિદ્યાન્તગં શ્રેષ્ઠં ધનુર્વેદસ્ય પારગમ્।
રામં ક્ષત્રિયહન્તારં પ્રદીપ્તમિવ પાવકમ્॥ 12-48-32 (66651)
[તેષયિત્વા મહાદેવં પર્વતે ગન્ધમાદને।
અસ્ત્રાણિ વરયામાસ પરશું ચાતિતેજસમ્॥ 12-48-33 (66652)
સ તેનાકુણ્ઠધારેણ જ્વલિતાનલવર્ચસા।
કુઠારેણાપ્રમેયેણ લોકેષ્વપ્રતિમોઽભવત્॥] 12-48-34 (66653)
એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ કૃતવીર્યાત્મજો બલી।
અર્જુનો નામ તેજસ્વી ક્ષત્રિયો હૈહયાધિપઃ॥ 12-48-35 (66654)
દત્તાત્રેયપ્રસાદેન રાજા બાહુસહસ્રવાન્।
ચક્રવર્તી મહાતેજા વિપ્રાણામાશ્વમેધિકે॥ 12-48-36 (66655)
દદૌ સ પૃથિવીં સર્વાં સપ્તદ્વીપાં સપર્વતામ્।
સબાહ્વસ્ત્રબલેનાજૌ જિત્વા પરમધર્મવિત્॥ 12-48-37 (66656)
તૃષિતેન ચ કૌન્તેય ભિક્ષિતશ્ચિત્રભાનુના।
સહસ્ત્રબાહુર્વિક્રાન્તઃ પ્રાદાદ્ભિક્ષામથાગ્નયે॥ 12-48-38 (66657)
ગ્રામાન્પુરાણિ રાષ્ટ્રાણિ ઘોષાંશ્ચૈવ તુ વીર્યવાન્।
જજ્વાલ તસ્ય વાણેદ્ધચિત્રભાનુર્દિધક્ષયા॥ 12-48-39 (66658)
સ તસ્ય પુરુષેન્દ્રસ્ય પ્રભાવેણ મહૌજસઃ।
દદાહ કાર્તવીર્યસ્ય શૈલાનપિ ધરામપિ॥ 12-48-40 (66659)
સ શૂન્યમાશ્રમારણ્યમાપવસ્ય મહાત્મનઃ।
દદાહ પવનેનેદ્ધશ્ચિત્રભાનુઃ સહૈહયઃ॥ 12-48-41 (66660)
આપવસ્તં તતો રોષાચ્છશાપાર્જુનમચ્યુત।
દગ્ધે શ્રમે મહાબાહો કાર્તવીર્યેણ વીર્યવાન્॥ 12-48-42 (66661)
ત્વયા ન વર્જિતં યસ્માન્મમેદં હિ મહદ્વનમ્।
દગ્ધં તસ્માદ્રણે રામો બાહૂંસ્તે ચ્છેત્સ્યતેઽર્જુન॥ 12-48-43 (66662)
અર્જુનસ્તુ મહાતેજા બલી નિત્યં શમાત્મકઃ।
બ્રહ્મણ્યશ્ચ શરણ્યશ્ચ દાતા શૂરશ્ચ ભારત।
નાચિન્તયત્તદા શાપં તેન દત્તં મહાત્મના॥ 12-48-44 (66663)
તસ્ય પુત્રાઃ સુબલિનઃ શાપેનાસન્પિતુર્વધે।
નિમિત્તમવલિપ્તા વૈ નૃશંસાશ્ચૈવ નિત્યદા॥ 12-48-45 (66664)
જમદગ્નેસ્તુ ધેન્વાસ્તે વત્સમાનિન્યુરચ્યુત।
અજ્ઞાતં કાર્તવીર્યસ્ય હૈહયેન્દ્રસ્ય ધીમતઃ॥ 12-48-46 (66665)
તન્નિમિત્તમભૂદ્યુદ્ધં જામદગ્નેર્મહાત્મનઃ।
તતોઽર્જુનસ્ય બાહૂન્સ ચિચ્છેદ રુષિતોઽનઘ॥ 12-48-47 (66666)
તં ભ્રમન્તં તતો વત્સં જામદગ્ન્યઃ સ્વમાશ્રમમ્।
પ્રત્યાનયત રાજેન્દ્ર તેષામન્તઃ પુરાત્પ્રભુઃ॥ 12-48-48 (66667)
અર્જુનસ્ય સુતાસ્તે તુ સંભૂયાબુદ્ધયસ્તદા।
ગત્વાઽઽશ્રમમસંબુદ્ધા જમદગ્નેર્મહાત્મનઃ।
અપાતયન્ત ભલ્લાગ્રૈઃ શિરઃ કાયાન્નરાધિપ॥ 12-48-49 (66668)
સમિત્કુશાર્થં રામસ્ય નિર્યાતસ્ય યશસ્વિનઃ।
`પ્રત્યક્ષં રામમાતુશ્ચ તથૈવાશ્રમવાસિનામ્॥ 12-48-50 (66669)
શ્રુત્વા રામસ્તમર્થં ચ ક્રુદ્ધઃ કાલાનલોપમઃ।
ધનુર્વેદેઽદ્વિતીયો હિ દિવ્યાસ્ત્રૈઃ સમલંકૃતઃ॥ 12-48-51 (66670)
ચન્દ્રબિમ્બાર્ધસંકાશં પરશું ગૃહ્ય ભાર્ગવઃ।'
તતઃ પિતૃવધામર્ષાદ્રામઃ પરમમન્યુમાન્।
નિઃક્ષત્રિયાં પ્રતિશ્રુત્ય મહીં શસ્ત્રમગૃહ્ણત॥ 12-48-52 (66671)
તતઃ સ ભૃગુશાર્દૂલઃ કાર્તવીર્યસ્ય વીર્યવાન્।
વિક્રમ્ય નિજઘાનાશુ પુત્રાન્પૌત્રાંશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-48-53 (66672)
સ હૈહયસહસ્રાણિ હત્વા પરમમન્યુમાન્।
મહીં સાગરપર્યન્તાં ચકાર રુધિરોક્ષિતામ્॥ 12-48-54 (66673)
સ તથા સુમહાતેજાઃ કૃત્વા નિઃક્ષત્રિયાં મહીમ્।
કૃપયા પરયાઽઽવિષ્ટો વનમેવ જગામ હ॥ 12-48-55 (66674)
તતો વર્ષસહસ્રેષુ સમતીતેષુ કેષુચિત્।
કોપં સંપ્રાપ્તવાંસ્તત્ર પ્રકૃત્યા કોપનઃ પ્રભુઃ॥ 12-48-56 (66675)
વિશ્વામિત્રસ્ય પૌત્રસ્તુ રૈભ્યપુત્રો મહાતપાઃ।
પરાવસુર્મહારાજ ક્ષિપ્ત્વાઽઽહ જનસંસદિ॥ 12-48-57 (66676)
યે તે યયાતિપતને યજ્ઞે સન્તઃ સમાગતાઃ।
પ્રતર્દનપ્રભૃતયો રામ કિં ક્ષત્રિયા ન તે॥ 12-48-58 (66677)
મિથ્યાપ્રતિજ્ઞો રામ ત્વં કત્થસે જનસંસદિ।
ભયાત્ક્ષત્રિયવીરાણાં પર્વતં સમુપાશ્રિતઃ॥ 12-48-59 (66678)
સા પુનઃ ક્ષત્રિયશતૈઃ પૃથિવી સર્વતઃ સ્તૃતા।
પરાવસોર્વચઃ શ્રુત્વા શસ્ત્રં જગ્રાહ ભાર્ગવઃ॥ 12-48-60 (66679)
તતો યે ક્ષત્રિયા રાજઞ્શતશસ્તેન વર્જિતાઃ।
તે વિવૃદ્ધા મહાવીર્યાઃ પૃથિવીપતયોઽભવન્॥ 12-48-61 (66680)
સ પુનસ્તાઞ્જઘાનાશુ બાલાનપિ નરાધિપ।
ગર્ભસ્થૈસ્તુ મહી વ્યાપ્તા પુનરેવાભવત્તદા॥ 12-48-62 (66681)
જાતંજાતં સ ગર્ભં તુ પુનરેવ જઘાન હ।
અરક્ષંશ્ચ સુતાન્કાંશ્ચિત્તદા ક્ષત્રિયયોષિતઃ॥ 12-48-63 (66682)
ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ પૃથિવીં કૃત્વા નિઃક્ષત્રિયાં પ્રભુઃ।
દક્ષિણામશ્વમેધાન્તે કશ્યપાયાદદત્તતઃ॥ 12-48-64 (66683)
સ ક્ષત્રિયાણાં શેષાર્થં કરેણોદ્દિશ્ય કશ્યપઃ।
સ્રુક્પ્રગ્રહવતા રાજંસ્તતો વાક્યમથાબ્રવીત્॥ 12-48-65 (66684)
ગચ્છ પારં સમુદ્રસ્ય દક્ષિણસ્ય મહામુને।
ન તે મદ્વિષયે રામ વસ્તવ્યમિહ કર્હિચિત્॥ 12-48-66 (66685)
`પૃથિવી દક્ષિણા દત્તા વાજિમેધે મમ ત્વયા।
પુનરસ્યાઃ પૃથિવ્યા હિ દત્ત્વા દાતુમનીશ્વરઃ॥' 12-48-67 (66686)
તતઃ શૂર્પાકરં દેશં સાગરસ્તસ્ય નિર્મમે।
સંત્રાસાજ્જામદગ્ન્યસ્ય સોઽપરાન્તમહીતલમ્॥ 12-48-68 (66687)
કશ્યપસ્તાં મહારાજ પ્રતિગૃહ્ય વસુંધરામ્।
કૃત્વા બ્રાહ્મણસંસ્થાં વૈ પ્રવિષ્ટઃ સુમહદ્વનમ્॥ 12-48-69 (66688)
તતઃ શૂદ્રાશ્ચ વૈશ્યાશ્ચ યથા સ્વૈરપ્રચારિણઃ।
અવર્તન્ત દ્વિજાગ્ર્યાણાં દારેષુ ભરતર્ષભ॥ 12-48-70 (66689)
અરાજકે જીવલોકે દુર્બલા બલવત્તરૈઃ।
વધ્યન્તે ન હિ વિત્તેષુ પ્રભુત્વં કસ્યચિત્તદા॥ 12-48-71 (66690)
`બ્રાહ્મણાઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યાઃ શૃદ્રાશ્ચોત્પથગામિનઃ।
પરસ્પરં સમાશ્રિત્ય ઘાતયન્ત્યપથસ્થિતાઃ॥ 12-48-72 (66691)
સ્વધર્મં બ્રાહ્મણાસ્ત્યક્ત્વા પાષણ઼્ડત્વં સમાશ્રિતાઃ।
ચૌરિકાનૃતમાયાશ્ચ સર્વે ચૈવ પ્રકુર્વતે॥ 12-48-73 (66692)
સ્વધર્મસ્થાન્દ્વિજાન્હત્વા તથાઽઽશ્રમનિવાસિનઃ।
વૈશ્યાઃ સત્પથસંસ્થાશ્ચ શૂદ્રા યે ચૈવ ધાર્મિકાઃ॥ 12-48-74 (66693)
તાન્સર્વાન્ઘાતયન્તિ સ્મ દુરાચારાઃ સુનિર્ભયાઃ।
યજ્ઞાધ્યયનશીલાંશ્ચ આશ્રમસ્થાંસ્તપસ્વિનિઃ॥ 12-48-75 (66694)
ગોબાલવૃદ્ધનારીણાં નાશં કુર્વન્તિ ચાપરે।
આન્વીક્ષકી ત્રયી વાર્તા ન ચ નીતિઃ પ્રવર્તતે॥ 12-48-76 (66695)
વ્રાત્યતાં સમનુપ્રાપ્તા બહવો હિ દ્વિજાતયઃ।
અધરોત્તરાપચારેણ મ્લેચ્છભૂતાશ્ચ સર્વશઃ॥ ' 12-48-77 (66696)
તતઃ કાલેન પૃથિવી પીડ્યમાના દુરાત્મભિઃ।
વિપર્યયેણ તેનાશુ પ્રવિવેશ પસાતલમ્।
અરક્ષ્યમાણા વિધિવત્ક્ષત્રિયૈર્ધર્મરક્ષિભિઃ॥ 12-48-78 (66697)
તાં દૃષ્ટ્વા દ્રવતીં તત્ર સંત્રાસાત્સ મહામનાઃ।
ઊરુણા ધારયામાસ કશ્યપઃ પૃથિવીં તતઃ।
નિમજ્જન્તીં તતો રાજંસ્તેનોર્વીતિ મહી સ્મૃતા॥ 12-48-79 (66698)
રક્ષણાર્થં સમુદ્દિશ્ય યયાચે પૃથિવી તદા।
પ્રસાદ્ય કશ્યપં દેવી ક્ષત્રિયાન્બાહુશાલિનઃ॥ 12-48-80 (66699)
પૃથિવ્યુવાચ। 12-48-81x (5449)
સન્તિ બ્રહ્મન્મયા ગુપ્તાઃ સ્ત્રીષુ ક્ષત્રિયપુઙ્ગવાઃ।
હૈહયાનાં કુલે જાતાસ્તે સંરક્ષન્તુ માં મુને॥ 12-48-81 (66700)
અસ્તિ પૌરવદાયાદો વિદૂરથસુતઃ પ્રભો।
ઋક્ષૈઃ સંવર્ધિતો વિપ્ર ઋક્ષવત્યથ પર્વતે॥ 12-48-82 (66701)
તથાઽનુકમ્પમાનેન યજ્વનાથામિતૌજસા।
પરાશરેણ દાયાદઃ સૌદાસસ્યાભિરક્ષિતઃ॥ 12-48-83 (66702)
સર્વકર્માણિ કુરુતે શૂદ્રવત્તસ્ય સ દ્વિજઃ।
સર્વકર્મેત્યભિખ્યાતઃ સ માં રક્ષતુ પાર્થિવઃ॥ 12-48-84 (66703)
શિબિપુત્રો મહાતેજા ગોપતિર્નામ નામતઃ।
વને સંવર્ધિતો ગોભિઃ સોઽભિરક્ષતુ માં મુને॥ 12-48-85 (66704)
પ્રતર્દનસ્ય પુત્રસ્તુ વત્સો નામ મહાબલઃ।
વત્સૈઃ સંવર્ધિતો ગોષ્ઠે સ માં રક્ષતુ પાર્થિવઃ॥ 12-48-86 (66705)
દધિવાહનપુત્રસ્તુ પૌત્રો દિવિરથસ્ય ચ।
અઙ્ગઃ સ ગૌતમેનાસીદ્ગઙ્ગાકૂલેઽભિરક્ષિતઃ॥ 12-48-87 (66706)
બૃહદ્રથો મહાતેજા ભૂરિભૂતિપરિષ્કૃતઃ।
ગોલાઙ્ગૂલૈર્મહાભાગો ગૃધ્રકૂટેઽભિરક્ષિતઃ॥ 12-48-88 (66707)
મરુત્તસ્યાન્વવાયે ચ રક્ષિતાઃ ક્ષત્રિયાત્મજાઃ।
મરુત્પતિસમા વીર્યે સમુદ્રેણાભિરક્ષિતાઃ॥ 12-48-89 (66708)
એતે ક્ષત્રિયદાયાદાસ્તત્રતત્ર પરિશ્રુતાઃ।
વ્યોકારહેમકારાદિજાતિં નિત્યં સમાશ્રિતાઃ॥ 12-48-90 (66709)
યદિ મામભિરક્ષન્તિ તતઃ સ્થાસ્યામિ નિશ્ચલા।
એતેષાં પિતરશ્ચૈવ તથૈવ ચ પિતામહાઃ॥ 12-48-91 (66710)
મદર્થં નિહતા યુદ્ધે રામેણાક્લિષ્ટકર્મણા।
તેષામપચિતિશ્ચૈવ મયા કાર્યા મહામુને॥ 12-48-92 (66711)
ન હ્યહં કામયે નિત્યમતિક્રાન્તેન રક્ષણમ્।
વર્તમાનેન વર્તેયં તત્ક્ષિપ્રં સંવિધીયતામ્॥ 12-48-93 (66712)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-48-94x (5450)
તતઃ પૃથિવ્યા નિર્દિષ્ટાંસ્તાન્સમાનીય કશ્યપઃ।
અભ્યષિઞ્ચન્મહીપાલાન્ક્ષત્રિયાન્વીર્યસંમતાન્॥ 12-48-94 (66713)
તેષાં પુત્રાશ્ચ પૌત્રાશ્ચ યેષાં વંશાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
એવમેતત્પુરાવૃત્તં યન્માં પૃચ્છસિ પાણ઼્ડવ॥ 12-48-95 (66714)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-48-96x (5451)
એવં બ્રુવંસ્તં ચ યદુપ્રવીરો
યુધિષ્ઠિરં ધર્મભૃતાં વરિષ્ઠમ્।
રથેન તેનાશુ યયૌ યથાઽર્કો
વિશન્પ્રભાભિર્ભગવાંસ્ત્રિલોકીમ્॥ ॥ 12-48-96 (66715)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 48॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-48-2 ભારતે ભારતસંગ્રામે॥ 12-48-5 સ્વયમેવાન્વપદ્યતેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-48-8 ગાધેઃ પુત્રાર્થં તસ્યાશ્ચ પુત્રાર્થં ચરું ચરુદ્વયમ્॥ 12-48-9 ઉપયોજ્યઃ ભોજ્યઃ ભોક્તવ્યઃ॥ 12-48-18 વ્યંસિતા વઞ્ચિતા॥ 12-48-38 ચિત્રભાનુના અગ્નિના॥ 12-48-41 આપવસ્ય વસિષ્ઠસ્ય॥ 12-48-42 શ્રમે આશ્રમે॥ 12-48-45 પિતુર્વધે વધનિમિત્તમાસન્॥ 12-48-46 નિમિત્તાદિતિ પાઠે શાપાદેવ હેતોઃ॥ 12-48-60 સ્તૃતા વ્યાપ્તા। શાસ્ત્રં જગ્રાહ તત્કાર્યં ક્ષત્રિયાણામન્તં કૃતવાન્॥ 12-48-61 વર્જિતાઃ અહૃતાઃ॥ 12-48-68 શૂર્પારકમિતિ ઝ. પાઠઃ॥। 12-48-79 ધૃતા તેનોરુણા યેન તેનોર્વીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-48-84 દ્વિજઃ ક્ષત્રિયોઽપિ॥ 12-48-92 અપચિતિઃ આનૃણ્યાર્થં પૂજા॥ 12-48-93 નિત્યમતિક્રાન્તેન ધર્માતિક્રમિણા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 049
॥ શ્રીઃ ॥
12.49. અધ્યાયઃ 049
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન ભીષ્મપ્રશંસનપૂર્વકં તંપ્રતિ યુધિષ્ઠિરાય ધર્મોપદેશચોદના॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-49-0 (66716)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-49-0x (5452)
તતો રામસ્ય તત્કર્મ શ્રુત્વા રાજા યુધિષ્ઠિરઃ।
વિસ્મયં પરમં ગત્વા પ્રત્યુવાચ જનાર્દનમ્॥ 12-49-1 (66717)
અહો રામસ્ય વાર્ષ્ણેય શક્રસ્યેવ મહાત્મનઃ।
વિક્રમો વસુધા યેન ક્રોધાન્નિઃક્ષત્રિયા કૃતા॥ 12-49-2 (66718)
ગોભિઃ સમુદ્રેણ તથા ગોલાઙ્ગૂલર્ક્ષવાનરૈઃ।
ગુપ્તા રામભયોદ્વિગ્નાઃ ક્ષત્રિયાણાં કુલોદ્વહાઃ॥ 12-49-3 (66719)
અહો ધન્યો નૃલોકોઽયં સમાગ્યાશ્ચ નરા ભુવિ।
યત્ર કર્મેદૃશં ધર્મ્યં દ્વિજાગ્ર્યૈઃ કૃતમચ્યુત॥ 12-49-4 (66720)
કથયન્તૌ કથાં તાત તાવચ્યુતયુધિષ્ઠિરૌ।
જગ્મતુર્યત્ર ગાઙ્ગેયઃ શરતલ્પગતઃ પ્રભુઃ॥ 12-49-5 (66721)
તતસ્તે દદૃશુર્ભીષ્મં શરપ્રસ્તરશાયિનમ્।
સ્વરશ્મિમાલાસંવીતં સાયંસૂર્યસમપ્રભમ્॥ 12-49-6 (66722)
ઉપાસ્યમાનં મુનિભિર્દેવૈરિવ શતક્રતુમ્।
દેશે પરમધર્મિષ્ઠે નદીમોઘવતીમનુ॥ 12-49-7 (66723)
દૂરાદેવ તમાલોક્ય કૃષ્ણો રાજા ચ ધર્મજઃ।
ચત્વારઃ પાણ્ડવાશ્ચૈવ તે ચ શારદ્વતાદયઃ॥ 12-49-8 (66724)
અવમ્કન્દ્યાથ વાહેભ્યઃ સંયમ્ય પ્રચલં મનઃ।
એકીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામમુપતમ્થુર્મહામુનીન્॥ 12-49-9 (66725)
અભિવાદ્ય તુ ગોવિન્દઃ સાત્યકિસ્તે ચ પાર્થિવાઃ।
વ્યાસાદીસ્તાનૃપીન્પશ્ચાદ્ગાઙ્ગેયમુપતસ્થિરે॥ 12-49-10 (66726)
તપોવૃદ્ધિ તતઃ પૃષ્ટ્વા ગાઙ્ગેયં યદુપુઙ્ગવઃ।
પરિવાર્ય તતઃ સર્વે નિપેદુઃ પુરુષર્ષભાઃ॥ 12-49-11 (66727)
તતો નિશામ્ય ગાઙ્ગેયં શામ્યમાનમિવાનલમ્।
કિંચિદ્દીનમના ભીષ્મમિતિહોવાચ કેશવઃ॥ 12-49-12 (66728)
કચ્ચિજ્જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પ્રસન્નાનિ યથાપુરમ્।
કચ્ચિન્ન વ્યાકુલા ચૈવ બુદ્ધિસ્તે વદતાં વર॥ 12-49-13 (66729)
શરાભિઘાતદુઃખાર્તં કચ્ચિદ્ગાત્રં ન દૂયતે।
માનસાદપિ દુઃખાદ્ધિ શારીરં બલવત્તરમ્॥ 12-49-14 (66730)
વરદાનાત્પિતુઃ કામં છન્દમૃત્યુરસિ પ્રભો।
શન્તનોર્ધર્મનિત્યસ્ય ન ત્વેતદિહ કારણમ્॥ 12-49-15 (66731)
સુમૂક્ષ્મોઽપિ તુ દેહે વૈ શલ્યો જનયતે રુજમ્।
કિંપુનઃ શરસંઘાતૈશ્ચિતસ્ય તવ પાર્થિવ॥ 12-49-16 (66732)
કામં નૈતત્તવાખ્યેયં પ્રાણિનાં પ્રભવાપ્યયૌ।
ભવાનુપદિશેચ્છ્રેયો દેવાનામપિ ભારત॥ 12-49-17 (66733)
યચ્ચ ભૂતં ભવિષ્યં ચ ભવચ્ચ પુરુષર્ષભ।
સર્વં તજ્જ્ઞાનવૃદ્ધસ્ય તવ પાણાવિવાહિતમ્॥ 12-49-18 (66734)
સંસારસ્યેહ ભૂતાનાં ધર્મસ્ય ચ ફલોદયઃ।
વિદિતસ્તે મહાપ્રાજ્ઞ ત્વં હિ ધર્મમયો નિધિઃ॥ 12-49-19 (66735)
ત્વ, હિ રાજ્યે સ્થિતં સ્ફીતે સમગ્રાઙ્ગમરોગિણમ્।
સ્ત્રીસહસ્રૈઃ પરિવૃતં પશ્યામીવોર્ધ્વરેતસમ્॥ 12-49-20 (66736)
ઋતે શાન્તનવાદ્ભીષ્માત્રિષુ લોકેષુ પાર્થિવમ્।
સત્યધર્માન્મહાવીર્યાચ્છૂરાદ્ધર્મૈકતત્પરાત્॥ 12-49-21 (66737)
મૃત્યુમાવાર્ય તપસા શરસંસ્તરશાયિનઃ।
ત્રિવર્ગપ્રભવં કંચિન્ન ચ તાતાનુશુશ્રુમ॥ 12-49-22 (66738)
સત્યે તપસિ દાને ચ યજ્ઞાધિકરણે તથા।
ધનુર્વેદે ચ વેદે ચ નિત્યં ચૈવાન્વવેક્ષણે॥ 12-49-23 (66739)
અનૃશંસં શુચિં દાન્તં સર્વભૂતહિતે રતમ્।
મહારથં ત્વત્સદૃશં ન કંચિદનુશુશ્રુમ॥ 12-49-24 (66740)
ત્વં હિ દેવાન્સગન્ધર્વાનસુરાન્યક્ષરાક્ષસાન્।
શક્તસ્ત્વેકરથેનૈવ વિજેતું નાત્ર સંશયઃ॥ 12-49-25 (66741)
સ ત્વં ભીષ્મ મહાબાહો વસૂનાં વાસવોપમઃ।
નિત્યં વિપ્રૈઃ સમાખ્યાતો નવમોઽનવમો ગુણૈઃ॥ 12-49-26 (66742)
અહં ચ ત્વાઽભિજાનામિ સ્વયં પુરુષસત્તમ।
ત્રિદશેષ્વપિ વિખ્યાતસ્ત્વં શક્ત્યા પુરુષોત્તમઃ॥ 12-49-27 (66743)
મનુષ્યેષુ મનુષ્યેન્દ્ર ન દૃષ્ટો ન ચ મે શ્રુતઃ।
ભવતો હિ ગુણૈસ્તુલ્યઃ પૃથિવ્યાં પુરુષઃ ક્વચિત્॥ 12-49-28 (66744)
ત્વં હિ સર્વગુણૈ રાજન્દેવાનપ્યતિરિચ્યસે॥ 12-49-29 (66745)
તપસા હિ ભવાઞ્શક્તઃ સ્રષ્ટું લોકાંશ્ચરાચરાન્।
કિંપુનશ્ચાત્મનો લોકાનુત્તમાનુત્તમૈર્ગુણૈઃ॥ 12-49-30 (66746)
તદસ્ય તપ્યમાનસ્ય જ્ઞાતીનાં સંક્ષયેન વૈ।
જ્યેષ્ઠસ્ય પાણ્ડુપુત્રસ્ય શોકં ભીષ્મ વ્યપાનુદ॥ 12-49-31 (66747)
યે હિ ધર્માઃ સમાખ્યાતાશ્ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ભારત।
ચાતુરાશ્રમ્યસંયુક્તાઃ સર્વે તે વિદિતાસ્તવ॥ 12-49-32 (66748)
ચાતુર્વિદ્યે ચ યે પ્રોક્તાશ્ચાતુર્હોત્રે ચ ભારત।
યોગે સાઙ્ખ્યે ચ નિયતા યે ચ ધર્માઃ સનાતનાઃ॥ 12-49-33 (66749)
ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય યશ્ચોક્તો ધર્મો ન સ્મ વિરુધ્યતે।
સેવ્યમાનઃ સવૈયાખ્યો ગાઙ્ગેય વિદિતસ્તવ॥ 12-49-34 (66750)
પ્રતિલોમપ્રસૂતાનાં મ્લેચ્છાનાં ચૈવ યઃ સ્મૃતઃ।
દેશજાતિકુલાનાં ચ જાનીષે ધર્મલક્ષણમ્। 12-49-35 (66751)
વેદોક્તો યશ્ચ શિષ્ટોક્તઃ સદૈવ વિદિતસ્તવ।
`પ્રવૃત્તશ્ચ નિવૃત્તશ્ચ સ ચાપિ વિદિતસ્તવ॥' 12-49-36 (66752)
ઇતિહાસપુરાણાર્થાઃ કાર્ત્સ્ન્યેન વિદિતાસ્તવ।
ધર્મશાસ્ત્રં ચ સકલં નિત્યં મનસિ તે સ્થિતમ્॥ 12-49-37 (66753)
યે ચ કેચન લોકેઽસ્મિન્નર્થાઃ સંશયકારકાઃ।
તેષાં છેત્તા નાસ્તિ લોકે ત્વદન્યઃ પુરુષર્ષભઃ॥ 12-49-38 (66754)
સ પાણ્ડવેયસ્ય મનઃસમુત્થિતં
નરેન્દ્ર શોકં વ્યપકર્ષ મેધયા।
ભવદ્વિધા હ્યુત્તમબુદ્ધિર્વિસ્તરા
વિમુહ્યમાનસ્ય જનસ્ય શાન્તયે॥ ॥ 12-49-39 (66755)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 49॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-49-1 અવસ્કન્દ્યાવરુહ્ય વાહેભ્યઃ॥ 12-49-11 યદુપુંગવો નિપસાદેતિ શેષઃ। તતો વૃદ્ધં તથા દૃષ્ટ્વા ગાઙ્ગેયં યદુકૌરવાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-49-12 નિશામ્ય આલોચ્ય॥ 12-49-15 છન્દમૃત્યુઃ ઇચ્છામરણઃ। નત્વેતદિહ કારણમિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-49-20 નહિ રાજ્યે સ્થિતમિતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-49-21 ભીષ્માદૃતે મૃત્યુમાવાર્ય સ્થિતં કમપિ ન શુશ્રુમેતિ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ॥ 12-49-26 વસૂનામષ્ટાનામંશેર્ઘટિતો નવમઃ ગુણૈરનવમશ્ચ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 050
॥ શ્રીઃ ॥
12.50. અધ્યાયઃ 050
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ કૃષ્ણંપ્રતિ સ્તુતિપૂર્વકં શ્રેયઃપ્રાર્થના॥ 1॥ કૃષ્ણેન ભીષ્માય શ્રેયઃ પ્રદાનપૂર્વકં તંપ્રતિ ધર્મકથનચોદના॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-50-0 (66756)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-50-0x (5453)
શ્રુત્વા તુ વચનં ભીષ્મો વાસુદેવસ્ય ધીમતઃ।
કિંચિદુન્નામ્ય વદનં પ્રાઞ્જલિર્વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-50-1 (66757)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-50-2x (5454)
નમસ્તે ભગવન્કૃષ્ણ લોકાનાં પ્રભવાપ્યય।
ત્વં હિ કર્તા હૃષીકેશ સંહર્તા ચાપરાજિતઃ॥ 12-50-2 (66758)
વિશ્વકર્મન્નમસ્તેઽસ્તુ વિશ્વાત્મન્વિશ્વસંભવ।
અપવર્ગસ્થ ભૂતાનાં પઞ્ચાનાં પરતઃ સ્થિત॥ 12-50-3 (66759)
નમસ્તે ત્રિષુ લોકેષુ નમસ્તે પરતસ્ત્રિષુ।
યોગેશ્વર નમસ્તેઽસ્તુ ત્વં હિ સર્વપરાયણઃ॥ 12-50-4 (66760)
મત્સંશ્રિતં યદાત્થ ત્વં વચઃ પુરુષસત્તમ।
તેન પશ્યામિ તે દિવ્યાન્ભાવાંસ્ત્રિષુ ચ વર્ત્મસુ॥ 12-50-5 (66761)
તચ્ચ પશ્યામિ તત્વેન યત્તે રૂપં સનાતનમ્।
સપ્ત માર્ગા નિરુદ્ધાસ્તે વાયોરમિતતેજસઃ॥ 12-50-6 (66762)
દિવં તે શિરસા વ્યાપ્તં પભ્દ્યાં દેવી વસુંધરા।
દિશો ભુજા રવિશ્ચક્ષુર્વીર્યે શુક્રઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-50-7 (66763)
અતસીપુષ્પસંકાશં પીતવાસસમચ્યુતમ્।
વપુર્હ્યનુમિમીમસ્તે મેઘસ્યેવ સવિદ્યુતઃ॥ 12-50-8 (66764)
ત્વાં પ્રપન્નાય ભક્તાય ગતિમિષ્ટાં જિગીષવે।
યચ્છ્રેયઃ પુણ્ડરીકાક્ષ તદ્ધ્યાયસ્વ સુરોત્તમ॥ 12-50-9 (66765)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-50-10x (5455)
યતઃ ખલુ પરા ભક્તિર્મયિ તે પુરુષર્ષભ।
તતો મયા વપુર્દિવ્યં તવ રાજન્પ્રદર્શિતમ્॥ 12-50-10 (66766)
ન હ્યભક્તાય રાજેન્દ્ર ભક્તાયાનૃજવે ન ચ।
દર્શયામ્યહમાત્માનં ન ચાદાન્તાય ભારત॥ 12-50-11 (66767)
ભવાંસ્તુ મમ ભક્તશ્ચ નિત્યં ચાર્જવમાસ્થિતઃ।
દમે તપસિ સત્યે ચ દાને ચ નિરતઃ શુચિઃ॥ 12-50-12 (66768)
અર્હસ્ત્વં ભીષ્મ માં દ્રષ્ટું તપસા સ્વેન પાર્થિવ।
તવ હ્યુપસ્થિતા લોકા યેભ્યો નાવર્તતે પુનઃ॥ 12-50-13 (66769)
પઞ્ચાશતં ષટ્ ચ કુરુપ્રવીર
શેષં દિનાનાં તવ જીવિતસ્ય।
તતઃ શુભૈઃ કર્મફલોદયૈસ્ત્વં
સમેષ્યસે ભીષ્મ વિમુચ્ય દેહમ્॥ 12-50-14 (66770)
એતે હિ દેવા વસવો વિમાના
ન્યાસ્થાય સર્વે જ્વલિતાગ્નિકલ્પાઃ।
અન્તર્હિતાસ્ત્વાં પ્રતિપાલયન્તિ
કાષ્ઠાં પ્રપદ્યન્તમુદક્પતઙ્ગામ્॥ 12-50-15 (66771)
વ્યાવૃત્તમાત્રે ભગવત્યુદીચીં
સૂર્યે જગત્કાલવશં પ્રપન્ને।
ગન્તાસિ લોકાન્પુરુષપ્રવીર
નાવર્તતે યાનુપલભ્ય વિદ્વાન્॥ 12-50-16 (66772)
અમું ચ લોકં ત્વયિ ભીષ્મ યાતે
જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પરાભવિષ્યન્।
અતસ્તુ સર્વે તવ સન્નિકર્ષં
સમાગતા ધર્મવિવેચનાય॥ 12-50-17 (66773)
તજ્જ્ઞાતિશોકોપહતશ્રુતાય
સત્યાભિસન્ધાય યુધિષ્ઠિરાય।
પ્રબ્રૂષિ ધર્માર્થસમાધિયુક્તં
સત્યં વચોઽસ્યાપનુદેચ્છુચં યત્॥ ॥ 12-50-18 (66774)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 50॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-50-4 યોગીશ્વરેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-50-14 પઞ્ચાશતં ષટ્ચેતિ। તવ જીવિતસંબન્ધિનાં દિનાનાં શેષં પઞ્ચષટ્ ચ પઞ્ચવારમાવર્તિતાઃ ષડિતિ રીત્યા ત્રિઁશદિતિ જ્ઞેયમ્। તાવદેવ આશતં શતાવધિ। યદ્દિનાનાં શતેન શક્યં તત્રિંશતાપિ કર્તું શક્યમિત્યર્થઃ। અષ્ટપઞ્ચાશતં રાત્ર્યઃ શયાનસ્યાદ્ય મે ગતા ઇતિ ભીષ્મો વક્ષ્યતિ। તત્ર ત્રિશદતઃ પરં શિષ્ટા અષ્ટાવિંશતિરિતઃ પૂર્વં વ્યતીતાઃ। તથાહિ ભીષ્મસ્ય શરતલ્પશયનાનન્તરમષ્ઠૌ દિનાનિ યુદ્ધમ્। તતો દુર્યોધનાશૌચં યુયુત્સોઃ ષોડશદિનાનિ। તેન સહ પુરં પ્રવિશતાં પાણ્ડવાનામપિ તાવન્તિ દિનાનિ ગતાનિ। પઞ્ચવિંશે સર્વેષાં શ્રાદ્ધદાનમ્। ષઙ્વિંશે પુરપ્રવેશઃ। સપ્તવિંશે રાજ્યાભિષેકઃ। અષ્ટાવિંશે પ્રકૃતિસાંત્વનમાભ્યુદયિકં દાનં ચ। ઊનત્રિંશે ભીષ્મંપ્રત્યાગમનં તદ્દિનમારભ્ય ત્રિંશદ્દિનાનિ શિષ્ટાનીતિ જ્ઞેયમ્॥ 12-50-15 પતંગઃ સૂર્યઃ 12-50-16 કાલવશં જગત્। પ્રપન્ને પ્રાપ્તે ક્ષેપ્તુમિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 051
॥ શ્રીઃ ॥
12.51. અધ્યાયઃ 051
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ કૃષ્ણંપ્રતિ સ્વસ્ય શસ્ત્રસંછિન્નશરીરતયા ધર્મકથનાપાટવપ્રકટનમ્॥ 1॥ કૃષ્ણેન ભીષ્માય શરીરદાર્ઢ્યાદિપ્રદાનમ્॥ 2॥ તતઃ સાયં સર્વેષાં સ્વસ્વસ્થાનગમનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-51-0 (66775)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-51-0x (5456)
તતઃ કૃષ્ણસ્ય તદ્વાક્યં ધર્માર્થસહિતં હિતમ્।
શ્રુત્વા શાન્તનવઃ કૃષ્ણં પ્રત્યુવાચ કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-51-1 (66776)
લોકનાથ મહાબાહો શિવ નારાયણાચ્યુત।
તવ વાક્યમુપશ્રુત્ય હર્ષેણાસ્મિ પરિપ્લુતઃ॥ 12-51-2 (66777)
કિંચાહમભિધાસ્યામિ વાક્પતે તવ સન્નિધૌ।
યદા વાચોગતં સર્વં તવ વાચિ સમાહિતમ્॥ 12-51-3 (66778)
યચ્ચ કિંચિત્કૃતં લોકે કર્તવ્યં ક્રિયતે ચ યત્।
ત્વત્તસ્તન્નિઃ સૃતં દેવ લોકે બુદ્ધિમતો હિતે॥ 12-51-4 (66779)
કથયેદ્દેવલોકં યો દેવરાજસમીપતઃ।
ધર્મકામાર્થમોક્ષાણાં સોઽર્થં બ્રૂયાત્તવાગ્રતઃ॥ 12-51-5 (66780)
શરાભિતાપાદ્વ્યથિતં મનો મે મધુસૂદન।
ગાત્રાણિ ચાવસીદન્તિ ન ચ બુદ્ધિઃ પ્રસીદતિ॥ 12-51-6 (66781)
ન ચ મે પ્રતિભા કાચિદસ્તિ કિંચિત્પ્રભાષિતુમ્।
પીડ્યમાનસ્ય ગોવિન્દ વિપાનલસમૈઃ શરૈઃ॥ 12-51-7 (66782)
બલં મે પ્રજહાતીવ પ્રાણાઃ સત્વરયન્તિ ચ।
મર્માણિ પરિતપ્યન્તિ ભ્રાન્તચિત્તસ્તથા હ્યહમ્॥ 12-51-8 (66783)
દૌર્બલ્યાત્સજ્જતે વાઙ્ભે સ કથં વક્તુમુત્સહે।
સાધુ મે ત્વં પ્રસીદસ્વ દાશાર્હકુલવર્ધન॥ 12-51-9 (66784)
તત્ક્ષમસ્વ મહાબાહો ન બ્રૂયાં કિંચિદચ્યુત॥
ત્વત્સન્નિધૌ ચ સીદેદ્ધિ વાચસ્પતિરપિ બ્રુવન્॥ 12-51-10 (66785)
ન દિશઃ સંપ્રજાનામિ નાકાશં ન ચ મેદિનીમ્।
કેવલં તવ વીર્યેણ તિષ્ઠામિ મધુસૂદન॥ 12-51-11 (66786)
સ્વયમેવ ભવાંસ્તસ્માદ્ધર્મરાજસ્ય યદ્ધિતમ્।
તદ્બ્રવીત્વાશુ સર્વેષામાગમાનાં ત્વમાગમઃ॥ 12-51-12 (66787)
કથં ત્વયિ સ્થિતે કૃષ્ણે શાશ્વતે લોકકર્તરિ।
પ્રબ્રૂયાન્મદ્વિધઃ કશ્ચિદ્ગુરૌ શિષ્ય ઇવ સ્થિતે॥ 12-51-13 (66788)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-51-14x (5457)
ઉપપન્નમિદં વાક્યં કૌરવાણાં ધુરન્ધરે।
મહાવીર્યે મહાસત્વે સ્થિરે સર્વાર્થદર્શિનિ॥ 12-51-14 (66789)
યચ્ચ મામાત્થ ગાઙ્ગેય બાણઘાતરુજં પ્રતિ।
ગૃહાણાત્ર વરં ભીષ્મ મત્પ્રસાદકૃતં પ્રભો॥ 12-51-15 (66790)
ન તે ગ્લાનિર્ન તે મૂર્ચ્છા ન તાપો ન ચ તે રુજા।
પ્રભવિષ્યન્તિ ગાઙ્ગેય ક્ષુત્પિપાસે ન ચાપ્યુત॥ 12-51-16 (66791)
જ્ઞાનાનિ ચ સમગ્રાણિ પ્રતિભાસ્યન્તિ તેઽનઘ।
ન ચ તે ક્વચિદાસત્તિર્બુદ્ધેઃ પ્રાદુર્ભવિષ્યતિ॥ 12-51-17 (66792)
સત્વસ્થં ચ મનો નિત્યં તવ ભીષ્મ ભવિષ્યતિ।
રજસ્તમોભ્યાં નિર્મુક્તં ઘનૈર્મુક્ત ઇવોડુરાટ્॥ 12-51-18 (66793)
યદ્યચ્ચ ધર્મસંયુક્તમર્થયુક્તમથાપિ ચ।
ચિન્તયિષ્યસિ તત્રાગ્ર્યા બુદ્ધિસ્તવ ભવિષ્યતિ॥ 12-51-19 (66794)
ઇમં ચ રાજશાર્દૂલ ભૂતગ્રામં ચતુર્વિધમ્।
ચક્ષુર્દિવ્યં સમાશ્રિત્ય દ્રક્ષ્યસ્યમિતવિક્રમ॥ 12-51-20 (66795)
ચતુર્વિધં પ્રજાજાલં સંયુક્તો જ્ઞાનચક્ષુષા।
ભીષ્મ દ્રક્ષ્યસિ તત્ત્વેન જલે મીન ઇવામલે॥ 12-51-21 (66796)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-51-22x (5458)
તતસ્તે વ્યાસસહિતાઃ સર્વ એવ મહર્ષયઃ।
ઋગ્યજુઃસામસહિતૈર્વચોભિઃ કૃષ્ણમાર્ચયન્॥ 12-51-22 (66797)
તતઃ સર્વાર્તવં દિવ્યં પુષ્પવર્ષં ન ભસ્તલાત્।
પપાત યત્ર વાર્ષ્ણેયઃ સગાઙ્ગેયઃ સપાણ્ડવઃ॥ 12-51-23 (66798)
વાદિત્રાણિ ચ સર્વાણિ જગુશ્ચાપ્સરસાં ગણાઃ।
ન ચાહિતમનિષ્ટં ચ કિંચિત્તત્ર વ્યદૃશ્યત॥ 12-51-24 (66799)
વવૌ શિવઃ સુખો વાયુઃ સર્વગન્ધવહઃ શુચિઃ।
શાન્તાયાં દિશિશન્તાશ્ચ પ્રાવદન્મૃગપક્ષિણઃ॥ 12-51-25 (66800)
તતો મુહૂર્તાદ્ભગવાન્સહસ્રાંશુર્દિવાકરઃ।
દહન્વનમિવૈકાન્તે પ્રતીચ્યાં પ્રત્યદૃશ્યત॥ 12-51-26 (66801)
તતો મહર્ષયઃ સર્વે સમુત્થાય જનાર્દનમ્।
ભીષ્મમામન્ત્રયાંચક્રૂ રાજાનં ચ યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-51-27 (66802)
તતઃ પ્રણામમકરોત્કેશવઃ સહપાણ્ડવઃ।
સાત્યકિઃ સ઼ઞ્જયશ્ચૈવ સ ચ શારદ્વતઃ કૃપઃ॥ 12-51-28 (66803)
તતસ્તે ધર્મનિરતાઃ સમ્યક્ તૈરભિપૂજિતાઃ।
શ્વઃ સમેષ્યામ ઇત્યુક્ત્વા યથેષ્ટં ત્વરિતા યયુઃ॥ 12-51-29 (66804)
તથૈવામન્ત્ર્ય ગાઙ્ગેયં કેશવઃ પાણ્ડવાસ્તથા।
પ્રદક્ષિણમુપાવૃત્ય રથાનારુરુહુઃ શુભાન્॥ 12-51-30 (66805)
તતો રથૈઃ કાઞ્ચનચિત્રકૂબરૈ
ર્મહીધરાભૈઃ સમદૈશ્ચ દન્તિભિઃ।
હયૈઃ સુપર્ણૈરિવ ચાશુગામિભિઃ
પદાતિભિશ્ચાત્તશરાસનાદિભિઃ॥ 12-51-31 (66806)
યયૌ રથાનાં પુરતો હિ સા ચમૂ
સ્તથૈવ પશ્ચાદતિમાત્રસારિણી।
પુરશ્ચ પશ્ચાચ્ચ યથા મહાનદી
તમૃક્ષવન્તં ગિરિમેત્ય નર્મદા॥ 12-51-32 (66807)
તતઃ પુરસ્તાદ્ભગવાન્નિશાકરઃ।
સમુત્થિતસ્તામભિહર્ષયંશ્ચમૂમ્।
દિવાકરાપીતરસા મહૌષધીઃ
પુનઃ સ્વકેનૈવ ગુણેન યોજયન્॥ 12-51-33 (66808)
તતઃ પુરં સુરપુરસંમિતદ્યુતિ
પ્રવિશ્ય તે યદુવૃષપાણ્ડવાસ્તદા।
યથોચિતાન્ભવનવરાન્સમાવિશન્
શ્રમાન્વિતા મૃગપતયો ગુહા ઇવ॥ ॥ 12-51-34 (66809)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 51॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-51-3 વાચોગતં વાચાં વિષયઃ સર્વોઽપિ તવ વાચિ વેદે॥ 12-51-4 હિતે પ્રિયે। લોકે દેવલોકે ઇહ પરત્ર ચ। તત્સર્વં ત્રૈકાલિકમ્। ત્વત્તો નિઃસૃતમિતિ ઉક્તેર્થે હેતુરુક્તઃ॥ 12-51-12 આગમાનાં સમાગમમિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-51-17 આસત્તિરવસન્નતા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 052
॥ શ્રીઃ ॥
12.52. અધ્યાયઃ 052
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
પ્રરેદ્યુઃ પ્રભાતે કૃષ્ણયુધિષ્ઠિરાદિભિર્ધર્મશ્રવણાય ભીષ્મસમીપગમનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-52-0 (66810)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-52-0x (5459)
તતઃ પ્રવિશ્ય ભવનં પ્રવિશ્યે મધુસૂદનઃ।
યામમાત્રાવશેષાયાં યામિન્યાં પ્રત્યબુધ્યત॥ 12-52-1 (66811)
સ ધ્યાનપથમાવિશ્ય સર્વજ્ઞાનાનિ માધવઃ।
અવલોક્ય તતઃ પશ્ચાદ્દધ્યૌ બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 12-52-2 (66812)
સૂતાઃ સ્તુતિપુરાણજ્ઞા રક્તકણ્ઠાઃ સુશિક્ષિતાઃ।
અસ્તુવન્વિશ્વકર્માણં વાસુદેવં પ્રજાપતિમ્॥ 12-52-3 (66813)
પઠન્તિ પાણિસ્વનિકાસ્તથા ગાયન્તિ ગાયનાઃ।
શઙ્ખાનથ મૃદઙ્ગાંશ્ચ પ્રવાદ્યન્તિ સહસ્રશઃ॥ 12-52-4 (66814)
વીણાપણવવેણૂનાં સ્વનશ્ચાતિમનોરમઃ।
સહાસ ઇવ વિસ્તીર્ણઃ શુશ્રુવે તસ્ય વેશ્મનિ॥ 12-52-5 (66815)
તતો યુધિષ્ઠિરસ્યાપિ રાજ્ઞો મઙ્ગલસંહિતાઃ।
ઉચ્ચેરુર્મધુરા વાચો ગીતવાદિત્રબૃંહિતાઃ॥ 12-52-6 (66816)
તત ઉત્થાય દાશાર્હઃ સ્નાતઃ પ્રાઞ્જલિરચ્યુતઃ।
જપ્ત્વા ગુહ્યં મહાબાહુરગ્નીનાશ્રિત્ય તસ્થિવાન્॥ 12-52-7 (66817)
તતઃ સહસ્રં વિપ્રાણાં ચતુર્વેદવિદાં તથા।
ગવાં સહસ્રેણૈકૈકં વાચયામાસ માધવઃ॥ 12-52-8 (66818)
મઙ્ગલાલમ્ભનં કૃત્વા આત્માનમવલોક્ય ચ।
આદર્શે વિમલે કૃષ્ણસ્તતઃ સાત્યકિમબ્રવીત્॥ 12-52-9 (66819)
ગચ્છ શૈનેય જાનીહિ ગત્વા રાજનિવેશનમ્।
અપિ સઞ્જો મહાતેજા ભીષ્મં દ્રષ્ટું યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-52-10 (66820)
તતઃ કૃષ્ણસ્ય વચનાત્સાત્યંકિસ્ત્વરિતો યયૌ।
ઉપગમ્ય ચ રાજાનં યુધિષ્ઠિરમભાષત॥ 12-52-11 (66821)
યુક્તો રથવરો રાજન્વાસુદેવસ્ય ધીમતઃ।
સમીપમાપગેયસ્ય પ્રયાસ્યતિ જનાર્દનઃ॥ 12-52-12 (66822)
ભવત્પ્રતીક્ષઃ કૃષ્ણોઽસૌ ધર્મરાજ મહાદ્યુતે।
યદત્રાનન્તરં કૃત્યં તદ્ભવાન્કર્તુમર્હતિ॥ 12-52-13 (66823)
એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
યુજ્યતાં મે રથવરઃ ફલ્ગુનાપ્રતિમદ્યુતે॥ 12-52-14 (66824)
ન સૈનિકૈશ્ચ યાતવ્યં યાસ્યામો વયમેવ હિ।
ન ચ પીડયિતવ્યો મે ભીષ્મો ધર્મભૃતાં વરઃ॥ 12-52-15 (66825)
અતઃ પુરઃસરાશ્ચાપિ નિવર્તન્તુ ધનઞ્જય।
અદ્યપ્રભૃતિ ગાઙ્ગેયઃ પરં ગુહ્યં પ્રવક્ષ્યતિ।
અતો નેચ્છામિ કૌન્તેય પૃથગ્જનસમાગમમ્॥ 12-52-16 (66826)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-52-17x (5460)
સ તદ્વાક્યમથાજ્ઞાય કુન્તીપુત્રો ધનઞ્જયઃ।
યુક્તં રથવરં તસ્મા આચચક્ષે નરર્ષભઃ॥ 12-52-17 (66827)
તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા યમૌ ભીમાર્જુનાવપિ।
ભૂતાનીવ સમસ્તાનિ યયુઃ કૃષ્ણનિવેશનમ્॥ 12-52-18 (66828)
આગચ્છત્સ્વથ કૃષ્ણોઽપિ પાણ્ડવેષુ મહાત્મસુ।
શૈનેયસહિતો ધીમાન્રથમેવાન્વપદ્યત॥ 12-52-19 (66829)
રથસ્થાઃ સંવિદં કૃત્વા સુખાં પૃષ્ટ્વા ચ શર્વરીમ્।
મેઘઘોષૈ રથવરૈઃ પ્રયયુસ્તે નરર્ષભાઃ॥ 12-52-20 (66830)
બલાહકં મેઘપુષ્પં શૈબ્યં સુગ્રીવમેવચ।
દારુકશ્ચોદયામાસ વાસુદેવસ્ય વાજિનઃ॥ 12-52-21 (66831)
તે હયા વાસુદેવસ્ય દારુકેણ પ્રચોદિતાઃ।
ગાં ખુરાગ્રૈસ્તથા રાજઁલ્લિખન્તઃ પ્રયયુસ્તદા॥ 12-52-22 (66832)
તે ગ્રસન્ત ઇવાકાશં વેગવન્તો મહાબલાઃ।
ક્ષેત્રં ધર્મસ્ય કૃત્સ્નસ્ય કુરુક્ષેત્રમવાતરન્॥ 12-52-23 (66833)
તતો યયુર્યત્ર ભીષ્મઃ શરતલ્પગતઃ પ્રભુઃ।
આસ્તે મહર્ષિભિઃ સાર્ધ્રં બ્રહ્મા દેવગણૈર્યથા॥ 12-52-24 (66834)
તતોઽવતીર્ય ગોવિન્દો રથાત્સ ચ યુધિષ્ઠિરઃ।
ભીમો ગાણ્ડીવધન્વા ચ યમૌ સાત્યકિરેવ ચ।
ઋષીનભ્યર્ચયામાસુઃ કરાનુદ્યમ્ય દક્ષિણાન્॥ 12-52-25 (66835)
સ તૈઃ પરિવૃતો રાજા નક્ષત્રૈરિવ ચન્દ્રમાઃ।
અભ્યાજગામ ગાઙ્ગેયં બ્રહ્માણમિવ વાસવઃ॥ 12-52-26 (66836)
શરતલ્પે શયાનં તમાદિત્યં પતિતં યથા।
સ દદર્શ મહાબાહું ભયાચ્ચાગતસાધ્વસઃ॥ ॥ 12-52-27 (66837)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 52॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-52-9 મઙ્ગલાનાં ગવાદીનામાલમ્ભનં સ્પર્શમ્॥ 12-52-27 આગતસાધ્વસઃ ભયજન્યકમ્પાદિમાન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 053
॥ શ્રીઃ ॥
12.53. અધ્યાયઃ 053
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન ભીષ્મંપ્રતિ ધર્મકથનચોદના॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-53-0 (66838)
જનમેજય ઉવાચ। 12-53-0x (5461)
ધર્માત્મનિ મહાવીર્યે સત્યસન્ધે જિતાત્મનિ।
દેવવ્રતે મહાભાગે શરતલ્પગતેઽચ્યુતે॥ 12-53-1 (66839)
શયાને વીરશયને ભીષ્મે શન્તનુનન્દને।
ગાઙ્ગેયે પુરુષવ્યાઘ્રે પાણ્ડવૈઃ પર્યુપાસિતે॥ 12-53-2 (66840)
કાઃ કથાઃ સમવર્તન્ત તસ્મિન્વીરસમાગમે।
હતેષુ સર્વસૈન્યેષુ તન્મે શંસ મહામુને॥ 12-53-3 (66841)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-53-4x (5462)
શરતલ્પગતે ભીષ્મે કૌરવાણાં પિતામહે।
આજગ્મુર્ઋષયઃ સિદ્ધા નારદપ્રમુખા નૃપ॥ 12-53-4 (66842)
હતશિષ્ટાશ્ચ રાજાનો યુધિષ્ઠિરપુરોગમાઃ।
ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ કૃષ્ણશ્ચ ભીમાર્જુનયમાસ્તથા॥ 12-53-5 (66843)
તેઽભિગમ્ય મહાત્માનો ભરતાનાં પિતામહમ્।
અન્વશોચન્ત ગાઙ્ગેયમાદિત્યં પતિતં યથા॥ 12-53-6 (66844)
મુહૂર્તમિવ ચ ધ્યાત્વા નારદો દેવદર્શનઃ।
ઉવાચ પાણ્ડવાન્સર્વાન્હતશિષ્ટાંશ્ચ પાર્થિવાન્॥ 12-53-7 (66845)
પ્રાપ્તકાલં સમાચક્ષે ભીષ્મોઽયમનુયુજ્યતામ્।
અસ્તમેતિ હિ ગાઙ્ગેયો ભાનુમાનિવ ભારત॥ 12-53-8 (66846)
અયં પ્રાણાનુત્સિસૃક્ષુસ્તં સર્વેઽભ્યનુપૃચ્છત।
કૃત્સ્નાન્હિ વિવિધાન્ધર્માંશ્ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય વેત્ત્યયમ્॥ 12-53-9 (66847)
એષ વૃદ્ધઃ પરાઁલ્લોકાન્સંપ્રાપ્નોતિ તનું ત્યજન્।
તં શીઘ્રમનુયુઞ્જીધ્વં સંશયાન્મનસિ સ્થિતાન્॥ 12-53-10 (66848)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-53-11x (5463)
એવમુક્તે નારદેન ભીષ્મમીયુર્નરાધિપાઃ।
પ્રષ્ટું ચાશક્રુવન્તસ્તે વીક્ષાંચક્રુઃ પરસ્પરમ્॥ 12-53-11 (66849)
અથોવાચ હૃષીકેશં પાણ્ડુપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
નાન્યસ્ત્વદ્દેવકીપુત્ર શક્તઃ પ્રષ્ટું પિતામહમ્॥ 12-53-12 (66850)
પ્રવ્યાહર યદુશ્રેષ્ઠ ત્વમગ્રે મધુસૂદન।
ત્વં હિ નસ્તાત સર્વેષાં સર્વધર્મવિદુત્તમઃ॥ 12-53-13 (66851)
એવમુક્તઃ પાણ્ડવેન ભગવાન્કેશવસ્તદા।
અભિગમ્ય દુરાધર્ષં પ્રવ્યાહારયદચ્યુતઃ॥ 12-53-14 (66852)
કચ્ચિત્સુખેન રજની વ્યુષ્ટા તે રાજસત્તમ।
વિસ્પષ્ટલક્ષણા બુદ્ધિઃ કચ્ચિચ્ચોપસ્થિતા તવ॥ 12-53-15 (66853)
કચ્ચિજ્જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પ્રતિભાન્તિ ચ તેઽનઘ।
ન ગ્લાયતે ચ હૃદયં ન ચ તે વ્યાકુલં મનઃ॥ 12-53-16 (66854)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-53-17x (5464)
દાહો મોહઃ શ્રમશ્ચૈવ ક્લમો ગ્લાનિસ્તથા રુજા।
તવ પ્રસાદાદ્વાર્ષ્ણેય સદ્યો વ્યપગતાનિ મે॥ 12-53-17 (66855)
યચ્ચ ભૂતં ભવિષ્યચ્ચ ભવચ્ચ પરમદ્યુતે।
તત્સર્વમનુપશ્યામિ પાણૌ ફલમિવાહિતમ્॥ 12-53-18 (66856)
વેદોક્તાશ્ચૈવ યે ધર્મા વેદાન્તાધિગતાશ્ચ યે।
તાન્સર્વાન્સંપ્રપશ્યામિ વરદાનાત્તવાચ્યુત॥ 12-53-19 (66857)
શિષ્ટૈશ્ચ ધર્મો યઃ પ્રોક્તઃ સ ચ મે હૃદિ વર્તતે।
દેશજાતિકુલાનાં ચ ધર્મજ્ઞોઽસ્મિ જનાર્દન॥ 12-53-20 (66858)
ચતુર્ષ્વાશ્રમધર્મેષુ યોઽર્થઃ સ ચ હૃદિ સ્થિતઃ।
રાજધર્માંશ્ચ સકલાનવગચ્છામિ કેશવ॥ 12-53-21 (66859)
યચ્ચ યત્ર ચ વક્તવ્યં તદ્વક્ષ્યામિ જનાર્દન।
તવ પ્રસાદાદ્ધિ શુભા મનો મે બુદ્ધિરાવિશત્॥ 12-53-22 (66860)
યુવેવાસ્મિ સમાવૃત્તસ્ત્વદનુધ્યાનબૃંહિતઃ।
વક્તું શ્રેયઃ સમર્થોઽસ્મિ ત્વત્પ્રસાદાજ્જનાર્દન॥ 12-53-23 (66861)
સ્વયં કિમર્થં તુ ભવાઞ્શ્રેયો ન પ્રાહ પાણ્ડવમ્।
કિં તે વિવક્ષિતં ચાત્ર તદાશુ વદ માધવ॥ 12-53-24 (66862)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-53-25x (5465)
યશસઃ શ્રેયસશ્ચૈવ મૂલ માં વિદ્ધિ કૌરવ।
મત્તઃ સર્વેઽભિનિર્વૃત્તા ભાવાઃ સદસદાત્મકાઃ॥ 12-53-25 (66863)
શીતાંશુશ્ચન્દ્ર ઇત્યુક્તે લોકે કો વિસ્મયિષ્યતિ।
તથૈવ યશસા પૂર્ણે મયિ કો વિસ્મયિષ્યતિ॥ 12-53-26 (66864)
આધેયં તુ મયા ભૂયો યશસ્તવ મહાદ્યુતે।
તતો મે વિપુલા બુદ્ધિસ્ત્વયિ ભીષ્મ સમાહિતા॥ 12-53-27 (66865)
યાવદ્ધિ પૃથિવીપાલ પૃથ્વીયં સ્થાસ્યતિ ધ્રુવા।
તાવત્તવાક્ષયા કીર્તિર્લોકાનનુચરિષ્યતિ॥ 12-53-28 (66866)
યચ્ચ ત્વં વક્ષ્યસે ભીષ્મ પાણ્ડવાયાનુપૃચ્છતે।
વેદપ્રવાદ ઇવ તે સ્થાસ્યતે વસુધાતલે॥ 12-53-29 (66867)
યશ્ચૈતેન પ્રમાણેન યોક્ષ્યત્યાત્માનમાત્મના।
સ ફલં સર્વપુણ્યાનાં પ્રેત્ય ચાનુભવિષ્યતિ॥ 12-53-30 (66868)
એતસ્માત્કારણાદ્ભીષ્મ મતિર્દિવ્યા મયા હિ તે।
દત્તા યશો વિપ્રથયેત્કથં ભૂયસ્તવેતિ હ॥ 12-53-31 (66869)
યાવદ્ધિ પ્રથતે લોકે પુરુષસ્ય યશો ભુવિ।
તાવત્તસ્યાક્ષયા કીર્તિર્ભવતીતિ વિનિશ્ચિતા॥ 12-53-32 (66870)
રાજાનો હતશિષ્ટાસ્ત્વાં રાજન્નભિત આસતે।
ધર્માનનુયુયુક્ષન્તસ્તેભ્યઃ પ્રબ્રૂહિ ભારત॥ 12-53-33 (66871)
ભવાન્હિ વયસા વૃદ્ધઃ શ્રુતાચારસમન્વિતઃ।
કુશલો રાજધર્માણાં સર્વેષામપરાશ્ચ યે॥ 12-53-34 (66872)
જન્મપ્રભૃતિ તે કિંચિદ્વૄજિનં ન દદર્શ હ।
જ્ઞાતારં સર્વધર્માણાં ત્વાં વિદુઃ સર્વપાર્થિવાઃ॥ 12-53-35 (66873)
તેભ્યઃ પિતેવ પુત્રેભ્યો રાજન્બ્રૂહિ પરં નયમ્।
ઋષયશ્ચૈવ દેવાશ્ચ ત્વયા નિત્યમુપાસિતાઃ॥ 12-53-36 (66874)
તસ્માદ્વક્તવ્યમેવેદં ત્વયાઽવશ્યમશેષતઃ।
ધર્મં શુશ્રૂષમાણેભ્યઃ પૃષ્ટેન ન સતા પુનઃ॥ 12-53-37 (66875)
વક્તવ્યં વિદુષા ચેતિ ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ।
અપ્રતિબ્રુવતઃ કષ્ટો દોષો હિ ભવિતા પ્રભો॥ 12-53-38 (66876)
તસ્માત્પુત્રૈશ્ચ પૌત્રેશ્ચ ધર્માન્પૃષ્ટાન્સનાતનાન્।
વિદ્વઞ્જિજ્ઞાસમાનેભ્યઃ પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ ॥ 12-53-39 (66877)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 53॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-53-8 અનુયુજ્યતાં પૃચ્છ્યતામ્॥ 12-53-32 યશઃ પરચિત્તચમાત્કૃતિજનકો ગુણૌધઃ। કીર્તિઃ સાધુતયાઽન્યૈઃ કથનમ્॥ 12-53-33 અનુયુયુક્ષન્તઃ પ્રષ્ટુમિચ્છન્તઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 054
॥ શ્રીઃ ॥
12.54. અધ્યાયઃ 054
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃષ્ણેન ભીષ્મંપ્રતિ યુધિષ્ઠિરસ્ય તદનુપસર્પણકારણાભિધાનમ્॥ 1॥ ભીષ્મેણ સ્વાજ્ઞયોપસૃત્યાભિવાદયન્તં યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્મપ્રશ્નાનુજ્ઞાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-54-0 (66878)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-54-0x (5466)
અથાવ્રવીન્મહાતેજા વાક્યં કૌરવનન્દનઃ।
હન્ત ધર્માન્પ્રવક્ષ્યામિ દૃઢે વાઙ્ભનસી મમ॥ 12-54-1 (66879)
તવ પ્રસાદાદ્ગોવિન્દ ભૂતાત્મા હ્યસિ શાશ્વતઃ।
યુધિષ્ઠિરસ્તુ ધર્માત્મા માં ધર્માનનુપૃચ્છતુ।
એવં પ્રીતો ભવિષ્યામિ ધર્માન્વક્ષ્યામિ ચાખિલાન્॥ 12-54-2 (66880)
યસ્મિન્રાજર્ષભે જાતે ધર્માત્મનિ મહાત્મનિ।
અહૃષ્યન્નૃષયઃ સર્વે સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-3 (66881)
સર્વેષાં દીપ્તયશસાં કુરૂણાં ધર્મચારિણામ્।
યસ્ય નાસ્તિ સમઃ કશ્ચિત્સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-4 (66882)
ધૃતિર્દમો બ્રહ્મચર્યં ક્ષમા ધર્મશ્ચ નિત્યદા।
યસ્મિન્નોજશ્ચ તેજશ્ચ સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-5 (66883)
સંબન્ધિનોઽતિથીન્ભૃત્યાન્સંશ્રિતાંશ્ચૈવ યો ભૃશમ્।
સંમાનયતિ સત્કૃત્ય સ માં પૃચ્છતુ પાણ઼્ડવઃ॥ 12-54-6 (66884)
સત્યં દાનં તપઃ શૌર્યં શાન્તિર્દાક્ષ્યમસંભ્રમઃ।
યસ્મિન્નેતાનિ સર્વાણિ સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-7 (66885)
યો ન કામાન્ન સંરમ્ભાન્ન ભયાન્નાર્થકારણાત્।
કુર્યાદધર્મં ધર્માત્મા સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-8 (66886)
સત્યનિત્યઃ ક્ષમાનિત્યો જ્ઞાનનિત્યોઽતિથિપ્રિયઃ।
યો દદાતિ સતાં નિત્યં સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-9 (66887)
ઇજ્યાધ્યયનનિત્યશ્ચ ધર્મે ચ નિરતઃ સદા।
ક્ષાન્તઃ શ્રુતરહસ્યશ્ચ સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-10 (66888)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-54-11x (5467)
લજ્જયા પરયોપેતો ધર્મરાજો યુધિષ્ઠિરઃ।
અભિશાપભયાદ્ભીતો ભવન્તં નોપસર્પતિ॥ 12-54-11 (66889)
લોકસ્ય કદનં કૃત્વા લોકનાથો વિશાંપતે।
અભિશાપભયાદ્ભીતો ભવન્તં નોપસર્પતિ॥ 12-54-12 (66890)
પૂજ્યાન્માન્યાંશ્ચ ભક્તાંશ્ચ ગુરૂન્સંબન્ધિબાન્ધવાન્।
અર્ઘાર્હાનિષુભિર્ભિત્ત્વા ભવન્તં નોપસર્પતિ॥ 12-54-13 (66891)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-54-14x (5468)
બ્રાહ્મણાનાં યથા ધર્મો દાનમધ્યયનં તપઃ।
ક્ષત્રિયાણાં તથા કૃષ્ણ સમરે દેહપાતનમ્॥ 12-54-14 (66892)
પિતૄન્પિતામહાન્ભ્રાતૄન્ગુરૂન્સંબન્ધિબાન્ધવાન્।
મિથ્યાપ્રવૃત્તાન્યઃ સખ્યે નિહન્યાદ્ધર્મ એવ સઃ॥ 12-54-15 (66893)
સમયત્યાગિનો લુબ્ધાન્ગુરૂનપિ ચ કેશવ।
નિહન્તિ સમરે પાપાન્ક્ષત્રિયો યઃ સ ધર્મવિત્॥ 12-54-16 (66894)
યો લોભાન્ન સમીક્ષેત ધર્મસેતું સનાતનમ્।
નિહન્તિ યસ્તં સમરે ક્ષત્રિયો વૈ સ ધર્મવિત્॥ 12-54-17 (66895)
લોહિતોદાં કેશતૃણાં ગજશૈલાં ધ્વજદ્રુમામ્।
મહીં કરોતિ યુદ્ધેષુ ક્ષત્રિયો યઃ સ ધર્મવિત્॥ 12-54-18 (66896)
આહૂતેન રણે નિત્યં યોદ્ધવ્યં ક્ષત્રબન્ધુના।
ધર્મ્યં સ્વર્ગ્યં ચ લોક્યં ચ યુદ્ધં હિ મનુરબ્રવીત્॥ 12-54-19 (66897)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-54-20x (5469)
એવમુક્તસ્તુ ભીષ્મેણ ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
વિનીતવદુપાગમ્ય તસ્થૈ સંદર્શનેઽગ્રતઃ॥ 12-54-20 (66898)
અથાસ્ય પાદૌ જગ્રાહ ભીષ્મશ્ચાપિ નનન્દ તમ્।
મૂર્ધ્નિં ચૈનમુપાઘ્રાય નિષીદેત્યબ્રવીત્તદા॥ 12-54-21 (66899)
તમુવાચાથ ગાઙ્ગેયો વૃષભઃ સર્વધન્વિનામ્।
માં પૃચ્છ તાત વિસ્રબ્ધં મા ભૈસ્ત્વં કુરુસત્તમ॥ ॥ 12-54-22 (66900)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુઃપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 54॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-54-2 ભૂતાત્મા પ્રાણિનામન્તરાત્માસિ। તેન મમાભિપ્રાયં વેત્સીતિ ભાવઃ॥ 12-54-11 અભિશાપો લોકગર્હ્યતા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 055
॥ શ્રીઃ ॥
12.55. અધ્યાયઃ 055
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરાય રાજધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-55-0 (66901)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-55-0x (5470)
પ્રણિપત્ય હૃષીકેશમભિવાદ્ય પિતામહમ્।
અનુમાન્ય ગુરૂન્સર્વાન્પર્યપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-55-1 (66902)
રાજ્ઞાં વૈ પરમો ધર્મ ઇતિ ધર્મવિદો વિદુઃ।
મહાન્તમેતં ભારં ચ મન્યે તદ્બ્રૂહિ પાર્થિવ॥ 12-55-2 (66903)
રાજધર્માન્વિશેષેણ કથયસ્ય પિતામહ।
સર્વસ્ય જીવલોકસ્ય રાજધર્મઃ પરાયણમ્॥ 12-55-3 (66904)
ત્રિવર્ગો હિ સમાસક્તો રાજધર્મેષુ કૌરવ।
મોક્ષધર્મશ્ચ વિસ્પષ્ટઃ સકલોઽત્ર સમાહિતઃ॥ 12-55-4 (66905)
યથા હિ રશ્મયોઽશ્વસ્ય દ્વિરદસ્યાઙ્કુશો યથા।
નરેન્દ્રધર્મો લોકસ્ય તથા પ્રગ્રહણં સ્મૃતમ્॥ 12-55-5 (66906)
અત્ર વૈ સંપ્રમૂઢે તુ ધર્મે રાજર્ષિસેવિતે।
લોકસ્ય સંસ્થા ન ભવેત્સર્વં ચ વ્યાકુલીભવેત્॥ 12-55-6 (66907)
ઉદયન્હિ યથા સૂર્યો નાશયત્યશુભં તમઃ।
રાજધર્મસ્તથા લોક્યામાક્ષિપત્યશુભાં ગતિમ્॥ 12-55-7 (66908)
તદગ્રે રાજધર્માન્હિ મદર્થે ત્વં પિતામહ।
પ્રબ્રૂહિ ભરતશ્રેષ્ઠ ત્વં હિ ધર્મભૂતાં વરઃ॥ 12-55-8 (66909)
આગમશ્ચ પરસ્ત્વત્તઃ સર્વેષાં નઃ પરન્તપ।
ભવન્તં હિ પરં બુદ્ધૌ વાસુદેવોઽભિમન્યતે॥ 12-55-9 (66910)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-55-10x (5471)
નમો ધર્માય મહતે નમઃ કૃષ્ણાય વેધસે।
બ્રાહ્મણેભ્યો નમસ્કૃત્ય ધર્માન્વક્ષ્યામિ શાશ્વતાન્॥ 12-55-10 (66911)
શૃણુ કાર્ત્સ્ન્યેન મત્તસ્ત્વં રાજધર્માન્યુધિષ્ઠિર।
નિરુચ્યમાનાન્નિયતો યચ્ચાન્યદપિ વાઞ્છસિ॥ 12-55-11 (66912)
આદાવેવ કુરુશ્રેષ્ઠ રાજ્ઞા રઞ્જનમિચ્છતા।
દેવતાનાં દ્વિજાનાં ચ વર્તિતવ્યં યથાવિધિ॥ 12-55-12 (66913)
દૈવતાન્યર્ચયિત્વા હિ બ્રાહ્મણાંશ્ચ કુરૂદ્વહ।
આનૃણ્યં યાતિ ધર્મસ્ય લોકેન ચ સમર્ચ્યતે॥ 12-55-13 (66914)
ઉત્થાનેન સદા પુત્ર પ્રયતેથા યુધિષ્ઠિર।
ન હ્યુત્થાનમૃતે દૈવં રાજ્ઞામર્થં પ્રસાધયેત્॥ 12-55-14 (66915)
સાધારણં દ્વયં હ્યેતદ્દૈવમુત્થાનમેવ ચ।
પૌરુષં હિ પરં મન્યે દૈવં નિશ્ચિત્ય મુહ્યતે॥ 12-55-15 (66916)
વિપન્ને ચ સમારમ્ભે સન્તાપં મા સ્મ વૈ કૃથાઃ।
ઘટેતૈવં સદાઽઽત્માનં રાજ્ઞામેષ પરો નયઃ॥ 12-55-16 (66917)
ન હિ સત્યાદૃતે કિંચિદ્રાજ્ઞાં વૈ સિદ્ધિકારકમ્।
સત્યે હિ રાજા નિરતઃ પ્રેત્ય ચેહ ચ નન્દતિ॥ 12-55-17 (66918)
ઋષીણામપિ રાજેન્દ્ર સત્યમેવ પરં ધનમ્।
તથા રાજ્ઞાં પરં સત્યાન્નાન્યદ્વિશ્વાસકારણમ્॥ 12-55-18 (66919)
ગુણવાઞ્શીલવાન્દાન્તો મૃદુદણ્ડો જિતેન્દ્રિયઃ।
સુદર્શઃ સ્થૂલલક્ષ્યશ્ચ ન ભ્રશ્યેત સદા શ્રિયઃ॥ 12-55-19 (66920)
આર્જવં સર્વકાર્યેષુ શ્રયેથાઃ કુરુનન્દન।
પુનર્નયવિચારેણ ત્રયીસંવરણેન ચ।
`આર્જવેન સમાયુક્તા મોદન્તે ઋષયો દિવિ॥' 12-55-20 (66921)
મૃદુર્હિ રાજા સતતં લઙ્ઘ્યો ભવતિ સર્વશઃ।
તીક્ષ્ણાચ્ચોદ્વિજતે લોકસ્તસ્માદુભયમાચરેત્॥ 12-55-21 (66922)
અદણ્ડ્યાશ્ચૈવ તે પુત્ર વિપ્રાઃ સ્યુર્દદતાં વર।
ભૂતમેતત્પરં લોકે બ્રાહ્મણા નામ પાણ્ડવ॥ 12-55-22 (66923)
મનુના ચાત્ર રાજેન્દ્ર ગીતૌ શ્લોકૌ મહાત્મના।
ધર્મેષુ સ્વેષુ કૌરવ્ય હૃદિ તૌ કર્તુમર્હસિ॥ 12-55-23 (66924)
અભ્દ્યોઽગ્નિર્બ્રહ્મતઃ ક્ષત્રમશ્મનો લોહમુત્થિતમ્।
તેષાં સર્વત્રગં તેજઃ સ્વાસુ યોનિષુ શામ્યતિ॥ 12-55-24 (66925)
અયો હન્તિ યદાઽશ્માનમગ્નિરાપો નિહન્તિ ચ।
બ્રહ્મ ચ ક્ષત્રિયો દ્વેષ્ટિ તદા સીદન્તિ તે ત્રયઃ॥ 12-55-25 (66926)
એવં કૃત્વા મહારાજ નમસ્યા એવ તે દ્વિજાઃ।
ભૌમં બ્રહ્મ દ્વિજશ્રેષ્ઠા ધારયન્તિ શમાન્વિતાઃ॥ 12-55-26 (66927)
એવં ચૈવ નરવ્યાઘ્ર લોકયાત્રાવિઘાતકાઃ।
નિગ્રાહ્યા એવ બાહુભ્યાં બ્રાહ્મણાસ્તે નરેશ્વર॥ 12-55-27 (66928)
શ્લોકૌ ચોશનસા ગીતૌ પુરા તાત મહર્ષિણા।
તૌ નિવોધ મહારાજ ત્વમેકાગ્રમના નૃપ॥ 12-55-28 (66929)
ઉદ્યમ્ય શસ્ત્રમાયાન્તમપિ વેદાન્તગં રણે।
નિગૃહ્ણીયાત્સ્વધર્મેણ ધર્માપેક્ષી નરાધિપઃ॥ 12-55-29 (66930)
વિનશ્યમાનં ધર્મં હિ યોઽભિરક્ષેત્સ ધર્મવિત્।
ન તેન ધર્મહા સ સ્યાન્મન્યુસ્તન્મન્યુમૃચ્છતિ॥ 12-55-30 (66931)
એવં ચૈવ નરશ્રેષ્ઠ રક્ષ્યા એવ દ્વિજાતયઃ।
સાપરાધાનપિ હિ તાન્વિષયાન્તે સમુત્સૃજેત્॥ 12-55-31 (66932)
અભિશસ્તમપિ હ્યેષાં પીડયેન્ન વિશાંપતે।
બ્રહ્મઘ્ને ગુરુતલ્પે ચ ભ્રૂણહત્યે તથૈવ ચ॥ 12-55-32 (66933)
રાજદ્વિષ્ટે ચ વિપ્રસ્ય વિષયાન્તે વિવાસનમ્।
વિધીયતે ન શારીરં ભયમેષાં કદાચન॥ 12-55-33 (66934)
દયિતાશ્ચ નરાસ્તે સ્યુર્ભક્તિમન્તો દ્વિજેષુ યે।
ન શોકઃ પરમા તુષ્ટી રાજ્ઞાં ભવતિ સંચયાત્॥ 12-55-34 (66935)
દુર્ગેષુ ચ મહારાજ ષટ્સુ યે શાસ્ત્રનિશ્ચિતાઃ।
સર્વદુર્ગેષુ મન્યન્તે નરદુર્ગં સુદુર્ગમમ્॥ 12-55-35 (66936)
તસ્માન્નિત્યં દયા કાર્યા ચાતુર્વર્ણ્યે વિપશ્ચિતા।
ધર્માત્મા સત્યવાક્ચૈવ રાજા રઞ્જયતિ પ્રજાઃ॥ 12-55-36 (66937)
ન ચ ક્ષાન્તેન તે નિત્યં ભાવ્યં પુરુષસત્તમ।
અધર્મો હિ મૃદ્ રાજા ક્ષમાવાનિવ કુઞ્જરઃ॥ 12-55-37 (66938)
વાર્હસ્પત્યે ચ શાસ્ત્રે ચ શ્લોકોઽયં નિયતઃ પ્રભો।
અસ્મિન્નર્થે નિગદિતસ્તન્મે નિગદતઃ શૃણુ॥ 12-55-38 (66939)
ક્ષમમાણં નૃપં નિત્યં નીચઃ પરિભવેઞ્જનઃ।
હસ્તિયન્તા ગજસ્યેવ શિર એવારુરુક્ષતિ॥ 12-55-39 (66940)
તસ્માન્નૈવ મૃદુર્નિત્યં તીક્ષ્ણો વાઽપિ ભવેન્નૃપઃ।
વસન્તેઽર્ક ઇવ શ્રીમાન્ન શીતો ન ચ ઘર્મદઃ॥ 12-55-40 (66941)
પ્રત્યક્ષેણાનુમાનેન તથૌપમ્યાગમૈરપિ।
પરીક્ષ્યાસ્તે મહારાજ સ્વે પરે ચૈવ નિત્યશઃ॥ 12-55-41 (66942)
વ્યસનાનિ ચ સર્વાણિ ત્યજેથા ભૂરિદક્ષિણ।
નચૈતાનિ પ્રયુઞ્જીથાઃ સઙ્ગં તુ પરિવર્જય॥ 12-55-42 (66943)
વ્યસની યસ્તુ લોકેઽસ્મિન્પરિભૂતો ભવત્યુત।
ઉદ્વેજયતિ લોકં ચ યોઽતિદ્વેષી મહીપતિઃ॥ 12-55-43 (66944)
ભવિતવ્યં સદા રાજ્ઞા ગર્ભિણીસહધર્મિણા।
કારણં ચ મહારાજ શૃણુ યેનેદમુચ્યતે॥ 12-55-44 (66945)
યથા હિ ગર્ભિણી હિત્વા સ્વં પ્રિયં મનસોઽનુગમ્।
ગર્ભસ્ય હિતમાધત્તે તથા રાજ્ઞાઽપ્યસંશયમ્॥ 12-55-45 (66946)
વર્તિતવ્યં કુરુશ્રેષ્ઠ સદા ધર્માનુવર્તિના।
સ્વં પ્રિયં તુ પરિત્યજ્ય યદ્યલ્લોકહિતં ભવેત્॥ 12-55-46 (66947)
ન સન્ત્યાજ્યં ચ તે ધૈર્યં કદાચિદપિ પાણ્ડવ।
ધીરસ્ય સ્પષ્ટદણ્ડસ્ય ન હ્યાજ્ઞા પ્રતિહન્યતે॥ 12-55-47 (66948)
પરિહાસશ્ચ ભૃત્યૈસ્તે નાત્યર્થં વદતાં વર।
કર્તવ્યો રાજશાર્દૂલ દોષમત્ર હિ મે શૃણુ॥ 12-55-48 (66949)
અવમન્યન્તિ ભર્તારં સહર્ષમુપજીવિનઃ।
સ્વે સ્થાને ન ચ તિષ્ઠન્તિ લઙ્ઘ્યન્તિ ચ તદ્વચઃ॥ 12-55-49 (66950)
પ્રેષ્યમાણા વિકલ્પન્તે ગુહ્યં ચાપ્યનુયુઞ્જતે।
અયાચ્યં ચૈવ યાચન્તે ભોજ્યાન્યાહારયન્તિ ચ॥ 12-55-50 (66951)
ક્રુથ્યન્તિ પરિદીપ્તન્તિ ભૂમિપાયાધિતિષ્ઠતે।
ઉત્કોચૈર્વઞ્ચનાભિશ્ચ કાર્યાણિ ઘ્નન્તિ ચાસ્ય તે॥ 12-55-51 (66952)
જર્ઝરં ચાસ્ય વિષયં કુર્વન્તિ પ્રતિરૂપકૈઃ।
સ્ત્રીરક્ષિભિશ્ચ સજ્જન્તે તુલ્યવેષા ભવન્તિ ચ॥ 12-55-52 (66953)
વાન્તં નિષ્ઠીવનં ચૈવ કુર્વતે ચાસ્ય સન્નિધૌ।
નિર્લજ્જા રાજશાર્દૂલ વ્યાહરન્તિ ચ તદ્વચઃ॥ 12-55-53 (66954)
હયં વા દન્તિનં વાઽપિ રથં વા નૃપસંમતમ્।
અધિરોહન્ત્યવજ્ઞાય સહર્ષાઃ પાર્થિવે મૃદૌ॥ 12-55-54 (66955)
ઇદં તે દુષ્કરં રાજન્નિદં તે દુર્વિચેષ્ટિતમ્।
ઇત્યેવં સુહૃદો નામ બ્રુવતે પરિપદ્ગતાઃ॥ 12-55-55 (66956)
ક્રુદ્ધે ચાસ્મિન્હસન્ત્યેવ ન ચ હૃષ્યન્તિ પૂજિતાઃ।
સઙ્ઘર્ષશીલાશ્ચ તદા ભવન્ત્યન્યોન્યકારણાત્॥ 12-55-56 (66957)
વિસ્રંસયન્તિ મન્ત્રં ચ વિવૃણ્વન્તિ ચ દુષ્કૃતમ્।
લીલયા ચૈવ કુર્વન્તિ સાવજ્ઞાસ્તસ્ય શાસનમ્॥ 12-55-57 (66958)
અલઙ્કારાણિ ભોજ્યં ચ તથા સ્નાનાનુલેપને।
હેલયાના નરવ્યાઘ્ર સ્વસ્થાસ્તસ્યોપભુઞ્જયે॥ 12-55-58 (66959)
નિન્દન્તે સ્વાનધીકારાન્સન્ત્યજન્તે ચ ભારત।
ન વૃત્ત્યા પરિતૃષ્યન્તિ રાજદેયં હરન્તિ ચ॥ 12-55-59 (66960)
ક્રીડિતું તેન ચેચ્છન્તિ સસૂત્રેણેવ પક્ષિણા।
અસ્મત્પ્રણેયો રાજેતિ લોકાંશ્ચૈવ વદન્ત્યુત॥ 12-55-60 (66961)
એતે ચૈવાપરે ચૈવ દોષાઃ પ્રાદુર્ભવન્ત્યુત।
નૃપતૌ માર્દવોપેતે હર્ષુલે ચ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 12-55-61 (66962)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 55॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-55-2 ધર્મઃ પ્રજાપાલનાત્મકઃ પરમઃ સર્વધર્મશ્રેષ્ઠઃ। એતં ધર્મં ભારં દુવેહં મન્યે॥ 12-55-5 પ્રગ્રહણં નિયન્ત્રણમ્॥ 12-55-6 સંસ્થા મર્યાદાવ્યવસ્થા॥ 12-55-8 અગ્રે ઇતરેભ્યો ધર્મેભ્યઃ પૂર્વમ્॥ 12-55-9 પરઃ આગમઃ પરં રહસ્યમ્। નઃ અસ્માકં ત્વત્તએવ વિહિતમસ્તુ॥ 12-55-18 સત્યાન્નાન્યદાશ્વાસકારમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-55-19 સ્થૂલલક્ષ્યઃ બહુપ્રદઃ॥ 12-55-26 ભૌમં બ્રહ્મ વેદાન્ યજ્ઞાંશ્ચ॥ 12-55-29 સ્વધર્મેણ શસ્ત્રોદ્યમનેન નિગૃહ્ણીયાદેવ નતુ હન્યાત્॥ 12-55-30 વિનશ્યમાનમાતતાયિદોષાત્। તેન જાતતાયિનિગ્રહેણ॥ 12-55-32 અભિશસ્તં સતાઽસતા વા દોષેણ યુક્તં તથાખ્યાપિતમ્॥ 12-55-33 શારીરં કશાઘાતાદિજમ્॥ 12-55-35 ષટ્સુ મરુજલપૃથ્વીવનપર્વતનસ્મવેષુ॥ 12-55-37 અધર્મો ધર્મવિરોધી॥ 12-55-39 ગજસ્ય ક્ષમમાણસ્ય॥ 12-55-42 વ્યસનાનિ મૃગયાદીનિ॥ 12-55-46 પ્રિયમિષ્ટમ્॥ 12-55-47 ન ભયં વિદ્યતે ક્વચિત્। ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તે ત્વયા॥ 12-55-52 પ્રતિરૂપકૈઃ કૃત્રિમૈઃ શાસનપત્રૈઃ। વિષયં દેશમ્। જર્ઝરં નિઃસારમ્। સ્ત્રીરક્ષિભિઃ સજ્જન્તે પ્રીતિ કુર્વન્તિ અન્તઃપુરે પ્રવેશમિચ્છન્તઃ॥ 12-55-54 નાદૃત્ય હર્ષુલે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર હર્ષુલે પરિહાસશીલે ઇત્યર્થઃ॥ 12-55-57 વિસ્રંસયન્તિ ભેદયન્તિ॥ 12-55-58 સ્વસ્થાઃ નિર્ભયાઃ॥ 12-55-59 રાજદેયં રાજભાગમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 056
॥ શ્રીઃ ॥
12.56. અધ્યાયઃ 056
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરાય રાજધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-56-0 (66963)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-56-0x (5472)
નિત્યોદ્યુક્તેન વૈ રાજ્ઞા ભવિતવ્યં યુધિષ્ઠિર।
પ્રશસ્યતે ન રાજા હિ નારીવોદ્યમવર્જિતઃ॥ 12-56-1 (66964)
ભગવાનુશના ચાહ શ્લોકમત્ર વિશાંપતે।
તદિહૈકમના રાજન્ગદતસ્તં નિબોધ મે॥ 12-56-2 (66965)
દ્વાવિમૌ ગ્રસતે ભૂમિઃ સર્પો બિલશયાનિવ।
રાજાનં ચાવિરોદ્ધારં બ્રાહ્મણં ચાપ્રવાસિનમ્॥ 12-56-3 (66966)
તદેતન્નરશાર્દૂલ હૃદિ ત્વં કર્તુમર્હસિ।
સન્ધેયાનભિસન્ધત્સ્વ વિરોધ્યાંશ્ચ વિરોધય॥ 12-56-4 (66967)
સપ્તાઙ્ગસ્ય ચ રાજ્યસ્ય વિપરીતં ય આચરેત્।
ગુરુર્વા યદિ વા મિત્રં પ્રતિહન્તવ્ય એવ સઃ॥ 12-56-5 (66968)
મરુત્તેન હિ રાજ્ઞા વૈ ગીતઃ શ્લોકઃ પુરાતનઃ।
રાજ્યાધિકારે રાજેન્દ્ર બૃહસ્પતિમતઃ પુરા॥ 12-56-6 (66969)
ગુરોરપ્યવલિપ્તસ્ય કાર્યાકાર્યમજાનતઃ।
ઉત્પથં પ્રતિપન્નસ્ય પરિત્યાગો વિધીયતે॥ 12-56-7 (66970)
બાહોઃ પુત્રેણ રાજ્ઞા ચ સગરેણ ચ ધીમતા।
અસમઞ્જઃ સુતો જ્યેષ્ઠસ્ત્યક્તઃ પૌરહિતૈષિણા॥ 12-56-8 (66971)
અસમઞ્જઃ સરય્વાં સ પૌરાણાં બાલકાન્નૃપ।
ન્યમજ્જયદતઃ પિત્રા નિર્ભર્ત્સ્ય સ વિવાસિતઃ॥ 12-56-9 (66972)
ઋષિણોદ્દાલકેનાપિ શ્વેતકેતુર્મહાતપાઃ।
મિથ્યા વિપ્રાનુપચરન્સન્ત્યક્તો દયિતઃ સુતઃ॥ 12-56-10 (66973)
લોકરઞ્જનમેવાત્ર રાજ્ઞાં ધર્મઃ સનાતનઃ।
સત્યસ્ય રક્ષણં ચૈવ વ્યવહારસ્ય ચાર્જવમ્॥ 12-56-11 (66974)
ન હિંસ્યાત્પરવિત્તાનિ દેયં કાલે ચ દાપયેત્।
વિક્રાન્તઃ સત્યવાક્ક્ષાન્તો નૃપો ન ચલતે પથઃ॥ 12-56-12 (66975)
ગુપ્તમન્ત્રો જિતક્રોધઃ શાસ્ત્રાર્થકૃતનિશ્ચયઃ।
ધર્મે ચાર્થે ચ કામે ચ મોક્ષે ચ સતતં રતઃ॥ 12-56-13 (66976)
ત્રય્યા સંવૃતમન્ત્રશ્ચ રાજા ભવિતુર્મહતિ।
વૃજિનં ચ નરેન્દ્રાણાં નાન્યચ્ચારક્ષણાત્પરમ્॥ 12-56-14 (66977)
ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ધર્માશ્ચ રક્ષિતવ્યા મહીક્ષિતા।
ધર્મસંકરરક્ષા ચ રાજ્ઞાં ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-56-15 (66978)
ન વિશ્વસેચ્ચ નૃપતિર્ન ચાત્યર્થં ચ વિશ્વસેત્।
ષાઙ્ગુણ્યગુણદોષાંશ્ચ નિત્યં બુદ્ધ્યાઽવલોકયેત્॥ 12-56-16 (66979)
અચ્છિદ્રદર્શી નૃપતિર્નિત્યમેવ પ્રશસ્યતે।
ત્રિવર્ગે વિદિતાર્થશ્ચ યુક્તાચારપથશ્ચ યઃ॥ 12-56-17 (66980)
કોશસ્યોપાર્જનરતિર્યમવૈશ્રવણોપમઃ।
વેત્તા ચ દશવર્ગસ્ય સ્થાનવૃદ્ધિક્ષયાત્મનઃ॥ 12-56-18 (66981)
અભૃતાનાં ભવેદ્ભર્તા ભૃતાનામન્વવેક્ષકઃ।
નૃપતિઃ સુભુખશ્ચ સ્યાત્સ્મિતપૂર્વાભિભાષિતા॥ 12-56-19 (66982)
ઉપાસિતા ---- જિતતન્દ્રિરલોલુપઃ।
સતાં વૃત્તે સ્થિતમતિઃ સતાં હ્યાચારદર્શનઃ॥ 12-56-20 (66983)
ન ચાદદીત વિત્તાનિ સતાં હસ્તાત્કદાચન।
અસભ્દ્યશ્ચ સમાદાય સભ્દ્યસ્તુ પ્રતિપાદયેત્॥ 12-56-21 (66984)
સ્વયં પ્રહર્તા દાતા ચ વશ્યાત્મા વશ્યસાધનઃ।
કાલે દાતા ચ ભોક્તા ચ શુદ્ધાચારસ્તથૈવ ચ॥ 12-56-22 (66985)
શૂરાન્ભક્તાનસંહાર્યાન્કુલે જાતાનરોગિણઃ।
શિષ્ટાઞ્શિષ્ટાભિસંબન્ધાન્માનિનોઽનવમાનિનઃ॥ 12-56-23 (66986)
વિદ્યાવિદો લોકવિદઃ પરલોકાન્વવેક્ષકાન્।
ધર્મે ચ નિરતાન્સાધૂનચલાનચલાનિવ। 12-56-24 (66987)
સહાયાન્સતતં કુર્યાદ્રાજા ભૂતિપરિષ્કૃતાન્।
તૈશ્ચ તુલ્યો ભવેદ્ભોગૈશ્છત્રમાત્રાજ્ઞયાઽધિકઃ॥ 12-56-25 (66988)
પ્રત્યક્ષા ચ પરોક્ષા ચ વૃત્તિશ્ચાસ્ય ભવેત્સમા।
એવં કુર્વન્નરેન્દ્રો હિ ન ખેદમિહ વિન્દતિ॥ 12-56-26 (66989)
સર્વાભિશઙ્કી નૃપતિર્યશ્ચ સર્વહરો ભવેત્।
સ ક્ષિપ્રમનૃર્જુર્લુબ્ધઃ સ્વજનેનૈવ બાધ્યતે॥ 12-56-27 (66990)
શુચિસ્તુ પૃથિવીપાલો લોકસ્યાનુગ્રહે રતઃ।
ન પતત્યરિભિર્ગ્રસ્તઃ પતિતશ્ચાધિતિષ્ઠતિ॥ 12-56-28 (66991)
અક્રોધનો હ્યવ્યસની મૃદુદણ્ડો જિતેન્દ્રિયઃ।
રાજા ભવતિ ભૂતાનાં વિશ્વાસ્યો હિમવાનિવ॥ 12-56-29 (66992)
પ્રાજ્ઞો ન્યાયગુણોપેતઃ પરરન્ધ્રેષુ લાલસઃ।
સુદર્શઃ સર્વવર્ણાનાં નયાપનયવિત્તથા॥ 12-56-30 (66993)
ક્ષિપ્રકારી જિતક્રોધઃ સુપ્રસાદો મહામનાઃ।
અરોગપ્રકૃતિર્યુક્તઃ ક્રિયાવાનવિકત્થનઃ॥ 12-56-31 (66994)
આરબ્ધાન્યેવ કાર્યાણિ ન પર્યવસિતાન્યપિ।
યસ્ય રાજ્ઞઃ પ્રદૃશ્યન્તે સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-56-32 (66995)
પુત્રા ઇવ પિતુર્ગેહે વિષયે યસ્ય માનવાઃ।
નિર્ભયા વિચરિષ્યન્તિ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-56-33 (66996)
અગૂઢવિભવા યસ્ય પૌરા રાષ્ટ્રનિવાસિનઃ।
નયાપનયવેત્તારઃ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-56-34 (66997)
સ્વધર્મનિરતા યસ્ય જના વિષયવાસિનઃ।
અસઙ્ઘાતરતા દાન્તાઃ પાલ્યમાના યથાવિધિ॥ 12-56-35 (66998)
વશ્યા યત્તા વિનીતાશ્ચ ન ચ સઙ્ઘર્ષશીલિનઃ।
વિષયે દાનરુચયો નરા યસ્ય સ પાર્થિવઃ॥ 12-56-36 (66999)
ન યસ્ય કૂટં કપટં ન માયા ન ચ મત્સરઃ।
વિષયે ભૂમિપાલસ્ય તસ્ય ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-56-37 (67000)
યઃ સત્કરોતિ જ્ઞાનાનિ શ્રેયાન્પરહિતે રતઃ।
સતાં વર્ત્માનુગસ્ત્યાગી સ રાજા સ્વર્ગમર્હતિ॥ 12-56-38 (67001)
યસ્ય ચારાશ્ચ મન્ત્રાશ્ચ નિત્યં ચૈવ કૃતાકૃતાઃ।
ન જ્ઞાયન્તે હિ રિપુભિઃ સ રાજા રાજ્યમર્હતિ॥ 12-56-39 (67002)
શ્લોકદ્વયં પુરા ગીતં ભાર્ગવેણ મહાત્મના।
આખ્યાતે રાજચરિતે નૃપતિં પ્રતિ ભારત॥ 12-56-40 (67003)
રાજાનં પ્રથમં વિન્દેત્તતો ભાર્યાં તતો ધનમ્।
રાજન્યસતિ લોકેઽસ્મિન્કુતો ભાર્યા કુતો ધનં॥ 12-56-41 (67004)
તદ્રાજ્યે રાજ્યકામાનાં નાન્યો ધર્મઃ સનાતનઃ।
ઋતે રક્ષાં તુ વિસ્પષ્ટાં રક્ષા લોકસ્ય ધારિણી॥ 12-56-42 (67005)
પ્રાચેતસેન મનુના શ્લોકૌ ચેમાવુદાહૃતૌ।
રાજધર્મેષુ રાજેન્દ્ર તાવિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-56-43 (67006)
ષડેતાન્પુરુષો જહ્યાદ્ભિન્નાં નાવમિવાર્ણવે।
અપ્રવક્તારમાચાર્યમનધીયાનમૃત્વિજમ્॥ 12-56-44 (67007)
અરક્ષિતારં રાજાનં ભાર્યાં ચાપ્રિયવાદિનીમ્।
ગ્રામકામં ચ ગોપાલં વનકામં ચ નાપિતમ્॥ ॥ 12-56-45 (67008)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્પઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 56॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-56-3 અપ્રવાસિનં વેદાધ્યયનાર્થમ્॥ 12-56-5 સપ્ત સ્વામ્યમાત્યસુહૃત્કોશરાષ્ટ્રદુર્ગબલાનિ અઙ્ગાનિ યસ્ય તસ્ય સપ્તાઙ્ગસ્ય॥ 12-56-12 ન હિં સ્યાત્ કરાર્થં ધાન્યાનિ રુદ્ધા વૃષ્ટ્યાદિના ન નાશયત્। દેય---નમ્॥ 12-56-14 વૃજિનં સંકટં અરક્ષણાત્ મન્ત્રસ્યાગોપનાદન્યન્નાસ્તિ॥ 12-56-15 ધર્માણાં સંકરોવ્યત્યયસ્તસ્માત્પ્રજાનાં રક્ષા ધર્મસંકરરક્ષા॥ 12-56-16 ન વિશ્વસેત્। ચાત્ વિશ્વસેદપ્યાપ્તેષુ। તેષ્વપિ અત્યર્થં ન વિશ્વસેત્॥ 12-56-23 શૂરાન્સહાયાન્ કુર્યાદિતિ તૃતીયેનાન્વયઃ। અસંહાર્યાન્પરૈરપ્રતાર્યાન્। શિષ્ટાભિસંબન્ધાન્ શિષ્ટપરિવારાન્। અનવમાનિનઃ અવમાનં પરસ્યાકુર્વતઃ॥ 12-56-24 અચલાન્ સ્થિરાન્ અચલાનિવપર્વતાનિવ॥ 12-56-25 છત્રમાત્રેણ સહિતા યા આજ્ઞા ઇદમિત્થં કુરુઇદં નેતિ તયાધિકઃ। અન્યત્સર્વં શૂરૈઃ સમાનં ભુઞ્જીત॥ 12-56-32 સુપર્યવસિતાનિ ચ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-56-35 અસંઘાતરતાઃ સંઘાતે શરીરે પ્રીતિમન્તો ન ભવન્તિ કિંતુ તત્સાધ્યે ધર્મે એવેત્યર્થઃ॥ 12-56-36 સંઘર્ષઃ પરાભિભવસ્તચ્છીલિનો ન॥ 12-56-37 કૂટં દમ્ભઃ। કપટમનૃતમ્। મત્સરઃ પરોત્કર્ષાસહિષ્ણુત્વમ્॥ 12-56-38 જ્ઞેયે પરહિતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। જ્ઞેયઃ પૌરહિતે ઇતિ થ. દ. પાઠઃ। રાજ્યમર્હતીતિ ઝ. પાઠઃ। જ્ઞાનાનિ જ્ઞાનયુક્તાન્પણ્ડિતાન્॥ 12-56-39 કૃતા અપ્યકૃતા ઇવેતિ કૃતાકૃતાઃ॥ 12-56-41 પ્રથમં શ્રેષ્ઠં અસત્યશુભે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 057
॥ શ્રીઃ ॥
12.57. અધ્યાયઃ 057
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરાય પ્રથમદિને રાજધર્મકથનમ્॥ 1॥ તતઃ સાયં કૃષ્ણાદીનાં સ્વસ્વાવાસગમનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-57-0 (67009)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-57-0x (5473)
એતત્તે રાજધર્માણાં નવનીતં યુધિષ્ઠિર।
બૃહસ્પતિર્હિ ભગવાન્નાન્યં ધર્મં પ્રશંસતિ॥ 12-57-1 (67010)
વિશાલાક્ષશ્ચ ભગવાન્કાવ્યશ્ચૈવ મહાતપાઃ।
સહસ્રાક્ષો મહેન્દ્રશ્ચ તથા પ્રાચેતસો મનુઃ॥ 12-57-2 (67011)
ભરદ્વાજશ્ચ ભગવાંસ્તથા ગૌરશિરા મુનિઃ।
રાજશાસ્ત્રપ્રણેતારો બ્રાહ્મણા બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-57-3 (67012)
રક્ષામેવ પ્રશંસન્તિ ધર્મં ધર્મભૃતાં વર।
રાજ્ઞાં રાજીવતામ્રાક્ષ સાધનં ચાત્ર મે શૃણુ॥ 12-57-4 (67013)
ચારશ્ચ પ્રણિધિશ્ચૈવ કાલે દાનમમત્સરઃ।
યુક્ત્યા દાનં ન ચાદાનમયોગેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-57-5 (67014)
સતાં સંગ્રહણં શૌર્યં દાક્ષ્યં સત્યં પ્રજાહિતમ્।
અનાર્જવૈરાર્જવૈશ્ચ શત્રુપક્ષાવિવર્ધનમ્॥ 12-57-6 (67015)
કેતનાનાં ચ જીર્ણાનામવેક્ષા ચૈવ સીદતામ્।
દ્વિવિધસ્ય ચ દણ્ડસ્ય પ્રયોગઃ કાલચોદિતઃ॥ 12-57-7 (67016)
સાધૂનામપરિત્યાગઃ કુલીનાનાં ચ ધારણમ્।
નિચયશ્ચ નિચેયાનાં સેવા બુદ્ધિમતામપિ॥ 12-57-8 (67017)
બલાનાં હર્ષણં નિત્યં પ્રજાનામન્વવેક્ષણમ્।
કાર્યેષ્વખેદઃ કોશસ્ય તથૈવ ચ વિવર્ધનમ્॥ 12-57-9 (67018)
પુરગુપ્તિરવિશ્વાસઃ પૌરસંઘાતભેદનમ્।
અરિમધ્યસ્થમિત્રાણાં યથાવચ્ચાન્વવેક્ષણમ્॥ 12-57-10 (67019)
ઉપજાપશ્ચ ભૃત્યાનામાત્મનઃ પુરદર્શનમ્।
અવિશ્વાસઃ સ્વયં ચૈવ પરસ્યાશ્વાસનં તથા॥ 12-57-11 (67020)
નીતિવર્ત્માનુસારેણ નિત્યમુત્થાનમેવ ચ।
રિપૂણામનવજ્ઞાનં નિત્યં ચાનાર્યવર્જનમ્॥ 12-57-12 (67021)
ઉત્થાનં હિ નરેન્દ્રાણાં બૃહસ્પતિરભાષત।
રાજધર્મસ્ય યન્મૂલં શ્લોકાંશ્ચાત્ર નિબોધ મે॥ 12-57-13 (67022)
ઉત્થાનેનામૃતં લબ્ધમુત્થાનેનાસુરા હતાઃ।
ઉત્થાનેન મહેન્દ્રેણ શ્રૈષ્ઠ્યં પ્રાપ્તં દિવીહ ચ॥ 12-57-14 (67023)
ઉત્થાનધીરઃ પુરુષો વાગ્ધીરાનધિતિષ્ઠતિ।
ઉત્થાનવીરાન્વાગ્વીરા રમયન્ત ઉપાસતે॥ 12-57-15 (67024)
ઉત્થાનહીનો રાજા હિ બુદ્ધિમાનપિ નિત્યશઃ।
પ્રધર્ષણીયઃ શત્રૂણાં ભુજઙ્ગ ઇવ નિર્વિષઃ॥ 12-57-16 (67025)
ન ચ શત્રુરવજ્ઞેયો દુર્બલોઽપિ બલીયસા।
અલ્પોઽપિ હિ દહત્યગ્નિર્વિષમલ્પં હિનસ્તિ ચ॥ 12-57-17 (67026)
એકાઙ્ગેનાપિ સંભૂતઃ શત્રુર્દુર્ગમુપાશ્રિતઃ।
સર્વં તાપયતે દેશમપિ રાજ્ઞઃ સમૃદ્ધિનઃ॥ 12-57-18 (67027)
રાજ્ઞો રહસ્યં યદ્વાક્યં જયાર્થે લોકસંગ્રહઃ।
હૃદિ યચ્ચાસ્ય જિહ્નં સ્યાત્કારણાર્થં ચ યદ્ભવેત્॥ 12-57-19 (67028)
યચ્ચાસ્ય કાર્યં વૃજિનં માર્દવેનૈવ ધાર્યતે।
રઞ્જનાર્થં ચ લોકસ્ય ધર્મિષ્ઠામાચરેત્ક્રિયામ્॥ 12-57-20 (67029)
રાજ્યં હિ સુમહત્તત્ર દુર્ધાર્યમકૃતાત્મભિઃ।
ન શક્યં મૃદુના વોદુમાઘાતસ્થાનમુલ્વણમ્॥ 12-57-21 (67030)
રાજ્યં સર્વામિષં નિત્યમાર્જવેનૈવ ધાર્યતે।
તસ્માન્મિશ્રેણ સતતં વર્તિતવ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-57-22 (67031)
યદ્યપ્યસ્ય વિપક્તિઃ સ્યાદ્રક્ષમાણસ્ય વૈ પ્રજાઃ।
સોપ્યસ્ય વિપુલો ધર્મ એવં વૃત્તા હિ ભૂમિપાઃ॥ 12-57-23 (67032)
એષ તે રાજધર્માણાં લેશઃ સમનુવર્ણિતઃ।
ભૂયસ્તે યત્ર સંદેહસ્તદ્બ્રૂહિ કુરુસત્તમ॥ 12-57-24 (67033)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-57-25x (5474)
તતો વ્યાસશ્ચ ભગવાન્દેવસ્થાનોઽશ્મ એવ ચ।
વાસુદેવઃ કૃપશ્ચૈવ સાત્યકિઃ સઞ્જયસ્તથા॥ 12-57-25 (67034)
સાધુસાધ્વિતિ સંહૃષ્ટા ઘુષ્યમાણૈરિવાનનૈઃ।
અસ્તુવંશ્ચ નરવ્યાઘ્રં ભીષ્મં ધર્મભૃતાં વરમ્॥ 12-57-26 (67035)
તતો દીનમના ભીષ્મમુવાચ કુરુનન્દનઃ।
નેત્રાભ્યામશ્રુપૂર્ણાભ્યાં પાદૌ તસ્ય શનૈઃ સ્પૃશન્॥ 12-57-27 (67036)
શ્વ ઇદાનીં સ્વસંદેહં પ્રવક્ષ્યામિ પિતામહ।
ઉપૈતિ સવિતા હ્યસ્તં રસમાપીય પાર્થિવમ્॥ 12-57-28 (67037)
તતો દ્વિજાતીનભિવાદ્ય કેશવઃ।
કૃપશ્ચ તે ચૈવ યુધિષ્ઠિરાદયઃ।
પ્રદક્ષિણીકૃત્ય મહાનદીસુતં
તતો રથાનારુરુહુર્મુદાન્વિતાઃ॥ 12-57-29 (67038)
દૃષદ્વતીં ચાપ્યવગાહ્ય સુવ્રતાઃ।
કૃતોદકાર્થાઃ કૃતજપ્યમઙ્ગલાઃ।
ઉપાસ્ય સંધ્યાં વિધિવત્પરંતપા
સ્તતઃ પુરં તે વિવિશુર્ગજાહ્વયમ્॥ ॥ 12-57-30 (67039)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 57॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-57-1 એતદ્રક્ષણં નવનીતં નવનીતવત્સર્વધર્મસારમ્। ન્યાય્યં ધર્મં પ્રશંસતીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-57-5 ચારો ગુપ્તસ્પશઃ। પ્રણિધિઃ પ્રકટસ્પશઃ। દાનં ભક્તવેતનયોઃ યુક્તેરાદાનમ્। અયોગેનાનુપાયેન આદાનં કરગ્રહણં નચ॥ 12-57-7 કેતનાનાં ગૃહાદીનામ્। દ્વિવિધસ્ય શારીરદણ્ડોઽર્થદણ્ડશ્ચેતિ ભેદાત્॥ 12-57-8 નિચેયાનાં સંગ્રાહ્યાણાં ધાન્યાદીનાં નિચયઃ સંગ્રહઃ॥ 12-57-10 અવિશ્વાસો યામિકાદીનામપિ॥ 12-57-11 અવિશ્વાસો ભૃત્યાનામેવ॥ 12-57-12 ઉત્થાનમુદ્યોગઃ। અનાર્યં હીનકર્મ કદર્યત્વાદિ તદ્વર્જનમ્॥ 12-57-15 વાગ્વીરાન્ પણ્ડિતાન્। ઉત્થાનમેવ મહત્પાણ઼્ડિત્યમિત્યર્થઃ॥ 12-57-18 એકાઙ્ગેન હસ્ત્યશ્વરથપાદાતાનામન્યતમેનાપિ સંભૂતઃ સંપન્નઃ। સમૃદ્ધિનઃ સમૃદ્ધિમતઃ॥ 12-57-21 અકૃતાત્મભિઃ ક્રૂરૈઃ॥ 12-57-22 મિશ્રેણ ક્રૌર્યમાર્દવાભ્યામ્॥ 12-57-28 પ્રક્ષ્યામિ ત્વાં પિતામહ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 058
॥ શ્રીઃ ॥
12.58. અધ્યાયઃ 058
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજોત્પત્તેર્બ્રહ્મકૃતદણ્ડનીતિગ્રન્થપ્રતિપાદ્યાર્થાનાં પૃથુરાજચરિતાદીનાં ચ કથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-58-0 (67040)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-58-0x (5475)
તતઃ કલ્યં સમુત્થાય કૃતપૂર્વાહ્ણિકક્રિયાઃ।
યયુસ્તે નગરાકારૈઃ રથૈઃ પાણ્ડવયાદવાઃ॥ 12-58-1 (67041)
પ્રતિપદ્ય કુરુક્ષેત્રં ભીષ્મમાસાદ્ય ચાનઘમ્।
સુખાં ચ રજનીં પૃષ્ટ્વા ગાઙ્ગેયં રથિનાં વરમ્॥ 12-58-2 (67042)
વ્યાસાદીનભિવાદ્યર્ષીન્સર્વૈસ્તૈશ્ચાભિનન્દિતાઃ।
નિષેદુરભિતો ભીષ્મં પરિવાર્ય સમન્તતઃ॥ 12-58-3 (67043)
તતો રાજા મહાતેજા ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
અબ્રવીત્પ્રાઞ્જલિર્ભીષ્મં પ્રતિપૂજ્ય યથાવિધિ॥ 12-58-4 (67044)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-58-5x (5476)
ય એષ રાજન્રાજેતિ શબ્દશ્ચરતિ ભારત।
કથમેષ સમુત્પન્નસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-58-5 (67045)
તુલ્યપાણિભુજગ્રીવસ્તુલ્યબુદ્ધીન્દ્રિયાત્મકઃ।
તુલ્યદુઃખસુખાત્મા ચ તુલ્યપૃષ્ઠમુખોદરઃ॥ 12-58-6 (67046)
તુલ્યશુક્રાસ્થિમજ્જા ચ તુલ્યમાંસાસૃગેવ ચ।
નેઃશ્વાસોચ્છ્વાસતુલ્યશ્ચ તુલ્યપ્રાણશરીરવાન્॥ 12-58-7 (67047)
સમાનજન્મમરણઃ સમઃ સર્વૈર્ગુણૈર્નૃણામ્।
વિશિષ્ટબુદ્ધીઞ્શૂરાંશ્ચ કથમેકોઽધિતિષ્ઠતિ॥ 12-58-8 (67048)
કથમેકો મહીં કૃત્સ્નાં શૂરવીરાર્યસંકુલમ્।
રક્ષત્યપિ ચ લોકસ્ય પ્રસાદમભિવાઞ્છતિ॥ 12-58-9 (67049)
એકસ્ય તુ પ્રસાદેન કૃત્સ્નો લોકઃ પ્રસીદતિ।
વ્યાકુલે ચાકુલઃ સર્વો ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-58-10 (67050)
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું ત્વત્તો હિ ભરતર્ષભ।
કૃત્સ્નં તન્મે યથાતત્ત્વં પ્રબ્રૂહિ વદતાં વર॥ 12-58-11 (67051)
નૈતત્કારણમત્યલ્પં ભવિષ્યતિ વિશાંપતે।
યદેકસ્મિઞ્જગત્સર્વં દેવવદ્યાતિ સન્નતિમ્॥ 12-58-12 (67052)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-58-13x (5477)
નિયતસ્ત્વં નરવ્યાઘ્ર શૃણુ સર્વમશેષતઃ।
યથા રાજ્યં સમુત્પન્નમાદૌ કૃતયુગેઽભવત્॥ 12-58-13 (67053)
નૈવ રાજ્યં ન રાજાઽઽસીન્ન ચ દણ્ડો ન દાણ્ડિકઃ।
ધર્મેણૈવ પ્રજાઃ સર્વા રક્ષન્તિ સ્મ પરસ્પરમ્॥ 12-58-14 (67054)
પાલ્યમાનાસ્તથાઽન્યોન્યં નરા ધર્મેણ ભારત।
દૈન્યં પરમુપાજગ્મુસ્તતસ્તાન્મોહ આવિશત્॥ 12-58-15 (67055)
તે મોહવશમાપન્ના મનુજા મનુજર્ષભ।
પ્રતિપત્તિવિમોહાચ્ચ ધર્મસ્તેષામનીનશત્॥ 12-58-16 (67056)
નષ્ટાયાં પ્રતિપત્તૌ ચ મોહવશ્યા નરાસ્તદા।
લોભસ્ય વશમાપન્નાઃ સર્વે ભરતસત્તમ॥ 12-58-17 (67057)
અપ્રાપ્તસ્યાભિમર્શં તુ કુર્વન્તો મનુજાસ્તતઃ।
કામો નામાપરસ્તત્ર પ્રત્યપદ્યત વૈ પ્રભો॥ 12-58-18 (67058)
તાંસ્તુ કામવશં પ્રાપ્તાન્રાગો નામાભિસંસ્પૃશત્।
રક્તાશ્ચ નાભ્યજાનન્ત કાર્યાકાર્યે યુધિષ્ઠિર॥ 12-58-19 (67059)
અગમ્યાગમનં ચૈવ વાચ્યાવાચ્યં તથૈવ ચ।
ભક્ષ્યાભક્ષ્યં ચરાજેન્દ્ર દોષાદોષં ચ નાત્યજન્॥ 12-58-20 (67060)
વિપ્લુતે નરલોકેઽસ્મિંસ્તતો બ્રહ્મ નનાશ હ।
નાશાચ્ચ બ્રહ્મણો રાજન્ધર્મો નાશમથાગમત્॥ 12-58-21 (67061)
નષ્ટે બ્રહ્મણિ ધર્મે ચ દેવાસ્ત્રાસમથાગમન્।
તે ત્રસ્તા નરશાર્દૂલ બ્રહ્માણં શરણં યયુઃ॥ 12-58-22 (67062)
પ્રપદ્ય ભગવન્તં તે દેવં લોકપિતામહમ્।
ઊચુઃ પ્રાઞ્જલયઃ સર્વે દુઃખવેગસમાહતાઃ॥ 12-58-23 (67063)
ભગવન્નરલોકસ્થં ગ્રસ્તં બ્રહ્મ સનાતનમ્।
લોભમોહાદિભિર્ભાવૈસ્તતો નો ભયમાવિશત્॥ 12-58-24 (67064)
બ્રહ્મણશ્ચ પ્રણાશેન ધર્મો વ્યનશદીશ્ચર।
તતસ્તુ સમતાં યાતા મર્ત્યૈસ્ત્રિભુવનેશ્વરાઃ॥ 12-58-25 (67065)
અધોર્ભિવર્ષાસ્તુ વયં ભૌમાસ્તૂર્ધ્વપ્રવર્ષિણઃ।
ક્રિયાવ્યુપરમાત્તેષાં તતોઽગચ્છામ સંશયમ્॥ 12-58-26 (67066)
અત્ર નિઃશ્રેયસં યન્નસ્તદ્ધ્યાયસ્વ પિતામહ।
ત્વત્પ્રસાદાત્સમુત્થોસૌ પ્રભાવો નો ભવત્વયમ્॥ 12-58-27 (67067)
તાનુવાચ સુરાન્સર્વાન્સ્વયંભૂર્ભગવાંસ્તતઃ।
શ્રેયોઽહં ચિન્તયિષ્યામિવ્યેતુ વો ભીઃ સુરોત્તમાઃ॥ 12-58-28 (67068)
તતોઽધ્યાયસહસ્રાણાં શતં ચક્રે સ્વબુદ્ધિજમ્।
યત્ર ધર્મસ્તથૈવાર્થઃ કામશ્ચૈવાનુવર્ણિતઃ॥ 12-58-29 (67069)
ત્રિવર્ગ ઇતિ વિખ્યાતો ગણ એવ સ્વયંભુવા।
ચતુર્થો મોક્ષ ઇત્યેવ પૃથગર્થઃ પૃથગ્ગુણઃ॥ 12-58-30 (67070)
મોક્ષસ્યાસ્તિ ત્રિવર્ગોઽન્યઃ પ્રોક્તઃ સત્વં રજસ્તમઃ।
સ્થાનં વૃદ્ધિઃ ક્ષયશ્ચૈવ ત્રિવર્ગશ્ચૈવ દણ્ડજઃ॥ 12-58-31 (67071)
આત્માદેશશ્ચ કાલશ્ચાપ્યુપાયાઃ કૃત્યમેવ ચ।
સહાયાઃ કારણં ચૈવ ષડ્વર્ગો નીતિજઃ સ્મૃતઃ॥ 12-58-32 (67072)
ત્રયી ચાન્વીક્ષિકી ચૈવ વાર્તા ચ ભરતર્ષભ।
દણ્ડનીતિશ્ચ વિપુલા વિદ્યાસ્તત્ર નિદર્શિતાઃ॥ 12-58-33 (67073)
અમાત્યલિપ્સા પ્રણિધી રાજપુત્રસ્ય લક્ષણમ્।
ચારશ્ચ વિવિધોપાયઃ પ્રણિધિશ્ચ પૃથગ્વિધઃ॥ 12-58-34 (67074)
સામભેદઃ પ્રદાનં ચ તતો દણ્ડશ્ચ પાર્થિવ।
ઉપેક્ષા પઞ્ચમી ચાત્ર કાર્ત્સ્ન્યેન સમુદાહૃતા॥ 12-58-35 (67075)
મન્ત્રશ્ચ વર્ણિતઃ કૃત્સ્નો મન્ત્રભેદાર્થ એવ ચ।
વિભ્રમશ્ચૈવ મન્ત્રસ્ય સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોશ્ચ યત્ફલમ્॥ 12-58-36 (67076)
સંધિશ્ચ ત્રિવિધાભિખ્યો હીનો મધ્યસ્તથોત્તમઃ।
ભયસત્કારવિત્તાખ્યં કાર્ત્સ્ન્યેન પરિવર્ણિતમ્॥ 12-58-37 (67077)
યાત્રાકાલાશ્ચ ચત્વારસ્ત્રિવર્ગસ્ય ચ વિસ્તરઃ।
વિજયો ધર્મયુક્તશ્ચ તથાર્થવિજયશ્ચ હ॥ 12-58-38 (67078)
આસુરશ્ચૈવ વિજયઃ કાર્ત્સ્ન્યેન પરિવર્ણિતઃ।
લક્ષણં પઞ્ચવર્ગસ્ય ત્રિવિધં ચાત્ર વર્ણિતમ્॥ 12-58-39 (67079)
પ્રકાશશ્ચાપ્રકાશશ્ચ દણ઼્ડોઽથ પરિશબ્દિતઃ।
પ્રકાશોઽષ્ટવિધસ્તત્ર ગુહ્યશ્ચ બહુવિસ્તરઃ॥ 12-58-40 (67080)
રથા નાગા હયાશ્ચૈવ પાદાતાશ્ચૈવ પાણ્ડવ।
વિષ્ટિર્નાવશ્ચરાશ્ચૈવ દેશિકા ઇતિ ચાષ્ટમઃ।
અઙ્ગાન્યેતાનિ કૌરવ્ય પ્રકાશાનિ બલસ્ય તુ॥ 12-58-41 (67081)
જઙ્ગમાજઙ્ગમાશ્ચોક્તાશ્ચૂર્ણયોગા વિષાદયઃ।
સ્પર્શે ચાભ્યવહાર્યે ચાપ્યુપાંશુર્વિવિધઃ સ્મૃતઃ॥ 12-58-42 (67082)
`ક્રીડાપૂર્વે રણે દ્યૂતે વિસ્રમ્ભણસમન્વિતમ્।
ઉક્તં કૈતવ્યમિત્યેતદુપાયો નવમો બુધૈઃ॥ 12-58-43 (67083)
ઉપેક્ષા સર્વકાર્યેષુ કર્મણાં કરણેષુ ચ।
અનિષ્ટાનાં સમુત્થાને ત્રિવર્ગો નશ્યતે યયા॥ 12-58-44 (67084)
ઇન્દ્રજાલાદિકા માયા વાજીવનકુશીલવૈઃ।
સુનિમિત્તૈદુર્નિમિત્તૈરુત્પાતૈશ્ચ સમન્વિતમ્॥ 12-58-45 (67085)
ડમ્ભો લિઙ્ગં સમાશ્રિત્ય શત્રુવર્ગે પ્રયુજ્યતે।
શાઠ્યં નિશ્ચેષ્ટતા પ્રોક્તા ચિત્તદોષપ્રદૂષિકા॥' 12-58-46 (67086)
અરિર્મિત્ર ઉદાસીન ઇત્યેતેઽપ્યનુવર્ણિતાઃ।
કૃત્સ્ના માર્ગગુણાશ્ચૈવ તથા ભૂમિગુણાશ્ચ હ।
આત્મરક્ષણમાશ્વાસઃ સ્પર્શાનાં ચાન્વવેક્ષણમ્॥ 12-58-47 (67087)
કલ્પના વિવિધાશ્ચાપિ નૃનાગરથવાજિનામ્।
વ્યૂહાશ્ચ વિવિધાભિખ્યા વિચિત્રં યુદ્ધકૌશલમ્॥ 12-58-48 (67088)
ઉત્પાતાશ્ચ નિપાતાશ્ચ સુયુદ્ધં સુપલાયિતમ્।
શસ્ત્રાણાં પાલનં જ્ઞાનં તથૈવ ભરતર્ષભ॥ 12-58-49 (67089)
બલવ્યસનયુક્તં ચ તથૈવ બલહર્ષણમ્।
પીડા ચાપદકાલશ્ચ ભયકાલશ્ચ પાણ્ડવ॥ 12-58-50 (67090)
તથાખ્યાતવિધાનં ચ યોગઃ સંચાર એવ ચ।
ચોરૈરાટવિકૈશ્ચોગ્રૈઃ પરરાષ્ટ્રસ્ય પીડનમ્॥ 12-58-51 (67091)
અગ્નિદૈર્ગરદૈશ્ચેવ પ્રતિરૂપકકારકૈઃ।
શ્રેણિમુખ્યોપજાપેન વીરુધશ્છેદનેન ચ॥ 12-58-52 (67092)
દૂષણેન ચ નાગાનામાતઙ્કજનનેન ચ।
આરાધનેન ભક્તસ્ય પત્યુશ્ચોપગ્રહેણ ચ॥ 12-58-53 (67093)
સપ્તાઙ્ગસ્ય ચ રાજ્યસ્ય હ્રાસવૃદ્ધિસમીક્ષણમ્।
દૂતસામર્થ્યયોગશ્ચ રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિવર્ધનમ્॥ 12-58-54 (67094)
અરિમધ્યસ્થમિત્રાણાં સમ્યક્ચોક્તં પ્રપઞ્ચનમ્।
અવમર્દઃ પ્રતીઘાતસ્તથૈવ ચ બલીયસામ્॥ 12-58-55 (67095)
વ્યવહારઃ સુસૂક્ષ્મશ્ચ તથા કણ્ટકશોધનમ્।
શ્રમો વ્યાયામયોગશ્ચ યોગદ્રવ્યસ્ય સઞ્ચયઃ॥ 12-58-56 (67096)
અભૃતાનાં ચ ભરણં ભૃતાનાં ચાન્વવેક્ષણમ્।
અન્તકાલે પ્રદાનં ચ વ્યસને ચાપ્રસઙ્ગિતા॥ 12-58-57 (67097)
તથા રાજગુણાશ્ચૈવ સેનાપતિગુણાશ્ચ હ।
કરણસ્ય ચ કર્તુશ્ચ ગુણદોષાસ્તથૈવ ચ॥ 12-58-58 (67098)
દુષ્ટેઙ્ગિતં ચ વિવિધં વૃત્તિશ્ચૈવાનુવર્તિનામ્।
શઙ્કિતત્વં ચ સર્વસ્ય પ્રમાદસ્ય ચ વર્જનમ્॥ 12-58-59 (67099)
અલબ્ધલિપ્સા લબ્ધસ્ય તથૈવ ચ વિવર્ધનમ્।
પ્રદાનં ચ વિવૃદ્ધસ્ય પાત્રેભ્યો વિધિવત્તથા॥ 12-58-60 (67100)
વિસર્ગોઽર્થસ્ય ધર્માર્થમર્થાર્થં કામહેતુકમ્।
ચતુર્થં વ્યસનાઘાતે તથૈવાત્રાનુવર્ણિતમ્॥ 12-58-61 (67101)
ક્રોધજાનિ તતોગ્રાણિ કામજાનિ તથૈવ ચ।
દશોક્તાનિ કુરુશ્રેષ્ઠ વ્યસનાન્યત્ર ચૈવ હ॥ 12-58-62 (67102)
મૃગયાક્ષાસ્તથા પાનં સ્ત્રિયશ્ચ ભરતર્ષભ।
કામજાન્યાહુરાચાર્યાઃ પ્રોક્તાનીહ સ્વયંભુવા॥ 12-58-63 (67103)
વાક્પારુષ્યં તથોગ્રત્વ દણ્ડપારુષ્યમેવ ચ।
આત્મનો નિગ્રહસ્ત્યાગો હ્યર્થદૂષણમેવ ચ॥ 12-58-64 (67104)
યન્ત્રાણિ વિવિધાન્યેવ ક્રિયાસ્તેષાં ચ વર્ણિતાઃ।
અવમર્દઃ પ્રતીઘાતઃ કેતનાનાં ચ ભઞ્જનમ્॥ 12-58-65 (67105)
ચૈત્યદ્રુમાવમર્દશ્ચ રોધઃ કર્માન્તનાશનમ્।
અપસ્કરોઽથ વમનં તથોપાસ્યા ચ વર્ણિતા॥ 12-58-66 (67106)
પણવાનકશઙ્ખાનાં ભેરીણાં ચ યુધિષ્ઠિર।
ઉપાર્જનં ચ દ્રવ્યાણાં પરમર્મ ચ તાનિ ષટ્॥ 12-58-67 (67107)
લબ્ધસ્ય ચ પ્રશમનં સતાં ચૈવાભિપૂજનમ્।
વિદ્વદ્ભિરેકીભાવશ્ચ જપહોમવિધિજ્ઞતા॥ 12-58-68 (67108)
મઙ્ગલાલમ્ભનં ચૈવ શરીરસ્ય પ્રતિક્રિયા।
આહારયોજનં ચૈવ નિત્યમાસ્તિક્યમેવ ચ॥ 12-58-69 (67109)
એકેન ચ યથોત્થેયં સત્યત્વં મધુરા ગિરઃ।
ઉત્તમાનાં સમાજાનાં ક્રિયાઃ કેતનજાસ્તથા॥ 12-58-70 (67110)
પ્રત્યક્ષાશ્ચ પરોક્ષાશ્ચ સર્વાધિકરણેષ્વથ।
વૃત્તેર્ભરતશાર્દૂલ નિત્યં ચૈવાન્વવેક્ષણમ્॥ 12-58-71 (67111)
અદણ્ડ્યત્વં ચ વિપ્રાણાં યુક્ત્યા દણ઼્ડનિપાતનમ્।
અનુજીવિ સ્વજાતિભ્યો ગુણેભ્યશ્ચ સમુદ્ભવઃ॥ 12-58-72 (67112)
રક્ષણં ચૈવ પૌરાણાં રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિવર્ધનમ્।
મણ્ડલસ્થા ચ યા ચિન્તા રાજન્દ્વાદશરાજિકા॥ 12-58-73 (67113)
દ્વિસપ્તતિમતિશ્ચૈવ પ્રોક્તા યા ચ સ્વયંભુવા।
દેશજાતિકુલાનાં ચ ધર્માઃ સમનુવર્ણિતાઃ॥ 12-58-74 (67114)
ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ મોક્ષશ્ચાત્રાનુવર્ણિતાઃ।
ઉપાયાશ્ચાર્થલિપ્સા ચ વિવિધા ભૂરિદક્ષિણઃ॥ 12-58-75 (67115)
મૂલકર્મક્રિયા ચાત્ર માયાયોગશ્ચ વર્ણિતઃ।
દૂષણં સ્રોતસાં ચૈવ વર્ણિતં ચ સ્થિરામ્ભસામ્॥ 12-58-76 (67116)
યૈર્યૈરુપાયૈર્લોકસ્તુ ન ચલેદાર્યવર્ત્મનઃ।
તત્સર્વં રાજશાર્દૂલ નીતિશાસ્ત્રેઽભિવર્ણિતમ્॥ 12-58-77 (67117)
એતત્કૃત્વા સુભં શાસ્ત્રં તતઃ સ ભગવાન્પ્રભુઃ।
દેવાનુવાચ સંહૃષ્ટઃ સર્વાઞ્છક્રપુરોગમાન્॥ 12-58-78 (67118)
ઉપકારાય લોકસ્ય ત્રિવર્ગસ્થાપનાય ચ।
નવનીતં સરસ્વત્યા બુદ્ધિરેષા પ્રભાષિતા॥ 12-58-79 (67119)
દણ્ડેન સહિતા હ્યેષા લોકરક્ષણકારિકા।
નિગ્રહાનુગ્રહરતા લોકાનનુચરિષ્યતિ॥ 12-58-80 (67120)
દણ્ડેન નીયતે ચેદં દણ્ડં નયતિ વા પુનઃ।
દણ્ડનીતિરિતિખ્યાતા ત્રીઁલ્લોકાનવપત્સ્યતે॥ 12-58-81 (67121)
પાઙ્ગુણ્યગુણસારૈષા સ્થાસ્યત્યગ્રે મહાત્મસુ।
ધર્માર્થકામમોક્ષાશ્ચ સકલા હ્યત્ર શબ્દિતાઃ॥ 12-58-82 (67122)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-58-83x (5478)
તતસ્તાં ભગવાન્નીતિં પૂર્વં જગ્રાહ શંકરઃ।
બહુરૂપો વિશાલાક્ષઃ શિવઃ સ્થાણુરુમાપતિઃ॥ 12-58-83 (67123)
અનાદિનિધનો દેવશ્ચૈતન્યાદિસમન્વિતઃ।
જ્ઞાનાનિ ચ વશે યસ્ય તારકાદીન્યશેષતઃ॥ 12-58-84 (67124)
અણિમાદિગુણોપેતમૈશ્વર્યં ન ચ કૃત્રિમમ્।
તુષ્ટ્યર્થં બ્રહ્મણઃ પુત્રો લલાટાદુત્થિતઃ પ્રભુઃ॥ 12-58-85 (67125)
અરુદત્સસ્વનં ઘોરં જગતઃ પ્રભુરવ્યયઃ।
જાયમાનઃ પિતા પુત્રે પુત્રઃ પિતરિ ચૈવ હિ॥ 12-58-86 (67126)
બુદ્ધિં વિશ્વસૃજે દત્ત્વા બ્રહ્માણ્ડં યેન નિર્મિતમ્।
યસ્મિન્હિરણ્મયો હંસઃ શકુનિઃ સમપદ્યત॥ 12-58-87 (67127)
કર્તા સર્વસ્ય લોકસ્ય બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ।
સ દેવઃ સર્વભૂતાનાં મહાદેવઃ સનાતનઃ।
અસંખ્યાતસહસ્રાણાં રુદ્રાણાં સ્થાનમવ્યયમ્॥ 12-58-88 (67128)
યુગાનામાયુષો હ્રાસં વિજ્ઞાય ભગવાઞ્શિવઃ।
સંચિક્ષેપ તતઃ શાસ્ત્રં મહાસ્ત્રં બ્રહ્મણા કૃતમ્॥ 12-58-89 (67129)
વૈશાલાક્ષમિતિ પ્રોક્તં તદિન્દ્રઃ પ્રત્યપદ્યત।
દશાધ્યાયસહસ્રાણિ સુબ્રહ્મણ્યો મહાતપાઃ॥ 12-58-90 (67130)
મઘવાનપિ તચ્છાસ્ત્રં દેવાત્પ્રાપ્ય મહેશ્વરાત્।
પ્રજાનાં હિતમન્વિચ્છન્સંચિક્ષેપ પુરંદરઃ॥ 12-58-91 (67131)
સહસ્ત્રૈઃ પઞ્ચભિસ્તાત યદુક્તં બાહુદન્તકમ્।
અધ્યાયાનાં સહસ્ત્રૈસ્તુ ત્રિભિરેવ બૃહસ્પતિઃ।
સંચિક્ષેપેશ્વરો બુદ્ધ્યા બાર્હસ્પત્યં યદુચ્યતે॥ 12-58-92 (67132)
અધ્યાયાનાં સહસ્રેણ કાવ્યઃ સંક્ષેપમબ્રવીત્।
તચ્છાસ્ત્રમમિતપ્રજ્ઞો યોગાચાર્યો મહાયશાઃ॥ 12-58-93 (67133)
એવં લોકાનુરોધેન શાસ્ત્રમેતન્મહર્ષિભિઃ।
સંક્ષિપ્તમાયુર્વિજ્ઞાય લોકાનાં હ્રાસિ પાણ્ડવ॥ 12-58-94 (67134)
અથ દેવાઃ સમાગમ્ય વિષ્ણુમૂચુઃ પ્રજાપતિમ્।
એકો યોઽર્હતિ મર્ત્યેભ્યઃ શ્રૈષ્ઠ્ય વૈ તં સમાદિશ॥ 12-58-95 (67135)
તતઃ સંચિન્ત્ય ભગવાન્દેવો નારાયણઃ પ્રભુઃ।
તૈજસં વૈ વિરજસં સોઽસૃજન્માનસં સુતમ્॥ 12-58-96 (67136)
વિરજાસ્તુ મહાભાગઃ પ્રભુત્વં ભુવિ નૈચ્છત।
ન્યાસાયૈવાભવદ્વુદ્ધિઃ પ્રણીતા તસ્ય પાણ્ડવ॥ 12-58-97 (67137)
કીર્તિમાંસ્તસ્ય પુત્રોઽભૂત્સોઽપિ મર્ત્યાધિકોઽભવત્।
કર્દમસ્તસ્ય તુ સુતઃ સોઽપ્યતપ્યન્મહત્તપઃ॥ 12-58-98 (67138)
પ્રજાપતેઃ કર્દમસ્ય ત્વનઙ્ગો નામ વીર્યવાન્।
પ્રજા રક્ષયિતા સાધુર્દણ્ડનીતિવિશારદઃ॥ 12-58-99 (67139)
અનઙ્ગપુત્રોઽતિબલો નીતિમાનભિગમ્ય વૈ।
પ્રતિપેદે મહારાજ્યમથેન્દ્રિયવશોઽભવત્॥ 12-58-100 (67140)
`પ્રાપ્ય નારીં મહાભાગાં રૂપિણીં કામમોહિતઃ।
સૌભાગ્યેન ચ સંપન્નાં ગુણૈશ્ચાનુત્તમાં સતીમ્'॥ 12-58-101 (67141)
મૃત્યોસ્તુ દુહિતા રાજન્સુનીથા નામ નામતઃ।
પ્રખ્યાતા ત્રિષુ લોકેષુ યા સા વેનમજીજનત્॥ 12-58-102 (67142)
તં પ્રજાસુ વિધર્માણં રાગદ્વેષવશાનુગમ્।
મન્ત્રપૂતૈઃ કુશૈર્જઘ્નુર્ઋષયો બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-58-103 (67143)
મમન્થુર્દક્ષિણં ચોરુમૃષયસ્તસ્ય ભારત।
તતોઽસ્ય વિકૃતો જજ્ઞે હ્રસ્વકઃ પુરુષોઽશુચિઃ॥ 12-58-104 (67144)
દગ્ધસ્થૂણાપ્રતીકાશો રક્તાક્ષઃ કૃષ્ણમૂર્ધજઃ।
નિષીદેત્યેવમૂચુસ્તમૃષયો બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-58-105 (67145)
તસ્માન્નિષાદાઃ સંભૂતાઃ ક્રૂરાઃ શૈલવનાશ્રયાઃ।
યે ચાન્યે વિન્ધ્યનિલયા મ્લેચ્છાઃ શતસહસ્રશઃ॥ 12-58-106 (67146)
ભૂયોઽસ્ય દક્ષિણં પાણિં મમન્થુસ્તે મહર્ષયઃ।
તતઃ પુરુષ ઉત્પન્નો રુપેણેન્દ્ર ઇવાપરઃ॥ 12-58-107 (67147)
કવચી બદ્ધનિસ્ત્રિંશઃ સશરઃ સશરાસનઃ।
વેદવેદાઙ્ગવિચ્ચૈવ ધનુર્વેદે ચ પારગઃ॥ 12-58-108 (67148)
તં દણ્ડનીતિઃ સકલા શ્રિતા રાજન્નરોત્તમમ્।
તતસ્તુ પ્રાઞ્જલિર્વૈન્યો મહર્ષીસ્તાનુવાચ હ॥ 12-58-109 (67149)
સુસૂક્ષ્મા મે સમુત્પન્ના બુદ્ધિર્ધરર્માર્થદર્શિની।
અનયા કિં મયા કાર્યં તન્મે તત્ત્વેન શંસત॥ 12-58-110 (67150)
યન્માં ભવન્તો વક્ષ્યન્તિ કાર્યમર્થસમન્વિતમ્।
તદહં વઃ કરિષ્યામિ નાત્ર કાર્યા વિચારણા॥ 12-58-111 (67151)
તમૂચુસ્તત્ર દેવાસ્તે તે ચૈવ પરમર્ષયઃ।
નિયતો યત્ર ધર્મો વૈ તમશઙ્કઃ સમાચર॥ 12-58-112 (67152)
પ્રિયાપ્રિયે પરિત્યજ્ય સમઃ સર્વેષુ જન્તુષુ।
કામં ક્રોધં ચ લોભં ચ માનં ચોત્સૃજ્ય દૂરતઃ॥ 12-58-113 (67153)
યશ્ચ ધર્માત્પ્રવિચલેલ્લોકે કશ્ચન માનવઃ।
નિગ્રાહ્યસ્તે સ્વબાહુભ્યાં શશ્વદ્ધર્મમવેક્ષતા॥ 12-58-114 (67154)
પ્રતિજ્ઞાં ચાધિરોહસ્વ મનસા કર્મણા ગિરા।
પાલયિષ્યામ્યહં ભૌમં બ્રહ્મ ઇત્યેવ ચાસકૃત્॥ 12-58-115 (67155)
યશ્ચાત્ર ધર્મ ઇત્યુક્તો દણ્ડનીતિવ્યપાશ્રયઃ।
તમશઙ્કઃ કરિષ્યામિ સ્વવશો ન કદાચન॥ 12-58-116 (67156)
અદણ્ડ્યા મે દ્વિજાશ્ચેતિ પ્રતિજાનીષ્વ ચાભિભો।
લોકં ચ સંકરાત્કૃત્સ્નં ત્રાતાઽસ્મીતિ પરંતપ॥ 12-58-117 (67157)
વૈન્યસ્તતસ્તાનુવાચ દેવાનૃષિપુરોગમાન્।
બ્રાહ્મણા મે સહાયાશ્ચેદેવમસ્તુ સુરર્ષભાઃ॥ 12-58-118 (67158)
એવમસ્ત્વિતિ વૈન્યસ્તુ તૈરુક્તો બ્રહ્મવાદિભિઃ।
પુરોધાશ્ચાભવત્તસ્ય શુક્રો બ્રહ્મમયો નિધિઃ॥ 12-58-119 (67159)
મન્ત્રિણો વાલખિલ્યાશ્ચ સારસ્વત્યો ગણસ્તથા।
મહર્ષિર્ભગવાન્ગર્ગસ્તસ્ય સાંવત્સરોઽભવત્॥ 12-58-120 (67160)
આત્મનાઽષ્ટમ ઇત્યેવ શ્રુતિરેષાં પરા નૃષુ।
ઉત્પન્નૌ બન્દિનૌ ચાસ્ય તત્પૂર્વૌ સૂતમાગધૌ॥ 12-58-121 (67161)
તયો પ્રીતો દદૌ રાજા પૃથુર્વૈન્યઃ પ્રતાપવાન્।
અનૂપદેશં સૂતાય મગધં માગધાય ચ॥ 12-58-122 (67162)
સમતાં વસુધાયાશ્ચ સ સમ્યગુદપાદયત્।
વૈષમ્યં હિ પરં ભૂમેરિતિ નઃ પરમા શ્રુતિઃ॥ 12-58-123 (67163)
મન્વન્તરેષુ સર્વેષુ વિષમા જાયતે મહી।
ઉજ્જહાર તતો વૈન્યઃ શિલાજાલાન્સમન્તતઃ॥ 12-58-124 (67164)
ધનુષ્કોટ્યા મહારાજ તેન શૈલા વિમર્દિતાઃ।
સ વિષ્ણુના ચ દેવેન શક્રેણ વિબુધૈઃ સહ।
ઋષિભિશ્ચ પ્રજાપાલ્યે બ્રહ્મણા ચાભિષેચિતઃ॥ 12-58-125 (67165)
તં સાક્ષાત્પૃથિવી ભેજે રત્નાન્યાદાય પાણ઼્ડવ।
સાગરઃ સરિતાં ભર્તા હિમવાંશ્ચાચલોત્તમઃ॥ 12-58-126 (67166)
શક્રશ્ચ ધનમક્ષય્યં પ્રાદાત્તસ્મૈ યુધિષ્ઠિર।
રુક્મં ચાપિ મહામેરુઃ સ્વયં કનકપર્વતઃ॥ 12-58-127 (67167)
યક્ષરાક્ષસભર્તા ચ ભગવાન્નરવાહનઃ।
ધર્મે ચાર્થે ચ કામે ચ સમર્થં પ્રદદૌ ધનમ્॥ 12-58-128 (67168)
હયા રથાશ્ચ નાગાશ્ચ કોટિશઃ પુરુષાસ્તથા।
પ્રાદુર્બભૂવુર્વૈન્યસ્ય ચિન્તયાનસ્ય પાણ્ડવ॥ 12-58-129 (67169)
ન જરા ન ચ દુર્ભિક્ષં નાધયો વ્યાધયઃ કુતઃ।
સરીસૃપેભ્યઃ સ્તેનેભ્યો ન ચાન્યેભ્યઃ કદાચન।
ભયમાસીત્તતસ્તસ્ય પૃથિવી સસ્યમાલિની॥ 12-58-130 (67170)
આપસ્તસ્તમ્ભિરે ચાસ્ય સમુદ્રમભિયાસ્યતઃ।
પર્વતાશ્ચ દદુર્માર્ગં ધ્વજભઙ્ગશ્ચ નાભવત્॥ 12-58-131 (67171)
તેનેયં પૃથિવી દુગ્ધા સસ્યાનિ દશ સપ્ત ચ।
યક્ષરાક્ષસનાગાનામીપ્સિતં યસ્ય યસ્ય યત્॥ 12-58-132 (67172)
તેન ધર્મોત્તરશ્ચાયં કૃતો લોકો મહાત્મના।
રઞ્જિતાશ્ચ પ્રજાઃ સર્વાસ્તેન રાજેતિ શબ્દ્યતે॥ 12-58-133 (67173)
બ્રાહ્મણાનાં ક્ષતત્રાણાત્તતઃ ક્ષત્રિય ઉચ્યતે।
પ્રથિતા ધર્મતશ્ચેયં પૃથિવી સાધુભિઃ સ્મૃતા॥ 12-58-134 (67174)
સ્થાપનં ચાકરોદ્વિષ્ણુઃ સ્વયમેવ સનાતનઃ।
નાતિવર્તિષ્યતે કશ્ચિદ્રાજંસ્ત્વામિતિ ભારત॥ 12-58-135 (67175)
તતઃ સ ભગવાન્વિષ્ણુરાવિવેશ ચ પાર્થિવમ્।
દેવવન્નરદેવાનાં નમતીદં જગત્તતઃ॥ 12-58-136 (67176)
દણ્ડનીત્યા ચ સતતં રક્ષિતારં નરેશ્વરમ્।
નાધર્ષયેત્તથા કશ્ચિચ્ચારનિષ્પન્દદર્શનાત્॥ 12-58-137 (67177)
શુભં હિ કર્મ રાજેન્દ્ર શુભત્વાયોપકલ્પતે।
આત્મના કરણૈશ્ચૈવ સમસ્યેહ મહીક્ષિતઃ॥ 12-58-138 (67178)
કો હેતુર્યદ્વશે તિષ્ઠેલ્લોકો દૈવાદૃતે ગુણાત્॥ 12-58-139 (67179)
વિષ્ણોર્લલાટાત્કમલં સૌવર્ણમભવત્તદા।
શ્રિયઃ સકાશાદર્થશ્ચ જાતો ધર્મસ્ય પાણ્ડવ।
અથ ધર્મસ્તથૈવાર્થઃ શ્રીશ્ચ રાજ્યે પ્રતિષ્ઠિતા॥ 12-58-141 (67181)
સુકૃતસ્ય ક્ષયાચ્ચૈવ સ્વર્લોકાદેત્ય મેદિનીમ્।
પાર્થિવો જાયતે તાત દણ્ડનીતિવિશારદઃ॥ 12-58-142 (67182)
માહાત્મ્યેન ચ સંયુક્તો વૈષ્ણવેન નરો ભુવિ।
બુદ્ધ્યા ભવતિ સંયુક્તો માહાત્મ્યં ચાધિગચ્છતિ॥ 12-58-143 (67183)
સ્થાપિતં ચ તતો દેવૈર્ન કશ્ચિદતિવર્તતે।
તિષ્ઠત્યેકસ્ય ચ વશે તં ચૈવાનુવિધીયતે॥ 12-58-144 (67184)
શુભં હિ કર્મ રાજેન્દ્ર શુભત્વાયોપકલ્પતે।
તુલ્યસ્યૈકસ્ય યેનાયં લોકો વચસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-58-145 (67185)
યોઽસ્ય વૈ મુખમદ્રાક્ષીત્સોઽસ્ય સર્વો વશાનુગઃ।
સુભગં ચાર્થવન્તં ચ રૂપવન્તં ચ પશ્યતિ॥ 12-58-146 (67186)
મહત્ત્વાત્તસ્ય દણ્ડસ્ય નીતિર્વિસ્પષ્ટલક્ષણા।
નયશ્ચારશ્ચ વિપુલો યેન સર્વમિદં તતમ્॥ 12-58-147 (67187)
આગમશ્ચ પુરાણાનાં મહર્ષીણાં ચ સંભવઃ।
તીર્થવંશશ્ચ વંશશ્ચ ક્ષત્રિયાણાં યુધિષ્ઠિર॥ 12-58-148 (67188)
સકલં ચાતુરાશ્રમ્યં ચાતુર્હોત્રં તથૈવ ચ।
ચાતુર્વર્ણ્યં તથૈવાત્ર ચાતુર્વિદ્યં ચ કીર્તિમ્॥ 12-58-149 (67189)
ઇતિહાસોપવેદાશ્ચ ન્યાયઃ કૃત્સ્નશ્ચ વર્ણિતઃ।
તપો જ્ઞાનમર્હિસા ચ સત્યં દાનમમત્સરઃ॥ 12-58-150 (67190)
વૃદ્ધોપસેવા દાનં ચ શૌચમુત્થાનમેવ ચ।
સર્વભૂતાનુકમ્પા ચ સર્વમત્રોપવર્ણિતમ્॥ 12-58-151 (67191)
ભુવિ વાચોગતં યચ્ચ તચ્ચ સર્વં સમર્પિતમ્।
તસ્મિન્પૈતામહે શાસ્ત્રે પાણ્ડવેય ન સંશયઃ॥ 12-58-152 (67192)
તતો જગતિ રાજેન્દ્ર સતતં શબ્દિતં બુધૈઃ।
દેવાશ્ચ નરદેવાશ્ચ તુલ્યા ઇતિ વિશાંપતે॥ 12-58-153 (67193)
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં મહત્ત્વં પ્રતિ રાજસુ।
કાર્ત્સ્ન્યેન ભરતશ્રેષ્ઠ કિમન્યદિહ વર્તતે॥ ॥ 12-58-154 (67194)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 58॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-58-1 કલ્યં પ્રાતઃ॥ 12-58-5 આનુષત્વે સમાનેઽપિ કિંનિમિત્તેયં એકસ્મિન્નિગ્રાહનુગ્રહશક્તિરિતિ પૃચ્છતિ ય ઇત્યાદિના॥ 12-58-14 દણ્ડઃ દમનમ્। દાણ્ડિકો દણ્ડપ્રણેતા॥ 12-58-15 મોહો વૈચિત્યમ્॥ 12-58-16 પ્રતિપત્તિવિમોહાત્ જ્ઞાનલોપાત્॥ 12-58-20 નાત્યજન્દુષ્ટમદુષ્ટં ચ સર્વં સ્વીચક્રુરિત્યર્થઃ॥ 12-58-21 બ્રહ્મ વેદઃ। ધર્મો યજ્ઞઃ॥ 12-58-25 મર્ત્યૈઃ સમતાં યાતાઃ સ્મ। સ્વાહાદ્યભાવેન ક્ષીણાઃ સ્મ ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-26 હવિર્ધારાભિરૂર્ધ્વપ્રવર્ષિણઃ। તતશ્ચાન્નાભાવાન્નશ્યામ ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-30 પૃથગર્થઃ ત્રિવર્ગફલાપેક્ષયા વિપરીતફલઃ। પૃથગ્ગુણઃ ત્રિવર્ગસાધનાપેક્ષયા વિપરીતસાધનઃ॥ 12-58-31 મોક્ષસ્ય ત્રિવર્ગો ધર્માદિરન્યો નિષ્કામઃ। ધર્માદેર્ભેદશ્ચ સત્વાદિગુણપ્રાધાન્યનિમિત્ત ઇત્યર્થઃ। દણ્ડાત્સ્થાનં સામ્યં વણિજાં વૃદ્ધિસ્તપસ્વિનાં ક્ષયશ્ચોરાણાં ચ ભવતીત્યાહાર્ધેન સ્થાનમિતિ॥ 12-58-32 નીતિજાન્ષઙ્ગુણાનાહ આત્મેતિ। આત્માચિત્તમ્। નીતિબલાત્પ્રજાનાં ચિત્તં દુઃસ્થિતમપિ સુસ્થિતં ભવતિ। કુદેશોઽપિ સુદેશો ભવતિ। કલિરપિ કૃતં ભવતિ। ઉપાયાઃ સાધનાનિ। કૃત્યં કૃતિનિર્વર્ત્યં પ્રયોજનમ્। સહાયાઃ સુહૃદાદયઃ॥ 12-58-33 ત્રયી કર્મકાણ્ડઃ। આન્વીક્ષિકી જ્ઞાનકાણ્ડઃ। વાર્તા કૃષિવાણિજ્યાદિજીવિકાકાણ્ડઃ। દણ્ડનીતિઃ પાલનવિદ્યા। એતે ધર્માદયસ્તત્ર બ્રહ્મકૃતશતસહસ્રાધ્યાયે દર્શિતાઃ॥ 12-58-34 પ્રણિધિર્ગુપ્તશ્ચારઃ। સચ ચારો વિવિધોપાયઃ। બ્રહ્મચાર્યાદિવેષધારી। એકૈકસ્મિન્સ્થાને પૃથક્પૃથગ્વેષઃ॥ 12-58-35 સામાદિચતુષ્ટયમુપેક્ષા ચ પઞ્ચમીત્યુપાયાઃ॥ 12-58-36 વિભ્રમો ભેદાર્થે॥ 12-58-37 ભયેન સંધિર્હીનઃ। સત્કારેણ મધ્યમઃ। વિત્તગ્રહણેનોત્તમઃ। તન્ત્રયં સંધિકારણં વર્ણિતમ્॥ 12-58-38 ચત્વારો મિત્રવૃદ્ધિઃ કોશસંચયશ્ચ સ્વસ્ય મિત્રનાશઃ કોશહાનિશ્ચ પરસ્યેતિ॥ 12-58-39 આસુરો વિજયઃ સૌપ્તિકે ગતઃ। પઞ્ચવર્ગોઽમાત્યરાષ્ટ્રદુર્ગાણિ બલં કોશશ્ચ પઞ્ચમઃ। ત્રિવિધમુત્તમમધ્યમાધમભેદેન॥ 12-58-40 દણ્ડઃ સેના॥ 12-58-41 વિષ્ટિર્વિષ્ટિગૃહીતા ભારવાહાઃ। ચરાશ્ચારાઃ। દેશિકા ઉપદેષ્ટારો ગુરવઃ॥ 12-58-42 જંગમા મહાવૃશ્ચિકાદિજાઃ। અજંગમાઃ રક્તશૃઙ્ગિકાદયઃ। સ્પર્શે વસ્રાદૌ। અભ્યવહાર્યેઽન્નાદૌ। ઉપાંશરભિચારાદિરિતિ વિવિધો વિષયોગરૂપો દણ્ડઃ॥ 12-58-47 માર્ગેગુણાઃ ગ્રહનક્ષત્રાદિમાર્ગગુણાઃ। ભૂમિગુણાશ્ચતુરશીતિભૂવલાનિ યામલોક્તાનિ। આત્મરક્ષણં મન્ત્રયન્ત્રાદિના। સર્ગાણાં ચાન્વવેક્ષણમ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-58-48 કલ્પનાઃ બલપુષ્ટિકરા યોગાઃ। વિવિધાભિખ્યાશ્ચક્રવ્યૂહક્રૌઞ્ચવ્યૂહાદિનાનાનામાનઃ॥ 12-58-49 ઉત્પાતા- ગ્રહયુદ્ધાદયો ધૂમકેત્વાદયશ્ચ। નિપાતાઃ ઉલ્કાપાતભૂમિકમ્પાદયઃ। શાસ્ત્રાણાં પાલનં તીક્ષ્ણીકરણમ્। શાસ્ત્રાણાં પાલનં ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-58-50 આપદાં સમૂહ આપદં તસ્ય કાલ આપદકાલઃ॥ 12-58-51 આખ્યાતમભિમન્ત્રિતદુન્દુભિષ્વનિના પ્રયાણાદિકથનમ્। યોગઃ પતાકાદિમન્ત્રણાદિ। તયોઃ સંચારઃ શ્રવણદર્શનાભ્યાં પરમોહનમ્। એતત્સર્વં તત્ર ઉક્તમિતિ સર્વત્ર યોજ્યમ્॥ 12-58-52 ગરદૈઃ વિષદૈઃ પ્રતિરૂપકં પ્રતિમા તત્કારકૈસ્તદ્દ્વારા કાર્મણકારિભિઃ કૌલિકૈઃ। શ્રેણિમુખ્યાઃ બલાધ્યક્ષાદયસ્તેષામુપજાપો ભેદનં તેન। વીરુધશ્છેદનેન ધાન્યાદ્યુચ્છેદેન॥ 12-58-53 નાગાનાં દૂષણં મન્ત્રતન્ત્રૌષધાદિના તેન પરરાષ્ટ્રસ્ય પીડનમુક્તમિતિ પ્રપૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-58-56 કણ્ટકશોધનં ખલાનામુન્મૂલનમ્। શ્રમો મલ્લક્રીડા। વ્યાયામયોગઃ આયુધપ્રયોગાભ્યાસઃ॥ 12-58-57 અર્થસ્ય કાલે દાને ચ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। અપ્રસઙ્ગિતા અસંબન્ધઃ॥ 12-58-58 રાજગુણાઃ ઉત્થાનાદયઃ॥ 12-58-60 પાત્રેભ્યઃ પ્રદાનં પ્રથમમ્॥ 12-58-61 વિસર્ગો દાનં ધર્માર્થં યજ્ઞાર્થં દ્વિતીયમ્। કામ્યં તૃતીયમ્। વ્યસનાધાતે ચતુર્થમ્॥ 12-58-65 અવમર્દઃ પરચક્રેણ દેશાદેઃ પીડનમ્॥ 12-58-67 તાનિ દ્રવ્યાણિ ષટ્ મણયઃ પશવઃ પૃથ્વી વાસો દાસ્યાદિ કાઞ્ચનમિતિ॥ 12-58-69 મઙ્ગલં સ્વર્ણાદિકં તસ્યાલમ્ભનં સ્પર્શઃ। પ્રતિક્રિયા અલંકરણમ્॥ 12-58-70 એકસ્યાપ્યુત્થાનપ્રકારઃ। કેતનજાઃ ગૃહજાઃ। ક્રિયાઃ ધ્વજારોહણાદ્યાઃ॥ 12-58-71 અધિકરણેષુ જનોપવેશનસ્થાનેષુ ચત્વરાદિષુ॥ 12-58-72 જાતિતો ગુણતશ્ચ સમુદ્ભવો માન્યત્વમ્॥ 12-58-73 દ્વાદશાનાં રાજ્ઞાં સમૂહો દ્વાદશરાજિકા। મધ્યસ્થસ્ય વિજિગીષોશ્રતુર્દિક્ષુ ચત્વારોઽરયસ્તેભ્યોઽપરે ચત્વારો મિત્રાણિ તેભ્યઃ પરે ચત્વાર ઉદાસીના ઇતિ॥ 12-58-75 હે ભૂરિદક્ષિણ॥ 12-58-76 મૂલકર્માણિ કોશવૃદ્ધિકરાણિ કૃષ્યાદીનિ તેષાં ક્રિયા કરણપ્રકારઃ॥ 12-58-81 નીયતે પુરુષાર્થફલાય ઇદં જગત્ દણ્ડં નયતિ પ્રણયતિ અનયા યા ચેતિ વા॥ 12-58-89 પ્રજાનામાયુષઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। સંચિક્ષેપ સંક્ષિપ્તં કૃતવાન્॥ 12-58-90 વૈશાલાક્ષં બાહુદન્તકં બાર્હસ્પત્યમિત્યુત્તરોત્તરસંક્ષિપ્તદણ્ડનીતિગ્રન્થનામાનિ॥ 12-58-98 પઞ્ચાદિગોઽભવદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર પઞ્ચાતિગઃ વિષયાતિગઃ મુક્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-99 અનઙ્ગઇત્યઙ્ગસ્યૈવ નામાન્તરમ્॥ 12-58-120 સાંવત્સરો જ્યૌતિષિકઃ॥ 12-58-121 આત્મના સ્વશરીરેણ સહાષ્ટમઃ પૃથુર્વિષ્ણોઃ સકાશાદિત્યર્થઃ। તથાહિ- વિષ્ણુઃ પ્રથમઃ। વિરજા દ્વિતીયઃ। કીર્તિમાંસ્તૃતીયઃ। કદમશ્ચતુર્થઃ। અનઙ્ગઃ પઞ્ચમઃ। અતિબલઃ ષષ્ઠઃ। વેનઃ સપ્તમઃ। પૃથુરષ્ટમ ઇતિ॥ 12-58-134 પ્રથિતાવનતા ચેતિ વિગ્રહે વર્ણલોપવિકારાભ્યાં પૃથિવી॥ 12-58-135 સ્થાપનં મર્યાદામ્॥ 12-58-136 તપસા ભગવાન્વિષ્ણુરાવિવેશ ચ ભૂમિપમ્। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-58-138 ચારાણાં નિષ્પન્દઃ સંચારસ્તદ્દ્વારા યદ્દર્શનં લોકવૃત્તાન્તસ્ય મહીક્ષિતઃ કર્મેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-58-139 વિષ્ણુર્ભૂમિપમાવિવેશેત્યુક્તં તત્રોપપત્તિઃ ક ઇત્યર્ધેન॥ 12-58-144 સ્થાપનામથ ચેદ્દેવીં ન કશ્ચિદતિવર્તત ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-58-145 તુલ્યસ્ય સ્તાદ્યવયવૈઃ સમસ્ય॥ 12-58-147 દણ્ડસામર્થ્યાદેવ લોકે નીત્યાદિકં દૃશ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-148 આગમાદિકં ચાત્ર ગ્રન્થે કીર્તિતમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 059
॥ શ્રીઃ ॥
12.59. અધ્યાયઃ 059
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ચાતુર્વર્ણ્યધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-59-0 (67195)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-59-0x (5479)
તતઃ પુનઃ સ ગાઙ્ગેયમભિવાદ્ય પિતામહમ્।
પ્રાઞ્જલિર્નિયતો ભૂત્વા પર્યપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-59-1 (67196)
કે ધર્માઃ સર્વવર્ણાનાં ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય કે પૃથક્।
ચાતુર્વર્ણ્યાશ્રમાણાં ચ રાજધર્માશ્ચ કે મતાઃ॥ 12-59-2 (67197)
કેન વૈ વર્ધતે રાષ્ટ્રં રાજા કેન વિવર્ધતે।
કેન પૌરાશ્ચ ભૃત્યાશ્ચ વર્ધન્તે ભરતર્ષભ॥ 12-59-3 (67198)
કોશં દણ્ડં ચ દુર્ગં ચ સહાયાન્મન્ત્રિણસ્તથા।
ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાન્કીદૃશાન્વર્જયેન્નૃપઃ॥ 12-59-4 (67199)
કેષુ વિશ્વસિતવ્યં સ્યાદ્રાજ્ઞા કસ્યાંચિદાપદિ।
કુતો વાઽઽત્મા દૃઢં રક્ષ્યસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-59-5 (67200)
`દ્વૈધીભાવે ચ ભૃત્યાનાં શપથઃ કીદૃશો ભવેત્।
અધર્મસ્ય ફલં યચ્ચ શપથસ્ય વિલઙ્ઘને॥ 12-59-6 (67201)
સર્વમેતદ્યથાતત્વં વ્યવહારં ચ તાદૃશમ્।
સમાસવ્યાસયોગેન કથયસ્વ પિતામહ॥' 12-59-7 (67202)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-59-8x (5480)
નમો ધર્માય મહતે નમઃ કૃષ્ણાય વેધસે।
બ્રાહ્મણેભ્યો નમસ્કૃત્ય ધર્માન્વક્ષ્યામિ શાશ્વતાન્॥ 12-59-8 (67203)
અક્રોધઃ સત્યવચનં સંવિભાગશ્ચ સર્વશઃ।
પ્રજનં સ્વેષુ દારેષુ શૌચમદ્રોહ એવ ચ॥ 12-59-9 (67204)
આર્જવં ભૃત્યભરણં ત એતે સાર્વવર્ણિકાઃ।
બ્રાહ્મણસ્ય તુ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ કેવલમ્॥ 12-59-10 (67205)
દમમેવ મહારાજ ધર્મમાહુઃ પુરાતનમ્।
સ્વાધ્યાયોઽધ્યાપનં ચૈવ તત્ર કર્મ સમાપ્યતે॥ 12-59-11 (67206)
તં ચેદ્દ્વિજમુપાગચ્છેદ્વર્તમાનં સ્વકર્મણિ।
અકુર્વાણં વિકર્માણિ શાન્તં પ્રજ્ઞાનતર્પિતમ્॥ 12-59-12 (67207)
કુર્વીતાપત્યસંતાનમથો દદ્યાદ્યજેત ચ।
સંવિભજ્ય ચ ભોક્તવ્યં ધનં સદ્ભિરીતીષ્યતે॥ 12-59-13 (67208)
પરિનિષ્ઠિતકાર્યસ્તુ સ્વાધ્યાયેનૈવ વૈ દ્વિજઃ।
કુર્યાદન્યન્ન વા કુર્યાન્મૈત્રો બ્રાહ્મણ ઉચ્યતે॥ 12-59-14 (67209)
ક્ષત્રિયસ્યાપિ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ ભારત।
દદ્યાદ્રાજા ન યાચેત યજેત ન ચ યાજયેત્॥ 12-59-15 (67210)
નાધ્યાપયેદધીયીત પ્રજાશ્ચ પરિપાલયેત્।
નિત્યોદ્યુક્તો દસ્યુવદે રણે કુર્યાત્પરાક્રમમ્॥ 12-59-16 (67211)
યે તુ ક્રતુભિરીજાનાઃ શ્રુતવન્તશ્ચ ભૂમિપાઃ।
ય એવાહવજેતારસ્ત એષાં લોકજિત્તમાઃ॥ 12-59-17 (67212)
અવિક્ષતેન દેહેન સમરાદ્યો નિવર્તતે।
ક્ષત્રિયો નાસ્ય તત્કર્મ પ્રશંસન્તિ પુરાવિદઃ॥ 12-59-18 (67213)
એવં હિ ક્ષત્રબન્ધૂનાં ધર્મમાહુઃ પ્રધાનતઃ।
નાસ્ય કૃત્યતમં કિંચિદન્યદ્દસ્યુનિબર્હણાત્॥ 12-59-19 (67214)
દાનમધ્યયનં યજ્ઞો રાજ્ઞાં ક્ષેમો વિધીયતે।
તસ્માદ્રાજ્ઞા વિશેષેણ યોદ્ધવ્યં ધર્મમીપ્સતા॥ 12-59-20 (67215)
સ્વેષુ ધર્મેષ્વવસ્થાપ્યઃ પ્રજાઃ સર્વા મહીપતિઃ।
ધર્મેણ સર્વકૃત્યાનિ શમનિષ્ઠાનિ કારયેત્॥ 12-59-21 (67216)
પરિનિષ્ઠિતકાર્યસ્તુ નૃપતિઃ પરિપાલનાત્।
કુર્યાદન્યન્ન વા કુર્યાદૈન્દ્રો રાજન્ય ઉચ્યતે॥ 12-59-22 (67217)
વૈશ્યસ્યાપિ હિ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ શાશ્વતમ્।
દાનમધ્યયનં યજ્ઞઃ શૌચેન ધનસંચયઃ॥ 12-59-23 (67218)
પિતૃવત્પાલયેદ્વૈશ્યો યુક્તઃ સર્વાન્પશૂનિહ।
વિકર્મ તદ્ભવેદન્યત્કર્મ યત્સ સમાચરેત્॥ 12-59-24 (67219)
રક્ષયા સ હિ તેષાં વૈ મહત્સુખમવાપ્નુયાત્।
પ્રજાપતિર્હિ વૈશ્યાય સૃષ્ટ્વા પરિદદૌ પશૂન્॥ 12-59-25 (67220)
બ્રાહ્મણાય ચ રાજ્ઞે ચ સર્વાઃ પરિદદે પ્રજાઃ।
તસ્ય વૃત્તિં પ્રવક્ષ્યામિ યચ્ચ તસ્યોપજીવનમ્॥ 12-59-26 (67221)
પણ્ણામેકાં પિબેદ્ધેનું શતાચ્ચ મિથુનં હરેત્।
લયે ચ સપ્તમો ભાગસ્તથા શૃઙ્ગે કલા ખુરે॥ 12-59-27 (67222)
સસ્યાનાં સર્વબીજાનામેષા સાંવત્સરી ભૃતિઃ॥ 12-59-28 (67223)
ન ચ વૈશ્યસ્ય કામઃ સ્યાન્ન રક્ષેયં પશૂનિતિ।
વૈશ્યે ચેચ્છતિ નાન્યેન રક્ષિતવ્યાઃ કથંચન॥ 12-59-29 (67224)
શૂદ્રસ્યાપિ હિ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ ભારત।
પ્રજાપતિર્હિ વર્ણાનાં દાસં શૂદ્રમકલ્પયત્॥ 12-59-30 (67225)
તસ્માચ્છૂદ્રસ્ય વર્ણાનાં પરિચર્યા વિધીયતે।
તેષાં શુશ્રૂષણાચ્ચૈવ મહત્સુખમવાપ્નુયાત્॥ 12-59-31 (67226)
શૂદ્ર એતાન્પરિચરેત્રીન્વર્ણાનનસૂયકઃ।
સંચયાંશ્ચ ન કુર્વીત જાતુ શૂદ્રઃ કથંચન॥ 12-59-32 (67227)
પાપીયાન્હિ ધનં લબ્ધ્વા વશે કુર્યાદ્ગરીયસઃ।
રાજ્ઞા વા સમનુજ્ઞાતઃ કામં કુર્વીત ધાર્મિકઃ॥ 12-59-33 (67228)
તસ્ય વૃત્તિં પ્રવક્ષ્યામિ યચ્ચ તસ્યોપજીવનમ્।
અવશ્યં ભરણીયો હિ વર્ણાનાં શૂદ્ર ઉચ્યતે॥ 12-59-34 (67229)
છત્રં વેષ્ટનમૌશીરમુપાનદ્વ્યજનાનિ ચ।
યાતયામાનિ દેયાનિ શૂદ્રાય પરિચારિણે॥ 12-59-35 (67230)
અધાર્યાણિ વિશીર્ણાનિ વસનાનિ દ્વિજાતિભિઃ।
શૂદ્રાયૈવ પ્રદેયાનિ તસ્ય ધર્મધનં હિ તત્॥ 12-59-36 (67231)
યંચ કશ્ચિદ્દ્વિજાતીનાં શૂદ્રઃ શુશ્રૂષુરાવ્રજેત્।
કલ્પ્યાં તેન તુ તસ્યાહુર્વૃત્તિં ધર્મવિદો જનાઃ॥ 12-59-37 (67232)
દેયઃ પિણ્ડોઽનપત્યાય ભર્તવ્યૌ વૃદ્ધદુર્બલૌ।
શૂદ્રેણ તુ ન હાતવ્યો ભર્તા કસ્યાંચિદાપદિ॥ 12-59-38 (67233)
અતિરેકેણ ભર્તવ્યો ભર્તા દ્રવ્યપરિક્ષયે।
ન હિ સ્વમસ્તિ શૂદ્રસ્ય ભર્તૃહાર્યધનો હિ સઃ॥ 12-59-39 (67234)
ઉક્તસ્ત્રયાણાં વર્ણાનાં યજ્ઞસ્ત્રય્યેવ ભારત।
સ્વાહાકારવષટ્કારૌ મન્ત્રઃ શૂદ્રે ન વિદ્યતે॥ 12-59-40 (67235)
તસ્માચ્છૂદ્રઃ પાકયજ્ઞૈયજેતાવ્રતવાન્સ્વયમ્।
પૂર્ણપાત્રમયીમાહુઃ પાકયજ્ઞસ્ય દક્ષિણામ્॥ 12-59-41 (67236)
શૂદ્રઃ પૈજવનો નામ સહસ્રાણાં શતં દદૌ।
ઐન્દ્રાગ્નેન વિધાનેન દક્ષિણામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-59-42 (67237)
યતો હિ સર્વવર્ણાનાં યજ્ઞસ્તસ્યૈવ ભારત॥ 12-59-43 (67238)
અગ્રે સર્વેષુ યજ્ઞેષુ શ્રદ્ધાયજ્ઞો વિધીયતે।
દૈવતં હિ મહચ્છ્રદ્ધા પવિત્રં યજતાં ચ યત્।
દૈવતં હિ પરં વિપ્રાઃ સ્વેનસ્વેન પરસ્પરમ્॥ 12-59-44 (67239)
અયજન્નિહ સત્રૈસ્તે તૈસ્તૈઃ કામૈઃ સમાહિતાઃ।
સંસૃષ્ટા બ્રાહ્મણૈરેવ ત્રિષુ વર્ણેષુ સૃષ્ટયઃ॥ 12-59-45 (67240)
દેવાનામપિ યે દેવા યદ્બ્રૂયુસ્તે પરં હિતમ્।
તસ્માદ્વર્ણૈઃ સર્વયજ્ઞાઃ સંસૃજ્યન્તે ન કામ્યયા॥ 12-59-46 (67241)
ઋગ્યજુઃ સામવિત્પૂજ્યો નિત્યં સ્યાદ્દેવવદ્દ્વિજઃ।
અનૃગ્યજુરસામા ચ પ્રાજાપત્ય ઉપદ્રવઃ।
યજ્ઞો મનીષયા તાત સર્વવર્ણેષુ ભારત॥ 12-59-47 (67242)
નાસ્ય યજ્ઞકૃતો દેવા ઈહન્તે નેતરે જનાઃ।
તતઃ સર્વેષુ વર્ણેષુ શ્રદ્ધાયજ્ઞો વિધીયતે॥ 12-59-48 (67243)
સ્વં દૈવતં બ્રાહ્મણઃ સ્વેન નિત્યં
પરાન્વર્ણાનયજન્નૈવમાસીત્।
અધરો વિતાનસ્ત્વથ તત્ર સૃષ્ટો
ન બ્રાહ્મણસ્ત્રિષુ વર્ણેષુ રાજન્॥ 12-59-49 (67244)
તસ્માદ્વર્ણા ઋજવો જ્ઞાતિવર્ણાઃ
સંસૃજ્યન્તે તસ્ય વિકાર એવ।
એકં સામ યજુરેકમૃગેકા
વિપ્રશ્વૈકો નિશ્ચયે તેષુ સૃષ્ટઃ॥ 12-59-50 (67245)
અત્ર ગાથા યજ્ઞગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ।
વૈખાનસાનાં રાજેન્દ્ર મુનીનાં યષ્ટુમિચ્છતામ્॥ 12-59-51 (67246)
ઉદિતેઽનુદિતે વાઽપિ શ્રદ્દધાનો જિતેન્દ્રિયઃ।
વહ્નિં જુહોતિ ધર્મેણ શ્રદ્ધા વૈ કારણં મહત્॥ 12-59-52 (67247)
યત્સ્કન્નમસ્ય તત્પૂર્વં યદસ્કન્નં તદુત્તરમ્।
બહૂનિ યજ્ઞરૂપાણિ નાનાકર્મફલાનિ ચ॥ 12-59-53 (67248)
તાનિ યઃ સંપ્રજાનાતિ જ્ઞાનનિશ્ચયનિશ્ચિતઃ।
દ્વિજાતિઃ શ્રદ્ધયોપેતઃ સ યષ્ટું પુરુષોઽર્હતિ॥ 12-59-54 (67249)
સ્તેનો વા યદિ વા પાપો યદિ વા પાપકૃત્તમઃ।
યષ્ટુમિચ્છતિ યજ્ઞં યઃ સાધુમેવ વદન્તિ તમ્॥ 12-59-55 (67250)
ઋષયસ્તં પ્રશંસન્તિ સાધુ ચૈતદસંશયમ્।
સર્વથા સર્વદા વર્ણૈર્યષ્ટવ્યમિતિ નિર્ણયઃ॥ 12-59-56 (67251)
ન હિ યજ્ઞસમં કિંચિત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે।
તસ્માદ્યષ્ટવ્યમિત્યાહુઃ પુરુષેણાનસૂયતા।
શ્રદ્ધાપવિત્રમાશ્રિત્ય યથાશક્તિ યથેચ્છયા॥ ॥ 12-59-57 (67252)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 59॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-59-2 સર્વવર્ણાનાં અનુલોમવિલોમજાદીનામ્। ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય યે આશ્રમાઃ બ્રાહ્મણસ્ય ચત્વાર આશ્રમાઃ ક્ષત્રિયસ્ય ત્રયો વૈશ્યસ્ય દ્વૌ શૂદ્રસ્યૈક ઇતિ તેષામ્॥ 12-59-11 તત્રાધ્યયને। તાવતૈવ નૈષ્ઠિકઃ કૃતાર્થો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-59-12 સ્વયમુપાગતે વિત્તે દારક્રિયાપૂર્વકં અપત્યસંતાનમિચ્છેત્સ ઇત્યાહ દ્વાભ્યાં તં ચેદિતિ॥ 12-59-27 ષણ્ણાં ધેનૂનાં રક્ષકો વૈશ્ય એકસ્યાઃ ક્ષીરં સ્વવેતનં હરેત્। શતસ્ય રક્ષકો વર્ષે એકં ગોવૃષભમિથુનં વેતનં હરેત્। લબ્ધાચ્ચ સપ્તમં ભાગમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર વાણિજ્યે તુ લબ્ધાત્સપ્તમં ભાગં ધનિકાદ્ધરેત્। ગવયાદિશૃઙ્ગવાણિજ્યે લાભાત્સપ્તમમેવ। ખુરે પશુવિશેષખુરે મહામૂલ્યે કલા ષોડશો ભાગ ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-28 એવં સસ્યાનામપિ સપ્તમમેવાંશં હરેત્॥ 12-59-33 કુર્વીત સંચયાનિત્યપકૃષ્યતે॥ 12-59-35 યાતયામાનિ ભુક્તભોગાનિ જીર્ણાનીતિયાવત્॥ 12-59-37 દ્વિજાતીનાં મધ્યે યં કંચિત્પ્રતિ। તેન દ્વિજાતિના॥ 12-59-39 અતિરેકેણ સ્વકુટુમ્બપોષણાદાધિક્યેન। ભર્તા પોષ્ટા॥ 12-59-41 પાકયજ્ઞૈઃ ક્ષુદ્રયજ્ઞૈઃ। અવ્રતવાન્ શ્રૌતવ્રતોપાયહીનઃ॥ 12-59-42 સહસ્રાણાં શતં લક્ષં પૂર્ણપાત્રાણિ। શૂદ્રઃ પૈલવનો નામેતિ ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-59-43 સર્વવર્ણાનાં ત્રૈવર્ણિકાનાં યો યજ્ઞઃ સ તસ્યૈવ શૂદ્રસ્યૈવ ભવતિ તસ્ય તત્સેવકત્વાત્॥ 12-59-45 સૃષ્ટયઃ સંતાનાનિ તેન સર્વેષાં વર્ણાનાં બ્રાહ્મણજત્વાદસ્ત્યેવ શૂદ્રસ્યાપિ યજ્ઞેઽધિકાર ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-46 યદ્બ્રૂયુસ્તે તત્તે તવ પરં હિતમ્। વર્ણૈઃ સશૂદ્રૈઃ। સર્વયજ્ઞાઃ શ્રૌતાઃ સ્માર્તાશ્ચ ન કામ્યયા સ્વભાવાત્સંસૃજ્યન્ત ઇતિ પૂર્વસ્યોપસંહારઃ॥ 12-59-47 દ્વિજસ્ત્રૈવર્ણિકઃ પૂજ્યઃ। શૂદ્રેણ ઉપદ્રવતીતિ તત્સમીપગામિત્વાદુપદ્રવો દાસઃ શૂદ્રઃ સ વેદહીનોઽપિ પ્રાજાપત્યઃ પ્રજાપતિદેવતાકઃ। યથાગ્નેયો બ્રાહ્મણ ઐન્દ્રઃ ક્ષત્રિયસ્તદ્વત્। તથાચ માનસે દેવતોદ્દેશેન દ્રવ્યત્યાગાત્મકે યજ્ઞે સર્વે વર્ણા અધિક્રિયન્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-48 અસ્ય માનસયજ્ઞકર્તુર્દેવા ઇતરે જનાશ્ચ ન ઈહન્તે ઇતિ ન અપિતુ શ્રદ્ધાપૂતત્વાત્સર્વેપ્યસ્ય યજ્ઞે ભાગં કામયન્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-49 બ્રાહ્મણસ્ત્રયાણામપિ વર્ણાનાં સ્વમસાધારણં દૈવતમતઃ કારણાત્તે યાગં કૃતવન્તએવ॥ 12-59-50 સર્વેઽપિ વર્ણા ઋજવઃ સાધવએવ યજ્ઞસંયોગાત્। એવં ધર્મસામ્યેઽપિ જ્ઞાતિસામ્યં નાસ્તીત્યાશંક્યાહ। જ્ઞાતિવર્મા અપિ ક્ષત્રિયવૈશ્યશૂદ્રાસ્તસ્ય બ્રાહ્મણસ્યૈવ વિકારે ક્ષત્રિયાદિકન્યાસૂત્પન્ને મૂર્ધાભિષિક્તાદૌ સંસૃજ્યન્તએવ। તેન ધર્મતો જન્મતશ્ચ સર્વે વર્ણા બ્રાહ્મણસંસૃષ્ટા ઇતિ સ્થિતમ્। તત્ર હેતુમાહ એક ઇતિ। તેષુ તત્ત્વનિશ્ચયે ક્રિયમાણે એકો વિપ્રો બ્રહ્મૈવ પ્રથમો બ્રાહ્મણઃ સૃષ્ટો જાતઃ। બ્રાહ્મણસંતતિત્વાત્સર્વેઽપ્યેતે બ્રાહ્મણા એવેત્યર્થઃ। તત્ર દૃષ્ટાન્તઃ। એકં સામેતિ। અકારો વૈ સર્વા વાક્સૈષા સ્પર્શોષ્મભિર્વ્યજ્યમાના બહ્ની નાનારૂપા ભવતીતિ શ્રુતેરેકમકારરૂપમેવાક્ષરં યથા સામાદિરૂપં તથા બ્રહ્મૈવ બ્રાહ્મણાદિરૂપમિત્યર્થઃ। તસ્માદ્વર્ણાદ્વહવો રાજધર્માઃ સંસૃજ્યન્તે તસ્ય વિપાક એષઃ। એકં સામ યજુરેકમૃગેકા વિપ્રશ્ચૈકો નિશ્ચયસ્તેષુ દૃષ્ટઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-59-51 યજ્ઞગીતા વિષ્ણુગીતાઃ॥ 12-59-53 બહ્વૃચબ્રાહ્મણે ષોડશકમગ્નિહોત્રમુક્તમ્। તત્ર મારુતં વિષ્યન્દમાનમિતિ સ્કન્નમપિ મરુદ્દૈવત્યં ભવતીતિ તત્પૂર્વમાદ્યમગ્નિહોત્રં યદસ્કન્નં યથાવિધિહુતમુત્તર સર્વોત્કૃષ્ટમ્॥ બહૂનીતિ રૌદ્રાદીનિ॥ 12-59-54 તાનિ ષોડશાઽગ્નિહોત્રરૂપાણિ॥ 12-59-55 યજ્ઞં વિષ્ણુમ્। યષ્ટું યજ્ઞદાનાદિના આરાધિતુમ્॥ 12-59-57 શ્રદ્ધાપવિત્રં યથા સ્યાત્તથા યષ્ટવ્યમિતિ સંબન્ધઃ। આશ્રિત્ય શાસ્ત્રમિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 060
॥ શ્રીઃ ॥
12.60. અધ્યાયઃ 060
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ આશ્રમચતુષ્ટયધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-60-0 (80753)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-60-0x (6684)
આશ્રમાણાં મહાબાહો શૃણુ સત્યપરાક્રમ।
ચતુર્ણામપિ નામાનિ કર્માણિ ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-60-1 (80754)
વાનપ્રસ્થં ભૈક્ષચર્યં ગાર્હસ્થ્યં ચ મહાશ્રમમ્।
બ્રહ્મચર્યાશ્રમં પ્રાહુશ્ચતુર્થં બ્રહ્મણેરિતમ્॥ 12-60-2 (80755)
ચૂડાકરણસંસ્કારં દ્વિજાતિત્વમવાપ્ય ચ।
આધાનાદીનિ કર્માણિ પ્રાપ્ય વેદાનધીત્ય ચ॥ 12-60-3 (80756)
સદારો વાઽપ્યદારો વા વિનીતઃ સંયતેન્દ્રિયઃ।
વાનપ્રસ્થાશ્રમં ગચ્છેત્કૃતકૃત્યો ગૃહાશ્રમાત્॥ 12-60-4 (80757)
તત્રારણ્યકશાસ્ત્રાણિ સમધીત્ય સ ધર્મવિત્।
ઊર્ધ્વરેતાઃ પ્રજા હિત્વા ગચ્છત્યક્ષરસાત્મતામ્॥ 12-60-5 (80758)
એતાન્યેવ નિમિત્તાનિ મુનીનામૂર્ધ્વરેતસામ્।
કર્તવ્યાનીહ વિપ્રેણ રાજન્નાદૌ વિપશ્ચિતા॥ 12-60-6 (80759)
ચરિતબ્રહ્મચર્યસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય વિશાંપતે।
ભૈક્ષચર્યાસ્વધીકારઃ પ્રશસ્તો દેહમોક્ષણે॥ 12-60-7 (80760)
યત્રાસ્તમિતશાયી સ્યાન્નિરગ્નિરનિકેતનઃ।
યથોપલબ્ધજીવી સ્યાન્મુનિર્દાન્તો જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-60-8 (80761)
નિરાશીર્નિર્નમસ્કારો નિર્ભોગો નિર્વિકારવાન્।
વિપ્રઃ ક્ષેમાશ્રમં પ્રાપ્તો ગચ્છત્યક્ષરસાત્મતામ્॥ 12-60-9 (80762)
અધીત્ય વેદાન્કૃતસર્વકૃત્યઃ
સંતાનમુત્પાદ્ય સુખાનિ ભુક્ત્વા।
સમાહિતઃ પ્રચરેદ્દુશ્ચરં તં
ગાર્હસ્થ્યધર્મં મુનિધર્મજુષ્ટમ્॥ 12-60-10 (80763)
સ્વદારતુષ્ટસ્ત્વૃતુકાલગામી
નિયોગસેવી ન શઠો ન જિહ્નઃ।
મિતાશનો દેવરતઃ કૃતજ્ઞઃ
સત્યો મૃદુશ્ચાનૃશંસઃ ક્ષમાવાન્॥ 12-60-11 (80764)
દાન્તો વિધેયો હવ્યકવ્યાપ્રમત્તો
હ્યન્નસ્ય દાતા સતતં દ્વિજેભ્યઃ।
અમત્સરી સર્વલિઙ્ગપ્રદાતા
વૈતાનનિત્યશ્ચ ગૃહાશ્રમી સ્યાત્॥ 12-60-12 (80765)
અથાત્ર નારાયણગીતમાહુ
ર્મહર્ષયસ્તાત મહાનુભાવાઃ।
મહાર્થમત્યન્તતપઃ પ્રયુક્તં
તદુચ્યમાનં હિ મયા નિબોધ॥ 12-60-13 (80766)
સત્યાર્જવં ચાતિથિપૂજનં ચ
ધર્મસ્તથાર્થશ્ચ રતિઃ સ્વદારૈઃ।
નિષેવિતવ્યાનિ સુખાનિ લોકે
હ્યસ્મિન્પરે ચૈવ મતં મમૈતત્॥ 12-60-14 (80767)
ભરણં પુત્રદારાણાં વેદાનાં ચાનુપાલનમ્।
સેવતામાશ્રમં શ્રેષ્ઠં વદન્તિ પરમર્ષયઃ॥ 12-60-15 (80768)
એવં હિ યો બ્રાહ્મણો યજ્ઞશીલો
ગાર્હસ્થ્યમધ્યાવસતે યથાવત્।
ગૃહસ્થવૃત્તિં પ્રતિગાહ્ય સમ્ય
ક્સ્વર્ગે વિશુદ્ધં ફલમશ્નુતે સઃ॥ 12-60-16 (80769)
તસ્ય દેહં પરિત્યજ્ય ઇષ્ટકામાક્ષયા મતાઃ।
આનન્ત્યાયોપકલ્પન્તે સર્વતોક્ષિશિરોમુખાઃ॥ 12-60-17 (80770)
વસન્નેકો જપન્નેકઃ સર્વાન્વેદાન્યુધિષ્ઠિર।
એકસ્મિન્નેવ ચાચાર્યે શુશ્રૂષુર્મલપઙ્કવાન્॥ 12-60-18 (80771)
બ્રહ્મચારી વ્રતી નિત્યં નિત્યં દીક્ષાપરો વશી।
`ગુરુચ્છાયાનુગો નિત્યમધીયાનઃ સુયન્ત્રિતઃ।'
અવિચાલ્યવ્રતોપેતં કૃત્યં કુર્વન્વસેત્સદા॥ 12-60-19 (80772)
શુશ્રૂષાં સતતં કુર્વન્ગુરોઃ સંપ્રણમેત ચ।
ષટ્કર્મસ્વનિવૃત્તશ્ચ ન પ્રવૃત્તશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-60-20 (80773)
નાચરત્યધિકારેણ સેવેત દ્વિષતો ન ચ।
એષોઽઽશ્રમપદસ્તાત બ્રહ્મચારિણ ઇષ્યતે॥ ॥ 12-60-21 (80774)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 60॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-60-2 ક્રમો ન વિવક્ષિતઃ। ચતુર્થં બ્રાહ્મણૈર્વૃતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-60-5 અક્ષરસામ્યતમિતિ ટ. દ. પાઠઃ॥ 12-60-6 એતાનિ દ્વિજત્વાવાપ્ત્યાદીનિ॥ 12-60-7 મધ્યમમાશ્રમદ્વયમનિત્યમિત્યાહ ચરિતેતિ॥ 12-60-11 શઠો ધૂર્તઃ। જિહ્નઃ કુટિલઃ॥ 12-60-12 વિધેયઃ ગુરુશાસ્ત્રાજ્ઞાપાલકઃ। અપ્રમત્તઃ અવહિતઃ। સર્વેભ્યો લિઙ્ગયુક્તેભ્ય આશ્રમેભ્યઃ પ્રદાતાઽન્નાદેઃ। લિઙ્ગપ્રદાતેતિ મધ્યમપદલોપી સમાસઃ। વૈતાનં શ્રૌતકર્મ તત્ર નિત્યઃ॥ 12-60-17 કામાઃ અક્ષયા ઇતિ ચ્છેદઃ। સંધિરાર્ષઃ। સર્વતોક્ષિશિરોમુખા ઇત્યનેન યત્રય દેશે કાલે વા યોગ્યં સંકલ્પયતિ તત્સર્વં સદ્ય ઉપતિષ્ઠતીત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 061
॥ શ્રીઃ ॥
12.61. અધ્યાયઃ 061
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભીષ્મેણ બ્રાહ્મણધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-61-0 (80775)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-61-0x (6685)
પુનઃ શિવાન્મહોદર્કાનહિંસ્રાંલ્લોકસંમતાન્।
બ્રૂહિ ધર્માન્સુખોપાયાન્મદ્વિધાનાં સુખાવહાન્॥ 12-61-1 (80776)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-61-2x (6686)
બ્રાહ્મણસ્ય તુ ચત્વારસ્ત્વાશ્રમા વિહિતાઃ પ્રભો।
વર્ણાસ્તાન્નાનુવર્તન્તે ત્રયો ભારતસત્તમ॥ 12-61-2 (80777)
ઉક્તાનિ કર્માણિ બહૂનિ રાજ
ન્સ્વર્ગ્યાણિ રાજન્યપરાયણાનિ।
શાસ્ત્રસ્ય સર્વસ્ય વિધૌ સ્મૃતાનિ
ક્ષાત્રે હિ સર્વં વિહિતં યથાવત્॥ 12-61-3 (80778)
ક્ષાત્રાણિ વૈશ્યાનિ ચ સેવમાનઃ
શૌદ્રાણિ કર્માણિ ચ બ્રાહ્મણઃ સત્।
અસ્મિઁલ્લોકે નિન્દિતો મન્દચેતાઃ।
પરે ચ લોકે નિરયં પ્રયાતિ॥ 12-61-4 (80779)
યા સંજ્ઞા વિહિતા લોકે દાસે શુનિ વૃકે પશૌ।
વિકર્મણિ સ્થિતે વિપ્રે તાં સંજ્ઞાં કુરુ પાણ્ડવ॥ 12-61-5 (80780)
ષટ્કર્મસંપ્રવૃત્તસ્ય આશ્રમેષુ ચતુર્ષ્વપિ।
સર્વધર્મોપપન્નસ્ય તદ્ભૂતસ્ય કૃતાત્મનઃ॥ 12-61-6 (80781)
બ્રાહ્મણસ્ય વિશુદ્ધસ્ય તપસ્યભિરતસ્ય ચ।
નિરાશિષો વદાન્યસ્ય લોકા હ્યક્ષરસંજ્ઞિતાઃ॥ 12-61-7 (80782)
યો યસ્મિન્કુરુતે કર્મ યાદૃશં યેન યત્ર ચ।
તાદૃશં તાદૃશેનૈવ સગુણં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-61-8 (80783)
વૃદ્ધ્યા કૃષિવણિક્ત્વેન જીવસંજીવનેન ચ।
વેત્તુમર્હસિ રાજેન્દ્ર સ્વાધ્યાત્મગુણિતેન ચ॥ 12-61-9 (80784)
કાલસંચોદિતઃ કાલે કાલપર્યાયનિશ્ચિતઃ।
ઉત્તમાધમમધ્યાનિ કર્માણિ કુરુતેઽવશઃ॥ 12-61-10 (80785)
અન્તવન્તિ પ્રદાનાનિ પરં શ્રેયસ્કરાણિ ચ।
સ્વકર્મવિહિતો લોકો હ્યક્ષરઃ સર્વતોમુખઃ॥ ॥ 12-61-11 (80786)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 61॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-61-6 ષટ્કર્માણિ પ્રાણાયામઃ પ્રત્યાહારો ધ્યાનં ધારણા તર્ક સમાધિરિતિ। ઇજ્યાદીનામાશ્રમાન્તરેષ્વયોગાત્। સર્વધર્મોઽહિંસા॥ 12-61-7 તપસિ વિચારે। અક્ષરસંજ્ઞિતાઃ અક્ષયાઃ॥ 12-61-8 યઃ પુમાન્યસ્મિન્નવસ્થાવિશેષે યત્ર દેશે કાલે વા યેન ફલેન નિમિત્તેન યત્કર્મ કરોતિ સાધ્વસાધુ વા તત્સકલં લોભાચ્ચિરાભ્યાસાચ્ચ સગુણમેવેતિ પ્રતિપદ્યતે નત્વિદં નિન્દ્યમિતિ તતો વિરજ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-61-9 જીવૈ સંજીવનં મૃગયાજીવિત્વં તેન। વૃભ્દ્યાદિભિઃ સમાનમિતિ હેત્તુમર્હસિ ઉક્તહેતોરિત્યર્થઃ॥ 12-61-10 કાલેન પર્યેત્યાવિર્ભવતીતિ કાલપર્યાયઃ પ્રાગ્ભવીયો વાસનાસમૂહસ્તેન નિશ્ચિતઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 062
॥ શ્રીઃ ॥
12.62. અધ્યાયઃ 062
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બ્રાહ્મણૈસ્ત્યાજ્યધર્મકથનમ્॥ 1॥ તથા ક્ષત્રિયાદિધર્મકથનપૂર્વકં રાજધર્મપ્રશંસનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-62-0 (67253)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-62-0x (5481)
જ્યાકર્ષણં શત્રુનિવર્હણં ચ
કૃપિર્વણિજ્યા પશુપાલનં ચ।
શુશ્રૂષણં ચાપિ તથાઽર્થહેતો
રકાર્યમેતત્પરમં દ્વિજસ્ય॥ 12-62-1 (67254)
સેવ્યં તુ બ્રહ્મ ષટ્કર્મ ગૃહસ્થેન મનીષિણા।
કૃતકૃત્યસ્ય ચારણ્યે વાસો વિપ્રસ્ય શસ્યતે॥ 12-62-2 (67255)
રાજપ્રેષ્યં કૃષિધનં જીવનં ચ વણિજ્યયા।
કૌટિલ્યં કૌલટેયં ચ બ્રાહ્મણસ્ય વિગર્હિતમ્॥ 12-62-3 (67256)
શૂદ્રો રાજન્ભવતિ બ્રહ્મબન્ધુ
ર્દુશ્ચારિત્રો યશ્ચ ધર્માદપેતઃ।
વૃપલીપતિઃ પિશુનો નર્તનશ્ચ।
ગ્રામપ્રેષ્યો યશ્ચ ભવેદ્વિકર્મા॥ 12-62-4 (67257)
`એવંવિધો બ્રાહ્મણઃ કૌરવેન્દ્ર
વૃત્તાપેતો યો ભવેન્મન્દચેતાઃ। '
જપન્વેદાનજપંશ્ચાપિ રાજન્
સમઃ શૂદ્રૈર્દાસવચ્ચાપિ ભોજ્યઃ।
એતે સર્વે શૂદ્રસમા ભવન્તિ
રાજન્નેતાન્વર્જયેદ્દેવકૃત્યે॥ 12-62-5 (67258)
નિર્મર્યાદે વાક્છઠે ક્રૂરવૃત્તૌ।
હિંસાકામે ત્યક્તવૃત્તસ્વધર્મો।
હવ્યં કવ્યં યાનિ ચાન્યાનિ રાજન્
દેયાન્યદેયાનિ ભવન્તિ તસ્મિન્॥ 12-62-6 (67259)
તસ્માદ્ધર્મો વિહિતો બ્રાહ્મણસ્ય
દમઃ શૌચં ચાર્જવં ચાપિ રાજન્।
તથા વિપ્રસ્યાશ્રમાઃ સર્વ એવ
પુરા રાજન્બ્રહ્મણા સંનિસૃષ્ટાઃ॥ 12-62-7 (67260)
યઃ સ્યાદ્દાન્તઃ સોમપાશ્ચાર્યશીલઃ
સાનુક્રોશઃ સર્વસહો નિરાશીઃ।
ઋજુર્મૃદુરનૃશંસઃ ક્ષમાવાન્
સ વૈ વિપ્રો નેતરઃ પાપકર્મા॥ 12-62-8 (67261)
વિપ્રં વૈશ્યં રાજપુત્રં ચ રાજન્
લોકાઃ સર્વે સંશ્રિતા ધર્મકામાઃ।
તસ્માદ્વર્ણાઞ્જાતિધર્મેષુ સક્તા
ઞ્જેતું વિષ્ણુર્નેચ્છતિ પાણ્ડુપુત્ર॥ 12-62-9 (67262)
લોકશ્ચાયં સર્વલોકસ્ય ન સ્યા
ચ્ચાતુર્વર્ણ્યં વેદવાદાશ્ચ ન સ્યુઃ।
સર્વાશ્ચેજ્યાઃ સર્વલોકક્રિયાશ્ચ
સદ્યઃ સર્વે ચાશ્રમાશ્ચૈવ ન સ્યુઃ॥ 12-62-10 (67263)
યચ્ચ ત્રયાણાં વર્ણાનામિચ્છેદાશ્રમસેવનમ્।
કર્તુમાશ્રમદૃષ્ટાંશ્ચ ધર્માસ્તાઞ્શૃણુ પાણ્ડવ॥ 12-62-11 (67264)
શુશ્રૂષોઃ કૃતકાર્યસ્ય કૃતસંતાનકર્મણઃ।
અભ્યનુજ્ઞાપ્ય રાજાનં શૂદ્રસ્ય જગતીપતે॥ 12-62-12 (67265)
અલ્પાન્તરગતસ્યાપિ દેશધર્મગતસ્ય વા।
આશ્રમા વિહિતાઃ સર્વે વર્જયિત્વા નિરાશિષમ્॥ 12-62-13 (67266)
ભૈક્ષચર્યાં નચૈવાહુસ્તસ્ય તદ્ધર્મવાદિનઃ।
તથા વૈશ્યસ્ય રાજેન્દ્ર રાજપુત્રસ્ય ચૈવ હિ॥ 12-62-14 (67267)
કૃતકૃત્યો વયોતીતો રાજ્ઞઃ કૃતપરિશ્રમઃ।
વૈશ્યો ગચ્છેદનુજ્ઞાતો નૃપેણાશ્રમસંશ્રયમ્॥ 12-62-15 (67268)
વેદાનધીત્ય ધર્મેણ રાજશાસ્ત્રાણિ ચાનઘ।
સંતાનાદીનિ કર્માણિ કૃત્વા સોમં નિષેવ્ય ચ॥ 12-62-16 (67269)
પાલયિત્વા પ્રજાઃ સર્વા ધર્મેણ વદતાંવર।
રાજસૂયાશ્વમેધાદીન્મખાનન્યાંસ્તથૈવ ચ॥ 12-62-17 (67270)
આનયિત્વા યથાન્યાયં વિપ્રેભ્યો દત્તદક્ષિણઃ।
સંગ્રામે વિજયં પ્રાપ્ય તથાઽલ્પં યદિ વા બહુ॥ 12-62-18 (67271)
સ્થાપયિત્વા પ્રજાપાલં પુત્રં રાજ્યે ચ પાણ્ડવ।
અન્યગોત્રં પ્રશસ્તં વા ક્ષત્રિયં ક્ષત્રિયર્ષભ॥ 12-62-19 (67272)
અર્ચયિત્વા પિતૄઞ્શ્રાદ્ધૈઃ પિતૃયજ્ઞૈર્યથાવિધિ।
દેવાન્યજ્ઞૈર્ઋષીન્વેદૈરર્ચયિત્વા તુ યત્નતઃ॥ 12-62-20 (67273)
અન્તકાલે ચ સંપ્રાપ્તે ય ઇચ્છેદાશ્રમાન્તરમ્।
સોનુપૂર્વ્યાશ્રમાન્રાજન્ગત્વા સિદ્ધિમવાપ્નુયાત્॥ 12-62-21 (67274)
રાજર્ષિત્વેન રાજેન્દ્ર ભૈક્ષ્યચર્યાદ્યસેવયા।
અપેતગૃહધર્માપિ ચરેજ્જીવિતકામ્યયા॥ 12-62-22 (67275)
ન ચૈતન્નૈષ્ઠિકં કર્મ ત્રયાણાં ભૂરિદક્ષિણ।
ચતુર્ણાં રાજશાર્દૂલ પ્રાહુરાશ્રમવાસિનામ્॥ 12-62-23 (67276)
બાહ્વાયત્તં ક્ષત્રિયૈર્માનવાનાં
લોકશ્રેષ્ઠં ધર્મમાસેવમાનૈઃ।
સર્વે ધર્માઃ સોપધર્માસ્ત્રયાણાં
રાજ્ઞો ધર્મં નીતિશાસ્ત્રે શૃણોમિ॥ 12-62-24 (67277)
યથા રાજન્હસ્તિપદે પદાનિ
સંલીયન્તે સર્વસત્વોદ્ભવાનિ।
એવં ધર્માન્રાજધર્મેષુ સર્વાન્
સર્વાવસ્થાન્સંપ્રલીનાન્નિબોધ॥ 12-62-25 (67278)
અલ્પાશ્રયાનલ્પફલાન્વદન્તિ
ધર્માનન્યાન્ધર્મવિદો મનુષ્યાઃ।
મહાશ્રયં બહુકલ્યાણરૂપં
ક્ષાત્રં ધર્મં નેતરં પ્રાહુરાર્યાઃ॥ 12-62-26 (67279)
સર્વે ધર્મા રાજધર્મપ્રધાનાઃ
સર્વે વર્ણાઃ પાલ્યમાના ભવન્તિ।
સર્વસ્ત્યાગો રાજધર્મેષુ રાજં
સ્ત્યાગં ધર્મં ચાહુરગ્ર્યં પુરાણમ્॥ 12-62-27 (67280)
મજ્જેત્રયી દણ્ડનીતૌ હતાયાં
સર્વે ધર્માઃ પ્રક્ષયેયુર્વિરુદ્ધાઃ।
સર્વે ધર્માશ્ચાશ્રમાણાં હતાઃ સ્યુઃ
ક્ષાત્રે નષ્ટે રાજધર્મે પુરાણે॥ 12-62-28 (67281)
સર્વે ભોગા રાજધર્મેષુ દૃષ્ટાઃ
સર્વા દીક્ષા રાજધર્મેષુ ચોક્તાઃ।
સર્વા વિદ્યા રાજધર્મેષુ યુક્તાઃ
સર્વે લોકા રાજધર્મે પ્રવિષ્ટાઃ॥ 12-62-29 (67282)
`સર્વે ધર્મા રાજધર્મેષુ દૃષ્ટાઃ
સર્વે ભોગા રાજધર્મેષુ રાજન્।'
સર્વે યોગા રાજધર્મેષુ ચોક્તાઃ
સર્વે ધર્મા રાજધર્મે પ્રવિષ્ટાઃ।
તસ્માદ્ધર્મો રાજધર્માદ્વિશિષ્ટો
નાન્યો લોકે વિદ્યતેઽજાતશત્રો॥ 12-62-30 (67283)
સર્વાણ્યેતાનિ કર્માણિ ક્ષાત્રે ભરતસત્તમ।
ભવન્તિ જીવલોકાશ્ચ ક્ષત્રધર્મે પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 12-62-31 (67284)
યથા જીવાઃ પ્રાકૃતૈર્વધ્યમાના
ધર્મશ્રુતીનામુપપીડનાય।
એવં ધર્મા રાજધર્મૈર્વિયુક્તાઃ
સંચિન્વન્તો નાદ્રિયન્તે સ્વધર્મમ્॥ ॥ 12-62-32 (67285)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 62॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-62-3 કૌટિલ્યમનાર્જવમ્। કૌલટેયં કુલટાપ્રધાનં જારકર્મ। કુસીદં ચ વિવર્જયેત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કુસીદં વૃદ્ધિજીવિકામિત્યર્થઃ॥ 12-62-5 રાજપ્રેષ્યાદિર્વેદાન્ જપન્નજપન્વા શૂદ્રઇવ પઙ્ક્તેર્વહિર્ભોજનીય એવેતિ ભાવઃ॥ 12-62-11 યો રાજા ત્રયાણાં બ્રાહ્મણવૈશ્યશૂદ્રાણાં સ્વરાજ્યે આશ્રમધર્મસેવનં યથોક્તં ઇચ્છેત્ તેનાવશ્યજ્ઞાતવ્યાન્ધર્માઞ્શૃણુ॥ 12-62-12 શુશ્રૂષોર્વેદાન્તેષ્વનધિકારાત્પુરાણદ્વારા આત્માનં શ્રોતુમિચ્છોઃ। કૃતકાર્યસ્ય યાવચ્છરીરસામર્થ્યં સેવિતત્રૈવર્ણ્યસ્ય॥ 12-62-13 અલ્પાન્તરગતસ્ય આચારનિષ્ઠયા ત્રૈવર્ણિકસમસ્ય આશ્રમાઃ સર્વે વિહિતાઃ। શૂદ્રોઽપિ નૈષ્ઠિકં બ્રહ્મચર્યં વાનપ્રસ્થં વા સકલવિક્ષેપકકર્મત્યાગરૂપં સંન્યાસં વાઽનુતિષ્ઠેદેવ। નિરાશિષં શાન્તિદાન્ત્યાદિકલ્યાણગુણરહિતમ્॥ 12-62-22 અપેતગૃહધર્મોઽપીતિ ખ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 063
॥ શ્રીઃ ॥
12.63. અધ્યાયઃ 063
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજધર્મપ્રશંસકેન્દ્રમાંધાતૃસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-63-0 (80787)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-63-0x (6687)
ચાતુરાશ્રમ્યધર્માશ્ચ યતિધર્માશ્ચ પાણ્ડવ।
લોકવેદોત્તરાશ્ચૈવ ક્ષાત્રધર્મે સમાહિતાઃ॥ 12-63-1 (80788)
સર્વાણ્યેતાનિ કર્માણિ ક્ષાત્રે ભરતસત્તમ।
નિરાશિષો જીવલોકાઃ ક્ષત્રધર્મે વ્યવસ્થિતે॥ 12-63-2 (80789)
અપ્રત્યક્ષં બહુફલં ધર્મમાશ્રમવાસિનામ્।
પ્રરૂપયન્તિ તદ્ભાવમાગમૈરેવ શાશ્વતમ્॥ 12-63-3 (80790)
અપરે વચનૈઃ પુણ્યૈર્વાદિનો લોકનિશ્ચયે।
અનિશ્ચયજ્ઞા ધર્માણામદૃષ્ટાન્તે પરે રતાઃ॥ 12-63-4 (80791)
પ્રત્યક્ષં ફલભૂયિષ્ઠમાત્મસાક્ષિકમચ્છલમ્।
સર્વલોકહિતં ધર્મં ક્ષત્રિયેષુ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-63-5 (80792)
ધર્માશ્રમેઽધ્યવસિનાં બ્રાહ્મણાનાં યુધિષ્ઠિર।
યથા ત્રયાણાં વર્ણાનાં સંખ્યાતોપશ્રુતિઃ પુરા।
રાજધર્મેષ્વનુમતા લોકાઃ સુચરિતૈઃ સહ॥ 12-63-6 (80793)
ઉદાહૃતં તે રાજેન્દ્ર યથા વિષ્ણું મહૌજસમ્।
સર્વભૂતેશ્વરં દેવં બ્રાહ્મં નારાયણં પુરા।
જગ્મુઃ સુબહુશઃ શૂરા રાજાનો દણ્ડનીતયે॥ 12-63-7 (80794)
એકૈકમાત્મનઃ કર્મ તુલયિત્વાશ્રમં પુરા।
જાનઃ પર્યુપાસન્ત દૃષ્ટાન્તવચને સ્થિતાઃ॥ 12-63-8 (80795)
સાધ્યા દેવા વસવશ્ચાશ્વિનૌ ચ
રુદ્રાશ્ચ વિશ્વે મરુતાં ગણાશ્ચ।
સૃષ્ટાઃ પુરા હ્યાદિદેવેન દેવાઃ
ક્ષાત્રે ધર્મે વર્તયન્તે ચ સિદ્ધાઃ॥ 12-63-9 (80796)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ધર્મમર્થવિનિશ્ચયે।
નિર્મર્યાદે વર્તમાને દાનવૈકાર્ણવે પુરા॥ 12-63-10 (80797)
બભૂવ રાજા રાજેન્દ્ર માન્ધાતા નામ વીર્યવાન્।
પુરા વસુમતીપાલો યજ્ઞં ચક્રે દિદૃક્ષયા॥ 12-63-11 (80798)
અનાદિમધ્યનિધનં દેવં નારાયણં પ્રભુમ્।
સ રાજા રાજશાર્દૂલ માન્ધાતા પરમેશ્વરમ્॥ 12-63-12 (80799)
જગામ શિરસા પાદૌ યજ્ઞે વિષ્ણોર્મહાત્મનઃ।
દર્શયામાસ તં વિષ્ણૂ રૂપમાસ્થાય વાસવમ્॥ 12-63-13 (80800)
સ પાર્થિવૈર્વૃતઃ સદ્ભિરર્ચયામાસ તં પ્રભુમ્।
તસ્ય પાર્થિવસઙ્ઘસ્ય તસ્ય ચૈવ મહાત્મનઃ।
સંવાદોઽયં મહાનાસીદ્વિષ્ણું પ્રતિ મહાદ્યુતિમ્॥ 12-63-14 (80801)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-63-15x (6688)
કિમિષ્યસે ધર્મભૂતાં વરિષ્ઠ
યં દ્રષ્ટુકામોઽસિ તમપ્રમેયમ્।
અનન્તમાયામિતમન્ત્રવીર્યં
નારાયણં હ્યાદિદેવં પુરાણમ્॥ 12-63-15 (80802)
નાસૌ દેવો વિશ્વરૂપો મયાઽપિ
શક્યો દ્રષ્ટું બ્રહ્મણા વાઽપિ સાક્ષાત્
યેઽન્યે કામાસ્તવ રાજન્હૃદિસ્થા
દાસ્યે ચૈતાંસ્ત્વં હિ મર્ત્યેષુ રાજા॥ 12-63-16 (80803)
સત્યે સ્થિતો ધર્મપરો જિતેન્દ્રિયઃ
શૂરો દૃઢપ્રીતિરતઃ સુરાણામ્।
બુદ્ધ્યા ભક્ત્યા ચોત્તમઃ શ્રદ્ધયા ચ
તતસ્તેઽહં દઝિ વરાન્યથેષ્ટમ્॥ 12-63-17 (80804)
માન્ધાતોવાચ। 12-63-18x (6689)
અસંશયં ભગવન્નાદિદેવં
વક્ષ્યામિ ત્વાઽહં શિરસા સંપ્રસાદ્ય।
ત્યક્ત્વા કામાન્ધર્મકામો હ્યરણ્ય
મિચ્છે ગન્તું સત્પથં સાધુજુષ્ટમ્॥ 12-63-18 (80805)
ક્ષાત્રાદ્ધર્માદ્વિપુલાદપ્રમેયા
શ્લોકાઃ પ્રાપ્તાઃ સ્થાપિતં સ્વં યશશ્ચ।
ધર્મો યોઽસાવાદિદેવાત્પ્રવૃત્તો
લોકશ્રેષ્ઠં તં ન જાનામિ કર્તુમ્॥ 12-63-19 (80806)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-63-20x (6690)
અસૈનિકા ધર્મપરાશ્ચ ધર્મે
પરાં ગતિં ન નયન્તે હ્યયુક્તમ્।
ક્ષાત્રો ધર્મો હ્યાદિદેવાત્પ્રવૃત્તઃ
પશ્ચાદન્યે શેષભૂતાશ્ચ ધર્માઃ॥ 12-63-20 (80807)
શેષાઃ સૃષ્ટા હ્યન્તવન્તો હ્યનન્તાઃ
સપ્રસ્થાનાઃ ક્ષાત્રધર્મા વિશિષ્ટાઃ।
અસ્મિન્ધર્મે સર્વધર્માઃ પ્રવિષ્ટાઃ
ક્ષાત્રં ધર્મં શ્રેષ્ઠતમં વદન્તિ॥ 12-63-21 (80808)
કર્મણા વૈ પુરા દેવા ઋષયશ્ચામિતૌજસઃ।
ત્રાતાઃ સર્વે પ્રસહ્યારીન્ક્ષત્રધર્મેણ વિષ્ણુના॥ 12-63-22 (80809)
યદિ હ્યસૌ ભગવન્નાહનિષ્ય
દ્રિપૂ સર્વાનસુરાનપ્રમેયઃ।
ન ચ બ્રહ્મા નૈવ લોકાદિકર્તા
સન્તો ધર્માશ્ચાદિધર્માશ્ચ ન સ્યુઃ॥ 12-63-23 (80810)
ઇમામુર્વી નાજયદ્વિક્રમેણ
દેવશ્રેષ્ઠઃ સાસુરામાદિદેવઃ।
ચાતુર્વર્ણ્યં ચાતુરાશ્રમ્યધર્માઃ
સર્વે ન સ્યુર્બ્રાહ્મણાનાં વિનાશાત્॥ 12-63-24 (80811)
નષ્ટા ધર્માઃ શતધા શાશ્વતાસ્તે
ક્ષાત્રેણ ધર્મેણ પુનઃ પ્રવૃદ્ધાઃ।
યુગેયુગે હ્યાદિધર્માઃ પ્રવૃત્તા
લોકજ્યેષ્ઠં ક્ષાત્રધર્મં વદન્તિ॥ 12-63-25 (80812)
આત્મત્યાગઃ સર્વભૂતાનુકમ્પા
લોકજ્ઞાનં પાલનં મોક્ષણં ચ।
વિષણ્ણાનાં મોક્ષણં પીડિતાનાં
ક્ષાત્રે ધર્મે વિદ્યતે પાર્થિવાનામ્॥ 12-63-26 (80813)
નિર્મર્યાદાઃ કામમન્યુપ્રવૃત્તા
ભીતા રાજ્ઞો નાધિગચ્છન્તિ પાપમ્।
શિષ્ટાશ્ચાન્યે સર્વધર્મોપપન્નાઃ
સાધ્વાચારાઃ સાધુધર્મં વદન્તિ॥ 12-63-27 (80814)
પુત્રવત્પાલ્યમાનાનિ ધર્મલિઙ્ગાનિ પાર્થિવૈઃ।
લોકે ભૂતાનિ સર્વાણિ ચરન્તે નાત્ર સંશયઃ॥ 12-63-28 (80815)
સર્વધર્મપરં ક્ષાત્રં લોકશ્રેષ્ઠં સનાતનમ્।
શશ્વદક્ષરપર્યન્તમક્ષરં સર્વતોમુખમ્॥ ॥ 12-63-29 (80816)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 63॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-63-1 રાજધર્માશ્ચ પાણ્ડવ। લોકાલોકોત્તરાશ્ચૈવ ધર્માઃ ક્ષાત્રે સમર્પિતા ઇતિ ટ. ડ.દ. પાઠઃ॥ 12-63-3 બહુદ્વારમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-63-4 અદૃષ્ટાન્તે ન દૃષ્ટોઽન્તો યસ્ય તસ્મિન્॥ 12-63-5 સુખભૂયિષ્ઠમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-63-6 ધર્માશ્રમે ગાર્હસ્થ્યે વર્ણાનાં ધર્માણાં ઉપશ્રુતિરન્તર્ભાવઃ સંખ્યા પ્રકટા। તથા રાજધર્મેષુ ધર્મૈઃ સહ લોકા અન્તર્ભૂતાઃ। અનુલોમા રાજધર્મો લોકે સુચરિતૈરિહેતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-63-8 આશ્રમં આશ્રમવિહિતં તુલયિત્વા કિં દણ્ડનીતિજો ધર્મો મહાન્ ઉત આશ્રમધર્મ ઇતિ સંદિહ્ય દૃષ્ટાન્તવચને સિદ્ધાન્તં શ્રોતુમ્॥ 12-63-13 વાસયં ઐન્દ્રં રૂપમ્॥ 12-63-20 ન સન્તિ સૈનિકા યેષાં તે અસૈનિકાઃ અરાજાનઃ યુક્તં અભિનિવેશશૂન્યં યથા સ્યાત્તથા હેલયૈવ ન નયન્તે ઇત્યર્થઃ। શેષભૂતાઃ અઙ્ગભૂતાઃ॥ 12-63-26 આત્મત્યાગો યુદ્ધે મરણમ્ 12-63-29 અક્ષરપર્યન્તં મોક્ષાવસાનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 064
॥ શ્રીઃ ॥
12.64. અધ્યાયઃ 064
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઇન્દ્રરૂપિહરિણા માંધાતારં પ્રત્યુક્તરાજધર્માદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-64-0 (67286)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-64-0x (5482)
એવંવીર્યઃ સર્વધર્મોપપન્નઃ
ક્ષાત્રઃ શ્રેષ્ઠઃ સર્વધર્મેષુ ધર્મઃ।
પાલ્યો યુષ્માભિર્લોકપાલૈરુદારૈ
ર્વિપર્યયે સ્યાદભવઃ પ્રજાનામ્। 12-64-1 (67287)
ભૂસસ્કારં ધર્મસંસ્કારયોગ્યં
દીક્ષાચર્યાં પાલનં ચ પ્રજાનામ્।
વિદ્યાદ્રાજ્ઞઃ સર્વભૂતાનુકમ્પા
દેહત્યાગં ચાહવે ધર્મમગ્ર્યમ્॥ 12-64-2 (67288)
ત્યાગં શ્રેષ્ઠં મુનયો વૈ વદન્તિ
સર્વશ્રેષ્ઠં યચ્છરીરં ત્યજન્તિ।
નિત્યં વ્યક્તં રાજધર્મેષુ સર્વે
પ્રત્યક્ષં તે ભૂમિપાલા યથૈતે॥ 12-64-3 (67289)
બહુશ્રુત્યા ગુરુશુશ્રૂષયા વા
પરસ્પરાઃ સંહનનાદ્વદન્તિ।
નિત્યં ધર્મં ક્ષત્રિયો બ્રહ્મચારી।
ચરેદેકો હ્યાશ્રમં ધર્મકામઃ॥ 12-64-4 (67290)
સામાન્યાર્થે વ્યવહારે પ્રવૃત્તે
પ્રિયાપ્રિયે વર્જયન્નૈવ યત્નાત્।
ચાતુર્વર્ણ્યં સ્થાપનાત્પાલનાચ્ચ
તૈસ્તૈર્યોગૈર્નિયમૈરૌષધૈશ્ચ॥ 12-64-5 (67291)
સર્વોદ્યોગૈરાશ્રમં ધર્મમાહુઃ
ક્ષાત્રં શ્રેષ્ઠં સર્વધર્મોપપન્નમ્।
વંસ્વં ધર્મં યેન ચરન્તિ વર્ણા
સ્તાંસ્તાન્ધર્માનન્યથાર્થાન્વદન્તિ॥ 12-64-6 (67292)
નેર્મર્યાદાન્નિત્યમર્થે નિવિષ્ટા
નાહુસ્તાન્વૈ પશુભૂતાન્મનુષ્યાન્।
યથા નીતિં ગમયત્યર્થયોગા
ચ્છ્રેયસ્તસ્માદાશ્રમાત્ક્ષત્રધર્મઃ॥ 12-64-7 (67293)
ત્રૈવિદ્યાનાં યા ગતિર્બ્રાહ્મણાનાં
યે ચૈવોક્તાઃ સ્વાશ્રમા બ્રાહ્મણાનામ્।
એતત્કર્મ ક્ષત્રિયસ્યાહુરગ્ર્ય
મન્યત્કુર્વઞ્છૂદ્રવચ્છસ્ત્રવધ્યઃ॥ 12-64-8 (67294)
ચાતુરાશ્રમ્યધર્માશ્ચ વેદવાદાશ્ચ પાર્થિવ।
બ્રાહ્મણેનાનુગન્તવ્યા નાન્યો વિદ્યાત્કદાચન॥ 12-64-9 (67295)
અન્યથા વર્તમાનસ્ય ન સા વૃત્તિઃ પ્રકલ્પ્યતે।
કર્મણા વર્ધતે ધર્મો યથા ધર્મસ્તથૈવ સઃ॥ 12-64-10 (67296)
યો વિકર્મસ્થિતો વિપ્રો ન સ સન્માનમર્હતિ।
કર્મ સ્વમપ્રયુઞ્જાનમવિશ્વાસ્યં હિ તં વિદુઃ॥ 12-64-11 (67297)
એતે વર્ણાઃ સર્વધર્મૈશ્ચ હીના
ઉત્ક્રષ્ટવ્યાઃ ક્ષત્રિયૈરેવ ધર્માઃ।
તસ્માચ્છ્રેષ્ઠા રાજધર્મા ન ચાન્યે
વીર્યશ્રેષ્ઠા રાજધર્મા મતા મે॥ 12-64-12 (67298)
માન્ધાતોવાચ। 12-64-13x (5483)
યવનાઃ કિરાતા ગાન્ધારાશ્ચીનાઃ શબરબર્બરાઃ।
શકાસ્તુષારાઃ કઙ્કાશ્ચ પલ્લવાશ્ચાન્ધ્રમદ્રકાઃ॥ 12-64-13 (67299)
ઉષ્ટ્રાઃ પુલિન્દા આરટ્ટાઃ કાચા મ્લેચ્છાશ્ચ સર્વશઃ।
બ્રહ્મક્ષત્રપ્રસૂતાશ્ચ વૈશ્યાઃ શૂદ્રાશ્ચ માનવાઃ॥ 12-64-14 (67300)
કથં ધર્માંશ્ચરિષ્યન્તિ સર્વે વિષયવાસિનઃ।
મદ્વિધૈશ્ચ કથં સ્થાપ્યાઃ સર્વે વૈ દસ્યુજીવિનઃ॥ 12-64-15 (67301)
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું મઘવંસ્તદ્બ્રવીહિ મે।
ત્વં બન્ધુભૂતો હ્યસ્માકં ક્ષત્રિયાણાં સુરેશ્વર॥ 12-64-16 (67302)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-64-17x (5484)
માતાપિત્રોર્હિ શુશ્રૂષા કર્તવ્યા સર્વદસ્યુભિઃ।
આચાર્યગુરુશુશ્રૂષા તથૈવાશ્રમવાસિનામ્॥ 12-64-17 (67303)
ભૂમિપાનાં ચ શુશ્રૂષા કર્તવ્યા સર્વદસ્યુભિઃ।
દેશધર્મક્રિયાશ્ચૈવ તેષાં ધર્મો વિધીયતે॥ 12-64-18 (67304)
પિતૃયજ્ઞાસ્તથા કૂપાઃ પ્રપાશ્ચ શયનાનિ ચ।
દાનાનિ ચ યથાકાલં દાતવ્યાનિ દ્વિજાતિષુ॥ 12-64-19 (67305)
અહિંસા સત્યમક્રોધો વૃત્તિદાયાનુપાલનમ્।
ભરણં પુત્રદારાણાં શૌચમદ્રોહ એવ ચ॥ 12-64-20 (67306)
દક્ષિણા સર્વયજ્ઞાનાં દાતવ્યા ધર્મમિચ્છતા।
પાકયજ્ઞા મહાર્થાશ્ચ દાતવ્યાઃ સર્વદસ્યુભિઃ॥ 12-64-21 (67307)
એતાન્યેવંપ્રકારાણિ વિહિતાનિ પુરાઽનઘ।
સર્વલોકસ્ય કર્માણિ કર્તવ્યાનીહ પાર્થિવ॥ 12-64-22 (67308)
માન્ધાતોવાચ। 12-64-23x (5485)
દૃશ્યન્તે માનુષે લોકે સર્વવર્ણેષુ દસ્યવઃ।
લિઙ્ગાન્તરે વર્તમાના આશ્રમેષુ તથૈવ ચ॥ 12-64-23 (67309)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-64-24x (5486)
વિનષ્ટાયાં દણ્ડનીત્યાં રાજધર્મે વિનાકૃતે।
સંપ્રમુહ્યન્તિ ભૂતાનિ રાજદૌરાત્મ્યતોઽનઘ॥ 12-64-24 (67310)
અસઙ્ખ્યાતા ભવિષ્યન્તિ ભિક્ષવો લિઙ્ગિનસ્તથા।
આશ્રમાણાં વિકલ્પાશ્ચ વૃત્તેઽસ્મિન્વૈકૃતે યુગે॥ 12-64-25 (67311)
અશૃણ્વાનાઃ પુરાણાનાં ધર્માણાં શતશો નરાઃ।
ઉત્પથં પ્રતિપત્સ્યન્તે કામમન્યુસમીરિતાઃ॥ 12-64-26 (67312)
યદા નિવર્ત્યતે પાપો દણ્ડનીત્યા મહાત્મભિઃ।
તદા ધર્મો ન ચલતે સંભૂતઃ શાશ્વતઃ પુરા॥ 12-64-27 (67313)
સર્વલોકગુરું ચૈવ રાજાનં યોઽવમન્યતે।
ન તસ્ય દત્તં ન કૃતં ન શ્રુતં ફલતિ ક્વચિત્॥ 12-64-28 (67314)
માનુષાણામધિપતિં દેવભૂતં મહાદ્યુતિમ્।
દેવાશ્ચ બહુમન્યન્તે ધર્મકામં નરેશ્વરમ્॥ 12-64-29 (67315)
પ્રજાપતિર્હિ ભગવાન્યઃ સર્વમસૃજજ્જગત્।
સ પ્રવૃત્તિનિવૃત્ત્યર્થં ધર્માણાં ક્ષત્રમિચ્છતિ॥ 12-64-30 (67316)
પ્રવૃત્તસ્ય હિ ધર્મસ્ય બુદ્ધ્યા યઃ સ્મરતે ગતિમ્।
સ મે માન્યશ્ચ પૂજ્યશ્ચ સ ચ ક્ષત્રે પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-64-31 (67317)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-64-32x (5487)
એવમુક્ત્વા સ ભગવાન્મરુદ્ગણવૃતઃ પ્રભુઃ।
જગામ ભવનં વિષ્ણુરક્ષરં શાશ્વતં પરમ્॥ 12-64-32 (67318)
એવં પ્રવર્તિતે ધર્મે પુરા સુચરિતેઽનઘ।
કઃ ક્ષત્રમતિવર્તેત ચેતનાવાન્બહુશ્રુતઃ॥ 12-64-33 (67319)
અન્યાયેન પ્રવૃત્તાનિ નિવૃત્તાનિ તથૈવ ચ।
અન્તરા વિલયં યાન્તિ યથા પથિ વિચક્ષુષઃ॥ 12-64-34 (67320)
આદૌ પ્રવર્તિતે ચક્રે તથૈવાદિપરાયણે।
વર્તસ્વ પુરુષવ્યાઘ્ર સંવિજાનામિ તેઽનઘ॥ ॥ 12-64-35 (67321)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુઃષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 64॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-64-2 ભૂસંસ્કારં ભુવઃ સંપન્નસસ્યત્વમ્। રાજસંસ્કારયોગમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર રાજસંસ્કારો તજસૂયાદિરર્થઃ॥ 12-64-5 નિયમૈરૌરસૈશ્ચેતિ ઝ.પાઠઃ। તત્ર ઔરસૈઃ પૌરુષૈઃ ઇત્યર્થઃ॥ 12-64-6 યેન ક્ષાત્રધર્મેણ। અન્યથાર્થાન્નિષ્પ્રયોજનાન્ વદન્તિ॥ 12-64-7 નિર્મર્યાદે નિત્યમર્થે વિનષ્ટે ન ર્મચિન્તા પશુભૂતે મનુષ્યે। ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-64-8 યા ગતિર્યજ્ઞાદિઃ આશ્રમધર્મશ્ચ એતદ્દ્વયમ્॥ 12-64-10 કર્મણા ત્યજ્યતે ધર્મો યથૈવ સ્યાત્તથૈવ સઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-64-12 ઉત્ક્રષ્ટવ્યા ઉત્કર્ષં પ્રાપણીયા॥ 12-64-15 દસ્યુજીવિનો દસ્યુવૃત્તિજીવિનઃ॥ 12-64-26 પરમા ગતીઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-64-31 ગતિં ફલમ્॥ 12-64-35 આદિપરાયણે પૂર્વેષાં શરણભૂતે વર્તસ્વ। તે ત્વામ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 065
॥ શ્રીઃ ॥
12.65. અધ્યાયઃ 065
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વર્ણાશ્રમધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-65-0 (67322)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-65-0x (5488)
શ્રુતા મે કથિતાઃ પૂર્વં ચત્વારો માનવાશ્રમાઃ।
વ્યાખ્યાનમેષામાચક્ષ્વ પૃચ્છતો મે પિતામહ॥ 12-65-1 (67323)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-65-2x (5489)
વિદિતાઃ સર્વ એવેહ ધર્માસ્તવ યુધિષ્ઠિર।
યથા મમ મહાબાહો વિદિતાઃ સાધુસંમતાઃ॥ 12-65-2 (67324)
યત્તુ લિઙ્ગાન્તરગતં પૃચ્છસે માં યુધિષ્ઠિર।
ધર્મં ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠ તન્નિબોધ નરાધિપ। 12-65-3 (67325)
સર્વાણ્યેતાનિ કૌન્તેય વિદ્યન્તે ભરતર્ષભ।
સાધ્વાચારપ્રવૃત્તાનાં ચાતુરાશ્રમ્યકર્મણામ્॥ 12-65-4 (67326)
અકામદ્વેષસંયુક્તો દણ઼્ડનીત્યા યુધિષ્ઠિર।
સમદર્શી ચ ભૂતેષુ ભૈક્ષ્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-5 (67327)
વેત્તિ દાનં વિસર્ગં ચ વિગ્રહાનુગ્રહૌ તથા।
યથોક્તવૃત્તો ધીરશ્ચ ક્ષમાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-6 (67328)
અર્હાન્પૂજયતો નિત્યં સંવિભાગેન પાણ્ડવ।
સર્વતસ્તસ્ય કૌન્તેય ભૈક્ષ્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-7 (67329)
જ્ઞાતિસંબન્ધિમિત્રાણિ વ્યાપન્નાનિ યુધિષ્ઠિર।
સમભ્યુદ્ધરમાણસ્ય દીક્ષાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-8 (67330)
લોકમુખ્યેષુ સત્કારં લિઙ્ગિમુખ્યેષુ ચાસકૃત્।
કુર્વતસ્તસ્ય કૌન્તેય વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-9 (67331)
આહ્નિકં પિતૃયજ્ઞાંશ્ચ ભૂતયજ્ઞાન્સમાનુષાન્।
કુર્વતઃ પાર્થ વિપુલાન્વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-10 (67332)
સંવિભાગેન ભૂતાનામતિથીનાં તથાઽર્ચનાત્।
દેવયજ્ઞૈશ્ચ રાજેન્દ્ર વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-11 (67333)
મર્દનં પરરાષ્ટ્રાણાં શિષ્ટાર્થં સત્યવિક્રમ।
કુર્વતઃ પુરુષવ્યાઘ્ર વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-12 (67334)
પાલનાત્સર્વભૂતાનાં સ્વરાષ્ટ્રપરિપાલનાત્।
દીક્ષા બહુવિધા રાજન્સત્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-13 (67335)
વેદાધ્યયનનિત્યત્વં ક્ષમાઽથાચાર્યપૂજનમ્।
તથોપાધ્યાયશુશ્રૂષા બ્રહ્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-14 (67336)
આહ્નિકાઞ્જપમાનસ્ય દેવાન્પૂજયતઃ સદા।
ધર્મેણ પુરુષવ્યાઘ્ર ધર્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-15 (67337)
મૃત્યુર્વા રક્ષણં વેતિ યસ્ય રાજ્ઞો વિનિશ્ચયઃ।
પ્રાણદ્યૂતે વ્યવસ્થાપ્ય બ્રહ્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-16 (67338)
અજિહ્નમશઠં માર્ગં વર્તમાનસ્ય ભારત।
સર્વદા સર્વભૂતેષુ બ્રહ્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-17 (67339)
વાનપ્રસ્થેષુ વિપ્રેષુ ત્રૈવિદ્યેષુ ચ ભારત।
પ્રયચ્છતોઽર્થાન્વિપુલાન્વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-18 (67340)
સર્વભૂતેષ્વનુક્રોશં કુર્વતસ્તવ ભારત।
આનૃશંસ્યે પ્રવૃત્તસ્ય નિયતઃ પુણ્યસંચયઃ॥ 12-65-19 (67341)
બાલવૃદ્ધેષુ કૌન્તેય સર્વાવસ્થં યુધિષ્ઠિર।
અનુક્રોશક્રિયા પાર્થ ધર્મ એષ સનાતનઃ॥ 12-65-20 (67342)
બલાત્કૃતેષુ ભૂતેષુ પરિત્રાણં કુરૂદ્વહ।
શરણાગતેષુ કૌરવ્ય પરં કારુણ્યમાચર॥ 12-65-21 (67343)
ચરાચરાણાં ભૂતાનાં રક્ષણં ચાપિ સર્વશઃ।
યથાર્હપૂજાં ચ તથા કુર્વન્ગાર્હસ્થ્યમાવસેત્॥ 12-65-22 (67344)
જ્યેષ્ઠાનુજ્યેષ્ઠપત્નીનાં ભ્રાતૄણાં પુત્રનપ્તૃણામ્।
નિગ્રહાનુગ્રહૌ પાર્થ ગાર્હસ્થ્યમમિતં તપઃ॥ 12-65-23 (67345)
સાધૂનામર્ચનીયાનાં પૂજાસુ વિદિતાત્મનામ્।
પાલનં પુરુષવ્યાઘ્ર ગૃહાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-24 (67346)
આશ્રમસ્થાનિ ભૂતાનિ યસ્ય વેશ્મનિ ભારત।
ભુઞ્જતે વિપુલં ભોજ્યં તદ્ગાર્હસ્થ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-65-25 (67347)
યઃ સ્થિતઃ પુરુષો ધર્મે ધાત્રા સૃષ્ટે યથાર્થવત્।
આશ્રમાણાં હિ સર્વેષાં ફલં પ્રાપ્નોત્યનામયમ્॥ 12-65-26 (67348)
યસ્મિન્ન નશ્યન્તિ ગુણાઃ કૌન્તેય પુરુષે સદા।
આશ્રમસ્થં તમપ્યાહુર્નરશ્રેષ્ઠં યુધિષ્ઠિર॥ 12-65-27 (67349)
સ્થાનમાનં કુલેમાનં વયોમાનં તથૈવ ચ।
કુર્વન્વસતિ સર્વેષુ હ્યાશ્રમેષુ યુધિષ્ઠિર॥ 12-65-28 (67350)
દેશધર્માંશ્ચ કૌન્તેય કુલધર્માસ્તથૈવ ચ।
પાલયન્પુરુષવ્યાઘ્ર રાજા સર્વાશ્રમી ભવેત્॥ 12-65-29 (67351)
કાલે વિભૂતિં ભૂતાનામુપહારાંસ્તથૈવ ચ।
અર્હયન્પુરુષવ્યાઘ્ર સાધૂનામાશ્રમે વસેત્॥ 12-65-30 (67352)
દેશધર્મગતશ્ચાપિ યો ધર્મં પ્રત્યવેક્ષતે।
સર્વલોકસ્ય કૌન્તેય રાજા ભવતિ સોશ્રમી॥ 12-65-31 (67353)
યે ધર્મકુશલા લોકે ધર્મં કુર્વન્તિ ભારત।
પાલિતા યસ્ય વિષયે પાદાંશસ્તસ્ય ભૂપતેઃ॥ 12-65-32 (67354)
ધર્મારામાન્ધર્મપરાન્યે ન રક્ષન્તિ માનવાન્।
પાર્થિવાઃ પુરુષવ્યાઘ્ર તેષાં પાપં હરન્તિ તે॥ 12-65-33 (67355)
યે ચ રક્ષાસહાયાઃ સ્યુઃ પાર્થિવાનાં યુધિષ્ઠિર।
તે ચૈવાંશહરાઃ સર્વે ધર્મે પરકૃતેઽનઘ॥ 12-65-34 (67356)
સર્વાશ્રમપદેઽપ્યાહુર્ગાર્હસ્થ્યં દીપ્તનિર્ણયમ્।
પાવનં પુરુષવ્યાઘ્ર યદ્વયં પર્યુપાસ્મહે॥ 12-65-35 (67357)
આત્મોપમસ્તુ ભૂતેષુ યો વૈ ભવતિ માનવઃ।
ન્યસ્તદણ્ડો જિતક્રોધઃ પ્રેત્યેહ લભતે સુખમ્॥ 12-65-36 (67358)
ધર્મોચ્છ્રિતા સત્યજલા શીલયષ્ટિર્દમધ્વજા।
ત્યાગવાતાધ્વગા શીઘ્રા નૌસ્તયા સન્તરિષ્યતિ॥ 12-65-37 (67359)
યદા સર્વત્ર નિર્મુક્તઃ કામો નાસ્ય હૃદિ સ્થિતઃ।
યદા સત્યાન્વિતો વૃત્તૈસ્તદા બ્રહ્મ સમ શ્નુતે॥ 12-65-38 (67360)
સુપ્રસન્નસ્તુ ભાવેન યોગેન ચ નરાધિપ।
ધર્મં પુરુષશાર્દૂલ પ્રાપ્સ્યસે પાલને રતઃ॥ 12-65-39 (67361)
વેદાધ્યયનશીલાનાં વિપ્રાણાં સાધુકર્મણામ્।
પાલને યત્નમાતિષ્ઠ સર્વલોકસ્ય ચાનઘ॥ 12-65-40 (67362)
વને ચરન્તિ યે ધર્મમાશ્રમેષુ ચ ભારત।
રક્ષણાત્તચ્છતગુણં ધર્મં પ્રાપ્નોતિ પાર્થિવઃ॥ 12-65-41 (67363)
એષ તે વિવિધો ધર્મઃ પાણ્ડવશ્રેષ્ઠ કીર્તિતઃ।
યુધિષ્ઠિર ત્વમેનં વૈ પૂર્વં દૃષ્ટં સનાતનમ્॥ 12-65-42 (67364)
ચાતુરાશ્રમ્યમૈકાગ્ર્યં ચાતુર્વર્ણ્યં ચ પાણ્ડવં।
ધર્મં પુરુષશાર્દૂલ પ્રાપ્સ્યસે પાલને રતઃ॥ ॥ 12-65-43 (67365)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 65॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-65-4 એતાનિ ચાતુરાશ્રમ્યકારિણાં લિઙ્ગાનિ સતાં રાજ્ઞાં રાજધર્મેષ્વેવ વર્તન્તે ઇત્યર્થઃ॥ 12-65-5 ભૈક્ષ્યાશ્રમઃ બ્રહ્મચર્યમ્॥ 12-65-6 ક્ષમાશ્રમો ગાર્હસ્થ્યમ્॥ 12-65-7 ભૈક્ષ્યાશ્રમઃ સંન્યાસઃ॥ 12-65-8 દીક્ષાશ્રમો વૈખાનસઃ॥ 12-65-12 શિષ્ટાર્થં શિષ્ટસંરક્ષણાર્થમ્॥ 12-65-13 સત્યાશ્રમઃ ક્ષાત્રાશ્રમઃ॥ 12-65-15 ધર્માશ્રમઃ યત્યાશ્રમઃ॥ 12-65-19 સર્વાવસ્થં પદં ભવેત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-65-31 સોશ્રમી સઃ આશ્રમી સર્વાશ્રમફલભાગિત્યર્થઃ॥ 12-65-37 ધર્મે સ્થિતા સત્વવીર્યા ધર્મસેતુવટારકા। ત્યાગવાતાધ્વગાશીઘ્રા નૌસ્તં સન્તારયિષ્યતિ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ધર્મસેતુઃ સાસ્ત્રં સૈવ વટારકા બન્ધનરજ્જુર્યત્રેત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 066
॥ શ્રીઃ ॥
12.66. અધ્યાયઃ 066
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ લોકસ્ય સરાજકત્વારાજકત્વાભ્યાં ગુણદોષનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-66-0 (67366)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-66-0x (5490)
ચાતુરાશ્રમ્યમુક્તં તે ચાતુર્વણ્યં તથૈવ ચ।
રાષ્ટ્રસ્ય યત્કૃત્યતમં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-66-1 (67367)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-66-2x (5491)
રાષ્ટ્રસ્ય યત્કૃત્યતમં રાજ્ઞ એવાભિષેચનમ્।
અનિન્દ્રમબલં રાષ્ટ્રં દસ્યવોઽભિભવન્ત્યુત॥ 12-66-2 (67368)
અરાજકેષુ રાષ્ટ્રેષુ ધર્મો ન વ્યવતિષ્ઠતે।
પરસ્પરં ચ ખાદન્તિ સર્વથા ધિગરાજકમ્॥ 12-66-3 (67369)
ઇન્દ્રમેવ પ્રણમતે યદ્રાજાનમિતિ શ્રુતિઃ।
યથૈવેન્દ્રસ્તથા રાજા સંપૂજ્યો ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-66-4 (67370)
નારાજકેષુ રાષ્ટ્રેષુ વસ્તવ્યમિતિ વૈદિકમ્।
નારાજકેષુ રાષ્ટ્રેષુ હવ્યં વહતિ પાવકઃ॥ 12-66-5 (67371)
અથ ચેદધિવેર્તેત રાજ્યાર્થી બલવત્તરઃ।
અરાજકાણિ રાષ્ટ્રાણિ હતવીરાણિ વા પુનઃ॥ 12-66-6 (67372)
પ્રત્યુદ્ગમ્યાભિપૂજ્યઃ સ્યાદેતદત્ર સુમન્ત્રિતમ્।
ન હિ રાજ્યાત્પાપતરમસ્તિ કિંચિદરાજકાત્॥ 12-66-7 (67373)
સ ચેત્સમનુપશ્યેત સમગ્રં કુશલં ભવેત્।
બલવાન્હિ પ્રકુપિતઃ કુર્યાન્નિઃ શેષતામપિ॥ 12-66-8 (67374)
ભૂયાંસં લભતે ક્લેશં યા ગૌર્ભવતિ દુર્દુહા।
અથ યા સુદુહા રાજન્નૈવ તાં વિતુદન્ત્યપિ॥ 12-66-9 (67375)
યદતપ્તં પ્રણમતે ન તત્સંતાપયન્ત્યુત।
યત્સ્વયં નમતે દારુ ન તત્સંનામયન્ત્યપિ॥ 12-66-10 (67376)
એતયોપમયા ધીરઃ સન્નમેત બલીયસે।
ઇન્દ્રાય સ પ્રણમતે નમતે યો બલીયસે॥ 12-66-11 (67377)
તસ્માદ્રાજૈવ કર્તવ્યઃ સતતં ભૂતિમિચ્છતા।
ન ધનાર્થો ન દારાર્થસ્તેષાં યેષામરાજકમ્॥ 12-66-12 (67378)
પ્રીયતે હિ હરન્પાપઃ પરવિત્તમરાજકે।
યદાઽસ્ય તદ્ધરન્ત્યન્યે તદા રાજાનમિચ્છતિ॥ 12-66-13 (67379)
પાપા હ્યપિ તદા ક્ષેમં ન લભન્તે કદાચન।
એકસ્ય હિ દ્વૌ હરતો દ્વયોશ્ચ બહવોઽપરે॥ 12-66-14 (67380)
અદાસઃ ક્રિયતે દાસો હ્રિયન્તે ચ બલાત્સ્ત્રિયઃ।
એતસ્માત્કારણાદ્દેવાઃ પ્રજાપાલાન્પ્રચક્રિરે॥ 12-66-15 (67381)
રાજા ચેન્ન ભવેલ્લોકે પૃથિવ્યા દણ્ડધારકઃ।
જલે મત્સ્યાનિવાભક્ષ્યન્દુર્બલં બલવત્તરાઃ॥ 12-66-16 (67382)
અરાજકાઃ પ્રજાઃ પૂર્વં વિનેશુરિતિ નઃ શ્રુતમ્।
પરસ્પરં ભક્ષયન્તો મત્સ્યા ઇવ જલે કૃશાન્॥ 12-66-17 (67383)
સમેત્ય તાસ્તતશ્ચક્રુઃ સમયાનિતિ નઃ શ્રુતમ્।
વાક્શૂરો દણ્ડપરુષો યશ્ચ સ્યાત્પારદારિકઃ॥ 12-66-18 (67384)
યશ્ચ નઃ સમયં ભિન્દ્યાત્ત્યાજ્યા નસ્તાદૃશા ઇતિ।
વિશ્વાસાર્થં ચ સર્વેષાં વર્ણાનામવિશેષતઃ।
તાસ્તથા સમયં કૃત્વા સમયેનાવતસ્થિરે॥ 12-66-19 (67385)
સહિતાસ્તાસ્તદા જગ્મુરસુખાર્તાઃ પિતામહમ્।
અનીશ્વરા વિનશ્યામો ભગવન્નીશ્વરં દિશ॥ 12-66-20 (67386)
યં પૂજયેમ સંભૂય યશ્ચ નઃ પ્રતિપાલયેત્।
તાભ્યો મનું વ્યાદિદેશ મનુર્નાભિનનન્દ તાઃ॥ 12-66-21 (67387)
મનુરુવાચ। 12-66-22x (5492)
બિભેમિ કર્મણઃ પાપાદ્રાજ્યં હિ ભૃશદુષ્કરમ્।
વિશેષતો મનુષ્યેષુ મિથ્યાવૃત્તેષુ નિત્યદા॥ 12-66-22 (67388)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-66-23x (5493)
તમબ્રુવન્પ્રજા મા ભૈર્વિધાસ્યામો ધનં તવ।
પશૂનામથ પઞ્ચાંશં ધરણ્યસ્ય તથૈવ ચ॥ 12-66-23 (67389)
ધાન્યસ્ય દશમં ભાગં દાસ્યામઃ કોશવર્ધનમ્।
કન્યાં શુલ્કે ચારુરૂપાં વિવાહેષૂદ્યતાસુ ચ॥ 12-66-24 (67390)
મુખ્યેન શસ્ત્રપત્રેણ યે મનુષ્યાઃ પ્રધાનતઃ।
ભવન્તં તેઽનુયાસ્યન્તિ મહેન્દ્રમિવ દેવતાઃ॥ 12-66-25 (67391)
સ ત્વં જાતબલો રાજન્દુષ્પ્રધર્ષઃ પ્રતાપવાન્।
સુખે ધાસ્યસિ નઃ સર્વાન્કુબેર ઇવ નૈર્ઋતાન્॥ 12-66-26 (67392)
યં ચ ધર્મં ચરિષ્યન્તિ પ્રજા રાજ્ઞા સુરક્ષિતાઃ।
ચતુર્થં તસ્ય ધર્મસ્ય ત્વત્સંસ્થં નો ભવિષ્યતિ॥ 12-66-27 (67393)
તેન ધર્મેણ મહતા સુખં લબ્ધેન ભાવિતઃ।
પાહ્યસ્માન્સર્વતો રાજન્દેવાનિવ શતક્રતુઃ॥ 12-66-28 (67394)
વિજયાય હિ નિર્યાહિ પ્રતપત્રશ્મિવાનિવ।
માનં વિધમ શત્રૂણાં ધર્મં જનય નઃ સદા॥ 12-66-29 (67395)
સ નિર્યયૌ મહાતેજા બલેન મહતા વૃતઃ।
મહાભિજનસંપન્નસ્તેજસા પ્રજ્વલન્નિવ॥ 12-66-30 (67396)
તસ્ય દૃષ્ટ્વા મહત્વં તે મહેન્દ્રસ્યેવ દેવતાઃ।
અપતત્રસિરે સર્વે સ્વધર્મે ચ દદુર્મનઃ।
`વર્ણિનશ્ચાશ્રમાશ્ચૈવ મ્લેચ્છાઃ સર્વે ચ દસ્યવઃ॥' 12-66-31 (67397)
તતો મહીં પરિયયૌ પર્જન્ય ઇવ વૃષ્ટિમાન્।
શમયન્સર્વતઃ પાપાન્સ્વકર્મસુ ચ યોજયન્॥ 12-66-32 (67398)
એવં યે ભૂતિમિચ્છેયુઃ પૃથિવ્યાં માનવાઃ ક્વચિત્।
કુર્યૂ રાજાનમેવાગ્રે પ્રજાનુગ્રહકારણાત્॥ 12-66-33 (67399)
નમસ્યેરંશ્ચ તં ભક્ત્યા શિષ્યા ઇવ ગુરું સદા।
દેવા ઇવ ચ દેવેન્દ્રં નરા રાજાનમન્તિકાત્॥ 12-66-34 (67400)
સત્કૃતં સ્વજનેનેહ પરોઽપિ બહુમન્યતે।
સ્વજનેન ત્વવજ્ઞાતં પરે પરિભવન્ત્યુત॥ 12-66-35 (67401)
રાજ્ઞઃ પરૈઃ પરિભવઃ સર્વેષામસુખાવહઃ।
તસ્માચ્છત્રં ચ પત્રં ચ વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ॥ 12-66-36 (67402)
ભોજનાન્યથ પાનાનિ રાજ્ઞે દદ્યુર્ગૃહાણિ ચ।
આસનાનિ ચ શય્યાશ્ચ સર્વોપકરણાનિ ચ॥ 12-66-37 (67403)
ગોપ્તા ચાસ્ય દુરાધર્ષઃ સ્મિતપૂર્વાભિભાષિતા।
આભાષિતશ્ચ મધુરં પ્રત્યાભાષેત માનવાન્॥ 12-66-38 (67404)
કૃતજ્ઞો દૃઢભક્તિઃ સ્યાત્સંવિભાગી જિતેન્દ્રિયઃ।
ઈક્ષિતઃ પ્રતિવીક્ષેત મૃદુ વલ્ગુ ચ ચર્જુ ચ॥ ॥ 12-66-39 (67405)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્ષષ્ટિમોઽધ્યાયઃ॥ 66॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-66-4 ઇન્દ્રમેવ પ્રવૃણુતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-66-12 ધનાદેરર્થ ઉપભોગઃ॥ 12-66-18 વાક્શૂરો નિષ્ટુરભાષી। દણ્ડપરુષ ઉગ્રદણ્ડઃ॥ 12-66-23 કર્તૄનેનો ગમિષ્યતિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-66-24 વિવાહેસૂદ્યતાસુ કન્યાસુ શુલ્કે મૌલ્યપ્રસંગે સતિ સુરૂપાં કન્યાં તુભ્યં દાસ્યામ ઇત્યર્થઃ॥ 12-66-25 શસ્ત્રપત્રેણ શસ્ત્રેણ વાહનેન ચ। પ્રધાનતઃ શ્રેષ્ટાઃ। પ્રથમાર્થે તસિઃ॥ 12-66-29 માનં દર્પમ્। વિધમ નાશય॥ 12-66-31 અપતત્રસિરે ત્રાસં પ્રાપ્તાઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 067
॥ શ્રીઃ ॥
12.67. અધ્યાયઃ 067
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વસુમનસે બૃહસ્પત્યુક્તરાજગુણાનુવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-67-0 (67406)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-67-0x (5494)
કિમાહુર્દૈવતં વિપ્રા રાજાનં ભરતર્ષભ।
મનુષ્યાણામધિપતિં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-67-1 (67407)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-67-2x (5495)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
બૃહસ્પતિં વસુમના યથા પપ્રચ્છ ભારત॥ 12-67-2 (67408)
રાજા વસુમના નામ કૌસલ્યો ધીમતાં વરઃ।
મહર્ષિ કિલ પપ્રચ્છ કૃતપ્રજ્ઞં બૃહસ્પતિમ્॥ 12-67-3 (67409)
સર્વં વૈનયિકં કૃત્વા વિનયજ્ઞો બૃહસ્પતિમ્।
દક્ષિણાનન્તરો ભૂત્વા પ્રણમ્ય વિધિપૂર્વકમ્॥ 12-67-4 (67410)
વિધિં પપ્રચ્છ રાજસ્ય સર્વલોકહિતે રતઃ।
પ્રજાનાં સુખમન્વિચ્છન્ધર્મશીલં બૃહસ્પતિમ્॥ 12-67-5 (67411)
કેન ભૂતાનિ વર્ધન્તે ક્ષયં ગચ્છન્તિ કેન વા।
કમર્ચન્તો મહાપ્રાજ્ઞ સુખમવ્યયમાપ્નુયુઃ॥
`એતન્મે શંસ દેવર્ષે ધર્મકામાર્થસંશયમ્'॥ 12-67-6 (67412)
એવં પૃષ્ટો મહાપ્રાજ્ઞઃ કૌસલ્યેનામિતૌજસા।
રાજસત્કારમવ્યગ્રો રાજ્યસ્ય ચ વિવર્ધનમ્।
દણ્ડનીતિં સમાશ્રિત્ય શશંસાસ્મૈ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-67-7 (67413)
રાજમૂલો મહાપ્રાજ્ઞ ધર્મો લોકસ્ય લક્ષ્યતે।
પ્રજા રાજભયાદેવ ન ખાદન્તિ પરસ્પરમ્॥ 12-67-8 (67414)
રાજા હ્યેવાખિલં લોકં સમુદીર્ણં સમુત્સુકમ્।
પ્રસાદયતિ ધર્મેણ પ્રસાદ્ય ચ વિરાજતે॥ 12-67-9 (67415)
યથા હ્યનુદયે રાજન્ભૂતાનિ શશિસૂર્યયોઃ।
અન્ધે તમસિ મજ્જેયુરપશ્યન્તઃ પરસ્પરમ્॥ 12-67-10 (67416)
યથા હ્યનુદકે મત્સ્યા નિરાક્રન્દે વિહઙ્ગમાઃ।
વિહરેયુર્યથાકામં વિહિંસન્તઃ પુનઃ પુનઃ॥ 12-67-11 (67417)
વિમથ્યાતિક્રમેરંશ્ચ વિષહ્યાપિ પરસ્પરમ્।
અભાવમચિરેણૈવ ગચ્છેયુર્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-67-12 (67418)
એવમેવ વિના રાજ્ઞા વિનશ્યેયુરિમાઃ પ્રજાઃ।
અન્ધે તમસિ મજ્જેયુરગોપાઃ પશવો યથા॥ 12-67-13 (67419)
હરેયુર્બલવન્તોઽપિ દુર્બલાનાં પરિગ્રહાન્।
હન્યુર્વ્યાયચ્છમાનાંશ્ચ યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-14 (67420)
મમેદમિતિ લોકેઽસ્મિન્ન ભવેત્સ્વપરિગ્રહઃ।
ન દારા ન ચ પુત્રઃ સ્યાન્ન ધનં ન પરિગ્રહઃ।
વિષ્વગ્લોપઃ પ્રવર્તેત યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-15 (67421)
યાનં વસ્ત્રમલઙ્કારાન્રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ।
હરેયુઃ સહસા પાપા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-16 (67422)
પતેદ્બહુવિધં શસ્ત્રં બહુધા ધર્મચારિષુ।
અધર્મઃ પ્રગૃહીતઃ સ્યાદ્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-17 (67423)
માતરં પિતરં વૃદ્ધમાચાર્યમતિથિં ગુરુમ્।
ક્લિશ્નીયુરપિ હિંસ્યુર્વા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-18 (67424)
`અન્યાંશ્ચ ક્રોશતો હિંસ્યુર્લોકોઽયં દસ્યુવદ્ભવેત્।'
વધબન્ધપરિક્લેશો નિત્યમર્થવતાં ભવેત્।
મમત્વં ચ ન વિન્દેયુર્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-19 (67425)
અન્તાશ્ચાકાલ એવ સ્યુર્લોકોઽયં દસ્યુસાદ્ભવેત્।
પતેદ્બહુવિધં રાજ્યં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-20 (67426)
ન યોનિદોષો વર્તેત ન કૃષિર્ન વણિક્પથઃ।
મજ્જેદ્ધર્મસ્ત્રયી ન સ્યાદ્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-21 (67427)
ન યજ્ઞાઃ સંપ્રવર્તેયુર્વિધિવત્સ્વાપ્તદક્ષિણાઃ।
ન વિવાહાઃ સમાજો વા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-22 (67428)
ન વૃષાઃ સંપ્રવર્તેરન્ન મથ્યેરંશ્ચ ગર્ગરાઃ।
ઘોષાઃ પ્રણાશં ગચ્છેયુર્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-23 (67429)
ત્રસ્તમુદ્વિગ્નહૃદયં હાહાભૂતમચેતનમ્।
ક્ષણેન વિનશેત્સર્વં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-24 (67430)
ન સંવત્સરસત્રાણિ તિષ્ઠેયુરકુતોભયાઃ।
વિધિવદ્દક્ષિણાવન્તિ યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-25 (67431)
બ્રાહ્મણાશ્ચતુરો વેદાન્નાધીયીરંસ્તપસ્વિનઃ।
વિદ્યાસ્નાતા વ્રતસ્નાતા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-26 (67432)
ન ભવેદ્ધર્મસંસેવી મોહવિપ્રહતો જનઃ।
હર્તા સ્વચ્છેન્દ્રિયો ગચ્છેદ્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-27 (67433)
હસ્તાદ્ધસ્તં પરિમુષેદ્ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ।
ભયાર્તં વિદ્રવેત્સર્વં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-28 (67434)
અનયાઃ સંપ્રવપર્તેરન્ભવેદ્વૈ વર્ણસઙ્કરઃ।
દુર્ભિક્ષમાવિશેદ્રાષ્ટ્રં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-29 (67435)
વિવૃત્ય હિ યથાકામં ગૃહદ્વારાણિ શેરતે।
મનુષ્યા રક્ષિતા રાજ્ઞા સમન્તાદકુતોભયાઃ॥ 12-67-30 (67436)
નાક્રુષ્ટં સહતે કશ્ચિત્કુતો વા હસ્તલાઘવમ્।
યદિ રાજા ન સમ્યગ્ગાં રક્ષયત્યપિ ધાર્મિકઃ॥ 12-67-31 (67437)
સ્ત્રિયશ્ચાપુરુષા માર્ગં સર્વાલઙ્કારભૂષિતાઃ।
નિર્ભયાઃ પ્રતિપદ્યન્તે યદિ રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-32 (67438)
ધર્મમેવ પ્રપદ્યન્તે ન હિંસન્તિ પરસ્પરમ્।
અનુગૃહ્ણન્તિ ચાન્યોન્યં યદા રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-33 (67439)
યજન્તે ચ મહાયજ્ઞૈસ્ત્રયો વર્ણાઃ પૃથગ્વિધૈઃ।
યુક્તાશ્ચાધીયતે વિદ્યાં યદા રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-34 (67440)
વાર્તામૂલો હ્યયં લોકસ્તયા વૈ ધાર્યતે સદા।
તત્સર્વં વર્તતે સમ્યગ્યદા રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-35 (67441)
યદા રાજા ધુરં શ્રેષ્ઠામાદાય વહતિ પ્રજાઃ।
મહતા બલયોગેન તદા લોકઃ પ્રસીદયિ॥ 12-67-36 (67442)
યસ્યાભાવેન ભૂતાનામભાવઃ સ્યાત્સમન્તતઃ।
ભાવે ચ ભાવો નિત્યં સ્યાત્કસ્તં ન પ્રતિપૂજયેત્॥ 12-67-37 (67443)
તસ્ય યો વહતે ભારં સર્વલોકસુખાવહમ્।
તિષ્ઠન્પ્રિયહિતે રાજ્ઞ ઉભૌ લોકાવિમૌ જયેત્॥ 12-67-38 (67444)
યસ્તસ્ય પુરુષઃ પાપં મનસાઽપ્યનુચિન્તયેત્।
અસંશયમિહ ક્લિષ્ટઃ પ્રેત્યાપિ નરકં વ્રજેત્॥ 12-67-39 (67445)
ન હિ જાત્વવમન્તવ્યો મનુષ્ય ઇતિ ભૂમિપઃ।
મહતી દેવતા હ્યેષા નરરૂપેણ તિષ્ઠતિ॥ 12-67-40 (67446)
કુરુતે પઞ્ચરૂપાણિ કાલયુક્તાનિ યઃ સદા।
ભવત્યગ્નિસ્તથાઽઽદિત્યો મૃત્યુર્વૈશ્રવણો યમઃ॥ 12-67-41 (67447)
યદા હ્યાસીદતઃ પાપાન્દહત્યુગ્રેણ તેજસા।
મિથ્યોપચરિતો રાજા તદા ભવતિ પાવકઃ॥ 12-67-42 (67448)
યદા પશ્યતિ ચારેણ સર્વભૂતાનિ ભૂમિપઃ।
ક્ષેમં ચ કૃત્વા વ્રજતિ તદા ભવતિ ભાસ્કરઃ॥ 12-67-43 (67449)
અશુચીંશ્ચ યદા ક્રુદ્ધઃ ક્ષિણોતિ શતશો નરાન્।
સપુત્રપૌત્રાન્સામાત્યાંસ્તદા ભવતિ સોન્તકઃ॥ 12-67-44 (67450)
યદા ત્વધાર્મિકાન્સર્વાંસ્તીક્ષ્ણૈર્દણ઼્ડૈર્નિયચ્છતિ।
ધાર્મિકાંશ્ચાનુગૃહ્ણાતિ ભવત્યથ યમસ્તદા॥ 12-67-45 (67451)
યદા તુ ધનધારાભિસ્તર્પયત્યુપકારિણઃ।
આચ્છિનત્તિ ચ રત્નાનિ વિવિધાન્યપકારિણાં॥ 12-67-46 (67452)
શ્રિયં દદાતિ કસ્મૈચિત્કસ્માચ્ચિદપકર્ષતિ।
તદા વૈશ્રવણો રાજા લોકે ભવતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-47 (67453)
નાસ્યાપવાદે સ્થાતવ્યં દક્ષેણાક્લિષ્ટકર્મણા।
ધર્મમાકાઙ્ક્ષતા લોકે ઈશ્વરસ્યાનસૂયતા॥ 12-67-48 (67454)
ન હિ રાજ્ઞઃ પ્રતીપાનિ કુર્વન્સુખમવાપ્નુયાત્।
પુત્રો ભ્રાતા વયસ્યો વા યદ્યપ્યાત્મસમો ભવેત્॥ 12-67-49 (67455)
કુર્યાત્કૃષ્ણગતિઃ શેષં જ્વલિતોઽનિલસારથિઃ।
ન તુ રાજ્ઞાઽભિપન્નસ્ય શેષં ક્વચન વિદ્યતે॥ 12-67-50 (67456)
તસ્ય સર્વાણિ રક્ષ્યાણિ દૂરતઃ પરિવર્જયેત્।
મૃત્યોરિવ જુગુપ્સેત રાજસ્વહરણાન્નરઃ॥ 12-67-51 (67457)
વધ્યેતભિમૃશન્સદ્યો મૃગઃ કૂટમિવ સ્પૃશન્।
આત્મસ્વમિવ સંરક્ષેદ્રાજસ્વમિહ બુદ્ધિમાન્॥ 12-67-52 (67458)
મહાન્તં નરકં ઘોરમપ્રતિષ્ઠમચેતસઃ।
પતન્તિ ચિરરાત્રાય રાજવિત્તાપહારિણઃ॥ 12-67-53 (67459)
રાજા ભોજો વિરાટ્ સમ્રાટ્ ક્ષત્રિયો ભૂપતિર્નૃપઃ।
ય એભિઃ સ્તૂયતે શબ્દૈઃ કસ્તં નાર્ચિતુમર્હતિ॥ 12-67-54 (67460)
તસ્માદ્બુભૂષુર્નિયતો જિતાત્મા સંયતેન્દ્રિયઃ।
મેધાવી ધૃતિમાન્દક્ષઃ સંશ્રયેત્ મહીપતિમ્॥ 12-67-55 (67461)
કૃતજ્ઞં પ્રાજ્ઞમક્ષુદ્રં દૃઢભક્તિં જિતેન્દ્રિયમ્।
ધર્મનિત્યં સ્થિતં સ્થાને મન્ત્રિણં પૂજયેન્નૃપઃ॥ 12-67-56 (67462)
દૃઢભક્તિં કૃતપ્રજ્ઞં ધર્મજ્ઞં સંયતેન્દ્રિયમ્।
શૂરમક્ષુદ્રકર્માણં પ્રસિદ્ધં જનમાશ્રયેત્॥ 12-67-57 (67463)
રાજા પ્રગલ્ભં પુરુષં કરોતિ
રાજા ભૃશં બૃંહયતે મનુષ્યમ્।
રાજાભિપન્નસ્ય કુતઃ સુખાનિ
રાજાઽભ્યુપેતં સુખિનં કરોતિ॥ 12-67-58 (67464)
`રાજા પ્રજાનાં પ્રથમં શરીરં
પ્રજાશ્ચ રાજ્ઞોઽપ્રતિમં શરીરમ્।
રાજ્ઞા વિહીના ન ભવન્તિ દેશા
દેશૈર્વિહીના ન નૃપા ભવન્તિ॥' 12-67-59 (67465)
રાજા પ્રજાનાં હૃદયં ગરીયો
ગતિઃ પ્રતિષ્ઠા સુખમુત્તમં ચ।
સમાશ્રિતા લોકમિમં પરં ચ
જયન્તિ સમ્યક્પુરુષા નરેન્દ્ર॥ 12-67-60 (67466)
નરાધિપશ્ચાપ્યનુશિષ્ય મેદિનીં
દમેન સત્યેન ચ સૌહૃદેન।
મહદ્ભિરિષ્ટ્વા ક્રતુભિર્મહાયશા
સ્ત્રિવિષ્ટપે સ્થાનમુપૈતિ શાશ્વતમ્॥ 12-67-61 (67467)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-67-62x (5496)
સ એવમુક્તોઽઙ્ગિરસા કૌસલ્યો રાજસત્તમઃ।
પ્રયત્નાત્કૃતવાન્વીરઃ પ્રજાપાલનમુત્તમમ્॥ ॥ 12-67-62 (67468)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 67॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-67-4 વૈનયિકં અભ્યુત્થાનાભિવાદનાદિકમ્। દક્ષિણા દક્ષિણાતોઽનન્તરઃ। સમીપે ભૂત્વાપ્રદક્ષિણીકૃત્યેત્યર્થઃ॥ 12-67-11 અનુદકે અલ્પોદકે। નિરાક્રન્દે હિંસ્રભયરહિતે॥ 12-67-14 વ્યાયચ્છમાનાન્સ્વંસ્વમર્થં અદાતૄન્॥ 12-67-15 વિષ્વક્સર્વતઃ લોપઃ અર્થાનાં લુમ્પનમ્॥ 12-67-18 અન્ધાશ્ચ ક્રોશત ઇતિ દ.પાઠઃ॥ 12-67-21 યોનિદોષઃ વ્યભિચારે વિગાનમ્॥ 12-67-23 ન સંપ્રવર્તેરન્ ન રેતઃ સિઞ્ચેરન્। ગર્ગરાઃ દધિમન્થનપાત્રાણિ॥ 12-67-28 હસ્તાદ્ધસ્તં હસ્તસ્થમપિ ચોરા હરેયુઃ॥ 12-67-30 વિવૃત્ય ઉદ્ધાટ્ય॥ 12-67-31 હસ્તલાઘવં તત્સાધ્યં તાડનમ્। અક્રુષ્ટં ગાલનં વા કુતો ન સહતે। અપિતુ અનાયકત્વાત્સહત એવ। ગાં પૃથ્વીમ્॥ 12-67-32 અપુરુષાઃ અરક્ષિતા અપિ॥ 12-67-35 ત્રય્યા વૈ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર વાર્તા જીવિકા તન્મૂલઃ। ત્રય્યા ચ વૃષ્ટ્યા દિહેતુતયા ત્રાયતે રક્ષતે સર્વં ત્રયી વાર્તાદિરિત્યર્થઃ॥ 12-67-42 આસીદતઃ સમીપસ્થાન્। મિથ્યોપચરિતો વઞ્ચિતઃ॥ 12-67-48 તસ્યોપદેશે સ્થાતવ્યમિતિ ટ.ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-67-50 અભિપન્નસ્ય તિરસ્કૃતસ્ય॥ 12-67-52 કૂટં મારણયન્ત્રમ્॥ 12-67-54 ભોજઃ સુખાનાં ભોજયિતા॥ 12-67-55 બુભૂષુર્ભવિતુમિચ્છુઃ॥ 12-67-58 નિષિદ્ધજનમાશ્રયેદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર નિષિદ્ધા જના યેન તમ્। અહમેકં એવેદં કાર્યં કરિષ્યામિ કિમેતૈરિતિ વાદિનમિત્યર્થઃ॥ 12-67-60 સમાશ્રિતા રાજાનમિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 068
॥ શ્રીઃ ॥
12.68. અધ્યાયઃ 068
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભીષ્મેણ રાજનીતિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-68-0 (67469)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-68-0x (5497)
પાર્થિવેન વિશેષેણ કિં કાર્યમવશિષ્યતે।
કથં રક્ષ્યો જનપદઃ કથં વધ્યાશ્ચ શત્રવઃ॥ 12-68-1 (67470)
કથં ચારાન્પ્રયુઞ્જીત વર્ણાન્વિશ્વાસયેત્કથમ્।
કથં ભૃત્યાન્કથં દારાન્કથં પુત્રાંશ્ચ ભારત॥ 12-68-2 (67471)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-68-2x (5498)
રાજવૃત્તં મહારાજ શૃણુષ્વાવહિતોઽખિલમ્।
યત્કાર્યં પાર્થિવેનાદૌ પાર્થિવપ્રકૃતેન વા॥ 12-68-3 (67472)
આત્મા જેયઃ સદા રાજ્ઞા તતો જેયાશ્ચ શત્રવઃ।
અજિતાત્મા નરપતિર્વિજયેત કથં રિપૂન્॥ 12-68-4 (67473)
એતાવાનાત્મવિજયઃ પઞ્ચવર્ગવિનિગ્રહઃ।
જિતેન્દ્રિયો નરપતિર્બાધિતું શક્નુયાદ્રિપુન્॥ 12-68-5 (67474)
ન્યસેત ગુલ્માન્દુર્ગેષુ સન્ધૌ ચ કુરુનન્દન।
નગરોપવને ચૈવ પુરોદ્યાને તથૈવ ચ॥ 12-68-6 (67475)
સંસ્થાનેષુ ચ સર્વેષુ પુટેષુ નગરસ્ય ચ।
મધ્યે ચ નરશાર્દૂલ તથા રાજનિવેશને॥ 12-68-7 (67476)
પ્રણિર્ધીશ્ચ તતઃ કુર્યાજ્જડાન્ધબધિરાકૃતીન્।
પુંસઃ પરીક્ષિતાન્પ્રાજ્ઞાન્ક્ષુત્પિપાસાશ્રમક્ષમાન્॥ 12-68-8 (67477)
અમાત્યેષુ ચ સર્વેષુ મિત્રેષુ ત્રિવિધેષુ ચ।
પુત્રેષુ ચ મહારાજ પ્રણિદધ્યાત્સમાહિતઃ॥ 12-68-9 (67478)
પુરે જનપદે ચૈવ તથા સામન્તરાજસુ।
યથા ન વિદ્યુરન્યોન્યં પ્રણિધેયાસ્તથા હિ તે॥ 12-68-10 (67479)
ચારાંશ્ચ વિદ્યાત્પ્રહિતાન્પરેણ ભરતર્ષભ।
આપણેષુ વિહારેષુ સમવાયેષુ વીથિષુ॥ 12-68-11 (67480)
આરામેષુ તથોદ્યાને પણ્ડિતાનાં સમાગમે।
વેશેષુ ચત્વરે ચૈવ સભાસ્વાવસથેષુ ચ॥ 12-68-12 (67481)
એવં વિહન્યાચ્ચારેણ પરચારં વિચક્ષણઃ।
ચારે ચ વિહતે સર્વં હતં ભવતિ ભારત॥ 12-68-13 (67482)
યદા તુ હીનં નૃપતિર્વિદ્યાદાત્માનમાત્મના।
અમાત્યૈઃ સહ સંમન્ત્ર્ય કુર્યાત્સન્ધિં બલીયસા॥ 12-68-14 (67483)
`વિદ્વાંસઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યા બ્રાહ્મણાશ્ચ બહુશ્રુતાઃ।
દણ્ડનીતૌ તુ નિષ્પન્ના મન્ત્રિણઃ પૃથિવીપતે॥ 12-68-15 (67484)
પ્રષ્ટવ્યો બ્રાહ્મણઃ પૂર્વં નીતિશાસ્ત્રસ્ય તત્વવિત્।
પશ્ચાત્પૃચ્છેત ભૂપાલઃ ક્ષત્રિયં નીતિકોવિદમ્।
વૈશ્યશૂદ્રૌ તથા ભૂયઃ શાસ્ત્રજ્ઞૌ હિતકારિણૌ॥ ' 12-68-16 (67485)
અજ્ઞાયમાને હીનત્વે સન્ધિં કુર્યાત્પરેણ વૈ।
લિપ્સુર્વા કંચિદેવાર્થં ત્વરમાણો વિચક્ષણઃ॥ 12-68-17 (67486)
ગુણવન્તો મહોત્સાહા ધર્મજ્ઞાઃ સાધવશ્ચ યે।
સન્દધીત નૃપસ્તૈશ્ચ રાષ્ટ્રં ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-68-18 (67487)
ઉચ્છિદ્યમાનમાત્માનં જ્ઞાત્વા રાજા મહામતિઃ।
પૂર્વાપકારિણો હન્યાલ્લોકદ્વિષ્ટાંશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-68-19 (67488)
યો નોપકર્તું શક્નોતિ નાપકર્તું મહીપતિઃ।
ન શક્યરૂપશ્ચોદ્ધર્તુમુપેક્ષ્યસ્તાદૃશો ભવેત્॥ 12-68-20 (67489)
યાત્રાં યાયાદવિજ્ઞાતમનાક્રન્દમનન્તરમ્।
વ્યાસક્તં ચ પ્રમત્તં ચ દુર્બલં ચ વિચક્ષણઃ॥ 12-68-21 (67490)
યાત્રામાજ્ઞાપયેદ્વીરઃ કલ્યઃ પુષ્ટબલઃ સુખી।
પૂર્વં કૃત્વા વિધાનં ચ યાત્રાયાં નગરે તથા॥ 12-68-22 (67491)
ન ચ પશ્યો ભવેદસ્ય નૃપો યશ્ચાતિવીર્યવાન્।
હીનશ્ચ બલવીર્યાભ્યાં કર્ષયંસ્તત્પરો વસેત્॥ 12-68-23 (67492)
રાષ્ટ્રં ચ પીડયેત્તસ્ય શસ્ત્રાગ્નિવિષમૂર્ચ્છનૈઃ।
અમાત્યવલ્લભાનાં ચ વિવાદાંસ્તસ્ય કારયેત્॥ 12-68-24 (67493)
વર્જનીયં સદા યુદ્ધં રાજ્યકામેન ધીમતા।
ઉપાયૈસ્ત્રિભિરાદાનમર્થસ્યાહ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-68-25 (67494)
સાન્ત્વેન તુ પ્રદાનેન ભેદેન ચ નરાધિપ।
યમર્થં શક્નુયાત્પ્રાપ્તું તેન તુષ્યેત પણ્ડિતઃ॥ 12-68-26 (67495)
આદદીત બલિં ચાપિ પ્રજાભ્યઃ કુરુનન્દન।
ષઙ્ભાગમમિતપ્રજ્ઞસ્તાસામેવાભિગુપ્તયે॥ 12-68-27 (67496)
દશાધર્મગતેભ્યો યદ્વસુ બહ્વલ્પમેવ વા।
તન્નાદદીત સહસા પૌરાણાં રક્ષણાય વૈ॥ 12-68-28 (67497)
યથા પુત્રાસ્તથા પૌરા દ્રષ્ટવ્યાસ્તે ન સંશયઃ।
ભક્તિશ્ચૈષુ ન કર્તવ્યા વ્યવહારપ્રદર્શને॥ 12-68-29 (67498)
શ્રોતું ચૈવ ન્યસેદ્રાજા પ્રાજ્ઞાન્સર્વાર્થદર્શિનઃ।
વ્યવહારેષુ સતતં તત્ર રાજ્યં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-68-30 (67499)
આકરે લવણે શુલ્કે તરે નાગબલે તથા।
ન્યસેદમાત્યાન્નૃપતિઃ સ્વાપ્તાન્વા પુરુષાન્હિતાન્॥ 12-68-31 (67500)
સમ્યગ્દણ્ડધરો નિત્યં રાજા ધર્મમવાપ્નુયાત્।
નૃપસ્ય સતતં દણ્ડઃ સમ્યગ્ધર્મઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-68-32 (67501)
વેદવેદાઙ્ગવિત્પ્રાજ્ઞઃ સુતપસ્વી નૃપો ભવેત્।
દાનશીલશ્ચ સતતં યજ્ઞશીલશ્ચ ભારત॥ 12-68-33 (67502)
એતે ગુણાઃ સમસ્તાઃ સ્યુર્નૃપસ્ય સતતં સ્થિરાઃ।
વ્યવહારસ્ય લોપેન કુતઃ સ્વર્ગઃ કુતો યશઃ॥ 12-68-34 (67503)
યદા તુ પીડિતો રાજા ભવેદ્રાજ્ઞા બલીયસા।
[તદાભિસંશ્રયેદ્દુર્ગં બુદ્ધિમાન્પૃથિવીપતિઃ॥ 12-68-35 (67504)
વિધાવાક્રમ્ય મિત્રાણિ વિધાનમુપકલ્પયેત્।
સામભેદાન્વિરોધાર્થં વિધાનમુપકલ્પયેત્॥] 12-68-36 (67505)
`ત્રિધા તુ કૃત્વા મિત્રાણિ વિધાનમુપકલ્પયેત્।'
ઘોષાન્ન્યસેત માર્ગેષુ ગ્રામાનુત્થાપયેદપિ।
પ્રવેશયેચ્ચ તાન્સર્વાઞ્શાખાનગરકેષ્વપિ॥ 12-68-37 (67506)
યે ગુપ્તાશ્ચૈવ દુર્ગાશ્ચ દેશાસ્તેષુ પ્રવેશયેત્।
ધનિનો બલમુખ્યાંશ્ચ સાન્ત્વયિત્વા પુનઃ પુનઃ॥ 12-68-38 (67507)
સસ્યાભિહારં કુર્વીત સ્વયમેવ નરાધિપઃ।
અસંભવે પ્રવેશસ્ય દાહયેદગ્નિના ભૃશમ્॥ 12-68-39 (67508)
ક્ષેત્રસ્થેષુ ચ સસ્યેષુ શત્રોરુપજપેન્નરાન્।
વિનાશયેદ્વા તત્સર્વં બલેનાથ સ્વકેન વૈ॥ 12-68-40 (67509)
નદીમાર્ગેષુ ચ તથા સંક્રમાનવસાદયેત્।
જલં વિસ્રાવયેત્સર્વમવિસ્રાવ્યં ચ દૂષયેત્॥ 12-68-41 (67510)
તદાત્વેનાયતીભિશ્ચ નિવસેદ્ભૂમ્યનન્તરમ્।
પ્રતિઘાતં પરસ્યાજૌ યુદ્ધકાલેઽપ્યુપસ્થિતે॥ 12-68-42 (67511)
દુર્ગાણાં ચાભિતો રાજા મૂલચ્છેદં પ્રકારયેત્।
સર્વેષાં ક્ષુદ્રવૃક્ષાણાં ચૈત્યવૃક્ષાન્વિવર્જયેત્॥ 12-68-43 (67512)
પ્રવૃદ્ધાનાં ચ વૃક્ષાણાં શાખાં પ્રચ્છેદયેત્તથા।
ચૈત્યાનાં સર્વથા ત્યાજ્યમપિ પત્રસ્ય પાતનમ્॥ 12-68-44 (67513)
`દેવાનામાશ્રયાશ્ચૈત્યા યક્ષરાક્ષસભોગિનામ્।
પિશાચપન્નગાનાં ચ ગન્ધર્વાપ્સરસામપિ।
રૌદ્રાણાં ચૈવ ભૂતાનાં તસ્માત્તાન્પરિવર્જયેત્॥ 12-68-45 (67514)
શ્રૂયતે હિ નિકુમ્ભેન સૌદાસસ્ય બલં હતમ્।
મહેશ્વરગણેશેન વારાણસ્યાં નરાધિપ॥ ' 12-68-46 (67515)
પ્રગણ્ડીઃ કારયેત્સમ્યગાકાશજનનીસ્તદા।
આપૂરયેચ્ચ પરિખાં સ્થાણુનક્રઝષાકુલામ્॥ 12-68-47 (67516)
સઙ્કટદ્વારકાણિ સ્યુરુચ્છ્વાસાર્થં પુરસ્ય ચ।
તેષાં ચ દ્વારવદ્ગુપ્તિઃ કાર્યા સર્વાત્મના ભવેત્॥ 12-68-48 (67517)
દ્વારેષુ ચ ગુરૂણ્યેવ યન્ત્રાણિ સ્થાપયેત્સદા।
આરાપયેચ્છતઘ્નીશ્ચ સ્વાધીનાનિ ચ કારયેત્॥ 12-68-49 (67518)
કાષ્ઠાનિ ચાભિહાર્યાણિ તથા કૂપાંશ્ચ ખાનયેત્।
સંશોધયેત્તથા કૂપાન્કૃતાન્પૂર્વપયોર્થિભિઃ॥ 12-68-50 (67519)
તૃણચ્છન્નાનિ વેશ્માનિ પઙ્કેનાથ પ્રલેપયેત્।
નિર્હરેચ્ચ તૃણં માસિ ચૈત્રે વહ્નિભયાત્પુરા॥ 12-68-51 (67520)
નક્તમેવ ચ ભક્તાનિ પાચયેત નરાધિપઃ।
ન દિવા જ્વાલયેદગ્નિં વર્જયિત્વાઽઽગ્નિહોત્રિકમ્॥ 12-68-52 (67521)
`યથાસંભવશૈલાનિ ચૈષ્ટકાનિ ચ કારયેત્।
મૃણ્મયાનિ ચ કુર્વીત જ્ઞાત્વા દેશં બલાબલમ્॥ ' 12-68-53 (67522)
કર્મારારિષ્ટશાલાસુ જ્વલેદગ્નિઃ સુરક્ષિતઃ।
ગૃહાણિ ચ પ્રવેશ્યાન્તર્વિધેયઃ સ્યાદ્ધુતાશનઃ॥ 12-68-54 (67523)
મહાદણ્ડશ્ચ તસ્ય સ્યાદ્યસ્યાગ્નિર્વૈ દિવા ભવેત્।
પ્રઘોષયેદથૈવં ચ રક્ષણાર્થં પુરસ્ય ચ॥ 12-68-55 (67524)
ભિક્ષુકાંશ્ચાક્રિકાંશ્ચૈવ ક્લીબોન્મત્તાન્કુશીલવાન્।
બાહ્યાન્કુર્યાન્નરશ્રેષ્ઠ દોષાય સ્યુર્હિ તે શઠાઃ॥ 12-68-56 (67525)
ચત્વરેષ્વથ તીર્થેષુ સભાસ્વાવસથેષુ ચ।
યથાર્થવર્ણં પ્રણિધિં કુર્યાત્સર્વત્ર પાર્થિવઃ॥ 12-68-57 (67526)
વિશાલાન્રાજમાર્ગાંશ્ચ કારયેત નરાધિપઃ।
પ્રપાશ્ચ વિપણીશ્ચૈવ યથોદ્દેશં સમાદિશેત્॥ 12-68-58 (67527)
ભાણ્ડાગારાયુધાગારાન્ધાન્યાગારાંશ્ચ સર્વશઃ।
અશ્વાગારાન્ગજાગારાન્બલાધિકરણાનિ ચ॥ 12-68-59 (67528)
પરિખાશ્ચૈવ કૌરવ્ય પ્રતોલીસઙ્કટાનિ ચ।
ન જાતુ કશ્ચિત્પશ્યેત ગુહ્યમેતદ્યુધિષ્ઠિર॥ 12-68-60 (67529)
અર્થસંનિચયં કુર્યાદ્રાજા પરબલાર્દિતઃ।
તૈલં મધુ ઘૃતં સસ્યમૌષધાનિ ચ સર્વશઃ॥ 12-68-61 (67530)
અઙ્ગારકુશમુઞ્જાનાં પલાશશરવર્ણિનામ્।
યવસેન્ધનદિગ્ધાનાં કારયેત ચ સંચયાન્॥ 12-68-62 (67531)
આયુધાનાં ચ સર્વેષાં શક્ત્યૃષ્ટિપ્રાસચર્મણામ્।
સંચયાનેવમાદીનાં કારયેત નરાધિપઃ॥ 12-68-63 (67532)
ઔષધાનિ ચ સર્વાણિ મૂલાનિ ચ ફલાનિ ચ।
ચતુર્વિધાંશ્ચ વૈદ્યાન્વૈ સંગૃહ્ણીયાદ્વિશેષઠઃ॥ 12-68-64 (67533)
નટાંશ્ચ નર્તકાંશ્ચૈવ મલ્લાન્માયાવિનસ્તથા।
શોભયેયુઃ પુરવરં મોદયેયુશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-68-65 (67534)
યતઃ શઙ્કા ભવેચ્ચાપિ ભૃત્યતોઽથાપિ મન્ત્રિતઃ।
પૌરેભ્યો નૃપતેર્વાપિ સ્વાધીનાન્કારયેત તાન્॥ 12-68-66 (67535)
કૃતે કર્માણિ રાજા તાન્પૂજયેદ્ધનસંચયૈઃ।
માનનેન યથાર્હેણ સાન્ત્વેન વિવિધેન ચ॥ 12-68-67 (67536)
નિર્વેદયિત્વા તુ પરં હત્વા વા કુરુનન્દન।
ગતાનૃણ્યો ભવેદ્રાજા યથા શાસ્ત્રે નિદર્શિતમ્॥ 12-68-68 (67537)
રાજ્ઞા સપ્તૈવ રક્ષ્યાણિ તાનિ ચૈવ નિબોધ મે।
આત્માઽમાત્યાશ્ચ કોશાશ્ચ દણ્ડો મિત્રાણિ ચૈવ હિ॥ 12-68-69 (67538)
તથા જનપદાશ્ચૈવ પુરં ચ કુરુનન્દન।
એતત્સપ્તાત્મકં રાજ્યં પરિપાલ્યં પ્રયત્નતઃ॥ 12-68-70 (67539)
ષાઙ્ગુણ્યં ચ ત્રિવર્ગં ચ ત્રિવર્ગપરમં તથા।
યો વેત્તિ પુરુષવ્યાઘ્ર સ ભુઙ્ક્તે પૃથિવીમિમામ્॥ 12-68-71 (67540)
ષાઙ્ગુણ્યમિતિ યત્પ્રોક્તં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર।
સન્ધાયાસનમિત્યેવ યાત્રાસન્ધાનમેવ ચ॥ 12-68-72 (67541)
વિગૃહ્યાસનમિત્યેવ યાત્રાં સંપરિગૃહ્ય ચ।
દ્વૈધીભાવસ્તથાઽન્યેષાં સંશ્રયોઽથ પરસ્ય ચ॥ 12-68-73 (67542)
ત્રિવર્ગશ્ચાપિ યઃ પ્રોક્તસ્તમિહૈકમનાઃ શૃણુ।
ક્ષયઃ સ્થાનં ચ વૃદ્ધિશ્ચ ત્રિવર્ગઃ પરમસ્તથા॥ 12-68-74 (67543)
`ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ ત્રિવર્ગો વૈ સનાતનઃ।
મન્ત્રશ્ચૈવ પ્રભાવશ્ચ ઉત્સાહશ્ચૈવ તાન્ત્રિકઃ।
શક્તિત્રયં સમાખ્યાતં ત્રિવર્ગસ્ય ચ તત્પરમ્॥ 12-68-75 (67544)
કાર્યં ચ કારણં ચૈવ કર્તા ચ પરિકીર્તિતઃ।
એતત્પરતરં વિદ્યાન્ત્રિવર્ગાદપિ ભારત।
સર્વેપાં ચ ક્ષયે રાજન્યસ્ત્રિવર્ગઃ સનાતનઃ॥ 12-68-76 (67545)
સત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ત્રિવર્ગકરણં સ્મૃતમ્।
તેનાત્યન્તવિમુક્તશ્ચ મુક્તઃ પુરુષ ઉચ્યતે॥ 12-68-77 (67546)
કાર્યસ્ય સર્વથા નાશો મોક્ષ ઇત્યભિધીયતે।
તેન મોક્ષપરશ્ચૈવ દેવદેવઃ પિતામહઃ।
તુષ્ટ્યર્થસ્ય ત્રિવર્ગસ્ય રક્ષામાહ પિતામહઃ॥ 12-68-78 (67547)
જગતો લૌકિકી યાત્રા યત્ર નિત્યં પ્રતિષ્ઠિતા।'
ધર્મોઽર્થશ્ચૈવ કામશ્ચ સેવિતવ્યાઃ સ્વકાલતઃ॥ 12-68-79 (67548)
`સેવા ધર્મસ્ય કર્તવ્યા સતતં ભૂરિવત્સરૈઃ।
પુરુષૈર્નરશાર્દૂલ તન્મૂલાઃ સર્વથા ક્રિયાઃ॥' 12-68-80 (67549)
ધર્મેણ ચ મહીપાલશ્ચિરં રક્ષતિ મેદિનીમ્।
`યઃ કશ્ચિદ્ધાર્મિકો રાજા સ વિપન્નોઽપિ ભૂપતિઃ।
અર્થકામવિહીનોઽપિ ચિરં પાલયતે મહીમ્॥' 12-68-81 (67550)
અસ્મિન્નર્થે હિ દ્વૌ શ્લોકૌ ગીતાવઙ્ગિરસા સ્વયમ્।
યાદવીપુત્ર ભદ્રં તે શ્રોતુમર્હસિ તાવપિ॥ 12-68-82 (67551)
કૃત્વા કાર્યાણિ ધર્મેણ સમ્યક્સંપાલ્ય મેદિનીમ્।
પાલયિત્વા તથા પૌરાન્પરત્ર સુખમેધતે॥ 12-68-83 (67552)
કિં તસ્ય તપસા રાજ્ઞઃ કિંચ તસ્યાધ્વરૈઃ કૃતૈઃ।
સુપાલિતાઃ પ્રજા યસ્ય સર્વધર્મકૃદેવ સઃ॥ 12-68-84 (67553)
શ્લોકાશ્ચોશનસા ગીતાસ્તાન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર।
દણ્ડનીતેશ્ચ યન્મૂલં ત્રિવર્ગસ્ય ચ ભૂપતે॥ 12-68-85 (67554)
ભાર્ગવાઙ્ગિરસં કર્મ ષોડશાઙ્ગં ચ યદ્બલમ્।
વિષં માયા ચ દૈવં ચ પૌરુષં ચાત્મસિદ્ધયે॥ 12-68-86 (67555)
પ્રાગુદક્પ્રવણં દુર્ગં સમાસાદ્ય મહીપતિઃ।
ત્રિવર્ગત્રયસંપૂર્ણમુપાદાય તમુદ્વહેત્॥ 12-68-87 (67556)
ષટ્પઞ્ચ ચ વિનિર્જિત્ય દશ ચાષ્ટૌ ચ ભૂપતિઃ।
ત્રિવર્ગૈર્દશભિર્યુક્તઃ સુરૈરપિ ન જીર્યતે॥ 12-68-88 (67557)
ન બુદ્ધિં પરિગૃહ્ણીત સ્ત્રીણાં મૂર્ખજનસ્ય ચ।
દૈવોપહતબુદ્ધીનાં યે ચ વેદૈર્વિવર્જિતાઃ।
ન તેષાં શૃણુયાદ્રાજા બુદ્ધિસ્તેષાં પરાઙ્ભુખી॥ 12-68-89 (67558)
સ્ત્રીપ્રધાનાનિ રાજ્યાનિ વિદ્વદ્ભિર્વર્જિતાનિ ચ।
મૂર્ખામાત્યાગ્નિતપ્તાનિ શુષ્યન્તે જલબિન્દુવત્॥ 12-68-90 (67559)
વિદ્વાંસઃ પ્રથિતા યે ચ યે ચાપ્તાઃ સર્વકર્મસુ।
બુદ્ધેષુ દૃષ્ટકર્માણિ તેષાં ચ શૃણુયાન્નૃપઃ॥ 12-68-91 (67560)
દૈવં પુરુષકારં ચ ત્રિવર્ગં ચ સમાશ્રિતઃ।
દૈવતાનિ ચ વિપ્રાંશ્ચ પ્રણમ્ય વિજયી ભવેત્॥' ॥ 12-68-92 (67561)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટષષ્ટિમોઽધ્યાયઃ॥ 68॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-68-3 પાર્થિવેન પૃથુવંશ્યેન રાજ્ઞા। પાર્થિવપ્રકૃતેન વા વિજાતીયેનાપિ તત્કાર્યકારિણા॥ 12-68-4 આત્મા ચિત્તમ્॥ 12-68-5 પઞ્ચવર્ગઃ શ્રોત્રાદિઃ॥ 12-68-6 ગુલ્માન્ રક્ષિણઃ પત્તીન્। સંધૌ સીમાન્તે॥ 12-68-7 સંસ્થાનેષુ કોષ્ઠપાલાદ્યુપવેશનસ્થાનેષુ। મધ્યેઽન્તઃ પુરે॥ 12-68-8 પ્રણિધીન્ ચારાન્॥ 12-68-11 વિહારેષુ યૂનાં મલ્લક્રીડાસ્થાનેષુ॥ 12-68-12 સભાસુ રાજસંસત્સુ। આવસથેષુ તત્ર તત્ર મહતાં ગૃહેષુ॥ 12-68-13 એવં વિચિનુયાદ્રાજા પરચારં વિચક્ષણઃ। ચારે હિ વિદિતે પૂર્વં હિતં ભવતિ પાણ્ડવ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર વિચિનુયાત્ અન્વિષ્યાત્ ઇત્યર્થઃ॥ 12-68-18 તૈર્દ્વારભૂતૈઃ તાન્દ્વારીકૃત્યબલવદ્ભિર્નૃપૈઃ સહ સંધિં કુર્યાત્॥ 12-68-19 પૂર્વાપકારિણઃ પૂર્વં દુષ્ટા ઇતિ અપકૃતાઃ પશ્ચાદ્દયયાનુગૃહીતાઃ॥ 12-68-21 અવિજ્ઞાતં ક્રિયાવિશેષણમિદમ્। અનાકન્દં મિત્રહીનમ્। અનન્તરં બન્ધુજનહીનમ્। વ્યાસક્તં અન્યેન યુદ્ધં કુર્વાણમ્। પ્રમત્તં અનવહિતમ્। યાત્રાયાં યદિ વિજ્ઞાતમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યાત્રાયાં યદિ ઇચ્છાસ્યાત્તર્હિ દુર્બલત્વાદિના વિજ્ઞાતં શત્રું પ્રતિ યાત્રામાજ્ઞાપયેદિત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ॥ 12-68-22 વિધાનં રક્ષણાદિસામગ્રીસંપાદનમ્ ॥ 12-68-23 કર્ષયન્ વીર્યવન્તં। તત્પરઃ કર્ષણપરઃ॥ 12-68-28 દશધર્મગતેભ્ય ઇતિ। તદાદદીત સહસેતિ ચ ઝ. પાઠઃ। તત્ર દશધર્મગતાઃ મત્તોન્મત્તાદય ઇત્યર્થઃ॥ 12-68-29 ભક્તિઃ સ્વીયત્વેન સ્નેહઃ॥ 12-68-30 સૂતં ચ વિન્યસેદ્રાજા પ્રાજ્ઞં સર્વાર્થદર્શિનમ્। ઇતિ ટ.ડ.થ.દ. પાઠઃ॥ 12-68-31 આકરે સ્વર્ણાદ્યુત્પત્તિસ્થાને। લવણે તદુત્પત્તિસ્થાને। શુલ્કે ધાન્યાદિવિક્રયસ્થાને। તરે નદીસંતરણે। નાગબલે હસ્તિયૂથે॥ 12-68-37 ઘોષાન્ વનસ્થાન્માર્ગેષુ રાજપથેષુ ન્યસેત્॥ 12-68-40 ઉપજપેત્ ભેદયિત્વા તદ્દ્વારા દાહયેત્॥ 12-68-41 સંક્રમાન્ અવતરણાર્થાન્સેતન્। જલં તટાકાદિસ્થં વિસ્રાવયેત્। તદયોગ્યં વાપીકૂપાદિસ્થં દૂષયેત્ વિષાદિના નાશયેત્॥ 12-68-42 તદાત્વેન વર્તમાનકાલે આયતીભિઃ ઉત્તરકાલેષુ ચ। અપવર્ગે તૃતીયા। સર્વદા આજૌ પરસ્ય શત્રોઃ પ્રતિઘાતં હન્તારં ભૂમ્યનન્તરં નિકટદેશવાસિનં તચ્છત્રુમાશ્રિત્યનિવસેત્॥ 12-68-47 પ્રગણ્ડીર્દુર્ગપ્રાકારભિત્તૌ શૂરાણામુપવેશનસ્થાનાનિ। આકાશજનનીસ્તત્રૈવૈકપક્ષાયાં ભિત્તૌ તત્રત્યાનાં રક્ષણભૂતાયાં બાહ્યાર્થદર્શનાર્થાનિ ક્ષુદ્રચ્છિદ્રાણિ યદ્દ્વારા આગ્નેયાસ્ત્રગુલિકાઃ પ્રક્ષિપ્યન્તે। સ્થાણવઃ સશૂલાઃ। પ્રકુણ્ઠીઃ કારયેત્ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-68-48 સંકટદ્વારકાણિ સૂક્ષ્મદ્વારાણિ। તેષાં ચ દ્વારવત્ ગુપ્તિઃ કાર્યા। કુલિકદ્વારકાણિ સ્યુઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-68-54 કર્મારો લોહકારાદિઃ। અન્તર્વિધેયઃ આચ્છાદિતઃ કર્તવ્યઃ॥ 12-68-55 મહાદણ્ડો વધઃ॥ 12-68-56 ચાક્રિકાન્ શાકટિકાન્। કુશીલવાન્ ફાલલેખાન્॥ 12-68-62 વર્ણિનાં લેખકાનામ્। યવસં ધાસઃ। દિગ્ધાનાં વિષાક્તવાણાનામ્॥ 12-68-64 ચતુર્વિધાન્ વિષશલ્યરોગકૃત્યાહરાન્॥ 12-68-72 સન્ધાયાસનં સન્ધિં કૃત્વાઽવસ્થિતિઃ। યાત્રાસન્ધાનં યાનમ્॥ 12-68-73 યાત્રાં સંપરિગૃહ્યાઽઽસનં શત્રોર્ભયપ્રદર્શનાર્થં યાનં પ્રદર્શ્ય સ્વસ્થાનેઽવસ્થાનમ્। દ્વૈધીભાવ ઉભયત્ર સંધિકરણમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 069
॥ શ્રીઃ ॥
12.69. અધ્યાયઃ 069
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કૃતાદિયુગચતુષ્ટયગુણનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-69-0 (67562)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-69-0x (5499)
દણ઼્ડનીતિશ્ચ રાજા ચ સમસ્તૌ તાવુભાવપિ।
તત્ર કિં કુર્વતઃ સિદ્ધિસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-69-1 (67563)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-69-2x (5500)
માહાત્મ્યં દણ્ડનીત્યાસ્તુ સાધ્યં શબ્દૈઃ સહેતુકૈઃ।
શૃણુ મે શંસતો રાજન્યથાવદિહ ભારત॥ 12-69-2 (67564)
દણ્ડનીતિઃ સ્વધર્મેષુ ચાતુર્વર્ણ્યં નિયચ્છતિ।
પ્રયુક્તા સ્વામિના સમ્યગધર્મેભ્યો નિયચ્છતિ॥ 12-69-3 (67565)
ચાતુર્વર્ણ્યે સ્વધર્મસ્થે મર્યાદાનામસંકરે।
દણ઼્ડનીતિકૃતે ક્ષેમે પ્રજાનામકુતોભયે॥ 12-69-4 (67566)
સોમે પ્રયત્નં કુર્વન્તિ વયો વર્ણા યથાવિધિ।
તસ્માદેવ મનુષ્યાણાં સુખં વિદ્ધિ સમાહિતમ્॥ 12-69-5 (67567)
કાલો વા કારણં રાજ્ઞો રાજા વા કાલકારણમ્।
ઇતિ તે સંશયો માભૂદ્રાજા કાલસ્ય કારણમ્॥ 12-69-6 (67568)
દણ્ડનીત્યાં યદા રાજા સમ્યક્કાર્ત્સ્ન્યેન વર્તતે।
તદા કૃતયુગં નામ કાલઃ શ્રેષ્ઠઃ પ્રવર્તતે॥ 12-69-7 (67569)
ભવેત્કૃતયુગે ધર્મો નાધર્મો વિદ્યતે ક્વચિત્।
સર્વેષામેવ વર્ણાનાં નાધર્મે રમતે મનઃ॥ 12-69-8 (67570)
યોગક્ષેમાઃ પ્રવર્તન્તે પ્રજાનાં નાત્ર સંશયઃ।
વૈદિકાનિ ચ કર્માણિ ભવન્ત્યપિ ગુણાન્યુત॥ 12-69-9 (67571)
ઋતવશ્ચ સુખાઃ સર્વે ભવન્ત્યુત નિરામયાઃ।
પ્રસીદન્તિ નરાણાં ચ સ્વરવર્ણમનાંસિ ચ॥ 12-69-10 (67572)
વ્યાધયો ન ભવન્ત્યત્ર નાલ્પાયુર્દૃશ્યતે નરઃ।
વિધવા ન ભવન્ત્યત્ર નૃશંસો નાત્ર જાયતે॥ 12-69-11 (67573)
અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી ભવન્ત્યોષધયસ્તથા।
ત્વક્પત્રફલમૂલાનિ વીર્યવન્તિ ભવન્તિ ચ॥ 12-69-12 (67574)
નાધર્મો વિદ્યતે તત્ર ધર્મ એવ તુ કેવલમ્।
ઇતિ કાર્તયુગાનેતાન્ગુણાન્વિદ્ધિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-69-13 (67575)
દણ્ડનીત્યા યદા રાજા ત્રીનંશાનનુવર્તતે।
ચતુર્થમંશમુત્સૃજ્ય તદા ત્રેતા પ્રવર્તતે॥ 12-69-14 (67576)
અધર્મસ્ય ચતુર્થાંશસ્ત્રીનંશાનનુવર્તતે।
કૃષ્ટપચ્યૈવ પૃથિવી ભવન્ત્યોષધયસ્તથા॥ 12-69-15 (67577)
અર્ધં ત્યક્ત્વા યદા રાજા નીત્યર્ધમનુવર્તતે।
તતસ્તુ દ્વાપરં નામ સ કાલઃ સંપ્રવર્તતે॥ 12-69-16 (67578)
અશુભસ્ય યદા ત્વર્ધં દ્વાવંશાવનુવર્તતે।
કુષ્ટપચ્યૈવ પૃથિવી ભવત્યર્ધફલા તથા॥ 12-69-17 (67579)
દણ્ડનીતિં પરિત્યજ્ય યદા કાર્ત્સ્ન્યેન ભૂમિપઃ।
પ્રજાઃ ક્લિશ્નાત્યયોગેન પ્રવર્તેત તદા કલિઃ॥ 12-69-18 (67580)
કલાવધર્મો ભૂયિષ્ઠો ધર્મો ભવતિ ન ક્વચિત્।
સર્વેષામેવ વર્ણાનાં સ્વધર્માચ્ચ્યવતે મનઃ॥ 12-69-19 (67581)
શૂદ્રા ભૈક્ષેણ જીવન્તિ બ્રાહ્મણાઃ પરિચર્યયા।
યોગક્ષેમસ્ય નાશશ્ચ વર્તતે વર્ણસંકરઃ॥ 12-69-20 (67582)
વૈદિકાનિ ચ કર્માણિ ભવન્તિ વિગુણાન્યુત।
ઋતવો ન સુખાઃ સર્વે ભવન્ત્યામયિનસ્તથા॥ 12-69-21 (67583)
હ્રસન્ત ચ મનુષ્યાણાં સ્વરવર્ણમનાંસ્યુત।
વ્યાધયશ્ચ ભવન્ત્યત્ર મ્રિયન્તે ચાશતાયુષઃ॥ 12-69-22 (67584)
વિધવાશ્ચ ભવન્ત્યત્ર નૃશંસા જાયતે પ્રજા।
ક્વચિદ્વર્ષતિ પર્જન્યઃ ક્વચિત્સસ્યં પ્રરોહતિ॥ 12-69-23 (67585)
રસાઃ સર્વે ક્ષયં યાન્તિ યદા નેચ્છતિ ભૂમિપઃ।
પ્રજાઃ સંરક્ષિતું સમ્યગ્દણ઼્ડનીતિસમાહિતઃ॥ 12-69-24 (67586)
રાજા કૃતયુગસ્રષ્ટા ત્રેતાયા દ્વાપરસ્ય ચ।
યુગસ્ય ચ ચતુર્થસ્ય રાજા ભવતિ કારણમ્॥ 12-69-25 (67587)
કૃતસ્ય કરણાદ્રાજા સ્વર્ગમત્યન્તમશ્નુતે।
ત્રેતાયાઃ કરણાદ્રાજા સ્વર્ગં નાત્યન્તમશ્નુતે॥ 12-69-26 (67588)
પ્રવર્તનાદ્દ્વાપરસ્ય યથાભાગમુપાશ્નુતે।
કલેઃ પ્રવર્તનાદ્રાજા પાપમત્યન્તમશ્નુતે॥ 12-69-27 (67589)
તતો વસતિ દુષ્કર્મા નરકે શાશ્વતીઃ સમાઃ।
પ્રજાનાં કલ્મષે મગ્નોઽકીર્તિ પાપં ચ વિન્દતિ॥ 12-69-28 (67590)
દણ્ડનીતિં પુરસ્કૃત્ય ક્ષત્રિયેણ વિજાનતા।
લિપ્સિતવ્યમલભ્યં ચ લબ્ધં રક્ષ્યં ચ ભારત।
`યોગક્ષેમાઃ પ્રવર્તન્તે પ્રજાનાં નાત્ર સંશયઃ॥' 12-69-29 (67591)
લોકસ્ય સીમન્તકરી મર્યાદા લોકપાવની।
સમ્યઙ્ગીતા દણ્ડનીતિર્યથા માતા યથા પિતા॥ 12-69-30 (67592)
યસ્યાં ભવન્તિ ભૂતાનિ તદ્વિદ્ધિ ભરતર્ષભ।
એષ એવ પરો ધર્મો યદ્રાજા દણ્ડનીતિમાન્॥ 12-69-31 (67593)
તસ્માત્કૌરવ્ય ધર્મેણ પ્રજાઃ પાલય નીતિમાન્।
એવં વૃત્તઃ પ્રજા રક્ષન્સ્વર્ગં જેતાસિ દુર્જયમ્॥ ॥ 12-69-32 (67594)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 69॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-69-3 અધર્મેભ્ય ઇતિ પ઼ઞ્ચમી॥ 3॥ 12-69-11 કપણો ન ત્વિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-69-18 અયોગેન અનુપ્રાયેન॥ 12-69-20 યોગક્ષેમસ્ય નાશાચ્ચેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-69-30 સીમન્તકરી ત્ર્યવસ્યાપિકા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 070
॥ શ્રીઃ ॥
12.70. અધ્યાયઃ 070
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજનપ્રાનુવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-70-0 (67595)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-70-0x (5501)
ક્તેન વૃત્તેન વૃત્તક્ષ વર્તમાનો મહીપતિઃ।
સુખેનાર્યાન્તુસુખોદર્કાનિહ ચ પ્રેત્ય ચાશ્નુતે॥ 12-70-1 (67596)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-70-2x (5502)
ઇત્થં ગુણાનાં ષટ્ત્રિંશી ષટ્ત્રિંશદ્ગુણસંયુતા।
યાન્ગુણાંસ્તુ ગુણોપેતઃ કુર્વન્ગુણમવાપ્નુયાત્॥ 12-70-2 (67597)
ચરેદ્ધર્માનકટુકો મુઞ્ચેત્સ્નેહં ન ચાસ્તિકઃ।
અનૃશંસશ્ચરેદર્થં ચરેત્કામમનુદ્ધતઃ॥ 12-70-3 (67598)
પ્રિયં બ્રૂયાદકૃપણઃ શૂરઃ સ્યાદવિકત્થનઃ।
દાતા નાપાત્રવર્ષી સ્યાત્પ્રગલ્ભઃ સ્યાદનિષ્ઠુરઃ॥ 12-70-4 (67599)
સંદધીત ન ચાનાર્યૈર્વિગૃહ્ણીયાચ્ચ શત્રુભિઃ।
નાનાપ્તૈશ્ચારયેચ્ચારં કુર્યાત્કાર્યમપીડયા॥ 12-70-5 (67600)
અર્થં બ્રૂયાન્ન ચાસત્સુ ગુણાન્બ્રૂયાન્ન ચાત્મનઃ।
આદદ્યાન્ન ચ સાધુભ્યો નાસત્પુરુષમાશ્રયેત્॥ 12-70-6 (67601)
નાપરીક્ષ્ય નયેદ્દણ્ડં ન ચ મન્ત્રં પ્રકાશયેત્।
વિસૃજેન્ન ચ લુબ્ધેભ્યો વિશ્વસેન્નાપકારિષુ॥ 12-70-7 (67602)
અનીર્ષુર્ગુપ્તદારઃ સ્યાચ્ચોક્ષઃ સ્યાદઘૃણી નૃપઃ।
સ્ત્રિયઃ સેવેત નાત્યર્થં મૃષ્ટં ભુઞ્જીત નાહિતમ્॥ 12-70-8 (67603)
અસ્તબ્ધઃ પૂજયન્માન્યાન્ગુરૂન્સેવેદમાયયા।
અર્ચેદ્દેવાનદમ્ભેન શ્રિયમિચ્છેદકૃત્સિતામ્॥ 12-70-9 (67604)
સેવેત પ્રણયં હિત્વા દક્ષઃ સ્યાન્ન ત્વકાલવિત્।
સાન્ત્વયેન્ન ચ મોક્ષાય અનુગૃહ્ણન્ન ચાક્ષિપેત્॥ 12-70-10 (67605)
પ્રહરેન્ન ત્વવિજ્ઞાય હત્વા શત્રૂન્ન શોચયેત્।
ક્રોધં કુર્યાન્ન ચાકસ્માન્મૃદુઃ સ્યાન્નાપકારિષુ॥ 12-70-11 (67606)
એવં ચરસ્વ રાજ્યસ્થો યદિ શ્રેય ઇહેચ્છસિ।
અતોઽન્યથા નરપતિર્ભયમૃચ્છત્યનુત્તમમ્॥ 12-70-12 (67607)
ઇતિ સર્વાન્ગુણાનેતાન્યથોક્તાન્યોઽનુવર્તતે।
અનુભૂયેહ ભદ્રાણિ પ્રેત્ય સ્વર્ગે મહીયતે॥ 12-70-13 (67608)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-70-14x (5503)
12-70-14 (67609)
ઇદં વચઃ શાન્તનવસ્ય શુશ્રુવા
ન્યુધિષ્ઠિરઃ પાર્થિવમુખ્યસંવૃતઃ।
તદા વવન્દે ચ પિતામહં નૃપો
યથોક્તમેતચ્ચ ચકાર બુદ્ધિમાન્॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-70-2 ષટ્ત્રિંશી ષટ્ત્રિંશત્સંખ્યાકા॥ 12-70-5 વિગૃહ્ણીયાન્ન બન્ધુભિઃ। નાભક્તં ચારયેચ્ચારં ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અભક્તં અલ્પાન્નં ઇત્યર્થઃ॥ 12-70-8 ચોક્ષઃ શુદ્ધઃ॥ 12-70-11 ન શોચયેત્ શત્રુબન્ધૂનાં શોકં અપનુદેત્॥ 12-70-12 અનુત્તમં મહત્તરમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 071
॥ શ્રીઃ ॥
12.71. અધ્યાયઃ 071
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-71-0 (67610)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-71-0x (5504)
કથં રાજા પ્રજા રક્ષન્નાધિબન્ધેન યુજ્યતે।
ધર્મે ચ નાપરાધ્નોતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-71-1 (67611)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-71-2x (5505)
સમાસેનૈવ તે રાજન્ધર્માન્વક્ષ્યામિ શાશ્વતાન્।
વિસ્તરેણૈવ ધર્માણાં ન જાત્વન્તમવાપ્નુયાત્॥ 12-71-2 (67612)
ધર્મનિષ્ઠાઞ્શ્રુતવતો દેવવ્રતસમાહિતાન્।
અર્ચિતાન્વાસયેથાસ્ત્વં ગૃહે ગુણવતો દ્વિજાન્॥ 12-71-3 (67613)
પ્રત્યુત્થાયોપસંગૃહ્ય ચરણાવભિવાદ્ય ચ।
અથ સર્વાણિ કુર્વીથાઃ કાર્યાણિ સપુરોહિતઃ॥ 12-71-4 (67614)
ધર્મકાર્યાણિ નિર્વર્ત્ય મઙ્ગલાનિ પ્રયુજ્ય ચ।
બ્રાહ્મણાન્વાચયેથાસ્ત્વમર્થસિદ્ધિજયાશિષઃ॥ 12-71-5 (67615)
આર્જવેન ચ સંપન્નો ધૃત્યા બુદ્ધ્યા ચ ભારત।
ધર્માર્થૌ પ્રતિગૃહ્ણીયાત્કામક્રોધૌ ચ વર્જયેત્॥ 12-71-6 (67616)
કામક્રોધૌ પુરસ્કૃત્ય યોઽર્થં રાજાઽનુતિષ્ઠતિ।
ન સ ધર્મં ન ચાપ્યર્થં પ્રતિગૃહ્ણાતિ બાલિશઃ॥ 12-71-7 (67617)
મા સ્મ લુબ્ધાંશ્ચ મૂર્ખાંશ્ચ કામાર્થે ચ પ્રયૂયુજઃ।
અલુબ્ધાન્બુદ્ધિસંપન્નાન્સર્વકર્મસુ યોજયેત્॥ 12-71-8 (67618)
મૂર્ખો હ્યધિકૃતોઽર્થેષુ કાર્યાણામવિશારદઃ।
પ્રજાઃ ક્લિશ્નાત્યયોગેન કામક્રોધસમન્વિતઃ॥ 12-71-9 (67619)
બલિષષ્ઠેન શુલ્કેન દણ્ડેનાથાપરાધિનામ્।
શાસ્ત્રાનીતેન લિપ્સેથા વેતનેન ધનાગમમ્॥ 12-71-10 (67620)
દાપયિત્વા કરં ધર્મ્યં રાષ્ટ્રં નીત્યા યથાવિધિ।
તથૈતં કલ્પયેદ્રાજા યોગક્ષેમમતન્દ્રિતઃ॥ 12-71-11 (67621)
ગોપાયિતારં દાતારં ધર્મનિત્યમતન્દ્રિતમ્।
અકામદ્વેષસંયુક્તમનુરજ્યન્તિ માનવાઃ॥ 12-71-12 (67622)
તસ્માદ્ધર્મેણ લાભેન લિપ્સેથાસ્ત્વં ધનાગમમ્।
ધર્માર્થાવધ્રુવૌ તસ્ય યો ન શાસ્ત્રપરો ભવેત્॥ 12-71-13 (67623)
અપશાસ્ત્રધનો રાજા સંચયં નાધિગચ્છતિ।
અસ્થાને ચાસ્ય તદ્વિત્તં સર્વમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-71-14 (67624)
અર્થમૂલોઽપિ હિંસાં ચ કુરુતે સ્વયમાત્મનઃ।
કરૈરશાસ્ત્રદૃષ્ટૈર્હિ મોહાત્સંપીડયન્પ્રજાઃ॥ 12-71-15 (67625)
ઊધશ્છિન્દ્યાત્તુ યો ધેન્વાઃ ક્ષીરાર્થી ન લભેત્પયઃ।
એવં રાષ્ટ્રમયોગેન પીડિતં ન વિવર્ધતે॥ 12-71-16 (67626)
`યવસોદકમાદાય સાન્ત્વેન વિનયેન ચ।'
યો હિ દોગ્ધ્રીમુપાસ્તે ચ સ નિત્યં વિન્દતે પયઃ।
એવં રાષ્ટ્રમુપાયેન ભુઞ્જાનો લભતે ફલમ્॥ 12-71-17 (67627)
અથ રાષ્ટ્રમુપાયેન ભુજ્યમાનં સુરક્ષિતમ્।
જનયત્યતુલાં નિત્યં કોશવૃદ્ધિં યુધિષ્ઠિર॥ 12-71-18 (67628)
દોગ્ધ્રી ધાન્યં હિરણ્યં ચ મહી રાજા સુરક્ષિતા।
નિત્યં સ્વેભ્યઃ પરેભ્યશ્ચ તૃપ્તા માતા યથા પયઃ॥ 12-71-19 (67629)
માલાકારોપમો રાજન્ભવ માઽઽઙ્ગારિકોપમઃ।
તથાયુક્તશ્ચિરં રાજ્યં ભોક્તું શક્ષ્યસિ પાલયન્॥ 12-71-20 (67630)
પરચક્રાભિયાનેન યદિ તે સ્યાદ્ધનક્ષયઃ।
અથ સામ્નૈવ લિપ્સેથા ધનમબ્રાહ્મણેષુ યત્॥ 12-71-21 (67631)
મા સ્મ તે બ્રાહ્મણં દૃષ્ટ્વા ધનસ્થં પ્રચલેન્મનઃ।
અન્ત્યાયામપ્યવસ્થાયાં કિમુ સ્ફીતસ્ય ભારત॥ 12-71-22 (67632)
ધનાનિ તેભ્યો દદ્યાસ્ત્વં યથાશક્તિ યથાર્હતઃ।
સાન્ત્વયન્પરિરક્ષંશ્ચ સ્વર્ગમાપ્સ્યસિ દુર્જયમ્॥ 12-71-23 (67633)
એવં ધર્મ્યેણ વૃત્તેન પ્રજાસ્ત્વં પરિપાલય।
સ્વર્ગ્યં પુણ્યં યશો નિત્યં પ્રાપ્સ્યસે કુરુનન્દન॥ 12-71-24 (67634)
ધર્મેણ વ્યવહારેણ પ્રજાઃ પાલય પાણ્ડવ।
યુધિષ્ઠિર યથાયુક્તો નાધિબન્ધેન યોક્ષ્યસે॥ 12-71-25 (67635)
એષ એવ પરો ધર્મો યદ્રાજા રક્ષતિ પ્રજાઃ।
ભૂતાનાં હિ યદા ધર્મો રક્ષણં પરમા દયા॥ 12-71-26 (67636)
તસ્માદેવં પરં ધર્મં મન્યન્તે ધર્મકોવિદાઃ।
યો રાજા રક્ષણે યુક્તો ભૂતેષુ કુરુતે દયામ્॥ 12-71-27 (67637)
યદહ્ના કુરુતે પાપમરક્ષન્ભયતઃ પ્રજાઃ।
રાજા વર્ષસહસ્રેણ તસ્યાન્તમધિગચ્છતિ॥ 12-71-28 (67638)
યદહ્ના કુરુતે ધર્મં પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્।
દશવર્ષસહસ્રાણિ તસ્ય ભુઙ્ક્તે ફલં દિવિ॥ 12-71-29 (67639)
સ્વિષ્ટિઃ સ્વધીતિઃ સુતપા લોકાઞ્જયતિ યાવતઃ।
ક્ષણેન તાનવાપ્નોતિ પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-71-30 (67640)
એવં ધર્મં પ્રયત્નેન કૌન્તેય પરિપાલય।
તતઃ પુણ્યફલં લબ્ધ્વા નાનુબન્ધેન યોક્ષ્યસે॥ 12-71-31 (67641)
સ્વર્ગલોકે સુમહતીં શ્રિયં પ્રાપ્સ્યસિ પાણ્ડવ।
અસંભવશ્ચ ધર્માણામીદૃશાનામરાજસુ॥ 12-71-32 (67642)
તસ્માદ્રાજૈવ નાન્યોઽસ્તિ યો ધર્મફલમાપ્નુયાત્।
સ રાજ્યં ધૃતિમાન્પ્રાપ્ય ધર્મેણ પરિપાલય।
ઇન્દ્રં તર્પય સોમેન કામૈશ્ચ સુહૃદો જનાન્॥ ॥ 12-71-33 (67643)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 71॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-71-1 બહ્વીનાં પ્રજાનાં પરિપાલન કથં સ્યાદિતિ ચિન્તા આધિઃ સ એવ બન્ધસ્તેન ન યુજ્યતે॥ 12-71-9 અયોગેન યોગ ઇષ્ટપ્રાપ્તિ સ્તદભાવેન॥ 12-71-10 બલી રાજદેયં તદેવ સસ્યાદેઃ ષષ્ઠંશસ્તેન બલિષષ્ઠેન। વેતનેન પથિરક્ષિતૈર્વણિગ્ભિર્યદ્દત્તં તદ્રાજ્ઞો વેતનં સેવાધનમ્॥ 12-71-11 ધાન્યાદેઃ ષષ્ઠાંશે હૃતે શેષેણ પ્રજાનાં યદિ વાર્ષિકો ગ્રાસો ન ભવેત્તદા રાજૈવ તાસાં યોગક્ષેમં કલ્પયેદિત્યાહ દાપયિત્વેતિ॥ 12-71-19 દોગ્ધ્રી પૂરયિત્રી॥ 12-71-20 આઙ્ગારિક ઇઙ્ગાલકર્તા॥ 12-71-25 યથાયુક્ત ઉક્તેન પ્રકારેણાઽવહિતઃ॥ 12-71-27 યો દયાં કુરુતે તં ધર્મં મન્યન્તે ઇતિ યોજના॥ 12-71-28 અન્તં યાતનાભોગનિષ્કૃતિમ્॥ 12-71-30 સ્વિષ્ટિઃ સ્વધીતિઃ સુતપા ઇતિ ક્રમેણ ગૃહસ્થબ્રહ્મચારિવાનપ્રસ્થધર્માન્સમ્યગનુતિષ્ઠન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 072
॥ શ્રીઃ ॥
12.72. અધ્યાયઃ 072
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભીષ્મેણ બ્રાહ્મણસ્ય શ્રૈષ્ઠયોપપાદનપૂર્વકં ચાતુર્વર્ણ્યધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-72-0 (67644)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-72-0x (5506)
`કીદૃશો બ્રાહ્મણો રાજા કાર્યાકાર્યવિચારણે।
ક્ષમઃ કર્તું સમર્થો વા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥' 12-72-1 (67645)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-72-2x (5507)
ય એવ તુ સતો રક્ષેદસતશ્ચ નિવર્તયેત્।
સ એવ રાજ્ઞા કર્તવ્યો રાજન્રાજપુરોહિતઃ॥ 12-72-2 (67646)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
પુરૂરવસ ઐલસ્ય સંવાદં માતરિશ્વના॥ 12-72-3 (67647)
પુરૂરવા ઉવાચ। 12-72-4x (5508)
કુતઃ સ્વિદ્બ્રાહ્મણો જાતો વર્ણાશ્ચાપિ કુતસ્ત્રયઃ।
કસ્માચ્ચ ભવતિ શ્રેયાંસ્તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-72-4 (67648)
માતરિશ્વોવાચ। 12-72-5x (5509)
બ્રાહ્મણો મુખતઃ સૃષ્ટો બ્રહ્મણો રાજસત્તમ।
બાહુભ્યાં ક્ષત્રિયઃ સૃષ્ટ ઊરુભ્યાં વૈશ્ય એવ ચ॥ 12-72-5 (67649)
વર્ણાનાં પરિચર્યાર્યં ત્રયાણાં ભરતર્ષભ।
વર્ણશ્ચતુર્થઃ પશ્ચાત્તુ પભ્દ્યાં શૂદ્રો વિનિર્મિતઃ॥ 12-72-6 (67650)
બ્રાહ્મણો જાયમાનો હિ પૃથિવ્યામનુજાયતે।
ઈશ્વરઃ સર્વભૂતાનાં ધર્મકોશસ્ય ગુપ્તયે॥ 12-72-7 (67651)
`સર્વસ્વં બ્રાહ્મણસ્યેદં યત્કિંચિદિહ દૃશ્યતે।
ધર્મયુક્તં પ્રશસ્તં ચ જગત્યસ્મિન્નૃપાત્મજ॥' 12-72-8 (67652)
તતઃ પૃથિવ્યા યન્તારં ક્ષત્રિયં દણ્ડધારણે।
દ્વિતીયં વર્ણમકરોત્પ્રજાનામનુગુપ્તયે॥ 12-72-9 (67653)
વૈશ્યસ્તુ ધનધાન્યેન ત્રીન્વર્ણાન્બિભૃયાદિમાન્।
શૂદ્રો હ્યેતાન્પરિચરેદિતિ બ્રહ્માનુશાસનમ્॥ 12-72-10 (67654)
ઐલ ઉવાચ। 12-72-11x (5510)
દ્વિજસ્ય ક્ષત્રબન્ધોર્વા કસ્યેયં પૃથિવી ભવેત્।
ધર્મતઃ સહ વિત્તેન સમ્યગ્વાયો પ્રચક્ષ્વ મે॥ 12-72-11 (67655)
વાયુરુવાચ। 12-72-12x (5511)
વિપ્રસ્ય સર્વમેવૈતદ્યત્કિંચિજ્જગતીગતમ્।
`ધનં ધાન્યં હિરણ્યં ચ સ્ત્રિયો રત્નાનિ વાહનમ્॥ 12-72-12 (67656)
મઙ્ગલં ચ પ્રશસ્તં ચ યચ્ચાન્યદપિ વિદ્યતે। '
જ્યેષ્ઠેનાભિજનેનેહ તદ્ધર્મકુશલા વિદુઃ॥ 12-72-13 (67657)
સ્વમેવ બ્રાહ્મણો ભુઙ્ક્તે સ્વં વસ્તે સ્વં દદાતિ ચ।
ગુરુર્હિ સર્વવર્ણાનાં જ્યેષ્ઠઃ શ્રેષ્ઠશ્ચ વૈ દ્વિજઃ॥ 12-72-14 (67658)
પત્યભાવે યથૈવ સ્ત્રી દેવરં કુરુતે પતિમ્।
`આનન્તર્યાત્તથા ક્ષત્રં પૃથિવી કુરુતે પતિમ્।'
એષ તે પ્રથમઃ કલ્પ આપદ્યન્યો ભવેદતઃ॥ 12-72-15 (67659)
યદિ સ્વર્ગે પરં સ્થાનં ધર્મતઃ પરિમાર્ગસિ।
યત્કિંચિજ્જયસે ભૂમિં બ્રાહ્મણાય નિવેદય॥ 12-72-16 (67660)
શ્રુતવૃત્તોપપન્નાય ધર્મજ્ઞાય તપસ્વિને।
સ્વધર્મપરિતૃપ્તાય યો ન વિત્તપરો ભવેત્॥ 12-72-17 (67661)
યો રાજાનં નયેદ્બુદ્ધ્યા સર્વતઃ પરિપૂર્ણયા।
બ્રાહ્મણો હિ કુલે જાતઃ કૃતપ્રજ્ઞો વિનીતવાન્॥ 12-72-18 (67662)
શ્રેયો નયતિ રાજાનં બ્રુવંશ્ચિત્રાં સરસ્વતીમ્।
રાજા ચરતિ યં ધર્મં બ્રાહ્મણેન નિદર્શિતમ્॥ 12-72-19 (67663)
શુશ્રૂષુરનહંવાદી ક્ષત્રધર્મવ્રતે સ્થિતઃ।
તાવતા સત્કૃતઃ પ્રાજ્ઞશ્ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-72-20 (67664)
તસ્ય ધર્મસ્ય સર્વસ્ય ભાગી રાજપુરોહિતઃ।
એવમેવ પ્રજાઃ સર્વા રાજાનમભિસંશ્રિતાઃ॥ 12-72-21 (67665)
`બ્રાહ્મણં ચ સવિદ્વાંસં રાજશાસ્ત્રવિપશ્ચિતમ્।'
સમ્યગ્વૃત્તાઃ સ્વધર્મસ્થા ન કુતશ્ચિદ્ભયાન્વિતાઃ॥ 12-72-22 (67666)
રાષ્ટ્રે ચરન્તિ યં ધર્મં રાજ્ઞા સાધ્વભિરક્ષિતાઃ।
ચતુર્થં તસ્ય ધર્મસ્ય રાજા ભાગં તુ વિન્દતિ॥ 12-72-23 (67667)
દેવા મનુષ્યાઃ પિતરો ગન્ધર્વોરગરાક્ષસાઃ।
યજ્ઞમેવોપજીવન્તિ નાસ્તિ યષ્ટા હ્યરાજકે॥ 12-72-24 (67668)
ઇતો દત્તેન જીવન્તિ દેવતાઃ પિતરસ્તથા।
રાજન્યેવાસ્ય ધર્મસ્ય યોગક્ષેમઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-72-25 (67669)
છાયાયામપ્સુ વાયૌ ચ સુખમુષ્ણેઽધિગચ્છતિ।
અગ્નૌ વાસસિ સૂર્યે ચ સુખં શીતેઽધિગચ્છતિ।
શબ્દે સ્પર્શે રસે રૂપે ગન્ધે ચ રમતે મનઃ॥ 12-72-26 (67670)
તેષુ ભોગેષુ સર્વેષુ ન ભીતો લભતે સુખમ્।
અભયસ્ય હિ યો દાતા તસ્યૈવ સુમહત્ફલમ્॥ 12-72-27 (67671)
ન હિ પ્રાણસમં દાનં ત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે।
ઇન્દ્રો રાજા યમો રાજા ધર્મો રાજા તથૈવ ચ।
રાજા બિભર્તિ ભૂતાનિ રાજ્ઞા સર્વમિદં ધૃતમ્॥ ॥ 12-72-28 (67672)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 72॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-72-2 નિવર્તયેદ્રાજ્યાદ્દૂરીકારયેત્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 073
॥ શ્રીઃ ॥
12.73. અધ્યાયઃ 073
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પુરોહિતલક્ષણાદિવર્ણનમ્। ઐલકશ્યપસંવાદાનુવાદશ્ચ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-73-0 (67673)
` યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-73-0x (5512)
રાજ્ઞા પુરોહિતઃ કાર્યઃ કીદૃશો વર્ણતો ભવેત્।
પુરોધા યાદૃશઃ કાર્યઃ કથયસ્વ પિતામહ॥ 12-73-1 (67674)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-73-2x (5513)
ગૌરો વા લોહિતો વાઽપિ શ્યામો વા નીરુજઃ સુખી।
અક્રોધનો હ્યચપલઃ સર્વતશ્ચ જિતેન્દ્રિયઃ॥' 12-73-2 (67675)
રાજ્ઞા પુરોહિતઃ કાર્યો ભવેદ્વિદ્વાન્બહુશ્રુતઃ।
ઉભૌ સમીક્ષ્ય ધર્માર્થાવપ્રમેયાવનન્તરમ્॥ 12-73-3 (67676)
ધર્માત્મા મન્ત્રવિદ્યેષાં રાજ્ઞાં રાજન્પુરોહિતઃ।
`તેષામર્થશ્ચ કામશ્ચ ધર્મશ્ચેતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-73-4 (67677)
શ્લોકાશ્ચોશનસા ગીતાસ્તાન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર।
ઉચ્છિષ્ટઃ સ ભવેદ્રાજા યસ્ય નાસ્તિ પુરોહિતઃ॥ 12-73-5 (67678)
રક્ષસામસુરાણાં ચ પિશાચોરગપક્ષિણામ્।
શત્રૂણાં ચ ભવેદ્વધ્યો યસ્ય નાસ્તિ પુરોહિતઃ॥ 12-73-6 (67679)
બ્રહ્મત્વં સર્વયજ્ઞેષુ કુર્વીતાથર્વણો દ્વિજઃ।
રાજ્ઞશ્ચાથર્વવેદેન સર્વકર્માણિ કારયેત્॥ 12-73-7 (67680)
બ્રૂયાદ્ગર્હ્યાણિ સતતં મહોત્પાતાન્યઘાનિ ચ।
ઇષ્ટમઙ્ગલયુક્તાનિ તથાઽન્તઃ પુરિકાણિ ચ॥ 12-73-8 (67681)
ગીતનૃત્તાધિકારેષુ સંમતેષુ મહીપતેઃ।
કર્તવ્યં કરણીયં વૈ વૈશ્વદેવબલિસ્તથા॥ 12-73-9 (67682)
પક્ષસંધિષુ કુર્વીત મહાશાન્તિં પુરોહિતઃ।
રૌદ્રહોમસહસ્રં ચ સ્વસ્ય રાજ્ઞઃ પ્રિયં હિતમ્॥ 12-73-10 (67683)
રાજ્ઞઃ પાપમલાઃ સપ્ત યાનૃચ્છતિ પુરોહિતઃ।
અમાત્યાશ્ચ કુકર્માણો મન્ત્રિણશ્ચાપ્યુપેક્ષકાઃ॥ 12-73-11 (67684)
ચૌર્યમવ્યવહારશ્ચ વ્યવહારોપસેવિનામ્।
અદણ્ડ્યદણ્ડનં ચૈવ દણ્ડ્યાનાં ચાપ્યદણ્ડનમ્॥ 12-73-12 (67685)
હિંસા ચાન્યત્ર સંગ્રામાદ્રાજ્ઞશ્ચ મલ ઉચ્યતે।
કુભૃત્યૈસ્તુ પ્રજાનાશઃ સપ્તમસ્તુ મહામલઃ॥ 12-73-13 (67686)
રૌદ્રૈર્હોમૈર્મહાશાન્ત્યા ઘૃતકમ્બલકર્મણા।
ભૃગ્વઙ્ગિરોવિધિજ્ઞો વૈ પુરોધા નિર્ણુદે મલાત્॥ 12-73-14 (67687)
એતાન્હિત્વા દિવં યાતિ રાજા સપ્ત મહામલાન્।
સામાત્યઃ સપુરોધાશ્ચ પ્રજાનાં પાલને રતઃ॥ 12-73-15 (67688)
એતસ્મિન્નેવ કૌરવ્ય પૌરોહિત્યે મહામતે।
શ્લોકાનાહ મહેન્દ્રસ્ય ગુરુર્દેવો બૃહસ્પતિઃ॥ 12-73-16 (67689)
તાન્નિબોધ મહીપાલ મહાભાગ હિતાઞ્શુભાન્।
ઋગ્વેદે સામવેદે ચ યજુર્વેદે ચ વાજિનામ્॥ 12-73-17 (67690)
ન નિર્દિષ્ટાનિ કર્માણિ ત્રિષુ સ્થાનેષુ ભૂભૃતામ્।
શાન્તિકં પૌષ્ટિકં ચૈવ અરિષ્ટાનાં ચ શાતનમ્॥ 12-73-18 (67691)
શપ્તાસ્તે યાજ્ઞવલ્ક્યેન યજ્ઞાનાં હિતમીહતા।
બ્રહ્મિષ્ઠાનાં વરિષ્ઠેન બ્રહ્મણઃ સંમતે વિભોઃ॥ 12-73-19 (67692)
બહ્વૃચં સામગં ચૈવ વાજિનં ચ વિવર્જયેત્।
બહ્વૃચો રાષ્ટ્રનાશાય રાજનાશાય સામગઃ।
અધ્વર્યુર્બલનાશાય પ્રોક્તો વાજસનેયકઃ॥ 12-73-20 (67693)
અબ્રાહ્મણેષુ વર્ણેષુ મન્ત્રાન્વાજસનેયકાન્।
શાન્તિકે પૌષ્ટિકે ચૈવ નિત્યં કર્મણિ વર્જયેત્॥ 12-73-21 (67694)
બ્રાહ્મણસ્ય મહીપસ્ય સર્વથા ન વિરોધિનઃ।
વેદાશ્ચત્વાર ઇત્યેતે બ્રાહ્મણા યે ચ તદ્વિદુઃ॥ 12-73-22 (67695)
પૌરોહિત્યે પ્રમાણં તુ બ્રાહ્મણશ્ચ મહીપતેઃ।
જાત્યા ન ક્ષત્રિયઃ પ્રોક્તઃ ક્ષતત્રાણં કરોતિ યઃ॥ 12-73-23 (67696)
ચાતુર્વર્ણ્યબહિષ્ઠોઽપિ સ એવ ક્ષત્રિયઃ સ્મૃતઃ।
ભાર્ગવાઙ્ગિરસૈર્મન્ત્રૈસ્તેષાં કર્મ વિધીયતે॥ 12-73-24 (67697)
વૈતાનં કર્મ યચ્ચૈવ ગૃહ્યકર્મ ચ યત્સ્મૃતમ્।
દ્વિજાતીનાં ત્રયાણાં તુ સર્વકર્મ વિધીયતે॥ 12-73-25 (67698)
રાજધર્મપ્રવૃત્તાનાં હિતાર્થં ત્રીમિ કારયેત્।
શાન્તિકં પૌષ્ટિકં ચૈવ તથાઽભિચરણં ચ યત્॥ 12-73-26 (67699)
અગ્નિષ્ટોમમુખૈર્યજ્ઞૈર્દૂષિતા ભૂપકર્મભિઃ।
ન સમ્યક્ફલમૃચ્છન્તિ યે યજન્તિ દ્વિજાતયઃ॥ 12-73-27 (67700)
પૌરોહિત્યં તુ કુર્વાણા નાશં યાસ્યન્તિ ભૂભૃતામ્।
યજ્ઞકર્માણિ કુર્વાણા ઋત્વિજસ્તુ વિરોધિનઃ॥ 12-73-28 (67701)
બ્રહ્મક્ષત્રવિશઃ સર્વે પૌરોહિત્યે વિવર્જિતાઃ।
તદભાવે ચ પારક્યં નિર્દિષ્ટં રાજકર્મસુ॥ 12-73-29 (67702)
ઋષિણા યાજ્ઞવલ્ક્યેન તત્તથા ન તદન્યથા।
ભાર્ગવાઙ્ગિરસાં વેદે કૃતવિદ્યઃ ષડઙ્ગવિત્॥ 12-73-30 (67703)
યજ્ઞકર્મવિધિજ્ઞસ્તુ વિધિજ્ઞઃ પૌષ્ટિકેષુ ચ।
અષ્ટાદશવિકલ્પાનાં વિધિજ્ઞઃ શાન્તિકર્મણામ્॥ 12-73-31 (67704)
સર્વરોગવિહીનશ્ચ સંયતઃ સંયતેન્દ્રિયઃ।
શ્વિત્રકુષ્ઠક્ષયક્ષીણૈર્ગ્રહાપસ્મારદૂષિતૈઃ॥ 12-73-32 (67705)
અશસ્તૈર્વાતદુષ્ટૈશ્ચ દૂરસ્થૈઃ સંવદેન્નૃપઃ।
રોગિણં ઋત્વિજં ચૈવ વર્જયેચ્ચ પુરોહિતમ્॥ 12-73-33 (67706)
નચાન્યસ્ય કૃતં યેન પૌરોહિત્યં કદાચન।
યસ્ય યાજ્યો મૃતશ્ચૈવ ભ્રષ્ટઃ પ્રવ્રજિતો યથા॥ 12-73-34 (67707)
યુદ્ધે પરાજિતશ્ચૈવ સર્વાંસ્તાન્વર્જયેન્નૃપઃ।
નક્ષત્રસ્યાનુકૂલ્યેન યઃ સંજાતો નરેશ્વરઃ॥ 12-73-35 (67708)
રાજશાસ્ત્રવિનીતશ્ચ શ્રેયાન્રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ।
અધન્યાનાં નિમિત્તાનામુત્પાતાનામથાર્થવિત્॥ 12-73-36 (67709)
શત્રુપક્ષક્ષયજ્ઞશ્ચ શ્રેયાન્રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ।
વાજિનં તદભાવે ચ ચરકાધ્વર્યવાનપિ॥ 12-73-37 (67710)
બહ્વૃચં સામગં ચૈવ નીતિશાસ્ત્રકૃતશ્રમાન્।
કૃતિનોઽથર્વણો વેદે સ્થાપયેત્તુ પુરોહિતાન્॥ 12-73-38 (67711)
હિંસાલિઙ્ગા હિ નિર્દિષ્ટા મન્ત્રા વૈતાનિકૈર્દ્વિજૈઃ।
ન તાનુચ્ચારયેત્પ્રાજ્ઞઃ ક્ષાત્રધર્મવિરોધિનઃ॥ 12-73-39 (67712)
પ્રજાગુણાઃ પુરોધાશ્ચ પુરોહિતગુણાઃ પ્રજાઃ।'
રાજા વૈ સગુણો યેષાં કુશલં તેષુ સર્વશઃ॥ 12-73-40 (67713)
ઉભૌ પ્રજા વર્ધયતો દેવાન્પૂર્વાપરાન્પિતૄન્।
યૌ ભવેતાં સ્થિતૌ ધર્મે શ્રદ્ધેયૌ સુતપસ્વિનૌ॥ 12-73-41 (67714)
પરસ્પરસ્ય સુહૃદૌ વિહિતૌ સમચેતસૌ।
બ્રહ્મક્ષત્રસ્ય સમાનાત્પ્રજા સુખમવાપ્નુયાત્॥ 12-73-42 (67715)
વિમાનનાત્તયોરેવ પ્રજા નશ્યેયુરેવ હિ।
બ્રહ્મક્ષત્રં હિ સર્વાસાં પ્રજાનાં મૂલમુચ્યતે॥ 12-73-43 (67716)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ઐલકશ્યપસંવાદં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-73-44 (67717)
ઐલ ઉવાચ। 12-73-45x (5514)
યદા હિ બ્રહ્મ પ્રજહાતિ ક્ષત્રં
ક્ષત્રં યદા વા પ્રજહાતિ બ્રહ્મ।
અન્વગ્બલં કતમેઽસ્મિન્ભજન્તે
તથા બલં કતમેઽસ્મિન્ધ્રિયન્તે॥ 12-73-45 (67718)
કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-46x (5515)
દ્વિધા હિ રાષ્ટ્રં ભવતિ ક્ષત્રિયસ્ય
બ્રહ્મ ક્ષત્રં યત્ર વિરુધ્યતીહ।
અન્વગ્બલં દસ્યવસ્તદ્ભજન્તે
તથા વર્ણં તત્ર વિદન્તિ સન્તઃ॥ 12-73-46 (67719)
નૈષાં બ્રહ્મ ચ વર્ધતે નોત પુત્રા
ન ગર્ગરો મથ્યતે નો જયન્તે।
નૈષાં પુત્રા દેવમધીયતે ચ
યદા બ્રહ્મ ક્ષત્રિયાઃ સંત્યજન્તિ॥ 12-73-47 (67720)
નૈષામર્થો વર્ધતે જાતુ ગેહે
નાધીયતે તત્પ્રજા નો યજન્તે।
અપધ્વસ્તા દસ્યુભૂતા ભવન્તિ
યે બ્રાહ્મણાન્ક્ષત્રિયાઃ સંત્યજન્તિ॥ 12-73-48 (67721)
એતૌ હિ નિત્યં સંયુક્તાવિતરેતરધારણે।
ક્ષત્રં વૈ બ્રહ્મણો યોનિર્યોનિઃ ક્ષત્રસ્ય વૈ દ્વિજઃ॥ 12-73-49 (67722)
ઉભાવેતૌ નિત્યમભિપ્રપન્નૌ
સંપ્રાપતુર્મહતીં સંપ્રતિષ્ઠામ્।
તયોઃ સન્ધિર્ભિદ્યતે ચેત્પુરાણ
સ્તતઃ સર્વં ભવતિ હિ સંપ્રમૂઢમ્॥ 12-73-50 (67723)
નાત્ર પારં લભતે પારગામી
મહોદધૌ નૌરિવ સંપ્રભિન્ના।
ચાતુર્વણ્યં ભવતિ હિ સંપ્રમૂઢં
પ્રજાસ્તતઃ ક્ષયસંસ્થા ભવન્તિ॥ 12-73-51 (67724)
બ્રહ્મવૃક્ષો રક્ષ્યમાણો મધુ હેમ ચ વર્ષતિ।
અરક્ષ્યમાણઃ સતતમશ્રુ પાપં ચ વર્ષતિ॥ 12-73-52 (67725)
અબ્રહ્મચારી ચરણાદપેતો
યદા બ્રહ્મ બ્રહ્મણિ ત્રાણમિચ્છેત્।
આશ્ચર્યતો વર્ષતિ તત્ર દેવ
સ્તત્રાભીક્ષ્ણં દુષ્પ્રભાશ્ચાવિશન્તિ॥ 12-73-53 (67726)
સ્ત્રિયં હત્વા બ્રાહ્મણં વાઽપિ પાપઃ
સભાયાં યત્ર લભતે સાધુવાદમ્।
રાજ્ઞઃ સકાશે ન વિભેતિ ચાપિ
તતો ભયં વિદ્યતે ક્ષત્રિયસ્ય॥ 12-73-54 (67727)
પાપૈઃ પાપે ક્રિયમાણેઽતિવેલં
તતો રુદ્રો જાયતે દેવ એષઃ।
પાપૈઃ પાપાઃ સંજનયન્તિ રુદ્રં
તતઃ સર્વાન્સાધ્વસાધૂન્હિનસ્તિ॥ 12-73-55 (67728)
ઐલ ઉવાચ। 12-73-56x (5516)
કુતો રુદ્રઃ કીદૃશો વાઽપિ રુદ્રઃ
સત્વૈઃ સત્વં દૃશ્યતે વધ્યમાનમ્।
એતત્સર્વં કશ્યપ મે પ્રચક્ષ્વ
યતો રુદ્રો જાયતે દેવ એષઃ॥ 12-73-56 (67729)
કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-57x (5517)
આત્મા રુદ્રો હૃદયે માનવાનાં
સ્વં સ્વં દેહં પરદેહં ચ હન્તિ।
વાતોત્પાતૈઃ સદૃશં રુદ્રમાહુ
ર્દેવં જીમૂતૈઃ સદૃશં રૂપમસ્ય॥ 12-73-57 (67730)
ઐલ ઉવાચ। 12-73-58x (5518)
ન વૈ વાતઃ પરિવૃણોતિ કશ્ચિ
ન્ન જીમૂતો વર્ષતિ તત્ર દેવઃ।
તથા યુક્તો દૃશ્યતે માનુષેષુ
કામદ્વેષાદ્વધ્યતે મુહ્યતે ચ॥ 12-73-58 (67731)
કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-59x (5519)
યથૈકગેહાજ્જાતવેદાઃ પ્રદીપ્તઃ
કૃત્સ્નં ગ્રામં દહતે ચ ત્વરાવાન્।
વિમોહનં કુરુતે દેવ એપ
તતઃ સર્વં સ્પૃશ્યતે પુણ્યપાપૈઃ॥ 12-73-59 (67732)
ઐલ ઉવાચ। 12-73-60x (5520)
યદિ દણ્ડઃ સ્પૃશતેઽપુણ્યપાપં
પાપં પાપે ક્રિયમાણે વિશેષાત્।
કસ્ય હેતોઃ સુકૃતં નામ કુર્યા
દ્દુષ્કૃતં વા કસ્ય હેતોર્ન કુર્યાત્॥ 12-73-60 (67733)
કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-61x (5521)
અસંત્યાગાત્પાપકૃતામપાપાં
સ્તુલ્યો દણ્ડઃ સ્પૃશતે મિશ્રભાવાત્।
શુષ્કેણાર્દ્રં દહ્યતે મિશ્રભાવા
ન્ન મિશ્રઃ સ્યાત્પાપકૃદ્ભિઃ કથંચિત્॥ 12-73-61 (67734)
ઐલ ઉવાચ। 12-73-62x (5522)
સાધ્વસાધૂન્ધારયતીહ ભૂમિઃ
સાધ્વસાધૂંસ્તાપયતીહ સૂર્યઃ।
સાધ્વસાધૂંશ્ચાપિ વાતીહ વાયુ
રાપસ્તથા સાધ્વસાધૂન્વહન્તિ॥ 12-73-62 (67735)
કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-63x (5523)
એવમસ્મિન્વર્તતે લોક એષ
નામુત્રૈવં વર્તતે રાજપુત્ર।
પ્રેત્યૈતયોરન્તરાવાન્વિશેષો
યો વૈ પુણ્યં ચરતે યશ્ચ પાપમ્॥ 12-73-63 (67736)
પુણ્યસ્ય લોકો મધુમાન્ઘૃતાર્ચિ
ર્હિરણ્યજ્યોતિરમૃતસ્ય નાભિઃ।
તત્ર પ્રેત્ય મોદતે બ્રહ્મચારી
ન તત્ર મૃત્યુર્ન જરા નોત દુઃખમ્॥ 12-73-64 (67737)
પાપસ્ય લોકો નિરયોઽપ્રકાશો
નિત્યં દુઃખં શોકભૂયિષ્ઠમેવ।
તત્રાત્માનં શોચતિ પાપકર્મા
વહ્વીઃ સમાઃ પ્રતપન્નપ્રતિષ્ઠઃ॥ 12-73-65 (67738)
મિથોભેદાદ્બ્રાહ્મણક્ષત્રિયાણાં
પ્રજા દુઃખં દુઃસહં ચાવિશન્તિ।
એવં જ્ઞાત્વા કાર્ય એવેહ વિદ્વાન્
પુરોહિતો નૈકવિદ્યો નૃપેણ॥ 12-73-66 (67739)
તં ચૈવ લબ્ધ્વાભિષિઞ્ચેત્તથા ધર્મો વિધીયતે।
અગ્રં હિ બ્રાહ્મણઃ પ્રોક્તં સર્વસ્યૈવેહ ધર્મતઃ॥ 12-73-67 (67740)
પૂર્વં હિ બ્રહ્મણઃ સૃષ્ટિરિતિ બ્રહ્મવિદો વિદુઃ।
જ્યેષ્ઠેનાભિજનેનાસ્ય પ્રાપ્તં પૂર્વં યદુત્તમમ્॥ 12-73-68 (67741)
તસ્માન્માન્યશ્ચ પૂજ્યશ્ચ બ્રાહ્મણઃ પ્રસૃતાગ્રભુક્।
સર્વં શ્રેષ્ઠં વિશિષ્ટં ચ નિવેદ્યં તસ્ય ધીમતઃ॥ 12-73-69 (67742)
અવશ્યમેતત્કર્તવ્યં રાજ્ઞા બલવતાઽપિ હિ।
બ્રહ્મ વર્ધયતિ ક્ષત્રં ક્ષત્રતો બ્રહ્મ વર્ધતે।
રાજ્ઞઃ સર્વસ્ય ચાન્યસ્ય સ્વામી રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ॥ ॥ 12-73-70 (67743)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 73॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-73-14 નિર્ણુદે મોચયેત્। રાજાનમિતિ શેષઃ॥ 12-73-46 ક્ષત્ર કર્તૃ। તત્ર ક્ષત્રે સન્તઃ વર્ણં વિન્દન્તિ। બ્રાહ્મણાનામવમન્તા મ્લેચ્છજાતીયોઽયં રાજેત્યનુમાનાજ્જાનન્તિ। યથોક્તંભોગેન જ્ઞાયતે કર્મ કર્મણા જ્ઞાયતે જનિરિતિ। તથા બલં તદ્ભિયન્તે ચ સન્ત ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-73-50 અભિપ્રપન્નૌ અન્યોન્યશરણૌ। ક્ષત્રશરણં બ્રહ્મ તપસ્યતિ બ્રહ્મશરણં ક્ષત્રં જયતીતિ ભાવઃ॥ 12-73-52 મધુ સુખમ્। અશ્રુ દુઃખમ્। પાપં નરકમ્॥ 12-73-53 બ્રહ્મ બ્રાહ્મણજાતિઃ। બ્રહ્મચરણાદપેતત્વાદબ્રહ્મચારી વેદાધ્યયનશૂન્યઃ સન્ ત્રાણં રક્ષણં ઇચ્છેત્તદા દેવસ્તત્ર આશ્ચર્યતો વર્ષતિ। તત્ર વર્ષઃ અત્યન્તં દુર્લભમિત્યર્થઃ॥ 12-73-55 રુદ્રો હિંસ્રઃ। દેવો રાજા। રુદ્રં કલિમ્॥ 12-73-57 માનવાનાં હૃદયે ય આત્મા જીવોઽસ્તિ સ એવ રુદ્રઃ સંહર્તા ભવતિ। નનુ કુતઃ શાન્તસ્યાત્મનો રુદ્રત્વમત આહ વાતેતિ। યથા ઉત્પાતવાત આકાશોત્થ આકાશોત્થાં મેઘદેવતામિતસ્તતો નયતિ ગર્જયતિ વિદ્યુદશનિવારીણિ ચ તત આવિર્ભાવયત્યેવમાત્મોત્થિતાઃ કાપ્નક્રોધાદયઃ સર્વં હિંસ્રં કારયન્તીત્યર્થઃ॥ 12-73-58 યથા આકાશેન યુક્તાસ્તતઃ પૃથગ્ભૂતાઃ વાતો મેઘાશ્ચ મેઘપ્રવર્તકદેવતા ચ પ્રત્યક્ષેણ શાસ્ત્રજ્ઞાનેન ચ દૃશ્યન્તે નૈવં જીવો વા તદભિભાવકઃ કામાદિર્વા પૃથક્ દૃશ્યતે કિંત્વાત્મન્યેવ વહ્યૌષ્ણ્યવત્કામદ્વેષૌ વર્તેતે તૌ ચૈતસ્ય સંબન્ધકૌ મોહકો ચ ભવત ઇત્યર્થઃ॥ 12-73-59 યથાઽલ્પોઽપિ વહ્નિરધિકમધિકં કાષ્ઠભારમુપારુહ્ય કૃત્સ્નં ગ્રામં દહતિ તત્ર ન કેવલં કાષ્ઠાનાં દાહકત્વં નાપિ કાષ્ઠાન્યનુપારૂઢસ્યાગ્નેઃ કિંતુ તદુભયસંઘાતસ્યૈવ। તત્રાપિ વિવેકે ક્રિયમાણે વહ્નેરેવોપાધ્યાવેશાદ્દાહકત્વમ્। એવમાત્માનમારુહ્યાહંકારવહ્નિઃ કામક્રોધાદિવાતૈરુદ્દીપિતો રુદ્રત્વં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-73-60 અપુણ્યપાપમપ્યાત્માનં યદિ વિશેષાત્ ક્રિયમાણે પાપે નિમિત્તભૂતે સતિ દણ્ડઃ પાપં દણ્ડાત્મકં પાપં ગાલનતાડનાદિ દુઃખં કર્તૃ સ્પૃશતે મોહાદિતિ બ્રવીષિ તર્હિ પુણ્યકરણં પાપવર્જનં ચ શાસ્ત્રચોદિતં વૃથૈવ સ્યાત્॥ 12-73-67 તં પુરોહિતં લબ્ધ્વા આત્માનં રાજ્યેઽભિષિઞ્ચેત્॥ 12-73-70 એવં રાજ્ઞા વિશેષેણ પૂજ્યા વૈ બ્રાહ્મણાઃ સદા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 074
॥ શ્રીઃ ॥
12.74. અધ્યાયઃ 074
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મુચુકુન્દચરિતદૃષ્ટાન્તીકરણેન ક્ષત્રસ્ય બ્રહ્માધીનત્વસમર્થનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-74-0 (67744)
`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-74-0x (5524)
બ્રહ્મક્ષત્રસ્ય સામર્થ્યં કથિતં તે પિતામહ।
પુરોહિતપ્રભાવશ્ચ લક્ષણં ચ પુરોધસઃ॥ 12-74-1 (67745)
ઇદાનીં શ્રોતુમિચ્છામિ બ્રહ્મક્ષત્રવિનિર્ણયમ્।
બ્રહ્મક્ષત્રં હિ સર્વસ્ય કારણં જગતઃ પરમ્।
યોગક્ષેમો હિ રાષ્ટ્રસ્ય તાભ્યામાયત્ત એવ ચ॥' 12-74-2 (67746)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-74-3x (5525)
યોગક્ષેમો હિ રાષ્ટ્રસ્ય રાજન્યાયત્ત ઉચ્યતે।
યોગક્ષેમો હિ રાજ્ઞો હિ સમાયત્તઃ પુરોહિતે॥ 12-74-3 (67747)
યત્રાદૃષ્ટં ભયં બ્રહ્મ પ્રજાનાં શમયત્યુત।
દૃષ્ટં ચ રાજા બાહુભ્યાં તદ્રાજ્યં સુખમેધતે॥ 12-74-4 (67748)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
મુચુકુન્દસ્ય સંવાદં રાજ્ઞો વૈશ્રવણસ્ય ચ॥ 12-74-5 (67749)
મુચુકુન્દો વિજિત્યેમાં પૃથિવીં પૃથિવીપતિઃ।
જિજ્ઞાસમાનઃ સ બલમભ્યયાદલકાધિપમ્॥ 12-74-6 (67750)
તતો વૈશ્રવણો રાજા રાક્ષસાનસૃજત્તદા।
તે બલાન્યવમૃદ્ગન્ત મુચુકુન્દસ્ય નૈર્ઋતાઃ॥ 12-74-7 (67751)
સ હન્યમાને સૈન્યે સ્વે મુચુકુન્દો નરાધિપઃ।
ગર્હયામાસ વિદ્વાંસં પુરોહિતમરિન્દમઃ॥ 12-74-8 (67752)
તત ઉગ્રં તપસ્તપ્ત્વા વસિષ્ઠો ધર્મવિત્તમઃ।
રક્ષાંસ્યુપાવધીત્તત્ર પન્થાનં ચાપ્યવિન્દત॥ 12-74-9 (67753)
તતો વૈશ્રવણો રાજા મુચુકુન્દમગર્હયત્।
વધ્યમાનેષુ સૈન્યેષુ વચનં ચેદમબ્રવીત્॥ 12-74-10 (67754)
ધનદ ઉવાચ। 12-74-11x (5526)
બલવન્તસ્ત્વયા પૂર્વે રાજાનઃ સપુરોહિતાઃ।
ન ચૈવં સમવર્તન્ત યથા ત્વમિવ વર્તસે॥ 12-74-11 (67755)
તે ખલ્વપિ કૃતાસ્ત્રાશ્ચ બલવન્તશ્ચ ભૂમિપાઃ।
આગમ્ય પર્યુપાસન્તે મામીશં સુખદુઃખયોઃ॥ 12-74-12 (67756)
યદ્યસ્તિ બાહુવીર્યં તે તદ્દર્શયિતુમર્હસિ।
કિં બ્રાહ્મણબલેન ત્વમતિમાત્રં પ્રવર્તસે॥ 12-74-13 (67757)
મુચુકુન્દસ્તતઃ ક્રુદ્ધઃ પ્રત્યુવાચ ધનેશ્વરમ્।
ન્યાયપૂર્વમસંલબ્ધમસંભ્રાન્તમિદં વચઃ॥ 12-74-14 (67758)
બ્રહ્મક્ષત્રમિદં સૃષ્ટમેકયોનિ સ્વયંભુવા।
પૃથગ્બલવિધાનં ચ તલ્લોકં પરિપાલયેત્॥ 12-74-15 (67759)
તપોમન્ત્રબલં નિત્યં બ્રાહ્મણેષુ પ્રતિષ્ઠિતમ્।
અસ્રબાહુબલં નિત્યં ક્ષત્રિયેષુ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-74-16 (67760)
તાભ્યાં સંભૂય કર્તવ્યં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્।
તથા ચ માં પ્રવર્તન્તં કિં ગર્હસ્યલકાધિપ॥ 12-74-17 (67761)
તતોઽબ્રવીદ્વૈશ્રવણો રાજાનં સપુરોહિતમ્।
નાહં રાજ્યમનિર્દિષ્ટં કસ્મૈચિદ્વિદધામ્યુત॥ 12-74-18 (67762)
નાચ્છિન્દે વાઽપ્યનિર્દિષ્ટમિતિ જાનીહિ પાર્થિવ।
પ્રશાધિ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં મદ્દત્તામખિલામિમામ્।
[એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ મુચુકુન્દો મહીપતિઃ॥] 12-74-19 (67763)
નાહં રાજ્યં ભવદ્દત્તં ભોક્તુમિચ્છામિ પાર્થિવ।
બાહુવીર્યાર્જિતં રાજ્યમશ્નીયામિતિ કામયે॥ 12-74-20 (67764)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-74-21x (5527)
તતો વૈશ્રવણો રાજા વિસ્મયં પરમં યયૌ।
ક્ષત્રધર્મે સ્થિતં દૃષ્ટ્વા મુચુકુન્દમરિન્દમમ્॥ 12-74-21 (67765)
તતો રાજા મુચુકુન્દઃ સોન્વશાસદ્વસુંધરામ્।
બાહુવીર્યાર્જિતાં સમ્યક્ક્ષત્રધર્મમનુવ્રતઃ॥ 12-74-22 (67766)
એવં યો બ્રહ્મવિદ્રાજા બ્રહ્મપૂર્વં પ્રવર્તતે।
સ ભુઙ્ક્તે વિજિતામુવીં યશશ્ચ મહદશ્નુતે॥ 12-74-23 (67767)
નિત્યોદકી બ્રાહ્મણઃ સ્યાન્નિત્યશસ્ત્રશ્ચ ક્ષત્રિયઃ।
તયોર્હિ સર્વમાયત્તં યત્કિંચિજ્જગતીગતમ્॥ 12-74-24 (67768)
યશશ્ચ તેજશ્વ મહીં ચ કૃત્સ્નાં
પ્રાપ્નોતિ રાજન્વિપુલાં ચ કીર્તિમ્।
પ્રધાનધર્મં નૃપતે નિયચ્છ
તથા ચ ધર્મસ્ય ચતુર્થમંશમ્॥ ॥ 12-74-25 (67769)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુઃસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 74॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-74-7 અસૃજદતિસૃષ્ટવાન્। આજ્ઞાપિતવાનિતિ યાવત્॥ 12-74-11 ત્વયા ત્વત્તઃ॥ 12-74-25 નિયચ્છ ગૃહાણેત્યર્થઃ।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 075
॥ શ્રીઃ ॥
12.75. અધ્યાયઃ 075
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
રાજ્યસ્વીકારે અધર્માશઙ્કિનં યુધિષ્ઠિરં પ્રતિ ભીષ્મેણ તસ્ય ધાર્મિકત્વસમર્થનેન તદ્વિધાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-75-0 (67770)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-75-0x (5528)
યયા વૃત્ત્યા મહીપાલો વિવર્ધયતિ માનવાન્।
પુણ્યાંશ્ચ લોકાઞ્જયતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-75-1 (67771)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-75-2x (5529)
દાનશીલો ભવેદ્રાજા યજ્ઞશીલશ્ચ ભારત।
ઉપવાસતપઃ શીલઃ પ્રજાનાં પાલને રતઃ॥ 12-75-2 (67772)
સર્વાશ્ચૈવ પ્રજા નિત્યં રાજા ધર્મેણ પાલયન્।
ઉત્થાનેન પ્રદાનેન પૂજયેચ્ચાપિ ધાર્મિકાન્॥ 12-75-3 (67773)
રાજ્ઞા હિ પૂજિતો ધર્મસ્તતઃ સર્વત્ર પૂજ્યતે।
યદ્યદાચરતે રાજા તત્પ્રજાનાં સ્મ રોચતે॥ 12-75-4 (67774)
નિત્યમુદ્યતદણ્ડશ્ચ ભવેન્મૃત્યુરિવારિષુ।
નિહન્યાત્સર્વતો દસ્યૂન્ન રાજ્ઞો દસ્યુષુ ક્ષમા॥ 12-75-5 (67775)
યં હિ ધર્મં ચરન્તીહ પ્રજા રાજ્ઞા સુરક્ષિતાઃ।
ચતુર્થં તસ્ય ધર્મસ્ય રાજા ભાગં ચ વિન્દતિ॥ 12-75-6 (67776)
યદધીતે યદ્દદાતિ યઞ્જુહોતિ યદર્ચતિ।
રાજા ચતુર્થભાક્તસ્ય પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-75-7 (67777)
યદ્રાષ્ટ્રોઽકુશલં કિંચિદ્રાજ્ઞો રક્ષયતઃ પ્રજાઃ।
ચતુર્થં તસ્ય પાપસ્ય રાજા ભારત વિન્દતિ॥ 12-75-8 (67778)
અપ્યાહુઃ સર્વમેવેતિ ભૂયોઽર્ધમિતિ નિશ્ચયઃ।
કર્મણા પૃથિવીપાલ નૃશંસોઽનૃતવાગપિ॥ 12-75-9 (67779)
તાદૃશાત્કિલ્બિપાદ્રાજા શૃણુ યેન પ્રમુચ્યતે।
પ્રત્યાહર્તુમશક્યં સ્યાદ્ધનં ચોરૈર્હૃતં યદિ।
તત્સ્વકોશાત્પ્રદેયં સ્યાદશક્તેનોપજીવતઃ॥ 12-75-10 (67780)
સર્વવર્ણૈઃ સદા રક્ષ્યં બ્રહ્મસ્વં બ્રાહ્મણા યથા।
ન સ્થેયં વિષયે તેન યોઽપકુર્યાદ્દ્વિજાતિષુ॥ 12-75-11 (67781)
બ્રહ્મસ્વે રક્ષ્યમાણે તુ સર્વં ભવતિ રક્ષિતમ્।
તેષાં પ્રસાદે નિર્વૃત્તે કૃતકૃત્યો ભવેન્નૃપઃ॥ 12-75-12 (67782)
પર્જન્યમિવ ભૂતાનિ મહાદ્રુમમિવ દ્વિજાઃ।
નરાસ્તમુપજીવન્તિ નૃપં સર્વાર્થસાધકમ્॥ 12-75-13 (67783)
ન હિ કામાત્મના રાજ્ઞા સતતં શઠબુદ્ધિના।
નૃશંનેનાતિલુબ્ધેન શક્યં પાલયિતું પ્રજાઃ॥ 12-75-14 (67784)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-75-15x (5530)
નાહં રાજ્યસુખાન્વેષી રાજ્યમિચ્છામ્યપિ ક્ષણમ્।
ધર્માર્થં રોચયે રાજ્યં ધર્મશ્ચાત્ર ન વિદ્યતે॥ 12-75-15 (67785)
તદલ મમ રાજ્યેન યત્ર ધર્મો ન વિદ્યતે।
વનમેવ ગમિષ્યામિ તસ્માદ્ધર્મચિકીર્ષયા॥ 12-75-16 (67786)
તત્ર મેધ્યેષ્વરણ્યેષુ ન્યસ્તદણ્ડો જિતેન્દ્રિયઃ।
ધર્મમારાધયિષ્યામિ મુનિર્મૂલફલાશનઃ॥ 12-75-17 (67787)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-75-18x (5531)
વેદાહં તવ યા બુદ્ધિરાનૃશંસ્યેઽગુણૈવ સા।
ન ચ નિત્યાનૃશંસેન શક્યં રાજ્યમુપાસિતુમ્॥ 12-75-18 (67788)
સદૈવ ત્વાં મૃદુપ્રજ્ઞમત્યાર્યમતિધાર્મિકમ્।
ક્લીબં ધર્મઘૃણાયુક્તં ન લોકો બહુમન્યતે॥ 12-75-19 (67789)
રાજધર્મમવેક્ષસ્વ પિતૃપૈતામહોચિતમ્।
નૈતદ્રાજ્ઞામથો વૃત્તં યથા ત્વં સ્થાતુમિચ્છસિ॥ 12-75-20 (67790)
ન હિ વૈક્લવ્યસંસૃષ્ટમાનૃશંસ્યમિહાસ્થિતઃ।
પ્રજાપાલનસંભૂતં પ્રાપ્તો ધર્મફલં હ્યસિ॥ 12-75-21 (67791)
ન હ્યેતામાશિષં પાણ્ડુર્ન ચ કુન્ત્યભ્યભાષત।
`વિચિત્રવીર્યો ધર્માત્મા ચિત્રવીર્યો નરાધિપઃ॥ 12-75-22 (67792)
શન્તનુશ્ચ મહીપાલઃ સર્વક્ષત્રસ્ય પૂજિતઃ।'
તવૈતાં પ્રાજ્ઞતાં તાત યથા ચરસિ મેધયા॥ 12-75-23 (67793)
શૌર્યં બલં ચ સત્યં ચ પિતા તવ સદાઽબ્રવીત્।
મહત્ત્વં બલમૌદાર્યં ભવતઃ કુન્ત્યયાચત॥ 12-75-24 (67794)
નિત્યં સ્વાહા સ્વધા નિત્યં ચોભે માનુષદૈવતે।
પુત્રેષ્વાશાસતે નિત્યં પિતરો દૈવતાનિ ચ॥ 12-75-25 (67795)
દાનમધ્યયનં યજ્ઞં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્।
ધર્મ્યમેતદધર્મ્યં વા જન્મનૈવાભ્યજાયથાઃ॥ 12-75-26 (67796)
કુલે ધુરિ ચ યુક્તાનાં વહતાં ભારમીદૃશમ્।
સીદતામપિ કૌન્તેય કીર્તિર્ન પરિહીયતે॥ 12-75-27 (67797)
સમન્તતો વિનીતો યો વહત્યસ્ખલિતો હિ સઃ।
નિર્દોષકર્મવચનાત્સિદ્ધિઃ કર્મણ એવ સા॥ 12-75-28 (67798)
નૈકાન્તે વિનિપાતેઽપિ વિહરેદિહ કશ્ચન।
ધર્મી ગૃહી વા રાજા વા બ્રહ્મચાર્યથવા દ્વિજઃ॥ 12-75-29 (67799)
અલ્પં હિ સારભૂયિષ્ઠં યત્કર્મોદારમેવ તત્।
કૃતમેવાકૃતાચ્છ્રેયો ન પાપીયોઽસ્ય કર્મણઃ॥ 12-75-30 (67800)
યદા કુલીનો ધર્મજ્ઞઃ પ્રાપ્નોત્યૈશ્વર્યમુત્તમમ્।
યોગક્ષેમસ્તદા રાજ્ઞઃ કુશલાયૈવ કલ્પતે॥ 12-75-31 (67801)
દાનેનાન્યં બલેનાન્યમન્યં સૂનૃતયા ગિરા।
સર્વતઃ પ્રતિગૃહ્ણીયાદ્રાજ્યં પ્રાપ્યેહ ધાર્મિકઃ॥ 12-75-32 (67802)
યં હિ વૈદ્યાઃ કુલે જાતા હ્યવૃત્તિભયપીડિતાઃ।
પ્રાપ્ય તૃપ્તાઃ પ્રતિષ્ઠન્તિ ધર્મઃ કોઽભ્યધિકસ્તતઃ॥ 12-75-33 (67803)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-75-34x (5532)
કિં ન્વતઃ પરમં સ્વર્ગ્યં કા તતઃ પ્રીતિરુત્તમા।
કિં તતઃ પરમૈશ્વર્યં બ્રૂહિ મે યદિ પશ્યસિ॥ 12-75-34 (67804)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-75-35x (5533)
યસ્મિન્ભયાર્દિતાઃ સન્તઃ ક્ષેમં વિન્દન્ત્યપિ ક્ષણમ્।
સ સ્વર્ગજિત્તમોઽસ્માકં સત્યમેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 12-75-35 (67805)
ત્વમેવ પ્રીતિમાંસ્તસ્માત્કુરૂણાં કુરુસત્તમ।
ભવ રાજા જય સ્વર્ગં સતો રક્ષાઽસતો જહિ॥ 12-75-36 (67806)
અનુ ત્વાં તાત જીવન્તુ સુહૃદઃ સાધુભિઃ સહ।
પર્જન્યમિવ ભૂતાનિ સ્વાદુદ્રુમમિવ દ્વિજાઃ॥ 12-75-37 (67807)
ધૃષ્ટં શૂરં પ્રહર્તારમનૃશંસં જિતેન્દ્રિયમ્।
વત્સલં સંવિભક્તારમુપજીવન્તુ બાન્ધવાઃ॥ ॥ 12-75-38 (67808)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 75॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-75-5 ન કામાત્કસ્યચિત્ક્ષમેદિતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-75-7 યદધીતે બ્રાહ્મણાદિઃ॥ 12-75-10 અશક્તેન રાજ્ઞા ઉપજીવતઃ ધનોપજીવિનો વણિજાદેઃ॥ 12-75-32 પ્રતિગૃહ્ણીયાદ્વશીકુર્યાત્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 076
॥ શ્રીઃ ॥
12.76. અધ્યાયઃ 076
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બ્રાહ્મણાનાં નિષિદ્ધકર્મકથનમ્ રાજધર્મકથનં ચ॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-76-0 (67809)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-76-0x (5534)
સ્વકર્મણ્યપરે યુક્તાસ્તથૈવાન્યે વિકર્મણિ।
તેષાં વિશેષમાચક્ષ્વ બ્રાહ્મણાનાં પિતામહ॥ 12-76-1 (67810)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-76-2x (5535)
વિદ્યાલક્ષણસંપન્નાઃ સર્વત્રામ્નાયદર્શિનઃ।
એતે બ્રહ્મસમા રાજન્બ્રાહ્મણાઃ પરિકીર્તિતાઃ॥ 12-76-2 (67811)
ઋત્વિગાચાર્યસંપન્નાઃ સ્વેષુ કર્મસ્વવસ્થિતાઃ।
એતે દેવસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥ 12-76-3 (67812)
`ગોઽજાવિમહિષાણાં ચ બડવાનાં ચ પોષકાઃ।
વૃત્ત્યર્થં પ્રતિપદ્યન્તે તાન્વૈશ્યાન્સંપ્રચક્ષતે॥ 12-76-4 (67813)
ઐશ્વર્યકામા યે ચાપિ સામિપા વાઽપિ ભારત।
નિગ્રહાનુગ્રહરતાંસ્તાન્દ્વિજાન્ક્ષત્રિયાન્વિદુઃ॥ 12-76-5 (67814)
અશ્વારોહા ગજારોહા રથિનોઽથ પદાતયઃ।
એતે વૈશ્યસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥ 12-76-6 (67815)
જન્મકર્મવિહીના યે કદર્યા બ્રહ્મબન્ધવઃ।
એતે શૂદ્રસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥ 12-76-7 (67816)
અશ્રોત્રિયાઃ સર્વે એતે સર્વે ચાનાહિતાગ્નયઃ।
તાન્સર્વાન્ધાર્મિકો રાજા બલિં વિષ્ટિં ચ કારયેત્॥ 12-76-8 (67817)
આહ્વાયકા દેવલકા નાક્ષત્રા ગ્રામયાજકાઃ।
એતે બ્રાહ્મણચાણ્ડાલા મહાપથિકપઞ્ચમાઃ॥ 12-76-9 (67818)
[ઋત્વિક્પુરોહિતો મન્ત્રી દૂતો વાર્તાનુકર્ષકઃ।
એતે ક્ષત્રસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥] 12-76-10 (67819)
`મ્લેચ્છદેશાશ્ચ યે કેચિત્પાપૈરધ્યુષિતા નરૈઃ।
ગત્વા તુ બ્રાહ્મણસ્તાંશ્ચ ચણ્ડાલઃ પ્રેત્ય ચેહ ચ॥ 12-76-11 (67820)
વ્રાત્યાન્મ્લેચ્છાંશ્ચ શૂદ્રાંશ્ચ યાજયિત્વા દ્વિજાધમઃ।
અકીર્તિમિહ સંપ્રાપ્ય નરકં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-76-12 (67821)
મહાવૃન્દસમુદ્રાભ્યાં પર્યાયેણૈકવિંશતિમ્।
બ્રાહ્મણો ઋગ્યજુઃ સામ્નાં મૂઢઃ કૃત્વા તુ વિપ્લવમ્॥ 12-76-13 (67822)
કલ્પમેકં કૃમિસ્થોઽથ નાનાવિષ્ઠાસુ જાયતે।
વ્રાત્યે મ્લેચ્છે તથા શૂદ્રે તસ્કરે પત્તિતેઽશુચૌ॥ 12-76-14 (67823)
કુદેશે ચ સુરાપે ચ બ્રહ્મઘ્ને વૃષલીપતૌ।
અનધીતેષુ સર્વત્ર ભુઞ્જાને યત્ર તત્ર વા॥ 12-76-15 (67824)
વાલસ્ત્રીવૃદ્ધહન્તુશ્ચ માતાપિત્રોર્ગુરોસ્તથા।
મિત્રદ્રુહિ કૃતઘ્ને ચ ગોઘ્ને ચૈવ કથંચન॥ 12-76-16 (67825)
પુત્રઘાતિનિ શત્રૌ ચ ન મન્ત્રાદ્યાજયેદ્દ્વિજઃ।
સ તેષાં વિપ્લવઃ પ્રોક્તો મન્ત્રવિદ્ભિઃ સનાતનૈઃ॥ 12-76-17 (67826)
યદિ વિપ્રો વિદેશસ્થસ્તીર્થયાત્રાં ગતોઽપિ વા।
યદિ ભીતઃ પ્રપન્નો વા કુદેશં શૌચવર્જિતમ્॥ 12-76-18 (67827)
સુસયતઃ શુચિર્ભુત્વા મન્ત્રાનુચ્ચારયેદ્દ્વિજઃ।
આર્તશ્ચોચ્ચારયેન્મન્ત્રમાર્તત્રાણપરોઽથવા।
હીનેષ્વપિ પ્રયુઞ્જાનો નાસૌ વિપ્લાવકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-76-19 (67828)
ક્રૂરકર્મા વિકર્મા વા કર્મભિર્વઞ્ચિતોઽથવા।
તત્ત્વવિત્તરતે પાપં શીલવાન્સયતેન્દ્રિયઃ॥ ' 12-76-20 (67829)
એતેભ્યો બલિમાદદ્યાદ્ધીનકોશો મહીપતિઃ।
ઋતે બ્રહ્મસમેભ્યશ્ચ દેવકલ્પેભ્ય એવ ચ॥ 12-76-21 (67830)
અબ્રાહ્મણાનાં વિત્તસ્ય સ્વામી રાજેતિ નઃ શ્રુતિઃ।
બ્રાહ્મણાનાં ચ યેકેચિદ્વિકર્મસ્થા ઇતિ શ્રુતિઃ।
`પ્રાગુક્તાંશ્ચાપ્યનુક્તાંશ્ચ સર્વાસ્તાન્દાપયેત્કરાન્' 12-76-22 (67831)
વિકર્મસ્થાશ્ચ નોપેક્ષ્યા વિપ્રા રાજ્ઞા કથંચન।
નિયમ્યાઃ સંવિભજ્યાશ્ચ ધર્માનુગ્રહકામ્યયા॥ 12-76-23 (67832)
યસ્ય સ્મ વિષયે રાજ્ઞઃ સ્તેનો ભવતિ વૈ દ્વિજઃ।
રાજ્ઞ એવાપરાધં તં મન્યન્તે તદ્વિદો જનાઃ॥ 12-76-24 (67833)
અવૃત્ત્યા યો ભવેત્સ્તેનો વેદવિત્સ્નાતકસ્તથા।
રાજન્સ રાજ્ઞા ભર્તવ્ય ઇતિ વેદવિદો વિદુઃ॥ 12-76-25 (67834)
સ ચેન્નાપિ નિવર્તેત કૃતવૃત્તિઃ પરન્તપ।
તતો નિર્વાસનીયઃ સ્યાત્તસ્માદ્દેશાત્સબાન્ધવઃ॥ 12-76-26 (67835)
`યજ્ઞઃ શ્રુતમપૈશુન્યમર્હિસાઽતિથિપૂજનમ્।
દમઃ સત્યં તપો દાનમેતદ્બ્રાહ્મણલક્ષણમ્॥' ॥ 12-76-27 (67836)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્સપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 76॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-76-3 ઋગ્યજુઃસામસંપન્નાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-76-7 જન્મકર્મજન્મોચિતકર્મ તેન વિહીનાઃ॥ 12-76-8 બલિં કરવાનમ્। વિષ્ટિંવિના વેતનં રાજસેવામ્॥ 12-76-9 આહ્વાયકા ધર્માધિકારિણઃ। દેવલકા વેતનેન દેવપૂજાકર્તારઃ। મહાપથિકઃ સમુદ્રે નૌયાનેન ગચ્છન્। યદ્વા મહાપથિ શુલ્કગ્રાહકઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 077
॥ શ્રીઃ ॥
12.77. અધ્યાયઃ 077
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કેકયરાજોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-77-0 (67837)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-77-0x (5536)
કેષાં પ્રભવતે રાજા વિત્તસ્ય ભરતર્ષભ।
કયા ચ વૃત્ત્યા વર્તેત તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-77-1 (67838)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-77-2x (5537)
અબ્રાહ્મણાનાં વિત્તસ્ય સ્વામી રાજેતિ વૈદિકમ્।
બ્રાહ્મણાનાં ચ યે કેચિદ્વિકર્મસ્થા ભવન્ત્યુત॥ 12-77-2 (67839)
વિકર્મસ્થાશ્ચ નોપેક્ષ્યા વિપ્રા રાજ્ઞા કથંચન।
ઇતિ રાજ્ઞાં પુરાવૃત્તમભિજલ્પન્તિ સાધવઃ॥ 12-77-3 (67840)
યસ્ય સ્મ વિષયે રાજ્ઞઃ સ્તેનો ભવતિ વૈ દ્વિજઃ।
રાજ્ઞ એવાપરાધં તં મન્યન્તે કિલ્વિષં નૃપ॥ 12-77-4 (67841)
અભિશસ્તમિવાત્માનં મન્યન્તે તેન કર્મણા।
તસ્માદ્રાજર્ષયઃ સર્વે બ્રાહ્મણાનન્વપાલયન્॥ 12-77-5 (67842)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગીતં કેકયરાજેન હિયમાણેન રક્ષસા॥ 12-77-6 (67843)
કેકયાનામધિપતિં રક્ષો જગ્રાહ દારુણમ્।
સ્વાધ્યાયેનાન્વિતં રાજન્નરણ્યે સંશિતવ્રતમ્॥ 12-77-7 (67844)
રાજોવાચ। 12-77-8x (5538)
ન મે સ્તેનો જનપદે ન કદર્યો ન મદ્યપઃ।
નાનાહિતાગ્નિર્નાયજ્વા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-8 (67845)
ન ચ મે બ્રાહ્મણોઽવિદ્વાન્નાવ્રતી નાપ્યસોમપઃ।
દ્વિજાતિર્વિષયે મહ્યં મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-9 (67846)
નાનાપ્તદક્ષિણૈર્યજ્ઞૈર્યજન્તે વિષયે મમ।
નાધીતે ચાવ્રતી કશ્ચિન્મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-10 (67847)
અધ્યાપયન્ત્યધીયન્તે યજન્તે યાજયન્તિ ચ।
દદતિ પ્રતિગૃહ્ણન્તિ ષટ્સુ કર્મસ્વવસ્થિતાઃ॥ 12-77-11 (67848)
પૂજિતાઃ સંવિભક્તાશ્ચ મૃદવઃ સત્યવાદિનઃ।
બ્રાહ્મણા મે સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-12 (67849)
ન યાચન્તે પ્રયચ્છન્તિ સત્યધર્મવિશારદાઃ।
નાધ્યાપયન્ત્યધીયન્તે યજન્તે યાજયન્તિ ન॥ 12-77-13 (67850)
બ્રાહ્મણાન્પરિરક્ષન્તિ સઙ્ગ્રામેષ્વપલાયિનઃ।
ક્ષત્રિયા મે સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-14 (67851)
કૃષિગોરક્ષવાણિજ્યમુપજીવન્ત્યમાયયા।
અપ્રમત્તાઃ ક્રિયાવન્તઃ સુવૃત્તાઃ સત્યવાદિનઃ॥ 12-77-15 (67852)
સંવિભાગં દમં શૌચં સૌહૃદં ચ વ્યપાશ્રિતાઃ।
મમ વૈશ્યાઃ સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-16 (67853)
ત્રીન્વર્ણાનુપતિષ્ઠન્તે યથાવદનસૂયકાઃ।
મમ શૂદ્રાઃ સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-17 (67854)
કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં દુર્બલાતુરયોષિતામ્।
સંવિભક્તાઽસ્મિ સર્વેષાં મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-18 (67855)
કુલાનુરૂપધર્માણાં પ્રસ્થિતાનાં યથાવિધિ।
અવ્યુચ્છેત્તાઽસ્મિ સર્વેષાં મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-19 (67856)
તપસ્વિનો મે વિષયે પૂજિતાઃ પરિપાલિતાઃ।
સંવિભક્તાશ્ચ સત્કૃત્ય મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-20 (67857)
નાસંવિભજ્ય ભોક્તાઽસ્મિ ન વિશામિ પરસ્ત્રિયમ્।
સ્વતન્ત્રો જાતુ ન ક્રીડે મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-21 (67858)
નાબ્રહ્મચારી ભિક્ષાવાન્ભિક્ષુર્વા બ્રહ્મચર્યવાન્।
અનૃત્વિજા હુતં નાસ્તિ મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-22 (67859)
`કૃતં રાજ્યં મયા સર્વં રાજ્યસ્થેનાપિ કાર્યવત્।
નાહં વ્યુત્ક્રામિતઃ સત્યાન્મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ ' 12-77-23 (67860)
નાવજાનામ્યહં વૈદ્યાન્ન વૃદ્ધાન્ન તપસ્વિનઃ।
રાષ્ટ્રે સ્વપતિ જાગર્મિ મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-24 (67861)
`શુક્લકર્માસ્મિ સર્વત્ર ન દુર્ગતિભયં મમ।
ધર્મચારી ગૃહસ્થશ્ચ મા મમાન્તરમાવિશઃ॥' 12-77-25 (67862)
વેદાધ્યયનસંપન્નસ્તપસ્વી સત્યધર્મવિત્।
સ્વામી સર્વસ્ય રાષ્ટ્રસ્ય ધીમાન્મમ પુરોહિતઃ॥ 12-77-26 (67863)
દાનેન દિવ્યાનભિવાઞ્છામિ લોકાન્
સત્યેનાથ બ્રાહ્મણાનાં ચ ગુપ્ત્યા।
શુશ્રૂષયા ચાપિ ગુરૂનુપૈમિ
ન મે ભયં વિદ્યતે રાક્ષસેભ્યઃ॥ 12-77-27 (67864)
ન મે રાષ્ટ્રે વિધવા બ્રહ્મબન્ધુ
ર્ન બ્રાહ્મણઃ કિતવો નોત ચોરઃ।
નાયાજ્યયાજી ન ચ પાપકર્મા
ન મે ભયં વિદ્યતે રાક્ષસેભ્યઃ॥ 12-77-28 (67865)
ન મે શસ્ત્રૈરનિર્ભિન્નં ગાત્રે વ્દ્યઙ્ગુલમન્તરમ્।
ધર્માર્થં યુધ્યમાનસ્ય મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-29 (67866)
ગોબ્રાહ્મણેભ્યો યજ્ઞેભ્યો નિત્યં સ્વસ્ત્યયનં મમ।
આશાસતે જના રાષ્ટ્રે મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-30 (67867)
રાક્ષસ ઉવાચ। 12-77-31x (5539)
`નારીણાં વ્યભિચારાચ્ચ અન્યાયાચ્ચ મહીક્ષિતામ્।
વિપ્રાણાં કર્મદોષાચ્ચ પ્રજાનાં જાયતે ભયમ્॥ 12-77-31 (67868)
અવૃષ્ટિર્મારકો દોષઃ સતતં ક્ષુદ્ભયાનિ ચ।
વિગ્રહશ્ચ સદા તસ્મિન્દેશે ભવતિ દારુણઃ॥ 12-77-32 (67869)
યક્ષરક્ષઃપિશાચેભ્યો નાસુરેભ્યઃ કથંચન।
ભયમુત્પદ્યતે તત્ર યત્ર વિપ્રાઃ સુસંયતાઃ॥ 12-77-33 (67870)
ગન્ધર્વાપ્સરસઃ સિદ્ધાઃ પન્નગાશ્ચ સરીસૃપાઃ।
માનવાન્ન જિઘાંસન્તિ યત્ર નાર્યઃ પતિવ્રતાઃ॥ 12-77-34 (67871)
બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યા યત્ર શૂદ્રાશ્ચ ધાર્મિકાઃ।
નાઽનાવૃષ્ટિભયં તત્ર ન દુર્ભિક્ષં ન વિભ્રમઃ॥ 12-77-35 (67872)
ધાર્મિકો યત્ર ભૂપાલો ન તત્રાસ્તિ પરાભવઃ।
ઉત્પાતા ન ચ દૃશ્યન્તે ન દિવ્યા ન ચ માનુષાઃ॥ 12-77-36 (67873)
યસ્માત્સર્વાસ્વવસ્થાસુ ધર્મમેવાન્વવેક્ષસે।
તસ્માત્પ્રાપ્નુહિ કૈકેય ગૃહં સ્વસ્તિ વ્રજામ્યહમ્॥ 12-77-37 (67874)
યેષાં ગોબ્રાહ્મણા રક્ષ્યાઃ પ્રજા રક્ષ્યાશ્ચ કેકય।
ન રક્ષોઽભ્યો ભયં તેષાં કુત એવ તુ પાતકમ્॥ 12-77-38 (67875)
યેષાં પુરોગમા વિપ્રા યેષાં બ્રહ્મ પરં બલમ્।
સુરક્ષિતાસ્તથા વિપ્રાસ્તે વૈ સ્વર્ગજિતો નૃપાઃ॥ 12-77-39 (67876)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-77-40x (5540)
તસ્માદ્દ્વિજાતીન્રક્ષેત તે હિ રક્ષન્તિ રક્ષિતાઃ।
આશીરેષાં ભવેદ્રાજન્રાજ્ઞાં સમ્યક્પ્રવર્તતામ્॥ 12-77-40 (67877)
તસ્માદ્રાજ્ઞા વિશેષેણ વિકર્મસ્થા દ્વિજાતયઃ।
નિયમ્યાઃ સંવિભજ્યાશ્ચ પ્રજાનુગ્રહકારણાત્॥ 12-77-41 (67878)
એવં યો વર્તતે રાજા પૌરજાનપદેષ્વિહ।
અનુભૂયેહ ભદ્રાણિ પ્રાપ્નોતીન્દ્રસલોકતામ્॥ ॥ 12-77-42 (67879)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 77॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-77-8 મામકાન્તરમાવિભઃ ઇતિ ટ. ડ.થ. પાઠઃ। મામકાન્તરમાવિશઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-77-27 ન પાપકારી ન ચ પાપવક્તા ઇતિ ટ.ડ.થ.દ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 078
॥ શ્રીઃ ॥
12.78. અધ્યાયઃ 078
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બ્રાહ્મણાદીનામાપદ્ધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-78-0 (80817)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-0x (6691)
વ્યાખ્યાતા રાજધર્મેણ વૃત્તિરાપત્સુ ભારત।
કથંચિદ્વૈશ્યધર્મેણ જીવેદ્વા બ્રાહ્મણો ન વા॥ 12-78-1 (80818)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-2x (6692)
અશક્તઃ ક્ષત્રધર્મેણ વૈશ્યધર્મેણ વર્તયેત્।
કૃષિં ગોરક્ષ્યમાસ્થાય વ્યસને વૃત્તિસંક્ષયે॥ 12-78-2 (80819)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-3x (6693)
કાનિ પણ્યાનિ વિક્રીણન્સ્વર્ગલોકાન્ન હીયતે।
બ્રાહ્મણો વૈશ્યધર્મેણ વર્તયન્ભરતર્ષભ॥ 12-78-3 (80820)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-4x (6694)
સુરાલવણમિત્યેતત્તિલાન્કેસરિણઃ પશૂન્।
વૃષભાન્મધુ માંસં ચ કૃતાન્નં ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-78-4 (80821)
સર્વાસ્વવસ્થાસ્વેતાનિ બ્રાહ્મણઃ પરિવર્જયેત્।
એતેષાં વિક્રયાત્તાત બ્રાહ્મણો નરકે પતેત્॥ 12-78-5 (80822)
અજોઽગ્નિર્વરુણો મેષઃ સૂર્યોઽશ્વઃ પૃથિવી વિરાટ્।
ધેનુર્યજ્ઞશ્ચ સોમશ્ચ ન વિક્રેયાઃ કથંચન॥ 12-78-6 (80823)
પક્વેનામસ્ય નિમયં ન પ્રશંસન્તિ સાધવઃ।
નિમયેત્પક્વમામેન ભોજનાર્થાય ભારત॥ 12-78-7 (80824)
વયં સિદ્ધમશિષ્યામો ભવાન્સાધયતામિદમ્।
એવં સંવીક્ષ્ય સમયં નાધર્મોઽસ્તિ કથંચન॥ 12-78-8 (80825)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યથા કર્મઃ સનાતનઃ।
વ્યવહારપ્રવૃત્તાનાં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-78-9 (80826)
ભવતેઽહં દદાનીદં ભવાનેતત્પ્રયચ્છતુ।
ઉચિતો વર્તતે ધર્મો ન બલાત્સંપ્રવર્તતે॥ 12-78-10 (80827)
ઇત્યેવં સંપ્રવર્તન્તે વ્યવહારાઃ પુરાતનઃ।
ઋષીણામિતરેષાં ચ સાધુ ચૈતદસંશયમ્॥ 12-78-11 (80828)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-12x (6695)
અથ તાત યદા સર્વાઃ શસ્ત્રમાદદતે પ્રજાઃ।
વ્યુત્ક્રમન્તે સ્વધર્મેભ્યઃ ક્ષત્રસ્ય ક્ષીયતે બલમ્॥ 12-78-12 (80829)
તદા ત્રાતા તુ કો નુ સ્યાત્કો ધર્મઃ કિં પરાયણમ્।
એતં મે સંશયં બ્રૂહિ વિસ્તરેણ પિતામહ॥ 12-78-13 (80830)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-14x (6696)
દાનેન તપસા યજ્ઞૈદદ્રોહેણ દમેન ચ।
બ્રાહ્મણપ્રમુખા વર્ણાઃ ક્ષેમમિચ્છેયુરાત્મનઃ॥ 12-78-14 (80831)
તેષાં યે વેદબલિનસ્ત ઉત્થાય સમન્તતઃ।
રાજ્ઞો બલં વર્ધયેયુર્મહેન્દ્રસ્યેવ દેવતાઃ॥ 12-78-15 (80832)
રાજ્ઞો હિ ક્ષીયમાણસ્ય બ્રહ્મૈવાહુઃ પરાયણમ્।
તસ્માદ્બ્રાહ્મબલેનૈવ સમુત્થેયં વિજાનતા॥ 12-78-16 (80833)
યદા તુ વિજયી રાજા ક્ષેમં રાષ્ટ્રેઽભિસન્દધેત્।
તદા વર્ણા યથાધર્મં નિવિશેયુઃ સ્વકર્મસુ॥ 12-78-17 (80834)
ઉન્મર્યાદે પ્રવૃત્તે તુ દસ્યુભિઃ સંકરે કૃતે।
સર્વે વર્ણા ન દુષ્યેયુઃ શસ્ત્રવન્તો યુધિષ્ઠિર॥ 12-78-18 (80835)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-19x (6697)
અથ ચેત્સર્વતઃ ક્ષત્રં પ્રદુષ્યેદ્બ્રાહ્મણં પ્રતિ।
કસ્તત્ર બ્રાહ્મણાંસ્ત્રાતા કો ધર્મઃ કિં પરાયણમ્॥ 12-78-19 (80836)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-20x (6698)
તપસા બ્રહ્મચર્યેણ શસ્ત્રેણ ચ બલેન ચ।
અમાયયા માયયા ચ નિયન્તવ્યં તદા ભવેત્॥ 12-78-20 (80837)
ક્ષત્રિયસ્યાતિવૃત્તસ્ય બ્રાહ્મણેષુ વિશેષતઃ।
બ્રહ્મૈવ સંનિયન્તૃ સ્યાત્ક્ષત્રં હિ બ્રહ્મસંભવમ્॥ 12-78-21 (80838)
અભ્દ્યોઽગ્નિર્બ્રહ્મતઃ ક્ષત્રમશ્મનો લોહમુત્થિતમ્।
તેષાં સર્વત્રગં તેજઃ સ્વસ્વયોનિષુ શામ્યતિ॥ 12-78-22 (80839)
યદા છિનત્ત્યયોઽશ્માનમગ્નિશ્ચાપોઽભિહન્તિ ચ।
ક્ષત્રં ચ બ્રાહ્મણં દ્વેષ્ટિ તદા શામ્યન્તિ તે ત્રયઃ॥ 12-78-23 (80840)
તસ્માદ્બ્રહ્મણિ શામ્યન્તિ ક્ષત્રિયાણાં યુધિષ્ઠિર।
સમુદીર્ણાન્યજેયાનિ તેજાંસિ ચ બલાનિ ચ॥ 12-78-24 (80841)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-25x (6699)
બ્રહ્મવીર્યે મૃદૂભૂતે ક્ષત્રવીર્યે ચ દુર્બલે।
દુષ્ટેષુ સર્વવર્ણેષુ બ્રાહ્મણાન્પ્રતિ ભારત॥ 12-78-25 (80842)
યે તત્ર યુદ્ધં કુર્વન્તિ ત્યક્ત્વા જીવિતમાત્મનઃ।
`બ્રાહ્મણાન્પરિરક્ષન્તિ તેષાં લોકા ભવન્તિ કે॥ 12-78-26 (80843)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-27x (6700)
બ્રાહ્મણાન્પરિરક્ષન્તો ધર્મમાત્માનમેવ ચ।
મનસ્વિનો મન્યુમન્તઃ પુણ્યાઁલ્લોકાન્વ્રજન્ત્યમી।
બ્રાહ્મણાર્થં હિ સર્વેષાં શસ્ત્રગ્રહણભિષ્યતે॥ 12-78-27 (80844)
અતિસ્વિષ્ટમધીતાનાં લોકાનતિતપસ્વિનામ્।
અનાશકાગ્ન્યાહિતાનાં શૂરા યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 12-78-28 (80845)
બ્રાહ્મણસ્ત્રિષુ વર્ણેષુ શસ્ત્રં ગૃહ્ણન્ન દુષ્યતિ।
એષ એવાત્મનસ્ત્યાગો નાન્યં ધર્મં વિદુર્જના॥ 12-78-29 (80846)
તેભ્યો નમશ્ચ ભદ્રં ચ યે શરીરાણિ જુહ્વતિ।
બ્રહ્મદ્વિપો જિઘાંસન્તસ્તેષાં નોઽસ્તુ સલોકતા॥ 12-78-30 (80847)
બ્રહ્મલોકજિતઃ સ્વર્ગ્યાન્વીરાંસ્તાન્મનુરવ્રવીત્।
યથાઽશ્વમેધાવભૃથે સ્નાતાઃ પૂતા ભવન્ત્યુત।
દુષ્કૃતઃ સુકૃતશ્ચૈવ તથા શસ્ત્રહતા રણે॥ 12-78-31 (80848)
ભવત્યધર્મો ધર્મો હિ ધર્મોઽધર્મો ભવત્યુત।
કારણાદ્દેશકાલસ્ય દેશઃ કાલઃ સ તાદૃશઃ॥ 12-78-32 (80849)
મૈત્રાઃ ક્રૂરાણિ કુર્વન્તો જયન્તિ સ્વર્ગમુત્તમમ્।
ધર્મ્યાઃ પાપાનિ કુર્વાણા ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-78-33 (80850)
બ્રાહ્મણસ્ત્રિષુ કાલેષુ શસ્ત્રં ગૃહ્ણન્ન દુષ્યતિ।
આત્મત્રાણે દસ્યુદોષે સર્વસ્વહરણે તથા॥ 12-78-34 (80851)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-35x (6701)
અભ્યુત્થિતે દસ્યુબલે ક્ષત્રાર્થે વર્ણસઙ્કરે।
સંપ્રમૂઢેષુ વર્ણેષુ યદન્યોઽભિભવેદ્વલી॥ 12-78-35 (80852)
બ્રાહ્મણો યદિ વા વૈશ્યઃ શૂદ્રો વા રાજસત્તમ।
દસ્યુભ્યો યઃ પ્રજા રક્ષેદ્દણ્ડં ધર્મેણ ધારયેત્॥ 12-78-36 (80853)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-37x (6702)
કાર્યં કુર્યાન્ન વા કુર્યાત્સ વાર્યો વા ભવેન્ન વા।
ન સ્મ શસ્ત્રં ગૃહીતવ્યમન્યત્ર ક્ષત્રબન્ધુતઃ॥ 12-78-37 (80854)
અપારે યો ભવેત્પારમપ્લવેઃ યઃ પ્લવો ભવેત્।
શૂદ્રો વા યદિ વાઽપ્યન્યઃ સર્વથા માનમર્હતિ॥ 12-78-38 (80855)
યમાશ્રિત્ય નરા રાજન્વર્તયેયુર્યથાસુખમ્।
અનાથાસ્તપ્યમાનાશ્ચ દસ્યુભિઃ પરિપીડિતાઃ॥ 12-78-39 (80856)
તમેવ પૂજયેયુસ્તે પ્રીત્યા સ્વમિવ બાન્ધવમ્।
યહદ્ધ્યભીષ્ટં કૌરવ્ય કર્તા સન્માનમર્હતિ॥ 12-78-40 (80857)
કિમનડુહા યો ન વહેત્કિં ધેન્વા વાઽપ્યદુગ્ધયા।
બન્ધ્યયા ભાર્યયા કોઽર્થઃ કોઽર્થો રાજ્ઞાઽપ્યરક્ષતા॥ 12-78-41 (80858)
યથા દારુમયો હસ્તી યથા ચર્મમયો મૃગઃ।
યથા હ્યદક્ષઃ પુરુષઃ પથિ ક્ષેત્રં યથોપરમ્॥ 12-78-42 (80859)
યથા વિપ્રોઽનધીયાનો રાજા યશ્ચ ન રક્ષિતા।
મેઘો ન વર્ષતે યશ્ચ સર્વ એવ નિરર્થકાઃ॥ 12-78-43 (80860)
નિત્યં યસ્તુ સતો રક્ષેદસતશ્ચ નિવર્તયેત્।
સ એવ રાજા કર્તવ્યસ્તેન સર્વમિદં ધૃતમ્॥ ॥ 12-78-44 (80861)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 78॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-78-4 કેસરિણઃ અશ્વાન્। પશૂન્ગોજાવિમહિષાદીન્। કૃતાન્નં પક્વમન્નમ્॥ 12-78-6 વિરાટ્ અન્નમ્॥ 12-78-7 પક્વેનામસ્ય વિનિમયે પક્વદો દુષ્યતિ નત્વામદ ઇત્યર્થઃ॥ 12-78-8 ઇદમપ્યપવદતિ વયમિતિ। નિમયમ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-19 કસ્તસ્ય બ્રાહ્મણસ્ત્રાતેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-29 એવમેવાત્મનસ્ત્યાગાન્નાન્યં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-30 નોઽસ્માકમ્॥ 12-78-33 મૈત્રા ઉત્તઙ્કપરાશરાદયઃ। ક્રૂરાણિ સર્પરાક્ષસસત્રાદીનિ। ધર્મ્યા ધર્માદનપેતાઃ ક્ષત્રિયાઃ। પાપાનિ પરરાષ્ટ્રાવમર્દાદીનિ। અધર્મસ્ય ધર્મત્વેન ઉદાહરણદ્વયમુક્તમ્। ઇદમેવાઽર્હિસાખ્યધર્માશ્રયેઽધર્મરૂપમપિ ભવતીતિ જ્ઞેયમ્॥ 12-78-41 કિં તૈર્યેઽનડુહો નોહ્યાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-42 યદાહ્યનર્થઃ ષણ્ઢો વા પાર્થ ક્ષેત્રં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 079
॥ શ્રીઃ ॥
12.79. અધ્યાયઃ 079
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઋત્વિગ્લક્ષણાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-79-0 (67880)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-79-0x (5541)
ક્વ સમર્થાઃ કથંશીલા ઋત્વિજઃ સ્યુઃ પિતામહ।
કથંવિધાશ્ચ રાજેન્દ્ર તદ્બ્રૂહિ વદતાં વર॥ 12-79-1 (67881)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-79-2x (5542)
પ્રતિકર્મપરા રાજન્વૃત્તિરસ્ય વિધીયતે।
છન્દઃ સામાદિ વિજ્ઞાય દ્વિજાનાં શ્રુતમેવચ॥ 12-79-2 (67882)
યે ત્વેકરતયો નિત્યં ધીરાશ્ચ પ્રિયવાદિનઃ।
પરસ્પરસ્ય સુહૃદઃ સમન્તાત્સમદર્શિનઃ॥ 12-79-3 (67883)
આનૃશંસ્યં સત્યવાક્યમહિંસા દમ આર્જવમ્।
અદ્રોહોઽનભિમાનશ્ચ હ્રીસ્તિતિક્ષા દમઃ શમઃ॥ 12-79-4 (67884)
`યસ્મિન્નેતાનિ દૃશ્યન્તે સ પુરોહિત ઉચ્યતે।'
ધીમાન્સત્યધૃતિર્દાન્તો ભૂતાનામવિહિંસકઃ।
અકામદ્વેષસંયુક્તસ્ત્રિભિઃ શુક્લૈઃ સમન્વિતઃ॥ 12-79-5 (67885)
અહિંસકો જ્ઞાનતૃપ્તઃ સ બ્રહ્માસનમર્હતિ।
એતે મહર્ત્વિજસ્તાત સર્વે માન્યા યથાર્હતઃ॥ 12-79-6 (67886)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-79-7x (5543)
યદિદં વેદવચનં દક્ષિણાસુ વિધીયતે।
ઇદં દેયમિદં દેયં ન ક્વચિવ્દ્યવતિષ્ઠતે॥ 12-79-7 (67887)
દેયં પ્રતિધનં શાસ્ત્રમાપદ્ધર્મા ન શાસ્ત્રતઃ।
આજ્ઞા શાસ્ત્રસ્ય ઘોરે યં ન શક્તિં સમવેક્ષતે॥ 12-79-8 (67888)
શ્રદ્ધામાલમ્બ્ય યષ્ટવ્યમિત્યેષા વૈદિકી શ્રુતિઃ।
મિથ્યોપેતસ્ય યજ્ઞસ્ય કિમુ શ્રદ્ધા કરિષ્યતિ॥ 12-79-9 (67889)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-79-10x (5544)
ન વેદાનાં પરિભવાન્ન શાઠ્યેન ન માયયા।
કશ્ચિન્મહદવાપ્નોતિ મા તે ભૂદ્બુદ્ધિરીદૃશી॥ 12-79-10 (67890)
યજ્ઞાઙ્ગં દક્ષિણા તાત મન્ત્રાણાં પરિબૃંહણમ્।
ન મન્ત્રા દક્ષિણાહીનાસ્તારયન્તિ કથંચન॥ 12-79-11 (67891)
શક્તિસ્તુ પૂર્ણપાત્રેણ સંમિતા નાવમા ભવેત્।
અવશ્યં તાત યષ્ટવ્યં ત્રિભિર્વર્ણૈર્થથાબલમ્॥ 12-79-12 (67892)
સોમો રાજા બ્રાહ્મણાનામિત્યેષા વૈદિકી શ્રુતિઃ।
તં ચ વિક્રેતુમિચ્છન્તિ ન તથા વૃત્તિરિષ્યતે॥ 12-79-13 (67893)
તેન ક્રીતેન ધર્મેણ તતો યજ્ઞઃ પ્રતાયતે।
ઇત્યેવં ધર્મમાખ્યાતમૃષિભિર્ધર્મકોવિદૈઃ॥ 12-79-14 (67894)
પુમાન્યજ્ઞશ્ચ સોમશ્ચ ન્યાયવૃત્તો યદા ભવેત્।
અન્યાયવૃત્તઃ પુરુષો ન પરસ્ય ન ચાત્મનઃ॥ 12-79-15 (67895)
શરીરં યજ્ઞપાત્રાણિ ઇત્યેષા શ્રૂયતે શ્રુતિઃ।
તાનિ સમ્યક્પ્રણીતાનિ બ્રાહ્મણાનાં મહાત્મનામ્॥ 12-79-16 (67896)
તપો યજ્ઞાદપિ શ્રેષ્ઠમિત્યેષા પરમા શ્રુતિઃ।
તત્તે તપઃ પ્રવક્ષ્યામિ વિદ્વંસ્તદપિ મે શૃણુ॥ 12-79-17 (67897)
અહિંસા સત્યવચનમાનૃશંસ્યં દમો ઘૃણા।
એતત્તપો વિદુર્ધીરા ન શરીરસ્ય શોષણમ્॥ 12-79-18 (67898)
અપ્રામાણ્યં ચ વેદાનાં શાસ્ત્રાણાં ચાતિલઙ્ઘનમ્।
અવ્યવસ્થા ચ સર્વત્ર તદ્વૈ નાશનમાત્મનઃ॥ 12-79-19 (67899)
નિબોધ દશહોતૄણાં વિધાનં પાર્થ યાદૃશમ્।
ચિત્તિઃ સ્રુક્ ચિત્તમાજ્યં ચ પવિત્રં જ્ઞાનમુત્તમમ્।
`ન શાઠ્યં ન ચ જિહ્યત્વં કાલો દેશશ્ચ તે દશ॥' 12-79-20 (67900)
સર્વં દિહ્નં મૃત્યુપદમાર્જવં બ્રહ્મણઃ પદમ્।
એતાવાઞ્જ્ઞાનવિષયઃ કિં પ્રલાપઃ કરિષ્યતિ॥ ॥ 12-79-21 (67901)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 79॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-79-2 રાજ્ઞાં શાન્તિકપૌષ્ટિકાદિકર્મપ્રયોગશુદ્ધ્યાખ્યં પ્રતિકર્મ ઋત્વિગ્ભિઃ કર્તવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-79-5 ત્રિભિઃ શ્રુતવૃત્તવશૈઃ। શુક્લૈનિંર્દોષૈઃ॥ 12-79-7 ઇદં દેયમિદં દેયમિતિ યદિદં વેદવચનમિતિ ઇતિ શબ્દાધ્યાહારેણ યોજ્યમ્। વ્યવતિષ્ઠતે વ્યવસ્થાં પ્રાપ્નોતિ। અલ્પેઽપ્યપચ્છેદનિમિત્તે સર્વસ્વદક્ષિણાબિધાનાદુત્તરક્રતુકલાપલોપપ્રાપ્તેઃ॥ 12-79-9 ગોઃસ્થાને ચરુમાત્રદાનરૂપોઽનુકલ્પોમિથ્યાચારસ્તદુપેતો યજ્ઞઃ શ્રદ્ધયાપિનિ સંપૂર્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-79-21 જિહ્નં શાઠ્યમ્। આર્જવં અવક્રત્વમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 080
॥ શ્રીઃ ॥
12.80. અધ્યાયઃ 080
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભીષ્મેણ મિત્રામિત્રલક્ષણકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-80-0 (67902)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-80-0x (5545)
યદપ્યલ્પતરં કર્મ તદપ્યેકેન દુષ્કરમ્।
પુરુષેણાસહાયેન કિમુ રાજ્યં પિતામહ॥ 12-80-1 (67903)
કિંશીલઃ કિંસમાચારો રાજ્ઞો યઃ સચિવો ભવેત્।
કીદૃશે વિશ્વસેદ્રાજા કીદૃશે ન ચ વિશ્વસેત્॥ 12-80-2 (67904)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-80-3x (5546)
ચતુર્વિધાનિ મિત્રાણિ રાજ્ઞાં રાજન્ભવન્ત્યુત।
સહાર્થો ભજઃ નિશ્ચ સહજઃ કૃત્રિમસ્તથા॥ 12-80-3 (67905)
ધર્માત્મા પઞ્ચમં મિત્રં સ તુ નૈકસ્ય ન દ્વયોઃ।
યતો ધર્મસ્તતો વા સ્યાન્મધ્યસ્થો વા તતો ભવેત્॥ 12-80-4 (67906)
યો યસ્યાર્થો ન રોચેત ન તં તસ્ય પ્રકાશયેત।
`મિત્રાણાં પ્રકૃતિર્નાસ્તિ ત્વમિત્રાણાં ચ ભારત।
ઉપકારાદ્ભવેન્મિત્રમપકારાદ્ભવેદરિઃ॥ 12-80-5 (67907)
યસ્યૈવ હિ મનુષ્યસ્ય નરો મરણમૃચ્છતિ।
તસ્ય પર્યાગતે કાલે પુનર્જીવિતુમિચ્છતિ॥ 12-80-6 (67908)
ધર્માધર્મેણ રાજાનશ્ચરન્તિ વિજિગીષવઃ।
ચતુર્ણાં મધ્યમૌ શ્રેષ્ઠૌ નિત્યં શઙ્ક્યૌ તથાઽપરૌ।
સર્વે નિત્યં શઙ્કિતવ્યાઃ પ્રત્યક્ષં કાર્યમાત્મનઃ॥ 12-80-7 (67909)
ન હિ રાજ્ઞા પ્રમાદો વૈ કર્તવ્યો મિત્રરક્ષણે।
પ્રમાદિનં હિ રાજાનં લોકાઃ પરિભવન્ત્યુત॥ 12-80-8 (67910)
અસાધુઃ સાધુતામેતિ સાધુર્ભવતિ દારુણઃ।
અરિશ્ચ મિત્રં ભવતિ મિત્રં ચાપિ પ્રદુષ્યતિ॥ 12-80-9 (67911)
અનિત્યચિત્તઃ પુરુષસ્તસ્મિન્કો જાતુ વિશ્વસેત્।
તસ્માત્પ્રધાનં યત્કાર્યં પ્રત્યક્ષં તત્સમાચરેત્॥ 12-80-10 (67912)
એકાન્તેન હિ વિશ્વાસઃ કૃત્સ્નો કર્માર્થનાશકઃ।
અવિશ્વાસશ્ચ સર્વત્ર મૃત્યુર્નાપિ વિશિષ્યતે॥ 12-80-11 (67913)
અકાલમૃત્યુર્વિશ્વાસોઽવિશ્વસન્હિ વિપદ્યતે।
યસ્મિન્કરોતિ વિશ્વાસમિચ્છતસ્તસ્ય જીવતિ॥ 12-80-12 (67914)
તસ્માદ્વિશ્વસિતવ્યં ચ શઙ્કિતવ્યં ચ કેષુચિત્।
એષા નીતિગતિસ્તાત લક્ષ્મીશ્ચૈષા સનાતની॥ 12-80-13 (67915)
યં મન્યેત મમાભાવાદિમમર્થાગમઃ સ્પૃશેત્।
નિત્યં તસ્માચ્છઙ્કિતવ્યમમિત્રં તં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-80-14 (67916)
યસ્ય ક્ષેત્રાદપ્યુદકં ક્ષેત્રમન્યસ્ય ગચ્છતિ।
ન તત્રાનિચ્છતસ્તસ્ય ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ॥ 12-80-15 (67917)
તથૈવાત્યુદકાદ્ભીતસ્તસ્ય ભેદનમિચ્છતિ।
યમેવંલક્ષણં વિદ્યાત્તમમિત્રં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-80-16 (67918)
યસ્તુ વૃદ્ધ્યા ન તપ્યેત ક્ષયે દીનતરો ભવેત્।
એતદુત્તમમિત્રસ્ય નિમિત્તમભિચક્ષતે॥ 12-80-17 (67919)
યન્મન્યેત મમાભાવાદસ્યાભાવો ભવેદિતિ।
તસ્મિન્કુર્વીત વિશ્વાસં યથા પિતરી વૈ તથા॥ 12-80-18 (67920)
તં શક્ત્યા વર્તમાનં ચ સર્વતઃ પરિબૃંહયેત્।
નિત્યં ક્ષતાદ્વારયતિ યો ધર્મેષ્વપિ કર્મસુ॥ 12-80-19 (67921)
ક્ષતાદ્ભીતં વિજાનીયાદુત્તમં મિત્રલક્ષણમ્।
યે યસ્ય ક્ષયમિચ્છન્તિ તે તસ્ય રિપવઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-80-20 (67922)
વ્યસનાન્નિત્યભીતો યઃ સમૃદ્ધ્યા યો ન દુષ્યતિ।
યત્સ્યાદેવંવિધં મિત્રં તદાત્મસમમુચ્યતે॥ 12-80-21 (67923)
રૂપવર્ણસ્વરોપેતસ્તિતિક્ષુરનસૂયકઃ।
કુલીનઃ શીલસંપન્નઃ સ તે સ્યાત્પ્રત્યનન્તરઃ॥ 12-80-22 (67924)
મેધાવી સ્મૃતિમાન્દક્ષઃ પ્રકૃત્યા ચાનૃશંસ્યવાન્।
યો માનિતોઽમાનિતો વા ન સન્તુષ્યેત્કથંચન॥ 12-80-23 (67925)
ઋત્વિગ્વા યદિ વાઽઽચાર્યઃ સખા વાઽત્યંતસત્કૃતઃ।
ગૃહે વસેદમાત્યસ્તે સ સ્યાત્પરમપૂજિતઃ॥ 12-80-24 (67926)
સંવિદ્યાઃ પરમં મિત્રં પ્રકૃતિં ચાર્થધર્મયોઃ।
વિશ્વાસસ્તે ભવેત્તત્ર યથા પિતરિ વૈ તથા॥ 12-80-25 (67927)
નૈવ દ્વૌ ન ત્રયઃ કાર્યા ન મૃષ્યેરન્પરસ્પરમ્।
એકાર્થે હેતુભૂતાનાં ભેદો ભવતિ સર્વદા॥ 12-80-26 (67928)
કીર્તિપ્રધાનો યસ્ત સ્યાદ્યશ્ચ સ્યાત્સમયે સ્થિતઃ।
સમર્થાન્યશ્ચ ન દ્વેષ્ટિ નાનર્થાન્કુરુતે ચ યઃ॥ 12-80-27 (67929)
યો ન કામાદ્ભયાલ્લોભાત્ક્રોધાદ્વા ધર્મમુત્સૃજેત્।
દક્ષઃ પર્યાપ્તવચનઃ સ તે સ્યાત્પ્રત્યનન્તરઃ॥ 12-80-28 (67930)
કુલીનઃ શીલસંપન્નસ્તિતિક્ષુરવિકત્થનઃ।
શૂરશ્ચાર્યશ્ચ વિદ્વાંશ્ચ પ્રતિપત્તિવિશારદઃ॥ 12-80-29 (67931)
એતે હ્યમાત્યાઃ કર્તવ્યાઃ સર્વકર્મસ્વવસ્થિતાઃ।
પૂજિતાઃ સંબિભક્તાશ્ચ સુસહાયાઃ સ્વનુષ્ઠિતાઃ॥ 12-80-30 (67932)
કૃત્સ્નપ્રેતે વિનિક્ષિપ્તાઃ પ્રતિરૂપેષુ કર્મસુ।
યુક્તા મહત્સુ કાર્યેષુ શ્રેયાંસ્યુત્પાદયન્ત્યુત॥ 12-80-31 (67933)
એતે કર્માણિ કુર્વન્તિ સ્પર્ધમાના મિથઃ સદા।
અનુતિષ્ઠન્તિ ચૈવાર્થમાચક્ષાણાઃ પરસ્પરમ્॥ 12-80-32 (67934)
જ્ઞાતિભ્યો બિભિયાશ્ચૈવ મૃત્યોરિવ યતસ્તદા।
ઉપરાજેવ રાજર્ધિ જ્ઞાતિર્ન સહતે સદા॥ 12-80-33 (67935)
ઋજોર્મૃદોર્વદાન્યસ્ય હ્રીમતઃ સત્યવાદિનઃ।
નાન્યો જ્ઞાતેર્મહાબાહો વિનાશમભિનન્દતિ॥ 12-80-34 (67936)
અજ્ઞાતયોઽપ્યસુખદા જ્ઞાતયોઽપિ સુખાવહાઃ।
અજ્ઞાતિમન્તં પુરુષં પરે ચાભિભવન્ત્યુત॥ 12-80-35 (67937)
નિકૃતસ્ય નરૈરન્યૈર્જ્ઞાતિરેવ પરાયણમ્।
નાન્યો નિકારં સહતે જ્ઞાતિર્જ્ઞાતેઃ કદાચન॥ 12-80-36 (67938)
આત્માનમેવ જાનાતિ નિકૃતં બાન્ધવૈપરિ।
તેષુ સન્તિ ગુણાશ્ચૈવ નૈર્ગુણ્યં ચૈવ લક્ષ્યતે॥ 12-80-37 (67939)
નાજ્ઞાતિરનુગૃહ્ણાતિ નાજ્ઞાતિર્વૃદ્ધિમશ્નુતે।
ઉભયં જ્ઞાતિવર્ગેષુ દૃશ્યતે સાધ્વસાધુ ચ॥ 12-80-38 (67940)
સંમાનયેત્પૂજયેચ્ચ વાચા નિત્યં ચ કર્મણા।
કુર્યાચ્ચ પ્રિયમેતેભ્યો નાપ્રિયં કિંચિદ ચરેત્॥ 12-80-39 (67941)
વિશ્વસ્તવદવિશ્વસ્તસ્તેષુ વર્તેત સર્વદા
ન હિ દોષો ગુણો વેતિ નિરૂપ્યસ્તેષુ દૃશ્યતે॥ 12-80-40 (67942)
અસ્યૈવં વર્તમાનસ્ય પુરુષસ્યાપ્રમાદિનઃ।
અમિત્રાઃ સંપ્રસીદન્તિ તતો મિત્રં ભવન્ત્યપિ॥ 12-80-41 (67943)
ય એવં વર્તતે નિત્યં જ્ઞાતિસંબન્ધિમણ્ડલે।
મિત્રેષ્વમિત્રે મધ્યસ્થે ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ॥ ॥ 12-80-42 (67944)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 80॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-80-3 સહાર્થઃ અયં શત્રુરુભાથ્યામુન્મૂલનીયઃ અસ્ય રાજ્યં ઉભાભ્યાં વિભજ્ય ગ્રાહ્યમિતિં પણપૂર્વં કૃતઃ। ભજમાનઃ પિતૃપૈતામહક્રમાગતઃ સહજઃ માતૃષ્વસ્ત્રીયાદિઃ કૃત્રિમો ધનાદિના આવર્જિતઃ॥ 12-80-7 સર્વે પઞ્ચાપિ પ્રત્યક્ષં કાર્યમુદ્દિશ્ય મન્ત્રિતમપિ દુષ્ટામાત્યનિગ્રહાદિકં કાર્યં પઞ્ચાનામપિ સમક્ષં ન કુર્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-80-14 મમાભાવાત્ મયિ મૃતે અર્થાગમઃ ઇમં સ્પૃશેત્ ઇતિ યં મન્યેત તસ્માચ્છઙ્કિતવ્યમિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-80-18 યત્ મિત્રં કર્તૃ॥ 12-80-28 પ્રત્યનન્તરઃ પ્રતિનિધિઃ પ્રધાન હતિયાવત્॥ 12-80-30 સ્યનુષ્ઠિતાઃ સુપ્તુભક્તિં કર્તવ્યં યેષાં તે॥ 12-80-31 કૃત્સ્નમપ્રતિકઞ્ચુકં યથા રક્ષત્તથા વિનિક્ષિપ્તા અધિકૃતાઃ। પ્રતિરૂપેષ્વનુરૂપેષુ કર્મસ્વાયવ્યયસકલનાદિષુ। કાર્યેષુ પરામિભવાદિષુ॥ 12-80-33 ઉપરાજા સમીભવર્તી સામન્તઃ॥ 12-80-36 નિકૃતસ્ય લઙ્ઘિતસ્ય લઙ્ઘિતસ્ય॥ 12-80-37 બાન્ધવૈઃ સંબન્ધિભિર્નિકૃતે કસ્મિંશ્ચિત્પુરુષે તજ્જ્ઞાતિઃ આત્માનમેવ નિકૃતં જાનાતિ। તેષુ જ્ઞાતિષુ॥ 12-80-41 તથા મિત્રીભવન્ત્યપીતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 081
॥ શ્રીઃ ॥
12.81. અધ્યાયઃ 081
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કૃષ્ણનારદસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-81-0 (67945)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-81-0x (5547)
એવમગ્રાહ્યકે તસ્મિઞ્જ્ઞાતિસંબન્ધિમણ્ડલે।
મિત્રેષ્વમિત્રેષ્વપિ ચ કથં ભાવો વિભાવ્યતે॥ 12-81-1 (67946)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-81-2x (5548)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સંવાદં વાસુદેવસ્ય મહર્ષેર્નારદસ્ય ચ॥ 12-81-2 (67947)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-81-3x (5549)
નાસુહૃત્પરર્મ મન્ત્રં નારદાર્હતિ વેદિતુમ્।
અપણ્ડિતો વાઽપિ સુહૃત્પણ્ડિતો વાપ્યનાત્મવાન્॥ 12-81-3 (67948)
સ તે સૌહૃદમાસ્થાય કિંચિદ્વક્ષ્યામિ નારદ।
કૃત્સ્નાં બુદ્ધિં ચ તે પ્રેક્ષ્ય સંપૃચ્છે ત્રિદિવઙ્ગમ॥ 12-81-4 (67949)
દાસ્યમૈશ્વર્યવાદેન જ્ઞાતીનાં વૈ કરોમ્યહમ્।
અર્ધંભોક્તાઽસ્મિ ભોગાનાં વાગ્દુરુક્તાનિ ચ ક્ષમે॥ 12-81-5 (67950)
અરણીમગ્નિકામો વા મથ્નાતિ દહૃયં મમ।
વાચા દુરુક્તં દેવર્ષે તન્માં દહતિ નિત્યદા॥ 12-81-6 (67951)
બલં સઙ્કર્ષણે નિત્યં સૌકુમાર્યં પુનર્ગદે।
રૂપેણ મત્તઃ પ્રદ્યુમ્નઃ સોઽસહાયોઽસ્મિ નારદ॥ 12-81-7 (67952)
અન્યે હિ સુમહાભાગા બલવન્તો દુરાસદાઃ।
નિત્યોત્થાનેન સંપન્ના નારદાન્ધકવૃષ્ણયઃ॥ 12-81-8 (67953)
યસ્ય ન સ્યુર્ન વૈ સ સ્યાદ્યસ્ય સ્યુઃ કૃત્સ્નમેવ તત્।
દ્વયોરેનં પ્રચરતોર્વૃણોમ્યેકરતં ન ચ॥ 12-81-9 (67954)
સ્યાતાં યસ્યાહુકાક્રૂરૌ કિં નુ દુઃખતરં તતઃ।
યસ્ય ચાપિ ન તૌ સ્યાતાં કિં નુ દુઃખતરં તતઃ॥ 12-81-10 (67955)
સોઽહં કિત્નવમાતેવ દ્વયોરપિ મહામુને।
નૈકસ્ય જયમાશંસે દ્વિતીયસ્ય પરાજયમ્॥ 12-81-11 (67956)
મમૈવં ક્લિશ્યમાનસ્ય નારદોભયદર્શનાત્।
વક્તુમર્હસિ યચ્છ્રેયો જ્ઞાતીનામાત્મનસ્તથા॥ 12-81-12 (67957)
નારદ ઉવાચ। 12-81-13x (5550)
આપદો દ્વિવિધાઃ કૃષ્ણ બાહ્યાશ્ચામ્યન્તરાશ્ચ હ।
પ્રાદુર્ભવન્તિ વાર્ષ્ણેય સ્વકૃતા યદિ વાઽન્યતઃ॥ 12-81-13 (67958)
સેયમાભ્યન્તરા તુભ્યમાપત્કૃચ્છ્રા સ્વકર્મજા।
અક્રૂરભોજપ્રભવા સર્વે હ્યેતે તદન્વયઃ॥ 12-81-14 (67959)
અર્થહેતોર્હિ કામાદ્વા વીરબીભત્સયાઽપિ વા।
આત્મના પ્રાપ્તમૈશ્વર્યમન્યત્ર પ્રતિપાદિતમ્॥ 12-81-15 (67960)
કૃતમૂલમિદાનીં તદ્રાજશબ્દસહાયવત્।
ન શક્યં પુનરાદાતું વાન્તમન્નમિવ સ્વયમ્॥ 12-81-16 (67961)
બભ્રૂગ્રસેનતો રાજ્યં નાપ્નું શક્યં કથંચન।
જ્ઞાતિભેદભયાત્કૃષ્ણ ત્વયા ચાપિ વિશેષતઃ॥ 12-81-17 (67962)
તચ્ચ સિધ્યેત્પ્રયત્નેન કૃત્વા કર્મ સુદુષ્કરમ્।
મહાક્ષયં વ્યયો વા સ્યાદ્વિનાશો વા પુનર્ભવેત્॥ 12-81-18 (67963)
અનાયસેન શસ્ત્રેણ મૃદુના હૃદયચ્છિદા।
જિહ્વામુદ્ધર સર્વેષાં પરિમૃદજ્યાનુમૃજ્ય ચ॥ 12-81-19 (67964)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-81-20x (5551)
અનાયસં મુને શસ્ત્રં મૃદુ વિદ્યામહં કથમ્।
યેનૈષામુદ્ધરે જિહ્વાં પરિમૃજ્યાનુમૃજ્ય ચ॥ 12-81-20 (67965)
નારદ ઉવાચ। 12-81-21x (5552)
શક્ત્યાઽન્નદાનં સતતં તિતિક્ષાઽઽર્જવમાર્દવમ્।
યથાર્હપ્રતિપૂજા ચ શસ્ત્રમેતદનાયસમ્॥ 12-81-21 (67966)
જ્ઞાતીનાં વક્તુકામાનાં કટુકાનિ લધૂનિ ચ।
ગિરા ત્વં હૃદયં વાચં શમયસ્ય મનાંસિ ચ॥ 12-81-22 (67967)
નામહાપુરુષઃ કશ્ચિન્નાનાત્મા નાસહાયવાન્।
મહતીં ધુરમાદાય સમુદ્યમ્યોરસા વહેત્॥ 12-81-23 (67968)
સર્વ એવ ગુરું ભારમનઙ્વાન્વહતે સમે।
દુર્ગે પ્રતીતઃ સુગવો ભારં વહતિ દુર્વહમ્॥ 12-81-24 (67969)
ભેદાદ્વિનાશઃ સઙ્ઘાનાં સઙ્ઘમુખ્યોઽસિ કેશવ।
યથા ત્વાં પ્રાપ્ય નોત્સીદેદયં સઙ્ઘસ્તથા કુરુ॥ 12-81-25 (67970)
નાન્યત્ર બુદ્ધિક્ષાન્તિભ્યાં નાન્યત્રેન્દ્રિયનિગ્રહાત્।
નાન્યત્ર ધનસન્ત્યાગાદ્ગુણઃ પ્રાજ્ઞેઽવતિષ્ઠતે॥ 12-81-26 (67971)
ધન્યં યશસ્યમાયુષ્વં સ્વપક્ષોદ્ભાવનં સદા।
જ્ઞાતીનામવિનાશઃ સ્યાદ્યથા કૃષ્ણ તથા કુરુ॥ 12-81-27 (67972)
આયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ન તેઽસ્ત્યવિદિતં પ્રભો।
ષાઙ્ગુણ્યસ્ય વિધાનેન યાત્રા યાનવિધૌ તથા॥ 12-81-28 (67973)
યાદવાઃ કુકુરા ભોજાઃ સર્વે ચાન્ધકવૃષ્ણયઃ।
ત્વય્યાયત્તા મહાબાહો લોકા લોકેશ્વરાશ્ચ યે॥ 12-81-29 (67974)
ઉપાસન્તે હિ ત્વદ્બુદ્ધિમૃષયશ્ચાપિ માધવ।
ત્વં ગુરુઃ સર્વભૂતાનાં જાનીષે ત્વં પરાં ગતિમ્॥ 12-81-30 (67975)
ત્વામાસાદ્ય યદુશ્રેષ્ઠમેધન્તે વાદવાઃ સુખમ્॥ ॥ 12-81-31 (67976)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 81॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-81-1 અગ્રાહ્યકે વશીકર્તુમશક્યે॥ 12-81-6 વાશબ્દ ઇવાર્થઃ॥ 12-81-9 તે યસ્ય પક્ષે ન સ્યુઃ સ નસ્યાન્નશ્યેદેવ। યસ્ય પક્ષે તે સ્યુસ્તત્ તસ્માત્ કૃત્સ્નં ફલં પ્રાપ્નોતીતિ શેષઃ॥ 12-81-11 કિતવમાતેવ કિતવયોર્દ્યૂતકારિણોરેકા માતેવ॥ 12-81-13 અન્યતઃ બાહ્યાઃ આપદઃ સ્વકૃતાઃ જ્ઞાતિકૃતાઃ અન્તરા આપદઃ॥ 12-81-14 એતે સંકર્ષણાદયઃ। તદન્વથા અક્રૂરાન્વયાઃ॥ 12-81-15 તત્ર હેતુરર્થેતિ। તત્સ્નેહપ્રભવા ઇયં તવ આપદિતિ સાર્ધઃ। સ્વકર્મજેત્યુક્તં તદ્વિવૃણોતિ આત્મનેતિ સાર્ધેન। અન્યત્ર આહુકે॥ 12-81-16 જ્ઞાતિશબ્દં સહાયવન્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર તત્ ઐશ્વર્યં કૃતમૂલં યતો જ્ઞાતિશબ્દં જ્ઞાતિત્વાદનુચ્છેદનીયમિત્યર્થઃ॥ 12-81-18 તચ્ચ રાજ્યસ્ય પુનરાદાનં ચ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 082
॥ શ્રીઃ ॥
12.82. અધ્યાયઃ 082
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યમાત્યપરીક્ષાર્થં કાલકવૃક્ષીયોપાખ્યાંનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-82-0 (67977)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-82-0x (5553)
એષા પ્રથમતો વૃત્તિર્દ્વિતીયાં શૃણુ ભારત।
યઃ કશ્ચિદ્વેદયેદર્થં રાજ્ઞા રક્ષ્યઃ સ માનવઃ॥ 12-82-1 (67978)
હ્રિયમાણમમાત્યેન ભૃત્યો વા યદિ વા ભૃતઃ।
યો રાજકોશં નશ્યન્તમાચક્ષીત યુધિષ્ઠિર॥ 12-82-2 (67979)
શ્રોતવ્યમસ્ય ચ રહો રક્ષ્યશ્ચામાત્યતો ભવેત્।
અમાત્યા હ્યપહર્તારો ભૂયિષ્ઠં ઘ્નન્તિ ભારત॥ 12-82-3 (67980)
રાજકોશસ્ય ગોપ્તારં રાજકોશવિલોપકાઃ।
સમેત્ય સર્વે બાધન્તે સ વિનશ્યત્યરક્ષિતઃ॥ 12-82-4 (67981)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
મુનિઃ કાલકવૃક્ષીયઃ કૌસલ્યં યદુવાચ હ॥ 12-82-5 (67982)
કોસલાનામાધિપત્યં સંપ્રાપ્તં ક્ષેમદર્શિનમ્।
મુનિઃ કાલકવૃક્ષીય આજગોમેતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-82-6 (67983)
સ કાકં પઞ્જરે બદ્ધ્વા વિષયં ક્ષેમદર્શિનઃ।
સર્વં પર્યચરદ્યુક્તઃ પ્રવૃત્ત્યર્થી પુનઃ પુનઃ॥ 12-82-7 (67984)
અધીયે વાયસીં વિદ્યાં શંસન્તિ મમ વાયસાઃ।
અનાગતમતીતં ચ યચ્ચ સંપ્રતિ વર્તતે॥ 12-82-8 (67985)
ઇતિ રાષ્ટ્રે પરિપતન્બહુભિઃ પુરુષૈઃ સહ।
સર્વેષાં રાજયુક્તાનાં દુષ્કૃતં પરિદૃષ્ટવાન્॥ 12-82-9 (67986)
સ બુદ્ધ્વા તસ્ય રાષ્ટ્રસ્ય વ્યવસાયં હિ સર્વશઃ।
રાજયુક્તાપચારાંશ્ચ સર્વાન્બુદ્ધ્વા તતસ્તતઃ॥ 12-82-10 (67987)
તતઃ સ કાકમાદાય રાજાનં દ્રષ્ટુમાગમત્।
સર્વજ્ઞોઽસ્મીતિ વચનં બ્રુવાણઃ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-82-11 (67988)
સ સ્મ કૌસલ્યમાગમ્ય રાજામાત્યમલંકૃતમ્।
પ્રાહ કાકસ્ય વચનાદમુત્રેદં ત્વયા કૃતમ્॥ 12-82-12 (67989)
અસૌ ચાસૌ ચ જાનીતે રાજકેશસ્ત્વયા હૃતઃ।
એવમાખ્યાતિ કાકોઽયં તચ્છીઘ્રમનુગમ્યતામ્॥ 12-82-13 (67990)
તથાઽન્યાનપિ સ પ્રાહ રાજકોશહરાંસ્તદા।
ન ચાસ્ય વચનં કિંચિદનૃતં શ્રૂયતે ક્વચિત્॥ 12-82-14 (67991)
તેન વિપ્રકૃતાઃ સર્વે રાજયુક્તાઃ કુરૂદ્વહ।
તમતિક્રમ્ય સુપ્તં તુ નિશિ કાકમપોથયન્॥ 12-82-15 (67992)
વાયસં તુ વિનિર્ભિન્નં દૃષ્ટ્વા વાણેન પઞ્જરે।
પૂર્વાહ્ણે બ્રાહ્મણો વાક્યં ક્ષેમદર્શિનમબ્રવીત્॥ 12-82-16 (67993)
રાજંસ્ત્વામભયં યાચે પ્રભું પ્રાણધનેશ્વરમ્।
અનુજ્ઞાતસ્ત્વયા બ્રૂયાં વચનં ભવતો હિતમ્॥ 12-82-17 (67994)
મિત્રાર્થમભિસંતપ્તો ભક્ત્યા સર્વાત્મનાઽઽગતઃ।
હ્રિયન્તે હિ મહાર્થાશ્ચ પુરુષે વિક્રમત્યપિ॥ 12-82-18 (67995)
સંબુબોધયિષુર્મિત્રં સદશ્વમિવ સારથિઃ।
અતિમન્યુપ્રસક્તો હિ પ્રસહ્ય હિતકારણાત્॥ 12-82-19 (67996)
તથાવિધસ્ય સુહૃદા ક્ષન્તવ્યં સંવિજાનતા।
ઐશ્વર્યમિચ્છતા નિત્યં પુરુષેણ બુભૂષતા॥ 12-82-20 (67997)
તં રાજા પ્રત્યુવાચેદં યત્કિંચિન્માં ભવાન્વદેત્।
કસ્માદહં ન ક્ષમેયમાકાઙ્ક્ષન્નાત્મનો હિતમ્॥ 12-82-21 (67998)
બ્રાહ્મણ પ્રતિજાને તે પ્રબ્રૂહિ યદિહેચ્છસિ।
કરિષ્યામિ હિ તે વાક્યં યન્માં વિપ્ર પ્રવક્ષ્યસિ॥ 12-82-22 (67999)
મુનિરુવાચ। 12-82-23x (5554)
વિદ્વાન્નયાનપાયાંશ્ચ ભયાખ્યાતૄન્ભયાનિ ચ।
ભક્ત્યા વૃત્તિં સમાખ્યાતું ભવતોઽન્તિકમાગતઃ॥ 12-82-23 (68000)
પ્રાગેવોક્તં તુ દોષોઽયમાચાર્યૈર્નૃપસેવનમ્।
અગતેઃ કુગતિર્હ્યેષા યા રાજ્ઞા સહજીવિકા॥ 12-82-24 (68001)
આશીવિષૈશ્ચ તસ્યાહુઃ સંગમં યસ્ય રાજભિઃ।
બહુમિત્રાંશ્ચ રાજાનો બહ્વભિત્રાસ્તથૈવ ચ॥ 12-82-25 (68002)
તેભ્યઃ સર્વેભ્ય એવાહુર્ભયં રાજોપજીવિનામ્।
તથાઽસ્ય રાજતો રાજન્મુહુર્તાદાગતં ભયમ્॥ 12-82-26 (68003)
નૈકાન્તેનાપ્રમાદો હિ શક્યઃ કર્તું મહીપતૌ।
ન તુ પ્રમાદઃ કર્તવ્યઃ કથંચિદ્ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-82-27 (68004)
પ્રમાદાત્સ્ખલતે બુદ્ધિઃ સ્ખલતો નાસ્તિ જીવિતમ્।
અગ્નિં દીપ્તમિવાસીદેદ્રાજાનપ્નુપશિક્ષિતઃ॥ 12-82-28 (68005)
આશીવિષમિવ ક્રુદ્ધં પ્રભું પ્રાણધનેશ્વરમ્।
યત્નેનોપચરેન્નિત્યં નાહમસ્મીતિ માનવઃ॥ 12-82-29 (68006)
દુર્વ્યાહૃતાચ્છઙ્કમાનો દુઃસ્થિતાદ્દુરનુષ્ઠિતાત્।
દુરાસદાદ્દુર્વૃજિનાદિઙ્ગિતાદ્ધ્યાયિતાદપિ॥ 12-82-30 (68007)
દેવતેવ હિ સર્વાર્થાન્કુર્યાદ્રાજા પ્રસાદિતઃ।
વૈશ્વાનર ઇવ ક્રુદ્ધઃ સમૂલમપિ નિર્દહેત્॥ 12-82-31 (68008)
ઇતિ રાજન્યમઃ પ્રાહ વર્તતે ચ તથૈવ તત્।
અથ ભૂયાંસમેવાર્થં કરિષ્યામિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-82-32 (68009)
દદાત્યત્મદ્વિધોઽઽમાત્યો બુદ્ધિસાહાય્યમાપદિ।
વાયસસ્ત્વેષ મે રાજન્નન્તકાયાભિસંહિતઃ॥ 12-82-33 (68010)
ન ચ મેઽત્ર ભવાન્ગર્હ્યો ન ચ યેષાં ભવાન્પ્રિયઃ।
હિતાહિતાંસ્તુ બુદ્ધ્યેથા માપરોક્ષમતિર્ભવ॥ 12-82-34 (68011)
યે ત્વાદાનપરા એવ વસન્તિ ભવતો ગૃહે।
અભૂતિકામા ભૂતાનાં તાદૃશૈર્મેઽભિસંહિતમ્॥ 12-82-35 (68012)
યો વા ભવદ્વિનાશેન રાજ્યમિચ્છત્યનન્તરમ્।
આન્તરૈરાભેસંધાય રાજન્સિદ્ધ્યતિ નાન્યથા॥ 12-82-36 (68013)
તેષામહં ભયાદ્રાજન્ગમિષ્યામ્યન્યમાશ્રમમ્।
તૈર્હિ મે સંધિતો બાણઃ કાકે નિપતિતઃ પ્રભો॥ 12-82-37 (68014)
છઝના મમ કાકશ્ચ ગમિતો યમસાદનમ્।
દૃષ્ટં હ્યેતન્મયા રાજંસ્તપોદીર્ઘેન ચક્ષુષા॥ 12-82-38 (68015)
બહુનક્રઝષગ્રાહાં તિમિંગિલગણૈર્યુતામ્।
કાકેન વાલિશેનેમામતાર્ષમહમાપગામ્॥ 12-82-39 (68016)
સ્થાણ્વશ્મકણ્ટકવર્તીં સિંહ વ્યાઘ્રસમાકુલામ્।
દુરાસદાં દુષ્પ્રસહાં ગુહાં હૈમવતીમિવ। 12-82-40 (68017)
અગ્નિના તામસં દુર્ગં નૌભિરાપ્યં ચ ગમ્યતે।
રાજદુર્ગાવતરણે નોપાયં પણ્ડિતા વિદુઃ॥ 12-82-41 (68018)
ગહનં ભવતો રાજ્યમન્ધકારં તમોન્વિતમ્।
નેહ વિશ્વસિતું શક્યં ભવતાઽપિ કુતો મયા॥ 12-82-42 (68019)
અતો નાયં શુભો વાસસ્તુલ્યે સદસતી ઇહ।
વધો હ્યેવાત્ર સુકૃતે દુષ્કૃતે ન ચ સંશયઃ॥ 12-82-43 (68020)
ન્યાયતો દુષ્કૃતે ઘાતઃ સુકૃતે ન કથનમ્।
નેહ યુક્તં સ્થિરં સ્થાતું જવેનૈવાવ્રજેદ્વુધઃ॥ 12-82-44 (68021)
સીતા નામ નદી રાજન્પ્લવો યસ્યાં નિમજ્જતિ।
તયોપમામિમાં મન્યે વાગુરાં સર્વધાતિનીમ્॥ 12-82-45 (68022)
મધુપ્રપાતો હિ ભવાન્ભોજનં વિષસંયુતમ્।
અસતામિવ તે ભાવો વર્તતે ન સતામિવ॥ 12-82-46 (68023)
આશીવિષૈઃ પરિવૃતઃ કૂપસ્ત્વમસિ પાર્થિવ॥ 12-82-47 (68024)
દુર્ગતીર્થા બૃહત્કૂલા કાવેરી ચોરસંયુતા।
નદી મધુરપાનીયા યથા રાજંસ્તથા ભવાન્।
શ્વગૃધ્રગોમાયુયુતો રાજહંસસમો હ્યસિ॥ 12-82-48 (68025)
યથાઽઽશ્રિત્ય મહાવૃક્ષં કક્ષઃ સંવર્ધતે મહાન્।
તતસ્તં સંવૃણોત્યેવ તમતીત્ય ચ વર્ધતે॥ 12-82-49 (68026)
તેનૈવોગ્રેન્ધનેનૈનં દાવો દહતિ દારુણઃ।
તથોપમા હ્યમાત્યાસ્તે રાજંસ્તાન્પરિશોધય॥ 12-82-50 (68027)
ત્વયા ચૈવ કૃતા રાજન્ભવતા પરિપાલિતાઃ।
ભવન્તં પર્યવજ્ઞાય જિઘાંસન્તિ ભવત્પ્રિયમ્॥ 12-82-51 (68028)
ઉષિતં શઙ્કમાનેન પ્રમાદં પરિરક્ષતા।
અન્તઃ સર્પ ઇવાગારે વીરપત્ન્યા ઇવાલયે।
શીલં જિજ્ઞાસમાનેન રાજ્ઞઃ સાહસજીવિનઃ॥ 12-82-52 (68029)
કચ્ચિજ્જિતેન્દ્રિયો રાજા કચ્ચિદસ્યાન્તરા જિતાઃ।
કચ્ચિદેષાં પ્રિયો રાજા કચ્ચિદ્રાજ્ઞઃ પ્રિયાઃ પ્રજાઃ॥ 12-82-53 (68030)
વિજિજ્ઞાસુરિહ પ્રાપ્તસ્તવાહં રાજસત્તમ।
તસ્ય મે રોચતે રાજન્ક્ષુધિતસ્યેવ ભોજનમ્॥ 12-82-54 (68031)
અમાત્યા મે ન રોચન્તે વિતૃષ્ણસ્ય યથોદકમ્।
ભવતોઽર્થકૃદિત્યેવં મયિ તે દોષમાદધન્।
વિદ્યતે કારણં નાન્યદિતિ મે નાત્ર સંશયઃ॥ 12-82-55 (68032)
ન હિ તેષામહં દ્રોગ્ધા તત્તેષાં દ્રોહવદ્ગતમ્।
અરેર્હિ દુર્હૃદાદ્ભેયં ભગ્નપૃષ્ઠાદિવોરગાત્॥ 12-82-56 (68033)
રાજોવાચ। 12-82-57x (5555)
ભૂયસા પરિહારેણ સત્કારેણ ચ ભૂયસા।
પૂજિતો બ્રાહ્મણશ્રેષ્ઠ ભૂયો વસ ગૃહે મમ॥ 12-82-57 (68034)
યે ત્વાં બ્રાહ્મણ નેચ્છન્તિ તે ન વત્સ્યન્તિ મે ગૃહે।
ભવતૈવ હિ તજ્જ્ઞેયં યત્તદેષામનન્તરમ્॥ 12-82-58 (68035)
યથા સ્યાત્સુધૃતો દણ્ડો યથા ચ સુકૃતં કૃતમ્।
તથા સમીક્ષ્ય ભગવઞ્શ્રેયસે વિનિયુઙ્ક્ષ્વ મામ્॥ 12-82-59 (68036)
મુનિરુવાચ। 12-82-60x (5556)
અદર્શયન્નિમં દોષમેકૈકં દુર્બલં કુરુ।
તતઃ કારણમાજ્ઞાય પુરુષંપુરુષં જહિ।
એકદોષા હિ બહવો મૃદ્ગીયુરપિ કણ્ટકાન્॥ 12-82-60 (68037)
`અર્થે સર્વં જગદ્વદ્ધમર્થેનૈવ નિબધ્યતે।
અર્થે દર્પો મનુષ્યાણાં તસ્માદર્થં વિરોચય॥ 12-82-61 (68038)
એકેનૈકસ્ય દોષેણ તદ્વિરુદ્ધં પ્રચોદય।
સ તસ્ય દોષાનુદ્ભાવ્ય તસ્યાર્થં ગ્રાહયિષ્યતિ॥ 12-82-62 (68039)
સામપૂર્વં ચ કેષાંચિદ્ભેદેન ચ પરસ્પરમ્।
વૈરં કારય ભૂપાલ પશ્ચાદ્દણ્ડં પ્રચોદય॥ 12-82-63 (68040)
બિલ્વેન ચ યથા બિલ્વમાકારં છાદ્ય બુદ્ધિમાન્।
અશુદ્ધં સચિવં રાજન્નશુદ્ધેનૈવ નાશય॥' 12-82-64 (68041)
મન્ત્રભેદભયાદ્રાજંસ્તસ્માદેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 12-82-65 (68042)
વયં તુ બ્રાહ્મણા નામ મૃદુદણ્ડાઃ કૃપાલવઃ।
સ્વસ્તિ ચેચ્છામ ભવતઃ પરેષાં ચ યથાઽઽત્મનઃ॥ 12-82-66 (68043)
રાજન્નાત્માનમાચક્ષે સંબન્ધી ભવતો હ્યહમ્।
મુનિઃ કાલકવૃક્ષીય ઇત્યેવમભિસંજ્ઞિતઃ।
પિતુઃ સખા ચ ભવતઃ સંમતઃ સત્યસંગરઃ॥ 12-82-67 (68044)
વ્યાપન્ને ભવતો રાજ્યે રાજન્પિતરિ સંસ્થિતે।
સર્વકામાન્પરિત્યજ્ય તપસ્તપ્તં તદા મયા॥ 12-82-68 (68045)
સ્નેહાત્ત્વાં તુ બ્રવીમ્યેતન્મા ભૂયો વિભ્રો દિતિ॥ 12-82-69 (68046)
ઉભે દૃષ્ટ્વા દુઃખસુખે રાજ્યં પ્રાપ્ય યદૃચ્છયા।
રાજ્યેનામાત્યસંસ્થેન કથં રાજન્પ્રમાદ્યસિ॥ 12-82-70 (68047)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-82-71x (5557)
તતો રાજકુલે નાન્દી સંજજ્ઞે ભૂયસા પુનઃ।
પુરોહિતકુલે ચૈવ સંપ્રાપ્તે બ્રાહ્મણર્ષભે॥ 12-82-71 (68048)
એકચ્છત્રાં મહીં કૃત્વા કૌસલ્યાય યશસ્વિને।
મુનિઃ કાલકવૃક્ષીય ઈજે ક્રતુભિરુત્તમૈઃ॥ 12-82-72 (68049)
હિતં તદ્વચનં શ્રુત્વા કૌસલ્યોઽપ્યજયન્મહીમ્।
તથા ચ કૃતવાન્રાજા યથોક્તં તેન ભારત॥ ॥ 12-82-73 (68050)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વ્યશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 82॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-82-7 પ્રવૃત્ત્યર્થા અમાત્યદોષદર્શને રાજાનં પ્રવર્તયિતુકામઃ॥ 12-82-9 પરિપતન્પરિતો ભ્રમન્। રાજયુક્તાનાં રાજ્ઞા તેષુ તેષુ કાર્યેષુ નિયુક્તાનામ્। દુષ્કૃતં સ્વામિદ્રવ્યાપહારરૂપં વાપમ્॥ 12-82-12 રાજાનમાગમ્ય તત્સમક્ષમેવામાત્યં પ્રાહ। અમુત્રસ્થાને ત્વયા ઇદં ધનચૌર્યં કૃતમિતિ॥ 12-82-13 અનુગમ્યતાં આલોચ્યતામ્॥ 12-82-18,19 હ્રિયન્ત ઇતિ મિત્રં ત્વાં સંબુબોધયિપુરાગત ઇતિ શ્લોકદ્વયભેકાન્વયમ્॥ 12-82-23 જ્ઞાત્વા પાપાનપાપાભૃત્યતસ્તે ભયાનિ ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-82-29 નાહમસ્મીતિ મત્વા જીવનાશં ત્યક્ત્વેત્યર્થઃ॥ 12-82-35 આદાનપરાઃ કોશલોપ્તારઃ। મે મયિ। તાદૃશૈરભિસંહિતમભિસંધિર્વૈરં કૃતમ્। મદીયકાકહનનાદિતિ ભાવઃ॥ 12-82-36 આન્તરૈઃ સૂદાદિભિઃ અભિસંધાયાઽન્નદૌ વિષં પ્રક્ષેપ્તવ્યમિતિ સ્નેહં કૃત્વા। તેષામભીપ્સિતો ભવદ્વિનાશઃ સિધ્યતિ ચાઽન્યથા ન સિધ્યતિ વ। આયુઃશેષે સતીતિ ભાવઃ॥ 12-82-37 તેષાં ત્વદ્વૈરિણામ્ ॥ 12-82-39 ઇમાં રાજનીતિનદીમ્। નક્રાદિતુલ્યૈરધિકારિપુરુષૈર્વ્યાપ્તામ્। બાલિશેન સ્વમૃત્યું સંપાદયતા વિરુદ્ધલક્ષણયા તન્મરણાન્મૃતોઽસ્મીતિ ભાવઃ॥ 12-82-41 અગ્નિના દીપેન આપ્યં જલરૂપમ્॥ 12-82-42 ગહનં કપટમ્। અન્ધકારમિવ તમોન્વિતં ધર્માધર્મદર્શનશૂન્યમ્॥ 12-82-52 ઉષિતં મયેતિ શેષઃ॥ 12-82-53 જિજ્ઞાસામેવાહ કચ્ચિદિતિ॥ 12-82-54 રોચતે ભવાનિતિ શેષઃ॥ 12-82-56 ભેયં ભેતવ્યમ્। ભગ્નપૃષ્ઠાત્ પૃષ્ઠભઙ્ગેન કોપિતાત્॥ 12-82-60 તેષામકસ્માત્ યુગપચ્ચ વધે દોષમાહ એકેતિ। સંહતાઃ કણ્ટકાનપિ મૃદ્રીયુઃ કિમુત માદૃશાન્મૃદૂનિત્યર્થઃ॥ 12-82-68 પિતરિ ત્વદીયે સંસ્થિતે મૃતે॥ 12-82-69 વિભ્રમેત્ અનાપ્તેષ્વાપ્તબુદ્ધિં ભવાન્માકાર્ષીત્॥ 12-82-71 નાન્દી મઙ્ગલપાઠઃ। તતસ્તસ્મિન્મન્ત્રિણિ વૃતે સતિ॥ 12-82-72 કૌસલ્યાય કૌસલ્યાર્થે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 083
॥ શ્રીઃ ॥
12.83. અધ્યાયઃ 083
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મન્ત્ર્યાદિલક્ષણકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-83-0 (68051)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-83-0x (5558)
સભાસદઃ સહાયાશ્ચ સુહૃદશ્ચ વિશાંપતે।
પરિચ્છદાસ્તથાઽમાત્યાઃ કીદૃશાઃ સ્યુઃ પિતામહ॥ 12-83-1 (68052)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-83-2x (5559)
હ્રીનિષેવાસ્તથા દાન્તાઃ સત્યાર્જવસમન્વિતાઃ।
શક્તાઃ કથયિતું સમ્યક્તે તવ સ્યુઃ સભાસદઃ॥ 12-83-2 (68053)
અમાત્યાશ્ચાતિશૂરાશ્ચ બ્રહ્મણ્યાશ્ચ બહુશ્રુતાઃ।
સુસંતૃષ્ટાશ્ચ કૌન્તેય મહોત્સાહાશ્ચ કર્મસુ॥ 12-83-3 (68054)
એતાન્સહાયાઁલ્લિપ્સેથાઃ સર્વાસ્વાપત્સુ ભારત॥ 12-83-4 (68055)
કુલીનઃ પૂજિતો નિત્યં ન હિ શક્તિં નિગૂહતિ।
પ્રસન્નમપ્રસન્નં વા પીડિતં હતમેવ વા।
આવર્તયતિ ભૂયિષ્ઠં તદેવ હ્યનુપાલિતમ્॥ 12-83-5 (68056)
કુલીના દેશજાઃ પ્રાજ્ઞા રૂપવન્તો બહુશ્રુતાઃ।
પ્રગલ્ભાશ્ચાનુરક્તાશ્ચ તે તવ સ્યુઃ પરિચ્છદાઃ॥ 12-83-6 (68057)
દૌષ્કુલેયાશ્ચ લુબ્ધાશ્ચ નૃશંસા નિરપત્રપાઃ।
તે ત્વાં તાત નિષેવેયુર્યાવદાર્દ્રકપાણયઃ॥ 12-83-7 (68058)
કુલીનાઞ્શીલસંપન્નાનિઙ્ગિતજ્ઞાનનિષ્ઠુરાન્।
દેશકાલવિધાનજ્ઞાન્ભર્તૃકાર્યહિતૈપિણઃ।
નિત્યમર્થેષુ સર્વેષુ રાજા કુર્વીત મન્ત્રિણઃ॥ 12-83-8 (68059)
અર્થમાનાર્ઘસત્કારૈર્ભોગૈરુચ્ચાવચૈઃ પ્રિયૈઃ।
યાનર્થભાજો મન્યેથાસ્તેતે સ્યુઃ સુખભાગિનઃ॥ 12-83-9 (68060)
અભિન્નવૃત્તા વિદ્વાંસઃ સદ્વૄત્તાશ્ચરિતવ્રતાઃ।
નત્વાં નિત્યાર્થિનો જહ્યુરક્ષુદ્રાઃ સત્યવાદિનઃ॥ 12-83-10 (68061)
અનાર્યા યે ન જાનન્તિ સમયં મન્દચેતસઃ।
તેભ્યઃ પરિજુગુપ્સેથા યે ચાપિ સમયચ્યુતાઃ॥ 12-83-11 (68062)
નૈકમિચ્છેદ્ગણં હિત્વા સ્યાચ્ચેદન્યતરગ્રહઃ।
યસ્ત્વેકો બહુભિઃ શ્રેયાન્કામં તેન ગણં ત્યજેત્॥ 12-83-12 (68063)
શ્રેયસો લક્ષણં ચૈતદ્વિક્રમો યસ્ય દૃશ્યતે।
કીર્તિપ્રધાનો યશ્ચ સ્યાત્સમયે યશ્ચ તિષ્ઠતિ॥ 12-83-13 (68064)
સમર્થાન્પૂજયેદ્યશ્ચ નાસ્પર્ધ્યૈઃ સ્પર્ધતે ચ યઃ।
ન ચ કામાદ્ભયાત્ક્રોધાલ્લોભાદ્વા ધર્મમુત્સૃજેત્॥ 12-83-14 (68065)
અમાની અત્યવાક્શક્તો જિતાત્મા માનસંયુતઃ।
સ તે મન્ત્રસહાયઃ સ્યાત્સર્વાવસ્થાપરીક્ષિતઃ॥ 12-83-15 (68066)
કુલીનઃ કુલસંપન્નસ્તિતિક્ષુર્દશ આત્મવાન્।
શૂરઃ કૃતજ્ઞઃ સત્યશ્ચ શ્રેયસઃ પાર્થ લક્ષણમ્॥ 12-83-16 (68067)
તસ્યૈવં વર્તમાનસ્ય પુરુષસ્ય વિજાનતઃ।
અમિત્રાઃ સંપ્રસીદન્તિ તથા મિત્રીભવન્ત્યપિ॥ 12-83-17 (68068)
અત ઊર્ધ્વમમાત્યાનાં પરીક્ષેત ગુણાગુણમ્।
સંયતાત્મા કૃતપ્રજ્ઞો ભૂતિકામશ્ચ ભૂમિપઃ॥ 12-83-18 (68069)
સંબન્ધિપુરુષૈરાપ્તૈરભિજાતૈઃ સ્વદેશજૈઃ।
અહાર્યૈરવ્યભીચારૈઃ સર્વશઃ સુપરીક્ષિતૈઃ॥ 12-83-19 (68070)
યૌનાઃ શ્રૌતાસ્તથા મૌલાસ્તથૈવાપ્યનહંકૃતાઃ।
કર્તવ્યા ભૂતિકામેન પુરુષેણ બુભૂપતા॥ 12-83-20 (68071)
એષાં વૈનયિકી બુદ્ધિઃ પ્રકૃતિશ્ચૈવ શોભના।
તેજો ધૈર્યં ક્ષમા શૌચમનુરાગઃ સ્થિતિર્ધૃતિઃ॥ 12-83-21 (68072)
પરીક્ષ્ય ચ ગુણાન્નિત્યં પ્રૌઢભાવાન્ધુરંધરાન્।
પઞ્ચોપધાવ્યતીતાંશ્ચ કુર્યાદ્રાજાઽર્થકારિણઃ॥ 12-83-22 (68073)
પર્યાપ્તવચનાન્વીરાન્પ્રતિપત્તિવિશારદાન્।
કુલીનાન્સત્વસંપન્નાનિઙ્ગિતજ્ઞાનનિષ્ઠુરાન્॥ 12-83-23 (68074)
દેશકાલવિધાનજ્ઞાન્ભર્તૃકાર્યહિતૈષિણઃ।
નિત્યમર્થેષુ સર્વેષુ રાજન્કુર્વીત મન્ત્રિણઃ॥ 12-83-24 (68075)
હીનતેજોભિસંસૃષ્ટો નૈવ જાતુ વ્યવસ્યતિ।
અવશ્યં જનયત્યેવ સર્વકર્મસુ સંશયમ્॥ 12-83-25 (68076)
એવમલ્પશ્રુતો મન્ત્રી કલ્યાણાભિજનોઽપ્યુત।
ધર્માર્થકામસંયુક્તો નાલં મન્ત્રં પરીક્ષિતુમ્॥ 12-83-26 (68077)
તથૈવાનભિજાતોઽપિ કામમસ્તુ બહુશ્રુતઃ।
અનાયક ઇવાચક્ષુર્મુહ્યત્યૂહ્યેષુ કર્મસુ॥ 12-83-27 (68078)
યો વાઽપ્યસ્થિરસંકલ્પો બુદ્ધિમાનાગતાગમઃ। 12-83-28bઉપાયજ્ઞોઽપિ નાલં સ કર્મ પ્રાપયિતું ચિરમ્॥ 12-83-28 (68079)
કેવલાત્પુનરાદાનાત્કર્મણો નોપપદ્યતે।
પરામર્શો વિશેષણામશ્રુતસ્યેહ દુર્મતેઃ॥ 12-83-29 (68080)
મન્ત્રિણ્યનનુરક્તે તુ વિશ્વાસો નોપપદ્યતે।
તસ્માદનનુરક્તાય નૈવ મન્ત્રં પ્રકાશયેત્॥ 12-83-30 (68081)
વ્યથયેદ્ધિ સ રાજાનં મન્ત્રિભિઃ સહિતોઽનૃજુઃ।
મારુતોપહિતચ્છિદ્રૈઃ પ્રવિશ્યાગ્નિરિવ દ્રુમમ્॥ 12-83-31 (68082)
સંક્રુદ્ધશ્ચૈકદા સ્વામી સ્થાનાચ્ચૈવાપકર્ષતિ।
વાચા ક્ષિપતિ સંરબ્ધઃ પુનઃ પશ્ચાત્પ્રસીદતિ॥ 12-83-32 (68083)
તાનિતાન્યનુરક્તેન શક્યાનિ હિ તિતિક્ષિતુમ્।
મન્ત્રિણાં ચ ભવેત્ક્રોધો વિસ્ફૂર્જિતમિવાશનેઃ॥ 12-83-33 (68084)
યસ્તુ સંહરતે તાનિ ભર્તુઃ પ્રિયચિકીર્ષયા।
સમાનસુખદુઃખં તં પૃચ્છેદર્થેષુ માનવમ્॥ 12-83-34 (68085)
અનૃજુસ્ત્વનુરક્તોઽપિ સંપન્નશ્ચેતરૈર્ગુણૈઃ।
રાજ્ઞઃ પ્રજ્ઞાનયુક્તોઽપિ ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-35 (68086)
યોઽમિત્રૈઃ સહ સંબદ્ધો ન પરાન્બહુમન્યતે।
અસુહૃત્તાદૃશો જ્ઞેયો ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-36 (68087)
અવિદ્વાનશુચિઃ સ્તબ્ધઃ શત્રુસેવી વિકત્થનઃ।
અસુહૃત્ક્રોધનો લુબ્ધો ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-37 (68088)
આગન્તુશ્ચાનુરક્તોઽપિ કામમસ્તુ બહુશ્રુતઃ।
સત્કૃતઃ સંવિભક્તો વા ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-38 (68089)
વિધર્મતો વિપ્રકૃતઃ પિતા યસ્યાભવત્પુરા।
સત્કૃતઃ સ્થાપિતઃ સોઽપિ ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-39 (68090)
યઃ સ્વલ્પેનાપિ કાર્યેણ સુહૃદાક્ષારિતો ભવેત્।
પુનરન્યૈર્ગુણૈર્યુક્તો ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-40 (68091)
કૃતપ્રજ્ઞશ્ચ મેધાવી બુધો જાનપદઃ શુચિઃ।
સર્વકર્મસુ યઃ શુદ્ધઃ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-41 (68092)
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંપન્નઃ પ્રકૃતિજ્ઞઃ પરાત્મનોઃ।
સુહૃદાત્મસમો રાજ્ઞઃ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-42 (68093)
સત્યવાક્શીલસંપન્નો ગન્ભીરઃ સત્રપો મૃદુઃ।
પિતૃપૈતામહો યઃ સ્યાત્સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-43 (68094)
સંતુષ્ટઃ સંમતઃ સદ્ભિઃ શૌટીરો દ્વેષ્યપાપકઃ।
મન્ત્રવિત્કાલવિચ્છૂરઃ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-44 (68095)
સર્વલોકમિમં શક્તઃ સાન્ત્વેન કુરુતે વશમ્।
તસ્મૈ મન્ત્રઃ પ્રયોક્તવ્યો દણ્ડમાધિત્સતા નૃપ॥ 12-83-45 (68096)
પૌરજાનપદા યસ્મિન્વિશ્વાસં ધર્મતો ગતાઃ।
યોદ્ધા નયવિપશ્ચિચ્ચ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-46 (68097)
તસ્માત્સર્વૈર્ગુણૈરેતૈરુપપન્નાઃ સુપૂજિતાઃ।
મન્ત્રિણઃ પ્રકૃતિજ્ઞાઃ સ્યુખ્યવરા મહદીપ્સવઃ॥ 12-83-47 (68098)
સ્વાસુ પ્રકૃતિષુ ચ્છિદ્રં લક્ષયેરન્પરસ્ય ચ।
મન્ત્રિણાં મન્ત્રમૂલં હિ રાજ્ઞો રાષ્ટ્રં વિવર્ધતે॥ 12-83-48 (68099)
નાસ્ય ચ્છિદ્રં પરઃ પશ્યેચ્છિદ્રેષુ પરમન્વિયાત્।
ગૂહેત્કૂર્મ ઇવાઙગાનિ રક્ષેદ્વિવરમાત્મનઃ॥ 12-83-49 (68100)
મન્ત્રગ્રાહા હિ રાજસ્ય મન્ત્રિણો યે મનીષિણઃ।
મન્ત્રસંહનનો રાજા મન્ત્રાઙ્ગાનીતરે જન્ગઃ॥ 12-83-50 (68101)
રાજ્યં પ્રણિધિમૂલં હિ મન્ત્રસારં પ્રચક્ષતે।
સ્વામિનં ત્વનુવર્ન્તતે વૃત્ત્યર્થમિહ મન્ત્રિણઃ॥ 12-83-51 (68102)
સંવિનીયમદક્રોધૌ માનમીર્ષ્યાં ચ નિર્વૃતાઃ।
નિત્યં પઞ્ચોપધાતીતૈર્મન્ત્રયેત્સહ મન્ત્રિભિઃ॥ 12-83-52 (68103)
તેષાં ત્રયાણાં ત્રિવિધં વિમર્શં
વિબુધ્ય ચિત્તં વિનિવેશ્ય તત્ર।
સ્વનિશ્ચયં તં પરનિશ્ચયં ચ
નિદર્શયેદુત્તરમન્ત્રકાલે॥ 12-83-53 (68104)
ધર્માર્થકામજ્ઞમુપેત્ય પૃચ્છે
દ્યુક્તો ગુરું બ્રાહ્મણમુત્તરાર્થમ્।
નિષ્ઠા કૃતા તેન યદા સહઃ સ્યા
ત્તં મન્ત્રમાર્ગં પ્રણયેદસક્તઃ॥ 12-83-54 (68105)
એવં સદા મન્ત્રયિતત્ર્યમાહુ
ર્યે મન્ત્રતત્ત્વાર્થવિનિશ્ચયજ્ઞાઃ।
તસ્માત્તમેવં પ્રણયેત્સદૈવ
મન્ત્રં પ્રજાસંગ્રહણે સમર્થમ્॥ 12-83-55 (68106)
ન વામનાઃ કુબ્જકૃશા ન ખઞ્જા
નાન્ધા જડાઃ સ્ત્રી ચ નપુંસકાશ્ચ।
ન ચાત્ર તિર્યક્ચ પુરો ન પશ્ચા
ન્નોર્ધ્વં ન ચાધઃ પ્રપરેત્કથંચિત્॥ 12-83-56 (68107)
આરુહ્ય વા વેશ્મ તથૈવ શૂન્યં
સ્થલં પ્રકાશં કુશકાશહીનમ્।
વાગઙ્ગદોષાન્પરિહૃત્ય સર્વા
ન્સંમન્ત્રયેત્કાર્યમહીનકાલમ્॥ ॥ 12-83-57 (68108)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્ર્યશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 83॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-83-1 સભાસદઃ વ્યવહારનિર્ણાયકા। સહાયાઃ યુદ્ધાદાવુપયોગિનઃ। સુહૃદો હિતકર્તારઃ। પરિચ્છદાઃ સેનાન્યાદયઃ॥ 12-83-2 ક્રમેણૈષાં લક્ષણાન્યાહ હીતિ। કથયિતું ન્યાયાન્યાયૌ વક્તુમ્ હીનિષેધાસ્તથા દાન્તાઃ સત્યલજ્જાસમન્વિતાઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-83-5 સુલ્દમાહ સાર્ધેન કુલીન ઇતિ॥ 12-83-7 યાવદાર્દ્રકપાણયઃ। શુષ્કહસ્તાસ્તુ સદ્યો વિક્રિયન્તે ઇત્યર્થઃ। તે ત્વાં જાતુ ન સેવેયુર્યાવતે સ્વઙ્ગપાણયઃ। ઇતિ ડ. થ.પાઠઃ॥ 12-83-9 અર્થો ધનમ્। માનઃ સન્માનઃ। અર્ધો વસ્રાદિદાનમ્। સત્કાર આદરઃ। યાન્પ્રિયાન્મન્યેથાત્તેઽર્થભાજઃ સુખભાગિનશ્ચ સ્યુઃ॥ 12-83-11 સમયં ધર્માધર્મમયદામ્। જુગુપ્સેથાઃ રક્ષસ્વ॥ 12-83-12 અન્યતરગ્રહઃ ગણૈકયોરેક્તરસ્ય ગ્રાણપ્રસઙ્ગ। એકશ્ચેદ્ગુણી તદા ગણં ત્યક્ત્વા સ એવ ગ્રાહ॥ 12-83-13 શ્રેયસઃ સાધોઃ॥ 12-83-14 સત્યઃ સત્યવાન્॥ 12-83-18 ભૂમિપઃ પરીક્ષેતેતિ યોજના॥ 12-83-19 અભિજાતૈઃ કુલીનૈઃ। અહાર્યૈઃ ધનાદિના વશીકર્તુમશક્યૈઃ। સંબન્ધિપુરુષૈર્યેષાં સંબન્ધોઽસ્તિ તાદૃશૈઃ॥ 12-83-20 યૌના ઉત્તમયોનયઃ। મૌલાઃ પરંપરાગતાઃ કર્તવ્યાઃ। મન્ત્રિણ ઇતિ શેષઃ॥ 12-83-21 પ્રકૃતિઃ પૂર્વકર્મજઃ સંસ્કારઃ। તેજઃ પરાભિભવસામર્થ્યમ્। સ્થિતિરવ્યભિચારિતા। ધૃતિર્ધારણસમાર્થ્યમ્॥ 12-83-22 પઞ્ચ મન્ત્રિણ ઇતિ તૃતીયેનાન્વયઃ। ઉપધા ચ્છલં તદ્વ્યતીતાન્॥ 12-83-23 પર્યાપ્તં કૃત્સ્નસ્ય વિવિત્સિતસ્યાર્થસ્ય નિર્વાહકં વચનં યેષાં તાન્॥ 12-83-25 હીનતેજસા મિત્રેણાભિસંસૃષ્ટઃ સંબદ્ધઃ। ન વ્યવસ્યતિ ન કર્તવ્યાકર્તવ્યે નિશ્ચિનોતિ॥ 12-83-28 પ્રાપયિતું સમાપયિતુમ્॥ 12-83-29 આરમ્ભશૂરોઽપિ મૂર્ખઃ કર્મણઃ ફલવિશેષાન્ જ્ઞાતું ન શક્નોતીત્યર્થઃ॥ 12-83-32 અનુરક્તલક્ષણમાહ શિભિઃ સંક્રુદ્ધ ઇત્યાદિભિઃ॥ 12-83-38 આગન્તુર્નૂતનઃ। સોઽપ્ય વિશ્વાસ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-83-39 વિધર્મતોઽન્યાયેન॥ 12-83-40 આક્ષારિતો ધનગ્રહણેન રિક્તઃ કૃતઃ॥ 12-83-41 જાનપદઃ સ્વદેશજઃ॥ 12-83-42 પરસ્ય શત્રોઃ આત્મનશ્ચ પ્રકૃતીઃ સ્વામ્યમાત્યાદિકા જાનાતીતિ પ્રકૃતિજ્ઞઃ॥ 12-83-43 ગમ્ભીરો મન્ત્રગોપનસમર્થઃ॥ 12-83-44 શૌટીરઃ પ્રગલ્ભઃ। દ્વેષ્યવદ્ધેયં પાપં યસ્ય સ દ્વેષ્યપાપકઃ॥ 12-83-45 આધિત્સતા આધાતુચ્છિતા॥ 12-83-47 પઞ્ચાનામભાવે ત્રયો વા કાર્યા ઇત્યર્થઃ॥ 12-83-49 વિવરં છિદ્રમ્ ॥ 12-83-50 મન્ત્રસંહનનો મન્ત્રકવચઃ॥ 12-83-52 ઉપવાશ્છલાનિ। તાનિ પઞ્ચ॥ 12-83-56 અત્ર મન્ત્રસ્થાને॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 084
॥ શ્રીઃ ॥
12.84. અધ્યાયઃ 084
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઇન્દ્રબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-84-0 (68109)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-84-0x (5560)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
બૃહસ્પતેશ્ચ સંવાદં શક્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-84-1 (68110)
શક્ર ઉવાચ। 12-84-2x (5561)
કિંસ્વિદેકપઢં બ્રહ્મન્પુરુષઃ સમ્યગાચરન્।
પ્રમાણં સર્વભૂતાનાં યશશ્ચૈવાપ્નુયાન્મહત્॥ 12-84-2 (68111)
બૃહસ્પતિ ઉવાચ। 12-84-3x (5562)
સાન્ત્વમેકપદં શક્ર પુરુષઃ સમ્યગાચરન્।
પ્રમાણં સર્વભૂતાનાં યશશ્ચૈવાપ્નુયાન્મહત્॥ 12-84-3 (68112)
એતદેકપદં શક્ર સર્વલોકસુખાવહમ્।
આચરન્સર્વભૂતેષુ પ્રિયો ભવતિ સર્વદા॥ 12-84-4 (68113)
યો હિ નાભાષતે કિંચિત્સર્વદા ભુકુટીમુખઃ।
દ્વેષ્યો ભવતિ ભૂતાનાં સ સાન્ત્વમિહ નાચરન્॥ 12-84-5 (68114)
યસ્તુ સર્વમભિપ્રેક્ષ્ય પૂર્વમેવાભિભાષતે।
સ્મિતપૂર્વાભિભાષી ચ તસ્ય લોકઃ પ્રસીદતિ॥ 12-84-6 (68115)
દાનમેવ હિ સર્વત્ર સાન્ત્વેનાનભિજલ્પિતમ્।
ન પ્રીણયતિ ભૂતાનિ નિર્વ્યઞ્જનમિવાશનમ્॥ 12-84-7 (68116)
આદદન્નપિ ભૂતાનાં મધુરામીરયન્ગિરમ્।
સર્વલોકમિમં શક્ર સાન્ત્વેવ કુરુતે વશે॥ 12-84-8 (68117)
તસ્માત્સાન્ત્વં પ્રયોક્તવ્યં દણ્ડમાધિત્સતાઽપિ હિ।
પ્રીતિં ચ જનયત્યેવં ન ચાસ્યોદ્વિજતે જનઃ॥ 12-84-9 (68118)
સુકૃતસ્ય હિ સાન્ત્વસ્ય શ્લક્ષ્ણસ્ય મધુરસ્ય ચ।
સમ્યગાસેવ્યમાનસ્ય તુલ્યં જાતુ ન વિદ્યતે॥ 12-84-10 (68119)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-84-11x (5563)
ઇત્યુક્તઃ કૃતવાન્સર્વં યથા શક્રઃ પુરોધસા।
તથા ત્વમપિ કૌન્તેય સમ્યગેતત્સમાચર॥ ॥ 12-84-11 (68120)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુરશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 84॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-84-1 અત્ર મન્ત્રમૂલભૂતે પ્રજાસંગ્રહણે વિષયે॥ 12-84-2 એકપદં યત્ર સર્વે ગુણાઃ અન્તર્ભવન્તિ તદેવ કર્તવ્યં વસ્તુ। પ્રમાણં સંમતમ્॥ 12-84-3 સાન્ત્વં નિષ્કપટં પ્રિયવચનમ્॥ 12-84-5 નાભાષતે તૂષ્ણીમાસ્તે। નાચરન્ અનાચરન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 085
॥ શ્રીઃ ॥
12.85. અધ્યાયઃ 085
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ અમાત્યલક્ષણાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-85-0 (68121)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-85-0x (5564)
કથંસ્વિદિહ રાજેન્દ્ર પાલયન્પાર્થિવઃ પ્રજાઃ।
પ્રૈતિ ધર્મં વિશેષેણ કીર્તિમાપ્નોતિ શાશ્વતીમ્॥ 12-85-1 (68122)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-85-2x (5565)
વ્યવહારેણ શુદ્ધેન પ્રજાપાલનતત્પરઃ।
પ્રાપ્ય ધર્મં ચ કીર્તિ ચ લોકાનાપ્નોત્યસૌ શુચિઃ॥ 12-85-2 (68123)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-85-3x (5566)
કીદૃશવ્યવહારં તુ કૈશ્ચ વ્યવહરેન્નૃપઃ।
એતત્પૃષ્ટો મહાપ્રાજ્ઞ યથાવદ્વક્તુમર્હસિ॥ 12-85-3 (68124)
યે ચૈવ પૂર્વકથિતા ગુણાસ્તે પુરુષં પ્રતિ।
નૈકસ્મિન્પુરુષે હ્યેતે વિદ્યન્ત ઇતિ મે મતિઃ॥ 12-85-4 (68125)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-85-5x (5567)
એવમેતન્મહાપ્રાજ્ઞ યથા વદસિ બુદ્ધિમન્।
દુર્લભઃ પુરુષઃ કશ્ચિદેભિર્યુક્તો ગુણૈઃ શુભૈઃ॥ 12-85-5 (68126)
કિંતુ સંક્ષેપતઃ શીલં પ્રયત્નેનેહ દુર્લભમ્।
વક્ષ્યામિ તુ યથાઽમાત્યાન્યાદૃશાંશ્ચ કરિષ્યસિ॥ 12-85-6 (68127)
ચતુરો બ્રાહ્મણાન્વૈદ્યાન્પ્રગલ્ભાન્સ્નાતકાઞ્શુચીન્।
ક્ષત્રિયાન્દશ ચાષ્ટૌ ચ બલિનઃ શસ્ત્રપાણિનઃ॥ 12-85-7 (68128)
વૈશ્યાન્વિત્તેન સંપન્નાનેકવિંશતિસઙ્ખ્યયા।
ત્રીંશ્ચ શૂદ્રાન્વિનીતાંશ્ચ શુચીન્કર્મણિ પૂર્વકે॥ 12-85-8 (68129)
અષ્ટાભિશ્ચ ગુણૈર્યુક્તં સૂતં પૌરાણિકં તથા।
પઞ્ચાશદ્વર્ષવયસં પ્રગલ્ભમનસૂયકમ્॥ 12-85-9 (68130)
શ્રુતિસ્મૃતિસમાયુક્તં વિનીતં સમદર્શિનમ્।
કાર્યે વિવદમાનાનાં શક્તમર્થેષ્વલોલુપમ્॥ 12-85-10 (68131)
વર્જિતં ચૈવ વ્યસનૈઃ સુઘોરૈઃ સપ્તભિર્ભૃશમ્।
અષ્ટાનાં મન્ત્રિણાં મધ્યે મન્ત્રં રાજોપધારયેત્॥ 12-85-11 (68132)
તતઃ સંપ્રેષયેદ્રાષ્ટ્રે રાષ્ટ્રીયાય ચ દર્શયેત્।
અનેન વ્યવહારેણ દ્રષ્ટવ્યાસ્તે પ્રજાઃ સદા॥ 12-85-12 (68133)
ન ચાપિ ગૂઢં દ્રવ્યં તે ગ્રાહ્યં કાર્યોપઘાતકમ્।
કાર્યે ખલુ વિપન્ને ત્વાં યો ધર્મસ્તં ચ પીડયેત્॥ 12-85-13 (68134)
વિદ્રવેચ્ચૈવ રાષ્ટ્રં તે શ્યેનાત્પક્ષિગણા ઇવ।
પરિસ્રવેચ્ચ સતતં નૌર્વિશીર્ણેવ સાગરે॥ 12-85-14 (68135)
પ્રજાઃ પાલયતોઽસમ્યગધર્મેણેહ ભૂપતેઃ।
હાર્દં ભયં સંભવતિ સ્વર્ગશ્ચસ્ય વિરુધ્યતે॥ 12-85-15 (68136)
અથ યો ધર્મતઃ પાતિ રાજાઽમાત્યોઽથવાઽઽત્મજઃ।
ધર્માસને સન્નિયુક્તો ધર્મમૂલે નરર્ષભ॥ 12-85-16 (68137)
`સ્વર્ગં યાતિ મહીપાલો નિયુક્તૈઃ સચિવૈઃ સહ।'
કાર્યેષ્વધિકૃતાઃ સમ્યગકુર્વન્તો નૃપાનુગાઃ।
આત્માનં પુરતઃ કૃત્વા યાન્ત્યધઃ સહ પાર્થિવાઃ॥ 12-85-17 (68138)
બલાત્કૃતાનાં વલિભિઃ કૃપણં બહુજલ્પતામ્।
નાથો વૈ ભૂમિપો નિત્યમનાથાનાં નૃણાં ભવેત્॥ 12-85-18 (68139)
તતઃ સાક્ષિબલં સાધુ દ્વૈધવાદકૃતં ભવેત્।
અસાક્ષિકમનાથં વા પરીક્ષ્યં તદ્વિશેષતઃ॥ 12-85-19 (68140)
અપરાધાનુરૂપં ચ દણ્ડં પાપેષુ ધારયેત્।
વિયોજયેદ્ધનૈર્ઋદ્ધાનધનાનથ બન્ધનૈઃ॥ 12-85-20 (68141)
વિનયેચ્ચાપિ દુર્વૃત્તાન્પ્રહારૈરપિ પાર્થિવઃ।
સાન્ત્વેનોપપ્રદાનેન શિષ્ટાંશ્ચ પરિપાલયેત્॥ 12-85-21 (68142)
રાજ્ઞો વધં ચિકીર્ષેદ્યસ્તસ્ય ચિત્રો વધો ભવેત્।
આદીપકસ્ય સ્તેનસ્ય વર્ણસંકરિકસ્ય ચ॥ 12-85-22 (68143)
સમ્યક્પ્રણયતો દણ્ડં ભૂમિપસ્ય વિશાંપતે।
યુક્તસ્ય વા નાસ્ત્યધર્મો ધર્મ એવ હિ શાશ્વતઃ॥ 12-85-23 (68144)
કામકારેણ દણ્ડં તુ યઃ કુર્યાદવિચક્ષણઃ।
સ ઇહાકીર્તિસંયુક્તો મૃતો નરકમૃચ્છતિ॥ 12-85-24 (68145)
ન પરસ્ય પ્રવાદેન પરેષાં દણ્ડમર્પયેત્।
આગમાનુગમં કૃત્વા બધ્નીયાન્મોક્ષયીત વા॥ 12-85-25 (68146)
ન તુ હન્યાન્નૃપો જાતુ દૂતં કસ્યાંચિદાપદિ।
દૂતસ્ય હન્તા નિરયમાવિશેત્સચિવૈઃ સહ॥ 12-85-26 (68147)
યથોક્તવાદિનં દૂતં ક્ષત્રધર્મરતો નૃપઃ।
યો હન્યાત્પિતરસ્તસ્ય ભ્રૂણહત્યામવાપ્નુયુઃ॥ 12-85-27 (68148)
કુલીનઃ શીલસંપન્નો વાગ્મી દક્ષઃ પ્રિયંવદઃ।
યથોક્તવાદીસ્મૃતિમાન્દૂતઃ સ્યાત્સપ્તભિર્ગુણૈઃ॥ 12-85-28 (68149)
એતૈરેવ ગુણૈર્યુક્તઃ પ્રતીહારોઽસ્ય રક્ષિતા।
શિરોરક્ષશ્ચ ભવતિ ગુણૈરેતૈઃ સમન્વિતઃ॥ 12-85-29 (68150)
ધર્મશાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞઃ સાંધિવિગ્રહિકો ભવેત્।
મતિમાન્ધૃતિમાન્હ્રીમાન્રહસ્યવિનિગૂહિતા॥ 12-85-30 (68151)
કુલીનઃ સત્વસંપન્નઃ શુક્લોઽમાત્યઃ પ્રશસ્યતે।
એતૈરેવ ગુણૈર્યુક્તસ્તથા સેનાપતિર્ભવેત્॥ 12-85-31 (68152)
વ્યૂહયન્ત્રાયુધાનાં ચ તત્ત્વજ્ઞો વિક્રમાન્વિતઃ।
વર્ષશીતોષ્ણવાતાનાં સહિષ્ણુઃ પરરન્ધ્રવિત્॥ 12-85-32 (68153)
વિશ્વાસયેત્પરાંશ્ચૈવ વિશ્વસેચ્ચ ન કસ્યચિત્।
પુત્રેષ્વપિ હિ રાજેન્દ્ર વિશ્વાસો ન પ્રશસ્યતે॥ 12-85-33 (68154)
એતચ્છાસ્ત્રાર્થતત્ત્વં તુ મયાઽઽખ્યાતં તવાનઘ।
અવિશ્વાસો નરેન્દ્રાણાં ગુહ્યં પરમમુચ્યતે॥ ॥ 12-85-34 (68155)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 85॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-85-2 શુદ્ધેન પક્ષપાતહીનેન॥ 12-85-3 વ્યવહરેત્ નિર્ણયં કુર્યાત્॥ 12-85-8 પૂર્વકે નિત્યે॥ 12-85-9 અષ્ટાભિર્ગુણૈઃ શુશ્રૂષા શ્રવણં ગ્રહણં ધારણમૂહનમપોહનં વિજ્ઞાનં તત્ત્વજ્ઞાનં ચેતિ તૈઃ॥ 12-85-11 મૃગયાક્ષાઃ સ્ત્રિયઃ પાનમિતિ ચતુર્ભિઃ કાસજૈઃ। દણ્ડપાતનં વાક્યારુષ્યં અર્થદૂષણમિતિ ત્રિભિઃ ક્રોધજૈરિતિ સપ્તભિઃ। અષ્ટાનાં બ્રાહ્મણચતુષ્ટયં શૂદ્રત્રયં સૂતશ્ચેતિ તેષામ્॥ 12-85-12 તે ત્વયા દ્રષ્ટવ્યાઃ॥ 12-85-13 ગૂઢં ન્યાસાપહારાદિકં તે ત્વયા ન ગ્રાહ્યમ્॥ 12-85-14 પરિસ્રવેત્ મન્દં મન્દમન્યત્ર ગચ્છેત્॥ 12-85-16 ધર્મમૂલે રાજ્યે॥ 12-85-10 વિશેષતસ્તપ્તપરશુગ્રહણાદિનાં તત્પરીક્ષ્યમિતિ॥ 12-85-20 વિયોજદ્ધવૈર્લુબ્ધાન્દરિદ્રાન્વધબન્ધનૈરિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-85-22 ચિત્રોઽનેકધા। આદીપકસ્ય ગૃહાદિદાહકત્ય॥ 12-85-23 યુક્તસ્ય યથાશાસ્ત્રમવહિતસ્ય॥ 12-85-29 પ્રતીલ્પિ દ્વારપાલઃ। શિરોરક્ષઃ શિરાંસીવ શિરાંસિ દુર્ગનગરાદીનિ પ્રધાનસ્થાનાનિ તદ્રક્ષણકર્તા॥ 12-85-31 એતૈર્ધર્મેત્યાદિભિરમાત્યગુણૈઃ॥ 12-85-32 વ્યૂહઃ સેનાયા નિવેશનપ્રકારવિશેષઃ। યન્ત્રાણિ ધનુરાદીનિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 086
॥ શ્રીઃ ॥
12.86. અધ્યાયઃ 086
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પુરલક્ષણાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-86-0 (68156)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-86-0x (5568)
કથંવિધં પુરં રાજા સ્વયમાવસ્તુમર્હતિ।
કૃતં વા કારયિત્વા વા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-86-1 (68157)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-86-2x (5569)
વસ્તવ્યં યત્ર કૌન્તેય સપુત્રજ્ઞાતિબન્ધુના।
ન્યાય્યં ચ પરિપ્રષ્ટું વૃત્તિં ગુપ્તિં ચ ભારત॥ 12-86-2 (68158)
તસ્માત્તે ર્તયિષ્યામિ દુર્ગકર્મ વિશેષતઃ।
શ્રુત્વા તથા વિધાતવ્યમનુષ્ઠેયં ચ યત્નતઃ॥ 12-86-3 (68159)
ષઙ્વિધં દુર્ગમાસ્થાય પુરાણ્યથ નિવેશયેત્।
સર્વસંપત્પ્રધાનં ચ બાહુલ્યં ચાપિ સંભવેત્॥ 12-86-4 (68160)
ધન્વદુર્ગં મહીદુર્ગં ગિરિદુર્ગં તથૈવ ચ।
મનુષ્યદુર્ગં મૃદ્દુર્ગં વનદુર્ગં ચ તાનિ ષટ્॥ 12-86-5 (68161)
યત્પુરં દુર્ગસંપન્નં ધાન્યાયુધસમન્વિતમ્।
દૃઢપ્રાકારપરિખં હસ્ત્યશ્વરથસંકુલમ્॥ 12-86-6 (68162)
વિદ્વાંસઃ શિલ્પિનો યત્ર નિચયાશ્ચ સુસંચિતાઃ।
ધાર્મિકશ્ચ જનો યત્ર દાક્ષ્યમુત્તમમાસ્થિતઃ॥ 12-86-7 (68163)
ઊર્જસ્વિનરનાગાશ્વં ચત્વરાપણશોભિતમ્।
પ્રસિદ્ધવ્યવહારં ચ પ્રશાન્તમકુતોભયમ્॥ 12-86-8 (68164)
સુપ્રભં સાનુનાદં ચ સુપ્રશસ્તનિવેશનમ્।
શૂરાઢ્યં પ્રાજ્ઞસંપૂર્ણં બ્રહ્મઘોષાનુનાદિતમ્॥ 12-86-9 (68165)
સમાજોત્સવસંપન્નં સદાપૂજિતદૈવતમ્।
વશ્યામાત્યબલો રાજા તત્પુરં સ્વયમાવિશેત્॥ 12-86-10 (68166)
તત્ર કોશં બલં મિત્રં વ્યવહારં ચ વર્ધયેત્।
પુરે જનપદે ચૈવ સર્વદોષાન્નિવર્તયેત્॥ 12-86-11 (68167)
ભાણ્ડાગારાયુધાગારં પ્રયત્નેનાભિવર્ધયેત્।
નિચયાન્વર્ધયેત્સર્વાંસ્તથા યન્ત્રકટંકટાન્॥ 12-86-12 (68168)
કાષ્ઠલોહતુષાઙ્ગારદારુશૃઙ્ગાસ્થિવૈણવાન્।
મજ્જાસ્નેહવસાક્ષૌદ્રમૌષધગ્રામમેવ ચ॥ 12-86-13 (68169)
શણં સર્જરસં ધાન્યમાયુધાનિ શરાંસ્તથા।
ચર્મ સ્નાયું તથા વેત્રં મુઞ્જવલ્વજદંધ્વનાન્॥ 12-86-14 (68170)
આશયાશ્ચોદપાનાશ્ચ પ્રભૂતસલિલાકરાઃ।
નિરોદ્ધવ્યાઃ સદા રાજ્ઞા ક્ષીરિણશ્ચ મહીરુહાઃ॥ 12-86-15 (68171)
સત્કૃતાશ્ચ પ્રયત્નેન આચાર્યર્ત્વિક્પુરોહિતાઃ।
મહેષ્વાસાઃ સ્થપતયઃ સાંવત્સરચિકિત્સકાઃ॥ 12-86-16 (68172)
પ્રાજ્ઞા મેધાવિનો દાન્તા દક્ષાઃ શૂરા બહુશ્રુતાઃ।
કુલીનાઃ સત્વસંપન્ના યુક્તાઃ સર્વેષુ કર્મસુ॥ 12-86-17 (68173)
પૂજયેદ્ધાર્મિકાન્રાજા નિગૃહ્ણીયાદધાર્મેકાન્।
નિયુઞ્જ્યાચ્ચ પ્રયત્નેન સર્વવર્ણાન્સ્વકર્મસુ॥ 12-86-18 (68174)
બાહ્યમાભ્યન્તરં ચૈવ પૌરજાનપદં તથા।
ચારૈઃ સુવિદિતં કૃત્વા તતઃ કર્મ પ્રયોજયેત્॥ 12-86-19 (68175)
ચરાન્મન્ત્રં ચ કોશં ચ દણ્ડં ચૈવ વિશેષતઃ।
અનુતિષ્ઠેત્સ્વયં રાજા સર્વં હ્યત્ર પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-86-20 (68176)
ઉદાસીનારિમિત્રાણાં સર્વમેવ ચિકીર્ષિતમ્।
પુરે જનપદે ચૈવ જ્ઞાતવ્યં ચારચક્ષુષા॥ 12-86-21 (68177)
તતસ્તેષાં વિધાતવ્યં સર્વમેવાપ્રમાદતઃ।
ભક્તાન્પૂજયતા નિત્યં દ્વિષતશ્ચ નિગૃહ્ણતા॥ 12-86-22 (68178)
યષ્ટવ્યં ક્રતુભિર્નિત્યં દાતવ્યં ચાપ્યપીડયા।
પ્રજાનાં રક્ષણં કાર્યં ન કાર્યં ધર્મબાધકમ્॥ 12-86-23 (68179)
કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં વિધવાનાં ચ યોષિતામ્।
યોગક્ષેમં ચ વૃત્તિં ચ નિત્યમેવ પ્રકલ્પયેત્॥ 12-86-24 (68180)
આશ્રમેષુ યથાકાલં ચૈલભાજનભોજનમ્।
સદૈવોપહરેદ્રાજા સત્કૃયાભ્યર્ચ્ય માન્ય ચ॥ 12-86-25 (68181)
આત્માનં સર્વકાર્યાણિ તાપસે રાષ્ટ્રમેવ ચ।
નિવેદયેત્પ્રયત્નેન તિષ્ઠેત્પ્રહ્વશ્ચ સર્વદા॥ 12-86-26 (68182)
` તે કસ્યાંચિદવસ્થાયાં શરણં શરણાર્થિને।
રાજ્ઞે દદ્યુર્યથાકામં તાપસાઃ શંસિતવ્રતાઃ॥' 12-86-27 (68183)
સર્વાર્થત્યાગિનં રાજા કુલે જાતં બહુશ્રુતમ્।
પૂજયેત્તાદૃશં દૃષ્ટ્વા શયનાસનભોજનૈઃ॥ 12-86-28 (68184)
તસ્મિન્કુર્વીત વિશ્વાસં રાજા કસ્યાંચિદાપદિ।
તાપસેષુ હિ વિશ્વાસમપિ કુર્વન્તિ દસ્યવઃ॥ 12-86-29 (68185)
તસ્મિન્નિધીનાદધીત પુનઃ પ્રત્યાદદીત ચ।
ન ચાપ્યભીક્ષ્ણં સેવેત ભૃશં વા પ્રતિપૂજયેત્॥ 12-86-30 (68186)
અન્યઃ કાર્યઃ સ્વરાષ્ટ્રેષુ પરરાષ્ટ્રેષુ ચાપરઃ।
અટવીષુ પરઃ કાર્યઃ સામન્તનગરેષ્વપિ॥ 12-86-31 (68187)
તેષુ સત્કારમાનાભ્યાં સંવિભાગાંશ્ચ કારયેત્।
પરરાષ્ટ્રાટવીસ્થેષુ યથા સ્વવિષયે તથા॥ 12-86-32 (68188)
તે કસ્યાંચિદવસ્થાયાં શરણં શરણાર્થિને।
રાજ્ઞે દદ્યુર્થથાકામં તાપસાઃ સંશિતવ્રતાઃ॥ 12-86-33 (68189)
એષ તે લક્ષણોદ્દેશઃ સંક્ષેપેણ પ્રકીર્તિતઃ।
યાદૃશે નગરે રાજા સ્વયમાવસ્તુમર્હતિ॥ ॥ 12-86-34 (68190)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષડશીતિમમોઽધ્યાયઃ॥ 86॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-86-5 ધન્વા નિર્જલદેશસ્તદેવ પરિતશ્ચ દુર્ગં ધન્વદુર્ગમ્। મહીદુર્ગં કોટઃ॥ 12-86-9 સાનુનાદં મીતવાદિત્રધ્વનિમત્॥ 12-86-12 નિચયાન્ ધાન્યાદિસંગ્રહાન્। તથા યન્ત્રાલયાયુધાન્। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-86-14 દંધ્વનાન્ ધ્વનિમતો નિઃસાણાદીન્। બન્ધનાનિતિ પાઠાન્તરે સ્પષ્ટોઽર્થઃ॥ 12-86-15 આશયાઃ નિપાનાનિ। ઉદપાનાઃ કૂપાઃ। નિરોદ્ધવ્યા રક્ષણીયાઃ॥ 12-86-17 પ્રજ્ઞા ગ્રન્થાર્થગ્રહણસામર્થ્યમ્। મેધા ઊહાપોહકૌશલમ્॥ 12-86-20 અતુતિષ્ઠેદાલોચયેત્॥ 12-86-22 વિધાતવ્યં પ્રતિકર્તવ્યમ્॥ 12-86-26 તાપસે તપસ્વિજને॥ 12-86-29 વિશ્વાસં નાધિકુર્વન્તિ દસ્યવ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥। 12-86-30 નિધીન્ ધનભાણ્ડાનિ। અભીક્ષ્ણં ન સેવેત્। દસ્યૂનાં તત્સૂચને તપસ્વિનાશાપત્તેઃ ન પ્રતિપૂજયેચ્ચ॥ 12-86-31 અન્યસ્તાપસઃ કાર્યઃ સખિત્વેન સંપાદનીયઃ॥ 12-86-32 તેષુ તત્તત્સ્થાનસ્થેષુ તાપસેષુ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 087
॥ શ્રીઃ ॥
12.87. અધ્યાયઃ 087
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાષ્ટ્રગુપ્તિપ્રકારાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-87-0 (68191)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-87-0x (5570)
રાષ્ટ્રગુપ્તિં ચ મે રાજન્રાષ્ટ્રસ્યૈવ તુ સંગ્રહમ્।
સમ્યગ્જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-87-1 (68192)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-87-2x (5571)
રાષ્ટ્રગુપ્તિં ચ તે સમ્યગ્રાષ્ટ્રસ્યૈવ તુ સંગ્રહમ્।
હન્ત સર્વં પ્રવક્ષ્યામિ તત્ત્વમેકમનાઃ શૃણુ॥ 12-87-2 (68193)
ગ્રામસ્યાધિપતિઃ કાર્યો દશગ્રામપતિસ્તથા।
વિંશતિત્રિંશતીશં ચ સહસ્રસ્ય ચ કારયેત્॥ 12-87-3 (68194)
ગ્રામેયાન્ગ્રામદોષાંશ્ચ ગ્રામિકઃ પ્રતિભાવેયેત્।
તાનાચક્ષીત દશિને દશિકો વિંશિને પુનઃ॥ 12-87-4 (68195)
વિંશાધિપસ્તુ તત્સર્વં વૃત્તં જાનપદે જને।
ગ્રામાણાં શતપાલાય સર્વમેવ નિવેદયેત્॥ 12-87-5 (68196)
યાનિ ગ્રામ્યાણિ ભોજ્યાનિ ગ્રામિકસ્તાન્યુપાશ્નિયા।
દશપસ્તેન ભર્તવ્યસ્તેનાપિ દ્વિગુણાધિપઃ॥ 12-87-6 (68197)
ગ્રામં ગ્રામશતાધ્યક્ષો ભોક્તુમર્હતિ સત્કુરઃ।
મહાન્તં ભરતશ્રેષ્ઠ સુસ્ફીતં જનસંકુલમ્।
તત્ર હ્યનેકપાયત્તં રાજ્ઞો ભવતિ ભારત॥ 12-87-7 (68198)
શાખાનગરમર્હસ્તુ સહસ્રપતિરુત્તમઃ।
ધાન્યહૈરણ્યભોગેન ભોક્તું રાષ્ટ્રીયસંગતઃ॥ 12-87-8 (68199)
તેષાં સંગ્રામકૃત્યં સ્યાદ્વામકૃત્યં ચ તેષુ યત્।
ધર્મજ્ઞઃ સચિવઃ કશ્ચિત્તત્તત્પશ્યેદતન્દ્રિતઃ॥ 12-87-9 (68200)
નગરેનગરે વા સ્યાદેકઃ સર્વાર્થચિન્તકઃ।
ઉચ્ચૈઃ સ્થાને ઘોરરૂપો નક્ષત્રાણામિવ ગ્રહઃ॥ 12-87-10 (68201)
ભવેત્સ તાન્પરિક્રામેત્સર્વાનેવ સભાસદઃ।
તેષાં વૃત્તિં પરિણયેત્કશ્ચિદ્રાષ્ટ્રેષુ તચ્ચરઃ॥ 12-87-11 (68202)
જિઘાંસવઃ પાપકામાઃ પરસ્વાદાયિનઃ શઠાઃ।
રક્ષાભ્યધિકૃતા નામ તેભ્યો રક્ષેદિમાઃ પ્રજાઃ॥ 12-87-12 (68203)
વિક્રયં ક્રયમધ્વાનં ભક્તં ચ સપરિવ્યયમ્।
યોગક્ષેમં ચ સંપ્રેક્ષ્ય વણિજાં કારયેત્કરાન્॥ 12-87-13 (68204)
ઉત્પત્તિં દાનવૃત્તિં ચ શિલ્પં સંપ્રેક્ષ્ય ચાસકૃત્।
શિલ્પં પ્રતિ કરાનેવં શિલ્પિનઃ પ્રતિ કારયેત્॥ 12-87-14 (68205)
ઉચ્ચાવચકરન્યાયાઃ પૂર્વરાજ્ઞાં યુધિષ્ઠિર।
યથાયથા ન સીદેરંસ્તથા કુર્યાન્મહીપતિઃ॥ 12-87-15 (68206)
ફલં કર્મ ચ સંપ્રેક્ષ્ય તતઃ સર્વં પ્રકલ્પયેત્।
ફલં કર્મ ચ નિર્હેતુ ન કશ્ચિત્સંપ્રવર્તતે॥ 12-87-16 (68207)
યથા રાજા ચ કર્તા ચ સ્યાતાં કર્મણિ ભાગિનૌ।
સંવેક્ષ્ય તુ તથા રાજ્ઞા પ્રણેયાઃ સતતં કરાઃ॥ 12-87-17 (68208)
નોચ્છિદ્યાહાત્મનો મૂલં પરેષાં ચાપિ તૃષ્ણયા।
ઈહાદ્વારાણિ સંરુધ્ય રાજા સંવૃતદર્શનઃ॥ 12-87-18 (68209)
પ્રદ્વિષન્તિ પરિખ્યાતં રાજાનમતિખાદિનમ્।
પ્રદ્વિષ્ટસ્ય કુતઃ શ્રેયો સંવૃતો લભતે શ્રિયમ્॥ 12-87-19 (68210)
વત્સૌપમ્યેન દોગ્ધવ્યં રાષ્ટ્રમક્ષીણબુદ્ધિના।
ભૃતો વત્સો જાતબલઃ ષીડાં સહતિ ભારત॥ 12-87-20 (68211)
ન કર્મ કુરુતે વત્સો ભૃશં દુગ્ધો યુધિષ્ઠિર।
રાષ્ટ્રમપ્યાતિદુગ્ધં હિ ન કર્મ કુરુતે મહત્॥ 12-87-21 (68212)
યો રાષ્ટ્રમનુગૃહ્ણાતિ પરિરક્ષન્સ્વયં નૃપઃ।
સંજાતમુપજીવન્સ લભતે સુમહત્ફલમ્॥ 12-87-22 (68213)
આપદર્થં ચ નિચયાત્રાજાનો હિ ચિચિન્વતે।
રાષ્ટ્રં ચ કોશભૂતં સ્યાત્કોશો વેશ્મગતસ્તથા॥ 12-87-23 (68214)
પૌરજાનપદાન્સર્વાન્સંશ્રિતોષાશ્રિતાંસ્તથા।
યથાશક્ત્યનુકમ્પેત સર્વાન્સ્વલ્પધનાનપિ॥ 12-87-24 (68215)
બાહ્યં જનં ભેદયિત્વા ભોક્તવ્યો મધ્યમઃ સુખમ્।
એવં નાસ્ય પ્રકુપ્યન્તિ જનાઃ સુખિતદુઃ ખિતાઃ॥ 12-87-25 (68216)
પ્રામેવ તુ ધનાદાનમનુભાષ્ય તતઃ પુનઃ।
સન્નિપત્ય સ્વવિષયે ભયં રાષ્ટ્રે પ્રદર્શયેત્॥ 12-87-26 (68217)
ઇયમાપત્સમુત્પન્ના પરચક્રભયં મહત્।
અપિ ચાન્તાય કલ્પન્તે વેણોરિવ ફલાગમાઃ॥ 12-87-27 (68218)
અરયો મે સમુત્થાય બહુભિર્દસ્યુભિઃ સહ।
ઇદમાત્મવધાયૈવ રાષ્ટ્રમિચ્છન્તિ બાધિતુમ્। 12-87-28 (68219)
અસ્યામાપદિ ઘોરાયાં સંપ્રાપ્તે દારુણે ભયે।
પરિત્રાણાય ભવતઃ પ્રાર્થયિષ્યે ધનાનિ વઃ॥ 12-87-29 (68220)
પ્રતિદાસ્યે ચ ભવતાં સર્વં ચાહં ભયક્ષયે।
નારયઃ પ્રતિદાસ્યન્તિ યદ્ધરેયુર્બલાદિતઃ॥ 12-87-30 (68221)
કલત્રમાદિતઃ કૃત્વા સર્વં વો વિનશેદિતિ।
શરીરપુત્રદારાર્થમર્થસંચય ઇષ્યતે॥ 12-87-31 (68222)
નન્દામિ વઃ પ્રભાવેણ પુત્રાણામિવ ચોદયે।
યખાશક્ત્યુપગૃહ્ણામિ રાષ્ટ્રસ્યાપીડયા ચ વઃ॥ 12-87-32 (68223)
આપત્સ્વેવ નિવોઢવ્યં ભવદ્ભિઃ સંગતૈરિહ।
ન વઃ પ્રિયતરં કાર્યં ધનં કસ્યાંચિદાપદિ॥ 12-87-33 (68224)
ઇતિ વાચા મધુરયા શ્લક્ષ્ણયા સોપચારયા।
સ્વરશ્મીનભ્યવસૃજેદ્યોગમાધાય કાલવિત્॥ 12-87-34 (68225)
પ્રચારં ભૃત્યભરણં વ્યયં સંગ્રામતો ભયમ્।
યોગક્ષેણં ચ સંપ્રેક્ષ્ય ગોમિનઃ કારયેત્કરમ્॥ 12-87-35 (68226)
ઉપેક્ષિતા હિ નશ્યેયુર્ગોમિનોઽરણ્યવાસિનઃ।
તસ્માત્તેષુ વિશેષેણ મૃદુપૂર્વં સમાચરેત્॥ 12-87-36 (68227)
સાન્ત્વનં રક્ષણં દાનમવસ્થા ચાપ્યભીક્ષ્ણશઃ।
ગોમિનાં પાર્થ કર્તવ્યઃ સંવિભાગઃ પ્રિયાણિ ચ॥ 12-87-37 (68228)
અજસ્રમુપયોક્તવ્યં ફલં ગોમિષુ ભારત।
પ્રભાવયન્તિ રાષ્ટ્રં ચ વ્યવહારં કૃષિં તથા॥ 12-87-38 (68229)
તસ્માદ્ગોમિષુ યત્નેન પ્રીતિં કુર્યાદ્વિચક્ષણઃ।
દયાવાનપ્રમત્તશ્ચ કરાન્સંપ્રણયન્મૃદૂન્॥ 12-87-39 (68230)
સર્વત્ર ક્ષેમચરણં સુલભં નામ ગોમિષુ।
ન હ્યતઃ સદૃશં કિંચિદ્ધનમસ્તિ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 12-87-40 (68231)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 87॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-87-3 દશગ્રામ્યાસ્તથા પરઃ। દ્વિગુણાયાઃ શતસ્યૈવમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-87-13 કારયેત્ દાપયેત્॥ 12-87-16 ફલં ધાન્યધનવૃદ્ધ્યાદિ। વૃદ્ધ્યનુરૂપઃ કરઃ કલ્પ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-87-18 આત્મનો મૂલં રાષ્ટ્રમ્। પરેષાં મૂલં કૃષ્યાદિ। ઈહા લોભઃ॥ 12-87-19 અતિખાદિનં બહુભક્ષમ્॥ 12-87-24 સંશ્રિતાઃ સાક્ષાદાશ્રિતાઃ। ઉપાશ્રિતાઃ વ્યવહિતાઃ॥ 12-87-25 આટવીકો દસ્યુસઙ્ઘો બાહ્યજનસ્તં યયમુપતિષ્ઠધ્વમિતિ ભેદયિત્વા મધ્યમો ગ્રામીણજનો ભોક્તવ્યસ્તતો બહુલં ધનમાદદ્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-87-26 તત્ર પ્રકારમાહ પ્રાગિતિ। ચોરનિગ્રહાર્થં કટકબન્ધઃ કર્તવ્યસ્તદર્થં ધનમપેક્ષિતમિતિ પૂર્વમેવ આભાષ્ય સૂચનાં કૃત્વા તતઃ સન્નિપત્ય તેષુ તેષુ ગ્રામેષુ ગત્વા ભયં દર્શયેત્॥ 12-87-33 આપત્સ્વેવ ચ વોઢવ્યં ભવદ્ભિઃ પુઙ્ગવૈરિવેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-87-34 સ્વરશ્મીન્સ્વસ્ય રશ્મિભૂતાન્ અધિકારિણઃ પ્રજાસુ ધનમુદ્ગુહીતું અભ્યવસૃજેત્પ્રેરયેત્। યોગં ધનગ્રહણોપાયમ્॥ 12-87-35 ગોમિનઃ વૈશ્યાન્। સંપ્રેક્ષ્ય સંદર્શયિત્વા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 088
॥ શ્રીઃ ॥
12.88. અધ્યાયઃ 088
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પ્રજાશ્યઃ કરગ્રહણાદિપ્રકારકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-88-0 (68232)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-88-0x (5572)
યદા રાજા સમર્થોઽપિ કોશાર્થી સ્યાન્મહામતે।
કથં પ્રવર્તેત કરસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-88-1 (68233)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-88-2x (5573)
યથાદેશં યથાકાલં યથાબુદ્ધિ યથાબલમ્।
અનુશિષ્યાત્પ્રજા રાજા ધર્માર્થી તદ્ધિતે રતઃ॥ 12-88-2 (68234)
યથા તાસાં ચ મન્યેત શ્રેય આત્મન એવ ચ।
તથા ધર્માણિ સર્વાણિ રાજા રાષ્ટ્રેષુ વર્તયેત્॥ 12-88-3 (68235)
મધુદોહં દુહેદ્રાષ્ટ્રં ભ્રમરાન્ન પ્રપાતયેત્।
વત્સાપેક્ષી દુહેચ્ચૈવ સ્તનાંશ્ચ ન વિકુટ્ટયેત્॥ 12-88-4 (68236)
જલૌકાવત્પિબેદ્રાષ્ટ્રં મૃદુનૈવ નરાધિપઃ।
વ્યાઘ્રીવ ચ હરેત્પુત્રાન્સંદશેન્ન ચ પીડયેત્॥ 12-88-5 (68237)
યથા શલ્યકવાનાખુઃ પદં ધૂનયતે સદા।
અતીક્ષ્ણેનાભ્યુપાયેન તથા રાષ્ટ્રં સમાપિબેત્॥ 12-88-6 (68238)
અલ્પેનાલ્પેન દેયેન વર્ધમાનં પ્રદાપયેત્।
તતો ભૂયસ્તતો ભૂયઃ ક્રમવૃદ્ધિં સમાચરેત્॥ 12-88-7 (68239)
દમયન્નિવ દમ્યાનિ શશ્વદ્ભારં વિવર્ધયેત્।
મૃદુપૂર્વં પ્રયત્નેન પાશાનભ્યવહારયેત્॥ 12-88-8 (68240)
સકૃત્પાશાવકીર્ણાસ્તે ન ભવિષ્યન્તિ દુર્દમાઃ।
ઉચિતેનૈવ ભોક્તવ્યાસ્તે ભવિષ્યન્ત્યયત્નતઃ॥ 12-88-9 (68241)
તસ્માત્સર્વસમારમ્ભો દુર્લભઃ પુરુષં પ્રતિ।
યથા મુખ્યાન્સાન્ત્વયિત્વા ભોક્તવ્યા ઇતરે જનાઃ॥ 12-88-10 (68242)
તતસ્તાન્ભેદયિત્વા તુ પરસ્પરવિવક્ષિતાન્।
ભુઞ્જીત સાન્ત્વયંશ્ચૈવ યથાસુખમયત્નતઃ॥ 12-88-11 (68243)
ન ચાસ્થાને ન ચાકાલે કરાંસ્તેભ્યો નિપાતયેત્।
આનુપૂર્વ્યેણ સાન્ત્વેન યથાકાલં યથાવિધિ॥ 12-88-12 (68244)
ઉપાયાન્પ્રબ્રવીમ્યેતાન્ન મે માયા વિવક્ષિતા।
અનુપાયેન દમયન્પ્રકોપયતિ વાજિનઃ॥ 12-88-13 (68245)
પાનાગારનિવોશાશ્ચ વેશ્યાઃ પ્રાપણિકાસ્તથા।
કુશીલવાઃ સકિતવા યે ચાન્યે કેચિદીદૃશાઃ॥ 12-88-14 (68246)
નિયમ્યાઃ સર્વ એવૈતે યે રાષ્ટ્રસ્યોપઘાતકાઃ।
એતે રાષ્ટ્રેઽભિતિષ્ઠન્તો બાધન્તે ભદ્રિકાઃ પ્રજાઃ॥ 12-88-15 (68247)
ન કેનચિદ્યાચિતવ્યઃ કશ્ચિત્કિંચિદનાપદિ।
ઇતિ વ્યવસ્થા ભૂતાનાં પુરસ્તાન્મનુના કૃતા॥ 12-88-16 (68248)
સર્વે તથાઽનુજીવેયુર્ન કુર્યુઃ કર્મ ચેદિહ।
સર્વ એવ ઇમે લોકા ન ભવેયુરસંશયમ્॥ 12-88-17 (68249)
પ્રભુર્નિયમને રાજા ય એતાન્ન નિયચ્છતિ।
ભુઙ્ક્તે સ તસ્ય પાપસ્ય ચતુર્ભાગમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-88-18 (68250)
ભોક્તા તસ્ય તુ પાપસ્ય સુકૃતસ્ય યથાતથા।
નિયન્તવ્યાઃ સદા રાજ્ઞા પાપા યે સ્યુર્નરાધિપ॥ 12-88-19 (68251)
કૃતપાપસ્ત્વસૌ રાજા ય એતાન્ન નિયચ્છતિ।
તથા કૃતસ્ય ધર્મસ્ય ચતુર્ભાગમુપાશ્નુતે। 12-88-20 (68252)
સ્થાનાન્યેતાનિ સંયમ્ય પ્રસઙ્ગો ભૂતિનાશનઃ।
કામે પ્રસક્તઃ પુરુષઃ કિમકાર્યં વિવર્જયેત્॥ 12-88-21 (68253)
મદ્યમાંસપરસ્વાનિ તથા દારધનાનિ ચ।
આહરેદ્રાગવશગસ્તથા શાસ્ત્રં પ્રદર્શયેત્॥ 12-88-22 (68254)
આપદ્યેવ તુ યાચન્તે યેષાં નાસ્તિ પરિગ્રહઃ।
દાતવ્યં ધર્મતસ્તેભ્યસ્ત્વનુક્રોશાદ્ભયાન્ન તુ॥ 12-88-23 (68255)
મા તે રાષ્ટ્રે યાચનકા ભવેયુર્મા ચ દસ્યવઃ।
ઉપાદાતાર એવૈતે નૈતે ભૂતસ્ય ભાવકાઃ॥ 12-88-24 (68256)
યે ભૂતાન્યનુગૃહ્ણન્તિ વર્ધયન્તિ ચ યે પ્રજાઃ।
તેતે રાષ્ટ્રેષુ વર્તન્તાં મા ભૂતાનાં પ્રબાધકાઃ॥ 12-88-25 (68257)
દણ્ડ્યાસ્તે ચ મહારાજ ધનાદાનપ્રયોજકાઃ।
પ્રયોગં કારયેથાસ્તે યથા દદ્યુઃ કરાંસ્તથા॥ 12-88-26 (68258)
કૃષિગોરક્ષ્યવાણિજ્યં યચ્ચાન્યત્કિંચિદીદૃશમ્।
પુરુષૈઃ કારયેત્કર્મ બહુભિઃ કર્મભેદતઃ॥ 12-88-27 (68259)
નરશ્ચેત્કૃષિગોરક્ષ્યં વાણિજ્યં ચાપ્યનુષ્ઠિતઃ।
સંશયં લભતે કિંચિત્તેન રાજા વિગર્હ્યતે॥ 12-88-28 (68260)
ધનિનઃ પૂજયેન્નિત્યં પાનાચ્છાદનભોજનૈઃ।
વક્તવ્યાશ્ચાનુગૃહ્ણીધ્વં પ્રજાઃ સહ મયેતિ વૈ॥ 12-88-29 (68261)
અઙ્ગમેતન્મહદ્રાજ્યે ધનિનો નામ ભારત।
કકુદં સર્વભૂતાનાં ધનસ્થો નાત્ર સંશયઃ॥ 12-88-30 (68262)
પ્રાજ્ઞઃ શૂરો ધનસ્થશ્ચ સ્વામી ધાર્મિક એવ ચ।
તપસ્વી સત્યવાદી ચ બુદ્ધિમાંશ્ચાપિ રક્ષતિ॥ 12-88-31 (68263)
તસ્માત્સર્વેષુ ભૂતેષુ પ્રીતિમાન્ભવ પાર્થિવ।
સત્યમાર્જવમક્રોધમાનૃશંસ્યં ચ પાલય॥ 12-88-32 (68264)
એવં દણ્ડં ચ કોશં ચ મિત્રં ભૂમિં ચ લપ્સ્યસિ।
સત્યાર્જવપરો રાજન્મિત્રકોશબલાન્વિતઃ॥ ॥ 12-88-33 (68265)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 88॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-88-4 ભ્રમરા ઇવ પાદપમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-88-6 શલ્યકવાંસ્તીક્ષ્ણતુણ્ડ આખુવિશેષઃ। સહિ નિદ્રિતસ્ય મનુષ્યસ્ય પાદતલસ્થં માંસમતીક્ષ્ણેનૈવોપાયેન ભક્ષયતિ। યથા વિલેખકઃ કર્ણમાખુઃ પાદત્વચં યથેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-88-8 દમ્યાનિ વત્સતરકુલાનિ યથા ક્રમેણ દમયેતદ્વત્પ્રજા અપીત્યાહ દમયન્નિવેતિ। અભ્યવ હારયેદ્વાહયેત્॥ 12-88-9 સકૃત્સદ્યઃ પાશાવકીર્ણાઃ સન્તો નભવિષ્યન્તિ મરિષ્યન્તિ। યતો દુર્દમા અથ ઉચિતેન ક્રમેણ તે ભોક્તવ્યા દમ્યાઃ પ્રજાશ્ચ। અસત્પાશાવકીર્ણાસ્તે ભવિષ્યન્તીહ દુર્મદાઃ। ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-88-10 પુરુષં પ્રતીત્યસ્ય પ્રતિપુરુષમિત્યર્થઃ॥ 12-88-11 તતો મુખ્યદ્વારા તાનિતરાન્ વિવક્ષિતાન્વોદુમિષ્ટાન્। તતસ્તાન્ભોજયિત્વાત પરસ્પરવિવર્જિતાન્। ઇતિ થ.દ. પાઠઃ॥ 12-88-14 મદ્યશાલાઃ સંદેશહરાઃ કુટ્ટન્યઃ। કુત્સિતેન શીલેન વાન્તિ ગચ્છન્તિ ધર્મં હિંસન્તિ વા કુશીલ વા વિટાઃ। કિતમા દ્યૂતકારાશ્ચ નિ ગ્રાહ્યા ઇત્યાહ પાનેતિ॥ 12-88-15 ભદ્રિકાઃ કલ્યાણઃ॥ 12-88-16 યાચિતવ્યઃ દત્તમૃણં કરં વેતિ શેષઃ॥ 12-88-17 અનુજાવેયુરનુસરેયુઃ। અન્યથા દોષમાહ નેતિ॥ 12-88-20 તથા તથાભૂતઃ નિયચ્છન્નિત્યર્થઃ॥ 12-88-21 સ્થાનાનિ મદ્યાદીનામ્॥ 12-88-22 શાસ્ત્રમાજ્ઞાં પ્રદર્શયેત્પ્રવર્તયેત્॥ 12-88-28 સંશયં ચોરેભ્યો રાજકીયેભ્યો વા ભયાત્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 089
॥ શ્રીઃ ॥
12.89. અધ્યાયઃ 089
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજનીતિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-89-0 (68266)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-89-0x (5574)
વનસ્પતીભક્ષ્યફલાન્ન ચ્છિન્દ્યુર્વિષયે તવ।
બ્રાહ્મણાનાં મૂલફલં ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-89-1 (68267)
બ્રાહ્મણેભ્યોઽતિરિક્તં ચ ભુઞ્જીરન્નિતરે જનાઃ।
ન બ્રાહ્મણોપરોધેન હરેદન્યઃ કથંચન॥ 12-89-2 (68268)
વિપ્રશ્ચેત્ત્યાગમાતિષ્ઠેદાખ્યાયા વૃત્તિકર્શિતઃ।
પરિકલ્યાસ્ય વૃત્તિઃ સ્યાત્સદારસ્ય નરાધિપ॥ 12-89-3 (68269)
સ ચેન્નોપનિવર્તેત વાચ્યો બ્રાહ્મણસંસદિ।
કસ્મિન્નિદાનીં મર્યાદામયં લોકઃ કરિષ્યતિ॥ 12-89-4 (68270)
અસંશયં નિવર્તેત ન ચેત્ત્યક્ષ્યત્યતઃ પરમ્।
પૂર્વં પરોક્ષં વક્તવ્યમેતત્કૌન્તેય શાશ્વતમ્॥ 12-89-5 (68271)
આહુરેતજ્જના બ્રહ્મન્ન ચૈતચ્છ્રદ્દધામ્યહમ્।
નિમન્ત્ર્યશ્ચ ભવેદ્ભોગૈરવૃત્ત્યા ચ તદા ચરેત્॥ 12-89-6 (68272)
કૃષિગોરક્ષ્યવાણિજ્યં લોકાનામિહ જીવનમ્।
ઊર્ધ્વં ચૈવ ત્રયી વિદ્યા સા ભૂતાન્ભાવયત્યુત॥ 12-89-7 (68273)
તસ્યાં પ્રપતમાનાયાં યે સ્યુસ્તત્પરિપન્થિનઃ।
દસ્યવસ્તદ્વધાયેહ બ્રહ્મા ક્ષત્રમથાસૃજત્॥ 12-89-8 (68274)
શત્રૂઞ્જય પ્રજા રક્ષ યજસ્વ ક્રતુભિર્નૃપ।
યુધ્યસ્વ સમરે વીરો ભૂત્વા કૌરવનન્દન॥ 12-89-9 (68275)
સંરક્ષ્યાન્રક્ષતે રાજા સ રાજા રાજસત્તમઃ।
યે કેચિત્તાન્ન રક્ષન્તિ તૈરર્થો નાસ્તિ કશ્ચન॥ 12-89-10 (68276)
સદૈવ રાજ્ઞા યોદ્ધવ્યં સર્વલોકાદ્યુધિષ્ઠિર।
તસ્યાદ્ધેતોર્હિ ભુઞ્જીત મનુષ્યાનેવ માનવઃ॥ 12-89-11 (68277)
આન્તરેભ્યઃ પરાન્રક્ષન્પરેભ્યઃ પુનરાન્તરાન્।
પરાન્પરેભ્યઃ સ્વાન્ખેભ્યઃ સર્વાન્પાલય નિત્યદા॥ 12-89-12 (68278)
આત્માનં સર્વતો રક્ષન્રાજન્રક્ષસ્વ મેદિનીમ્।
આત્મમૂલમિદં સર્વમાહુર્વૈ વિદુષો જનાઃ॥ 12-89-13 (68279)
કિં છિદ્રં કોનુ સઙ્ગો મે કિંવાઽસ્ત્યવિનિપાતિતમ્।
કુતો મામાશ્રયેદ્દોષ ઇતિ નિત્યં વિચિન્તયેત્॥ 12-89-14 (68280)
અતીતદિવસે વૃત્તં પ્રશંસન્તિ ન વા પુનઃ।
ગુપ્તૈશ્ચારૈરનુમતૈઃ પૃથિવીમનુસારયેત્॥ 12-89-15 (68281)
જાનીત યદિ મે વૃત્તં પ્રશંસન્તિ ન વા પુનઃ।
કચ્ચિદ્રોચેજ્જનપદે કચ્ચિદ્રાષ્ટ્રે ચ મે વશઃ॥ 12-89-16 (68282)
ધર્મજ્ઞાનાં ધૃતિમતાં સંગ્રામેષ્વપલાયિનામ્।
રાષ્ટ્રે તુ યેઽનુજીવન્તિ યે તુ રાજ્ઞોઽનુજીવિનઃ॥ 12-89-17 (68283)
અમાત્યાનાં ચ સર્વેષાં મધ્યસ્થાનાં ચ સર્વશઃ।
યે ચ ત્વાઽભિપ્રશંસેયુર્નિન્દેયુરથવા પુનઃ॥ 12-89-18 (68284)
સર્વાન્સુપરિણીતાંસ્તાન્કારયેથા યુધિષ્ઠિર।
એકાન્તેન હિ સર્વેષાં ન શક્યં તાત રોચિતુમ્।
મિત્રામિત્રમથો મધ્યં સર્વભૂતેષુ ભારત॥ 12-89-19 (68285)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-89-20x (5575)
તુલ્યબાહુબલાનાં ચ તુલ્યાનાં ચ ગુણૈરપિ।
કથં સ્યાદધિકઃ કશ્ચિત્સ ચ ભુઞ્જીત માનવાન્॥ 12-89-20 (68286)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-89-21x (5576)
યચ્ચરા હ્યચરાનદ્યુરદંષ્ટ્રાન્દંષ્ટ્રિણસ્તથા।
આશીવિષા ઇવ ક્રુદ્ધા ભુજઙ્ગાન્ભુજગા ઇવ॥ 12-89-21 (68287)
એતેભ્યશ્ચાપ્રમત્તઃ સ્યાત્સદા શત્રોર્યુધિષ્ઠિર।
ભારુણ્ડસદૃશા હ્યેતે નિપતન્તિ પ્રમાદતઃ॥ 12-89-22 (68288)
કચ્ચિત્તે વણિજો રાષ્ટ્રે નોદ્વિજન્તિ કરાર્દિતાઃ।
ક્રીણન્તો બહુનાઽલ્પેન કાન્તારકૃતવિશ્રમાઃ॥ 12-89-23 (68289)
કચ્ચિત્કૃષિકરા રાષ્ટ્રં ન જહત્યતિપીડિતાઃ।
યે બહન્તિ ધુરં રાજ્ઞાં તે ભરન્તીતરાનપિ॥ 12-89-24 (68290)
`આલસ્યેન હૃતઃ પાદઃ પાદઃ પાષણ઼્ડમાશ્રિતઃ।
રાજાનં સેવતે પાદઃ પાદઃ કૃષિમુપાશ્રિતઃ॥ 12-89-25 (68291)
એકપાદં ત્રયઃ પાદા ભક્ષયન્તિ દિનેદિને।
તસ્માત્સર્વપ્રયત્નેન પાદં રક્ષ યુધિષ્ઠિર॥ ' 12-89-26 (68292)
ઇતો દત્તેન જીવન્તિ દેવાઃ પિતૃગણાસ્તથા।
માનુષોરગરક્ષાંસિ વયાંસિ પશવસ્તથા॥ 12-89-27 (68293)
એષા તે રાષ્ટ્રવૃત્તિશ્ચ રાજ્ઞાં ગુપ્તિશ્ચ ભારત।
પ્રોક્તોદ્દિશ્યૈતમેવાર્થં ભૂયો વક્ષ્યામિ પા--વ॥ ॥ 12-89-28 (68294)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 89॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-89-1 મૂલફલં બ્રાહ્મણાનાં સ્વમિતિ ધર્મમાહુરતો ન ચ્છિન્દ્યુઃ॥ 12-89-3 ત્યાગં રાષ્ટ્રસ્ય॥ 12-89-6 ભોગાર્થી ચેદ્રાષ્ટ્રં ત્યજતિ તદા ભોગૈરપિ નિમન્ત્ર્યઃ। અવૃત્ત્યા ચેતદાવૃત્ત્યાપિ નિમન્ત્ર્ય ઇત્યાહ આહુરિતિ॥ 12-89-7 ઊર્ધ્વં સ્વર્ગમ્॥ 12-89-11 લોકાત્ લોકહિતાર્થં યોદ્ધવ્યમ્। ભયુધ્યાંખારાનિતિ ચાર્થઃ॥ 12-89-13 વિદુષો વિદ્વાંસઃ॥ 12-89-14 રાજ્ઞો વ્યસગીત્યેતિ શેષઃ॥ 12-89-19 સુપરિણીતાન્ સત્કૃતાન્ 12-89-21 અલવાનેપ દુર્બલં ભુજ્જીત તુલ્યાત્તુ આત્માનં રક્ષેચ્છલેન ચ તં ભુજ્જીતેત્યુત્તરમાહ યદિ આદિના॥ 12-89-22 ભારુણ્ડઃ ગૃધ્રઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 090
॥ શ્રીઃ ॥
12.90. અધ્યાયઃ 090
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઉચથ્યમાન્ધાતૃસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-90-0 (68295)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-90-0x (5577)
આનઙ્ગિરાઃ ક્ષત્રધર્માનુચધ્યો બ્રહ્મવિત્તમઃ।
માન્ધાત્રે યૌવનાશ્ચાય પ્રીતિમાનભ્યભાષત॥ 12-90-1 (68296)
સ યથાઽનુશશાસૈજમુચધ્યો બ્રહ્મવિત્તમઃ।
તત્તેઽહં સંપ્રવક્ષ્યામિ નિખિલેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-90-2 (68297)
ઉચથ્ય ઉવાચ। 12-90-3x (5578)
ધર્મામ રાજા ભવતિ ન કામકરણાય તુ।
માન્યાતરભિજાનીહિ રાજા લોકસ્ય રક્ષિતા॥ 12-90-3 (68298)
રાજા ચરતિ ચેદ્ધર્મં દેવત્વાયૈવ કલ્પતે।
સ ચેદધર્મં ચરતિ નરકાયૈવ ગચ્છતિ॥ 12-90-4 (68299)
ધર્મે તિષ્ઠન્તિ ભૂતાનિ ધર્મો રાજનિ તિષ્ઠાતિ।
તં રાજા સાધુ યઃ શાસ્તિ સ રાજા શ્રિયમશ્નુતે॥ 12-90-5 (68300)
રાજાપરાધાન્માન્ધાતર્લક્ષ્મીવાન્પાપ ઉચ્યતે।
દેવાશ્ચ ગર્હાં ગચ્છન્તિ ધર્મો નાસ્તીતિ ચોચ્યતે॥ 12-90-6 (68301)
અધર્મે વર્તમાનાનામર્થસિદ્ધિઃ પ્રદૃશ્યતે।
તદેવ મઙ્ગલં લોકઃ સર્વઃ સમનુવર્તતે॥ 12-90-7 (68302)
ઉચ્છિદ્યતે ધર્મવૃત્તમધર્મો વર્તતે મહાન્।
ભયમાહુર્દિવારાત્રં યદા પાપા ન વાર્યતે॥ 12-90-8 (68303)
ઇદં મમ ઇદં નેતિ સાધૂનાં તાત ધર્મતઃ।
ન વૈ વ્યવસ્થા ભવતિ યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-9 (68304)
નૈવ ભાર્યા ન પશવો ન ક્ષેત્રં ન નિવેશનમ્।
સંદૃશ્યેત મનુષ્યાણાં યદા પાપબલં ભવેત્॥ 12-90-10 (68305)
દેવાઃ પૂજાં ન જાનન્તિ ન સ્વધાં પિતરસ્તદા।
ન પૂજ્યન્તે હ્યતિથયો યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-11 (68306)
ન વેદાનધિગચ્છન્તિ વ્રતવન્તો દ્વિજાતયઃ।
ન યજ્ઞાંસ્તન્વતે વિપ્રા યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-12 (68307)
વધ્યાનામિવ સત્વાનાં મનો ભવતિ વિહ્વલમ્।
મનુષ્યાણાં મહારાજ યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-13 (68308)
ઉભૌ લોકાવભિપ્રેક્ષ્ય રાજાનમસૃજંસ્તથા।
મુનયોઽથ મહદ્ભૂતમયં ધર્મો ભવિષ્યતિ॥ 12-90-14 (68309)
યસ્મિન્ધર્મો વિરાજેત તં રાજાનં પ્રચક્ષતે।
યસ્મિન્વિલીયતે ધર્મસ્તં દેવા વૃષલં વિદુઃ॥ 12-90-15 (68310)
વૃષો હિ ભગવાન્ધર્મો યસ્તસ્ય કુરુતે લયમ્।
વૃષલં તં વીવદુર્દેવાસ્તસ્માદ્ધર્મં ન લોપયેત્॥ 12-90-16 (68311)
ધર્મે વર્ધતિ વર્ધન્તિ સર્વભૂતાનિ સર્વદા।
તસ્મિન્હ્રસતિ હીયન્તે તસ્માદ્ધર્મં વિવર્ધયેત્॥ 12-90-17 (68312)
ધનાનિ સ્પૌતિ ધર્મો હિ ધારણાદ્વેતિ નિશ્ચયઃ।
માનવાન મનુષ્યેન્દ્ર સ સીમાન્તકરઃ સ્મૃતઃ॥ 12-90-18 (68313)
પ્રભવાર્થંમહિ ભૂતાનાં ધર્મઃ સૃષ્ટઃ સ્વયંભુવા।
તસ્માત્પ્રવર્ધયેદ્ધર્મં પ્રજાનુગ્રહકારણાત્॥ 12-90-19 (68314)
તસ્માદ્ધિ રાજશાર્દૂલ ધર્મઃ શ્રેષ્ઠતરઃ સ્મૃતઃ।
સ રાજાયઃ પ્રજાઃ શાસ્તિ સાધુકૃત્પુરુષર્ષભ॥ 12-90-20 (68315)
કામક્રોધાવનાદૃત્ય ધર્મમેવાનુપાલયેત્।
ધર્મઃ શ્રેયસ્કરતમો રાજ્ઞાં ભરતસત્તમ॥ 12-90-21 (68316)
ધર્મસ્ય બ્રાહ્મણે યોનિસ્તસ્માત્તાન્પૂજયેત્સદા।
બ્રાહ્મણાનાં ચ માન્ધાતઃ કુર્યાત્કામાનમત્સરી॥ 12-90-22 (68317)
તેષાં હ્યકામકરણાદ્રાજ્ઞઃ સંજાયતે ભયમ્।
મિત્રાણિ ન ચ વર્ધન્તે તથાઽમિત્રીભવન્ત્યપિ॥ 12-90-23 (68318)
બ્રાહ્મણાનાં સદાસૂયન્બાલ્યાદ્વૈરોચનિર્બલિઃ।
અથાસ્માચ્છ્રીરપાક્રામદ્યાઽસ્મિન્નાસીત્પ્રતાપિની॥ 12-90-24 (68319)
તતસ્તસ્માદપાક્રમ્ય સાઽગચ્છત્પાકશાસનમ્।
અથ સોઽન્વતપત્પશ્ચાચ્છ્રિયં દૃષ્ટ્વા પુરંદરે॥ 12-90-25 (68320)
એતત્ફલમસૂયાયા અભિમાનસ્ય ચાભિભો।
તસ્માદ્બુધ્યસ્વ માન્ધાતર્મા ત્વાં જહ્યાત્પ્રતાપિની॥ 12-90-26 (68321)
દર્પોનામ શ્રિયઃ પુત્રો જજ્ઞેઽધર્માદિતિ શ્રુતિઃ।
તેન દેવાસુરા રાજન્નીતાઃ સુબહવોઽવ્યયમ્॥ 12-90-27 (68322)
રાજર્ષયશ્ચ બહવસ્તથા બુધ્યસ્વ પાર્થિવ।
રાજા ભવતિ તં જિત્વા દાસસ્તેન પરાજિતઃ॥ 12-90-28 (68323)
સ યથા દર્પસહિતમધર્મં નાનુસેવતે।
તથા વર્તસ્વ માન્ધાતશ્ચિરં ચેત્સ્થાતુમિચ્છસિ॥ 12-90-29 (68324)
મત્તાત્પ્રમત્તાત્પૌગણ્ડાદુન્મત્તાચ્ચ વિશેષતઃ।
નિન્દિતાચ્ચાસદાચારાદ્દુર્હૃદાં ચાપિ સેવનાત્॥ 12-90-30 (68325)
નિગૃહીતાદમાત્યાચ્ચ સ્ત્રીભ્યશ્ચૈવ વિશેષતઃ।
પર્વતાદ્વિષમાદ્દુર્ગાદ્ધસ્તિનોઽશ્વાત્સરીસૃપાત્॥ 12-90-31 (68326)
એતેભ્યોઽનિત્યયુક્તઃ સ્યાન્નક્તં ચર્યાં ચ વર્જયેત્।
અત્યાશાં ચાભિમાનં ચ દમ્ભં ક્રોધં ચ વર્જયેત્॥ 12-90-32 (68327)
અવિજ્ઞાતાસુ ચ સ્ત્રીષુ ક્લીબાસુ સ્વૈરિણીષુ ચ।
પરભાર્યાસુ કન્યાસુ નાચરેન્મૈથુનં નૃપ॥ 12-90-33 (68328)
કુલેષુ પાપરક્ષાંસિ જાયન્તે વર્ણસંકરાત્।
અપુમાંસોઽઙ્ગહીનાશ્ચ સ્થૂલજિહ્વા વિચેતસઃ॥ 12-90-34 (68329)
એતે ચાન્યે ચ જાયન્તે યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ।
તસ્માદ્રાજ્ઞા વિશેષેણં વર્તિતવ્યં પ્રજાહિતે॥ 12-90-35 (68330)
ક્ષત્રિયસ્ય પ્રમત્તસ્ય દોષઃ સંજાયતે મહાન્।
અધર્માઃ સંપ્રવર્ધન્તે પ્રજાસંકરકારકાઃ॥ 12-90-36 (68331)
અશીતે વિદ્યતે શીતં શીતે શીતં ન વિદ્યતે।
અવૃષ્ટિરતિવૃષ્ટિશ્ચ વ્યાધિશ્ચાપ્યાવિશેત્પ્રજાઃ॥ 12-90-37 (68332)
નક્ષત્રાણ્યુપતિષ્ઠન્તિ ગ્રહા ઘોરાસ્તથાગતે।
ઉત્પાતાશ્ચાત્ર દૃશ્યન્તે બહવો રાજનાશનાઃ॥ 12-90-38 (68333)
અરક્ષિતાત્મા યો રાજા પ્રજાશ્ચાપિ ન રક્ષતિ।
પ્રજાશ્ચ તસ્ય ક્ષીયન્તે તતઃ સોઽનુ વિનશ્યતિ॥ 12-90-39 (68334)
દ્વાવાદદાતે હ્યેકસ્ય દ્વયોઃ સુબહવોઽપરે।
કુમાર્યઃ સંપ્રલુપ્યન્તે તદાહુર્નૃપદૂષણમ્॥ 12-90-40 (68335)
મમૈતદિતિ નૈતચ્ચ મનુષ્યેષ્વવતિષ્ઠતિ।
ત્યક્ત્વા ધર્મં યદા રાજા પ્રમાદમનુતિષ્ઠિત॥ ॥ 12-90-41 (68336)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ નવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 90॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-90-1 અઙ્ગિરાઃ આઙ્ગિરસાઃ॥ 12-90-12 ન ભાર્યામધિગચ્છન્તીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-90-15 ધર્મો ધર્મપાલઃ॥ 12-90-16 કુરુતે હ્યલમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અલં વારણમિત્યર્થઃ। તેન વૃષં લુનાતિ ચ્છિનત્તીતિ વૃષલ ઇતિ યોગો દર્શિતઃ॥ 12-90-18 ધર્મપદસ્ય દ્વેધા વ્યુત્પત્તિમાહ ધનાનીતિ। ધારણાદ્વા ધર્મઃ। સીમાન્તકરઃ યાવત્પાપં તાવદ્યાતનાકર ઇત્યર્થઃ॥ 12-90-28 તં દર્પમ્॥ 12-90-30 પૌગણ્ડાદ્વાલકાદજ્ઞાદિત્યર્થઃ। કદમ્યાશાદુદાવર્તાદ્દુર્હૃદાં ચાપીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-90-32 અનિત્યયુક્તઃ સ્યાત્ નિત્યમયુક્તઃ સ્યાદિત્યર્થઃ। એકચર્યાં ચ વર્જયેદિતિ દ. પાઠઃ॥ 12-90-34 અપુમાંસઃ ક્લીબાઃ। સ્થૂલજિહ્વા મૂકાઃ॥ 12-90-38 નક્ષત્રાણિ ધૂમકેત્વાદયઃ॥ 12-90-40 એકસ્ય ધનં દ્વાવાદદાતે આચ્છિદ્ય ગૃહ્ણીતઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 091
॥ શ્રીઃ ॥
12.91. અધ્યાયઃ 091
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઉચથ્યમાન્ધાતૃસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-91-0 (68337)
ઉચથ્ય ઉવાચ। 12-91-0x (5579)
કાલવર્ષી ચ પર્જન્યો ધર્મચારી ચ પાર્થિવઃ।
સંપદ્યદેષા ભવતિ સા બિભર્તિ સુખં પ્રજાઃ॥ 12-91-1 (68338)
યો ન જાનાતિ નિર્હર્તું વસ્ત્રાણાં રજકો મલમ્।
રત્નાનિ વા શોધયિતું યથા નાસ્તિ તથૈવ સઃ॥ 12-91-2 (68339)
એવમેતદ્દ્વિજેન્દ્રાણાં ક્ષત્રિયાણાં વિશાં તથા।
શૂદ્રશ્ચતુર્થો વર્ણાનાં નાનાકર્મસ્વવસ્થિતઃ॥ 12-91-3 (68340)
કર્મ શૂદ્રે કૃષિર્વૈશ્યે દણ્ડનીતિશ્ચ રાજનિ।
બ્રહ્મચર્યં તપો મન્ત્રાઃ સત્યં ચાપિ દ્વિજાતિષુ॥ 12-91-4 (68341)
તેષાં યઃ ક્ષત્રિયો વેદ પાત્રાણામિવ શોધનમ્।
શીલદોષાન્વિનિર્હર્તું સ પિતા સ પ્રજાપતિઃ॥ 12-91-5 (68342)
કૃતં ત્રેતા દ્વાપરશ્ચ કલિશ્ચ ભરતર્ષભ।
રાજવૃત્તાનિ સર્વાણિ રાજૈવ યુગમુચ્યતે॥ 12-91-6 (68343)
ચાતુર્વર્ણ્યં તથા વેદાશ્ચાતુરાશ્રમ્યમેવ ચ।
સર્વમેતત્પ્રમુહ્યેત યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ॥ 12-91-7 (68344)
અગ્નિત્રેતા ત્રયી વિદ્યા યજ્ઞાશ્ચ સહદક્ષિણાઃ।
સર્વ એવ પ્રમુહ્યન્તે યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ॥ 12-91-8 (68345)
રાજૈવ કર્તા ભૂતાનાં રાજૈવ ચ વિનાશકઃ।
ધર્માત્મા યઃ સ કર્તા સ્યાદધર્માત્મા વિનાશકઃ॥ 12-91-9 (68346)
રાજ્ઞો ભાર્યાશ્ચ પુત્રાશ્ચ બાન્ધવાઃ સુહૃદસ્તથા।
સમેત્ય સર્વે શોચન્તિ યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ॥ 12-91-10 (68347)
હસ્તિનોઽશ્વાશ્ચ ગાવશ્ચાપ્યુષ્ટ્રાશ્વતરગર્દભાઃ।
અધર્મવૃત્તે નૃપતૌ સર્વે સીદન્તિ જન્તવઃ॥ 12-91-11 (68348)
[દુર્બલાર્થં બલં સૃષ્ટં ધાત્રા માન્ધાતરુચ્યતે।
અબલં તુ મહદ્ભૂતં યસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-91-12 (68349)
યશ્ચ ભૂતં સંભજતે યે ચ ભૂતાસ્તદન્વયાઃ।
અધર્મસ્થે હિ નૃપતૌ સર્વે શોચન્તિ પાર્થિવ॥] 12-91-13 (68350)
દુર્બલસ્ય ચ યચ્ચક્ષુર્મુનેરાશીવિષસ્ય ચ।
અવિષહ્યતમં મન્યે મા સ્મ દુર્બલમાસદઃ॥ 12-91-14 (68351)
દુર્બલાંસ્તાત મન્યેથા નિત્યમેવાવિમાનિ તાન્।
મા ત્વાં દુર્બલચક્ષૂંષિ પ્રદહેયુઃ સબાન્ધવમ્॥ 12-91-15 (68352)
ન હિ દુર્બલદગ્ધસ્ય કુલે કિંચિત્પ્રરોહતિ।
આમૂલં નિર્દહન્ત્યેવ મા સ્મ દુર્બલમાસદ॥ 12-91-16 (68353)
અબલં વૈ બલાચ્છ્રેયો યચ્ચાતિબલવદ્બલમ્।
બલસ્યાબલદગ્ધસ્ય ન કિંચિતવશિષ્યતે॥ 12-91-17 (68354)
વિમાનિતો હતઃ ક્લિષ્ટસ્ત્રાતારં ચેન્ન વિન્દન્તે।
અમાનુષકૃતસ્તત્ર દણ્ડો હન્તિ નરાધિપમ્॥ 12-91-18 (68355)
મા સ્મ તાત બલસ્થસ્ત્વં ભુઞ્જીથા દુર્બલં જનમ્।
મા ત્વાં દુર્બલચક્ષૂંષિ દહન્ત્વગ્નિરિવાશયમ્॥ 12-91-19 (68356)
યાનિ મિથ્યાભિશસ્તાનાં પતન્ત્યશ્રૂણિ રોદતામ્।
તાનિ પુત્રાન્પશૂન્ઘ્નન્તિ તેષાં મિથ્યાભિશંસિનાં॥ 12-91-20 (68357)
યદિ નાત્મનિ પુત્રેષુ ન ચેત્પૌત્રેષુ નપ્નૃષુ।
ન હિ પાપં કૃતં કર્મ સદ્યઃ ફલતિ ગૌરિબ॥ 12-91-21 (68358)
યત્રાબલો વધ્યમાનસ્ત્રાતારં નાધિગચ્છતિ।
મહાન્દૈવકૃતસ્તત્ર દણ્ડઃ પતતિ દારુણઃ॥ 12-91-22 (68359)
યુક્તા યદા જાનપદા ભિક્ષન્તે બ્રાહ્મણા ઇવ।
અભીક્ષ્ણં ભિક્ષુરૂપેણ રાજાનં ઘ્નન્તિ તાદૃશાઃ॥ 12-91-23 (68360)
રાજ્ઞો યદા જનપદે બહવો રાજપૂરુષાઃ।
અનયેનોપવર્તન્તે તદ્રાજ્ઞઃ કિલ્બિષં મહત્॥ 12-91-24 (68361)
યદા યુક્ત્યા નયેદર્થાન્કામાદર્થવશેન વા।
કૃપણં યાચમાનાનાં તદ્રાજ્ઞો વૈશસં મહત્॥ 12-91-25 (68362)
મહાન્વૃક્ષો જાયતે વર્ધતે ચ
તં ચૈવ ભૂતાનિ સમાશ્રયન્તિ।
યદા વૃક્ષશ્છિદ્યતે દહ્યતે ચ
તદાશ્રયા અનિકેતા ભવન્તિ॥ 12-91-26 (68363)
યદા રાષ્ટ્રે ધર્મમગ્ર્યં ચરન્તિ
સંસ્કારં કા રાજગુણં બ્રુવાણાઃ।
તૈશ્ચાધર્મશ્ચરિતો ધર્મમોહા
ત્તૂપ જહ્યાત્સુકૃતં દુષ્કૃતં ચ॥ 12-91-27 (68364)
યત્ર પાપા જ્ઞાયમાનાશ્ચરન્તિ
સભાં કલિર્વિન્દતે તત્ર રાજ્ઞઃ।
યત્ર રાજા શાસ્તિ નરાન્ન શક્ત્યા
ન તદ્રાજ્યં વર્ધતે ભૂમિપસ્ય॥ 12-91-28 (68365)
યશ્ચામાત્યાન્માનયિત્વા યથા હિ
મન્ત્રે ચ યુદ્ધે ચ નૃપોઽનુયુઞ્જ્યાત્।
બિબર્ધતે તસ્ય રાષ્ટ્રં નૃપસ્ય
ભુઙ્ક્તે મહીં ચાપ્યખિલાં ચિરાય॥ 12-91-29 (68366)
અત્રાપિ સુકૃતં કર્મ વાચં ચૈવ સુભાષિતામ્।
સમીક્ષ્ય પૂજયન્રાજા ધર્મં પ્રાપ્નોત્યનુત્તમમ્॥ 12-91-30 (68367)
સંવિભજ્ય યદા ભુઙ્ક્તે નચાન્યાનવમન્યતે।
નિહન્તિ બલિનં દૃપ્તં સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-31 (68368)
ત્રાયતે હિ યદા સર્વં વાચા કાયેન કર્મણા।
પુત્રસ્યાપિ ન મૃષ્યેચ્ચ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-32 (68369)
સંવિભજ્ય યદા ભુઙ્ક્તે નૃપતિર્દુર્બલાન્નરાન્।
તદા ભવન્તિ બલિનઃ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-33 (68370)
યદા રક્ષતિ રાષ્ટ્રાણિ યદા દસ્યૂનપોહતિ।
યદા જયતિ સંગ્રામે સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-34 (68371)
પાપમાચરતો યત્ર કર્મણા વ્યાહૃતેન વા।
પ્રિયસ્યાપિ ન મૃષ્યેત સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-35 (68372)
યદા સારણિકાન્રાજા પુત્રવત્પરિરક્ષતિ।
ભિનત્તિ ન ચ મર્યાદાં સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-36 (68373)
યદાપ્તદક્ષિણૈર્યજ્ઞૈર્યજતે શ્રદ્ધયાઽન્વિતઃ।
કામદ્વેષાવનાદૃત્ય સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-37 (68374)
કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં યદાઽશ્રુ પરિમાર્જતિ।
હર્ષં સંજનયન્નૄણાં સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-38 (68375)
વિવર્ધયતિ મિત્રાણિ તથાઽરીંશ્ચાપિ કર્ષતિ।
સંપૂજયતિ સાધૂંશ્ચ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-39 (68376)
સત્યં પાલયતિ પ્રીત્યા નિત્યં ભૂમિં પ્રયચ્છતિ।
પૂજયેદતિથીન્ભૃત્યાન્સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-40 (68377)
નિગ્રહાનુગ્રહૌ ચોભૌ યત્ર સ્યાતાં પ્રતિષ્ઠિતૌ।
અસ્મિઁલ્લોકે પરે ચૈવ રાજા સ પ્રાપ્નુતે ફલમ્॥ 12-91-41 (68378)
યમો રાજા ધાર્મિકાણાં માન્ધાતઃ પરમેશ્વરઃ।
સંયચ્છન્યમવત્પ્રાણાનસંયચ્છંસ્તુ પાવકઃ॥ 12-91-42 (68379)
ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાન્સત્કૃત્યાનવમત્ય ચ।
યદા સમ્યક્પ્રગૃહ્ણાતિ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-43 (68380)
યમો યચ્છતિ ભૂતાનિ સર્વાણ્યેવાવિશેષતઃ।
તથા રાજ્ઞાઽનુકર્તવ્યં યન્તવ્યા વિધિવત્પ્રજાઃ॥ 12-91-44 (68381)
સહસ્રાક્ષેણ રાજા હિ સર્વથૈવોપમીયતે।
સ પશ્યતિ ચ યં ધર્મ સ ધર્મઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-91-45 (68382)
અપ્રમાદેન શિક્ષેથાઃ ક્ષમાં બુદ્ધિં ધૃતિં મતિમ્।
ભૂતાનાં તત્ત્વજિજ્ઞાસા સાધ્વસાધુ ચ સર્વદા॥ 12-91-46 (68383)
સંગ્રહઃ સર્વભૂતાનાં દાનં ચ મધુરા ચ વાક્।
પૌરજાનપદાશ્ચૈવ ગોપ્તવ્યાઃ સ્વપ્રજા યથા॥ 12-91-47 (68384)
ન જાત્વદક્ષો નૃપતિઃ પ્રજાઃ શક્નોતિ રક્ષિતુમ્।
ભારો હિ સુમહાંસ્તાત રાજ્યં નામ સુદુર્વહમ્॥ 12-91-48 (68385)
તદ્દણ્ડવિન્નૃપઃ પ્રાજ્ઞઃ શૂરઃ શક્નોતિ રક્ષિતુમ્।
ન હિ શક્યમદણ્ડેન ક્લીબેનાબુદ્ધિનાઽપિ વા॥ 12-91-49 (68386)
અભિરૂપૈઃ કુલે જાતૈર્દક્ષૈર્ભક્તૈર્બહુશ્રુતૈઃ।
સર્વં બુદ્ધ્યા પરીક્ષેથાસ્તાપસાશ્રમિણામપિ॥ 12-91-50 (68387)
અતસ્ત્વં સર્વભૂતાનાં ધર્મં વેત્સ્યસિ વૈ પરમ્।
સ્વદેશે પરદેશે વા ન તે ધર્મો વિનઙ્ક્ષ્યતિ॥ 12-91-51 (68388)
ધર્મેચાર્થે ચ કામે ચ ધર્મ એવોત્તરો ભવેત્।
અસ્મિંલ્લોકે પરે ચૈવ ધર્માત્મા સુખમેધતે॥ 12-91-52 (68389)
ત્યજન્તિ દારાન્પુત્રાંશ્ચ મનુષ્યાઃ પરિપૂજિતાઃ।
સંગ્રહશ્ચૈવ ભૂતાનાં દાનં ચ મધુરા ચ વાક્॥ 12-91-53 (68390)
અપ્રમાદશ્ચ શૌચં ચ રાજ્ઞો ભૂતિકરં મહત્।
એતેભ્યશ્ચૈવ માન્ધાતઃ સતતં મા પ્રમાદિથાઃ॥ 12-91-54 (68391)
અપ્રમત્તો ભવેદ્રાજા છિદ્રદર્શી પરાત્મનોઃ।
નાસ્ય ચ્છિદ્રં પરઃ પશ્યેચ્છિદ્રેષુ પરમન્વિયાત્॥ 12-91-55 (68392)
એતદ્વૄત્તં વાસવસ્ય યમસ્ય વરુણસ્ય ચ।
રાજર્ષીણાં ચ સર્વેષાં તત્ત્વમપ્યનુપાલય॥ 12-91-56 (68393)
તત્કુરુષ્વ મહારાજ વૃત્તં રાજર્ષિસેવિતમ્।
આતિષ્ઠ દિવ્યં પન્થાનમહ્નાય પુરુષર્ષભ॥ 12-91-57 (68394)
ધર્મવૃત્તં હિ રાજાનં પ્રેત્ય ચેહ ચ ભારત।
દેવર્ષિપિતૃગન્ધર્વાઃ કીર્તયન્તિ મહૌજસઃ॥ 12-91-58 (68395)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-91-59x (5580)
સ એવમુક્તો માન્ધાતા તેનોચથ્યેન ભારત।
કૃતવાનવિશઙ્કશ્ચ એકઃ પ્રાપ ચ મેદિનીમ્॥ 12-91-59 (68396)
ભવાનપિ તથા સમ્યઙ્ભાન્ધાતેવ મહીપતે।
ધર્મં કૃત્વા મહીં રક્ષ સ્વર્ગે સ્થાનમવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 12-91-60 (68397)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 91॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-91-3 દ્વિજાદીનાં મધ્યે યઃ કશ્ચિન્છૂદ્રો વા નાનાકર્મસ્વવસ્થિતઃ સ્વકર્મચ્યુતો મૂઢઃ એવં રજકતુલ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-91-8 અગ્નિત્રેતા વહ્નિત્રયમ્॥ 12-91-12 અબલસ્ય પાલનાન્મહત્પુણ્યમપાલનાચ્ચ મહત્પાપમિત્યર્થઃ। 12-91-13 ભૂતં દુર્બલં સંભજતેઽન્નાદિના સેવતે। તદન્વયાઃ દાતૃસંબન્ધિનઃ॥ 12-91-21 યદિ આત્મનિ ફલં પાપ ન ફલતિ તર્હિ પુત્રાદિષુ ફલતિ નતુ સદ્યઃ ફલતીત્યર્થઃ॥ 12-91-22 મોહાદ્દૈવકૃત ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-91-25 નયેત્ અપહરેત્॥ 12-91-27 મહાનિતિ દૃષ્ટાન્તમુક્ત્વા દાર્ષ્ટાન્તિકમાહ યદેતિ। યદા ધર્મં ચરતિ તદા રાજા વર્ધત ઇતિ ભાવઃ। દુષ્કૃતં ચાપયાતીત્યર્થઃ। રાજપુત્રં બ્રુવાણા ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-91-28 યદા રાજ્રા શાસ્તિ નરાનશિષ્ટાંસ્તદા રાજ્યં વર્ધતે ભૂમિપસ્યેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-91-31 નામાત્યાનવમન્યત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-91-33 સંવિભજ્ય યદા ભુઙ્ક્તે નૃપતિર્યદિ પાર્થિવ। દુર્બલાનાં બલં ચૈવેતિ ટ. ડ.છ. પાઠઃ॥ 12-91-36 સારણિકાન્ પ્રસારિણીપ્રધાનાન્વણિજઃ॥ 12-91-42 ધાર્મિકાણં પરમેશ્વરોઽનુગ્રાહકઃ। પ્રાણાન્ ઇન્દ્રિયાણિ સંયચ્છન્ભવેત્। અનિયચ્છંસ્તુ પાવકઃ સ્વાશ્રયદાહી ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-91-50 અમિરૂપૈરમાત્યૈઃ સહેતિ શેષઃ॥ 12-91-54 પ્રમાદિથાઃ પ્રમાદ્યેષાઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 092
॥ શ્રીઃ ॥
12.92. અધ્યાયઃ 092
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વામદેવસુમનસ્સંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-92-0 (68398)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-92-0x (5581)
કથં ધર્મે સ્થાતુમિચ્છન્રાજા વર્તેત ભારત।
પૃચ્છામિ ત્વાં કુરુશ્રેષ્ઠ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-92-1 (68399)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-92-2x (5582)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગીતં દૃષ્ટાર્થતત્ત્વેન વામદેવેન ધીમતા॥ 12-92-2 (68400)
રાજા વસુમના નામ કૌસલ્યો બલવાઞ્શુચિઃ।
મહર્ષિ પરિપપ્રચ્છ વામદેવં તપસ્વિનમ્॥ 12-92-3 (68401)
ધર્માર્થસહિતૈર્વાક્યૈર્ભગવન્નનુશાધિ મામ્।
યેન વૃત્તેન વૈ તિષ્ઠન્ન ચ્યવેયં સ્વધર્મતઃ॥ 12-92-4 (68402)
તમબ્રવીદ્ધામદેવસ્તેજસ્વી તપતાં વરઃ।
હેમવર્ણં સુખાસીનં યયાતિમિવ નાહુષમ્॥ 12-92-5 (68403)
વામદેવ ઉવાચ। 12-92-6x (5583)
ધર્મમેવાનુવર્તસ્વ ન ધર્માદ્વિદ્યતે પરમ્।
ધર્મે સ્થિતા હિ રાજાનો જયન્તિ પૃથિવીમિનામ્॥ 12-92-6 (68404)
અર્થસિદ્ધેઃ પરં ધર્મં મન્યતે યો મહીપતિઃ।
વૃદ્ધ્યાં ચ કુરુતે બૃદ્ધિં સ ધર્મેણ વિરાજતે॥ 12-92-7 (68405)
અધર્મદર્શી યો રાજા બલાદેવ પ્રવર્તતે।
ક્ષિપ્રમેવાપયાતોઽસ્માદુભૌ પ્રથમમધ્યમૌ॥ 12-92-8 (68406)
અસત્પાપિષ્ઠસચિવો વધ્યો લોકસ્ય ધર્મહા।
સહૈવ પરિવારેણ ક્ષિપ્રમેવાવસીદતિ॥ 12-92-9 (68407)
અર્થાનામનનુષ્ઠાતા કામચારી વિકત્થનઃ।
અપિ સર્વાં મહીં લબ્ધ્વા ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-92-10 (68408)
અથાદદાનઃ કલ્યાણમનસૂયુર્જિતેન્દ્રિયઃ।
વર્ધતે મતિમાન્રાજા સ્રોતોભિરિવ સાગરઃ॥ 12-92-11 (68409)
ન પૂર્ણોઽસ્મીતિ મન્યેત ધર્મતઃ કામતોઽર્થતઃ।
બુદ્ધિતો મન્ત્રતશ્ચાપિ સતતં વસુધાધિપ॥ 12-92-12 (68410)
એતેષ્વેવ હિ સર્વેષુ લોકયાત્રા પ્રતિષ્ઠિતા।
એતાનિ શૃણ્વઁલ્લભતે યશઃ કીર્તિ શ્રિયં પ્રજાઃ॥ 12-92-13 (68411)
એવં યો ધર્મસંરમ્ભી ધર્માર્થપરિચિન્તકઃ।
અર્થાન્પરીક્ષ્યારભતે સ ધ્રુવં મહદશ્નુતે॥ 12-92-14 (68412)
અદાતા હ્યનભિસ્નેહો દણ઼્ડેનાવર્તયન્પ્રજાઃ।
સાહસપ્રકૃતી રાજા ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-92-15 (68413)
અથ પાપં કૃતં બુદ્ધ્યા ન ચ પશ્યત્યબુદ્ધિમાન્।
અકીર્ત્યાઽભિસમાયુક્તો ભૂયો નરકમશ્નુતે॥ 12-92-16 (68414)
તતો ન યાચિતુર્દાતુઃ શુક્લસ્ય રસવેદિનઃ।
વ્યસનં સ્વમિવોત્પન્નં વિજિઘાંસન્તિ માનવાઃ॥ 12-92-17 (68415)
યસ્ય નાસ્તિ ગુરુર્ધર્મે ન ચાન્યાનપિ પૃચ્છતિ।
સુખતન્ત્રોઽર્થલાભેષુ ન ચિરં સુખમશ્નુતે॥ 12-92-18 (68416)
ગુરુપ્રધાનો ધર્મેષુ સ્વયમર્થાનવેક્ષિતા।
ધર્મપ્રધાનો લાભેષુ સ ચિરં સુખમશ્નુતે॥ ॥ 12-92-19 (68417)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વમિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 92॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-92-8 ઉભૌ ધર્માર્થૌ॥ 12-92-9 અસન્તો દુષ્ટાઃ॥ 12-92-13 એતેષુ ધર્માદિષુ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 093
॥ શ્રીઃ ॥
12.93. અધ્યાયઃ 093
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વામદેવસુમનસ્સંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-93-0 (68418)
વામદેવ ઉવાચ। 12-93-0x (5584)
યત્રાધર્મં પ્રણયતે દુર્બલે બલવત્તરઃ।
તાં વૃત્તિમુપજીવન્તિ યે ભવન્તિ તદન્વયાઃ॥ 12-93-1 (68419)
રાજાનમનુવર્તન્તે તં પાપાભિપ્રવર્તકમ્।
અવિનીતમનુષ્યં તત્ક્ષિપ્રં રાષ્ટ્રં વિનશ્યતિ॥ 12-93-2 (68420)
યદ્વૄત્તમુપજીવન્તિ પ્રકૃતિસ્થસ્ય માનવાઃ।
તદેવ વિષમસ્થસ્ય સ્વજનોઽપિ ન મૃષ્યતે॥ 12-93-3 (68421)
સાહસપ્રવૃત્તે ર્યત્ર કિંચિદુલ્વણમાચરેત્।
અશાસ્ત્રલક્ષણો રાજા ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-93-4 (68422)
સદ્વૄત્તાચરિતાં વૃત્તિં ક્ષત્રિયો નાનુવર્તતે।
જિતાનામજિતાનાં ચ ક્ષત્રધર્માદપૈતિ સઃ॥ 12-93-5 (68423)
દ્વિષન્તં કૃતકલ્યાણં ગૃહીત્વા નૃપતિં રણે।
યો ન નયતે દ્વેષાત્ક્ષત્રધર્માદપૈતિ સઃ॥ 12-93-6 (68424)
શક્તઃ આત્સુસુખો રાજા કુર્યાત્તારણમાપદિ।
પ્રિયો અતિ ભૂતાનાં ન ચ વિભ્રશ્યતે શ્રિયઃ॥ 12-93-7 (68425)
અપ્રિયં યસ્ય કુર્વીત ભૂયસ્તસ્ય પ્રિયં ચરેત્।
અચિરેણ પ્રિયઃ સ સ્યાદ્યોઽપ્રિયે પ્રિયમાચરેત્॥ 12-93-8 (68426)
મૃષાવાદં પરિહરેત્કુર્યાત્પ્રિયમયાચિતઃ।
ન કામાન્ન ચ સંરમ્ભાન્ન દ્વેષાદ્ધર્મમુત્સૃજેત્॥ 12-93-9 (68427)
`અમાયયૈવ વર્તેત ન ચ સત્યં ત્યજેદ્બુધઃ।
દમં ધર્મં ચ શીલં ચ ક્ષત્રધર્મં પ્રજાહિતમ્॥' 12-93-10 (68428)
નાપત્રપેત પ્રશ્નેષુ નાભિભાવિગિરં સૃજેત્।
ન ત્વરેત ન ચાસૂયેત્તથા સંગૃહ્યતે પરઃ॥ 12-93-11 (68429)
પ્રિયે નાતિભૃશં હૃષ્યેદપ્રિયે ન ચ સંજ્વરેત્।
ન તપ્યેદર્થકૃચ્છ્રેષુ પ્રજાહિતમનુસ્મરન્॥ 12-93-12 (68430)
યઃ પ્રિયં કુરુતે નિત્યં ગુણતો વસુધાધિપઃ।
તસ્ય કર્માણિ સિદ્ધ્યન્તિ ન ચ સંત્યજ્યતે શ્રિયા॥ 12-93-13 (68431)
નિવૃત્તં પ્રતિકૂલેભ્યો વર્તમાનમનુપ્રિયે।
ભક્તં ભજેત નૃપતિસ્તદ્વૈ વૃત્તં સતામિહ॥ 12-93-14 (68432)
અપ્રકીર્ણેન્દ્રિયગ્રામમત્યન્તાનુગતં શુચિમ્।
શક્તં ચૈવાનુરક્તં ચ યુઞ્જ્યાન્મહતિ કર્મણિ॥ 12-93-15 (68433)
`શ્રેયસો લક્ષણં ચૈતદ્વિક્રમો યત્ર દૃશ્યતે।
કીર્તિપ્રધાનો યશ્ચ સ્યાત્સમયે યશ્ચ તિષ્ઠતિ।
સમર્થાન્પૂજયેદ્યશ્ચ ન ચ સ્પર્ધેત યશ્ચતૈઃ॥ 12-93-16 (68434)
એવમેતૈર્ગુણૈર્યુક્તો યોઽનુરજ્યતિ ભૂમિપમ્।
ભર્તુરર્થેષ્વપ્રમત્તં નિયુઞ્જ્યાદર્થકર્મણિ॥ 12-93-17 (68435)
મૂઢમૈન્દ્રિયકં લુબ્ધમનાર્યચરિતં શઠમ્।
અનતીતોપધં હિંસ્રં દુર્બુદ્ધિમબહુશ્રુતમ્॥ 12-93-18 (68436)
ત્યક્તોપાત્તં મદ્યરતં દ્યૂતસ્ત્રીમૃગયાપરમ્।
કાર્યે મહતિ યુઞ્જાનો હીયતે નૃપતિઃ શ્રિયા॥ 12-93-19 (68437)
રક્ષિતાત્મા ચ યો રાજા રક્ષ્યાન્યશ્ચાનુરક્ષતિ।
પ્રજાશ્ચ તસ્ય વર્ધન્તે સુખં ચ મહદશ્નુતે॥ 12-93-20 (68438)
યે કેચિદ્ભૂમિપતયઃ સર્વાંસ્તાનન્વવેક્ષયેત્।
સુહૃદ્ભિરનભિખ્યાતૈસ્તેન રાજા ન રિષ્યતે॥ 12-93-21 (68439)
અપકૃત્ય બલસ્થસ્વ દૂરસ્થોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્।
શ્યેનાભિપતનૈરેતે નિપતન્તિ પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-93-22 (68440)
દૃઢમૂલસ્ત્વદુષ્ટાત્મા વિદિત્વા બલમાત્મનઃ।
અબલાનભિયુઞ્જીત ન તુ યે બલવત્તરાઃ॥ 12-93-23 (68441)
વિક્રમેણ મહીં લબ્ધ્વા પ્રજા ધર્મેણ પાલયેત્।
આહવે નિધનં કુર્યાદ્રાજા ધર્મપરાયણઃ॥ 12-93-24 (68442)
મરણાન્તમિદં સર્વં નેહ કિંચિદનામયમ્।
તસ્માદ્ધર્મે સ્થિતો રાજા પ્રજા ધર્મેમ પાલયેત્॥ 12-93-25 (68443)
રક્ષાધિકરણં યુદ્ધં તથા ધર્માનુશાસનમ્।
મન્ત્રચિન્તા સુખં કાલે પઞ્ચભિર્વર્ધતે મહી॥ 12-93-26 (68444)
એતાનિ યસ્ય ગુપ્તાનિ સ રાજા રાજસત્તમ।
સતતં વર્તમાનોઽત્ર રાજા ભુઙ્ક્તે મહીમિમામ્॥ 12-93-27 (68445)
નૈતાન્યેકેન શક્યાનિ સાતત્યેનાનુવીક્ષિતુમ્।
એતેષ્વાપ્તાન્પ્રતિષ્ઠાપ્ય રાજા ભુઙ્ક્તે ચિરં મહીમ્॥ 12-93-28 (68446)
દાતારં સંવિભક્તારં માર્દવોપગતં શુચિમ્।
અસંત્યક્તમનુષ્યં ચ તં જનાઃ કુર્વતે નૃપમ્॥ 12-93-29 (68447)
યસ્તુ નૈઃશ્રેયસં શ્રુત્વા જ્ઞાનં તત્પ્રતિપદ્યતે।
આત્મનો મતમુત્સૃજ્ય તં લોકોઽનુવિધીયતે॥ 12-93-30 (68448)
યોઽર્થકામસ્ય વચનં પ્રાતિકૂલ્યાન્ન મૃષ્યતે।
શૃણોતિ પ્રતિકૂલાનિ સર્વદા વિમના ઇવ॥ 12-93-31 (68449)
અગ્રામ્યચરિતાં વૃત્તિં યો ન સેવેત નિત્યદા।
જિતાનામજિતાનાં ચ ક્ષત્રધર્માદપૈતિ સઃ॥ 12-93-32 (68450)
[નિગૃહીતાદમાત્યાચ્ચ સ્ત્રીભ્યશ્ચૈવ વિશેષતઃ।
પર્વતાદ્વિષમાદ્દુર્ગાદ્ધસ્તિનોઽશ્વાત્સરીસૃપાત્।
એતેભ્યો નિત્યયુક્તઃ સન્રક્ષેદાત્માનમેવ તુ॥] 12-93-33 (68451)
મુખ્યાનમાત્યાન્યો હિત્વા નિહીનાન્કુરુતે પ્રિયાન્।
સ વૈ વ્યસનમાસાદ્ય સાધુમાર્ગં ન વિન્દતિ॥ 12-93-34 (68452)
યઃ કલ્યાણગુણાઞ્જ્ઞાતીન્પ્રદ્વેષાન્નો બુભૂષતિ।
અદૃઢાત્મા દૃઢક્રોધઃ નાસ્યાર્થો વસતેઽન્તિકે॥ 12-93-35 (68453)
અથ યો ગુણસંપન્નાન્હૃદયસ્ય પ્રિયાનપિ।
પ્રિયેણ કુરુતે વશ્યાંશ્ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-93-36 (68454)
નાકાલે પ્રણયેદર્થાન્નાપ્રિયે જાતુ સંજ્વરેત્।
પ્રિયે નાતિભૃશં તુષ્યેદ્યુઞ્જીતારોગ્યકર્મણિ॥ 12-93-37 (68455)
કે વાઽનુરક્તા રાજાનઃ કે ભયાત્સમુપાશ્રિતાઃ।
મધ્યસ્થદોષાઃ કે ચૈષામિતિ નિત્યં વિચિન્તયેત્॥ 12-93-38 (68456)
ન જાતુ બલવાન્ભૂત્વા દુર્બલે વિશ્વસેત્ક્વચિત્।
ભારુણ્ડસદૃશા હ્યેતે નિપતન્તિ પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-93-39 (68457)
અપિ સર્વગુણૈર્યુક્તં ભર્તારં પ્રિયવાદિન।
અભિદ્રુહ્યતિ પાપાત્મા ન તસ્માદ્વિશ્વસેજ્જનાન્॥ 12-93-40 (68458)
એતદ્રાજોપનિષદં યયાતિઃ સ્માહ નાહુષઃ।
મનુષ્યવિષયે યુક્તો હન્તિ શત્રૂન્સવાસવાન્॥ ॥ 12-93-41 (68459)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 93॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-93-1 યત્ર રાષ્ટ્રે। પ્રણયતે આરોપયતિ॥ 12-93-2 અનુવર્તન્તેઽન્યે॥ 12-93-3 પ્રકૃતિઃ સ્વધર્મઃ। વિષમઃ કુમાર્ગઃ॥ 12-93-5 જિત્તાનામાપન્નાનામ્। અજિતાનાં સ્વસ્થાનામ્॥ 12-93-6 કૃતકલ્યાણં પ્રાગુપકારં કૃતવન્તમ્॥ 12-93-12 પ્રિયં ભૃત્યાદીનામ્॥ 12-93-17 અનુરજ્યત્યનુરઞ્જયતિ। એવમેવ ગુણૈર્યુક્તો યો ન રક્ષતિ ભૂમિપમ્। ભર્તુરર્થેષ્વસૂયન્તં ન તં યુઞ્જીત કર્મણિ ઇતિ ડ.થ.પાઠઃ॥ 12-93-21 સુહૃદ્ભિશ્ચારૈઃ। અનભિખ્યાતૈઃ સ્વેષાં પરેષાં ચાવિદિતૈઃ॥ 12-93-26 રક્ષાધિકરણં દુર્ગાદિ। સુખં સુખપ્રદાનમ્॥ 12-93-27 ગુપ્તાનિ મુરક્ષિતાનિ॥ 12-93-32 અગ્રામ્યૈર્બુદ્ધિમદ્ભિઃ। વૃત્તિં લાભોપાયમ્॥ 12-93-41 રાજોપનિષદં રાજ્ઞાં રહસ્યવિદ્યામ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 094
॥ શ્રીઃ ॥
12.94. અધ્યાયઃ 094
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વસુમનસે વામદેવોક્તરાજધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-94-0 (68460)
વામદેવ ઉવાચ। 12-94-0x (5585)
અયુદ્ધેનૈવ વિજયં વર્ધયેદ્વસુધાધિપઃ।
જઘન્યમાહુર્વિજયં યુદ્ધેન ચ નરાધિપ॥ 12-94-1 (68461)
ન ચાપ્યલબ્ધં લિપ્સેત મૂલે નાતિદૃઢે સતિ।
ન હિ દુર્બલમૂલસ્ય રાજ્ઞો લાભો વિવર્ધતે॥ 12-94-2 (68462)
યસ્ય સ્ફીતો જનપદઃ સંપન્નપ્રિયરાજકઃ।
સંતુષ્ટઃ પુષ્ટસચિવો દૃઢમૂલઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-94-3 (68463)
યસ્ય યોધાઃ સુસંતુષ્ટાઃ સ્વનુરક્તાઃ સુપૂજિતાઃ।
અલ્પેનાપિ સ દણ્ડેન મહીં જયતિ પાર્થિવઃ॥ 12-94-4 (68464)
`દણ્ડો હિ બલવાન્યત્ર તત્ર સામ પ્રયુજ્યતે।
પ્રદાનં સામપૂર્વં ચ ભેદમૂલં પ્રશસ્યતે॥ 12-94-5 (68465)
ત્રયાણાં વિફલં કર્મ યદા પશ્યેત ભૂમિપઃ।
રન્ધ્રં જ્ઞાત્વા તતો દણ્ડં પ્રયુઞ્જીતાવિચારયન્॥ 12-94-6 (68466)
અભિભૂતો યદા શત્રુઃ શત્રુભિર્બલવત્તરૈઃ।
ઉપેક્ષા તત્ર કર્તવ્યા વધ્યતા બલિનાં બલમ્॥ 12-94-7 (68467)
દુર્બલો હિ મહીપાલો યદા ભવતિ ભારત।
ઉપેક્ષા તત્ર કર્તવ્યા ચતુર્ણામવિરોધીનિ।
ઉપાયઃ પઞ્ચમઃ સોઽપિ સર્વેષાં બલવત્તરઃ॥ 12-94-8 (68468)
ભાર્ગવેણ ચ ગીતાનાં શ્લોકાનાં કોસલાધિપ।
વિજ્ઞાય તત્વં તત્વજ્ઞ તત્વતસ્તત્કરિષ્યતિ॥ 12-94-9 (68469)
યદિ રક્ષઃપિશાચેન હન્યતે યત્રકુત્રચિત્।
ઉપેક્ષા તત્ર કર્તવ્યા વાચ્યતાં બલિનાં બલમ્॥ 12-94-10 (68470)
દુર્બલોઽપિ મહીપાલ શત્રૂણાં શત્રુમુદ્ધરેત્।
પાદલગ્નં કરસ્થેન કણ્ટકેનૈવ કણ્ટકમ્॥ 12-94-11 (68471)
શઠાનાં ઉચિવાનાં ચ મ્લેચ્છાનાં ચ મહીપતે।
એષ ઉક્ત ઉપાયાનામુપેક્ષા બલવત્તમ॥ 12-94-12 (68472)
અશ્મના નાશયેલ્લોહં લોહેનાશ્માનમેવ તુ।
બિલ્વાનિ વા પરૈર્બિલ્વૈર્મ્લેચ્છૈર્મ્લેચ્છાન્પ્રસાદયેત્॥ 12-94-13 (68473)
દાસાનાં ચ પ્રદૃપ્તાનામેતદેવ હિ કારયેત્।
ચણ્ડાલમ્લેચ્છજાતીનાં દણ્ડેનૈવ નિવારણમ્।
શઠાનાં દુર્વિનીતૈશ્ચ પૂર્વમુક્તં સમાચરેત્॥ 12-94-14 (68474)
અન્ત્યાઃ શઠાશ્ચ સચિવાસ્તથા કુબ્રાહ્મણાદયઃ।
ઉપાયૈઃ પઞ્ચભિઃ સાધ્યાશ્ચતુર્વર્ગવિરોધિનઃ॥ 12-94-15 (68475)
પૌરજાનપદા યસ્ય સ્વનુરક્તા અપીડિતાઃ।
રાષ્ટ્રકર્મકરા હ્યેતે રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિરોધિનઃ॥ 12-94-16 (68476)
દુર્વિનીતા વિનીતાશ્ચ સર્વે સાધ્યાઃ પ્રયત્નતઃ।
ચણ્ડાલમ્લેચ્છજાત્યાશ્ચ પાષણ્ડાશ્ચ વિકર્મિણઃ।
બલિનશ્ચાશ્રમાશ્ચૈવ તથા ગાયકનર્તકાઃ॥' 12-94-17 (68477)
પૌરજાનપદા યસ્ય ભૂતેષુ ચ દયાલવઃ।
સધના ધાન્યવન્તશ્ચ દૃઢમૂલઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-94-18 (68478)
પ્રતાપકાલમધિકં યદા મન્યેત ચાત્મનઃ।
તદા લિપ્સેત મેધાવી પરભૂમિધનાન્યુત॥ 12-94-19 (68479)
ભોગેષૂદયમાનસ્ય ભૂતેષુ ચ દયાવતઃ।
વર્ધતે ત્વરમાણસ્ય વિષયો રક્ષિતાત્મનઃ॥ 12-94-20 (68480)
તક્ષેદાત્માનમેવં સ વનં પરશુના યથા।
યઃ સમ્યગ્વર્તમાનેષુ સ્વેષુ મિથ્યા પ્રવર્તતે॥ 12-94-21 (68481)
નૈવ દ્વિષન્તો હીયન્તે રાજ્ઞો નિત્યમનિઘ્નતઃ।
ક્રોધં નિહન્તું યો વેદ તસ્ય દ્વેષ્ટા ન વિદ્યતે॥ 12-94-22 (68482)
યદાર્યજનવિદ્વિષ્ટં કર્મ તન્નાચરેદ્બુધઃ।
યત્કલ્યાણમભિધ્યાયેત્તત્રાત્માનં નિયોજયેત્॥ 12-94-23 (68483)
નૈવમન્યેઽવજાનન્તિ નાત્મના પરિતપ્યતે।
કૃત્યશેષેણ યો રાજા સુખાન્યનુબુભૂષતિ॥ 12-94-24 (68484)
ઇદં વૃત્તં મનુષ્યેષુ વર્તતે યો મહીપતિઃ।
ઉભૌ લોકૌ વિનિર્જિત્ય વિજયે સંપ્રતિષ્ઠતે॥ 12-94-25 (68485)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-94-26x (5586)
ઇત્યુક્તો વામદેવેન સર્વં તત્કૃતવાન્નૃપઃ।
તથા કુર્વંસ્ત્વમપ્યેતૌ લોકૌજેતા ન સંશયઃ॥ ॥ 12-94-26 (68486)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્નવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 94॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-94-2 નાતિદૃઢે અનતિદૃઢે॥ 12-94-4 દણ્ડેન સૈન્યેન॥ 12-94-24 કૃત્યશેષેણ પરકૃત્યં કાર્સ્ત્ન્યેન ન સમાપયેત્। સમાપિતે તુ પરોઽવમૃન્યતે સ્વસ્ય ચ તાપો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-94-26 નૃપો વસુમનાઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 095
॥ શ્રીઃ ॥
12.95. અધ્યાયઃ 095
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યુદ્ધધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-95-0 (68487)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-95-0x (5587)
અથ યો વિજિગીષેત ક્ષત્રિયઃ ક્ષત્રિયં યુધિ।
કસ્તસ્ય વિજયે ધર્મો હ્યેતં પૃષ્ટો બ્રવીહિ મે॥ 12-95-1 (68488)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-95-2x (5588)
સસહાયોઽસહાયો વા રાષ્ટ્રમાગમ્ય ભૂમિપઃ।
બ્રૂયાદહં યો રાજેતિ રક્ષિષ્યામિ ચ વઃ સદા॥ 12-95-2 (68489)
મમ ધર્મબલિં દત્ત કિંવા માં પ્રતિપત્સ્યથ।
તે ચોક્તમાગતં તત્ર ઘૃણીયુઃ કુશલં ભવેત્॥ 12-95-3 (68490)
તે ચેદક્ષત્રિયાઃ સન્તો વિરુધ્યેરન્કથંચન।
સર્વોપાયૈર્નિયન્તવ્યા વિકર્મસ્થા નરાધિપ॥ 12-95-4 (68491)
અશસ્ત્રં ક્ષત્રિયં મત્વા શસ્ત્રં ગૃહ્ણાત્યથાપરઃ।
ત્રાણાયાપ્યસમર્થં તં મન્યમાનમતીવ ચ॥ 12-95-5 (68492)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-95-6x (5589)
અથઃ યઃ ક્ષત્રિયો રાજા ક્ષત્રિયં પ્રત્યુપાવ્રજેત્।
કથં સંપ્રતિયોદ્ધવ્યસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-95-6 (68493)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-95-7x (5590)
નાસન્નહ્યો નાકવચો યોદ્ધવ્યઃ ક્ષત્રિયો રણે।
એક એકેન ભાવ્યશ્ચ વિસૃજેતિ ક્ષિપામિ ચ॥ 12-95-7 (68494)
સ ચેત્સન્નદ્ધ આગચ્છેત્સન્નદ્ધવ્યં તતો ભવેત્।
સ ચેત્સસૈન્ય આગચ્છેત્સસૈન્યસ્તમથાહ્વયેત્॥ 12-95-8 (68495)
સ ચેન્નિકૃત્યા યુધ્યેત નિકૃત્યા પ્રતિયોધયેત્।
અથ ચેદ્ધર્મતો યુધ્યેદ્ધર્મેણૈવ નિવારયેત્॥ 12-95-9 (68496)
નાશ્વેન રથિનં યાયાદુદિયાદ્રથિનં રથી।
વ્યસને ન પ્રહર્તવ્યં ન ભીતાય જિતાય ચ॥ 12-95-10 (68497)
નેષુર્લિપ્તો ન કર્ણી સ્યાદસતામેતદાયુધમ્।
યથાર્થમેવ યોદ્ધવ્યં ન ક્રુદ્ધ્યેત જિઘાંસતઃ॥ 12-95-11 (68498)
`નાસ્ત્યેકસ્ય ગજો યુદ્ધે ગજશ્ચેકસ્ય વિદ્યતે।
ન પદાતિર્ગજં યુધ્યેન્ન ગતેન પદાતિનમ્॥ 12-95-12 (68499)
હસ્તિના યોધયેન્નાગં કદાચિચ્છિક્ષિતો હયઃ।
દિવ્યાસ્ત્રબલસંપન્નઃ કામં યુધ્યેત સર્વદા।
નાગે ભૂમૌ સમે ચૈવ રથેનાશ્વેન વા પુનઃ॥ 12-95-13 (68500)
રામરાવણયોર્યુદ્ધે હરયો વૈ પદાતયઃ।
લક્ષ્મણશ્ચ મહાભાગસ્તથા રાજન્વિભીષણઃ॥ 12-95-14 (68501)
રાવણસ્યાન્તકાલે ચ રથેનૈન્દ્રેણ રાધવઃ।
નિજઘાન દુરાચારં રાવણં પાપકારિણમ્॥ 12-95-15 (68502)
દિવ્યાસ્ત્રબલસંપન્ને સર્વમેતદ્વિધીયતે।
દેવાસુરેષુ સર્વેષુ દૃષ્ટમેતત્પુરાતનૈઃ॥' 12-95-16 (68503)
[સાધૂનાં તુ યદા ભેદાત્સાધુશ્ચેદ્વ્યસની ભવેત્।]
નિષ્પ્રાણો નાભિહન્તવ્યો નાનપત્યઃ કથંચન।
ભગ્નશસ્ત્રો વિપન્નશ્ચ કૃત્તજ્યો હતવાહનઃ। 12-95-17 (68504)
ચિકિત્સ્યઃ સ્યાત્સ્વવિષયે પ્રાપ્યો વા સ્વગૃહે ભવેત્।
નિર્વ્રણશ્ચ સ ભોક્તવ્ય એષ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-95-18 (68505)
તસ્માદ્ધર્મેણ યોદ્ધવ્યમિતિ સ્વાયંભુવોઽબ્રવાત્।
સત્સુ નિત્યઃ સતાં ધર્મસ્તમાસ્થાય ન નાશયેત્॥ 12-95-19 (68506)
યો વૈ જયત્યધર્મેણ ક્ષત્રિયો ધર્મસંગરઃ।
આત્માનમાત્મના હન્તિ પાપો નિકૃતિજીવનઃ॥ 12-95-20 (68507)
કર્મ ચૈતદસાધૂનાં સાધૂન્યોઽસાધુના જયેત્।
ધર્મેણ નિધનં શ્રેયો ન જયઃ પાપકર્મણા॥ 12-95-21 (68508)
નાધર્મશ્ચરિતો રાજન્સદ્યઃ ફલતિ ગૌરિવ।
મૂલાનિ ચ પ્રશાખાશ્ચ દહન્સમધિગચ્છતે॥ 12-95-22 (68509)
પાપેન કર્મણા વિત્તં લબ્ધ્વા પાપઃ પ્રહૃષ્યતિ।
સ વર્ધમાનસ્તેનૈવ પાપઃ પાપે પ્રસજ્જતિ॥ 12-95-23 (68510)
ન ધર્મોઽસ્તીતિ મન્વાનઃ શુચીનવહસન્નિવ।
અશ્રદ્દધાનશ્ચ ભવેદ્વિનાશમુપગચ્છતિ
સ બદ્ધો વારુણૈઃ પાશૈરમર્ત્યૈરવમન્યતે। 12-95-24 (68511)
મહાદૃતિરિવાધ્માતઃ સ્વકૃતેનૈવ વર્ધતે।
તતઃ સમૂલો હ્રિયતે નદીકૂલાદિવ દ્રુમા॥ 12-95-25 (68512)
અથૈનમભિનિન્દન્તિ ભિન્નં કુમ્ભમિવાશ્યાનિ।
તસ્માદ્ધર્મેણ વિજયં કોશં લિપ્સેત ભૂમિપઃ॥ ॥ 12-95-26 (68513)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 95॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-95-2 રાષ્ટ્રં પરકીયમ્॥ 12-95-5 ત્રાણાયાપ્યસમર્થં પરં ચાતીવ મન્યમાનં ક્ષત્રિયમશસ્ત્રં જ્ઞાત્વાઽપરો હીનોઽપિ શસ્ત્રં ગૃહ્ણાતિ॥ 12-95-11 લિપ્તો વિવદિગ્ધઃ। કર્ણી ઋજુઃ પ્રતીપકણ્ટકઃ॥ 12-95-25 મહાદૃતિર્મહાંશ્ચર્મકોશઃ। આધ્માતો વાયુના પૂરિતઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 096
॥ શ્રીઃ ॥
12.96. અધ્યાયઃ 096
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજધર્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-96-0 (68514)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-96-0x (5591)
નાધર્મેણ મહીં જેતું લિપ્સેત જગતીપતિઃ।
અધર્મવિજયં લબ્ધ્વા કો નુ મન્યેત ભૂમિપઃ॥ 12-96-1 (68515)
અધર્મયુક્તો વિજયો હ્યધ્રુવોઽસ્વર્ગ્ય એવ ચ।
પાતયત્યેવ રાજાનં મહીં ચ ભરતર્ષભ॥ 12-96-2 (68516)
વિશીર્ણકવચં ચૈવ તવાસ્મીતિ ચ વાદિનમ્।
કૃતાઞ્જલિં ન્યસ્તશસ્ત્રં ગૃહીત્વા ન વિહિંસયેત્॥ 12-96-3 (68517)
બલેન વિજિતો યશ્ચ ન તં યુધ્યેત ભૂમિપઃ।
સંવત્સરં વિપ્રણયેત્તસ્માજ્જાતઃ પુનર્ભવેત્॥ 12-96-4 (68518)
નાર્વાક્સંવત્સરાત્કન્યા પ્રષ્ટવ્યા વિક્રમાહૃતા।
એવમેવ ધનં સર્વં યચ્ચાન્યત્સહસા હૃતમ્॥ 12-96-5 (68519)
ન તુ વધ્યે ધનં તિષ્ઠેત્પિબેયુર્બ્રાહ્મણાઃ પયઃ।
યુઞ્જીરન્નપ્યનડુહઃ ક્ષન્તવ્યં વા પુનર્ભવેત્॥ 12-96-6 (68520)
રાજ્ઞા રાજૈવ યોદ્ધવ્યસ્તથા ધર્મો વિધીયતે।
નાન્યો રાજાનમભ્યસ્યેદરાજન્યઃ કથંચન॥ 12-96-7 (68521)
અનીકયોઃ સંહતયોર્યદીયાદ્બ્રાહ્મણોઽન્તરા।
શાન્તિમિચ્છન્નુભયતો ન યોદ્ધવ્યં તદા ભવેત્॥ 12-96-8 (68522)
મર્યાદાં શાશ્વતીં ભિન્દ્યાદ્બ્રાહ્મણં યોઽભિલઙ્ઘયેત્।
અથ ચેલ્લઙ્ઘયેદેવ મર્યાદાં ક્ષત્રિયબ્રુવઃ।
અસઙ્ખ્યેપતદૂર્ધ્વં સ્યાદનાદેયશ્ચ સંસદિ॥ 12-96-9 (68523)
યસ્તુ ધર્મવિલોપેન મર્યાદાભેદનેન ચ।
તાં વૃત્તિં નાનુવર્તેત વિજિગીષુર્મહીપતિઃ॥ 12-96-10 (68524)
ધર્મલબ્ધાદ્ધિ વિજયાલ્લાભઃ કોઽભ્યધિકો ભવેત્॥ 12-96-11 (68525)
સહસા ન્યાય્યભૂતાનિ ક્ષિપ્રમેવ પ્રસાદયેત્।
સાન્ત્વેન ભોગદાનેન સ રાજ્ઞાં પરમો નયઃ॥ 12-96-12 (68526)
ભુજ્યમાના હ્યભોગેન સ્વરાષ્ટ્રાદભિતાપિતાઃ।
અમિત્રાન્પર્યુપાસીરન્વ્યસનૌઘપ્રતીક્ષિણઃ॥ 12-96-13 (68527)
અમિત્રોપગ્રહં ચાસ્ય તે કુર્યુઃ ક્ષિપ્રમાપદિ।
સંતુષ્ટાઃ સર્વતો રાજન્રાજવ્યસનકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-96-14 (68528)
નામિત્રો વિનિકર્તવ્યો નાતિચ્છેદ્યઃ કથંચન।
જીવિતં હ્યપ્યતિચ્છિન્નઃ સંત્યજેદેકદા નરઃ॥ 12-96-15 (68529)
અલ્પેનાપિ ચ સંયુક્તસ્તુષ્યતે નાપરાધિતઃ।
શુદ્ધં જીવિતમેવાપિ તાદૃશો બહુમન્યતે॥ 12-96-16 (68530)
યસ્ય સ્ફીતો જનપદઃ સંપન્નઃ પ્રિયરાજકઃ।
સંતુષ્ટભૃત્યસચિવો દૃઢમૂલઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-96-17 (68531)
ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યા યે ચાન્યે શ્રુતસત્તમાઃ।
પૂજાર્હાઃ પૂજિતા યસ્ય સ વૈ લોકવિદુચ્યતે॥ 12-96-18 (68532)
એતેનૈવ ચ વૃત્તેન મહીં પ્રાપ સુરોત્તમઃ।
અન્યેઽપિ ચૈવ વિજયં વિજિગીષન્તિ પાર્થિવાઃ॥ 12-96-19 (68533)
ભૂમિવર્જં ધનં રાજા જિત્વા રાજન્મહાહવે।
અપિ ચાન્નોષધીઃ શશ્વદાજહાર પ્રતર્દનઃ॥ 12-96-20 (68534)
અગ્રિહોત્રાગ્નિશેષં ચ હવિર્ભોજનમેવ ચ।
આજહાર દિવોદાસસ્તતો વિપ્રકૃતોઽભવત્॥ 12-96-21 (68535)
સરાજકાનિ રાષ્ટ્રાણિ નાભાગો દક્ષિણાં દદૌ।
અન્યત્ર શ્રોત્રિયસ્વાચ્ચ તાપસાર્થાચ્ચ ભારત॥ 12-96-22 (68536)
ઉચ્ચાવચાનિ વિત્તાનિ ધર્મજ્ઞાનાં યુધિષ્ઠિર।
આસન્રાજ્ઞાં પુરાણાનાં સર્વં તન્મમ રોચતે॥ 12-96-23 (68537)
સર્વવિદ્યાતિરેકેણ જયમિચ્છેન્મહીપતિઃ।
ન માયયા ન દમ્ભેન ય ઇચ્છેદ્ભૂતિમાત્મનઃ॥ ॥ 12-96-24 (68538)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષણ્ણવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 96॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-96-4 --ણયેદ્દાસોઽસ્મીતિ વદેતિ તં શિક્ષયેત્। તતઃ સંવત્સરાદૂધ્વરા એવાઽબ્રુવન્નપિ તતો જાતો જેતુઃ પુત્રએવ ભવેત્। તતશ્ચ મોક્તવ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-96-5 નશ્વ સંવત્સરં કન્યાઃ સ્પ્રષ્ટવ્યાઃ સહસાહૃતાઃ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-96-7 અભ્યસ્યેદભિમુખં શસ્ત્રં ક્ષિપેત્॥ 12-96-9 ક્ષત્રિયબ્રુવઃ ક્ષત્રિયાધમઃ॥ 12-96-10 અસંખ્યેયઃ ક્ષત્રિયેષુ ન ગણનીયઃ॥ 12-96-14 અમિત્રોપગ્રહં તદ્વૈરિણામાનુકૂલ્યમ્। તે બલાદ્ભુજ્યમાનાઃ॥ 12-96-15 વિનિકર્તવ્યો નિકૃત્ય વઞ્ચયિતવ્યઃ॥ 12-96-21 અગ્નિશેષં યજ્ઞાઙ્ગભૂતં હવિઃ। ભોજનં સિદ્ધાન્નમ્। એતન્ન હર્તવ્યમિત્યર્થઃ। વિપ્રકૃતો વઞ્ચિતઃ॥ 12-96-23 રાજ્ઞા સર્વં હર્તવ્યમિત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 097
॥ શ્રીઃ ॥
12.97. અધ્યાયઃ 097
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સયુક્તિકં યુદ્ધસ્ય ધર્મ્યત્વસમર્થનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-97-0 (68539)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-97-0x (5592)
ક્ષત્રધર્માદ્ધિ પાપીયાન્ન ધર્મોઽસ્તિ નરાધિપ।
અપયાને ચ યુદ્ધે ચ રાજા હન્તિ મહાજનમ્॥ 12-97-1 (68540)
અથ સ્મ કર્મણા કેન લોકાઞ્જયતિ પાર્થિવઃ।
વિદ્વઞ્જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-97-2 (68541)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-97-3x (5593)
નિગ્રહેણ ચ પાપાનાં સાધૂનાં સંગ્રહેણ ચ।
યજ્ઞૈર્દાનૈશ્ચ રાજાનો ભવન્તિ શુચયોઽમલાઃ॥ 12-97-3 (68542)
ઉપરુન્ધન્તિ રાજાનો ભૂતાનિ વિજયાર્થિનઃ।
ત એવ વિજયં પ્રાપ્ય વર્ધયન્તિ પુનઃ પ્રજાઃ॥ 12-97-4 (68543)
અપવિધ્યન્તિ પાપાનિ દાનયજ્ઞતપોબલૈઃ।
અનુગ્રહેણ ભૂતાનાં પુણ્યમેષાં વિવર્ધતે॥ 12-97-5 (68544)
યથૈવ ક્ષેત્રનિર્યાતા નિર્યાતં ક્ષેત્રમેવ ચ।
હિનસ્તિ ધાન્યકક્ષં ચ ન ચ ધાન્યં વિનશ્યતિ॥ 12-97-6 (68545)
એવં શસ્ત્રાણિ મુઞ્ચન્તો ઘ્નન્તિ વધ્યાનનેકધા।
તસ્યૈષા નિષ્કૃતિર્દૃષ્ટા ભૂતાનાં ભાવનં પુનઃ॥ 12-97-7 (68546)
યો ભૂતાનિ સદાઽનર્થાદ્વધાત્ક્લેશાચ્ચ રક્ષતિ।
દસ્યુભ્યઃ પ્રાણદાનાત્સ ધનદઃ સુખદો વિરાટ્॥ 12-97-8 (68547)
સ સર્વયજ્ઞારીજાનો રાજાઽથાભયદક્ષિણૈઃ।
અનુભૂયેહ ભદ્રાણિ પ્રાપ્નોતીન્દ્રસલોકતામ્॥ 12-97-9 (68548)
બ્રાહ્મણાર્થે સમુત્પન્ને યોઽભિનિષ્પત્ય યુધ્યતિ।
આત્માનં યૂપમુત્સૃજ્ય સ યજ્ઞોઽનન્તદક્ષિણઃ॥ 12-97-10 (68549)
અભીતો વિકિરઞ્શત્રૂન્પ્રતિગૃહ્ય શરાંસ્તથા।
ન તસ્માન્ત્રિદશાઃ શ્રેયો ભુવિ પશ્યન્તિ કિંચન॥ 12-97-11 (68550)
તસ્ય શસ્ત્રાણિ યાવન્તિ ત્વચં ભિન્દન્તિ સંયુગે।
તાવતઃ સોઽશ્નુતે લોકાન્સર્વકામદુહોઽક્ષયાન્॥ 12-97-12 (68551)
યદસ્ય રુધિરં ગાત્રાદાહવે સંપ્રવર્તતે।
સહ તેનૈવ સ્રાવેણ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 12-97-13 (68552)
યાનિ દુઃખાનિ સહતે પ્રાણાનામતિપાતને।
ન તપોઽસ્તિ તતો ભૂય ઇતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-97-14 (68553)
પૃષ્ઠતો ભીરવઃ સઙ્ખ્યે વર્તન્તે ધર્મપૂરુષાઃ।
શૂરાચ્છરણમિચ્છન્તઃ પર્જન્યાદિવ જીવનમ્॥ 12-97-15 (68554)
યદિ શૂરં તથા ક્ષેમે પ્રતીક્ષેરન્યથા ભયે।
પ્રતિરૂપં જનાઃ કુર્યુર્ન ચ તદ્વર્તતે તથા॥ 12-97-16 (68555)
યદિ તે કૃતમાજ્ઞાય નમસ્કુર્યુઃ સદૈવ તમ્।
યુક્તં ન્યાય્યં ચ કુર્યુસ્તે ન ચ તદ્વર્તતે તથા॥ 12-97-17 (68556)
પુરુષાણાં સમાનાનાં દૃશ્યતે મહદન્તરમ્।
સંગ્રામેઽનીકવેલાયામુત્કૃષ્ટેષુ પતત્સુ ચ॥ 12-97-18 (68557)
પતત્યભિમુખં શૂરઃ પરાન્ભીરુઃ પલાયતે।
આસ્થાય સ્વર્ગ્યમધ્વાનં સહાયાન્વિષમે ત્યજન્॥ 12-97-19 (68558)
મા સ્મ તાંસ્તાદૃશાંસ્તાત જનિષ્ટાઽધર્મપૂરુષાન્॥ 12-97-20 (68559)
યે સહાયાન્રણે હિત્વા સ્વસ્તિમન્તો ગૃહાન્યયુઃ।
અસ્વસ્તિ તેભ્યઃ કુર્વન્તિ દેવા ઇન્દ્રપુરોગમાઃ॥ 12-97-21 (68560)
ત્યાગેન યઃ સહાયાનાં સ્વાન્પ્રાણાંસ્ત્રાતુમિચ્છતિ।
તં હન્યુઃ કાષ્ઠલોહૈર્વા દહેયુર્વા કટાગ્નિના।
પશુવન્મારયેયુર્વા ક્ષત્રિયા યે સ્યુરીદૃશાઃ॥ 12-97-22 (68561)
અધર્મઃ ક્ષત્રિયસ્યૈષ યચ્છય્યામરણં ભવેત્।
વિસૃજઞ્શ્લેષ્મપિત્તાનિ કૃપણં પરિદેવયન્॥ 12-97-23 (68562)
અવિક્ષતેન દેહેન પ્રલયં યોઽધિગચ્છતિ।
ક્ષત્રિયો નાસ્ય તત્કર્મ પ્રશંસન્તિ પુરાવિદઃ॥ 12-97-24 (68563)
ન ગૃહે મરણં તાત ક્ષત્રિયાણાં પ્રશસ્યતે।
શૌણ્ડીરાણામશૌણ્ડીર્યમધર્મં કૃપણં ચ તત્॥ 12-97-25 (68564)
ઇદં કૃચ્છ્રમહો દુઃખં પાપીય ઇતિ નિષ્ટનન્।
પ્રતિધ્વસ્તમુખઃ પૂતિરમાત્યાનનુશોચયન્॥ 12-97-26 (68565)
અરોગાણાં સ્પૃહયતે મુહુર્મૃત્યુમપીચ્છતિ।
વીરો દૃપ્તો મનસ્વી ચ નેદૃશં મૃત્યુમર્હતિ॥ 12-97-27 (68566)
રણેષુ કદનં કૃત્વા સુહૃદ્ભિઃ પ્રતિપૂજિત।
તીક્ષ્ણૈઃ શસ્ત્રૈરભિક્લિષ્ટઃ ક્ષત્રિયો મુત્યુમર્હતિ॥ 12-97-28 (68567)
શૂરો હિ સત્વમન્યુભ્યામાવિષ્ટો યુધ્યતે મશમ્।
કૃત્યમાનાનિ ગાત્રાણિ પરૈર્નૈવાવબુધ્યતે॥ 12-97-29 (68568)
સ સઙ્ખ્યે નિધનં પ્રાપ્ય પ્રશસ્તં લોકપૂજિતમ્।
સ્વધર્મં વિપુલં પ્રાપ્ય શક્રસ્યૈતિ સલોકતામ્॥ 12-97-30 (68569)
સર્વોપાયૈ રણમુખમાતિષ્ઠંસ્ત્યક્તજીવિતઃ।
પ્રાપ્નોતીન્દ્રસ્ય સાલોક્યં શૂરઃ પૃષ્ઠમદર્શયન્॥ 12-97-31 (68570)
યત્રયત્ર હતઃ શૂરઃ શત્રુભિઃ પરિવારિતઃ।
અક્ષયાંલ્લભતે લોકાન્યદિ દૈન્યં ન સેવતે॥ ॥ 12-97-32 (68571)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 97॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-97-1 મહાજનં કટકાશ્રિતં વૈશ્યાદિજનમ્॥ 12-97-2 કેન તદ્વધપ્રાયશ્ચિત્તં કૃત્વા પુણ્યફલમાપ્નોતીત્યર્થઃ॥ 12-97-4 ઉપરુન્ધન્તિ પીડયન્તિ॥ 12-97-5 અપવિધ્યન્તિ દૂરીકુર્વન્તિ॥ 12-97-6 નિર્યાતા તૃણાદ્યપનયેન શોધકઃ। કક્ષં તૃણં। ક્ષેત્રનિર્વાહો નિર્દહેત્ક્ષેત્રમેકદા ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-97-7 ભાવનં વર્ધનમ્। પાવનં મહદિતિ દ. પાઠઃ॥ 12-97-10 આત્માનં દેહયૂપં યજ્ઞસ્તમ્ભં ઉત્સૃજ્ય ઉચ્છ્રિત્ય। યજ્ઞો યુદ્ધયજ્ઞઃ॥ 12-97-18 અનીકવેલાયાં અનીકાનાં સંઘટ્ટકાલે॥ 12-97-19 વિષમે પ્રાણસંકટે ત્યજન્ ભીરુરિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-97-22 તે તૃણમયે કટે બદ્ધ્વા દહનં કટાગ્નિના દાહઃ॥ 12-97-25 શૌણ઼્ડીરાણાં શૂરત્વાભિમાનવતામ્॥ 12-97-26 નિષ્ટનઞ્શબ્દં કુર્વન્। પૂતિઃ દુર્ગન્ધિઃ। અમાત્યાન્પુત્રાન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 098
॥ શ્રીઃ ॥
12.98. અધ્યાયઃ 098
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સુદેવસ્ય યુદ્ધેન દેવલોકપ્રાપ્તિપ્રતિપાદકેન્દ્રામ્બરીષસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-98-0 (68572)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-98-0x (5594)
કે લોકા યુધ્યમાનાનાં શૂરાણામનિવર્તિનામ્।
ભવન્તિ નિધનં પ્રાપ્ય તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-98-1 (68573)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-98-2x (5595)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
અમ્બરીપસ્ય સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-98-2 (68574)
અમ્બરીષો હિ નાભાગઃ સ્વર્ગં ગત્વા સુદુર્લભમ્।
દદર્શ સુર--કસ્થં શક્રેણ સચિવૈઃ સહ॥ 12-98-3 (68575)
સર્વતેજોમયં દિવ્યં વિમાનવરમાસ્થિતમ્।
ઉ---ગચ્છન્તં સ્થાનં સેનાપતિં શુભમ્॥ 12-98-4 (68576)
સ દષ્ટ્વાપરિ ગચ્છન્તં સેનાપતિમુદારધીઃ।
`શૂરસ્થાનમનુપ્રાપ્તં સુદેવં નામ નામતઃ।'
ઋદ્ધિં દૃષ્ટ્વા સુદેવસ્ય વિસ્મિતઃ પ્રાહ વાસવમ્॥ 12-98-5 (68577)
અમ્બરીપ ઉવાચ। 12-98-6x (5596)
સાગરાન્તાં મહીં કૃત્સ્નામનુશાસ્ય યથાવિધિ।
ચાતુર્વર્ણ્યે યથાશાસ્ત્રં પ્રવૃત્તો ધર્મકામ્યયા॥ 12-98-6 (68578)
બ્રહ્મચર્યેણ ઘોરેણ ગુર્વાચારેણ સેવયા।
વેદાનધીત્ય ધર્મેણ રાજશાસ્ત્રં ચ કેવલમ્॥ 12-98-7 (68579)
અતિથીનન્નપાનેન પિતૄંશ્ચ સ્વધયા તથા।
ઋષીન્સ્વાધ્યાયદીક્ષાભિર્દેવાન્યજ્ઞૈરનુત્તમૈઃ॥ 12-98-8 (68580)
ક્ષત્રધ--સ્થિતો ભૂત્વા યથાશાસ્ત્રં યથાવિધિ।
ઉદીક્ષમાણઃ પૃતનાં જયામિ યુધિ વાસવ॥ 12-98-9 (68581)
દે--જ સુદેવોઽયં મમ સેનાપતિઃ પુરા।
આસાદ્યોધઃ પ્રશાન્તાત્મા સોઽયં કસ્માદતીવ મામ્।
વિમાનં સૂર્યસઙ્કાશમાસ્થિતો મોદતે દિવિ॥ 12-98-10 (68582)
અનેન ઋતુભિર્મુખ્યૈર્નેષ્ટં નાપિ દ્વિજાતયઃ।
તર્પિતા વિધિવચ્છક્ર સોઽયં કસ્માદતીત્ય મામ્॥ 12-98-11 (68583)
ઐશ્વર્યમીદૃશં પ્રાપ્તઃ સર્વદેવૈઃ સુદુર્લભમ્। 12-98-12 (68584)
ઇન્દ્ર ઉવાચ।
`યદનેન કૃતં કર્મ પ્રત્યક્ષં તે મહીપતે।
પુરા પાલયતઃ સમ્યક્પૃથિવીં ધર્મતો નૃપ॥ 12-98-12x (5597)
શત્રવો નિર્જિતાઃ સર્વે યે તવાહિતકારિણઃ।
સંયમો વિયમશ્ચૈવ સુયમશ્ચ નહાબલઃ॥ 12-98-13 (68585)
રાક્ષસા દુર્જયા લોકે ત્રયસ્તે યુદ્ધદુર્મદાઃ।
પુત્રાસ્તે શતશૃઙ્ગસ્ય રાક્ષસસ્ય મહીપતેઃ॥ 12-98-14 (68586)
તથા તસ્મિઞ્શુભે કાલે તવ યજ્ઞં વિતન્વતઃ।
અશ્વમેધં મહાયાગં દેવાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-98-15 (68587)
તસ્ય તે ખલુ વિઘ્નાર્થમાગતા રાક્ષસાસ્ત્રયઃ।
કોટીશતપરીવારાં રાક્ષસાનાં મહાચમૂમ્।
પરિગૃહ્ય તતઃ સર્વાઃ પ્રજા વન્દીકૃતાસ્તવ॥ 12-98-16 (68588)
વિહ્વલાશ્ચ પ્રજાઃ સર્વાઃ સર્વે ચ તવ સૈનિકાઃ।
નિરાકૃતસ્તુ યચ્ચાસીત્સુદેવઃ સૈન્યનાયકઃ॥ 12-98-17 (68589)
તત્રામાત્યવચઃ શ્રુત્વા નિરસ્તઃ સર્વકર્મસુ।
શ્રુત્વા તેષાં વચો ભૂયઃ સોપધં વસુધાધિપઃ॥ 12-98-18 (68590)
સર્વસૈન્યસમાયુક્તઃ સુદેવઃ પ્રેરિતસ્ત્વયા।
સાક્ષસાનાં વધાર્થાય દુર્જયાનાં નરાધિપ॥ 12-98-19 (68591)
નાજિત્વા રાક્ષસીં સેનાં પુનરાગમનં તવ।
બન્દીમોક્ષમકૃત્વા ચ ન ચાગમનમિષ્યતે॥ 12-98-20 (68592)
સુદેવસ્તદ્વચઃ શ્રુત્વા પ્રસ્થાનમકરોન્નૃપ।
સંપ્રાપ્તશ્ચ સ તં દેશં યત્ર બન્દીકૃતાઃ પ્રજાઃ॥ 12-98-21 (68593)
પશ્યતિ સ્મ મહાઘોરાં રાક્ષસાનાં મહાચમૂમ્।
દૃષ્ટ્વા સુચિન્તયામાસ સુદેવો વાહિનીપતિઃ॥ 12-98-22 (68594)
નેયં શક્યા ચમૂર્જેતુમપિ સેન્દ્રૈઃ સુરાસુરૈઃ।
નામ્બરીષઃ કલામેકામેષાં ક્ષપયિતું ક્ષમઃ।
દિવ્યાસ્ત્રબલભૂયિષ્ઠઃ કિમહં પુનરીદૃશઃ॥ 12-98-23 (68595)
તતઃ સેનાં પુનઃ સર્વાં પ્રેષયામાસ પાર્થિવ।
યત્ર ત્વં સચિવૈઃ સર્વૈર્મન્ત્રિભિઃ સોપધૈર્નૃપ॥ 12-98-24 (68596)
તતો રુદ્રં મહાદેવં પ્રપન્નો જગતઃ પતિમ્।
શ્મશાનનિલયં દેવં તુષ્ટાવ વૃષભધ્વજમ્॥ 12-98-25 (68597)
સ્તુત્વા શસ્ત્રં સમાદાય સ્વશિરશ્છેત્તુમુદ્યતઃ॥ 12-98-26 (68598)
કારુણ્યાદ્દેવદેવેન ગૃહીતસ્તસ્ય દક્ષિણઃ।
સ પાણિઃ સહ શસ્ત્રેણ દૃષ્ટ્વા ચેદમુવાચ હ॥ 12-98-27 (68599)
કિમિદં સાહસં પુત્ર કુર્તકામો વદસ્વ મે।
સ ઉવાચ મહાદેવં શિરસા ત્વવનીં ગતઃ॥ 12-98-28 (68600)
ભગવન્વાહિનીમેનાં રાક્ષસાનાં સુરેશ્વર।
અશક્તોઽહં રણે જેતું તસ્માત્ત્યક્ષ્યામિ જીવિતમ્।
ગતિર્ભવ મહાદેવ મમાર્તસ્ય જગત્પતે॥ 12-98-29 (68601)
નાગન્તવ્યમજિત્વા ચ મામાહ જગતીપતિઃ।
અમ્બરીષો મહાદેવ ક્ષારિતઃ સચિવૈઃ સહ॥ 12-98-30 (68602)
તમુવાચ મહાદેવઃ સુદેવં પતિતં ક્ષિતૌ।
અધોમુખં મહાત્માનં સત્વાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-98-31 (68603)
ધનુર્વેદં સમાહૂય સગણં સહવિગ્રહમ્।
રથનાગાશ્વકલિલં દિવ્યાસ્ત્રસમલંકૃતમ્॥ 12-98-32 (68604)
રથં ચ સુમહાભાગં યેન તન્ત્રિપુરં હતમ્।
ધનુઃ પિનાકં ખઙ્ગં ચ રૌદ્રમસ્ત્રં ચ શંકરઃ।
નિજઘાનાસુરાન્સર્વાન્યેન દેવસ્ત્રિયમ્બકઃ॥ 12-98-33 (68605)
ઉવાચ ચ મહાદેવઃ સુદેવં વાહિનીપતિમ્।
રથાદસ્માત્સુદેવ ત્વં દુર્જયઃ સ સુરાસુરૈઃ॥ 12-98-34 (68606)
માયયા મોહિતો ભૂમૌ ન પદં કર્તુમર્હસિ।
રથસ્થસ્ત્રિદશાન્સર્વાઞ્જેષ્યસિ ત્વં સદાનવાન્॥ 12-98-35 (68607)
રાક્ષસાશ્ચ પિશાચાશ્ચ ન શક્તા દ્રષ્ટુમીદૃશમ્।
રથં સૂર્યસહસ્રાભં કિમુ યોદ્ધું ત્વયા સહ॥ 12-98-36 (68608)
સ જિત્વા રાક્ષસાન્સર્વાન્કૃત્વા બન્દીવિમોક્ષણમ્।
ઘાતયિત્વા ચ તાન્સર્વાન્બાહુયુદ્ધે ત્વયં હતઃ।
વિયમં પ્રાપ્ય ભૂપાલ વિયમશ્ચ નિપાતિતઃ॥' 12-98-37 (68609)
તસ્ય વિક્રમતસ્તાત સુદેવસ્ય બભૂવ હ।
સંગ્રામયજ્ઞઃ સુમહાન્યશ્ચાન્યો યુધ્યતે નરઃ॥ 12-98-38 (68610)
સન્નદ્ધો દીક્ષિતઃ સર્વો યોધઃ પ્રાપ્ય ચમૂમુખમ્।
યુદ્ધયજ્ઞાધિકારસ્થો ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-98-39 (68611)
અમ્બરીષ ઉવાચ। 12-98-40x (5598)
કાનિ યજ્ઞે હવીંષ્યસ્મિન્કિમાજ્યં કા ચ દક્ષિણા।
ઋત્વિજશ્ચાત્ર ક્રે પ્રોક્તાસ્તન્મે બ્રૂહિ શતક્રતો॥ 12-98-40 (68612)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-98-41x (5599)
ઋત્વિજઃ કુઞ્જરાસ્તત્ર વાજિનોઽધ્વર્યવસ્તથા।
હવીંષિ પરમાંસાનિ રુધિરં ત્વાજ્યમુચ્યતે॥ 12-98-41 (68613)
શૃગાલગૃધ્રકાકોલાઃ સદસ્યાસ્તત્ર પન્ત્રિણઃ।
આજ્યશેષં પિબન્ત્યેતે હવિઃ પ્રાશ્નન્તિ ચાધ્વરે॥ 12-98-42 (68614)
પ્રાસતોમરસંઘાતાઃ ખઙ્ગશક્તિપરશ્વથાઃ।
જ્વલન્તો નિશિતાઃ પીતાઃ સ્રુચસ્તસ્યાથ સત્રિણઃ॥ 12-98-43 (68615)
ચાપવેગાયતસ્તીક્ષ્ણઃ પરકાયાવભેદનઃ।
ઋજુઃ સુનિશિતઃ પીતઃ સાયકશ્ચ સ્રુવો મ--॥ 12-98-44 (68616)
દ્વીપિચર્માવનદ્ધશ્ચ નાગદન્તકૃતત્સરુઃ।
હસ્તિહસ્તહરઃ ખઙ્ગઃ સ્ફયો ભવેત્તસ્ય સંયુગે॥ 12-98-45 (68617)
જ્વલિતૈર્નિશિતૈઃ પ્રાસશક્ત્યૃષ્ટિસપરશ્વથૈઃ।
શૈક્યાયસમયૈસ્તીક્ષ્ણૈરભિઘાતો ભવેદ્વસુ॥ 12-98-46 (68618)
[સઙ્ખ્યાસમયવિસ્તીર્ણમભિજાતોદ્ભવં બહુ।]
આવેધાદ્યચ્ચ રુધિરં સંગ્રામે સ્રવતે ભુવિ।
સાઽસ્ય પૂર્ણાહુતિર્હોત્રૈઃ સમૃદ્ધા સર્વકામધુક્॥ 12-98-47 (68619)
છિન્ધિ ભિન્ધીતિ યઃ શબ્દઃ શ્રૂયતે વાહિનીમુખે।
સામાનિ સામગાસ્તસ્ય ગાયન્તિ યમસાદને॥ 12-98-48 (68620)
હવિર્ધાનં તુ તસ્યાહુઃ પરેષાં વાહિનીમુખમ્॥ 12-98-49 (68621)
કુઞ્જરાણાં હયાનાં ચ વર્મિણાં ચ સમુચ્ચય।
અગ્નિઃ શ્યેનચિતો નામ યજ્ઞે તસ્ય વિધીયતે॥ 12-98-50 (68622)
ઉત્તિષ્ઠતે કબન્ધોઽત્ર સહસ્રે પતિતે તુ યઃ।
સ યૂપસ્તસ્ય શૂરસ્ય ખાદિરોઽષ્ટાશ્રિરુચ્યતે॥ 12-98-51 (68623)
ઇડોપહૂતાઃ ક્રોશન્તિ કુઞ્જરાસ્ત્વઙ્કુશેરિતાઃ।
જ્યાઘુષ્ટતલતાલેન વષટ્કારેણ પાર્થિવ॥ 12-98-52 (68624)
ઉદ્ગાતા તત્ર સંગ્રામે ત્રિસામા દુન્દુભિર્નૃપ।
બ્રહ્મસ્વે હ્રિયમાણે તુ ત્યક્ત્વા યુદ્ધે પ્રિયાં તનુમ્।
આત્માનં યૂપમુચ્છ્રિત્ય સ યજ્ઞોઽનન્તદક્ષિણઃ॥ 12-98-53 (68625)
ભર્તુરર્થે ચ યઃ શૂરો નિષ્ક્રામેદ્વાહિનીમુખાત્।
ન ભયાદ્વિનિવર્તેત તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-54 (68626)
દ્વીપિચર્માવૃતૈઃ ખઙ્ગૈર્બાહુભિઃ પરિઘોપમૈઃ।
યસ્ય વેદિરુપસ્તીર્ણા તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-55 (68627)
યસ્તુ નાપેક્ષતે કંચિત્સહાયં વિષમે સ્થિતઃ।
વિગાહ્ય વાહિનીમધ્યં તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-56 (68628)
યસ્ય શોણિતસંઘટ્ટા ભેરીમણ્ડૂકકચ્છપા।
વીરાસ્થિશર્કરા દુર્ગા માંસશોણિતકર્દમા॥ 12-98-57 (68629)
અસિચર્મપ્લવા ઘોરા કેશશૈવલશાદ્વલા।
અશ્વનાગરથૈશ્ચૈવ સંછિન્નૈઃ કૃતસંક્રમા॥ 12-98-58 (68630)
પતાકાધ્વજવાનીરા હતવાહનવારણા।
શોણિતોદકસંપૂર્ણા દુસ્તરા પારગૈર્નરૈઃ॥ 12-98-59 (68631)
રહતનાગમહાનક્રા પરલોકવહાઽશિવા।
ઋષ્ટિખઙ્ગમહામીના ગૃધ્રકઙ્કબલપ્લવા॥ 12-98-60 (68632)
પુરુષાદાનુચરિતા ભીરૂણાં કશ્મલાવહા।
નદી યોધસ્ય સંગ્રામે તદસ્યાવભૃથં નૃપ॥ 12-98-61 (68633)
વેદિર્યસ્ય ત્વમિત્રાણાં શિરોભિર્વ્યવકીર્યતે।
અશ્વસ્કન્ધૈર્ગજસ્કન્ધૈસ્તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-62 (68634)
પત્ની શાલાકૃતા યસ્ય પરેષાં વાહિનીમુખમ્।
હવિર્ધાનં સ્વવાહિન્યાસ્તદસ્યાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-98-63 (68635)
સદસ્યા દક્ષિણા યોધા આગ્નીધ્રશ્ચોત્તરાં દિશમ્।
શત્રુસેના અલત્રસ્ય સર્વલોકાનદૂરતઃ॥ 12-98-64 (68636)
યસ્ય ભયતો વ્યૂહે ભવત્યાકાશમગ્રતઃ।
સાસ્ય વેદિસ્તદા યજ્ઞૈર્નિત્યં વ્યૂહાસ્ત્રયોઽગ્નયઃ॥ 12-98-65 (68637)
યસ્તુ યોધઃ પરાવૃત્તઃ સંત્રસ્તો હન્યતે પરૈઃ।
અપ્રતિષ્ઠઃ સ નરકં યાતિ નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ॥ 12-98-66 (68638)
યસ્ય શોણિતવેગેણ વેદિઃ સ્યાત્સંપરિપ્લુતા।
કેશમાંસાસ્થિસંપૂર્ણા સ ગચ્છેત્પરમાં ગતિમ્॥ 12-98-67 (68639)
યસ્તુ સેનાપતિં હત્વા તદ્યાનમધિરોહતિ।
સ વિષ્ણુવિક્રમક્રામી બૃહસ્પતિસમઃ પ્રભુઃ॥ 12-98-68 (68640)
નાયકં તત્કુમારં વા યો વા સ્યાત્તત્ર પૂજિતઃ।
જીવગ્રાહં પ્રગૃહ્ણાતિ તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-69 (68641)
આહવે તુ હતં શૂરં ન શોચેત કથંચન।
અશોચ્યો હિ હતઃ શૂરઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 12-98-70 (68642)
ન હ્યન્નં નોદકં તસ્ય ન સ્નાનં નાપ્યશૌચકમ્।
હતસ્ય કર્તુમિચ્છન્તિ તસ્ય લોકાઞ્શૃણુષ્વ મે॥ 12-98-71 (68643)
વરાપ્સરઃ સહસ્રાણિ શૂરમત્યોધને હતમ્।
ત્વરમાણાનિ ધાવન્તિ મમ ભર્તા ભવેદિતિ॥ 12-98-72 (68644)
એતત્તપશ્ચ પુણ્યં ચ ધર્મશ્ચૈવ સનાતનઃ।
ચત્વારશ્ચાશ્રમાસ્તસ્ય યો યુદ્ધે ન પલાયતે॥ 12-98-73 (68645)
વૃદ્ધબાલૌ ન હન્તવ્યૌ ન ચ સ્ત્રી નૈવ પૃષ્ઠતઃ।
તૃણપૂર્ણમુખશ્ચૈવ તવાસ્મીતિ ચ યો વદેત્॥ 12-98-74 (68646)
અહં વૃત્રં બલં પાકં મહાકાયં વિરોચનમ્।
દુરાવારં ચ નમુચિં શતમાયં ચ શમ્બરમ્॥ 12-98-75 (68647)
વિપ્રચિત્તિં ચ દૈતેયં દનોઃ પુત્રાંશ્ચ સર્વશઃ।
પ્રહ્વાદં ચ નિહત્યાજૌ તતો દેવાધિપોઽભવમ્॥ 12-98-76 (68648)
ઇત્યેતચ્છક્રવચનં નિશમ્ય પ્રતિપૂજ્ય ચ।
યોધાનામાત્મનઃ સિદ્ધિમમ્બરીષોઽભિપન્નવાન્॥ ॥ 12-98-77 (68649)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 98॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-98-3 નાભાગિઃ નાભાગપુત્રઃ॥ 12-98-38 યશ્ચાન્યોઽક્ષત્રિયોઽપિ યુધ્યતે નરસ્તસ્યાપ્યયં ચ યજ્ઞોઽસ્તિ॥ 12-98-43 પીતાઃ ક્ષારપાનીયેન સંભાવિતાઃ॥ 12-98-45 સ્ફ્યઃ યાગીયોપકરણવિશેષઃ॥ 12-98-46 શૈક્યાયસમયૈઃ સર્વલોહમયૈઃ। વસુ યત્કિંચિદ્યજ્ઞિયં દ્રવ્યમ્॥ 12-98-49 હવિધાનં હવિષઃ સ્થાપ નસ્થલમ્॥ 12-98-64 સદસ્યોત્તરયોધાગ્નિરાગ્નીધ્રસ્યોત્તરાથ દિક્। ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-98-68 બૃહસ્પતિસવઃ ક્રતુઃ ઇતિ ડ.દ. પાઠઃ॥ 12-98-69 નાયકં વા પ્રમાણં વેતિ ડ.દ.પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 099
॥ શ્રીઃ ॥
12.99. અધ્યાયઃ 099
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જનકરાજેન સ્વયોધાનાં સ્વર્ગનરકપ્રદર્શનેય યુદ્ધે પ્રોત્સાહનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-99-0 (68650)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-99-0x (5600)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમ-તિહાસં પુરાતનમ્।
પ્રતર્દનો મૈથિલશ્ચ સંગ્રામં યત્ર ચક્રતુઃ॥ 12-99-1 (68651)
યજ્ઞોપવીતી સંગ્રામે જનકો મિથિલાધિપઃ।
યોધાનુદ્ધર્ષયામાસ તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-99-2 (68652)
જનકો મૈથિલો રાજા મહાત્મા સર્વતત્ત્વવિત્।
યોધાનાં દર્શયામાસ સ્વર્ગં નરકમેવ ચ॥ 12-99-3 (68653)
અભીરૂણામિમે લોકા ભાસ્વન્તો હન્ત પશ્યત।
પૂર્ણા ગન્ધર્વકન્યાભિઃ સર્વકામદુહોઽક્ષયાઃ॥ 12-99-4 (68654)
ઇમે પલાયમાનાનાં નરકાઃ પ્રત્યુપસ્થિતાઃ।
અકીર્તિઃ શાશ્વતી ચૈવ યતિતવ્યમનન્તરમ્॥ 12-99-5 (68655)
તાન્દૃષ્ટ્વાઽરીન્વિજયત ભૂત્વા સંત્યાગબુદ્ધયઃ।
નરકસ્યાપ્રતિષ્ઠસ્ય મા ભૂત વશવર્તિનઃ॥ 12-99-6 (68656)
ત્યાગમૂલં હિ શૂરાણાં સ્વર્ગદ્વારમનુત્તમમ્।
ઇત્યુક્તાસ્તે નૃપતિના યોધાઃ પરપુરંજય॥ 12-99-7 (68657)
અજયન્ત રણે શત્રૂન્હર્ષયન્તો નરેશ્વરમ્।
તસ્માત્ત્યક્તાત્મના નિત્યં સ્થાતવ્યં રણમૂર્ધનિ॥ 12-99-8 (68658)
ગજાનાં રથિનો મધ્યે રથાનામનુસાદિનઃ।
સાદિનામન્તરે સ્થાપ્યં પાદાતમપિ દંશિતમ્॥ 12-99-9 (68659)
ય એવં વ્યૂહતે રાજા સ નિત્યં જયતે રિપૂન્।
તસ્મદિતદ્વિધાતવ્યં નિત્યમેવ યુધિષ્ઠિર॥ 12-99-10 (68660)
સ્વર્ગે સુકૃતમિચ્છન્તઃ સુયુદ્ધેનાતિમન્યવઃ।
ક્ષોભયેયુરનીકાનિ સાગરં મકરા યથા॥ 12-99-11 (68661)
હર્ષયેયુર્વિષણ્ણાંશ્ચ વ્યવસ્થાપ્ય પરસ્પરમ્।
તેષાં ચ ભૂમિં રક્ષેયુર્ભગ્નાન્નાત્યનુસારયેત્॥ 12-99-12 (68662)
પુનરાવર્તમાનાનાં નિરાશાનાં ચ જીવિતે।
વેગઃ સુદુઃસહો રાજંસ્તસ્માન્નાત્યનુસારયેત્॥ 12-99-13 (68663)
ન હિ પ્રહર્તુમિચ્છન્તિ શૂરાઃ પ્રદ્રવતો ભયાત્।
તસ્માત્પલાયમાનાનાં કુર્યાન્નાત્યનુસારણમ્॥ 12-99-14 (68664)
ચરાણામચરા હ્યન્નમદંષ્ટ્રા દંષ્ટ્રિણામપિ।
અપાણયઃ પાણિમતામન્નં શૂરસ્ય કાતરાઃ॥ 12-99-15 (68665)
સમાનપૃષ્ઠોદરપાણિપાદાઃ
પશ્ચાચ્છરં ભીરવોઽનુવ્રજન્તિ।
અતો ભયાર્તાઃ પ્રણિપત્ય ભૂયઃ
કૃત્વાઞ્જલીનુપતિષ્ઠન્તિ શૂરાન્॥ 12-99-16 (68666)
શૂરબાહુષુ લોકોઽયં લમ્બતે પુત્રવત્સદ।
તસ્માત્સર્વેષુ લોકેષુ શૂરઃ સંમાનમર્હતિ॥ 12-99-17 (68667)
ન હિ શૌર્યાત્પરં કિંચિન્ત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે।
શૂરઃ સર્વં પાલયતિ સર્વં શૂરે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ ॥ 12-99-18 (68668)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 99॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-99-1 અત્ર શૂરપ્રોત્સાહને વિષયે॥ 12-99-3 દર્શયામાસ યોગબલેન॥ 12-99-5 પતિતવ્યમનન્તરમિતિ ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-99-9 ગજાનાં મધ્યે રથિનઃ સ્થાપ્યાઃ॥ 12-99-12 નાત્યનુસારેયાતિદ્રાવયેત્ પરાવૃત્તિભયાત્॥ 12-99-13 તદેવાહ પુનરિતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 100
॥ શ્રીઃ ॥
12.100. અધ્યાયઃ 100
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યુદ્ધકરણપ્રકારાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-100-0 (68669)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-100-0x (5601)
યથા જયાર્થિનઃ સેનાં નયન્તિ ભરતર્ષભ।
ઈષદ્ધર્મં પ્રપીડ્યાપિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-100-1 (68670)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-100-2x (5602)
સન્ત્યેવ હિ સ્થિતા ધર્મ ઉપપત્ત્યા તથા પરે।
સાધ્વાચારતયા કેચિત્તથૈવૌપયિકાદપિ॥ 12-100-2 (68671)
ઉપાયધર્માન્વક્ષ્યામિ સંસિદ્ધાનર્થસિદ્ધયે।
નિર્મર્યાદા દસ્યવસ્તુ ભવન્તિ પરિપન્થિનઃ॥ 12-100-3 (68672)
તેષાં પ્રતિવિઘાતાર્થં પ્રવક્ષ્યામ્યથ નૈગમમ્।
કાર્યાણાં સંપ્રસિદ્ધ્યર્થં તાનુપાયાન્નિબોધ મે॥ 12-100-4 (68673)
ઉભે પ્રજ્ઞે વેદિતવ્યે ઋજ્વી વક્રા ચ ભારત।
જાનન્વક્રાં ન સેવેત પ્રતિબાધેત ચાગતામ્॥ 12-100-5 (68674)
અમિત્રા એવ રાજાનં ભેદેનોપચરન્ત્યુત।
તાં રાજા વિકૃતિં જાનન્યથાઽમિત્રાન્પ્રબાધતે॥ 12-100-6 (68675)
ગજાનાં પાર્થ વર્માણિ ગોવૃષાજગરાણિ ચ।
શલ્યકણ્ટકલોહાનિ તનુત્રાણિ મતાનિ ચ॥ 12-100-7 (68676)
શાતપીતાનિ શસ્ત્રાણિ સન્નાહાઃ પીતલોહકાઃ।
નાનારઞ્જનરક્તાઃ સ્યુઃ પતાકાઃ કેતવશ્ચ હ॥ 12-100-8 (68677)
ઋષ્ટયસ્તોમરાઃ ખઙ્ગા નિશિતાશ્ચ પરશ્વથાઃ।
ફલકાન્યથ ચર્માણિ પ્રતિકલ્પ્યાન્યનેકશઃ॥ 12-100-9 (68678)
અભિનીતાનિ શસ્ત્રાણિ યોધાશ્ચ કૃતનિશ્ચયાઃ।
ચૈત્રે વા માર્ગશીર્ષે વા સેનાયોગઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-100-10 (68679)
પક્વસસ્યા હિ પૃથિવી ભવત્યમ્બુમતી તદા।
નૈવાતિશીતો નાત્યુષ્ણઃ કાલો ભવતિ ભારત॥ 12-100-11 (68680)
તસ્માત્તદા યોજયેત પરેષાં વ્યસનેઽથવા।
એતે હિ યોગાઃ સેનાયાઃ પ્રશસ્તાઃ પરબાધને॥ 12-100-12 (68681)
જલવાંસ્તૃણવાન્માર્ગઃ સમો ગમ્યઃ પ્રશસ્યતે।
ચારૈઃ સુવિદિતાભ્યાસઃ કુશલૈર્વનગોચરૈઃ॥ 12-100-13 (68682)
ન હ્યરણ્યાનિ શક્યન્તે ગન્તું મૃગગણૈરિવ।
તસ્માત્સેનાસુ તાનેવ યોજયન્તિ જયાર્થિનઃ॥ 12-100-14 (68683)
[અગ્રતઃ પુરુષાનીકં શક્તં ચાપિ કુલોદ્ભવમ્।]
આવાસસ્તોયવાન્માર્ગઃ પર્યાકાશઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-100-15 (68684)
પોષામપસર્પાણાં પ્રતિઘાતસ્તથા ભવેત્।
આકાશં હિ વનાભ્યાશે મન્યન્તે ગુણવત્તરમ્॥ 12-100-16 (68685)
બહુભિર્ગુણજાતૈશ્ચ યે યુદ્ધકુશલા જનાઃ।
[ઉપન્યાસો ભવેત્તત્ર બલાનાં નાતિદૂરતઃ॥] 12-100-17 (68686)
ઉપન્યાસોઽપસર્પાણાં પદાતીનાં ચ ગૂહનમ્।
હતશત્રુપ્રતીઘાતમાપદર્થં પરાયણમ્॥ 12-100-18 (68687)
સપ્તર્પીન્પૃષ્ઠતઃ કૃત્વા યુધ્યેયુરચલા ઇવ।
અનેન વિધિના શત્રૂઞ્જિગીષેતાપિ દુર્જયાન્॥ 12-100-19 (68688)
યતો વાયુર્યતઃ સૂર્યો યતઃ સોમસ્તતો જયઃ।
પૂર્વંપૂર્વં જ્યાય એષાં સન્નિપાતે યુધિષ્ઠિર॥ 12-100-20 (68689)
અકર્દ -મનુદકામમર્યાદામલોષ્ટકામ્।
અશ્વભૂમિં પ્રશંસન્તિ યે યુદ્ધકુશલા જનાઃ॥ 12-100-21 (68690)
સમા નિરુદકાકાશા રથભૂમિઃ પ્રશસ્યતે।
નીચદ્રુમા મહાકક્ષા સોદકા હસ્તિયોધિનામ્॥ 12-100-22 (68691)
બહુદુર્ગા મહાકક્ષા વેણુવેત્રતિરસ્કૃતા।
પદાતીનાં ક્ષમા ભૂમિઃ પર્વતોપવનાનિ ચ॥ 12-100-23 (68692)
પદાતિબહુલા સેના દૃઢા ભવતિ ભારત।
રથાશ્વબહુલા સેના સુદિનેષુ પ્રશસ્યતે॥ 12-100-24 (68693)
પદાતિનાગબહુલા પ્રાવૃટ્કાલે પ્રશસ્યતે।
ગુણાનેતાન્પ્રસંખ્યાય દેશકાલૌ પ્રયોજયેત્॥ 12-100-25 (68694)
એવં સંચિન્ત્ય યો યાતિ તિથિનક્ષત્રપૂજિતઃ।
વિજયં લભતે નિત્યં સેનાં સમ્યક્પ્રયોજયન્॥ 12-100-26 (68695)
પ્રસુપ્તાંસ્તૃષિતાઞ્શ્રાન્તાન્પ્રકીર્ણાન્નાભિઘાતયેત્।
મોક્ષે પ્રયાણે ચલને પાનભોજનકાલયોઃ।
અતિક્ષિપ્તાન્વ્યતિક્ષિપ્તાન્નિહતાન્પ્રતનૂકૃતાન્॥ 12-100-27 (68696)
અવિસ્રબ્ધાન્કૃતારમ્ભાનુપન્યાસાત્પ્રતાપિતાન્।
બહિશ્વરાનુપન્યાસાન્કૃતવેશ્માનુસારિણઃ॥ 12-100-28 (68697)
પારમ્પર્યાગતે દ્વારે યે કેચિદનુવર્તિનઃ।
પરિચર્યાપરોદ્ધારો યે ચ કેચન વલ્ગિનઃ॥ 12-100-29 (68698)
અનીકં યે વિભિદન્તિ ભિન્નં સંસ્થાપયન્તિ ચ।
સમાનાશનપાનાસ્તે કાર્યા દ્વિગુણવેતનાઃ॥ 12-100-30 (68699)
`જાતિગોત્રં ચ વિજ્ઞાય કર્મ ચાનુત્તમં શુભમ્।
સમાનદેહરક્ષાર્થે કાર્યા દ્વિગુણવેતનાઃ।
ત્રિગુણં ચતુર્ગુણં ચૈવ વેતનં તેષુ કારયેત્॥' 12-100-31 (68700)
દશાધિપતયઃ કાર્યાઃ શતાધિપતયસ્તથા।
તતઃ સહસ્રાધિપતિં કુર્યાચ્છૂરમતન્દ્રિતમ્॥ 12-100-32 (68701)
યથા મુખ્યાન્સન્નિપાત્ય વક્તવ્યાઃ સંશયામહે।
યથા જયાર્થં સંગ્રામે ન જહ્યામ પરસ્પરમ્॥ 12-100-33 (68702)
ઇહૈવ તે નિવર્તન્તાં યે ચ કેચન ભીરવઃ।
ન ઘાતયેયુઃ પ્રદરં કુર્વાણાસ્તુમુલે સતિ॥ 12-100-34 (68703)
[ન સન્નિપાતે પ્રદરં વધં વા કુર્યુરીદૃશાઃ॥]
આત્માનં ચ સ્વપક્ષં ચ પાલયન્હન્તિ સંયુગે॥ 12-100-35 (68704)
અર્થનાશો વધોઽકીર્તિરયશશ્ચ પલાયને।
અમનોજ્ઞાઽસુખા વાચઃ પુરુષસ્ય પલાયતઃ॥ 12-100-36 (68705)
પ્રતિધ્વસ્તોષ્ઠદન્તસ્ય ન્યસ્તસર્વાયુધસ્ય ચ।
`હિત્વા પલાયમાનસ્ય સહાયાન્પ્રાણસંશયે।'
અમિત્રૈરવરુદ્ધસ્ય દ્વિષતામસ્તુ નઃ સદા॥ 12-100-37 (68706)
મનુષ્યાપસદા હ્યેતે યે ભવન્તિ પરાઙ્ભુખાઃ।
રાશિવર્ધનમાત્રાસ્તે નૈવ તે પ્રેત્ય નો ઇહ॥ 12-100-38 (68707)
અમિત્રા હૃષ્ટમનસઃ પ્રત્યુદ્યાન્તિ પલાયિનમ્।
જયિનસ્તુ નરાસ્તાત મઙ્ગલૈર્વન્દનેન ચ॥ 12-100-39 (68708)
યસ્ય સ્મ વ્યસને રાજન્નનુમોદન્તિ શત્રવઃ।
તદસહ્યતરં દુઃખં મન્યન્તે મરણાદપિ॥ 12-100-40 (68709)
શ્રિયં જાનીત ધર્મસ્ય મૂલં સર્વસુખસ્ય ચ।
યા ભીરૂણાં પરાખ્યાતિઃ શૂરસ્તામધિગચ્છતિ॥ 12-100-41 (68710)
તે વયં સ્વર્ગમિચ્છન્તઃ સંગ્રામે ત્યક્તજીવિતાઃ।
જયન્તો વધ્યમાના વા પ્રાપ્નુયામ ચ સદ્ગતિમ્॥ 12-100-42 (68711)
એવં સંશપ્તશપથાઃ સમભિત્યક્તજીવિતાઃ।
અમિત્રવાહિનીં વીરાઃ પ્રતિગાહન્ત્યભીરવઃ॥ 12-100-43 (68712)
અગ્રતઃ પુરુષાઽનીકમસિચર્મવતાં ભવેત્।
પૃષ્ઠતઃ શકટાનીકં કલત્રં મધ્યતસ્તથા॥ 12-100-44 (68713)
પરેષાં પ્રતિઘાતાર્થં પદાતીનાં ચ ગૂહનમ્।
અપિ તસ્મિન્પુરે વૃદ્ધા ભવેયુર્યે પુરોગમાઃ॥ 12-100-45 (68714)
યે પુરસ્તાદભિમતાઃ સત્વવન્તો મનસ્વિનઃ।
તે પૂર્વમભિવર્તેરંશ્ચૈતાનેવેતરે જનાઃ॥ 12-100-46 (68715)
અપિ ચોદ્ધર્ષણં કાર્યં ભીરૂણામપિ યત્નતઃ।
સ્કન્ધદર્શનમાત્રાત્તુ તિષ્ઠેયુર્વા સમીપતઃ॥ 12-100-47 (68716)
સંહતાન્યોધયેદલ્પાન્કામં વિસ્તારયેદ્બહૂન્।
સૂચીમુખમનીકં સ્યાદલ્પાનાં બહુભિઃ સહ॥ 12-100-48 (68717)
સંપ્રયુક્તે નિકૃષ્ટે વા સત્યં વા યદિ વાઽનૃતમ્।
પ્રગૃહ્ય બાહૂન્ક્રોશેત હન્ત ભગ્નાઃ પરે ઇતિ॥ 12-100-49 (68718)
આગતં મે મિત્રબલં પ્રહરધ્વમભીતવત્।
સત્વવન્તો નિધાવેયુઃ કુર્વન્તો ભૈરવાન્રવાન્॥ 12-100-50 (68719)
ક્ષ્વેડાઃ કિલકિલાશબ્દાઃ ક્રકચા ગોવિષાણિકાઃ।
ભેરીમૃદઙ્ગપણવાન્નાદયેયુશ્ચ જર્ઝરાન્॥ ॥ 12-100-51 (68720)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ શતતમોઽધ્યાયઃ॥ 100॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-100-4 નૈગમં વેદોક્તમુપાયમ્॥ 12-100-5 વક્રાં વક્રયૈવ નાશયેત્॥ 12-100-6 અમિત્રાનિવ તાં નિકૃતિં પ્રબાધતે બાધેત॥ 12-100-7 ગજાનાં વર્માણિ વાણઘાતત્રાણાનિ। ગવાદીનાં શલ્યાદીનિ॥ 12-100-21 અમર્યાદાં સેતુપ્રાકારાદિહીનામ્॥ 12-100-24 સુદિનેષુ વૃષ્ટિવર્જિતદિનેષુ॥ 12-100-25 પ્રસંખ્યાય સમ્યગ્વિચાર્ય॥ 12-100-26 તિથૌ નક્ષત્રે ચ પૂજિત આશીર્ભિર્યોજિતઃ॥ 12-100-28 ઉપન્યાસાત્સુરુઙ્ગાદિગુપ્તોપાયાત્। બહિસ્તૃણાદ્યર્થં ચરતો બહિશ્ચરાનલ્પાન્। ઉપન્યાસાન્ તૃણાહ્યાહર્તૄન્॥ 12-100-29 તાન્નાભિઘાતયેદિતિ પ્રપૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-100-30 અનીકં પરકીયમ્॥ 12-100-33 સન્નિપાત્યૈકીકૃત્ય॥ 12-100-35 પ્રદરં ભઙ્ગમ્। વધં વા સ્વીયાનામ્॥ 12-100-37 નોઽસ્મત્સંબન્ધિનાં દ્વિષતાં પુરુષસ્ય દ્રવ્યનાશાદિકમસ્ત્વિતિ પૂર્વેણ સહ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ॥ 12-100-38 રાશિર્યોધસંખ્યાશરીરં વા તસ્ય વર્ધનાઃ। વૃથાજન્માન ઇત્યર્થઃ॥ 12-100-39 પલાયિનં જયિનઃ પ્રત્યુદ્યાન્તિ યત્તદસહ્યતરમિત્યપકૃષ્યતે॥ 12-100-44 પુરુષા પુરુષાણામ્। વિભક્તિલોપ આર્ષઃ॥ 12-100-47 સ્કન્ધઃ સમૂહઃ। સમૂહમાત્રાર્થં વા તિષ્ઠેયુઃ॥ 12-100-48 સંહતાનન્યોન્યં શ્લિષ્ટાન્ સ્વાન્પરૈઃ સહ યોધયેત્સેનાપતિઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 101
॥ શ્રીઃ ॥
12.101. અધ્યાયઃ 101
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યોધલક્ષણાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-101-0 (68721)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-101-0x (5603)
કિંશીલાઃ કિંસમુત્થાનાઃ કથંરૂપાશ્ચ ભારત।
કિંસન્નાહાઃ કથંશસ્ત્રા જનાઃ સ્યુઃ સંયુગે નૃપાઃ॥ 12-101-1 (68722)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-101-2x (5604)
યથાચરિતમેવાત્ર શસ્ત્રં પત્રં વિધીયતે।
આચારાદ્ધીહ પુરુષસ્તથા કર્મસુ વર્તતે॥ 12-101-2 (68723)
ગાન્ધારાઃ સિન્ધુસૌવીરા નખરપ્રાસયોધિનઃ।
અભીરવઃ સુબલિનસ્તદ્વલં સર્વપારગમ્॥ 12-101-3 (68724)
સર્વશસ્ત્રેષુ કુશલાઃ સત્વવન્તો હ્યુશીનરાઃ।
પ્રાચ્યા માતઙ્ગયુદ્ધેષુ કુશલાઃ કૂટયોધિનઃ॥ 12-101-4 (68725)
તથા યવનકામ્ભોજા મધુરામભિતશ્ચ યે।
એતેઽશ્વયુદ્ધકુશલા દાક્ષિણાત્યાઽસિચર્મિણઃ।
સર્વત્ર શૂરા જાયન્તે મહાસત્વા મહાબલાઃ॥ 12-101-5 (68726)
આવન્તિકા મહાશૂરાશ્ચતુરઙ્ગે ચ માલવાઃ।
એકોઽપિ હિ સહસ્રસ્ય તિષ્ઠત્યભિમુખો રણે॥ 12-101-6 (68727)
પ્રાયો દેશાઃ સમુદ્દિષ્ટા લક્ષણાનિ તુ મે શૃણુ॥ 12-101-7 (68728)
સિંહશાર્દૂલવાઙ્ગેત્રાઃ સિંહશાર્દૂલગામિનઃ।
પારાવતકુલિઙ્ગાક્ષાઃ સર્વે શૂરાઃ પ્રમાથિનઃ। 12-101-8 (68729)
મૃગસ્વરા દ્વીપિનેત્રા ઋષભાક્ષાસ્તથા પરે।
પ્રમાથિનશ્ચ મન્દ્રાશ્ચ ક્રોધનાઃ કિઙ્કિણીસ્વનાઃ॥ 12-101-9 (68730)
મેઘસ્વનાઃ ક્રૂરમુખાઃ કેચિચ્ચ કલનિસ્વનાઃ।
જિહ્મનાસાગ્રજિહ્વાશ્ચ દૂરગા દૂરપાતિનઃ॥ 12-101-10 (68731)
બિડાલકુબ્જાઃ સ્તબ્ધાક્ષાસ્તનુકેશાસ્તનુત્વચઃ।
શીઘ્રાશ્ચપલચિત્તાશ્ચ તે ભવન્તિ દુરાસદાઃ॥ 12-101-11 (68732)
ગૌરા નિમીલિતાઃ કેચિન્મૃદુપ્રકૃતયસ્તથા।
તુરઙ્ગગતિનિર્ઘોષાસ્તે નરાઃ પારયિષ્ણવઃ॥ 12-101-12 (68733)
સુસંહતાઃ પ્રતનવો વ્યૂઢોરસ્કાઃ સુસંસ્થિતાઃ।
પ્રવાદિતેષુ કુપ્યન્તિ હૃષ્યન્તિ કલદ્દેષુ ચ॥ 12-101-13 (68734)
ગમ્ભીરાક્ષા નિસૃષ્ટાક્ષાઃ પિઙ્ગાક્ષા ભ્રુકુટીમુખાઃ।
નકુલાક્ષાસ્તથા ચૈવ સર્વે શૂરાસ્તનુત્યજઃ॥ 12-101-14 (68735)
જિહ્નાક્ષાઃ પ્રલલાટાશ્ચ નિર્માંસહનવોઽવ્યથાઃ।
વક્રબાહ્વઙ્ગુલીસક્થાઃ કૃશા ધમનિસંતતાઃ॥ 12-101-15 (68736)
પ્રવિશન્તિ ચ વેગેન સાંપરાયે હ્યુપસ્થિતે।
વારણા ઇવ સંમત્તાસ્તે ભવન્તિ દુરાસદાઃ॥ 12-101-16 (68737)
દીપ્તસ્ફુટિતકેશાન્તાઃ સ્થૂલપાર્શ્વહનૂમુખાઃ।
ઉન્નતાંસાઃ પૃથુગ્રીવા વિકટાઃ સ્થૂલપિણ્ડિકાઃ॥ 12-101-17 (68738)
ઉદ્બન્ધા ઇવ સુગ્રીવા વિનતાવિહગા ઇવ।
પિણ્ડશીર્ષાતિવક્રાશ્ચ પૃષદંશમુખાસ્તથા॥ 12-101-18 (68739)
અગ્રસ્વરા મન્યુમન્તો યુદ્ધેષ્વારાવસારિણઃ।
અધર્મજ્ઞાઽવલિપ્તાશ્ચ ઘોરા રૌદ્રપ્રદર્શનાઃ॥ 12-101-19 (68740)
ત્યક્તાત્માનઃ સર્વ એતે ઉદગ્રા હ્યનિવર્તિનઃ।
પુરસ્કાર્યાઃ સદા સૈન્યે હન્યન્તે ઘ્નન્તિ ચાપિ તે॥ 12-101-20 (68741)
અધાર્મિકા ભિન્નવૃત્તાઃ સાન્ત્વેનૈષાં પરાભવઃ।
એવમેવ પ્રદૂષ્યન્તે રાજ્ઞોઽપ્યેતે હ્યભીક્ષ્ણશઃ॥ ॥ 12-101-21 (68742)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 101॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-101-2 આચરિતં કુલદેશાચારાગતમ્। પત્રં વાહનમ્॥ 12-101-5 દાક્ષિણાત્યા અસિચર્મિણ ઇતિ ચ્છેદઃ॥ 12-101-8 કુલિઙ્ગાક્ષાઃ કુલિઙ્ગઃ સર્પઃ॥ 12-101-10 જિહ્મનાઃ સાનુજઙ્ઘાશ્ચેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-101-15 પ્રલલાટાઃ ઉન્નતકપાલાઃ॥ 12-101-17 દીપ્તઃ પિઙ્ગલઃ। પિણ્ડિકાઃ જાનુનોરધઃ પશ્ચાદ્ભાગાઃ॥ 12-101-18 સુગ્રીવા વાસુદેવાશ્વાઃ। વિનતાવિહગાઃ ગણ્ડાઃ। પિણ઼્ડશીર્ષાઃ વૃત્તશિરસઃ। અતિવક્રાઃ વિસ્તીર્ણમુખાઃ। સંધિરાર્ષઃ સમાસો વા॥ 12-101-21 એવમેવ પ્રકુષ્યન્તિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 102
॥ શ્રીઃ ॥
12.102. અધ્યાયઃ 102
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સેનાયા જયચિહ્નાનાં રાજનીતેશ્ચ કથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-102-0 (68743)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-102-0x (5605)
જયિન્યાઃ કાનિ રૂપાણિ ભવન્તિ ભરતર્ષભ।
પૃતનાયાઃ પ્રશસ્તાનિ તાનિ ચેચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-102-1 (68744)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-102-2x (5606)
જયિન્યા યાનિ રૂપાણિ ભવન્તિ ભરતર્ષભ।
પૃતનાયાઃ પ્રશસ્તાનિ તાનિ વક્ષ્યામિ સર્વશઃ॥ 12-102-2 (68745)
દૈવે પૂર્વં પ્રકુપિતે માનુષે કાલચોદિતે।
તદ્વિદ્વ અઽનુપસ્યન્તિ જ્ઞાનદીર્ઘેણ ચક્ષુષા॥ 12-102-3 (68746)
પ્રાયશ્ચિત્તવિધિં ચાત્ર જપહોમાંશ્ચ તદ્વિદઃ।
મઙ્ગલ નિ ચ કુર્વન્તિ શમયન્ત્યહિતાનિ ચ॥ 12-102-4 (68747)
ઉદીણાનસો યોધા વાહનાનિ ચ ભારત।
યસ્યાં ભવન્તિ સેનાયાં ધ્રુવં તસ્યા જયો ભવેત્॥ 12-102-5 (68748)
અન્વેવ વાયવો યાન્તિ તથૈવેન્દ્રધનૂંષિ ચ।
અનુપ્લવન્તે મેઘાશ્ચ તથાઽઽદિત્યસ્ય રશ્મયઃ॥ 12-102-6 (68749)
ગોમાયવશ્ચાતુલોમબલા ગૃધ્રાશ્ચ સર્વશઃ।
અર્હયેયુર્યદા સેનાં તદા સિદ્ધિરનુત્તમા॥ 12-102-7 (68750)
પ્રસન્નભાઃ પાવકશ્ચોર્ધ્વરશ્મિઃ
પ્રદક્ષિણાવર્તશિખો વિધૂમઃ।
પુણ્યા ગન્ધાશ્ચાહુતીનાં ભવન્તિ
જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રૂપમાહુઃ॥ 12-102-8 (68751)
ગમ્ભીરશબ્દાશ્ચ મહાસ્વનાશ્ચ
શઙ્ખ્યાશ્ચ ભેર્યશ્ચ નદન્તિ યત્ર।
યુયુત્સવશ્ચાપ્રતીપા ભવન્તિ
જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રૂપમાહુઃ॥ 12-102-9 (68752)
ઇષ્ટા મૃગાઃ પૃષ્ઠતો વામતશ્ચ
સંપ્રસ્થિતાનાં ચ ગમિષ્યતાં ચ।
જિઘાંસતાં દક્ષિણાઃ સિદ્ધિમાહુ
ર્યે ત્વગ્રતસ્તે પ્રતિષેધયન્તિ॥ 12-102-10 (68753)
માઙ્ગલ્યશબ્દાઞ્શકુના વદન્તિ
હંસાઃ ક્રૌઞ્ચાઃ શતપત્રાશ્ચ ચાષાઃ।
હૃષ્ટા યોધાઃ સત્વવન્તો ભવન્તિ
જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રૂપમાહુઃ॥ 12-102-11 (68754)
શસ્ત્રૈર્યન્ત્રૈઃ કવચૈઃ કેતુભિશ્ચ
સુભાનુભિર્મુખવર્ણૈશ્ચ યૂનામ્।
ભ્રાજિષ્મતી દુષ્પ્રતિવીક્ષણીયા
યેષાં ચમૂસ્તેઽભિભવન્તિ શત્રૂન્॥ 12-102-12 (68755)
શુશ્રૂષવશ્ચાનભિમાનિનશ્ચ
પરસ્પરં સૌહૃદમાસ્થિતાશ્ચ।
યેષાં યોધાઃ શૌર્યમનુષ્ઠિતાશ્ચ
જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રુપમાહુઃ॥ 12-102-13 (68756)
શબ્દાઃ સ્પર્શાસ્તથા ગન્ધા વિચરન્તિ મનઃ પ્રિયાઃ।
ધૈર્યં ચાવિશતે યોધાન્વિજયસ્ય મુખં ચ તત્॥ 12-102-14 (68757)
શબ્દો વામઃ પ્રસ્થિતસ્ય દક્ષિણઃ પ્રવિવિક્ષતઃ।
પશ્ચાત્સંસાધયત્યર્થં પુરસ્તાચ્ચ નિષેધતિ॥ 12-102-15 (68758)
સંહત્ય મહતીં સેનાં ચતુરઙ્ગાં યુધિષ્ઠિર।
સામ્નૈવ વર્તયેઃ પૂર્વં પ્રસતેથાસ્તતો યુધિ॥ 12-102-16 (68759)
જઘન્ય એષ વિજયો યદ્યુદ્ધે સામભાષણમ્।
યાદૃચ્છિકો યુધિ જયો દૈવેનેતિ વિચારણમ્॥ 12-102-17 (68760)
આપગેવ મહાવેગા ત્રસ્તા ઇવ મહામૃગાઃ।
દુર્નિવાર્યતમા ચૈવ પ્રભગ્ના મહતી ચમૂઃ॥ 12-102-18 (68761)
ભગ્ના ઇત્યેવ ભજ્યન્તે વિદ્વાંસોઽપિ ન કારણમ્।
ઉદારસારા મહતી રુરુસંઘોપમા ચમૂઃ॥ 12-102-19 (68762)
પરસ્પરજ્ઞાઃ સંહૃષ્ટાસ્ત્યક્તપ્રાણાઃ સુનિશ્ચિતાઃ।
અપિ પઞ્ચત્રતૈ શૂરા નિઘ્નન્તિ પરવાહિનીમ્॥ 12-102-20 (68763)
અપિ વા પઞ્ચષટ્સપ્તસંહિતાઃ કૃતનિશ્ચયાઃ।
ક્લલીનાઃ પૂજિતાઃ સમ્યગ્વિજયન્તીહ શાત્રવાન્॥ 12-102-21 (68764)
સન્નિપાતો ન મન્તવ્યઃ શક્યે સતિ કથંચન।
સાન્ત્વભેદપ્રદાનાનાં યુદ્ધમુત્તરમુચ્યતે॥ 12-102-22 (68765)
સંસર્પેણ હિ સેનાયા ભયં ભીરૂન્પ્રબાધતે।
વજ્રાદિય પ્રજ્વલિતાદિયં સ્વિત્ક્ષપયિષ્યતિ॥ 12-102-23 (68766)
અમિપ્રયાતાં સમિતિં જ્ઞાત્વા યે પ્રતિયાન્ત્યથ।
તેષાં સન્દન્તિ ગાત્રાણિ યોધાનાં વિવયસ્ય ચ॥ 12-102-24 (68767)
વિષયો વ્યથતે રાજન્સર્વઃ સસ્થાણુજઙ્ગમઃ।
અસ્ત્રપ્રતાપતપ્તાનાં મજ્જાઃ સીદન્તિ દેહિનામ્॥ 12-102-25 (68768)
તેષાં સાન્ત્વં ક્રૂરમિશ્રં પ્રણેતવ્યં પુનઃ પુનઃ।
સંપીડ્યમાના હિ પરૈર્યોગમાયાન્તિ સર્વતઃ॥ 12-102-26 (68769)
આન્તરાણાં ચ ભેદાર્થં ચરાનભ્યવચારયેત્।
યશ્ચ તસ્માત્પરો રાજા તેન સંધિઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-102-27 (68770)
ન હિ તસ્યાન્યથા પીડા શક્યા કર્તું તથાવિધા।
યથા સાર્ધમમિત્રેણ સર્વતઃ પ્રતિબાધનમ્॥ 12-102-28 (68771)
ક્ષમા વૈ સાધુમાયાતિ ન હ્યસાધૂન્ક્ષમા સદા।
ક્ષમાયાશ્ચાક્ષમાયાશ્ચ પાર્થ વિદ્ધિ પ્રયોજનમ્॥ 12-102-29 (68772)
વિજિત્ય ક્ષમમાણસ્ય યશો રાજ્ઞો વિવર્ધતે।
મહાપરાધે હ્યપ્યસ્મિન્વિશ્વસન્ત્યપિ શત્રવઃ॥ 12-102-30 (68773)
મન્યન્તે કર્ષયિત્વા તુ ક્ષમા સાધ્વીતિ શામ્બરાઃ।
અસંતપ્તં તુ યદ્દારુ પ્રત્યેતિ પ્રકૃતિં પુનઃ॥ 12-102-31 (68774)
નૈતત્પ્રશંસન્ત્યાચાર્યા ન ચૈતત્સાધુ દર્શનમ્।
અક્રોધેનાવિનાશેન નિયન્તવ્યાઃ સ્વપુત્રવત્॥ 12-102-32 (68775)
દ્વેષ્યો ભવતિ ભૂતાનામુગ્રો રાજા યુધિષ્ઠિર।
મૃદુમપ્યવમન્યન્તે તસ્માદુભયભાગ્ભવેત્॥ 12-102-33 (68776)
પ્રહરિષ્યન્પ્રિયં બ્રૂયાત્પ્રહરન્નપિ ભારત।
પ્રહૃત્ય ચ પ્રિયં બ્રૂયાચ્છોચન્નિવ રુદન્નિવ॥ 12-102-34 (68777)
ન મે પ્રિયા યે સ્મ હતાઃ સંપ્રહૃષ્ટાઃ પરેઽપિ ચ।
ન ચ કત્થનમેવાગ્ર્યમુચ્યમાનં પુનઃ પુનઃ॥ 12-102-35 (68778)
અહો જીવિતમાકાઙ્ક્ષેન્નેદૃશો વધમર્હતિ।
સુદુર્લભાઃ સુપુરુષાઃ સંગ્રામેષ્વપલાયિનઃ॥ 12-102-36 (68779)
કૃતં મમાપ્રિયં તેન યેનાયં નિહતો મૃધે।
ઇતિ વાચા વદન્હન્તૃન્પૂજયેત રહોગતઃ॥ 12-102-37 (68780)
હન્તૄણાં ચ હતાનાં ચ પૂજાં કુર્યાદ્યથાર્થતઃ।
ક્રોશેદ્બાહું પ્રગૃહ્યાપિ ચિકીર્ષઞ્જનસંગ્રહમ્॥ 12-102-38 (68781)
એવં સર્વાસ્વવસ્થાસુ સાન્ત્વપૂર્વં સમાચરેત્।
પ્રિયો ભવતિ ભૂતાનાં ધર્મજ્ઞો વીતભીર્નૃપઃ॥ 12-102-39 (68782)
વિશ્વાસં ચાત્ર ગચ્છન્તિ સર્વભૂતાનિ ભારત।
વિશ્વસ્તઃ શક્યતે ભોક્તું યથાકાલં સમુત્થિતઃ॥ 12-102-40 (68783)
તસ્માદ્વિશ્વાસયેદ્રાજા સર્વભૂતાન્યમાયયા।
સર્વતઃ પરિરક્ષેચ્ચ યો મહીં ભોક્તુમિચ્છતિ॥ ॥ 12-102-41 (68784)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 102॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-102-15 શબ્દઃ કાકસ્યેતિ શેષઃ॥ 12-102-22 સન્નિપાતો યુદ્ધમ્॥ 12-102-24 સન્નિતિ યુદ્ધમ્। સ્યન્દન્તિ સ્તિદ્યન્તિ॥ 12-102-25 વિધયો દેશઃ॥ 12-102-26 યોગં સમ્વિમ્॥ 12-102-27 આન્તરાણાં શત્રોઃ સદ્ધીનામ્। તસ્માચ્છત્રોઃ પરઃ શ્રેષ્ઠસ્તેન સન્ધિં ચ કુર્યાત્॥ 12-102-29 ક્ષમા વૈ સાધ્વમાયાનાં નહિ સાધુ સદા ક્ષમા ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-102-30 અસ્મિન્ક્ષમાવતિ॥ 12-102-31 અસંતાપ્ય ઋજૂકૃતં વંશાદિ પુનર્વક્રીભવત્યર્થઃ શત્રું સંતાપ્ય ક્ષમાં કુર્યાદિતિ શમ્બરસ્ય દૈત્યસ્ય મતમ્॥ 12-102-32 સ્વમતમાહ નૈતદિતિ॥ 12-102-40 વિસ્વસ્તો જનઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 103
॥ શ્રીઃ ॥
12.103. અધ્યાયઃ 103
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શત્રુજયોપાયાદિપ્રતિપાદકેન્દ્રબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-103-0 (68785)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-103-0x (5607)
કથં મૃદૌ કથં તીક્ષ્ણે મહાપક્ષે ચ ભારત।
અરૌ વર્તેત નૃપતિસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-103-1 (68786)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-103-2x (5608)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
બૃહસ્પતેશ્ચ સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-103-2 (68787)
બૃહસ્પતિં દેવપતિરભિવાદ્ય કૃતાઞ્જલિઃ।
ઉપસંગમ્ય પપ્રચ્છ વાસવઃ પરવીરહા॥ 12-103-3 (68788)
અહિતેષુ કથં બ્રહ્મન્પ્રવર્તેયમતન્દ્રિતઃ।
અસમુછિદ્ય ચૈવૈતાન્નિયચ્છેયમુપાયતઃ॥ 12-103-4 (68789)
સેનયોર્થ્યતિષઙ્ગે ચ જયઃ સાધારણો ભવેત્।
કિં કુર્વાણં ન માં જહ્યાજ્જ્વલિતા શ્રીઃ પ્રતાપિની॥ 12-103-5 (68790)
તતો ર્માર્થકામાનાં કુશલઃ પ્રતિભાનવાન્।
રાજધર્મવિધાનજ્ઞઃ પ્રત્યુવાચ પુરંદરમ્॥ 12-103-6 (68791)
ન જા કલહેનેચ્છેન્નિયન્તુમપકારિણઃ।
બાલૈર સવિતં હ્યેતદ્યદમર્ષો યદક્ષમા॥ 12-103-7 (68792)
ન શત્રુર્વિવૃતઃ કાર્યો વધમસ્યાભિકાઙ્ક્ષતા॥ 12-103-8 (68793)
ક્રોધં ભયં ચ હર્ષં ચ નિયમ્ય સ્વયમાત્મનિ।
અમિત્ર પસેવેત વિશ્વસ્તવદવિશ્વસન્॥ 12-103-9 (68794)
પ્રિયમેવ વદેન્નિત્યં નાપ્રિયં કિંચિદાચરેત્।
વિરમેચ્છુષ્કવૈરેભ્યઃ કર્ણજાપં ચ વર્જયેત્॥ 12-103-10 (68795)
યથા વૈતંસિકો યુક્તો દ્વિજાનાં સદૃશસ્વરઃ।
તાન્દ્વિજાન્કુરુતે વશ્યાંસ્તથાયુક્તો મહીપતિઃ।
વશં ચોપનયેચ્છત્રૂન્નિહન્યાચ્ચ પુંરદર॥ 12-103-11 (68796)
ન નિત્યં પરિભૂયારીન્સુખં સ્વપિતિ વાસવ।
જાગર્ત્યેવ હિ દુષ્ટાત્મા સંકરેઽગ્નિરિવોત્થિતઃ॥ 12-103-12 (68797)
ન સન્નિપાતઃ કર્તવ્યઃ સામાન્યે વિજયે સતિ।
વિશ્વાસ્યૈવોપસંનમ્યો વશે કૃત્વા રિપુઃ પ્રભો॥ 12-103-13 (68798)
સંપ્રધાર્ય સહામાત્યૈર્મન્ત્રવિદ્ભિર્મહાત્મભિઃ।
ઉપેક્ષ્યમાણો વિજ્ઞાતો હૃદયેનાપરાજિતઃ।
અથાસ્ય પ્રહરેત્કાલે વિધેર્વિત્તલિતો યદા॥ 12-103-14 (68799)
દણ્ડં ચ દૂષયેદસ્ય પુરુષૈરાપ્તકારિભિઃ॥ 12-103-15 (68800)
આદિમધ્યાવસાનજ્ઞાન્પ્રચ્છન્નં ચ વિચારયેત્।
બલાનિ દૂષયેદસ્ય જાનન્નેવ પ્રમાણતઃ॥ 12-103-16 (68801)
ભેદેનોપપ્રદાનેન સંસૃજેદૌષધૈસ્તથા।
ન ત્વેવ ખલુ સંસર્ગં રોચયેદરિભિઃ સહ॥ 12-103-17 (68802)
દીર્ઘકાલમપીક્ષેત્ત નિગ્રાહ્યા એવ શત્રવઃ।
કાલકાઙ્ગી ચ યુક્તઃ સન્નુપાસીત શચીપતે॥ 12-103-18 (68803)
તથા પ્રિયં ચ વક્તવ્યં યથા વિસ્રમ્ભમાપ્નુયાત્।
ન સદ્યોઽરીન્વિહન્યાચ્ચ દ્રષ્ટવ્યો વિજયો ધ્રુવઃ।
ભૂયઃ શલ્યં ઘટયતિ નવં ચ કુરુતે વ્રણમ્॥ 12-103-19 (68804)
પ્રાપ્તે ચ પ્રહરેત્કાલે ન ચ સંવર્તતે પુનઃ।
હન્તુકામસ્ય દેવેન્દ્ર પુરુષસ્ય રિપૂન્પ્રતિ॥ 12-103-20 (68805)
યં હિ કાલો વ્યતિક્રામેત્પુરુષં કાલકાઙ્ક્ષિણમ્।
દુર્લભઃ સ પુનસ્તેન કાલઃ કર્મ ચિકીર્ષતા॥ 12-103-21 (68806)
ઔજસ્યં જનયેદેવ સંગૃહ્ણન્સાધુસંમતમ્।
કાલેન સાધયેત્કૃત્યમપ્રાપ્તો ન હિ પીડયેત્॥ 12-103-22 (68807)
વિહાય કામં ક્રોધં ચ તથાઽહંકારમેવ ચ।
યુક્તો વિવરમન્વિચ્છેદહિતાનાં સદા નૃપઃ॥ 12-103-23 (68808)
માર્દવં દણ્ડ આલસ્યં પ્રમાદશ્ચ સુરોત્તમ।
માયાઃ સુવિહિતાઃ શક્ર શાતયન્ત્યવિચક્ષણમ્॥ 12-103-24 (68809)
નિહત્યૈતાનિ ચત્વારિ માયાં પ્રતિવિધાય ચ।
તતઃ શક્નોતિ શત્રૂણાં પ્રહર્તુમવિચારયન્॥ 12-103-25 (68810)
યદેવૈતેન શક્યેત ગુહ્યં કર્તું તદાઽઽચરેત્।
યચ્છન્તિ સતિવા ગુહ્યં મિથો વિશ્રાવયન્ત્યપિ॥ 12-103-26 (68811)
અશક્યમિતિ કૃત્વા વા તતોઽન્યૈઃ સંવિદં ચરેત્।
બ્રહ્મદણ્ડમદૃષ્ટેષુ દૃષ્ટેષુ ચતુરઙ્ગિણીમ્॥ 12-103-27 (68812)
ભેદં ચ પ્રથમં વિદ્યાત્તૂષ્ણીં દણ્ડં તથૈવ ચ।
કાલે પ્રયોજયેદ્રાજા તસ્મિંસ્તસ્મિંસ્તદાતદા॥ 12-103-28 (68813)
પ્રણિપાતં ચ ગચ્છેત કાલે શત્રોર્બલીયસઃ।
યુક્તોઽસ્ય વધમન્વિચ્છેદપ્રમત્તઃ પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-103-29 (68814)
પ્રણિપાતેન દાનેન વાચા મધુરયા બ્રુવન્।
અમિત્રમુપસેવેત ન ચ જાતુ વિશઙ્કયેત્॥ 12-103-30 (68815)
સ્થાનાનિ શઙ્કિતાનાં ચ નિત્યમેવ વિવર્જયેત્।
ન ચ તેષ્વાશ્વસેદ્રાજા જાગ્રતીહ નિરાકૃતાઃ॥ 12-103-31 (68816)
ન હ્યતો દુષ્કરં કર્મ કિંચિદસ્તિ સુરોત્તમ।
યથા વિવિધવૃત્તાનામૈશ્વર્યમમરાધિપ॥ 12-103-32 (68817)
તથા વિવિધશીલાનામપિ સંભવ ઉચ્યતે।
પ્રયતેદ્યોગમાસ્થાય મિત્રામિત્રાનધારયન્॥ 12-103-33 (68818)
મૃદુમપ્યવમન્યન્તે તીક્ષ્ણાદુદ્વિજતે જનઃ।
માતીક્ષ્ણો મા મૃદુર્ભૂસ્ત્વં તીક્ષ્ણો ભવ મૃદુર્ભવ॥ 12-103-34 (68819)
યથા વપ્રે વેગવતિ સર્વતઃ સંપ્લતોદકે।
નિત્યં વિચરણાદ્વાધસ્તથા રાજ્યં પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-103-35 (68820)
ન બહૂનુપરુધ્યેત યૌગપદ્યેન શાત્રવાન્।
સામ્ના દાનેન ભેદેન દણ્ડેન ચ પુરંદર॥ 12-103-36 (68821)
એકૈકમેષાં નિષ્પિષ્ય શિષ્ટેષુ નિપુણં ચરેત્।
ન તુ શક્તોઽપિ મેધાવી સર્વાનેવાચરેદ્બુધઃ॥ 12-103-37 (68822)
યદા સ્યાન્મહતી સેના હયનાગરથાકુલા।
પદાતિયન્ત્રબહુલા અનુરક્તા ષડઙ્ગિની॥ 12-103-38 (68823)
યદા બહુવિધાં વૃદ્ધિં મન્યેત પ્રતિયોગતઃ।
તદા વિવૃત્ય પ્રહરેદ્દસ્યૂનામવિચારયન્॥ 12-103-39 (68824)
ન સામ દણ્ડોપનિષત્પ્રશસ્યતે
ન માર્દવં શત્રુષુ યાત્રિકં સદા।
ન સસ્યઘાતો ન ચ સંકરક્રિયા
ન ચાપિ ભૂયઃ પ્રકૃતેર્વિચારણા॥ 12-103-40 (68825)
માયાવિભેદાનુપસર્જનાનિ
વાચં તથૈવ પ્રથમં પ્રયોગાત્।
આપ્તૈર્મનુષ્યૈરુપચારયેત
પુરેષુ રાષ્ટ્રેષુ ચ સંપ્રયુક્તાન્॥ 12-103-41 (68826)
પુરાઽપિ ચૈતાનનુસૃત્ય ભૂમિપાઃ
પુરેષુ ભોગાનખિલાઞ્જયન્તિ
પુરેષુ નીતિં વિહિતાં યથાવિધિ
પ્રયોજયન્તો બલવૃત્રસૂદન॥ 12-103-42 (68827)
પ્રદાય ગૂઢાનિ વસૂનિ નામ
પ્રચ્છિદ્ય ભોગાનપહાય ચ સ્વાન્।
દુષ્ટાઃ સ્વદોષૈરિતિ કીર્તયિત્વા
પુરેષુ રાષ્ટ્રેષુ ચ યોજયન્તિ॥ 12-103-43 (68828)
તથૈવ ચાન્યૈરપિ શાસ્ત્રવેદિભિઃ
સ્વલંકૃતૈઃ શાસ્ત્રવિધાનલિઙ્ગિતૈઃ।
સુશિક્ષિતૈર્ભાષ્યકથાવિશારદૈઃ
પરેષુ કૃત્યામુપધારયેચ્ચ॥ 12-103-44 (68829)
ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-103-45x (5609)
કાનિ લિઙ્ગાનિ દુષ્ટસ્ય ભવન્તિ દ્વિજસત્તમ।
કથં દુષ્ટં વિજાનીયાદેતત્પુષ્ટો બ્રવીહિ મે॥ 12-103-45 (68830)
બૃહસ્પતિરુવાચ। 12-103-46x (5610)
પરોક્ષમગુણાનાહ સદ્રુણાનભ્યસૂયતિ।
પરૈર્વા કીર્ત્યમાનેષુ તૂષ્ણીમાસ્તે પરાઙ્ભુખઃ॥ 12-103-46 (68831)
તૂષ્ણીંભાવેઽપિ વિજ્ઞેયં ન ચેદ્ભવતિ કારણમ્।
વિશ્વાસં ચોષ્ઠસંદંશં શિરસશ્ચ પ્રકમ્પનમ્॥ 12-103-47 (68832)
કરોત્યભીક્ષ્ણં સંસૃષ્ટમસંસૃષ્ટશ્ચ ભાષતે।
અદૃષ્ટવદ્વિકુરુતે દૃષ્ટ્વા વા નાભિભાષતે॥ 12-103-48 (68833)
પૃથગેત્ય સમશ્નાતિ નેદમદ્ય યથાવિધિ।
આસને શયને યાને ભાવા લક્ષ્યા વિશેષતઃ॥ 12-103-49 (68834)
આર્તિરાર્તે પ્રિયે પ્રીતિરેતાવન્મિત્રલક્ષણમ્।
વિપરીતં તુ બોદ્ધવ્યમરિલક્ષણમેવ તત્॥ 12-103-50 (68835)
એતાન્યેવ યથોક્તાનિ બુધ્યેથાસ્ત્રિદશાધિપ।
પુરુષાણાં પ્રદુષ્ટાનાં સ્વભાવો બલવત્તરઃ॥ 12-103-51 (68836)
ઇતિ દુષ્ટસ્ય વિજ્ઞાનમુક્તં તે સુતસત્તમ।
નિશામ્ય શાસ્ત્રતત્ત્વાર્થં યથાવદમરેશ્વરઃ॥ 12-103-52 (68837)
ભીષ્મ ઉવાચ 12-103-53x (5611)
સ તદ્વચઃ શત્રુનિબર્હણે રત
સ્તથા ચકારાવિતથં બૃહસ્પતેઃ।
ચચાર કાલે વિજયાય ચારિહા
વશં ચ શત્રૂનનયત્પુરંદરઃ॥ ॥ 12-103-53 (68838)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્ર્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 103॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-103-5 વ્યતિષઙ્ગે મિશ્રણે યુદ્ધે ઇત્યર્થઃ। સાધારણોઽનિયતઃ॥ 12-103-6 પ્રત્યુવાચ ગુરુઃ॥ 12-103-7 વિવૃતઃ સાવધાનઃ॥ 12-103-11 વિતસઃ પક્ષિબન્ધનોપાયસ્તદુપજીવી વૈતંસિકઃ॥ 12-103-12 સ્વપિતિ મહીપતિરિત્યનુકર્ષઃ॥ 12-103-13 સામાન્યે અનિશ્ચિતે॥ 12-103-14 પ્રહરેત્કાલે કિંચિદ્વિચલિતે પદે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-103-15 કિંચાસ્ય દણ્ડં સેનાં ચ ભેદેન દૂષયેત્સઃ॥ 12-103-17 ઔષધૈર્વિષાદિભિઃ॥ 12-103-20 રિપૂન્પ્રતિ હન્તુકામસ્ય॥ 12-103-25 ચત્વારિ માર્દવાદીનિ॥ 12-103-26 યચ્છન્તિ નિગૃહ્ણન્તિ॥ 12-103-27 અદૃષ્ટેષુ દૂરસ્થેષુ બ્રહ્મદણ્ડં પુરોહિતદ્વારમભિચારં પ્રયુઞ્જયાત્। દૃષ્ટે પ્રત્યક્ષશત્રૌ ચતુરઙ્ગિણીમપિ પ્રયુઞ્જ્યાત્॥ 12-103-32 વિવિધવૃત્તાનાં અસ્થિરાણામ્॥ 12-103-35 વેગવતિ પૂરે સતિ વપ્રે તટે વિચરણાદ્વિદારણાદ્વાધ ઇતિ યોજના॥ 12-103-38 ષડઙ્ગિની રથતુરગમાતઙ્ગપદાતિકોશવણિક્પથવતી॥ 12-103-39 વિવૃત્ય પ્રકટીભૂય। દસ્યૂનાં દસ્યૂન્॥ 12-103-40 બલવતિ શત્રૌ સામ ન પ્રશસ્યતે કિં તર્હિ દણ્ડોપનિષત્ રહસ્યદણ્ડઃ। અત એવ શત્રુષુ માર્દવં પાર્યન્તિકં ન કાર્યમ્। નાપિ યાત્રિકં સદા કાર્યમ્। જયસ્યાનિ યતત્વાત્। યાત્રાયાં હિ સસ્યાનાં ઘાતઃ। સંકરક્રિયા વિષાદિના જલાદીનાં નાશનમ્। ભૂયઃ પુનઃ પુનઃ પ્રકૃતે સપ્તવિધાયાઃ વિચારણા તસ્માત્કપટપૂર્વકો દણ્ડએવ શ્રેયાનિત્યર્થઃ॥ 12-103-41 માયાવિભેદાન્નાનાવિધા માયાઃ પ્રયુઞ્જીત। તત ઉપસર્જનાનિ પરસ્પરમિતરેષાં શત્રૂણામુત્થાપનાદીનિ॥ 12-103-42 એતાન્ શત્રૂન્પુરેષુ તત્તત્સ્થાનેષુ અનુસૃત્ય ભોગાંસ્તદીયાન્ જયન્તિ। નીતિં પુરેષુ સ્વીયતેષુ॥ 12-103-43 અનુસરણભેવાહ પ્રદાયેતિ। એતે ન મમામાત્યાઃ દુષ્ટાઃ માં ત્યક્ત્વા રાજાન્તારં પ્રતિગતા ઇતિ લોકમુખાત્કીર્તયિત્વા પરેષાં પુરેષુ રાષ્ટ્રેષુ ચ તાન્યો જયન્તિ॥ 12-103-44 કૃત્યામિવ કૃત્યાં મૃત્યુકારિણીં દેવતામ॥ 12-103-47 તચ્ચેદ્ભવતિ કારણમિતિ થ.દ. પાઠઃ॥ 12-103-48 સંસૃષ્ટં સંસર્ગમ્। અસંસૃષ્ટશ્ચ પરઇવ ભાષતે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 104
॥ શ્રીઃ ॥
12.104. અધ્યાયઃ 104
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કૌસલ્યકાલકવૃક્ષીયસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-104-0 (68839)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-104-0x (5612)
ધાર્મિકોઽર્થાનસંપ્રાપ્ય રાજામાત્યૈઃ પ્રબાધિતઃ।
ચ્યુતઃ કોશાચ્ચ દણ્ડાચ્ચ સુખમિચ્છન્કથં ચરેત્॥ 12-104-1 (68840)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-104-2x (5613)
અત્રાયં ક્ષેમદર્શીય ઇતિહાસોઽનુગીયતે।
તત્તેઽહ સંપ્રવક્ષ્યામિ તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-104-2 (68841)
ક્ષેમદર્શી નૃપસુતો યત્ર ક્ષીણબલઃ પુરા।
મુનિં કાલકવૃક્ષીયમાજમામેતિ નઃ શ્રુતમ્।
તં પપ્રચ્છાનુસંગૃહ્ય કૃચ્છ્રામાપદમાસ્થિતઃ॥ 12-104-3 (68842)
અર્થેષુ માગી પુરુષ ઈહમાનઃ પુનઃ પુનઃ।
અલબ્ધ્વા મદ્વિધો રાજ્યં બ્રહ્મન્કિં કર્તુમર્હતિ॥ 12-104-4 (68843)
અન્યત્ર મરણાદ્દૈન્યાદન્યત્ર પરસંશ્રયાત્।
ક્ષુદ્રાદન્યત્ર ચાચારાત્તન્મમાચક્ષ્વ સત્તમ॥ 12-104-5 (68844)
વ્યાધિનાં ચાભિપન્નસ્ય માનસેનેતરેણ વા।
બહુશ્રુતઃ કૃતપ્રજ્ઞસ્ત્વદ્વિધઃ શરણં ભવેત્॥ 12-104-6 (68845)
નિર્વિદ્ય હિ નરઃ કામાન્નિયમ્ય સુખમેધતે।
ત્વક્ત્વા પ્રીતિં ચ શોકં ચ લબ્ધ્વા બુદ્ધિમયં વસુ॥ 12-104-7 (68846)
સુખમર્થાશ્રયં યેષામનુશોચામિ તાનહમ્।
મમ હ્યર્થાઃ સુબહવો નષ્ટાઃ સ્વપ્નગતા ઇવ॥ 12-104-8 (68847)
દુષ્કરં બત કુર્વન્તિ મહતોઽર્થાંસ્ત્યજન્તિ યે।
વયં ત્વેતાન્પરિત્યક્તુમસતોઽપિ ન શક્નુમઃ॥ 12-104-9 (68848)
ઇમામવસ્થાં સંપ્રાપ્તં દીનમાર્તં શ્રિયા ચ્યુતમ્।
યદન્યત્સુખમસ્તીહ તદ્બ્રહ્મન્નનુશાધિ મામ્॥ 12-104-10 (68849)
કૌસલ્યેનૈવમુક્તસ્તુ રાજપુત્રેણ ધીમતા।
મુનિઃ કાલકવૃક્ષીયઃ પ્રત્યુવાચ મહાદ્યુતિઃ॥ 12-104-11 (68850)
પુરસ્તાદેવ તે બુદ્ધિરિયં કાર્યા વિજાનતઃ।
અનિત્યં સર્વમેવૈતદહં ચ મમ ચાસ્તિ યત્॥ 12-104-12 (68851)
યત્કિંચિન્મન્યસેઽસ્તીતિ સર્વં નાસ્તીતિ વિદ્ધિ તત્।
એવં ન વ્યથતે પ્રાજ્ઞઃ કૃચ્છ્રામપ્યાપદં ગતઃ॥ 12-104-13 (68852)
યદ્ધિ ભૂતં ભવિષ્યચ્ચ ધ્રુવં તન્ન ભવિષ્યતિ।
એવં વિદિતવેદ્યસ્ત્વમનર્થેભ્યઃ પ્રમોક્ષ્યસે॥ 12-104-14 (68853)
યે ચ પૂર્વસમારમ્ભા યે ચ પૂર્વતરે પરે।
સર્વં નાસ્તીતિ તે ચૈવ તજ્જ્ઞાત્વા કો નુ સંજ્વરેત્॥ 12-104-15 (68854)
ભૂત્વા ચ ન ભવત્યેતદભૂત્વા ચ ભવિષ્યતિ।
શોકે ન હ્યસ્તિ સામર્થ્યં શોચેત સ કથં નરઃ॥ 12-104-16 (68855)
ક્વનુ તેઽદ્ય પિતા રાજન્ક્વનુ તેઽદ્ય પિતામહઃ।
ન ત્વં પશ્યસિ તાનદ્ય ન ત્વાં પશ્યન્તિ તેઽપિ વા॥ 12-104-17 (68856)
આત્મનોઽધ્રુવતાં પશ્યંસ્તાંસ્ત્વં કિમનુશોચસિ।
બુદ્ધ્યા ચૈવાનુબુદ્ધ્યસ્વ ધ્રુવં હિ ન ચ વિદ્યતે॥ 12-104-18 (68857)
અહં ચ ત્વં ચ નૃપતે સુહૃદઃ શત્રવશ્ચ તે।
અવશ્યં ન ભવિષ્યામઃ સર્વં ચ ન ભવિષ્યતિ॥ 12-104-19 (68858)
યે તુ વિંશતિવર્ષા વૈ ત્રિંશદ્વર્ષાશ્ચ માનવાઃ।
અર્વાગેવ હિ તે સર્વે મરિષ્યન્તિ શરચ્છતાત્॥ 12-104-20 (68859)
અપિ ચેન્મહતો વિત્તાન્ન પ્રમુચ્યતે પૂરુષઃ।
નૈતન્મમેતિ તન્મત્વા કુર્વીત પ્રિયમાત્મનઃ॥ 12-104-21 (68860)
અનાગતં યન્ન મમેતિ વિદ્યા
દતિક્રાન્તં યન્ન મમેતિ વિદ્યાત્।
દિષ્ટં બલીય ઇતિ મન્યમાના
સ્તે પણ્ડિતાસ્તત્સતાં વૃત્તિમાહુઃ॥ 12-104-22 (68861)
અનાઢ્યાશ્ચાપિ જીવન્તિ રાજ્યં ચાપ્યનુશાસતે।
બુદ્ધિપૌરુષસંપન્નાસ્ત્વયા તુલ્યાધિકા જનાઃ॥ 12-104-23 (68862)
ન ચ ત્વમિવ શોચન્તિ તસ્માત્ત્વમપિ મા શુચઃ।
કિં ન ત્વં તૈર્નરૈઃ શ્રેયાંસ્તુલ્યો વા બુદ્ધિપૌરુષૈઃ॥ 12-104-24 (68863)
રાજોવાચ। 12-104-25x (5614)
યાદૃચ્છિકં સર્વમાસીત્તદ્રાજ્યમિતિ ચિન્તયે।
હ્રિયતે સર્વમેવેદં કાલેન મહતા દ્વિજ॥ 12-104-25 (68864)
તસ્યૈવ હ્રિયમાણસ્ય સ્રોતસેવ તપોધન।
ફલમેતત્પ્રપશ્યામિ યથાલબ્ધેન વર્તયન્॥ 12-104-26 (68865)
મુનિરુવાચ। 12-104-27x (5615)
અનાગતમતીતં ચ યાથાતથ્યવિનિશ્ચયાત્।
નાનુશોચેત કૌસલ્ય સર્વાર્થેષુ તથા ભવ॥ 12-104-27 (68866)
અવાપ્યાન્કામયન્નર્થાન્નાનવાપ્યાન્કદાચન।
પ્રત્યુત્પન્નાનનુભવન્મા શુચસ્ત્વમનાગતાન્॥ 12-104-28 (68867)
યથાલબ્ધોપપન્નાર્થૈસ્તથા કૌસલ્ય રંસ્યસે।
કચ્ચિચ્છુદ્ધસ્વભાવેન શ્રિયા હીનો ન શોચસિ॥ 12-104-29 (68868)
પુરસ્તાદ્ભૂતપૂર્વત્વાદ્ધીનભોગ્યો હિ દુર્મતિઃ।
ધાતારં ગર્હતે નિત્યં લબ્ધાર્થશ્ચ ન મૃષ્યતે॥ 12-104-30 (68869)
અનર્હાનપિ ચૈવાન્યાન્મન્યતે શ્રીમતો જનાન્।
એતસ્માત્કારણાદેતદ્દુઃખં ભૂયોઽનુવર્તતે॥ 12-104-31 (68870)
ઈર્ષ્યાભિમાનસંપન્ના રાજન્પુરુષમાનિનઃ।
કચ્ચિત્ત્વં ન તથા પ્રાજ્ઞ મત્સરી કોસલાધિપ॥ 12-104-32 (68871)
સહસ્વ શ્રિયમન્યેષાં યદ્યપિ ત્વયિ નાસ્તિ સા।
અન્યત્રાપિ સતીં લક્ષ્મીં કુશલા ભુઞ્જતે નરાઃ।
અભિનિષ્યન્દતે દેહી શ્રીભૂતશ્ચ દ્વિષજ્જનાત્॥ 12-104-33 (68872)
શ્રિયં ચ પુત્રપૌત્રં ચ મનુષ્યા ધર્મચારિણઃ।
ત્યાગધર્મવિદો ધીરાઃ સ્વયમેવ ત્યજન્ત્યુત॥ 12-104-34 (68873)
`ત્યક્તં સ્વાયંભુવે વંશે શુભેન ભરતેન ચ।
નાનારત્નસમાકીર્ણં રાજ્યં સ્ફીતમિતિ શ્રુતમ્॥ 12-104-35 (68874)
તથાઽન્યૈર્ભૂમિપાલૈશ્ચ ત્યક્તં રાજ્યં મહોદયમ્।
ત્યક્ત્વા રાજ્યાનિ તે સર્વે વને વન્યફલાશિનઃ।
ગતાશ્ચ તપસઃ પારં દુઃખસ્યાન્તં ચ ભૂમિપા॥ 12-104-36 (68875)
બહુસંકુસુકં દૃષ્ટ્વા વિધિત્સાસાધનેન ચ।
તથાન્યે સંત્યજન્ત્યેવ મત્વા પરમદુર્લભમ્॥ 12-104-37 (68876)
ત્વં પુનઃ પ્રાજ્ઞરૂપઃ સન્કૃપણં પરિતપ્યસે।
અકામ્યાન્કામયાનોઽર્થાન્પરાધીનાનુપદ્રવાન્॥ 12-104-38 (68877)
તાં બુદ્ધિમનુવિજ્ઞાય ત્વમેવૈનાન્પરિત્યજ।
અનર્થાશ્ચાર્થરૂપેણ હ્યર્થાશ્ચાનર્થરૂપિણઃ॥ 12-104-39 (68878)
અર્થાયૈવ હિ કેષાંચિદ્ધનનાશા ભવન્ત્યુત।
અનિત્યં તત્સુખં મત્વા શ્રિયમન્યે ન લિપ્સતે॥ 12-104-40 (68879)
રમમાણઃ શ્રિયા કશ્ચિન્નાન્યચ્છ્રેયોઽભિમન્યતે।
તથા તસ્યેહમાનસ્ય સંરમ્ભોઽપિ વિનશ્યતિ॥ 12-104-41 (68880)
કૃચ્છ્રાલ્લબ્ધમભિપ્રેતં યથા કૌસલ્ય નશ્યતિ।
તદા નિર્વિદ્યતે સોઽર્થાત્પરિભગ્નક્રમો નરઃ॥ 12-104-42 (68881)
`અનિત્યાં તાં શ્રિયં મત્વા શ્રિયં વા કઃ પરીપ્સતિ॥' 12-104-43 (68882)
ધર્મમેકેઽભિપદ્યન્તે કલ્યાણાભિજના નરાઃ।
પરત્ર સુખમિચ્છન્તો નિર્વિદ્યેયુશ્ચ લૌકિકાત્॥ 12-104-44 (68883)
જીવિતં સંત્યજન્ત્યેકે ધનલોભપરા નરાઃ।
ન જીવિતાર્થં મન્યન્તે પુરુષા હિ ધનાદૃતે॥ 12-104-45 (68884)
પશ્ય ચૈષાં કૃપણતાં પશ્ય ચૈષામબુદ્ધિતામ્।
અધ્રુવે જીવિતે મોહાદર્થતૃષ્ણામુપાશ્રિતાઃ॥ 12-104-46 (68885)
સંચયે ચ વિનાશાન્તે મરણાન્તે ચ જીવિતે।
સંયોગે ચ વિયોગાન્તે કોનુ વિપ્રણયેન્મનઃ॥ 12-104-47 (68886)
ધનં વા પુરુષો રાજન્પુરુષં વા પુનર્ધનમ્।
અવશ્યં પ્રજહાત્યેવ તદ્વિદ્વાન્કોનુ સંજ્વરેત્॥ 12-104-48 (68887)
અન્યત્રોપનતા હ્યાપત્પુરુષં તોષયત્યુત।
તેન શાન્તિં ન લભતે નાહમેવેતિ કારણાત્॥' 12-104-49 (68888)
અન્યેષામપિ નશ્યન્તિ સુહૃદશ્ચ ધનાનિ ચ।
પશ્ય બુદ્ધ્યા મનુષ્યાણાં તુલ્યામાપદમાત્મનઃ।
નિયચ્છ યચ્છ સંયચ્છ ઇન્દ્રિયાણિ મનસ્તથા॥ 12-104-50 (68889)
પ્રતિષેદ્ધા ન ચાપ્યેષુ દુર્બલેષ્વહિતેષુ ચ॥ 12-104-51 (68890)
પ્રાપ્તિસૃષ્ટેષુ ભાવેષુ વ્યપકૃષ્ટેષ્વસંભવે।
પ્રજ્ઞાનતૃપ્તો વિક્રાન્તસ્ત્વદ્વિધો નાનુશોચતિ॥ 12-104-52 (68891)
અલ્પમિચ્છન્નચપલો મૃદુર્દાન્તઃ સુસંસ્થિતઃ।
બ્રહ્મચર્યોપપન્નશ્ચ ત્વદ્વિધો નૈવ મુહ્યતિ॥ 12-104-53 (68892)
ન ત્વેવ જાલ્મીં કાપાલીં વૃત્તિમેષિતુમર્હસિ।
નૃશંસવૃત્તિં પાપિષ્ઠાં દુઃખાં કાપુરુષોચિતામ્॥ 12-104-54 (68893)
અપિ મૂલફલાહારો રમસ્વૈકો મહાવને।
વાગ્યતઃ સંગૃહીતાત્મા સર્વભૂતદયાન્વિતઃ॥ 12-104-55 (68894)
સદૃશં પણ્ડિતસ્યૈતદીષાદન્તેન હસ્તિના।
યદેકો રમતેઽરણ્યે યચ્ચાપ્યલ્પેન તુષ્યતિ॥ 12-104-56 (68895)
મહાહ્રદઃ સંક્ષુભિત આત્મનૈવ પ્રસીદતિ।
`એવં નરઃ સ્વત્માનૈવ કૃતપ્રજ્ઞઃ પ્રસીદતિ॥' 12-104-57 (68896)
એતદેવં ગતસ્યાહં સુખં પશ્યામિ કેવલમ્।
અસંભવે શ્રિયો રાજન્હીનસ્ય સચિવાદિભિઃ।
દૈવે પ્રતિનિવિષ્ટે ચ કિં શ્રેયો મન્યતે ભવાન્॥ ॥ 12-104-58 (68897)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુરધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 104॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-104-4 ભાગી ભાગાર્હઃ। ઈહમાનો યતમાનઃ॥ 12-104-6 ઇતરેણ શારીરેણ॥ 12-104-7 નિર્વિદ્ય વિરજ્ય। કામાદ્વિષયભોગાત્। બુદ્ધિમયં વસુ જ્ઞાનરૂપં ધનમ્॥ 12-104-12 ઇયં નિર્વિદ્યતીતિ શ્લોકેન ત્વયા પ્રોક્તા। અહં ચ યચ્ચ મમાઽસ્ત્યેતત્સર્વમનિત્યમિતિ જાનતસ્તે ત્વયા॥ 12-104-13 નાસ્તિ તુચ્છત્વાત્॥ 12-104-22 તન્નિર્મમત્વમ્॥ 12-104-25 યાદૃચ્છિકમયત્નાદાગતમ્॥ 12-104-26 એતચ્છોકાખ્યં ફલં યથાલબ્ધેન વર્તયન્ જીવન્નપિ પશ્યામિ। યાદૃચ્છિકસ્ય નાશેન જીવનાલોપેઽપિ શોકો ન નશ્યતીત્યર્થઃ॥ 12-104-30 ન મૃષ્યતે તૈર્ન સંતુષ્યતિ॥ 12-104-33 અન્યત્ર શત્રૌ। કુશલા નિર્મત્સરાઃ। અભિનિષ્યદન્તે પ્રસ્રવતિ॥ 12-104-37 વિધિત્સા ક્રિયાણામનુપરમસ્તેન સાધનેન ચ સંકુસુકમસ્થિરમ્॥ 12-104-38 ઉપદ્રવાનસ્થિરાન્॥ 12-104-39 અર્થરૂપેણ ભાસમાનાઃ॥ 12-104-40 આદ્યસ્યોદાહરણં અર્થાયેતિ॥ 12-104-41 દ્વિતીયસ્યોદાહરણ રમમાણ ઇતિ॥ 12-104-42 પરિભગ્નકમો નષ્ટારમ્ભઃ॥ 12-104-47 વિપ્રણયેદ્દદ્યાત્॥ 12-104-50 નિયમ્ય સર્વં સઙ્ગં ચ ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-104-52 પ્રતિકૃષ્ટેષુ ભાગ્યેષુ વ્યપકૃષ્ટેષુ સંભવે ઇતિ ટ.થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 105
॥ શ્રીઃ ॥
12.105. અધ્યાયઃ 105
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજ્ઞાં શત્રુજયોપાયપ્રતિપાદકકૌસલ્યકાલકવૃક્ષીયસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-105-0 (68898)
મુનિરુવાચ। 12-105-0x (5616)
અથ ચેત્પૌરુષં કિંચિત્ક્ષત્રિયાત્મનિ પશ્યસિ।
બ્રવીમ્યહં તુ તે નીતિં રાજ્યસ્ય પ્રતિપત્તયે॥ 12-105-1 (68899)
તાં ચચ્છક્ષ્યસ્યનુષ્ઠાતું કર્મ ચૈવ કરિષ્યસિ।
શૃણુ સર્વમશેષેણ યત્તે વક્ષ્યામિ તત્ત્વતઃ॥ 12-105-2 (68900)
આચરિષ્યસિ ચેત્કર્મ મહતોઽર્થાનવાપ્સ્યસિ।
રાજ્યં વા રાજ્યમન્ત્રં વા મહતીં વા પુનઃ શ્રિયમ્।
યદ્યેતદ્રોચતે રાજન્પુનર્બ્રૂહિ બ્રવીમિ તે॥ 12-105-3 (68901)
રાજોવાચ। 12-105-4x (5617)
બ્રવીતુ ભગવાન્નીતિમભિપન્નોઽસ્મ્યધીહિ ભો।
અમોઘ એવ મેઽદ્યાસ્તુ ત્વયા સહ સમાગમઃ॥ 12-105-4 (68902)
મુનિરુવાચ। 12-105-5x (5618)
હિત્વા માનં ચ દમ્ભં ચ ક્રોધં હર્ષ ભયં તથા।
પ્રત્યમિત્રાણિ સેવસ્વ પ્રણિપત્ય કૃતાઞ્જલિઃ।
તમુત્તમેન શૌચેન કર્મણા ચાવધારય॥ 12-105-5 (68903)
દાતુમર્હતિ તે વિત્તં વૈદેહઃ સત્યવિક્રમઃ।
પ્રમાણં સર્વભૂતેષુ પ્રગ્રહં ચ ગમિષ્યસિ॥ 12-105-6 (68904)
તતઃ સહાયાન્સોત્સાહાઁલ્લપ્સ્યસેઽવ્યસનાઞ્શુચીન્।
વર્તમાનઃ સ્વશાસ્ત્રે વૈ સંયતાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ।
અભ્યુદ્ધરતિ ચાત્માનં પ્રસાદયતિ ચ પ્રજાઃ॥ 12-105-7 (68905)
તેનૈવ ત્વં ધૃતિમતા શ્રીમતા ચાપિ સત્કૃતઃ।
પ્રમાણં સર્વભૂતેષુ ગત્વા ચ ગ્રહણં મહત્॥ 12-105-8 (68906)
તતઃ સુહૃદ્બલં લબ્ધ્વા મન્ત્રયિત્વા સુમન્ત્રિતમ્।
સાન્ત્વેન ભેદયિત્વાઽરીન્બિલ્વં બિલ્વેન શાતય।
પરૈર્વા સંવિદં કૃત્વા બલમપ્યસ્ય ઘાતય॥ 12-105-9 (68907)
અલભ્યા યે શુભા ભાવાઃ સ્ત્રિયશ્ચાચ્છાદનાનિ ચ।
શય્યાસનાનિ યાનાનિ મહાર્હાણિ ગૃહાણિ ચ॥ 12-105-10 (68908)
પક્ષિણો મૃગજાતાનિ રસગન્ધાઃ ફલાનિ ચ।
તેષ્વેવ સજ્જયેથાસ્ત્વં યથા નશ્યેત્સ્વયં પરઃ॥ 12-105-11 (68909)
યદ્યેવં પ્રતિષેદ્ધવ્યો યદ્યુપેક્ષણમર્હતિ।
`સદૈવ રાજશાર્દૂલ વિદુષા હિતમિચ્છતા।'
ન જાતુ વિવૃતઃ કાર્યઃ શત્રુઃ સુનયમિચ્છતા॥ 12-105-12 (68910)
વસસ્વ પુરમામિત્રં વિષયે મિત્રસંમતઃ।
ભજસ્વ શ્વેતકાકીયૈર્મિત્રધર્મમનથૈકૈઃ॥ 12-105-13 (68911)
આરમ્ભાંશ્ચાસ્ય મહતો દુષ્કરાન્સંપ્રયોજય।
નદીબન્ધવિભેદાંશ્ચ બલવદ્ભિર્વિરુધ્યતામ્॥ 12-105-14 (68912)
ઉદ્યાનાનિ મહાર્હાણિ શયનાન્યાસનાનિ ચ।
પ્રીતિભોગમુખેનૈવ કોશમસ્ય વિરોચય॥ 12-105-15 (68913)
યજ્ઞદાને પ્રશંસાસ્મૈ બ્રાહ્મણાનનુવર્તય।
તે ત્વા પ્રિયં કરિષ્યન્તિ તચ્છેત્સ્યન્તિ વૃકા ઇવ॥ 12-105-16 (68914)
અસંશયં પુણ્યશીલાઃ પ્રાપ્નોતિ પરમાં ગતિમ્।
ત્રિવિષ્ટપે પુણ્યતમં સ્થાનં પ્રાપ્નોતિ શાશ્વતમ્॥ 12-105-17 (68915)
કોશક્ષયે ત્વમિત્રાણાં વશં કૌસલ્ય ગચ્છતિ।
ઉભયત્ર પ્રયુક્તસ્ય ધર્મે ચાધર્મ એવ ચ॥ 12-105-18 (68916)
ફલાર્થમૂલમુચ્છિદ્યાત્તેન નન્દન્તિ શત્રવઃ।
ન ચાસ્મૈ માનુષં કર્મ દૈવપ્રસ્યોપવર્ણય॥ 12-105-19 (68917)
અસંશયં દૈવપરઃ ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ।
યાજયૈનં વિશ્વજિતા સર્વસ્વેન વિયુજ્યતામ્॥ 12-105-20 (68918)
તતો ગચ્છત્યસિદ્ધાર્થઃ પીડયાનો મહાજનમ્।
ત્યાગધર્મવિદં પુણ્યં કંચિદસ્યોપવર્ણય॥ 12-105-21 (68919)
અપિ ત્યાગં બુભૂષેત કચ્ચિદ્ગચ્છેદનામયમ્।
સિદ્ધેનૌષધિયોગેન સર્વશત્રુવિનાશિના।
ગજાનશ્વાન્મનુષ્યાંશ્ચ કૃતકૈરુપઘાતય॥ 12-105-22 (68920)
એતે ચાન્યે ચ બહવો દમ્ભયોગાઃ સુચિન્તિતાઃ।
શક્યા વિપહતા કર્તું ન ક્લીબેન નૃપાત્મજ॥ ॥ 12-105-23 (68921)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 105॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-105-4 અભિપન્નોઽસ્મિ પૌરુષેણેતિ શેષઃ॥ 12-105-6 પ્રમાણં વિશ્વાસમ્॥ 12-105-7 સ્વશાસ્ત્રે નીતિશાસ્ત્રે॥ 12-105-8 ગ્રહણં આદરમ્॥ 12-105-13 શ્વેતકાકીયૈઃ શ્વા ચ એતશ્ચ કાકશ્ચ તેષામિતિ ધર્માઃ। ક્રમેણ નિત્યં જાગરૂકત્વભયચકિતત્વપરેઙ્ગિતજ્ઞત્વાનિ તૈઃ ઉપાયૈઃ મિત્રધર્મં ભજસ્વ। શ્વેત ઇત્યત્રોમાડોશ્ચેતિ પરરૂપમ્। એતો મૃગઃ॥ 12-105-14 નદીવચ્ચ વિરોધાંશ્ચેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આરમ્ભાન્વિરોધાંશ્ચ મહાનદીવદ્દુસ્તરાનિત્યર્થઃ॥ 12-105-18 ધર્માધર્માભ્યાં કોશક્ષયે સતિ॥ 12-105-19 ફલસ્ય સ્વર્ગાદેઃ અર્થસ્ય જયાદેઃ મૂલકારણં કોશઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 106
॥ શ્રીઃ ॥
12.106. અધ્યાયઃ 106
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કાલકવૃક્ષીયનિદેશેન કૌસલ્યસ્ય પુના રાજ્યપ્રાપ્ત્યાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-106-0 (68922)
રાજોવાચ। 12-106-0x (5619)
ન નિકૃત્યા ન દમ્ભેન બ્રહ્મન્નિચ્છામિ જીવિતુમ્।
નાધર્મયુક્તાનિચ્છેયમર્થાન્સુમહતોઽપ્યહમ્॥ 12-106-1 (68923)
પુરસ્તાદેવ ભગવન્મયૈતદપવર્જિતમ્।
યેન પાપં ન શઙ્કેત યદ્વા કૃત્સ્નં હિતં ભવેત્॥ 12-106-2 (68924)
આનૃશંસ્યેન ધર્મેણ લોકે હ્યસ્મિઞ્જિજીવિષુઃ।
નાહમેતદલં કર્તું નૈતન્મય્યુપપદ્યતે॥ 12-106-3 (68925)
મુનિરુવાચ। 12-106-4x (5620)
ઉપપન્નસ્ત્વમેતેન યથા ક્ષત્રિય ભાષસે।
પ્રકૃત્યા હ્યુપપન્નોઽસિ બુદ્ધ્યા ચાદ્ભુતદર્શનઃ॥ 12-106-4 (68926)
ઉભયોરેવ સાહ્યાર્થે યતિષ્યે તવ તસ્ય ચ।
સંશ્લેષં વા કરિષ્યામિ શાશ્વતં હ્યનપાયિનમ્॥ 12-106-5 (68927)
ત્વાદૃશં હિ કુલે જાતભનૃશંસં બહુશ્રુતમ્।
અમાત્યં કો ન કુર્વીત રાજ્યપ્રણયકોવિદમ્॥ 12-106-6 (68928)
યસ્ત્વં પ્રવ્રાજિતો રાજ્યાદ્વ્યસનં ચોત્તમં ગતઃ।
આનૃશંસ્યેન વૃત્તેન ક્ષત્રિયેચ્છસિ જીવિતુમ્॥ 12-106-7 (68929)
આગન્તા મદ્ગૃહં તાત વૈદેહઃ સત્યસંગરઃ।
અથાહં તં નિયોક્ષ્યામિ તત્કરિષ્યત્યસંશયમ્॥ 12-106-8 (68930)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-106-9x (5621)
તત આહૂય વૈદેહં મુનિર્વચનમબ્રવીત્।
અયં રાજકુલે જાતો વિદિતાભ્યન્તરો મમ॥ 12-106-9 (68931)
આદર્શ ઇવ શુદ્ધાત્મા શારદશ્ચન્દ્રમા યથા।
નાસ્મિન્પશ્યામિ વૃજિનં સર્વતો મે પરીક્ષિતઃ॥ 12-106-10 (68932)
તેન તે સંધિરેવાસ્તુ વિશ્વસાસ્મિન્યથા મયિ।
ન રાજ્યમનમાત્યેન શક્યં શાસ્તુમમિત્રહન્॥ 12-106-11 (68933)
અમાત્ય શુદ્ધ એવ સ્યાદ્બુદ્ધિસંપન્ન એવ વા।
તસ્માચ્ચૈવ ભયં રાજ્ઞઃ પશ્ય રાજ્યસ્ય યોજનમ્॥ 12-106-12 (68934)
ધર્માત્મનાં ક્વચિલ્લોકે નાન્યાસ્તિ ગતિરીદૃશી।
તદા રાજપુત્રોઽયં સતાં માર્ગમનુષ્ઠિતઃ।
અસંગૃહીતસ્ત્વેવૈષ ત્વયા ધર્મપુરોગમઃ॥ 12-106-13 (68935)
સંસેવ્યમાનઃ શત્રૂંસ્તે ગૃહ્ણીયાન્મહતો ગણાન્॥ 12-106-14 (68936)
યદ્યયં પ્રતિયુદ્ધ્યેત સ્વકર્મ ક્ષત્રિયસ્ય તત્।
જિગીષમાણસ્ત્વાં યુદ્ધે પિતૃપૈતામહે પદે॥ 12-106-15 (68937)
ત્વં અપિ પ્રતિયુદ્ધ્યેથા વિજિગીષુર્વ્રતે સ્થિતઃ।
અયુદ્ધ્વૈવ નિયોગાન્મે વશે કુરુ હિતે સ્થિતઃ॥ 12-106-16 (68938)
સ ત્વં ધર્મમવેક્ષસ્વ હિત્વા લોભમસાંપ્રતમ્।
ન ચ કામાન્ન ચ દ્રોહાત્સ્વધર્મં હાતુમર્હસિ॥ 12-106-17 (68939)
નૈવ નિત્યં જયસ્તાત નૈવ નિત્યં પરાજયઃ।
તસ્માજ્જયશ્ચ ભોક્તવ્યો ભોક્તવ્યશ્ચ પરાજયઃ॥ 12-106-18 (68940)
આત્મન્યપિ ચ સંદૃશ્યાવૃભૌ જયપરાજયૌ।
નિઃશેષકારિણાં તાત નિઃશેષકરણાદ્ભયમ્॥ 12-106-19 (68941)
ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચેદં વચનં બ્રાહ્મણર્ષભમ્।
પ્રતિપૂજ્યાભિસત્કૃત્ય પૂજાર્હમનુમાન્ય ચ॥ 12-106-20 (68942)
યથા બ્રૂયાન્મહાપ્રાજ્ઞો યથા બ્રૂયાન્મહાશ્રુતઃ।
શ્રેયસ્કામો યથા બ્રૂયાદુભયોરેવ તત્ક્ષમમ્॥ 12-106-21 (68943)
યદ્યદ્વચનમુક્તોઽસ્મિ કરિષ્યામિ ચ તત્તથા।
એતદ્ધિ પરમં શ્રેયો ન મેઽત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 12-106-22 (68944)
તતઃ કૌસલ્યમાહૂય મૈથિલો વાક્યમબ્રવીત્।
ધર્મતો બુદ્ધિતશ્ચૈવ બલેન ચ જિતં મયા॥ 12-106-23 (68945)
અહં ત્વયા ચાત્મગુણૈર્જિતઃ પાર્થિવસત્તમ।
આત્માનમનવજ્ઞાય જિતવદ્વર્તતાં ભવાન્॥ 12-106-24 (68946)
નાવમન્યામિ તે બુદ્ધિં નાવમન્યે ચ પૌરુષમ્।
નાવમન્યે જયામીતિ જિતવદ્વર્તતાં ભવાન્॥ 12-106-25 (68947)
યથાવત્પૂજિતો રાજન્ગૃહં ગન્તાસિ મે ગૃહાત્।
તતઃ સંપૂજ્ય તૌ વિપ્રં વિશ્વસ્તૌ જગ્મતુર્ગૃહાન્॥ 12-106-26 (68948)
વૈદેહસ્ત્વથ કૌસલ્યં પ્રવેશ્ય ગૃહમઞ્જસા।
પ્રાદ્યાર્ધ્યમધુપર્કૈસ્તં પૂજાર્હં પ્રત્યપૂજયત્॥ 12-106-27 (68949)
દદૌ દુહિતરં ચાસ્મૈ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ।
એષ રાજ્ઞાં પરો ધર્મઃ સમૌ જયપરાજયૌ॥ ॥ 12-106-28 (68950)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષ઼ડધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 106॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-106-5 તસ્ય વિદેહસ્ય॥ 12-106-6 ત્વાદૃશા રાજાનં લબ્ધ્વા અમાત્યકર્મ કો ન કુર્વીતાઽપિતુ સર્વોઽપિ માદૃશઃ કુર્વીતૈવેત્યર્થઃ॥ 12-106-7 ઉત્તમં મહૃત્॥ 12-106-14 ગણાઞ્શત્રુસઙ્ઘાન્॥ 12-106-17 અસાંપ્રતમનુચિતમ્॥ 12-106-24 જિતવત્પ્રાપ્તજયઇવ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 107
॥ શ્રીઃ ॥
12.107. અધ્યાયઃ 107
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ગણવૃદ્ધિપ્રકારાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-107-0 (68951)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-107-0x (5622)
બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશાં શૂદ્રાણાં ચ પરંતપ।
ધર્મવૃત્તં ચ વિત્તં ચ વૃત્ત્યુપાયાઃ ફલાનિ ચ॥ 12-107-1 (68952)
રાજ્ઞાં વૃત્તં ચ કોશં ચ કોશસંચયનં જયઃ।
અમાત્યગુણવૃત્તિશ્ચ પ્રકૃતીનાં ચ વર્ધનમ્॥ 12-107-2 (68953)
ષાઙ્ગુણ્યગુણકલ્પશ્ચ સેનાનીતિસ્તથૈવ ચ।
દુષ્ટસ્ય ચ પરિજ્ઞાનમદુષ્ટસ્ય ચ લક્ષણમ્॥ 12-107-3 (68954)
સમહીનાધિકાનાં ચ યથાવલ્લક્ષણં ચ યત્।
મધ્યમસ્ય ચ તુષ્ટ્યર્થં યથા સ્થેયં વિવર્ધતા॥ 12-107-4 (68955)
ક્ષીણગ્રહણવૃત્તિશ્ચ યથા ધર્મં પ્રકીર્તિતમ્।
લઘુનાઽદેશરૂપેણ ગ્રન્થયોગેન ભારત॥ 12-107-5 (68956)
વિજિગીષોસ્તથા વૃત્તમુક્તં ચૈવ તથૈવ તે।
ગણાનાં વૃત્તિમિચ્છામિ શ્રોતું મતિમતાં વર॥ 12-107-6 (68957)
યથા ગણાઃ પ્રવર્ધન્તે ન ભિદ્યન્તે ચ ભારત।
અરીંશ્ચ વિજિગીષન્તે સુહૃદઃ પ્રાપ્નુવન્તિ ચ॥ 12-107-7 (68958)
ભેદમૂલો વિનાશો હિ ગણાનામુપલક્ષયે।
મન્ત્રસંવરણં દુઃખં બહૂનામિતિ મે મતિઃ॥ 12-107-8 (68959)
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું નિખિલેન પરંતપ।
યથા ચ તે ન ભિદ્યેરંસ્તચ્ચ મે વદ ભારત॥ 12-107-9 (68960)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-107-10x (5623)
ગણાનાં ચ કુલાનાં ચ રાજ્ઞાં ભરતસત્તમ।
વૈરસંદીપનાવેતૌ લોભામર્ષૌ નરાધિપ॥ 12-107-10 (68961)
લોભમેકો હિ વૃણુતે તતોઽમર્ષમનન્તરમ્।
તતો હ્યમર્ષસંયુક્તાવન્યોન્યજનિતાશયૌ॥ 12-107-11 (68962)
ચારમન્ત્રબલાદાનૈઃ સામદાનવિભેદનૈઃ।
ક્ષયવ્યયભયોપાયૈઃ પ્રકર્ષન્તીતરેતરમ્॥ 12-107-12 (68963)
તત્રાદાનેન ભિદ્યન્તે ગણાઃ સંઘાતવૃત્તયઃ।
ભિન્ના વિમનસઃ સર્વે ગચ્છન્ત્યરિવશં ભયાત્॥ 12-107-13 (68964)
ભેદે ગણા વિનશ્યુર્હિ ભિન્નાસ્તુ સુજયાઃ પરૈઃ।
તસ્માત્સંઘાતયોગેન પ્રયતેરન્ગણાઃ સદા॥ 12-107-14 (68965)
અર્થાશ્ચૈવાધિગમ્યન્તે સંઘાતબલપૌરુષૈઃ।
બ્રાહ્માશ્ચ મૈત્રીં કુર્વન્તિ તેષુ સંઘાતવૃત્તિષુ॥ 12-107-15 (68966)
જ્ઞાનવૃદ્ધાઃ પ્રશંસન્તિ શુશ્રૂષન્તઃ પરસ્પરમ્।
વિનિવૃત્તાભિસંધાનાઃ સુખમેધન્તિ સર્વશઃ॥ 12-107-16 (68967)
ધર્મિષ્ઠાન્વ્યવહારાંશ્ચ સ્થાપયન્તશ્ચ શાસ્ત્રતઃ।
યથાવત્પ્રતિપશ્યન્તો વિવર્ધન્તે ગણોત્તમાઃ॥ 12-107-17 (68968)
પુત્રાન્ભ્રાતૃન્નિગૃહ્ણન્તો વિનયન્તશ્ચ તાન્સદા।
વિનીતાંશ્ચ પ્રગૃહ્ણન્તો વિવર્ધન્તે ગણોત્તમાઃ॥ 12-107-18 (68969)
ચારમન્ત્રવિધાનેષુ કોશસંનિચયેષુ ચ।
નિત્યયુક્તા મહાબાહો વર્ધન્તે સર્વતો ગણાઃ॥ 12-107-19 (68970)
પ્રાજ્ઞાંશ્ચારાન્મહોત્સાહાન્કર્મસુ સ્થિરપૌરુષાન્।
માનયન્તઃ સદા યુક્તા વિવર્ધન્તે ગણા નૃપ॥ 12-107-20 (68971)
દ્રવ્યવન્તશ્ચ શૂરાશ્ચ શસ્ત્રજ્ઞાઃ શાસ્ત્રપારગાઃ।
કૃચ્છ્રાસ્વાપત્સુ સંમૂઢાન્ગણાઃ સંતારયન્તિ તે॥ 12-107-21 (68972)
ક્રોધો ભેદો ભયં દણ્ડઃ કર્ષણં નિગ્રહો વધઃ।
નયત્યરિવશં સદ્યો ગણાન્ભરતસત્તમ॥ 12-107-22 (68973)
તસ્માન્માનયિતવ્યાસ્તે ગણમુખ્યાઃ પ્રધાનતઃ।
લોકયાત્રા સમાયત્તા ભૂયસી તેષુ પાર્થિવ॥ 12-107-23 (68974)
મન્ત્રગુપ્તિઃ પ્રધાનેષુ ચારશ્ચામિત્રકર્શણ।
ન ગણાઃ કૃત્સ્નશો મન્ત્રં શ્રોતુમર્હન્તિ ભારત॥ 12-107-24 (68975)
ગણમુખ્યૈસ્તુ સંભૂય કાર્યં ગણહિતં મિથઃ॥ 12-107-25 (68976)
પૃથગ્ગણસ્ય ભિન્નસ્ય વિતતસ્ય તતોઽન્યથા।
અર્થાઃ પ્રત્યવસીદન્તિ તથાઽનર્થા ભવન્તિ વ॥ 12-107-26 (68977)
તેષામન્યોન્યભિન્નાનાં સ્વશક્તિમનુતિષ્ઠતામ્।
નિગ્રહઃ પણ્ડિતૈઃ કાર્યઃ ક્ષિપ્રમેવ પ્રધાનતઃ॥ 12-107-27 (68978)
કુલેષુ કલહા જાતાઃ કુલવૃદ્ધૈરુપેક્ષિતાઃ।
ગોત્રસ્ય નાશં કુર્વન્તિ ગણભેદસ્ય કારકમ્॥ 12-107-28 (68979)
આભ્યન્તરં ભયં રક્ષ્યમસારં બાહ્યતો ભયમ્।
આભ્યન્તરં ભયં રાજન્સદ્યો મૂલાનિ કૃન્તતિ॥ 12-107-29 (68980)
અકસ્માત્ક્રોધમોહાભ્યાં લોભાદ્વાઽપિ સ્વભાવજાત્।
અન્યોન્યં નાભિભાષન્તે તત્પરાભવલક્ષણમ્॥ 12-107-30 (68981)
જાત્યા ચ સદૃશાઃ સર્વે કુલેન સદૃશાસ્તથ।
ન ચોદ્યોગેન બુદ્ધ્યા વા રૂપદ્રવ્યેણ વા પુનઃ॥ 12-107-31 (68982)
ભેદાચ્ચૈવ પ્રદાનાચ્ચ નામ્યન્તે રિપુભિર્ગણાઃ।
તસ્માત્સંઘાતમેવાહુર્ગણાનાં શરણં મહત્॥ ॥ 12-107-32 (68983)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તાધિકસતતમોઽધ્યાયઃ॥ 107॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-107-5 ક્ષીણસ્ય ગ્રહણં વૃત્તિર્જીવિકા ચ। લધુના સુગમેન। આદેશરૂપેણોપદેશાત્મકેન॥ 12-107-6 ગણાનાં શૂરજનસ્તેમાનામ્॥ 12-107-11 એકો રાજા લોભં વૃણુતે। ગણસ્તદાઽસ્મભ્યં ન દદાતી ત્યમર્ષં વૃણુતે॥ 12-107-12 ઇતરેતરં ગણા રાજાનશ્ચ પ્રકર્ષન્તિ॥ 12-107-14 સંઘાતયોગેનૈકમત્યપ્રયોગેણ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 108
॥ શ્રીઃ ॥
12.108. અધ્યાયઃ 108
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ માતૃપિતૃગુરુમહિમાનુવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-108-0 (68984)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ 12-108-0x (5624)
મહાનયં ધર્મપથો બહુશાખશ્ચ ભારત।
કિંસ્વિદેવેહ ધર્માણામનુષ્ઠેયતમં મતમ્॥ 12-108-1 (68985)
કિં કાર્યં સર્વભૂતાનાં ગરીયો ભવતો મતમ્।
યથાઽહં પરમં ધર્મમિહ ચ પ્રેત્ય ચાપ્નુયામ્॥ 12-108-2 (68986)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-108-3x (5625)
માતાપિત્રોર્ગુરૂણાં ચ પૂજા બહુમતા મમ।
અત્ર વર્તન્નરો લોકાન્યશશ્ચ મહદશ્નુતે॥ 12-108-3 (68987)
યદેતે હ્યનુજાનીયુઃ કર્મ તાત સુપૂજિતાઃ।
ધર્મં ધર્મવિરુદ્ધં વા તત્કર્તવ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-108-4 (68988)
ન તૈરભ્યનનુજ્ઞાતો ધર્મમન્યં સમાચરેત્।
યં મે તેઽભ્યનુજાનીયુઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-108-5 (68989)
એત એવ ત્રયો લોકા એત એવાશ્રમાસ્ત્રયઃ।
એત એવ ત્રયો વેદા એત એવ ત્રયોઽગ્નયઃ॥ 12-108-6 (68990)
પિતાવૈ ગાર્હપત્યોઽગ્નિર્માતાઽગ્નિર્દક્ષણઃ સ્મૃતઃ।
ગુરુ વનીયસ્તુ સાઽગ્નિત્રેતા ગરીયસી॥ 12-108-7 (68991)
ત્રિષ્વપ્રમાદ્યન્નેતેષુ ત્રીલ્લોઁકાનપિ જેષ્યસિ।
પિતૃવૃત્ત્યા ત્વિમં લોકં માતૃવૃત્ત્યા તથા પરમ્॥ 12-108-8 (68992)
બ્રહ્મલોકં ગુરોર્વૃત્ત્યા નિયમેન તરિષ્યસિ।
સ--ગેતેષુ વર્તસ્વ ત્રિષુ લોકેષુ ભારત॥ 12-108-9 (68993)
યશઃ પ્રાપ્સ્યસિ ભદ્રં તે ધર્મં ચ સુમહાફલમ્।
નૈતાનતિશયીથાસ્ત્વં નાત્યશ્નીથા ન દૂષયેઃ॥ 12-108-10 (68994)
હિયં પરિચરેશ્ચૈવ તદ્વૈ સુકૃતમુત્તમમ્।
કીર્તિ પુણ્યં યશો લોકાન્પ્રાપ્સ્યસે ત્વં જનાધિપ॥ 12-108-11 (68995)
સર્વે તસ્યાદૃતા લોકા યસ્યૈતે ત્રય આદૃતાઃ।
અનાદૃતાસ્તુ યસ્યૈતે સર્વાસ્તસ્યાફલાઃ ક્રિયાઃ॥ 12-108-12 (68996)
ન ચાયં ન પરો લોકો ન યશસ્તસ્ય ભારત।
અમાનિતા નિત્યમેવ યસ્યૈતે ગુરવસ્ત્રયઃ॥ 12-108-13 (68997)
ન ચાસ્મિન્ન પરે લોકે યશસ્તસ્ય પ્રકાશતે।
યચ્ચાન્યદપિ કલ્યાણં પારત્રં સમુદાહૃતમ્॥ 12-108-14 (68998)
તેભ્ય એવ હિ યત્સર્વં કૃત્યં યન્નિસૃજામ્યહમ્।
તદાસીન્મે શતગુણં સહસ્રગુણમેવ ચ।
તસ્માન્મે સંપ્રકાશન્તે ત્રયો લોકા યુધિષ્ઠિર॥ 12-108-15 (68999)
દશૈવ તુ સદાઽઽચાર્યઃ શ્રોત્રિયાનધિતિષ્ઠતિ।
દશાચાર્યાનુપાધ્યાય ઉપાધ્યાયાન્પિતા દશ॥ 12-108-16 (69000)
પિતૄન્દશ તુ માતૈકા સર્વાં વા પૃથિવીમપિ।
ગુરુત્વેનાભિભવતિ નાસ્તિ માતૃસમો ગુરુઃ॥ 12-108-17 (69001)
ગુરુર્ગરીયાન્પિતૃતો માતૃતશ્ચેતિ મે મતિઃ।
ઉભૌ હિ માતાપિતરૌ જન્મન્યેવોપયુજ્યતઃ॥ 12-108-18 (69002)
શરીરમેતૌ સૃજતઃ પિતા માતા ચ ભારત।
આચાર્યશિષ્ટા યા જાતિઃ સાસમ્યગજરામરા॥ 12-108-19 (69003)
અવધ્યા હિ સદા માતા પિતા ચાપ્યુપચારિણૌ॥ 12-108-20 (69004)
ન સ દુષ્યતિ તત્કૃત્વા ન ચ તે દૂષયન્તિ તમ્।
ધર્માય યતમાનાનાં વિદુર્દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-108-21 (69005)
ય આવૃણોત્યવિતથેન કર્મણા
ઋતં બ્રુવન્નમૃતં સંપ્રયચ્છન્।
તં મન્યેથાઃ પિતરં માતરં ચ
તસ્મૈ ન દ્રુહ્યેત્કૃતમસ્ય જાનન્॥ 12-108-22 (69006)
વિદ્યાં શ્રુત્વા યે ગુરું નાદ્રિયન્તે
પ્રત્યુત્પન્ના મનસા કર્મણા વા।
તેષાં પાપં ભ્રૂણહત્યાવિશિષ્ટં
નાન્યસ્તેભ્યઃ પાપકૃદસ્તિ લોકે।
યથૈવ તે ગુરુભિર્ભાવનીયા
સ્તથૈવ તેષાં ગુરવોઽભ્યર્ચનીયાઃ॥ 12-108-23 (69007)
તસ્માત્પૂજયિતવ્યાશ્ચ સંવિભજ્યાશ્ચ યત્નતઃ।
ગુરવોઽર્ચયિતવ્યાશ્ચ પુરાણં ધર્મમિચ્છતા॥ 12-108-24 (69008)
યેન પ્રીણન્તિ પિતરસ્તેન પ્રીતઃ પ્રજાપતિઃ।
પ્રીણાતિ જનનીયેન પૃથિવી તેન પૂજિતા॥ 12-108-25 (69009)
યેન પ્રીણાત્યુપાધ્યાયસ્તેન સ્યાદ્બ્રહ્મ પૂજિતમ્।
માતૃતઃ પિતૃતશ્ચૈવ તસ્માત્પૂજ્યતમો ગુરુઃ॥ 12-108-26 (69010)
ઋષયશ્ચ હિ દેવાશ્ચ પ્રીયન્તે પિતૃભિઃ સહ।
પૂજ્યમાનેષુ ગુરુષુ તસ્માત્પૂજ્યતમો ગુરુઃ॥ 12-108-27 (69011)
કેનચિન્ન ચ વૃત્તેન હ્યવજ્ઞેયો ગુરુર્ભવેત્।
ન ચ માતા ન ચ પિતો તાદૃશો યાદૃશો ગુરુઃ॥ 12-108-28 (69012)
ન તેઽવમાનમર્હન્તિ ન તેષાં દૂષયેત્કૃતમ્।
ગુરૂણામેવ સત્કારં વિદુર્દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-108-29 (69013)
ઉપાધ્યાયં પિતરં માતરં ચ
યે વિદ્રુહ્યન્તે મનસા કર્મણા વા।
તેષાં પાપં ભ્રૂણહત્યાવિશિષ્ટં
તસ્માન્નાન્યઃ પાપકૃદસ્તિ લોકે॥ 12-108-30 (69014)
ભૃતો ભર્તારં યો ન વિભિર્તિ પુત્રઃ
સ્વયોનિજઃ પિતરં માતરં ચ।
તસ્ય પાપં ભ્રૂણહત્યાવિષિષ્ટં
તસ્માન્નાન્યઃ પાપકૃદસ્તિ લોકે॥ 12-108-31 (69015)
મિત્રદ્રુહઃ કૃતઘ્નસ્ય સ્ત્રીઘ્નસ્ય પિશુનસ્ય ચ।
ચતુર્ણામપિ ચૈતેષાં નિષ્કૃતિં નાનુશુશ્રુમ્॥ 12-108-32 (69016)
એતત્સર્વં મનુનિર્દેશદૃષ્ટં
યત્કર્તવ્યં પુરુષેણેહ કિંચિત્।
એતચ્છ્રેયો નાન્યદસ્માદ્વિશિષ્ટં
સર્વાન્ધર્માનનુસૃત્યૈતદુક્તમ્॥ ॥ 12-108-33 (69017)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 108॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-108-8 વૃત્ત્યા પૂજ્યા॥ 12-108-21 તત્ વધ્યાનામપિ તેષાં અવધં કૃત્વા। તે આરાધિનોઽપિ પિતૃમાતૃગુરવઃ અવધેન નૈનં દૂષયન્તિ। રાજ્ય હિ વધ્યાનામવધે દુષ્યતિ તદ્વન્નાત્રેત્યર્થઃ। ધર્માય દુષ્ટાનામપિ પિત્રાદીનાં પાલનાય યતમાનાનાં યતમાનાન્દેવા અપ્યનુગ્રાહ્યત્વેન વિદુઃ॥ 12-108-22 આવૃણોતિ અનુગૃહ્ણાતિ। કર્મણા પ્રવચનેન। ઋતં વેદમ્॥ 12-108-32 સ્ત્રીઘ્નસ્ય ગુરુધાતિનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-108-33 અનુસૃત્યૈકીકૃત્ય। એતત્સારભૂતમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 109
॥ શ્રીઃ ॥
12.109. અધ્યાયઃ 109
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સત્યાનૃતવિવેચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-109-0 (69018)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-109-0x (5626)
કથં ધર્મે સ્થાતુમિચ્છન્નરો વર્તેત ભારત।
તત્ત્વં જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-109-1 (69019)
સત્યં ચૈવાનૃતં ચોભે લોકાનાવૃત્ય તિષ્ઠતઃ।
તયોઃ કિમાચરેદ્રાજન્પુરુષો ધર્મનિશ્ચિતઃ॥ 12-109-2 (69020)
કિંસ્વિત્સત્યં કિમનૃતં કિંસ્વિદ્ધર્મ્યં સનાતનમ્।
કસ્મિન્કાલે વદેત્સત્યં કસ્મિન્વાઽપ્યનૃતં વદેત્॥ 12-109-3 (69021)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-109-4x (5627)
સત્યસ્ય વચનં સાધુ ન સત્યાદ્વિદ્યતે પરમ્।
યત્તુ લોકે સુદુર્જ્ઞેયં તત્તે વક્ષ્યામિ ભારત॥ 12-109-4 (69022)
ભવેત્સત્યં ન વક્તવ્યં વક્તવ્યમનૃતં ભવેત્।
યત્રાનૃતં ભવેત્સત્યં સત્યં વાઽપ્યનૃતં ભવેત્॥ 12-109-5 (69023)
તાદૃશો વર્ધતે પાપો યત્ર સત્યમનિશ્ચિતમ્।
સત્યાનૃતે વિનિશ્ચિત્ય તતો ભવતિ ધર્મવિ॥ 12-109-6 (69024)
અપ્યનાર્યોઽકૃતપ્રજ્ઞઃ પુરુષોઽપ્યતિદારુણઃ।
સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યં બલાકોઽન્ધવધાદિવ॥ 12-109-7 (69025)
કિમાશ્ચર્યં ચ યન્મૂઢો ધર્મકામોઽપ્યધર્મવિત્।
સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યં ગઙ્ગાયામિવ કૌશિકઃ॥ 12-109-8 (69026)
તાદૃશોઽયમનુપ્રશ્નો યત્ર ધર્મઃ સુદુર્વિદઃ।
દુષ્કારં ચાપિ સંખ્યાતું તર્કેણાત્ર વ્યવસ્યતિ॥ 12-109-9 (69027)
પ્રભવાર્થાય ભૂતાનાં ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્।
યઃ સ્યાત્પ્રભવસંયુક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-10 (69028)
`અહિંસા સત્યમક્રોધસ્તપો દાનં દમો મતિઃ।
અનસૂયાઽપ્યસામર્થ્યમનીર્ષ્યા શીલમેવ ચ॥ 12-109-11 (69029)
એષ ધર્મઃ કુરુશ્રેષ્ઠ કથિતં પરમેષ્ઠિના।
બ્રહ્મણા દેવદેવેન અયં ચૈવ સનાતનઃ॥ 12-109-12 (69030)
અસ્મિન્ધર્મે સ્થિતો રાજન્નરો ભદ્રાણિ પશ્યતિ।
શ્રૌતો વધાત્મકો ધર્મ અહિંસાપરમાર્થિકઃ॥' 12-109-13 (69031)
ધારણાદ્ધર્મમિત્યાહુર્ધર્મેણ વિધૃતાઃ પ્રજાઃ।
યઃ સ્યાદ્ધારણસંયુક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચઃ॥ 12-109-14 (69032)
અહિંસાર્થાય ભૂતાનાં ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્।
યઃ સ્યાદહિંસાસંયુક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-15 (69033)
શ્રુતિં ધર્મં વદન્ત્યન્યે માનાન્યાહુઃ પરે જનાઃ।
ન ચ તં સ્વભ્યસૂયામો ન હિ સર્વં વિધીયતે॥ 12-109-16 (69034)
યેઽન્યાયેન જિહીર્ષન્તો ધનમિચ્છન્તિ કર્હિચિત્।
તેભ્યસ્તુ ન તદાખ્યેયં સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-17 (69035)
અકૂજનેન ચેન્મોક્ષો નાવકૂજેત્કથંચન।
અવશ્યં કૂજિતવ્યં વા શઙ્કેરન્વાઽપ્યકૂજનાત્॥ 12-109-18 (69036)
`યેઽન્યે વાઽપ્યનૃતં કુર્યુઃ કુર્યાદેવ વિચારણમ્।
શ્રેયસ્તત્રાનૃતં વક્તું સત્યાદિતિ વિચારિતમ્॥ 12-109-19 (69037)
અક્ષયાદ્યો વધં રાજન્કુર્યાદેવાવિચારયન્।
અબુધ્વાઽનુશયે દોષં શ્રેયસ્તચ્ચાનૃતં ભવેત્॥ 12-109-20 (69038)
ન સ્તેનઃ સહ સંબન્ધાન્મુચ્યતે શપથાદપિ।'
શ્રેયસ્તત્રાનૃતં વક્તું સત્યાદિતિ હિ ધારણા॥ 12-109-21 (69039)
યઃ પાપૈઃ સહ સંબન્ધાન્મુચ્યતે શપથાદપિ।
ન ચ તેભ્યો ધનં દદ્યાચ્છક્યે સતિ કથંચન।
પાપેભ્યો હિ ધનં દત્તં દાતારમપિ પીડયેત્॥ 12-109-22 (69040)
સ્વશરીરોપરોધેન ધનમાદાતુમિચ્છતઃ।
સત્યસંપ્રતિપત્ત્યર્થં યદ્બ્રૂયુઃ સાક્ષિણઃ ક્વચિત્।
અનુક્ત્વા તત્ર તદ્વાચ્યં સર્વે તેઽનૃતવાદિનઃ॥ 12-109-23 (69041)
પ્રાણાત્યયે વિવાહે ચ વક્તવ્યમનૃતં ભવેત્।
અર્થસ્ય રક્ષણાર્થાય પરેષાં ધર્મકારણાત્॥ 12-109-24 (69042)
પરેષાં સિદ્ધિમાકાઙ્ક્ષન્ન ચ સ્યાદ્ધર્મભિક્ષુકઃ।
પ્રતિશ્રુત્ય ન દાતવ્યં શ્વઃ કાર્યસ્તુ બલાત્કૃતઃ॥ 12-109-25 (69043)
યઃ કશ્ચિદ્ધર્મસમયાત્પ્રચ્યુતો ધર્મજીવનઃ।
દણ્ડેનૈવ સ હન્તવ્યસ્તં પન્થાનં સમાશ્રિતઃ॥ 12-109-26 (69044)
ચ્યુતઃ સદૈવ ધર્મેભ્યો ધનવાન્ધર્મમાશ્રિતઃ।
કથં સ્વધર્મમુત્સૃજ્ય તમિચ્છેદુપજીવિતુમ્॥ 12-109-27 (69045)
સર્વોપાયૈર્નિયન્તવ્યઃ પાપો નિકૃતિજીવનઃ।
ધનમિત્યેવ પાપાનાં સર્વેષામિહ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-28 (69046)
અવિવાહ્યા હ્યસંભોજ્યા નિકૃત્યા નિરયં ગતાઃ।
ચ્યુતા દેવમનુષ્યેભ્યો યથા પ્રેતાસ્તથૈવ તે।
[નિર્યજ્ઞાસ્તપસા હીના મા સ્મ તૈઃ સહ સંગમઃ॥] 12-109-29 (69047)
ધનાદાનાદ્દુઃખતરં જીવિતા ધિક્પ્રયોજનમ્।
ઇદં તે રોચતાં ધર્મ ઇતિ વાચ્યં પ્રયત્નતઃ॥ 12-109-30 (69048)
ન કશ્ચિદસ્તિ પાપાનાં ધર્મ ઇત્યેષ નિશ્ચયઃ।
તથાવિધં ચ યો હન્યાન્ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 12-109-31 (69049)
સ્વકર્મણા હતં હન્તિ હત એવ સ હન્યતે।
તેષુ યઃ સમયં કશ્ચિત્કુર્વીત હતબુદ્ધિષુ॥ 12-109-32 (69050)
યથા કાકાસ્તથૈવ શ્વા તથૈવોપધિજીવનઃ।
ઊર્ધ્વં દેહવિમોક્ષાન્તે ભવન્ત્યેતાસુ યોનિષુ॥ 12-109-33 (69051)
યસ્મિન્યથા વર્તતિ યો મનુષ્ય
સ્તસ્મિંસ્તથા વર્તિતવ્યં સ ધર્મઃ।
માયાચારો માયયા બાધિતવ્યઃ
સાધ્વાચારઃ સાધુનૈવાભ્યુપેયઃ॥ ॥ 12-109-34 (69052)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ નવાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 109॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-109-6 તાદૃશઃ સત્યાનૃતયોસ્તત્ત્વમજાનન્। તાદૃશો બધ્યતે બાલ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-109-7 અન્ધસ્ય ઘ્નાણચક્ષુષઃ સર્વપ્રાણિવધાયોદ્યતસ્ય વધાદૂલાકો વ્યાધો હિંસ્રસ્વભાવોઽપિ સ્વર્ગં જગામેતિ કર્ણપર્વકથાનુસંધેયા॥ 12-109-8 મૂઢઃ કર્ણપર્વોક્તઃ સત્યવાદીચોરેભ્યઃ સત્યવચનાભિમાનિત્વાન્માર્ગમુપદિશ્ય કાર્પટિકાન્ઘાતિતવાન્। અસૌ ધર્મવિન્નેત્યર્થઃ। કૌશિક ઉલૂકો ગઙ્ગાતીરે સહસ્રશઃ સર્પિણ્યા સ્થાપિતાન્યણ્ડાનિ ભિત્ત્વા મહત્પુણ્યં પ્રાપ। તદભેદને તુ તીક્ષ્ણવિવાણાં સર્પાણાં વૃભ્દ્યા સદ્યો લોકનાશસંભવેત્। સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પાપં ઇતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-109-9 અત્ર ધગલક્ષણે। વ્યવસ્યતિ નિશ્ચિનોતિ॥ 12-109-10 પ્રભવેઽભ્યુદયઃ॥ 12-109-16 શ્રુત્યુક્તોઽર્થઃ સર્વો ધર્મ ઇત્યપિ ન। શ્યેનાદેર્ધર્મત્વાભાવાત્ સર્વંશ્યેનાદ્યતિ નહિ વિધીયતે ધર્મત્વેન ન ચોદ્યતે॥ 12-109-17 ધનમિચ્છન્તિ કસ્યચિ તિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-109-21 વોરેષુ ધનિકં પૃચ્છત્સુ ન વદેત્। વદતો મોક્ષાભાવે ન વેઝીતિ શપથપૂર્વકમપિ વદેત્। તાદૃશસ્થલેઽનૃતે દોષો નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-109-22 તેભ્યઃ સ્તેનેભ્યઃ॥ 12-109-29 મા સંગમઃ સઙ્ગં મા કાર્ષીઃ॥ 12-109-32 સમયં એતાન્હનિધ્યામીતિ વ્રતં યશ્ચિકીર્ષેત્ સ કુર્વીત્। તાદૃશાનાં વધે પુણ્યમસ્તીતિ ભાવઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 110
॥ શ્રીઃ ॥
12.110. અધ્યાયઃ 110
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દુર્ગાતિતરણોપાયકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-110-0 (69082)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-110-0x (5636)
ક્લિશ્યમાનેષુ ભૂતેષુ તૈસ્તૈર્ભાવૈઃ પૃથક્પૃથક્।
દુર્ગાણ્યતિતરેદ્યેન તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-110-1 (69083)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-110-2x (5637)
આશ્રમેષુ યથોક્તેષુ યથોક્તં યે દ્વિજાતયઃ।
વર્તન્તે સંયતાત્માનો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-2 (69084)
યે દમ્ભાન્નાચરન્તિ સ્મ યેષાં વૃત્તિશ્ચ સંયતા।
વિષયાંશ્ચ નિગૃહ્ણન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-3 (69085)
પ્રત્યાહુર્નોચ્યમાના યે ન હિંસન્તિ ચ હિંસિતાઃ।
પ્રયચ્છન્તિ ન યાચન્તે દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-4 (69086)
વાસયન્ત્યતિથીન્નિત્યં નિત્યં યે ચાનસૂયકાઃ।
નિત્યં સ્વાધ્યાયશીલાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-5 (69087)
માતાપિત્રોશ્ચ યે વૃત્તિં વર્તન્તે ધર્મકોવિદાઃ।
વર્જયન્તિ દિવાસ્વપ્નં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-6 (69088)
યે વા પાપં ન કુર્વન્તિ કર્મણા મનસા ગિરા।
નિક્ષિપ્તદણ્ડા ભૂતેષુ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-7 (69089)
યે ન લોભાન્નયન્ત્યર્થાન્રાજાનો રજસાઽન્વિતાઃ।
વિષયાન્પરિરક્ષન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-8 (69090)
સ્વેષુ દારેષુ વર્તન્તે ન્યાયલબ્ધેષ્વૃતાવૃતૌ।
અગ્નિહોત્રપરાઃ સન્તો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-9 (69091)
આહવેષુ ચ યે શૂરાસ્ત્યક્ત્વા મૃત્યુકૃતં ભયમ્।
ધર્મેણ જયમિચ્છન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-10 (69092)
યે વદન્તીહ સત્યાનિ પ્રાણત્યાગેઽપ્યુપસ્થિતે।
પ્રમાણભૂતા ભૂતાનાં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-11 (69093)
કર્માણ્યકુત્સનાર્થાનિ યેષાં વાચશ્ચ સૂનૃતાઃ।
યેષામર્થાશ્ચ સાધ્વર્થા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે। 12-110-12 (69094)
અનધ્યાયેષુ યે વિપ્રાઃ સ્વાધ્યાયં નૈવ કુર્વતે।
તપોનિષ્ઠાઃ સુતપસો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-13 (69095)
યે તપશ્ચ તપસ્યન્તિ કૌમારબ્રહ્મચારિણઃ।
વિદ્યા વેદવ્રતસ્નાતા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-14 (69096)
યે ચ સંશાન્તરજસઃ સંશાન્તતમસશ્ચ યે।
સત્વે સ્થિતા મહાભાગા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-15 (69097)
યેષાં ન કશ્ચિત્રસતિ ન ત્રસન્તિ હિ કસ્યચિત્।
યેષામાત્મસમો લોકો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-16 (69098)
પરશ્રિયા ન તપ્યન્તિ યે સન્તઃ પુરુષર્ષભાઃ।
ગ્રામ્યાદન્નાન્નિવૃત્તાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-17 (69099)
સર્વાન્દેવાન્નમસ્યન્તિ સર્વધર્માંશ્ચ શૃણ્વતે।
યે શ્રદ્દધાનાઃ શાન્તાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-18 (69100)
યે ન માનિત્વમિચ્છન્તિ માનયન્તિ ચ યે પરાન્।
માન્યમાનાન્નમસ્યન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-19 (69101)
યે ચ શ્રાદ્ધાનિ કુર્વન્તિ તિથ્યાંતિથ્યાં પ્રજાર્થિનઃ।
સુવિશુદ્ધેન મનસા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-20 (69102)
યે ક્રોધં સંનિયચ્છન્તિ ક્રુદ્ધાન્સંશમયન્તિ ચ।
ન ચ રુષ્યન્તિ ભૃત્યાનાં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-21 (69103)
મધુ માંસં સ્ત્રિયો નિત્યં વર્જયન્તીહ માનવાઃ।
જન્મપ્રભૃતિ મદ્યં ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-22 (69104)
યાત્રાર્થં ભોજનં યેષાં સંતાનાર્થં ચ મૈથુનમ્।
વાક્ સત્યવચનાર્થં ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-23 (69105)
ઈશ્વરં સર્વભૂતાનાં જગતઃ પ્રભવાપ્યયમ્।
ભક્તા નારાયણં દેવં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-24 (69106)
ય એષ પઝરક્તાક્ષઃ પીતવાસા મહાભુજઃ।
સુહૃદ્ધાતા ચ મિત્રં ચ સંબન્ધી ચ તવાચ્યુત॥ 12-110-25 (69107)
ય ઇમાન્સકલાઁલ્લોકાંશ્ચર્મવત્પરિવેષ્ટયેત્।
ઇચ્છન્પ્રભુરચિન્ત્યાત્મા ગોવિન્દઃ પુરુષોત્તમઃ॥ 12-110-26 (69108)
સ્થિતઃ પ્રિયહિતે નિત્યં સ એષ પુરુષોત્તમઃ।
રાજંસ્તવ યદુશ્રેષ્ઠો વૈકુણ્ઠઃ પુરુષર્ષભઃ॥ 12-110-27 (69109)
ય એનં સંશ્રયન્તીહ ભક્ત્યા નારાયણં હરિમ્।
તે તરન્તીહ દુર્ગાણિ ન ચાત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 12-110-28 (69110)
` અસ્મિન્નર્પિતકર્માણઃ સર્વભાવેન ભારત।
કૃષ્ણે કમલપત્રાક્ષે દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે। 12-110-29 (69111)
લોકરક્ષાર્થમુત્પન્નમદિત્યાં કશ્યપાત્મજમ્।
દેવમિન્દ્રં નમસ્યન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-30 (69112)
બ્રહ્માણં લોકકર્તારં યે નમસ્યન્તિ સત્પતિમ્।
યષ્ટવ્યં ક્રતુભિર્દેવં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-31 (69113)
યં વિષ્ણુરિન્દ્રઃ શંભુશ્ચ બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ।
સ્તુવન્તિ વિવિધૈઃ સ્તોત્રૈર્દેવદેવં મહેશ્વરમ્।
સમર્ચયન્તિ યે શશ્વદ્દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥' 12-110-32 (69114)
દુર્ગાતિતરણં યે ચ પઠન્તિ શ્રાવયન્તિ ચ।
કથયન્તિ ચ વિપ્રેભ્યો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-33 (69115)
ઇતિ કૃત્યસમુદ્દેશઃ કીર્તિતસ્તે મયાઽનઘ।
તરતે યેન દુર્ગાણિ પરત્રેહ ચ માનવઃ॥ ॥ 12-110-34 (69116)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 110॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-110-1 ભૂતેષુ ---। દુર્ગાણિ દુસ્તરાણિ॥ 12-110-3 વિષયાન્વિષયાર્થાનિ --॥ 12-110-4 ઉચ્યમાનાઃ નિન્દ્યમાનાઃ॥ 12-110-8 રજસાન્વિતાઃ સન્તોઽર્થાન્ન નયન્તિ ન હરસ્તિ॥ 12-110-23 યાત્રાર્થ જીવનાર્થમ્॥ 12-110-34 કૃત્યસમુદ્દેશઃ કર્તવ્યલેશઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 111
॥ શ્રીઃ ॥
12.111. અધ્યાયઃ 111
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પરીક્ષાયાઃ સૌમ્યાસૌમ્યત્વનિર્ધારણસાધનતાપ્રતિપાદકવ્યાઘ્રગોમાયુચરિતકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-111-0 (69117)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-111-0x (5638)
અસૌમ્યાઃ સૌમ્યરૂપેણ સૌમ્યાશ્ચાસૌમ્યરૂપિણઃ।
તાદૃશાન્પુરુષાંસ્તાત કથં વિદ્યામહે વયમ્॥ 12-111-1 (69118)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-2x (5639)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
વ્યાઘ્રગોમાયુસંવાદં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-111-2 (69119)
પુરિકાયાં પુરિ પુરા શ્રીમત્યાં પૌરિકો નૃપઃ।
પરરિંસાપરઃ ક્રૂરો બભૂવ પુરુષાધમઃ॥ 12-111-3 (69120)
સ ત્વાયુષિ પરિક્ષીણે જગામાનીપ્સિતાં ગતિમ્।
ગોમાયુત્વં ચ સંપ્રાપ્તો દૂષિતઃ પૂર્વકર્મણા॥ 12-111-4 (69121)
સંસ્મૃત્ય પૂર્વજાતિં સ્વાં નિર્વેદં પરમં ગતઃ।
ન ભક્ષયન્તિ માંસાનિ પરૈરુપહૃતાન્યપિ॥ 12-111-5 (69122)
અહિંસા સર્વભૂતેષુ સત્યવાક્ સુદૃઢવ્રતઃ।
ચકાર ચ યથાકાલમાહારં પતિતૈઃ ફલૈઃ॥ 12-111-6 (69123)
`પર્ણહારઃ કદાચિચ્ચ નિયમવ્રતવાનપિ।
કદા ચદુદકેનાપિ વર્તયન્ન તુ યન્ત્રિતઃ॥' 12-111-7 (69124)
શ્મશાને તસ્ય ચાવાસો ગોમાયોઃ સંમતોઽભવત્।
જન્મભૂમ્યનુરોધાચ્ચ નાન્યં વા સમરોચયત્॥ 12-111-8 (69125)
તસ્ય શૌચમમૃષ્યન્તસ્તે સર્વે સહજાતયઃ।
ચાલયન્તિ સ્મ તાં બુદ્ધિં વચનૈઃ પ્રશ્રયોત્તરૈઃ॥ 12-111-9 (69126)
વસન્પિતૃવને રૌદ્રે શૌચં લમ્ભિતુમિચ્છસિ।
ઇયં વિપ્રતિપત્તિસ્તે યદા ત્વં પિશિતાશનઃ॥ 12-111-10 (69127)
તત્સમાનો ભવાત્સમાભિર્ભક્ષ્યં દાસ્યામહે વયમ્।
ભુઙ્ક્ષ્વ શૌચં પરિત્યજ્ય યદ્ધિ ભુક્તં તદસ્તિ તે॥ 12-111-11 (69128)
ઇતિ તેષાં વચઃ શ્રુત્વા પ્રત્યુવાચ સમાહિતઃ।
મધુરૈઃ પ્રશ્રિતૈર્વાક્યૈર્હેતુમદ્ભિરનિષ્ઠુરૈઃ॥ 12-111-12 (69129)
અપ્રમાણા પ્રસૂતિર્મે શીલતઃ ક્રિયતે કુલમ્।
પ્રાર્થયામિ ચ તત્કર્મ યેન વિસ્તીર્યતે યશઃ॥ 12-111-13 (69130)
શ્મશાને યદિ મે વાસઃ સમાધિર્મે નિશામ્યતામ્।
આત્મા ફલતિ કર્માણિ નાશ્રમો ધર્મલક્ષણમ્॥ 12-111-14 (69131)
આશ્રમે યો દ્વિજં હન્યાદ્દાનં દદ્યાદનાશ્રમે।
કિંતુ તત્પાતકં ન સ્યાત્તદ્વા દાનં વૃથા ભવેત્॥ 12-111-15 (69132)
ભવન્તઃ સ્વાર્થલોભેન કેવલં ભક્ષણે રતાઃ।
અનુબન્ધેષુ યે દોષાસ્તાન્ન પશ્યન્તિ મોહિતાઃ॥ 12-111-16 (69133)
અપ્રત્યયકૃતાં ગર્હ્યામર્થાપનયદૂષિતામ્।
ઇહ ચામુત્ર ચાનિષ્ટાં તસ્માદ્વૃત્તિં ન રોચયે॥ 12-111-17 (69134)
તં શુચિં પણ્ડિતં મત્વા શાર્દૂલઃ ખ્યાતવિક્રમઃ।
કૃત્વાઽઽત્મસદૃશીં પૂજાં સાચિવ્યેઽવરયત્સ્વયમ્॥ 12-111-18 (69135)
શાર્દૂલ ઉવાચ। 12-111-19x (5640)
સૌમ્ય વિજ્ઞાતરૂપસ્ત્વં ગચ્છ યાત્રાં મયા સહ।
વ્રિયન્તામીપ્સિતા ભોગાઃ પરિહાર્યાશ્ચ પુષ્કલાઃ॥ 12-111-19 (69136)
તીક્ષ્ણા ઇતિ વયં ખ્યાતા ભવન્તં જ્ઞાપયામહે।
મૃદુપૂર્વં પ્રશાધિ ત્વં શ્રેયશ્ચાધિગમિષ્યસિ॥ 12-111-20 (69137)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-21x (5641)
અથં સંપૂજ્ય તદ્વાક્યં મૃગેન્દ્રસ્ય મહાત્મનઃ।
ગોમાયુઃ પ્રશ્રિતં વાક્યં બભાષે કિંચિદાનતઃ॥ 12-111-21 (69138)
સદૃશં મૃગરાજૈતત્તવ વાક્યં મદન્તરે।
યત્સહાયાન્મૃગયસે ધર્માર્થકુશલાઞ્શુચીન્॥ 12-111-22 (69139)
ન શક્યં હ્યનમાત્યેન મહત્ત્વમનુશાસિતુમ્।
દુષ્ટામાત્યેન વા વીર શરીરપરિપન્થિના॥ 12-111-23 (69140)
સહાયાનનુરક્તાંશ્ચ નયજ્ઞાનુપસંહિતાન્।
પરસ્પરમસંતુષ્ટાન્વિજિગીષૂનલોલુપાત્॥ 12-111-24 (69141)
અનતીતોપદાન્પ્રાજ્ઞાન્હિતે યુક્તાન્મનસ્વિનઃ।
પૂજયેથા મહાભાગ યથા ભ્રાતૃન્યથા પિતૄન્॥ 12-111-25 (69142)
ન ત્વેવ મમ સંતોષાદ્રોચતેઽન્યન્મૃગાધિપ।
ન કામયે સુખાન્ભોગાનૈશ્વર્યં વા ત્વદાશ્રયમ્॥ 12-111-26 (69143)
ન યોક્ષ્યતિ હિ મે શીલં તવ ભૃત્યૈઃ પુરાતનૈઃ।
તે ત્યાં વિભેદયિષ્યન્તિ દુઃખશીલા મદન્તરે॥ 12-111-27 (69144)
સંશ્રયઃ શ્લાઘનીયસ્ત્વમન્યેષામપિ ભાસ્વતામ્।
કૃતાત્મા સુમહાભાગઃ પાપકેષ્વપ્યદારુણઃ॥ 12-111-28 (69145)
દીર્ઘદર્શી મહોત્સાહઃ સ્થૂલલક્ષો મહાબલઃ।
કૃતે ચામોઘકર્તાઽસિ ભાગ્યૈશ્ચ સમલંકૃતઃ॥ 12-111-29 (69146)
કિંતુ સ્વેનાસ્મિ સંતુષ્ટો દુઃખા વૃત્તિરનુષ્ઠિતા।
સેવાયાં ચાપિ નાભિજ્ઞઃ સ્વચ્છન્દેન વનેચરઃ॥ 12-111-30 (69147)
પ્રાજ્ઞોપક્રોશદોષાશ્ચ સર્વે સંશ્રયવાસિનામ્।
વનચર્યા તુ નિઃસઙ્ગા નિર્ભયા વિરવગ્રહા॥ 12-111-31 (69148)
નૃપેણ હિયમાણસ્ય યત્તિષ્ઠતિ ભયં હૃદિ।
ન તત્તિષ્ઠતિ તુષ્ટાનાં વને મૂલફલાશિનામ્॥ 12-111-32 (69149)
પાનીયં વા નિરાયાસં સ્વાદ્વન્નં વા ગુણોત્તરમ્।
વિચાર્ય ખલુ પશ્યામિ તત્સુખં યત્ર નિર્વૃત્તિઃ॥ 12-111-33 (69150)
અપરાધૈર્ન તાવન્તો ભૃત્યાઃ શિષ્ટા નરાધિપૈઃ।
અપજાતૈર્યથા ભૃત્યા દૂષિતાઃ નિધનં ગતાઃ॥ 12-111-34 (69151)
યદિ વા તન્મમા કાર્યં મૃગેન્દ્ર યદિ મન્યસે।
સમયં કૃતમિચ્છામિ વર્તિતવ્યં યથાવિધિ॥ 12-111-35 (69152)
મદીયા માનનીયાસ્તે શ્રોતવ્યં ચ હિતં વચઃ।
કલ્પિતા યા ચ મે વૃત્તિઃ સા ભવેત્ત્વયિ સુસ્થિરા॥ 12-111-36 (69153)
ન ------- સચિવૈઃ સહ કર્હિચિત્।
તીતિમન્તઃ પરીપ્સન્તો વૃથા બ્રૂયુઃ પરે મયિ॥ 12-111-37 (69154)
એક એકેન સંગમ્ય રહો બ્રૂયાં હિતં વચઃ।
નચ તે શાતિકાર્યેષુ પ્રષ્ટત્ર્યોઽસ્મિ હિતાહિતે॥ 12-111-38 (69155)
--- --- પશ્ચાચ્ચ ન હિંસ્યાઃ સચિવાસ્ત્વયા।
મદીયાનાં ચ કુપિતો મા ત્વં દણ્ડં નિપાતયેઃ॥ 12-111-39 (69156)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-40x (5642)
એવમસ્ત્વિતિ તેનાસૌ મૃગેન્દ્રેણાભિપૂજિતઃ।
પ્રાપ્તવાન્મતિસાચિવ્યં ગોમાયુર્વ્યાઘ્રચોદિતઃ॥ 12-111-40 (69157)
તં તથા સત્કૃતં દૃષ્ટ્વા યુજ્યમાનં ચ કર્મસુ।
પ્રાદ્વિષન્કૃતસંઘાતાઃ પૂર્વભૃત્યા મુહુર્મુહુઃ॥ 12-111-41 (69158)
મિત્રબુદ્ધ્યા ચ ગોમાયું સાન્ત્વયિત્વા પ્રવેશ્ય ચ।
દોષેષુ સમયાન્નેતુમિચ્છન્ત્યશુભબુદ્ધયઃ॥ 12-111-42 (69159)
અન્યથા હ્યુષિતાઃ પૂર્વં પરદ્રવ્યાપહારિણઃ।
અશક્તાઃ કિંચિદાહર્તું દ્રવ્યં ગોમાયુયન્ત્રિતાઃ॥ 12-111-43 (69160)
વ્યુત્થાનં ચાત્ર કાઙ્ક્ષદ્ભિઃ કથાભિઃ પ્રતિલોભ્યતે।
ધનેન મહતા ચૈવ બુદ્ધિરસ્ય વિલોભ્યતે॥ 12-111-44 (69161)
ન ચાપિ સ મહાપ્રાજ્ઞસ્તસ્માદ્વૈર્યાચ્ચચાલ હ।
અથાસ્ય સમયં કૃત્વા વિનાશાય સ્થિતાઃ પરે॥ 12-111-45 (69162)
ઈપ્સિતં તુ મૃગેન્દ્રસ્ય માંસં યત્તત્ર સંસ્કૃતમ્।
અપનીય સ્વયં તદ્ધિ તૈર્ન્યસ્તં તસ્ય વેશ્મનિ॥ 12-111-46 (69163)
યદર્થં ચાપ્યપહૃતં યેન તચ્ચૈવ મન્ત્રિતમ્।
તસ્ય તદ્વિદિતં સર્વં કારણાર્થં ચ મર્ષિતમ્॥ 12-111-47 (69164)
સમયોઽયં કૃતસ્તેન સાચિવ્યમુપગચ્છતા।
નોપઘાતસ્ત્વયા કાર્યો રાજન્મૈત્રીમિહેચ્છતા
`ઇતિ તસ્ય ચ મન્ત્રસ્ય સ્થિત્યર્થં તદુપેક્ષિતમ્॥ 12-111-48 (69165)
[ક્ષુધિતસ્ય મૃગેન્દ્રસ્ય ભોક્તુમભ્યુત્થિતસ્ય ચ]
ભોજને ચોપહર્તવ્યે તન્માંસં નહ્યદૃશ્યત।
મૃગરાજેન ચાજ્ઞપ્તં મૃગ્યતાં ચોર ઇત્યુત॥ 12-111-49 (69166)
કૃતકૈશ્ચાપિ તન્માંસં મૃગેન્દ્રાય નિવેદિતમ્।
સચિવેનાપનીતં તે વિદુષા પ્રાજ્ઞમાનિના॥ 12-111-50 (69167)
સરોષસ્ત્વધ શાર્દૂલઃ શ્રુત્વા ગોમાયુચાપલમ્।
બભૂવામર્ષિતો રાજા વધં ચાસ્ય વ્યરોચયત્॥ 12-111-51 (69168)
છિદ્રં તુ તસ્ય તદૃષ્ટ્વા પ્રોચુસ્તે પૂર્વમન્ત્રિણઃ।
સર્વેષામેવ સોઽસ્માકં વૃત્તિભઙ્ગે પ્રવર્તતે।
નિશ્ચિત્યૈવં પુનસ્તસ્ય તે તત્કર્મણ્યવર્તયન્॥ 12-111-52 (69169)
ઇદં તસ્યેદૃશં કર્મ કિં તેન ન કૃતં ભવેત્।
શ્રુતશ્ચ સ્વામિના પૂર્વં યાદૃશો નૈવ તાદૃશઃ॥ 12-111-53 (69170)
વાઙ્ભાત્રેણૈવ ધર્મિષ્ઠઃ સ્વભાવેન તુ દારુણઃ।
ધર્મચ્છઝા હ્યયં પાપો વૃથાચારપરિગ્રહઃ॥ 12-111-54 (69171)
કાર્યાર્થં ભોજનાદ્યેષુ વ્રતેષુ કૃતવાઞ્શ્રમમ્।
યદિ વિપ્રત્યયો હ્યેષ તદિદં દર્શયામ્ તે॥ 12-111-55 (69172)
તન્માંસં તૈશ્ચ ગોમાયોસ્તત્ક્ષણાદાશુ ઢૌકિતમ્॥ 12-111-56 (69173)
માંસાપનયનં શ્રુત્વા વ્યાઘ્રસ્તેષાં ચ તદ્વચઃ।
આજ્ઞાપયામાસ તદા ગોમાયુર્વધ્યતામિતિ॥ 12-111-57 (69174)
ગોમાયોર્વ્યસનં શ્રુત્વા શાર્દૂલજનની તતઃ।
મૃગરાજં હિતૈર્વાક્યૈઃ સંબોધયિતુમાગમત્॥ 12-111-58 (69175)
પુત્ર નૈતત્ત્વયા ગ્રાહ્યં કપટારમ્ભસંયુતમ્।
કર્મ સંઘર્ષજૈર્દોષૈર્દુષ્યેતાશુચિભિઃ સુચિઃ॥ 12-111-59 (69176)
નોચ્છ્રિતં સહતે કશ્ચિત્પ્રક્રિયા વૈરકારિકા।
શુચેરપિ હિ યુક્તસ્ય દોષ એવ નિપાત્યતે॥ 12-111-60 (69177)
[મુનેરપિ વનસ્થસ્ય સ્વાનિ કર્માણિ કુર્વતઃ
ઉત્પાદ્યન્તે ત્રયઃ પક્ષા મિત્રોદાસીનશત્રવઃ॥] 12-111-61 (69178)
લુબ્ધાનાં શુચયો દ્વેષ્યાઃ કાતરાણાં તરસ્વિનઃ।
મૂર્ખાણાં પણ્ડિતા દ્વેષ્યા દરિદ્રાણાં મહાધનાઃ।
અધાર્મિકાણાં ધર્મિષ્ઠા વિરૂપાણાં સુરૂપિણઃ॥ 12-111-62 (69179)
બહ પણ્ડિતા મૂર્ખા લુબ્ધા માયોપજીવિનઃ।
આહુંર્દોષમદોષસ્ય બૃહસ્પતિમતેરપિ॥ 12-111-63 (69180)
સુન્ય્રસ્તં તે ગૃહે માંસં યદદ્યાપહૃતં તવ।
નેચતે દીયમાનં ચ સાધુ તાવદ્વિધીયતામ્॥ 12-111-64 (69181)
અસયાઃ સત્યસંકાશાઃ સત્યાશ્ચાસત્યદર્શનાઃ।
દૃશ્યન્તે વિવિધા ભાવાસ્તેષુ યુક્તં પરીક્ષણમ્॥ 12-111-65 (69182)
તલવદ્દૃશ્યતે વ્યોમ ખદ્યોતો હવ્યવાડિવ।
ન ચૈવાસ્તિ તલં વ્યોમ્નિ ખદ્યોતે ન હુતાશનઃ॥ 12-111-66 (69183)
તસ્માત્પ્રત્યક્ષદૃષ્ટોઽપિ યુક્તો હ્યર્થઃ પરીક્ષિતુમ્।
પરીક્ષ્ય જ્ઞાપયન્નર્થાન્ન પશ્ચાત્પરિતપ્યતે॥ 12-111-67 (69184)
ન દુષ્કરમિદં પુત્રં યત્પ્રભુર્ઘાતયેત્પરમ્।
શ્લાઘનીયા યશસ્યા ચ લોકે પ્રભવતાં ક્ષમા॥ 12-111-68 (69185)
સ્થાપિતોઽયં ત્વયા પુત્ર સામન્તેષ્વપિ વિશ્રુતઃ।
દુઃખેનાસાદ્યતે પાત્રં ધાર્યતામેષ તે સુહૃત્॥ 12-111-69 (69186)
દૂષિતં પરદોષૈર્હિ ગૃહ્ણીતે યોઽન્યથા શુચિમ્।
સ્વયં સંદૂષિતામાત્યઃ ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-111-70 (69187)
એતસ્માદરિસંઘાતાદ્ગોમાયોઃ કશ્ચિદાગતઃ।
ધર્માત્મા તેન ચાખ્યાતં યથૈતત્કપટં કૃતમ્॥ 12-111-71 (69188)
તતો વિજ્ઞાતચારિત્રઃ સત્કૃત્ય સ વિમોક્ષિતઃ।
પરિષ્વક્તશ્ચ સસ્નેહં મૃગેન્દ્રેણ પુનઃ પુનઃ॥ 12-111-72 (69189)
અનુજ્ઞાય મૃગેન્દ્રં તુ ગોમાયુર્નીતિશાસ્ત્રવિત્।
તેનામર્ષેણ સંતપ્તઃ પ્રાયમાસિતુમૈચ્છત॥ 12-111-73 (69190)
ગોમાયું તુ સ શાર્દૂલઃ સ્નેહાત્પ્રસૃતલોચનઃ।
ન્યવારયત્સ ધર્મિષ્ઠં પૂજયા પ્રતિપૂજયન્॥ 12-111-74 (69191)
તં સ ગોમાયુરાલોક્ય સ્નેહાદાગતસંભ્રમઃ।
બભાષે પ્રણતો વાક્યં બાષ્પગદ્ગદયા ગિરા॥ 12-111-75 (69192)
પૂજિતોઽહં ત્વયા પૂર્વં પશ્ચાચ્ચૈવ વિમાનિતઃ।
પરેષામાસ્પદં નીતો વસ્તું નાર્હામ્યહં ત્વયિ॥ 12-111-76 (69193)
અસંતુષ્ટાશ્ચ્યુતાઃ સ્થાનાન્માનાત્પ્રત્યવરોપિતાઃ।
સ્વયં ચોપદ્રુતા ભૃત્યા યે ચાપ્યુપહિતાઃ પરૈઃ॥ 12-111-77 (69194)
પરિક્ષીણાશ્ચ લુબ્ધાશ્ચ ક્રુદ્ધા ભીતાઃ પ્રતારિતાઃ।
હૃતસ્વા માનિનો યે ચ ત્યક્તોપાત્તા મહેપ્સવઃ॥ 12-111-78 (69195)
સંલાલિતાશ્ચ યે કેચિદ્વ્યસનૌઘપ્રતીક્ષિણઃ।
અન્તર્હિતાઃ સોહપૃતાસ્તે સર્વેઽપરસાધનાઃ॥ 12-111-79 (69196)
અવમાનેન યુક્તસ્ય સ્થાપિતસ્ય ચ મે પુનઃ।
કથં યાસ્યસિ વિશ્વાસમહમેષ્વામિ વા કથમ્॥ 12-111-80 (69197)
સમર્થ ઇતિ સંગૃહ્ય સ્થાપયિત્વા પરીક્ષિતઃ।
કૃતં ચ સમયં ભિત્ત્વા ત્વયાઽહમવમાનિતઃ॥ 12-111-81 (69198)
પ્રથમં યઃ સમાખ્યાતઃ શીલવાનિતિ સંસદિ।
ન વાચ્યં તસ્ય વૈગુણ્યં પ્રતિજ્ઞાં પરિરક્ષતા॥ 12-111-82 (69199)
એવં ચાવમતસ્યેહ વિશ્વાસં મે ન યાસ્યસિ।
ત્વયિ ચાપેતવિશ્વાસે મમોદ્વેગો ભવિષ્યતિ॥ 12-111-83 (69200)
શઙ્કિતસ્ત્વમહં ભીતઃ પરે ચ્છિદ્રાનુસારિણઃ।
અસ્ત્રિગ્ધાશ્ચૈવ દુસ્તોષાઃ કર્મ ચૈતદ્બહુચ્છલમ્॥ 12-111-84 (69201)
દુઃખેન શ્લિષ્યતે ભિન્નં શ્લિષ્ટં દુઃખેન ભિદ્યતે।
ભિન્નશ્લિષ્ટે તુ યા પ્રીતિર્ન સા સ્નેહેન વર્ધતે॥ 12-111-85 (69202)
કશ્ચિત્તવ હિતે ભર્તુર્દૃશ્યતે ન પરાત્મનઃ।
કાર્યાપેક્ષા હિ વર્ન્તતે ભાવસ્ત્રિગ્ધાઃ સુદુર્લભાઃ॥ 12-111-86 (69203)
સુદુઃખં પુરુષજ્ઞાનં ચિત્તં હ્યેષાં ચલાચલમ્।
સમર્થો વાપ્યશઙ્કો વા શતેષ્વેકોઽધિગમ્યતે॥ 12-111-87 (69204)
અકસ્માત્પ્રક્રિયા નૄણામકસ્માચ્ચાપકર્ષણમ્।
શુભાશુભે મહત્ત્વં ચ પ્રહર્તું બુદ્ધિલાઘવમ્॥ 12-111-88 (69205)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-89x (5643)
એવંવિધં સાન્ત્વમુક્ત્વા ધર્મકામાર્થહેતુમત્।
પ્રસાદયિત્વા રાજાનં ગોમાયુર્વનમભ્યગાત્॥ 12-111-89 (69206)
અગૃહ્યાનુનયં તસ્ય મૃગેન્દ્રસ્ય ચ બુદ્ધિમાન્।
ગોમાયુઃ પ્રાયમાસીનસ્ત્યક્ત્વા દેહં દિવં યયૌ॥ ॥ 12-111-90 (69207)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 111॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-111-10 વિપ્રતિપત્તિર્વિપરીતા બુદ્ધિઃ॥ 12-111-16 અનુબન્ધેષુ પરિણામેષુ॥ 12-111-17 અપ્રત્યયોઽસંતોષસ્તેન કૃતામ્। અર્થાપનયો ધર્મહાનિઃ॥ 12-111-19 યાત્રાં રાજકાર્યં ગચ્છ પ્રાપ્નુહિ। પરિહાર્યાશ્ચાનીપ્સિતાઃ॥ 12-111-20 જ્ઞાપયામહે સૂચયામહે॥ 12-111-22 મદન્તરે મન્નિમિત્તમ્॥ 12-111-23 ન શક્યમ્। રાજ્ઞેતિ શેષઃ॥ 12-111-26 -- ----- -- સન્તોશદિતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-111-27 યોક્ષ્યતિ યોગં પ્રાપ્સ્યતિ। દુઃખશીલા ભવિષ્યન્તિ॥ 12-111-29 સ્થૂલલક્ષો બહુપ્રદઃ॥ 12-111-31 ઉપક્રોધો નિન્દા તજ્જા દોષા ઉપક્રોશદોષાઃ સન્તિ॥ 12-111-33 યત્ર નિર્વૃતિઃ સુખં તત્ખલુ સુખં સ્વર્ગં પશ્યામિ। નિર્વૃતિઃ સુસ્થિતિરિતિ વા॥ 12-111-34 શિષ્ટાઃ કૃતદણ્ડઃ॥ 12-111-46 તસ્ય ગોમાયોર્વેશ્મનિ॥ 12-111-47 તસ્ય ગોમાયોઃ। કારણાર્થં સ્વસ્ય બન્ધવિચ્છેદો ભવત્વિતિ હેતોરિત્યર્થઃ॥ 12-111-51 પરોક્ષસ્ત્વથ ઇતિ ટ. દ. પાઠઃ॥ 12-111-55 વિપ્રત્યયોઽવિશ્વાસઃ॥ 12-111-56 ગોમાયોર્ગૃહે ઢૌકીતં પ્રવેશિતં માંસં પ્રદર્શયામાસુરિત્યર્થઃ। તત્ક્ષણાદેવ દર્શિતં ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-111-58 શાર્દૂલસ્ય વચઃ શ્રુત્વા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-111-59 સંઘર્ષજૈઃ સ્પર્ધોત્થૈઃ॥ 12-111-60 પ્રક્રિયા પ્રકૃષ્ટં કર્મ॥ 12-111-66 તલવત્ અવાઙ્ભુસ્વકટાહગર્ભવત્॥ 12-111-68 પ્રભવતાં પ્રભૂણામ્॥ 12-111-71 ગોમાયોશ્ચારઃ॥ 12-111-73 પ્રાયં મરણાર્થમુપવેશનં આસિતું આચરિતુમ્॥ 12-111-76 વક્તું નાર્હોસ્મ્યહં ત્વયા ઇતિ ટ. ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-111-79 અપરસાશ્ચ અધનાશ્ચેતિ અપરસાધનાઃ। પ્રીતિશૂન્યા નિર્ઘનાશ્ચેત્યર્થઃ॥ 12-111-84 છિદ્રાનુદર્શિનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-111-87 પુરુષજ્ઞાનં સુદુઃખં દુર્લભં યત એષાં નૃપાણાં ચિત્તં ચલાચલમસ્થિરં ગમ્યતે જ્ઞાયતે સુપુરુષજ્ઞાનં દુર્ધટમિત્યર્થઃ॥ 12-111-88 પ્રક્રિયા મહીકરણં બુદ્ધેર્લાઘવં તુચ્છત્વમેવ હેતુઃ॥ 12-111-89 પ્રસાદયિત્વા પ્રસાદ્ય॥ 12-111-90 અગૃહ્ય અગૃહીત્વા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 112
॥ શ્રીઃ ॥
12.112. અધ્યાયઃ 112
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ અલસતાયા અનર્થહેતુતાખ્યાપકોટ્રચરિતાભિધાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-112-0 (69208)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-112-0x (5644)
કિં પાર્થિવેન કર્તવ્યં કિંચ કૃત્વા સુખી ભવેત્।
તન્મમાચક્ષ્વ તત્ત્વેન સર્વધર્મભૃતાં વર॥ 12-112-1 (69209)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-112-2x (5645)
હન્ત તેઽહં પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુ કાર્યૈકનિશ્ચયમ્।
યથા રાજ્ઞેહ કર્તવ્યં યચ્ચ કૃત્વા સુખી ભવેત્॥ 12-112-2 (69210)
નચૈવં વર્તિતવ્યં સ્મ યથેદમનુશુશ્રુમ્।
ઉષ્ટ્રસ્ય તુ મહદ્વૃત્તં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-112-3 (69211)
જાતિસ્મરો મહાનુષ્ટ્રઃ પ્રજાપતિકુલોદ્ભવઃ।
તપઃ સુમહદાતિષ્ઠદરણ્યે સંશિતવ્રતઃ॥ 12-112-4 (69212)
તપસસ્તસ્ય ચાન્તેઽથ પ્રીતિમાનભવદ્વિભુઃ।
વરેણ ચ્છન્દયામાસ તતશ્ચૈનં પિતામહઃ॥ 12-112-5 (69213)
ઉષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-112-6x (5646)
ભગવંસ્ત્વત્પ્રસાદાન્મે દીર્ઘા ગ્રીવા ભવેદિયમ્।
યોજનાનાં શતં સાગ્રમિચ્છેયં ચારિતું વિભો॥ 12-112-6 (69214)
એવમસ્વિતિ ચોક્તઃ સ વરદેન મહાત્મના।
પ્રતિલભ્ય વરં શ્રેષ્ઠં યયાવુષ્ટ્રઃ સ્વકં વનમ્॥ 12-112-7 (69215)
સ ચકાર તદાઽઽલસ્યં વરદાનાત્સુદુર્મતિઃ।
ન ચૈચ્છચ્ચિરતું ગન્તું દુરાત્મા કાલમોહિતઃ॥ 12-112-8 (69216)
સ કદાચિત્પ્રસાર્યૈવ તાં ગ્રીવાં શતયોજનામ્।
ચચાર શ્રાન્તહૃદયો વાતશ્ચાગાત્તતો મહાન્॥ 12-112-9 (69217)
સ ગુહાયાં શિરોગ્રીવાં નિધાય પશુરાત્મનઃ।
આસ્તે વર્ષમથાભ્યાગાત્સુમહત્પ્લાવયજ્જગત્॥ 12-112-10 (69218)
અથ શીતપરીતાઙ્ગો જમ્બુકઃ ક્ષુચ્છ્રમાન્વિતઃ।
સદારસ્તાં ગુહામાશુ પ્રવિવેશ જલાર્દિતઃ॥ 12-112-11 (69219)
સ દૃષ્ટ્વા માંસજીવી તુ સુભૃશં ક્ષુચ્છ્રમાન્વિતઃ॥
અભક્ષયત્તતો ગ્રીવામુષ્ટ્રસ્ય ભરતર્ષભ॥ 12-112-12 (69220)
યદા ત્વબુધ્યતાત્માનં ભક્ષ્યમાણં સ વૈ પશુ।
તદા સંકોચને યત્નમકરોદ્ભૃશદુઃખિતઃ॥ 12-112-13 (69221)
યાવદૂર્ધ્વમધશ્ચૈવ ગ્રીવાં સંક્ષિપતે પશુઃ।
તાવત્તેન સદારેણ જમ્બુકેન સ ભક્ષિતઃ॥ 12-112-14 (69222)
સ હત્વા ભક્ષયિત્વા ચ તમુષ્ટ્રં જમ્બુકસ્તદા।
વિગતે વાતવર્પે તુ નિશ્ચક્રામ ગુહોદરાત્॥ 12-112-15 (69223)
એવં દુર્બુદ્ધિના પ્રાપ્તમુષ્ટ્રેણ નિધનં તદા।
આલસ્યસ્ય ક્રમાત્પશ્ય મહાન્તં દોષમાગતમ્॥ 12-112-16 (69224)
ત્વમપ્યેવંવિધં હિત્વા યોગેન નિયતેન્દ્રિયઃ।
વર્તસ્વ બુદ્ધિમૂલં તુ વિજયં મનુરબ્રવીત્॥ 12-112-17 (69225)
બુદ્ધિશ્રેષ્ઠાનિ કર્માણિ બાહુમધ્યાનિ ભારત।
તાનિ જઙ્ઘાજઘન્યાનિ ભારપ્રત્યવરાણિ ચ॥ 12-112-18 (69226)
રાજ્યં તિષ્ઠતિ દક્ષસ્ય સંગૃહીતેન્દ્રિયસ્ય ચ।
[આર્તસ્ય બુદ્ધિમૂલં હિ વિજયં મનુરબ્રવીત્।]
ગુપ્તં મન્ત્રં શ્રુતવતઃ સુસહાયસ્ય ચાનઘ॥ 12-112-19 (69227)
`અસહાયવતો હ્યર્થા ન તિષ્ઠન્તિ કદાચન।'
પરીક્ષિતસહાયસ્ય તિષ્ઠન્તીહ યુધિષ્ઠિર।
સહાયયુક્તેન મહી કૃત્સ્ના શક્યા પ્રશાસિતુમ્॥ 12-112-20 (69228)
ઇદં હિ સદ્ભિઃ કથિતં વિધિજ્ઞૈઃ
પુરા મહેન્દ્રપ્રતિમપ્રભાવઃ।
મયાઽપિ ચોક્તં તવ શાસ્ત્રદૃષ્ટ્યા
ત્વમપ્રમત્તઃ પ્રચરસ્વ રાજન્॥ ॥ 12-112-21 (69229)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 112॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-112-8 ચરિતું ભક્ષિતુમ્॥ 12-112-17 યોગેનોપાયેન। એવંવિધમાલસ્યમ્॥ 12-112-18 બાહૂપલક્ષિતં શૈર્યમ્। જઙ્ઘોપલક્ષિતં પાદવિહરણમ્। ભારો ભારવહનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 113
॥ શ્રીઃ ॥
12.113. અધ્યાયઃ 113
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બલવચ્છત્રુવશીકરણે વિનયસ્યોપાયતાયાં દૃષ્ટાન્તતયા સરિત્સાગરસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-113-0 (69230)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-113-0x (5647)
રાજા રાજ્યમનુપ્રાપ્ય દુર્બલો ભરતર્ષભ।
અમિત્રસ્યાતિવૃદ્ધસ્ય કથં તિષ્ઠેદસાધનઃ॥ 12-113-1 (69231)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-113-2x (5648)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સરિતાં ચૈવ સંવાદં સાગરસ્ય ચ ભારત॥ 12-113-2 (69232)
સુરારિનિલયઃ શશ્વત્સાગરઃ સરિતાં પતિઃ।
પપ્રચ્છ સરિતઃ સર્વાઃ સંશયં જાતમાત્મનઃ॥ 12-113-3 (69233)
સાગર ઉવાચ। 12-113-4x (5649)
સમૂલશાખાન્પશ્યામિ નિહતાન્ક્વાપિ નો દ્રુમાન્।
યુષ્માભિરિહ પૂર્ણાભિરન્યાંસ્તત્ર ન વેતસાન્॥ 12-113-4 (69234)
અ-પકાયશ્ચાલ્પસારો વેતસઃ કૂલજશ્ચ યઃ।
અજ્ઞયા વા નાનીતઃ કિં ચ વા તેન વઃ કૃતમ્॥ 12-113-5 (69235)
તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ સર્વાસામેવ વો મતમ્।
યથા ચેમાનિ કૂલાનિ હિત્વા નાયાતિ વેતસઃ॥ 12-113-6 (69236)
તત્ર પ્રાહ નદી ગઙ્ગા વાક્યમુત્તરમર્થવત્।
હેતુમદ્ગ્રાહકં ચૈવ સાગરં સરિતાં પતિમ્॥ 12-113-7 (69237)
ગઙ્ગોવાચ। 12-113-8x (5650)
તિષ્ઠન્ત્યેતે યથાસ્થાનં નગા હ્યેકનિકેતનાઃ।
તતસ્ત્યજન્તિ તત્સ્થાનં પ્રાતિલોમ્યાન્ન વેતસઃ॥ 12-113-8 (69238)
વેતસો વેગમાયાન્તં દૃષ્ટ્વા નમતિ નાપરે।
સ ચ વેગે હ્યતિક્રાન્તે સ્થાનમાપદ્યતે પુનઃ॥ 12-113-9 (69239)
કાલજ્ઞઃ સમયજ્ઞશ્ચ સદાવશ્યશ્ચ નો દ્રુમઃ।
અનુલોમવૃત્તિતસ્તબ્ધસ્તેન ત્વાં નૈતિ વેતસઃ॥ 12-113-10 (69240)
મારુતોદકવેગેન યે નમન્ત્યુન્નમન્તિ ચ।
ઓષધ્યઃ પાદપા ગુલ્મા ન તે યાન્તિ પરાભવમ્॥ 12-113-11 (69241)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-113-12x (5651)
યો હિ શત્રોર્વિવૃદ્ધસ્ય પ્રભોર્બન્ધવિનાશને।
પૂર્વં ન સહતે વેગં ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-113-12 (69242)
સારાસારં બલં વીર્યમાત્મનો દ્વિષતશ્ચ યઃ।
જાનન્વિચરતિ પ્રાજ્ઞો ન સ યાતિ પરાભવમ્॥ 12-113-13 (69243)
એવમેવ યદા વિદ્વાન્મન્યતે વિપુલં બલમ્।
સંશ્રયેદ્વૈતસીં વૃત્તિમેતત્પ્રજ્ઞાનલક્ષણમ્॥ ॥ 12-113-14 (69244)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 113॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-113-4 નિહતાનુન્મૂલિતાન્। કાયિન ઇતિ પાઠે મહાશરીરાન્। અન્યાનલ્પશરીરાન્વેતસાન્ ન હતાન્પશ્યામિ॥ 12-113-5 અવજ્ઞાય ન શક્યો વા ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-113-8 એકનિકેતનાઃ સ્તબ્ધા ઇત્યર્થઃ। પ્રાતિલોમ્યાદસ્માકં પ્રાતિકૂલ્યાત્॥ 12-113-14 વૈતસીં વૃત્તિમસ્તબ્ધત્વમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 114
॥ શ્રીઃ ॥
12.114. અધ્યાયઃ 114
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સભાયાં દુષ્ટદુર્ભાષણે તત્તિતિક્ષાયા ગુણત્વપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-114-0 (69245)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-114-0x (5652)
વિદ્વાન્મૂઢપ્રગલ્ભેન મૃદુસ્તીક્ષ્ણેન ભારત।
આક્રુશ્યમાનઃ સદસિ કથં કુર્યાદરિંદમ્॥ 12-114-1 (69246)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-114-2x (5653)
શ્રૂયતાં પૃથિવીપાલ યથૈઽષોર્થોઽવગમ્યતે।
સદા સચેતાઃ સહતે નરસ્યેહાલ્પચેતસઃ॥ 12-114-2 (69247)
આક્રુશ્ય દૂષ્યમાણશ્ચ સુકૃતં તસ્ય વિન્દતિ।
દુષ્કૃતં ચાત્મનો મર્ષી તસ્મિન્નેવ પ્રમાર્જતિ॥ 12-114-3 (69248)
ગર્હિતં તમુપેક્ષેત વાશ્યમાનમિવાતુરમ્।
લોકે વિદ્વેષમાપન્નો નિષ્ફલં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-114-4 (69249)
ઇતિ સંશ્લાઘતે નિત્યં તેન પાપેન કર્મણા।
ઇદમુક્તો મયા કશ્ચિત્સર્વતો જનસંસદિ।
સ તત્ર વ્રીડિતઃ શુષ્કો મૃતકલ્પોઽવતિષ્ઠતે॥ 12-114-5 (69250)
શ્લાઘન્નશ્લાઘનીયેન કર્મણા નિરપત્રપઃ।
ઉપેક્ષિતવ્યો દાન્તેન તાદૃશઃ પુરુષાધમઃ॥ 12-114-6 (69251)
યદ્યદ્બ્રૂયાદલ્પમતિસ્તત્તદસ્ય સહેત્તદા॥ 12-114-7 (69252)
પ્રકૃત્યા હિ પ્રશંસન્વા નિન્દન્વા કિં કરિષ્યતિ।
વને કાક ઇવાબુદ્ધિર્વાશ્યમાનો નિરર્થકમ્॥ 12-114-8 (69253)
યદિ વાગ્ભિઃ પ્રયોગઃ સ્યાત્પ્રયોજ્યઃ પાપકર્મણા।
વાગેવાર્થો ભવેત્તસ્ય ન હ્યેવાર્થો જિઘાંસતઃ॥ 12-114-9 (69254)
નિષેકં વૈ પરસ્યાસાવાચષ્ટે વૃત્તચેષ્ટયા।
મયૂર ઇવ કૌપીનં નૃત્યં સંદર્શયન્નિવ॥ 12-114-10 (69255)
યસ્યાવાચ્યં ન લોકેઽસ્મિન્નાકાર્યં ચાપિ કિંચન।
વાચં તેન ન સંદધ્યાચ્છુચિઃ સંશ્લિષ્ટકર્મણા॥ 12-114-11 (69256)
પ્રત્યક્ષં ગુણવાદી યઃ પરોક્ષં તુ વિનિન્દકઃ।
સ માનવઃ શ્વવલ્લોકે નષ્ટલોકપરાયણઃ॥ 12-114-12 (69257)
તાદૃગ્દિનશતં ચાપિ યદ્દદાતિ જુહોતિ ચ।
પરોક્ષેણાપવાદેન તં નાશયતિ તત્ક્ષણાત્॥ 12-114-13 (69258)
તસ્માત્પ્રાજ્ઞો નરઃ સદ્યસ્તાદૃશં પાપચેતસમ્।
વર્જયેન્મતિમાન્વર્જ્યં સારમેયામિષં યથા॥ 12-114-14 (69259)
પરિવાદં બ્રુવાણો હિ દુરાત્મા વૈ મહાજને।
પ્રકાશયતિ દોષાન્સ્વાન્સર્પઃ ફણમિવોન્નતમ્॥ 12-114-15 (69260)
તં સ્વકર્મણિ કુર્વાણં પ્રતિકર્તું ય ઇચ્છતિ।
ભસ્મકૂટ ઇવાબુદ્ધિઃ ખરો રજસિ મજ્જતિ॥ 12-114-16 (69261)
મનુષ્યસાલાવૃકમપ્રશાન્તં
જનાપવાદે સતતં નિવિષ્ટમ્।
માતઙ્ગમુન્મત્તમિવોન્નદન્તં
ત્યજેત તં શ્વાનમિવાતિરૌદ્રમ્॥ 12-114-17 (69262)
અનાર્યજુષ્ટે પથિ વર્તમાનં
દમાદપેતં વિનયાચ્ચ પાપમ્।
અરિવ્રતં નિત્યમભૂતિકામં
ધિગસ્તુ તં પાપમતિં મનુષ્યમ્॥ 12-114-18 (69263)
પ્રત્યુચ્યમાનસ્ત્વથ ભૂય એવ
નિશામ્ય માભૂસ્ત્વમથાર્તરૂપઃ।
ઉચ્ચસ્ય નીચેન હિ સંપ્રયોગં
વિગર્હયન્તિ સ્થિરબુદ્ધયો યે॥ 12-114-19 (69264)
ક્રુદ્ધો દશેદ્વાઽપિ ચ તાડયેદ્વા
સ પાંસુભિર્વા વિકિરેત્તુષૈર્વા।
વિવૃત્ય દન્તાંશ્ચ વિભીષયેદ્વા
સિદ્ધં હિ મૂઢે કુપિતે નૃશંસે॥ 12-114-20 (69265)
વિગર્હણાં નાઽપિ દુરાત્મના કૃતાં
સહેત યઃ સંસદિ દુર્જનાનામ્।
પઠેદિદં ચાપિ નિદર્શનં સદા
ન વાઙ્ભયં સ લભતિ કિંચિદપ્રિયમ્॥ ॥ 12-114-21 (69266)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 114॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-114-1 મૂઢશ્ચાસૌ પ્રગલ્ભશ્ચ તેન॥ 12-114-2 સહતે દુરુક્તમ્॥ 12-114-3 મર્ષી તિતિક્ષુઃ॥ 12-114-4 વાશ્યમાનં રટન્તમ્॥ 12-114-9 યથા વાચા હતો ન હન્યતે એવં વાચા દૂષિતો ન દુષ્યતીત્યર્થઃ॥ 12-114-10 સ એવં વદન્વૃત્તેન ક્રિયયા ચેષ્ટયા વાગાદિવ્યાપારેણ ચ લિઙ્ગેન નિષેકં સ્વમાતરિ રેતઃ સેકં પરસ્ય પરેણ પિતુરન્યેન કૃતમિત્યાચષ્ટે વ્યક્તં કથયતિ। કૌપીનં ગુહ્યપ્રદેશં સંદર્શયન્નિવ નૃત્યં કુર્વન્મયૂરો યથા શ્લાઘતે સમ્યઙ્નૃત્યામીતિ મન્યતે નતુ મમ ગુહ્યં લોકાઃ પશ્યન્તીતિ ત્રપતે એવં સ્વલોપિ મયા સ મહાનમુકસભાયાં દુરુક્તમુક્ત ઇતિ શ્લાઘતે નત્વનેન મમ માતુર્દોષઃ સ્પષ્ટીક્રિયતે મયૈવેતિ ન ત્રપતે ઇત્યર્થઃ॥ 12-114-11 મયૂર ઇવ કાલીનં ઇતિ થ. દ. પાઠઃ। સંશ્લિષ્ટજન્મના ઇતિ ટ.થ. દ. પાઠઃ॥ 12-114-13 તાદૃક્પુમાન્॥ 12-114-14 સારમેયામિષં શુનોમાંસમ્॥ 12-114-15 દોષાન્ જારજત્વાદીન્॥ 12-114-16 ભસ્મકૂટે ભસ્મરાશૌ સ્વર ઇવાબુદ્ધિઃ રજસિ દુઃખે નિમજ્જતિ॥ 12-114-17 સાલાવૃકં શ્વાનમેવ મનુષ્યત્વેન લોકે ગૃહીતમિત્યર્થઃ॥ 12-114-20 કુદ્ધો દશાર્ધેન હિ તાડયેદ્વા ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર દશાર્ધેન સંવૃતાઙ્ગુલિપઞ્ચકેન પાણિનેત્યર્થઃ। ઇદં સર્વં કુપિતમૂઢે સિદ્ધમેવ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 115
॥ શ્રીઃ ॥
12.115. અધ્યાયઃ 115
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજ્ઞાં સહાયસંપાદનસ્યાવશ્યકતાદિપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-115-0 (69267)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-115-0x (5654)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સંશયો મે મહાનયમ્।
સંછેત્તવ્યસ્ત્વયા રાજન્ભવાન્કુલકરો હિ નઃ॥ 12-115-1 (69268)
પુરુષાણામયં તાત દુર્વૃત્તાનાં દુરાત્મનામ્।
કથિતો વાક્યસંચારસ્તતો વિજ્ઞાપયામિ તે॥ 12-115-2 (69269)
યદ્ધિતં રાજ્યતન્ત્રસ્ય કુલસ્ય ચ સુખોદયમ્।
અયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ક્ષેમવૃદ્ધિકરં ચ તત્॥ 12-115-3 (69270)
પુત્રપૌત્રાભિરામં ચ રાષ્ટ્રવૃદ્ધિકરં ચ યત્।
અન્નપાને શરીરે ચ હિતં યત્તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-115-4 (69271)
અભિષિક્તો હિ યો રાજા રાજ્યસ્થો મિત્રસંવૃત।
સમુહૃત્સમુપેતો વા સ કથં રઞ્જયેત્પ્રજાઃ॥ 12-115-5 (69272)
યો હ્યસત્પ્રગ્રહરતિઃ સ્નેહરાગબલાત્કૃતઃ।
ઇન્દ્રિયાણામનીશત્વાદસજ્જનબુભૂષકઃ॥ 12-115-6 (69273)
તસ્ય ભૃત્યા વિમુખતાં યાન્તિ સર્વે કુલોદ્ગતાઃ।
ન ચ ભૃત્યબલૈરર્થૈઃ સ રાજા સંપ્રયુજ્યતે॥ 12-115-7 (69274)
એતન્મે ચિન્તયાનસ્ય રાજધર્માન્દિવાનિશમ્।
બૃહસ્પતિસમો બુદ્ધ્યા ભવાઞ્શંસિતુમર્હતિ॥ 12-115-8 (69275)
શાસતા પુરુષવ્યાઘ્ર ત્વં નઃ કુલહિતે રતઃ।
ક્ષત્તા ચૈકો મહાપ્રાજ્ઞો યો નઃ શંસતિ સર્વદા॥ 12-115-9 (69276)
ત્વત્તઃ કુલહિતં વાક્યં શ્રુત્વા રાજ્યહિતોદયમ્।
અમૃતસ્યાવ્યયસ્યેવ તૃપ્તઃ સ્વપ્સ્યામ્યહં સુખમ્॥ 12-115-10 (69277)
કીદૃશાઃ સન્નિકર્ષસ્થા ભૃત્યાઃ સર્વગુણાન્વિતાઃ।
કીદૃશૈઃ કિં કુલીનૈર્વા સહ યાત્રા વિધીયતે॥ 12-115-11 (69278)
ન હ્યેકો ભૃત્યરહિતો રાજા ભવતિ રક્ષિતા।
રાજ્યં ચેદં જનઃ સર્વસ્તત્કુલીનઃ પ્રશાસતિ॥ 12-115-12 (69279)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-115-13x (5655)
ન ચ પ્રશાસ્તું રાજ્યં હિ શક્યમેકેન ભારત॥ 12-115-13 (69280)
અસહાયવતા તાત નૈવાર્થાઃ કેચિદપ્યુત।
લબ્ધું લબ્ધા હ્યપિ સદા રક્ષિતું ભરતર્ષભ॥ 12-115-14 (69281)
યસ્ય ભૃત્યજનઃ સર્વો જ્ઞાનવિજ્ઞાનકોવિદઃ।
હિતૈષી કુલજઃ સ્નિગ્ધઃ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-115-15 (69282)
મન્ત્રિણો યસ્ય કુલજા અસંહાર્યાઃ સહોષિતાઃ।
નૃપતેર્મતિમાપ્સન્તે સત્પથજ્ઞાનકોવિદાઃ॥ 12-115-16 (69283)
અનાગતવિધાતારઃ કાલજ્ઞાનવિશારદાઃ।
અતિક્રાન્તમશોચન્તઃ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-115-17 (69284)
સમદુઃખસુખા યસ્ય સહાયાઃ પ્રિયકારિણઃ।
અર્થચિન્તાપરાઃ સભ્યાઃ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-115-18 (69285)
યસ્ય નાર્તો જનપદઃ સન્નિકર્ષગતઃ સદા।
અક્ષુદ્રઃ સત્પથાલમ્બી સ રાજા રાજ્યભાગ્ભવેત્॥ 12-115-19 (69286)
કોશોઽક્ષપટલં યસ્ય કોશવૃદ્ધિકરૈર્નરૈઃ।
આપ્તૈસ્તુષ્ટૈશ્ચ પૃષ્ટૈશ્ચ ધાર્યતે સ નૃપોત્તમઃ॥ 12-115-20 (69287)
કોષ્ઠાગારમસંહાર્યૈરાપ્તૈઃ સંચયતત્પરૈઃ।
પાત્રભૂતૈરલુબ્ધૈશ્ચ પાલ્યમાનં ગુણી ભવેત્॥ 12-115-21 (69288)
વ્યવહારશ્ચ નગરે યસ્ય ધર્મફલોદયઃ।
દૃશ્યતે શઙ્ખલિખિતઃ સ ધર્મફલભાઙ્ નૃપઃ॥ 12-115-22 (69289)
સંગૃહીતમનુષ્યશ્ચ યો રાજા રાજધર્મવિત્।
ષઙ્ભાગં પરિગૃહ્ણાતિ સ ધર્મફલમશ્નુતે॥ ॥ 12-115-23 (69290)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 115॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-115-2 અયં નિન્દારૂપઃ॥ 12-115-3 હિનં અનિન્દ્યમ્। આયત્યાં ઉત્તરકાલે। તદાત્વે વર્તમાનાકલે॥ 12-115-5 મિત્રસુહૃદૌ પ્રત્યુપકારમપેક્ષ્યાનપેક્ષ્ય ચોપકર્તારૌ તદ્વાન્। સમુપેતઃ શૌર્યાદિનેતિ શેષઃ॥ 12-115-7 ભૃત્યબલપ્રાપ્યૈરર્થૈર્ધનાદિભિઃ॥ 12-115-14 લબ્ધું લબ્ધાશ્ચ રક્ષિતું શક્યા ઇતિં શેષઃ॥ 12-115-16 અસંહાર્યાઃ ઉત્કોચાદિના અભેદ્યાઃ॥ 12-115-21 કોષ્ઠાગારં ધાન્યાદિસામગ્રીગૃહમ્। ગુણીભવેત્ બહુગુણિભાવં ગચ્છેત્॥ 12-115-22 વ્યવહારઃ અર્થિપ્રત્યર્થિનોર્વિવાદે નિર્ણયઃ। શઙ્ખલિખિત ઇતિ। યથા ફલમાત્રસ્તેને શઙ્ખેન લિખિતસ્ય હસ્તચ્છેદો રાજાનં પ્રતિષેધયિત્વા કારિતસ્તદ્વદિત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 116
॥ શ્રીઃ ॥
12.116. અધ્યાયઃ 116
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કેનચિન્મુનિવરેણ દ્વીપિભયે સતિ દ્વીપિત્વં પ્રાપિતસ્ય સ્વીયશુનઃપુનર્વ્યાઘ્નાઙ્ભયે સતિ વ્યાઘ્રીકરણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-116-0 (69291)
`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-116-0x (5656)
ન સન્તિ કુલજા યત્ર સહાયાઃ પાર્થિવસ્ય તુ।
અકુલીનાશ્ચ કર્તવ્યા ન વા ભરતસત્તમ્॥' 12-116-1 (69292)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-116-2x (5657)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નિદર્શનં પરં લોકે સજ્જનાચરિતં સદા॥ 12-116-2 (69293)
અસ્યૈવાર્થસ્ય સદૃશં યચ્છ્રુતં મે તપોવને।
જામદગ્ન્યસ્ય રામસ્ય યદુક્તમૃષિસત્તમૈઃ॥ 12-116-3 (69294)
વને મહતિ કસ્મિંશ્ચિદમનુષ્યનિષેવિતે।
ઋષિર્મૂલફલાહારો નિયતો નિયતેન્દ્રિયઃ॥ 12-116-4 (69295)
દીક્ષાદમપરિશ્રાન્તઃ સ્વાધ્યાયપરમઃ શુચિઃ।
ઉપવાસવિશુદ્ધાત્મા સતતં સત્પથે સ્થિતઃ॥ 12-116-5 (69296)
તસ્ય સંદૃશ્ય સદ્ભાવમુપવિષ્ટસ્ય ધીમતઃ।
સર્વે સત્વાઃ સમીપસ્થા ભવન્તિ વનચારિણઃ॥ 12-116-6 (69297)
સિંહા વ્યાઘ્રાઃ સશરભા મત્તાશ્ચૈવ મહાગજાઃ।
દ્વીપિનઃ ખઙ્ગભલ્લૂકા યે ચાન્યે ભીમદર્શનાઃ॥ 12-116-7 (69298)
તે સુખપ્રશ્નદાઃ સર્વે ભવન્તિ ક્ષતજાશનાઃ।
તસ્યર્ષેઃ શિષ્યવચ્ચૈવ ચિત્તજ્ઞાઃ પ્રિયકારિણઃ॥ 12-116-8 (69299)
ઉક્ત્વા ચ તે સુખપ્રશ્નં સર્વે યાન્તિ યથાસુખમ્।
ગ્રામ્યસ્ત્વેકઃ પશુસ્તત્ર નાજહાત્સ મહામુનિમ્॥ 12-116-9 (69300)
ભક્તોઽનુરક્તઃ સતતમુપવાસકૃશોઽબલઃ।
ફલમૂલોત્તરાહારઃ શાન્તઃ શિષ્ટાકૃતિર્યથા॥ 12-116-10 (69301)
તસ્યર્ષેરુપવિષ્ટસ્ય પાદમૂલે મહામતેઃ।
મનુષ્યવદ્ગતો ભાવં સ્નેહબદ્ધોઽભવદ્ભૃશમ્॥ 12-116-11 (69302)
તતોઽભ્યયાન્મહારૌદ્રો દ્વીપી ક્ષતજભોજનઃ।
શ્વાર્થમત્યર્થમુદ્ધુષ્ટઃ ક્રૂરઃ કાલઇવાન્તકઃ॥ 12-116-12 (69303)
લેલિહ્યમાનસ્તૃષિતઃ પુચ્છાસ્ફોટનતત્પરઃ।
વ્યાદિતાસ્યઃ ક્ષુધાઃ ભુગ્નઃ પ્રાર્થયાનસ્તદામિષમ્॥ 12-116-13 (69304)
દૃષ્ટ્વા તં ક્રૂરમાયાન્તં જીવિતાર્થી નરાધિપ।
પ્રોવાચ શ્વા મુનિં તત્ર તચ્છૃણુષ્વ વિશાંપતે॥ 12-116-14 (69305)
શ્વશત્રુર્ભગવન્નેષ દ્વીપી માં હન્તુમિચ્છતિ।
ત્વત્પ્રસાદાદ્ભયં ન સ્યાદસ્માન્મમ મહામુને।
[તથા કુરુ મહાબાહો સર્વજ્ઞસ્ત્વં ન સંશયઃ॥ 12-116-15 (69306)
સ મુનિસ્તસ્ય વિજ્ઞાય ભાવજ્ઞો ભયકારણમ્।
રુતજ્ઞઃ સર્વસત્વાનાં તમૈશ્વર્યસમન્વિતઃ॥] 12-116-16 (69307)
મુનિરુવાચ। 12-116-17x (5658)
ન ભયં દ્વીપિનઃ કાર્યં મૃત્યુતસ્તે કથંચન।
એષ શ્વરૂપરહિતો દ્વીપી ભવસિ પુત્રક॥ 12-116-17 (69308)
તતઃ શ્વા દ્વીપિતાં નીતો જામ્બૂનદનિભાકૃતિ।
ચિત્રાઙ્ગો વિસ્ફુરદ્દંષ્ટ્રો વને વસતિ નિર્ભયઃ॥ 12-116-18 (69309)
તં દૃષ્ટ્વા સંમુખે દ્વીપી આત્મનઃ સદૃશં પશુમ્।
અવિરુદ્ધસ્તતસ્તસ્ય ક્ષણેન સમપદ્યત॥ 12-116-19 (69310)
તતોઽભ્યયાન્મહારૌદ્રો વ્યાદિતાસ્યઃ ક્ષુધાન્વિઃ।
દ્વીપિનં લેલિહન્વક્રં વ્યાઘ્રો રુધિરલાલસઃ॥ 12-116-20 (69311)
વ્યાઘ્રં દૃષ્ટ્વા ક્ષુધા ભુગ્નં દંષ્ટ્રિણં વનચારિણમ્।
દ્વીપિ જીવિતરક્ષાર્થમૃષિં શરણમેયિવાન્॥ 12-116-21 (69312)
તતઃ સંવાસજં સ્નેહમૃષિણા કુર્વતા તદા।
સ દ્વીપી વ્યાઘ્રતાં નીતો રિપુભ્યો બલવત્તરઃ॥ 12-116-22 (69313)
તતોઽદૃષ્ટ્વા સ શાર્દૂલો નાભ્યઘ્નત્તં વિશાંપતે।
સ તુ શ્ચા વ્યાઘ્રતાં પ્રાપ્ય બલવાન્પિશિતાશનઃ॥ 12-116-23 (69314)
ન મૂલફલભોગેષુ સ્પૃહામપ્યકરોત્તદા।
યથા મૃગપતિર્નિત્યં પ્રકાઙ્ક્ષતિ વનૌકસઃ।
તથૈવ સ મહારાજ વ્યાઘ્રઃ સમભવત્તદા॥ ॥ 12-116-24 (69315)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષોડશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 116॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-116-2 અત્ર ઉત્તમાધમમધ્યમસ્થાનેષુ ક્રમાત્ તએવ યોજ્યા નતુ ઉચ્ચસ્થાને નીચો નિયોજ્ય ઇત્યસ્મિત્રર્થે॥ 12-116-3 અસ્યૈવ વક્ષ્યમાણસ્ય॥ 12-116-6 સત્વાઃ પ્રાણિનઃ॥ 12-116-8 સુખપ્રશ્નદાઃ સુખિનઃ સ્થ ઇતિ પ્રશ્નસ્યોત્તરં સુખિનઃ સ્મઃ ઇતિ તત્પ્રદા ઇત્યર્થઃ॥ 12-116-11 ભાવં ચિત્તમ્॥ 12-116-13 સુધામત્તઃ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-116-17 દ્વીપિનો દ્વીપિરૂપાન્મૃત્યુતઃ॥ 12-116-21 ક્ષુધાભુગ્નં પીડિતમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 117
॥ શ્રીઃ ॥
12.117. અધ્યાયઃ 117
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
મુપિવરેણ વ્યાઘ્રીકૃતસ્ય સ્વીયશુનો ગજાદ્ભયે સતિ ગજત્વપ્રાપણમ્॥ 1॥ પુનઃ સિંહાદ્ભયે સિંહીકૃતસ્ય તસ્યૈવ શરભાદ્ભયે શરભીકરણમ્॥ 2॥ દુષ્ટભાવેનાત્મજિઘાંસોસ્તસ્ય પુનઃ શ્વભાવપ્રાપણમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-117-0 (69316)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-117-0x (5659)
વ્યાઘ્રશ્વોટજમૂલસ્થસ્તૃપ્તઃ સુપ્તો હતૈર્મૃગૈઃ।
નાગભાગાત્તમુદ્દેશં મત્તો મેઘ ઇવોત્થિતઃ॥ 12-117-1 (69317)
પ્ર--કરટઃ પ્રાંશુઃ પઝી વિતતકુમ્ભકઃ।
સુ--ણો મહાકાયો મેઘગમ્ભીરનિઃ સ્વનઃ॥ 12-117-2 (69318)
તં દૃષ્ટ્વા કુઞ્જરં મત્તમાયાન્તં બલગર્વિતમ્।
વ્યા હસ્તિભયાન્ત્રસ્તસ્તમૃષિં શરણં યયૌ॥ 12-117-3 (69319)
તતોઽનયત્કુઞ્જરત્વં વ્યાઘ્રં તમૃષિસત્તમઃ।
મહમેઘોપમં દૃષ્ટ્વા સ ભીતો હ્યભવદ્ગજઃ॥ 12-117-4 (69320)
તતઃ કમલષણ઼્ડાનિ સલ્લકીગહનાનિ ચ।
વ્ય--રત્સ મુદાયુક્તઃ પઝરેણુવિભૂષિતઃ॥ 12-117-5 (69321)
કદચિદ્દમમાણસ્ય હસ્તિનઃ સંમુખં તદા।
ઋષેસ્તસ્યોટસ્થસ્ય કાલોઽગચ્છદ્દિવાનિશમ્॥ 12-117-6 (69322)
અથાજગામ તં દેશં કેસરી કેસરારુણઃ।
ગિન્વિન્દરજો ભીમઃ સિંહો નાગકુલાન્તકઃ॥ 12-117-7 (69323)
તં--- સિંહમાયાન્તં નાગઃ સિંહભયાર્દિતઃ।
ઋષિં શરણમાપેદે વેપમાનો ભયાતુરઃ॥ 12-117-8 (69324)
સ ત-ઃ સિંહતાં નીતો ગજેન્દ્રો મુનિના તદા।
તં ચ નાગણયત્સિંહં તુલ્યજાતિસમન્વયાત્॥ 12-117-9 (69325)
દૃષ્ટ્વા ચ સોઽભવત્સિંહો વન્યો હિંસન્નવાગ્બલઃ।
સ ચાશ્રપેઽવસત્સિંહસ્તસ્મિન્નેવ સુખી વને॥ 12-117-10 (69326)
ન ચાન્યે ક્ષુદ્રપશવસ્તપોવનસમીપતઃ।
વ્યદૃશ્યન્ત તદા ત્રસ્તા જીવિતાકાઙ્ક્ષિણસ્તથા॥ 12-117-11 (69327)
કદાચિત્કાલયોગેન સર્વપ્રાણિવિહિંસકઃ।
બલવાન્ક્ષતજાહારો નાનાસત્વભયંકરઃ॥ 12-117-12 (69328)
અષ્ટપાદર્ધ્વનયનઃ શરભો વનગોચરઃ।
તં સિંહં હન્તુમાગચ્છન્મુનેસ્તસ્ય નિવેશને॥ 12-117-13 (69329)
`તં દૃષ્ટ્વા શરભં યાન્તં સિંહઃ પરભયાન્વિતઃ।
ઋષિં શરણમાપેદે વેપમાનઃ કૃતાઞ્જલિઃ॥' 12-117-14 (69330)
સં મુનિઃ શરભં ચક્રે બલોત્કટમરિંદમ।
તતઃ સ શરભો વન્યો મુનેઃ શરભમગ્રતઃ।
દૃષ્ટ્વા બલિનમત્યુગ્રં દ્રુતં સંપ્રાદ્રવદ્વનમ્॥ 12-117-15 (69331)
સ એવં શરભસ્થાને ન્યસ્તો વૈ મુનિના તદા।
મુનેઃ પાર્શ્વગતો નિત્યં શરભઃ સુખમાપ્તવાન્॥ 12-117-16 (69332)
તતઃ શરભસંત્રસ્તાઃ સર્વે મૃગગણા વનાત્।
દિશઃ સંપ્રાદ્રવત્રાજન્ભયાજ્જીવિતકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-117-17 (69333)
શરભોઽપ્યતિસંહૃષ્ટો નિત્યં પ્રાણિવધે રતઃ।
ફલમૂલાશનં કર્તું નૈચ્છત્સ પિશિતાશનઃ॥ 12-117-18 (69334)
તતઃ ક્ષુદ્રસમાચારો બલેન ચ સમન્વિતઃ।
ઇયેષ તં મુનિં હન્તુમકૃતજ્ઞઃ કૃતાન્વયઃ॥ 12-117-19 (69335)
`ચિન્તયામાસ ચ તદા શરભઃ શ્વાનપૂર્વકઃ॥ 12-117-20 (69336)
અસ્ય પ્રભાવાત્સંપ્રાપ્તો વાઙ્ભાત્રેણૈવ કેવલમ્।
શરભત્વં સુદુષ્પ્રાપં સર્વભૂતભયંકરમ્॥ 12-117-21 (69337)
અન્યેઽપ્યત્ર ભયત્રસ્તાઃ સન્તિ સત્વા ભયાર્દિતાઃ।
મુનિમાશ્રિત્ય જીવન્તો મૃગાઃ પક્ષિગણાસ્તથા॥ 12-117-22 (69338)
તેષામપિ કદાચિચ્ચ શરભત્વં પ્રયચ્છતિ।
સર્વસત્વોત્તમં લોકે બલં યત્ર પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-117-23 (69339)
પક્ષિણામપ્યયં દદ્યાત્કદાચિદ્ગારુડં બલમ્॥ 12-117-24 (69340)
યાવદન્યસ્ય સંપ્રીતઃ કારુણ્યં તુ સમાશ્રિતઃ।
ન દદાતિ બલં તુષ્ટઃ સત્વસ્યાન્યસ્ય કસ્યચિત્॥ 12-117-25 (69341)
તાવદેનમહં વિપ્રં વધિષ્યામિ ચ શીઘ્રતઃ।
સ્થાતું મયા શક્યમિહ મુનિઘાતાન્ન સંશયઃ॥' 12-117-26 (69342)
તતસ્તેન તપઃશક્ત્યા વિદિતો જ્ઞાનચક્ષુષા।
વિજ્ઞાય ચ મુનિઃ પ્રાજ્ઞસ્તતઃ શાપં પ્રયુક્તવાન્॥ 12-117-27 (69343)
`અહમગ્નિપ્રભો નામ મુનિર્ભૃગુકુલાન્વયઃ।
મનસા નિર્દહેયં ચ જગત્સંધારયામિ ચ॥ 12-117-28 (69344)
મમ વશ્યં જગત્સર્વં દેવા યચ્ચ ચરાચરમ્।
સન્તિ દેવાશ્ચ યે ભીતાઃ સ્વધર્મં ન ત્યજન્તિ યે।
સ્વધર્માચ્ચલિતાન્સર્વાન્વાઙ્ભાત્રેણાપિ નિર્દહે॥ 12-117-29 (69345)
કિમઙ્ગ ત્વં મયા નીતઃ શરભત્વમનામયમ્।
ક્રૂરઃ સ સર્વભૂતેષુ હીનશ્ચાશુચિરેવ ચ॥' 12-117-30 (69346)
શ્વા ત્વં દ્વીપિત્વમાપન્નો દ્વીપી વ્યાઘ્રત્વમાગતઃ।
વ્યાઘ્રાન્નાગો મદપટુર્નાગઃ સિંહત્વમાગતઃ॥ 12-117-31 (69347)
સિંહસ્ત્વં બલમાપન્નો ભૂયઃ શરભતાં ગતઃ।
મયા સ્નેહપરીતેન વિસૃષ્ટો ન કુલાન્વયઃ॥ 12-117-32 (69348)
યસ્માદેવમપાપં માં પાપ હિંસિતુમિચ્છસિ।
તસ્માત્સ્વયોનિમાપન્નઃ પુનઃ શ્વાનો ભવિષ્યસિ॥ 12-117-33 (69349)
તતો મુનિજનદ્વેષ્ટા દુષ્ટાત્મા પ્રાકૃતોઽબુધઃ।
ઋષિણા શરભઃ શપ્તસ્તદ્રૂપં પુનરાપ્તવાન્॥ ॥ 12-117-34 (69350)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 117॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-117-1 મૃગૈસ્તૃપ્તઃ॥ 12-117-9 સમન્વયાત્સંબન્ધાત્॥ 12-117-19 તતો રુધિરતર્ષેણ બલિના શરભોઽન્વિતઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-117-31 મદપટુઃ પ્રવહન્મદઃ॥ 12-117-32 વિસૃષ્ટો વિવિધેન રૂપેણ ત્વં સૃષ્ટઃ। ન તુ ત્વં કુલાન્વયઃ। તેન તેન કુલેનાન્વયઃ સંબન્ધો યસ્ય સ કુલાન્વયસ્તાદૃશસ્ત્વં ન ભવસિ॥ 12-117-33 શ્વૈવ ત્વં હિ ભવિષ્યસીતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 118
॥ શ્રીઃ ॥
12.118. અધ્યાયઃ 118
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સચિવાદિગુણવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-118-0 (69351)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-118-0x (5660)
સ શ્વા પ્રકૃતિમાપન્નઃ પરં દૈન્યમુપાગમત્।
ઋષિણા હુંકૃતઃ પાપસ્તપોવનબહિષ્કૃતઃ॥ 12-118-1 (69352)
એવં રાજ્ઞા મતિમતા વિદિત્વા શીલશૌચતામ્।
આર્જવં પ્રકૃતિં સત્વં શ્રુતં વૃત્તં કુલં દમમ્॥ 12-118-2 (69353)
અનુક્રોશં બલં વીર્યં પ્રભાવં પ્રશમં ક્ષમામ્।
ભૃત્યાયેમન્ત્રિણો યોગ્યાસ્તત્ર સ્થાપ્યાઃ સુરક્ષિતાઃ॥ 12-118-3 (69354)
નાષરીક્ષ્ય મહીપાલઃ પ્રકર્તું ભૃત્યમર્હતિ।
અકુલીનનરાકીર્ણો ન રાજા સુખમેધતે॥ 12-118-4 (69355)
કુલજઃ પ્રાકૃતો રાજંસ્તત્કુલીનતયા સદા।
ન પાપે કુરુતે બુદ્ધિં નિન્દ્યમાનોઽપ્યનાગસિ॥ 12-118-5 (69356)
અકુલીનસ્તુ પુરુષઃ પ્રાકૃતઃ સાધુસંક્ષયાત્।
દુર્લભૈશ્વર્યતાં પ્રાપ્તો નિન્દિતઃ શત્રુતાં વ્રજેત્॥ 12-118-6 (69357)
`કાકઃ શ્વાનોઽકુલીનશ્ચ બિડાલઃ સર્પ એવ ચ।
અકુલીના ચ યા નારી તુલ્યાસ્તે પરિકીર્તિતાઃ॥ 12-118-7 (69358)
લોકપાલાઃ સદોદ્વિગ્નાઃ પશ્યન્ત્યકુલજાન્યથા।
નારીં વા પુરુષં વાઽથ શીલં તત્રાપિ કારણમ્॥ 12-118-8 (69359)
દુષ્કુલીના ચ યા સ્ત્રી સ્યાદ્દુષ્કુલીનશ્ચ યઃ પુમ।
અહિંસાશીલસંયોગાદ્ધર્મશ્ચાઽઽકુલતાં વ્રજેત્॥ 12-118-9 (69360)
ધર્મં પ્રતિ મહારાજ શ્લોકાનાહ બૃહસ્પતિઃ।
શૃણુ સર્વાન્મહીપાલ હૃદિ તાંશ્ચ કરિષ્યસિ॥ 12-118-10 (69361)
અસિતં સિતકર્માણં યથા દાન્તં તપસ્વિનમ્।
વૃત્તસ્થમપિ ચણ્ડાલં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-118-11 (69362)
યદિ ઘાતયતે કશ્ચિત્પાપસત્વં પ્રજાહિતઃ।
સર્વસત્વહિતાર્થાય ન તેનાસૌ વિહિંસકઃ॥ 12-118-12 (69363)
દ્વીપિનં શરભં સિંહં વ્યાઘ્રં કુઞ્જરમેવ ચ।
મહિષં ચ વરાહં ચ સૂકરં શ્વાનપન્નગાન્॥ 12-118-13 (69364)
ગોબ્રાહ્મણહિતાર્થાય બાલસ્ત્રીરક્ષણાય ચ।
વૃદ્ધાતુરપરિત્રાણે યો હિનસ્તિ સ ધર્મવિત્॥ 12-118-14 (69365)
બ્રાહ્મણઃ પાપકર્મા ચ મ્લેચ્છો વા ધાર્મિકઃ શુ વઃ।
શ્રેયાંસ્તત્ર ભવેન્મ્લેચ્છો બ્રાહ્મણઃ પાપકૃત્તમઃ॥ 12-118-15 (69366)
દુષ્કુલીનઃ કુલીનો વા યઃ કશ્ચિચ્છીલવાન્નરઃ।
પ્રકૃતિં તસ્ય વિજ્ઞાય સ્થિરાં વા યદિ વાઽસ્થિરામ્॥ 12-118-16 (69367)
શીલં વાઽનુત્તમં કર્મ કુર્યાદ્રાજા સમાહિતઃ।
નિયુઞ્જીત મહીપાલો દુર્વૃત્તં પાપકર્મસુ॥' 12-118-17 (69368)
કુલીનં શિક્ષિતં પ્રાજ્ઞં જ્ઞાનવિજ્ઞાનકોવિદમ્।
સર્વશાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞં સહિષ્ણું દેશજં તથા॥ 12-118-18 (69369)
કૃતજ્ઞં બલવન્તં ચ ક્ષાન્તં દાન્તં જિતેન્દ્રિયમ્।
અલુબ્ધં લબ્ધસંતુષ્ટં સ્વામિમિત્રબુભૂષકમ્॥ 12-118-19 (69370)
સચિવં દેશકાલજ્ઞં સર્વસંગ્રહણે રતમ્।
સંસ્કૃતં યુક્તવચનં હિતૈષિણમતન્દ્રિતમ્॥ 12-118-20 (69371)
યુક્તાચારં સ્વવિષયે સંધિવિગ્રહકોવિદમ્।
શસ્તં ત્રિવર્ગવેત્તારં પૌરજાનપદપ્રિયમ્॥ 12-118-21 (69372)
સેનાવ્યૂહનતત્ત્વજ્ઞં બલહર્ષણકોવિદમ્।
ઇઙ્ગિતાકરાતત્ત્વજ્ઞં યાત્રાસેનાવિશારદમ્॥ 12-118-22 (69373)
હસ્તિશિક્ષાશ્વતત્ત્વજ્ઞમહંકારવિવર્જિતમ્।
પ્રગલ્ભં દક્ષિણં દાન્તં બલિનં યુક્તમન્ત્રિણમ્॥ 12-118-23 (69374)
ચૌક્ષં ચૌક્ષજનાકીર્ણં સુવેષં સુખદર્શનમ્।
નાયકં નીતિકુશલં ગુણૈઃ ષઙ્ભિઃ સમન્વિતમ્॥ 12-118-24 (69375)
અસ્તબ્ધં પ્રશ્રિતં શ્લક્ષ્ણં મૃદુવાદિનમેવ ચ।
ધીરં મહર્દ્ધિ ચ દેશકાલોપપાદકમ્॥ 12-118-25 (69376)
સચિ યઃ પ્રકુરુતે ન ચૈનમવમન્યતે।
તસ્ય વિસ્તીર્યતે રાજ્યં જ્યોત્સ્ના ગ્રહપતેરિવ॥ 12-118-26 (69377)
એતૈરેવ ગુણૈર્યુક્તો રાજા શાસ્ત્રવિશારદઃ।
એષ્ટવ્યો ધર્મપરમઃ પ્રજાપાલનતત્પરઃ॥ 12-118-27 (69378)
ધીરો મર્ષી શુચિઃ શીઘ્રઃ કાલે પુરુષકારવિત્।
શુશ્રૂષુઃ શ્રુતવાઞ્શ્રોતા ઊહાપોહવિશારદઃ॥ 12-118-28 (69379)
મેધાવી ધારણાયુક્તો યથાન્યાયોપપાદકઃ।
દાન્તઃ સદા પ્રિયાભાષી ક્ષમાવાંશ્ચ વિપર્યયે॥ 12-118-29 (69380)
નાતિચ્છેત્તા સ્વયંકારી શ્રદ્ધાલુઃ સુખદર્શનઃ।
આર્તહસ્તપ્રદો નિત્યમાપ્તામાત્યો નયે રતઃ॥ 12-118-30 (69381)
નાહંવાદી નનિર્દ્વન્દ્વો નયત્કિંચનકારકઃ।
કૃતે કર્મણ્યમોઘાનાં કર્તા ભૃત્યજનપ્રિયઃ॥ 12-118-31 (69382)
સંગૃહીતજનોઽસ્તબ્ધઃ પ્રસન્નવદનઃ સદા।
ત્રાતા ભૃત્યજનાપેક્ષી ન ક્રોધી સુમહામનાઃ॥ 12-118-32 (69383)
યુક્તદણ્ડો ન નિર્દણ્ડો ધર્મકાર્યાનુશાસનઃ।
ચારનેત્રઃ પ્રજાવેક્ષી ધર્માર્થકુશલઃ સદા॥ 12-118-33 (69384)
રાજા ગુણશતાકીર્ણ એષ્ટવ્યસ્તાદૃશો ભવેત્।
યોધાશ્ચૈવ મનુષ્યેન્દ્ર સર્વૈર્ગુણગણૈર્વૃતાઃ॥ 12-118-34 (69385)
અન્વેષ્ટવ્યાઃ સુપુરુષાઃ સહાયા રાજ્યધારણે।
ન વિમાનયિતવ્યાસ્તે રાજ્ઞા વૃદ્ધિમભીપ્સતા॥ 12-118-35 (69386)
યોધાઃ સમરશૌણ્ડીરાઃ કૃતજ્ઞાઃ શાસ્ત્રકોવિદાઃ।
ધર્મશાસ્ત્રસમાયુક્તાઃ પદાતિજનસંવૃતાઃ॥ 12-118-36 (69387)
અર્થમાનવિવૃદ્ધાશ્ચ રથચર્યાવિશારદાઃ।
ઇષ્વસ્ત્રકુશલા યસ્ય તસ્યેયં નૃપતેર્મહી॥ 12-118-37 (69388)
`જ્ઞાતીનામનવજ્ઞાનં ભૃત્યેષ્વશઠતા તથા।
નૈપુણં ચાર્થચર્યાસુ યસ્યૈતે તસ્ય સા મહી॥ 12-118-38 (69389)
આલસ્યં ચૈવ નિદ્રા ચ વ્યસનાન્યતિહાસ્યતા।
યસ્તૈતાનિ ન વિદ્યન્તે તસ્યૈવ સુચિરં મહી॥ 12-118-39 (69390)
વૃદ્ધસેવી મહોત્સાહો વર્ણાનાં ચૈવ રક્ષિતા।
ધર્મચર્યાઃ સદા યસ્ય તસ્યેયં સુચિરં મહી॥ 12-118-40 (69391)
નીતિવર્ત્માનુસરણં નિત્યમુત્થાનમેવ ચ।
રિપૂણામનવજ્ઞાનં તસ્યેયં સુચિરં મહી॥ 12-118-41 (69392)
ઉત્થાનં ચૈવ દૈવં ચ તયોર્નાનાત્વમેવ ચ॥
મનુના વર્ણિતં પૂર્વં વક્ષ્યે શૃણુ તદેવ હિ॥ 12-118-42 (69393)
ઉત્થાનં હિ નરેન્દ્રાણાં બૃહસ્પતિરભાષત।
નયાનયવિધાનજ્ઞઃ સદા ભવ કુરૂદ્વહ॥ 12-118-43 (69394)
દુર્હૃદાં છિદ્રદર્શી યઃ સુહૃદામુપકારવાન્।
વિશેષવિચ્ચ ભૃત્યાનાં સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ ' 12-118-44 (69395)
સર્વસંગ્રહણે યુક્તો નૃપો ભવતિ યઃ સદા।
ઉત્થાનશીલો મન્ત્રાઢ્યઃ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-118-45 (69396)
શક્યા ચાશ્વસહસ્રેણ વીરારોહેણ ભારત।
સંગૃહીતમનુષ્યેણ કૃત્સ્ના જેતું વસુંધરા॥ ॥ 12-118-46 (69397)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 118॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-118-6 અકુલીનસ્તુ નિન્દામાત્રેણ શત્રુતાં વ્રજેત્। સાધુસંશ્રશ્ચાદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-118-19 સ્વામિનો મિત્રાણાં બુભૂષકં ઐશ્વર્યલિપ્સુમ્॥ 12-118-20 સર્વસંગ્રહણે પ્રાણિમાત્રરઞ્જને॥ 12-118-24 ચૌક્ષં શુદ્ધમ્॥ 12-118-28 મર્ષી ક્ષમી॥ 12-118-29 વિપર્યયેઽક્ષમાવતિ અપકારિણિ ક્ષમાવાન્॥ 12-118-31 નનિર્દ્વન્દ્વો નનિષ્પરિગ્રહઃ॥ 12-118-33 ચારનેત્રઃ પરાપેક્ષી ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-118-37 અભયા ગજપૃષ્ઠસ્થાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 119
॥ શ્રીઃ ॥
12.119. અધ્યાયઃ 119
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભૃત્યાનાં સ્વસ્વયોગ્યતાનુસારેણાધિકારે સ્થાપનાદેર્ભૃત્યલક્ષણાદીનાં ચ કથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-119-0 (69398)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-119-0x (5661)
એવં ગુણયુતાન્ભૃત્યાન્સ્વેસ્વે સ્થાને નરાધિપઃ।
નિયોજયતિ કૃત્યેષુ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-119-1 (69399)
ન વા સ્વસ્થાનમુત્ક્રમ્ય પ્રમાણમપિ સત્કૃતમ્।
આરોપ્ય ચાપિ સ્વસ્થાનમુત્ક્રમ્યાન્યત્પ્રપદ્યતે॥ 12-119-2 (69400)
સ્વજાતિગુણસંપન્નાઃ સ્વેષુ ધર્મેષ્વવસ્થિતાઃ।
પ્રકર્તવ્યા હ્યમાત્યાસ્તુ નાસ્થાને પ્રક્રિયા ક્ષમા॥ 12-119-3 (69401)
અનુરૂપાણિ કર્માણિ ભૃત્યેભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ।
સ ભૃત્યગુણસંપન્નં રાજા ફલમુપાશ્નુતે॥ 12-119-4 (69402)
શરભઃ શરભસ્થાને સિંહઃ સિંહ ઇવોત્થિતઃ।
વ્યાઘ્રો વ્યાઘ્ર ઇવ સ્થાપ્યો દ્વીપી દ્વીપી યથા તથા॥ 12-119-5 (69403)
કર્મસ્વિહાનુરૂપેષુ ન્યસ્યા ભૃત્યા યથાવિધિ।
પ્રતિલોમં ન ભૃત્યાસ્તે સ્થાપ્યાઃ કર્મફલૈષિણા॥ 12-119-6 (69404)
યઃ પ્રમાણમતિક્રમ્ય પ્રતિલોમં નરાધિપઃ।
ભૃત્યાન્સ્થાપયતેઽબુદ્ધિર્ન સ રઞ્જયતે પ્રજાઃ॥ 12-119-7 (69405)
ન બાલિશા ન ચ ક્ષુદ્રા નાપ્રાજ્ઞા નાજિતેન્દ્રિયાઃ।
નાકુલીના જનાઃ પાર્શ્વે સ્થાપ્યા રાજ્ઞા ગુણૈષિણા॥ 12-119-8 (69406)
સાધવઃ કુલજાઃ શૂરા જ્ઞાનવન્તોઽનસૂયકાઃ।
અક્ષુદ્રાઃ શુચયો દક્ષાઃ સ્યુર્નરાઃ પારિપાર્શ્વકાઃ॥ 12-119-9 (69407)
ઉદ્ભૂતાસ્તત્પરાઃ શાન્તાશ્ચૌક્ષાઃ પ્રકૃતિજાઃ શુભાઃ।
સ્વેસ્વે સ્થાનેઽનુપાકૃષ્ટાસ્તે સ્યૂ રાજ્ઞો બહિશ્ચરાઃ॥ 12-119-10 (69408)
સિંહસ્ય સતતં પાર્શ્વે સિંહ એવ જનો ભવેત્।
અસિંહઃ સિંહસહિતઃ સિંહવલ્લભતે ફલમ્॥ 12-119-11 (69409)
યસ્તુ સિંહઃ શ્વભિઃ કીર્ણઃ સિંહકર્મફલે રતઃ।
ન સ સિંહફલં ભોક્તું શક્તઃ શ્વભિરુપાસિતઃ॥ 12-119-12 (69410)
એવ મેતૈર્મનુષ્યેન્દ્ર શૂરૈઃ પ્રાજ્ઞૈર્બહુશ્રુતૈઃ।
કુલીનૈઃ સહ શક્યેત કૃત્સ્ના જેતું વસુંધરા॥ 12-119-13 (69411)
નાવૈદ્યો નાનૃજુઃ પાર્શ્વે નાપ્રાજ્ઞો ના મહાયશાઃ।
સંગ્રાહ્યો વસુધાપાલૈર્ભૃત્યો ભૃત્યવતાં વર॥ 12-119-14 (69412)
વાણવદ્વિસૃતા યાન્તિ સ્વામિકાર્યપરા નરાઃ।
યે ભૃત્યાઃ પાર્થિવહિતાસ્તેષુ સાન્ત્વં સદા ચરેત્॥ 12-119-15 (69413)
કોશશ્ચ સતતં રક્ષ્યો યત્નમાસ્થાય રાજભિઃ।
કોશમૂલા હિ રાજાનઃ કોશવૃદ્ધિકરો ભવેત્॥ 12-119-16 (69414)
કોષ્ઠાગારં ચ તે નિત્યં સ્ફીતં ધાન્યૈઃ સુસંચિતૈઃ।
સદા ત્વં સત્સુ સંન્યસ્તધનધાન્યપકો ભવ। 12-119-17 (69415)
નિત્યયુક્તાશ્ચ તે ભૃત્યા ભવન્તુ રણકોવિદાઃ।
વાજિનાં ચ પ્રયોગેષુ વૈશારદ્યમિહેષ્યતે॥ 12-119-18 (69416)
જ્ઞાતિબન્ધુજનાવેક્ષી મિત્રસંબન્ધિસત્કૃતઃ।
પૌરકાર્યહિતાન્વેક્ષઈ ભવ કૌરવનન્દન॥ 12-119-19 (69417)
એષા તે નૈષ્ઠિકી બુદ્ધિઃ પ્રજ્ઞા ચાભિહિતા મષા।
શ્વાતે નિદર્શનં તાત કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-119-20 (69418)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 119॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-119-1 એવં નીચાનનીચે નૈવ યોજયેત્॥ 12-119-7 અબુદ્ધિરિતિ ચ્છેદઃ॥ 12-119-10 બહિશ્ચરાઃ પ્રાણા ઇવેતિ શેષઃ॥ 12-119-15 વિસૃતાઃ અપરાવર્તિનઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 120
॥ શ્રીઃ ॥
12.120. અધ્યાયઃ 120
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પ્રજાપાલનપ્રકારાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-120-0 (69476)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-120-0x (5664)
રાજવૃત્તાન્યનેકાનિ ત્વયા પ્રોક્તાનિ ભારત।
પૂર્વૈઃ પૂર્વનિયુક્તાનિ રાજધર્માર્થવેદિભિઃ॥ 12-120-1 (69477)
તદેવ વિસ્તરેણોક્તં પૂર્વવૃત્તં સતાં મતમ્।
પ્રણેયં રાજધર્માણાં પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-120-2 (69478)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-120-3x (5665)
રક્ષણં સર્વભૂતાનામિતિ ક્ષાત્રં પરં મતમ્।
તદ્યથા રક્ષણં કુર્યાત્તથા શૃણુ મહીપતે॥ 12-120-3 (69479)
યથા બર્હાણિ ચિત્રાણિ બિભર્તિ ભુજગાશનઃ।
તથા બહુવિધં રાજા રૂપં કુર્વીત્ ધર્મવિત્॥ 12-120-4 (69480)
તૈક્ષ્ણ્યં જિહ્નત્વમાદાનં સત્યમાર્જવમેવ ચ।
મધ્યસ્થાઃ સત્વમાતિષ્ઠંસ્તથા વૈ સુખમૃચ્છતિ॥ 12-120-5 (69481)
યસ્મિન્નર્થે યથૈવ સ્યાત્તદૂર્ણં રૂપમાદિશેત્।
બહુરૂપસ્ય રાજ્ઞો હિ સૂક્ષ્મોઽપ્યર્થો ન સીદતિ॥ 12-120-6 (69482)
નિત્યં રક્ષિતમન્ત્રઃ સ્યાદ્યથા મૂકઃ શરચ્છિખી।
શ્લક્ષ્ણાક્ષરગતઃ શ્રીમાન્ભવેચ્છાસ્ત્રવિશારદઃ॥ 12-120-7 (69483)
આયવ્યયેષુ યુક્તઃ સ્યાજ્જલસ્રવણેષ્વિવ।
શૈલાદ્વર્ષોદકાનીવ દ્વિજાન્સિદ્ધાન્સમાશ્રયેત્।
આત્માર્થં હિ સદા રાજા કુર્યાદ્ધર્મધ્વજોત્તમમ્॥ 12-120-8 (69484)
નિત્યમુદ્યતદણ્ડઃ સ્યાદાચારે ચાપ્રમાદવાન્।
લોકે ચાયવ્યયૌ દૃષ્ટ્વા વૃક્ષાદ્વૃક્ષમિવાવ્રજેત્॥ 12-120-9 (69485)
આજ્ઞાવાન્સ્યાત્સ્વયૂથ્યેષુ ભૌમાનિ ચરણૈઃ કિરન્।
જતિપક્ષઃ પરિસ્પન્દેત્પ્રેક્ષેદ્વૈકલ્યમાત્મનઃ॥ 12-120-10 (69486)
દોષાન્વિવૃણુયાચ્છત્રોઃ પરપક્ષાંશ્ચ સૂદયેત્।
ક નનેષ્વિવ પુષ્પાણિ બહિરર્થાન્સમાચરેત્॥ 12-120-11 (69487)
ઉચ્છ્રિતાનાશ્રયેત્સ્ફૂતાન્નરેન્દ્રાનચલોપમાન્।
શ્રયેચ્છાયામિવ જ્ઞાતિં ગુપ્તં શરણમાશ્રયેત્॥ 12-120-12 (69488)
પ્રાવૃષીવાસિતગ્રીવો માદ્યેત નિશિ નિર્જને।
માયૂરેણ ગુણેનૈવ સ્ત્રીભિરારક્ષિતશ્ચરેત્॥ 12-120-13 (69489)
ન જહ્યાચ્ચ તનુત્રાણં રક્ષેદાત્માનમાત્મના।
ચારભૂમિષ્વિવ તતાન્પાશાંશ્ચ પરિવર્જયેત્॥ 12-120-14 (69490)
પ્રણયેદ્વાઽપિ તાં ભૂમિં પ્રણશ્યેદ્ગ્રહણે પુનઃ।
`એવં મયૂરધર્મેણ વર્તયન્સતતં નરઃ।'
હન્યાત્ક્રુદ્ધાનતિવિષાંસ્તાઞ્જિહ્મગતયોઽહિતાઃ॥ 12-120-15 (69491)
નાસૂયેચ્ચાવગર્હ્યાણિ સન્નિવાસાન્નિવાસયેત્।
સદા બર્હિસમં કામં પ્રશસ્તં કૃતમાચરેત્।
સર્વતશ્ચાદદેત્પ્રજ્ઞાં પતઙ્ગં ગહનેષ્વિવ॥ 12-120-16 (69492)
એવં મયૂરવદ્રાજા સ્વરાજ્યં પરિપાલયેત્।
આત્મબુદ્ધિકરીં નીતિં વિદધીત વિચક્ષણઃ॥ 12-120-17 (69493)
આત્મસંયમનં બુદ્ધ્યા પરબુદ્ધ્યા વિચારણામ્।
બુદ્ધ્યા ચાત્મગુણપ્રાપ્તિરેતચ્છાસ્ત્રનિદર્શનમ્॥ 12-120-18 (69494)
પરં વિશ્વાસયેત્સામ્ના સ્વશક્તિં ચોપલક્ષયેત્।
આત્મનઃ પરિમર્શેન બુદ્ધિં બુદ્ધ્યા વિચારયેત્॥ 12-120-19 (69495)
સાન્ત્વયોગમતિઃ પ્રાજ્ઞઃ કાર્યાકાર્યપ્રયોજનકઃ।
નિગૂઢબુદ્ધેર્ધીરસ્ય વક્તવ્યે વક્ષ્યતે તથા॥ 12-120-20 (69496)
સંનિકૃષ્ટાં કથાં પ્રાજ્ઞો યદિ બુદ્ધ્યા બૃહસ્પતિઃ।
સ્વભાવમેષ્યતે તપ્તં કૃષ્ણાયસમિવોદકે॥ 12-120-21 (69497)
અનુયુઞ્જીત સત્યાનિ સર્વાણ્યેવ મહીપતિઃ।
આગમૈરુપદિષ્ટાનિ સ્વસ્ય ચૈવ પરસ્ય ચ॥ 12-120-22 (69498)
મૃદું ક્રૂરં તથા પ્રાજ્ઞં શૂરં ચાર્થવિધાનવિત્।
સ્વકર્મણિ નિયુઞ્જીત યે ચાન્યે વચનાધિકાઃ॥ 12-120-23 (69499)
અપ્યદૃષ્ટાનિ યુક્તાનિ સ્વાનુરૂપેષુ કર્મસુ।
સર્વાંસ્તાનનુવર્તેત સ્વરાંસ્તન્ત્રીરિવાયતાઃ॥ 12-120-24 (69500)
ધર્માણામવિરોધેન સર્વેષાં પ્રિયમાચરેત્।
મમાયમિતિ રાજા યઃ સપર્વત ઇવાચલઃ॥ 12-120-25 (69501)
વ્યવહારં સમાધાય સૂર્યો રશ્મીનિવાયતાન્।
ધર્મમેવાભિરક્ષેત કૃત્વા તુલ્યે પ્રિયાપ્રિયે॥ 12-120-26 (69502)
કુલપ્રકૃતિદેશાનાં ધર્મજ્ઞાન્મૃદુભાષિણઃ।
મધ્યે વયસિ નિર્દોષાન્હિતે યુક્તાઞ્જિતક્લમાન્॥ 12-120-27 (69503)
અલુબ્ધાઞ્શિક્ષિતાન્દાન્તાન્ધર્મેષુ પરિનિષ્ઠિતાન્।
સ્થાપયેત્સર્વકાર્યેષુ રાજા સર્વાર્થરક્ષિણઃ॥ 12-120-28 (69504)
એતેન ચ પ્રકારેણ કૃત્યાનામાગતિં ગતિમ્।
યુક્ત્યા સમનુતિષ્ઠેન તુષ્ટશ્ચારૈઃ પુરસ્કૃતઃ॥ 12-120-29 (69505)
અમોઘક્રોધહર્શસ્ય સ્વયં કૃત્યાઽનુદર્શિનાઃ।
આત્મપ્રત્યયકોશસ્ય વસુદૈવ વસુંધરા॥ 12-120-30 (69506)
વ્યક્તશ્ચાનુગ્રહો યસ્ય યથોક્તશ્ચાપિ નિગ્રહઃ।
ગુપ્તાત્મા ગુપ્તરાષ્ટ્રસ્ય સ રાજા રાજધર્મવિત્॥ 12-120-31 (69507)
નિત્યં રાષ્ટ્રમવેક્ષેત ગોભિઃ સૂર્ય ઇવાતપન્।
ચારાંશ્ચાનુચરાન્વિદ્યાત્તથા બુદ્ધ્યા સ્વયં ચરેત્॥ 12-120-32 (69508)
કાલપ્રાપ્તમુપાદદ્યાન્નાર્થં રાજા પ્રસૂચયેત્।
અહન્યહનિ સંદુહ્યાન્મહીં ગામિવ બુદ્ધિમાન્॥ 12-120-33 (69509)
યથાક્રમેણ પુષ્પેભ્યશ્ચિનોતિ મધુ ષટ્પદઃ।
તથા દ્રવ્યમુપાદાય રાજા કુર્વીત સંચયમ્॥ 12-120-34 (69510)
યદ્ધિ ગુપ્તાવશિષ્ટં સ્યાત્તદ્વિત્તં ધર્મકામયોઃ।
સંચયાન્ન વિસર્ગી સ્યાદ્રાજા શાસ્ત્રવિદાત્મવાન્॥ 12-120-35 (69511)
નાર્થમલ્પં પરિભવેન્નાવમન્યેત શાત્રવાન્।
બુદ્ધ્યાઽનુબુદ્ધ્યા ચાત્માનં ન ચાબુદ્ધેષુ વિશ્વસેત્॥ 12-120-36 (69512)
ધૃતિર્દાક્ષ્યં સંયમો બુદ્ધિરાત્મા
ધૈર્યં શૌર્યં દેશકાલાપ્રમાદઃ।
અલ્પસ્ય વા મહતો વા વિવૃદ્ધૌ
ધનસ્યૈતાન્યષ્ટ સમિંધનાનિ॥ 12-120-37 (69513)
અગ્નિસ્તોકો વર્ધતેઽપ્યાજ્યસિક્તો
બીજં ચૈકં બહુસહસ્રમેતિ।
ક્ષયોદયૌ વિપુલૌ સન્નિયમ્યૌ
તસ્માદલ્પં નાવમન્યેત વિત્તમ્॥ 12-120-38 (69514)
બાલોઽપ્યબાલઃ સ્થવિરો રિપુર્યઃ।
સદા પ્રમત્તં પુરુષં નિહન્યાત્।
કાલેનાન્યસ્તસ્ય મૂલં હરેત્
કાલજ્ઞાનં પાર્થિવાના વરિષ્ઠમ્॥ 12-120-39 (69515)
હરેત્કીર્તિ ધર્મમસ્યોપરુન્ધ્યા
દર્થે વિઘ્નં વીર્યમસ્યોપહન્યાત્।
રિપુર્દ્વેષ્ટા દુર્બલો વા બલી વા
તસ્માચ્છત્રોર્નૈવ બિભ્યેદ્યથાત્મા॥ 12-120-40 (69516)
ક્ષયં શત્રોઃ સંચયં પાલનં વા
ઉભાવર્થૌ સહિતૌ ધર્મકામૌ।
તતશ્ચાન્યન્મતિમાન્સંદધીત
તસ્માદ્રાજા બુદ્ધિમન્તં શ્રયેત॥ 12-120-41 (69517)
બુદ્ધિર્દીપ્તા બલવન્તં હિનસ્તિ
બલં બુદ્ધ્યા પાલ્યતે વર્ધમાનમ્।
શત્રુર્બુદ્ધ્યા સીદતે પીડ્યમાનો
બુદ્ધિપૂર્વં કર્મ યત્તત્પ્રશસ્તમ્॥ 12-120-42 (69518)
સર્વાન્કામાન્કામયાનો હિ ધીરઃ
સત્વેનાલ્પેનાપ્નુતે હીનદોષઃ।
યશ્ચાત્માનં પ્રાર્થયતેઽર્થ્યમાનૈઃ
શ્રેયઃ પાત્રં પૂરયતે ચ નાલ્પમ્॥ 12-120-43 (69519)
તસ્માદ્રાજા પ્રગૃહીતઃ પ્રજાસુ
મૂલં લક્ષ્મ્યાઃ સર્વશો હ્યાદદીત।
દીર્ઘં કાલં હ્યપિ સંપીડ્યમાનો
વ્યુષ્યાત્સંપદ્વ્યવસાયેન શક્ત્યા॥ 12-120-44 (69520)
વિદ્યા તપો વા વિપુલં ધનં વા
સર્વં હ્યેતદ્વ્યવસાયેન શક્યમ્।
બ્રહ્માયત્તં નિવસતિ દેહવત્સુ
તસ્માદ્વિદ્યાદ્વ્યવસાયં પ્રભૂતમ્॥ 12-120-45 (69521)
યત્રાસતે મતિમન્તો મનસ્વિનઃ
શક્રો વિષ્ણુર્યત્ર સરસ્વતી ચ।
વસન્તિ ભૂતાનિ ચ યત્ર નિત્યં
તસ્માદ્વિદ્વાન્નાવમન્યેત દેહમ્॥ 12-120-46 (69522)
લુબ્ધં હન્યાત્સંપ્રદાનાદ્ધિ નિત્યં
લુબ્ધસ્તૃપ્તિં પરવિત્તસ્ય નૈતિ।
સર્વો લુબ્ધઃ સર્વગુણોપભોગો
યોઽર્થૈર્હીનો ધર્મકામૌ જહાતિ॥ 12-120-47 (69523)
ધનં ભોગં પુત્રદારં સમૃદ્ધિં
સર્વં લુબ્ધઃ પ્રાર્થયતે પરેષામ્।
લુબ્ધે દોષાઃ સંભવન્તીહ સર્વે
તસ્માદ્રાજા ન પ્રગૃહ્ણીત્ લુબ્ધમ્॥ 12-120-48 (69524)
સંદર્શનેન પુરુષં જઘન્યમપિ ચોદયેત્।
આરમ્ભાન્દ્વિષતાં પ્રાજ્ઞઃ સર્વાર્થાંશ્ચ પ્રસૂદયેત્॥ 12-120-49 (69525)
ધર્માન્વિતેષુ વિજ્ઞાતા મન્ત્રગુપ્તિંશ્ચ પાણ્ડવ।
આપ્તો રાજન્કુલીનશ્ચ પર્યાપ્તો રાષ્ટ્રસંગ્રહે॥ 12-120-50 (69526)
વિવિપ્રયુક્તાન્નરદેવધર્મા
નુક્તાન્સમાસેન નિબોધ બુદ્ધ્યા।
ઇમાન્વિદધ્યાદનુસૃત્ય યો વૈ
રાજા મહીં પાલયિતું સ શક્તઃ॥ 12-120-51 (69527)
સુનીતિજં યસ્ય વિધાનજં સુખં
ધર્મપ્રણીતં વિધિવત્પ્રસિદ્ધ્યતિ।
ન નિન્દ્યતે તસ્ય ગતિર્મહીપતે
સ વિન્દતે રાજ્યસુખં હ્યનુત્તમમ્॥ 12-120-52 (69528)
ધનૈર્વિશિષ્ટાન્મતિશીલપૂજિતા
ન્ગુણોપપન્નાન્યુધિ દૃષ્ટવિક્રમાન્।
ગુણેષુ યુક્તાનચિરાદિવાત્મવાં
સ્તતોઽભિસંધાય નિહન્તિ શાત્રવાન્॥ 12-120-53 (69529)
પશ્યેદુપાયાન્વિવિધેષુ કર્મસુ
ન ચાનુપાયેન મતિં નિવેશયેત્।
શ્રિયં વિશિષ્ટાં વિપુલં યશો ધનં
ન દોષદર્શી પુરુષઃ સમશ્નુતે॥ 12-120-54 (69530)
પ્રીતિપ્રવૃત્તિં વિનિવર્તનં ચ
સુહૃસુ વિજ્ઞાય વિચાર્ય ચોભયોઃ।
યદેવ મિત્રં ગુરુભારમાવહે
ત્તદેવ સુસ્નિગ્ધમુદાહરેદ્બુધઃ॥ 12-120-55 (69531)
એતાન્મયોક્તાંશ્ચર રાજધર્મા
ન્નૃણાં ચ ગુપ્તૌ મતિમાદધત્સ્વ।
અવાપ્સ્યસે પુણ્યફલં સુખેન
સર્વો હિ લોકો નૃપ ધર્મમૂલઃ॥ ॥ 12-120-56 (69532)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 120॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-120-2 રાજધર્માણાં રાજધર્મવિદાં મતં યદ્વિસ્તરેણોક્તં તદેવ પ્રણેયં પ્રકર્ષેણ નેતું વોઢુ શક્યં સંક્ષિપ્તમિત્યર્થઃ। પ્રણયં રાજધર્માણામિતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-120-4 બર્હાણિ પક્ષાન્। ભુજગાશનો મયૂરઃ॥ 12-120-5 તૈક્ષ્ણ્યં ક્રૂરત્વમ્। જિહ્મત્વં કોટિલ્યમ્॥ 12-120-6 યસ્મિંન્નર્થે દણ્ડેઽનુગ્રહે વા। રૂપમાદિશેદ્દર્શયેત્॥ 12-120-7 શરચ્છિસ્વી શરત્કાલમયૂરઃ॥ 12-120-8 યુક્તોઽવહિતઃ સ્યાત્। વર્ષોદકાનિ વૃષ્ટ્યા જનિતાનિ મહાનદીજલાનિ। અર્થકામઃ શિખાં રાજા કુર્યાદ્ધર્મધ્વજોપમામ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર શિખાં યોગ્યલિઙ્ગં ક્રૂરત્વાદિકં કુર્યાત્ પ્રકાશયેદિત્યર્થઃ॥ 12-120-9 લોકે ચાયવ્યયૌ દૃષ્ટ્વા વૃહદ્વૃક્ષમિવાસ્રવદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર બૃહન્તો વૃક્ષા યત્ર તદ્વૃહદ્વક્ષં તાલવનમ્। આસ્રવત્ રસં પ્રસ્રવત્। યથા રસગ્રાહી પ્રદેશવિશેષે એવ પ્રહૃત્ય રસં ગૃહ્ણીતિ નતુ કૃત્સ્નવૃક્ષચ્છેદેનેક્ષુકાણ્ડાદિવત્તતો રસં જિઘૃક્ષતિ। એવં પ્રજાનામાયવ્યયૌ જ્ઞાત્વા તા જીવયંસ્તાભ્યો ધનરસમાદદ્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-120-10 ભૌમાનિ પરેષાં સસ્યાનિ ચરણૈરશ્વાદિગમનૈઃ કિરન્ નાશયન્નિત્યર્થઃ॥ 12-120-13 અસિતગ્રીવો મયૂરઃ॥ 12-120-14 ચારૈર્દર્શિતાસુ ભૂમિષુ ધાત્રીસૌવિદલ્લસૂપકારાદિષુ પરૈર્ભેદિતેષુ તતાન્વિષાદીન્પાશાન્॥ 12-120-15 પાશજ્ઞાને સતિ તાં કપટભૂમિં પ્રતિપદ્યાત્માનં પ્રણયેત્પ્રાપયેત્તદાનશ્યેદેવ। વાશબ્દ એવાર્થે॥ 12-120-16 સન્નિવાસાન્દૃઢમૂલાન્પક્ષા નમાત્યાદીન્ શૂરાંશ્ચ વાસયેત્સ્થાપયેત્। બર્હિસમં મયૂરતુલ્યં કામં યથેષ્ટં પ્રશસ્તં કૃતં પ્રશસ્તાં ક્રિયાં પક્ષાણાં વિસ્ફારણમાચરેત્। પતઙ્ગં શલભસમૂહો યથા ગહનેષુ પતતિ ગહનં ચ નિષ્પન્નં કરોતિ એવં સંભૂય શત્રૂરાષ્ટ્રે પતિતવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-120-18 બુદ્ધ્યા આત્મનઃ સંયમનં ઇત્થમેવ કર્તું યુક્તં નિયમં કુર્યાત્। પરબુદ્ધ્યા ચ તત્રૈવાર્થે સંવાદિતયા તસ્યાર્થસ્ય વિચારણં દૃઢતરો નિશ્ચયઃ કાર્યઃ। બુદ્ધ્યા શાસ્ત્રોત્થધિયા આત્મગુણસ્ય પૂર્વોક્તનિશ્ચયહેતોઃ પ્રાપ્તિર્ભવતિ। એતદેવ શાસ્ત્રસ્ય નિદર્શનં પ્રયોજનં યત્કાર્યક્ષોદક્ષમતા બુદ્ધેરિત્યર્થઃ॥ 12-120-19 આત્મનઃ સ્વસ્ય પરિમર્શેન સર્વતોઽતીતાનાગતવિચારેણ બુદ્ધિં કાર્યનિશ્ચયં બુદ્ધ્યા ઊહાપોહકૌશલરૂપયા મેધયા વિચારયેત્સાધકબાધકભૂમૌ સંચારયેત્॥ 12-120-21 પ્રાજ્ઞો બુદ્ધ્યા બૃહસ્પતિસમોઽપિ સન્ યદિ નિકૃષ્ટાં કથાં નિર્બુદ્ધિત્વવાદં પ્રાપ્નુયાત્તર્હિ સદ્યએવ યુક્ત્યા સ્વભાવં સ્વાસ્થ્યં એષ્યતે। ઉદકે પ્રક્ષિપ્તં તપ્તાયસં શૈત્યમિવ॥ 12-120-33 ન અર્થં પ્રસૂચયેત્ અર્થવૃત્તાં ન જ્ઞાપયેત્॥ 12-120-35 સંચયાન્ન વિસર્ગી સ્યાત્। કોશાદ્ધનં ન દદ્યાદપિતૂપર્યાહૃતમેવેત્યર્થઃ॥ 12-120-37 આત્મા દેહઃ। દેશે કાલે વાઽપ્રમાદ ઇત્યેકમ્॥ 12-120-39 અબાલઃ અહીનઃ। અન્યઃ સંપન્નઃ॥ 12-120-41 ધર્મકામૌ બુદ્ધ્યા સંદધીત સંધિં વા કુર્યાત્। અન્યત્ વિગ્રહાદિકં કુર્યાત્॥ 12-120-42 વર્ધમાનં ક્ષીયમાણમ્॥ 12-120-43 અલ્પેનાપિ સત્વેન બલેન। અર્થ્યમાનૈર્યુક્તમ્। આત્માનં પ્રાર્થયતે। લુબ્ધો દૃપ્તશ્ચ ભવતીત્યર્થઃ। શ્રેયઃ પાત્રં ન પૂરયતે તતઃ શ્રેયોઽપસર્પતીત્યર્થઃ॥ 12-120-44 પ્રગૃહીતઃ સ્રિગ્ધઃ। લક્ષ્મ્યાઃ મૂલં અર્થં સર્વશઃ સર્વાભ્યઃ સંપીઢ્યમાનઃ સંપીડ્યન્॥ 12-120-45 વ્યવસ યેન ઉદ્યોગેન વિદ્યાત્ લભેત્॥ 12-120-46 અનુદ્યોગેન જન્મ ન નાશ્યેદિત્યાહ યત્રેતિ॥ 12-120-47 સમૃદ્ધિં ચ પ્રાપ્યાપીતિ શેષઃ। ધનં ઉત્કોચરૂપમ્॥ 12-120-52 વિધાનજં દૈવપ્રાપ્તમ્॥ 12-120-53 ગુણોપપન્નાઞ્શૌર્યાદિયુક્તાન્। ગુણેષુ સંધિવિગ્રહાદિષુ આત્મવાનપ્રમત્તઃ॥ 12-120-54 દોષદર્શી નિર્દોષષ્વેપીતિ શેષઃ॥ 12-120-55 ઉદાહરેત્પ્રશંસેત્॥ 12-120-56 ચરાનુતિષ્ઠ। આદધત્સ્વ આધત્સ્વા। દધ ધારણે ઇત્યસ્ય રૂપમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 121
॥ શ્રીઃ ॥
12.121. અધ્યાયઃ 121
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દણ્ડસ્વરૂપાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-121-0 (69533)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-121-0x (5666)
અયં પિતામહેનોક્તો રાજધર્મઃ સનાતનઃ।
કીદૃશશ્ચ મહાદણ્ડો દણ્ડે સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-121-1 (69534)
દેવતાનામૃષીણાં ચ પિતૄણાં ચ મહાત્મનામ્।
યક્ષરક્ષઃ પિશાચાનાં મર્ત્યાનાં ચ વિશેષતઃ॥ 12-121-2 (69535)
સર્વેષાં પ્રાણિનાં લોકે તિર્યક્ષ્વપિ નિવાસિનામ્।
સર્વસ્યાપિ મહાતેજા દણ્ડઃ શ્રેયાનિતિ પ્રભો॥ 12-121-3 (69536)
ઇત્યેતદુક્તં ભવતા દણ્ડે વૈ સચરાચરમ્।
પશ્યતાં લોક આયત્તં સસુરાસુરમાનુષમ્।
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું તત્ત્વેન ભરતર્ષભ॥ 12-121-4 (69537)
કો દણ્ડઃ કીદૃશો દણ્ડઃ કિંરૂપઃ કિંપરાયણઃ।
કિમાત્મકઃ કથંભૂતઃ કતિમૂર્તિઃ કથં પ્રભુઃ॥ 12-121-5 (69538)
જાગર્તિ ચ કથં દણ્ડઃ પ્રજાસુ વિહિતાત્મકઃ।
કશ્ચ પૂર્વાપરમિદં જાગર્તિ પ્રતિપાલયન્॥ 12-121-6 (69539)
કશ્ચ વિજ્ઞાયતે પૂર્વઃ કો વરો દણ્ડસંજ્ઞિતઃ।
કિંસંસ્થશ્ચાભવદ્દણ્ડઃ કા ચાસ્ય ગતિરિષ્યતે॥ 12-121-7 (69540)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-121-8x (5667)
શૃણુ કૌરવ્ય યો દણ્ડો વ્યવહારો યથા ચ સઃ।
યસ્મિન્હિ સર્વમાયત્તં સ ધર્મ ઇતિ કેવલઃ॥ 12-121-8 (69541)
ધર્મસ્યાર્થે મહારાજ વ્યવહાર ઇતીષ્યતે।
તસ્ય લોપઃ કથં ન સ્યાલ્લોકેષ્વિહ મહાત્મનઃ॥ 12-121-9 (69542)
ઇત્યર્થં વ્યવાહરસ્ય વ્યવહારત્વમિષ્યતે।
અપિ ચૈતત્પુરા રાજન્મનુના પ્રોક્તમાદિતઃ॥ 12-121-10 (69543)
સુપ્રણીતેન દણ્ડેન પ્રિયાપ્રિયસમાત્મના।
પ્રજા રક્ષતિ યઃ સમ્યગ્ધર્મ એવ સ કેવલઃ॥ 12-121-11 (69544)
યથોક્તમેતદ્વચનં પ્રાગેવ મનુના પુરા।
યન્મયોક્તં વસિષ્ઠેન બ્રહ્મણો વચનં મહત્॥ 12-121-12 (69545)
પ્રાગિદં વચનં પ્રોક્તમતઃ પ્રાગ્વચનં વિદુઃ।
વ્યવહારસ્ય ચાખ્યાનાદ્વ્યવહાર ઇહોચ્યતે॥ 12-121-13 (69546)
દણ્ડાન્ત્રિવર્ગઃ સતતં સુપ્રણીતાત્પ્રવર્તતે।
દૈવં હિ પરમો દણ્ડો રૂપતોઽગ્નિરિવોત્થિતઃ॥ 12-121-14 (69547)
નીલોત્પલદલશ્યામશ્ચતુર્દંષ્ટ્રશ્ચતુર્ભુજઃ।
અષ્ટપાન્નૈકનયનઃ શઙ્કુકર્ણોર્ધ્વરોમવાન્॥ 12-121-15 (69548)
જટી દ્વિજિહ્વસ્તામ્રાસ્યો મૃગરાજતનુચ્છદઃ।
એતદ્રૂપં બિભર્ત્યુગ્રં દણ્ડો નિત્યં દુરાસદઃ॥ 12-121-16 (69549)
અસિર્ધનુર્ગદા શક્તિસ્ત્રિશૂલં મુદ્ગરઃ શરઃ।
મુસલં પરશુશ્ચક્રં પ્રાસદણ્ડર્ષ્ટિતોમરાઃ॥ 12-121-17 (69550)
સર્વપ્રહરણીયાનિ યાનિ યાનીહ કાનિચિત્।
દણ્ડ એવ સ સર્વાત્મા લોકે ચરતિ મૂર્તિમાન્॥ 12-121-18 (69551)
ભિન્દંશ્છિન્દન્રુજન્કૃન્તન્દારયન્પાટયંસ્તથા।
ઘાતયન્નભિધાવંશ્ચ દણ્ડ એવ ચરત્યુત॥ 12-121-19 (69552)
અસિર્વિશસનો ધર્મસ્તીક્ષ્ણવર્મા દુરાસદઃ।
શ્રીગર્ભો વિજયઃ શાસ્તા વ્યવહારઃ પ્રજાગરઃ॥ 12-121-20 (69553)
શાસ્ત્રં બ્રાહ્મણમન્ત્રાશ્ચ શાસ્તા પ્રવચનં પરમ્।
ધર્મપાલોઽક્ષરો ગોપઃ સત્યગો નિત્યગો ગૃહઃ॥ 12-121-21 (69554)
અસઙ્ગો રુદ્રતનયો મનુર્જ્યેષ્ઠઃ શિવંકરઃ।
નામાન્યેતાનિ દણ્ડસ્ય કીર્તિતાનિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-121-22 (69555)
દણ્ડો હિ ભગવાન્વિષ્ણુર્યજ્ઞો નારાયણઃ પ્રભુઃ।
શશ્વદ્રુપં મહદ્બિભ્રન્મહાત્પુરુષ ઉચ્યતે॥ 12-121-23 (69556)
તથોક્તા બ્રહ્મકન્યેતિ લક્ષ્મીર્નીતિઃ સરસ્વતી।
દણ્ડનીતિર્જગદ્ધાત્રી દણ્ડો હિ બહુવિગ્રહઃ॥ 12-121-24 (69557)
અર્થાનર્થૌ સુખં દુઃખં ધર્માધર્મૌ બલાબલે।
દૌર્ભાગ્યં ભાગધેયં ચ પુણ્યાપુણ્યે ગુણાગુણૌ॥ 12-121-25 (69558)
કામાકામાવૃતુર્માસઃ શર્વરી દિવસઃ ક્ષણઃ।
અપ્રમાદઃ પ્રમાદશ્ચ હર્ષશોકૌ શમો દમઃ॥ 12-121-26 (69559)
દૈવં પુરુષકારશ્ચ મોક્ષામોક્ષૌ ભયાભયે।
હિંસાહિંસે તપો યજ્ઞઃ સંયમોઽથ વિષામૃતે॥ 12-121-27 (69560)
અન્તશ્ચાદિશ્ચ મધ્યં ચ કૃતાનાં ચ પ્રપઞ્ચનમ્।
મદઃ પ્રમોદો દર્પશ્ચ દમ્ભો ધૈર્યં નયાનયૌ॥ 12-121-28 (69561)
અશક્તિઃ શક્તિરિત્યેવં માનસ્તમ્ભૌ વ્યયાવ્યયૌ।
વિનયશ્ચ વિસર્ગશ્ચ કાલાકાલૌ ચ કૌરવ॥ 12-121-29 (69562)
અનૃતં ચાજ્ઞતા સત્યં શ્રદ્ધાશ્રદ્ધે તથૈવ ચ।
ક્લીબતા વ્યવસાયશ્ચ લાભાલાભૌ જયાજયૌ॥ 12-121-30 (69563)
તીક્ષ્ણતા મૃદુતાત્યુગ્રમાગમાનાગમૌ તથા।
વિરોધશ્ચાવિરોધશ્ચ કાર્યાકાર્યે બલાબલે॥ 12-121-31 (69564)
અસૂયા ચાનસૂયા ચ ધર્માધર્મૌ તથૈવ ચ।
અપત્રપાનપત્રપે હ્રીશ્ચ સંપદ્વિપચ્ચ હ॥ 12-121-32 (69565)
તેજઃ કર્માણિ પાણ્ડિત્યં વાક્શક્તિર્બુદ્ધિતત્વતા।
એવં દણ્ડસ્ય લોકેઽસ્મિઞ્જાગર્તિ બહુરૂપતા॥ 12-121-33 (69566)
ન સ્યાદ્યદીહ દણ્ડો વૈ પ્રમથેયુઃ પરસ્પરમ્।
ભયાદ્દણ્ડસ્ય નાન્યોન્યં ઘ્નન્તિ ચૈવ યુધિષ્ઠિર॥ 12-121-34 (69567)
દણ્ડેન રક્ષ્યમાણા હિ રાજન્નહરહઃ પ્રજાઃ।
રાજાનં વર્ધયન્તીહ તસ્માદ્દણ્ડઃ પરાયણમ્॥ 12-121-35 (69568)
વ્યવસ્થાપયતે નિત્યમિમં લોકં નરેશ્વર।
સત્યે વ્યવસ્થિતો ધર્મો બ્રાહ્મણેષ્વવતિષ્ઠતે॥ 12-121-36 (69569)
ધર્મયુક્તા દ્વિજશ્રેષ્ઠા દેવયુક્તા ભવન્તિ ચ।
બભૂવ યજ્ઞો દેવેભ્યો યજ્ઞઃ પ્રીણાતિ દેવતાઃ॥ 12-121-37 (69570)
પ્રીતાશ્ચ દેવતા લોકમિન્દ્રે પ્રતિદદત્યુત।
અત્રં દદાતિ શક્રશ્ચાપ્યનુગૃહ્ણન્નિમાઃ પ્રજાઃ॥ 12-121-38 (69571)
પ્રાણાશ્ચ સર્વભૂતાનાં નિત્યમન્ને પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
તસ્માત્પ્રજાઃ પ્રતિષ્ઠન્તે દણ્ડો જાગર્તિ તાસુ ચ॥ 12-121-39 (69572)
એવંપ્નયોજનશ્ચૈવ દણ્ડઃ ક્ષત્રિયતાં ગતઃ।
રક્ષપ્રજાઃ સ જાગર્તિ નિત્યં સ્વવહિતોક્ષરઃ॥ 12-121-40 (69573)
ઈશ્વરઃ પુરુષઃ પ્રાણઃ સત્વં વૃત્તં પ્રજાપતિઃ।
ભૂતાત્મા જીવ ઇત્યેવં નામભિઃ પ્રોચ્યતેઽષ્ટભિઃ॥ 12-121-41 (69574)
અદદદ્દણ્ડમેવાસ્મૈ ધૃતમૈશ્વર્યમેવ ચ।
બલે નયશ્ચ સંયુક્તઃ સદા પઞ્ચવિધાત્મકઃ॥ 12-121-42 (69575)
કુલં બહુધનામાત્યાઃ પ્રજ્ઞા પ્રોક્તા બલાનિ તુ।
આહાર્યમષ્ટકૈર્દ્રવ્યૈર્બલમન્યદ્યુધિષ્ઠિર॥ 12-121-43 (69576)
હસ્તિનોઽશ્વા રથાઃ પત્તિર્નાવો વિષ્ટિસ્તથૈવ ચ।
દેશિકાશ્ચાદિકાશ્ચૈવ તદષ્ટાઙ્ગં બલં સ્મૃતમ્॥ 12-121-44 (69577)
અથ ચાઙ્ગસ્ય યુક્તસ્ય રથિનો હસ્તિયાયિનઃ।
અશ્વારોહાઃ પદાતાશ્ચ મન્ત્રિણો રસદાશ્ચ યે॥ 12-121-45 (69578)
ભિક્ષુકાઃ પ્રાડ્વિવાકાશ્ચ મૌહૂર્તા દૈવચિન્તકાઃ।
કોશો મિત્રાણિ ધાન્યં ચ સર્વોપકરણાનિ ચ॥ 12-121-46 (69579)
સપ્તપ્રકૃતિ ચાષ્ટાઙ્ગં શરીરમિહ તં વિદુઃ।
રાજ્યસ્ય દણ્ડમેવાઙ્ગં દણ્ડઃ પ્રભવ એવ ચ॥ 12-121-47 (69580)
ઈશ્વરેણ પ્રસન્નેન કારણાત્ક્ષત્રિયસ્ય ચ।
દણ્ડો દત્તઃ સદા ગોપ્તા દણ્ડો હીદં સનાતનમ્॥ 12-121-48 (69581)
રાજા પૂજ્યતમો નાન્યો યથા ધર્મઃ પ્રદર્શિતઃ।
બ્રહ્મણા લોકરક્ષાર્થં સ્વધર્મસ્થાપનાય ચ॥ 12-121-49 (69582)
ભર્તૃપ્રત્યય ઉત્પન્નો વ્યવહારસ્તથાવિધઃ।
તસ્યાદ્ય સહિતો દૃષ્ટો ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ॥ 12-121-50 (69583)
વ્યવહારસ્તુ વેદાત્મા વેદપ્રત્યય ઉચ્યતે।
મૌલશ્ચ નરશાર્દૂલ શાસ્ત્રોક્તશ્ચ તથાઽપરઃ॥ 12-121-51 (69584)
ઉક્તો યશ્ચાપિ દણ્ડોઽસૌ ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ।
જ્ઞેયો નઃ સ નરેન્દ્રસ્થો દણ્ડઃ પ્રત્યય એવ ચ॥ 12-121-52 (69585)
દણ્ડપ્રત્યયદૃષ્ટોઽપિ વ્યવહારાત્મકઃ સ્મૃતઃ।
વ્યવહારઃ સ્મૃતો યશ્ચ સ વેદવિષયાત્મકઃ॥ 12-121-53 (69586)
યશ્ચ વેદપ્રસૂતાત્મા સ ધર્મો ગુણદર્શનઃ।
ધર્મપ્રત્યય ઉદ્દિષ્ટો યશ્ચ ધર્મઃ કૃતાત્મભિઃ॥ 12-121-54 (69587)
વ્યવહારઃ પ્રજાગોપ્તા બ્રહ્મદૃષ્ટો યુધિષ્ઠિર।
ત્રીન્ધારયતિ લોકાન્વૈ સત્યાત્મા ભૂતિવર્ધનઃ॥ 12-121-55 (69588)
યશ્ચ દણ્ડઃ સ દૃષ્ટો નો વ્યવહારઃ સનાતનઃ।
વ્યવહારશ્ચ દૃષ્ટો યઃ સ વેદ ઇતિ નઃ શ્રુતિઃ॥ 12-121-56 (69589)
યશ્ચ વેદઃ સ વૈ ધર્મો યશ્ચ ધર્મઃ સ સત્પથઃ।
બ્રહ્મા પિતામહઃ પૂર્વં ભગવાંશ્ચ પ્રજાપતિઃ॥ 12-121-57 (69590)
લોકાનાં સ હિ સર્વેષાં સસુરાસુરરક્ષસામ્।
સ મનુષ્યોરગવતાં કર્તા ચૈવ સ ભૂતકૃત્॥ 12-121-58 (69591)
તતો નો વ્યવહારોઽયં ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ।
તસ્માદિદમવોચામ વ્યવહારનિદર્શનમ્॥ 12-121-59 (69592)
માતા પિતા ચ ભ્રાતા ચ ભાર્યા ચૈવ પુરોહિતઃ।
નાદણ્ડ્યો વિદ્યતે રાજ્ઞો યઃ સ્વધર્મેણ તિષ્ઠતિ॥ ॥ 12-121-60 (69593)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 121॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-121-11 પ્રજારક્ષકત્વાદ્વ્યવહાર એવ ધર્મપદવાચ્યોઽપીત્યાહ સુપ્રણીતેનેતિ॥ 12-121-12 બ્રહ્મણએવ વચનં મનુમુખાચ્છ્રુતમિત્યર્થઃ॥ 12-121-13 દણ્ડએવ ઉક્તવચનાદ્ધર્મશબ્દેન વ્યવહારશબ્દેન ચોચ્યત ઇત્યર્થઃ। પ્રાગ્વચનં ધર્મવચનમ્॥ 12-121-16 એવં વ્યવહારરૂપિણો દણ્ડસ્ય રૂપમુક્ત્વા ધર્માખ્યદણ્ડરૂપમાહ। તામ્રાસ્યો મૃગરાજતનુચ્છદ ઇતિ। તામ્રો વહ્નિરેવાહનવનીયાદિરાસ્યં યસ્ય સ તથા। મૃગરાજઃ કૃષ્ણમૃગસ્તત્સંબન્ધિચર્મ તનુચ્છદઃ શરીરાચ્છાદકં પ્રાવરણમસ્ય। એતેન દીક્ષાપ્રધાનો યજ્ઞ ઉક્તઃ। એતચ્ચ સર્વેષાં દાનોપવાસહોમાદીનામુપલક્ષણમ્॥ 12-121-23 મુખ્યં દણ્ડસ્ય રૂપમાહ દણ્ડો હીતિ॥ 12-121-24 તત્પત્ન્યા રૂપમાહ તથેતિ। દણ્ડેન સહિતા નીતિર્દણ્ડનીતિઃ॥ 12-121-25 કિંપરાયણમિત્યસ્યોત્તરં અર્થાનર્થાવિત્યાદિ॥ 12-121-36 કિમાત્મકઃ કથંભૂતઃ કથંમૂર્તિરિતિપ્રશ્નત્રયસ્યોત્તરમાહ વ્યવસ્થાપયતઇતિ। લોકપાલનાત્મકઃ સત્યપક્ષપાતી બ્રાહ્મણમૂર્તિસ્વરૂપ ઇત્યર્થઃ॥ 12-121-37 દણ્ડસ્ય બ્રાહ્મણભૂર્તિત્વં વિવૃણ્વન્ કથં જાગર્તિ ઇત્યસ્યોત્તરમાહ ધર્મયુક્તા ઇત્યાદિના। બ્રાહ્મણમૂર્તિર્દણ્ડો યજ્ઞાદિદ્વારાન્નસૃષ્ટિહેતુતયા ભૂતાનિ પાલયન્ જાગર્તીતિ શ્લોકત્રયાર્થઃ॥ 12-121-42 અદદદીશ્વર ઇતિ શેષઃ। અસ્મૈ રાજ્ઞે। દણ્ડં દણ્ડનીતિમ્। અતએવાયં બલેન સંયુક્તઃ પઞ્ચવિધ આત્મા યસ્ય સ તથા। ધર્મવ્યવહારદણ્ડેશ્વરજીવરૂપેણ પઞ્ચપ્રકારાત્મકો રાજા। બલં નથૈશ્ચ સંયુક્તં સદા પઞ્ચવિધાત્મકમિતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-121-43 બહુધનસહિતા અમાત્યા બહુધનામાત્યાઃ। બલાનિ તુ તેજઓજઃ સહ આખ્યાનિ દેહેન્દ્રિયબુદ્ધિસમાર્થ્યાનિ। અષ્ટકૈરષ્ટસંખ્યાકૈરનન્તરશ્લોકે વક્ષ્યમાણૈર્હસ્ત્યાદિભિરાહાર્યમાર્જનીયમ્। અન્યદ્વલં કોશવૃદ્ધિરૂપમ્॥ 12-121-45 અઙ્ગસ્ય સૈન્યસ્ય યુક્તસ્ય સન્નદ્ધસ્ય રથાદિકં શરીરં વિદુરિતિ તૃતીયેનાન્વયઃ। રસદાઃ વૈદ્યાઃ। 12-121-46 પ્રાડ્વિવાકાઃ વિવદમાનયોર્દ્વયોઃ પ્રવૃત્તિનિમિત્તવેત્તારઃ॥ 12-121-47 દણ્ડં સૈન્યમ્। દણ્ડઃ પ્રસિદ્ધઃ॥ 12-121-48 દણ્ડો દણ્ડાદીનમ્॥ 12-121-50 ભર્તૃપ્રત્યયઃ ભર્તારૌ દ્વૌ વિવદમાનૌ પ્રત્યયઃ કારણં યસ્ય સ તથા વાદિપ્રતિવાદિભ્યાં પ્રવર્તિતો વ્યવહારઃ। તયોરન્યતરસ્ય પ્રત્યયોઽભ્યુપગમો લક્ષણં યસ્ય સ ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ। અન્યતરપરાજયાદિત્યર્થઃ। સહિતો હિતમિષ્ટં તેન યુક્તઃ સહિતઃ। અન્યતરજયાવહ ઇત્યર્થઃ॥ 12-121-51 વેદાત્મા વેદોક્તો દોષઃ પારદાર્યાદિસ્તન્નિવૃત્ત્યર્થં પરિષદં પ્રતિગતશ્ચેત્તત્ર પ્રાયશ્ચિત્તાત્મકો વેદહેતુક એવ દણ્ડઃ। મૌલઃ કુલાચારપ્રયુક્તો યો વ્યવહારસ્તત્રાપિ શાસ્ત્રોક્તો દણ્ડઃ। તથાચ શાસ્ત્રવિદામનુક્રમણં ધર્મજ્ઞાનાં સમયઃ પ્રમાણં વેદાશ્ચેતિ॥ 12-121-52 તેષાં ત્રયાણાં દણ્ડાનાં મધ્યે આદ્યઃ ક્ષત્રિયાધીન ઇત્યાહ। ઉક્ત ઇતિ। નઃ અસ્માભિઃ ક્ષત્રિયૈર્દણ્ડોઽપિ જ્ઞેયઃ તત્ર પ્રત્યયોઽપિ જ્ઞેયઃ॥ 12-121-53 અસ્યાપિ વેદમૂલત્વમાહ દણ્ડ ઇતિ। વિવિધોઽવહારઃ અન્યોન્યં પરપક્ષક્ષેપેણ સ્વપક્ષસાધનં વ્યવહારસ્તદાત્મકો ન્યાયઃ સ યદ્યપિ દણ્ડઃ પ્રત્યયદૃષ્ટસ્તથાપિ સ વ્યવહારપદાર્થો મન્વાદિભિઃ સ્મૃતોઽસ્તિ। અતઃ સોઽપિ વૈદિકપ્રણીતત્વાદ્વેદવિષયાત્મકો વેદાર્થગોચરોઽસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-121-54 ઉદ્દિષ્ટો મમ પારદાર્યજેનાધર્મેણ ધર્મલોપો માભૂદિતિ પશ્ચાત્તાપવત્યુદ્દિષ્ટઃ પ્રાયશ્ચિત્તરૂપો દણ્ડો ધર્મ એવેત્યર્થઃ॥ 12-121-60 યો રાજા સ્વધર્મેણ તિષ્ઠતિ તસ્ય રાજ્ઞ ઇતિ સંબન્ધઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 122
॥ શ્રીઃ ॥
12.122. અધ્યાયઃ 122
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વસુહોમમાન્ધાતૃસંવાદાનુવાદપૂર્વકં દણ્ડોત્પત્ત્યાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-122-0 (69594)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-122-0x (5668)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
અઙ્ગેષુ રાજા દ્યુતિમાન્વસુહોમ ઇતિ શ્રુતઃ॥ 12-122-1 (69595)
સ રાજા ધર્મવિન્નિત્યં સહ પત્ન્યા મહાતપાઃ।
મુઞ્જપૃષ્ઠં જગામાથ દેવર્ષિગણસેવિતમ્। 12-122-2 (69596)
તત્ર શૃઙ્ગે હિમવતો વસતિં સમુપાગમત્।
યત્ર મુઞ્જવટે રામો જટાહરણમાદિશત્॥ 12-122-3 (69597)
તદાદિ ચ મહાપ્રાજ્ઞઃ ઋષિભિઃ સંશિતવ્રતૈઃ।
મુઞ્જપૃષ્ઠ ઇતિ પ્રોક્તઃ સ દેશો રુદ્રસેવિતઃ॥ 12-122-4 (69598)
સ તત્ર બહુભિર્યુક્તસ્તદા શ્રુતિમયૈર્ગુણૈઃ।
બ્રાહ્મણાનામનુમતો દેવર્ષિસદૃશોઽભવત્॥ 12-122-5 (69599)
તં કદાચિદદીનાત્મા સખા શક્રસ્ય માનિતઃ।
અભ્યગચ્છન્મહીપાલો માન્ધાતા શત્રુકર્શનઃ॥ 12-122-6 (69600)
સોપસૃત્ય તુ માન્ધાતા વસુહોમં નરાધિપમ્।
દૃષ્ટ્વા પ્રકૃષ્ટતપસં વિનયેનોપતિષ્ઠતે॥ 12-122-7 (69601)
વસુહોમોઽપિ રાજ્ઞો વૈ ગામર્ધ્યં ચ ન્યવેદયત્।
સપ્તાઙ્ગસ્ય તુ રાજ્યસ્ય પપ્રચ્છ કુશલાવ્યયૌ॥ 12-122-8 (69602)
સદ્ભિરાચરિતં પૂર્વં યથાવદનુયાયિનમ્।
અબ્રવીદ્વસુહોમસ્તં રાજન્કિં કરવાણિ તે॥ 12-122-9 (69603)
સોઽબ્રવીત્પરમપ્રીતો માન્ધાતા રાજસત્તમઃ।
વસુહોમં મહાપ્રાજ્ઞમાસીનં કુરુનન્દન॥ 12-122-10 (69604)
બૃહસ્પતેર્મતં રાજન્નઘીતં સકલં ત્વયા।
તથૈવૌશનસં શાસ્ત્રં વિજ્ઞાતં તે નરોત્તમ॥ 12-122-11 (69605)
તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ દણ્ડ ઉત્પદ્યતે કથમ્।
કિં વાઽસ્ય પૂર્વં જાગર્તિ કિં વા પરમમુચ્યતે॥ 12-122-12 (69606)
કથં ક્ષત્રિયસંસ્થશ્ચ દણ્ડઃ સંપ્રત્યવસ્થિતઃ।
બ્રૂહિ મે તદ્યથાતત્વં દદામ્યાચાર્યવેતનમ્॥ 12-122-13 (69607)
વસુહોમ ઉવાચ। 12-122-14x (5669)
શૃણુ રાજન્યથા દણ્ડઃ સંભૂતો લોકસંગ્રહઃ।
પ્રજાવિનયરક્ષાર્થં ધર્મસ્યાત્મા સનાતનઃ॥ 12-122-14 (69608)
બ્રહ્મા યિયક્ષુર્ભગવાન્સર્વલોકપિતામહઃ।
ઋત્વિજં નાત્મનસ્તુલ્યં દદર્શેતિ હિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-122-15 (69609)
સ ગર્ભં ભગવાન્દેવો બહુવર્ષાણ્યધારયત્।
અથ પૂર્ણે સહસ્રે તુ સ ગર્ભઃ ક્ષુવતોઽપતત્॥ 12-122-16 (69610)
સ ક્ષુપો નામ સંભૂતઃ પ્રજાપતિરરિંદમ્।
ઋત્વિગાસીન્મહારાજ યજ્ઞે તસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-122-17 (69611)
તસ્મિન્પ્રવૃત્તે સત્રે તુ બ્રહ્મણઃ પાર્થિવર્ષભ।
ઇષ્ટરૂપપ્રચારત્વાદ્દણ્ડઃ સોઽન્તર્હિતોઽભવત્॥ 12-122-18 (69612)
તસ્મિન્નન્તર્હિતે ચાપિ પ્રજાનાં સંકરોઽભવત્।
નૈવ કાર્યં ન વા કાર્યં ભોજ્યાભોજ્યં ન વિદ્યતે॥ 12-122-19 (69613)
પેયાપેયે કુતઃ સિદ્ધિર્હિસન્તિ ચ પરસ્પરમ્।
ગમ્યાગમ્યં તદા નાસીત્સ્વં પરસ્વં ચ વૈ સમમ્॥ 12-122-20 (69614)
પરસ્પરં વિલુમ્પન્તિ સારમેયા યથાઽઽમિષમ્।
અબલાન્બલિનો જઘ્નુર્નિર્મર્યાદં પ્રવર્તતે॥ 12-122-21 (69615)
તતઃ પિતામહો વિષ્ણું ભગવન્તં સનાતનમ્।
સંપૂજ્ય વરદં દેવં મહાદેવમથાબ્રવીત્॥ 12-122-22 (69616)
અત્ર ત્વમનુકમ્પાં વૈ કર્તુમર્હસિ શઙ્કર।
અયં વિષ્ણુઃ સખા તુભ્યં ધર્મસ્ય પરિરક્ષણે॥ 12-122-23 (69617)
`ત્વં હિ સર્વવિધાનજ્ઞઃ સત્વાનાં ત્વં ગતિઃ પરા।'
સંકરો ન ભવેદત્ર યથા તદ્વૈ વિધીયતામ્॥ 12-122-24 (69618)
તતઃ સ ભગવાન્ધ્યાત્વા તદા શૂલવરાયુધઃ।
` દેવદેવો મહાદેવઃ કારણં જગતઃ પરમ્॥ 12-122-25 (69619)
બ્રહ્મવિષ્ણ્વિન્દ્રસહિતઃ સર્વૈશ્ચ સસુરાસુરૈઃ।
લોકસન્ધારણાર્થં ચ લોકસંકરનાશનમ્।'
આત્માનમાત્માના દણ્ડં સસૃજે દેવસત્તમઃ॥ 12-122-26 (69620)
તસ્માચ્ચ ધર્મચરણાન્નીતિં દેવીં સરસ્વતીમ્।
અસૃજદ્દણ્ડનીતિં વૈ ત્રિષુ લોકેષુ વિશ્રુતામ્॥ 12-122-27 (69621)
`યથાઽસૌ નીયતે દણ્ડઃ સતતં પાપકારિષુ।
દણ્ડસ્ય નયનાત્સા હિ દણ્ડનીતિરિહોચ્યતે॥' 12-122-28 (69622)
ભૂયઃ સ ભગવાન્ધ્યાત્વા ચિરં શૂલઘરઃ પ્રભુઃ।
`અસૃજત્સર્વશાસ્ત્રાણિ મહાદેવો મહેશ્વરઃ॥ 12-122-29 (69623)
દણ્ડનીતેઃ પ્રયોગાર્થં પ્રમાણાનિ ચ સર્વશઃ।
વિદ્યાશ્ચતસ્રઃ કૂટસ્થાસ્તાસાં ભેદવિકલ્પનાઃ॥ 12-122-30 (69624)
અઙ્ગાનિ વેદાશ્ચત્વારો મીમાંસા ન્યાયવિસ્તરઃ।
પુરાણં ધર્મશાસ્ત્રં ચ વિદ્યા હ્યેતાશ્ચતુર્દશ॥ 12-122-31 (69625)
આયુર્વેદો ધનુર્વેદો ગાન્ધર્વશ્ચેતિ તે ત્રયઃ।
અર્થશાસ્ત્રં ચતુર્થં તુ વિદ્યા હ્યષ્ટાદશૈવ તુ॥ 12-122-32 (69626)
દશ ચાષ્ટૌ ચ વિખ્યાતા એતા ધર્મસ્ય સંહિતાઃ।
એતાસામેવ વિદ્યાનાં વ્યાસમાહ મહેશ્વરઃ॥ 12-122-33 (69627)
શતાનિ ત્રીણિ શાસ્ત્રાણાં મહાતન્ત્રાણિ સપ્તતિમ્।
વ્યાસ એવ તુ વિદ્યાનાં મહાદેવેન કીર્તિતઃ॥ 12-122-34 (69628)
તન્ત્રં પાશુપતં નામ પઞ્ચરાત્રં ચ વિશ્રુતમ્।
યોગશાસ્ત્રં ચ સાઙ્ખ્યં ચ તન્ત્રં લોકાયતં તથા॥ 12-122-35 (69629)
તન્ત્રં બ્રહ્મતુલા નામ તર્કવિદ્યા દિવૌકસામ્।
સુખદુઃખાર્થજિજ્ઞાસા કારણં ચેતિ વિશ્રુતમ્॥ 12-122-36 (69630)
તર્કવિદ્યાસ્તથા ચાષ્ટૌ સ ચોક્તો ન્યાયવિસ્તરઃ।
દશ ચાષ્ટૌ ચ વિજ્ઞેયાઃ પૌરાણા યજ્ઞસંહિતાઃ॥ 12-122-37 (69631)
પુરાણાશ્ચ પ્રણીતાશ્ચ તાવદેવેહ સંહિતાઃ।
ધર્મશાસ્ત્રાણિ તદ્વચ્ચ એકાર્થાનિ ચ નાન્યથા॥ 12-122-38 (69632)
એકાર્થાનિ પુરાણાનિ વેદાશ્ચૈકાર્યસંહિતાઃ।
નાનાર્થાનિ ચ સર્વાણિ તતઃ શાસ્ત્રાણિ શંકરઃ॥ 12-122-39 (69633)
પ્રોવાચ ભગવાન્દેવઃ કાલજ્ઞાનાનિ યાનિ ચ।
ચતુઃષષ્ટિપ્રમાણાનિ આયુર્વેદં ચ સોત્તરમ્॥ 12-122-40 (69634)
અષ્ટાદશવિકલ્પાં તાં દણ્ડનીતિં ચ શાશ્વતીમ્।
ગાન્ધર્વમિતિહાસં ચ નાનાવિસ્તરમુક્તવાન્॥ 12-122-41 (69635)
ઇત્યેતાઃ શંકરપ્રોક્તા વિદ્યાઃ શબ્દાર્થસંહિતાઃ।
પુનર્ભેદસહસ્રં તુ તાસામેવ તુ વિસ્તરઃ॥ 12-122-42 (69636)
ઋષિભિર્દેવગન્ધર્વૈઃ સવિકલ્પઃ સવિસ્તરઃ।
શશ્વદભ્યસ્યતે લોકે વેદ એવ તુ સર્વશઃ॥ 12-122-43 (69637)
વેદાશ્ચતસ્રઃ સંક્ષિપ્તા વેદવાદાશ્ચ તે સ્મૃતાઃ।
એતાસાં પારગો યશ્ચ સ ચોક્તો વેદપારગઃ॥ 12-122-44 (69638)
વેદાનાં પારગો રુદ્રો વિષ્ણુરિન્દ્રો બૃહસ્પતિઃ।
શક્રઃ સ્વાયંભુવશ્ચૈવ મનુઃ પરમધર્મવિત્॥ 12-122-45 (69639)
બ્રહ્મા ચ પરમો દેવઃ સદા સર્વૈઃ સુરાસુરૈઃ।
સર્વસ્યાનુગ્રહાચ્ચૈવ વ્યાસો વૈ વેદપારગઃ॥ 12-122-46 (69640)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-122-47x (5670)
અહં શાન્તનવો ભીષ્મઃ પ્રસાદાન્માધવસ્ય ચ।
શંકરસ્ય પ્રસાદાચ્ચ બ્રહ્મણશ્ચ કુરૂદ્વહ।
વેદપારગ ઇત્યુક્તો યાજ્ઞવલ્ક્યશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-122-47 (69641)
કલ્પેકલ્પે મહાભાગૈર્ઋષિભિસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ।
ઋષિપુત્રૈર્ઋષિગણૈર્ભિદ્યન્તે મિશ્રકૈરપિ॥ 12-122-48 (69642)
શિવેન બ્રહ્મણા ચૈવ વિષ્ણુના ચ વિકલ્પિતાઃ।
આદિકલ્પે પુનશ્ચૈવ ભિદ્યન્તે સાધુભિઃ પુનઃ॥ 12-122-49 (69643)
ઇદાનીમપિ વિદ્વદ્ભિર્ભિદ્યન્તે ચ વિકલ્પકૈઃ।
પૂર્વજન્માનુસારેણ બહુધેયં સરસ્વતી॥ 12-122-50 (69644)
ભૂયઃ સ ભગવાન્ધ્યાત્વા ચિરં શૂલવરાયુધઃ।'
તસ્યતસ્ય નિકાયસ્ય ચકારૈકૈકમીશ્વરમ્॥ 12-122-51 (69645)
દેવાનામીશ્વરં ચક્રે દૈવં દશશતેક્ષણમ્।
યમં વૈવસ્વતં ચાપિ પિતૄણામકરોત્પતિમ્॥ 12-122-52 (69646)
અપાં રાજ્યે સુરાણાં ચ વિદધે વરુણં પ્રભુમ્।
ધનાનાં રાક્ષસાનાં ચ કુવેરમપિ ચેશ્વરમ્॥ 12-122-53 (69647)
પર્વતાનાં પતિં મેરું સરિતાં ચ મહોદધિમ્।
મૃત્યું પ્રાણેશ્વરમથો તેજસાં ચ હુતાશનમ્॥ 12-122-54 (69648)
રુદ્રાણામપિ ચેશાનં ગોપ્તારં વિદધે પ્રભુઃ।
મહાત્માનં મહાદેવં વિશાલાક્ષં સનાતનમ્॥ 12-122-55 (69649)
`દશ ચૈકશ્ચ યે રુદ્રાસ્તસ્યૈતે મૂર્તિસંભવાઃ।
નાનારૂપધરો દેવઃ સ એવ ભગવાઞ્શિવઃ॥' 12-122-56 (69650)
વસિષ્ઠમીશં વિપ્રાણાં વસૂનાં જાતવેદસમ્।
તેજસાં ભાસ્કરં ચક્રે નક્ષત્રાણાં નિશાકરમ્॥ 12-122-57 (69651)
વીરુધાં વસુમન્તં ચ ભૂતાનાં ચ પ્રભું વરમ્।
કુમારં દ્વાદશભુજં સ્કન્દં રાજાનમાદિશત્॥ 12-122-58 (69652)
કાલં સર્વેશમકરોત્સંહારવિનયાત્મકમ્।
મૃત્યોશ્ચતુર્વિભાગસ્ય દુઃખસ્ય ચ સુખસ્ય ચ॥ 12-122-59 (69653)
ઈશ્વરો દેવદેવસ્તુ રાજરાજો નરાધિપઃ।
સર્વેષામેવ રુદ્રાણાં શૂલપાણિરિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-122-60 (69654)
`ઈશ્વરશ્ચેતનઃ કર્તા પુરુષઃ કારણં શિવઃ।
વિષ્ણુર્બ્રહ્મા શશી સૂર્યઃ શક્રો દેવાશ્ચ સાન્વયાઃ॥ 12-122-61 (69655)
સૃજતે ગ્રસતે ચૈતત્તમોભૂતમિદં યથા।
અપ્રજ્ઞાતં જગત્સર્વં યદા હ્યેકો મહેશ્વરઃ॥ ' 12-122-62 (69656)
તમેનં બ્રહ્મણઃ પુત્રમનુજાતં ક્ષુપં દદૌ।
પ્રજાનામધિપં શ્રેષ્ઠં સર્વધર્મભૃતામપિ॥ 12-122-63 (69657)
મહાદેવસ્તતસ્તસ્મિન્વૃત્તે યજ્ઞે સમાહિતઃ।
દણ઼્ડં ધર્મસ્ય ગોપ્તારં વિષ્ણવે સત્કૃતં દદૌ॥ 12-122-64 (69658)
વિષ્ણુરઙ્ગિરસે પ્રાદાદઙ્ગિરા મુનિસત્તમઃ।
પ્રાદાદિન્દ્રમરીચિભ્યા મરીચિર્ભૃગવે દદૌ॥ 12-122-65 (69659)
ભૃગુર્દદાવૃષિભ્યસ્તુ દણ્ડં ધર્મસમાહિતમ્।
ઋષયો લોકપાલેભ્યો લોકપાલાઃ ક્ષુપાય ચ॥ 12-122-66 (69660)
ક્ષુપસ્તુ મનવે પ્રાદાદાદિત્યતનયાય ચ।
પુત્રેભ્યઃ શ્રાદ્ધદેવસ્તુ સૂક્ષ્મધર્માર્થકારણાત્॥ 12-122-67 (69661)
વિભજ્ય દણ઼્ડઃ કર્તવ્યો દણ્ડે તુ નયમિચ્છતા।
દુર્વાચા નિગ્રહો દણ્ડો હિરણ્યં બાહ્યતઃ ક્રિયા॥ 12-122-68 (69662)
વ્યઙ્ગત્વં ચ શરીરસ્ય વધો વાઽનલ્પકારણાત્।
શરીરપીડા કાર્યા તુ સ્વદેશાચ્ચ વિવાસનમ્॥ 12-122-69 (69663)
તં દદૌ સૂર્યપુત્રાય મનવે રક્ષણાત્મકમ્।
આનુપૂર્વ્યાચ્ચ દણ્ડોઽયં પ્રજા જાગર્તિ પાલયન્॥ 12-122-70 (69664)
ઇન્દ્રો જાગર્તિ ભગવાનિન્દ્રાદગ્નિર્વિભાવસુઃ।
અગ્નેર્જાગર્તિ વરુણો વરુણાચ્ચ પ્રજાપતિઃ॥ 12-122-71 (69665)
પ્રજાપતેસ્તતો ધર્મો જાગર્તિ વિનયાત્મકઃ।
ધર્માચ્ચ બ્રહ્મણઃ પુત્રો વ્યવસાયઃ સનાતનઃ॥ 12-122-72 (69666)
વ્યવસાયાત્તતસ્તેજો જાગર્તિ પરિપાલયત્।
ઓષધ્યસ્તેજસસ્તસ્માદોષધીભ્યશ્ચ પર્વતાઃ॥ 12-122-73 (69667)
પર્વતેભ્યશ્ચ જાગર્તિ રસો રસગુણાત્તથા।
જાગર્તિ નિર્ઋતિર્દેવી જ્યોતીંષિ નિર્ઋતીમનુ॥ 12-122-74 (69668)
વેદાઃ પ્રતિષ્ઠા જ્યોતિર્ભ્યસ્તતો હયશિરાઃ પ્રભુઃ।
બ્રહ્મા પિતામહસ્તસ્માજ્જાગર્તિ પ્રભુરવ્યયઃ॥ 12-122-75 (69669)
પિતામહાન્મહાદેવો જાગર્તિ ભગવાઞ્શિવઃ।
વિશ્વેદેવાઃ શિવાચ્ચાપિ વિશ્વેભ્ય ઋષયસ્તથા॥ 12-122-76 (69670)
ઋષિભ્યો ભગવાન્સોમઃ સોમાદ્દેવાઃ સનાતનાઃ।
દેવેભ્યો બ્રાહ્મણા લોકે જાગ્રતીત્યુપધારય॥ 12-122-77 (69671)
બ્રાહ્મણેભ્યશ્ચ રાજન્યા લોકાન્રક્ષન્તિ ધર્મતાઃ।
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ ક્ષત્રિયેભ્યઃ સનાતનમ્॥ 12-122-78 (69672)
પ્રજા જાગ્રતિ લોકેઽસ્મિન્દણ્ડો જાગર્તિ તાસુ ચ।
સર્વસંક્ષેપકો દણ઼્ડઃ પિતામહસુતઃ પ્રભુઃ॥ 12-122-79 (69673)
જાગર્તિ કાલઃ પૂર્વં ચ મધ્યે ચાન્તે ચ ભારત।
ઈશઃ સર્વસ્ય કાલો હિ મહાદેવઃ પ્રજાપતિઃ॥ 12-122-80 (69674)
દેવદેવઃ શિવઃ સર્વો જાગર્તિ સતતં પ્રભુઃ।
કપર્દી શંકરો રુદ્રો ભવઃ સ્થાણુરુમાપતિઃ॥ 12-122-81 (69675)
ઇત્યેષ દણ્ડો વ્યાખ્યાતસ્તથૌષધ્યસ્તથાપરે।
ભૂમિપાલો યથાન્યાયં વર્તેતાનેન ધર્મવિત્॥ 12-122-82 (69676)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-122-83x (5671)
ઇતીદં વસુહોમસ્ય યોઽઽત્મવાઞ્શૃણુયાન્મતમ્।
શ્રુત્વા સમ્યક્પ્રવર્તેત સ લોકાનાપ્નુયાન્નૃપઃ॥ 12-122-83 (69677)
ઇતિ તે સર્વમાખ્યાતં યો દણ્ડો મનુજર્ષભ।
નિયન્તા સર્વલોકસ્ય ધર્માક્રાન્તસ્ય ભારત॥ 12-122-84 (69678)
`વસુહોમાચ્છ્રુતં રાજ્ઞા માન્ધાત્રા ભૂભૃતા પુરા।
મયાપિ કથિતં રાજન્નાખ્યાનં પ્રથિતં મયા॥' ॥ 12-122-85 (69679)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 122॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-122-1 અત્ર દણ્ડોત્પત્તૌ વિષયે॥ 12-122-13 આચાર્યવેતનં ગુરુદક્ષિણામ્॥ 12-122-15 યિયક્ષુર્યષ્ટુમિચ્છુઃ॥ 12-122-16 સગર્ભં શિરસા દેવઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। ક્ષુવતઃ ક્ષુતવતઃ॥ 12-122-18 અષ્ટં રૂપં દીક્ષાપરિગ્રહઃ પ્રજાનિયન્તા દીક્ષાં પ્રવિષ્ટ ઇતિ નિયમનરૂપો દણ્ડોઽન્તર્હિતોઽભવદિત્યર્થઃ॥ 12-122-59 કર્તુમર્હસિ કેશવ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। વિનયો વિવૃદ્ધિઃ। ચત્વારો વિભાગા યસ્ય તસ્ય શસ્ત્રં શત્રુર્યમઃ કર્મ ચ। રોગોઽપથ્યાશનપ્રયોજકો રાગો યમઃ કર્મ ચેતિ વા॥ 12-122-68 વિભજ્ય ન્યાયં ન્યાયાભાસં ચ વિવિચ્ય। દુષ્ટનિગ્રહ એવ દણ્ડસ્ય મુખ્યં પ્રયોજનમ્। હિરણ્યાદિગ્રહણં તુ લોકાનાં બિભીષિકાર્થં નતુ કોશ વૃદ્ધ્યર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-122-69 વિવાસનં સ્વદેશાદ્દૂરીકરણામ્॥ 12-122-73 ઓષધીભ્યશ્ચ પાદપાઃ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-122-74 પાદપેભ્યશ્ચ જાગર્તિ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 123
॥ શ્રીઃ ॥
12.123. અધ્યાયઃ 123
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્માદિનિરૂપણપૂર્વકં કામન્દારિષ્ટસંવાદાનુવાદેન ધર્મત્યાગિનઃ પ્રાયશ્ચિત્તપ્રકારાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-123-0 (69680)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-123-0x (5672)
તાત ધર્માર્થકામાનાં શ્રોતુમિચ્છામિ નિશ્ચયમ્।
લોકયાત્રા હિ કાર્ત્સ્ન્યેન ત્રિષ્વેતેષુ પ્રતિષ્ઠિતા॥ 12-123-1 (69681)
ધર્માર્થકામાઃ કિંમૂલાઃ પ્રભવઃ પ્રલયશ્ચ કઃ।
અન્યોન્યં ચાનુષજ્જન્તે વર્તન્તે ચ પૃથક્પૃથક્॥ 12-123-2 (69682)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-123-3x (5673)
ય એતે સ્યુઃ સુમનસો લોકસંસ્થાર્થનિશ્ચયે।
કામપ્રભવસંસ્થાસુ સજ્જન્તે ચ ત્રયસ્તદા॥ 12-123-3 (69683)
ધર્મમૂલોઽર્થ ઇત્યુક્તઃ કામોઽર્થફલમુચ્યતે।
સંકલ્પમૂલાસ્તે સર્વે સંકલ્પો વિષયાત્મકઃ॥ 12-123-4 (69684)
વિષયાશ્ચૈવ કાર્ત્સ્ન્યેન સર્વ આહારસિદ્ધયે।
મૂલમેતન્ત્રિવર્ગસ્ય નિવૃત્તિર્મોક્ષ ઉચ્યતે॥ 12-123-5 (69685)
ધર્મઃ શરીરસંગુપ્તિર્ધર્માર્થશ્ચાર્થ ઇષ્યતે।
કામો રતિફલશ્ચાત્ર સર્વે રતિફલાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-123-6 (69686)
સન્નિકૃષ્ટાંશ્ચરેદેતાન્ન ચૈતાન્મનસા ત્યજેત્।
વિમુક્તસ્તપસા સર્વાન્ધર્માદીન્કામનૈષ્ઠિકાન્॥ 12-123-7 (69687)
શ્રેષ્ઠબુદ્ધિસ્ત્રિવર્ગસ્ય ઉદયં પ્રાપ્નુયાત્ક્ષણાત્।
[કર્મણા બુદ્ધિપૂર્વેણ ભવત્યર્થો ન વા પુનઃ॥] 12-123-8 (69688)
અર્થાર્થમન્યદ્ભવતિ વિપરીતમથાપરમ્।
અનર્થાર્થમવાપ્યાર્થમન્યત્રાદ્યોપકારકમ્।]
બુદ્ધ્યા બુદ્ધ ઇહાર્થેન તદહ્ના તુ નિકૃષ્ટયા॥ 12-123-9 (69689)
અપધ્યાનમલો ધર્મો મલોઽર્થસ્ય નિગૂહનમ્।
સંપ્રમોહમલઃ કામો ભૂયસ્તદ્ગુણવર્ધિતઃ॥ 12-123-10 (69690)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
અરિષ્ટસ્ય ચ સંવાદં કામન્દસ્ય ચ ભારત॥ 12-123-11 (69691)
કામન્દમૃષિમાસીનમભિવાદ્ય નરાધિપઃ।
આઙ્ગોરિષ્ઠોઽથ પપ્રચ્છ કૃત્વા સમયમવ્યયમ્॥ 12-123-12 (69692)
યઃ પાપં કુરુતે રાજા કામમોહબલાત્કૃતઃ।
પ્રત્યાસન્નસ્ય તસ્યર્ષે કિં સ્યાત્પાપપ્રણાશનમ્॥ 12-123-13 (69693)
અધર્મં ધર્મ ઇતિ ચ યો મોહાદાચરેન્નરઃ।
તં ચાપિ પ્રથિતં લોકે કથં રાજા નિવર્તયેત્॥ 12-123-14 (69694)
કામન્દ ઉવાચ। 12-123-15x (5674)
યો ધર્માર્થૌ પરિત્યજ્ય કામમેવાનુવર્તતે।
સ ધર્માર્થપરિત્યાગાત્પ્રજ્ઞાનાશમિહાર્ચ્છતિ॥ 12-123-15 (69695)
પ્રજ્ઞાનાશાત્મકો મોહસ્તથા ધર્માર્થનાશકઃ।
તસ્માન્નાસ્તિકતા ચૈવ દુરાચારશ્ચ જાયતે॥ 12-123-16 (69696)
દુરાચારાન્યદા રાજા પ્રદુષ્ટાન્ન નિયચ્છતિ।
તસ્માદુદ્વિજતે લોકઃ સર્પાદ્વેશ્મગતાદિવ॥ 12-123-17 (69697)
તં પ્રજા નાનુરજ્યન્તે ન વિપ્રા ન ચ સાધવઃ।
તતઃ સંક્ષયમાપ્નોતિ તથા વધ્યત્વમેવ ચ॥ 12-123-18 (69698)
અપધ્વસ્તસ્ત્વવમતો દુઃખં જીવતિ જીવિતમ્।
જીવતે યદપધ્વસ્તઃ શુદ્ધં મરણમેવ તત્॥ 12-123-19 (69699)
અત્રૈતદાહુરાચાર્યાઃ પાપસ્ય પરિવર્તનમ્।
સેવિતવ્યા ત્રયી વિદ્યા સત્કારો બ્રાહ્મણેષુ ચ॥ 12-123-20 (69700)
મહામના ભવેદ્ધર્મે વિવહેચ્ચ મહાકુલે।
બ્રાહ્મણાંશ્ચાપિ સેવેત ક્ષમાયુક્તાન્મનસ્વિનઃ॥ 12-123-21 (69701)
જપેદુદકશીલઃ સ્યાત્સુમુખો ન ચ નાસ્તિકઃ।
ધર્માન્વિતાન્સંપ્રવિશેદ્બહિઃ પ્લુત્યૈવ દુષ્કૃતમ્॥ 12-123-22 (69702)
પ્રસાદયેન્મધુરયા વાચા વાઽપ્યથ કર્મણા।
ઇત્યસ્તીતિ વદેન્નિત્યં પરેષાં કીર્તયન્ગુણાન્॥ 12-123-23 (69703)
અપાપો હ્યેવમાચારઃ ક્ષિપ્રં બહુમતો ભવેત્।
પાપાન્યપિ હિ કૃચ્છ્રાણિ શમયેન્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-123-24 (69704)
ગુરવો હિ પરં ધર્મં યં બ્રૂયુસ્તં તથા કુરુ।
ગુરૂણાં હિ પ્રસાદાદ્વૈ શ્રેયઃ પરમવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 12-123-25 (69705)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 123॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-123-2 કિંમૂલાઃ કિમુદ્દિશ્ય ક્રિયન્ત ઇત્યર્થઃ। પ્રભવત્યસ્માદિતિ પ્રભવઃ। કિમેષામુત્પત્તિસ્થાનમ્। તેષાં સાહિત્યં કથં પૃથક્પૃથકવચ કથમિતિ ચત્વારઃ પ્રશ્નાઃ॥ 12-123-3 સૂચીકટાહન્યાયેન ધર્માર્થકામાનાં સાહિત્યમાહ ય ઇતિ। તે ધર્માર્થકામાસ્ત્રયોઽપિ સજ્જન્તે યુગપદુત્પદ્યન્તે॥ 12-123-7 સ્વર્ગાદિકં બાહ્યં ફલં વિપ્રકૃષ્ટં તદર્થા એતે વિપ્રકૃષ્ટાઃ। આત્મજ્ઞાનરૂપં ફલં તુ સન્નિકૃષ્ટં તદર્થા એતે સન્નિકૃષ્ટાસ્તાંશ્ચરેત્ સેવેત। ધર્મશ્ચિત્તશુદ્ધ્યર્થોઽર્થો નિષ્કામકર્માર્થઃ કામો દેહધારણમાત્રાર્થઃ ઇત્યેવમેતે સેવ્યા ઇત્યર્થઃ। ધર્માદીન્કામનૈષ્ઠિકાન્કામાન્તાન્ધર્માર્થકામાન્સર્વાનપિ મનસાપિ ન ત્યજેત્કિમુત સ્વરૂપેણ ન ત્યજેદિત્યર્થઃ। કથં તર્હ્યેતાંસ્ત્યજેદિત્યાહ તપસા વિમુક્ત ઇતિ। વિચારેણૈવ તેભ્યો વિમુક્તો ભવેત્। સઙ્ગફલત્યાગપૂર્વકં ધર્માદીનનુતિષ્ઠેદિતિ ભાવઃ॥ 12-123-8 અસ્માત્કર્મણ ઇદં ફલં પ્રાપ્સ્યે ઇતિ બુદ્ધિપૂર્વં કૃતેનાપિ કર્મણાર્થઃ કદાચિદ્ભવતિ કદાચિન્નેતિ વ્યભિચારઃ॥ 12-123-9 અર્થાર્થં ધર્માદપિ અન્યત્ સેવાકૃષ્યાદિકં ભવતીતિ ન ધર્મૈકલભ્યોઽર્થં ઇત્યર્થાર્થં ધર્મો ન કાર્યઃ। પ્રત્યુત વિપરીતમપિ અપરં મતમસ્તિ કેચિદ્ધઠેનૈવાર્થો ભવતિ સ્વભાવેન વા દૈવેન વેતિ મન્યત ઇતિ તદર્થમલં ધર્મેણેત્યર્થઃ। એવં ધર્મસ્યાર્થહેતુત્વં દૂરીકૃત્યાર્થસ્યાપિ ધર્મહેતુત્વં દૂષયતિ। અર્થમવાપ્યાઽપિ જગદનર્થાર્થમપાયાર્થં ભવતિ। તથાહિ ધનમત્તઃ સર્વં પાપં કરોતીતિ નાર્થેન ધર્મોત્પત્તિર્નિત્યાસ્તિ। અર્થં વિનાપિ ધર્મોત્પત્તિરસ્તીત્યાહાન્યત્રાદ્યોપકારકમ્। સ્વાર્થે ત્રલ્। અન્યત્રાન્યદેવોપવાસવ્રતાદિકં આદ્યસ્ય ધર્મસ્યોપકારકં વર્ધકં ભવતિ॥ 12-123-10 અપધ્યાનં ફલાભિસન્ધિઃ। નિગૂહનં દાનભોગયોરપ્રતિપાદનમ્॥ 12-123-13 પ્રત્યાસન્નસ્ય પશ્ચાત્તપ્તસ્ય॥ 12-123-20 એવં નિન્દિતસ્ય કર્તવ્યમાહ અત્રેતિ॥ 12-123-23 તવાસ્મીતિ વદેન્નિત્યં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 124
॥ શ્રીઃ ॥
12.124. અધ્યાયઃ 124
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દુર્યોધનાય ધૃતરાષ્ટ્રપ્રોક્તેન્દ્રપ્રહ્લાદકથાનુવાદપૂર્વકં શીલસ્ય ધર્માદિકારણત્વપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-124-0 (69706)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-124-0x (5675)
ઇમે જના મનુષ્યેન્દ્ર પ્રશંસન્તિ સદા ભુવિ।
ધર્મસ્ય શીલમેવાદૌ તતો મે સંશયો મહાન્॥ 12-124-1 (69707)
યદિ તચ્છક્યમસ્માભિર્જ્ઞાતું ધર્મભૂતાં વર।
શ્રોતુમિચ્છામિ તત્સર્વં યથૈતદુપલભ્યતે॥ 12-124-2 (69708)
કથં તત્પ્રાપ્યતે શીલં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત।
કિંલક્ષણં ચ તત્પ્રોક્તં બ્રૂહિ મે વદતાં વર॥ 12-124-3 (69709)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-124-4x (5676)
પુરા દુર્યોધનેનેહ ધૃતરાષ્ટ્રાય માનદ।
આખ્યાતં તપ્યમાનેન શ્રિયં દૃષ્ટ્વા તવાગતામ્॥ 12-124-4 (69710)
ઇન્દ્રપ્રસ્થે મહારાજ તવ સભ્રાતૃકસ્ય હ।
સભાયાં ચાપહસનં તત્સર્વં શૃણુ ભારત॥ 12-124-5 (69711)
ભવતસ્તાં સભાં દૃષ્ટ્વા સમૃદ્ધિં ચાપ્યનુત્તમામ્।
દુર્યોધનસ્તદા દીનઃ સર્વં પિત્રે ન્યવેદયત્॥ 12-124-6 (69712)
શ્રુત્વા હિ ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ દુર્યોધનવચસ્તદા।
અબ્રવીત્કર્ણસહિતં દુર્યોધનમિદં વચઃ॥ 12-124-7 (69713)
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-8x (5677)
કિમર્થં તપ્યસે પુત્ર શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ।
શ્રુત્વા ત્વામનુનેષ્યામિ યદિ સમ્યગ્ભવિષ્યતિ॥ 12-124-8 (69714)
યદા ત્વાં મહદૈશ્વર્યં પ્રાપ્તં પરપુરંજય।
કિંકરા ભ્રાતરઃ સર્વે મિત્રસંબન્ધિબાન્ધવાઃ॥ 12-124-9 (69715)
આચ્છાદયસિ પ્રાવારાનશ્નાસિ પિશિતૌદનમ્।
આજાનેયા વહન્તિ ત્વાં કસ્માચ્છેચસિ પુત્રક॥ 12-124-10 (69716)
દુર્યોધન ઉવાચ। 12-124-11x (5678)
દશ તાત સહસ્રાણિ સ્નાતકાનાં મહાત્મનામ્।
ભુઞ્જતે રુક્મપાત્રીભિર્યુધિષ્ઠિરનિવેશને॥ 12-124-11 (69717)
દૃષ્ટ્વા ચ તાં સભાં દિવ્યપુષ્પફલાન્વિતામ્।
અશ્વાંસ્તિત્તિરકલ્માષાન્રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-124-12 (69718)
દૃષ્ટ્વા તાં પાણ્ડવેયાનામૃદ્ધિમિન્દ્રોપમાં શુભામ્।
અમિત્રાણાં સુમહતીમનુશોચામિ માનદ॥ 12-124-13 (69719)
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-14x (5679)
યદીચ્છસિ શ્રિયં તાત યાદૃશી સા યુધિષ્ઠિરે।
વિશિષ્ટાં વા નરશ્રેષ્ઠ શીલવાન્ભવ પુત્રક॥ 12-124-14 (69720)
શીલેન હિ ત્રયો લોકાઃ શક્યા જેતું ન સંશયઃ।
ન હિ કિંચિદસાધ્યંવૈ લોકે શીલવતાં સતામ્॥ 12-124-15 (69721)
એકરાત્રેણ માન્ધાતા ત્ર્યહેણ જનમેજયઃ।
સપ્તરાત્રેણ નાભાગઃ પૃથિવીં પ્રતિપેદિવાન્॥ 12-124-16 (69722)
એતે હિ પાર્થિવાઃ સર્વે શીલવન્તો યશોન્વિતાઃ।
તતસ્તેષાં ગુણક્રીતા વસુધા સ્વયમાગતા॥ 12-124-17 (69723)
દુર્યોધન ઉવાચ। 12-124-18x (5680)
કથં તત્પ્રાપ્યતે શીલં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત।
યેન શીલેન સંપ્રાપ્તાઃ ક્ષિપ્રમેવ વસુંધરામ્॥ 12-124-18 (69724)
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-19x (5681)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નારદેન પુરા વૃત્તં શીલમાશ્રિત્ય ભારત॥ 12-124-19 (69725)
પ્રા--દેન હૃતં રાજ્યં મહેન્દ્રસ્ય મહાત્મનઃ।
શ---માશ્રિત્ય દૈત્યેન ત્રૈલોક્યં ચ વશે કૃતમ્॥ 12-124-20 (69726)
ત--બૃહસ્પતિં શક્રઃ પ્રાઞ્જલિઃ સમુપસ્થિતઃ।
તમુવાચ મહાપ્રાજ્ઞઃ શ્રેય ઇચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-124-21 (69727)
તતો બૃહસ્પતિસ્તસ્મૈ જ્ઞાનં નૈશ્રેયસં પરમ્।
કથયામાસ ભગવાન્દેવેન્દ્રાય કુરૂદ્વહ॥ 12-124-22 (69728)
એતાવચ્છ્રેય ઇત્યેવ બૃહસ્પતિરભાષત।
ઇન્દ્રસ્તુ ભૂયઃ પપ્રચ્છ કો વિશેષો ભવેદિતિ॥ 12-124-23 (69729)
બૃહસ્પતિરુવાચ। 12-124-24x (5682)
વિશેષોઽસ્તિ મહાંસ્તાત ભાર્ગવસ્ય મહાત્મનઃ।
તત્રાગમય ભદ્રં તે ભૂય એવ સુરોત્તમ॥ 12-124-24 (69730)
આત્મનસ્તુ તતઃ શ્રેયો ભાર્ગવઃ સુમહાયશાઃ।
જ્ઞાનમાગમયત્પ્રીત્યા પુનઃ સ પરમદ્યુતિઃ॥ 12-124-25 (69731)
તેનાપિ સમનુજ્ઞાતો ભાર્ગવેણ મહાત્મના।
શ્રેયોઽસ્તીતિ પરં ભૂયઃ શુક્રમાહ શતક્રતુઃ॥ 12-124-26 (69732)
ભાર્ગવસ્ત્વાહ સર્વજ્ઞઃ પ્રહ્લાદસ્ય મહાત્મનઃ।
જ્ઞાનમસ્તિ વિશેષેણેત્યુક્તો હૃષ્ટશ્ચ સોઽભવત્॥ 12-124-27 (69733)
સ તત્ર બ્રાહ્મણો ભૂત્વા પ્રહ્લાદં પાકશાસનઃ।
સ્તુત્વા પ્રોવાચ મેધાવી શ્રેય ઇચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-124-28 (69734)
પ્રહ્લાદસ્ત્વબ્રવીદ્વિપ્રં ક્ષણો નાસ્તિ દ્વિજોત્તમ।
ત્રૈલોક્યરાજ્યસક્તસ્ય તતો નોપદિશામિ તે॥ 12-124-29 (69735)
બ્રાહ્મણસ્ત્વબ્રવીદ્રાજન્યસ્મિન્કાલે ક્ષણો ભવેત્।
તદોપાદેષ્ટુમિચ્છામિ યદિ કાર્યાન્તરં ભવેત્॥ 12-124-30 (69736)
તતઃ પ્રીતોઽભવદ્રાજા પ્રહ્વાદો બ્રહ્મવાદિનઃ।
તથેત્યુક્ત્વા દદૌ કાલે જ્ઞાનતત્ત્વં દ્વિજે તદા॥ 12-124-31 (69737)
બ્રાહ્મણોઽપિ યથાન્યાયં ગુરુવૃત્તિમનુત્તમામ્।
ચકાર સર્વભાવેન યદ્યચ્ચ મનસેચ્છતિ॥ 12-124-32 (69738)
પૃષ્ટશ્ચ તેન બહુશઃ પ્રાપ્તં કથમરિંદમ્।
ત્રૈલોક્યરાજ્યં ધર્મજ્ઞ કારણં તદ્બ્રવીહિ મે।
[પ્રહ્લાદોઽપિ મહારાજ બ્રાહ્મણં વાક્યમબ્રવીત્॥] 12-124-33 (69739)
પ્રહ્લાદ ઉવાચ। 12-124-34x (5683)
નાસૂયામિ દ્વિજાન્વિપ્ર રાજાસ્મીતિ કથંચન।
કામ્યાનિ વદતાં તેષાં સંયચ્છામિ વહામિ ચ॥ 12-124-34 (69740)
તે વિસ્રબ્ધાઃ પ્રભાષન્તે સંયચ્છન્તિ ચ માં સદા।
તેષાં કાર્યપથે યુક્તં શુશ્રૂષુમનહંકૃતમ્॥ 12-124-35 (69741)
ધર્માત્માનં જિતક્રોધં નિયતં સંયતેન્દ્રિયમ્।
સમાસિઞ્ચન્તિ શાસ્ત્રજ્ઞાઃ ક્ષૌદ્રં મધ્વિવ મક્ષિકાઃ॥ 12-124-36 (69742)
સોઽહં વાગગ્રવિદ્યાનાં રસાનામવલેહિતા।
સ્વજાત્યાનધિતિષ્ઠામિ નક્ષત્રાણીવ ચન્દ્રમાઃ॥ 12-124-37 (69743)
એતત્પૃથિવ્યામમૃતમેતચ્ચક્ષુરનુત્તમમ્।
યદ્બ્રાહ્મણમુખે હવ્યમેતચ્છ્રુત્વા પ્રવર્તતે॥ 12-124-38 (69744)
એતાવચ્છેય ઇત્યાહ પ્રહ્લાદો બ્રહ્મવાદિનમ્।
શુશ્રૂષિતસ્તેન તદા દૈત્યેન્દ્રો વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-124-39 (69745)
યથાવદ્ગુરુવૃત્ત્યા તે પ્રીતોઽસ્મિ દ્વિજસત્તમ।
વરં વૃણીષ્વ ભદ્રં તે પ્રદાતાઽસ્મિ ન સંશયઃ॥ 12-124-40 (69746)
કૃતમિત્યેવ દૈત્યેન્દ્રમુવાચ દ્વિજસત્તમઃ।
પ્રહ્લાદસ્ત્વબ્રવીત્પ્રીતો ગૃહ્યતાં વર ઇત્યુત॥ 12-124-41 (69747)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-124-42x (5684)
યદિ રાજન્પ્રસન્નસ્ત્વં મમ ચેદિચ્છસિ પ્રિયમ્।
ભવતઃ શીલમિચ્છામિ પ્રાપ્નુમેષ વરો મમ॥ 12-124-42 (69748)
તતઃ પ્રીતસ્તુ દૈત્યેન્દ્રો ભયમસ્યાભવન્મહત્।
વરે પ્રદિષ્ટે વિપ્રેણ નાલ્પચેતાયમિત્યુત॥ 12-124-43 (69749)
એવમસ્ત્વિતિ સ પ્રાહ પ્રહ્લાદો વિસ્મિતસ્તદા।
ઉપાકૃત્ય તુ વિપ્રાય વરં દુઃખાન્વિતોઽભવત્॥ 12-124-44 (69750)
દત્તે વરે ગતે વિપ્રે ચિન્તાઽસીન્મહતી તદા।
પ્રહ્લાદસ્ય મહારાજ નિશ્ચયં ન ચ જગ્મિવાન્॥ 12-124-45 (69751)
તસ્ય ચિન્તયતસ્તાવચ્છાયાભૂતં મહાદ્યુતેઃ।
તેજોવિગ્રહવત્તાત શરીરમજહાત્તદા॥ 12-124-46 (69752)
તમપૃચ્છન્મહારાજઃ પ્રહ્લાદઃ કો ભવાનિતિ।
પ્રત્યાહ તં તુ શીલોસ્મિ ત્યક્તો ગચ્છામ્યહં ત્વયા॥ 12-124-47 (69753)
તસ્મિન્દ્વિજોત્તમે રાજન્વત્સ્યામ્યહમરિંદમ।
યોઽસૌ શિષ્યત્વમાગમ્ય ત્વયિ નિત્યં સમાહિતઃ।
ઇત્યુક્ત્વાઽન્તર્હિતં તદ્વૈ શક્રં ચાન્વાવિશત્પ્રભો॥ 12-124-48 (69754)
તસ્મિંસ્તેજસિ યાતે તુ તાદૃગ્રૂપસ્તતોપરઃ।
શરીરાન્નિઃ સૃતસ્તસ્ય કો ભવાનિતિ સોબ્રવીત્॥ 12-124-49 (69755)
ધર્મં પ્રહ્લાદ માં વિદ્ધિ યત્રાસૌ દ્વિજસત્તમઃ।
તત્ર યાસ્યામિ દૈત્યેન્દ્ર યતઃ શીલં તતો હ્યહમ્॥ 12-124-50 (69756)
તતોઽપરો મહારાજ પ્રજ્વલન્નિવ તેજસા।
શરીરાન્નિઃ સૃતસ્તસ્ય પ્રહ્લાદસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-124-51 (69757)
કો ભવાનિતિ પૃષ્ટશ્ચ તમાહ સ મહાદ્યુતિઃ।
સત્યં વિદ્ધ્યસુરેન્દ્રાદ્ય પ્રયાસ્યે ધર્મમન્વહમ્॥ 12-124-52 (69758)
તસ્મિન્નનુગતે ધર્મં પુરુષે પુરુષોઽપરઃ।
નિશ્ચક્રામ તતસ્તસ્માત્પૃષ્ટશ્ચાહ મહાતપાઃ॥ 12-124-53 (69759)
વૃત્તં પ્રહ્લાદ માં વિદ્ધિ યતઃ સત્યં તતો હ્યહમ્।
તસ્મિન્ગતે મહાશ્વેતા શરીરાત્તસ્ય નિર્યયૌ॥ 12-124-54 (69760)
પૃષ્ટશ્ચાહ બલં વિદ્ધિ યતો વૃત્તમહં તતઃ।
ઇત્યુક્ત્વા પ્રયયૌ તત્ર યતો વૃત્તં નરાધિપ॥ 12-124-55 (69761)
તતઃ પ્રભામયી દેવી શરીરાત્તસ્ય નિર્યયૌ।
તામપૃચ્છત્સ દૈત્યેન્દ્રઃ સા શ્રીરિત્યેનમબ્રવીત્॥ 12-124-56 (69762)
ઉષિતાઽસ્મિ સુખં નિત્યં ત્વયિ સત્યપરાક્રમ।
ત્વયા યુક્તા ગમિષ્યામિ બલં હ્યનુગતા હ્યહમ્॥ 12-124-57 (69763)
તતો ભયં પ્રાદુરાસીત્પ્રહ્લાદસ્ય મહાત્મનઃ।
અપૃચ્છત ચ તાં ભૂયઃ ક્વ યાસિ કમલાલયે॥ 12-124-58 (69764)
ત્વં હિ સત્યવ્રતા દેવી લોકસ્ય પરમેશ્વરી।
કશ્ચાસૌ બ્રાહ્મણશ્રેષ્ઠસ્તત્ત્વમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-124-59 (69765)
શ્રીરુવાચ। 12-124-60x (5685)
સ શક્તો બ્રહ્મચારી યસ્ત્વત્તશ્ચૈવોપશિક્ષિતઃ।
ત્રૈલોક્યે તે યદશ્વર્યં તત્તેનાપહૃતં પ્રભો॥ 12-124-60 (69766)
શીલેન હિ ત્રયો લોકાસ્ત્વયા ધર્મજ્ઞ નિર્જિતાઃ।
તદ્વિજ્ઞાય સુરેન્દ્રેણ તવ શીલં હૃતં પ્રભો॥ 12-124-61 (69767)
ધર્મઃ સત્યં તથા વૃત્તં બલં ચૈવ તથાઽપ્યહમ્।
શીલમૂલા મહાપ્રાજ્ઞ સદા નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ॥ 12-124-62 (69768)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-124-63x (5686)
એવમુક્ત્વા ગતા શ્રીસ્તુ તે ચ સર્વે યુધિષ્ઠિર।
દુર્યોધનસ્તુ પિતરં ભૂય એવાબ્રવીત્તદા॥ 12-124-63 (69769)
શીલસ્ય તત્ત્વમિચ્છામિ વેત્તું કૌરવનન્દન।
પ્રાપ્યતે ચ યથા શીલં તં ચોપાયં બ્રવીહિ મે॥ 12-124-64 (69770)
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-65x (5687)
સોપાયં પૂર્વમુદ્દિષ્ટં પ્રહ્લાદેન મહાત્મના।
સંક્ષેપતસ્તુ શીલસ્ય શૃણુ પ્રાપ્તિં નરેશ્વર॥ 12-124-65 (69771)
અદ્રોહઃ સર્વભૂતેષુ કર્મણા મનસા ગિરા।
અનુગ્રહશ્ચ દાનં ચ શીલમેતત્પ્રશસ્યતે॥ 12-124-66 (69772)
યદન્યેષાં હિતં ન સ્યાદાત્મનઃ કર્મ પૌરુષમ્।
અપત્રપેત વા યેન ન તત્કુર્યાત્કથંચન॥ 12-124-67 (69773)
તત્તુ કર્મ તથા કુર્યાદ્યેન શ્લાધ્યેત સંસદિ।
શીલં સમાસેનૈતત્તે કથિતં કુરુસત્તમ॥ 12-124-68 (69774)
યદ્યપ્યશીલા નૃપતે પ્રાપ્નુવન્તિ શ્રિયં ક્વચિત્।
ન ભુઞ્જતે ચિરં તાત સમૂલાશ્ચ પતન્તિ તે॥ 12-124-69 (69775)
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-70x (5688)
એતદ્વિદિત્વા તત્ત્વેન શીલવાન્ભવ પુત્રક।
યદીચ્છસિ શ્રિયં તાત સુવિશિષ્ટાં યુધિષ્ઠિરાત્।
`અધિકાં ચાપિ રાજેન્દ્ર તતસ્ત્વં શીલવાન્ભવા॥' 12-124-70 (69776)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-124-71x (5689)
એતત્કથિતવાન્પુત્રે ધૃતરાષ્ટ્રો મહીપતિઃ।
એતત્કુરુષ્વ કૌન્તેય તતઃ પ્રાપ્સ્યસિ તત્ફલમ્॥ ॥ 12-124-71 (69777)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્વિશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 124॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-124-1 ધર્મસ્ય કારણમિતિ શેષઃ॥ 12-124-8 યદિ સમ્યગ્ભવિષ્યસાતિ દ. પાઠઃ॥ 12-124-13 ઋદ્ધિં વૈશ્રવણીમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-124-22 નૈશ્રેયચસં મોક્ષોપયોગિ॥ 12-124-23 કો વિશેષઃ। નૈશ્રેયસાદપિ કિંશ્રેય ઇત્યર્થઃ॥ 12-124-37 ક્ષુદ્રાભિર્મધુમક્ષિકાભિર્નિર્મિતં ક્ષૌદ્રં મધુ। તત્ર મક્ષિકામધ્વિવ માં તે શાસ્ત્રેણ સિઞ્ચન્તિ। વાગગ્રવિદ્યાનાં વાગગ્રે એવં નતુ પુસ્તકે વિદ્યા યેષાં તેષામ્। સોઽહં વાગન્ત્યપુષ્ટાનાં મધૂનાં પરિલેહિતેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-124-43 વિપ્રેણ વિપ્રાય। ચેતાયમિતિ સંધિરાર્ષઃ॥ 12-124-46 તેજોવિગ્રહવત્ તેજોમયશરીરં શીલમ્॥ 12-124-64 શીલં સમધિગચ્છામીતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 125
॥ શ્રીઃ ॥
12.125. અધ્યાયઃ 125
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
આશાનિરૂપણં પ્રાર્થિતેન ભીષ્મેણ તદુપોદ્ધાતતયા ઋષભસુમિત્રચરિત્રકીર્તનારમ્ભઃ॥ 1॥ મૃગયાસક્તેન સુમિત્રેણ નિજશરાનુવેધે શરેણ સહ વનં પ્રવિષ્ટં મૃગં પ્રત્યનુધાવનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-125-0 (69778)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-125-0x (5690)
શીલં પ્રધાનં પુરુષે કથિતં તે પિતામહ।
કથમાશા સમુત્પન્ના કા ચ સા તદ્વદસ્વ મે॥ 12-125-1 (69779)
સંશયો મે મહાનેષ સમુત્પન્નઃ પિતામહ।
છેત્તા ચ તસ્ય નાન્યોઽસ્તિ ત્વત્તઃ પરપુરંજય॥ 12-125-2 (69780)
પિતામહાશા મહતી મમાસીદ્ધિ સુયોધને।
પ્રાપ્તે યુદ્ધે તુ તદ્યુક્તં તત્કર્તાઽયમિતિ પ્રભો॥ 12-125-3 (69781)
સર્વસ્યાશા સુમહતી પુરુષસ્યોપજાયતે।
સ્યાં વિહન્યમાનાયાં દુઃખો મૃત્યુર્ન સંશયઃ॥ 12-125-4 (69782)
ઽહં હતાશો દુર્બુદ્ધિઃ કૃતસ્તેન દુરાત્મના।
ર્તરાષ્ટ્રેણ રાજેન્દ્ર પશ્ય મન્દાત્મતાં મમ॥ 12-125-5 (69783)
આશાં બૃહત્તરીં મન્યે પર્વતાદપિ સદ્રુમાત્।
આકાશાદપિ વા રાજન્નપ્રમેયાઽથવા પુનઃ॥ 12-125-6 (69784)
એષા ચૈવ કુરુશ્રેષ્ઠ દુર્વિચિન્ત્યા સુદુર્લભા।
દુર્લભત્વાચ્ચ પશ્યામિ કિમન્યદ્દુર્લભં તતઃ॥ 12-125-7 (69785)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-125-8x (5691)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યુધિષ્ઠિર નિબોધ મે।
ઇતિહાસં સુમિત્રસ્ય નિર્વૃત્તમૃષભસ્ય ચ॥ 12-125-8 (69786)
સુમિત્રો નામ રાજર્ષિર્હૈહયો મૃગયાં ગતઃ।
સસાર ચ મૃગં વિદ્ધ્વા બાણેનાનતપર્વણા॥ 12-125-9 (69787)
સ મૃગો બાણમાદાય યયાવતિપરાક્રમઃ।
સ ચ રાજા બલી તૂર્ણં સસાર મૃગમન્તિકાત્॥ 12-125-10 (69788)
તતો નિમ્નં સ્થલં ચૈવ સમૃગોઽદ્રવદાશુગઃ।
મુહૂર્તમિવ રાજેન્દ્ર સમેન સ પથાઽગમત્॥ 12-125-11 (69789)
તતઃ સ રાજા તારુણ્યાદૌરસન બલેન ચ।
ચચાર બાણાસનભૃત્સખઙ્ગો હંસવત્તદા॥ 12-125-12 (69790)
તતો નદાન્નદીશ્ચૈવ પલ્વલાનિ વનાનિ ચ।
અતિક્રમ્યાભ્યતિક્રમ્ય સસારૈકો વનેચરઃ॥ 12-125-13 (69791)
સ તુ તાવન્મૃગો રાજન્નાસાદ્યાસાદ્ય પાર્થિવમ્।
પુનરભ્યેતિ જવનો જવેન મહતા તતઃ॥ 12-125-14 (69792)
સ તસ્ય બાણૈર્બહુભિઃ સમભ્યસ્તો વનેચરઃ।
પ્રક્રીડન્નિવ રાજેન્દ્ર પુનરભ્યેતિ ચાન્તિકમ્॥ 12-125-15 (69793)
પુનશ્ચ જવમાસ્થાય જવનો મૃગયૂથપઃ।
[અતીત્યાતીત્ય રાજેન્દ્ર પુનરભ્યેતિ ચાન્તિકમ્॥] 12-125-16 (69794)
તસ્ય મર્મચ્છિદં ઘોરં સુમિત્રોઽમિત્રકર્શનઃ।
સમાદાય શરં શ્રેષ્ઠં કાર્મુકાન્નિરવાસયત્॥ 12-125-17 (69795)
[તતો ગવ્યૂતિમાત્રેણ મૃગયૂથપયૂથપઃ।]
તસ્ય બાણપથં મુક્ત્વા તસ્થિવાન્પ્રહસન્નિવ॥ 12-125-18 (69796)
તસ્મિન્નિપતિતે બાણે ભૂમૌ જ્વલિતતેજસિ।
પ્રવિવેશ મૃગોઽરણ્યં મૃગં રાજાઽપ્યભિદ્રવત્॥ ॥ 12-125-19 (69797)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 125॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-125-3 યુક્તં યુદ્ધં વિનૈવ રાજ્યાર્ધદાનમ્। કર્તા કરિષ્યતિ॥ 12-125-7 દુર્લભા દુર્જયા॥ 12-125-12 બાણાસનભૃદ્ધનુર્ધરઃ॥ 12-125-15 સમભ્યસ્તો બિદ્ધઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 126
॥ શ્રીઃ ॥
12.126. અધ્યાયઃ 126
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
તાપસૈઃ સ્વાશ્રમમુપાગતસ્ય સુમિત્રસ્ય પૂજનમ્॥ 1॥ તતઃ સુમિત્રેણ તાપસાન્પ્રતિ આશાન્તરિક્ષયોર્જ્યાયસ્તરં કિમિતિ પ્રશ્નઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-126-0 (69798)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-126-0x (5692)
પ્રવિશ્ય ચ મહારણ્યં તાપસાનામથાશ્રમમ્।
આસસાદ તતો રાજા શ્રાન્તશ્ચોપાવિશત્તદા॥ 12-126-1 (69799)
તં કાર્મુકધરં દૃષ્ટ્વા શ્રમાર્તં ક્ષુધિતં તદા।
સમેત્ય ઋષયસ્તસ્મૈ પૂજાં ચક્રુર્યથાવિધિ॥ 12-126-2 (69800)
સ પૂજામૃષિભિર્દત્તાં પ્રતિગૃહ્ય નરાધિપઃ।
અપૃચ્છત્તાપસાન્સર્વાંસ્તપોવૃદ્ધિમનુત્તમામ્॥ 12-126-3 (69801)
તે તસ્ય રાજ્ઞો વચનં પ્રતિગૃહ્ય તપોધનાઃ।
ઋષયો રાજશાર્દૂલમપૃચ્છંસ્તત્પ્રયોજનમ્॥ 12-126-4 (69802)
કેન ભદ્રમુખાર્થેન તપોવનમુપાગતઃ।
પદાતિર્બદ્ધનિસ્ત્રિંશો ધન્વી બાણી નરેશ્વર॥ 12-126-5 (69803)
એતદિચ્છામહે શ્રોતું કુતઃ પ્રાપ્તોઽસિ માનદ।
કસ્મિન્કુલે તુ જાતસ્ત્વં કિંનામા ચાસિ બ્રૂહિ નઃ॥ 12-126-6 (69804)
તતઃ સ રાજા સર્વેભ્યો દ્વિજેભ્યઃ પુરુષર્ષભ।
આચખ્યૌ તદ્યથાવૃત્તં પરિચર્યાં ચ ભારત॥ 12-126-7 (69805)
હૈહયાનાં કુલે જાતઃ સુમિત્રોઽમિત્રકર્શનઃ।
ચરામિ મૃગયૂથાનિ નિઘ્રન્બાણૈઃ સહસ્રશઃ॥ 12-126-8 (69806)
બલેન મહતા બ્રહ્મન્સામાત્યઃ સાવરોધકઃ।
મૃગસ્તુ વિદ્ધો બાણેન મયા સરતિ શલ્યવાન્॥ 12-126-9 (69807)
તં દ્રવન્તમનુપ્રાપ્તો વનમેતદ્યદૃચ્છયા।
ભવત્સકાશં નષ્ટશ્રીર્હતાશઃ શ્રમકર્શિતઃ॥ 12-126-10 (69808)
કિંનુ દુઃખમતોઽન્યદ્વૈ યદહં શ્રમકર્શિતઃ।
ભવતામાશ્રમં પ્રાપ્તો હતાશો ભ્રષ્ટલક્ષણઃ॥ 12-126-11 (69809)
ન રાજલક્ષણત્યાગઃ પુનરસ્ય તપોધનાઃ।
દુઃખં કરોતિ મે તીવ્રં યથાઽઽશા વિહતા મમ॥ 12-126-12 (69810)
હિમવાન્વા મહાશૈલઃ સમુદ્રો વા મહોદધિઃ।
મહત્ત્વાન્નાન્વપદ્યેતાં રોદસ્યોરન્તરં યથા॥ 12-126-13 (69811)
આશાયાસ્તપસિ શ્રેષ્ઠાસ્તથા નાન્તમહં ગતઃ।
ભવતાં વિદિતં સર્વં સર્વજ્ઞા હિ તપોધનાઃ॥ 12-126-14 (69812)
ભવન્તઃ સુમહાભાગાસ્તસ્માત્પૃચ્છામિ સંશયમ્।
આશાવાન્પુરુષો યઃ સ્યાદન્તરિક્ષમથાપિ વા॥ 12-126-15 (69813)
કિંનુ જ્યાયસ્તરં લોકે મહત્ત્વે પ્રતિભાતિ વઃ।
એતદિચ્છામિ તત્ત્વેન શ્રોતું કિમિહ દુર્લભમ્॥ 12-126-16 (69814)
યદિ ગુહ્યં ન વો નિત્યં તદા પ્રબ્રૂત મા ચિરમ્।
ન હિ ગુહ્યતમં શ્રોતુમિચ્છામિ દ્વિજપુઙ્ગવાઃ॥ 12-126-17 (69815)
ભવત્તપોવિઘાતો વા યેન સ્યાદ્વિરમે તતઃ।
યદિ વાઽસ્તિ કથાયોગો યોઽયં પ્રશ્નો મયેરિતઃ॥ 12-126-18 (69816)
એતત્કારણસામર્થ્યં શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ।
ભવન્તોઽપિ તપોનિત્યા બ્રૂયુરેતત્સમાહિતાઃ॥ ॥ 12-126-19 (69817)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષઙ્વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 126॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-126-5 હે ભદ્રમુખ॥ 12-126-12 આશા મૃગાશા॥ 12-126-13 હિમવાનુચ્ચત્વેન મહોદધિર્વિતતત્વેન ચ ગગનાન્તં નાન્વપદ્યેતામ્। તસ્ય તતોઽપ્યુચ્ચત્વાદ્વિતતત્વાચ્ચ॥ 12-126-15 આશાવાન્ આશાયા મહત્ત્વેન તદ્વતોઽપિ મહત્ત્વમન્તરિક્ષવત્॥ 12-126-17 યદ્યગુહ્યં તપોનિત્યં મમ બ્રૂતેહ માચિરમિતિ થ.દ.પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 127
॥ શ્રીઃ ॥
12.127. અધ્યાયઃ 127
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વદરિકાશ્રમં ગતસ્ય ઋષભસ્ય તનુનામકેન મહર્ષિણા સહ સંવાદઃ॥ 1॥ વને નષ્ટપુત્રાન્વેષણવશાત્તત્રોપાગતેન વા દ્યુમ્નેન રાજ્ઞા તનુંપ્રતિ આશાયા જ્યાયઃ કિમિતિ પ્રશ્નઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-127-0 (69818)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-127-0x (5693)
તતસ્તેષાં સમેતાનામૃષીણામૃષિસત્તમઃ।
ઋષભો નામ વિપ્રર્ષિર્વિસ્મયન્નિદમબ્રવીત્॥ 12-127-1 (69819)
પુરાઽહં રાજશાર્દૂલ તીર્થાન્યનુચરન્પ્રભો।
સમાસાદિતવાન્દિવ્યં નરનારાયણાશ્રમમ્॥ 12-127-2 (69820)
યત્ર સા બદરી રમ્યા સરો વૈહાયસં તથા।
યત્ર ચાશ્વશિરા રાજન્વેદાન્પઠતિ શાશ્વતાન્॥ 12-127-3 (69821)
તસ્મિન્સરસિ કૃત્વાઽહં વિધિવત્તર્પણં પુરા।
પિતૃણાં દેવતાનાં ચ તતોશ્રમમિયાં તદા॥ 12-127-4 (69822)
રમાતે યત્ર તૌ નિત્યં નરનારાયણાવૃષી।
અદૂરાદાશ્રમાત્કિંચિદ્વાસાર્થમગમં તદા॥ 12-127-5 (69823)
અત્ર ચીરાજિનધરં કૃશમુચ્ચમતીવ ચ।
અદ્રાક્ષમૃષિમાયાન્તં તનું નામ તપોનિધિમ્॥ 12-127-6 (69824)
અન્યૈર્નરૈર્મહાબાહો વપુષાઽપ્રતિમં તદા।
કૃશતા ચાપિ રાજર્ષે ન દૃષ્ટા તાદૃશી મયા॥ 12-127-7 (69825)
શરીરમપિ રાજેન્દ્ર તનુ કાનિષ્ઠિકાસમમ્।
ગ્રીવા બાહૂ તથા પાદૌ કેશાશ્ચાદ્ભુતદર્શનાઃ॥ 12-127-8 (69826)
શિરઃ કાયાનુરૂપં ચ કર્ણૌ નેત્રે તથૈવ ચ।
તસ્ય વાક્ચૈવ ચેષ્ટા ચ સામાન્યે રાજસત્તમ॥ 12-127-9 (69827)
દૃષ્ટ્વાઽહં તં કૃશં વિપ્રં ભીતઃ પરમદુર્મનાઃ।
પાદૌ તસ્યાભિવાદ્યાથ સ્થિતઃ પ્રાઞ્જલિરગ્રતઃ॥ 12-127-10 (69828)
નિવેદ્ય નામગોત્રે ચ તથા કાર્યં નરર્ષભ।
પ્રદિષ્ટે ચાસને તેન શનૈરહમુપાવિશમ્॥ 12-127-11 (69829)
તતઃ સ કથયામાસ ધર્માર્થસહિતાઃ કથાઃ।
ઋષિમધ્યે મહારાજ તત્ર ધર્મભૃતાં વરઃ॥ 12-127-12 (69830)
ત--સ્તુ કથયત્યેવ રાજા રાજીવલોચનઃ।
ઉપયાજ્જવનૈરશ્વૈઃ સબલઃ સાવરોધનઃ॥ 12-127-13 (69831)
સ્મરમ્પુત્રમરણ્યે વૈ નષ્ટં પરમદુર્મનાઃ।
ભૂવિદ્યુમ્નપિતા શ્રીમાન્વીરદ્યુમ્નો મહાયશાઃ॥ 12-127-14 (69832)
ઇહ દ્રક્ષ્યામિ તં પુત્રં દ્રક્ષ્યામીહેતિ ભારત।
એવમાશાકૃશો રાજા ચરન્વનમિદં પુરા॥ 12-127-15 (69833)
દુર્લભઃ સ મયા દ્રષ્ટું ભૂય એવ ચ ધાર્મિક।
એકઃ પુત્રો મહારણ્યે નષ્ટ ઇત્યસકૃત્તદા॥ 12-127-16 (69834)
ન સ શક્યો મયા દ્રષ્ટુમાશા ચ મહતી મમ।
તયા પરીતગાત્રોઽહં મુમૂર્ષુર્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-127-17 (69835)
એતચ્છ્રુત્વા તુ ભગવાંસ્તનુર્મુનિવરોત્તમઃ।
અવાક્શિરા ધ્યાનપરો મુહૂર્તમિવ તસ્થિવાન્॥ 12-127-18 (69836)
તમનુધ્યાન્તમાલક્ષ્ય રાજા પરમદુર્મનાઃ।
ઉવાચ વાક્યં દીનાત્મા મન્દમન્દમિવાસકૃત્॥ 12-127-19 (69837)
દુર્લભં કિંનુ દેવર્ષે આશાયાશ્ચૈવ કિં મહત્।
બ્રવીતુ ભગવાનેતદ્યદિ ગુહ્યં ન ચેત્તદા॥ 12-127-20 (69838)
તનુરુવાચ। 12-127-21x (5694)
મહર્ષિર્ભગવાંસ્તેન પૂર્વમાસીદ્વિમાનિતઃ।
બાલિશાં બુદ્ધિમાસ્થાય મન્દભાગ્યતયાઽઽત્મનઃ।
અર્થયન્કુશલં રાજન્કાઞ્ચનં વલ્કલાનિ ચ॥ 12-127-21 (69839)
[અવજ્ઞાપૂર્વકેનાપિ ન સંપાદિતવાંસ્તતઃ।]
નિર્વિણ્ણઃ સ તુ વિપ્રર્ષિર્નિરાશઃ સમપદ્યત॥ 12-127-22 (69840)
એવમુક્તોઽભિવાદ્યાથ તમૃષિં લોકપૂજિતમ્।
શ્રાન્તોઽવસીદદ્ધર્માત્મા યથા ત્વં નરસત્તમ॥ 12-127-23 (69841)
અર્ધ્યં તતઃ સમાનીય પાદ્યં ચૈવ મહાયશાઃ।
આરણ્યેનૈવ વિધિના રાજ્ઞે સર્વં ન્યવેદયત્॥ 12-127-24 (69842)
તતસ્તમૃષયઃ સર્વે પરિવાર્ય નરર્ષભમ્।
ઉપાવિશન્પુરસ્કૃત્ય સપ્તર્ષય ઇવ ધ્રુવમ્॥ 12-127-25 (69843)
અપૃચ્છંશ્ચૈવ તત્રૈનં રાજાનમપરાજિતમ્।
પ્રયોજનમિદં સર્વમાશ્રમસ્ય પ્રવેશને॥ ॥ 12-127-26 (69844)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 127॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-127-3 વૈહાયસં વિહાયસા ગચ્છન્ત્યા મન્દાકિન્યા વૈહાયસ્યા ઇદં વૈહાયસમ્॥ 12-127-4 તતોશ્રમં તત આશ્રમં મણ્ડપં ઇયાં ગતવામહ॥ 12-127-5 રેમાતે રજસા યત્રેતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-127-7 વપુયાઽષ્ટગુણાન્વિતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-127-21 તેન તવ પુત્રેણ ભૂરિદ્યુમ્રેન॥ 12-127-23 એવં મુનિના ઉક્તઃ વીરદ્યુમ્નઃ અવસીદત્ નષ્ટપ્રાયોઽભૂદિત્યર્થઃ॥ 12-127-26 એવં મુનિના રાજપૂજાનન્તરં આગતાઃ કિમર્થં આશ્રમે ત્વં પ્રવિષ્ટ ોઽસીત્ય પૃચ્છન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 128
॥ શ્રીઃ ॥
12.128. અધ્યાયઃ 128
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કૃશેન મુનિના વીરદ્યુમ્નનૃપંપ્રતિ દુર્લભવસ્તુનઃ કૃશતરાશાયાશ્ચ પ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-128-0 (69845)
રાજોવચા। 12-128-0x (5695)
વીરદ્યુમ્ન ઇતિ ખ્યાતો રાજાઽહં દિક્ષુ વિશ્રુતઃ।
ભૂરિદ્યુમ્નં સુતં નષ્ટમન્વેષ્ટું વનમાગતઃ॥ 12-128-1 (69846)
એકઃ પુત્રઃ સ વિપ્રાગ્ર્ય બાલ એવ ચ સોઽનઘઃ।
ન દૃશ્યતે વને ચાસ્મિંસ્તમન્વેષ્ટું ચરામ્યહમ્॥ 12-128-2 (69847)
ઋષભ ઉવાચ। 12-128-3x (5696)
ઇત્યુક્તે તેન વચને રાજ્ઞા મુનિરધોમુખઃ।
તૂષ્ણીમેવાભવત્તત્ર ન ચ પ્રત્યુક્તવાન્નૃપમ્॥ 12-128-3 (69848)
સ હિ તેન પુરા વિપ્રો રાજ્ઞા નાત્યર્થમાનિતઃ।
આશાકૃતશ્ચ રાજેન્દ્ર તપો દીર્ઘં સમાશ્રિતઃ॥ 12-128-4 (69849)
પ્રતિગ્રહમહં રાજ્ઞાં ન કરિષ્યે કથંચન।
અન્યેષાં ચૈવ વર્ણાનામિતિ કૃત્વા ધિયં તદા॥ 12-128-5 (69850)
આશા હિ પુરુષં બાલમાલાપયતિ તસ્થૂષી।
તામહં વ્યપનેષ્યામિ ઇતિ કૃત્વા વ્યવસ્થિતઃ।
[વીરદ્યુમ્નસ્તુ તં ભૂયઃ પપ્રચ્છ મુનિસત્તમમ્॥] 12-128-6 (69851)
રાજોવાચ। 12-128-7x (5697)
આશાયાઃ કિંચ વૃત્તં વૈ કિંચેહ ભુવિ દુર્લભમ્।
બ્રવીતુ ભગવાનેતત્ત્વં હિ ધર્માર્થદર્શિવાન્॥ 12-128-7 (69852)
ઋષભ ઉવાચ। 12-128-8x (5698)
તતઃ સંસ્મૃત્ય તત્સર્વં સ્મારયિષ્યન્નિવાબ્રવીત્।
રાજાનં ભગવાન્વિપ્રસ્તતઃ કૃશતનુસ્તદા॥ 12-128-8 (69853)
ઋષિરુવાચ। 12-128-9x (5699)
કૃશત્વેન સમં રાજન્નાશાયા વિદ્યતે નૃપ।
તસ્યા વૈ દુર્લભત્વાચ્ચ પ્રાર્થિતઃ પાર્થિવો મયા॥ 12-128-9 (69854)
રાજોવાચ। 12-128-10x (5700)
કૃશાકૃશે મયા બ્રહ્મન્ગૃહીતે વચનાત્તવ।
દુર્લભત્વં ચ તસ્યૈવ વેદવાક્યમિવાદ્વિજે॥ 12-128-10 (69855)
સંશયસ્તુ મહાપ્રાજ્ઞ સંજાતો હૃદયે મમ।
તન્મુને મમ તત્ત્વેન વક્તુમર્હસિ પૃચ્છતઃ॥ 12-128-11 (69856)
ત્વત્તઃ કૃશતરં કિંનુ બ્રવીતુ ભગવાનિદમ્।
યદિ ગુહ્યં ન તે વિપ્ર લોકે કિંચેહ દુર્લભમ્॥ 12-128-12 (69857)
કૃશ ઉવાચ। 12-128-13x (5701)
દુર્લભોઽપ્યથવા નાસ્તિ યોઽર્થી ધૃતિમવાપ્નુયાત્।
સ દુર્લભતરસ્તાત યોઽર્થિનં નાવમન્યતે॥ 12-128-13 (69858)
સત્કૃત્ય નોપક્રિયતે પરં શક્ત્યા યથાર્થતઃ।
યા સક્તા સર્વભૂતેષુ સાઽઽશા કૃશતરી મયા॥ 12-128-14 (69859)
કૃતઘ્નેષુ ચ યા સક્તા નૃશંસેષ્વલસેષુ ચ।
અપકારિષુ ચાસક્તા સાઽઽશા કૃશતરી મયા॥ 12-128-15 (69860)
એકપુત્રઃ પિતા પુત્રે નષ્ટે વા પ્રોષિતેઽપિ વા।
પ્રવૃત્તિં યો ન જાનાતિ સાઽઽશા કૃશતરી મતા॥ 12-128-16 (69861)
પ્રસવે ચૈવ નારીણાં વૃદ્ધાનાં પુત્રકારિતા।
તથા નરેન્દ્ર ધનિનાં સાઽશા કૃશતરી મતા॥ 12-128-17 (69862)
પ્રદાનકાઙ્ક્ષિણીનાં ચ કન્યાનાં વયસિ સ્થિતે।
શ્રુત્વા કથાસ્તથાયુક્તાઃ સાઽઽશા કૃશતરી મતા॥ 12-128-18 (69863)
એતચ્છ્રુત્વા તતો રાજન્સ રાજા સાવરોધનઃ।
સંસ્પૃશ્ય પાદૌ શિરસા નિપપાત દ્વિજર્ષભે॥ 12-128-19 (69864)
રાજોવાચ। 12-128-20x (5702)
પ્રસાદયે ત્વાં ભગવન્પુત્રેણેચ્છામિ સંગમમ્।
યદેતદુક્તં ભવતા સંપ્રતિ દ્વિજસત્તમ।
વૃણીષ્વ ચ વરાન્વિપ્ર યાનિચ્છસિ યથાવિધિ।
અબ્રવીચ્ચૈવ તદ્વાક્યં રાજા રાજીવલોચનઃ॥ 12-128-20 (69865)
સત્યમેતત્ત્વયા વિપ્ર યથોક્તં નાન્યથા મૃષા॥ 12-128-21 (69866)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાંસ્તનુર્ધર્મભૃતાં વરઃ।
પુત્રમસ્યાનયત્ક્ષિપ્રં તપસા ચ શ્રુતેન ચ॥ 12-128-22 (69867)
સ સમાનીય તત્પુત્રં તમુપાલભ્ય પાર્થિવમ્।
આત્માનં દર્શયામાસ ધર્મં ધર્મભૃતાંવરઃ॥ 12-128-23 (69868)
સ દર્શયિત્વા ચાત્માનં દિવ્યમદ્ભુતદર્શનમ્।
વિપાપ્મા વિગતક્રોધશ્ચચાર વનમન્તિકાત્॥ 12-128-24 (69869)
એતદૄષ્ટં મયા રાજંસ્ત્વત્તશ્ચ વચનં શ્રુતમ્।
આશામપનય ત્વાશુ તતઃ કૃષતરીમિમામ્॥ 12-128-25 (69870)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-128-26x (5703)
સ તથોક્તસ્તદા રાજન્નૃષભેણ મહાત્મના।
સુમિત્રોઽપાનયત્ક્ષિપ્રમાશાં કૃશતરીં તતઃ॥ 12-128-26 (69871)
એવં ત્વમપિ કૌન્તેય શ્રુત્વા વાણીમિમાં મમ।
સ્થિરો ભવ મહારાજ હિમવાનિવ નિશ્ચલઃ॥ 12-128-27 (69872)
ત્વં હિ શ્રુત્વા ચ પૃષ્ટ્વા ચ કૃચ્છ્રેષ્વર્થેષુ તેષ્વિહ।
શ્રુત્વા મમ મહારાજ ન સંતપ્તુમિહાર્હસિ॥ ॥ 12-128-28 (69873)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 128॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-128-4 આશયા કૃતઃ હતઃ। કૃ હિંસાયામિત્યસ્ય રૂપમ્॥ 12-128-9 આશાયાઃ આશાવતઃ સમં અન્યત્ કૃશત્વેન સમં કિમપિ નાસ્તિ તસ્યાઃ તદ્ગૃહીતાર્થસ્ય॥ 12-128-10 કૃશાકૃશે ય આશાજિતઃ સ કૃશઃ। યેનાશા જિતા સ પુષ્ટ ઇત્યર્થઃ। તસ્યૈવ આશાવિષયસ્યૈવ॥ 12-128-14 આદરેણાશાં પ્રદર્શ્ય યોઽર્થિનં નોપકુરુતે તત્ર યા આશા સા અતિકૃશા। મયા મત્તઃ। દીનત્વસંપાદકત્વ॥ 12-128-18 તથાયુક્તાઃ પ્રદાનં સ્થિતમિતિ શબ્દયુક્તાઃ॥ 12-128-23 ઉપાલભ્ય તત્રાપરાધં સ્થાપયિત્વા॥ 12-128-28 મમ મત્તઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 129
॥ શ્રીઃ ॥
12.129. અધ્યાયઃ 129
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યમેન ગૌતમંપ્રતિ માતાપિત્રોઃ પરિચર્યાયાસ્તદૃણાપનોદનોપાયત્વકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-129-0 (69874)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-129-0x (5704)
નામૃતસ્યેવ પર્યાપ્તિર્મમાસ્તિ બ્રુવતિ ત્વયિ।
[યથાહિ સ્વાત્મવૃત્તિસ્થસ્તથા તૃપ્તોઽસ્મિ ભારત॥] 12-129-1 (69875)
તસ્માત્કથય ભૂયોઽપિ ત્વં મમેહ પિતામહ।
[ન હિ તૃપ્તિમહં યામિ પિબન્ધર્મામૃતં હિ તે॥] 12-129-2 (69876)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-129-2x (5705)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગૌતમસ્ય ચ સંવાદં યમસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-129-3 (69877)
પારિયાત્રં ગિરિં પ્રાપ્ય ગૌતમસ્યાશ્રમો મહાન્।
વસતે ગૌતમો યત્ર તપસા દગ્ધકિલ્વિષઃ॥ 12-129-4 (69878)
પૃષ્ટિં વર્ષસહસ્રાણિ સોઽતપ્યદ્ગૌતમસ્તપઃ।
તમુગ્રતપસા યુક્તં ભાવિતં સુમહામુનિમ્॥ 12-129-5 (69879)
ઉપયાતો નરવ્યાઘ્ર લોકપાલો યમસ્તદા।
તમપશ્યત્સુતપસમૃષિં વૈ ગૌતમં તદા॥ 12-129-6 (69880)
સ તં વિદિત્વા બ્રહ્મર્ષિયેમમાગતમોજસા।
પ્રાઞ્જલિઃ પ્રણતો ભૂત્વા ઉપસૃપ્તસ્તપોધનઃ॥ 12-129-7 (69881)
તં ધર્મરાજો દૃષ્ટ્વૈવ નમસ્કૃત્ય દ્વિજોત્તમમ્।
ન્યમન્ત્રયત ધર્મેણ ક્રિયતાં કિમિતિ બ્રુવન્॥ 12-129-8 (69882)
ગૌતમ ઉવાચ। 12-129-9x (5706)
માતાપિતૃભ્યામાનૃણ્યં કિં કૃત્વા સમવાપ્નુયાત્।
કથં ચ લોકાનાપ્નોતિ પુરુષો દુર્લભાઞ્શુભાન્॥ 12-129-9 (69883)
યમ ઉવાચ। 12-129-10x (5707)
તપઃ શૌચવતા નિત્યં સત્યધર્મરતેન ચ।
માતાપિત્રોરહરહઃ પૂજનં કાર્યમઞ્જસા॥ 12-129-10 (69884)
અશ્વમેધૈશ્ચ યષ્ટવ્યં બહુભિઃ સ્વાપ્તદક્ષિણૈઃ।
તેન લોકાનવાપ્નોતિ પુરુષોઽદ્ભુતદર્શનાન્॥ ॥ 12-129-11 (69885)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 129॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-129-1 પર્યાપ્તિરલંભાવસ્તૃપ્તિરિતિ યાવત્॥ 12-129-8 ન્યમન્ત્રયત તં સુમુખીકૃતવાન્॥ 12-129-11 અશ્વમેધૈરિતિ સ્વધર્મમાત્રસ્યોપલક્ષણમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 130
॥ શ્રીઃ ॥
12.130. અધ્યાયઃ 130
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિંપ્રતિ રાજ્ઞા બ્રહ્મસ્વવર્જં આપદિ પ્રજાપીડનેનાપિ કોશવૃદ્ધેરવશ્યં કર્તવ્યત્વોક્તિઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-130-0 (69902)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-130-0x (5709)
ત્રૈઃ પ્રહીયમાણસ્ય બહ્વમિત્રસ્ય કા ગતિઃ।
-- સંક્ષીણકોશસ્ય બલહીનસ્ય ભારત॥ 12-130-1 (69903)
--માત્યસહાયસ્ય શ્રુતમન્ત્રસ્ય સર્વતઃ।
જ્યાત્પ્રચ્યવમાનસ્ય ગતિમન્યામપશ્યતઃ॥ 12-130-2 (69904)
પરચક્રાભિયાતસ્ય પરરાષ્ટ્રાણિ મૃદ્ગતઃ।
વિગ્રહે વર્તમાનસ્ય દુર્બલસ્ય બલીયસા॥ 12-130-3 (69905)
અસંવિહિતરાષ્ટ્રસ્ય દેશકાલાવજાનતઃ।
અપ્રાપ્યં ચ ભવેત્સાન્ત્વં ભેદો વાઽપ્યતિપીડનાત્। 12-130-4 (69906)
જીવિતં ત્વર્થહેતોર્વા તત્ર કિં સુકૃતં ભવેત્॥ 12-130-5 (69907)
ભીષ્મ ઉવાચ।
ગુહ્યાં મા ધર્મમપ્રાક્ષીરતીવ ભરતર્ષભ। 12-130-6x (5710)
પ્રવક્તું નોત્સહે પૃષ્ટો ધર્મમેતં યુધિષ્ઠિર॥
ધર્મો હ્યણીયાન્વચનાદ્વુદ્ધેશ્ચ ભરતર્ષભ।
શ્રુત્વૌપમ્યં સદાચારૈઃ સાધુર્ભવતિ સ ક્વચિત્॥ 12-130-6 (69908)
કર્મણા બુદ્ધિપૂર્વેણ ભવત્યાઢ્યે ન વા પુનઃ।
તાદૃશોઽયમનુપ્રશ્નસ્તદ્ધ્યાયસ્વ સ્વયા ધિયા॥ 12-130-7 (69909)
ઉપાયં ધર્મબહુલં યાત્રાર્થં શૃણુ ભારત।
નાહમેતાદૃશે ધર્મે બુભૂષે ધર્મકારણાત્॥ 12-130-8 (69910)
દુઃખાદાન ઇહ હ્યેષ સ્યાત્તુ પશ્ચાત્ક્ષમો મમ।
અભિગમ્ય મતીનાં હિ સર્વાસામેવ નિશ્ચયમ્॥ 12-130-9 (69911)
યથાયથા હિ પુરુષો નિત્યં શાસ્ત્રમવેક્ષતે।
તથાતથા વિજાનાતિ વિજ્ઞાનં ચાસ્ય રોચતે॥ 12-130-10 (69912)
અવિજ્ઞાનાદયોગો હિ પુરુષસ્યોપજાયતે।
વિજ્ઞાનાદપિ યોગશ્ચ યોગો ભૂતિકરઃ પરઃ॥ 12-130-11 (69913)
અશઙ્કમાનો વચનમનસૂયુરિદં શૃણુ।
રાજ્ઞઃ કોશક્ષયાદેવ જાયતે બલસંક્ષયઃ॥ 12-130-12 (69914)
કોશં સંજનયેદ્રાજા નિત્યમેભ્યો યથાબલમ્।
કાલં પ્રાપ્યાનુગૃહ્ણીયાદેષ ધર્મોઽત્ર સાંપ્રતમ્॥ 12-130-13 (69915)
ઉપાયધર્મં પ્રાપ્યૈનં પૂર્વૈરાચરિતં જનૈઃ।
અન્યો ધર્મઃ સમર્થાનામાપત્સ્વલ્પશ્ચ ભારત॥ 12-130-14 (69916)
પ્રકાર્યં પ્રોચ્યતે ધર્મો વૃત્તિર્ધર્મે ગરીયસી।
ધર્મં પ્રાપ્ય યથાન્યાયં ન બલીયાન્નિષીદતિ॥ 12-130-15 (69917)
યસ્માદ્ધર્મસ્યોપચિતિરેકાન્તેન ન વિદ્યતે।
તસ્માદાપદ્યધર્મોઽપિ શ્રૂયતે ધર્મલક્ષણઃ॥ 12-130-16 (69918)
અધર્મો જાયતે તસ્મિન્નિતિ વૈ કવયો વિદુઃ।
અનન્તરં ક્ષત્રિયસ્ય તત્ર કિં વિચિકિત્સ્યતે॥ 12-130-17 (69919)
યથાસ્ય ધર્મો ન ગ્લાયેન્નેયાચ્છત્રુવશં યથા।
તત્કર્તવ્યમિહેત્યાહુર્નાત્માનમવસાદયેત્॥ 12-130-18 (69920)
સર્વાત્મનૈવ ધર્મસ્ય ન પરસ્ય ન ચાત્મનઃ।
સર્વોપાયૈરુજ્જિહીર્ષેદાત્માનમિતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-130-19 (69921)
તત્ર ધર્મવિદસ્તાત નિશ્ચયો ધર્મનૈપુણૈઃ।
ઉદ્યમં જીવનં ક્ષાત્રે બાહુવીર્યાદિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-130-20 (69922)
ક્ષત્રિયો વૃત્તિસંરોધે કસ્ય નાદાતુમર્હતિ।
અન્યત્ર તાપસસ્વાચ્ચ શ્રોત્રિયસ્વાચ્ચ ભારત॥ 12-130-21 (69923)
યથા વૈ બ્રાહ્મણઃ સીદન્નયાજ્યમપિ યાજયેત્।
અભોજ્યમપિ ચાશ્નીયાત્તત્રેદં નાત્ર સંશયઃ॥ 12-130-22 (69924)
પીડિતસ્ય કિમદ્વારમુત્પથેનાર્દિતસ્ય ચ।
અદ્વારતઃ પ્રદ્રવતિ યથા ભવતિ પીડિતઃ॥ 12-130-23 (69925)
તસ્ય કોશબલગ્લાન્યાં સર્વલોકપરાભવઃ।
ભૈક્ષચર્યા ન વિહિતા ન ચ વિટ્શૂદ્રજીવિકા॥ 12-130-24 (69926)
સ્વધર્માનન્તરાવૃત્તિર્યાઽન્યામનુપજીવતઃ।
જહતઃ પ્રથમં કલ્પમનુકલ્પેન જીવનમ્॥ 12-130-25 (69927)
આપદ્ગતેન ધર્માણામન્યાયેનોપજીવનમ્।
અપિ હ્યેતદ્બ્રાહ્મણેષુ દૃષ્ટં વૃત્તિપરિક્ષયે॥ 12-130-26 (69928)
ક્ષત્રિયે સંશયઃ કસ્માદિત્યેત્નિશ્ચિતં સદા।
આદદીત વિશિષ્ટેભ્યો નાવસીદેત્કથંચન॥ 12-130-27 (69929)
આર્તાનાં રક્ષિતારં ચ પ્રજાનાં ક્ષત્રિયં વિદુઃ।
તસ્માત્સંરક્ષતા કાર્યમાદાનં ક્ષત્રબન્ધુના॥ 12-130-28 (69930)
અન્યત્રાપિ વિહિંસાયા વૃત્તિર્નેહાસ્તિ કસ્યચિત્।
અપ્યરણ્યસમુત્થસ્ય એકસ્ય ચરતો મુનેઃ॥ 12-130-29 (69931)
ન શઙ્ખલિખિતાં વૃત્તિં શક્યમાસ્થાય જીવિતુમ્।
વિશેષતઃ કુરુશ્રેષ્ઠ પ્રજાપાલનમીપ્સતા॥ 12-130-30 (69932)
પરસ્પરાભિહરણં રાજ્ઞા રાષ્ટ્રેણ ચાપદિ।
નિત્યમેવ હિ કર્તવ્યમેષ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-130-31 (69933)
રાજા રાષ્ટ્રં યથાપત્સુ દ્રવ્યૌધૈઃ પરિરક્ષતિ।
રાષ્ટ્રેણ રાજા વ્યસને પરિરક્ષ્યસ્તથા ભવેત્॥ 12-130-32 (69934)
કોશં દણ઼્ડં બલં મિત્રં યદન્યદપિ સંચિતમ્।
ન કુર્વીતાન્તરં રાષ્ટ્રે રાજા પરિગતઃ ક્ષુધા॥ 12-130-33 (69935)
બીજં ભક્તેન સંપાદ્યમિતિ ધર્મવિદો વિદુઃ।
અત્રૈતચ્છમ્બરસ્યાહુર્મહામાયસ્ય દર્શનમ્॥ 12-130-34 (69936)
ધિક્તસ્ય જીવિતં રાજ્ઞો રાષ્ટ્રં યસ્યાવસીદતિ।
અવૃત્ત્યાન્યમનુષ્યોઽપિ યો વૈદેશિક ઇત્યપિ॥ 12-130-35 (69937)
રાજ્ઞઃ કોશબલં મૂલં કોશમૂલં પુનર્બલમ્।
તન્મૂલં સર્વધર્માણાં ધર્મમૂલાઃ પુનઃ પ્રજાઃ॥ 12-130-36 (69938)
નાન્યાનપીડયિત્વેહ કોશઃ શક્યઃ કુતો બલમ્।
તદર્થં પીડયિત્વા ચ ન દોષં પ્રાપ્નુમર્હતિ॥ 12-130-37 (69939)
અકાર્યમપિ કાર્યાર્થં ક્રિયતે યજ્ઞકર્મસુ।
એતસ્મિન્કારણે રાજા ન દોષં પ્રાપ્નુમર્હતિ॥ 12-130-38 (69940)
અર્થાર્થમન્યદ્ભવતિ વિપરીતમથાપરમ્।
અનર્થાર્થમથાપ્યન્યત્તત્સર્વં હ્યર્થકારણમ્।
એવં બુદ્ધ્યા સંપ્રપશ્યેન્મેધાવી કાર્યનિશ્ચયમ્॥ 12-130-39 (69941)
યજ્ઞાર્થમન્યદ્ભવતિ યજ્ઞોઽન્યાર્થસ્તથાઃ પરઃ।
યજ્ઞસ્વાર્થાર્થમેવાન્યત્તત્સર્વં યજ્ઞસાધકમ્॥ 12-130-40 (69942)
ઉપમામત્ર વક્ષ્યામિ ધર્મતત્ત્વપ્રકાશિનીમ્॥ 12-130-41 (69943)
યૂપં છિન્દન્તિ યજ્ઞાર્થં તત્ર યે પરિપન્થિઃ।
દ્રુમાઃ કેચન સામન્તા ધ્રુવં છિન્દન્તિ તાનપિ॥ 12-130-42 (69944)
તે ચાપિ નિપતન્તોઽન્યાન્નિઘ્નન્ત્યપિ વનસ્પતીન્।
એવં કોશસ્ય મહતો યે નરાઃ પરિપન્થિનઃ।
તાનહત્વા ન પશ્યામિ સિદ્ધિમત્ર પરંતપ॥ 12-130-43 (69945)
ધનેન જયતે લોકમિમં ચામું ચ ભારત।
સત્યં ચ ધર્મવચનં યથા નાસ્ત્યધનસ્તથા॥ 12-130-44 (69946)
સર્વોપાયૈરાદદીત ધનં યજ્ઞપ્રયોજનમ્।
ન તુલ્યદોષઃ સ્યાદેવં કાર્યાકાર્યેષુ ભારત॥ 12-130-45 (69947)
નોભૌ સભવતો રાજન્કથંચિદપિ ભારત।
ન હ્યરણ્યેષુ પશ્યામિ ધનવૃદ્ધાનહં ક્વચિત્॥ 12-130-46 (69948)
યદિદં દૃશ્યતે વિત્તં પૃથિવ્યામિહ કિંચન।
મમેદં સ્યાન્મમેદં સ્યાદિત્યેવં મન્યતે જનઃ॥ 12-130-47 (69949)
ન ચ રાજ્ઞઃ સમો ધર્મઃ કશ્ચિદસ્તિ કથંચન।
ધર્મઃ સંશબ્દિતો રાજ્ઞામાપદર્થસ્તતોઽન્યથા॥ 12-130-48 (69950)
જ્ઞાનેન કર્મણા ચાન્યે તપન્ત્યન્યે તપસ્વિનઃ।
બુદ્ધ્યા દાક્ષ્યેણ ચૈવાન્યે ચિન્વન્તિ ધનસંચયાન્॥ 12-130-49 (69951)
અધનં દુર્બલં પ્રાહુર્ધનેન બલવાન્ભવેત્।
સર્વં બલવતઃ પ્રાપ્યં સર્વં તરતિ કોશવાન્॥ 12-130-50 (69952)
કોશો ધર્મશ્ચ કામશ્ચ પરલોકસ્તથા હ્યયમ્।
તં ધર્મેણ વિલિપ્સેત નાધર્મેણ કદાચન॥ ॥ 12-130-51 (69953)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શતસાહસ્ત્રિકાયાં સંહિતાયાં વૈયાસિક્યાં શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 130॥ સમાપ્તં ચ રાજધર્મપર્વ ॥ 1॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-130-2 સર્વતઃ સર્વૈઃ॥ 12-130-3 પરસ્ય ચક્રં રાષ્ટ્રં પ્રત્યભિયાતસ્ય। બલીયસા સાર્ધમ્॥ 12-130-4 અસંવિહિતમસમ્યગ્રક્ષિતં રાષ્ટ્રં યેન તસ્ય। અતિપીડનાત્ પરકીયામાત્યાદીનાં ભેદોઽપ્યપ્રાપ્યઃ॥ 12-130-5 મા મામપ્રાક્ષીઃ પૃષ્ટવાનસિ। ગુહ્યં ધર્મજ મા પ્રાક્ષીરતીવ ભરતર્ષભ। અપૃષ્ટો નોત્સંહે વક્તું ધર્મમેતં યુધિષ્ઠિરેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-130-6 વચનાચ્છાસ્ત્રાત્॥ 12-130-8 યાત્રાર્થં રાજ્ઞાં વ્યવહારનિર્વાહાર્થમ્। બુભૂષે પ્રાપ્તુમિચ્છામિ॥ 12-130-9 એષ ઉપાયો દુઃખાદાનઃ અજાનાં દુઃખેનાઽઽદીયતેઙ્ગીક્રિયતે॥ 12-130-11 અયોગ ઉપાયાભાવઃ॥ 12-130-13 અનુગૃહ્ણીયાત્ પ્રાક્કર્ષિતાઃ પ્રજા ઇતિ શેષઃ॥ 12-130-14 ઉપાયધર્મમુપધર્મમ્। અમુખ્યધર્મમિતિયાવત્॥ 12-130-17 અનન્તરં આપન્નિવૃત્ત્યુત્તરં તત્ર પૂર્વોક્તાધર્મે કિં વિચિકિત્સ્યતે પ્રાયશ્ચિત્તાદિકં કરાગ્રહણાદિકં ચ વિધીયતે દોષપરિહારાર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-130-19 ધર્મસ્યેતિ કર્મણિષષ્ઠી। પરસ્ય ધર્મં નોજ્જિહી ર્ષેત્રાપ્યાત્મનો ધર્મમુજ્જિહીર્ષેદપિ તુ આત્માન મેવ ઉજ્જિહીર્ષેત્। સ્વપરધર્મલોપેઽપ્યાત્માનમેવોદ્ધર્તુમિચ્છેદિત્યર્થઃ॥ 12-130-30 શઙ્ખેલલાટાસ્થ્નિ છિખિતાં વૃત્તિમ્। દિષ્ટમાત્રાલમ્બિના રાજ્ઞ જીવિતં ન શક્યમ્॥ 12-130-33 અન્તરં દૂરતઃ॥ 12-130-34 બીજભક્તેન સંપાદિતં ચેદગ્રે ભક્તદૌર્વલ્યં યથાભવતિ એવમત્યધે રાજા પ્રજાભિર્ન રક્ષિતો નશ્યતિ। નષ્ટે ચ તસ્મિન્સર્વાઃ પ્રજા અપિ નશ્યન્તીત્યર્થઃ। એતત્પૂર્વાર્ધોક્તં દર્શનં શાસ્ત્રમ્॥ 12-130-35 અવૃત્ત્યા જીવિકાયા અભાવેન યસ્ય રાષ્ટ્રં અવસીદતિ યો વા અમનુષ્યઃ યો વા વૈદેશિકો દેશાન્તરોપજીવી તસ્ય રાજ્ઞો જીવીતં ધિક્॥ 12-130-36 રાજ્ઞો મૂલં કોશો બલં ચ। કોશો બલસ્ય મૂલ તદ્બલં ધર્માણાં મૂલમ્। અતઃ સર્વસ્ય મૂલભૂતં કોશં વર્ધયેત્॥ 12-130-39 અન્યત્ આપદિ પ્રજાપીડનમપ્યર્થાર્થં ભવતિ। અ અપીડનં વિપરીતં અનર્થાર્થં ભવતિ। યદપ્યન્યત્ અનર્થાર્થં અર્થાભાવાર્થં કુઞ્જરપાલાદિ ભવતિ તદેવેહાર્થસ્ય કારણં ઉત્પાદકં ભવતિ॥ 12-130-40 યથા પશ્વાદિકં યજ્ઞાર્થં યજ્ઞશ્ચ ચિત્તસંસ્કારાર્થઃ। પશ્વાદિકં યજ્ઞઃ સંસ્કારશ્ચેતિ ત્રયં અર્થાર્થં મોક્ષાર્થં ભવતિ। એવં દણ઼્ડઃ કોશાર્થં કોશો બલાર્થં બલં શત્રુપરાભવાર્થમ્। કોશો બલં જયશ્ચેતિ ત્રયં રાષ્ટ્રપુષ્ટ્યર્થમિતિ ભાવઃ॥ 12-130-42 સામન્તાઃ પ્રતિપક્ષભૂતાઃ॥ 12-130-44 યથા નાસ્ત્યધનસ્તથેતિ જીવન્મૃતત્વમધનસ્યોક્તમ્॥ 12-130-45 કાર્યાકાર્યેષુ વિહિતનિષિદ્ધેષુ આપદિ પ્રજાપીડનં વિહિતં તદેવાનાપદિ નિષિદ્ધં। તથાભૂતેષ્વર્થેષુ તુલ્યદોષો ન સ્યાદ્દેશકાલાનુસારેણ કાર્યમપ્યકાર્યં ભવત્યકાર્યમપિ કાર્યં ભવતિ તત્ર વિપરીતં ન પ્રતિપદ્યેતેતિ ભાવઃ॥ 12-130-46 ઉભૌ ધનસંગ્રહત્યાગાવેકસ્મિન્પુરુષે ન સંભવતઃ॥ 12-130-47 અન્યેષુ ત્યાગાર્થસંભવમાહ યદિદમિતિ॥ 12-130-48 ન ચ રાજ્યસમો ધર્મ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। અનાપદ્યેવ રાજ્ઞો બહુકરાદાનં પાપમૂલમાપદિ તુ ન તત્તથા ભવતીત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 131
॥ શ્રીઃ ॥
12.131. અધ્યાયઃ 131
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ આપદિ રાજ્ઞા સર્વસ્વત્યાગેનાપ્યાત્મનો રક્ષણીયત્વકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-131-0 (69954)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-131-0x (5711)
ક્ષીણસ્ય દીર્ઘસૂત્રસ્ય સાનુક્રોશસ્ય બન્ધુષુ।
પરિશઙ્કિતમુખ્યસ્ય દુષ્ટમન્ત્રસ્ય ભારત॥ 12-131-1 (69955)
વિરક્તરાજ્યપૌરસ્ય નિર્દ્રવ્યનિચયસ્ય ચ।
અસંભાવિતમિત્રસ્ય ભિન્નામાત્યસ્ય સર્વતઃ॥ 12-131-2 (69956)
પરચક્રાભિયાતસ્ય દુર્બલસ્ય બલીયસા।
આપન્નચેતસો બ્રૂહિ કિં કાર્યમવશિષ્યતે॥ 12-131-3 (69957)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-131-4x (5712)
બાહ્યશ્ચેદ્વિજિગીષુઃ સ્યાદ્ધર્માર્થકુશલઃ શુચિઃ।
જવેન સન્ધિં કુર્વીત પૂર્વં પૂર્વં વિમોક્ષયેત્॥ 12-131-4 (69958)
[યોઽધર્મવિજિગીષુઃ સ્યાદ્બલવાન્પાપનિશ્ચયઃ।]
આત્મનઃ સન્નિરોધેન સન્ધિં તેનાપિ રોચયેત્॥ 12-131-5 (69959)
અપાસ્ય રાજધાનીં વા તરેદન્યેન વાઽઽપદમ્।
તદ્ભાવભાવો દ્રવ્યાણિ જીવન્પુનરુપાર્જયેત્॥ 12-131-6 (69960)
યાસ્તુ કોશબલત્યાગાચ્છક્યાસ્તરિતુમાપદઃ।
કસ્તત્રાધિકમાત્માનં સંત્યજેદર્થધર્મવિત્॥ 12-131-7 (69961)
અપરાધાજ્જુગુપ્સેત કા સપત્નધને દયા।
ન ત્વેવાત્મા પ્રદાતવ્યઃ શક્યે સતિ કથંચન॥ 12-131-8 (69962)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-131-9x (5713)
આભ્યન્તરે ચ કુપિતે બાહ્યે ચોપનિપીડિતે।
ક્ષીણે કોશે શ્રુતે મન્ત્રે કિં કાર્યમવશિષ્યતે॥ 12-131-9 (69963)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-131-10x (5714)
ક્ષિપ્રં વા સન્ધિકામઃ સ્યાત્ક્ષિપ્રં વા તીક્ષ્ણવિક્રમ।
યદાઽપનયનં ક્ષિપ્રમેતદ્વૈ સાંપરાયિકમ્॥ 12-131-10 (69964)
અનુરક્તેન પુષ્ટેન હૃષ્ટેન જગતીપતિઃ।
અલ્પેનાપિ સ્વસૈન્યેન ભૂમિં જયતિ ભૂમિપઃ॥ 12-131-11 (69965)
હતો વા દિવમારોહેદ્ધત્વા ચ સુખમાવહેત્।
યુદ્ધે હિ સંત્યજન્પ્રાણાઞ્શક્રસ્યૈતિ સલોકતામ્॥ 12-131-12 (69966)
સર્વલોકાગસં કૃત્વા મૃદુત્વં ગન્તુમેવ ચ।
વિશ્વાસાદ્વિનયં કુર્યાત્સંજહ્યાદ્વાઽપ્યુપાનહૌ॥ 12-131-13 (69967)
અપચિક્રમિષુઃ ક્ષિપ્રં સેનાં સ્વાં પરિસાન્ત્વયન્।
વિલઙ્ઘયિત્વા સત્રેણ તતઃ સ્વયમુપક્રમેત્॥ ॥ 12-131-14 (69968)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 131॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-131-1 સાનુક્રોશસ્ય બન્ધુક્ષયભયાત્ યોદ્ધુમનિચ્છતઃ। પરિશઙ્કિતમુખ્યસ્ય અમાત્યેષુ શઙ્કાવતઃ॥ 12-131-2 દ્રવ્યાભાવાદેવ ન સંભાવિતાનિ આવર્જિતાનિ મિત્રાણિ યેન તસ્ય ભિન્નાઃ શત્રુભિર્દદી કૃતા અમાત્યા યસ્ય॥ 12-131-3 બલીયસા શત્રુણા આપન્નં વાક્રુ લીકૃતં ચેતો યસ્ય॥ 12-131-4 મોક્ષયેત્ સામ્નૈવેત્યર્થઃ॥ 12-131-5 અધર્મપ્રધાનો વિજિગીષુરધર્મવિજિગીષુઃ॥ 12-131-7 દુષ્ટતમે તુ રાજ્યધનં ત્યક્ત્વા આત્માનં રક્ષેદિત્યાહ યાસ્ત્વિતિ। યાસ્તુ સ્યુઃ કેવલત્યાગાદિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-131-9 આભ્યન્તરેઽમાત્યાદૌ બાહ્યોદુર્ગરાષ્ટ્રાદૌ॥ 12-131-10 ધર્મિષ્ઠે બાહ્યે ક્ષિપ્રં સંધિઃ। અધર્મિ તુ --- કર્તવ્યઃ। યદા ત્વેવં તદા અપનયનં શત્રો----। અથવા સાંપરાયિકં ધર્મયુદ્ધેન મરણે પર-- કહિતં ભવતિ॥ 12-131-13 વિશ્વાસાત્ વિશ્વાસં પ્રાપય્ય વિક્યં કુર્યાત્ મૃદુર્ભવેત્। નતુ યુદ્ધમેવ હઠેન શ્રયેત્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 132
॥ શ્રીઃ ॥
12.132. અધ્યાયઃ 132
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બ્રાહ્મણાનામાપદિ રાજ્ઞા અસાધુજનધનાપહારેણાપિ તદ્રક્ષણસ્ય કરણીયત્વોક્તિઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-132-0 (69969)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-132-0x (5715)
હીને પરમકે ધર્મે સર્વલોકાતિલઙ્ઘને।
સર્વસ્મિન્દસ્યુસાદ્ભૂતે પૃથિવ્યામુપજીવને॥ 12-132-1 (69970)
કેન સ્વિદ્બ્રાહ્મણો જીવેજ્જઘન્યે કાલ આગતે।
અસંત્યજન્પુત્રપૌત્રાનનુક્રોશાત્પિતામહ॥ 12-132-2 (69971)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-132-3x (5716)
વિજ્ઞાનબલમાસ્થાય જીવિતવ્યં તથા ગતે।
સર્વં સાધ્વર્થમેવેદમસાધ્વર્થં ન કિંચન॥ 12-132-3 (69972)
અસાધુભ્યોઽર્થમાદાય સાધુભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ।
આત્માનં સંક્રમં કૃત્વા કૃચ્છ્રધર્મકૃદેવ સઃ॥ 12-132-4 (69973)
અરોષેણાત્મનો રાજન્રાજ્યે સ્થિતિમકોપયન્।
અદત્તમપ્યાદદીત્ ભ્રાતુર્વિત્તં મમેતિ વા॥ 12-132-5 (69974)
વિજ્ઞાનબલપૂતો યો વર્તતે નિન્દિતેષ્વપિ।
વૃત્તિવિજ્ઞાનવાન્ધીરઃ કસ્તં વક્તુમિહાર્હતિ॥ 12-132-6 (69975)
યેષાં બહુકૃતા બુદ્ધિસ્તેષામન્યા ન રોચતે।
યજસા તે પ્રવર્તન્તે બલવન્તો યુધિષ્ઠિર॥ 12-132-7 (69976)
યદૈવ પ્રકૃતં શાસ્ત્રં જનસ્તદનુવર્તતે।
યદૈવમધ્યાસેવન્તે મેધ્રાવી વાઽપ્યથોત્તરમ્॥ 12-132-8 (69977)
ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાન્સત્કૃતાનભિસત્કૃતાન્।
ન બ્રાહ્મણાન્ઘાતયીત દોષાન્પ્રાપ્નોતિ ઘાતયન્॥ 12-132-9 (69978)
એતત્પ્રમાણં લોકસ્ય ચક્ષુરેતત્સાતનમ્।
તત્પ્રમાણોઽવગાહેત તેન તત્સાધ્વસાધુ વા॥ 12-132-10 (69979)
હવો ગ્રામવાસ્તવ્યા દોષાન્બ્રૂયુઃ પરસ્પરમ્।
ન તેષાં વચનાદ્રાજા સત્કુર્યાદ્ધાતયીત વા॥ 12-132-11 (69980)
ન વાચ્યઃ પરિવાદો વૈ ન શ્રોતવ્યઃ કથંચન।
કર્ણૌ તત્ર પિધાતવ્યૌ ગન્તવ્યં વા તતોઽન્યતઃ॥ 12-132-12 (69981)
ન સતાં શીલમેતદ્વૈ પરિવાદો ન પૈશુનમ્।
ગુણાનામેવ વક્તારઃ સન્તો નિત્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-132-13 (69982)
યથા સમધુરૌ દમ્યૌ સુદાન્તૌ સાધુવાહિનૌ।
ધુરમુદ્યમ્ય વહતસ્તથા વર્તેત વૈ નૃપઃ॥ 12-132-14 (69983)
યથાયથાઽસ્ય બહવઃ સહાયાઃ સ્યુસ્તથા ચરેત્।
આચારમેવ મન્યન્તે ગરીયો ધર્મલક્ષણમ્॥ 12-132-15 (69984)
અપરે નૈવમિચ્છન્તિ યે શઙ્ખલિખિંતપ્રિયાઃ।
અર્થે ક્ષીણેઽથવા લુબ્ધાસ્તે બ્રૂયુર્વાક્યમીદૃશમ્॥ 12-132-16 (69985)
આર્ષમષ્યત્ર પશ્યન્તિ વિકર્મસ્થસ્ય પાતનમ્।
ન ચાર્ષાત્સદૃશં કિંચિત્પ્રમાણં દૃશ્યતે ક્વચિત્॥ 12-132-17 (69986)
દેવા હ્યપિ વિકર્મસ્થં ઘાતયન્તિ નરાધમમ્।
વ્યાજેન વિન્દન્વિત્તં હિ ધર્મતઃ પરિહીયતે॥ 12-132-18 (69987)
સર્વતઃ સત્કૃતઃ સદ્ભિર્ભૂતિપ્રવરકારણૈઃ।
હૃદયેનાભ્યનુજ્ઞાતો યો ધર્મસ્તં વ્યવસ્યતિ॥ 12-132-19 (69988)
યશ્ચતુર્ગુણસંપન્નં ધર્મં વેદ સ ધર્મવિત્।
અહેરિવ હિ ધર્મસ્ય પદં દુઃખં ગવેષિતુમ્॥ 12-132-20 (69989)
યથા મૃગસ્ય વિદ્ધસ્ય મૃગવ્યાધઃ પદં નયેત્।
લક્ષેદ્રુધિરપાતેન તથા ધર્મપદં નયેત્॥ 12-132-21 (69990)
યથા સમ્યગ્વિતેન પથા ગન્તવ્યમપ્યુત।
રાજર્ષીણાં વૃત્તમેતદેવં ગચ્છ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 12-132-22 (69991)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 132॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-132-1 હીને ધર્મે રાજ્ઞામિતિ શેષઃ। પરમકે સર્વોપાયેન બ્રાહ્મણા રક્ષ્યા ઇત્યસ્મિ્॥ 12-132-2 જઘન્યે આપદ્બહૂલે બ્રાહ્મણઃ કેન જીદત્યસ્ય બ્રાહ્મણં કથં રક્ષેદિત્યર્થઃ॥ 12-132-3 સાધ્વર્થં સતાનમ્॥ 12-132-4 સંક્રમમાગમનમાર્ગમ્॥ 12-132-5 સ્થિતિં પાલનધર્મમ્। સ્યષ્ટસ્ય રાજ્ઞો બ્રાહ્મણપાલનાર્થં સર્વસ્વહરણેઽપિ દોષો નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-132-6 વક્તું નિન્દિતુમ્॥ 12-132-9 અન્ત્યાપદ્યપિ ઋત્વિધનવતોઽપિ ન ઘાતયીત ધનહરણેન હિંસ્યાદિત્યર્થઃ। પુરોહિતાચાર્યૈ- સત્કૃતૈરપિ સત્કૃતઃ। નાઽબ્રાહ્મણાન્યાદોષાન્પ્રાપ્નોતિ યાજયન્નિતિ ટ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-132-11 સ્તવ્યા ગ્રામવાસિનઃ॥ 12-132-16 એવં ત્વિગાદીનામદડ- લિખિતસ્ય ભ્રાતુરપિ હસ્તચ્છેદઃ કૃતસ્તાદૃશધર્મપરા॥ 12-132-19 સદ્ભિર્મન્વાદિભિઃ સત્કૃતઃ। ભૂતિપ્રવરકારણૈઃ ભૂતિપ્રવરા ઈશ્વરાઃ કારણાનિ પારમ્પર્યાગતાનિ કુલદેશગ્રામાદિપરિગૃહીતાનિ તૈરપિ નિમિત્તૈઃ સત્કૃતઃ। મન્વાદિભિરનુક્તોઽપિ શિષ્ટૈરાદૃત ઇત્યર્થઃ। હૃદયેનાભ્યનુજ્ઞાતઃ હેતુદ્વયાભાવેઽપિ સ્વયં ચ યો ધર્મત્વેન નિશ્ચિતઃ॥ 12-132-20 ચત્વારો ગુણાઃ આન્વીક્ષિકી ત્રયી વાર્તા દણ્ડનીતિશ્ચેતિ। ય એષામવિરુદ્ધશ્ચતુર્ગુણસંપન્નઃ॥ 12-132-21 પદં સ્થાનં લક્ષેલ્લક્ષયેત્। નયેત્ અન્યાન્પ્રાપયેત્। યુક્ત્યેતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 133
॥ શ્રીઃ ॥
12.133. અધ્યાયઃ 133
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજ્ઞા યથાકથંચિત્કોશવૃદ્ધેઃ કર્તવ્યત્વોક્તિઃ॥ 1॥ તથા દસ્યુભિરાપદ્યપિ સાવશેષં પરસ્વાપહા ધર્મ્યત્વોક્તિઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-133-0 (69992)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-133-0x (5717)
સ્વરાષ્ટ્રાત્પરરાષ્ટ્રાચ્ચ કોશં સંજનયેન્નૃપઃ।
કોશાદ્ધિ ધર્મઃ કૌન્તેય રાજ્યમૂલં પ્રવર્તતે॥ 12-133-1 (69993)
તસ્માત્સંજનયેત્કોશં સત્કૃત્ય પરિપાલયેત્।
પરિપાલ્યાનુગૃહ્ણીયાદેવ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-133-2 (69994)
સ કોશઃ શુદ્ધભાવેન ન નૃશંસેન જાયતે।
મધ્યમં પદમાસ્થાય કોશસંગ્રહણં ચરેત્॥ 12-133-3 (69995)
અબલસ્ય કુતઃ કોશો હ્યકોશસ્ય કુતો બલમ્।
અબલસ્ય કુતો રાજ્યમરાજ્યે શ્રીર્ભવેત્કુતઃ॥ 12-133-4 (69996)
ઉચ્ચૈર્વૃત્તેઃ શ્રિયો હાનિર્યથૈવ મરણં તથા।
તસ્માત્કોશં બલં મિત્રમથ રાજા વિવર્ધયેત્॥ 12-133-5 (69997)
હીનકોશં હિ રાજાનમવમન્યન્તિ શત્રવઃ।
ન ચાસ્યાલ્પે તુષ્યન્તિ કર્મણાઽપ્યુત્સહન્તિ ચ॥ 12-133-6 (69998)
શ્રિયો હિ કારણાદ્રાજા સત્ક્રિયાં લભતે પરામ્।
સાઽસ્ય ગૂહતિ પાપાનિ વાસો ગુહ્યમિવ સ્ત્રિયાઃ॥ 12-133-7 (69999)
ઋદ્ધિમસ્યાનુતપ્યન્તે પુરા વિપ્રકૃતા નરાઃ।
સાલાવૃકા ઇવાજસ્નં જિઘાંસૂનેવ વિન્દતિ।
ઈદૃશસ્ય કુતો રાજ્યં સુખં ભરતસત્તમ॥ 12-133-8 (70000)
ઉદ્યચ્છેદેવ ન ગ્લાયેદુદ્યમો હ્યેવ પૌરુષમ્।
અપ્યપર્વણિ ભજ્યેત ન નમેતેહ કસ્યચિત્॥ 12-133-9 (70001)
અપ્યરણ્યં સમાશ્રિત્ય ચરેન્મૃગગણૈઃ સહ।
ન ત્વેવોદ્રિક્તમર્યાદૈર્દસ્યુભિઃ સહિતશ્ચરેત્॥ 12-133-10 (70002)
દસ્યૂનાં સુલભા સેના રૌદ્રકર્મસુ ભારત।
એકાન્તતો હ્યમર્યાદાત્સર્વોઽપ્યુદ્વિજતે જનઃ॥ 12-133-11 (70003)
દસ્યવોઽપ્યભિશઙ્કન્તે નિરનુક્રોશકારિણઃ॥ 12-133-12 (70004)
સ્થાપયેદેવ મર્યાદાં જનચિત્તપ્રસાદિનીમ્।
અલ્પાપ્યર્થેષુ મર્યાદા લોકે ભવતિ પૂજિતા॥ 12-133-13 (70005)
નાયં લોકોઽસ્તિ ન પર ઇતિ વ્યવસિતો જનઃ।
નાલં ગન્તુમિહાશ્વાસં નાસ્તિક્યભયશઙ્કિતૈઃ॥ 12-133-14 (70006)
યથા સદ્ભિઃ પરાદાનમહિંસા દસ્યુભિસ્તથા।
અનુરજ્યન્તિ ભૂતાનિ સમર્યાદેષુ દસ્યુષુ॥ 12-133-15 (70007)
અયુધ્યમાનસ્યાદાનં દારામર્શઃ કૃતઘ્નતા।
બ્રહ્મવિત્તસ્ય ચાદાનં નિઃશેષકરણં તથા॥ 12-133-16 (70008)
સ્ત્રિયા મોષઃ પથિસ્થાનં સાધુષ્વેવ વિગર્હિતમ્।
સદોષ એવ ભવતિ દસ્યુરેતાનિ વર્જયેત્॥ 12-133-17 (70009)
અભિસંદધતે યે ચ વિનાશાયાસ્ય ભારત।
સશેષમેવોપલભ્ય કુર્વન્તીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-133-18 (70010)
તસ્માત્સશેષં કર્તવ્યં સ્વાધીનમપિ દસ્યુભિઃ।
ન બલસ્થોઽહમસ્મીતિ નૃશંસાનિ સમાચરેત્॥ 12-133-19 (70011)
સશેષકારિણસ્તત્ર શેષં પશ્યન્તિ સર્વશઃ।
નિઃશેષકારિણો નિત્યં નિઃશેષકરણાદ્ભયમ્॥ ॥ 12-133-20 (70012)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 133॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-133-5 ઉચ્ચૈર્વૃત્તેઃ મહતઃ॥ 12-133-7 વાસઃ પાપમિવ સ્ત્રિય ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-133-8 વિપ્રકૃતાઃ સાલાવૃકવત્ જિઘાંસૂનેવ વિન્દન્તિ આશ્રયન્તિ કપટેન હન્તુમ્। આર્ષો વચનવ્યત્યયઃ॥ 12-133-10 દસ્યુભિઃ દસ્યુપ્રાયૈરમાત્યૈઃ॥ 12-133-11 અત્યન્તાપન્નસ્ય વનસ્થા દસ્યવોઽપિ કાર્યકરા ઇત્યાહ દસ્યૂનામિતિ। દસ્યૂનાં સુલભાં સેનાં રૌદ્રકર્મસુ કારયેદિતિ ધ. પાઠઃ। તેષ્વપિ સત્યેન માર્દવેન ચ સ્થેયમિત્યાહ એકાન્તત ઇતિ॥ 12-133-14 જનઃ પ્રાકૃતઃ। અલં પર્યાપ્તં યુક્તમિત્યર્થઃ॥ 12-133-15 સદ્ભિર્દસ્યુભિઃ પરાદાનં પરસ્વહરણમપિ કૃત અહિંસા ભવતિ તથા વક્ષ્યે ઇત શેષઃ॥ 12-133-16 નિઃશેષકરણં સર્વહરણમ્॥ 12-133-17 સ્ત્રિયા કન્યાયાઃ મોષશ્ચૌર્યમ્॥ 12-133-19 યસ્માદેવં તસ્માત્ સશેષભેપરલુમ્પનં કર્તવ્યમ્॥ 12-133-20 યો યથા કરોતિ તથૈવ પ્રજા કુર્વન્તીત્યાહ સશેષેતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 134
॥ શ્રીઃ ॥
12.134. અધ્યાયઃ 134
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બલપ્રશંસનમ્॥ 1॥ તથા પાપકારિણાં તત્પરિહારોપાયકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-134-0 (70013)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-134-0x (5718)
`અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।'
અત્ર કામન્દવચનં કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ।
પ્રત્યક્ષાવેવ ધર્માર્થૌ ક્ષત્રિયસ્ય વિજાનતઃ॥ 12-134-1 (70014)
તૌ તુ ન વ્યવધાતવ્યૌ પરોક્ષા ધર્મયાતના।
અધર્મો ધર્મ ઇત્યેતદ્યથા વૃક્ષફલં તથા॥ 12-134-2 (70015)
ધર્માધર્મફલે જાતુ દદર્શેહ ન કશ્ચન।
વુભૂષેદ્બલમેવૈતત્સર્વં બલવતો વશે॥ 12-134-3 (70016)
શ્રિયં બલમમાત્યાંશ્ચ બલવાનિહ વિન્દતિ।
યો હ્યનાઢ્યઃ સ પતિતસ્તદુચ્છિષ્ટં યદલ્પકમ્॥ 12-134-4 (70017)
બહ્વપથ્યે બલવતિ ન કિંચિત્ક્રિયતે ભયાત્।
ઉભૌ સત્યાધિકારૌ તૌ ત્રાયેતે મહતો ભયાત્॥ 12-134-5 (70018)
અતિ ધર્માદ્બલં મન્યે બલાદ્ધર્મઃ પ્રવર્તતે।
બલે પ્રતિષ્ઠિતો ધર્મો ધરણ્યામિવ જંગમઃ॥ 12-134-6 (70019)
ધૂમો વાયોરિવ વશે બલં ધર્મોઽનુવર્તતે।
અનીશ્વરો બલં ધર્મો દ્રુમં વલ્લીવ સંશ્રિતા॥ 12-134-7 (70020)
વશે બલવતાં ધર્મઃ સુખં ભોગવતામિવ।
નાસ્ત્યસાધ્યં બલવતાં સર્વં બલવતા જિતમ્॥ 12-134-8 (70021)
દુરાચારઃ ક્ષીણબલઃ પરિમાણં ન ગચ્છતિ।
અથ તસ્માદુદ્વિજતે સર્વો લોકો વૃકાદિવ॥ 12-134-9 (70022)
અપધ્વસ્તો હ્યવમતો દુઃખં જીવતિ જીવિતમ્।
જીવિતં યદધિક્ષિપ્તં યથૈવ મરણં તથા॥ 12-134-10 (70023)
યદેવમાહુઃ પાપેન ચારિત્રેણ વિવક્ષિતમ્।
સુભૃશં તપ્યતે તેન વાક્શલ્યેન પરિક્ષતઃ॥ 12-134-11 (70024)
અત્રૈતદાહુરાચાર્યાઃ પાપસ્ય પરિમોક્ષણે।
ત્રયીં વિદ્યામુપાસીત તથોપાસીત વૈ દ્વિજાન્॥ 12-134-12 (70025)
પ્રસાદયેન્મધુરયા વાચા ચાપ્યથ કર્મણા।
મહામનાશ્ચૈવ ભવેદ્વિવહેચ્ચ મહાકુલે॥ 12-134-13 (70026)
ઇત્યસ્તીતિ વદેદેવ પરેષાં કીર્તયેદ્ગુણાન્।
જપેદુદકશીલઃ સ્યાત્પેશલો નાતિજલ્પકઃ॥ 12-134-14 (70027)
બ્રહ્મ ક્ષત્રં સંપ્રવિશેદ્બહુ કૃત્વા સુદુષ્કરમ્।
ઉચ્યમાનો હિ લોકેન બહુ તત્તદચિન્તયન્॥ 12-134-15 (70028)
ઉપપ્રાપ્યૈવમાચારં ક્ષિપ્રં બહુમતો ભવેત્।
સુખં ચ વિત્તં ભુઞ્જીત વૃત્તેનૈકેન ગોપયેત્॥ 12-134-16 (70029)
`અપિ તેભ્યો મૃગાન્હત્વા નયેચ્ચ સતતં વને।
યસ્મિન્ન પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દસ્યુભોજનશઙ્કયા।'
લોકે ચ લભતે પૂજાં પરત્રેહ મહત્ફલમ્॥ ॥ 12-134-17 (70030)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશદધિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 134॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-134-2 યથા વૃકપદંસ્થેતિ ઝ. દ. પાઠઃ॥ 12-134-6 અતિ અતિશયિતમ્॥ 12-134-10 અપધ્વસ્તઃ ઐશ્વર્યાચ્ચ્યુતઃ॥ 12-134-12 અત્રાધર્મેણ ધનાર્જને કૃતે સતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 135
॥ શ્રીઃ ॥
12.135. અધ્યાયઃ 135
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દસ્યુભાવેઽપિ શાસ્ત્રમર્યાદાનુસારિણઃ પરલોકપ્રાપ્તૌ દૃષ્ટાન્તતયા કાપચ્યચરિતોપન્યાસઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-135-0 (70031)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-135-0x (5719)
અત્રાપ્યુદાહન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
યથા દસ્યુઃ સમર્યાદો દસ્યુત્વાત્સિદ્ધિમાપ્તવાન્॥ 12-135-1 (70032)
પ્રહર્તા મતિમાઞ્શૂરઃ શ્રુતવાન્સુનૃશંસવાન્।
અક્ષન્નાશ્રમિણાં ધર્મં બ્રહ્મણ્યો ગુરુપૂજકઃ॥ 12-135-2 (70033)
અનિષાદ્યાં ક્ષત્રિયાજ્જાતઃ ક્ષત્રધર્માનુપાલકઃ।
કાપચ્યો નામ નૈષાદિર્દસ્યુત્વાત્સિદ્ધિમાપ્તવાન્॥ 12-135-3 (70034)
અરણ્યે સાયં પૂર્વાહ્ણે મૃગયૂથપ્રકોપિતા।
વેધિજ્ઞો મૃગજાતીનાં નૈષાદાનાં ચ કોવિદઃ॥ 12-135-4 (70035)
સર્વકાનનદેશજ્ઞઃ પારિયાત્રચરઃ સદા।
ધર્મજ્ઞઃ સર્વવર્ણાનામમોઘેષુર્દૃઢાયુધઃ॥ 12-135-5 (70036)
અપ્યનેકશતાં સેનામેક એવ જિગાય સઃ।
સ વૃદ્ધાવમ્બપિતરૌ મહારણ્યેઽભ્યપૂજયત્॥ 12-135-6 (70037)
મધુમાંસૈર્મૂલફલૈરન્નૈરુચ્ચાવચૈરપિ।
સત્કૃત્ય ભોજયામાસ સમ્યક્પરિચચાર હ॥ 12-135-7 (70038)
આરણ્યકાન્પ્રવ્રજિતાન્બ્રાહ્મણાન્પરિપાલયન્।
અપિ તેભ્યો મૃગાન્હત્વા નિનાય સતતં વને॥ 12-135-8 (70039)
યેઽસ્માન્ન પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દસ્યુભોજનશઙ્કયા।
તેષામાસજ્ય ગેહેષુ કલ્ય એવ સ ગચ્છતિ॥ 12-135-9 (70040)
તં બહૂનિ સહસ્રાણિ ગ્રામણીત્વેઽભિવવ્રિરે।
નિર્મર્યાદાનિ દસ્યૂનાં નિરનુક્રોશવર્તિનામ્॥ 12-135-10 (70041)
દસ્યવ ઊચુઃ। 12-135-11x (5720)
મુહૂર્તદેશકાલજ્ઞઃ પ્રાજ્ઞઃ શૂરો દૃઢવ્રતઃ।
ગ્રામણીર્ભવ નો મુખ્યઃ સર્વેપામેવ સંમતઃ॥ 12-135-11 (70042)
યથાયથા વક્ષ્યસિ નઃ કરિષ્યામસ્તથાતથા।
પાલયાસ્માન્યથાન્યાયં યથા માતા યથા પિતા॥ 12-135-12 (70043)
કાપચ્ય ઉવાચ। 12-135-13x (5721)
મા વધીસ્ત્વં સ્ત્રિયં ભીરું મા શિશું મા તપસ્વિનમ્।
નાયુધ્યમાનો હન્તવ્યો ન ચ ગ્રાહ્યા બલાત્સ્ત્રિયઃ॥ 12-135-13 (70044)
સર્વથા સ્ત્રી ન હન્તવ્યા સર્વસત્વેષુ બુધ્યત।
નિત્યં ગોબ્રાહ્મણે સ્વસ્તિ યોદ્ધવ્યં ચ તદર્થતઃ॥ 12-135-14 (70045)
સત્યં ચ નાપિ હર્તવ્યં સારવિઘ્નં ચ મા કૃથાઃ।
પૂજ્યન્તે યત્ર દેવાશ્ચ પિતરોઽતિથયશ્ચ હ॥ 12-135-15 (70046)
સર્વભૂતેષ્વપિ વરો બ્રાહ્મણો મોક્ષમર્હતિ।
કાર્યા ચાપચિતિસ્તેષાં સર્વસ્વેનાપિ ભાવયેત્॥ 12-135-16 (70047)
યસ્ય ત્વેતે સંપ્રદુષ્ટાસ્તસ્ય વિદ્યાત્પરાભવમ્।
ન તસ્ય ત્રિષુ લોકેષુ ત્રાતા ભવતિ કસ્ચન॥ 12-135-17 (70048)
યો બ્રાહ્મણાન્પરિભવેદ્વિનાશં ચાપિ રોચયેત્।
સૂર્યોદય ઇવ ધ્વાન્તે ધ્રુવં તસ્ય પરાભવઃ॥ 12-135-18 (70049)
ઇહૈવ ફલમાસીનઃ પ્રત્યાકાઙ્ક્ષેત સર્વશઃ।
યેયે નો ન પ્રદાસ્યન્તિ તાંસ્તાંસ્તેનાભિયાસ્યસિ॥ 12-135-19 (70050)
શિષ્ટ્યર્થં વિહિતો દણ્ડો ન વધાર્થં વિધીયતે।
યે ચ શિષ્ટાન્પ્રબાધન્તે ધર્મસ્તેષાં વધઃ સ્મૃતઃ॥ 12-135-20 (70051)
યે ચ રાષ્ટ્રોપરોધેન વૃદ્ધિં કુર્વન્તિ કેચન।
તાનેવાનુમ્રિયેરંસ્તે કુણપં કૃમયો યથા॥ 12-135-21 (70052)
યે પુનર્ધર્મશાસ્ત્રેણ વર્તેરન્નિહ દસ્યવઃ।
અપિ તે દસ્યવો ભૂત્વા ક્ષિપ્રં સિદ્ધિમવાપ્નુયુઃ। 12-135-22 (70053)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-135-23x (5722)
તે સર્વમેવાનુચક્રુઃ કાપચ્યસ્યાનુશાસનમ્।
વૃદ્ધિં ચ લેભિરે સર્વે પાપેભ્યશ્ચાપ્યુપારમન્॥ 12-135-23 (70054)
કાપચ્યઃ કર્મણા તેન મહતીં સિદ્ધિમાપ્તવાન્।
સાધૂનામાચરન્ક્ષેમં દસ્યૂન્પાપાન્નિવર્તયન્॥ 12-135-24 (70055)
ઇદં કાપચ્યચરિતં યો નિત્યમનુચિન્તયેત્।
નારણ્યેભ્યોઽપિ ભૂતેભ્યો ભયમૃચ્છેત્કથંચન॥ 12-135-25 (70056)
ન ભયં તસ્ય મર્ત્યેભ્યો નામર્ત્યેભ્યઃ કથંચન।
ન સતો નાસતો રાજન્સ હ્યરણ્યેષુ ગોપતિઃ॥ ॥ 12-135-26 (70057)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ પઞ્ચત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 135॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-135-3 કાયવ્યો નામેતિ ઝ. પાઠઃ। કાપવ્યો નામેતિ ટ. પાઠઃ। કાશ્યપો નામેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-135-4 નિપાતાનાં ચ કોવિદ ઇતિ ડ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-135-5 પારિયાત્રઃ પર્વતવિશેષઃ॥ 12-135-9 આસજ્ય ક્વચિન્નિધાય। કલ્યે પ્રાતઃ॥ 12-135-13 માવધીસ્ત્વમિત્યેકવચનં ગણાભિપ્રાયેણ॥ 12-135-14 સ્વસ્તિ કલ્યાણં ચિન્તનીયમ્॥ 12-135-15 સારો વિવાહાદિકાર્યં તત્ર વિઘ્નં મા કૃથાઃ। સસ્યં ચ નોપહન્તવ્યં સીરવિઘ્નં ચ મા કૃથાઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-135-16 અપચિતિઃ પૂજા॥ 12-135-18 ધ્વાન્તે ધ્વાન્તસ્ય॥ 12-135-19 યે યે વણિજઃ। નઃ અસ્મભ્યમ્॥ 12-135-20 શિષ્ટ્યર્થં દુષ્ટાનાં શાસનાર્થમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 136
॥ શ્રીઃ ॥
12.136. અધ્યાયઃ 136
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કોશવૃદ્ધ્યર્થમપહાર્યાનપહાર્યધનવિવેચનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-136-0 (70058)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-136-0x (5723)
અત્ર ગાથા બ્રહ્મગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ।
યેન માર્ગેણ રાજાનઃ કોશં સંજનયન્ત્યુત॥ 12-136-1 (70059)
ન ધનં યજ્ઞશીલાનાં હાર્યં દેવસ્વમેવ ચ।
દસ્યૂનાં નિષ્ક્રિયાણાં ચ ક્ષત્રિયો હર્તુમર્હતિ॥ 12-136-2 (70060)
ઇમાઃ પ્રજાઃ ક્ષત્રિયાણાં રક્ષ્યા હન્યાશ્ચ ભારત।
થનં હિ ક્ષત્રિયસ્યેહ દ્વિતીયસ્ય ન વિદ્યતે॥ 12-136-3 (70061)
તદસ્ય સ્યાદ્બલાર્થં વા ધનં યજ્ઞાર્થમેવ વા।
અભોજ્યાશ્ચૌષધીશ્છિત્ત્વા ભોજ્યા એવ પચન્ત્યુત॥ 12-136-4 (70062)
યો વૈ ન દેવાન્ન પિતૃન્ન મર્ત્યાન્હવિષાઽર્ચતિ।
અનર્થકં ધનં તત્ર પ્રાહુર્ધમેવિદો જનાઃ॥ 12-136-5 (70063)
હરેત્તદ્દ્રવિણં રાજન્ધાર્મિકઃ પૃથિવીતિઃ।
ન હિ ન પ્રીણયેલ્લોકાન્ન લોકે ગર્હતે નૃપમ્॥ 12-136-6 (70064)
અસાધુભ્યોઽર્થમાદાય સાધુભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ।
આત્માનં સંક્રમં કૃત્વા મન્યે ધર્મવિદેવ સઃ॥ 12-136-7 (70065)
[તથાતથા જયેલ્લોકાઞ્શક્ત્યા ચૈવ યથાયથા।]
ઔદ્ભિદા જન્તવો યદ્વચ્છ્રુત્વા વાજો યથાતથા॥ 12-136-8 (70066)
અનિમિત્તાત્સંભવન્તિ તથા યજ્ઞઃ પ્રજાયતે।
યથૈવ દંશમશકં યથા કીટપિપીલિકમ્॥ 12-136-9 (70067)
સૈવ વૃત્તિર્હિ યજ્ઞેષુ યથા ધર્મો વિધીયતે॥ 12-136-10 (70068)
યથા હ્યકસ્માદ્ભવતિ ભૂમૌ પાંસુસ્તૃણોલપમ્।
તથૈવેહ ભવેદ્ધર્મઃ સૂક્ષ્મઃ સૂક્ષ્મતરઃ સ્મૃતઃ॥ ॥ 12-136-11 (70069)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 136॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-136-4 ઔષધીશ્છિત્ત્વા તાભિરિન્ધનીકૃતાભિર્ભોજ્યા વ્રીહ્યાદ્યાઃ। દુષ્ટાન્ હિંસિત્વા સાધૂન્પાલયેદિતિ ભાવઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 137
॥ શ્રીઃ ॥
12.137. અધ્યાયઃ 137
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ અનાગતાપત્પ્રતિવિધાને દૃષ્ટાન્તતયા મત્સ્યોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-137-0 (70070)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-137-0x (5724)
અનાગતવિધાતા ચ પ્રત્યુત્પન્નમતિશ્ચ યઃ।
દ્વાવેતૌ સુખમેધેતે દીર્ઘસૂત્રી વિનશ્યતિ॥ 12-137-1 (70071)
અત્રૈવ ચેદમવ્યગ્રં શૃણ્વાખ્યાનમનુત્તમમ્।
દ્રીર્ઘસૂત્રમુપાશ્રિત્ય કાર્યાકાર્યવિનિશ્ચયે॥ 12-137-2 (70072)
નાતિગાધે જલસ્થાને સુહૃદઃ કુશલાસ્ત્રયઃ।
પ્રભૂતમત્સ્યે કૌન્તેય બભૂવુઃ સહચારિણઃ॥ 12-137-3 (70073)
તત્રૈકઃ પ્રાપ્તકાલજ્ઞો દીર્ઘદર્શી તથાઽપરઃ।
દીર્ઘસૂત્રશ્ચ તત્રૈકસ્ત્રયાણાં જલચારિણામ્॥ 12-137-4 (70074)
ક્રદાચિત્તજ્જલસ્થાનં મત્સ્યબન્ધાઃ સમન્તતઃ।
સ્રાવયામાસુરથો નિમ્નેષુ વિવિધૈર્મુખૈઃ॥ 12-137-5 (70075)
ક્ષીયમાણં તદ્બુદ્ધ્વા જલસ્થાનં ભયાગમે।
અબ્રવીદ્દીર્ઘદર્શી તુ તાવુભૌ સુહૃદૌ તદા॥ 12-137-6 (70076)
જ્ઞયમાપત્સમુત્પન્ના સર્વેષાં સલિલૌકસામ્।
શીઘ્રમન્યત્ર ગચ્છામઃ પન્થા યાવન્ન શુષ્યતિ॥ 12-137-7 (70077)
અનાગતમનર્થં હિ સુનયૈર્યઃ પ્રબાધતે।
સ ન સંશયમાપ્નોતિ તથાઽન્યત્ર વ્રજામહે॥ 12-137-8 (70078)
શીર્ઘસૂત્રસ્તુ યસ્તત્ર સોઽબ્રવીત્સમ્યગુષ્યતામ્।
ન તુ કાર્યા ત્વરા તાવદિતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ॥ 12-137-9 (70079)
અથ સંપ્રતિપત્તિજ્ઞસ્ત્વબ્રવીદ્દીર્ઘદર્શિનમ્।
પ્રાપ્તે કાલે ન મે કિંચિન્ન્યાયતઃ પરિહાસ્યતે॥ 12-137-10 (70080)
એવપ્નુક્તો નિરાક્રામદ્દીર્ઘદર્શી મહામતિઃ।
અગામ સ્રોતસૈકેન ગમ્ભીરં સલિલાશયમ્॥ 12-137-11 (70081)
તતઃ પ્રસૃતતોયં તં પ્રસમીક્ષ્ય જલાશયમ્।
બબન્ધુર્વિવિધૈર્યોગૈર્મત્સ્યાન્મત્સ્યોપજીવિનઃ॥ 12-137-12 (70082)
વિલોડ્યમાને તસ્મિંસ્તુ સ્રુતતોયે જલાશયે।
અગચ્છદ્ગ્રહણં તત્ર દીર્ઘસૂત્રઃ સહાપરૈ----॥ 12-137-13 (70083)
ઉદ્દાનં ક્રિયમાણં તુ મત્સ્યાનાં ------।
પ્રવિશ્યાન્તરમન્યેષામગ્રસત્પ્રતિ-------॥ 12-137-14 (70084)
ગ્રસ્તમેવ તદુદ્દાનં ગૃહીત્વા----સઃ।
સર્વાનેવ ચ તાંસ્તત્ર તે વિ--- ઇતિ॥ 12-137-15 (70085)
તતઃ પ્રક્ષાલ્યમાનેષુ મત્સ્યેષુ વિપુલે જલે।
ત્વક્ત્વા રજ્જું પ્રમુક્તોસૌ શીઘ્રં સંપ્રતિપત્તિમાન્॥ 12-137-16 (70086)
દીર્ઘસૂત્રસ્તુ મન્દાત્મા હીનેયુદ્ધિરચેતનઃ।
મરણં પ્રાપ્તવાન્મૂઢો યથૈવોપહતેન્દ્રિયઃ॥ 12-137-17 (70087)
એવં પ્રાપ્તતમં કાલં યો મોહાન્નાવબુધ્યતે।
સ વિનશ્યતિ વૈ ક્ષિપ્રં દીર્ઘસૂત્રો યથા ઝષઃ॥ 12-137-18 (70088)
આદૌ ન કુરુતે શ્રેયઃ કુશલોઽસ્મીતિ યઃ પુમાન્।
સ હિ સંશયમાપ્નોતિ યથા સંપ્રતિપત્તિમાન્॥ 12-137-19 (70089)
અનાગતવિધાતા ચ પ્રત્યુત્પન્નમતિશ્ચ યઃ।
દ્વાવેતૌ સુખમેધેતે દીર્ઘસૂત્રી વિનશ્યતિ॥ 12-137-20 (70090)
કાષ્ઠા કલા મુહૂર્તાશ્ચ દિનરાત્ર્યઃ ક્ષણા લવાઃ।
માસાઃ પક્ષાઃ ષડૃતવઃ કાલઃ સંવત્સરાણિ ચ॥ 12-137-21 (70091)
પૃથિવી દેશ ઇત્યુક્તઃ સ ચ કાલો ન દૃશ્યતે।
અભિપ્રેતાર્થસિદ્ધ્યર્થં દૂરતો ન્યાયતસ્તથા॥ 12-137-22 (70092)
એતૌ ધર્માર્થશાસ્ત્રેષુ મોક્ષશાસ્ત્રેષુ ચર્ષિભિઃ।
પ્રધાનાવિતિ નિર્દિષ્ટૌ કામે ચાભિમતૌ નૃણામ્॥ 12-137-23 (70093)
પરીક્ષ્યકારી યુક્તશ્ચ સ સમ્યગુપપાદયેત્।
દેશકાલાવભિપ્રેતૌ તોભ્યાં ફલમવાપ્નુયાત્॥ ॥ 12-137-24 (70094)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 137॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-137-4 તત્રૈકો દીર્ઘકાલજ્ઞ ઉત્પન્નપ્રતિભોઽપરઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-137-5 વિવિધૈર્મુખૈર્જલનિર્ગમનમાર્ગૈઃ॥ 12-137-11 સલિલાશયં જલાશયાન્તરમ્॥ 12-137-14 ઉદ્દાનં ગ્રથનં અગ્રસત્ ગ્રથનસૂત્રં મુખેન જગ્રાહેત્યર્થઃ॥ 12-137-15 સચ મત્સ્યઃ તથૈવ ગૃહીતવદેવ તત્રાસ્તે ઇતિ શેષઃ॥ 12-137-21 કાલસ્ય દેશસ્ય ચ સૂક્ષ્મતાં અવહિતો જાનીયાદિતિ શ્લોકદ્વયાર્થઃ॥ 12-137-23 એતૌ દેશકાલૌ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 138
॥ શ્રીઃ ॥
12.138. અધ્યાયઃ 138
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ આપદિ શત્રુણાપિ સંધિકરણવિષયે દૃષ્ટાન્તતયા માર્જારમૂષિકચરિતકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-138-0 (70095)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-138-0x (5725)
સર્વત્ર બુદ્ધિઃ કથિતા શ્રેષ્ઠા તે ભરતર્ષભ।
અનાગતા તથોત્પન્ના દીર્ઘસૂત્રા વિનાશિની॥ 12-138-1 (70096)
તદિચ્છામિ પરાં બુદ્ધિં શ્રોતું તે ભરતર્ષભ।
યથા રાજા ન મુહ્યેત શત્રુભિઃ પરિપીડિતઃ॥ 12-138-2 (70097)
------યાજ્ઞં સર્વશાસ્ત્રવિશારદમ્।
પૃચ્છ------- તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-138-3 (70098)
શત્રુભિબહુ------થા મુચ્યેત પાર્થિવઃ।
એતદિચ્છામ્ય------ર્વમેવ યથાવિધિ॥ 12-138-4 (70099)
વિષમસ્થં હિ રાજા----ત્રવઃ પરિપન્થિનઃ।
બહવોઽપ્યેકમુદ્ધર્તું યતન્તે પૂર્વતાપિતાઃ॥ 12-138-5 (70100)
સર્વતઃ પ્રાર્થ્યમાનેન દર્બલેન મહાબલૈઃ।
એકેનૈવાસહાયેન શક્યં સ્થાતું ભવેત્કથમ્॥ 12-138-6 (70101)
કથં મિત્રમરિં ચાપિ વિન્દેત ભરતર્ષભ।
ચેષ્ટિતવ્યં કથં ચાત્ર શત્રોર્મિત્રસ્ય ચાન્તરે॥ 12-138-7 (70102)
અજાતલક્ષણે રાજન્નમિત્રે મિત્રતાં ગતે।
કથં નુ પુરુષઃ કુર્યાત્કૃત્વા કિં વા સુખી ભવેત્॥ 12-138-8 (70103)
વિગ્રહં કેન વા કુર્યાત્સંધિં વા કેન યોજયેત્।
કથં વા શત્રુમધ્યસ્થો વર્તેત બલવાનપિ॥ 12-138-9 (70104)
એતદ્ધૈ સર્વકૃત્યાનાં પરં કૃત્યં નરાધિપ।
નૈતસ્ય કશ્ચિદ્વક્તાઽસ્તિ શ્રોતા વાઽપિ સુદુર્લભઃ॥ 12-138-10 (70105)
ઋતે પિતામહાદ્ભીષ્માત્સત્યસંધાજ્જિતેન્દ્રિયાત્।
તદન્વીક્ષ્ય મહાભાગ સર્વમેતદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-138-11 (70106)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-138-12x (5726)
ત્વદ્યુક્તોઽયમનુપ્રશ્નો યુધિષ્ઠિર ગુણોદયઃ।
શૃણુ મે પુત્ર કાર્ત્સ્ન્યેન ગુહ્યમાપત્સુ ભારત॥ 12-138-12 (70107)
અમિત્રો મિત્રતાં યાતિ મિત્રં ચાપિ પ્રદુષ્યતિ।
સામર્થ્યયોગાત્કાર્યાણામનિત્યા હિ સદા ગતિઃ॥ 12-138-13 (70108)
તસ્માદ્વિશ્વસિતવ્યં ચ વિગ્રહં ચ સમાચરેત્।
દેશં કાલં ચ વિજ્ઞાય કાર્યાકાર્યવિનિશ્ચયે॥ 12-138-14 (70109)
સંધાતવ્યં બુધૈર્નિત્યં વ્યવસ્ય ચ હિતાર્થિભિઃ।
અમિત્રૈરપિ સંધેયં પ્રાણા રક્ષ્યા હિ ભારત॥ 12-138-15 (70110)
યો હ્યમિત્રૈર્નરૈર્નિત્યં ન સંદધ્યાદપણ્ડિતઃ।
ન સોર્થં પ્રાપ્નુયાત્કિંચિત્ફલાન્યપિ ચ ભારત॥ 12-138-16 (70111)
યસ્ત્વમિત્રેણ સંધત્તે મિત્રેણ ચ વિરુધ્યતે।
અર્થયુક્તિં સમાલોક્ય સુમહદ્વિન્દતે ફલમ્॥ 12-138-17 (70112)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
માર્જારસ્ય ચ સંવાદં ન્યગ્રોધે મૂષિકસ્ય ચ॥ 12-138-18 (70113)
વને મહતિ કસ્મિંશ્ચિન્ન્યગ્રોધઃ સુમહાનભૂત્।
લતાજાલપરિચ્છન્નો નાનાદ્વિજગણાયુતઃ॥ 12-138-19 (70114)
સ્કન્ધવાન્મેઘસંકાશઃ શીતચ્છાયો મનોરમઃ।
અરણ્યમભિતો જાતસ્તરુર્વ્યાલમૃગાયુતઃ॥ 12-138-20 (70115)
તસ્ય મૂલમુપાશ્રિત્ય કૃત્વા શતમુખં બિલમ્।
વસતિ સ્મ મહાપ્રાજ્ઞઃ પલિતો નામ મૂષિકઃ॥ 12-138-21 (70116)
શાખાં તસ્ય સમાશ્રિત્ય વસતિ સ્મ સુખં તદા।
લોમશો નામ માર્જારઃ સર્વસત્વાવસાદકઃ॥ 12-138-22 (70117)
તત્ર ત્વાગત્ય ચણ્ડાલો હ્યરણ્યકૃતકેતનઃ।
યુયોજ યન્ત્રમુન્માથં નિત્યમસ્તંગતે રવૌ॥ 12-138-23 (70118)
તત્ર સ્નાયુમયાન્પાશાન્યથાવત્સંવિધાય સઃ।
ગૃહં ગત્વા સુખં શેતે પ્રભાતામેતિ શર્વરીમ્॥ 12-138-24 (70119)
તત્ર સ્મ નિત્યં બધ્યન્તે નક્તં બહુવિધા મૃગાઃ।
કદાચિદત્ર માર્જારઃ સંપ્રવૃત્તો વ્યબધ્યત॥ 12-138-25 (70120)
તસ્મિન્બદ્ધે મહાપ્રાણે શત્રૌ નિત્યાતતાયિનિ।
તં કાલં પલિતો જ્ઞાત્વા પ્રચચાર સુનિર્ભયઃ॥ 12-138-26 (70121)
તેનાનુચરતા તસ્મિન્વતે વિશ્વસ્તચારિણા।
ભક્ષ્યં મૃગયમાણે નચિરાદ્દૃષ્ટમામિષમ્॥ 12-138-27 (70122)
સ તમુન્માથમારુહ્ય તદામિષમભક્ષયત્।
તસ્યોપરિ સપત્નસ્ય બદ્ધસ્ય મનસા હસન્॥ 12-138-28 (70123)
આમિષે તુ પ્રસક્તઃ સ કદાચિતવલોકયન્।
અપશ્યદપરં ઘોરમાત્મનો રિપુમાગતમ્॥ 12-138-29 (70124)
શરપ્રસૂનસંકાશં મહીવિવરશાયિનમ્।
સકુલં હરિકં નામ ચપલં તામ્રલોચનમ્॥ 12-138-30 (70125)
તન મૂષિકગન્ધેન ત્વરમાણ ઉપાગતમ્।
સક્ષ્યાર્થં લેલિહન્વક્રં ભૂમાવૂર્ધ્વમુખઃ સ્થિતઃ॥ 12-138-31 (70126)
--ાખાગતમરિં ચાન્યમપશ્યત્કોટરાલયમ્।
સૂલકં ચન્દ્રકં નામ વક્રતુણ્ડં દુરાસદમ્॥ 12-138-32 (70127)
પતસ્ય વિષયં તસ્ય નકુલોલૂકયોસ્તથા।
યથાસ્યાસીદિયં ચિન્તા તત્પ્રાપ્તસ્ય મહદ્ભયમ્॥ 12-138-33 (70128)
પપદ્યસ્યાં સુકષ્ટાયાં મરણે સમુપસ્થિતે।
મન્તાદ્ભય ઉત્પન્ને કથં કાર્યં મનીષિણા॥ 12-138-34 (70129)
તથા સર્વતો રુદ્ધઃ સર્વત્ર ભયકર્શિતઃ।
ભવદ્ભયસંત્રસ્તશ્ચક્રે ચ પરમાં મતિમ્॥ 12-138-35 (70130)
આપદ્વિનાશભૂયિષ્ઠં શઙ્કનીયં હિ જીવિતમ્।
મન્તાત્સંશયઃ સોઽયં તસ્માદાપદુપસ્થિતા॥ 12-138-36 (70131)
ગતં હિ સહસા ભૂમિં નકુલો મામવાપ્નુયાત્।
ઉલૂકશ્ચેહ તિષ્ઠન્તં માર્જારઃ પાશસંક્ષયાત્॥ 12-138-37 (70132)
ન ત્વેવાસ્મદ્વિધઃ પ્રાજ્ઞઃ સંમોહં ગન્તુમર્હતિ।
રિષ્યે જીવિતે યત્નં યાવદુચ્છ્વાસનિગ્રહાત્॥ 12-138-38 (70133)
ન હિ બુદ્ધ્યાઽન્વિતઃ પ્રાજ્ઞો નીતિશાસ્ત્રવિશારદઃ।
નિમજ્જત્યાપદં પ્રાપ્ય મહતોઽર્થાનવાપ્ય હ॥ 12-138-39 (70134)
ન ત્વન્યામિહ માર્જારાદ્ગતિં પશ્યામિ સાંપ્રતમ્।
વિષમસ્થો હ્યયં શત્રુઃ કૃત્યં ચાસ્ય મહન્મયા॥ 12-138-40 (70135)
જીવિતાર્થી કથં ત્વદ્ય શત્રુભિઃ પ્રાર્થિતસ્ત્રિભિઃ।
પ્રાણહેતોરિમં મિત્રં માર્જારં સંશ્રયામિ વૈ॥ 12-138-41 (70136)
નીતિશાસ્ત્રં સમાશ્રિત્ય હિતમસ્યોપવર્ણયે।
યેનેમં શત્રુસંઘાતં મતિપૂર્વેણ વઞ્ચયે॥ 12-138-42 (70137)
અયમત્યન્તશત્રુર્મે વૈષમ્યં પરમં ગતઃ।
મૂઢો ગ્રાહયિતું સ્વાર્થં સંગત્યા યદિ શક્યતે॥ 12-138-43 (70138)
કદાજિદ્વ્યસનં પ્રાપ્ય સંધિં કુર્યાન્મયા સહ॥ 12-138-44 (70139)
બલિના સન્નિકૃષ્ટસ્ય શત્રોરપિ પરિગ્રહઃ।
કાર્ય ઇત્યાહુરાચાર્યા વિષમે જીવિતાર્થિના॥ 12-138-45 (70140)
શ્રેષ્ઠો હિ પણ્ડિતઃ શત્રુર્ન ચ મિત્રમપણ્ડિતઃ।
અમિત્રે ખલુ માર્જારે જીવિતં સંપ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-138-46 (70141)
તતોઽસ્મૈ સંપ્રવક્ષ્યામિ હેતુમાત્માભિરક્ષણે।
અપીજાનીમયં શત્રુઃ સંગત્યા પણ્ડિતો ભવેત્॥ 12-138-47 (70142)
એવં વિચિન્તયામાસ મૂષિકઃ શત્રુચેષ્ટિતમ્॥ 12-138-48 (70143)
તતોઽર્થગતિતત્ત્વજ્ઞઃ સંધિવિગ્રહકાલવિત્।
સાન્ત્વપૂર્વમિદં વાક્યં માર્જારં મૂષિકોઽબ્રવીત્॥ 12-138-49 (70144)
સૌહૃદેનાભિભાષે ત્વાં કચ્ચિન્માર્જાર જીવસે।
જીવિતં હિ તવેચ્છામિ શ્રેયઃ સાધારણં હિ નૌ॥ 12-138-50 (70145)
ન તે સૌમ્ય ભયં કાર્યં જીવિષ્યસિ યથા પુરા।
અહં ત્વામુદ્ધરિષ્યામિ પ્રાણાઞ્જહ્યાં હિ તે કૃતે॥ 12-138-51 (70146)
અસ્તિ કશ્ચિદુપાયોઽત્ર પુષ્કલ પ્રતિભાતિ મે।
યેન શક્યસ્ત્વયા મોક્ષઃ પ્રાપ્નું શ્રેયસ્તથા મયા॥ 12-138-52 (70147)
મયાઽપ્યુપાયો દૃષ્ટોઽયં વિચાર્ય મતિમાત્મનઃ।
આત્માર્થં ચ ત્વદર્થં ચ શ્રેયઃ સાધારણાં હિ નૌ॥ 12-138-53 (70148)
ઇદં હિ નકુલોલૂકં પાપબુદ્ધ્યા હિ સંસ્થિતમ્।
ન ધર્ષયતિ માર્જાર તેન તે સ્વસ્તિ સાંપ્રતમ્॥ 12-138-54 (70149)
કૂજંશ્ચપલનેત્રોઽયં કૌશિકો માં નિરીક્ષતે।
નગશાખાગ્રગઃ પાપસ્તસ્યાહં ભૃશમુદ્વિજે॥ 12-138-55 (70150)
સતાં સાપ્તપદં મૈત્રં સ સખા મેઽસિ પણ્ડિતઃ।
સાહાય્યકં કરિષ્યામિ નાસ્તિ તે પ્રાણતો ભયમ્॥ 12-138-56 (70151)
ન હિ શક્તોઽસિ માર્જાર પાશં છેત્તું મયા વિના।
અહં છેત્સ્યામિ પાશાંસ્તે યદિ માં ત્વં ન હિંસસિ॥ 12-138-57 (70152)
ત્વમાશ્રિતો દ્રુમસ્યાગ્રં મૂલં ત્વહમુપાશ્રિતઃ।
ચિરોષિતાવુભાવાવાં વૃક્ષેઽસ્મિન્વિદિતં ચ તે॥ 12-138-58 (70153)
યસ્મિન્નાશ્વાસતે કશ્ચિદ્યશ્ચ નાશ્વસિતિ ક્વચિત્।
ન તૌ ધીરાઃ પ્રશંસન્તિ નિત્યમુદ્વિગ્રમાનસૌ॥ 12-138-59 (70154)
તસ્માદ્વિવર્ધતાં પ્રીતિર્નિત્યં સંગતમસ્તુ નૌ।
કાલાતીતમિહાર્થં હિ ન પ્રશંસન્તિ પણ્ડિતાઃ॥ 12-138-60 (70155)
અર્થયુક્તિમિમાં તત્ર યથાભૂતાં નિશામય।
તવ જીવિતમિચ્છામિ ત્વં મમેચ્છસિ જીવિતમ્॥ 12-138-61 (70156)
કશ્ચિત્તરતિ કાષ્ઠેન સુગમ્ભીરાં મહાનદીમ્।
સ તારયતિ તત્કાષ્ઠં સ ચ કાષ્ઠેન તાર્યતે॥ 12-138-62 (70157)
ઈદૃશો નૌ ક્રિયાયોગો ભવિષ્યતિ સુવિસ્તરઃ।
અહં ત્વાં તારયિષ્યામિ માં ચ ત્વં તારયિષ્યસિ॥ 12-138-63 (70158)
એવમુક્ત્વા તુ પલિતસ્તમર્થમુભયોર્હિતમ્।
હેતુમદ્ગ્રહણીયં ચ કાલાપેક્ષી વ્યતિષ્ઠત॥ 12-138-64 (70159)
અથ સુવ્યાહૃતં શ્રુત્વા તસ્ય શત્રોર્વિચક્ષણઃ।
હેતુમદ્ગ્રહણીયાર્થં માર્જારો વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-138-65 (70160)
બુદ્ધિમાન્વાક્યસંપન્નસ્તદ્વાક્યમનુવર્તયન્।
સ્વામવસ્થાં પ્રતીક્ષ્યૈનં સામ્નૈવ પ્રત્યપૂજયત્॥ 12-138-66 (70161)
તતસ્તીક્ષ્ણાગ્રદશનો મણિવૈદૂર્યલોચનઃ।
મૂષિકં મન્દમુદ્વીક્ષ્ય માર્જારો લોમશોઽબ્રબીત્॥ 12-138-67 (70162)
નન્દામિ સૌમ્ય ભદ્રં તે યો માં જીવિતુમિચ્છસિ।
શ્રેયશ્ચ યદિ જાનીષે ક્રિયતાં મા વિચારય॥ 12-138-68 (70163)
અહં હિ ભૃશમાપન્નસ્ત્વમાપન્નતરો મયા।
દ્વયોરાપન્નયોઃ સન્ધિઃ ક્રિયતાં મા ચિરાય ચ॥ 12-138-69 (70164)
વિધત્સ્વ પ્રાપ્તકાલં યત્કાર્થં સિધ્યતુ ચાવયોઃ।
મયિ કૃચ્છ્રાદ્વિનિર્મુક્તે ન વિનઙ્ક્ષ્યતિ તે કૃતમ્॥ 12-138-70 (70165)
ન્યસ્તમાનોસ્મિ ભક્તોસ્મિ શિષ્યસ્ત્વદ્ધિતકૃત્તથા।
તથા નિદેશવર્તી ચ ભવન્તં શરણં ગતઃ॥ 12-138-71 (70166)
ઇત્યેવમુક્તઃ પલિતો માર્જારં વશમાગતમ્।
વાક્યં હિતમુવાચેદમભિજાતાર્થમર્થવિત્॥ 12-138-72 (70167)
ઉદારં યદ્ભવાનાહ નૈતચ્ચિત્રં ભવદ્વિધે।
વિહિતો યસ્તુ માર્ગો મે હિતાર્થં શૃણુ તં મમ॥ 12-138-73 (70168)
અહં ત્વાઽનુપ્રવેક્ષ્યામિ નકુલાન્મે મહદ્ભયમ્।
ત્રાયસ્વ માં મા વધીશ્ચ શક્તોઽસ્મિ તવ રક્ષણે॥ 12-138-74 (70169)
ઉલૂકાચ્ચૈવ માં રક્ષ ક્ષુદ્રઃ પ્રાર્થયતે હિ મામ્।
અહં છેત્સ્યામિ તે પાશાન્સખે સત્યેને તે શપે॥ 12-138-75 (70170)
તદ્વચઃ સંગતં શ્રુત્વા લોમશો યુક્તમર્થવત્।
હર્ષાદુદ્વીક્ષ્ય પલિતં સ્વાગતેનાભ્યપૂજયત્॥ 12-138-76 (70171)
તં સંપૂજ્યાથ પલિતં માર્જારઃ સૌહૃદે સ્થિતમ્।
સ વિચિન્ત્યાબ્રવીદ્ધીરઃ પ્રીતસ્ત્વરિત એવ ચ॥ 12-138-77 (70172)
ક્ષિપ્રમાગચ્છ ભદ્રં તે ત્વં મે પ્રાણસમઃ સખા।
તવ પ્રાજ્ઞપ્રસાદાદ્ધિ પ્રિયં પ્રાપ્સ્યામિ જીવિતમ્॥ 12-138-78 (70173)
યદ્યદેવંગતેનાદ્ય શક્યં કર્તું મયા તવ।
તદાજ્ઞાપસ્ય કર્તાસ્મિ સિદ્ધિરેવાસ્તુ નૌ સખે॥ 12-138-79 (70174)
અસ્માત્તે સંશયાન્મુક્તઃ સમિત્રગણબાન્ધવઃ।
સર્વકાર્યાણિ કર્તાઽહં પ્રિયાણિ ચ હિતાનિ ચ॥ 12-138-80 (70175)
મુક્તશ્ચ વ્યસનાદસ્માત્સૌમ્યાહમપિ નામ તે।
પ્રીતિમુત્પાદયેયં ન પ્રતિકર્તું ચ શક્નુયામ્॥ 12-138-81 (70176)
પ્રત્યુપકુર્વન્બહ્વપિ ન ભાતિ પૂર્વોપકારિણા તુલ્યઃ।
એકઃ કરોતિ હિ કૃતે નિષ્કારણમેવ કુરુતેઽન્યઃ॥ 12-138-82 (70177)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-138-83x (5727)
એવમાશ્વાસિતો બિદ્વાન્માર્જારેણ સ મૂષિકઃ।
પ્રવિવેશ સુવિસ્રબ્ધઃ સમ્યગઙ્ગીચકાર હ॥ 12-138-83 (70178)
ગ્રાહયિત્વા તુ તં સ્વાર્થં માર્જારં મૂષિકસ્તથા।
માર્જારોરસિ વિસ્રબ્ધઃ સુષ્વાપ પિતૃમાતૃવત્॥ 12-138-84 (70179)
નિલીનં તસ્ય ગાત્રેષુ માર્જારસ્યાથ મૂષિકમ્।
દૃષ્ટ્વા તૌ નકુલોલૂકૌ નિરાશૌ પ્રત્યપદ્યતામ્॥ 12-138-85 (70180)
તથૈવ તૌ સુસંત્રસ્તૌ દૃઢમાગતતન્દ્રિતૌ।
દૃષ્ટ્વા તયોઃ પરાં પ્રીતિં વિસ્મયં પરમં ગતૌ॥ 12-138-86 (70181)
બલિનૌ મતિમન્તૌ ચ સુવૃત્તૌ ચાપ્યુપાસિતૌ।
અશક્તૌ તુ નયાત્તસ્માત્સંપ્રધર્ષયિતું બલાત્॥ 12-138-87 (70182)
કાર્યાર્થં કૃતસંધી તૌ દૃષ્ટ્વા માર્જારમૂષિકૌ।
ઉલૂકનકુલૌ તૂર્ણં જગ્મતુસ્તૌ સ્વમાલયમ્॥ 12-138-88 (70183)
લીનઃ સ તસ્ય ગાત્રેષુ પલિતો દેશકાલવિત્।
ચિચ્છેદ પાશાન્નૃપતે કાલાકાઙ્ક્ષી શનૈઃ શનૈઃ॥ 12-138-89 (70184)
અથ બન્ધપરિક્લિષ્ટો માર્જારો વીક્ષ્ય મૂષિકમ્।
છિન્દન્તં વૈ તદા પાશાનત્વરન્તં ત્વરાન્વિતઃ॥ 12-138-90 (70185)
તમત્વરન્તં પલિતં પાશાનાં છેદને તદા।
સંચોદયિતુમારેભે માર્જારો મૂષિકં તતઃ॥ 12-138-91 (70186)
કિં સૌમ્ય નાતિત્વરસે કિં કૃતાર્થોઽવમન્યસે।
છિન્ધિ પાશાનમિત્રઘ્ન પુરા શ્વપચ એતિ સઃ॥ 12-138-92 (70187)
ઇત્યુક્તસ્ત્વરતાઽનેન મતિમાન્પલિતોઽબ્રવીત્।
માર્જારમકૃતપ્રજ્ઞં તથ્યમાત્મહિતં વચઃ॥ 12-138-93 (70188)
તૂષ્ણીં ભવ ન તે સૌમ્ય ત્વરા કાર્યા ન સંભ્રમઃ।
વયમેવાત્ર કાલજ્ઞા ન કાલઃ પરિહાસ્યતે॥ 12-138-94 (70189)
અકાલે કૃત્યમારબ્ધં કર્તુર્નાર્થાય કલ્પતે।
તદેવ કાલ આરબ્ધં મહતેઽર્થાય કલ્પતે॥ 12-138-95 (70190)
અકાલે વિપ્રમુક્તાન્મે ત્વત્ત એવ ભયં ભવેત્।
તસ્માત્કાલં પ્રતીક્ષસ્વ કિમિતિ ત્વરસે સખે॥ 12-138-96 (70191)
યાવત્પશ્યામિ ચણ્ડાલમાયાન્તં શસ્ત્રપાણિનમ્।
તતશ્છેત્સ્યામિ તે પાશાન્પ્રાપ્તે સાધારણે ભયે॥ 12-138-97 (70192)
તસ્મિન્કાલે પ્રમુક્તસ્ત્વં તરુમેવાધિરોક્ષ્યસે।
ન હિ તે જીવિતાદન્યત્કિંચિત્કૃત્યં ભવિષ્યતિ॥ 12-138-98 (70193)
તસ્મિન્કાલેઽપિ ચ તતા દિવાકીર્તિભયાર્દિતઃ।
મમ ન ગ્રહણે શક્તઃ પલાયનપરાયણઃ॥' 12-138-99 (70194)
તતો ભવત્યપક્રાન્તે ત્રસ્તે ભીતે ચ લુબ્ધકાત્।
અહં બિલં પ્રવેક્ષ્યામિ ભવાઞ્શાખાં ગમિષ્યતિ॥ 12-138-100 (70195)
એવમુક્તસ્તુ માર્જારો મૂષિકેણાત્મનો હિતમ્।
વચનં વાક્યતત્ત્વજ્ઞો જીવિતાર્થી મહામતિઃ॥ 12-138-101 (70196)
અથાત્મકૃત્યે ત્વરિતઃ સમ્યક્પ્રાર્થિતમાચરન્।
ઉવાચ લોમશો વાક્યં મૂષિકં ચિરકારિણામ્॥ 12-138-102 (70197)
નહ્યેવં મિત્રકાર્યાણિ પ્રીત્યા કુર્વન્તિ સાધવઃ॥ 12-138-103 (70198)
યથા ત્વં મોક્ષિતઃ કૃચ્છ્રાત્ત્વરમાણેન વૈ મયા।
તથા હિ ત્વરમાણેન ત્વયા કાર્યમિદં મમ।
યત્નં કુરુ મહાપ્રાજ્ઞ યથા સ્વસ્ત્યાવયોર્ભવેત્॥ 12-138-104 (70199)
અથવા પૂર્વવૈરં ત્વં સ્મરન્કાલં જિહીર્ષસિ।
પશ્ય દુષ્કૃતકર્મંસ્ત્વં વ્યક્તમાયુઃક્ષયો મમ॥ 12-138-105 (70200)
યદિ કિંચિન્મયાઽજ્ઞાનાત્પુરસ્તાદ્દુષ્કૃતં કૃતમ્।
ન તન્મનસિ કર્તવ્યં ક્ષામયે ત્વાં પ્રસીદ મે॥ 12-138-106 (70201)
તમેવંવાદિનં પ્રાજ્ઞં શાસ્ત્રવિદ્બુદ્ધિસત્તમઃ।
ઉવાચેદં વચઃ શ્રેષ્ઠં માર્જારં મૂષિકસ્તદા॥ 12-138-107 (70202)
શ્રુતં મે તવ માર્જાર સ્વમર્થં પરિગૃહ્ણતઃ।
મમાપિ ત્વં વિજાનાસિ સ્વમર્થં પરિગૃહ્ણતઃ॥ 12-138-108 (70203)
યન્મિત્રં ભીતવત્સાધ્યં યસ્મિન્મિત્રે ભયં હિતમ્।
આરક્ષિતં તતઃ કાર્યં પાણિઃ સર્પમુખાદિવ॥ 12-138-109 (70204)
કૃત્વા બલવતા સંધિમાત્માનં યો ન રક્ષતિ।
અપથ્યમિવ તદ્ભુક્તં તસ્યાર્થાય કલ્પતે॥ 12-138-110 (70205)
કશ્ચિત્કસ્યચિન્મિત્રં ન કશ્ચિત્કસ્યચિદ્રિપુઃ।
અર્થતસ્તુ નિબધ્યન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-138-111 (70206)
અર્થૈરર્થા નિબધ્યન્તે ગજૈરિવ મહાગજાઃ।
ન ચ કશ્ચિત્કૃતે કાર્યે કર્તારં સમવેક્ષતે।
તસ્માત્સર્વાણિ કાર્યાણિ સાવશેષાણિ કારયેત્॥ 12-138-112 (70207)
તસ્મિન્કાલેઽપિ ચ ભવાન્દિવાકીર્તિભયાર્દિતઃ।
મમ ન ગ્રહણે શક્તઃ પલાયપરાયણઃ॥ 12-138-113 (70208)
છિન્નં તુ તન્તુબાહુલ્યં તન્તુરેકોઽવશેષિતઃ।
છેત્સ્યામ્યહં તમપ્યાશુ નિર્વૃતો ભવ લોમશ॥ 12-138-114 (70209)
તયોઃ સંવદતોરેવં તથૈવાપન્નયોર્દ્વયોઃ।
ક્ષયં જગામ સા રાત્રિર્લોમશં ત્વાગમદ્ભયમ્॥ 12-138-115 (70210)
તતઃ પ્રભાતસમયે વિકટઃ કૃષ્ણપિઙ્ગલઃ।
સ્થૂલસ્ફિગ્વિકૃતો રૂક્ષઃ શ્વયૂથપરિવારિતઃ॥ 12-138-116 (70211)
શઙ્કુકર્ણો મહાવક્રઃ ખનિત્રી ઘોરદર્શનઃ।
પરિઘો નામ ચણ્ડાલઃ શસ્ત્રપાણિરદૃશ્યત॥ 12-138-117 (70212)
તં દૃષ્ટ્વા યમદૂતાભં માર્જારસ્ત્રસ્તચેતનઃ।
ઉવાચ પલિતં ભીતઃ કિમિદાનીં કરિષ્યસિ॥ 12-138-118 (70213)
તથૈવ ચ સુસંત્રસ્તૌ તં દૃષ્ટ્વા ઘોરસંકુલમ્।
ક્ષણેન નકુલોલૂકૌ નૈરાશ્યમુપજગ્મતુઃ॥ 12-138-119 (70214)
બલિનૌ મતિમન્તૌ ચ સંઘાતં ચાપ્યુપાગતૌ।
અશક્તૌ સુનયાત્તસ્માત્સંપ્રધર્ષયિતું બલાત્॥ 12-138-120 (70215)
કાર્યાર્થે કૃતસંધી તૌ દૃષ્ટ્વા માર્જારમૂષિકૌ।
ઉલૂકનકુલૌ તૂર્ણં જગ્મતુઃ સ્વંસ્વમાલયમ્॥ 12-138-121 (70216)
તતશ્ચિચ્છેદ તં તન્તું માર્જારસ્ય સ મૂષિકઃ।
વિપ્રમુક્તોઽથ માર્જારસ્તમેવાભ્યપતદ્દુમમ્॥ 12-138-122 (70217)
સ તસ્માત્સંભ્રમાન્મુક્તો મુક્તો ઘોરેણ સત્રુણા।
બિલં વિવેશ પલિતઃ શાખાં લેભે સ લોમશઃ॥ 12-138-123 (70218)
ઉન્માથમપ્યુપાદાય ચણ્ડાલો વીક્ષ્ય સર્વશઃ।
વિહતાશઃ ક્ષણેનૈવ તસ્માદ્દેશાદપાક્રમત્।
જગામ સ સ્વભવનં ચણ્ડાલો ભરતર્ષભ॥ 12-138-124 (70219)
તતસ્તસ્માદ્ભાન્મુક્તો દુર્લભં પ્રાપ્ય જીવિતમ્।
બિલસ્થં પાદપાગ્રસ્થઃ પલિતં લોમશોઽબ્રવીત્॥ 12-138-125 (70220)
અકૃત્વા સંવિદં કાંચિત્સહસા ત્વમપસ્રુતઃ।
કૃતજ્ઞઃ કૃતકલ્યાણઃ કચ્ચિન્માં નાભિશઙ્કસે॥ 12-138-126 (70221)
ગત્વા ચ મમ વિશ્વાસં દત્ત્વા ચ મમ જીવિતમ્।
મિત્રોપભોગસમયે કિં હિ માં નોપસર્પસિ॥ 12-138-127 (70222)
કૃત્વા હિ પૂર્વં મિત્રાણિ યઃ પશ્ચાન્નાનુતિષ્ઠતિ।
ન સ મિત્રાણિ લભતે કૃચ્છ્રાત્સ્વાપત્સુ દુર્મતિઃ॥ 12-138-128 (70223)
સત્કૃતોઽહં ત્વયા મિત્ર સામર્થ્યાદાત્માનઃ સખે।
સ માં મિત્રત્વમાપન્નમુપભોક્તું ત્વમર્હસિ॥ 12-138-129 (70224)
યાનિ મે સન્તિ મિત્રાણિ યે ચ મે સન્તિ બાન્ધવાઃ।
સર્વે ત્વાં પૂજયિષ્યન્તિ શિષ્યા ગુરુમિવ પ્રિયમ્॥ 12-138-130 (70225)
અહં ચ પૂજયિષ્યે ત્વાં સમિત્રગણબાન્ધવમ્।
જીવિતસ્ય પ્રદાતારં કૃતજ્ઞઃ કો ન પૂજયેત્॥ 12-138-131 (70226)
ઈશ્વરો મે ભવાનસ્તુ શરીરસ્ય ગૃહસ્ય ચ।
અર્થાનાં ચૈવ સર્વેષામનુશાસ્તા ચ મે ભવ॥ 12-138-132 (70227)
અમાત્યો મે ભવ પ્રાજ્ઞ પિતેવેહ પ્રશાધિ મામ્।
ન તેઽસ્તિ ભયમસ્મત્તો જીવિતેનાત્મનઃ શપે॥ 12-138-133 (70228)
બુદ્ધ્યા ત્વમુશના સાક્ષાદ્બલેનાધિકૃતા વયમ્।
ત્વં મન્ત્રબલયુક્તો હિ દદ્યા વિજયમેવ મે॥ 12-138-134 (70229)
એવમુક્તઃ પરં સાન્ત્વં માર્જારેણ સ મૂષિકઃ।
ઉવાચ પરમાર્થજ્ઞઃ શ્લક્ષ્ણમાત્મહિતં વચઃ॥ 12-138-135 (70230)
યદ્ભવાનાહ તત્સર્વં મયા તે લોમશ શ્રુતમ્।
મમાપિ તાવદ્બ્રુવતઃ શૃણુ યત્પ્રતિભાતિ મે॥ 12-138-136 (70231)
વેદિતવ્યાનિ મિત્રાણિ બોદ્ધવ્યાશ્ચાપિ શત્રવઃ।
એતત્સુસૂક્ષ્મં લોકેઽસ્મિન્દૃશ્યતે પ્રાજ્ઞસંમતૈઃ॥ 12-138-137 (70232)
શત્રુરૂપા હિ સુહૃદો મિત્રરૂપાશ્ચ શત્રવઃ।
સાન્ત્વિતાસ્તે ન બુધ્યન્તે રાગલોભવશં ગતાઃ॥ 12-138-138 (70233)
યેષાં સૌમ્યાનિ મિત્રાણિ ક્રોધનાશ્ચૈવ શત્રવઃ।
સાન્ત્વિતાસ્તે ન બુધ્યન્તે રાગલોભવશંગતાઃ॥ 12-138-139 (70234)
નાસ્તિ જાત્યા રિપુર્નામ મિત્રં નામ ન વિદ્યતે।
સામર્થ્યયોગાજ્જાયન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-138-140 (70235)
યો યસ્મિઞ્જીવતિ સ્વાર્થે પશ્યેત્પીડાં ન જીવતિ।
સ તસ્ય મિત્રં તાવત્સ્યઃદ્યાવન્ન સ્યાદ્વિપર્યયઃ॥ 12-138-141 (70236)
નાસ્તિ મૈત્રી સ્થિરા નામ ન ચ ધ્રુવમસૌહૃદમ્।
અર્થયુક્ત્યાઽનુજાયન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-138-142 (70237)
મિત્રં ચ શત્રુતામેતિ કસ્મિંશ્ચિત્કાલપર્યયે।
શત્રુશ્ચ મિત્રતામેતિ સ્વાર્થો હિ બલવત્તરઃ॥ 12-138-143 (70238)
યો વિશ્વસિતિ મિત્રેષુ ન વિશ્વસિતિ શત્રુષુ।
અર્થયુક્તિમવિજ્ઞાય ચલિતં તસ્ય જીવિતમ્॥ 12-138-144 (70239)
મિત્રે વા યદિ વા શત્રૌ તસ્યાપિ ચલિતા મતિઃ।
ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્।
વિશ્વાસાદ્ભયમુત્પન્નમપિ મૂલાનિ કૃન્તતિ॥ 12-138-145 (70240)
અર્થયુક્ત્યા હિ જાયન્તે પિતા માતા સુતસ્તથા।
માતુલા ભાગિનેયાશ્ચ તથા સંબન્ધિબાન્ધવાઃ॥ 12-138-146 (70241)
પુત્રં હિ માતાપિતરૌ ત્યજતઃ પતિતં પ્રિયમ્।
લોકો રક્ષતિ ચાત્માનં પશ્ય સ્વાર્થસ્ય સારતામ્॥ 12-138-147 (70242)
સામાન્યા નિષ્કૃતિઃ પ્રાજ્ઞ યો મોક્ષાત્સમન્તરમ્।
કૃત્યં મૃગયતે કર્તું સુખોપાયમસંશયમ્॥ 12-138-148 (70243)
અસ્મિન્નિલય એવં ત્વં ન્યગ્રોધાદવતારિતઃ।
પૂર્વં નિવિષ્ટમુન્માથં ચપલન્વાન્ન બુદ્ધવાન્॥ 12-138-149 (70244)
આત્મનશ્ચપલો નાસ્તિ કુતોઽન્યેષાં ભવિષ્યતિ।
તસ્માત્સર્વાણિ કાર્યાણિ ચપલો હન્ત્યસંશયમ્॥ 12-138-150 (70245)
બ્રવીષિ મધુરં યચ્ચ પ્રિયો મેઽદ્ય ભવાનિતિ।
તન્મિથ્યાકારણં સર્વં વિસ્તરેણાપિ મે શૃણુ॥ 12-138-151 (70246)
કારણાત્પ્રિયતામેતિ દ્વેષ્યો ભવતિ કારણાત્।
અર્થાર્થી જીવલોકોઽયં ન કશ્ચિત્કસ્યચિત્પ્રિયઃ॥ 12-138-152 (70247)
સખ્યં સોદર્યયોર્ભ્રાત્રોદર્પંત્યોર્વા પરસ્પરમ્।
કસ્યચિન્નાભિજાનામિ પ્રીતિં નિષ્કારણામિહ॥ 12-138-153 (70248)
યદ્યપિ ભ્રાતરઃ ક્રુદ્ધા ભાર્યા વા કારણાન્તરે।
સ્વભાવતસ્તે પ્રીયન્તે નેતરઃ પ્રાકૃતો જનઃ॥ 12-138-154 (70249)
પ્રિયો ભવતિ દાનેન પ્રિયવાદેન ચાપરઃ।
મન્ત્રહોમજપૈરન્યઃ કાર્યાર્થે પ્રીયતે જનઃ॥ 12-138-155 (70250)
ઉત્પન્ના કારણાત્પ્રીતિરાસીન્નૌ કારણાન્તરે।
પ્રધ્વસ્તે કારણસ્થાને સા પ્રીતિર્નાભિવર્તતે॥ 12-138-156 (70251)
કિંનુ તત્કારણં મન્યે યેનાહં ભવતઃ પ્રિયઃ।
અન્યત્રાભ્યવહારાર્થાત્તત્રાપિ ચ બુધા વયમ્॥ 12-138-157 (70252)
કાલો હેતું વિકુરુતે સ્વાર્થસ્તમનુવર્તતે।
સ્વાર્ધં પ્રાજ્ઞોઽભિજાનાતિ પ્રાજ્ઞં લોકોઽનુવર્તતે।
ન ત્વીદૃશં ત્વયા વાચ્યં વિદ્યતે સ્વાર્થપણ્ડિતઃ॥ 12-138-158 (70253)
ન કાલો હિ સમર્થસ્ય સ્નેહહેતુરયં તવ।
તસ્માન્નાહં ચલે સ્વાર્થાત્સુસ્થિતઃ સંધિવિગ્રહે॥ 12-138-159 (70254)
અભ્રાણામિવ રુપાણિ વિકુર્વન્તિ પદેપદે।
અદ્યૈવ હિ રિપુર્ભૂત્વા પુનરદ્યૈવ મે સુહૃત્।
પુનશ્ચ રિપુરદ્યૈવ યુક્તીનાં પશ્ય ચાપલમ્॥ 12-138-160 (70255)
આસીન્મૈત્રી તુ તાવન્નૌ યાવદ્ધેતુરભૂત્પુરા।
સાગતા સહ તેનૈવ કાલયુક્તેન હેતુના॥ 12-138-161 (70256)
ત્વં હિ મેઽત્યન્તતઃ શત્રુઃ સામર્થ્યાન્મિત્રતાં ગતઃ।
તત્કૃત્યમભિનિર્વર્ત્ય પ્રકૃતિઃ શત્રુતાં ગતા॥ 12-138-162 (70257)
સોઽહમેવં પ્રણીતાનિ જ્ઞાત્વા શાસ્ત્રાણિ તત્ત્વતઃ।
પ્રાવિશેયં કથં પાશં ત્વત્કૃતે તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-138-163 (70258)
ત્વદ્વીર્યેણ વિમુક્તોઽહં મદ્વીર્યેણ તથા ભવાન્।
અન્યોન્યાનુગ્રહે વૃત્તે નાસ્તિ ભૂયઃ સમાગમઃ॥ 12-138-164 (70259)
ત્વં હિ સૌમ્ય કૃતાર્થોઽદ્ય નિવૃત્તાર્થાસ્તથા વયમ્।
ન તેઽસ્ત્યદ્ય મયા કૃત્યં કિંચિદન્યત્ર ભક્ષણાત્॥ 12-138-165 (70260)
અહમન્નં ભવાન્ભોક્તા દુર્બલોઽહં ભવાન્બલી।
નાવયોર્વિદ્યતે સંધિર્વિયુક્તે વિષમે બલે॥ 12-138-166 (70261)
સ મન્યેઽહં તવ પ્રજ્ઞાં યન્મોક્ષાત્પ્રત્યનન્તરમ્।
ભક્ષ્યં મૃગયતે નૂનં સુખોપાયમસંશયમ્॥ 12-138-167 (70262)
--ર્થી હ્યેવ સુવ્યક્તો વિમુક્તઃ પ્રસૃતઃ ક્ષુધા।
શાસ્ત્રજાં મતિમાસ્થાય પ્રાતરાશમિહેચ્છસિ॥ 12-138-168 (70263)
જાનામિ ક્ષુધિતં ચ ત્વામાહારસમયશ્ચ તે।
સ ત્વં મામભિસંધાય ભક્ષ્યં મૃગયસે પુનઃ॥ 12-138-169 (70264)
કિંચાત્ર પુત્રદારાર્થં યદ્વાણીં સૃજસે મયિ।
શુશ્રૂષાં યતસે કર્તું સખે મમ તત્ક્ષમમ્॥ 12-138-170 (70265)
ત્વયા માં સહિતં દૃષ્ટ્વા પ્રિયા ભાર્યા સુતાશ્ચ યે।
કસ્માત્તે માં ન ખાદેયુઃ સ્પૃષ્ટવા પ્રણયિનિ ત્વયિ॥ 12-138-171 (70266)
નાહં ત્વયા સમેષ્યામિ વૃત્તે હેતુસમાગમે।
શિવં ધ્યાયસ્વ મેઽત્રસ્થઃ સુકૃતં સ્મરસે યદિ॥ 12-138-172 (70267)
શત્રોરન્નાદ્યભૂતઃ સન્ક્લિષ્ટસ્ય ક્ષુધિતસ્ય ચ।
ભક્ષ્યં મૃગયમાણસ્ય કઃ પ્રાજ્ઞો વિષયં વ્રજેત્॥ 12-138-173 (70268)
સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ ગમિષ્યામિ દૂરાદપિ તવોદ્વિજે।
[વિશ્વસ્તં વા પ્રમત્તં વા એતદેવ કૃતં ભવેત્॥] 12-138-174 (70269)
નાહં ત્વયા સમેષ્યામિ નિવૃત્તો ભવ લોમશ।
બલવત્સન્નિકર્ષો હિ ન કદાચિત્પ્રશસ્યતે॥ 12-138-175 (70270)
યદિ ત્વં સુકૃતં વેત્સિ તત્સખ્યમનુસારય।
પ્રશાન્તાદપિ હિ પ્રાજ્ઞાદ્ભેતવ્યં બલિનઃ સદા॥ 12-138-176 (70271)
યદિ ત્વર્થેન તે કાર્યં બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે।
કામં સર્વં પ્રદાસ્યામિ ન ત્વાત્માનં કથંચન॥ 12-138-177 (70272)
આત્માર્થે સંતતિસ્ત્યાજ્યા રાજ્યં રત્નં ધનાનિ ચ।
અપિ સર્વસ્વમુત્સૃજ્ય રક્ષેદાત્માનમાત્મવાન્॥ 12-138-178 (70273)
ઐશ્વર્યધનરત્નાનાં પ્રત્યમિત્રેઽપિ વર્તતામ્।
દૃષ્ટા હિ પુનરાવૃત્તિર્જીવતામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-138-179 (70274)
ન ત્વાત્મનઃ સંપ્રદાનં ધનરત્નવદિષ્યતે।
આત્મા હિ સર્વદા રક્ષ્યો દારૈરપિ ધનૈરપિ॥ 12-138-180 (70275)
આત્મરક્ષણતન્ત્રાણાં સુપરીક્ષિતકારિણામ્।
આપદો નોપપદ્યન્તે પુરુષાણાં સ્વદોષજાઃ॥ 12-138-181 (70276)
શત્રું સમ્યગવિજ્ઞાતો વિપ્રિયો હ્યબલીયસા।
`શઙ્કનીયઃ સ સર્વત્ર પ્રિયમપ્યાચરન્સદા॥ 12-138-182 (70277)
કુલજાનાં સુમિત્રાણાં ધાર્મિકાણાં મહાત્મનામ્।'
ન તેષાં ચાલ્યતે બુદ્ધિઃ શાસ્ત્રાર્થકૃતિશ્ચયા॥ 12-138-183 (70278)
ઇત્યભિવ્યક્તમેવાસૌ પલિતેનાપહાસિતઃ।
માર્જારો વ્રીડિતો ભૂત્વા મૂષિકં વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-138-184 (70279)
સત્યં શપે ત્વયાઽહં વૈ મિત્રદ્રોહો વિગર્હિતઃ।
સંમન્યેઽહં તવ પ્રજ્ઞાં યસ્ત્વં મમ હિતે રતઃ॥ 12-138-185 (70280)
ઉક્તવાનર્થતત્ત્વેન મયા સંભિન્નદર્શનઃ।
ન તુ મામન્યથા સાધો ત્વં ગ્રહીતુમિહાર્હસિ॥ 12-138-186 (70281)
પ્રાણપ્રદાનજં ત્વત્તો મયિ સૌહૃદમાગતમ્।
ધર્મજ્ઞોઽસ્મિ ગુણજ્ઞોઽસ્મિ કૃતજ્ઞોસ્મિ વિશેષતઃ॥ 12-138-187 (70282)
મિત્રેષુ વત્સલશ્ચાસ્મિ ત્વદ્ભક્તશ્ચ વિશેષતઃ।
ત્વં મામેવંગતે સાધો ન વાચયિતુમર્હસિ॥ 12-138-188 (70283)
ત્વયા હિ વાચ્યમાનોઽહં જહ્યાં પ્રાણાન્સબાન્ધવઃ।
ધિક્શબ્દો હિ બુધૈર્દૃષ્ટો મદ્વિધેષુ મનસ્વિષુ।
પતનં ધર્મતત્ત્વજ્ઞ ન મે શઙ્કિતુમર્હસિ॥ 12-138-189 (70284)
ઇતિ સંસ્તૂયમાનોઽપિ માર્જારેણ સ મૂષિકઃ।
મનસા ભાવગમ્ભીરં માર્જારમિદમબ્રવીત્॥ 12-138-190 (70285)
સાધુર્ભવાન્કૃતાર્થોઽસ્મિ પ્રિયે ચ ન ચ વિશ્વસે।
સંસ્તવૈર્વા ધનૌઘૈર્વા નાહં શક્યઃ પુનસ્ત્વયા॥ 12-138-191 (70286)
ન હ્યમિત્રવશં યાન્તિ પ્રાજ્ઞા નિષ્કારણં સખે।
અસ્મિન્નર્થે ચ ગાથે દ્વે નિબોધોશનસા કૃતે॥ 12-138-192 (70287)
શત્રુસાધારણે કૃત્યે કૃત્વા સન્ધિં બલીયસા।
સમાહિતશ્ચરેદ્બુદ્ધ્યા કૃતાર્થશ્ચ ન વિશ્વસેત્॥ 12-138-193 (70288)
ન વિશ્વસેદવશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્ચસેત્।
નિત્યં વિશ્વાસયેદન્યાન્પરેષાં તુ ન વિશ્વસેત્॥ 12-138-194 (70289)
તસ્માત્સર્વાસ્વવસ્થાસુ રક્ષેજ્જીવિતમાત્મનઃ।
દ્રવ્યાણિ સંતતિશ્ચૈવ સર્વં ભવતિ જીવતામ્॥ 12-138-195 (70290)
સંક્ષેપો નીતિશાસ્ત્રાણામવિશ્વાસઃ પરો મતઃ।
નૃષુ તસ્માદવિશ્વાસઃ પુષ્કલં હિતમાત્મનઃ॥ 12-138-196 (70291)
વધ્યન્તે ન હ્યવિશ્વસ્તાઃ શત્રુર્ભિર્દુર્બલા અપિ।
વિશ્વસ્તાસ્તેષુ વધ્યન્તે બલવન્તોઽપિ શત્રુભિઃ॥ 12-138-197 (70292)
ત્વદ્વિધેભ્યો મયા હ્યાત્મા રક્ષ્યો માર્જાર સર્વદા।
રક્ષ ત્વમપિ ચાત્માનં ચણ્ડાલાજ્જાતિકિલ્બિષાત્॥ 12-138-198 (70293)
સ તસ્ય બ્રુવતસ્ત્વેવં સંત્રાસાજ્જાતસાધ્વસઃ।
કથાં હિત્વા જવેનાશુ માર્જારઃ પ્રયયૌ તતઃ॥ 12-138-199 (70294)
તતઃ શાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞો બુદ્ધિસામર્થ્યમાત્મનઃ।
વિશ્રાવ્ય પલિતઃ પ્રાજ્ઞો બિલમન્યજ્જગામ હ॥ 12-138-200 (70295)
એવં પ્રજ્ઞાવતા બુદ્ધ્યા દુર્બલેન મહાબલાઃ।
એકેન બહવોઽમિત્રાઃ પલિતેનાભિસંધિતાઃ॥ 12-138-201 (70296)
અરિણાપિ સમર્થેન સન્ધિં કુર્વીત પણ્ડિતઃ।
મૂષિકશ્ચ બિડાલશ્ચ મુક્તાવન્યોન્યસંશ્રયાત્॥ 12-138-202 (70297)
ઇત્યેવં ક્ષત્રધર્મસ્ય મયા માર્ગો નિદર્શિતઃ।
વિસ્તરેણ મહારાજ સંક્ષેપમપિ મે શૃણુ॥ 12-138-203 (70298)
અન્યોન્યં કૃતવૈરૌ તુ ચક્રતુઃ પ્રીતિમુત્તમામ્।
અન્યોન્યમભિસંધાતું સંબભૂવ તયોર્મતિઃ॥ 12-138-204 (70299)
તત્ર પ્રાજ્ઞોઽભિસંધત્તે સમ્યગ્બુદ્ધિબલાશ્રયાત્।
અભિસંધીયતે પ્રાજ્ઞઃ પ્રમાદાદપિ વા બુધૈઃ॥ 12-138-205 (70300)
તસ્માદભીતવદ્ભીતો વિશ્વસ્તવદવિશ્વસેત્।
ન હ્યપ્રમત્તશ્ચલતિ ચલિતોઽવા ન નશ્યતિ॥ 12-138-206 (70301)
કાલે હિ રિપુણા સંધિઃ કાલે મિત્રેણ વિગ્રહઃ।
કાર્ય ઇત્યેવ તત્વજ્ઞાઃ પ્રાહુર્નિત્યં નરાધિપ॥ 12-138-207 (70302)
એતજ્જ્ઞાત્વા મહારાજ શાસ્ત્રાર્થમભિગમ્ય ચ।
અભિયુક્તોઽપ્રમત્તશ્ચ પ્રાગ્ભયાદ્ભીતવચ્ચરેત્॥ 12-138-208 (70303)
ભીતવત્સંહિતઃ કાર્યઃ પ્રતિસંધિસ્તથૈવ ચ।
ભયાદુત્પદ્યતે બુદ્ધિરપ્રમત્તાભિયોગજા॥ 12-138-209 (70304)
ન ભયં જાયતે રાજન્ભીતસ્યાનાગતે ભયે।
અભીતસ્ય ચ વિસ્રમ્ભાત્સુમહજ્જાયતે ભયમ્॥ 12-138-210 (70305)
ન ભીરુરિતિ ચાત્યન્તં મન્ત્રો દેયઃ કથંચન।
અવિજ્ઞાનાદ્ધિ વિજ્ઞાને ગચ્છેદાસ્પદદર્શનામ્॥ 12-138-211 (70306)
તસ્માદભીતવદ્ભીતો વિશ્વસ્તવદવિશ્વસન્।
કાર્યાણાં ગુરુતાં જ્ઞાત્વા નાદૃતં કિંચિદાચરેત્॥ 12-138-212 (70307)
એવમેતન્મયા પ્રોક્તમિતિહાસં યુધિષ્ઠિર।
શ્રુત્વા ત્વં સુહૃદાં મધ્યે યથાવત્સમુદાચર॥ 12-138-213 (70308)
ઉપલભ્ય મતિં ચાગ્ર્યામરિમિત્રાન્તરં તથા।
સંધિવિગ્રહકાલૌ ચ મોક્ષોપાયં તથાઽઽપદિ॥ 12-138-214 (70309)
શત્રુસાધારણે કૃત્યે કૃત્વા સન્ધિં બલીયસા।
સમાગતશ્ચરેદ્બુદ્ધ્યા કૃતાર્થો ન ચ વિશ્વસેત્॥ 12-138-215 (70310)
અવિરુદ્ધાં ત્રિવર્ગેણ નીતિમેતાં મહીપતે।
અભ્યુત્તિષ્ઠ શ્રુતાત્તસ્માદ્ભૂયઃ સંરઞ્જયન્પ્રજાઃ॥ 12-138-216 (70311)
બ્રાહ્મણૈશ્ચાપિ તે સાર્ધં યાત્રા ભવતુ પાણ્ડવ।
બ્રાહ્મણાદ્ધિ પરં શ્રેયો દિવિ ચેહ ચ ભારત॥ 12-138-217 (70312)
એતે ધર્મસ્ય વેત્તારઃ કૃતજ્ઞાઃ સતતં પ્રભો।
પૂજિતાઃ શુભકર્તારઃ પૂજયૈનાઞ્જાધિપ॥ 12-138-218 (70313)
રાજ્યં શ્રેયઃ પરં રાજન્યશશ્ચ મહદાપ્સ્યસે।
કુલસ્ય સંતતિં ચૈવ યથાન્યાયં યથાક્રમમ્॥ 12-138-219 (70314)
શ્રુતં ચ તે ભારત સંધિવિગ્રહં
વિભાવિતં બુદ્ધિવિશેષકારિતમ્।
તથા ત્વવેક્ષ્ય ક્ષિતિપેન સર્વદા
નિષેવિતવ્યં નૃપ શત્રુમણ્ડલમ્॥ ॥ 12-138-220 (70315)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 138॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-138-5 ઉદ્ધર્તુમુન્મૂલયિતુમ્॥ 12-138-6 સર્વતઃ સર્વદિક્સ્થૈઃ પ્રાર્થ્યમાનેન પ્રસિતુમિતિ શેષઃ॥ 12-138-9 પ્રાકૃતકૃત્રિમમિત્રયોર્મધ્યે કેન સન્ધિઃ કર્તવ્યઃ કેન વા વૈરમ્॥ 12-138-18 વ્યવસ્ય નિશ્ચિત્ય અત્ર પૂર્વશ્લોકોક્તેઽર્થે॥ 12-138-20 વૈરાજ્યમભિતે જાત ઇતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-138-23 ઉન્માથં કૂટયન્ત્રં પશુમૃગપક્ષિબન્ધનમ્॥ 12-138-26 પલિતો મૂષિકઃ॥ 12-138-28 તદામિષં તસ્ય ઉન્માથે ધૃતમામિષમ્। સપત્નસ્ય સપત્નં બદ્ધં અનાદૃત્ય॥ 12-138-30 શરસ્તૃણવિશેષ સ્તત્પ્રસૂનં પુષ્પમ્॥ 12-138-51 યદિ માં ન જિઘાંસસિ ઇતિ ઝ. દ. પાઠઃ॥ 12-138-105 સ્મરન્કાલં ચિકીર્ષસીતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-138-160 પુનરદ્યૈવ સૌહૃદમિતિ થ. દ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 139
॥ શ્રીઃ ॥
12.139. અધ્યાયઃ 139
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પૂજનીબ્રહ્મદત્તસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-139-0 (70316)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-139-0x (5728)
ઉક્તો મન્ત્રો મહાબાહો વિશ્વાસો નાસ્તિ શત્રુષુ।
કથં હિ રાજા વર્તેત યદિ સર્વત્ર નાશ્વસેત્॥ 12-139-1 (70317)
વિશ્વાસાદ્ધિ પરં રાજન્રાજ્ઞામુત્પદ્યતે ભયમ્।
કથં હિ નાશ્વસન્રાજા શત્રૂઞ્જયતિ પાર્થિવઃ॥ 12-139-2 (70318)
એતન્મે સંશયં છિન્ધિ મનો મે સંપ્રમુહ્યતિ।
અવિશ્વાસે કથામેતામુપાશ્રિત્ય પિતામહ॥ 12-139-3 (70319)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-139-4x (5729)
શૃણુષ્વ રાજન્યો વૃત્તો બ્રહ્મદત્તનિવેશને।
પૂજન્યા સહ સંવાદો બ્રહ્મદત્તસ્ય ભૂપતેઃ॥ 12-139-4 (70320)
કામ્પિલ્યે બ્રહ્મદત્તસ્ય ત્વન્તઃ પુરનિવાસિની।
પૂજી નામ શકુનિર્દીર્ઘકાલં સહોપિતા। 12-139-5 (70321)
રુદજ્ઞા સર્વભૂતાનાં યથા વૈ જીવજીવકઃ।
સર્વજ્ઞા સર્વતત્ત્વજ્ઞા તિર્યગ્યોનિં ગતાઽપિ સ॥ 12-139-6 (70322)
અભિપ્રજાતા સા તત્ર પુત્રમેકં સુવર્ચસમ્।
સમકાલં ચ રાજ્ઞોઽપિ દેવ્યાં પુત્રો વ્યજાયત॥ 12-139-7 (70323)
તયોરર્થે કૃતજ્ઞા તુ ખેચરી પૂજની સદા।
સમદ્રતીરં સા ગત્વા આજહાર ફલદ્વયમ્॥ 12-139-8 (70324)
અષ્ટ્યર્થં ચ સ્વપુત્રસ્ય રાજપુત્રસ્ય ચૈવ હ।
લમેકં સુતાયાદાદ્રાજપુત્રાય ચાપરમ્॥ 12-139-9 (70325)
---મૃતાસ્યાદસદૃશં બલતેજોભિવર્ધનમ્।
[આદાયાદાય સૈવાશુ તયોઃ પ્રાદાત્પુનઃ પુનઃ॥] 12-139-10 (70326)
તતોઽગચ્છત્પરાં વૃદ્ધિં રાજપુત્રઃ ફલાશનાત્।
તતઃ સ ધાત્ર્યા કક્ષેણ ઉહ્યમાનો નૃપાત્મજઃ॥ 12-139-11 (70327)
દદર્શ તં પક્ષિસુતં બાલ્યાદાગત્ય બાલકઃ।
તતો બાલ્યાચ્ચ યત્નેન તેનાક્રીડત પક્ષિણા॥ 12-139-12 (70328)
શૂન્યે ચ તમુપાદાય પક્ષિણં સમજાતકમ્।
હત્વા તતઃ સ રાજેન્દ્ર ધાત્ર્યા હસ્તમુપાગતઃ॥ 12-139-13 (70329)
અથ સા પૂજની રાજન્નાગમત્ફલહારિણી।
અપશ્યન્નિહતં પુત્રં તેન બાલેન ભૂતલે॥ 12-139-14 (70330)
બાષ્પપૂર્ણમુખી દીના દૃષ્ટ્વા તં પતિતં સુતમ્।
પૂજની દુઃખસંતપ્તા રુદન્તી વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-139-15 (70331)
ક્ષત્રિયે સંગતં નાસ્તિ ન પ્રીતિર્ન ચ સૌહૃદમ્।
કારણે સાન્ત્વયન્ત્યેતે કૃતાર્થાઃ સંત્યજન્તિ ચ॥ 12-139-16 (70332)
ક્ષત્રિયેષુ ન વિશ્વાસઃ કાર્યઃ સર્વાપકારિષુ।
અપકૃત્યાપિ સતતં સાન્ત્વયન્તિ નિરર્થકમ્॥ 12-139-17 (70333)
ઇયમસ્ય કરોમ્યદ્ય સદૃશીં વૈરયાતનામ્।
કૃતઘ્નસ્ય નૃશંસસ્ય ભૃશં વિશ્વાસઘાતિનઃ॥ 12-139-18 (70334)
સહસંજાતવૃદ્ધસ્ય તથૈવ સહભોજિનઃ।
શરણ્યસ્ય વધશ્ચૈવ ત્રિવિધં તસ્ય કિલ્વિષમ્॥ 12-139-19 (70335)
ઇત્યુક્ત્વા ચરણાભ્યાં તુ નેત્રે નૃપસુતસ્ય સા।
હૃત્વા સ્વસ્થા તત ઇદં પૂજની વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-139-20 (70336)
ઇચ્છયેહ કૃતં પાપં સદ્ય એવોપસર્પતિ।
કૃતં પ્રતિકૃતં યેષાં ન નશ્યતિ શુભાશુભમ્॥ 12-139-21 (70337)
પાપં કર્મ કૃતં કિંચિદ્યદિ તસ્મિન્ન દૃશ્યતે।
નિપાત્યતેઽસ્ય પુત્રેષુ પૌત્રેષ્વપિ ચ નપ્નૃષુ॥ 12-139-22 (70338)
બ્રહ્મદત્તઃ સુતં દૃષ્ટ્વા પૂજન્યા હૃતલોચનમ્।
કૃતપ્રતિકૃતં મત્વા પૂજનીમિદમબ્રવીત્॥ 12-139-23 (70339)
અસ્તિ વૈ કૃતમસ્માભિરસ્તિ પ્રતિકૃતં ત્વયા।
ઉભયં તત્સમીભૂતં વસ પૂજનિ મા ગમઃ॥ 12-139-24 (70340)
પૂજન્યુવાચ। 12-139-25x (5730)
સકૃત્કૃતાપરાધસ્ય તત્રૈવ પરિલમ્બતઃ।
ન તદ્બુધાઃ પ્રશંસન્તિ શ્રેયસ્તત્રાપસર્પણમ્॥ 12-139-25 (70341)
સાન્ત્વે પ્રયુક્તે વિવૃતે વૈરે ચૈવ ન વિશ્વસેત્।
ક્ષિપ્રં સ હન્યતે મૂઢો ન હિ વૈરં પ્રશામ્યતિ॥ 12-139-26 (70342)
અન્યોન્યકૃતવૈરાણાં પુત્રપૌત્રં નિયચ્છતિ।
પુત્રપૌત્રવિનાશે ચ પરલોકં નિયચ્છતિ॥ 12-139-27 (70343)
સર્વેષાં કૃતવૈરાણામવિશ્વાસઃ સુખાવહઃ।
એકાન્તતો ન વિશ્વાસઃ કાર્યો વિશ્વાસઘાતકે॥ 12-139-28 (70344)
ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્।
વિશ્વાસાદ્ભયમુત્પન્નમપિ મૂલં નિકૃન્તતિ।
કામં વિશ્વાસયેદન્યાન્પરેષાં ચ ન વિશ્વસેત્॥ 12-139-29 (70345)
માતા પિતા બાન્ધવાનાં વરિષ્ઠૌ
ભાર્યા ક્ષેત્રં બીજમાત્રં તુ પુત્રઃ।
ભ્રાતા શત્રુઃ ક્લિન્નપાણિર્વયસ્ય
આત્મા હ્યેકઃ સુખદુઃખસ્ય ભોક્તા॥ 12-139-30 (70346)
અન્યોન્યકૃતવૈરાણાં ન સંધિરુપપદ્યતે।
સ ચ હેતુરતિક્રાન્તો યદર્થમહમાવસમ્॥ 12-139-31 (70347)
પૂજિતસ્યાર્થમાનાભ્યાં સાન્ત્વં પૂર્વાપકારિણઃ।
હૃદયં ભવત્યવિશ્વસ્તં કર્મ ત્રાસયતે બલાત્॥ 12-139-32 (70348)
પૂર્વં સંમાનના યત્ર પશ્ચાચ્ચૈવ વિમાનના।
જહ્યાત્સ સત્વવાન્વાસં સંમાનિતવિમાનિતઃ॥ 12-139-33 (70349)
ઉષિતાઽસ્મિ તવાગારે દીર્ઘકાલમહિંસિતા।
તદિદં વૈરમુત્પન્નં સુખમાસ્ખ વ્રજામ્યહમ્॥ 12-139-34 (70350)
બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-35x (5731)
યઃ કૃતે પ્રતિકુર્યાદ્વૈ ન સ તત્રાપરાધ્નુયાત્।
અનૃણસ્તેન ભવતિ વસ પૂજનિ માગમઃ॥ 12-139-35 (70351)
પૂજન્યુવાચ। 12-139-36x (5732)
ન કૃતસ્ય તુ કર્તુશ્ચ સખ્યં સંધીયતે પુનઃ।
હૃદયં તત્ર જાનાતિ કર્તુશ્ચૈવ કૃતસ્ય ચ॥ 12-139-36 (70352)
બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-37x (5733)
કૃતસ્ય ચૈવ કર્તુશ્ચ સખ્યં સંધીયતે પુનઃ।
વૈરસ્યોપશમો દૃષ્ટઃ પાપં નોપાશ્નુતે પુનઃ॥ 12-139-37 (70353)
પૂજન્યુવાચ। 12-139-38x (5734)
નાસ્તિ વૈરમતિક્રાન્તં સાન્ત્વિતોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્।
વિશ્વાસાદ્બધ્યતે લોકસ્તસ્માચ્છ્રેયોપ્યદર્શનમ્॥ 12-139-38 (70354)
તરસા યે ન શક્યન્તે શસ્ત્રૈઃ સુનિસિતૈરપિ।
સામ્ના તેઽપિ નિગૃહ્યતે ગજા ઇવ કરેણુભિઃ॥ 12-139-39 (70355)
બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-40x (5735)
સંવાસાજ્જાયતે સ્નેહો જીવિતાન્તકરેષ્વપિ।
અન્યોન્યસ્ય હિ વિશ્વાસઃ શ્વાનશ્વપચયોરિવ॥ 12-139-40 (70356)
અન્યોન્યકૃતવૈરાણાં સંવાસાન્મૃદુતાં ગતમ્।
નૈવ તિષ્ઠતિ તદ્વૈરં પુષ્કરસ્થમિવોદકમ્॥ 12-139-41 (70357)
પૂજન્યુવાચ। 12-139-42x (5736)
વૈરં પઞ્ચસમુત્થાનં તચ્ચ બુધ્યન્તિ પણ્ડિતાઃ।
સ્ત્રીકૃતં વાસ્તુજં વાગ્જં સ્વસપત્નાપરાધજમ્॥ 12-139-42 (70358)
તત્ર દાતા ન હન્તવ્યઃ ક્ષત્રિયેણ વિશેષતઃ।
પ્રકાશં વાઽપ્રકાશં વા બુદ્ધ્વા દોષબલાબલમ્॥ 12-139-43 (70359)
કૃતવૈરે ન વિશ્વાસઃ કાર્યસ્ત્વિહ સુહૃદ્યપિ।
પ્રચ્છન્નં તિષ્ઠતે વૈરં ગૂઢોઽગ્નિરિવ દારુષુ॥ 12-139-44 (70360)
ન વિત્તેન ન પારુષ્યૈર્ન ચ સાન્ત્વેન ચ શ્રુતૈઃ।
વૈરાગ્નિઃ શામ્યતે રાજન્નિમગ્નોઽગ્નિરિવાર્ણવે॥ 12-139-45 (70361)
ન હિ વૈરાગ્નિરુદ્ધૂતઃ કર્મ ચાપ્યપરાધજમ્।
શામ્યત્યદગ્ધ્વા નૃપતે વિના હ્યેકતરક્ષયાત્॥ 12-139-46 (70362)
સત્કૃતસ્યાર્થામનાભ્યાં તત્ર પૂર્વાપકારિણઃ।
નૈવ શાન્તિર્ન વિશ્વાસઃ કર્મણા જાયતે બલાત્॥ 12-139-47 (70363)
નૈવાપકારે કસ્મિંશ્ચિદહં ત્વયિ તથા ભવાન્।
ઉષિતાવાઽપિ ચક્રિતં નેદાનીં વિશ્વસામ્યહમ્॥ 12-139-48 (70364)
બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-49x (5737)
કાલેન ક્રિયતે કાર્યં તથૈવ વિવિધાઃ ક્રિયાઃ
કાલેનૈવ પ્રવર્તન્તે કઃ કસ્યેત્યપરાધ્યતિ॥ 12-139-49 (70365)
તુલ્યં ચોભે પ્રવર્તેતે મરણં જન્મ ચૈવ હિ।
કાર્યતે ચૈવ કાલેન તન્નિમિત્તં ન જીવતિ॥ 12-139-50 (70366)
બધ્યન્તે યુગપત્કેચિદેકૈકં ચાપરે તથા।
કાલો દહતિ ભૂતાનિ સંપ્રાપ્તોઽગ્નિરિવેન્ધનમ્॥ 12-139-51 (70367)
નાહં પ્રમાણં નૈવ ત્વભન્યોન્યં કારણં શુભે।
કાલો નિત્યમુપાદત્તે સુખં દુઃખં ચ દેહિનામ્॥ 12-139-52 (70368)
એવં વસેહ સન્નેહા યથાકામમહિંસિતા।
યત્કૃતં તત્તુ મે ક્ષાન્તં ત્વં ચ વૈ ક્ષમ પૂજનિ॥ 12-139-53 (70369)
પૂજન્યુવાચ। 12-139-54x (5738)
યદિ કાલઃ પ્રમાણં તે ન વૈરં કસ્યચિદ્ભવેત્।
કસ્માદપચિતિં યાન્તિ બાન્ધવા બાન્ધવે હતે॥ 12-139-54 (70370)
કસ્માદ્દેવાસુરાઃ સર્વે અન્યોન્યમભિજઘ્નિરે।
યદિ કાલેન નિર્યાણં સુખદુઃખે ભવાભવૌ॥ 12-139-55 (70371)
ભિષજો ભૈષજં કર્તું કસ્માદિચ્છન્તિ રોગિણઃ।
યદિ કાલેન પચ્યન્તે ભેષજૈઃ કિં પ્રયોજનમ્॥ 12-139-56 (70372)
પ્રલાપઃ સુમહાન્કસ્માત્ક્રિયતે શોકમૂર્ચ્છિતૈઃ।
યદિ કાલઃ પ્રમાણં તે કસ્માદ્ધર્મોઽસ્તિ કર્તૃષુ॥ 12-139-57 (70373)
તવ પુત્રો મમાપત્યં હતવાન્હિંસિતો મયા।
અનન્તરં ત્વયાહં ચ બાધિતવ્યા મહીપતે॥ 12-139-58 (70374)
અહં હિ પુત્રશોકેન કૃતપાપા તવાત્મજે।
તથા ત્વયા પ્રહર્તવ્યં મયિ તત્ત્વં ચ મે શૃણુ॥ 12-139-59 (70375)
ભક્ષાર્થં ક્રીડનાર્થં ચ નરા વાઞ્છન્તિ પક્ષિણઃ।
તૃતીયો નાસ્તિ સંયોગો વધબન્ધાદૃતે ક્ષમઃ॥ 12-139-60 (70376)
વધબન્ધભયાદેકે મોક્ષતન્ત્રમુપાશ્રિતાઃ।
જનીમરણજં દુઃખં પ્રાહુર્વેદવિદો જનાઃ॥ 12-139-61 (70377)
સર્વસ્ય દયિતાઃ પ્રાણાઃ સર્વસ્ય દયિતાઃ સુતાઃ।
દુઃખાદુદ્વિજતે સર્વં સર્વસ્ય સુખમીપ્સિતમ્॥ 12-139-62 (70378)
દુઃખં જરા બ્રહ્મદત્ત દુઃખમર્થવિપર્યયઃ।
દુઃખં ચાનિષ્ટસંવાસો દુઃખમિષ્ટવિયોજનમ્॥ 12-139-63 (70379)
વૈરબન્ધકૃતં દુઃખં સ્ત્રીકૃતં સહ તથા।
દુઃખં દુઃખેન સતતં વિવર્ધતિ---- ધિપ॥ 12-139-64 (70380)
ન દુઃખં પરદુઃખે વૈ કેચિદાહુર----યઃ।
યો દુઃખં નાભિજાનાતિ સ જલ્પતિ માહાજને॥ 12-139-65 (70381)
યસ્તુ શોચતિ દુઃખાર્તાઃ સ કથં વક્તમુત્સહેત।
રસજ્ઞઃ સર્વદુઃખસ્ય યથાઽઽત્મનિ તથા પરે॥ 12-139-66 (70382)
`ભિન્ના શ્લિષ્ટા ન સજ્યન્તે શસ્ત્રૈઃ સુનિશિતૈરપિ।'
સામ્ના તેઽપિ નિગૃહ્યન્તે ગજા ઇવ કરેણુભિઃ॥ 12-139-67 (70383)
યત્કૃતં તે મયા રાજંસ્ત્વયા ચ મમ યત્કૃતમ્।
ન તદ્વર્ષશતૈઃ શક્યં વ્યપોહિતુમરિંદમ્॥ 12-139-68 (70384)
આવયોઃ કૃતમન્યોન્યં તસ્ય સંધિર્ન વિદ્યતે।
સ્મૃત્વાસ્મૃત્વા હિ તે પુત્રં નવં વૈરં ભવિષ્યતિ॥ 12-139-69 (70385)
વૈરમન્તિકમાસાદ્ય યઃ પ્રીતિં કર્તુમિચ્છતિ।
મૃણ્મયસ્યેવ ભગ્નસ્ય તસ્ય સંધિર્ન વિદ્યતે॥ 12-139-70 (70386)
નિશ્ચયઃ સ્વાર્થશાસ્ત્રેષુ ન વિશ્વાસઃ સુખોદયઃ।
ઉશના ચૈવ ગાથે દ્વે પ્રહ્લાદાયાબ્રવીત્પુરા॥ 12-139-71 (70387)
યે વૈરિણઃ શ્રદ્દધતે સત્યે સત્યેતરેઽપિ વા।
વધ્યન્તે શ્રદ્દધાના હિ મધુ શુષ્કતૃણૈરિવ॥ 12-139-72 (70388)
ન હિ વૈરાણિ શામ્યન્તિ કુલેષ્વાદશમાદ્યુગાત્।
આખ્યાતારશ્ચ વિદ્યન્તે કુલે ચેજ્જાયતે પુમાન્॥ 12-139-73 (70389)
ઉપગૃહ્ય તુ વૈરાણિ સાન્ત્વયન્તિ નરાધિપાઃ।
અથૈનં પ્રતિહિંસન્તિ પૂર્ણં ઘટમિવાશ્મનિ॥ 12-139-74 (70390)
સદા ન વિશ્વસેદ્રાજન્પાપં કૃત્વેહ કસ્યચિત્।
અપકૃત્ય પરેષાં હિ વિશ્વાસાદ્દુઃખમશ્નુતે॥ 12-139-75 (70391)
બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-76x (5739)
નાવિશ્વાસાચ્ચિનોત્યર્થમીહતે ચાપિ કિંચન।
ભયાત્ત્વેકતરં મિત્રં કૃતકૃત્યા ભવત્વિહ॥ 12-139-76 (70392)
પૂજન્યુવાચ। 12-139-77x (5740)
યસ્યેહ વ્રણિનૌ પાદૌ પભ્દ્યાં ચ પરિધાવતઃ।
ક્ષિણ્યેતે તસ્ય તૌ પાદૌ સુગુપ્તમપિ ધાવતઃ॥ 12-139-77 (70393)
નેત્રાભ્યાં સરુજાભ્યાં યઃ પ્રતિવાતમુદીક્ષતે।
તસ્ય વાયુરુજાઽત્યર્થં નેત્રયોર્ભવતિ ધ્રુવમ્॥ 12-139-78 (70394)
દુષ્ટં પન્થાનમાસાદ્ય યો મોહાદભિપદ્યતે।
આત્મનો બલમજ્ઞાત્વા તદન્તં તસ્ય જીવિતમ્॥ 12-139-79 (70395)
યસ્તુ વર્ષમવિજ્ઞાય ક્ષેત્રં કર્ષતિ કર્ષકઃ।
હીનઃ પુરુષકારેણ તસ્ય વૈ નાપ્નુતે ફલમ્॥ 12-139-80 (70396)
યસ્તુ તિક્તં કષાયં વા સ્વાદુ વા મધુરં હિતમ્।
આહારં કુરુતે નિત્યં સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે॥ 12-139-81 (70397)
પથ્યં મુક્ત્વા તુ યો મોહાદ્દુષ્ટમશ્નાતિ ભોજનમ્।
પરિણામમવિજ્ઞાય તદન્તં તસ્ય જીવિતમ્॥ 12-139-82 (70398)
દૈવં પુરુષકારશ્ચ સ્થિતાવન્યોન્યસંશ્રયાત્।
ઉદાત્તં કર્મ વૈ તત્ર દૈવં ક્લીબા ઉપાસતે॥ 12-139-83 (70399)
કર્મ ચાત્મહિતં કાર્યં તીક્ષ્ણં વા યદિ વા મૃદુ।
ગ્રસ્યતેઽકર્મશીલસ્તુ સદાઽનર્થૈરકિંચનઃ॥ 12-139-84 (70400)
તસ્માત્સંશયિતવ્યેઽર્થે કાર્ય એવ પરાક્રમઃ।
સર્વસ્વમપિ સંત્યજ્ય કાર્યમાત્મહિતં નરૈઃ॥ 12-139-85 (70401)
વિદ્યા શૌચં ચ દાક્ષ્યં ચ બલં શૌર્યં ચ પઞ્ચમમ્।
મિત્રાણિ સહજાન્યાહુર્વર્તયન્તીહ યૈર્બુધાઃ॥ 12-139-86 (70402)
નિવેશનં ચ કુપ્યં ચ ક્ષેત્રં ભાર્યાં સુહૃજ્જનમ્।
એતાન્યુપચિતાન્યાહુઃ સર્વત્ર લભતે પુમાન્॥ 12-139-87 (70403)
સર્વત્ર રમતે પ્રાજ્ઞઃ સર્વત્ર ચ વિરોચતે।
ન વિભીષયતે કિંચિદ્ભીષિતો ન બિભેતિ ચ॥ 12-139-88 (70404)
નિત્યં બુદ્ધિમતોઽપ્યર્થઃ સ્વલ્પકોઽપિ વિવર્ધતે।
દાક્ષ્યેણ કુર્વતાં કર્મં સંયમાત્પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-139-89 (70405)
ગૃહસ્નેહાવબદ્ધાનાં નરાણામલ્પમેધસામ્।
કુસ્ત્રી ખાદતિ માંસાનિ માઘમાં સેગવા ઇવ॥ 12-139-90 (70406)
ગૃહં ક્ષેત્રાણિ મિત્રાણિ સ્વદેશ ઇતિ ચાપરે।
ઇત્યેવમવસીદન્તિ નરા બુદ્ધિવિપર્યયે॥ 12-139-91 (70407)
ઉત્પથાચ્ચ વિમાનાચ્ચ દેશાદ્દુર્ભિક્ષપીડિતાત્।
અન્યત્ર વસતિં ગચ્છેદ્વસેદ્વા નિત્યમાનિતઃ॥ 12-139-92 (70408)
તસ્માદન્યત્ર યાસ્યામિ વસ્તું નાહમિહોત્સહે।
કૃતમેતદનાહાર્યં તવ પુત્રે ચ પાર્થિવ॥ 12-139-93 (70409)
કુભાર્યાં ચ કુપુત્રં ચ કુરાજાનં કુસૌહૃદમ્।
કુસંબન્ધં કુદેશં ચ દૂરતઃ પરિવર્જયેત્॥ 12-139-94 (70410)
કુમિત્રે નાસ્તિ વિશ્વાસઃ કુભાર્યાયાં કુતો રતિઃ।
કુરાજ્યે નિર્વૃતિર્નાસ્તિ કુદેશે નાસ્તિ જીવિકા॥ 12-139-95 (70411)
કુપુત્રે સૌહૃદં નાસ્તિ નિત્યમસ્થિરસૌહૃદમ્।
અવમાનઃ કુંસબન્ધે ભવત્યર્થવિપર્યયે॥ 12-139-96 (70412)
સા ભાર્યા યા પ્રિયં બ્રૂતે સ પુત્રો યત્ર નિર્વૃતિઃ।
તન્મિત્રં યત્ર વિશ્વાસઃ સ દેશો યત્ર જીવતિ॥ 12-139-97 (70413)
યત્ર નાસ્તિ બલાત્કારઃ સ રાજા તીવ્રશાસનઃ।
સ ચ યૌનાભિસંબન્ધો યઃ સતોઽપિ બુભૂષતિ॥ 12-139-98 (70414)
ભાર્યા દેશોઽથ મિત્રાણિ પુત્રસંબન્ધિબાન્ધવાઃ।
એતે સર્વે ગુણવતિ ધર્મનેત્રે મહીપતૌ॥ 12-139-99 (70415)
અધર્મજ્ઞસ્ય વિષયે પ્રજા નશ્યન્તિ નિગ્રહાત્।
રાજા મૂલં ત્રિવર્ગસ્ય અપ્રમત્તોઽનુપાલયન્॥ 12-139-100 (70416)
બલિષઙ્ભાગમુદ્ધૃત્ય ફલં સમુપયોજયેત્।
ન રક્ષતિ પ્રજાઃ સમ્યગ્યઃ સ પાર્થિવતસ્કરઃ॥ 12-139-101 (70417)
દત્વાઽભયં યઃ સ્વયમેવ રાજા
ન તત્પ્રમાણં કુરુતેઽર્થલોભાત્।
સ સર્વલોકાદુપલભ્ય પાપ
મધર્મબુદ્ધિર્નિરયં પ્રયાતિ॥ 12-139-102 (70418)
દત્ત્વાઽભયં સ્વયં રાજા પ્રમાણં કુરુતે યદિ।
સ સર્વં સુખમાપ્નોતિ પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-139-103 (70419)
પિતા ભ્રાતા ગુરુઃ શાસ્તા વહ્નિર્વૈશ્રવણો યમઃ।
સપ્ત રાજ્ઞો ગુણાનેતાન્મનુરાહ પ્રજાપતિઃ॥ 12-139-104 (70420)
પિતા હિ રાજા લોકસ્ય પ્રજાનાં યોઽનુકમ્પિતા।
તસ્મિન્મિથ્યાપનીતે હિ તિર્યગ્ભવતિ માનવઃ॥ 12-139-105 (70421)
સંભાવયતિ માતેવ દીનમપ્યુપપદ્યતે।
દહત્યગ્નિરિવાનિષ્ટાન્યમયત્યહિતાંસ્તદા॥ 12-139-106 (70422)
ઇષ્ટેષુ વિસૃજન્નર્થાન્કુબેર ઇવ કામદઃ।
ગુરુર્ધર્મોપદે--- ગોપ્તા ચ પરિપાલનાત્॥ 12-139-107 (70423)
યસ્તુ રઞ્જયતે ---- પૌરજાનપદાન્ગુણૈઃ।
ન તસ્ય ભ્રશ્યતે---જ્યં ગુણધર્માનુપાલનાત્॥ 12-139-108 (70424)
યઃ સમ્યક્પ્રતિ---હ્ણાતિ પૌરજાનપદાર્ચનમ્।
સ સુખં પ્રેક્ષતે રાજા ઇહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-139-109 (70425)
નિત્યોદ્વિગ્નાઃ પ્રજા યસ્ય કરુભારપ્રપીડિતાઃ।
અનર્થૈર્વિપ્રલુપ્યન્તે સ ગચ્છતિ પરાભવમ્॥ 12-139-110 (70426)
પ્રજા યસ્ય વિવર્ધન્તે સરસીવ મહોત્પલમ્।
સ રાજા સર્વસુખદઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 12-139-111 (70427)
બલિના વિગ્રહો રાજન્ન કદાચિત્પ્રશસ્યતે।
બલિના વિગ્રહી તસ્ય કુતો રાજ્યં કુતઃ સુખમ્॥ 12-139-112 (70428)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-139-113x (5741)
સૈવમુક્ત્વા શકુનિકા બ્રહ્મદત્તં નરાધિપમ્।
રાજાનં સમનુજ્ઞાપ્ય જગામાભીપ્સિતાં દિશમ્॥ 12-139-113 (70429)
એતત્તે બ્રહ્મદત્તસ્ય પૂજન્યા સહ ભાષિતમ્।
મયોક્તં ભરતશ્રેષ્ઠ કિમન્યચ્છ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-139-114 (70430)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકોનચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 139॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-139-6 જીવજીવકઃ શાકુનિકઃ। જીવજીવક ઇતિ પક્ષિવિશેષ ઇત્યન્યે॥ 12-139-7 અભિપ્રજાતા પ્રસૂતવતી। દેવ્યાં રાજભાર્યાયામ્॥ 12-139-13 સમજાતકં સમાનવયસમ્॥ 12-139-21 ઇચ્છયા બુદ્ધિપૂર્વકમ્। ઉપસર્પતિ ફલરૂપેણ કર્તારમ્॥ 12-139-22 પાપમપરાધકૃતમેનઃ॥ 12-139-24 માગમઃ માસ્મગમઃ॥ 12-139-25 પરિલમ્બતઃ વિશ્વાસં કુર્વતઃ॥ 12-139-27 નિયચ્છતિ મૃત્યુર્નાશયતિ। તતો નષ્ટસંતતિત્વાત્પરલોકં ચ નિયચ્છતિ॥ 12-139-30 ભાર્યા જરેતિ ઝ. પાઠઃ। જરા વીર્યહરત્વાત્। બીજમાત્રં પ્રસવરૂપત્વાત્। શત્રુઃ રિક્યહરત્વાત્। ક્લિન્નપાણિઃ ઉપક્રિયમાણઃ। ધનાદિના પૂજ્યમાનમેવ મિત્રં નાન્યદિત્યર્થઃ॥ 12-139-31 હેતુઃ પુત્રરક્ષા સ્નેહો વા॥ 12-139-32 કર્મ સ્વકૃતમ્॥ 12-139-36 અન્યોન્યસ્યાપકારમુભાવપિ નિત્યં સ્મરત ઇત્યર્થઃ॥ 12-139-39 ન શક્યન્તે જેતુમિતિ શેષઃ॥ 12-139-40 શ્વપચશ્ચણ્ડાલઃ। શ્વમાંસાહારોઽપિ શુના સહ સખ્યમેતિ॥ 12-139-42 વૈરં સ્ત્રીકૃતં કૃષ્ણશિશુપાલયોઃ વાસ્તુ ગૃંહાદિકં સ્થાનં તજ્જં કૌરવપાણ્ડવાનામ્। વાગ્જં દ્રોણદ્રુપદયોઃ। સાપન્નં જાતિવૈરં મૂષકમાર્જારયોઃ। અપરાધજં આવયોઃ॥ 12-139-43 કૃતવૈરોઽપિ દાતાઽર્થાદિના માનયિતા અર્થાશાવત રાજ્ઞા ન હન્તવ્યઃ॥ 12-139-46 વૈરાગ્નિઃ અદગ્ધ્વા ન શામ્યત્યપરાધજં કર્મ એકતરક્ષયાદ્વિના ન શામ્યતીતિ યોજના॥ 12-139-50 કાર્યતે જાયતે। તન્નિમિત્તં કાલનિમિત્તમ્। ન જીવતિ મ્રિયતે॥ 12-139-53 ક્ષમ ક્ષમસ્વ॥ 12-139-57 કસ્માદ્ધર્મોઽસ્તિ કર્તૃષુ। તદા વિધિનિષેધકથા વ્યર્થા સ્યાદિતિ ભાવઃ॥ 12-139-67 ભિન્નકમા ન સજ્યન્ત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-139-72 વૈરિણો વાક્યે ઇતિ શેષઃ। શત્રુણા દર્શિતં પુરઃસ્થિતં મધુ શ્રદ્દધાનાઃ શુષ્કતૃણૈશ્છન્ને પ્રપાતે યથા પતન્તિ તદ્વદેતે ઇત્યર્થઃ॥ 12-139-76 સર્વથાઽનાશ્વાસે નૃણાં જીવનમેવ ન સ્યાદિત્યાહ નેતિ॥ 12-139-82 પરિમાણમવિજ્ઞાય ઇતિ ડ. થ. પાટઃ॥ 12-139-85 તસ્માત્સર્વં વ્યપોહ્યાર્થમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-139-87 કુપ્યં તામ્રાદિ। ચાદકુપ્યં સ્વર્ણરત્નાદિ। ઉપહિતાન્યાહુરિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ઉપહિતાનિ ઉપધિમિત્રાણીત્યર્થઃ॥ 12-139-88 કિંચિત્તમિતિ શેષઃ॥ 12-139-90 ખાદતિ। સ્વાપરાધૈસ્તં સંતાપયતિ શુષ્કં કરોતિ। માઘમાં કર્કટીમ્। સેગવાસ્તદપત્યાનિ। કર્કટ્યા નાશહેતુર્ગર્ભ એવેતિ પ્રસિદ્ધમ્॥ 12-139-92 ઉત્પતેત્સહજાદ્દેશાદ્વ્યાધિદુર્ભિક્ષપીડિતાદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-139-93 મે મયા। અનાહાર્યં અપરિહાર્યમિત્યર્થઃ॥ 12-139-98 ભીરેવ નાસ્તિ સંબન્ધો દરિદ્રં યો બુભૂષતિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ તત્ર યત્ર દેશે બલાત્કારો નાસ્તિ તત્ર ભીરે વનાસ્તિ। યો રાજા દરિદ્રં જનં બુભૂષતિ પાલયિતુમિચ્છતિ સ એવ તેન સહ પાલ્યપાલકભાવલક્ષણઃ સંબન્ધ ઇતિ યોજ્યમ્। યં જનોઽપિ બુભૂષતિ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-139-99 ધર્મનેત્રો ધર્મનેતા॥ 12-139-101 સમુપયોજયેત્ ભક્ષયેત્॥ 12-139-102 અભયમિતિ ચ્છેદઃ॥ 12-139-106 સંભાવયતિ ઇષ્ટં ચિન્તયતિ। ઉપપદ્યતે પાલયતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 140
॥ શ્રીઃ ॥
12.140. અધ્યાયઃ 140
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શત્રુંતપાય ભારદ્વાજોક્તાપદ્ધર્માનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-140-0 (70559)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-140-0x (5744)
યુગક્ષયાત્પરિક્ષીણે ધર્મે લોકે ચ ભારત।
દસ્યુભિઃ પીડ્યમાને ચ કથં સ્થેયં પિતામહ॥ 12-140-1 (70560)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-140-2x (5745)
હન્ત તે વર્તયિષ્યામિ નીતિમાપત્સુ ભારત।
ઉત્સૃજ્યાપિ ઘૃણાં કાલે યથા વર્તેત ભૂમિપઃ॥ 12-140-2 (70561)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ભારદ્વાજસ્ય સંવાદં રાજ્ઞઃ શત્રુંતપસ્ય ચ॥ 12-140-3 (70562)
રાજાત્શત્રુંતપો નામ સૌવીરેષુ મહારથઃ।
ભારદ્વાજમુપાગમ્ય પપ્રચ્છાર્થવિનિશ્ચયમ્॥ 12-140-4 (70563)
અલબ્ધસ્ય કથં લિપ્સા લબ્ધં કેન વિવર્ધતે।
વધિતં પાલ્યતે કેન પાલિતં પ્રણયેત્કથમ્॥ 12-140-5 (70564)
તસ્મૈ વિનિશ્ચિતાર્થાય પરિપૃષ્ટોઽર્થિશ્ચયમ્।
ઉવાચ મતિમાન્વાક્યમિદં હેતુમદુત્તમમ્॥ 12-140-6 (70565)
નિત્યમુદ્યતદણ્ડઃ સ્યાન્નિત્યં વિવૃતપૌરુષઃ।
અચ્છિદ્રશ્છિદ્રદર્શી ચ પરેષાં વિવરાનુગઃ॥ 12-140-7 (70566)
નિત્યમુદ્યતદણ્ડસ્ય ભૃશમુદ્વિજતે નરઃ।
તસ્માત્સર્વાણિ ભૂતાનિ દણ્ડેનૈવ પ્રસાધયેત્॥ 12-140-8 (70567)
એવમેવ પ્રશંસન્તિ બુધા યે તત્ત્વદર્શિનઃ।
તસ્માચ્ચતુષ્ટયે તસ્મિન્પ્રધાનો દણ્ડ ઉચ્યતે॥ 12-140-9 (70568)
છિન્નમૂલે ત્વધિષ્ઠાને સર્વે તજ્જીવિનો હતાઃ।
કથં હિ શાખાસ્તિષ્ઠેયુશ્છિન્નમૂલે વનસ્પતૌ॥ 12-140-10 (70569)
મૂલમેવાદિતશ્છિન્દ્યાદરિપક્ષસ્ય પણ્ડિતઃ।
તતઃ સહાયાન્પક્ષં ચ સર્વમેવાનુશાતયેત્॥ 12-140-11 (70570)
સુમન્ત્રિતં સુવિક્રાન્તં સુયુદ્ધં સુપલાયિતમ્।
આપદાગમકાલે તુ કુર્વીત ન વિચારયેત્॥ 12-140-12 (70571)
વાઙ્ભાત્રેણ વિનીતઃ સ્યાદ્ધૃદયેન યથા ક્ષુરઃ।
શ્લક્ષ્ણપૂર્વાભિભાષી ચ કામક્રોધૌ વિવર્જયેત્॥ 12-140-13 (70572)
સપત્નસહિતો રાજ્યે કૃત્વા સન્ધિં ન વિશ્વસેત્।
ઉપક્રામેત્તતઃ શીઘ્રં કૃતકાર્યો વિચક્ષણઃ॥ 12-140-14 (70573)
શત્રું ચ મિત્રં પૂર્વેણ સાન્ત્વેનૈવાનુસાન્ત્વયેત્।
નિત્યશશ્ચોદ્વિજેત્તસ્માત્સર્પાદ્વેશ્મગતાદિવ॥ 12-140-15 (70574)
યસ્ય બુદ્ધિં પરિભવેત્તમતીતેન સાન્ત્વયેત્।
અનાગતેન દુષ્પ્રજ્ઞં પ્રત્યુત્પન્નેન પણ્ડિતમ્॥ 12-140-16 (70575)
અઞ્જલિં શપથં સાન્ત્વં શિરસા પાદવન્દનમ્।
અશ્રુપ્રપાતનં ચૈવ કર્તવ્યં ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-140-17 (70576)
વહેદમિત્રં સ્કન્ધેન યાવદર્થસ્ય લમ્ભનમ્।
અથૈનમાગતે કાલે ભિન્દ્યાદ્ધટમિવાશ્મનિ॥ 12-140-18 (70577)
મુહૂર્તમપિ રાજેન્દ્ર તિન્દુકાલાતવજ્જ્વલેત્।
મા તુષાગ્નિરિવાનર્ચિર્ધૂમાયેત ચિરં નરઃ॥ 12-140-19 (70578)
નાનાર્થિકોઽર્થસંબન્ધં કૃતઘ્ને ન સમાચરેત્।
અર્થી તુ શક્યતે ભોક્તું કૃતકાર્યોઽવમન્યતે।
તસ્માત્સર્વાણિ કાર્યાણિ સાવશેષાણિ કારયેત્॥ 12-140-20 (70579)
કોકિલસ્ય વરાહસ્ય મેરોઃ શૂન્યસ્ય વેસ્મનઃ।
વ્યાલસ્ય ભક્તચિત્તસ્ય યચ્છ્રેયસ્તત્સમાચરેત્॥ 12-140-21 (70580)
ઉત્થાયોત્થાય ગચ્છેચ્ચ નિત્યયુક્તો રિપોર્ગૃહમ્।
કુશલં ચાસ્ય પૃચ્છેત યદ્યપ્યકુશલં ભવેત્॥ 12-140-22 (70581)
નાલસાઃ પ્રાપ્નુવન્ત્યર્થાન્ન ક્લીબા નાતિમાનિનઃ।
ન ચ લોકરવાદ્ભીતા ન વૈ શશ્વત્પ્રતીક્ષિણઃ॥ 12-140-23 (70582)
નાસ્ય ચ્છિદ્રં પરો વિદ્યાદ્વિદ્યાચ્છિદ્રં પરસ્ય તુ।
ગૂહેત્કૂર્મ ઇવાઙ્ગાનિ રક્ષેદ્વિવરમાત્મનઃ॥ 12-140-24 (70583)
બકવચ્ચિન્તયેદર્થાન્સિંહવચ્ચ પરાક્રમેત્।
વૃકવચ્ચાવલુમ્પેત શરવચ્ચ વિનિષ્પતેત્॥ 12-140-25 (70584)
પાનમક્ષાસ્તથા નાર્યો મૃગયા ગીતવાદિતમ્।
એતાનિ યુક્ત્યા સેવેત પ્રસઙ્ગો હ્યત્ર દોષવાન્॥ 12-140-26 (70585)
કુર્યાત્તૃણમયં ચાપં શયીત મૃગશાયિકામ્।
અન્ધઃ સ્યાદન્ધવેલાયાં બાધિર્યમપિ સંશ્રયેત્॥ 12-140-27 (70586)
દેશકાલં સમાસાદ્ય વિક્રમેત વિચક્ષણઃ।
દેશકાલવ્યતીતો હિ વિક્રમો નિષ્ફલો ભવેત્॥ 12-140-28 (70587)
કાલાકાલૌ સંપ્રધાર્ય બલાબલમથાત્મનઃ।
પરસ્ય ચ બલં જ્ઞાત્વા તથાઽઽત્માનં નિયોજયેત્॥ 12-140-29 (70588)
દણ્ડેનોપનતં શત્રું યો રાજા ન નિયચ્છતિ।
સ મૃત્યુમુપગૂહેત્ ગર્ભમશ્વતરી યથા॥ 12-140-30 (70589)
સુપુષ્પિતઃ સ્યાદફલઃ ફલવાન્સ્યાદ્દુરારુહઃ।
આમઃ સ્યાત્પક્વસંકાશો ન ચ શીર્યેત કસ્યચિત્॥ 12-140-31 (70590)
આશાં કાલવતીં કુર્યાત્તાં ચ વિઘ્નેન યોજયેત્।
વિઘ્નં નિમિત્તતો બ્રૂયાન્નિમિત્તં ચાપિ હેતુમત્॥ 12-140-32 (70591)
ભીતવત્સંવિધાતવ્યં યાવદ્ભયમનાગતમ્।
આગતં તુ ભયં દૃષ્ટ્વા પ્રહર્તવ્યમભીતવત્॥ 12-140-33 (70592)
ન સાહસમનારુહ્ય નરો ભદ્રાણિ પશ્યતિ।
સંશયં પુનરારુહ્ય યદિ જીવતિ પશ્યતિ॥ 12-140-34 (70593)
અનાગતં વિજાનીયાત્ત્યજેદ્ભયમુપસ્થિતમ્।
પુનર્બુદ્ધિક્ષયાત્કિંચિદનિવૃત્તિં નિશામયેત્॥ 12-140-35 (70594)
પ્રત્યુપસ્થિતકાલસ્ય સુખસ્ય પરિવર્જનમ્।
અનાગતસુખાશા ચ નૈવ બુદ્ધિમતાં નયઃ॥ 12-140-36 (70595)
યોઽરિણા સહ સંધાય વિશ્વસ્તઃ સ્વપતે સુખમ્।
સ વૃક્ષાગ્રે પ્રસુપ્તો વા પતિતઃ પ્રતિબુધ્યતે॥ 12-140-37 (70596)
કર્મણા યેન કેનેહ મૃદુના દારુણેન વા।
ઉદ્ધરેદ્દીનમાત્માનં સમર્થો ધર્મમાચરેત્॥ 12-140-38 (70597)
યે સપત્નાઃ સપત્નાનાં સર્વાંસ્તાનનુવર્તયેત્।
આત્મનશ્ચાપિ બોદ્ધવ્યાશ્ચારાઃ સુમહિતાઃ પરૈઃ॥ 12-140-39 (70598)
ચારઃ સુવિહિતઃ કાર્ય આત્મનોઽથ પરસ્ય ચ।
પાષણ઼્ડાંસ્તાપસાદીંશ્ચ પરરાષ્ટ્રે પ્રવેશયેત્॥ 12-140-40 (70599)
ઉદ્યાનેષુ વિહારેષુ પ્રપાસ્વાવસથેષુ ચ।
પાનાગારે પ્રવેશેષુ તીર્થેષુ ચ સભાસુ ચ॥ 12-140-41 (70600)
ધર્માભિચારિણઃ પાપાશ્ચૌરા લોકસ્ય કણ્ટકાઃ।
સમાગચ્છન્તિ તાન્બુદ્ધ્વા નિયચ્છેચ્છમયીત ચ॥ 12-140-42 (70601)
ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્।
વિશ્વાસાદ્ભયમભ્યેતિ નાપરીક્ષ્ય ચ વિશ્વસેત્॥ 12-140-43 (70602)
વિશ્વાસયિત્વા તુ પરં તત્ત્વભૂતેન હેતુના।
અથાસ્ય પ્રહરેત્કાલે કિંચિદ્વિચલિતે પદે॥ 12-140-44 (70603)
અશઙ્ક્યમપિ શઙ્કેત નિત્યં શઙ્કેત શઙ્કિતાન।
ભયં હ્યશઙ્કિતાજ્જાતં સમૂલમપિ કૃન્તતિ॥ 12-140-45 (70604)
અવધાનેન મૌનેન કાષાયેણ જટાજિનૈઃ।
વિશ્વાસયિત્વા દ્વેષ્ટારમવલુમ્પેદ્યથા વૃકઃ॥ 12-140-46 (70605)
પુત્રો વા યદિ વા ભ્રાતા પિતા વા યદિ વા સુહૃદ।
અર્થસ્ય વિઘ્નં કુર્વાણા હન્તવ્યા ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-140-47 (70606)
ગુરોરપ્યવલિપ્તસ્ય કાર્યાકાર્યમજાનતઃ।
ઉત્પથં પ્રતિપન્નસ્ય કાર્યં ભવતિ શાસનમ્॥ 12-140-48 (70607)
પ્રત્યુત્થાનાભિવાદાભ્યાં સંપ્રદાનેન કેનચિત્।
પ્રપૂજયન્નિઘાતી સ્યાત્તીક્ષ્ણતુણ્ડ ઇવ દ્વિજઃ। 12-140-49 (70608)
નાચ્છિત્ત્વા પરમર્માણિ નાકૃત્વા કર્મ દારુણમ્।
નાહત્વા મત્સ્યઘાતીવ પ્રાપ્નોતિ પરમાં શ્રિયમ્॥ 12-140-50 (70609)
નાસ્તિ જાત્યા રિપુર્નામ મિત્રં વાઽપિ ન વિદ્યતે।
સામર્થ્યયોગાજ્જાયન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-140-51 (70610)
ન પ્રમુઞ્ચેત દાયાદં વદન્તં કરુણં બહુ।
દુઃખં તત્ર ન કર્તવ્યં હન્યાત્પૂર્વાપકારિણમ્॥ 12-140-52 (70611)
સંગ્રહાનુગ્રહે યત્નઃ સદા કાર્યોઽનસૂયતા।
નિગ્રહશ્ચાપિ યત્નેન કર્તવ્યો હિતમિચ્છતા॥ 12-140-53 (70612)
પ્રહરિષ્યન્પ્રિયં બ્રૂયાત્પ્રહૃત્યાપિ પ્રિયોત્તરમ્।
અસિનાઽપિ શિરશ્છિત્ત્વા શોચેત ચ રુદેત ચ॥ 12-140-54 (70613)
નિમન્ત્રયીત સાન્ત્વેન સંમાનેન તિતિક્ષયા।
આશાકરણમિત્યેતત્કર્તવ્યં ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-140-55 (70614)
ન શુષ્કવૈરં કુર્વીત બાહુભ્યાં ન નદીં તરેત્।
અનર્થકમનાયુષ્યં ગોવિષાણસ્ય ભક્ષણમ્।
દન્તાશ્ચ પરિમૃદ્યન્તે રસશ્ચાપિ ન લભ્યતે॥ 12-140-56 (70615)
ત્રિવર્ગે ત્રિવિધા પીડા અનુબન્ધસ્તથૈવ ચ।
અનુબન્ધં તથા જ્ઞાત્વા પીડાં ચ પરિવર્જયેત્॥ 12-140-57 (70616)
ઋણશેષં ચાગ્નિશેષં શત્રુશેષં તથૈવ ચ।
પુનઃ પુનઃ પ્રવર્ધન્તે તસ્માચ્છેષં ન કારયેત્॥ 12-140-58 (70617)
ઋણશેષાં વિવર્ધન્તે પરિભૂતાશ્ચ શત્રવઃ।
આવહન્ત્યનયં તીવ્રં વ્યાધયશ્ચાપ્યુપેક્ષિતાઃ॥ 12-140-59 (70618)
નામ---ક્કૃત્યકારી સ્યાદપ્રમત્તઃ સદા ભવેત્।
કષ્યકોપિ હિ દુશ્છિન્નો વિકારં કુરુતે ચિરમ્॥ 12-140-60 (70619)
વધેમ ચ મનુષ્યાણાં માર્ગાણાં દૂષણેન ચ।
આકારાણાં વિનાશૈશ્ચ પરરાષ્ટ્રં વિનાશયેત્॥ 12-140-61 (70620)
ગૃધ્રદૃષ્ટિર્બકાલીનઃ શ્વચેષ્ટઃ સિંહવિક્રમઃ।
અનુદ્વિગ્રઃ કાકશઙ્કી ભુજઙ્ગચરિતં ચરેત્॥ 12-140-62 (70621)
શૂરમઞ્જલિપાતેન ભીરું ભેદેન ભેદયેત્।
લુબ્ધમર્થપ્રદાનેન સમં તુલ્યેન વિગ્રહઃ॥ 12-140-63 (70622)
શ્રેણીમુખ્યોપજાપેષુ વલ્લભાનુનયેષુ ચ।
અમાત્યાન્પરિરક્ષેત ભેદસંઘાતયોરપિ॥ 12-140-64 (70623)
મૃદુરિત્યવજાનન્તિ તીક્ષ્ણ ઇત્યુદ્વિજન્તિ ચ।
તીક્ષ્ણકાલે ભવેત્તીક્ષ્ણો મૃદુકાલે મૃદુર્ભવેત્॥ 12-140-65 (70624)
મૃદુનૈવ મૃદું હન્તિ મૃદુના હન્તિ દારુણમ્।
નાસાધ્યં મૃદુના કિંચિત્તસ્માત્તીક્ષ્ણતરો મૃદુઃ॥ 12-140-66 (70625)
કાલે મૃદુર્યો ભવતિ કાલે ભવતિ દારુણઃ।
સ સાધયતિ કૃત્યાનિ શત્રું ચાપ્યધિતિષ્ઠતિ॥ 12-140-67 (70626)
પણ્ડિતેન વિરુદ્ધસ્તુ દૂરસ્થોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્।
દીર્ઘૌ બુદ્ધિમતો બાહૂ યાભ્યાં હિંસતિ હિંસિતઃ॥ 12-140-68 (70627)
ન તત્તરેદ્યસ્ય ન પારમુત્તરે
ન્ન તદ્ધરેદ્યત્પુનરાહરેત્પરઃ।
ન તત્ખનેદ્યસ્ય ન મૂલમુદ્ધરે
ન્ન તં હન્યાદ્યસ્ય શિરો ન પાતયેત્॥ 12-140-69 (70628)
ઇતીદમુક્તં વૃજિનાભિસંહિતં
ન ચૈતદેવં પુરુષઃ સમાચરેત્।
પરપ્રયુક્તસ્તુ કથં વિભાવયે
દતો મયોક્તં ભવતો હિતાર્થિના॥ 12-140-70 (70629)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-140-71x (5746)
યથાવદુક્તં વચનં હિતાર્થિના
નિશમ્ય વિપ્રેણ સુવીરરાષ્ટ્રપઃ।
તથાઽકરોદ્વાક્યમદીનચેતનઃ
શ્રિયં ચ દીપ્તાં બુભુજે સબાન્ધવઃ॥ ॥ 12-140-71 (70630)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 140॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-140-2 ઘૃણાં દયામ્। તથા વર્તેત ભૂમિપઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-140-3 શત્રુંજયસ્ય ચ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-140-20 નાનાર્થિકઃ બહુપ્રયોજનવાન્। કૃતઘ્ને પુરુષે અર્થસંબન્ધં ન સમાચરેત્॥ 12-140-21 વરાહસ્ય શ્રેયોમૂલોત્ખનનમ્। તચ્ચ રાજા શૂત્રૂણાં કુર્યાત્। મેરોરચઞ્ચલત્વમનુલ્લઙ્ઘનીયત્વં ચ શૂન્યસ્ય વેશ્મનઃ સંપદાગમ ઇષ્ટસ્તમિચ્છેત્। વ્યાલસ્ય સર્પવદન્ધ્યકોપત્વમિષ્ટં તમઙ્ગીકુર્યાત્। નટસ્ય ભક્તિમિત્રસ્ય ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર નટસ્ય જાનારૂપત્વમિષ્ટમ્। એવં રાજા સ્ત્રિગ્ધપ્રસન્નાદીન્ ગુણાન્ બિભૃયાત્। ભક્તિમિત્રસ્ય સ્વારાધ્યોદય ઇષ્ટ એવં સ્વપ્રતિપાલ્યાનાં પ્રજાનામુદયો રાજ્ઞા નિત્યમેષ્ટવ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-140-25 બકાતીનામેકાગ્રત્વં નિર્ભયત્વં શીઘ્રકારિત્વમપરાવૃત્તિત્વં ચ ગુણાસ્તાન્ પરાર્થાદાને રાજાશ્રયેદિત્યર્થઃ॥ 12-140-30 અશ્વતરી ગર્દભજાઽશ્વ ઉદરભેદેનૈવ પ્રસૂત ઇતિ પ્રસિદ્ધમ્॥ 12-140-34 ન સંશયમનારુહ્ય ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-140-40 પાષણ્ડાદ્યૈરવિજ્ઞાતૈર્વિદિત્વારિંવશં નયેત્। ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-140-47 કર્તવ્યા ભૃતિમિચ્છતા ઇતિ ટ. પાઠઃ। ત્યક્તવ્યા ભૂતિમિચ્છતા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-140-56 શુષ્ક્રં લાભશૂન્યમ્॥ 12-140-57 ત્રિવર્ગઃ ધર્માર્થકામાઃ તત્ર ત્રિવિધા પીડા। ધર્મેણાર્થસ્ય પીડા અર્થેન ધર્મસ્ય કામેન તયોરિતિ। અનુબન્ધાઃ ફલાનિ। ધર્મસ્યાર્થઃ અર્થસ્ય કામઃ કામસ્યેન્દ્રિયપ્રીતિરિતિ ક્ષુદ્રાઃ। ધર્મસ્ય ચિત્તશુદ્ધિરર્થસ્ય યજ્ઞઃ કામસ્ય જીવનમાત્રમિતિ પ્રાજ્ઞાઃ। તત્ર બલાબલં જ્ઞાત્વાઽનુબન્ધાઁલ્લિપ્સેત પીડાં તુ પારવર્જયેદેવેત્યર્થઃ। પીડાં વિદ્વાન્વશં નયેદિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-140-62 ગૃધ્રદૃષ્ટિગૃધ્રવત્ દૂરદર્શી। બકવદાલીનો નિશ્ચલઃ। શ્વચેષ્ટઃ શુનકવજ્જાગરૂકશ્ચોરસૂચકશ્ચ। કાકવત્ શઙ્કી પરેઙ્ગિતજ્ઞઃ। ભુજઙ્ગચરિતં અકસ્માત્પરકૃતે દુર્ગાદૌ પ્રવેશનમ્॥ 12-140-64 શ્રેણીમુખ્યઃ નાનાજાતિયાઃ સન્ત એકકાર્યે નિવિષ્ટાઃ શ્રેણયસ્તાસાં મુખ્યસ્ય ઉપજાપો ભેદઃ વલ્લભાનાં મિત્રાણામનુનયેષુ અન્યૈઃ કિયમાણેષુ અમાત્યાન્પરિરક્ષેત। ભેદાત્સંઘાતાત્સંભૂયકાર્યકારિત્વાચ્ચ। સંહતા હ્યામાત્યાઃ સદ્યો રાજાનમરાજાનં કુર્યુર્વિપરીતં વા કુર્યુરિત્યર્થ-॥ 12-140-70 વૃજિનાભિસંહિતં આપત્કાલાભિપ્રાયેણૈવૈતદુક્તં નત્વેતદેવં પુરુષઃ સમાચરેત્। પરેણાભિયોગે કૃતે સતિ। ઇદં મદુક્તં કથં ન ભાવયેત્ અપિતુ ભાવયેદેવ। આપદિ એતદનુષ્ઠાનાદધર્મો નાસ્તીતિ ભાવઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 141
॥ શ્રીઃ ॥
12.141. અધ્યાયઃ 141
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ આપદિ અભક્ષ્યભક્ષણેનાપ્યાત્મરક્ષણકરણે દૃષ્ટાન્તતયા વિશ્વામિત્રશ્વપચસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-141-0 (70631)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-141-0x (5747)
હીને પરમકે ધર્મે સર્વલોકવિલઙ્ઘિતે।
અધર્મે ધર્મતાં નીતે ધર્મે ચાધર્મતાં ગતે॥ 12-141-1 (70632)
મર્યાદાસુ પ્રભિન્નાસુ ક્ષુભિતે લોકિશ્ચયે।
રાજભિઃ પીડિતે લોકે ચોરૈર્વાઽપિ વિશાંપતે॥ 12-141-2 (70633)
સર્વાશ્રમેષુ મૂઢેષુ કર્મસૂપહતેષુ ચ।
કામાલ્લોભાચ્ચ મોહાચ્ચ ભયં પશ્યત્સુ ભારત॥ 12-141-3 (70634)
અવિશ્વસ્તેષુ સર્વેષુ નિત્યં ભીતેષુ ભારત।
નિત્યં ચ હન્યમાનેષુ વઞ્ચયત્સુ પરસ્પરમ્॥ 12-141-4 (70635)
પ્રદીપ્તેષુ ચ દેશેષુ બ્રાહ્મણ્યે ચાતિપીડિતે।
અવર્ષતિ ચ પર્જન્યે મિથો ભેદે સમુત્થિતે॥ 12-141-5 (70636)
સર્વસ્મિન્દસ્યુસાદ્ભૂતે પૃથિવ્યામુપજીવને।
કેનસ્વિદ્બ્રાહ્મણો જીવેજ્જઘન્યે કાલ આગતે॥ 12-141-6 (70637)
અતિતિક્ષુઃ પુત્રપૌત્રાનનુક્રોશાન્નરાધિપ।
કતમાપદિ વર્તેત તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-141-7 (70638)
કથં ચ રાજા વર્તેત લોકે કલુષતાં ગતે।
કથમર્થાચ્ચ ધર્માચ્ચ ન હીયેત પરંતપ॥ 12-141-8 (70639)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-141-9x (5748)
રાજમૂલા મહાબાહો યોગક્ષેમસુવૃષ્ટયઃ।
પ્રજાસુ વ્યાધયશ્ચૈવ મરણં ચ ભયાનિ ચ॥ 12-141-9 (70640)
કૃતં ત્રેતા દ્વાપરં ચ કલિશ્ચ ભરતર્ષભ।
રાજમૂલા ઇતિ મતિર્મમ નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ॥ 12-141-10 (70641)
તસ્મિંસ્ત્વભ્યાગતે કાલે પ્રજાનાં દોષકારકે।
વિજ્ઞાનબલમાસ્થાય જીવિતવ્યં ભવેત્તદા॥ 12-141-11 (70642)
અધાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
વિશ્વામિત્રસ્ય સંવાદં ચણ્ડાલસ્ય ચ પક્કણે॥ 12-141-12 (70643)
ત્રેતાદ્વાપરયોઃ સંધૌ પુરા દૈવવ્યતિક્રમાત્।
અનાવૃષ્ટિરભૂદ્ધોરા લોકે દ્વાદશવાર્ષિકી॥ 12-141-13 (70644)
પ્રજાનામતિવૃદ્ધાનાં યુગાન્તે સમુપસ્થિતે।
ત્રેતાયાં મોક્ષસમયે દ્વાપરપ્રતિપાદને॥ 12-141-14 (70645)
ન વવર્ષ સહસ્રાક્ષઃ પ્રતિલોમોઽભવદ્ગુરુઃ।
જગામ દક્ષિણં માર્ગં સોમો વ્યાવૃત્તમણ્ડલઃ॥ 12-141-15 (70646)
નાવશ્યાયોઽપિ રાત્ર્યન્તે કુત એવાભ્રરાજયઃ।
નદ્યઃ સંક્ષિપ્તતોયૌઘાઃ કિંચિદન્તર્ગતાઽભવન્॥ 12-141-16 (70647)
સરાંસિ સરિતશ્ચૈવ કૂપાઃ પ્રસ્રવણાનિ ચ।
હતત્વિષો ન લક્ષ્યન્તે નિસર્ગાત્પૂર્વકારિતાત્॥ 12-141-17 (70648)
ભૂમિઃ શુષ્કજલસ્થાના વિનિવૃત્તસભાપ્રપા।
નિવૃત્તયજ્ઞસ્વાધ્યાયા નિર્વષટ્કારમઙ્ગલા॥ 12-141-18 (70649)
ઉત્સન્નકૃષિગોરક્ષા નિવૃત્તવિપણાપણા।
નિવૃત્તપૂર્વસમયા સંપ્રનષ્ટમહોત્સવા॥ 12-141-19 (70650)
અસ્થિકઙ્કાલસંકીર્ણા હાહાભૂતનરાકુલા।
શૂન્યભૂયિષ્ઠનગરા દગ્ધગ્રામનિવેશના॥ 12-141-20 (70651)
ક્વચિચ્ચોરૈઃ ક્વચિચ્છૂરૈઃ ક્વચિદ્રાજભિરાતુરૈઃ।
પરસ્પરભયાચ્ચૈવ શૂન્યભૂયિષ્ઠનિર્જના॥ 12-141-21 (70652)
ગતદૈવતસંસ્થાના વૃદ્ધબાલવિનાકૃતા।
ગોજાવિમહિષીહીના પરસ્પરપરાહતા॥ 12-141-22 (70653)
હતવિપ્રા હતારક્ષા પ્રનષ્ટોત્સવસંચયા।
શવભૂતનરપ્રાયા બભૂવ વસુધા તદા॥ 12-141-23 (70654)
તસ્મિન્પ્રતિભયે કાલે ક્ષીણધર્મે યુધિષ્ઠિર।
બભૂવુઃ ક્ષુધિતા મર્ત્યાઃ ખાદમાનાઃ પરસ્પરમ્॥ 12-141-24 (70655)
ઋષયો નિયમાંસ્ત્યક્ત્વા પરિત્યક્તાગ્નિદેવતાઃ।
આશ્રમાન્સંપરિત્યજ્ય પર્યધાવન્નિતસ્તતઃ॥ 12-141-25 (70656)
વિશ્વામિત્રોઽથ ભગવાન્મહર્ષિરનિકેતનઃ।
ક્ષુધા પરિગતો ધીમાન્સમન્તાત્પર્યધાવત્॥ 12-141-26 (70657)
ત્યક્ત્વા દારાંશ્ચ પુત્રાંશ્ચ કસ્મિંશ્ચ જનસંસદિ।
ભક્ષ્યાભક્ષ્યસમો ભ્રૂત્વા નિરગ્નિરનિકેતનઃ॥ 12-141-27 (70658)
સ કદાચિત્પરિપતઞ્શ્વપચાનાં નિકેતનમ્।
હિંસ્રાણાં પ્રાણિઘાતાનામાસસાદ વને ક્વચિત્॥ 12-141-28 (70659)
વિભિન્નકલશાકીર્ણં શ્રમાંસેન ચ ભૂષિતમ્।
વરાહખરભગ્નાસ્થિકપાલઘટસંકુલમ્॥ 12-141-29 (70660)
મૃતચેલપરિસ્તીર્ણં નિર્માલ્યકૃતભૂષણમ્।
સર્પનિર્મોકમાલાભિઃ કૃતચિહ્નકુટીમુખમ્॥ 12-141-30 (70661)
કુક્કુટારાબહુલં ગર્દભધ્વનિનાદિતમ્।
ઉદ્ધોષદ્ભિઃ ખરૈર્વાક્યૈઃ કલહદ્ભિઃ પરસ્પરમ્॥ 12-141-31 (70662)
ઉલૂકપક્ષિધ્વનિભિર્દેવતાયતનૈર્વૃતમ્।
લોહઘણ્ટાપરિષ્કારં શ્વયૂથપરિવારિતમ્॥ 12-141-32 (70663)
તત્પ્રવિશ્ય ક્ષુધાવિષ્ટો ગાધિપુત્રો મહાનૃપિઃ।
આહારાન્વેષણે યુક્તઃ પરં યત્નં સમાસ્થિતઃ॥ 12-141-33 (70664)
ન ચ ક્વચિદવિન્દત્સ ભિક્ષમાણોઽપિ કૌશિકઃ।
માંસમન્નં ફલં મૂલમન્યદ્વા તત્ર કિંચન॥ 12-141-34 (70665)
અહો કૃચ્છ્રં મયા પ્રાપ્તમિતિ નિશ્ચિત્ય કૌશિકઃ।
પપાત ભૂમૌ દૌર્બલ્યાત્તસ્મિંશ્ચણ્ડાલપક્કણે॥ 12-141-35 (70666)
સ ચિન્તયામાસ મુનિઃ કિંનુ મે સુકૃતં ભવેત્।
કથં વૃથા ન મૃત્યુઃ સ્યાદિતિ પાર્થિવસત્તમ॥ 12-141-36 (70667)
સ દદર્શ શ્વમાંસસ્ય કુતન્ત્રીં પતિતાં મુનિઃ।
ચણ્ડાલસ્ય ગૃહે રાજન્સદ્યઃ શસ્ત્રહતસ્ય વૈ॥ 12-141-37 (70668)
સ ચિન્તયામાસ તદા સ્તેયં કાર્યમિતો મયા।
ન--દાનીમુપાયો મે વિદ્યતે પ્રાણધારણે॥ 12-141-38 (70669)
---સુ વિહિતં સ્તેયં વિશિષ્ટસમહીનતઃ।
પરસ્પરં ભવેત્પૂર્વમાસ્થેયમિતિ નિશ્ચયઃ। 12-141-39 (70670)
હીનાદાદેયમાદૌ સ્યાત્સમાનાત્તદનન્તરમ્।
અસંભવે ત્વાદદીત વિશિષ્ટાદપિ ધાર્મિકાત્॥ 12-141-40 (70671)
સોઽહમન્તાવસાયીનાં હરામ્યેનાં પ્રતિગ્રહાત્।
ન સ્તેયદોષં પશ્યામિ હરિષ્યામ્યેતદામિષમ્॥ 12-141-41 (70672)
એતાં બુદ્ધિં સમાસ્થાય વિશ્વામિત્રો મહામુનિઃ।
તસ્મિન્દેશે સુસુષ્વાપ પતિતો યત્ર ભારત॥ 12-141-42 (70673)
સ વિગાઢાં નિશાં દૃષ્ટ્વા સુપ્તે ચણ્ડાલપક્કણે।
શનૈરુત્થાય ભગવાન્પ્રવિવેશ કુટીમુખમ્॥ 12-141-43 (70674)
સ સુપ્ત એવ ચણ્ડાલઃ શ્લેષ્માપિહિતલોચનઃ।
પરિભિન્નસ્વરો રૂક્ષઃ પ્રોવાચાપ્રિયદર્શનઃ॥ 12-141-44 (70675)
કઃ કુતન્ત્રીં ઘટ્ટયતિ સુપ્તે ચણ્ડાલપક્કણે।
જાગર્મિ નૈવ સુપ્તોઽસ્મિ હતોઽસીતિ ચ દારુણઃ॥ 12-141-45 (70676)
વિશ્વામિત્રોઽહમિત્યેવ સહસા તમુવાચ હ।
સહસાઽભ્યાગતં ભૂયઃ સોદ્વેગસ્તેન કર્મણા॥ 12-141-46 (70677)
વિશ્વામિત્રોઽહમાયુષ્મન્નાગતોઽહં બુભુક્ષિતઃ।
મા વધીર્મમ સદ્બુદ્ધે યદિ સમ્યક્પ્રપશ્યસિ॥ 12-141-47 (70678)
ચણ્ડાલસ્તદ્વચઃ શ્રુત્વા મહર્ષેર્ભાવિતાત્મનઃ।
શયનાદુપસંભ્રાન્ત ઉદ્યયૌ પ્રતિ તં તતઃ॥ 12-141-48 (70679)
સ વિસૃજ્યાશ્રુ નેત્રાભ્યાં બહુમાનાત્કૃતાઞ્જલિઃ।
ઉવાચ કૌશિકં રાત્રૌ બ્રહ્મન્કિં તે ચિકીર્ષિતમ્॥ 12-141-49 (70680)
વિશ્વામિત્રસ્તુ માતઙ્ગમુવાચ પરિસાન્ત્વયન્।
ક્ષુધિતોઽન્તર્ગતપ્રાણો હરિષ્યામિ શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-50 (70681)
ક્ષુધિતઃ કલુષં યાતો નાસ્તિ હ્રીરશનાર્થિનઃ।
ક્ષુચ્ચ માં દૂષયત્યત્ર હરિષ્યામિ શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-51 (70682)
અવસીદન્તિ મે પ્રાણાઃ સ્મૃતિર્મે નશ્યતિ ક્ષુધા।
દુર્બલો નષ્ટસંજ્ઞશ્ચ ભક્ષ્યાભક્ષ્યવિવર્જિતઃ।
સોધર્મં બુધ્યમાનોઽપિ હરિષ્યામિ શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-52 (70683)
યદા ભૈક્ષં ન વિન્દામિ યુષ્માકમહમાલયે।
તદા બુદ્ધિઃ કૃતા પાપે હરિષ્યામિ શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-53 (70684)
અગ્નિર્મુખં પુરોધાશ્ચ દેવાનાં શુચિષાઙ્વિભુઃ।
યથા ચ સર્વભુગ્બ્રહ્મા તથા માં વિદ્ધિ ધર્મતઃ॥ 12-141-54 (70685)
તમુવાચ સ ચણ્ડાલો મહર્ષે શૃણુ મે વચઃ।
શ્રુત્વા તથા તમાતિષ્ઠ યથા ધર્મો ન હીયતે॥ 12-141-55 (70686)
ધર્મં તવાપિ વિપ્રર્ષે શૃણુ યત્તે બ્રવીમ્યહમ્॥ 12-141-56 (70687)
મૃગાણામધમં શ્વાનં પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ।
તસ્યાપ્યધમ ઉદ્દેશઃ શરીરસ્ય તુ જાઘી॥ 12-141-57 (70688)
નેદં સમ્યગ્વ્યવસિતં મહર્ષે કર્મ ગર્હિતમ્।
ચણ્ડાલસ્વસ્ય હરણમભક્ષ્યસ્ય વિશેષતઃ॥ 12-141-58 (70689)
સાધ્વન્યમનુપશ્ય ત્વમુપાયં પ્રાણધારણે।
શ્વમાંસલોભાત્તપસો નાશસ્તે સ્યાન્મહામુને॥ 12-141-59 (70690)
જાનતા વિહિતો માર્ગો ન કાર્યો ધર્મસંકરઃ।
મા સ્મ ધર્મં પરિત્યાક્ષીસ્ત્વં હિ ધર્મવિદુત્તમઃ॥ 12-141-60 (70691)
વિશ્વામિત્રસ્તતો રાજન્નિત્યુક્તો ભરતર્ષભ।
ક્ષુધાર્તઃ પ્રત્યુવાચેદં પુનરેવ મહામુનિઃ॥ 12-141-61 (70692)
નિરાહારસ્ય સુમહાન્મમ કાલોઽભિધાવતઃ।
ન વિદ્યતેઽપ્યુપાયશ્ચ કશ્ચિન્મે પ્રાણધારણે॥ 12-141-62 (70693)
યેનકેન વિશેષેણ કર્મણા યેનકેનચિત્।
ઉજ્જિહીર્ષે સીદમાનઃ સમર્થો ધર્મમાચરેત્॥ 12-141-63 (70694)
ઐન્દ્રો ધર્મઃ ક્ષત્રિયાણાં બ્રાહ્મણાનામથાગ્નિકઃ।
બ્રહ્મવહ્નિર્મમ બલં ભોક્ષ્યામિ શમયન્ક્ષુધામ્॥ 12-141-64 (70695)
યથાયથૈવ જીવેદ્ધિ તત્કર્તવ્યમહેલયા।
જીવિતં મરણાચ્છ્રેયો જીવન્ધર્મમવાપ્નુયાત્॥ 12-141-65 (70696)
સોઽહં જીવિતમાકાઙ્ક્ષન્નભક્ષ્યસ્યાપિ ભક્ષણમ્।
વ્યવસ્યે બુદ્ધિપૂર્વં વૈ તદ્ભવાનનુમન્યતામ્॥ 12-141-66 (70697)
જીવન્ધર્મં ચરિષ્યામિ પ્રણોત્સ્યામ્યશુભાનિ તુ।
તપોભિર્વિદ્યયા ચૈવ જ્યોતીંષીવ મહત્તમઃ॥ 12-141-67 (70698)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-68x (5749)
નૈતત્ખાદન્પ્રાપ્સ્યસે પ્રાણમદ્ય
નાયુર્દીર્ઘં નામૃતસ્યેવ તૃપ્તિમ્।
ભિક્ષામન્યાં ભિક્ષ મા તે મનોસ્તુ
શ્વભક્ષણે શ્વા હ્યભક્ષ્યો દ્વિજાનામ્॥ 12-141-68 (70699)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-69x (5750)
ન દુર્ભિક્ષે સુલભં માંસમન્ય
ચ્છ્વપાકમન્યે ન ચ મેઽસ્તિ વિત્તમ।
ક્ષુઘાર્તશ્ચાહમગતિર્નિરાશઃ
શ્વજાઘનીં ષ઼ડ્સાત્સાધુ મન્યે॥ 12-141-69 (70700)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-70x (5751)
પઞ્ચ પઞ્ચનખા ભક્ષ્યા બ્રહ્મક્ષત્રસ્ય વૈ વિશઃ।
`શલ્યકઃ શ્વાવિધો ગોધા શશઃ કૂર્મશ્ચ પઞ્ચમઃ।'
યદિ શાસ્ત્રં પ્રમાણં તે માઽભક્ષ્યે વૈ મનઃ કૃથાઃ॥ 12-141-70 (70701)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-71x (5752)
અગસ્ત્યેનાસુરો જગ્ધો વાતાપિઃ ક્ષુધિતેન વૈ।
અહમાપદ્ગતઃ ક્ષુબ્ધો ભક્ષયિષ્યે શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-71 (70702)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-72x (5753)
ભિક્ષામન્યામાહરેતિ ન ચ કર્તુમિહાર્હસિ।
ન નૂનં કાર્યમેતદ્વૈ હર કામં શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-72 (70703)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-73x (5754)
શિષ્ટા વૈ કારણં ધર્મે તદ્વૃત્તમનુવર્તયે।
પરાં મેધ્યાશનાદેનાં ભક્ષ્યાં મન્યે શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-73 (70704)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-74x (5755)
અસદ્ભિર્યઃ સમાચીર્ણો ન સ ધર્મઃ સનાતનઃ।
અકાર્યમિહ કાર્યં વા મા છલેનાશુભં કૃથાઃ॥ 12-141-74 (70705)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-75x (5756)
ન પાતકં નાવમતમૃષિઃ સન્કર્તુમર્હતિ।
સમૌ ચ શ્વમૃગૌ મન્યે તસ્માદ્ભોક્ષ્યે શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-75 (70706)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-76x (5757)
યદ્બ્રાહ્મણાર્થે કૃતમર્થિનેન
તેનર્ષિણા તદભક્ષ્યં ન કામાત્।
સ વૈ ધર્મો યત્ર ન પાપમસ્તિ
સર્વૈરુપાયૈર્ગુરવો હિ રક્ષ્યાઃ॥ 12-141-76 (70707)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-77x (5758)
મિત્રં ચ મે બ્રાહ્મણસ્યાયમાત્મા
પ્રિયશ્ચ મે પૂજ્યતમશ્ચ લોકે।
તદ્ભોક્તુકામોઽહમિમાં જિહીર્ષે
નૃશંસાનામીદૃશાનાં ન વિભ્યે॥ 12-141-77 (70708)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-78x (5759)
કામં નરા જીવિતં સંત્યજન્તિ
ન ચાભક્ષ્યે ક્વચિત્કુર્વન્તિ બુદ્ધિમ્।
સર્વાંશ્ચ કામાન્પ્રાપ્નુવન્તીતિ વિદ્ધિ
સ્વર્ગે નિવાસાત્સહતે ક્ષુધાં વૈ॥ 12-141-78 (70709)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-79x (5760)
સ્થાને ભવેત્સ યશઃ પ્રેત્યભાવે
નિઃસંશયઃ કર્મણાં વૈ વિનાશઃ।
અહં પુનર્વ્રતનિત્યઃ શમાત્મા
મૂલં રક્ષ્યં ભક્ષયિષ્યામ્યભક્ષ્યમ્॥ 12-141-79 (70710)
બુદ્ધ્યાત્મકે વ્યક્તમસ્તીતિ સૃષ્ટો
મોક્ષાત્મકે ત્વં યથા શિષ્ટચક્ષુઃ।
યદ્યપ્યેતત્સંશયાચ્ચ ત્રપામિ
નાહં ભવિષ્યામિ યથા ન માયા॥ 12-141-80 (70711)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-81x (5761)
ગોપનીયમિદં દુઃખમિતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ।
દુષ્કૃતં બ્રાહ્મણં સન્તં યસ્ત્વામહમુપાલભે॥ 12-141-81 (70712)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-82x (5762)
પિબન્ત્યેવોદકં ગાવો મણ્ડૂકેષુ રુવત્સ્વપિ।
ન તેઽધિકારો ધર્મેઽસ્તિ વા ભૂરાત્મપ્રશંસકઃ॥ 12-141-82 (70713)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-83x (5763)
સુહૃદ્ભૂત્વાઽનુશોચે ત્વાં કૃપા હિ ત્વયિ મે દ્વિજ।
તદિદં શ્રેય આધત્સ્વ મા લોભે ચેત આદધાઃ॥ 12-141-83 (70714)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-84x (5764)
સૃહૃન્મે ત્વં સુખેપ્સુશ્ચેદાપદો માં સમુદ્ધર।
જામઽહં ધર્મતોઽઽત્માનમુત્સૃજેમાં શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-84 (70715)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-85x (5765)
નૈવોત્સહે ભવતો દાતુમેતાં
નોપેક્ષિતું હ્રિયમાણં સ્વમન્નમ્।
ઉભૌ સ્યાવઃ શ્વમલેનાનુલિપ્તૌ
દાતા ચાહં બ્રાહ્મણસ્ત્વં પ્રતીચ્છમ્॥ 12-141-85 (70716)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-86x (5766)
અદ્યાહમેતદ્વૄજિનં કર્મ કૃત્વા
જીવંશ્ચરિષ્યામિ મહાપવિત્રમ્।
સંપૂતાત્મા ધર્મમેવાભિપત્સ્યે
યદેતયોર્ગુરુ તદ્વૈ બ્રવીહિ॥ 12-141-86 (70717)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-87x (5767)
આત્મૈવ સાક્ષી કિલ ધર્મકૃત્યે
ત્વમેવ જાનાસિ યદત્ર દુષ્કૃતમ્।
યો હ્યાદ્રિયાદ્ભક્ષ્યમિતિ શ્વમાંસં
મન્યે ન તસ્યાસ્તિ વિવર્જનીયમ્॥ 12-141-87 (70718)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-88x (5768)
ઉપધાનૈઃ સાધતે નાપિ દોષઃ
કાર્યે સિદ્ધે મિત્ર નાત્રાપવાદઃ।
અસ્મિન્નહિંસા નાનૃતે વાક્યલેશો
ભક્ષ્યક્રિયા યત્ર ન તદ્ગરીયઃ॥ 12-141-88 (70719)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-89x (5769)
યદ્યેષ હેતુસ્તવ ખાદને સ્યા
ન્ન તે વેદઃ કારણં નાર્યધર્મઃ।
તસ્માદ્ભક્ષ્યે ભક્ષણે વા દ્વિજેન્દ્ર
દોષં ન પશ્યામિ યથેદમત્ર॥ 12-141-89 (70720)
વિશ્વામિત્ર ઉવાચ। 12-141-90x (5770)
ન પાતકં ભક્ષમાણસ્ય દૃષ્ટં
સુરાં તુ પીત્વા પતતીતિ શબ્દઃ।
અન્યોન્યકાર્યાણિ યથા તથૈવ
ન લેપમાત્રેણ કૃતં હિનસ્તિ॥ 12-141-90 (70721)
શ્વપચ ઉવાચ। 12-141-91x (5771)
`પાદૌ મૂલં સમભવદ્વૃન્તાકં શિર ઉચ્યતે।
શેફાત્તુ ગૃઞ્જરં જાતં પલાણ્ડુસ્ત્વણ્ડસંભવઃ॥ 12-141-91 (70722)
શ્વરોમજઃ શૈવ્યશાકો લશુનં દ્વિજસંભવમ્।
ચુક્કિનામા પર્ણશાકઃ કર્ણાદજનિ ભૂસુર॥' 12-141-92 (70723)
અસ્થાનતો હીનતઃ કુત્સિતાદ્વા
તદ્વિદ્વાંસં બાધતે સાધુ વૃત્તમ્।
શ્વાનં પુનર્યો લભતેઽભિષઙ્ગા
ત્તેનાપિ દણ્ડઃ સહિતવ્ય એવ॥ 12-141-93 (70724)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-141-94x (5772)
એવમુક્ત્વા નિવવૃતે માતઙ્ગઃ કૌશિકં તદા।
વિશ્વામિત્રો જહારૈવ કૃતબુદ્ધિઃ શ્વજાઘનીમ્॥ 12-141-94 (70725)
તતો જગ્રાહ સ શ્વાઙ્ગં જીવિતાર્થી મહામુનિઃ।
સદારસ્તામુપાહૃત્ય વને ભોક્તુમિયેપ સઃ॥ 12-141-95 (70726)
અથાસ્ય બુદ્ધિરભવદ્વિધિનાઽહં શ્વજાઘનીમ્।
ભક્ષયામિ યથાકાલં પૂર્વં સંતર્પ્ય દેવતાઃ॥ 12-141-96 (70727)
તતોઽગ્નિમુપસંહૃત્ય બ્રાહ્મેણ વિધિના મુનિઃ।
ઐન્દ્રાગ્નેયેન વિધિના ચરું શ્રપયત સ્વયમ્॥ 12-141-97 (70728)
તતઃ સમારભત્કર્મ દૈવં પિત્ર્યં ચ ભારત।
આહૂય દેવાનિન્દ્રાદીન્ભાગંભાગં વિધિક્રમાત્॥ 12-141-98 (70729)
એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ પ્રવવર્ષ સ વાસવઃ।
સંજીવયન્પ્રજાઃ સર્વા જનયામાસ ચૌષધીઃ॥ 12-141-99 (70730)
વિશ્વામિત્રોઽપિ ભગવાંસ્તપસા દગ્ધકિલ્ચિષઃ।
કાલેન મહતા સિદ્ધિમવાપ પરમાદ્ભુતામ્॥ 12-141-100 (70731)
સ સંહૃત્ય ચ તત્કર્મ અનાસ્વાદ્ય ચ તદ્ધવિઃ।
તોષયામાસ દેવાંશ્ચ પિતૄંશ્ચ દ્વિજસત્તમઃ॥ 12-141-101 (70732)
એવં વિદ્વાનદીનાત્મા વ્યસનસ્થો જિજીવિષુઃ।
સર્વોપાયૈરુપાયજ્ઞો દીનમાત્માનમુદ્ધરેત્॥ 12-141-102 (70733)
એતાં બુદ્ધિં સમાસ્થાય જીવિતવ્યં સદા ભવેત્।
જીવન્પુણ્યમવાપ્નોતિ પુરુષો ભદ્રમશ્નુતે॥ 12-141-103 (70734)
તસ્માત્કૌન્તેય વિદુષા ધર્માધર્મવિનિશ્ચયે।
બુદ્ધિમાસ્થાય લોકેઽસ્મિન્વર્તિતવ્યં કૃતાત્મના॥ ॥ 12-141-104 (70735)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 141॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-141-7 અતિતિક્ષુઃ યુક્તુમનિચ્છુઃ। અનુક્રોશાત્ દયાતઃ॥ 12-141-9 અપ્રાપ્તપ્રાપણં યોગઃ। પ્રાપ્તસંરક્ષણં ક્ષેમઃ॥ 12-141-12 પક્કણે ચણ્ડાલાગારે॥ 12-141-15 પ્રતિલોમો વક્રઃ। વ્યાવૃત્તં અન્યથાભૂતં મણ્ડલં યસ્ય॥ 12-141-16 અવશ્યાયો ધૂમિકા॥ 12-141-19 વિષણો વિક્રયાદિઃ। આપણો હટ્ટઃ॥ 12-141-23 હતા આરક્ષા રક્ષાકર્તારો યસ્યાં સા॥ 12-141-36 વૃથા અન્નં વિના॥ 12-141-37 કુતન્ત્રીં દણ્ડિકામ્॥ 12-141-39 વિપ્રેણ પ્રાણરક્ષાર્થં કર્તવ્યમિતિ નિશ્ચયઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-141-41 પ્રતિગ્રહાત્તજ્જદોષાત્ સ્તૈન્યદોષમધિકં ન પશ્યામીત્યર્થઃ॥ 12-141-45 ઘટ્ટયતિ ચાલયતિ॥ 12-141-47 મમ મામ્॥ 12-141-51 કલુષં યાતઃ પાપં કર્માનુસૃતઃ॥ 12-141-54 અગ્નિર્દેવાનાં મુખં ચ પુરોધાશ્ચ સઃ। શુચિષાટ્ શુચિ મેધ્યમેવ સહતે નામેધ્યમ્ તથાહં બ્રહ્મા બ્રાહ્મણોઽપિ તત્તુલ્યત્વાત્સર્વભુગ્ભવિષ્યામીત્યર્થઃ॥ 12-141-64 ઐન્દ્રઃ પાલાત્મકઃ। આગ્નિકઃ સર્વભુક્ત્વરૂપઃ। બ્રહ્મ વેદઃ સ એવ વહ્નિઃ॥ 12-141-72 ઇતિ કર્તું નાર્હસીતિ યોજના॥ 12-141-73 શિષ્ટાઃ અગસ્ત્યાદયઃ॥ 12-141-75 સમૌ પશુત્વાદિતિ ભાવઃ નૃશંસમપિ ભક્ષિત્વા તેન વાતાપિના ભક્ષ્યમાણા બ્રાહ્મણા રક્ષિતા ઇતિ ધર્મ એવેત્યર્થઃ॥ 12-141-77 તર્હિ અયમાત્મા દેહો મમ મિત્રં એતસ્ય રક્ષણાર્થં મયાપ્યેતદ્ભુક્તં ચેન્ન કશ્ચિદ્દોષોઽસ્તીત્યાહ મિત્રં ચેતિ॥ 12-141-79 સ કામઃ પ્રેત્યભાવે મરણે સતિ યશઃ યશસ્કરો ભવેદિતિ સ્થાને યુક્તમ્। અનશનેન મરણં શ્રેય ઇતિ સત્યમિત્યર્થઃ। જીવતસ્ત્વનશ્નતો ધર્મલોપઃ પ્રત્યક્ષઃ। મૂલં ધર્મસ્ય શરીરં રક્ષ્યં તસ્ય વૈકલ્યેન ધર્મવિરોધો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-141-80 બુદ્ધ્યાત્મકે વ્યક્તમસ્તીતિ પુણ્યં મોહાત્મકે યત્ર યથા શ્વભક્ષ્યે। યદ્યપ્યેત ત્સંશયાત્મા ચરામિ નાહં ભવિષ્યામિ યથા ત્વમેવેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર બુદ્ધ્યાત્મકે પ્રમાતરિ વિચારિતે શ્વજાઘનીભક્ષણેઽપિ પુણ્યમસ્તીતિ જાને। જ્ઞાનોત્પત્તિયોગ્યં શરીરમપથેન્નાપિ રક્ષ્યમેવેતિ ભાવઃ। તથાપિ શ્વભક્ષણમાત્રેણ સ્વાદૃશઃ શ્વપચોઽહં ન ભવિષ્યામિ। તપસા દોષં દૂરીકર્તું શક્તોઽસ્મીતિ ભાવઃ॥ 12-141-81 ઇદં શ્વજાઘનીભક્ષણજં દુઃખં પાપં ગોપનીયં ગૂહનીયં ત્વયા ક્રિયમાણં નિરસનીયમિતિ મે બુદ્ધિર્નિશ્ચિતાસ્તિ॥ 12-141-82 ધર્મે ધર્માનુશાસને॥ 12-141-85 પ્રતીચ્છન્ પ્રતિગૃહ્ણન્॥ 12-141-89 હેતુઃ પ્રાણપોષણેચ્છાસ્તિ। કારણં પ્રમાણમ્। ભક્ષ્યે ભક્ષણે। અભક્ષણે ઇતિ ચ્છેદઃ॥ 12-141-90 પતતીતિ શબ્દઃ શબ્દશાસ્ત્રસ્યાજ્ઞામાત્રમ્। પરંતુ પાપહેતુર્મુખ્યો હિંસાખ્યોઽત્ર ન દૃશ્યત ઇતિ ભવઃ। અન્યોન્યકાર્યાણિ મૈથુનાનિ। લેપમાત્રેણ કૃતં પુણ્યં હિનસ્તિ નાશયતિ। તેન ઈષત્પાપોત્પત્તિરસ્તુ નતુ બ્રાહ્મણ્યાદિ ધર્મહાનિરસ્તીતિ ભાવઃ॥ 12-141-93 અસ્થાનતશ્ચાણ્ડાલગૃહાત્। હીનતશ્ચૌર્યતઃ। કુત્સિતાદદિત્સતઃ કદર્યાત્। અભિષઙ્ગાદત્યાગ્રહાત્। શ્વાનં લભતે તેનાપિ તેનૈવ દણ્ડઃ સહિતવ્યઃ સોઢવ્યએવ। નનુ દાતુર્મમ દોષોઽસ્તીતિ ભાવઃ। અસ્થાનતો હીનતઃ કુત્સિતાદ્વા યો વૈ દ્વિજં બાધતે સાધુવૃત્તમ્। સ્થાનં પુનર્યો લભતેતિભઙ્ગાત્તેનાપિ દણ્ડઃ પ્રહિતઃ સ એવેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-141-96 યથાકામમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-141-100 સિદ્ધિમિયેષેતિ ટ. ડ. દ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 142
॥ શ્રીઃ ॥
12.142. અધ્યાયઃ 142
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ રાજ્ઞા બ્રાહ્મણવર્જં દણ્ડેન પ્રજાપાલનકરણે શુક્રમતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-142-0 (70736)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-142-0x (5773)
યદિદં ઘોરમુદ્દિષ્ટમશ્રદ્ધેયમિવાનૃતમ્।
અસ્તિસ્વિદ્દસ્યુમર્યાદા યામયં પરિવર્જયેત્॥ 12-142-1 (70737)
સંમુહ્યામિ વિપીદામિ ધર્મો મે શિથિલીકૃતઃ।
ઉદ્યમં નાધિગચ્છામિ કુતશ્ચિત્પરિચિન્તયન્॥ 12-142-2 (70738)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-142-2x (5774)
નૈતચ્છ્રુત્વાગમાદેવ તવ ધર્માનુશાસનમ્।
પ્રજ્ઞાસમભિહારોઽયં કવિભિઃ સંભૃતં મધુ॥ 12-142-3 (70739)
બાહ્યાઃ પ્રતિવિધાતવ્યાઃ પ્રજ્ઞા રાજ્ઞા તતસ્તતઃ।
બહુશાખેન ધર્મેણ યત્રૈષા સંપ્રસિધ્યતે॥ 12-142-4 (70740)
બુદ્ધિં સંજનયેદ્રાજ્ઞાં ધર્મમાચરતાં સદા।
જયો ભવતિ કૌરવ્ય સદા તદ્વૃદ્ધિરેવ ચ॥ 12-142-5 (70741)
બુદ્ધિશ્રેષ્ઠા હિ રાજાનો જયન્તિ વિજયૈષિણઃ।
ધર્મઃ પ્રતિવિધાતવ્યો બુદ્ધ્યા રાજ્ઞા તતસ્તતઃ॥ 12-142-6 (70742)
નૈકશાખેન ધર્મેણ રાજ્ઞો ધર્મો વિધીયતે।
દુર્બલસ્ય કુતઃ પ્રજ્ઞા પુરસ્તાદનુદાહૃતા॥ 12-142-7 (70743)
અદ્વૈધજ્ઞઃ પ્રતિદ્વૈધે સંશયં પ્રાપ્નુમર્હતિ।
બુદ્ધિદ્વૈધં વિધાતવ્યં પુરસ્તાદેવ ભારત॥ 12-142-8 (70744)
પાર્શ્વતઃ કારણં રાજ્ઞો વિષૂચ્યસ્ત્વાપગા ઇવ।
જનાસ્તૂચ્ચરિતં ધર્મં વિજાન્ત્યન્યથાઽન્યથા॥ 12-142-9 (70745)
સમ્યગ્વિજ્ઞાનિનઃ કેચિન્મિથ્યાવિજ્ઞાનિનઃ પરે।
તદ્વૈ યથાયથં બુદ્ધ્વા જ્ઞાનમાદદતે સતામ્॥ 12-142-10 (70746)
પરિમુષ્ણન્તિ શાસ્ત્રાણિ ધર્મસ્ય પરિપન્થિનઃ।
વૈષમ્યમર્થવિદ્યાનાં નિરર્થાઃ ખ્યાપયન્તિ તે॥ 12-142-11 (70747)
આજિજીવિષવો વિદ્યાં યશઃ કામૌ સમન્તનઃ।
તે સર્વે નૃપ પાપિષ્ઠા ધર્મસ્ય પરિપન્થિનઃ॥ 12-142-12 (70748)
અપક્વમતયો મન્દા ન જાનન્તિ યથાતથમ્।
તથા હ્યશાસ્ત્રકુશલાઃ સર્વત્રાયુક્તિનિષ્ઠિતાઃ॥ 12-142-13 (70749)
પરિમુષ્ણન્તિ શાસ્ત્રાણિ શાસ્ત્રદોષાનુદર્શિનઃ।
વિજ્ઞાનમથ વિદ્યાનાં ન સમ્યગિતિ મે મતિઃ॥ 12-142-14 (70750)
નિન્દયા પરવિદ્યાનાં સ્વવિદ્યાં ખ્યાપયન્તિ ચ।
વાગાસ્તિક્યાનુનીતાશ્ચ દુગ્ધવિદ્યાફલા ઇવ॥ 12-142-15 (70751)
તાન્વિદ્યાવણિજો વિદ્ધિ રાક્ષસાનિવ ભારત।
વ્યાજેન કૃત્સ્નો વિહિતો ધર્મસ્તે પરિહાસ્યતે॥ 12-142-16 (70752)
ન ધર્મવચનં વાચા નૈવ બુદ્ધ્યેતિ નઃ શ્રુતમ્।
ઇતિ બાર્હસ્પત્યવિજ્ઞાનં પ્રોવાચ મઘવા સ્વયમ્॥ 12-142-17 (70753)
ન ત્યવ વચનં કિંચિદનિમિત્તાદિહોચ્યતે।
સ્વવિનીતેન શાસ્ત્રેણ હ્યવિદ્યઃ સ્યાદથાપરઃ॥ 12-142-18 (70754)
લોકયાત્રામિહૈકે તુ ધર્મં પ્રાહુર્મનીષિણઃ।
સમુદ્દિષ્ટં સતાં ધર્મં સ્વયમૂહેત્ પણ્ડિતઃ॥ 12-142-19 (70755)
અમર્ષાચ્છાસ્ત્રસંમોહાદનિમિત્તાદિહોચ્યતે।
શાસ્ત્રં પ્રાજ્ઞસ્ય વદતઃ સમૂહે યાત્યદર્શનમ્॥ 12-142-20 (70756)
આગમાગતયા બુદ્ધ્યા વચનેન પ્રશસ્યતે।
અજ્ઞાનાજ્જ્ઞાનહેતુત્વાદ્વચનં સાધુ મન્યતે॥ 12-142-21 (70757)
અનુપાગતમેવેદં શાસ્ત્રમેવમપાર્થકમ્।
દૈતેયાનુશના પ્રાહ સંશયચ્છેદનં પુરા॥ 12-142-22 (70758)
જ્ઞાનમપ્યપદિશ્યં હિ યથા નાસ્તિ તથૈવ તત્।
તેન સંચ્છિન્નમૂલેન કસ્તોષયિતુમિચ્છતિ॥ 12-142-23 (70759)
પુનર્વ્યવસિતં યો વા નેદં વાક્યમુપાશ્નુતે।
ઉગ્રાયૈવ હિ સૃષ્ટોઽસિ કર્મણે તત્ત્વમીક્ષસે॥ 12-142-24 (70760)
અગ્રે મામન્વવેક્ષસ્વ રાજન્યોઽયં બુભૂષતે।
યથા પ્રમુચ્યતે ત્વન્યો યદર્થં ન પ્રમોદતે॥ 12-142-25 (70761)
અજોઽશ્વઃ ક્ષત્રમિત્યેતત્સદૃશં બ્રહ્મણા કૃતમ્।
તસ્માન્નતૈક્ષ્ણ્યાદ્ભૂતાનાં યાત્રા કાચિત્પ્રસિદ્ધ્યતિ॥ 12-142-26 (70762)
યસ્ત્વવધ્યવધે દોષઃ સ વધ્યસ્યાવધે સ્મૃતઃ।
એષા હ્યેવ તુ મર્યાદા યામયં પરિવર્જયેત્॥ 12-142-27 (70763)
તસ્માત્તીક્ષ્ણઃ પ્રજા રાજા સ્વધર્મે સ્થાપયત્યુત।
અન્યોન્યં ભક્ષયન્તો હિ પ્રચરેયુર્વૃકા ઇવ॥ 12-142-28 (70764)
યસ્ય દસ્યુગણા રાષ્ટ્રે ધ્વાઙ્ક્ષા મત્સ્યાઞ્જલાદિવ।
વિહરન્તિ પરસ્વાનિ સ વૈ ક્ષત્રિયપાંસનઃ॥ 12-142-29 (70765)
કુલીનાન્સચિવાન્કૃત્વા વેદવિદ્યાસમન્વિતાન્।
પ્રશાધિ પૃથિવીં રાજન્પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-142-30 (70766)
વિહીનજન્મકર્માણિ યઃ પ્રગૃહ્ણાતિ ભૂમિપઃ।
ઉભયસ્યાવિશેષજ્ઞસ્તદ્વૈ ક્ષત્રં નપુંસકમ્॥ 12-142-31 (70767)
નૈવોગ્રં નૈવ ચાનુગ્રં ધર્મેણેહ પ્રશસ્યતે।
ઉભયં ન વ્યતિક્રામેદુગ્રો ભૂત્વા મૃદુર્ભવ॥ 12-142-32 (70768)
કષ્ટઃ ક્ષત્રિયધર્મોઽયં સૌહૃદં ત્વયિ મે સ્થિતમ્।
ઉગ્રકર્મણિ સૃષ્ટોઽસિ તસ્માદ્રાજ્યં પ્રશાધિ વૈ॥ 12-142-33 (70769)
`અરુષ્ટઃ કસ્યચિદ્રાજન્નેવમેવ સમાચર।'
અશિષ્ટનિગ્રહો નિત્યં શિષ્ટસ્ય પરિપાલનમ્।
એવં શુક્રોઽબ્રવીદ્ધીમાનાપત્સુ ભરતર્ષભ॥ 12-142-34 (70770)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-142-35x (5775)
અસ્તિ ચેદિહ મર્યાદા યામન્યો નાતિલઙ્ઘયેત્।
પૃચ્છામિ ત્વાં સતાં શ્રેષ્ઠ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-142-35 (70771)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-142-36x (5776)
બ્રાહ્મણાનેવ સેવેત વિદ્યાબૃદ્ધાંસ્તપસ્વિનઃ।
શ્રુતચારિત્રવૃત્તાઢ્યાન્પવિત્રં હ્યેતદુત્તમમ્॥ 12-142-36 (70772)
શુશ્રૂષા તુ મહારાજ સાન્ત્વં વિપ્રેષુ નિત્યદા।
ક્રુદ્ધૈર્હિ વિપ્રૈઃ કર્માણિ કૃતાનિ બહુધા નૃપ॥ 12-142-37 (70773)
તેષાં પ્રીત્યા યશો મુખ્યમપ્રીત્યા પરમં ભયમ્।
પ્રીત્યા હ્યમૃતવદ્વિપ્રાઃ ક્રુદ્ધાશ્ચૈવ યથોરગાઃ॥ ॥ 12-142-38 (70774)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 142॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-142-1 અસ્તિસ્વિદસ્ય મર્યાદા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-142-3 એતદાગમાદેવ શ્રુત્વા તવ ધર્માનુશાસનં મયા કૃતમિતિ નાસ્તિ કિંતુ પ્રજ્ઞાયાઃ સમભિહારો નિષ્ઠા કલ્પિતેયમિત્યર્થઃ। એતદગ્રિહોત્રાદિવદ્વિધેયં ન અપિતુ કવિભિરકરણે મહાન્તં દોષં પશ્યદ્ભિઃ કલ્પિતમિતિ ભાવઃ। નૈતદ્વુધ્વાઽઽગમાદેવેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-142-4 તતસ્તતઃ કોકિલવરાહવૂકસિંહાદિભ્યઃ શિક્ષિત્વા પ્રજ્ઞાઃ પ્રતિવિધાતવ્યાઃ॥ 12-142-6 પ્રતિવિધાતવ્યશ્ચિકિત્સનીયઃ॥ 12-142-7 દ્વૈધમેકસ્યૈવ કર્મણઃ ક્વચિત્કાલે ધર્મત્વં ક્વચિદધર્મત્વમિતિ દ્વિપ્રકારત્વમ્। તસ્મિન્પ્રાપ્તે તદનભિજ્ઞઃ સંશયં સંકટં પ્રાપ્નોતિ। અહિંસાયા ધર્મત્વેઽપિ ચોરરક્ષયા પાપં ભવતિ તદ્વદિહં જ્ઞેયમ્॥ 12-142-8 સતાં મતમિતિ શેષઃ॥ 12-142-11 મુષ્ણન્તિ ધર્મશાસ્ત્રવિરુદ્ધમર્થશાસ્ત્રાં નાદર્તવ્યમિતિ વદન્તિ। વૈષમ્યમપ્રામાણ્યમધર્મત્વં વા॥ 12-142-12 શાસ્ત્રચોરનિન્દાપ્રસઙ્ગાત્તદુપજીવિનોઽપિ નિન્દતિ। આજિજીવિષવ ઇતિ સાર્ધૈસ્ચતુર્ભિઃ॥ 12-142-14 ન સમ્યગિતિ વર્તત ઇતિ ટ. ડ.દ. પાઠઃ॥ 12-142-15 નિવર્તનૈરવિદ્યાનામિતિ થ. પાઠઃ। વાગસ્ત્રા વાક્છરીભૂતા ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-142-17 વાચા કેવલયા બુદ્ધ્યા વા કેવલેન ધર્મવચનં ધર્મિશ્ચયો નાસ્ત્યપિતુ સમુચ્ચિતાભ્યામુભાભ્યાં ધર્મનિર્ણય ઇત્યર્થઃ॥ 12-142-18 અધ્યવસ્યન્તિ ચાપર ઇતિ ટ. ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-142-19 ઇહલોકે તુ એકે આચાર્યાઃ લોકયાત્રાં તન્નિર્વાહમેવ ધર્મં પ્રાહુઃ। સાચ ચોરાદીનાં વધમન્તરેણ ન સંભવતીત્યવશ્યં હિંસાપિ કર્તવ્યેતિ તેષામાશયઃ। એવંસત્યપિ મતભેદે યુક્ત્યૈવ ધર્મં ઊહેતેત્યાહ સમિતિ॥ 12-142-20 તસ્માદમર્ષાદીંસ્ત્યક્ત્વા સમૂહે સભાયાં શાસ્ત્રં વદેદિત્યાશયેનાહ અમર્ષાદિતિ। સમૂહે યત્પ્રદર્શનમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-142-21 આગમાગતયા બુદ્ધ્યા શ્રુત્યુપગૃહીતેન તર્કેણ સહિતં યદ્વચનં તેન પ્રશસ્યતે શાસ્ત્રં નાન્યતરેણ। અન્યસ્તુ જ્ઞાનહેતુત્વાત્ અજ્ઞાતજ્ઞાપકતયા વચનં તર્કેણ હીનં શબ્દમેવ સાધુ મન્યતે। કુતઃ અજ્ઞાનાત્॥ 12-142-22 અન્યઃ પુનઃ યુક્ત્યા ઇદં શાસ્ત્રં દૂષિતં ઇતિ હેતોરપાર્થકં વ્યર્થમિતિ મન્યતે તદપ્યજ્ઞાનાદેવ। તસ્માત્તર્કેણ શાસ્ત્રસ્ય શાસ્ત્રેણ તર્કસ્ય વા બાધમકૃત્વા યદુભયસંમતં તદેવાનુષ્ઠેયમિત્યુશનસો મતં પૂર્વોક્તેન બાર્હસ્પત્યેન જ્ઞાનેનૈક્યં ગતમિતિ દર્શિતમ્॥ 12-142-23 અપદિશ્યં દિશોર્મધ્યે સ્થિતં કોટિદ્વયસ્પર્શિ જ્ઞાનં સંશયરૂપં તદ્યથા નાસ્તિ તથૈવ વ્યર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-142-26 અજ ઇતિ। યથાઽજો યજ્ઞાર્થં નીયતે તદ્ધિતાય એવં અશ્વક્ષત્રિયાવપિ સંગ્રામાર્થં નીયેતે તદ્ધિતાયૈવ॥ 12-142-35 વૃત્તિશ્ચૈષા મહાબાહો ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-142-36 બ્રાહ્મણાદર્વાગેવ દણ્ડસ્ય મર્યાદા બ્રાહ્મણસ્તુ નૈવ દણ્ડ્યોઽપિ તુ પૂજ્ય એવેત્યાહ બ્રાહ્મણાનેવેતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 143
॥ શ્રીઃ ॥
12.143. અધ્યાયઃ 143
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શરણાગતરક્ષણે મુચુકુન્દંપ્રતિ ભાર્ગવોક્તવ્યાધકપોતોપાખ્યાનાનુવાદારમ્ભઃ॥ 1॥ વનમધ્યે મહાવૃષ્ટિનિપીડિતેન વેદનચિદ્વ્યાધેન વર્થપીડયાઽધઃ પતિતાં કાઞ્ચન કપોર્તી પઞ્જરે નિરુદ્ધ્ય વૃષ્ટ્યુપરમે કસ્યચિન્મહાવૃક્ષસ્યાધોદેશે શયનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-143-0 (70775)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-143-0x (5777)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સર્વશાસ્ત્રવિશારદ।
શરણાગતં પાલયતો યો ધર્મસ્તં બ્રવીહિ મે॥ 12-143-1 (70776)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-143-2x (5778)
મહાન્ધર્મો મહારાજ શરણાગતપાલને।
અર્હઃ પ્રષ્ટું ભવાંશ્ચૈનં પ્રશ્નં ભરતસત્તમ॥ 12-143-2 (70777)
શિબિપ્રભૃતયો રાજન્રાજાનઃ શરણં ગતાન્।
પરિપાલ્ય મહાત્માનઃ સંસિદ્ધિં પરમાં ગતાઃ॥ 12-143-3 (70778)
શ્રૂયતે ચ કપોતેન શત્રુઃ શરણમાગતઃ।
પૂજિતશ્ચ યથાન્યાયં સ્વૈશ્ચ માંસૈર્નિમન્ત્રિતઃ॥ 12-143-4 (70779)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-143-5x (5779)
કથં કપોતેન પુરા શત્રુઃ શરણમાગતઃ।
સ્વમાંસં ભોજિતઃ કાં ચ ગતિં લેભે સ ભારત॥ 12-143-5 (70780)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-143-6x (5780)
શૃણુ રાજન્કથાં દિવ્યાં સર્વપાપપ્રણાશિનીમ્।
નૃપતેર્મુચુકુન્દસ્ય કથિતાં ભાર્ગવેણ વૈ॥ 12-143-6 (70781)
ઇમમર્થં પુરા પાર્થ મુચુકુન્દો નરાધિપઃ।
ભાર્ગવં પરિપપ્રચ્છ પ્રણતઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-143-7 (70782)
તસ્મૈ શુશ્રૂષમાણાય ભાર્ગવોઽકથયત્કથામ્।
ઇમાં યથા કપોતેન સિદ્ધિઃ પ્રાપ્તા નરાધિપ॥ 12-143-8 (70783)
ઉશનોવાચ। 12-143-9x (5781)
ધર્મિશ્ચયસંયુક્તાં કામાર્થસહિતાં કથામ્।
શૃણુષ્વાવહિતો રાજન્ગદતો મે મહાભુજઃ॥ 12-143-9 (70784)
કશ્ચિત્ક્ષુદ્રસમાચારઃ પૃથિવ્યાં કાલસંમિતઃ।
ચચાર પૃથિવીપાલ ઘોરઃ શકુનિલુબ્ધકઃ॥ 12-143-10 (70785)
કાકોલ ઇવ કૃષ્ણાઙ્ગો રૂક્ષઃ પાપસમાહિતઃ।
યવમધ્યઃ કૃશગ્રીવો હ્રસ્વપાદો મહાહનુઃ॥ 12-143-11 (70786)
નૈવ તસ્ય સુહૃત્કશ્ચિન્ન સંબન્ધી ન બાન્ધવાઃ।
બાન્ધવૈઃ સંપરિત્યક્તસ્તેન રૌદ્રેણ કર્મણા॥ 12-143-12 (70787)
નરઃ પાપસમાચારસ્ત્યક્તવ્યો દૂરતો બુધૈઃ।
આત્માનં યો ન સંધત્તે સોન્યસ્ય સ્યાત્કથં હિતઃ॥ 12-143-13 (70788)
યે નૃશંસા દુરાત્માનઃ પ્રાણિપ્રાણહરા નરાઃ।
ઉદ્વેજનીયા ભૂતાનાં વ્યાલા ઇવ ભવન્તિ તે॥ 12-143-14 (70789)
સ વૈ ક્ષારકમાદાય વને હત્વા ચ પક્ષિણઃ।
ચકાર વિક્રયં તેષાં પતઙ્ગાનાં જનાધિપઃ॥ 12-143-15 (70790)
એવં તુ વર્તમાનસ્ય તસ્ય વૃત્તિં દુરાત્મનઃ।
અગમત્સુમહાન્કાલો ન ચાધર્મમબુધ્યત॥ 12-143-16 (70791)
તસ્ય ભાર્યાસહાયસ્ય રમમાણસ્ય શાશ્વતમ્।
દૈવયોગવિમૂઢસ્ય નાન્યા વૃત્તિરરોચત॥ 12-143-17 (70792)
તતઃ કદાચિત્તસ્યાથ વનસ્થસ્ય સમન્તતઃ।
પાતયન્નિવ વૃક્ષાંસ્તાન્સુમહાન્વાતસંભ્રમઃ॥ 12-143-18 (70793)
મેઘસંકુલમાકાશં વિદ્યુન્મણ્ડલમણ્ડિતમ્।
સંછન્નસ્તુ મુહૂર્તેન નૌસાર્થૈરિવ સાગરઃ॥ 12-143-19 (70794)
વારિધારાસમૂહેન સંપ્રહૃષ્ટઃ શતક્રતુઃ।
ક્ષણેન પૂરયામાસ સલિલેન વસુંધરામ્॥ 12-143-20 (70795)
તતો ધારાકુલે લોકે સંભ્રમન્નષ્ટચેતનઃ।
શીતાર્તસ્તદ્વનં સર્વમાકુલેનાન્તરાત્મના॥ 12-143-21 (70796)
નૈવ નિમ્નં સ્થલં વાઽપિ સોઽવિન્દત વિહંગહા।
પૂરિતો હિ જલૌઘેનન તસ્ય માર્ગો વનસ્ય તુ॥ 12-143-22 (70797)
પક્ષિણં વર્ષવેગેન હતા લીનાસ્તુ પાદપાત્।
મૃગસિહવરાહાશ્ચ યે ચાન્યે તત્ર પક્ષિણઃ॥ 12-143-23 (70798)
મહતા વાતવર્ષેણ ત્રાસિતાસ્તે વનૌકસઃ।
ભયાર્તાશ્ચ ક્ષુધાર્તાશ્ચ બભ્રમુઃ સહિતા વને॥ 12-143-24 (70799)
સ તુ શીતહતૈર્ગાત્રૈર્જગામૈવ ન તસ્થિવાન્।
દદર્શ પતિતાં ભૂમૌ કપોતીં શીતવિહ્વલામ્॥ 12-143-25 (70800)
દૃષ્ટવાઽઽર્તોપિ હિ પાપાત્મા સ તાં પઞ્જરકેઽક્ષિપત્।
સ્વયં દુઃખાભિભૂતોઽપિ દુઃખમેવાકરોત્પરે॥ 12-143-26 (70801)
પાપાત્મા પાપકારિત્વત્પાપમેવ ચકાર સઃ।
સોઽપશ્યત્તરુષણ્ડેષુ મેઘનીલં વનસ્પતિમ્॥ 12-143-27 (70802)
સેવ્યમાનં વિહંગૌઘૈશ્છાયાવાસફલાર્થિભિઃ।
ધાત્રા પરોપકારાય સ સાધુરિવ નિર્મિતઃ॥ 12-143-28 (70803)
અથાભવત્ક્ષણેનૈવ વિયદ્વિમલતારકમ્।
મહત્સર ઇવોત્ફુલ્લં કુમુદચ્છુરિતોદકમ્।
કુસુમાકારતારાઢ્યમાકાશં નિર્મલં બહુ॥ 12-143-29 (70804)
ઘનૈર્મુક્તં નભો દૃષ્ટ્વા લુબ્ધકઃ શીતવિહ્વલઃ।
દિશો વિલોકયામાસ વેલાં ચ સુદુરાત્મવાન્॥ 12-143-30 (70805)
દૂરે ગ્રામનિવેશશ્ચ તસ્માત્સ્થાનાદિતિ પ્રભો।
કૃતબુદ્ધિર્દ્રુમે તસ્મિન્વસ્તું તાં રજનીં તતઃ॥ 12-143-31 (70806)
સાઞ્જલિઃ પ્રણતિં કૃત્વા વાક્યમાહ વનસ્પતિમ્।
શરણં યામિ યાન્યસ્મિન્દૈવતાનીતિ ભારત॥ 12-143-32 (70807)
સ શિલાયાં શિરઃ કૃત્વા પર્ણાન્યાસ્તીર્ય ભૂતલે।
દુઃખેન મહતાઽઽવિષ્ટસ્તતઃ સુષ્વાપ પક્ષિહા॥ ॥ 12-143-33 (70808)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ત્રિચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 143॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-143-11 કાકોલઃ કાકવિશેષઃ॥ 12-143-15 ક્ષારકં જાલમ્॥ 12-143-23 યેચાન્યે તત્ર વર્તિન ઇતિ ટ. દ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 144
॥ શ્રીઃ ॥
12.144. અધ્યાયઃ 144
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
મહાવૃક્ષનિવાસિના કપોતેનાહારાર્થં ગતાયાં નિજપત્ન્યાં રાત્રાવનાગતાયાં તદ્ગુણાનુવર્ણનપૂર્વકં તાંપ્રતિ શોચનમ્॥ 1॥ ભર્તૃવિલાપં શ્રુતવત્યા વ્યાધપઞ્જરસ્થયા કપોત્યા ધર્મોપન્યાસપૂર્વકં પતિંપ્રતિ વ્યાધસત્કારચોદના॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-144-0 (70809)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-144-0x (5782)
અથ વૃક્ષસ્ય શાખાયાં વિહંગઃ સસુહૃજ્જનઃ।
દીર્ઘકાલોષિતો રાજંસ્તત્ર ચિત્રતનૂરુહઃ॥ 12-144-1 (70810)
તસ્ય કલ્યગતા ભાર્યા ચરિતું નાભ્યવર્તત।
પ્રાપ્તાં ચ રજનીં દૃષ્ટ્વા સ પક્ષી પર્યતપ્યત॥ 12-144-2 (70811)
વાતવર્ષં મહચ્ચાસીન્ન ચાગચ્છતિ મે પ્રિયા।
કિંનુ તત્કારણં યેન સાઽદ્યાપિ ન નિવર્તતે॥ 12-144-3 (70812)
અપિ સ્વસ્તિ ભવેત્તસ્યાઃ પ્રિયાયા મમ કાનને॥
તયા વિરહિતં હીદં શૂન્યમદ્ય ગૃહં મમ। 12-144-4 (70813)
પુત્રપૌત્રવધૂભૃત્યૈરાકીર્ણમપિ સર્વતઃ।
ભાર્યાહીનં ગૃહસ્થસ્ય શૂન્યમેવ ગૃહં ભવેત્॥ 12-144-5 (70814)
ન ગૃહં ગૃહમિત્યાહુર્ગૃહિણી ગૃહમુચ્યતે।
ગૃહં તુ ગૃહિણીહીનમરણ્યસદૃશં મતમ્॥ 12-144-6 (70815)
યદિ સા રક્તેત્રાન્તા ચિત્રાઙ્ગી મધુરસ્વરા।
અદ્ય નાભ્યેતિ મે કાન્તા ન કાર્યં જીવિતેન મે॥ 12-144-7 (70816)
ન ભુઙ્ક્તે મય્યભુક્તે યા નાસ્નાતે સ્નાતિ સુવ્રતા।
નાતિષ્ઠત્યુપતિષ્ઠેન શેતે ચ શયિતે મયિ॥ 12-144-8 (70817)
હૃષ્ટે ભવતિ સા હૃષ્ટા દુઃખિતે મયિ દુઃખિતા।
પ્રોપિતે દીનવદના ક્રુદ્ધે ચ પ્રિયવાદિની॥ 12-144-9 (70818)
પતિધર્મવ્રતા સાધ્વી પ્રાણેભ્યોઽપિ ગરીયસી।
યસ્ય સ્યાત્તાદૃશી ભાર્યા ધન્યઃ સ પુરુષો ભુવિ॥ 12-144-10 (70819)
સા હિ શ્રાન્તં ક્ષુધાર્તં ચ જાનીતે માં તપસ્વિની।
અનુરક્તા સ્થિરા ચૈવ ભક્તા સ્નિગ્ધા યશસ્વિની॥ 12-144-11 (70820)
વૃક્ષમૂલેઽપિ દયિતા યસ્ય તિષ્ઠતિ તદ્ગૃહમ્।
પ્રાસાદોપિ તયા હીનઃ કાન્તાર ઇતિ નિશ્ચિતમ્॥ 12-144-12 (70821)
ધર્માર્થકામકાલેષુ ભાર્યા પુંસઃ સહાયિની।
વિદેશગમને ચાસ્ય સૈવ વિશ્વાસકારિકા॥ 12-144-13 (70822)
ભાર્યા હિ પરમો હ્યર્થઃ પુરુષસ્યેહ પટ્યતે।
અસહાયસ્ય લોકેઽસ્મિઁલ્લોકયાત્રાસહાયિની॥ 12-144-14 (70823)
તથા રોગાભિભૂતસ્ય નિત્યં કૃચ્છ્રગતસ્ય ચ।
નાસ્તિ ભાર્યાસમં મિત્રં નરસ્યાર્તસ્ય ભેષજમ્॥ 12-144-15 (70824)
નાસ્તિ ભાર્યાસમો બન્ધુર્નાસ્તિ ભાર્યાસમા ગતિઃ।
નાસ્તિ ભાર્યાસમો લોકે સહાયો ધર્મસંગ્રહે॥ 12-144-16 (70825)
યસ્ય ભાર્યા ગૃહે નાસ્તિ સાધ્વી ચ પ્રિયવાદિની।
અરણ્યં તેન ગન્તવ્યં યથાઽરણ્યં તથા ગૃહમ્॥ 12-144-17 (70826)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-144-18x (5783)
એવં વિલપતસ્તસ્ય દ્વિજસ્યાર્તસ્ય વૈ તદા।
ગૃહીતા શકુનિઘ્નેન ભાર્યા શુશ્રાવ ભારતીમ્॥ 12-144-18 (70827)
કપોત્યુવાચ। 12-144-19x (5784)
અહોઽતીવ સુભાગ્યાઽહં યસ્યા મે દયિતઃ પતિઃ।
અસતો વા સતો વાઽપિ ગુણાનેવં પ્રભાષતે॥ 12-144-19 (70828)
સા હિ સ્ત્રીત્યવગન્તવ્યા યસ્ય ભર્તા તુ તુષ્યતિ।
તુષ્ટે ભર્તરિ નારીણાં તુષ્ટાઃ સ્યુઃ સર્વદેવતાઃ।
અગ્નિસાક્ષિકમપ્યેતદ્ભર્તા હિ શરણં પરમ્॥ 12-144-20 (70829)
દાવાગ્નિનેવ નિર્દગ્ધા સપુષ્પસ્તબકા લતા।
ભસ્મીભવતિ સા નારી યસ્યા ભર્તા ન તુષ્યતિ॥ 12-144-21 (70830)
ઇતિ સંચિન્ત્ય દુઃખાર્તા ભર્તારં દુઃખિતં તદા।
કપોતી લુબ્ધકેનાપિ ગૃહીતા વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-144-22 (70831)
હન્ત વક્ષ્યામિ તે શ્રેયઃ શ્રુત્વા તુ કુરુ તત્તથા।
શરણાગતસંત્રાતા ભવ કાન્ત વિશેષતઃ॥ 12-144-23 (70832)
એષ શાકુનિકઃ શેતે તવ વાસં સમાશ્રિતઃ।
શીતાર્તશ્ચ ક્ષુધાર્તશ્ચ પૂજામસ્મૈ સમાચર॥ 12-144-24 (70833)
યો હિ કશ્ચિદ્દ્વિજં હન્યાદ્ગાં વા લોકસ્ય માતરમ્।
શરણાગતં ચ યો હન્યાત્તુલ્યં તેષાં ચ પાતકમ્॥ 12-144-25 (70834)
અસ્માકં વિહિતા વૃત્તિઃ કાપોતી જાતિધર્મતઃ।
સા ન્યાય્યાઽઽત્મવતા નિત્યં ત્વદ્વિધેનાનુવર્તિતું॥ 12-144-26 (70835)
યસ્તુ ધર્મં યથાશક્તિ ગૃહસ્થો હ્યનુવર્તતે।
સ પ્રેત્ય લભતે લોકાનક્ષયાનિતિ શુશ્રુમ્॥ 12-144-27 (70836)
સ ત્વં સંતાનવાનદ્ય પુત્રવાનપિ ચ દ્વિજ।
ત્વં સ્વદેહે દયાં ત્યક્ત્વા ધર્માર્થૌ પરિગૃહ્ય ય।
પૂજામસ્મૈ પ્રયુઙ્ક્ષ્વ ત્વં પ્રીયેતાસ્ય મનો યથા॥ 12-144-28 (70837)
શરીરે મા ચ સંતાપં કુર્વીથાસ્ત્વં વિહગંમ।
શરીરયાત્રાવૃત્ત્યર્થમન્યાન્દારાનુપૈષ્યસિ॥ 12-144-29 (70838)
ઇતિ સા શકુની વાક્યં પઞ્જરસ્થા તપસ્વિની।
અતિદુઃખાન્વિતા પ્રોક્ત્વા ભર્તારં સમુદૈક્ષત॥ ॥ 12-144-30 (70839)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ચતુશ્ચત્વારિંશદધિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 144॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-144-10 પતિવ્રતા પતિગતિઃ પતિપ્રિયહિતે રતા હિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-144-14 ભાર્યા હિ પરમો નાથ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-144-21 ન સા સ્ત્રીત્યવગન્તવ્યા યસ્યાં ભર્તા ન તુષ્યતીતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 145
॥ શ્રીઃ ॥
12.145. અધ્યાયઃ 145
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
પત્નીચોદિતેન કપોતેન શુષ્કપર્ણૈઃ પાવકસંદીપનેન વ્યાધસ્ય શૈત્યાપનોદનપૂર્વકં પુનઃ સ્વેન તદભીષ્ટકરણપ્રતિજ્ઞા॥ 1॥ તેન તસ્ય ક્ષુન્નિવૃત્તિપ્રાર્થને ફલાદિકં કિમપ્યલભમાનેન કપોતેન સ્વમાંસેન તદીયક્ષુત્પરિજિહીર્ષયાઽગ્નૌ પ્રવેશનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-145-0 (70840)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-145-0x (5785)
સપત્ન્યા વચનં શ્રુત્વા ધર્મયુક્તિસમન્વિતમ્।
હર્ષેણ મહતા યુક્તો વાક્યં વ્યાકુલલોચનઃ॥ 12-145-1 (70841)
તં વૈ શાકુનિકં દૃષ્ટ્વા વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા।
સ પક્ષી પૂજયામાસ યત્નાત્તં પક્ષિજીવિનમ્॥ 12-145-2 (70842)
ઉવાચ સ્વાગતં તેઽદ્ય બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે।
સતાંપશ્ચ ન કર્તવ્યઃ સ્વગૃહે વર્તતે ભવાન્॥ 12-145-3 (70843)
તદ્બ્રવીતુ ભવાન્ક્ષિપ્રં કિં કરોમિ કિમિચ્છસિ।
પ્રણયેન બ્રવીમિ ત્વાં ત્વં હિ નઃ શરણાગતઃ॥ 12-145-4 (70844)
અરાવપ્યુચિતં કાર્યમાતિથ્યં ગૃહમાગતે।
છેત્તુમપ્યાગતે છાયાં નોપસંહરતે દ્રુમઃ॥ 12-145-5 (70845)
શરણાગતસ્ય કર્તવ્યમાતિથ્યં હિ પ્રયત્નતઃ।
પઞ્ચયજ્ઞપ્રવૃત્તેન ગૃહસ્થેન વિશેષતઃ॥ 12-145-6 (70846)
પઞ્ચયજ્ઞાંસ્તુ યો મોહાન્ન કરોતિ ગૃહાશ્રમી।
તસ્ય નાયં ન ચ પરો લોકો ભવતિ ધર્મતઃ॥ 12-145-7 (70847)
તદ્બ્રૂહિ માં સુવિસ્રબ્ધો યત્ત્વં વાચા વદિષ્યસિ।
તત્કરિષ્યામ્યહં સર્વં મા ત્વં શોકે મનઃ કૃથાઃ॥ 12-145-8 (70848)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા શકુનેર્લુબ્ધકોઽબ્રવીત્।
બાધતે ખલુ માં શીતં સંત્રાણં હિ વિધીયતામ્॥ 12-145-9 (70849)
એવમુક્તસ્તનઃ પક્ષી પર્ણાન્યાસ્તીર્ય ભૂતલે।
યથા શુષ્કાણિ યત્નેન જ્વલનાર્થં દ્રુતં યયૌ॥ 12-145-10 (70850)
સ---વાઽઙ્ગારકર્માન્તં ગૃહીત્વાઽગ્નિમથાગમત્।
તથા શુષ્કેષુ પર્ણેષુ પાવકં સોઽપ્યદીપયત્॥ 12-145-11 (70851)
સ--પ્તં મહત્કૃત્વા તમાહ શરણાગતમ્।
----- સુવિસ્રબ્ધઃ સ્વગાત્રાણ્યકુતોભયઃ॥ 12-145-12 (70852)
-- તથોક્તસ્તથેત્યુક્ત્વા લુબ્ધો ગાત્રાણ્યતાપયત્।
અગ્નિપ્રત્યાગતપ્રાણસ્તતઃ પ્રાહ વિહંગમમ્॥ 12-145-13 (70853)
હર્ષેણ મહતાઽઽવિષ્ટો વાક્યં વ્યાકુલલોચનઃ।
તથેમં શકુનિં દૃષ્ટ્વા વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા॥ 12-145-14 (70854)
દત્તમાહારમિચ્છામિ ત્વયા ક્ષુદ્બાધતે હિ મામ્।
સ તદ્વચઃ પ્રતિશ્રુત્ય વાક્યમાહ વિહંગમઃ॥ 12-145-15 (70855)
ન મેઽસ્તિ વિભવો યેન નાશયેયં ક્ષુધાં તવ।
ઉત્પન્નેન હિ જીવામો વયં નિત્યં વનૌકસઃ॥ 12-145-16 (70856)
સંચયો નાસ્તિ ચાસ્માકં મુનીનામિવ કાનને।
ઇત્યુક્ત્વા તં તદા તત્ર વિવર્ણવદનોઽભવત્॥ 12-145-17 (70857)
કથં નુ ખલુ કર્તવ્યમિતિ ચિન્તાપરસ્તદા।
બભૂવ ભરતશ્રેષ્ઠ ગર્હયન્વૃત્તિમાત્મનઃ॥ 12-145-18 (70858)
મુહૂર્તાલ્લબ્ધસંજ્ઞસ્તુ સ પક્ષી પક્ષિઘાતિનમ્।
ઉવાચ તર્પયિષ્યે ત્વાં મુહૂર્તં પ્રતિપાલય॥ 12-145-19 (70859)
ઇત્યુક્ત્વા શુષ્કપર્ણૈસ્તુ સમુજ્જ્વાલ્ય હુતાશનમ્।
હર્ષેણ મહતાઽઽવિષ્ટઃ કપોતઃ પુનરબ્રબીત્॥ 12-145-20 (70860)
ઋષીણાં દેવતાનાં ચ પિતૃણાં ચ મહાત્મનામ્।
યુતઃ પૂર્વં મયા ધર્મો મહાનતિથિપૂજને॥ 12-145-21 (70861)
કુરુષ્વાનુગ્રહં સૌમ્ય સત્યમેતદ્બ્રબીમિ તે।
નિશ્ચિતા ખલુ મે બુદ્ધિરતિથિપ્રતિપૂજને॥ 12-145-22 (70862)
તતઃ કૃતપ્રતિજ્ઞો વૈ સ પક્ષી પ્રહસન્નિવ।
તમગ્નિં ત્રિઃ પરિક્રમ્ય પ્રવિવેશ મહામતિઃ॥ 12-145-23 (70863)
અગ્નિમધ્યે પ્રવિષ્ટં તુ લુબ્ધો દૃષ્ટ્વા ચ પક્ષિણમ્।
ચિન્તયામાસ મનસા કિમિદં વૈ મયા કૃતમ્॥ 12-145-24 (70864)
અહો મમ નૃશંસસ્ય ગર્હિતસ્ય સ્વકર્મણા।
અધર્મઃ સુમહાન્ધોરો ભવિષ્યતિ ન સંશયઃ॥ 12-145-25 (70865)
એવં બહુવિધં ભૂરિ વિલલાપ સ લુબ્ધકઃ।
ગર્હયન્સ્વાનિ કર્માણિ દ્વિજં દૃષ્ટ્વા તથાઽઽગતમ્॥ ॥ 12-145-26 (70866)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ પઞ્ચચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 145॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-145-3 સંકોચશ્ચ ન કર્તવ્ય ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-145-11 અઙ્ગારકર્માન્તં કર્મારગૃહસમીપમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 146
॥ શ્રીઃ ॥
12.146. અધ્યાયઃ 146
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કપોતસ્ય વહ્નિપ્રવેશદર્શિના વ્યાધેન આત્મોપાલમ્ભપૂર્વકં સ્વપ્રાણવિમોક્ષણાયાનશનાદિના શરીરશોષણાધ્યવસાયઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-146-0 (70867)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-146-0x (5786)
તતઃ સ લુબ્ધકઃ પશ્યન્ક્ષુધયાઽપિ પરિપ્લુતઃ।
કપોતમગ્નિપતિતં વાક્યં પુનરુવાચ હ॥ 12-146-1 (70868)
કિમીદૃશં નૃશંસેન મયા કૃતમબુદ્ધિના।
ભવિષ્યતિ હિ મે નિત્યં પાતકં ભુવિ જીવતઃ।
સ વિનિન્દંસ્તથાઽઽત્માનં પુનઃ પુનરુવાચ હ॥ 12-146-2 (70869)
ધિઙ્ભામસ્તુ સુદુર્બુદ્ધિં સદા નિકૃતિનિશ્ચયમ્।
શુભં કર્મ પરિત્યજ્ય સોઽહં શકુનિલુબ્ધકઃ॥ 12-146-3 (70870)
નૃશંસસ્ય મમાદ્યાયં પ્રત્યાદેશો ન સંશયઃ।
દત્તઃ સ્વમાંસં દહતા કપોતેન મહાત્મના॥ 12-146-4 (70871)
સોહં ત્યક્ષ્યે પ્રિયાન્પ્રાણાન્પુત્રાન્દારાન્વિસૃજ્ય ચ।
ઉપદિષ્ટો હિ મે ધર્મઃ કપોતેનાત્ર ધર્મિણા॥ 12-146-5 (70872)
અદ્યપ્રભુતિ દેહં સ્વં સર્વભોગૈર્વિવર્જિતમ્।
યથા સ્વલ્પં સરો ગ્રીષ્મે શોષયિષ્યામ્મહં તથા॥ 12-146-6 (70873)
ક્ષુત્પિપાસાતપસહઃ કૃશો ધ્રમનિસન્તતઃ।
ઉપવાસૈર્બહુવિધૈશ્ચરિષ્યે પારલૌકિકમ્॥ 12-146-7 (70874)
અહો દેહપ્રદાનેન દર્શિતાઽતિથિપૂજના।
તસ્માદ્ધર્મં ચરિષ્યામિ ધર્મો હિ પરમા ગતિઃ॥ 12-146-8 (70875)
દૃષ્ટો ધર્મો હિ ધર્મિષ્ઠે યાદૃશો વિહગોત્તમે।
એવમુક્ત્વા વિનિશ્ચિત્ય રૌદ્રકર્મા સ લુબ્ધકઃ॥ 12-146-9 (70876)
મહાપ્રસ્થાનમાશ્રિત્ય પ્રયયૌ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-146-10 (70877)
તતો યષ્ટિં શલાકાં ચ ધારકં પઞ્જરં તથા।
તાં ચ બદ્ધાં કપોતીં સ પ્રમુચ્ય વિસસર્જ હ॥ ॥ 12-146-11 (70878)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ષટ્ચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 146॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-146-4 પ્રત્યાદેશઃ ધિક્કારપૂર્વક ઉપદેશઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 147
॥ શ્રીઃ ॥
12.147. અધ્યાયઃ 147
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભર્તૃશોકતપ્તથા કપોત્યા સકરુણં વિલપ્યાગ્નૌ પ્રવેશઃ॥ 1॥ તતો વિમાનારોહણેન સ્વર્ગતયોઃ કપોતયોસ્તત્ર સુખેન ચિરવિહારઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-147-0 (70879)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-147-0x (5787)
તતો ગતો શાકુનિકે કપોતી પ્રાહ દુઃખિતા।
સંસ્મૃત્ય સા ચ ભર્તારં રુદતી શોકકર્શિતા॥ 12-147-1 (70880)
નાહં તે વિપ્રિયં કાન્ત કદાચિદપિ સંસ્મરે।
સર્વાઽપિ વિધવા નારી બહુપુત્રાઽપિ શોચતે॥ 12-147-2 (70881)
શોચ્યા ભવતિ બન્ધૂનાં પતિહીના તપસ્વિની।
લાલિતાઽહં ત્વયા નિત્યં બહુમાનાચ્ચ પૂજિતા॥ 12-147-3 (70882)
વચનૈર્મધુરૈઃ સ્નિગ્ધૈરસંક્લિષ્ટમનોહરૈઃ।
કન્દરેષુ ચ શૈલાનાં નદીનાં નિર્ઝરેષુ ચ॥ 12-147-4 (70883)
દ્રુમાગ્રેષુ ચ રમ્યેષુ રમિતાઽહં ત્વયા સહ।
આકાશગમને ચૈવ વિહૃતાઽહં ત્વયા સુખમ્।
રમામિ સ્મ પુરા કાન્ત તન્મે નાસ્ત્યદ્ય મે પ્રિય॥ 12-147-5 (70884)
મિતં દદાતિ હિ પિતા મિતં ભ્રાતા મિતં સુતઃ।
અમિતસ્ય હિ દાતારં ભર્તારં કા ન પૂજયેત્॥ 12-147-6 (70885)
નાસ્તિ ભર્તૃસમો નાથો નાસ્તિ ભર્તૃસમં સુખમ્।
વિસૃજ્ય ધનસર્વસ્વં ભર્તા વૈ શરણં સ્ત્રિયાઃ॥ 12-147-7 (70886)
ન કાર્યમિહ મે નાથ જીવિતેન ત્વયા વિના।
પતિહીના તુ કા નારી સતી જીવિતુમુત્સહેત્॥ 12-147-8 (70887)
એવં વિલપ્ય બહુધા કરુણં સા સુદુઃખિતા।
પતિવ્રતા સંપ્રદીપ્તં પ્રવિવેશ હુતાશનમ્॥ 12-147-9 (70888)
તતશ્ચિત્રાઙ્ગદધરં ભર્તારં સાઽન્વપદ્યત।
વિમાનસ્થં સુકૃતિભિઃ પૂજ્યમાનં મહાત્મભિઃ॥ 12-147-10 (70889)
ચિત્રમાલ્યામ્બરધરં સર્વાભરણભૂષિતમ્॥
વિમાનશતકોટીભિરાવૃતં પુણ્યકર્મભિઃ॥ 12-147-11 (70890)
તતઃ સ્વર્ગં ગતઃ પક્ષી વિમાનવરમાસ્થિતઃ।
કર્મણા પૂજિતસ્તત્ર રેમે સ સહ ભાર્યયા॥ ॥ 12-147-12 (70891)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ સપ્તચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 147॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 148
॥ શ્રીઃ ॥
12.148. અધ્યાયઃ 148
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વ્યાધેન વિમાનસ્થયોર્દર્શનમ્॥ 1॥ તતો વ્યાધેન દાવાગ્નૌ શરીરત્યાગેન સ્વર્ધગમનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-148-0 (70892)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-148-0x (5788)
વમાનસ્થૌ તુ તૌ રાજંલ્લુબ્ધકઃ ગ્વે દદર્શ હ।
દૃષ્ટ્વા તૌ દંપતી રાજન્વ્યચિન્તયત તાં ગતિમ્॥ 12-148-1 (70893)
કીદૃશેનેહ તપસા ગચ્છેયં પરમાં ગતિમ્।
ઇતિ બુદ્ધ્યા વિનિશ્ચિત્ય ગમનાયોપચક્રમે॥ 12-148-2 (70894)
મહાપ્રસ્થાનમાશ્રિત્ય લુબ્ધકઃ પક્ષિજીવકઃ।
નિશ્ચષ્ટો મરુદાહારો નિર્મમઃ સ્વર્ગકાઙ્ક્ષયા॥ 12-148-3 (70895)
તતોઽપશ્યત્સુવિસ્તીર્ણં હૃદ્યં પદ્માભિભૂષિતમ્।
નાનાપક્ષિગણાકીર્ણં સરઃ શીતજલં શિવમ્॥ 12-148-4 (70896)
પિપાંસાર્તોઽપિ તદૃષ્ટ્વા તૃપ્તઃ સ્યાન્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-148-5 (70897)
ઉપવાસકૃશોઽત્યર્થં સ તુ પાર્થિવ લુબ્ધકઃ।
ઉપસૃત્ય તુ તદ્ધૃષ્ટઃ શ્વાપદાધ્યુપિતં વનમ્॥ 12-148-6 (70898)
મહાન્તં નિશ્ચયં કૃત્વા લુબ્ધકઃ પ્રવિવેશ હ।
પ્રવિશન્નેવ સ વનં નિગૃહીતઃ સ કણ્ટકૈઃ॥ 12-148-7 (70899)
સ કણ્ટકૈર્વિભિન્નાઙ્ગો લોહિતાર્દ્રીકૃતચ્છવિઃ।
વભ્રામ તસ્મિન્વિજને નાનામૃગસમાકુલે॥ 12-148-8 (70900)
તતો દ્રુમાણાં મહતાં પવનેન વને તદા।
ઉદતિષ્ઠત સંઘર્ષાન્સુમહાન્હવ્યવાહનઃ॥ 12-148-9 (70901)
તદ્વનં વૃક્ષસંકીર્ણં લતાવિટપસંકુલમ્।
દદાહ પાવકઃ ક્રુદ્ધો યુગાન્તાગ્નિસમપ્રભઃ॥ 12-148-10 (70902)
સ જ્વલૈઃ પવનોદ્ભૂતૈર્વિસ્ફુલિઙ્ગૈઃ સમન્તતઃ।
દદાહ તદ્વનં ઘોરં મૃગપક્ષિસમાકુલમ્॥ 12-148-11 (70903)
તતઃ સ દેહમોક્ષાર્થં સંપ્રહૃષ્ટેન ચેતસા।
અભ્યધાવત વર્ધન્તં પાવકં લુબ્ધકસ્તદા॥ 12-148-12 (70904)
તતસ્તેનાગ્નિના દગ્ધો લુબ્ધકો નષ્ટકલ્મષઃ।
જગામ પરમાં સિદ્ધિં તતો ભરતસત્તમ॥ 12-148-13 (70905)
તતઃ સ્વર્ગસ્થમાત્માનમપશ્યદ્વિગતજ્વરઃ।
યક્ષગન્ધર્વસિદ્ધાનાં મધ્યે ભ્રાજન્તમિન્દ્રવત્॥ 12-148-14 (70906)
એવં ખલુ કપોતશ્ચ કપોતી ચ પતિવ્રતા।
લુબ્ધકેન સહ સ્વર્ગં ગતાઃ પુણ્યેન કર્મણા॥ 12-148-15 (70907)
યાઽન્યા ચૈવંવિધા નારી ભર્તારમનુવર્તતે।
વિરાજતે હિ સા ક્ષિપ્રં કપોતીવ દિવિ સ્થિતા॥ 12-148-16 (70908)
એવમેતત્પુરાવૃત્તં લુબ્ધકસ્ય મહાત્મનઃ।
કપોતસ્ય ચ ધર્મિષ્ઠા ગતિઃ પુણ્યેન કર્મણા॥ 12-148-17 (70909)
યશ્ચેદં શૃણુયાન્નિત્યં યશ્ચેદં પરિકીર્તયેત્।
નાશુભં વિદ્યતે તસ્ય મનસાઽપિ પ્રમાદતઃ॥ 12-148-18 (70910)
યુધિષ્ઠિર મહાનેષ ધર્મો ધર્મભૃતાં વર।
ગોઘ્નેષ્વપિ ભવેદસ્મિન્નિષ્કૃતિઃ પાપકર્મણઃ॥ 12-148-19 (70911)
ન નિષ્કૃતિર્ભવેત્તસ્ય યો હન્યાચ્છરણાગતમ્।
ઇતિહાસમિમં શ્રુત્વા પુણ્યં પાપપ્રણાશનમ્।
ન દુર્ગતિપ્રવાપ્નોતિ સ્વર્ગલોકં ચ ગચ્છતિ॥ ॥ 12-148-20 (70912)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ અષ્ટચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 148॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 149
॥ શ્રીઃ ॥
12.149. અધ્યાયઃ 149
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ ભીષ્મંપ્રતિ અબુદ્ધિપૂર્વકબ્રહ્મહત્યાપ્રાયશ્ચિત્તપ્રશ્નઃ॥ 1॥ ભીષ્મેણ જનમેજયસ્યાબુદ્ધિપૂર્વકબ્રહ્મહત્યાપ્રાપ્તિકથનપૂર્વકં તત્કથાકથનારમ્ભઃ॥ 2॥ શૌનકેન સ્વપાદયોઃ પ્રણમતો જનમેજયસ્ય ગર્હણમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-149-0 (70913)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-149-0x (5789)
અબુદ્ધિપૂર્વં યત્પાપં કુર્યાદ્ભરતસત્તમ।
મુચ્યતે સ કથં તસ્માદેનસસ્તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-149-1 (70914)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-149-2x (5790)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ પુરાણમૃષિસંસ્તુતમ્।
ઇન્દ્રોતઃ શૌનકો વિપ્રો યદાહ જનમેજયમ્॥ 12-149-2 (70915)
આસીદ્રાજા મહાવીર્યઃ પારિક્ષિજ્જનમેજયઃ।
અબુદ્ધિજા બ્રહ્મહત્યા તમાગચ્છન્મહીપતિમ્॥ 12-149-3 (70916)
બ્રાહ્મણાઃ સર્વ એવૈનં તત્યજુઃ સપુરોહિતાઃ।
સ જગામ વનં રાજા દહ્યમાનો દિવાનિશમ્॥ 12-149-4 (70917)
પ્રજાભિઃ સ પરિત્યક્તશ્ચકાર કુશલં મહત્।
અતિવેલં તપસ્તેપે દહ્યમાનઃ સ મન્યુના॥ 12-149-5 (70918)
બ્રહ્મહત્યાપનોદાર્થમપૃચ્છદ્બ્રાહ્મણાન્બહૂન્।
પર્યટન્પૃથિવીં કૃત્સ્નાં દેશેદેશે નરાધિપઃ॥ 12-149-6 (70919)
તત્રેતિહાસં વક્ષ્યામિ ધર્મસ્યાસ્યોપવૃંહણમ્।
દહ્યમાનઃ પાપકૃત્યા જગામ જનમેજયઃ॥ 12-149-7 (70920)
ચરિષ્યમાણ ઇન્દ્રોતં શૌનકં સંશિતવ્રતમ્।
સમાસાદ્યોપજગ્રાહ પાદયોઃ પરિપીડયન્॥ 12-149-8 (70921)
તતો ભીતો મહાપ્રાજ્ઞો જગર્હે સુભૃશં તદા।
કર્તા પાપસ્ય મહતો ભ્રૂણહા કિમિહાગતઃ॥ 12-149-9 (70922)
કિં તવાસ્માસુ કર્તવ્યં મા માં દ્રાક્ષીઃ કથંચન।
ગચ્છગચ્છ ન તે સ્થાનં પ્રીણાત્યસ્માનિતિ બ્રુવન્॥ 12-149-10 (70923)
રુધિરસ્યેવ તે ગન્ધઃ શવસ્યેવ ચ દર્શનમ્।
અશિવઃ શિવસંકાશો મૃતો જીવન્નિવાટસિ॥ 12-149-11 (70924)
અન્તર્ભૃત્યુરશુદ્ધાત્મા પાપમેવાનુચિન્તયન્।
પ્રબુધ્યસે પ્રસ્વપિપિ વર્તસે પરમે સુખે॥ 12-149-12 (70925)
મોઘં તે જીવિતં રાજન્પરિક્લિષ્ટં ચ જીવસિ।
પાપાયૈવ હિ સૃષ્ટોઽસિ કર્મણેહ યવીયસે॥ 12-149-13 (70926)
બહુકલ્યાણમિચ્છન્ત ઈહન્તે પિતરઃ સુતાન્।
તપસા દૈવતેજ્યાભિર્વન્દનેન તિતિક્ષયા॥ 12-149-14 (70927)
પિતૃવંશમિમં પશ્ય ત્વત્કૃતે નિધનં ગતમ્।
નિરર્થાઃ સર્વ એવૈષામાશાબન્ધાસ્ત્વદાશ્રયાઃ॥ 12-149-15 (70928)
યાન્પૂજયન્તો વિન્દન્તિ સ્વર્ગમાયુર્યશઃ પ્રજાઃ।
તેષુ તે સંતતં દ્વેષો બ્રાહ્મણેષુ નિરર્થકઃ॥ 12-149-16 (70929)
ઇમં લોકં વિમુચ્ય ત્વમવાઙ્ભૂર્ધા પતિષ્યસિ।
અશાશ્વતીઃ શાશ્વતીશ્ચ સમાઃ પાપેન કર્મણા॥ 12-149-17 (70930)
સ્વાદ્યમાનો જન્તુશતૈસ્તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રૈરયોમુખૈઃ।
તતશ્ચ પુનરાવૃત્તઃ પાપયોનિં ગમિષ્યસિ॥ 12-149-18 (70931)
યદિદં મન્યસે રાજન્નાયમસ્તિ કુતઃ પરઃ।
પ્રતિસ્મારયિતારસ્ત્વાં યમદૂતા યમક્ષયે॥ ॥ 12-149-19 (70932)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકોનપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 149॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-149-3 પારિક્ષિત્ પારિક્ષિતઃ॥ 12-149-7 પાપકૃત્યા પાપક્રિયયા॥ 12-149-10 મા માં સ્પ્રાક્ષીઃ કથંચનેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-149-12 બ્રહ્મમૃત્યુરશુદ્ધાત્મેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-149-13 યવીયસે હીનાય॥ 12-149-15 ત્વત્કૃતે નરકં ગતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-149-17 અશાશ્વતીઃ સર્વસ્યાપિ કર્મણોઽન્તવત્ત્વાત્। શાશ્વતીઃ બહુત્વાત્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 150
॥ શ્રીઃ ॥
12.150. અધ્યાયઃ 150
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શૌનકેન જનમેજયપ્રાર્થનયા તદીયબ્રહ્મહત્યાપનોદનાઙ્ગીકરણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-150-0 (70992)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-150-0x (5793)
એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ તં મુનિં જનમેજયઃ।
ગર્હ્યં ભવાન્ગર્હયતે નિન્દ્યં નિન્દતિ માં પુનઃ॥ 12-150-1 (70993)
ધિક્કાર્યં માં ધિક્કુરુતે તસ્માત્ત્વાઽહં પ્રસાદયે।
સર્વં હીદં સ્વકૃતં મે જ્વલામ્યગ્નાવિવાહિતમ્॥ 12-150-2 (70994)
સ્વકર્માણ્યભિસંધાય નાભિનન્દતિ મે મનઃ।
પ્રાપ્તં ઘોરં ભયં નૂનં મયા વૈવસ્વતાદપિ॥ 12-150-3 (70995)
તત્તુ શલ્યમનિર્હૃત્ય કથં શક્ષ્યામિ જીવિતુમ્।
સર્વં મન્યું વિનીય ત્વમભિ માં વદ શૌનક॥ 12-150-4 (70996)
[મહાનાસં બ્રાહ્મણાનાં ભૂયો વક્ષ્યામિ સાંપ્રતમ્।]
`ગન્તા ગતિં બ્રાહ્મણાનાં ભવિષ્યામ્યર્થવાન્પુનઃ।'
અસ્તુ શેષં કુલસ્યાસ્ય મા પરાભૂદિદં કુલમ્॥ 12-150-5 (70997)
ન હિ નો બ્રહ્મશપ્તાનાં શેષં ભવિતુમર્હતિ।
સ્તુતીરલભમાનાનાં સંવિદં વેદ નિશ્ચયાત્॥ 12-150-6 (70998)
નિન્દમાનઃ સ્વમાત્માનં ભૂયો વક્ષ્યામિ સાંપ્રતમ્।
ભૂયશ્ચૈવાભિમજ્જન્તિ નિર્ધર્મા નિર્જલા ઇવ॥ 12-150-7 (70999)
ન હ્યયજ્ઞા અમું લોકં પ્રાપ્નુવન્તિ કથંચન।
અવાક્ચ પ્રપતિષ્યન્તિ પુલિન્દશવરા ઇવ॥ 12-150-8 (71000)
અવિજ્ઞાયૈવ મે પ્રજ્ઞાં બાલસ્યેવ સ પણ્ડિતઃ।
બ્રહ્મન્પિતેવ પુત્રસ્ય પ્રીતિમાન્ભવ શૌનક॥ 12-150-9 (71001)
શૌનક ઉવાચ। 12-150-10x (5794)
કિમાશ્ચર્યં યતઃ પ્રાજ્ઞો બહુકુર્યાદસાંપ્રતમ્।
ઇતિ વૈ પણ્ડિતો ભૂત્વા ભૂતાનાં કો નુ તપ્યતે॥ 12-150-10 (71002)
પ્રજ્ઞાપ્રાસાદમારુહ્ય અશોચ્યઃ શોચતે જનાન્।
જગતીસ્થાનિવાદ્રિસ્થઃ પ્રજ્ઞયા પ્રતિપત્સ્યતિ॥ 12-150-11 (71003)
ન ચોપલભતે કશ્ચિન્ન ચાશ્ચર્યાણિ પશ્યતિ।
નિર્વિણ્ણાત્મા પરોક્ષો વા ધિક્કૃતઃ સર્વસાધુષુ॥ 12-150-12 (71004)
વિદિત્વા ભવતો વીર્યં માહાત્મ્યં ચૈવ ચાગમે।
કુરુષ્વેહ યથાશાન્તિ બ્રહ્મા શરણમસ્તુ તે॥ 12-150-13 (71005)
તદ્વૈ વારિત્રકં તાત બ્રાહ્મણાનામકુપ્યતામ્।
અથવા તપ્યસે પાપે ધર્મં ચેદનુપશ્યસિ॥ 12-150-14 (71006)
જનમેજય ઉવાચ। 12-150-15x (5795)
અનુતપ્યે ચ પાપેન ન ચાધર્મં ચરામ્યહમ્।
બુભૂષેદ્ભજમાનં ચ પ્રીતિમાન્ભવ શૌનક॥ 12-150-15 (71007)
શૌનક ઉવાચ। 12-150-16x (5796)
છિત્ત્વા દમ્ભં ચ માનં ચ પ્રીતિમિચ્છામિ તે નૃપ।
સર્વભૂતહિતે તિષ્ઠ ધર્મં ચૈવ પ્રતિસ્મરન્॥ 12-150-16 (71008)
ન ભયાન્ન ચ કાર્પણ્યાન્ન લોભાત્ત્વામુપાહ્વયે।
તાં મે દૈવીં ગિરં સત્યાં શૃણુ ત્વં બ્રાહ્મણૈઃ સહ॥ 12-150-17 (71009)
સોઽહં ન કેનચિચ્ચાર્થી ત્વાં ચ ધર્માદુપાહ્વયે।
ક્રોશતાં સર્વભૂતાનાં હાહાધિગિતિ જલ્પતામ્॥ 12-150-18 (71010)
વક્ષ્યન્તિ મામધર્મજ્ઞં ત્યક્ષ્યન્તિ સુહૃદો જનાઃ।
તા વાચઃ સુહૃદઃ શ્રુત્વા સંજ્વરિષ્યન્તિ મે ભૃશં॥ 12-150-19 (71011)
કેચિદેવ મહાપ્રાજ્ઞાઃ પ્રતિજ્ઞાસ્યન્તિ કાર્યતામ્।
જાનીહિ મત્કૃતં તાત બ્રાહ્મણાન્પ્રતિ ભારત॥ 12-150-20 (71012)
યથા તે સત્કૃતાઃ ક્ષેમં લભેરંસ્ત્વં તથા કુરુ।
પ્રતિજાનીહિ ચાદ્રોહં બ્રાહ્મણાનાં નરાધિપ॥ 12-150-21 (71013)
જનમેજય ઉવાચ। 12-150-22x (5797)
નૈવ વાચા ન મનસા પુનર્જાતુ ન કર્મણા।
દ્રોગ્ધાઽસ્મિ બ્રાહ્મણાન્વિપ્ર ચરણાવેવ તે સ્પૃશે॥ ॥ 12-150-22 (71014)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 150॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-150-2 ત્વા ત્વામ્॥ 12-150-5 બ્રાહ્મણાનાં ભક્ત ઇતિ શેષઃ॥ 12-150-8 પુલિન્દાઃ શબરાઃ મ્લેચ્છભેદાઃ॥ 12-150-9 બ્રહ્મન્બ્રાહ્મણ॥ 12-150-10 સાધુષુ નિર્વિણ્ણાત્મા વિરક્તઃ પરોક્ષસ્તદ્દૃષ્ટિપથાદપેતઃ તૈશ્ચ ધેક્કૃતઃ સઃ પ્રજ્ઞાનં ચોપલભતે। તત્સઙ્ગં વિના પ્રજ્ઞા દુર્લભૈવેત્યર્થઃ॥ 12-150-13 બ્રહ્મા બ્રાહ્મણઃ શરણં રક્ષિતા। યથાશાન્તિ શાન્તિમનતિક્રમ્ય॥ 12-150-17 ઉપાહ્વયે શિષ્યં કરોમીત્યર્થઃ॥ 12-150-18 શૈનકં પાપિષ્ઠસંગ્રહીતારં ધિગિતિ જલ્પતાં તાનનાદૃત્ય ઉપાહ્વયે ઇત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 151
॥ શ્રીઃ ॥
12.151. અધ્યાયઃ 151
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શૌનકે જનમેજયસ્યાશ્વમેધયાજનેન તદીયબ્રહ્મહત્યાપનોદનપૂર્વકં રાજ્યે પ્રતિષ્ઠાપનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-151-0 (71015)
શૌનક ઉવાચ। 12-151-0x (5798)
તસ્માત્તેઽહં પ્રવક્ષ્યામિ ધર્મમાવૃતચેતસે।
શ્રીમન્મહાબલસ્તુષ્ટઃ સ્વયં ધર્મમવેક્ષસે॥ 12-151-1 (71016)
પુરસ્તાદ્દારુણે ભૂત્વા સુચિત્રતરમેવ તત્।
અનુગૃહ્ણાતિ ભૂતાનિ સ્વેન વૃત્તેન પાર્થિવઃ॥ 12-151-2 (71017)
કૃત્સ્ને નૂનં સદસતી ઇતિ લોકો વ્યવસ્યતિ।
યત્ર ત્વં તાદૃશો ભૂત્વા ધર્મમેવાનુપશ્યસિ। 12-151-3 (71018)
દર્પં હિત્વા પુનશ્ચાપિ ભોગાંશ્ચ તપ આસ્થિતઃ।
ઇત્યેતદભિભૂતાનામદ્ભુતં જનમેજય॥ 12-151-4 (71019)
યોઽદુર્બલો ભવેદ્દાતા કૃપણો વા તપોધનઃ।
અનાશ્ચર્યં તદિત્યાહુર્નાતિદૂરેણ વર્તતે॥ 12-151-5 (71020)
તપ એવ હિ કાર્પણ્યં સમગ્રમસમીક્ષિતમ્।
તચ્ચેત્સમીક્ષયૈવ સ્યાદ્ભવેત્તસ્મિંસ્તપો ગુણઃ॥ 12-151-6 (71021)
યજ્ઞો દાનં દયા વેદાઃ સત્યં ચ પૃથિવીપતે।
પઞ્ચૈતાનિ પવિત્રાણિ ષષ્ઠં સુચરિતં તપઃ॥ 12-151-7 (71022)
તદેવ રાજ્ઞાં પરમં પવિત્રં જનમેજય।
તેન સમ્યગ્ગૃહીતેન શ્રેયાંસં ધર્મમાપ્સ્યસિ॥ 12-151-8 (71023)
પુણ્યદેશાભિગમનં પવિત્રં પરમં સ્મૃતમ્।
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમાં ગાથાં ગીતાં યયાતિના॥ 12-151-9 (71024)
યો મર્ત્યઃ પ્રતિપદ્યેત આયુર્જીવેન વા પુનઃ।
યજ્ઞમેકં તતઃ કૃત્વા તત્સંન્યસ્ય તપશ્ચરેત્॥ 12-151-10 (71025)
પુણ્યમાહુઃ કુરુક્ષેત્રં કુરુક્ષેત્રાત્સરસ્વતીમ્।
સરસ્વત્યાશ્ચ તીર્થાનિ તીર્થેભ્યશ્ચ પૃથૂદકમ્॥ 12-151-11 (71026)
યત્રાવગાહ્ય સ્થિત્વા ચ નૈનં શ્વોમરણં તપેત્।
મહાસરઃ પુષ્કરાણિ પ્રભાસોત્તરમાનસે॥ 12-151-12 (71027)
કાલોદકં ચ ગન્તાસિ લબ્ધાયુર્જીવિતે પુનઃ।
સરસ્વતીદૃષદ્વત્યોઃ સેવમાનોઽનુસંજ્વરેત્।
સ્વાધ્યાયશીલ એતેષુ સર્વેષ્વેવમુપસ્પૃશેત્॥ 12-151-13 (71028)
ત્યાગધર્મં પવિત્રાણાં સંન્યાસં મનુરબ્રવીત્॥ 12-151-14 (71029)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમાઃ ગાથાઃ સત્યવતા કૃતાઃ।
યથા કુમારઃ સત્યો વૈ નૈવ પુણ્યો ન પાપકૃત।
ન હ્યસ્તિ સર્વભૂતેષુ દુઃખમસ્મિન્કુતઃ સુખમ્॥ 12-151-15 (71030)
એવં પ્રકૃતિભૂતાનાં સર્વસંસર્ગયાયિનામ્।
ત્યજતાં જીવિતં પ્રાયો નિવૃત્તે પુણ્યપાપકે। 12-151-16 (71031)
યત્ત્વેવ રાજ્ઞો જ્યાયિષ્ઠં કાર્યાણાં તદ્બ્રવીમિ તે॥ 12-151-17 (71032)
બલેન સંવિભાગૈશ્ચ જય સ્વર્ગં પુનીષ્વ ચ।
યસ્યૈવ બલમોજશ્ચ સ ધર્મસ્ય પ્રભુર્નરઃ॥ 12-151-18 (71033)
બ્રાહ્મણાનાં સુખાર્થં ત્વં પર્યેહિ પૃથિવીમિમામ્।
યથૈવૈતાન્પુરા ક્ષેપ્સીસ્તથૈવૈતાન્પ્રસાદય॥ 12-151-19 (71034)
અપિ ધિક્ક્રિયમાણોઽપિ તર્જ્યમાનોઽપ્યનેકધા।
આત્મનો દર્શનં વિદ્વાન્નાહર્તાઽસ્મીતિ મા ક્રુધઃ।
ઘટમાનઃ સ્વકાર્યેષુ કુરુ નિઃશ્રેયસં પરમ્॥ 12-151-20 (71035)
હિમાગ્નિઘોરસદૃશો રાજા ભવતિ કશ્ચન।
લાઙ્ગલાશિકલ્પો વા ભવેદન્યઃ પરંતપઃ॥ 12-151-21 (71036)
ન વિશેષેણ ગન્તવ્યમચિકિત્સેન વા પુનઃ।
ન જાતુ નાહમસ્મીતિ પ્રસક્તવ્યમસાધુષુ॥ 12-151-22 (71037)
વિકર્મણા તપ્યમાનઃ પાપાત્પાપઃ પ્રમુચ્યતે।
નૈતત્કુર્યા પુનરિતિ દ્વિતીયાત્પરિમુચ્યતે॥ 12-151-23 (71038)
ચરિષ્યે ધર્મમેવેતિ તૃતીયાત્પરિમુચ્યતે।
શુચિસ્તીર્થાન્યનુચરન્બહુત્વાત્પરિમુચ્યતે॥ 12-151-24 (71039)
કલ્યાણમનુકર્તવ્યં પુરુષેણ બુભૂષતા।
યે સુગન્ધીનિ સેવન્તે તથાગન્ધા ભવન્તિ તે॥ 12-151-25 (71040)
યે દુર્ગન્ધીનિ સેવન્તે તથાગન્ધા ભવન્તિ યે।
તપશ્ચર્યાપરઃ સત્યં પાપાદ્વિપરિમુચ્યતે॥ 12-151-26 (71041)
સંવત્સરમુપાસ્યાગ્નિમભિશસ્તઃ પ્રમુચ્યતે।
ત્રીણિ વર્ષાણ્યુપાસ્યાગ્નિં ભ્રૂણહા વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-151-27 (71042)
મહાસરઃ પુષ્કરાણિ પ્રભાસોત્તરમાનસે।
અભ્યેત્ય યોજનશતં ભ્રૂણહા વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-151-28 (71043)
યાવતઃ પ્રાણિનો હન્યાત્તજ્જાતીયાંસ્તુ તાવતઃ।
પ્રમીયમાણાનુન્મોચ્ય પ્રાણિહા વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-151-29 (71044)
અપિ ચાપ્સુ નિમજ્જેત જપંસ્ત્રિરઘમર્ષણમ્।
યથાઽશ્વમેધાવભૃથસ્તથા તન્મનુરબ્રવીત્॥ 12-151-30 (71045)
ક્ષિપ્રં પ્રણુદતે પાપં સત્કારં લભતે તથા।
અપિ ચૈનં પ્રસીદન્તિ ભૂતાનિ જડમૂકવત્॥ 12-151-31 (71046)
બૃહસ્પતિં દેવગુરું સુરાસુરાઃ
સમેત્ય સર્વે નૃપતે ત્વયુજ્જત।
ધર્મે ફલં હેતુકૃતે મહર્ષે
તથેતરસ્મિન્નરકે પાપલોક્યે॥ 12-151-32 (71047)
ઉભે તુ યસ્ય સુકૃતે ભવેતાં
કિં તત્તયોસ્તત્ર જયોત્તરં સ્યાત્।
આચક્ષ્વ તત્કર્મફલં મહર્ષે
કથં પાપં નુદતે ધર્મશીલઃ॥ 12-151-33 (71048)
બૃહસ્પતિરુવાચ। 12-151-34x (5799)
કૃત્વા પાપં પૂર્વમબુદ્ધિપૂર્વં
પુણ્યાનિ ચેત્કુરુતે બુદ્ધિપૂર્વમ્।
સ તત્પાપં નુદતે કર્મશીલો
વાસો યથા મલિનં ક્ષારયુક્ત્યા॥ 12-151-34 (71049)
પાપં કૃત્વા હિ મન્યેત નાહમસ્તીતિ પુરુષઃ।
ચિકીર્ષેદેવ કલ્યાણં શ્રદ્દધાનોઽનસૂયકઃ॥ 12-151-35 (71050)
છિદ્રાણિ વસનસ્યેવ સાધુના સંવૃણોતિ સઃ।
યઃ પાપં પુરુષઃ કૃત્વા કલ્યાણમભિપદ્યતે॥ 12-151-36 (71051)
આદિત્યઃ પુનરુદ્યન્વા તમઃ સર્વં વ્યપોહતિ।
કલ્યાણમાચરન્નેવં સર્વપાપં વ્યપોહતિ॥ 12-151-37 (71052)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-151-38x (5800)
એવમુક્ત્વા તુ રાજાનમિન્દ્રોતો જનમેજયમ્।
યાજયામાસ વિધિવદ્વાજિમેધેન શૌનકઃ॥ 12-151-38 (71053)
તતઃ સ રાજા વ્યપનીતકલ્મષઃ
શ્રિયા યુતઃ પ્રજ્વલિતોઽનુરૂપયા।
વિવેશ રાજ્યં સ્વમમિત્રકર્શનો
યથા દિવં પૂર્ણવપુર્નિશાકરઃ॥ ॥ 12-151-39 (71054)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 151॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-151-4 અભિભૂતાનામધર્મેણેતિ શેષઃ॥ 12-151-12 અત્રાવગાહ્ય પીત્વા ચેતિ ઝ. થ. પાઠઃ॥ 12-151-14 પવિત્રાણાં પાવનાનાં મધ્યે ત્યાગધર્મં દાનાત્મકં ધર્મં પવિત્રતરં સંન્યાસં તુ પરં ધર્મં તતોઽપ્યધિકં મનુરબ્રવીત્॥ 12-151-15 કુમારો બાલઃ સત્યો રાગદ્વેષશૂન્યત્વાત્। તથા તિષ્ઠેદિત્યર્થઃ॥ 12-151-18 બલેન ધૈર્યેણ। સંવિભાગૈર્દાનૈઃ। ઓજ ઇન્દ્રિયપાટવમ્॥ 12-151-21 હિમવચ્છીતલઃ। અગ્નિવત્ક્રૂરઃ। ઘોરો યમસ્તદ્વદ્ગુણદોષવિચારકઃ। લાઙ્ગવદ્દુષ્ટમૂલોન્મૂલનપરઃ। અશનિવદાકસ્મિકપાતો દુષ્ટેષુ હિમાગ્નિઘોષસદૃશ ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-151-23 સકૃત્કૃતાત્પાપાત્પશ્ચાત્તાપમાત્રેણ મુચ્યતે। દ્વિરાવૃત્તાત્પુનર્ન કરિષ્યામીતિ નિયમગ્રહણમાત્રેણ। ત્રિરાવૃત્તાદ્યત્કિંચિદ્ધર્મસ્વીકારમાત્રેણ। બહુકૃત્વેતિ તદભ્યસ્તાત્તુ તીર્થાદિના મુચ્યત ઇતિ શ્લોકદ્વયાર્થઃ। પાદાત્પાપસ્ય મુચ્યત ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-151-30 અઘમર્ષણમૃતં ચ સત્યં ચેતિ ઋક્ત્રયમ્॥ 12-151-32 ફલં દુઃખમ્ ॥ 12-151-33 યસ્ય યોગિન ઉભે અપિ સુખદુઃખે॥ 12-151-35 કર્તૃત્વાભિમાનશૂન્યઃ પાપં કુર્વન્નપિ ન કરોત્યેવેત્યર્ધસ્યાર્થઃ॥ 12-151-36 સંવૃણોતિ વિધત્તે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 152
॥ શ્રીઃ ॥
12.152. અધ્યાયઃ 152
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈદિશનામ્નિ નગરે કેષુચિદ્બ્રાહ્મણેષુ મૃતબાલં શ્મશાનમુપનીય ગૃધ્રજમ્બુકવચનૈર્ઢૌલાયમાનમાનસતથા ચિન્તયત્સુ તત્ર યદૃચ્છાસમાગતપરમેશ્વરેણ પાર્વતીચોદનયા મૃતબાલકોજ્જીવનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-152-0 (71055)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-152-0x (5801)
કચ્ચિત્પિતામહેનાસીચ્છ્રુવં વા દૃષ્ટમેવ ચ।
કચ્ચિન્મર્ત્યો મૃતો રાજન્પુનરુજ્જીવિતોઽભવત્॥ 12-152-1 (71056)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-152-2x (5802)
શૃણુ પાર્થ યથાવૃત્તમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગૃધ્રજમ્બુકસંવાદં યો વૃત્તો વૈદિશે પુરે॥ 12-152-2 (71057)
કસ્યચિદ્બ્રાહ્મણસ્યાસીદ્દુઃખલબ્ધઃ સુતો મૃતઃ।
બાલ એવ વિશાલાક્ષો બાલગ્રહનિપીડિતઃ॥ 12-152-3 (71058)
દુઃખિતાઃ કેચિદાદાય બાલમપ્રાપ્તયોવનમ્।
કુલસર્વસ્વભૂતં વૈ રુદન્તઃ શોકકર્શિતાઃ॥ 12-152-4 (71059)
બાલં મૃતં ગૃહીત્વાઽથ શ્મશાનાભિમુખાઃ સ્થિતાઃ।
અઙ્ગેનાઙ્ગં સમાક્રસ્ય રુરુદુર્ભૃશદુઃખિતાઃ॥ 12-152-5 (71060)
શોચન્તસ્તસ્ય પૂર્વોક્તાન્ભાષિતાંશ્ચાસકૃત્પુનઃ।
તં બાલં ભૂતલે ક્ષિપ્ય પ્રતિગન્તું ન શક્નુયુઃ॥ 12-152-6 (71061)
તેષાં રુદિતશબ્દેન ગૃધ્રોઽભ્યેત્ય વચોઽબ્રવીત્।
પ્રેતાત્મકમિમંકાલે ત્યક્ત્વા ગચ્છત માચિરમ્॥ 12-152-7 (71062)
ઇહ પુંસાં સહસ્રાણિ સ્ત્રીસહસ્રાણિ ચૈવ હ।
સમાનીતાનિ કાલેન હિત્વા વૈ યાન્તિ બાન્ધવાઃ॥ 12-152-8 (71063)
સંપશ્યત જગત્સર્વં સુખદુઃખૈરધિષ્ઠિતમ્।
સંયોગો વિપ્રયોગશ્ચ પર્યાયેણોપલભ્યતે॥ 12-152-9 (71064)
ગૃહીત્વા યે ચ ગચ્છન્તિ યેઽનુયાન્તિ ચ તાન્મૃતાન્।
તેઽપ્યાયુષઃ પ્રમાણેન સ્વેન ગચ્છન્તિ જન્તવઃ॥ 12-152-10 (71065)
અલં સ્થિત્વા શ્મશાનેઽસ્મિન્ગૃધ્રગોમાયુસંકુલે।
કઙ્કાલબહુલે ઘોરે સર્વપ્રાણિભયંકરે॥ 12-152-11 (71066)
ન પુનર્જીવિતઃ કશ્ચિત્કાલધર્મમુપાગતઃ।
પ્રિયો વા યદિ વા દ્વેષ્યઃ પ્રાણિનાં ગતિરીદૃશી॥ 12-152-12 (71067)
સર્વેણ ખલુ મર્તવ્યં મર્ત્યલોકે પ્રસૂયતા।
કૃતાન્તવિહિતે માર્ગે મૃતં કો જીવયિષ્યતિ॥ 12-152-13 (71068)
દિશાન્તોપચિતો યાવદસ્તં ગચ્છતિ ભાસ્કરઃ।
ગમ્યતાં સ્વમધિષ્ઠાનં સુતસ્નેહં વિસૃજ્ય વૈ॥ 12-152-14 (71069)
તતો ગૃધ્રવચઃ શ્રુત્વા વિક્રોશન્તસ્તદા નૃપ।
બાન્ધવાસ્તેઽભ્યગચ્છન્ત પુત્રમુત્સૃજ્ય ભૂતલે॥ 12-152-15 (71070)
વિનિશ્ચિત્યાથ ચ તદા વિક્રોશન્તસ્તતસ્તતઃ।
[મૃત ઇત્યેવ ગચ્છન્તો નિરાશાસ્તસ્ય દર્શને॥] 12-152-16 (71071)
નિશ્ચિતાર્થાશ્ચ તે સર્વે સંત્યજન્તઃ સ્વમાત્મજમ્।
નિરાશા જીવિતે તસ્ય માર્ગમાવૃત્ય ધિષ્ઠિતાઃ॥ 12-152-17 (71072)
ધ્વાઙ્ક્ષપક્ષસવર્ણસ્તુ બિલાન્નિઃસૃત્ય જમ્બુકઃ।
ગચ્છમાનાન્સ્મ તાનાહ નિર્ઘૃણાઃ ખલુ માનુષાઃ॥ 12-152-18 (71073)
આદિત્યોઽયં સ્થિતો મૂઢાઃ સ્નેહં કુરુત મા ભયમ્।
બહુરૂપો મુહૂર્તાચ્ચ જીવેદપિ ચ બાલકઃ॥ 12-152-19 (71074)
દર્ભાન્ભૂમૌ વિનિક્ષિપ્ય પુત્રસ્નેહવિનાકૃતાઃ।
શ્મશાને સુતમુત્સૃજ્ય કસ્માદ્ગચ્છત નિર્ઘૃણાઃ॥ 12-152-20 (71075)
ન વોઽસ્ત્યસ્મિન્સુતે સ્નેહો બાલે મધુરભાષિણિ।
યસ્ય ભાષિતમાત્રેણ પ્રસાદમધિગચ્છત॥ 12-152-21 (71076)
ન પશ્યધ્વં સુતસ્નેહો યાદૃશઃ પશુપક્ષિણામ્।
ન તેષાં ધારયિત્વા તાન્કશ્ચિદસ્તિ ફલાગમઃ॥ 12-152-22 (71077)
ચતુષ્પાત્પક્ષિકીટાનાં પ્રાણિનાં સ્નેહસઙ્ગિનામ્।
પરલોકગતિસ્થાનાં મુનિયજ્ઞક્રિયામિવ॥ 12-152-23 (71078)
તેષાં પુત્રાભિરામાણામિહ લોકે પરત્ર ચ।
ન ગુણો દૃશ્યતે કશ્ચિત્પ્રજાઃ સંધારયન્તિ ચ॥ 12-152-24 (71079)
અપશ્યતાં પ્રિયાન્પુત્રાન્યેષાં શોકો ન તિષ્ઠતિ।
ન તે પોષણસંપ્રીતા માતાપિતર એવ હિ॥ 12-152-25 (71080)
માનુષાણાં કુતઃ સ્નેહો યેષાં શોકો ન વિદ્યતે।
ઇમં કુલકરં પુત્રં ત્યક્ત્વા ક્વ નુ ગમિષ્યથ॥ 12-152-26 (71081)
ચિરં મુઞ્ચત બાષ્પં ચ ચિરં સ્નેહેનન પશ્યત।
એવંવિધાનિ હીષ્ટાનિ દુસ્ત્યજાનિ વિશેષતઃ॥ 12-152-27 (71082)
ક્ષીણસ્યાથામિશસ્તસ્ય શ્મશાનાભિમુખસ્ય ચ।
બાન્ધવા યત્ર તિષ્ઠતિ તત્રાન્યો નાધિતિષ્ઠતિ॥ 12-152-28 (71083)
સર્વસ્ય દયિતાઃ પ્રાણાઃ સર્વઃ સ્નેહં ચ વિન્દતિ।
તિર્યગ્યોનિષ્વપિ સંતાં સ્નેહં પશ્યત યાદૃશમ્॥ 12-152-29 (71084)
ત્યક્ત્વા કથં ગચ્છથેમં પદ્મલોલાયતેક્ષણમ્।
યથા નવોદ્વાહકૃતં સ્નાનમાલ્યવિભૂષિતમ્। 12-152-30 (71085)
જમ્બુકસ્ય વચઃ શ્રુત્વા કૃપણં પરિદેવતઃ।
ન્યવર્તન્ત તદા સર્વે બાલાર્થં તે સ્મ માનુષાઃ॥ 12-152-31 (71086)
ગૃધ્ર ઉવાચ। 12-152-32x (5803)
અહો બત નૃશંસેન જમ્બુકેનાલ્પમેધસા।
ક્ષુદ્રેણોક્તા હીનસત્વા માનુષાઃ કિં નિવર્તથ॥ 12-152-32 (71087)
પઞ્ચભૂતપરિત્યક્તં શુષ્કં કાષ્ઠત્વમાગતમ્।
કસ્માચ્છોચથ નિશ્ચેષ્ટમાત્માનં કિં ન શોચથ॥ 12-152-33 (71088)
તપઃ કુરુત વૈ તીવ્રં મુચ્યધ્વં યેન કિલ્બિષાત્।
તપસા લભ્યતે સર્વં વિલાપઃ કિં કરિષ્યતિ॥ 12-152-34 (71089)
અનિષ્ટાનિ ન ભાગ્યાનિ જાનીત સ્વંસ્વમાત્મના।
યેન ગચ્છતિ બાલોઽયં દત્ત્વા શોકમનન્તકમ્॥ 12-152-35 (71090)
ધનં ગાવઃ સુવર્ણં ચ મણિરત્નમથાપિ ચ।
અપત્યં ચ તપોમૂલં તપો યોગાચ્ચ લભ્યતે॥ 12-152-36 (71091)
યથા કૃતા ચ ભૂતેષુ પ્રાપ્યતે સુખદુઃખિતા।
ગૃહીત્વા જાયતે જન્તુર્દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-152-37 (71092)
ન કર્મણા પિતુઃ પુત્રઃ પિતા વ્રા પુત્રકર્મણા।
માર્ગેણાન્યેન ગચ્છન્તિ બદ્ધાઃ સુકૃતદુષ્કૃતૈઃ॥ 12-152-38 (71093)
ધર્મં ચરત યત્નેન તથાઽધર્માન્નિવર્તત।
વર્તધ્વં ચ યથાકાલં દૈવતેષુ દ્વિજેષુ ચ॥ 12-152-39 (71094)
શોકં ત્યજત દૈન્યં ચ સુતસ્નેહાન્નિવર્તત।
ત્યજ્યતામયમાક્રોશસ્તતઃ શીઘ્રં નિવર્તત॥ 12-152-40 (71095)
યત્કરોતિ શુભં કર્મ તથા કર્મ સુદારુણમ્।
તત્કર્તૈવ સમશ્નાતિ બાન્ધવાનાં કિમત્ર હ॥ 12-152-41 (71096)
ઇહ ત્યક્ત્વા ન તિષ્ઠન્તિ બાન્ધવા બાન્ધવં પ્રિયમ્।
સ્નેહમુત્સૃજ્ય ગચ્છન્તિ બાષ્પપૂર્ણાવિલેક્ષણાઃ॥ 12-152-42 (71097)
પ્રાજ્ઞો વા યદિ વા મૂર્ખઃ સધનો નિર્ધનોઽપિ વા।
સર્વઃ કાલવશં યાતિ શુભાશુભસમન્વિતઃ॥ 12-152-43 (71098)
કિં કરિષ્યથ શોચિત્વા મૃતં કિમનુશોચથ।
સર્વસ્ય હિ પ્રભુઃ કાલો ધર્મતઃ સમદર્શનઃ॥ 12-152-44 (71099)
યૌવનસ્થાંશ્ચ બાલાંશ્ચ બૃદ્ધાન્ગર્ભગતાનપિ।
સર્વાનાવિશતે મૃત્યુરેવંભૂતમિદં જગત્॥ 12-152-45 (71100)
જમ્બુક ઉવાચ। 12-152-46x (5804)
અહો મન્દીકૃતઃ સ્નેહો ગૃધ્રેણેહાલ્પબુદ્ધિના।
પુત્રસ્નેહાભિભૂતાનાં યુષ્માકં શોચતાં ભૃશમ્॥ 12-152-46 (71101)
સમૈઃ સમ્યક્પ્રયુક્તૈશ્ચ વચનૈર્હેતુદર્શનૈઃ।
`સર્વમેતત્પ્રપદ્યાશુ કુરુધ્વં વા વિચારણાં।'
યદ્ગચ્છથ જલસ્થાનં સ્નેહમુત્સૃજ્ય દુસ્ત્યજમ્॥ 12-152-47 (71102)
અહો પુત્રવિયોગેન મૃતશૂન્યોપસેવનાત્।
ક્રોશતાં વા ભૃશં દુઃખં વિવત્સાનાં ગવામિવ॥ 12-152-48 (71103)
અદ્ય શોકં વિજાનામિ માનુષાણાં મહીતલે।
સ્નેહં હિ કારણં કૃત્વા મમાપ્યશ્રૂણ્યથાપતન્॥ 12-152-49 (71104)
યત્નો હિ સતતં કાર્યસ્તતો દૈવેન સિદ્ધ્યતિ।
દૈવં પુરુષકારશ્ચ કૃતાન્તેનોપપદ્યતે॥ 12-152-50 (71105)
અનિર્વેદઃ સદા કાર્યો નિર્વેદાદ્ધિ કુતઃ સુખમ્।
પ્રયત્નાત્પ્રાપ્યતે હ્યર્થઃ કસ્માદ્ગચ્છથ નિર્દયમ્॥ 12-152-51 (71106)
આત્મમાંસોપવૃત્તં ચ શરીરાર્ધમર્યી તનુમ્।
પિતૄણાં વંશકર્તારં વને ત્યક્ત્વા ક્વ યાસ્યથ॥ 12-152-52 (71107)
અથવાઽસ્તં ગતે સૂર્યે સંધ્યાકાલ ઉપસ્થિતે।
તતો નેષ્યશ્ચ વા પુત્રમિહસ્થા વા ભવિષ્યથ॥ 12-152-53 (71108)
ગૃધ્ર ઉવાચ। 12-152-54x (5805)
અદ્ય વર્ષસહસ્રં મે સાગ્રં જાતસ્ય માનુષાઃ।
ન ચ પશ્યામિ જીવન્તં મૃતં સ્ત્રીપુંનપુંસકમ્॥ 12-152-54 (71109)
મૃતા ગર્ભેષુ જાયન્તે જાતમાત્રા મ્રિયન્તિ ચ।
ચંક્રમન્તો મ્રિયન્તે ચ યૌવનસ્થાસ્તથા પરે॥ 12-152-55 (71110)
અનિત્યાનીહ ભાગ્યાનિ ચતુષ્પાત્પક્ષિણામપિ।
જઙ્ગમાજઙ્ગમાનાં ચ હ્યાયુરગ્રેઽવતિષ્ઠતે॥ 12-152-56 (71111)
ઇષ્ટદારવિયુક્તાશ્ચ પુત્રશોકાન્વિતાસ્તથા।
દહ્યમાનાઃ સ્મ શોકેન ગૃહં ગચ્છન્તિ નિત્યશઃ॥ 12-152-57 (71112)
અનિષ્ટાનાં સહસ્રાણિ તથેષ્ટાનાં શતાનિ ચ।
ઉત્સૃજ્યેહ પ્રયાતા વૈ બાન્ધવા ભૃશદુઃખિતાઃ॥ 12-152-58 (71113)
ત્યજ્યતામેષ નિસ્તેજાઃ શૂન્યઃ કાષ્ઠત્વમાગતઃ।
અન્યદેહવિષક્તં હિ શિશું કાષ્ઠમુપાસથ॥ 12-152-59 (71114)
ત્યક્તજીવસ્ય વૈ બાષ્પં કસ્માદ્ધિત્વા ન ગચ્છત।
નિરર્થકો હ્યયં સ્નેહો નિષ્ફલશ્ચ પરિશ્રમઃ॥ 12-152-60 (71115)
ન ચ ક્ષુર્ભ્યાં ન કર્ણાભ્યાં ચ શૃણોતિ સ પશ્યતિ।
કસ્માદેનં સપ્નુત્સૃજ્ય ન ગૃહાન્ગચ્છતાશુ વૈ॥ 12-152-61 (71116)
મોક્ષધર્માશ્રિતૈર્વાક્યૈર્હેતુમદ્ભિઃ સુનિષ્ઠુરૈઃ।
ભયોક્તા ગચ્છત ક્ષિપ્રં સ્વં સ્વમેવ નિવેશનમ્॥ 12-152-62 (71117)
પ્રજ્ઞાવિજ્ઞાનયુક્તેન બુદ્ધિસંજ્ઞાપ્રદાયિના।
વચ્ચં શ્રાવિતા નૂનં માનુષાઃ સંનિવર્તથ॥ 12-152-63 (71118)
[શોકો દ્વિગુણતાં યાતિ દૃષ્ટ્વા સ્મૃત્વા ચ ચેષ્ટિતમ્।
ઇત્યેતદ્વચનં શ્રુત્વા સન્નિવૃત્તાસ્તુ માનુષાઃ।
અપશ્યત્તં તદા સુપ્તં દ્રુતમાગત્ય જમ્બુકઃ॥] 12-152-64 (71119)
જમ્બુક ઉવાચ। 12-152-65x (5806)
ઇમં કનકવર્ણાભં ભૂષણૈઃ સમલંકૃતમ્।
ગૃધ્રવાક્યાત્કથં પુત્રં ત્યક્ષ્યધ્વં પિતૃપિણ્ડદમ્॥ 12-152-65 (71120)
ન સ્નેહસ્ય ચ વિચ્છેદો વિલાપરુદિતસ્ય ચ।
મૃતસ્યાસ્ય પરિત્યાગાત્તાપો વૈ ભવિતા ધ્રુવમ્॥ 12-152-66 (71121)
શ્રૂયતે શમ્બુકે શૂદ્રે હતે બ્રાહ્મણદારકઃ।
જીવિતો ધર્મમાસાદ્ય રામાત્સત્યપરાક્રમાત્॥ 12-152-67 (71122)
તથા શ્વૈત્યસ્ય રાજર્ષેર્બાલો દિષ્ટાન્તમાગતઃ।
મુનિના ધર્મનિષ્ઠેન મૃતઃ સંજીવિતઃ પુનઃ॥ 12-152-68 (71123)
તથા કશ્ચિદ્ભવેત્સિદ્ધો મુનિર્વા દેવતાપિ વા।
કૃપણાનામનુક્રોશં કુર્યાદ્વો રુદતામિહ॥ 12-152-69 (71124)
ઇત્યુક્તાસ્તે ન્યવર્તન્ત શોકાર્તાઃ પુત્રવત્સલાઃ।
અઙ્કે શિરઃ સમાધાય રુરુદુર્બહુવિસ્તરમ્।
તેષાં રુદિતશબ્દેન ગૃધ્રોઽભ્યેત્ય વચોઽબ્રવીત્॥ 12-152-70 (71125)
અશ્રુપાતપરિક્લિન્નઃ પાણિસ્પર્શપ્રપીડિતઃ।
ધર્મરાજપ્રયોગાચ્ચ દીર્ઘનિદ્રાં પ્રવેશિતઃ॥ 12-152-71 (71126)
`તપસાઽપિ હિ સંયુક્તો જનઃ કાલેન હન્યતે।
સર્વસ્નેહાવસક્તાનામિદં હિ સ્નેહવર્તનમ્॥' 12-152-72 (71127)
બાલવૃદ્ધસહસ્રાણિ સદા સંત્યજ્ય બાન્ધવાઃ।
દિનાનિ ચૈવ રાત્રીશ્ચ દુઃખં તિષ્ઠન્તિ ભૂતલે॥ 12-152-73 (71128)
અલં નિર્બન્ધમાગત્ય શોકસ્ય પરિવારણમ્।
અપ્રત્યયં કુતો હ્યસ્ય પુનરદ્યેહ જીવિતમ્॥ 12-152-74 (71129)
`નૈષ જમ્બુકવાક્યેન પુનઃ પ્રાપ્સ્યતિ જીવિતમ્।'
મૃતસ્યોત્સૃષ્ટદેહસ્ય પુનર્દેહો ન વિદ્યતે॥ 12-152-75 (71130)
નૈવ મૂર્તિપ્રદાનેન જમ્બુકસ્ય શતૈરપિ।
ન સ જીવયિતું શક્યો બાલો વર્ષશતૈરપિ॥ 12-152-76 (71131)
અથ રુદ્રઃ કુમારો વા બ્રહ્મા વા વિષ્ણુરેવ ચ।
વરમસ્મૈ પ્રયચ્છન્તિ તતો જીવેદયં શિશુઃ॥ 12-152-77 (71132)
નૈવ બાષ્પવિમોક્ષેણ ન વા શ્વાસકૃતેન ચ।
ન દીર્ઘરુદિતેનાયં પુનર્જીવં ગમિષ્યતિ॥ 12-152-78 (71133)
અહં ચ ક્રોષ્ટુકશ્ચૈવ યૂયં યે ચાસ્ય બાન્ધવાઃ।
ધર્માધર્મૌ ગૃહીત્વેહ સર્વે વર્તામહેઽધ્વનિ॥ 12-152-79 (71134)
અપ્રિયં પરુષં ચાપિ પરદ્રોહં પરસ્ત્રિયમ્।
અધર્મમનૃતં ચૈવ દૂરાત્પ્રાજ્ઞો વિવર્જયેત્॥ 12-152-80 (71135)
ધર્મં સત્યં શ્રુતં ન્યાય્યં મહતીં પ્રાણિનાં દયામ્।
અજિહ્નત્વમશાઠ્યં ચ યત્નતઃ પરિમાર્ગત॥ 12-152-81 (71136)
માતરં પિતરં વાઽપિ બાન્ધવાન્સુહૃદસ્તથા।
જીવતો યે ન પશ્યતિ તેષાં ધર્મવિપર્યયઃ॥ 12-152-82 (71137)
યો ન પશ્યતિ ચક્ષુર્ભ્યાં નેઙ્ગતે ચ કથંચન।
તસ્ય નિષ્ઠાવસાનાન્તે રુદન્તાઃ કિં કરિષ્યથ॥ 12-152-83 (71138)
ઇત્યુક્તાસ્તે સુતં ત્યક્ત્વા ભૂમૌ શોકપરિપ્લુતાઃ।
દહ્યમાનાઃ સુતસ્નેહાત્પ્રયયુર્બાન્ધવા ગૃહમ્॥ 12-152-84 (71139)
જમ્બુક ઉવાચ। 12-152-85x (5807)
દારુણો મર્ત્યલોકોઽયં સર્વપ્રાણિવિનાશનઃ।
ઇષ્ટબન્ધુવિયોગશ્ચ તથેહાલ્પં ચ જીવિતમ્॥ 12-152-85 (71140)
બહ્વલીકમસત્યં ચાપ્યતિવાદાપ્રિયંવદમ્।
ઇમં પ્રેક્ષ્ય પુનર્ભાવં દુઃખશોકવિવર્ધનમ્।
ન મે માનુષલોકોઽયં મુહૂર્તમપિ રોચતે॥ 12-152-86 (71141)
અહો ધિગ્ગૃધ્રવાક્યેન યથૈવાબુદ્ધયસ્તથા।
કથં ગચ્છથ નિઃસ્નેહાઃ સુતસ્નેહં વિસૃજ્ય ચ॥ 12-152-87 (71142)
પ્રદીપ્તાઃ પુત્રશોકેન સન્નિવર્તથ માનુષાઃ।
શ્રુત્વા ગૃધ્રસ્ય વચનં પાપસ્યેહાકૃતાત્મનઃ॥ 12-152-88 (71143)
સુખસ્યાનન્તરં દુઃખં દુઃખસ્યાનન્તરં સુખમ્।
સુખદુઃખાવૃતે લોકે નાસ્તિ સૌખ્યમનન્તકમ્॥ 12-152-89 (71144)
ઇમં ક્ષિતિતલે ત્યક્ત્વા બાલં રૂપસમન્વિતમ્।
કુલશોભાકરં મૂઢાઃ પુત્રં ત્યક્ત્વા ક્વ યાસ્યથ॥ 12-152-90 (71145)
રૂપયૌવનસંપન્નં દ્યોતમાનમિવ શ્રિયા।
જીવન્તમેવ પશ્યામિ મનસા નાત્ર સંશયઃ॥ 12-152-91 (71146)
વિનાશેનાસ્ય ન હિ વૈ સુખં પ્રાપ્સ્યથ માનુષાઃ।
પુત્રશોકાભિતપ્તાનાં મૃતમપ્યદ્ય વઃ ક્ષમમ્॥ 12-152-92 (71147)
દુઃખસંભાવનં કૃત્વા ધારયિત્વા સુખં સ્વયમ્।
ત્યક્ત્વા ગમિષ્યથ ક્વાદ્ય સમુત્સૃજ્યાલ્પબુદ્ધિવત્॥ 12-152-93 (71148)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-152-94x (5808)
તથા ધર્મવિરોધેન પ્રિયમિથ્યાભિધાયિનામ્।
શ્મશાનવાસિના નિત્યં રાત્રિં મૃગયતા નૃપ॥ 12-152-94 (71149)
તતો મધ્યસ્થતાં નીતા વચનૈરમૃતોપમૈઃ।
જમ્બુકેન સ્વકાર્યાર્થં બાન્ધવાસ્તત્ર વારિતાઃ॥ 12-152-95 (71150)
ગૃધ્ર ઉવાચ। 12-152-96x (5809)
અયં પ્રેતસમાકીર્ણો યક્ષરાક્ષસસેવિતઃ।
દારુણઃ કાનનોદ્દેશઃ કૌશિકૈરભિનાદિતઃ॥ 12-152-96 (71151)
ભીમઃ સુઘોરશ્ચ તથા નીલમેઘસમપ્રભઃ।
અસ્મિઞ્શવં પરિત્યજ્ય પ્રેતકાર્યાણ્યુપાસત॥ 12-152-97 (71152)
ભાનુર્યાવન્ન યાત્યસ્તં યાવચ્ચ વિમલા દિશઃ।
તાવદેનં પરિત્યજ્ય પ્રેતકાર્યાણ્યુપાસત॥ 12-152-98 (71153)
નદન્તિ પરુષં શ્યેનાઃ શિવાઃ ક્રોશન્તિ દારુણમ્।
મૃગેન્દ્રાઃ પ્રતિનર્દન્તિ રવિરસ્તં ચ ગચ્છતિ॥ 12-152-99 (71154)
ચિતા ધૂમેન નીલેન સંરજ્યન્તે ચ પાદપાઃ।
શ્મશાને ચ નિરાહારાઃ પ્રતિનર્દન્તિ દેવતાઃ॥ 12-152-100 (71155)
સર્વે વિકૃતદેહાશ્ચાપ્યસ્મિન્દેશે સુદારુણે।
યુષ્માન્પ્રધર્ષયિષ્યન્તિ વિકૃતા માંસભોજિનઃ॥ 12-152-101 (71156)
ક્રૂરશ્ચાયં વનોદ્દેશો ભયમદ્ય ભવિષ્યતિ।
ત્યજ્યતાં કાષ્ઠભૂતોઽયં મુચ્યતાં જામ્બુકં વચઃ॥ 12-152-102 (71157)
યદિ જમ્બુકવાક્યાનિ નિષ્ફલાન્યનૃતાનિ ચ।
શ્રોષ્યથ ભ્રષ્ટવિજ્ઞાનાસ્તતઃ સર્વે વિનઙ્ક્ષ્યથ॥ 12-152-103 (71158)
જમ્બુક ઉવાચ। 12-152-104x (5810)
સ્થીયતાં વો ન ભેતવ્યં યાવત્તપતિ ભાસ્કરઃ।
તાવદસ્મિન્સુતે સ્નેહાદનિર્વેદેન વર્તત॥ 12-152-104 (71159)
સ્વૈરં રુદન્તો વિસ્રબ્ધાશ્ચિરં સ્નેહેન પશ્યત।
`દારુણેઽસ્મિન્વનોદ્દેશે ભયં વો ન ભવિષ્યતિ॥ 12-152-105 (71160)
અયં સૌમ્યો વનોદ્દેશઃ પિતૃણાં નિધનાકરઃ।'
સ્થીયતાં યાવદાદિત્યઃ કિંવઃ ક્રવ્યાદભાષિતૈઃ॥ 12-152-106 (71161)
યદિ ગૃધ્રસ્ય વાક્યાનિ તીવ્રાણિ રભસાનિ ચ।
ગૃહ્ણીત મોહિતાત્માનઃ સુતો વો ન ભવિષ્યતિ॥ 12-152-107 (71162)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-152-108x (5811)
ગૃધ્રો નાસ્તમિતેઽભ્યેતિ તિષ્ઠેન્નક્તં ચ જમ્બુકઃ।
મૃતસ્ય તં પરિજનમૂચતુસ્તૌ ક્ષુધાન્વિતૌ॥ 12-152-108 (71163)
સ્વકાર્યબદ્ધકક્ષૌ તૌ રાજન્ગૃધ્રોઽથ જમ્બુકઃ।
ક્ષુત્પિપાસાપરિશ્રાન્તૌ શાસ્ત્રમાલમ્બ્ય જલ્પતઃ॥ 12-152-109 (71164)
તયોર્વિજ્ઞાનવિદુષોર્દ્વયોર્મૃગપતત્રિણોઃ।
વાક્યૈરમૃતકલ્પૈસ્તૈઃ પ્રતિષ્ઠન્તે વ્રજન્તિ ચ॥ 12-152-110 (71165)
શોકદૈન્યસમાવિષ્ટા રુદન્તસ્તસ્થિરે તદા।
સ્વકાર્યકુશલાભ્યાં તે સંભ્રામ્યન્તે હ નૈપુણાત્॥ 12-152-111 (71166)
તથા તયોર્વિવદતોર્વિજ્ઞાનવિદુષોર્દ્વયોઃ।
બાન્ધવાનાં સ્થિતાનાં ચાપ્યુપાતિષ્ઠત શંકરઃ॥ 12-152-112 (71167)
દેવ્યા પ્રણોદિતો દેવઃ કારુણ્યાર્દ્રીકૃતેક્ષણઃ।
તતસ્તાનાહ મનુજાન્વરદોઽસ્મીતિ શંકરઃ॥ 12-152-113 (71168)
તે પ્રત્યૂચુરિદં વાક્ય દુઃખિતાઃ પ્રણતાઃ સ્થિતાઃ।
એકપુત્રવિહીનાનાં સર્વેષ્નાં જીવિતાર્થિનામ્।
પુત્રસ્ય નો જીવદાનાજ્જીવિતં દાતુમર્હસિ॥ 12-152-114 (71169)
એવમુક્તઃ સ ભગવાન્વારિપૂર્ણેન પાણિના।
જીવં તસ્મૈ કુમારાય પ્રાદાદ્વર્ષશતાનિ વૈ॥ 12-152-115 (71170)
તથા ગોમાયુગૃધ્રાભ્યાં પ્રાદદત્ક્ષુદ્વિનાશનમ્।
વરં પિનાકી ભગવાન્સર્વભૂતહિતે રતઃ॥ 12-152-116 (71171)
તતઃ પ્રણમ્ય તે દેવં શ્રેયોહર્ષસમન્વિતાઃ।
કૃતકૃત્યાઃ સુસંહૃષ્ટાઃ પ્રાતિષ્ઠન્ત તદા વિભો॥ 12-152-117 (71172)
અનિર્વેદેન દીર્ઘેણ નિશ્ચયેન ધ્રુવેણ ચ।
દેવદેવપ્રસાદાચ્ચ ક્ષિપ્રં ફલમવાપ્યતે॥ 12-152-118 (71173)
પશ્ય દૈવસ્ય સંયોગં બાન્ધવાના ચ નિશ્ચયમ્।
કૃપણાનાં તુ રુદતાં કૃતમશ્રુપ્રમાર્જનમ્॥ 12-152-119 (71174)
પશ્ય ચાલ્પેન કાલેન નિશ્ચયાધ્વેષણેન ચ।
પ્રસાદં શંકરાત્પ્રાપ્ય દુઃખિતાઃ સુખમાપ્નુવન્॥ 12-152-120 (71175)
તે વિસ્મિતાઃ પ્રહૃષ્ટાશ્ચ પુત્રસંજીવનાત્પુનઃ।
બભૂવુર્ભરતશ્રેષ્ઠ પ્રસાદાચ્છંકરસ્ય વૈ॥ 12-152-121 (71176)
તતસ્તે ત્વરિતા રાજંસ્ત્યક્ત્વા શોકં શિશૂદ્ભવમ્।
વિવિશુઃ પુત્રમાદાય નગરં હૃષ્ટમાનસાઃ॥ 12-152-122 (71177)
એષા બુદ્ધિઃ સમસ્તાનાં ચાતુર્વર્ણ્યેન દર્શિતા॥ 12-152-123 (71178)
ધર્માર્થમોક્ષસંયુક્તમિતિહાસં પુરાતનમ્।
શ્રુત્વા મનુષ્યઃ સતતમિહામુત્ર પ્રમોદતે॥ ॥ 12-152-124 (71179)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ દ્વિપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 152॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-152-2 યો વૃત્તો નૈમિષે પુરેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-152-5 અઙ્કેનાઙ્કં સમાક્રમ્યેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-152-7 એકાત્મકમિદં લોકે ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-152-8 કિં તૈર્વૈયાતબાન્ધવા ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-152-12 ન પુનર્જીવતે કશ્ચિદિતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-152-13 જીવલોકે પ્રસૂયતેતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-152-14 દિશાન્તોપરતે કાલે ચાસ્તં ગચ્છતિ ભાસ્કર ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-152-22 ન મે સંધારયિત્વા તુ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-152-47 યદ્રચ્છતિ જનશ્ચાયમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-152-69 કશ્ચિલ્લભેત્સિદ્ધ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-152-72 તપસા પિ હિ સંયુક્તા ધનવન્તો મહાધિયઃ। સર્વે મૃત્યુવશં યાન્તિ તદિદં પ્રેતપત્તનમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-152-77 વરમસ્મૈ પ્રયચ્છેયુસ્તત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-152-95 બાન્ધવાસ્તસ્ય ધારિતા ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-152-104 વઃ યુષ્માભિઃ॥ 12-152-108 ગૃધ્રોઽસ્તમિસ્યાહ ગતો ગતો નેચિ ચ જમ્બુકઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-152-119 બાન્ધવાનાં ચ સત્યતામિતિ દ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 153
॥ શ્રીઃ ॥
12.153. અધ્યાયઃ 153
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બલવતિ રિપૌ મોહાદ્વૈરમુત્પાદિતવતા કર્તવ્યવિષયે નિદર્શનતયા શાલ્મલિચરિતકથનોપક્રમઃ॥ 1॥ હિમવતિ પર્વતે મહાશાલ્મલિં દૃષ્ટવતા નારદેન તદ્વર્ણનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-153-0 (71180)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-153-0x (5812)
બલિનઃ પ્રત્યમિત્રસ્ય નિત્યમાસન્નવર્તિનઃ।
ઉણ્કારાપકારાભ્યાં સમર્થસ્યોદ્યતસ્ય ચ॥ 12-153-1 (71181)
મોહાદ્વિકત્થનામાત્રૈરસારોઽલ્પબલો લઘુઃ।
વાગ્ભિરપ્રતિરૂપાભિરભિદ્રુહ્ય પિતામહ॥ 12-153-2 (71182)
આત્મનો બલમાસ્થાય કથં વર્તેત માનવઃ।
આગચ્છતોઽતિક્રુદ્ધસ્ય તસ્યોદ્ધરણકામ્યયા॥ 12-153-3 (71183)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-153-4x (5813)
અત્રાપ્યુદાહન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સંવાદં ભરતશ્રેષ્ઠ શાલ્મલેઃ પવનસ્ય ચ॥ 12-153-4 (71184)
હિમવન્તં સમાસાદ્ય મહાનાસીદ્વનસ્પતિઃ।
વર્ષપૂગાભિસંવૃદ્ધઃ શાખામૂલપલાશવાન્॥ 12-153-5 (71185)
તત્ર સ્મ મત્તમાતઙ્ગા ઘર્માર્તાઃ શ્રમકર્શિતાઃ।
વિશ્રામ્યન્તિ મહાબાહો તથાઽન્યા મૃગજાતયઃ॥ 12-153-6 (71186)
નલ્વમાંત્રપરીણાહો ઘનચ્છાયો વનસ્પતિઃ।
શુકશારિકસંઘુષ્ટઃ પુષ્પવાન્ફલવાનપિ॥ 12-153-7 (71187)
સાર્થકા વણિજશ્ચાપિ તાપસાશ્ચ વનૌકસઃ।
વસન્તિ તત્ર માર્ગસ્થાઃ સુરમ્યે નગસત્તમે॥ 12-153-8 (71188)
તસ્ય તા વિપુલાઃ શાખા દૃષ્ટ્વા સ્કન્ધં ચ સર્વશઃ।
અભિગમ્યાબ્રવીદેનં નારદો ભરતર્ષભ॥ 12-153-9 (71189)
અહો નુ રમણીયસ્ત્વમહો ચાસિ મનોહરઃ।
પ્રીયામહે ત્વયા નિત્યં તરુપ્રવર શાલ્મકે॥ 12-153-10 (71190)
સદૈવ શકુનાસ્તાત મૃગાશ્ચાથ તથા ગજાઃ।
વસન્તિ તવ સંહૃષ્ટા મનોહરતરાસ્તથા॥ 12-153-11 (71191)
તવ શાખા મહાશાખ સ્કન્ધાંશ્ચ વિપુલાંસ્તથા।
ન વૈ પ્રભગ્નાન્પશ્યામિ મારુતેન કથંચન॥ 12-153-12 (71192)
કિંનુ તે પવનસ્તાત પ્રીતિમાનથવા સુહૃત્।
ત્વાં રક્ષતિ સદા યેન વનેઽત્ર પવનો ધ્રુવમ્॥ 12-153-13 (71193)
ભગવાન્પવનઃ સ્થાનાદ્વૃક્ષાનુચ્ચાવચાનપિ।
પર્વતાનાં ચ શિખરાણ્યાચાલયતિ વેગવાન્॥ 12-153-14 (71194)
શોષયત્યેવ પાતાલં વહન્ગન્ધવહઃ શુચિઃ।
સરાંસિ સરિતશ્ચૈવ સાગરાંશ્ચ તથૈવ ચ॥ 12-153-15 (71195)
સંરક્ષતિ ત્વાં પવનઃ સખિત્વેન ન સંશયઃ।
તસ્માત્ત્વં બહુશાખોઽપિ પર્ણવાન્પુષ્પવાનપિ॥ 12-153-16 (71196)
ઇદં ચ રમણીયં તે પ્રતિભાતિ વનસ્પતે।
ય ઇમે વિહગાસ્તાત રમન્તે મુદિતાસ્ત્વયિ॥ 12-153-17 (71197)
એષાં પૃથક્સમસ્તાનાં શ્રૂયતે મધુરસ્વરઃ।
પુષ્પસંમોદને કાલે વાશન્તે હરિયૂથપાઃ॥ 12-153-18 (71198)
તથેમે ગર્જિતા નાગાઃ સ્વયૂથગણશોભિતાઃ।
ઘર્માર્તાસ્ત્વાં સમાસાદ્ય સુખં વિન્દતિ શાલ્મકે। 12-153-19 (71199)
તથૈવ મૃગજાતીભિરન્યાભિરભિશોભસે।
તથા સાર્થાધિવાસૈશ્ચ શોભસે મેરુવદ્દ્રુમ્॥ 12-153-20 (71200)
બ્રાહ્મણૈશ્ચ તપઃ સિદ્ધૈસ્તાપસૈઃ શ્રમણૈસ્તથા।
ત્રિવિષ્ટપસમં મન્યે તવાયતનમેવ હિ॥ ॥ 12-153-21 (71201)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ત્રિપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 153॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-153-7 શુકકોકિલસંધુષ્ટ ઇતિ ધ. પાઠઃ। નલ્વઃ હસ્તાનાં શતચતુષ્ટયમ્। પરીણાહઃ સ્થૂલત્વં વૈપુલ્યમિતિયાવત્॥ 12-153-14 પ્રવાતિ ચ વનસ્થાનાં વૃક્ષાણાં ચ વનાન્યપિ। પર્વતાનાં ચ શિખરાણ્યાકા લયતિ વેગવાન્। ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 154
॥ શ્રીઃ ॥
12.154. અધ્યાયઃ 154
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદેન શાલ્મલિપ્રતિ પર્વતાદિભઞ્જકેનાપિ વાયુના તદીયશાખાયા અપ્યભઞ્જને કારણપ્રશ્ને તેન સાધિક્ષેપમાત્મશાખાભઞ્જને વાયોરશક્તિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-154-0 (71202)
નારદ ઉવાચ। 12-154-0x (5814)
બન્ધુત્વાદથવા સખ્યાચ્છાલ્મલે નાત્ર સંશયઃ।
કસ્માત્ત્વાં રક્ષતે નિત્યં ભીમઃ સર્વત્રગોઽનિલઃ॥ 12-154-1 (71203)
તદ્ભાવં પરમં વાયોઃ શાલ્મકે ત્વમુપાગતઃ।
તવાહમસ્મીતિ સદા યેન રક્ષતિ મારુતઃ॥ 12-154-2 (71204)
ન તં પશ્યામ્યહં વૃક્ષં પર્વતં વેશ્મ ચેદૃશમ્।
યં ન વાયુબલાદ્ભગ્નં પૃથિવ્યામિતિ મે મતિઃ॥ 12-154-3 (71205)
ત્વં પુનઃ કારણૈર્નૂનં રક્ષ્યસે શાલ્મલે યથા।
વાયુના સપરીવારસ્તેન તિષ્ઠસ્યસંશયમ્॥ 12-154-4 (71206)
શાલ્મલિરુવાચ। 12-154-5x (5815)
ન મે વાયુઃ સખા બ્રહ્મન્ન બન્ધુર્મમ નારદ।
ચિરં મે પ્રીયતે નૈવ યેન માં રક્ષતેઽનિલઃ॥ 12-154-5 (71207)
મમ તેજોબલં ભીમં વાયોરપિ હિ નારદ।
કલામષ્ટાદશીં પ્રાણૈર્ન મે પ્રાપ્નોતિ મારુતઃ॥ 12-154-6 (71208)
આગચ્છન્પરુષો વાયુર્મયા વિષ્ટમ્ભિતો બલાત્।
ભઞ્જન્દ્રુમાન્પર્વતાંશ્ચ યચ્ચાન્યત્સ્થાણુજઙ્ગમમ્॥ 12-154-7 (71209)
સ મયા બહુશો ભગ્નઃ પ્રભઞ્જન્વૈ પ્રભઞ્જનઃ।
તસ્માન્ન વિભ્યે દેવર્ષે ક્રુદ્ધાદપિ સમીરણાત્॥ 12-154-8 (71210)
નારદ ઉવાચ। 12-154-9x (5816)
શાલ્મલે વિપરીતં તે દર્શનં નાત્ર સંશયઃ।
ન હિ વાયોર્બલે નાસ્તિ ભૂતં તુલ્યબલં ક્વચિત્॥ 12-154-9 (71211)
ઇન્દ્રો યમો વૈશ્રવણો વરુણશ્ચ જલેશ્વરઃ।
નૈતેઽપિ તુલ્યા મરુતઃ કિં પુનસ્ત્વં વનસ્પતે॥ 12-154-10 (71212)
યશ્ચ કશ્ચિદપિ પ્રાણી ચેષ્ટતે શાલ્મલે ભુવિ।
સર્વત્ર ભગવાન્વાયુશ્ચેષ્ટાપ્રાણકરઃ પ્રભુઃ॥ 12-154-11 (71213)
એષ ચેષ્ટયતે સમ્યક્પ્રાણિનઃ સમ્યગાયતઃ।
અસમ્યગાયતો ભૂયશ્ચેષ્ટતે વિકૃતં નૃષુ॥ 12-154-12 (71214)
સ ત્વમેવંવિધં વાયું સર્વસત્વભૃતાં વરમ્।
ન પૂજયસિ પૂજ્યન્તં કિમન્યદ્વુદ્ધિલાઘવાત્॥ 12-154-13 (71215)
અસારશ્ચાપિ દુર્મેધાઃ કેવલં બહુ ભાષસે।
ક્રોધાદિભિરવચ્છન્નો મિથ્યા વદસિ શાલ્મલે॥ 12-154-14 (71216)
મમ રોષઃ સમુત્પન્નસ્ત્વય્યેવં સંપ્રભાષતિ।
બ્રવીમ્યેષ સ્વયં વાયોસ્તવ દુર્ભાષિતં બહુ॥ 12-154-15 (71217)
ચન્દનૈઃ સ્યન્દનૈઃ શાલૈઃ સરલૈર્દેવદારુભિઃ।
વેતસૈર્ધન્વનૈશ્ચાપિ યે ચાન્યે બલવત્તરાઃ।
તૈશ્ચાપિ નૈવં દુર્બુદ્ધે ક્ષિપ્તો વાયુઃ કૃતાત્મભિઃ॥ 12-154-16 (71218)
તેઽપિ જાનન્તિ વાયોશ્ચ બલમાત્મન એવ ચ।
તસ્માત્તે નાવમન્યન્તે શ્વસનં તરુસત્તમાઃ॥ 12-154-17 (71219)
ત્વં તુ મોહાન્ન જાનીપે વાયોર્બલમનન્તકમ્।
એવં તસ્માદ્ગમિષ્યામિ સકાશં માતરિશ્વનઃ॥ ॥ 12-154-18 (71220)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ચતુઃપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 154॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-154-2 ન્યગ્ભાવં પરમં વાયોરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-154-5 પરમેષ્ઠી તથા નૈવ યેન રક્ષતિ વાનિલ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 155
॥ શ્રીઃ ॥
12.155. અધ્યાયઃ 155
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદસૂચિતેન વાયુના શાલ્મલિમેત્ય પરેદ્યુસ્તદ્ભઞ્જનપ્રતિજ્ઞાનમ્॥ 1॥ વાયુબલજ્ઞેન શાલ્મલિના તદાગમનાત્પ્રાગેવ સ્વેનૈવ સ્વીયશાખાવશાતનપૂર્વકમવસ્થાનમ્॥ 2॥ પરેદ્યુરાગતેન વાયુના તંપ્રતિ તત્કૃતશાખાવશાતનસ્યાપિ સ્વબલપ્રયોજ્યત્વોક્તિઃ॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-155-0 (71221)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-155-0x (5817)
એવમુક્ત્વા તુ રાજેન્દ્ર શાલ્મલિં બ્રહ્મવિત્તમઃ।
નારદઃ પવને સર્વં શાલ્મલેર્વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-155-1 (71222)
નારદ ઉવાચ। 12-155-2x (5818)
હિમવત્પૃષ્ઠજઃ કશ્ચિચ્છાલ્મલિઃ પરિવારવાન્।
બૃહન્મૂલો બૃહચ્છાયઃ સ ત્વાં વાયોઽવમન્યતે॥ 12-155-2 (71223)
બહુવ્યાક્ષેપયુક્તાનિ ત્વામાહ વચનાનિ સઃ।
ન યુક્તાનિ મયા વાયો તાનિ વક્તું તવાગ્રતઃ॥ 12-155-3 (71224)
જાનામિ ત્વામહં વાયો સર્વપ્રાણભૃતાં વરમ્।
વરિષ્ઠં ચ ગરિષ્ઠં ચ સર્વલોકેશ્વરં પ્રભુમ્॥ 12-155-4 (71225)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-155-5x (5819)
એતત્તુ વચનં શ્રુત્વા નારદસ્ય સમીરણઃ।
શાલ્મલિં તમુપાગમ્ય ક્રુદ્ધો વચનમબ્રવીત્॥ 12-155-5 (71226)
વાયુરુવાચ। 12-155-6x (5820)
શાલ્મલે નારદો ગચ્છંસ્ત્વયોક્તો મદ્વિગર્હણમ્।
અહં વાયુઃ પ્રભાવં તે દર્શયામ્યાત્મનો બલમ્॥ 12-155-6 (71227)
નાહં ત્વાં નાભિજાનામિ વિદિતશ્ચાસિ મે દ્રુમ્।
પિતામહઃ પ્રજાસર્ગે ત્વયિ વિશ્રાન્તવાન્પ્રભુઃ॥ 12-155-7 (71228)
તસ્ય વિશ્રમણાદેવ પ્રસાદૌ મત્કૃતસ્તવ।
અભૂત્તસ્ય પ્રસાદાત્ત્વાં ન ભજ્યામિ દ્રુમાધમ્॥ 12-155-8 (71229)
યન્માં ત્વમવજાનીષે યથાઽન્યં પ્રાકૃતં તથા।
દર્શયામ્યેષ ચાત્માનં યથા માં નાવમન્યસે॥ 12-155-9 (71230)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-155-10x (5821)
એવમુક્તસ્તતઃ પ્રાહ શાલ્મલિઃ પ્રહસન્નિવ।
પવન ત્વં વને ક્રુદ્ધો દર્શયાત્માનમાત્મના॥ 12-155-10 (71231)
મયિ વૈ મુચ્યતાં ક્રોધઃ કિં મે ક્રુદ્ધઃ કરિષ્યસિ।
ન તે બિભેમિ પવન યદ્યપિ ત્વં સ્વયં પ્રભુઃ।
બલાધિકોઽહં ત્વત્તશ્ચ ન ભીઃ કાર્યા મયા તવ॥ 12-155-11 (71232)
યે તુ બુદ્ધ્યા હિ બલિનસ્તે ભવન્તિ બલીયસઃ।
પ્રાણમાત્રબલા યે વૈ નૈવ તે બલિનો મતાઃ॥ 12-155-12 (71233)
ઇત્યેવમુક્તઃ પવનઃ શ્વ ઇત્યેવાબ્રવીદ્વચઃ।
દર્શયિષ્યામિ તે તેજસ્તતો રાત્રિરુપાગમત્॥ 12-155-13 (71234)
અથ નિશ્ચિત્ય મનસા શાલ્મલિર્વૈરધારણમ્।
પશ્યમાનસ્તદાત્માનમસમં માતરિશ્વના॥ 12-155-14 (71235)
નારદે યન્મયા પ્રોક્તં વચનં પ્રતિ તન્મૃષા।
અસમર્થો હ્યહં વાયોર્બલેન બલવાન્હિ સઃ॥ 12-155-15 (71236)
મારુતો બલ્યાન્નિત્યં યથા વૈ નારદોઽબ્રવીત્।
અહં તુ દુર્બલોઽન્યેભ્યો વૃક્ષેભ્યો નાત્ર સંશયઃ॥ 12-155-16 (71237)
કિં તુ બુદ્ધ્યા સમો નાસ્તિ મમ કશ્ચિદ્વનસ્પતિઃ।
તદહં બુદ્ધિમાસ્થાય ભયં ત્યક્ષ્યે સમીરણાત્॥ 12-155-17 (71238)
યદિ તાં બુદ્ધિમાસ્થાય તિષ્ઠેયુઃ પર્ણિનો વને।
અરિષ્ટાઃ સ્યુઃ સદા ક્રુદ્ધાત્પવનાન્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-155-18 (71239)
તે તુ બાલા ન જાનન્તિ યથા નૈતાન્સમીરણઃ।
સમીરયેત સંક્રુદ્ધો યથા જાનામ્યહં તથા॥ 12-155-19 (71240)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-155-20x (5822)
તતો નિશ્ચિત્ય મનસા શાલ્મલિઃ ક્ષુભિતસ્તદા।
શાખાઃ સ્કન્ધાન્પ્રશાખાશ્ચ સ્વયમેવ વ્યશાતયત્॥ 12-155-20 (71241)
સ પરિત્યજ્ય શાખાશ્ચ પત્રાણિ કુસુમાનિ ચ।
પ્રભાતે વાયુમાયાન્તં પ્રેક્ષતે સ્મ વનસ્પતિઃ॥ 12-155-21 (71242)
તતઃ ક્રુદ્ધઃ શ્વસન્વાયુઃ પાતયન્વૈ મહાદ્રુમાન્।
આજગામાથ તં દેશમાસ્તે યત્ર સ શાલ્મલિઃ॥ 12-155-22 (71243)
તં હીનપર્ણં પતિતાગ્રશાખં
નિશીર્ણપુષ્પં પ્રસમીક્ષ્ય વાયુઃ।
ઉવાચ વાક્યં સ્યયમાન એવં
મુદાયુતઃ શાલ્મલિં રુગ્ણશાખમ્॥ 12-155-23 (71244)
વાયુરુવાચ। 12-155-24x (5823)
અહમપ્યેવમેવ ત્વાં કુર્યાં વૈ શાલ્મલે રુપા।
આત્મના યત્કૃતં કૃચ્છ્રં શાખાનામપકર્પણમ્॥ 12-155-24 (71245)
હીનપુષ્પાગ્રશાખસ્ત્વં શીર્ણાઙ્કુરપલાશકઃ।
આત્મદુર્મન્ત્રિતેનેહ મદ્વીર્યવશગઃ કૃતઃ॥ 12-155-25 (71246)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-155-26x (5824)
એતચ્છ્રુત્વા વચો વાયોઃ શાલ્મલિર્વ્રીડિતસ્તદા।
અતપ્યત વચઃ સ્મૃત્વા નારદો યત્તદાઽબ્રવીત્॥ 12-155-26 (71247)
એવં હિ રાજશાર્દૂલ દુર્બલઃ સન્વલીયસા।
વૈરમાસઞ્જતે બાલસ્તપ્યતે શાલ્મલિર્યથા॥ 12-155-27 (71248)
તસ્માદ્વૈરં ન કુર્વીત દુર્બલો બલવત્તરૈઃ।
શોચેદ્ધિ વૈરં કુર્વાણો યથા વૈ શાલ્મલિસ્તથા॥ 12-155-28 (71249)
ન હિ વૈરં મહાત્માનો વિવૃણ્વન્ત્યપકારિષુ।
શનૈઃ શનૈર્મહારાજ દર્શયન્તિ સ્મ તે બલમ્॥ 12-155-29 (71250)
વૈરં ન કુર્વીત નરો દુર્બુદ્ધિર્બુદ્ધિજીવિના।
બુદ્ધિર્વુદ્ધિમતો યાતિ તૂલષ્વિવ હુતાશનઃ॥ 12-155-30 (71251)
ન હિ બુદ્ધ્યા સમં કિંચિદ્વિદ્યતે પુરુષે નૃપ।
તથા બલેન રાજેન્દ્ર ન સમોઽસ્તીહ કશ્ચન॥ 12-155-31 (71252)
તસ્માત્ક્ષમેત બાલાય જડાન્ધવધિરાય ચ।
બલાધિકાય રાજેન્દ્ર તદ્દૃષ્ટં ત્વયિ શત્રુહન્॥ 12-155-32 (71253)
અક્ષૌહિણ્યો દશૈકા ચ સપ્ત ચૈવ મહાદ્યુતે।
બલેન ન સમા રાજન્નર્જુનસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-155-33 (71254)
નિહતાશ્ચૈવ ભગ્નાશ્ચ પાણ્ડવેન યશસ્વિના।
ચરતા બલમાસ્થાય પાકશાસનિના મૃધે॥ 12-155-34 (71255)
ઉક્તાશ્ચ તે રાજધર્મા આપદ્ધર્માશ્ચ ભારત।
વિસ્તરેણ મહારાજ કિં ભૂયઃ પ્રવ્રવીમિ તે॥ ॥ 12-155-35 (71256)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ પઞ્ચષચ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 155॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-155-8 રક્ષ્યસે તેન દુર્બુદ્ધે નાત્મવીર્યાદ્દ્રુમાધમેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-155-27 વૈરમારભતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-155-30 તૃણેષ્વિવ હુતાશનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 156
॥ શ્રીઃ ॥
12.156. અધ્યાયઃ 156
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ લોભાદીનામનર્થહેતુત્વકથપૂર્વકં તદ્વતાં ગર્હણમ્॥ 1॥ તથા સત્સઙ્ગસ્ય લોભાદિજયીપાયત્વસૂચનાય સતાં પ્રશંસનપૂર્વકં તત્પૂજાવિધાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-156-0 (71257)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-156-0x (5825)
પાપસ્ય યદધિષ્ઠાનં યતઃ પાપં પ્રવર્તતે।
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું તત્ત્વેન ભરતર્ષભ॥ 12-156-1 (71258)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-156-2x (5826)
પાપસ્ય યદધિષ્ઠાનં તચ્છૃણુષ્વ નરાધિપ।
એકો લોભો મહાગ્રાહો લોભાત્પાપં પ્રવર્તતે॥ 12-156-2 (71259)
અતઃ પાપમધર્મશ્ચ તથા દુઃખમનુત્તમમ્।
નિકૃત્યા મૂલમેતદ્ધિ યેન પાપકૃતો જનાઃ॥ 12-156-3 (71260)
લોભાત્ક્રોધઃ પ્રભવતિ લોભાત્કામઃ પ્રવર્તતે।
લોભાન્મોહશ્ચ માયા ચ માનસ્તમ્ભઃ પરાસુતા॥ 12-156-4 (71261)
અક્ષમા હ્રીપરિત્યાગઃ શ્રીનાશો ધર્મસંક્ષયઃ।
અભિધ્યાઽપ્રખ્યતા ચૈવ સર્વં લોભાત્પ્રવર્તતે॥ 12-156-5 (71262)
અત્યાગશ્ચ કુતર્કશ્ચ વિકર્મસુ ચ યાઃ ક્રિયઃ।
કુલવિદ્યામદશ્ચૈવ રૂપૈશ્વર્યમદસ્તથા॥ 12-156-6 (71263)
સર્વભૂતેષ્વભિદ્રોહઃ સર્વભૂતેષ્વસત્કૃતિઃ।
સર્વભૂતેષ્વવિશ્વાસઃ સર્વભૂતેષ્વનાર્જવમ્॥ 12-156-7 (71264)
હરણં પરવિત્તાનાં પરદારાભિમર્શનમ્।
વાગ્વેગો મનસો વેગો નિન્દાવેગસ્તથૈવ ચ॥ 12-156-8 (71265)
ઉપસ્થોદરયોર્વેગો મૃત્યુવેગશ્ચ દારુણઃ।
ઈર્ષ્યાવેગશ્ચ બલવાન્મિથ્યાવેગશ્ચ દુર્જયઃ॥ 12-156-9 (71266)
રસવેગશ્ચ દુર્વાર્યઃ શ્રોત્રવેગશ્ચ દુઃસહ।
કુત્સા વિકત્થા માત્સર્યં પાપં દુષ્કર્મકારિતા।
સાહસાનાં ચ સર્વેષામકાર્યાણાં ક્રિયાસ્તથા॥ 12-156-10 (71267)
આતૌ બાલ્યે ચ કૌમારે યૌવને ચાપિ માનવાઃ।
ન ત્યજન્ત્યાત્મકર્મૈકં યન્ન જીર્યતિ જીર્યતઃ॥ 12-156-11 (71268)
યો ન પૂરયિતું શક્યો લોભઃ પ્રીત્યા કથંચન।
નિત્યં ગમ્ભીરતોયાભિરાપગાભિરિવોદધિઃ॥ 12-156-12 (71269)
ન પ્રહૃષ્યતિ યો લોભૈઃ કામૈર્યશ્ચ ન તૃપ્યતિ।
યો ન દેવૈર્ન ગન્ધર્વૈર્નાસુરૈર્ન મહોરગૈઃ॥ 12-156-13 (71270)
જ્ઞાયતે નૃપ તત્ત્વેન સર્વૈર્ભૂતગણૈસ્તથા।
સ લોભઃ સહ મોહેન વિજેતવ્યો જિતાત્મના॥ 12-156-14 (71271)
દમ્ભો દ્રોહશ્ચ નિન્દા ચ પૈશૂન્યં મત્સરસ્તથા।
ભવન્ત્યેતાનિ કૌરવ્ય લુબ્ધાનામકૃતાત્મનામ્॥ 12-156-15 (71272)
સુમહાન્ત્યપિ શાસ્ત્રાણિ ધારયન્તો બહુશ્રુતાઃ।
છેત્તારઃ સંશયાનાં ચ ક્લિશ્યન્તીહાલ્પબુદ્ધયઃ॥ 12-156-16 (71273)
દ્વેપક્રોધપ્રસક્તાશ્ચ શિષ્ટાચારબહિષ્કૃતાઃ।
અન્તઃક્ષુરા વાઙ્ભધુરાઃ કૃપાશ્છન્નાસ્તૃણૈરિવ॥ 12-156-17 (71274)
ધર્મવૈતંસિકાઃ ક્ષુદ્રા મુષ્ણન્તિ ધ્વજિનો જગત્।
કુર્વતે ચ બહૂન્માર્ગાંસ્તાન્હેતુબલમાશ્રિતાઃ।
સર્વમાર્ગાન્વિલુમ્પન્તિ લોભજ્ઞાનેષ્વવસ્થિતાઃ॥ 12-156-18 (71275)
ધર્મસ્ય હ્રિયમાણસ્ય લોભગ્રસ્તૈર્દુરાત્મભિઃ।
યાયા વિક્રિયતે સંસ્થા તતઃ સાઽપિ પ્રપદ્યતે॥ 12-156-19 (71276)
દર્પઃ બોધો મદઃ સ્વપ્નો હર્ષઃ શોકોઽભિમાનિતા।
એત હિ કૌરવ્ય દૃશ્યન્તે લુબ્ધબુદ્ધિષુ॥ 12-156-20 (71277)
એતાના ટાન્બુદ્ધસ્વ નિત્યં લોભસમન્વિતાન્।
શિષ્ટાંસ્તુ પરિપૃચ્છેથા યાન્વક્ષ્યામિ શુચિવ્રતાન્॥ 12-156-21 (71278)
યેષ્વાવૃત્તિભયં નાસ્તિ પરલોકભયં ન ચ।
નામિપેષુ પ્રસઙ્ગોઽસ્તિ ન પ્રિયેષ્વપ્રિયેષુ ચ॥ 12-156-22 (71279)
શિષ્ટાચારઃ પ્રિયો યેષુ દમો યેષુ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
સુખં દુઃખં સમં યેષાં સત્યં યેષાં પરાયણમ્॥ 12-156-23 (71280)
દાતારો ન ગ્રહીતારો દયાવન્તસ્નથૈવ ચ।
પિતૃદેવાતિથેયાશ્ચ નિત્યોદ્યુક્તાસ્તથૈવ ચ॥ 12-156-24 (71281)
સર્વોપકારિણો વીરાઃ સર્વધર્માનુપાલકાઃ।
સર્વભૂતહિતાશ્ચૈવ સર્વદેયાશ્ચ ભારત॥ 12-156-25 (71282)
ન તે ચાલયિતું શક્યા ધર્મવ્યાહારકારિણઃ।
ન તેષાં ભિદ્યતે વૃત્તં યત્પુરા સાધુભિઃ કૃતમ્॥ 12-156-26 (71283)
ન ત્રાસિનો ન ચપલા ન રૌદ્રાઃ સત્પથે સ્થિતાઃ।
તે સેવ્યાઃ સાધુભિર્નિત્યમસાધૂંશ્ચ વિવર્જયેત્॥ 12-156-27 (71284)
કામક્રોધવ્યપેતા યે નિર્મમા નિરહંકૃતાઃ।
સુવ્રતાઃ સ્થિરમર્યાદાસ્તાનુપાસ્વ ચ પૃચ્છ ચ॥ 12-156-28 (71285)
ન વાગર્થં યશોર્થં વા ધર્મસ્તેપાં યુધિષ્ઠિર॥
અવશ્યં કાર્ય ઇત્યેવ શરીરસ્ય ક્રિયાસ્તથા॥ 12-156-29 (71286)
ત ભયં ક્રોધચાપલ્યે ન શોકસ્તેષુ વિદ્યતે।
ન ધર્મધ્વજિનશ્ચૈવ ન ગુહ્યં કિંચિદાસ્થિતાઃ॥ 12-156-30 (71287)
યેષ્વલોભસ્તથાઽમોહો યે ચ સત્યાર્જવે સ્થિતાઃ।
તેષુ કૌન્તેય રજ્યેથા યેષાં ન ભ્રશ્યતે પુનઃ॥ 12-156-31 (71288)
યે ન હૃષ્યન્તિ લાભેષુ નાલાભેષુ વ્યથન્તિ ચ।
નિર્મમા નિરહંકારાઃ સત્વસ્થાઃ સમદર્શિનઃ॥ 12-156-32 (71289)
લાભાલાભૌ સુખદુઃખે ચ તાત
પ્રિયાપ્રિયે મરણં જીવિતં ચ।
સમાનિ યેષાં સ્થિરવિક્રમાણાં
બુભુત્સતાં સત્યપથે સ્થિતાનામ્॥ 12-156-33 (71290)
ધર્મપ્રિયાંસ્તાન્સુમહાનુભાવાન્
દાન્તોઽપ્રમત્તશ્ચ સમર્ચયેથાઃ।
દૈવાત્સર્વે ગુણવન્તો ભવન્તિ
શુભાશુભે વાક્પ્રલાપાસ્તથાઽન્યે॥ ॥ 12-156-34 (71291)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ષટ્પઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 156॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-156-2 ગ્રાહ ઇવ ગ્રાહો ગ્રાસકર્તા॥ 12-156-3 યેન લોભેન જનાઃ પાપકૃતો ભવન્તિ॥ 12-156-4 પરાસુતા પરાધીનપ્રાણત્વમ્॥ 12-156-5 અભિધ્યા ચિન્તા। અપ્રખ્યતા અપ્રકીતિઃ। અભિધ્યાઽપ્રાવૃતા ચૈવેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-156-6 અત્યાગાદયોઽકાર્યક્રિયાન્તાઃ સર્વે દોષાઃ લોભાત્ પ્રવર્તન્ત ઇતિ પૂર્વોણાન્વયઃ॥ 12-156-11 જાતૌ જન્મનિ॥ 12-156-12 યો ન પૂરયિતું શક્ય ઇત્યાદીનાં સ લોભો જેતવ્ય ઇતિ તૃતીયેનાન્વયઃ॥ 12-156-16 અલ્પેઽપિ ધનાદૌ બુદ્ધિર્યેષાં પવુદ્ધયો લુબ્ધા ઇત્યર્થઃ॥ 12-156-18 ધર્મવૈતંસિકાઃ ધર્મવ્યાજેને એન્ હિંસન્તઃ। ધ્વજિનો ધર્મખ્યાપકાઃ। હેતુબલમિતિ અન્યં સંતોપહેતુતયા પારદાર્યાદેરપિ ધર્મત્વં વર્ણયન્તીતિ ભાવઃ॥ 12-156-19 સંસ્થા સ્થિતિઃ। વિક્રિયતેઽન્યથા ભવતિ॥ 12-156-25 સર્વં પ્રાણપર્યન્તમપિ દેયં પરાર્થે દાતું યોગ્યં યેષાં તે॥ 12-156-28 પૃચ્છ ચ ધર્મમિતિ શેષઃ॥ 12-156-29 ક્રિયા આહારાદયઃ। ન ધનાર્થમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-156-30 ગુહ્યં ગોપનીયમ્॥ 12-156-31 અમોહ ઇતિ ચ્છેદઃ। યેષાં વૃત્તમિતિ શેષઃ॥ 12-156-34 હે શુભ હે ભદ્ર, સર્વે વાક્પ્રલાપા ગુણવન્તો ભવન્તિ। અન્યે તુ મૂઢાનાં વાક્પ્રલાપા અશુભેઽશુભાર્થમેવ ભવન્તીતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 157
॥ શ્રીઃ ॥
12.157. અધ્યાયઃ 157
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યજ્ઞાનલક્ષણાદિપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-157-0 (71292)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-157-0x (5827)
અનર્થાનામધિષ્ઠાનમુક્તો લોભઃ પિતામહ।
અજ્ઞાનમપિ કૌરવ્ય શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ॥ 12-157-1 (71293)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-157-2x (5828)
કરોતિ પાપં યોઽજ્ઞાનાન્નાત્મનો વેત્તિ ચ ક્ષમમ્।
દ્વિષતે સાધુવૃત્તાંશ્ચ સ લોકસ્યૈતિ વાચ્યતામ્॥ 12-157-2 (71294)
અજ્ઞાનાન્નિરયં યાતિ તથા જ્ઞાનેન દુર્ગતિમ્।
અજ્ઞાનાત્ક્લેશમાપ્નોતિ તથાઽઽપત્સુ નિમજ્જતિ॥ 12-157-3 (71295)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-157-4x (5829)
પ્રજાનામપ્રવૃત્તિં ચ જ્ઞાનવૃદ્ધિક્ષયોદયાન્।
મૂલં સ્થાનં ગતિં કાલં કારણં હેતુમેવ ચ॥ 12-157-4 (71296)
શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વેન યથાવદિહ પાર્થિવ।
અજ્ઞાનપ્રસવં હીદં યદ્દુઃખમુપલભ્યતે॥ 12-157-5 (71297)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-157-6x (5830)
રાગો દ્વેષસ્તથા મોહો હર્ષઃ શોકોઽભિમાનિતા।
કામઃ ક્રોધશ્ચ દર્પશ્ચ તન્દ્રી ચાલસ્યમેવ ચ॥ 12-157-6 (71298)
ઇચ્છા દ્વેષસ્તથા તાપઃ પરવૃદ્ધ્યુપતાપિતા।
અજ્ઞાનમેન્નિર્દિષ્ટં પાપાનાં ચૈવ યાઃ ક્રિયાઃ॥ 12-157-7 (71299)
એતસ્ય વા પ્રવૃત્તેશ્ચ વૃદ્ધ્યાદીન્યાંશ્ચ પૃચ્છસિ।
વિસ્તરેણ મહારાજ શૃણુ તચ્ચ વિશેષતઃ॥ 12-157-8 (71300)
ઉભાવેતૌ સમફલૌ સમદોષૌ ચ ભારત।
અજ્ઞાનં ચાતિલોભશ્ચાપ્યેવં જાનીહિ પાર્થિવ॥ 12-157-9 (71301)
લોભપ્રભવમજ્ઞાનં વૃદ્ધં ભૂયઃ પ્રવર્ધતે।
સ્થાને સ્થાનં ક્ષયેત્ક્ષીણમુપૈતિ વિવિધાં ગતિમ્॥ 12-157-10 (71302)
મૂલં લોભસ્ય મોહો વૈ કાલાત્મગતિરેવ ચ।
[છિન્ને ભિન્ને તથા લોભે કારણં કાલ એવ ચ॥] 12-157-11 (71303)
તસ્યાજ્ઞાનાદ્ધિ લોભો હિ કામાત્મા ગતિરેવ ચ।
સર્વે દોષાસ્તથા લોભાત્તસ્માલ્લોભં વિવર્જયેત્॥ 12-157-12 (71304)
જનકો યુવનાશ્વશ્ચ પૃષદશ્વઃ પ્રસેનજિત્।
લોભક્ષયાદ્દિવં પ્રાપ્તાસ્તથૈવાન્યે નરાધિપાઃ।
`છિન્ને છિન્ને તથા લોભે દિવં પ્રાપ્તા જનાધિપાઃ॥' 12-157-13 (71305)
પ્રત્યક્ષં તુ કુરુશ્રેષ્ઠ ત્યજ લોભમિહાત્મના।
ત્યક્ત્વા લોભં સુખી લોકે પ્રેત્ય ચેહ ચ મોદતે॥ ॥ 12-157-14 (71306)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ સપ્તપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 157॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-157-2 વાચ્યતાં નિન્દ્યતામ્॥ 12-157-4 અજ્ઞાનસ્ય પ્રવૃત્તિં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-157-7 કાર્યે કારણોપચારાદ્રાગાદય એવાજ્ઞાનમ્। પાપાના ક્રિયાઃ હિંસાદયઃ॥ 12-157-10 લોભપ્રભવં લોભાત્તસ્ય પ્રવૃત્તિઃ। લોભવૃદ્ધૌ વૃદ્ધિર્લોભસ્ય સ્થાને સામ્યે સ્થાનં સમતા। લોભભયે ક્ષીણં ભવતિ। ઉપૈતિ ઉદેતિ। લોભભોસ્યો ઉદેતીત્યર્થઃ। વિવિધાં ગતિં દુઃખસંતાપમોહા રૂપાં પ્રાપયિતુમિતિ શેષઃ॥ 12-157-11 મૂલં લોભસ્ય મહતઃ કરણં લોભ એવ ચ। ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-157-14 ત્યક્ત્વા લોભ। લોકે પ્રેત્ય ચાનુચરિષ્યસિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 158
॥ શ્રીઃ ॥
12.158. અધ્યાયઃ 158
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ દમપ્રશંસનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-158-0 (71307)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-158-0x (5831)
સ્વાધ્યાયકૃતયત્નસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષતઃ।
ધર્મકામસ્ય ધર્માત્મન્કિંનુ શ્રેય ઇહોચ્યતે॥ 12-158-1 (71308)
બહુધા દર્શને લોકે શ્રેયો યદિહ મન્યસે।
અસ્મિઁલ્લોકે પરે ચૈવ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-158-2 (71309)
મહાનયં ધર્મપથો બહુશાખશ્ચ ભારત।
કિંસ્વિદેવેહ ધર્માણામનુષ્ઠેયતમં મતમ્॥ 12-158-3 (71310)
ધર્મસ્ય મહતો રાજન્બહુશાખસ્ય તત્ત્વતઃ।
યન્મૂલં પરમં તાત તત્સર્વં બ્રૂહ્યતન્દ્રિતઃ॥ 12-158-4 (71311)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-158-5x (5832)
હન્ત તે કથયિષ્યામિ યેન શ્રેયો હ્યવાપ્સ્યસિ।
પીત્વાઽમૃતમિવ પ્રાજ્ઞો યેન તૃપ્તો ભવિષ્યસિ॥ 12-158-5 (71312)
ધર્મસ્ય વિધયો નૈકે તેતે પ્રોક્તા મહર્ષિભિઃ।
સ્વંસ્વં વિજ્ઞાનમાશ્રિત્ય દમસ્તેષાં પરાયણમ્॥ 12-158-6 (71313)
દમં નિઃશ્રેયસં પ્રાહુર્વૃદ્ધા નિશ્ચિતદર્શિનઃ।
બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષેણ દમો ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-158-7 (71314)
નાદાન્તસ્ય ક્રિયાસિદ્ધિર્યથાવદુપલભ્યતે।
દમો દાનં તથા યજ્ઞાનધીતં ચાતિવર્તતે॥ 12-158-8 (71315)
દમસ્તેજો વર્ધયતિ પવિત્રં ચ દમઃ પરમ્।
વિપાપ્મા તેજસા યુક્તઃ પુરુષો વિન્દતે મહત્॥ 12-158-9 (71316)
દમેન સદૃશં ધર્મં નાન્યં લોકેષુ શુશ્રુમ્।
દમો હિ પરમો લોકે પ્રશસ્તઃ સર્વધર્મિણામ્॥ 12-158-10 (71317)
પ્રેત્ય ચાત્ર મનુષ્યેન્દ્ર પરમં વિન્દતે સુખમ્।
દમેન હિ સદા યુક્તો મહાન્તં ધર્મમશ્નુતે॥ 12-158-11 (71318)
સુખં દાન્તઃ પ્રસ્વપિતિ સુખં ચ પ્રતિબુધ્યતે।
સુખં પર્યેતિ લોકાંશ્ચ મનશ્ચાસ્ય પ્રસીદતિ॥ 12-158-12 (71319)
અદાન્તઃ પુરુષઃ ક્લેશમભીક્ષ્ણં પ્રતિપદ્યતે।
અનર્થાંશ્ચ બહૂનન્યાન્પ્રસૃજત્યાત્મદોષજાન્॥ 12-158-13 (71320)
આશ્રમેષુ ચતુર્ષ્વાહુર્દમમેવોત્તમં વ્રતમ્।
દમલિઙ્ગાનિ વક્ષ્યામિ યેષાં સમુદયો દમઃ॥ 12-158-14 (71321)
ક્ષમા ધૃતિરાર્હેસા ચ સમતા સત્યમાર્જવમ્।
ઇન્દ્રિયાભિજયો દાક્ષ્યં માર્દવં હ્રીરચાપલમ્॥ 12-158-15 (71322)
અકાર્પણ્યમસંરમ્ભઃ સંતોષઃ પ્રિયવાદિતા।
અવિહસાઽનસૂયા ચાપ્યેષાં સમુદયો દમઃ॥ 12-158-16 (71323)
ગુરુપૂજા ચ કૌરવ્ય દયા ભૂતેષ્વપૈશુનમ્।
જનવાદમૃષાવાદસ્તુતિનિન્દાવિસર્જનમ્॥ 12-158-17 (71324)
કામં ક્રાધં ચ લોભં ચ દર્પં સ્તમ્ભં વિકત્થનમ્।
રોષમીર્ષ્યાવમાનં ચ નૈવ દાન્તો નિષેવતે॥ 12-158-18 (71325)
અનિન્દિતો હ્યકામાત્મા નાલ્પેષ્વર્થ્યનસૂયકઃ।
સમુદ્રકલ્પઃ સ નરો ન કથંચન પૂર્યતે॥ 12-158-19 (71326)
અહં ત્વયિ મમ ત્વં ચ મયિ તે તેષુ ચાપ્યહમ્।
પૂર્વસંબન્ધિસંયોગં નૈતદ્દાન્તો નિષેવતે॥ 12-158-20 (71327)
સર્વા ગ્રામ્યાસ્તથાઽઽરણ્યા યાશ્ચ લોકે પ્રવૃત્તયઃ।
નિન્દાં ચૈવ પ્રશંસાં ચ યો નાશ્રયતિ મુચ્યતે॥ 12-158-21 (71328)
મૈત્રોઽથ શીલસંપન્નઃ પ્રસન્નાત્માત્મવિચ્ચ યઃ।
મુક્તસ્ય વિવિધૈઃ સઙ્ગૈસ્તસ્ય પ્રેત્ય ફલં મહત્॥ 12-158-22 (71329)
સુવૃત્તઃ શીલસંપન્નઃ પ્રસન્નાત્માઽઽત્મવિદ્વુધઃ।
પ્રાપ્યેહ લોકે સત્કારં સુગતિં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-158-23 (71330)
કર્મ યચ્છુભમેવેહ સદ્ભિરાચરિતં ચ યત્।
તદેવ જ્ઞાનયુક્તસ્ય મુનેર્વર્ત્મ ન હીયતે॥ 12-158-24 (71331)
નિષ્ક્રમ્ય વનમાસ્થાય જ્ઞાનયુક્તો જિતેન્દ્રિયઃ।
કાલાકાઙ્ગી ચરન્નેવં બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે॥ 12-158-25 (71332)
અભયં યસ્ય ભૂતેભ્યો ભૂતાનામભયં યતઃ।
તસ્ય દેહાદ્વિમુક્તસ્ય ભયં નાસ્તિ કુતશ્ચન॥ 12-158-26 (71333)
અવાચિનોતિ કર્માણિ ન ચ સંપ્રચિનોતિ હ।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ મૈત્રાયણગતિં ચરેત્॥ 12-158-27 (71334)
શકુનીનામિવાકાશે મત્સ્યાનાંમિવ ચોદકે।
યથા ગતિર્ન દૃશ્યેત તથા તસ્ય સ સંશયઃ॥ 12-158-28 (71335)
ગૃહાનુત્સૃજ્ય યો રાજ્મોક્ષમેવાભિપદ્યતે।
લોકાસ્તેજોમયાસ્તસ્ય કલ્પન્તે શાશ્વતીઃ સમાઃ॥ 12-158-29 (71336)
સંન્યસ્ય સર્વકર્માણિ સંન્યસ્ય વિધિવત્તપઃ।
સંન્યસ્ય વિવિધા વિદ્યાઃ સર્વં સંન્યસ્ય ચૈવ હ॥ 12-158-30 (71337)
કામે શુચિરનાવૃત્તઃ પ્રસન્નાત્માઽઽત્મવિચ્છુચિઃ।
પ્રાપ્યેહ લોકે સત્કારં સ્વર્ગં સમભિપદ્યતે॥ 12-158-31 (71338)
યચ્ચ પૈતામહં સ્થાનં બ્રહ્મરાશિસમુદ્ભવમ્।
ગુહાયાં નિહિતં નિત્યં તદ્દમેનાભિગમ્યતે॥ 12-158-32 (71339)
જ્ઞાનારામસ્ય બુદ્ધસ્ય સર્વભૂતાનુરોધિનઃ।
નાવૃત્તિભયમસ્તીહ પરલોકભયં કુતઃ॥ 12-158-33 (71340)
એક એવ દમે દોષો દ્વિતીયો નોપપદ્યતે।
યદેનં દમસંયુક્તમશક્તં મન્યતે જનઃ॥ 12-158-34 (71341)
એકોઽસ્ય સુમહાપ્રાજ્ઞ દોષઃ સ્યાત્સુમહાન્ગુણઃ।
ક્ષમયા વિપુલા લોકા દુર્લભા હિ સહિષ્ણુતા॥ 12-158-35 (71342)
દાન્તસ્ય કિમરણ્યેન તથાઽદાન્તસ્ય ભારત।
યત્રૈવ નિવસેદ્દાન્તસ્તદરણ્યં સ ચાશ્રમઃ॥ 12-158-36 (71343)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-158-37x (5833)
એતદ્ભીષ્મસ્ય વચનં શ્રુત્વા રાજા યુધિષ્ઠિરઃ।
અમૃતેનેવ સંતૃપ્તઃ પ્રહૃષ્ટઃ સમપદ્યત॥ 12-158-37 (71344)
પુનશ્ચ પરિપપ્રચ્છ ભીષ્મં ધર્મભૃતાં વરમ્।
તતઃ પ્રીતઃ સ ચોવાચ તસ્મૈ સર્વં કુરૂદ્વહઃ॥ ॥ 12-158-38 (71345)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ અષ્ટપઞ્ચાશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 158॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-158-6 પરાયણં પરાકાષ્ઠા। અત્રૈવ સર્વે ધર્મા અન્તર્ભૂતા ઇત્યર્થઃ॥ 12-158-18 દર્પં ગર્વં। સ્તમ્ભં અવિનમ્॥ 12-158-19 અલ્પેષુ અનિત્યસુખેષુ। કથંચન બ્રહ્મલોકલાભેઽપિ ન પૂર્યતે ન તૃપ્તો ભવતિ॥ 12-158-25 નિષ્કમ્ય ગૃહાદિતિ શેષઃ॥ 12-158-27 અવાચિનોતિ ભોગેન વ્યયીકરોતિ। નચ સંચિનોતિ સંગૃહ્ણાતિ તત્ત્વજ્ઞસ્ય કર્માસ્લોષસ્મરણાત્। મૈત્રાયણં સર્વભૂતેભ્યોઽભયદાનમ્॥ 12-158-31 કામે શુચિઃ સત્યકામઇત્યર્થઃ। અનાવૃતઃ સર્વત્ર કામચારભાક્। તસ્ય સર્વેષુ લોકેષુ કામચારો ભવતીતિ શ્રુતેઃ॥ 12-158-32 ગુહાયાં હૃત્પુણ્ડરીકે। પૈતામહં બ્રહ્મલોકાખ્યમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 159
॥ શ્રીઃ ॥
12.159. અધ્યાયઃ 159
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ તપોનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-159-0 (71346)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-159-0x (5834)
સર્વમેતત્તપોમૂલં કવયઃ પરિચક્ષતે।
ન હ્યતપ્તતપા મૂઢઃ ક્રિયાફલમવાપ્નુતે॥ 12-159-1 (71347)
પ્રજાપતિરિદં સર્વં તપસૈવાસૃજત્પ્રભુઃ।
તથૈવ વેદાનૃપયસ્તપસા પ્રતિપેદિરે॥ 12-159-2 (71348)
તપસૈવ સસર્જાન્નં ફલમૂલાનિ યાનિ ચ।
ત્રીઁલ્લોકાંસ્તપસા સિદ્ધાઃ પશ્યન્તિ સુસમાહિતાઃ॥ 12-159-3 (71349)
ઔષધાન્યગદાદીનિ તિસ્ત્રો વિદ્યાશ્ચ સંસ્કૃતાઃ।
તષસૈવ હિ સિદ્ધ્યન્તિ તપોમૂલં હિ સાધનમ્॥ 12-159-4 (71350)
યદ્દુરાપં દુરારાધ્યં દુરાધર્ષં દુરુત્સહમ્।
તત્સર્વં તપસા શક્યં તપો હિ દુરતિક્રમમ્।
ઐશ્વર્યમૃષયઃ પ્રાપ્તાસ્તપસૈવ ન સંશયઃ॥ 12-159-5 (71351)
સુરાપોઽસંમતાદાયી ભ્રૂણહા ગુરુતલ્પગઃ।
તપસૈવ સુતપ્તેન નરઃ પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-159-6 (71352)
તપસો બહુરૂપસ્ય તૈસ્તૈર્દ્વારૈઃ પ્રવર્તતઃ।
નિવૃત્ત્યા વર્તમાનસ્ય તપો નાનશનાત્પરમ્॥ 12-159-7 (71353)
અહિંસા સત્યવચનં દાનમિન્દ્રિયનિગ્રહઃ।
એતેભ્યો હિ મહારાજ તપો નાનશનાત્પરમ્॥ 12-159-8 (71354)
ન દુષ્કરતરં દાનાન્નાતિ માતરમાશ્રમઃ।
ત્રૈવિદ્યેભ્યઃ પરં નાસ્તિ સંન્યાસાન્નાપરં તપઃ॥ 12-159-9 (71355)
ઇન્દ્રિયાણીહ રક્ષન્તિ વિપ્રર્ષિપિતૃદેવતાઃ।
તસ્માદર્થે ચ ધર્મે ચ તપો નાનશનાત્પરમ્॥ 12-159-10 (71356)
ઋષયઃ પિતરો દેવા મનુષ્યા મૃગપક્ષિણઃ।
યાનિ ચાન્યાનિ ભૂતાનિ સ્યાવરાણિ ચરાણિ ચ॥ 12-159-11 (71357)
તપઃ પરાયણાઃ સર્વે સિધ્યન્તિ તપસા ચ તે।
ઇત્યેવં તપસા દેવા મહત્ત્વં પ્રતિપેદિરે॥ 12-159-12 (71358)
ઇમાનીષ્ટવિભાગાનિ ફલાનિ તપસઃ સદા।
તપસા શક્યતે પ્રાપ્નું દેવત્વમપિ નિશ્ચયઃ॥ ॥ 12-159-13 (71359)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકોનષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 159॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-159-3 તપસો હ્યાનુપૂર્વ્યેણ ફલમૂલાનિલાશિનઃ। ઇતિ દ. ધ. પાઠઃ॥ 12-159-9 માતરમતિક્રમ્યાશ્રમો ન। સર્વેષ્વપ્યાશ્રમેષુ માતા પાલનીયૈવ। તત્ત્યાગસ્ય સંન્યાસિનોઽપ્યયોગાત્॥ 12-159-13 ઇમાનિં નક્ષત્રાદીનિ। સુકૃતાં વા એતાનિ જ્યોતીષિ યન્નક્ષત્રાણીશ્રુતેઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 160
॥ શ્રીઃ ॥
12.160. અધ્યાયઃ 160
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ સત્યપ્રશંસનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-160-0 (71390)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-160-0x (5836)
સત્યં ધર્મં પ્રશંસન્તિ વિપ્રર્ષિપિતૃદેવતાઃ।
સત્યમિચ્છામ્યહં જ્ઞાતું તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-160-1 (71391)
સત્યં કિંલક્ષણં રાજન્કથં વા તદવાપ્યતે।
સત્યં પ્રાપ્ય ભવેત્કિંચ કથં ચૈવ તદુચ્યતામ્॥ 12-160-2 (71392)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-160-3x (5837)
ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ધર્માણાં સંકરો ન પ્રશસ્યતે।
ધર્મઃ સાધારણઃ સત્યં સર્વવર્ણેષુ ભારત॥ 12-160-3 (71393)
સત્યં સત્સુ સદા ધર્મઃ સત્યં ધર્મઃ સનાતનઃ।
સત્યમેવ નમસ્યેત સત્યં હિ પરમા ગતિઃ॥ 12-160-4 (71394)
સત્યં ધર્મસ્તપોયોગઃ સત્યં બ્રહ્મ સનાતનમ્।
સત્યં યજ્ઞઃ પરઃ પ્રોક્તઃ સર્વં સત્યે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-160-5 (71395)
રૂપં યદિહ સત્યસ્ય યથાવદનુપૂર્વશઃ।
લક્ષણં ચ પ્રવક્ષ્યામિ સત્યસ્યેહ પરાક્રમમ્॥ 12-160-6 (71396)
પ્રાપ્યતે ચ યથા સત્યં તચ્ચ વેત્તુમિહાર્હસિ।
સત્યં ત્રયોદશાવધં સર્વલોકેષુ ભારત॥ 12-160-7 (71397)
સત્યં ચ સમતા ચૈવ દમશ્ચૈવ ન સંશયઃ।
અમાત્સર્યં ક્ષમા ચૈવ હ્રીસ્તિતિક્ષાઽનસૂયતા॥ 12-160-8 (71398)
ત્યાગો ધ્યાનમથાર્યત્વં ધૃતિશ્ચ સતતં દયા।
અહિંસા ચૈવ રાજેન્દ્ર સત્યાકારાસ્ત્રયોદશ॥ 12-160-9 (71399)
સત્યં નામાવ્યયં નિત્યમવિકારિ તથૈવ ચ।
સર્વધર્માવિરુદ્ધં ચ યોગેનૈતદવાપ્યતે॥ 12-160-10 (71400)
આત્મનીષ્ટે તથાઽનિષ્ટે રિપૌ ચ સમતા તથા।
ઇચ્છાદ્વેષં ક્ષયં પ્રાપ્ય કામક્રોધક્ષયં તથા॥ 12-160-11 (71401)
દમી નાન્યસ્પૃહા નિત્યં ગામ્ભીર્યં ધૈર્યમેવ ચ।
અશાઠ્યં ક્રોધદમનં જ્ઞાનેનૈતદવાપ્યતે॥ 12-160-12 (71402)
અમાત્સર્યં બુધાઃ પ્રાહુર્દાને ધર્મે ચ સંયમઃ।
અવસ્થિતેન નિત્યં ચ સત્યેનામત્સરી ભવેત્॥ 12-160-13 (71403)
અક્ષમાયાઃ ક્ષમાયાશ્ચ પ્રિયાણીહાપ્રિયાણિ ચ।
ક્ષમતે સ તઃ સાધુસ્તતઃ પ્રાપ્નોતિ સત્યતામ્॥ 12-160-14 (71404)
કલ્યાણં રુતે બાઢં ધીમાન્ન ગ્લાયતે ક્વચિત્।
પ્રશાન્તવાઙ્ભના નિત્યં હ્રીસ્તુ ધર્માદવાપ્યતે॥ 12-160-15 (71405)
ધર્માર્થહેતોઃ ક્ષમતે તિતિક્ષા ધર્મ ઉત્તમઃ।
લોકસંગ્રહણાર્થં વૈ સા તુ ધૈર્યેણ લભ્યતે॥ 12-160-16 (71406)
`અનસૂયા તુ ગામ્ભીર્યં દાનેનૈતદવાપ્યતે।'
ત્યક્તસ્નેહસ્ય યસ્ત્યાગો વિષયાણાં તથૈવ ચ।
રાગદ્વેષપ્રહીણસ્ય ત્યાગો ભવતિ નાન્યથા॥ 12-160-17 (71407)
`ધ્યાનં ચ શાઠ્યમિત્યુક્તં મૌનેનૈતદવાપ્યતે।'
આર્યતા નામ ભૂતાનાં યઃ કરોતિ પ્રયત્નતઃ।
શુભં કર્મ નિરાકારો વીતરાગસ્તથૈવ ચ॥ 12-160-18 (71408)
ધૃતિર્નામ સુખે દુઃખે યયા નાપ્નોતિ વિક્રિયામ્॥
તાં ભજેત સદા પ્રાજ્ઞો ય ઇચ્છેદ્ભૂતિમાત્મનઃ॥ 12-160-19 (71409)
સર્વથા ક્ષમિણા ભાવ્યં તથા સત્યપરેણ ચ।
વીતહર્ષભયક્રોધો ધૃતિમાપ્નોતિ પણ્ડિતઃ॥ 12-160-20 (71410)
અદ્રોહઃ સર્વભૂતેષુ કર્મણા મનસા ગિરા।
અનુગ્રહશ્ચ દાનં ચ સતાં ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-160-21 (71411)
એતે ત્રયોદશાકારાઃ પૃથક્સત્યૈકલક્ષણાઃ।
ભજન્તે સત્યમેવેહ બૃંહયન્તે ચ ભારત॥ 12-160-22 (71412)
નાન્તઃ શક્યો ગુણાનાં ચ વક્તું સત્યસ્ય પાર્થિવ।
અતઃ સત્યં પ્રશંસન્તિ વિપ્રાઃ સપિતૃદેવતાઃ॥ 12-160-23 (71413)
નાસ્તિ સત્યાત્પરો ધર્મો નાનૃતાત્પાતકં પરમ્।
સ્થિતિર્હિ સત્યં ધર્મસ્ય તસ્માત્સત્યં ન લોપયેત્॥ 12-160-24 (71414)
ઉપૈતિ સત્યાદ્દાનં હિ તથા યજ્ઞાઃ સદક્ષિણાઃ।
ત્રેતાગ્નિહોત્રં વેદાશ્ચ યે ચાન્યે ધર્મનિશ્ચયાઃ॥ 12-160-25 (71415)
અશ્વમેધસહસ્ત્રં ચ સત્યં ચ તુલયા ધૃતમ્।
અશ્વમેધસહસ્રાદ્ધિ સત્યમેવ વિશિષ્યતે॥ ॥ 12-160-26 (71416)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 160॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-160-14 અક્ષમાયા વિષયે તથા ક્ષમાયા ઇતિ દૃષ્ટાન્તાર્થમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 161
॥ શ્રીઃ ॥
12.161. અધ્યાયઃ 161
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ લોભાદિનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-161-0 (71417)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-161-0x (5838)
યતઃ પ્રભવતિ ક્રોધઃ કામો વા ભરતર્ષભ।
શોકમોહૌ વિધિત્સા ચ પરાસુત્વં તથા મદઃ॥ 12-161-1 (71418)
લોભો માત્સર્યમીર્ષ્યા ચ કુત્સાઽસૂયા કૃપા ભયમ્।
એતત્સર્વં મહાપ્રાજ્ઞ યાથાતથ્યેન મે વદ॥ 12-161-2 (71419)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-161-3x (5839)
ત્રયોદશૈતેઽતિબલાઃ શત્રવઃ પ્રાણિનાં સ્મૃતાઃ।
ઉપાસતે મહારાજ સમન્તાત્પુરુષાનિહ॥ 12-161-3 (71420)
એતે પ્રમત્તં પુરુષમપ્રમત્તાસ્તુદન્તિ ચ।
વૃકા ઇવ વિલુમ્પન્તિ દૃષ્ટ્વેવ પુરુષેતરાન્॥ 12-161-4 (71421)
એભ્યઃ પ્રવર્તતે દુઃખમેભ્યઃ પાપં પ્રવર્તતે।
ઇતિ મર્ત્યો વિજાનીયાત્સતતં પુરુષર્ષભ॥ 12-161-5 (71422)
એતેષામુદયં સ્થાનં ક્ષયં ચ પૃથિવીપતે।
હન્ત તે કથયિષ્યામિ ક્રોધસ્યોત્પત્તિમાદિતઃ।
યથાતત્ત્વં ક્ષિતિપતે તન્મે નિગદતઃ શૃણુ॥ 12-161-6 (71423)
લોભાત્ક્રોધઃ પ્રભવતિ પરદોષૈરુદીર્યતે।
ક્ષમયા તિષ્ઠતે રાજન્ક્ષમયા વિનિવર્તતે॥ 12-161-7 (71424)
સંકલ્પાજ્જાયતે કામઃ સેવ્યમાનો વિવર્ધતે।
યદા પ્રાજ્ઞો વિરમતે તદા સદ્યઃ પ્રણશ્યતિ॥ 12-161-8 (71425)
[પરામૂયા ક્રોધલોભાવન્તરા પ્રતિમુચ્યતે।
દયયા સર્વભૂતાનાં નિર્વેદાદ્વિનિવર્તતે।]
અવદ્યદર્શનાદેતિ તત્ત્વજ્ઞાનાચ્ચ નશ્યતિ॥ 12-161-9 (71426)
અજ્ઞાનપ્રભવો મોહઃ પાપાભ્યાસાત્પ્રવર્તતે।
યદા પ્રાજ્ઞેષુ રમતે તદા સદ્યઃ પ્રણશ્યતિ॥ 12-161-10 (71427)
વિરુદ્ધાનીહ શાસ્ત્રાણિ યે પશ્યન્તિ કુરૂદ્વહ।
વિધિત્સા જાયતે તેષાં તત્ત્વજ્ઞાનાન્નિવર્તતે॥ 12-161-11 (71428)
પ્રીતેઃ શોકઃ પ્રભવતિ વિયોગાત્તસ્ય દેહિનઃ।
યદા નિરર્થકં વેત્તિ તદા સદ્યઃ પ્રણશ્યતિ॥ 12-161-12 (71429)
પરાસુતા ક્રોધલોભાદભ્યાસાચ્ચ પ્રવર્તતે।
દયયા સર્વભૂતાનાં નિર્વેદાત્સા નિવર્તતે॥ 12-161-13 (71430)
સત્યત્યાગાત્તુ માત્સર્યમહિતાનાં ચ સેવયા।
એતત્તુ ક્ષીયતે તાત સાધૂનામુપસેવનાત્॥ 12-161-14 (71431)
કુલાઞ્જ્ઞાનાત્તથૈશ્વર્યાન્મદો ભવતિ દેહિનામ્।
એભિરેવ તુ વિજ્ઞાતૈર્મદઃ સદ્યઃ પ્રણશ્યતિ॥ 12-161-15 (71432)
ઈર્ષ્યા કામાત્પ્રભવતિ સંહર્ષાચ્ચૈવ જાયતે।
ઇતરેષાં તુ સત્વાનાં પ્રજ્ઞયા સા પ્રણશ્યતિ॥ 12-161-16 (71433)
વિભ્રમાલ્લોકબાહ્યાનાં દ્વેષ્યૈર્વાક્યૈરસંમતૈઃ।
કુત્સા સંજાયતે રાજઁલ્લોકાન્પ્રેક્ષ્યાભિશામ્યતિ॥ 12-161-17 (71434)
પ્રતિકર્તું ન શક્તા યે બલસ્થાયાપકારિણે।
અસૂયા જાયતે તીવ્રા કારુણ્યાદ્વિનિવર્તતે॥ 12-161-18 (71435)
કૃપણાન્સતતં દૃષ્ટ્વા તતઃ સંજાયતે કૃપા।
ધર્મનિષ્ઠાં યદા વેત્તિ તદા શામ્યતિ સા કૃપા॥ 12-161-19 (71436)
અજ્ઞાનપ્રભવો લોભો ભૂતાનાં દૃશ્યતે સદા।
અસ્થિરત્વં ચ ભોગાનાં દૃષ્ટ્વા જ્ઞાત્વા નિવર્તતે॥ 12-161-20 (71437)
એતાન્યેવ જિતાન્યાહુઃ પ્રશાન્તેન ત્રયોદશ।
એતે હિ ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં સર્વે દોષાસ્ત્રયોદશ।
ત્વયા સત્યાર્થિના નિત્યં વિજિતા જેષ્યતા ચતે॥ ॥ 12-161-21 (71438)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 161॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-161-4 દૃષ્ટ્વેવ પુરુષં બલાદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-161-7 લોભાત્ કેનચિન્નિમિત્તેનોપહતાત્ ક્રોધો ભવતિ। સ ચ પરદોષૈર્દૃષ્ટૈરુદીયતે ઉદ્દીપ્તો ભવતિ। સ ક્ષમયા તિષ્ઠતે નિરુધ્યતે વિનિવર્તતે ચેતિ। એવં સર્વત્ર દ્રષ્ટવ્યમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 162
॥ શ્રીઃ ॥
12.162. અધ્યાયઃ 162
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નૃશંસલક્ષણાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-162-0 (71439)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-162-0x (5840)
આનૃશંસ્યં વિજાનામિ દર્શનેન સતાં સદા।
નૃશંસાન્ન વિજાનામિ તેષાં કર્મ ચ ભારત॥ 12-162-1 (71440)
કણ્ટકાન્કૂપમગ્નિં ચ વર્જયન્તિ યથા નરાઃ।
તથા નૃશંસકર્માણં વર્જયન્તિ નરા નરમ્॥ 12-162-2 (71441)
નૃશંસો દહ્યતે વ્યક્તં પ્રેત્ય ચેહ ચ ભારત।
તસ્માત્ત્વં બ્રૂહિ કૌરવ્ય તસ્ય ધર્મવિનિશ્ચયમ્॥ 12-162-3 (71442)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-162-4x (5841)
સ્પૃહાઽસ્યાન્તર્ગતા ચૈવ વિદિતાર્થા ચ કર્મણામ્
આક્રોષ્ટા ક્રુશ્યતે ચૈવ બન્ધિતા બધ્યતે સ ચ॥ 12-162-4 (71443)
દત્તાનુકીર્તિર્વિષમઃ ક્ષુદ્રો નૈકૃતિકઃ શઠઃ।
અસંભોગી ચ માની ચ તથા સઙ્ગી વિકત્થનઃ॥ 12-162-5 (71444)
સર્વાતિશઙ્કી પુરુષો બલીશઃ કૃપણોઽથવા।
વર્ગપ્રશંસીં સતતમાશ્રમદ્વેપસંકરી॥ 12-162-6 (71445)
હિંસાવિકારી સતતમવિશેષગુણાગુણઃ।
બહ્વલીકો મનસ્વી ચ લુબ્ધોઽત્યર્થં નૃશંસકૃત્॥ 12-162-7 (71446)
ધર્મશીલં ગુણોપેતં પાપ ઇત્યવગચ્છતિ।
આત્મશીલોપમાનેન ન વિશ્વસિતિ કસ્યચિત્॥ 12-162-8 (71447)
પરેષાં યત્ર દોપઃ સ્યાત્તદ્ગુહ્યં સંપ્રકાશયેત્।
સમાનેષ્વેવ દોપેષુ વૃત્ત્યર્થમુપઘાતયેત્॥ 12-162-9 (71448)
તથોપકારિણં ચૈવ મન્યતે વઞ્ચિતં પરમ્।
દત્ત્વાઽપિ ચ ધનં કાલે સંતપત્યુપકારિણે॥ 12-162-10 (71449)
ભક્ષ્યં પેયમથાલેહ્યં યચ્ચાન્યત્સાધુ ભોજનમ્।
પ્રેક્ષમાણેષુ યોઽશ્નીયાન્નૃશંસમિતિ તં વદેત્॥ 12-162-11 (71450)
બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રદાયાગ્રં યઃ સુહૃદ્ભિઃ સહાશ્નુતે।
સ પ્રેત્ય લભતે સ્વર્ગમિહ ચાનન્ત્યમશ્નુતે॥ 12-162-12 (71451)
એષ તે ભરતશ્રેષ્ઠ નૃશંસઃ પરિકીર્તિતઃ।
સદા વિવર્જનીયો હિ પુરુષેણ બુભૂષતા॥ ॥ 12-162-13 (71452)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ દ્વિષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 162॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-162-5 દત્તમનુકીર્તયતીતિ દત્તાનુકીર્તિઃ સ્વસ્ય વદાન્યત્વપ્રકાશકઃ। વિષમઃ વિદ્વેષકર્તા। ક્ષુદ્રો નીચકર્મકારી। નૈકૃતિકઃ સ્નેહં પ્રદર્શ્ય વઞ્ચકઃ। શઠઃ સત્યપિ સામર્થ્યે દારિદ્ર્યવ્યઞ્જકઃ॥ 12-162-6 બલીશઃ કાકઇવ વઞ્ચકદૃષ્ટિઃ। આશ્રમદ્વેષઃ સંકરશ્ચાસ્યાસ્તીતિ આશ્રમદ્વેષસંકરી॥ 12-162-8 આત્મશીલાનુમાનેનેતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 163
॥ શ્રીઃ ॥
12.163. અધ્યાયઃ 163
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યજ્ઞાદ્યર્થં સંપાદીયદ્રવ્યવિવેકથનમ્॥ 1॥ તથા પાપવિશેષાણાં પ્રાયશ્ચિત્તવિશેષકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-163-0 (71453)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-163-0x (5842)
કૃતાર્થી યક્ષ્યમાણશ્ચ સર્વવેદાન્તગશ્ચ યઃ।
આચાર્યપિતૃકાયાર્થં સ્વાધ્યાયાર્થમથાપિ ચ॥ 12-163-1 (71454)
એતે વૈ સાધવો દૃષ્ટા બ્રાહ્મણાઃ ધર્મભિક્ષવઃ।
નિઃસ્વેભ્યો દેયમેતેભ્યો દાનં વિદ્યા ચ ભારત॥ 12-163-2 (71455)
અન્યત્ર દક્ષિણાદાનં દેયં ભરતસત્તમ।
અન્યેભ્યોઽપિ વહિર્વેદિ ન કૃતાન્નં વિધીયતે॥ 12-163-3 (71456)
સર્વરત્નાનિ રાજા હિ યથાર્હં પ્રતિપાદયેત્।
બ્રાહ્મણાયૈવ યજ્ઞાશ્ચ સહાન્નાઃ સહદક્ષિણાઃ॥ 12-163-4 (71457)
અન્યેભ્યો વિમલાચારા યજન્તે ગુણતઃ સદા।
યસ્ય ત્રૈવાર્પિકં ભક્તં પર્યાપ્તં ભૃત્યવૃત્તયે।
અધિકં ચાપિ વિદ્યેત સ સોમં પાતુમર્હતિ॥ 12-163-5 (71458)
યજ્ઞશ્ચેત્પ્રતિરુદ્ધઃ સ્યાદંશેનૈકેન યજ્વનઃ।
બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષેણ ધાર્મિકે સતિ રાજનિ॥ 12-163-6 (71459)
યો વૈશ્યઃ સ્યાદ્બહુપશુર્હીનક્રતુરસોમપઃ।
કુટુમ્બાત્તસ્ય તદ્વિત્તં યજ્ઞાર્થં પાર્થિવો હરેત્॥ 12-163-7 (71460)
આહરેદ્દ્રુહ્યતઃ કિંચિત્કામં શૂદ્રસ્ય વેશ્મનિ।
ન હિ વેશ્મનિ શૂદ્રસ્ય કિંચિદસ્તિ પરિગ્રહઃ॥ 12-163-8 (71461)
યોઽનાહિતાગ્નિઃ શતગુરયજ્વા ત્ત સહસ્રગુઃ।
તયોરપિ કુટુમ્બાભ્યામાહરેદવિચારયન્॥ 12-163-9 (71462)
અદાતૃભ્યો હરેદ્વિત્તં વિખ્યાપ્ય નૃપતિઃ સદા।
તથૈવાચરતો ધર્મો નૃપતેઃ સ્યાદથાખિલઃ॥ 12-163-10 (71463)
તથૈવ સપ્તમે ભક્તે ભક્તાનિ પડનશ્નતઃ।
અશ્વસ્તનવિભાગેન હર્તવ્યં હીનકર્મણઃ॥ 12-163-11 (71464)
ખલાત્ક્ષેત્રાત્તથાગારાદ્યતો વાઽપ્યુપપદ્યતે।
આખ્યાતવ્યં નૃપસ્યૈતત્પૃચ્છતોઽપૃચ્છતોપિ વા।
ન તસ્મૈ ધારયેદ્દણ્ડં રાજા ધર્મેણ ધર્મવિત્॥ 12-163-12 (71465)
ક્ષત્રિયસ્ય તુ બાલિશ્યાદ્બ્રાહ્મણઃ ક્લિશ્યતે ક્ષુધા।
શ્રુતશીલે સમાજ્ઞાય વૃત્તિમસ્ય પ્રકલ્પયેત્॥ 12-163-13 (71466)
અથૈનં પરિરક્ષેત પિતા પુત્રમિવૌરસમ્। 12-163-14 (71467)
ઇષ્ટિં વૈશ્વાનરીં નિત્યં નિર્વપેદબ્દપર્યયે।
અવિકલ્પઃ પુરા ધર્મો ધર્મવાદૈસ્તુ કેવલઃ॥ 12-163-15 (71468)
વિશ્વૈર્દેવૈશ્ચ સાધ્યૈશ્ચ બ્રાહ્મણૈશ્ચ મહર્ષિભિઃ।
આપત્સુ ગરણાદ્ભીતૈર્લિઙ્ગઃ પ્રતિનિધીકૃતઃ॥ 12-163-16 (71469)
પ્રભુઃ પ્રથમકલ્પસ્ય યોઽનુકલ્પેન વર્તતે।
સ નાપ્નોતિ ફલં તસ્ય પ્રેત્ય ચેહ ચ દુર્મતિઃ॥ 12-163-17 (71470)
ન બ્રાહ્મણો વેદયીત કિંચિદ્રાજનિ ધર્મવિત્।
અવિદ્યાવેદનાદ્વિદ્યાત્સ્વવીર્યં વીર્યવત્તરમ્।
તસ્માદ્રાજ્ઞઃ સદા તેજો દુઃસહં બ્રહ્મવાદિનામ્॥ 12-163-18 (71471)
મન્તા શાસ્તા વિધાતા ચ બ્રાહ્મણો દેવ ઉચ્યતે।
તસ્મિન્નાકુશલં બ્રૂયાન્ન શુષ્કામીરયેદ્ગિરમ્॥ 12-163-19 (71472)
ક્ષત્રિયો બાહુવીર્યેણ તરેદાપદમાત્મનઃ।
ધનૈર્વૈશ્યશ્ચ શુદ્રશ્ચ મન્ત્રૈર્હોમૈશ્ચ વૈ દ્વિજઃ॥ 12-163-20 (71473)
નૈવ કન્યા ન યુવતિર્નામન્ત્રજ્ઞો ન બાલિશઃ।
પરિવેષ્ટાઽગ્નિહોત્રસ્ય ભવેન્નાસંસ્કૃતસ્તથા॥ 12-163-21 (71474)
નરકે નિપતન્ત્યેતે જુહ્વાનાઃ સવનસ્ય તત્।
તસ્માદ્વૈતાનકુશલો હોતા સ્યાદ્વેદપારગઃ॥ 12-163-22 (71475)
પ્રાજાપત્યમદત્ત્વા ચ અગ્ન્યાધેયસ્ય દક્ષિણામ્।
અનાહિતાગ્નિરિતિ સં પ્રોચ્યતે ધર્મદર્શિભિઃ॥ 12-163-23 (71476)
પુણ્યાન્યન્યાનિ કુર્વીત શ્રદ્દધાનો જિતેન્દ્રિયઃ।
અનાપ્તદક્ષિણૈર્યજ્ઞૈર્ન યજેત કથંચન॥ 12-163-24 (71477)
પ્રજાઃ પંશૂશ્ચ સ્વર્ગં ચ હન્તિ યજ્ઞો હ્યદક્ષિણઃ।
ઇન્દ્રિયાણિ યશઃ કીર્તિભાયુશ્ચાપ્યવકૃન્તતિ॥ 12-163-25 (71478)
ઉદક્યામાસતે યે ચ દ્વિજાઃ કેચિદનગ્નયઃ।
કુલં ચાશ્રોત્રિયં યેષાં સર્વે તે શૂદ્રકર્મિણઃ॥ 12-163-26 (71479)
ઉદપાનોદકે ગ્રામે બ્રાહ્મણો વૃપલીયતિઃ।
અપિત્વા દ્વાદશ સમાઃ શૂદ્રકર્મૈવ ગચ્છતિ॥ 12-163-27 (71480)
અભાર્યી શયને વિભ્રચ્છૂદ્રં વૃદ્ધં ચ વૈ દ્વિજઃ।
અબ્રાહ્મણં ભન્યમાનસ્તૃણેષ્વાસીત પૃષ્ઠતઃ।
તથા સંશુધ્યતે રાજઞ્શૃણુ ચાત્ર વચો મમ॥ 12-163-28 (71481)
યદેકરાત્રેણ કરોતિ પાપં
કૃષ્ણં વર્ણં બ્રાહ્મણઃ સેવમાનઃ।
સ્થાનાસનાભ્યાં વિહરન્વતી સ
ત્રિભિર્વર્ષૈઃ શમયેદાત્મપાપમ્॥ 12-163-29 (71482)
ન નર્મયુક્તમતૃતં હિનસ્તિ
ન સ્ત્રીષુ રાજન્ન વિવાહકાલે।
પ્રાણાત્યયે સર્વધનાપહારે
પઞ્ચાનૃતાન્યાહુરપાતકાનિ॥ 12-163-30 (71483)
શ્રદ્દધાનઃ શુભાં વિદ્યાં હીનાદપિ સમાપ્નુયાત્।
સુવર્ણમપિ ચામેધ્યાદાદદીતાવિચારયન્॥ 12-163-31 (71484)
સ્ત્રીરત્નં દુષ્કુલાચ્ચાપિ વિષાદપ્યમૃતં પિબેત્।
અદૂષ્યા હિ સ્ત્રિયો રત્નમાપ ઇત્યેવ ધર્મતઃ॥ 12-163-32 (71485)
ગોબ્રાહ્મણહિતાર્થં ચ વર્ણાનાં સંકરેષુ ચ।
વૈશ્યો ગૃહ્ણીત શસ્ત્રાણિ પરિત્રાણાર્થમાત્મનઃ॥ 12-163-33 (71486)
સુરાપો બ્રહ્મહા ચૈવ ગુરુતલ્પગતસ્તથા।
અચિરેણ મહારાજ પતિતો વૈ ભવત્યુત॥ 12-163-34 (71487)
સુવર્ણહરણં સ્તૈન્યં વિપ્રસ્વં ચેતિ પાતકમ્।
વિહારો મદ્યપાનં ચ અગમ્યાગમનં તથા॥ 12-163-35 (71488)
પતિતૈઃ સંપ્રયોગશ્ચ બ્રાહ્મણીયોનિતસ્તથા।
અનિર્દેશ્યાનિ મન્યન્તે પ્રાણાન્તાનીતિ ધારણા॥ 12-163-36 (71489)
સંવત્સરેણ પતતિ પતિતેન સહાચરન્।
યાજનાધ્યાપનાદ્દાનાન્ન તુ યાનાસનાશનાત્॥ 12-163-37 (71490)
એતાનિ હિત્વાતોઽન્યાનિ નિર્દેશ્યાનીતિ ધારણા।
નિર્દેશ્યકેન વિધિના કાલેનાવ્યસની ભવેત્॥ 12-163-38 (71491)
અનુત્તીર્ય ન હોતવ્યં પ્રેતકર્મણ્યુપાશ્રિતે।
ત્રિષુ ત્વેતેષુ પૂર્વેષુ ન કુર્વીત વિચારણમ્॥ 12-163-39 (71492)
અમાત્યાન્વા ગુરૂન્વાપિ જહ્યાદ્ધર્મેણ ધાર્મિકઃ।
પ્રાયશ્ચિત્તાન્યકુર્વાણા નૈતે કુર્વન્તિ સંવિદમ્॥ 12-163-40 (71493)
અધર્મકારી ધર્મેણ તપસા હન્તિ કિલ્વિષમ્।
બ્રાહ્મણાયાવગુર્યેત સ્પૃષ્ટે ગુરુતરં ભવેત્॥ 12-163-41 (71494)
અસ્તેનં સ્તેન ઇત્યુક્ત્વા દ્વિગુણં પાપમાપ્નુયાત્।
ત્રિભાગં બ્રહ્મહત્યાયાઃ કન્યાં પ્રાપ્નોતિ દુષ્યતિ।
યસ્તુ દૂષયિતા તસ્યાઃ શેષં પ્રાપ્નોતિ પાપ્મનઃ॥ 12-163-42 (71495)
બ્રાહ્મણાનવગર્હ્યેહ સ્પૃષ્ટ્વા ગુરુતરં ભવેત્।
વર્ષાણાં હિ શતં પાપઃ પ્રતિષ્ઠાં નાધિગચ્છતિ॥ 12-163-43 (71496)
સહસ્રં ચૈવ વર્ષાણાં નિપત્ય નરકં વસેત્।
તસ્માન્નૈવાવગુર્યાદ્ધિ નૈવ જાતુ નિપાતયેત્॥ 12-163-44 (71497)
શોણિતં યાવતઃ પાંસૂન્સંગૃહ્ણીયાદ્દ્વિજક્ષતાત્।
તાવતીઃ સ સમા રાજન્નરકે પ્રતિપદ્યતે॥ 12-163-45 (71498)
ભ્રૂણહાઽઽહવમધ્યે તુ શુધ્યતે શસ્ત્રપાતતઃ।
આત્માનં જુહુયાદગ્નૌ સમિદ્ધે તેન શુધ્યતે॥ 12-163-46 (71499)
સુરાપો વારુણીમુષ્ણાં પીત્વા પાપાદ્વિમુચ્યતે॥ 12-163-47 (71500)
તયા સ કાયે નિર્દગ્ધે મૃત્યું વા પ્રાપ્ય શુધ્યતિ।
લોકાંશ્ચ લભતે વિપ્રો નાન્યથા લભતે હિ સઃ॥ 12-163-48 (71501)
ગુરુતલ્પમધિષ્ઠાય દુરાત્મા પાપચેતનઃ।
શિલાં જ્વલન્તીમાસાદ્ય મૃત્યુના સોભિશુધ્યતિ॥ 12-163-49 (71502)
અધવા શિશ્નવૃષણાવાદાયાઞ્જલિના સ્વયમ્।
નૈર્ઋતીં દિશમાસ્થાય નિપતેત્સત્વજિહ્મગઃ॥ 12-163-50 (71503)
બ્રાહ્મણાર્થેઽપિ વા પ્રાણાન્સંત્યજંસ્તેન શુધ્યતિ॥ 12-163-51 (71504)
અશ્વમેધેન વાઽપીષ્ટ્વા અથવા ગોસવેન વા।
મરુત્સોમેન વા સમ્યગિહ પ્રેત્ય ચ પૂજ્યતે॥ 12-163-52 (71505)
તથૈવ દ્વાદશસમાઃ કાપોતં ધર્મમાચરેત્।
એકકાલં ચરેદ્ભૈક્ષં સ્વકર્મોદાહરઞ્જને॥ 12-163-53 (71506)
એવં વા તપસા યુક્તો બ્રહ્મહા સવની ભવેત્।
એવં ગર્ભમવિજ્ઞાતમાત્રેયીં વા નિપાતયેત્॥ 12-163-54 (71507)
દ્વિગુણા બ્રહ્મહત્યા વૈ આત્રેયીહિંસને ભવેત્।
સુરાપી નિયતાહારો બ્રહ્મચારી ક્ષપાચરઃ॥ 12-163-55 (71508)
ઊર્ધ્વં ત્રિભ્યોઽપિ વર્ષેભ્યો યજેતાગ્નિષ્ટુતા પરમ્।
ઋષભૈકસહસ્રં વા ગા દત્ત્વા શૌચમાપ્નુયાત્॥ 12-163-56 (71509)
વૈશ્યં દત્ત્વા તુ વર્ષે દ્વે ઋષભૈકશતં ચ ગાઃ।
શૂદ્રં હત્વાઽબ્દમેવૈકમૃષભં ચ શતં ચ ગાઃ॥ 12-163-57 (71510)
શ્વવરાહખરાન્હત્વા શૌદ્રમેવ વ્રતં ચરેત્।
માર્જારચાષમણ્ડૂકાન્કાકં વ્યાલં ચ મૂષિકમ્॥ 12-163-58 (71511)
ઉક્તઃ પશુવધે દોષો રાજન્પ્રાણિનિપાતનાત્।
`અનસ્થિકેષુ ગોમૂત્રં પાનમેકં પ્રચક્ષતે।'
પ્રાયશ્ચિત્તાન્યથાન્યાનિ પ્રવક્ષ્યામ્યનુપૂર્વશઃ॥ 12-163-59 (71512)
તલ્પે વાઽન્યસ્ય ચૌર્યે ચ પૃથક્ સંવત્સરં ચરેત્।
ત્રીણિ શ્રોત્રિયભાર્યાયાં પરદારે ચ દ્વે સ્મૃતે॥ 12-163-60 (71513)
કાલે ચતુર્થે ભુઞ્જાનો બ્રહ્મચારી વ્રતી ભવેત્।
સ્થાનાસનાભ્યાં વિહરેત્રિરહ્નાઽભ્યુપયન્નપઃ॥ 12-163-61 (71514)
`ઐવમેવ ચરન્રાજંસ્તસ્માત્પાપાત્પ્રમુચ્યતે।'
એવમેવ નિરાકર્તા યશ્ચાગ્નીનપવિધ્યતિ॥ 12-163-62 (71515)
ત્યજત્યકારણે યશ્ચ પિતરં માતરં ગુરુમ્।
પતિતઃ સ્યાત્સ કૌરવ્ય યથા ધર્મેષુ નિશ્ચયઃ॥ 12-163-63 (71516)
ગ્રાસાચ્છાદનયાનં ચ શયનં હ્યાસનં તથા।
`બ્રહ્મચારી દ્વિજેભ્યશ્ચ દત્ત્વા પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥' 12-163-64 (71517)
ભાર્યાયાં વ્યભિચારિણ્યાં નિરુદ્ધાયાં વિશેષતઃ।
યત્પુંસઃ પરદારેષુ તદેનાં ચારયેદ્વ્રતમ્। 12-163-65 (71518)
શ્રેયાંસં શયને હિત્વા પાપીયાંસં સમૃચ્છતિ।
શ્વભિસ્તમર્દયેદ્રાજા સંસ્થાને બહુવિસ્તરે॥ 12-163-66 (71519)
પુમાંસં બન્ધયેત્પાશૈઃ શયને તપ્ત આયસે।
અપ્યાદધીત દારૂણિ તત્ર દહ્યેત પાપકૃત॥ 12-163-67 (71520)
એવ દણ્ડો મહારાજ સ્ત્રીણાં ભર્તૃવ્યતિક્રમે।
સંવત્સારોઽભિશસ્તસ્ય દુષ્ટસ્ય દ્વિગુણો ભવેત્॥ 12-163-68 (71521)
દ્વે તસ્ય ત્રીણિ વર્ષાણિ ચત્વારિ સહસેવિનઃ।
કુમારઃ પઞ્ચવર્ષાણિ ચરેદ્ભૈક્ષં મુનિવ્રતઃ॥ 12-163-69 (71522)
પરિવિત્તિઃ પરિવેત્તા યા ચૈવ પરિવિદ્યતે।
પાણિગ્રાહસ્ત્વધર્મેણ સર્વે તે પતિતાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-163-70 (71523)
ચરેયુઃ સર્વ એવૈતે વીરહા યદ્વ્રતં ચરેત્।
ચાન્દ્રાયણં ચરેન્માસં કૃચ્છ્રં વા પાપશુદ્ધયે॥ 12-163-71 (71524)
પરિવેત્તા પ્રયચ્છેતા તાં સ્નુષાં પરિવિત્તયે।
જ્યેષ્ઠેન ત્વભ્યનુજ્ઞાતો યવીયાપ્યનન્તરમ્।
એનસો મોક્ષમાપ્નોતિ તૌ ચ સા ચૈવ ધર્મતઃ॥ 12-163-72 (71525)
અમાનુષીષુ ગોવર્જમનાદિષ્ટં ન દુષ્યતિ।
અધિષ્ઠાતારમત્તારં પશૂનાં પુરુષં વિદુઃ॥ 12-163-73 (71526)
પરિધાયોર્ધ્વવાલં તુ પાત્રમાદાય મૃન્મયમ્।
ચરેત્સપ્તગૃહાન્ભૈક્ષં સ્વકર્મ પરિકીર્તયન્॥ 12-163-74 (71527)
તથૈવ લબ્ધભોજી સ્યાદ્દ્વાદશાહાત્સ શુધ્યતિ।
ચરેત્સંવત્સરં ચાપિ તદ્વ્રતં યેન કૃન્તતિ॥ 12-163-75 (71528)
ભવેત્તુ માનુષેષ્વેવં પ્રાયશ્ચિમનુત્તમમ્।
દાનં વા દાનશક્તેષુ સવેર્મતત્પ્રકલ્પયેત્॥ 12-163-76 (71529)
અનાસ્તિકેષુ ગોમાત્રં દાનમેકં પ્રચક્ષતે।
શ્વવરાહમનુષ્યાણાં કુક્કુટસ્ય ખરસ્ય ચ॥ 12-163-77 (71530)
માંસં મૂત્રં પુરીષં ચ પ્રાશ્ય સંસ્કારમર્હતિ।
બ્રાહ્મણસ્તુ સુરાપસ્ય ગન્ધમાદાય સોમપાઃ॥ 12-163-78 (71531)
અપખ્યહં પિબેદુષ્ણાઃ સંયતાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ।
અપઃ પીત્વા તુ સ પુનર્વાયુભક્ષો ભવેન્ત્ર્યહમ્॥ 12-163-79 (71532)
એવમેતત્સમુદ્દિષ્ટં પ્રાયશ્ચિત્તિષેવણમ્।
બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષેણ યદજ્ઞાનેન જાયતે॥ ॥ 12-163-80 (71533)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ત્રિષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધઅયાયઃ॥ 163॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-163-2 નિઃશ્વો નિર્ધનઃ॥ 12-163-3 અન્યત્ર ઉક્તેભ્યોઽન્યત્રાપિ બ્રાહ્મણેષુ અન્યેભ્યોઽબ્રાહ્મણેભ્યઃ કૃતાન્ન પક્વાન્નં ન વિધીયતે। તેભ્યોઽપ્યકૃતાન્નં દેયમિતિ ભાવઃ॥ 12-163-6 બ્રાહ્મણસ્ય યજ્ઞઃ એકેનાંશેન સ્ત્ર્યાદ્યઙ્ગનાસેન પ્રતિરુદ્ધઃ સ્યાત્તર્હિતસ્ય વૈશ્યસ્ય તદ્ધનં એવર્થિવો યજ્ઞાર્થં હરેદિતિ દ્વિતીયેન સંબન્ધઃ। દોષેણૈકેન યજ્વન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-163-11 ભક્તાનિ ષડનશ્નતઃ ધ્યહમુપોષિતસ્ય॥ 12-163-13 બાલિશ્યાદિત્યનેન ક્ષત્રિયસ્યૈવ સ દોષ ઇત્યુક્તમ્॥ 12-163-21 પરિવેષ્ટા આહુતિપ્રક્ષેપ્તા। કન્યાયુવત્યોઃ સ્માર્તાગ્નિહોમે સ્વયં પલ્યણિ ક પુત્રઃ કુમાર્થન્તવાસી વેત્યાશ્વલાયનવચનાદધિકૃતયોરપ્રતિ પ્રસક્તેર્નિષેધ ઉક્તઃ॥ 12-163-26 આસતે મિથુનીભવન્તિ॥ 12-163-27 ઉદપાનઃ કૂપસ્તદેકોદકે એકકૂપોપજીવ્યેત્યર્થઃ॥ 12-163-28 અભાર્યામપરિણીતાં શયને બિભ્રદ્બ્રાહ્મણસ્તથા શૂદ્રં વૃદ્ધં મહામિતિ ગન્યમાનસ્તશ્રાઽબ્રાહ્મણં ક્ષત્રિયં વૈશ્યં વા વૃદ્ધં મન્યમાનસ્તૃણેષુ યદ્યાસીતોપવિષ્ઠઃ સ યથા સંશુધ્યેત તથા તથા શૃણ્વિશિ સાર્ધાર્થઃ॥ 12-163-29 વિહરન્ કરોતીતિ સંબન્ધઃ॥ 12-163-36 અનિર્દેશ્યાનિ બુદ્ધિપૂર્વકાનિ ચેદત્ર પ્રાયશ્ચિત્તં નાસ્તીત્યર્થઃ। કિં તર્હિ મરણાન્તમેવ પ્રાયશ્ચિત્તમિતિ ધારણાનિશ્ચયઃ। બ્રાહ્મણીયોનિતઃ। અબ્રાહ્મણસ્ય બ્રાહ્મણીગમનાદિત્યર્થઃ॥ 12-163-37 યાજનાદિત્રયેણ સદ્યઃ પતતિ નતુ યાનાદિના। તેન તુ વર્ષેણ પતતીત્યર્થઃ॥ 12-163-38 એતાનિ પઞ્ચમહાપાપાનિ। અન્યાનિ તુ નિર્દેશ્યાનિ સપ્રાયશ્ચિત્તાનિ। અવ્યસની પુનઃ પાપરુચિર્ન સ્યાત્॥ 12-163-39 પૂર્વેષુ ત્રિષુ સુરાપબ્રહ્મઘ્નગુરુતલ્પગેષુ તેષુ મૃતેષુ સપિણ્ડાનામાશૌચાભાવાત્તેષાં પ્રેતકર્મનિષેધાચ્ચેતિ ભાવઃ॥ 12-163-43 અવગર્હ્ય વિનિન્દ્ય। સ્પૃષ્ટ્વાઽર્થચન્દ્રાદિનાપનોદ્ય। ગુરુતરં શેષાદયધિકં પાતકં તસ્ય પલમ્॥ 12-163-46 આહવમધ્યે ગોબ્રાહ્મણરક્ષાર્થં સંગ્રામે શસ્ત્રેણ હતશ્ચેદ્બ્રાહ્મહા શુધ્યતે॥ 12-163-54 સવનીત્રિષવણસ્રાયી। આત્રેયીં પ્રાપ્તગર્ભાં સ્રિયમ્॥ 12-163-60 પૃથક્ એકૈકસ્યોપપાતકસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તં સંવત્સરં ચરેત્॥ 12-163-68 અભિશસ્તસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તં સદ્યોઽકુર્વતઃ॥ 12-163-69 તસ્ય પતિતસ્ય સહસેવિનઃ સંસર્ગિણિઃ॥ 12-163-72 પરિવેત્તા કનિષ્ઠઃ પરિવિત્તયે જ્યેષ્ઠાય ભાર્યાં સ્રુષાત્વેન પ્રયચ્છેત્। એતાં સ્વેનાભુક્તાં તવૈવેયં સ્નુષેતિ માનપૂર્વકં સમર્પયેત્। તદા જ્યેષ્ઠાનુજ્ઞાતો યવીયાનન્તરં તાં સ્વીકુર્યાત્। પાણિગ્રાહેણ સ્વદોષે ક્ષમાપિતે ત્રયોઽપિ પાપાન્મુચ્યન્ત ઇતિ સાર્ધશ્લોયાર્થઃ॥ 12-163-73 અમાનુષીષુ પશુજાતિષુ॥ 12-163-74 ઊર્ધ્વવાલં ચમરીપુચ્છં પરિધાય રઙ્ગેઽવ્રતરન્ બ્રાહ્મણ એવૈતત્પ્રાયશ્ચિત્તં કુર્યાત્॥ 12-163-75 યેન પરિધાનેન હેતુભૂતેન ઊર્ધ્વંવાલં યઃ કૃન્તતિ છિનત્તિ સ ઉક્તં વ્રતં સંવત્સરં ચરેત્॥ 12-163-77 અનાસ્તિકેષુ આસ્તિકેષુ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 164
॥ શ્રીઃ ॥
12.164. અધ્યાયઃ 164
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ નકુલપ્રશ્નાત્સ્વઙ્ગોત્પત્તિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-164-0 (71534)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-164-0x (5843)
કથાન્તરમથાસાદ્ય સ્વઙ્ગયુદ્ધવિશારદઃ।
નકુલઃ શરતલ્પસ્થમિદમાહ પિતામહામ્॥ 12-164-1 (71535)
નકુલ ઉવાચ। 12-164-2x (5844)
ધનુઃ પ્રહરણં શ્રેષ્ઠમિતિવાદઃ પિતામહ।
મતસ્તુ મમ ધર્મજ્ઞઃ ખઙ્ગ એવ સુસંશિતઃ॥ 12-164-2 (71536)
છિન્ને ચ કાર્મુકે રાજન્પ્રક્ષીણેષુ શરેષુ ચ।
ખઙ્ગેન શક્યતે યોદ્ધુમાત્માનં પરિરક્ષિતુમ્॥ 12-164-3 (71537)
શરાસનધરાંશ્ચૈવ ગદાશક્તિધરાંસ્તદા।
એકઃ ખઙ્ગધરો વીરઃ સમર્થઃ પ્રતિબાધિતુમ્॥ 12-164-4 (71538)
અત્ર મે સંશયશ્ચૈવ કૌતૂહલમતીવ ચ।
કિંસ્વિત્પ્રહરણં શ્રેષ્ઠં સર્વયુદ્ધેષુ પાર્થિવ॥ 12-164-5 (71539)
કથં ચોત્પાદિતઃ ખઙ્ગઃ કસ્મૈ ચાર્થાય કેન વા।
પૂર્વાચાર્યં ચ ખઙ્ગસ્ય પ્રવ્રવીહિ પિતામહ॥ 12-164-6 (71540)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-164-7x (5845)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા માદ્રીપુત્રસ્ય ધીમતઃ।
સ્વરકૌશલસંયુક્તં સૂક્ષ્મચિત્રાર્થવત્સુખમ્॥ 12-164-7 (71541)
તતસ્તસ્યોત્તરં વાક્યં સ્વરવર્ણોપપાદિતમ્।
શિક્ષયા ચોપપન્નાય દ્રોણશિષ્યાય પૃચ્છતે॥ 12-164-8 (71542)
ઉવાચ સર્વધર્મજ્ઞો ધનુર્વેદસ્ય પારગઃ।
શરતલ્પગતો ભીષ્મો નકુલાય મહાત્મને॥ 12-164-9 (71543)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-164-10x (5846)
તત્ત્વં શૃણુષ્વ માદ્રેય યથૈતત્પરિપૃચ્છસિ।
પ્રબોધિતોઽસ્મિ ભવતા સાનુમાનિવ પર્વતઃ॥ 12-164-10 (71544)
સલિલૈકાર્ણવં તાત પુરા સર્વમભૂદિદમ્।
અપ્રજ્ઞાતમનાકાશમનિર્દેશ્યમહીતલમ્॥ 12-164-11 (71545)
તમસ્સંવૃતમસ્પર્શમતિગમ્ભીરદર્શનમ્।
નિઃશબ્દં ચાપ્રમેયં ચ તત્ર જજ્ઞે પિતામહઃ॥ 12-164-12 (71546)
સોઽસૃજદ્વાયુમગ્નિં ચ ભાસ્કરં ચાપિ વીર્યવાન્।
આકાશમમૃજચ્ચોર્ધ્વમધ્નો ભૂમિં ચ નૈર્ઋતિમ્॥ 12-164-13 (71547)
તતઃ સચન્દ્રતારં ચ નક્ષત્રાણિ ગ્રહાંસ્તથા।
સંવત્સરાનહોરાત્રાનૃતૂનથ લવાન્ક્ષણાન્। 12-164-14 (71548)
તતઃ શરીરં લોકસ્થં સ્થાપયિત્વા પિતામહઃ।
જનયામાસ ભગવાન્પુત્રાનુત્તમતેજસઃ। 12-164-15 (71549)
મરીચિં ભૃગુમત્રિં ચ પુલસ્ત્યં પુલહં ક્રતુમ્।
વસિષ્ઠાઙ્ગિરસૌ ચોભૌ ભરદ્વાજં તથૈવ ચ॥ 12-164-16 (71550)
પ્રજાપતિસ્તથા દક્ષઃ કન્યાઃ ષષ્ટિમજીજનાત્।
તાશ્ચ બ્રહ્મર્પીન્સર્વાન્પ્રજાર્થં પ્રતિપેદિરે॥ 12-164-17 (71551)
તાભ્યો વિશ્વાનિ ભૂતાનિ દેવાઃ પિતૃગણાસ્તથા।
ગન્ધર્વાપ્સરસશ્ચૈવ રક્ષાસિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-164-18 (71552)
પતત્રિમૃગમીનાશ્ચ ગાવશ્ચૈવ મહોરગાઃ।
નાનાકૃતિબલાશ્ચાન્યે જલક્ષિતિવિચારિણઃ॥ 12-164-19 (71553)
ઉદ્ભિજ્જાઃ સ્વેદજાશ્ચૈવ સાણ્ડજાશ્ચ જરાયુજાઃ।
અજ્ઞે તાત જગત્સર્વં તથા સ્થાવરજઙ્ગમમ્॥ 12-164-20 (71554)
અતઃ સર્ગમિમં કૃત્વા સર્વલોકપિતામહઃ।
અશ્વતં વેદપઠિતં ધર્મં ચ જુજુપે પુનઃ॥ 12-164-21 (71555)
સ્મન્ધર્મે સ્થિતા દેવાઃ સહાચાર્યપુરોહિતાઃ।
---ત્યા વસવો રુદ્રાઃ સસાધ્યા મરુદશ્વિનઃ। 12-164-22 (71556)
ભૃ---ત્ર્યઙ્ગિરસઃ સિદ્ધાઃ કશ્યપશ્ચ તપોધનાઃ।
વષ્ઠગૌતમાગસ્ત્યાસ્તથા નારદપર્વતૌ॥ 12-164-23 (71557)
ક્રયો બાલખિલ્યાશ્ચ પ્રભાસાઃ સિકતાસ્તથા।
ઘૃગાચ્યા સોમવાયવ્યા વૈશ્વાનરમરીચિપાઃ॥ 12-164-24 (71558)
કરૂપાશ્ચૈવ હંસાશ્ચ ઋષયો વાઽગ્નિયોનયઃ।
---પપ્રસ્થાઃ પૃશ્નયશ્ચ સ્થિતા બ્રહ્માનુશાસને॥ 12-164-25 (71559)
દાનવેન્દ્રાસ્ત્વતિક્રમ્ય તત્પિતામહશાસનમ્।
ધર્મસ્યાપનયં ચક્રુઃ ક્રોધલોભસમન્વિતાઃ॥ 12-164-26 (71560)
હિરણ્યકશિપુશ્ચૈવ હિરણ્યાક્ષો વિરોચનઃ।
શમ્બરો વિપ્રચિત્તિશ્ચ પ્રહ્લાદો નમુચિર્બલિઃ॥ 12-164-27 (71561)
એતે ચાન્યે ચ બહવઃ સગણા દૈત્યદાનવાઃ।
ધર્મસેતુમતિક્રમ્ય રેમિરેઽધર્મનિશ્ચયાઃ॥ 12-164-28 (71562)
સર્વે તુલ્યાભિજાતીયા યથા દેવાસ્તથા વયમ્।
ઇત્યેવં હેતુમાસ્થાય સ્પર્ધમાનાઃ સુરર્ષિભિઃ॥ 12-164-29 (71563)
ન પ્રિયં નાપ્યનુક્રોશં ચક્રુર્ભૂતેષુ ભારત।
ત્રીનુપાયાનતિક્રમ્ય દણ્ડેન રુરુધુઃ પ્રજાઃ॥ 12-164-30 (71564)
ન જગ્મુઃ સંવિદં તૈશ્ચ દર્પાદસુરસત્તમાઃ।
અથ વૈ ભગવાન્બ્રહ્મા સર્વલોકનમસ્કૃતઃ॥ 12-164-31 (71565)
તદા હિમવતઃ પૃષ્ઠે સુરમ્યે પદ્મતારકે।
શતયોજનવિસ્તારે મણિમુક્તાચયાચિતે॥ 12-164-32 (71566)
તસ્મિન્ગિરિવરે પુત્ર પુષ્પિતદ્રુમકાનને।
તસ્થૌ સ વિબુધશ્રેષ્ઠો બ્રહ્મા લોકાર્થસિદ્ધયે॥ 12-164-33 (71567)
તતો વર્ષસહસ્રાન્તે વિતાનમકરોત્પ્રભુઃ।
વિધિના કલ્પદૃષ્ટેન યથોક્તેનોપપાદિતમ્॥ 12-164-34 (71568)
ઋષિભિર્યજ્ઞપટુભિર્યથાવત્કર્મકર્તૃભિઃ।
મરુદ્ભિઃ પરિસંકીર્ણં દીપ્યમાનૈશ્ચ પાવકૈઃ॥ 12-164-35 (71569)
કાઞ્ચનૈર્યજ્ઞભાણ્ડૈશ્ચ ભ્રાજિષ્ણુભિરલંકૃતમ્।
વૃતં દેવગણૈશ્ચૈવ પ્રબભૌ યજ્ઞમણ્ડલમ્॥ 12-164-36 (71570)
તથા બ્રહ્મર્ષિભિશ્ચૈવ સદસ્યૈરુપશોભિતમ્।
અત્ર ઘોરતમં વૃત્તમૃષીણાં મે પરિશ્રુતમ્॥ 12-164-37 (71571)
ચન્દ્રમા વિમલં વ્યોમ યથાઽભ્યુદિતતારકમ્।
વિદાર્યાગ્નિં તથા ભૂતમુત્થિતં શ્રૂયતે તદા॥ 12-164-38 (71572)
લોનીત્પલસવર્ણાભં તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રં કૃશોદરમ્।
પ્રાંશુમુદ્ધર્ષણં ચાપિ તથૈવ હ્યમિતૌજસમ્॥ 12-164-39 (71573)
અસ્મિન્નુત્પદ્યમાને ચ પ્રચચાસ વસુંધરા।
મહોર્મિકલિલાવર્તશ્રુક્ષુભે સ મહોદધિઃ॥ 12-164-40 (71574)
પેતુશ્ચોત્કા મહોત્પાતાઃ શાખાશ્ચ મુમુચુર્દ્રુમાઃ।
અપ્રસન્ના દિશઃ સર્વાઃ પવનશ્ચાશિવો વવૌ।
મુહુર્મુહુશ્ચ ભૂતાનિ પ્રાવ્યથન્ત ભયાત્તથા॥ 12-164-41 (71575)
તતઃ સ તુમુલં દૃષ્ટ્વા તદ્ભૂતં સમુપસ્થિતમ્।
મહર્ષિસુરગન્ધર્વાનુવાચેદં પિતામહઃ॥ 12-164-42 (71576)
મયૈવં ચિન્તિતં ભૂતમસિર્નામૈષ વીર્યવાન્।
રક્ષણાર્થાય લોકસ્ય વધાય ચ સુરદ્વિષામ્॥ 12-164-43 (71577)
તતસ્તદ્રુપમુત્સૃજ્ય બભૌ નિસ્ત્રિંશ એવ સઃ।
વિમલસ્તીક્ષ્ણધારશ્ચ કાલાન્તક ઇવોદ્યતઃ॥ 12-164-44 (71578)
તતસ્તં નીલકણ્ઠાય રુદ્રાયર્ષભકેતવે।
બ્રહ્મા દદાવસિં તીક્ષ્ણમધર્મપ્રતિવારણમ્॥ 12-164-45 (71579)
તતઃ સ ભગવાન્રુદ્રો બ્રહ્મર્ષિગણપૂજિતઃ।
પ્રગૃહ્માસિમમેયાત્મા રૂપમન્યચ્ચકાર હ॥ 12-164-46 (71580)
ચતુર્બાહુઃ સ્પૃશન્મૂર્ધ્ના ભૂમિષ્ઠોઽપિ દિશો દશ।
ઊર્ધ્વદૃષ્ટિર્મહાબાહુર્મુખાજ્જ્વાલાઃ સમુત્સૃજન્॥ 12-164-47 (71581)
વિકુર્વન્બહુધા વર્ણાન્નીલપાણ્ડુરલોહિતાન્।
બિભ્રત્કૃષ્ણાજિનં વાસો હેમપ્રવરતારકમ્॥ 12-164-48 (71582)
નેત્રં ચૈકં લલાટસ્થં ભાસ્કરપ્રતિમં મહત્।
શુશુભાતે સુવિમલે દ્વે નેત્રે કૃષ્ણપિઙ્ગલે॥ 12-164-49 (71583)
તતો દેવો મહાદેવઃ શૂલપાણિર્ભગાક્ષિહા।
સંપ્રગૃહ્ય તુ નિસ્ત્રિંશં કાલાગ્નિસમવર્ચસમ્॥ 12-164-50 (71584)
ત્રિકૂટં ચર્મ ચોદ્યમ્ય સવિદ્યુતમિવામ્બુદમ્।
ચચાર વિવિધાન્માર્ગાન્દાનવાન્તચિકીર્ષયા।
વિધુન્વન્નસિમાકાશે તથા યુદ્ધચિકીર્ષયા॥ 12-164-51 (71585)
તસ્ય નાદં વિનદતો મહાહાસં ચ મુઞ્ચતઃ।
બભૌ પ્રતિભયં રૂપં તદા રુદ્રસ્ય ભારત॥ 12-164-52 (71586)
તદ્રૂપધારિણં રુદ્રં રૌદ્રકર્મચિકીર્ષયા।
નિશામ્ય દાનવાઃ સર્વે હૃષ્ટાઃ સમભિદુદ્રુવુઃ॥ 12-164-53 (71587)
અશ્મભિશ્ચામ્યવર્ષન્ત પ્રદીપ્તૈશ્ચ તથોલ્મુકૈઃ।
ઘોરૈઃ પ્રહરણૈશ્ચાન્યૈઃ ક્ષુરધારૈરયસ્મયૈઃ॥ 12-164-54 (71588)
તતસ્તુ દાનવાનીકં સંપ્રણેતૃકમપ્યુત।
ખઙ્ગં દૃષ્ટ્વા બલાધૂતં પ્રમુમોહ ચચાલ ચ॥ 12-164-55 (71589)
ચિત્રં શીઘ્રપદત્વાચ્ચ ચરન્તમસિપાણિનમ્।
તમેકમસુરાઃ સર્વે સહસ્રમિતિ મેનિરે॥ 12-164-56 (71590)
છિન્દન્ભિન્દન્રુજન્કૃન્તન્દારયન્પ્રથમન્નપિ।
અચરદ્વૈરિસઙ્ઘેષુ દાવાગ્નિરિવ કક્ષગઃ॥ 12-164-57 (71591)
અસિવેગપ્રભગ્નાસ્તે છિન્નબાહૂરુવક્ષસઃ।
ઉત્તમાઙ્ગપ્રકૃત્તાશ્ચ પેતુરુર્વ્યાં મહાબલાઃ॥ 12-164-58 (71592)
અપરે દાનવા ભગ્નાઃ ખઙ્ગધારાવપીડિતાઃ।
અન્યોન્યમભિનર્દન્તો દિશઃ સંપ્રતિપેદિરે॥ 12-164-59 (71593)
ભૂમિં કેચિત્પ્રવિવિશુઃ પર્વતાનપરે તથા।
અપરે જગ્મુરાકાસમપરેઽમ્ભઃ સમાવિશન્॥ 12-164-60 (71594)
તસ્મિન્મહતિ સંવૃત્તે સમરે ભૃશદારુણે।
બભૂવ ભૂઃ પ્રતિભયા માંસશોણિતકર્દમા॥ 12-164-61 (71595)
દાનવાનાં શરીરૈશ્ચ પતિતૈઃ શોણિતોક્ષિતૈઃ।
સમાકીર્ણા મહાબાહો શૈલૈરિવ સકિંશુકૈઃ॥ 12-164-62 (71596)
`રુધિરેણ પરિક્લિન્ના પ્રબભૌ વસુધા તદા।
રક્તાર્દ્રવસના શ્યામા નારીવ મદવિહ્વલા॥' 12-164-63 (71597)
સ રુદ્રો દાનવાન્હત્વા કૃત્વા ધર્મોત્તરં જગત્।
રૌદ્રં રુપમથાક્ષિપ્ય ચક્રે રૂપં શિવં શિવઃ॥ 12-164-64 (71598)
તતો મહર્ષયઃ સર્વે સર્વે દેવગણાસ્તથા।
જયેનાદ્ભુતકલ્પેન દેવદેવમથાસ્તુવન્॥ 12-164-65 (71599)
તતઃ સ ભગવાન્રુદ્રો દાનવક્ષતજોક્ષિતમ્।
અસિં ધર્મસ્ય ગોપ્તારં દદૌ સત્કૃત્ય વિષ્ણવે॥ 12-164-66 (71600)
વિષ્ણુર્મરીચયે પ્રાદાન્મરીચિર્ભાર્ગવાય તમ્।
મહર્ષિભ્યો દદૌ ખઙ્ગમૃષયો વાસવાય ચ॥ 12-164-67 (71601)
મહેન્દ્રો લોકપાલેભ્યો લોકપાલા તુ પુત્રક।
મનવે સૂર્યપુત્રાય દદુઃ ખઙ્ગં સુવિસ્તરમ્॥ 12-164-68 (71602)
ઊચુશ્ચૈનં તથા વાક્યં માનુષાણાં ત્વમીશ્વરઃ।
અસિના ધર્મગર્ભેણ પાલયસ્વ પ્રજા ઇતિ॥ 12-164-69 (71603)
ધર્મસેતુમતિક્રાન્તાઃ સ્થૂલસૂક્ષ્માર્થકારણાત્।
વિભજ્ય દણ્ડં રક્ષ્યાઃ સ્યુર્ધર્મતો ન યદૃચ્છયા॥ 12-164-70 (71604)
દુર્વાચા નિગ્રહો દણ્ડો હિરણ્યબહુલસ્તથા।
વ્યઙ્ગતા ચ શરીરસ્ય વધો નાલ્પસ્ય કરણાત્॥ 12-164-71 (71605)
અસેરેતાનિ રૂપાણિ દુર્વારાદીનિ નિ દશેત્।
અસેરેવં પ્રમાણાનિ પરમાણ્યભ્યતિક્રમાત્॥ 12-164-72 (71606)
અભિષિચ્યાથ પુત્રં સ્વં પ્રજાનામધિપં તતઃ।
મનુઃ પ્રજાનાં રક્ષાર્થં ક્ષુપાય પ્રદદાવસિમ્॥ 12-164-73 (71607)
ક્ષુપાજ્જગ્રાહ ચેક્ષ્વાકુરિક્ષ્વાકોશ્ચ પુરૂરવાઃ।
આયુશ્ચ તસ્માલ્લોભે તં નહુષશ્ચ તતો ભુવિ॥ 12-164-74 (71608)
યયાતિર્નહુષાચ્ચાપિ પૂરુસ્તસ્માચ્ચ લબ્ધવાન્।
આધૂર્તશ્ચ ગયસ્તસ્માત્તતો ભૂમિશયો નૃપઃ॥ 12-164-75 (71609)
ભરતશ્ચાપિ દૌષ્યન્તિર્લેભે ભૂમિશયાદસિમ્।
તસ્માલ્લોભે ચ ધર્મજ્ઞો રાજન્નૈલબિલસ્તથા॥ 12-164-76 (71610)
તતસ્ત્વૈલબિલાલ્લેભે ધુન્ધુમારો નરેશ્વરઃ।
ધુન્ધુમારાચ્ચ કામ્ભોજો મુચુકુન્દસ્તતોઽભજત્॥ 12-164-77 (71611)
મુચુકુન્દાન્મરુત્તશ્ચ મરુત્તાદપિ રૈવતઃ।
રૈવતાદ્યુવનાશ્વશ્ચ યુવનાશ્વાત્તતો રઘુઃ॥ 12-164-78 (71612)
ઇક્ષ્વાકુવંશજસ્તસ્માદ્ધરિણાશ્વઃ પ્રતાપવાન્।
હરિણાશ્વાદસિં લેભે શુનકઃ શુનકાદપિ॥ 12-164-79 (71613)
ઉશીનરો વૈ ધર્માત્મા તસ્માદ્ભોજાઃ સયાદવાઃ।
યદુભ્યશ્ચ શિબિર્લેભે શિબેશ્ચાપિ પ્રતર્દનઃ॥ 12-164-80 (71614)
પ્રતર્દનાદષ્ટકશ્ચ રુશદશ્વોઽષ્ટકાદપિ।
રુશદશ્વાદ્ભરદ્વાજો દ્રોણસ્તસ્માત્કૃપસ્તતઃ।
તતસ્ત્વં ભ્રાતૃભિઃ સાર્ધં પરમાસિમવાપ્તવાન્॥ 12-164-81 (71615)
કૃત્તિકાસ્તસ્ય નક્ષત્રમસેરગ્નિશ્ચ દૈવતમ્।
રોહિણ્યો ગોત્રમસ્યાથ રુદ્રાશ્ચ ગુરુસત્તમાઃ॥ 12-164-82 (71616)
અસેરષ્ટૌ હિ નામાનિ રહસ્યાનિ નિબોધ મે।
પાણ્ડવેય સદા યાનિ કીર્તયઁલ્લભતે જયમ્॥ 12-164-83 (71617)
અસિર્વિશસનઃ ખઙ્ગસ્તીક્ષ્ણચર્મા દુરાસદઃ।
શ્રીગર્ભો વિજયશ્ચૈવ ધર્મપાલસ્તથૈવ ચ॥ 12-164-84 (71618)
અગ્ર્યઃ પ્રહરણાનાં ચ ખઙ્ગો ભુવિ પરિશ્રુતઃ।
મહેશ્વરપ્રણીતશ્ચ પુરાણે નિશ્ચયં ગતઃ।
`એતાનિ ચૈવ નામાનિ પુરાણે નિશ્ચિતાનિ વૈ॥' 12-164-85 (71619)
પૃથુસ્તૂત્પાદયામાસ ધનુરાદ્યમરિંદમઃ।
તેનેયં પૃથિવી દુગ્ધા સસ્યાનિ સુબહૂન્યપિ।
ધર્મેણ ચ યથાપૂર્વં વૈન્યેન પરિરક્ષિતા॥ 12-164-86 (71620)
તદેતદાર્ષં માદ્રેય પ્રમાણં કર્તુમર્હસિ।
અસેશ્ચ પૂજા કર્તવ્યા સદા યુદ્ધવિશારદૈઃ॥ 12-164-87 (71621)
ઇત્યેષ પ્રથમઃ કલ્પો મયા તે કથિતઃ પુનઃ।
એવમેવાસિસર્ગોઽયં યથાવદ્ભરતર્ષભ॥ 12-164-88 (71622)
સર્વથા તમિહ શ્રુત્વા સ્વઙ્ગસ્યાગમમુત્તમમ્।
લભતે પુરુષઃ કીર્તિ પ્રેત્ય ચાનન્ત્યમશ્નુતે॥ ॥ 12-164-89 (71623)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ચતુઃષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 164॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-164-1 કથાન્તરં આપદ્ધર્માણં સાઙ્ગાનાં સમાપ્તત્વાત્ કથાયા અવસાનં અસાદ્ય પ્રાપ્ય॥ 12-164-10 ધાતુમાનિવ પર્વત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ધાતુમાન્ ગૈરિકવાન્ રુધિરોક્ષિતત્વાદિત્યર્થઃ॥ 12-164-19 પ્લવઙ્ગ શ્ચ મહોરગા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-164-21 ધર્મં પ્રયુયુજે તત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-164-25 વાનપ્રસ્થા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-164-32 પદ્માનીવ તારકા યત્ર લગ્નાસ્તસ્મિન્ પદ્મતારકે। અત્યન્તમુચ્છ્રિત ઇત્યર્થઃ॥ 12-164-35 સમિદ્ભિઃ પરિકીર્ણમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-164-38 વિકીર્યાગ્નિમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-164-51 ત્રિકૂટં ત્રીણિ કૃટાનિ કપટાનિ પાર્શ્વયોરગ્ને ચ તીક્ષ્ણધારરૂપાણિ પરવિદારકાણિ યસ્મિંન્॥ 12-164-72 દુર્વાગાદીનિ નિર્દિશેદિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 165
॥ શ્રીઃ ॥
12.165. અધ્યાયઃ 165
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
સ્વસ્વાભિમતાર્થકથનાય ચોદિતૈર્વિદુરાર્જુનભીમસેનૈઃ ક્રમેણ ધર્માર્થકામેષુ અભિષ્ટુતેષુ યુધિષ્ઠિરેણ મોક્ષપ્રશંસનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-165-0 (71624)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-165-0x (5847)
ઇત્યુક્તવતિ ભીષ્મે તુ તૂષ્ણીંભૂતે યુધિષ્ઠિરઃ।
પપ્રચ્છાવસથં ગત્વા ભ્રાતૃન્વિદુરપઞ્ચમાન્॥ 12-165-1 (71625)
ધર્મે ચાર્થે ચ કામે ચ લોકવૃત્તિઃ સમાહિતા।
તેષાં ગરીયાન્કતમો મધ્યમઃ કો લઘુશ્ચ કઃ॥ 12-165-2 (71626)
કસ્મિંશ્ચાત્મા નિયન્તવ્યસ્ત્રિવર્ગવિજયાય વૈ।
સંપૃષ્ટા નૈષ્ઠિકં વાક્યં યથાબદ્વક્તુમર્હથ॥ 12-165-3 (71627)
તતોઽર્થગતિતત્ત્વજ્ઞઃ પ્રથમં પ્રતિભાનવાન્।
જગાદ વિદુરો વાક્યં ધર્મશાસ્ત્રમનુસ્મરન્॥ 12-165-4 (71628)
વિદુર ઉવાચ। 12-165-5x (5848)
બહુશ્રુતં તપસ્ત્યાગઃ શ્રદ્ધા યજ્ઞક્રિયા ક્ષમા।
ભાવશુદ્ધિર્દયા સત્યં સંયમશ્ચાત્મસંપદઃ॥ 12-165-5 (71629)
એતદેવાભિપદ્યસ્વ મા તે ભૂચ્ચલિતં મનઃ।
એતન્મૂલૌ હિ ધર્માર્થાવેતદેકપદં હિતમ્॥ 12-165-6 (71630)
ધર્મેણૈવર્ષયસ્તીર્ણા ધર્મે લોકાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
ધર્મેણ દેવા દિવિ ચ ધર્મે ચાર્થઃ સમાહિતઃ॥ 12-165-7 (71631)
ધર્મો રાજન્ગુણઃ શ્રેષ્ઠો મધ્યમો હ્યર્થ ઉચ્યતે।
કામો યવીયાનિતિ ચ પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ॥ 12-165-8 (71632)
તસ્માદ્ધર્મપ્રધાનેન ભવિતવ્યં યતાત્મના।
તથા ચ સર્વભૂતેષુ વર્તિતવ્યં યતાત્મના॥ 12-165-9 (71633)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-165-10x (5849)
સમાપ્તવચને તસ્મિન્ભીમકર્મા ધનઞ્જયઃ।
તતોઽર્થગતિતત્ત્વજ્ઞો જગૌ વાક્યં પ્રચોદિતઃ॥ 12-165-10 (71634)
કર્મભૂમિરિયં રાજન્નિહ વાર્તા પ્રશસ્યતે।
કૃષિર્વાણિજ્યગોરક્ષં શિલ્પાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-165-11 (71635)
અર્થ ઇત્યેવ સર્વેષાં કર્મણામવ્યતિક્રમઃ।
નિવૃત્તેઽર્થે ન વર્તેતે ધર્મકામાવિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-165-12 (71636)
વિષહેતાર્થવાન્ધર્મમારાધયિતુમુત્તમમ્।
કામં ચ ચરિતું શક્તો દુષ્પ્રાપમકૃતાત્મભિઃ॥ 12-165-13 (71637)
અર્થસ્યાવયવાવેતૌ ધર્મકામાવિતિ શ્રુતિઃ।
અર્થસિદ્ધ્યા વિનિર્વૃત્તાવૃભાવેતૌ ભવિષ્યતઃ॥ 12-165-14 (71638)
તદ્ગતાર્થં હિ પુરુષં વિશિષ્ટતરયોનયઃ।
બ્રહ્માણમિવ ભૂતાનિ સતતં પર્યુપાસતે॥ 12-165-15 (71639)
જટાજિનધરા દાન્તાઃ પઙ્કદિગ્ધા જિતેન્દ્રિયાઃ।
મુણ્ડા નિસ્તન્તવશ્ચાપિ વસન્ત્યર્થાર્થિનઃ પૃથક્॥ 12-165-16 (71640)
કાષાયવસનાશ્ચાન્યે શ્મશ્રુલા હિ સુસંયતાઃ।
વિદ્વાંસશ્ચૈવ શાન્તાશ્ચ મુક્તાઃ સર્વપરિગ્રહૈઃ॥ 12-165-17 (71641)
`અર્થાર્થિનઃ સન્તિ નિત્યં પરિતષ્યન્તિ કર્મભિઃ।'
અર્થાર્થિનઃ સન્તિ કેચિદપરે સ્વર્ગકાઙ્ક્ષિણઃ।
કુલપ્રત્યાગમાશ્ચૈકે સ્વંસ્વં ધર્મમનુષ્ઠિતાઃ॥ 12-165-18 (71642)
આસ્તિકા નાસ્તિકાશ્ચૈવ નિયતાઃ સંયમે પરે।
અપ્રજ્ઞાનં તમોભૂતં પ્રજ્ઞાનં તુ પ્રકાશિતા॥ 12-165-19 (71643)
ભૃત્યાન્ભોગૈર્દ્વિષો દણ્ડૈર્યો યોજયતિ સોઽર્થવાન્।
એતન્મતિમતાંશ્રેષ્ઠ મતં મમ યથાતથમ્।
અનયોસ્તુ વિબોધ ત્વં વચનં શક્રકણ્વયોઃ॥ 12-165-20 (71644)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-165-21x (5850)
તથા ધર્માર્થકુશલૌ માદ્રીપુત્રાવનન્તરમ્।
નકુલઃ સહદેવશ્ચ વાક્યમૂચતુરુત્તમમ્॥ 12-165-21 (71645)
આસીનશ્ચ શયાનશ્ચ વિચરન્નપિ વા સ્થિતઃ।
અર્થયોગં દૃઢં કુર્યાદ્યોગૈરુચ્ચાવચૈરપિ॥ 12-165-22 (71646)
અસ્મિંસ્તુ વૈ વિનિર્વૃત્તે દુર્લભે પરમપ્રિયે।
ઇહ કામાનવાપ્નોતિ પ્રત્યક્ષં નાત્ર સંશયઃ॥ 12-165-23 (71647)
યોઽર્થો ધર્મેણ સંયુક્તો ધર્મો યશ્ચાર્થસંયુતઃ।
મધ્વિવામૃતસંસૃષ્ટં તસ્માદેતૌ મતાવિહ॥ 12-165-24 (71648)
અનર્થસ્ય ન કામોસ્તિ તથાઽર્થોઽધર્મિણઃ કુતઃ।
તસ્માદુદ્વિજલે લોકો ધર્માર્થાભ્યાં બહિષ્કૃતાત્॥ 12-165-25 (71649)
તસ્માદ્ધર્મપ્રધાનેન સાધ્યોઽર્થઃ સંયતાત્મના।
વિશ્વસ્તેષુ હિ ભૂતેષુ કલ્પતે સર્વમેવ હિ॥ 12-165-26 (71650)
ધર્મં સમાચરેત્પૂર્વં તતોઽર્થં ધર્મસંયુતમ્।
તતઃ કામં ચરેત્પશ્ચાત્સિદ્ધાર્થસ્ય હિ તત્ફલમ્॥ 12-165-27 (71651)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-165-28x (5851)
વિરેમતુસ્તુ તદ્વાક્યમુક્ત્વા તાવશ્વિનોઃ સુતૌ।
ભીમસેનસ્તતો વાક્યમિદં વક્તું પ્રચક્રમે॥ 12-165-28 (71652)
નાકામઃ કામયત્યર્થં નાકામો ધર્મમિચ્છતિ।
નાકામઃ કામયાનોઽસ્તિ તસ્માત્કામો વિશિષ્યતે॥ 12-165-29 (71653)
કામેન યુક્તા ઋષયસ્તપસ્યેવ સમાહિતાઃ।
પલાશાઃ શાકમૂલાશા વાયુભક્ષાઃ સુસંયતાઃ॥ 12-165-30 (71654)
વેદોપવેદેષ્વપરે યુક્તાઃ સ્વાધ્યાયપારગાઃ।
શ્રાદ્ધે યજ્ઞક્રિયાયાં ચ તથા દાનપ્રતિગ્રહે॥ 12-165-31 (71655)
વણિજઃ કર્ષકા ગોપાઃ કારવઃ શિલ્પિનસ્તથા।
દેશધર્મકૃતશ્ચૈવ યુક્તાઃ કામેન કર્મસુ॥ 12-165-32 (71656)
સમુદ્રં વા વિશન્ત્યન્યે નરાઃ કામેન સંયુતાઃ।
કામો હિ વિવિધાકારઃ સર્વં કામેન સંતતમ્॥ 12-165-33 (71657)
નાસ્તિ નાસીન્ન ભવિતા ભૂતં કામમૃતે પરમ્।
એતત્સારં મહારાજ ધર્માર્થાવત્ર સંશ્રિતૌ॥ 12-165-34 (71658)
નવનીતં યથા દધ્નસ્તથા કામોઽર્થધર્મતઃ।
શ્રેયસ્તૈલં ન પિણ્યાકો ઘૃતં શ્રેય ઉદશ્વિતઃ॥ 12-165-35 (71659)
શ્રેયઃ પુષ્પફલં કાષ્ઠાત્કામો ધર્માર્થયોર્વરઃ।
પુષ્પતો મધ્વિવ પરં કામાત્સંજાયતે સુખમ્।
કામો ધર્માર્થયોર્યોનિઃ કામશ્ચાથ તદાત્મકઃ॥ 12-165-36 (71660)
[નાકામતો બ્રાહ્મણાઃ સ્વન્નમર્થા
ન્નાકામતો દદતિ બ્રાહ્મણેભ્યઃ।
નાકામતો વિવિધા લોકચેષ્ટા
તસ્માત્કામઃ પ્રાક્ ત્રિવર્ગસ્ય દૃષ્ટઃ॥] 12-165-37 (71661)
સુચારુવેષાભિરલંકૃતાભિ
ર્મદોત્કટાભિઃ પ્રિયવાદિનીભિઃ।
રમસ્વ યોષિદ્ભિરુપેત્ય કામં
કામો હિ રાજન્પરમાભિરામઃ॥ 12-165-38 (71662)
બુદ્ધિર્મમૈષા પરિખાસ્થિતસ્ય
માભૂદ્વિચારસ્તવ ધર્મપુત્ર।
સ્વાત્સંહિતં સદ્ભિરફલ્ગુસાર
મસસ્તવાક્યં પરમાનૃશંસમ્॥ 12-165-39 (71663)
વર્માર્થકામાઃ સમમેવ સેવ્યા
યો હ્યેકભક્તઃ સ નરો જઘન્યઃ।
દ્વયોસ્તુ સક્તં પ્રવદન્તિ મધ્યમં
સ ઉત્તમો યોઽભિરતસ્ત્રિવર્ગે॥ 12-165-40 (71664)
પ્રાજ્ઞઃ સુહૃચ્ચન્દનસારલિપ્તો
વિચિત્રમાલ્યાભરણૈરુપેતઃ।
તતો વચઃ સંગ્રહવિસ્તરેણ
પ્રોક્ત્વાઽથ વીરાન્વિરરામ ભીમઃ॥ 12-165-41 (71665)
તતો મુહૂર્તાદથ ધર્મરાજો
વાક્યાનિ તેષામનુચિન્ત્ય સમ્યક્।
ઉવાચ વાચાઽવિતથં સ્મયન્વૈ
બહુશ્રુતો ધર્મભૃતાં વરિષ્ઠઃ॥ 12-165-42 (71666)
નિઃસંશયં નિશ્ચિતસર્વશાસ્ત્રાઃ
સર્વે ભવન્તો વિદિતપ્રમાણાઃ।
વિજ્ઞાતુકામસ્ય મમેહ વાક્ય
મુક્તં યદ્વો નૈષ્ઠિકં તચ્છ્રુતં મે।
ઇહાનુવંશં ગદતો મમાપિ
વાક્યં નિબોધધ્વમનન્યભાવાઃ॥ 12-165-43 (71667)
યો વૈ ન પાપે નિરતો ન પુણ્યે
નાર્થે ન ધર્મે મનુજો ન કામે।
વિમુક્તદોષઃ સમફલ્ગુસારો
વિમુચ્યતે દુઃખસુખાત્સ સિદ્ધઃ॥ 12-165-44 (71668)
ભૂતાનિ જાતીમરણાન્વિતાનિ
જરાવિકારૈશ્ચ સમન્વિતાનિ।
ભૂયશ્ચ તૈસ્તૈરુપસેવિતાનિ
મોક્ષં પ્રશંસન્તિ ન તં ચ વિદ્મઃ॥ 12-165-45 (71669)
સ્નેહેન બદ્ધસ્ય ન સન્તિ તાનિ
ચૈવં સ્વયંભૂર્ભગવાનુવાચ।
બોધાય નિર્વાણપરા ભવન્તિ
તસ્માન્ન કુર્યાત્પ્રિયમપ્રિયં ચ॥ 12-165-46 (71670)
એતચ્ચ મુખ્યં ન તુ કામકારો
યથા નિયુક્તોઽસ્મિ તથા કરોમિ।
ભૂતાનિ સર્વાણિ વિધિર્નિયુઙ્ક્તે
વિધિર્બલીયાનિતિ વિત્ત સર્વે॥ 12-165-47 (71671)
ન કર્મણાઽપ્નોત્યનવાપ્યમર્થં
યદ્ભાવિ તદ્વૈ ભવતીતિ વિદ્મઃ।
ત્રિવર્ગહીનોઽપિ હિ વિન્દતેઽર્થં
તસ્માદદો લોકહિતાય ગુહ્યમ્॥ 12-165-48 (71672)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-165-49x (5852)
તદગ્ર્યબુદ્ધેર્વચનં મનોનુગં
સમસ્તમાજ્ઞાય તથાહિ હેતુમત્।
તદા પ્રણેદુશ્ચ જહર્ષિરે ચ તે
કુરુપ્રવીરાય ચ ચક્રિરેઽઞ્જલિમ્॥ 12-165-49 (71673)
સુચારુવર્ણાક્ષરશબ્દભૂષિતાં
મનોનુગાં નિર્ગતવાક્યકણ્ટકામ્।
નિશમ્ય તાં પાર્થિવભાષિતાં ગિરં
પાર્થસ્ય સર્વે પ્રણતા બભૂવુઃ॥ 12-165-50 (71674)
તથૈવ રાજા પ્રશશંસ્ વીર્યવાન્
પુનશ્ચ પપ્રચ્છ સરિદ્વરાસુતમ્।
ધર્માર્થકામેષુ વિનિશ્ચયજ્ઞં
તતઃ પરં ધર્મમહીનચેતસમ્॥ ॥ 12-165-51 (71675)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ પઞ્ચષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 165॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-165-3 ત્રિવર્ગવિજયાય કામક્રોધલોભાનાં જયાય॥ 12-165-12 અવ્યતિક્રમઃ મર્યાદા॥ 12-165-16 નિસ્તન્તવઃ નૈષ્ઠિકબ્રહ્મચારિણઃ॥ 12-165-17 શ્મશ્રુલા હીનિષેવિણ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-165-20 વચનં શુકકણ્વયોરિતિ ડ.દ.પાઠઃ॥ 12-165-25 અનર્થસ્ય અર્થહીસ્ય। અધર્મિણઃ ધર્મહીનસ્ય॥ 12-165-27 અત્ર ધર્માર્થયોઃ સમત્વેઽપિ ધર્મસ્ય પૂર્વત્વાદ્વિદુરમતમેવૈતદીષદ્ભેદેન દર્શિતમ્॥ 12-165-35 ઉદશ્વિતઃ તક્રાત્॥ 12-165-37 અકામતઃ કામં વિના। કેવલાર્થાત્સ્વન્નં મૃષ્ઠાન્નં નાસ્તિ॥ 12-165-39 પરિસ્વાસ્થિતસ્ય પરિતઃ ખાતા પરિખા। સર્વતો મૂલશોધ ઇત્યર્થઃ। તત્ર સ્થિતસ્ય અનૃશંસમનિષ્ટુરમ્॥ 12-165-40 તયોસ્તુ દાક્ષ્યં પ્રવદન્તીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-165-43 નૈષ્ઠિકં સિદ્ધાન્તરૂપમ્। એતેન પૂર્વે સર્વે પૂર્વપક્ષા એવેત્યુક્તમ્॥ 12-165-48 અર્થં મોક્ષમ્। લોકહિતાયં મોક્ષાય। ત્રિવર્ગહીનોઽપિ ગુહ્યમર્થં રહસ્યં જ્ઞાનં વિન્દતે લભતે પૂર્વોક્તોઽધિકારી॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 166
॥ શ્રીઃ ॥
12.166. અધ્યાયઃ 166
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સંધેયાસંધેયપુરુષલક્ષણકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-166-0 (71676)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-166-0x (5853)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ કુરૂણાં પ્રીતિવર્ધન।
પ્રશ્નં કંચિત્પ્રવક્ષ્યામિ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-166-1 (71677)
કીદૃશા માનવાઃ સેવ્યાઃ કૈ પ્રીતિ પરમા ભવેત્।
આયત્યાં ચ તદાત્વે ચ કે ક્ષમાસ્તાન્વદસ્વ મે॥ 12-166-2 (71678)
ન હિ તત્ર ધનં સ્ફીતં ન ચ સંબન્ધિબાન્ધવાઃ।
તિષ્ઠન્તિ યત્ર સુહૃદસ્તિષ્ઠન્તીતિ મતિર્મમ॥ 12-166-3 (71679)
દુર્લભો હિ સુહૃચ્છ્રોતા દુર્લભશ્ચ હિતઃ સુહૃત્।
એતદ્ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠ સર્વં વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-166-4 (71680)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-166-5x (5854)
સન્ધેયાન્પુરુષાન્રાજન્નસન્ધેયાંશ્ચ તત્ત્વતઃ।
વદતો મે નિબોધ ત્વં નિખિલેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-166-5 (71681)
લુબ્ધઃ ક્રૂરસ્ત્યક્તધર્મા નિકૃતિઃ શઠ એવ ચ।
ક્ષુદ્રઃ પાપસમાચારઃ સર્વશઙ્કી તથાઽલસઃ॥ 12-166-6 (71682)
દીર્ઘસૂત્રોઽનૃજુઃ ક્રુષ્ટો ગુરુદારપ્રધર્પકઃ।
વ્યસને યઃ પરિત્યાગી દુરાત્મા નિરપત્રપઃ॥ 12-166-7 (71683)
સર્વતઃ પાપદર્શી ચ નાસ્તિકો વેદનિન્દકઃ।
સંપ્રકીર્ણેન્દિયો લોકે યઃ કાલનિરતશ્ચરેત્॥ 12-166-8 (71684)
અસભ્યો લોકવિદ્વિષ્ટઃ સમયે ચાનવસ્થિતઃ।
પિશુનોઽથાકૃતપ્રજ્ઞો મત્સરી પાપનિશ્ચયઃ॥ 12-166-9 (71685)
દુઃશીલોઽથાકૃતાત્મા ચ નૃશંસઃ કિતવસ્તથા।
મિત્રૈરપકૃતિર્નિત્યમટતેઽર્થં ધનેપ્સયા॥ 12-166-10 (71686)
દદતશ્ચ યથાશક્તિ યો ન તુષ્યતિ મન્દધીઃ।
અધૈર્યમપિ યો યુઙ્ક્તે સદા મિત્રં નરાધમઃ॥ 12-166-11 (71687)
અસ્થાનક્રોધનો યશ્ચ અકસ્માચ્ચ વિરજ્યતે।
સુહૃદશ્ચૈવ કલ્યાણાનાશુ ત્યજતિ કિલ્બિપી॥ 12-166-12 (71688)
અલ્પેઽપ્યપકૃતે મૂઢે ન સંસ્મરનિ યત્કૃતમ્।
કાર્યસેવી ચ મિત્રેષુ મિત્રદ્વેષી નરાધિપ। 12-166-13 (71689)
શત્રુર્મિત્રમુખો યશ્ચ જિહ્નપ્રેક્ષી વિલોચનઃ।
ન તુષ્યતિ ચ કલ્યાણે યમ્ત્યજેત્તાદૃશં નરમ્॥ 12-166-14 (71690)
પાનપો દ્વેષણઃ ક્રોધી નિર્ઘૃણઃ પરુપસ્તથા।
પરોપતાપી મિત્રધ્રુક્ તથા પ્રાણિવધે રતઃ॥ 12-166-15 (71691)
કૃતઘ્નશ્ચાધમો લોકે ન સન્ધેયઃ કથંચન।
મિત્રદ્વેષી હ્યસંધેયઃ સન્ધેયાનપિ મે શૃણુ॥ 12-166-16 (71692)
કુલીના વાક્યસંપન્ના જ્ઞાનવિજ્ઞાનકોવિદાઃ।
રૂપવન્તો ગુણોપેતાસ્તથાઽલુબ્ધા જિતશ્રમાઃ॥ 12-166-17 (71693)
સન્મિત્રાશ્ચ કૃતજ્ઞાશ્ચ સર્વજ્ઞા લોભવર્જિતાઃ।
માધુર્યગુણસંપન્નાઃ સત્યસન્ધા જિતેન્દ્રિયાઃ॥ 12-166-18 (71694)
વ્યાયામશીલાઃ સતતં ભૃત્યપુત્રાઃ કુલોદ્વહાઃ।
દોષૈઃ પ્રમુક્તાઃ પ્રથિતાસ્તે ગ્રાહ્યાઃ પાર્થિવૈર્નરાઃ॥ 12-166-19 (71695)
યથાશક્તિ સમાચારાઃ સંપ્રતુષ્યન્તિ હિ પ્રભો।
નાસ્થાને ક્રોધવન્તશ્ચ ન ચાકસ્માદ્વિરાગિણઃ॥ 12-166-20 (71696)
વિરક્તાશ્ચ ન દુષ્યન્તિ મનસાઽપ્યર્થકોવિદાઃ।
આત્માનં પીડયિત્વાઽપિ સુહૃત્કાર્યપરાયણાઃ।
વિરજ્યન્તિ ન મિત્રેભ્યો વાસો રક્તમિવાવિકમ્॥ 12-166-21 (71697)
દોષાંશ્ચ લોભમોહાદીનર્થેષુ યુવતીપુ ચ।
ન દર્શયન્તિ સુહૃદો વિશ્વસ્તા બન્ધુવત્સલાઃ॥ 12-166-22 (71698)
લોષ્ટકાઞ્ચનતુલ્યાર્થાઃ સુહૃત્સુ દૃઢબુદ્ધયઃ।
યે ચરન્ત્યનભીમાના નિસૃષ્ટાર્થવિભૂષણાઃ।
સંગૃહ્ણન્તઃ પરિજનં સ્વામ્યર્થપરમાઃ સદા॥ 12-166-23 (71699)
ઈદૃશૈઃ પુરુષશ્રેષ્ઠૈર્યઃ સન્ધિં કુરુતે નૃપઃ।
તસ્ય વિસ્તીર્યતે રાજ્યં જ્યોત્સ્ના ગ્રહપતેરિવ॥ 12-166-24 (71700)
સત્વવન્તો જિતક્રોધા બલવન્તો રણે સદા।
જન્મશીલગુણોપેતાઃ સન્ધેયાઃ પુરુષોત્તમાઃ। 12-166-25 (71701)
યે ચ દોપસમાયુક્તા નરાઃ પ્રોક્તા મયાઽન।
તેષામપ્યધમા રાજન્કૃતઘ્ના મિત્રઘાતકાઃ।
ત્યક્તવ્યાસ્તુ દુરાચારાઃ સર્વેષામિતિ નિશ્ચયઃ। ॥ 12-166-26 (71702)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ષટ્ષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 166॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-166-3 મિત્રસ્યાર્થાદિભ્યોઽન્તરઙ્ગત્વમાહ નહીતિ॥ 12-166-5 સન્ધેયાન નિત્રીકર્તું યોગ્યાન્॥ 12-166-7 ક્રુષ્ટો લોકનિન્દિતઃ॥ 12-166-10 નિત્યમિચ્છતેઽર્થં પરસ્ય ય ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-166-12 કાર્યાર્થમેવ સેવતે ન તુ ધર્માર્ધમિતિ કાર્યયેતી॥ 12-166-14 વિમોચનઃ વિપરીતદૃષ્ટિઃ॥ 12-166-16 છિદ્રાન્વેપી હ્યસન્ધેયં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-166-21 વાસો રક્તમિવાધિકં મેપકમ્વલઃ॥ 12-166-26 કૃતં ઉપકારં ઘ્નન્તિ વાચાઽપલાપેન વાતે કૃતઘ્નાઃ ત એવ ઉપકર્તુર્નાશકરામિબહુહઃ।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 167
॥ શ્રીઃ ॥
12.167. અધ્યાયઃ 167
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કૃતઘ્નમિત્રદ્રોહિલક્ષણકથનાય દૃષ્ટાન્તતયા ગૌતમકથાકથનારમ્ભઃ॥ 1॥ બ્રાહ્મણાધમેનકેનચિદ્ગૌતમકુલજેન ધનાર્જનાય દસ્યુગ્રામપ્રવેશઃ॥ 2॥ તત્ર કેનચિદ્દસ્યુવરેણ ભર્તૃવિરહિતનારીસમર્પણાદિના સત્કૃતેન ગૌતમેન દસ્યુવૃત્ત્યોપજીવનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-167-0 (71703)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-167-0x (5855)
વિસ્તરેણાર્થસંબન્ધં શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ।
મિત્રદ્રોહી કૃતઘ્નશ્ચ યઃ પ્રોક્તસ્તં ચ મે વદ॥ 12-167-1 (71704)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-167-2x (5856)
હન્ત તે વર્તયિષ્યેઽહમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ઉદીચ્યાં દિશિ યદ્વૃત્તં મ્લેચ્છેષુ મનુજાધિપ॥ 12-167-2 (71705)
બ્રાહ્મણો મધ્યદેશીયઃ કૃષ્ણાઙ્ગો બ્રહ્મવર્જિતઃ।
ગ્રામં દસ્યુગણાકીર્ણં પ્રાવિશદ્ધનતૃષ્ણયા॥ 12-167-3 (71706)
તત્ર દસ્યુર્ધનયુતઃ સર્વવર્ણવિશેષવિત્।
બ્રહ્મણ્યઃ સત્યસન્ધશ્ચ દાને ચ નિરતોઽભવત્॥ 12-167-4 (71707)
તસ્ય ક્ષયમુપાગમ્ય તતો ભિક્ષામયાચત।
પ્રતિશ્રયં ચ વાસાર્થં ભિક્ષાં ચૈવાથ વાર્ષિકીમ્॥ 12-167-5 (71708)
પ્રાદાત્તસ્મૈ સ વિપ્રાય વસ્ત્રં ચ સદશં નવમ્।
નારીં ચાપિ વયોપેતાં ભર્ત્રા વિરહિતાં તથા॥ 12-167-6 (71709)
એતત્સંપ્રાપ્ય હૃષ્ટાત્મા ગૌતમોઽથ દ્વિજસ્તથા।
તસ્મિન્ગૃહવરે રાજંસ્તયા રેમે સ ગૌતમઃ॥ 12-167-7 (71710)
કુટુસ્બાર્થં ચ દસ્યોશ્ચ સાહાય્યં ચાપ્યથાકરોત્।
સોઽવસદ્વર્ષમેકં વૈ સમૃદ્ધે શબરાલયે॥ 12-167-8 (71711)
બાણવેધે પરં યત્નમકરોચ્ચૈવ ગૌતમઃ।
ચક્રાઙ્ગાન્સ ચ નિત્યં વૈ સર્વતો વનગોચરાન્।
જઘાન ગૌતમો રાજન્યથા દસ્યુગણાસ્તથા॥ 12-167-9 (71712)
હિંસાપટુર્ઘૃણાહીનઃ સદા પ્રાણિવધે રતઃ।
ગૌતમઃ સન્નિકર્ષેણ દસ્યુભિઃ સમતામિયાત્॥ 12-167-10 (71713)
તથા તુ વસતસ્તસ્ય દસ્યુગ્રામે સુખં તદા।
અગમન્બહવો માસા નિઘ્નતઃ પક્ષિણો બહૂન્॥ 12-167-11 (71714)
તતઃ કદાચિદપરો દ્વિજસ્તં દેશમાગતઃ।
જટાચીરાજિનધરઃ સ્વાધ્યાયનિરતઃ શુચિઃ॥ 12-167-12 (71715)
વિનીતો વેદશાસ્ત્રેષુ વેદાન્તાનાં ચ પારગઃ।
અદૃશ્યત તતસ્તત્ર સખા તસ્યૈવ તુ દ્વિજઃ।
તં દસ્યુગ્રામમગમદ્યત્રાસૌ ગૌતમોઽભવત્॥ 12-167-13 (71716)
સ તુ વિપ્રગૃહાન્વેપી શૂદ્રાન્નપરિવર્જકઃ।
ગ્રામે દસ્યુસમાકીર્ણે વ્યચરત્સર્વતો દ્વિજઃ॥ 12-167-14 (71717)
તતઃ સ ગૌતમગૃહં પ્રવિવેશ દ્વિજોત્તમઃ।
ગૌતમશ્ચાપિ સંપ્રાપ્તસ્તાવન્યોન્યેન સંગતૌ॥ 12-167-15 (71718)
ચક્રાઙ્ગભારસ્કન્ધં તં ધનુષ્પાણિં ધૃતાયુધમ્।
રુધિરેણાવસિક્તાઙ્ગં ગૃહદ્વારમુપાગતમ્॥ 12-167-16 (71719)
તં દૃષ્ટ્વા પુરુષાદાભમપધ્વસ્તં ક્ષમાગતમ્।
અભિજ્ઞાય દ્વિજો વ્રીડન્નિદં વાક્યમથાબ્રવીત્॥ 12-167-17 (71720)
કિમિદં કુરુપે મોહાદ્વિપ્રસ્ત્વં હિ કુલોદ્ભવઃ।
મધ્યદેશપરિજ્ઞાતો દસ્યુભાવં ગતઃ કથમ્॥ 12-167-18 (71721)
પૂર્વાન્સ્મર દ્વિજ જ્ઞાતીન્પ્રખ્યાતાન્વેદપારગાન્।
યેષાં વંશેઽભિજાતસ્ત્વમીદૃશઃ કુલપાંસનઃ॥ 12-167-19 (71722)
અવબુધ્યાત્મનાઽઽત્માનં સત્વં શીલં શ્રુતં દમમ્।
અનુક્રોશં ચ સંસ્મૃત્ય ત્યજ વાસમિમં દ્વિજ॥ 12-167-20 (71723)
સ એવમુક્તઃ સુહૃદા તેન તત્ર હિતૈપિણા।
પ્રત્યુવાચ તતો રાજન્વિનિશ્વસ્ય તદાઽઽર્તબત્॥ 12-167-21 (71724)
નિર્ધનોઽસ્મિ દ્વિજશ્રેષ્ઠ નાપિ વેદવિદપ્યહમ્।
વિત્તાર્થમિહ સંપ્રાપ્તં વિદ્ધિ માં દ્વિજસત્તમ॥ 12-167-22 (71725)
ત્વદ્દર્શનાત્તુ વિપ્રેન્દ્ર કૃતાર્થોઽસ્મ્યદ્ય વૈ દ્વિજ।
અધ્વાનં સહ યાસ્યાવઃ શ્વો વસસ્વાદ્ય શર્વરીમ્॥ 12-167-23 (71726)
સ તત્ર ન્યવસદ્વિપ્રો ઘૃણી કિંચિદસંસ્પૃશન્।
ક્ષુધિતશ્છન્દ્યમાનોઽપિ ભોજનં નાભ્યનન્દત॥ ॥ 12-167-24 (71727)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વનિ આપદ્ધર્મપર્વણિ સપ્તષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 167॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-167-3 બ્રહ્મ વેદસ્તદુક્તં કર્મ ચ તદ્વિવર્જિતઃ ગ્રામં વૃદ્ધિયુતં વીક્ષ્ય પ્રાવિશદ્ભૈક્ષ્યકાઙ્ક્ષ્યેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-167-5 ક્ષયં ગૃહમ્॥ 12-167-6 વયોપેતાં યુવતીમ્। સન્ધિરાર્ષઃ॥ 12-167-9 ચક્રાઙ્ગાન્ હંસાન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 168
॥ શ્રીઃ ॥
12.168. અધ્યાયઃ 168
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કદાચન ધનાર્જનાય પ્રસ્થિતવતા ગૌતમેન સમુદ્રંપ્રતિ ગચ્છતા વણિક્સાર્થેન સહ ગમનમ્॥ 1॥ વનગજોપદ્રુતવણિક્સાર્થપરિભ્રષ્ટેન ગૌતમેન કિંચિક્યગ્રોધમૂલે વિશ્રાન્ત્યૈ પ્રસ્વાપઃ॥ 2॥ તત્ર સાયમાગતેન રાજધર્મનામ્ના વકરાજેન તસ્ય સત્કારઃ॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-168-0 (71728)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-168-0x (5857)
તસ્યાં નિશાયાં વ્યુષ્ટાયાં ગતે તસ્મિન્દ્વિજોત્તમે।
નિષ્ક્રમ્ય ગૌતમોઽગચ્છદ્ધનાર્થી વિચચાર હ॥ 12-168-1 (71729)
સામુદ્રિકાન્સવણિજસ્તતોઽપશ્યત્સ્થિતાન્પથિ।
સ તેન સહ સાર્થેન પ્રયયૌ સાગરં પ્રતિ॥ 12-168-2 (71730)
સ તુ સાર્થો મહારાજ કસ્મિંશ્ચિદ્ગિરિગહ્વરે।
મત્તેન દ્વિરદેનાથ નિહતઃ પ્રાયશોઽભવત્॥ 12-168-3 (71731)
સ કથંચિદ્ભયાત્તસ્માદ્વિમુક્તો પ્રાયશોઽભવત્।
કાંદિગ્ભૂતો જીવિતાર્થી પ્રદુદ્રાવોત્તરાં દિશમ્॥ 12-168-4 (71732)
તતસ્તુ સ પરિભ્રષ્ટઃ સાર્થાદ્દેશાત્તથાઽર્થતઃ।
એકાકી વ્યભ્રમત્તત્ર વને કાપુરુષો યથા॥ 12-168-5 (71733)
સ પન્થાનમથાસાદ્ય સમુદ્રાભિસરં તદા।
આસસાદ વનં રમ્યં મહત્પુષ્પિતપાદપમ્॥ 12-168-6 (71734)
સર્વર્તુકૈરામ્રવણૈઃ પુષ્પિતૈરુપશોભિતમ્।
નન્દનોદ્દેશસદૃશં યક્ષકિન્નરસેવિતમ્॥ 12-168-7 (71735)
સાલતાલઘવાશ્વત્થપ્લક્ષાગુરુવનૈસ્તથા।
ચન્દનસ્ય ચ મુખ્યસ્ય પાદપૈરુપશોભિતમ્।
ગિરિપ્રસ્થેષુ રમ્યેષુ સુખેષુ સુખગન્ધિષુ॥ 12-168-8 (71736)
સમન્તતો દ્વિજશ્રેષ્ઠા વલ્ગુ કૂજન્તિ તત્ર વૈ।
મનુષ્યવદનાશ્ચાન્યે ભારુણ્ડા ઇતિ વિશ્રુતાઃ॥ 12-168-9 (71737)
સ તાન્યતિમનોજ્ઞાનિ વિહગાનાં રુતાનિ વૈ।
શૃણ્વન્સુરમણીયાનિ વિપ્રોઽગચ્છત ગૌતમઃ॥ 12-168-10 (71738)
તતોઽપશ્યત્સુરમ્યેષુ સુવર્ણસિકતાચિતે।
દેશભાગે સમે ચિત્રે સ્વર્ગોદ્દેશસમપ્રભે।
શ્રિયા જુષ્ટં દદર્શાથ ન્યગ્રોધં ચ સુમણ્ડલમ્॥ 12-168-11 (71739)
શાખાભિરનુરૂપાભિઃ સંવૃતં છત્રસન્નિભમ્।
તસ્ય મૂલં ચ સંસિક્તં વરચન્દનવારિણા॥ 12-168-12 (71740)
દિવ્યપુષ્પાન્વિતં શ્રીમત્પિતામહસદોપમમ્।
તં દૃષ્ટ્વા ગૌતમઃ પ્રીતો મનઃકાન્તમનુત્તમમ્॥ 12-168-13 (71741)
મેધ્યં સુરગૃહપ્રખ્યં પુષ્પિતૈઃ પાદપૈર્વૃતમ્।
તમાસાદ્ય મુદા યુક્તસ્તસ્યાધસ્તાદુપાવિશત્॥ 12-168-14 (71742)
તત્રાસીનસ્ય કૌન્તેય ગૌતમસ્ય નરાધિપ।
પુષ્પાણિ સમુપસ્પૃશ્ય પ્રવવાવનિલઃ શુભઃ।
હ્લાદયંસ્તસ્ય ગાત્રાણિ ગૌતમસ્ય તદા નૃપ॥ 12-168-15 (71743)
સ તુ વિપ્રઃ પરિશ્રાન્તિઃ સ્પૃષ્ટઃ પુણ્યેન વાયુના।
સુખમાસાદ્ય સુષ્વાપ ભાસ્કરશ્ચાસ્તમભ્યયાત્॥ 12-168-16 (71744)
તતોઽસ્તં ભાસ્કરે યાતે સન્ધ્યાકાલ ઉપસ્થિતે।
આજગામ સ્વભવનં બ્રહ્મલોકાત્ખગોત્તમઃ॥ 12-168-17 (71745)
નાડીજઙ્ઘ ઇતિ ખ્યાતો દયિતો બ્રહ્મણઃ સખા।
બકરાજો મહાપ્રાજ્ઞઃ કાશ્યપસ્યાત્મસંભવઃ॥ 12-168-18 (71746)
રાજધર્મેતિ વિખ્યાતો બભૂવાપ્રતિભો ભુવિ।
દેવકન્યાસુતઃ શ્રીમાન્વિદ્વાન્દેવસમપ્રભઃ॥ 12-168-19 (71747)
મૃષ્ટહાટકસંછન્નો ભૂષણૈરર્કસન્નિભૈઃ।
ભૂષિતઃ સર્વગાત્રેષુ દેવગર્ભઃ શ્રિયા જ્વલન્॥ 12-168-20 (71748)
તમાગતં ખગં દૃષ્ટ્વા ગૌતમો વિસ્મિતોઽભવત્।
ક્ષુત્પિપાસાપરીતાત્મા હિંસાર્થં ચૈનમૈક્ષત॥ 12-168-21 (71749)
રાજધર્મોવાચ। 12-168-22x (5858)
સ્વાગતં ભવતો વિપ્ર દિષ્ટ્યા પ્રાપ્તોઽસિ મે ગૃહાન્।
અસ્તં ચ સવિતા યાતઃ સંધ્યેયં સમુપસ્થિતા॥ 12-168-22 (71750)
મમ ત્વં નિલયં પ્રાપ્તઃ પ્રિયાતિથિરનિન્દિતઃ।
પૂજિતો યાસ્યસિ પ્રાતર્વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા॥ ॥ 12-168-23 (71751)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ અષ્ટષષ્ટ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 168॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-168-2 સામુદ્રિકાન્ સમુદ્રોપાન્તે ગતાન્॥ 12-168-4 કાં દિશં પ્રયામીત્યાકુલઃ કાંદિગ્ભૂતઃ॥ 12-168-11 રમ્યેષુ પ્રદેશેષુ મધ્યે એકત્ર॥ 12-168-13 સભોપમમિતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 169
॥ શ્રીઃ ॥
12.169. અધ્યાયઃ 169
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કકસત્કૃતેન ગૌતમેન તચ્ચોદનયા તત્સુહૃદો વિરૂપાક્ષનામ્નો રાક્ષસસ્ય નગરં પ્રતિ ગમનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-169-0 (71752)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-169-0x (5859)
ગિરં તાં મધુરાં શ્રુત્વા ગૌતમો વિસ્મિતસ્તદા।
કૌતૂહલાન્વિતો રાજન્રાજધર્માણમૈક્ષત॥ 12-169-1 (71753)
રાજધર્મોવાચ। 12-169-2x (5860)
ભોઃ કાશ્યપસ્ય પુત્રોઽહં માતા દાક્ષાયણી મમ।
સતી ત્વં ચ ગુણોપેતઃ સ્વાગતં તે દ્વિજોત્તમ॥ 12-169-2 (71754)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-169-3x (5861)
તસ્મૈ દત્ત્વા સ સત્કારં વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા।
શાલપુષ્પમયીં દિવ્યાં બૃસીં સમુપકલ્પયત્॥ 12-169-3 (71755)
ભગીરથરથાક્રાન્તદેશાન્ગઙ્ગાનિષેવિતાન્।
યે ચરન્તિ મહામીનાસ્તાંશ્ચ તસ્યાન્વકલ્પયત્॥ 12-169-4 (71756)
વહ્નિં ચાપિ સુસંદીપ્તં મીનાંશ્ચાપિ સુપીવરાન્।
સ ગૌતમાયાતિથયે ન્યવેદયત કાશ્યપિઃ॥ 12-169-5 (71757)
ભુક્તવન્તં ચ તં વિપ્રં પ્રીતાત્માનં મહામનાઃ।
શ્રમાપનયનાર્થં સ પક્ષાભ્યામભ્યવીજયત્॥ 12-169-6 (71758)
તનો વિશ્રાન્તમાસીનં ગોત્રવૃત્તમપૃચ્છત।
સોઽબ્રવીદ્ગૌતમોઽસ્મીતિ બ્રાહ્મણોસ્મીત્યુદાહરત્॥ 12-169-7 (71759)
તસ્મૈ પર્ણમયં દિવ્યં દિવ્યપુષ્પાધિવાસિતમ્।
ગન્ધાઢ્યં શયનં પ્રાદાત્સ શિશ્યે તત્ર વૈ સુખમ્॥ 12-169-8 (71760)
અપોપવિષ્ટં શયને ગૌતમં વાક્યવિત્તમઃ।
પપ્રચ્છ કાશ્યપિર્વાગ્મી કિમાગમનમિત્યુત॥ 12-169-9 (71761)
તતોઽબ્રવીદ્ગૌતમસ્તં દરિદ્રોઽહં મહામતે।
સમુદ્રગમનાકાઙ્ક્ષી દ્રવ્યાર્થમિતિ ભારત॥ 12-169-10 (71762)
તં કાશ્યપોઽબ્રવીત્પ્રીત્યા નોત્કણ્ઠાં કર્તુમર્હસિ।
કૃતકાર્યો દ્વિજશ્રેષ્ઠ સદ્રવ્યો યાસ્યસે ગૃહાન્॥ 12-169-11 (71763)
ચતુર્વિધા હ્યર્થગતિર્બૃહસ્પતિમતં યથા।
મિત્રં વિદ્યા હિરણ્યં ચ બુદ્ધિશ્ચેતિ બુધેપ્સિતા॥ 12-169-12 (71764)
પ્રાદુર્ભૂતોઽસ્મિ તે મિત્રં સુહૃત્ત્વં ચ મહત્તરમ્।
સોઽહં તથા યતિષ્યામિ ભવિષ્યસિ યથાર્થવાન્॥ 12-169-13 (71765)
તતઃ પ્રભાતસમયે સુખં પૃષ્ટ્વાઽબ્રવીદિદમ્।
ગચ્છ સૌમ્ય પથાઽનેન કૃતકૃત્યો ભવિષ્યસિ॥ 12-169-14 (71766)
ઇતસ્ત્રિયોજનં ગત્વા રાક્ષસાધિપતિર્મહાન્।
વિરૂપાક્ષ ઇતિ ખ્યાતઃ સખા મમ મહાબલઃ॥ 12-169-15 (71767)
તં ગચ્છ દ્વિજમુખ્ય ત્વં સ મદ્વાક્યપ્રચોદિતઃ।
કામાનભીપ્સિતાંસ્તુભ્યં દાતા નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ॥ 12-169-16 (71768)
ઇત્યુક્તઃ પ્રયયૌ રાજન્ગૌતમો વિગતક્લમઃ।
ફલાન્યમૃતકલ્પાનિ ભક્ષયાનો યથેષ્ટતઃ॥ 12-169-17 (71769)
ચન્દનાગુરુમુખ્યાનિ પત્રત્વચવનાનિ ચ।
તસ્મિન્પથિ મહારાજ સેવમાનો દ્રુતં યયૌ॥ 12-169-18 (71770)
તતો મનુવ્રજં નામ નગરં શૈલતોરણમ્।
શૈલપ્રાકારવપ્રં ચ શૈલયન્ત્રાર્ગલં તથા॥ 12-169-19 (71771)
વિદિતશ્ચાભવત્તસ્ય રાક્ષસેન્દ્રસ્ય ધીમતઃ।
પ્રહિતઃ સુહૃદા રાજન્પ્રીયમાણઃ પ્રિયાતિથિઃ॥ 12-169-20 (71772)
તતઃ સ રાક્ષસેન્દ્રઃ સ્વાન્પ્રેષ્યાનાહ યુધિષ્ઠિર।
ગૌતમો નગરદ્વારાચ્છીઘ્રમાનીયતામિતિ॥ 12-169-21 (71773)
તસ્માત્પુરવરાત્તૂર્ણં પુરુષાઃ શ્વેતવેષ્ટનાઃ।
ગૌતમેત્યભિભાષન્તઃ પુરદ્વારમુપાગમન્॥ 12-169-22 (71774)
તે તમૂચુર્મહારાજ રાજપ્રેષ્યાસ્તદા દ્વિજમ્।
ત્વરસ્વ તૂર્ણમાગચ્છ રાજા ત્વાં દ્રષ્ટુમિચ્છતિ॥ 12-169-23 (71775)
રાક્ષસાધિપતિર્વીરો વિરૂપાક્ષ ઇતિ શ્રુતઃ।
સ ત્વાં ત્વરતિ વૈ દ્રષ્ટું તત્ક્ષિપ્રં સંવિધીયતામ્॥ 12-169-24 (71776)
તતઃ સ પ્રાદ્રવદ્વિપ્રો વિસ્મયાદ્વિગતક્લમઃ।
ગૌતમઃ પરમર્દ્ધિ તાં પશ્યન્પરમવિસ્મિતઃ॥ 12-169-25 (71777)
તૈરેવ સહિતો રાજ્ઞો વેશ્મ તૂર્ણમુપાદ્રવત્।
દર્શનં રાક્ષસેન્દ્રસ્ય કાઙ્ક્ષમાણો દ્વિજસ્તદા॥ ॥ 12-169-26 (71778)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકોનસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 169॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-169-2 અતિથિસ્ત્વં ગુણોપેત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-169-12 ચતુર્વિધાહ્યર્થસિદ્ધિર્બૃહસ્પતિમતં યથા। પારંપર્થં તથા દૈવં કામ્યં મૈત્રમિતિ પ્રભો। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-169-19 મરુવ્રજં નામેતિ થ. પાઠઃ। મરુદ્રજં નામેતિ દ. પાઠઃ। મેરુવ્રજં નામેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-169-24 રાક્ષસાધિપતિઃ શ્રીમાવ્રાજધર્મેણ પ્રેષિતઃ। યદર્થમિહ માં દ્રષ્ટું ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 170
॥ શ્રીઃ ॥
12.170. અધ્યાયઃ 170
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ગૌતમેન સ્વસ્યાનર્હત્વં જાનતાપિ વિરૂપાક્ષેણ વકરાજગૌરવાત્પ્રદત્તં ધનભારમુદૂહ્ય સાયં પુનર્બકાલયં પ્રત્યાગમનમ્॥ 1॥ તત્ર પરેદ્યુઃ સ્વભવનં જિગમિપુણા ગોતમેન પાર્થયાર્થં રાત્રૌ વકવધનિર્ધારણમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-170-0 (71804)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-170-0x (5863)
તતઃ સ વિદિતો રાજ્ઞઃ પ્રવિશ્ય ગૃહમુત્તમમ્।
પૂજિતો રાક્ષસેન્દ્રેણ નિપસાદાસનોત્તમે॥ 12-170-1 (71805)
પૃષ્ટશ્ચ ગોત્રચરણં સ્વાધ્યાયં બ્રહ્મચારિકમ્।
પૃષ્ટો રાજ્ઞા સ નાજ્ઞાસીદ્ગોત્રમાત્રમથાબ્રવીત્॥ 12-170-2 (71806)
બ્રહ્મવર્ચમહીનસ્ય સ્વાધ્યાયાદ્વિરતસ્ય ચ।
ગોત્રમાત્રવિદો રાજા નિવામં સમપૃચ્છત॥ 12-170-3 (71807)
રાક્ષમ ઉવાચ। 12-170-4x (5864)
ક્વ તે નિવાસઃ કલ્યાણ કિંગોત્રા બ્રાહ્મણી ચ તે।
તત્ત્વં બ્રૂહિ ન ભીઃ કાર્યા વિશ્રમસ્વ યથાસુખમ્॥ 12-170-4 (71808)
ગૌતમ ઉવાચ। 12-170-5x (5865)
મધ્યદેશપ્રસૂતોઽહં વાસો મે શવરાલયે।
શૂદ્રી પુનર્ભૂર્ભાર્યા મે સત્યમેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 12-170-5 (71809)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-170-6x (5866)
તતો રાજા વિમમૃશે કથં કાર્યમિદં ભવેત્।
કથં વા સુકૃતં મે સ્યાદિતિ વુદ્ધ્યાઽન્વચિન્તયન્॥ 12-170-6 (71810)
અયં વૈ જન્મના વિપ્રઃ સુહૃત્તમ્ય મહાત્મનઃ।
સંપ્રેપિતશ્ચ તેનાયં કાશ્યપેન મહાત્મના॥ 12-170-7 (71811)
તસ્ય પ્રિયં કરિષ્યામિ સ હિ મામાશ્રિતઃ સદા।
ભ્રાતા મે બાન્ધવશ્ચાસૌ સખા ચૈવ પ્રિયો મમ॥ 12-170-8 (71812)
કાર્તિક્યામદ્ય ભોક્તારઃ સહસ્રં મે દ્વિજોત્તમાઃ।
તત્રાયમપિ ભોક્તા તુ દેયમસ્મૈ ચ મે ધનમ્॥ 12-170-9 (71813)
સ ચાદ્ય દિવસઃ પુણ્યો હ્યતિથિશ્ચાયમાગતઃ।
સંકલ્પિતં ચૈવ ધનં કિં વિચાર્યમતઃ પરમ્॥ 12-170-10 (71814)
તતઃ સહસ્રં વિપ્રાણાં વિદુષાં સમલંકૃતમ્।
સ્નાતાનામનુલિપ્તાનામહતક્ષૌમવાસસામ્॥ 12-170-11 (71815)
તાનાગતાન્દ્વિજશ્રેષ્ઠાન્વિરૂપાક્ષો વિશાંપતે।
યથાર્હં પ્રતિજગ્રાહ વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા॥ 12-170-12 (71816)
બૃસ્યસ્તેષાં તુ સંન્યસ્તા રાક્ષસેન્દ્રસ્ય શાસનાત્।
ભૂમૌ વરકુશાઃ સ્તીર્ણાઃ પ્રેષ્યૈર્ભરતસત્તમ॥ 12-170-13 (71817)
તાસુ તે પૂજિતા રાજ્ઞા નિપણ્ણા દ્વિજસત્તમાઃ।
નિલદર્ભોદકેનાથ અર્ચિતા વિધિવદ્દ્વિજાઃ॥ 12-170-14 (71818)
વિશ્વેદેવાઃ સપિતરઃ સાગ્નયશ્ચોપકલ્પિતાઃ।
વિલિપ્તાઃ પુષ્પવન્તશ્ચ સુપ્રચારાઃ સુપૂજિતાઃ।
વ્યરાજન્ત મહારાજ નક્ષત્રપતયો યથા॥ 12-170-15 (71819)
તતો જામ્બૂનદીઃ પાત્રીર્વજ્રાઙ્કા વિમલાઃ શુભાઃ।
વરાન્નપૂર્ણા વિપ્રેભ્યઃ પ્રાદાન્મધુઘૃતપ્લુતાઃ॥ 12-170-16 (71820)
તસ્ય નિત્યં મદાપાઢ્યાં માધ્યાં ચ બહવો દ્વિજાઃ।
ઈપ્સિતં ભોજનવરં લભન્તે સત્કૃતં તથા॥ 12-170-17 (71821)
વિશેષતસ્તુ કાર્તિક્યાં દ્વિજેભ્યઃ સંપ્રયચ્છતિ।
શરદ્વ્યપાયે રત્નાનિ પૌર્ણમાસ્યામિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-170-18 (71822)
સુવર્ણં રજતં ચૈવ મણીનથ ચ મૌક્તિકાન્।
વજ્રાન્મહાધનાંશ્ચૈવ વૈદૂર્યાજિનરાઙ્કવાન્॥ 12-170-19 (71823)
રત્નવન્તિ ચ પાત્રાણિ દક્ષિણાર્થં સ ભારત।
દત્ત્વા પ્રાહ દ્વિજશ્રેષ્ઠાન્વિરૂપાક્ષો મહાયશાઃ॥ 12-170-20 (71824)
ગૃહ્ણીત રત્નાન્યેતાનિ યથોત્સાહં યથેષ્ટતઃ।
યેષુયેષુ ચ ભાણ્ડેષુ ભુક્તવન્તો દ્વિજોત્તમાઃ।
તાન્યેવાદાય ગચ્છધ્વં સ્વવેશ્માનીતિ ભારત॥ 12-170-21 (71825)
ઇત્યુક્તવચને તસ્મિન્રાક્ષસેન્દ્રે મહાત્મનિ।
યથેષ્ટં તાનિ રત્નાનિ જગૃહુર્બ્રાહ્મણવર્ષભાઃ॥ 12-170-22 (71826)
તતો મહાર્હૈસ્તૈસ્તેન રત્નૈરભ્યર્ચિતાઃ શુભૈઃ।
બ્રાહ્મણા મૃષ્ટવસનાઃ સુપ્રીતાઃ સમુદોઽભવન્॥ 12-170-23 (71827)
તતસ્તાન્રાક્ષસેન્દ્રસ્તુ દ્વિજાનાહ પુનર્વચઃ।
નાના દેશાગતાન્રાજા બ્રાહ્મણાનનુમન્ય વૈ॥ 12-170-24 (71828)
અદ્યૈકં દિવસં વિપ્રા ન વોઽસ્તીહ ભયં ક્વચિત્।
રાક્ષસેભ્યઃ પ્રમોદધ્વમિષ્ટતો યાત માચિરમ્॥ 12-170-25 (71829)
તતઃ પ્રદુદ્રુવુઃ સર્વે વિપ્રસઙ્ઘાઃ સમન્તતઃ।
ગૌતમોઽપિ સુવર્ણસ્ય ભારમાદાય સત્વરઃ॥ 12-170-26 (71830)
કૃચ્છ્રાત્સમુદ્વહન્ભારં ન્યગ્રોધં સમુપાગમત્।
ન્યષીદચ્ચ પરિશ્રાન્તઃ ક્લાન્તશ્ચ ક્ષુધિતશ્ચ સઃ॥ 12-170-27 (71831)
તતસ્તમભ્યગાદ્રાજન્રાજધર્મા ખગોત્તમઃ।
સ્વાગતેનાભ્યનન્દચ્ચ ગૌતમં મિત્રવત્સલઃ॥ 12-170-28 (71832)
તસ્ય પક્ષાગ્રવિક્ષેપૈઃ ક્લમં વ્યપનયદ્બકઃ।
પૂજાં ચાપ્યકરોદ્ધીમાન્ભોજનં ચ યથાવિધિ॥ 12-170-29 (71833)
તતસ્તૌ સંવિદં કૃત્વા ખગેન્દ્રદ્વિજસત્તમૌ॥ 12-170-30 (71834)
ગૌતમશ્ચિન્તયામાસ રાત્રૌ તસ્ય સમીપતઃ।
હાટકસ્યાભિરૂપસ્ય ભારોઽયં સુમહાન્મયા॥ 12-170-31 (71835)
ગૃહીતો લોભમોહાભ્યાં દૂરં ચ ગમનં મમ।
ન ચાસ્તિ પથિ ભોક્તવ્યં પ્રાણસંધારણં મમ।
કિં કૃત્વા સુકૃતં હિ સ્યાદિતિ ચિન્તાપરોઽભવત્॥ 12-170-32 (71836)
તતઃ સ પથિ ભોક્તવ્યં પ્રેક્ષમાણો ન કિંચન।
કૃતઘ્નઃ પુરુષવ્યાઘ્ર મનસેદમચિન્તયત્॥ 12-170-33 (71837)
અયં બકપતિઃ પાર્શ્વે માંસરાશિચિતો મહાન્।
ઇમં હત્વા ગૃહીત્વાઽસ્ય માંસં યાસ્ય ઇતિ પ્રભો॥ ॥ 12-170-34 (71838)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ સપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 170॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-170-2 બ્રહ્મધારણમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-170-15 વિલિપ્તાશ્ચન્દનેન॥ 12-170-25 ઇષ્ટતઃ ઇષ્ટ દેશમ્॥ 12-170-30 તતસ્તૌ સંવિદમિત્યર્ધં ઝ. પાઠે નાસ્તિ। તત્ર ગૌતમશ્ચિન્તયામાસેત્યસ્ય સ્થાને સ ભુક્તવાન્સુવિશ્રાન્તો ગૌતમોઽચિન્તયત્તદા ઇત્યર્ધં વર્તતે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 171
॥ શ્રીઃ ॥
12.171. અધ્યાયઃ 171
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ગૌતમેનન રાત્રૌ સુપ્તં બકં હત્વાઽગ્નૌ પક્વતન્માંસમુપગૃહ્ય સ્વગ્રામંપ્રતિ પ્રસ્થાનમ્॥ 1॥ પરેદ્યુર્બકસ્યાનાગમનેન તસ્ય વિપદાશઙ્કિના વિરૂપાક્ષેણ તદ્વૃત્તાન્તજિજ્ઞાસયા સ્વપુત્રસ્ય નિયોજનમ્॥ 2॥ પિતૃનિયોગાત્સપરિવારેણ વિરૂપાક્ષસુતેન ગૌતમહનનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-171-0 (71839)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-171-0x (5867)
અથ તત્ર મહાર્ચિષ્માનનલો વાતસારથિઃ।
તસ્યાવિદૂરે રક્ષાર્થં ખગેન્દ્રેણ કૃતોઽભવત્॥ 12-171-1 (71840)
સ ચાપિ પાર્શ્વે સુષ્વાપ વિશ્વસ્તો બકરાટ્ તદા।
કૃતઘ્નસ્તુ સ દુષ્ટાત્મા તં જિઘાંસુરજાગરીત્॥ 12-171-2 (71841)
તતોઽલાતેન દીપ્તેન સ સુપ્તં નિજઘાન તમ્।
નિહત્ય ચ મુદા યુક્તઃ સોઽનુબન્ધં ન દૃષ્ટવાન્॥ 12-171-3 (71842)
સ તં વિપક્ષરોમાણં કૃત્વાઽગ્નાવપચત્તદા।
તં ગૃહીત્વા સુવર્ણં ચ યયૌ દ્રુતતરં દ્વિજઃ॥ 12-171-4 (71843)
`તતો દાક્ષાયણીપુત્રં નાગતં તં તુ ભારત।
વિરૂપાક્ષશ્ચિન્તયન્વૈ હૃદયેન વિદૂયતા॥' 12-171-5 (71844)
તતોઽન્યસ્મિન્ગતે ચાહ્નિ વિરૂપાક્ષોઽબ્રવીત્સુતમ્।
ન પ્રેક્ષે રાજધર્માણમદ્ય પુત્ર ખગોત્તમમ્। 12-171-6 (71845)
સ પૂર્વસન્ધ્યાં બ્રહ્માણં વન્દિતું યાતિ સર્વદા।
માં ચાદૃષ્ટ્વા કદાચિત્સ ન ગચ્છતિ ગૃહં ખગઃ॥ 12-171-7 (71846)
દ્વિરાત્રમુભયોઃ સન્ધ્યોર્નાભ્યગચ્છન્મમાલયમ્।
તસ્માન્ન શુદ્ધ્યતે ભાવો મમ સ જ્ઞાયતાં સુહૃત્॥ 12-171-8 (71847)
સ્વાધ્યાયેન વિયુક્તો હિ બ્રહ્મવર્ચસવર્જિતઃ।
સ ગતસ્તત્ર મે શઙ્કા હન્યાત્તં સ દ્વિજાધમઃ॥ 12-171-9 (71848)
દુરાચારઃ સ દુર્બુદ્ધિરિઙ્ગિતૈર્લક્ષિતો મયા।
નિષ્કૃપો દારુણાકારો દુષ્ટો દસ્યુરિવાધમઃ।
ગૌતમઃ સ ગતસ્તત્ર તેનોદ્વિગ્નં મનો મમ॥ 12-171-10 (71849)
પુત્ર શીઘ્રમિતો ગત્વા રાજધર્મનિવેશનમ્।
જ્ઞાયતાં સ વિશુદ્ધાત્મા યદિ જીવતિ વા ચિરમ્॥ 12-171-11 (71850)
સ એવમુક્તસ્ત્વરિતો રક્ષોભિઃ સહિતો યયૌ।
* ન્યગ્રોધે રાજધર્માણમપશ્યન્નિહતં તતઃ॥ 12-171-12 (71851)
રુદિત્વા બહુશસ્તસ્મૈ વિલપ્ય ચ સ રાક્ષસઃ।
ગતો રોષસમાવિષ્ટો ગૌતમગ્રહણાય વૈ॥ 12-171-13 (71852)
ગૃહીતો ગૌતમઃ પાપો રક્ષોભિઃ ક્રોધમૂર્ચ્છિતૈઃ।
રાજધર્મશરીરસ્ય કઙ્કાલશ્ચાપ્યથો ધૃતઃ॥ 12-171-14 (71853)
મનુવ્રજં તુ નગરં યાતુધાનાસ્તતો ગતાઃ।
ક્રોધરક્તેક્ષણા ઘોરા ગૌતમસ્ય વધે ધૃતાઃ॥ 12-171-15 (71854)
પાર્થિવસ્વાગ્રતો ન્યસ્તઃ કઙ્કાલો રાજધર્મણઃ।
તં દૃષ્ટ્વા વિમના રાજા સામાત્યઃ સગણોઽભવત્॥ 12-171-16 (71855)
આર્તરાવો મહાનાસીદ્ગૃહે તસ્ય મહાત્મનઃ।
સમુત્થિતઃ સ્રીસઙ્ઘસ્ય નિહતે કાશ્યપાત્મજે॥ 12-171-17 (71856)
રાજા ચૈવાબ્રવીત્પુત્રં પાપોઽયં વધ્યતામિતિ॥ 12-171-18 (71857)
રાક્ષમા ઊચુઃ। 12-171-19x (5868)
અસ્ય માંસં વયં સર્વે ખાદિષ્યામઃ સમાગતાઃ।
પાપકૃત્પાપકર્મા ચ પાપાત્મા પાપમાસ્થિતઃ।
હન્તવ્ય એવ પાપાત્મા કૃતઘ્નો નાત્ર સંશયઃ॥ 12-171-19 (71858)
વિરૂપાક્ષ ઉવાચ। 12-171-20x (5869)
કૃતઘ્નં પાપકર્માણાં ન ભક્ષયિતુમુત્સહે।
દાસેભ્યો દીયતામેપ મિત્રધ્રુક્પુરુપાધમઃ॥ 12-171-20 (71859)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-171-21x (5870)
દાસાઃ સર્વે સમાહૂતા યાતુધાનાસ્તથા પરે।
નેચ્છન્તિ સ્મ કૃતઘ્નં તં ખાદિતું પુરુષોત્તમ॥ 12-171-21 (71860)
શિરોભિશ્ચાગતા ભૂમિં મહારાજ તતો બલાત્।
માનાર્થં જાતુ નિર્બન્ધં કિલ્વિષં દાતુમર્હસિ॥ 12-171-22 (71861)
યાતુધાના નૃપેણોક્તાઃ પાપકર્મા વિશસ્યતામ્।
દહ્યતાં ત્યજ્યતાં વાઽયં દર્શનાદપનીયતામ્॥ 12-171-23 (71862)
તતસ્તે રુપિતા દાસાઃ શૂલપટ્ટસપાણયઃ।
ખણ્ડશો વિકૃતં હત્વા ક્રવ્યાદ્ભ્યો હ્યદદુસ્તદા॥ 12-171-24 (71863)
ક્રવ્યાદાસ્ત્વપિ રાજેન્દ્ર નેચ્છન્તિ પિશિતાશનાઃ।
મૃતાનપિ હિ ક્રવ્યાદાઃ કૃતઘ્નાન્નોપભુઞ્જતે॥ 12-171-25 (71864)
બ્રહ્મસ્વહરણે ચોરે બ્રહ્મઘ્ને ગુરુતલ્પગે।
નિષ્કૃતિર્વિહિતા સદ્ભિઃ કૃતઘ્ને નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ॥ 12-171-26 (71865)
મિત્રદ્રુહં કૃતઘ્નં ચ નૃશંસં ચ નરાધમમ્।
ક્રવ્યાદાઃ કિમયશ્ચૈવ નોપભુઞ્જન્તિ વૈ સદા॥ ॥ 12-171-27 (71866)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 171॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-171-3 અનુબન્ધ પાપદોષમ્॥ 12-171-8 તદ્વ્રત ઇતિ પાઠે હિંસ્રધર્મ॥ * ઇત આરભ્ય આદ્વિસપ્તત્યધિકશતતમાધ્યાયસમાપ્તિ વિદ્યમાનાનાં શ્લોકાનાં સ્થાને અધોલિખિતશ્લોકા ઝ. પાઠે વર્તન્તે। તેચMahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-171a-1a ન્યગ્રોધં તત્ર ચાપશ્યત્કઙ્કાલં રાજધર્મણઃ। 12-171a-1b સ રુદન્નગમત્પુત્રો રાક્ષસેન્દ્રસ્ય ધીમતઃ। 12-171a-1c ત્વરમાણઃ પરં શક્ત્યા ગૌતમગ્રહણાય વૈ॥ 12-171a-2a તતો વિદૂરે જગૃહુગૌતમં રાક્ષસાસ્તદા॥ 12-171a-3a રાજધમર્શરીરં ચ પક્ષાસ્થિચરણોજ્ઝિતમ્। 12-171a-3b તમાદાયાથ રક્ષાંસિ દ્રુતં મેરુવ્રજં યયુઃ॥ 12-171a-4a રાજ્ઞશ્ચ દર્શયામાસુઃ શરીરં રાજધર્મણઃ। 12-171a-4b કૃતઘ્નં પુરુષં તં ચ ગૌતમં પાપકારિણમ્॥ 12-171a-5a રુરોદ રાજા તં દૃષ્ટ્વા સામાત્યઃ સપુરોહિતઃ। 12-171a-5b આર્તનાદશ્ચ સુમહાનભૂત્તસ્ય નિવેશને। 12-171-5c સસ્ત્રીકુમારં ચ પુરં બભૂવાસ્વસ્થમાનસમ્॥ 12-171a-6a અથાવ્રવીન્નૃપઃ પુત્રં પાપોઽયં વધ્યતામિતિ। 12-171a-6b અસ્ય માંસૈરિમે સર્વે વિહરન્તુ યથેષ્ટતઃ॥ 12-171a-7a પાપાચારઃ પાપકર્મા પાપાત્મા પાપસાધનઃ। 12-171a-7b હન્તવ્યોઽયં મમ મતિર્ભવદ્ભિરિતિ રાક્ષસાઃ॥ 12-171a-8a ઇત્યુક્તા રાક્ષસેન્દ્રેણ રાક્ષસા ઘોરવિક્રમાઃ। 12-171a-8b નેચ્છન્ત તં ભક્ષયિતું પાપકર્માણમિત્યુત॥ 12-171a-9a દસ્યૂનાં દીયતામેષ સાધ્વદ્ય પુરુષાધમઃ। 12-171a-9b ઇત્યૂચુસ્તે ગહારાજ રાક્ષસેન્દ્રં નિશાચરાઃ॥ 12-171a-10a શિરોભિઃ પ્રણતાઃ સર્વે વ્યાહરન્રાક્ષસાધિપમ્। 12-171a-10b ન દાતુમર્હસિ ત્વં નો ભક્ષણાયાસ્ય કિલ્વિષમ્॥ 12-171a-11a એવમસ્ત્વિતિ તાનાહ રાક્ષસેન્દ્રો નિશાચરાન્। 12-171a-11b દસ્યૂનાં દીયતામેષ કૃતઘ્નોઽદ્યૈવ રાક્ષસાઃ॥ 12-171a-12a ઇત્યુક્તા રાક્ષસાસ્તેન શૂલપટ્ટસપાણયઃ। 12-171a-12b કૃત્વા તં ખણ્ડશઃ પાપં દસ્યુભ્યઃ પ્રદદુસ્તદા॥ 12-171a-13a દસ્યવશ્ચાપિ નૈચ્છન્ત તમત્તું પાપકારિણમ્। 12-171a-13b ક્રવ્યાદા અપિ રાજેન્દ્ર કૃતઘ્નં નોપભુઞ્જતે॥ 12-171a-14a બ્રહ્મઘ્ને ચ સુરાપે ચ ચૌરે ભગ્નવ્રતે તથા। 12-171a-14b નિષ્કૃતિર્વિહિતા રાજન્કૃતઘ્ને નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ॥ 12-171a-15a મિત્રદોહી કૃતઘ્નશ્ચ નૃશંસશ્ચ નરાધમઃ। 12-171a-15b ક્રવ્યાદૈઃ કૃમિભિશ્ચૈવ ન ભુજ્યન્તે હિ તાદૃશાઃ॥ 12-171-16x ભીષ્મ ઉવાચ। 12-171a-16a તતશ્ચિતાં બકપતેઃ કારયામાસ રાક્ષસઃ। 12-171a-16b રત્નૈર્ગન્ધૈશ્ચ બહુભિર્વસ્ત્રૈશ્ચ સમલંકૃતામ્॥ 12-171a-17a તતઃ પ્રજ્વાલ્ય નૃપતિર્બકરાજં પ્રતાપવાન્। 12-171a-17b પ્રેતકાર્યાણિ વિધિવદ્રાક્ષસેન્દ્રશ્ચકાર હ॥ 12-171a-18a તસ્મિન્કાલે ચ સુરભિર્દેવી દાક્ષાયણી શુભા। 12-171a-18b ઉપરિષ્ટાત્તતસ્તસ્ય સા બભૂવ પયસ્વિની॥ 12-171a-19a તસ્ય વક્રાચ્ચ્યુતઃ ફેનઃ ક્ષીરમિશ્રસ્તદાઽનઘ। 12-171a-19b સોઽપતદ્વૈ તતસ્તસ્યાં ચિતાયાં રાજધર્મણઃ॥ 12-171a-20a તતઃ સંજીવિતસ્તેન બકરાજસ્તદાઽનઘ। 12-171a-20b ઉત્પત્ય ચ સમીયાય વિરૂપાક્ષં બકાધિપઃ॥ 12-171a-21a તતોઽભ્યયાદ્દેવરાજો વિરૂપાક્ષપુરં તદા। 12-171a-21b પ્રાહ ચેદં વિરૂપાક્ષં દિષ્ટ્યા સંજીવિતસ્ત્વયા॥ 12-171a-22a શ્રાવયામાસ ચેન્દ્રસ્તં વિરૂપાક્ષં પુરાતનમ્। 12-171a-22b યથા શાપઃ પુરા દત્તો બ્રહ્મણા રાજધર્મણઃ॥ 12-171a-23a યદા બકવતી રાજન્બ્રહ્માણં નોપસર્પતિ। 12-171a-23b તતો રોષાદિદં પ્રાહ સ્વગેન્દ્રાય પિતામહઃ॥ 12-171a-24a યસ્માન્મૂઢો મમ સભાં નાગતોઽસૌ બકાધમઃ। 12-171a-24b તસ્માદ્વધં સ દુષ્ટાત્મા ન ચિરાત્સમવાપ્સ્યતિ॥ 12-171a-25a તદયં તસ્ય વચનાન્નિહતો ગૌતમેન વૈ। 12-171a-25b તેનૈવામૃતસિક્તશ્ચ પુનઃ સંજીવિતો બકઃ॥ 12-171a-26a રાજધર્મા બકઃ પ્રાહ પ્રણિપત્ય પુરંદરમ્। 12-171a-26b યદિ તેઽનુગ્રહકૃતા મયિ બુદ્ધિઃ સુરેશ્વર। 12-171a-26c સખાઽયં મે સુદયિતં ગૌતમં જીવયેત્યુત॥ 12-171a-27a તસ્ય વાક્યં સમાદાય વાસવઃ પુરુષર્ષભ। 12-171a-27b સિક્ત્વાઽમૃતેન તં વિપ્રં ગૌતમં જીવયત્તદા॥ 12-171a-28a સભાણ્ડોપસ્કારં રાજંસ્તમાસાદ્ય બકાધિપઃ। 12-171a-28b સંપરિષ્વજ્ય સુહૃદં પ્રીત્યા પરમયા યુતઃ॥ 12-171a-29a અથ તં પાપકર્માણં રાજધર્મા બકાધિપઃ। 12-171a-29b વિસર્જયિત્વા સધનં પ્રવિવેશ સ્વમાલયમ્॥ 12-171a-30a યથોચિતં ચ સ બકો યયૌ બ્રહ્મસદસ્તથા। 12-171a-30b બ્રહ્મા ચૈનં મહાત્માનમાતિથ્યેનાભ્યપૂજયત્॥ 12-171a-31a ગૌતમશ્ચાપિ સંપ્રાપ્ય પુનસ્તં શબરાલયમ્। 12-171a-31b શૂદ્રાયાં જનયામાસ પુત્રાન્દુષ્કૃતકારિણઃ॥ 12-171a-32a શાપશ્ચ સુમહાંસ્તસ્ય દત્તઃ સુરગણૈસ્તદા। 12-171a-32b કુક્ષૌ પુનર્ભ્વાઃ પાપોઽયં જનયિત્વા ચિરાત્સુતાન્। 12-171a-32c નિરયં પ્રાપ્સ્યતિ મહત્કૃતઘ્નોઽયમિતિ પ્રભો॥ 12-171a-33a એતત્પ્રાહ પુરા સર્વં નારદો મમ ભારત। 12-171a-33b સંસ્મૃત્ય ચાપિ સુમહદાખ્યાનં ભરતર્ષભ। 12-171a-33c મયાઽપિ ભવતે સર્વં યથાવદનુવર્ણિતમ્॥ 12-171a-34a કુતઃ કૃતઘ્નસ્ય યશઃ કુતઃ સ્થાનં કુતઃ સુખમ્। 12-171a-34b અશ્રદ્ધેયઃ કૃતઘ્નો હિ કૃતઘ્ને નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ॥ 12-171a-35a મિત્રદ્રોહો ન કર્તવ્યઃ પુરુષેણ વિશેષતઃ। 12-171a-35b મિત્રધ્રુઙ્ગરકં ઘોરમનન્તં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-171a-36a કૃતજ્ઞેન સદા ભાવ્યં મિત્રકામેન ચૈવ હ। 12-171a-36b મિત્રાચ્ચ લભતે સર્વં મિત્રાત્પૂજાં લભેત ચ॥ 12-171a-37a મિત્રાદ્ભોગાંશ્ચ ભુઞ્જીત મિત્રેણાપત્સુ મુચ્યતે। 12-171a-37b સત્કારૈરુત્તમૈર્મિત્રં પૂજયેત વિચક્ષણઃ॥ 12-171a-38a પરિત્યાજ્યો બુધૈઃ પાપઃ કૃતઘ્નો નિરપત્રપઃ। 12-171a-38b મિત્રદ્રોહી કુલાઙ્ગારઃ પાપકર્મા નરાધમઃ॥ 12-171a-39a એષ ધર્મભૂતાં શ્રેષ્ઠ પ્રોક્તઃ પાપો મયા તવ। 12-171a-39b મિત્રદ્રોહી કૃતઘ્નો વૈ કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ 12-171a-40x વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-171a-40a એતચ્છ્રુત્વા તદા વાક્યં ભીષ્મેણોક્તં મહાત્મના। 12-171a-40b યુધિષ્ઠિરઃ પ્રીતમના બભૂવ જનમેજય॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-171a-1 કઙ્કાલમસ્થિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 172
॥ શ્રીઃ ॥
12.172. અધ્યાયઃ 172
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વિરૂપાક્ષભટૈર્બકશરીરસ્ય ચિતારોપણમ્॥ 1॥ વાય્વાનીતધેનુમુખસ્રુતફેનપાતેન ચિતાસ્થબકોજ્જીવનમ્॥ 2॥ તતો બકપ્રાર્થનયા ઇન્દ્રેણ પુનરુજ્જીવિતસ્ય ગૌતમસ્ય સ્વગ્રામગમનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-172-0 (71867)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-172-0x (5871)
વિદ્વાન્સંસ્કારયામાસ પાર્થિવો રાજધર્મણઃ।
ગન્ધૈર્બહુભિરવ્યગ્રો દાહયામાસ પૂજિતમ્॥ 12-172-1 (71868)
તસ્ય દેવસ્ય વચનાદિન્દ્રસ્ય બકરાડિહ।
તેનૈવામૃતસિક્તાશ્ચ પુનઃ સંજીવિતો બકઃ॥ 12-172-2 (71869)
રાજધર્માઽપિ તં પ્રાહ સહસ્રાક્ષમરિંદમમ્।
ગૌતમો બ્રાહ્મણઃ ક્વાઽસૌ મુચ્યતાં મત્પ્રિયઃ સખા॥ 12-172-3 (71870)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-172-4x (5872)
તસ્ય વાક્યં સમાજ્ઞાય કૌશિકઃ સુરસત્તમઃ।
ગૌતમં હ્યભ્યનુજ્ઞાપ્ય પ્રીતોઽથ ગમનોત્સુકઃ॥ 12-172-4 (71871)
પ્રતીતઃ સ ગતઃ સૌમ્યો રાજધર્મા સ્વમાલયમ્।
નૃશંસો ગૌતમો મુક્તો મિત્રધ્રુક્પુરુષાધમઃ॥ 12-172-5 (71872)
સભાણ્ડોપસ્કરો યાતઃ સ તદા શબરાલયમ્।
તત્રાસૌ શબરી દેહે પ્રસૂતો નિરયોપમે॥ 12-172-6 (71873)
એષ શાપો મહાંસ્તત્ર મુક્તઃ સુરગણૈસ્તદા॥ 12-172-7 (71874)
દગ્ધે રાક્ષસરાજેન ખગરાજે પ્રતાપિના।
ચિતાયાઃ પાર્શ્વતો દોગ્ધ્રી સુરભિર્જીવયચ્ચ તમ્॥ 12-172-8 (71875)
તસ્યા વક્રાચ્ચ્યુતઃ ફેનો દુગ્ધમાત્રસ્તદાઽનઘ।
સમીરણાહૃતો યાતશ્ચિતાં તાં રાજધર્મણઃ॥ 12-172-9 (71876)
દેવરાજસ્તતઃ પ્રાપ્તો વિરૂપાક્ષપુરં તદા।
વિરૂપાક્ષોઽપિ તં શક્રમયાચત પુનઃ પુનઃ।
કાશ્યપશ્ય સુતો દેવ ભ્રાતા મે જીવતામિતિ॥ 12-172-10 (71877)
વિરૂપાક્ષમુવાચેદમીશ્વરઃ પાકશાસનઃ।
બ્રહ્મણા વ્યાહૃતો રોષાદ્રાજધર્મા કદાચન॥ 12-172-11 (71878)
યસ્માત્ત્વં નાગતો દ્રષ્ટું મમ નિત્યમિમાં સભામ્।
તસ્માદ્બકો ભવાન્ભાવી ધર્મશીલઃ પરાત્મવિત્॥ 12-172-12 (71879)
આગમિષ્યતિ તે વાસં કદાચિત્પાપકર્મકૃત્।
શબરાવાસગો વિપ્રઃ કૃતઘ્નો વૃષલીપતિઃ॥ 12-172-13 (71880)
યદા નિહન્તા મોક્ષસ્તે તદા ભાવીત્યુવાચ તમ્।
તસ્માદેષ ગતો લોકં બ્રહ્મણઃ પરમેષ્ઠિનઃ॥ 12-172-14 (71881)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-172-15x (5873)
સ ચાપિ નિરયં પ્રાપ્તો દુષ્કૃતિઃ કુલપાંસનઃ॥ 12-172-15 (71882)
એતચ્છ્રુત્વા સભામધ્યે તદ્વાક્યં નારદેરિતમ્।
મયાઽપિ તવ રાજેન્દ્ર યથાવદનુવર્ણિતમ્॥ 12-172-16 (71883)
બ્રહ્મઘ્ને ચ સુરાપે ચ ચોરે ભ્રષ્ટવ્રતે તથા।
નિષ્કૃતિર્વિહિતા રાજન્કૃતઘ્ને નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ॥ 12-172-17 (71884)
કુતઃ કૃતઘ્નસ્ય યશઃ કુતઃ સ્થાનં કુતઃ સુખમ્।
અશ્રદ્ધેયઃ કૃતઘ્નો હિ કૃતઘ્ને નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ॥ 12-172-18 (71885)
મિત્રદ્રોહો ન કર્તવ્યઃ પુરુષેણ વિશેષતઃ।
મિત્રધ્રુઙ્ગિરયં ઘોરં નરકં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-172-19 (71886)
કૃતજ્ઞમનસા ભાવ્યં મિત્રભાવેન ચાનઘ।
મિત્રાત્પ્રભવતે સર્વં મિત્રં ધન્યતરં સ્મૃતમ્॥ 12-172-20 (71887)
અર્થાદ્વા મિત્રલાભાદ્વા મિત્રલાભો વિશિષ્યતે।
સુલભા મિત્રતોઽર્થાસ્તુ મિત્રેણ યતિતું ક્ષમમ્॥ 12-172-21 (71888)
મિત્રં ચાભિમતં સ્નિગ્ધં ફલં ચાપિ સતાં ફલમ્।
સત્કારૈઃ સ્વજનોપેતઃ પૂજયેત વિચક્ષણઃ॥ 12-172-22 (71889)
પરિત્યાજ્યો બુધૈઃ પાપઃ કદર્યઃ કુલપાંસનઃ।
મિત્રદ્રોહી કુલાઙ્ગારઃ પાપકર્મા કુલાધમઃ॥ 12-172-23 (71890)
એષા સજ્જનસાંનિધ્યે પ્રજ્ઞા પ્રોક્તા મયાઽનઘ।
મિત્રદુહિ કૃતઘ્ને ચ કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ 12-172-24 (71891)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-172-25x (5874)
એતચ્છ્રુત્વા તતો વાક્યં ભીષ્મેણોક્તં મહાત્મના।
યુધિષ્ઠિરઃ પ્રીતમના બભૂવ જનમેજય॥ ॥ 12-172-25 (71892)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ દ્વિસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 172॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 173
॥ શ્રીઃ ॥
12.173. અધ્યાયઃ 173
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વિપ્રસેનજિત્સંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥ વિપ્રેણ સેનજિતંપ્રતિ પિઙ્ગલોપાખ્યાનકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-173-0 (71893)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-173-0x (5875)
ધર્માઃ પિતામહેનોક્તા રાજધર્માશ્રિતાઃ શુભાઃ।
ધર્મમાશ્રમિણાં શ્રેષ્ઠં વક્તુમર્હસિ સત્તમ॥ 12-173-1 (71894)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-173-2x (5876)
સર્વત્ર વિહિતો ધર્મઃ સ્વર્ગ્યઃ સત્યફલોદયઃ।
બહુદ્વારસ્ય ધર્મસ્ય નેહાસ્તિ વિફલા ક્રિયા॥ 12-173-2 (71895)
યસ્મિન્યસ્મિંસ્તુ વિષયે યોયો યાતિ વિનિશ્ચયમ્।
સ તમેવાભિજાનાતિ નાન્યં ભરતસત્તમ્॥ 12-173-3 (71896)
યથાયથા ચ પર્યેતિ લોકતન્ત્રમસારવત્।
તથાતથા વિરાગોઽત્ર જાયતે નાત્ર સંશયઃ॥ 12-173-4 (71897)
એવં વ્યવસિતે લોકે બહુદોષે યુધિષ્ઠિર।
આત્મમોક્ષનિમિત્તં વૈ યતેત મતિમાન્નરઃ॥ 12-173-5 (71898)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-173-6x (5877)
નષ્ટે ધને વા દારે વા પુત્રે પિતરિ વા મૃતે।
યયા બુદ્ધ્યા નુદેચ્છોક તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-173-6 (71899)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-173-7x (5878)
નષ્ટે ધને વા દારે વા પુત્રે પિતરિ વા મૃતે।
અહોદુઃખમિતિ ધ્યાયઞ્શોકસ્યાપચિતિં ચરેત્॥ 12-173-7 (71900)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિહાસં પુરાતનમ્।
યથા સેનજિતં વિપ્રઃ કશ્ચિદેત્યાબ્રવીત્સુહૃત્॥ 12-173-8 (71901)
પુત્રશોકાભિસંતપ્તં રાજાનં શોકવિહ્વલમ્।
વિષણ્ણમનસં દૃષ્ટ્વા વિપ્રો વચનમબ્રવીત્॥ 12-173-9 (71902)
કિંનુ મુહ્યસિ મૂઢસ્ત્વં શોચ્યઃ કિમનુ શોચસિ।
યદા ત્વામપિ શોચંતઃ શોચ્યા યાસ્યન્તિ તાં ગાતિમ્॥ 12-173-10 (71903)
ત્વં ચૈવાહં ચ યે ચાન્યે ત્વાં રાજન્પર્યુપાસતે।
સર્વે તત્ર ગમિષ્યામો યત એવાગતા વયમ્॥ 12-173-11 (71904)
સેનજિદુવાચ। 12-173-12x (5879)
કા બુદ્ધિઃ કિં તપો વિપ્ર કઃ સમાધિસ્તપોધન।
કિં જ્ઞાનં કિં શ્રુતં વા તે યત્પ્રાપ્ય ન વિષીદસિ॥ 12-173-12 (71905)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-173-13x (5880)
હૃષ્યન્તમવસીદન્તં સુખદુઃખવિપર્યયે।
આત્માનમનુશોચામિ યો મમૈષ હૃદિ સ્થિતઃ॥ 12-173-13 (71906)
પશ્ય ભૂતાનિ દુઃખેન વ્યતિષિક્તાનિ સર્વશઃ।
ઉત્તમાધમમધ્યાનિ તેષુ તેષ્વિહ કર્મસુ॥ 12-173-14 (71907)
આત્માઽપિ ચાયં ન મમ સર્વા વા પૃથિવી મમ।
યથા મમ તથાઽન્યેષામિતિ મત્વા ન મે વ્યથા।
એતાં બુદ્ધિમહં પ્રાપ્ય ન પ્રહૃષ્યે ન ચ વ્યથે॥ 12-173-15 (71908)
યથા કાષ્ઠં ચ કાષ્ઠં ચ સમેયાતાં મહોદધૌ।
સમેત્ય ચ વ્યપેયાતાં તદ્વદ્ભૂતસમાગમઃ॥ 12-173-16 (71909)
એવં પુત્રાશ્ચ પૌત્રાશ્ચ જ્ઞાતયો બાન્ધવાસ્તથા।
તેષુ સ્નેહો ન કર્તવ્યો વિપ્રયોગો ધ્રુવો હિ તૈઃ॥ 12-173-17 (71910)
અદર્શનાદાપતિતઃ પુનશ્ચાદર્શનં ગતઃ।
ન ત્વાઽસૌ વેદ ન ત્વંતં કસ્માત્ત્વમનુશોચસિ॥ 12-173-18 (71911)
સુખાન્તપ્રભવં દુઃખં દુઃખાન્તપ્રભવં સુખમ્।
સુખાત્સંજાયતે દુઃખં દુઃખાત્સંજાયતે સુખમ્॥ 12-173-19 (71912)
સુખસ્યાનન્તરં દુઃખં દુઃખસ્યાનન્તરં સુખમ્।
સુખદુઃખે મનુષ્યાણાં ચક્રવત્પરિવર્તતઃ॥ 12-173-20 (71913)
સુખાત્ત્વં દુઃખમાપન્નઃ પુનરાપત્સ્યસે સુખમ્।
ન નિત્યં લભતે દુઃખં ન નિત્યં લભતે સુખમ્॥ 12-173-21 (71914)
[શરીરમેવાયતનં સુખસ્ય
દુઃખસ્ય ચાપ્યાયતનં શરીરમ્।
યદ્યચ્છરીરેણ કરોતિ કર્મ
તેનૈવ દેહી સમુપાશ્નુતે તત્॥ 12-173-22 (71915)
જીવિતં ચ શરીરેણ તેનૈવ સહ જાયતે।
ઉભે સહ વિવર્તેતે ઉભે સહ વિનશ્યતઃ॥ 12-173-23 (71916)
સ્નેહપાશૈર્બહુવિધૈરાવિષ્ટવિષયા જનાઃ।
અકૃતાર્થાશ્ચ સીદન્તે જલૈઃ સૈકતસેતવઃ॥ 12-173-24 (71917)
સ્નેહેન તૈલવત્સર્વં સર્ગચક્રે નિપીડ્યતે।
તિલપીડૈરિવાક્રમ્ય ક્લેશૈરજ્ઞાનસંભવૈઃ॥ 12-173-25 (71918)
સંચિનોત્યશુભં કર્મ કલત્રાપેક્ષયા નરઃ।
એકઃ ક્લેશાનવાપ્નોતિ પરત્રેહ ચ માનવઃ॥ 12-173-26 (71919)
પુત્રદારકુટુમ્બેષુ પ્રસક્તાઃ સર્વમાનવાઃ।
શોકપઙ્કાર્ણવે મગ્ના જીર્ણા વનગજા ઇવ॥ 12-173-27 (71920)
પુત્રનાશે વિત્તનાશે જ્ઞાતિસંબન્ધિનામપિ।
પ્રાપ્યતે સુમહદ્દુઃખં દાવાગ્નિપ્રતિમં વિભો।
દૈવાયત્તમિદં સર્વં સુખદુઃખે ભવાભવૌ॥ 12-173-28 (71921)
અસુહૃત્સસુહૃચ્ચાપિ સશત્રુર્મિત્રવાનપિ।
સપ્રજ્ઞઃ પ્રજ્ઞયા હીનો દૈવેન લભતે સુખમ્॥] 12-173-29 (71922)
નાલં સુખાય સુહૃદો નાલં દુઃખાય દુર્હૃદઃ।
ન ચ પ્રજ્ઞાઽલમર્થાનાં ન સુખાનામલં ધનમ્॥ 12-173-30 (71923)
ન બુદ્ધિર્ધનલાભાય ન મૌઢ્યમસમૃદ્ધ્યે।
લોકપર્યાયવૃત્તાન્તં પ્રાજ્ઞો જાનાતિ નેતરઃ॥ 12-173-31 (71924)
બુદ્ધિમન્તં ચ શૂરં ચ મૂઢં ભીરું જડં કવિમ્।
દુર્બલં બલવન્તં ચ ભાગિનં ભજતે સુખમ્॥ 12-173-32 (71925)
ધેનુર્વત્સસ્ય ગોપસ્ય સ્વામિનસ્તસ્કરસ્ય ચ।
પયઃ પિબતિ યસ્તસ્યા ધેનુસ્તસ્યેતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-173-33 (71926)
યે ચ મૂઢતમા લોકે યે ચ બુદ્ધેઃ પરં ગતાઃ।
તે નરાઃ સુખમેધન્તે ક્લિશ્યત્યન્તરિતો જનઃ॥ 12-173-34 (71927)
અન્તેષુ રેમિરે ધીરા ન તે મધ્યેષુ રેમિરે।
અન્તપ્રાપ્તિં સુખં પ્રાહુર્દુઃખમન્તરમન્તયોઃ॥ 12-173-35 (71928)
સુખં સ્વપિતિ દુર્મેધાઃ સ્વાનિ કર્માણ્યચિન્તયન્।
અવિજ્ઞાનેન મહતા કમ્બલેનેવ સંવૃતઃ॥ 12-173-36 (71929)
યે ચ બુદ્ધિં પરાં પ્રાપ્તા દ્વન્દ્વાતીતા વિમત્સરાઃ।
તાન્નૈવાર્થા ન ચાનર્થા વ્યથયન્તિ કદાચન॥ 12-173-37 (71930)
અથ યે બુદ્ધિમપ્રાપ્તા વ્યતિક્રાન્તાશ્ચ મૂઢતામ્।
તેઽતિવેલં પ્રહૃષ્યન્તિ સંતાપમુપયાન્તિ ચ॥ 12-173-38 (71931)
નિત્યં પ્રમુદિતા મૂઢા દિવિ દેવગણા ઇવ।
અવલેપેન મહતા પરિતૃપ્તા વિચેતસઃ॥ 12-173-39 (71932)
સુખં દુઃખાન્તમાલસ્યં દુઃખં દાક્ષ્યં સુખોદયમ્।
ભૂતિશ્ચૈવ શ્રિયા સાર્ધં દક્ષે વસતિ નાલસે॥ 12-173-40 (71933)
સુખં વા યદિ વા દુઃખં પ્રિયં વા યદિ વાઽપ્રિયમ્।
પ્રાપ્તં પ્રાપ્તમુપાસીત હૃદયેનાપરાજિતઃ॥ 12-173-41 (71934)
શોકસ્થાનસહસ્રાણિ ભયસ્થાનશતાનિ ચ।
દિવસેદિવસે મૂઢમાવિશન્તિ ન પણ્ડિતમ્॥ 12-173-42 (71935)
બુદ્ધિમન્તં કૃતપ્રજ્ઞં શુશ્રૂષુમનહંકૃતમ્।
શાન્તં જિતેન્દ્રિયં ચાપિ શોકો ન સ્પૃશતે નરમ્॥ 12-173-43 (71936)
એતાં બુદ્ધિં સમાસ્થાય શુદ્ધચિત્તશ્ચરેદ્બુધઃ।
`શુક્લકૃષ્ણગતિજ્ઞં તં દેવાસુરવિનિર્ગમમ્।'
ઉદયાસ્તમયજ્ઞં હિ ન શોકઃ સ્પ્રષ્ટુમર્હતિ॥ 12-173-44 (71937)
યન્નિમત્તો ભવેચ્છોકસ્રાસો વા ક્રોધ એવ વા।
આયાસો વા યતો મૂલં તદેકાઙ્ગમપિ ત્યજેત્॥ 12-173-45 (71938)
યદ્યત્ત્યજતિ કામનાં તત્સુખસ્યાભિપૂર્યતે।
કામાનુસારી પુરુષઃ કામાનનુવિનશ્યતિ॥ 12-173-46 (71939)
યચ્ચ કામસુખં લોકે યચ્ચ દિવ્યં મહત્સુખમ્।
તૃષ્ણાક્ષયસુખસ્યૈતે નાર્હતઃ ષોડશીં કલામ્॥ 12-173-47 (71940)
પૂર્વદેહકૃતં કર્મ શુભં વા યદિ વાઽશુભમ્।
પ્રાજ્ઞં મૂઢં તથા શૂરં ભજતે તાદૃશં નરમ્॥ 12-173-48 (71941)
એવમવ કિલૈતાનિ પ્રિયાણ્યેવાપ્રિયાણિ ચ।
જીવેષુ પરિવર્તન્તે દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-173-49 (71942)
એતાં બુદ્ધિં સમાસ્થાય નાવસીદેદ્ગુણાન્વિતઃ।
સર્વાન્કામાઞ્જુગુપ્સેન કોપં કુર્વીત પૃષ્ઠતઃ॥ 12-173-50 (71943)
વૃત્ત એવ હૃદિ પ્રૌઢો મૃત્યુરેપ મનોભવઃ।
ક્રોધો નામ શરીરસ્થો દેહિનાં પ્રોચ્યતે બુધૈઃ॥ 12-173-51 (71944)
યદા સંહરતે કામાન્કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ।
તદાત્મજ્યોતિરાત્મશ્રીરાત્મન્યેવ પ્રસીદતિ॥ 12-173-52 (71945)
કિંચિદેવ મમત્વેન યદા ભવતિ કલ્પિતમ્।
તદેવ પરિતાપાય નાશે સંપદ્યતે તદા॥ 12-173-53 (71946)
ન બિભેતિ યદા ચાયં યદા ચાસ્માન્ન વિભ્યતિ।
યદા નેચ્છતિ ન દ્વેષ્ટિ બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-173-54 (71947)
ઉભે સત્યાનૃતે ત્યક્ત્વા શોકાનન્દૌ ભયાભયે।
પ્રિયાપ્રિયે પરિત્યજ્ય પ્રશાન્તાત્મા ભવિષ્યતિ॥ 12-173-55 (71948)
યદા ન કુરુતે ધીરઃ સર્વભૂતેષુ પાપકમ્।
કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-173-56 (71949)
યા દુસ્ત્યજા દુર્મતિભિર્યા ન જીર્યતિ જીર્યતઃ।
યોસૌ પ્રાણાન્તિકો રોગસ્તાં તૃષ્ણાં ત્યજતઃ સુખં॥ 12-173-57 (71950)
અત્ર પિઙ્ગલયા ગીતા ગાથા શૃણુ નરાધિપ।
યથા સા કૃચ્છ્રકાલેઽપિ લેભે શર્મ સનાતનમ્॥ 12-173-58 (71951)
સંકેતે પિઙ્ગલા વેશ્યા કાન્તેનાસીદ્વિનાકૃતા।
અથ કૃચ્છ્રગતા શાન્તાં બુદ્ધિમાસ્થાપયત્તદા॥ 12-173-59 (71952)
પિઙ્ગલોવાચ। 12-173-60x (5881)
ઉન્મત્તાઽહમનુન્મત્તં કાન્તમન્વવસં ચિરમ્।
અન્તિકે રમણં સન્તં નૈનમધ્યગમં પુરા॥ 12-173-60 (71953)
એકસ્થૂણં નવદ્વારમપિધાસ્યામ્યગારકમ્।
કા હ્યકાન્તમિહાયાન્તં કાન્ત ઇત્યભિમંસ્યતે॥ 12-173-61 (71954)
અકામાઃ કામરૂપેણ ધૂર્તાશ્ચ નરરૂપિણઃ।
ન પુનર્વઞ્ચયિષ્યન્તિ પ્રતિબુદ્ધાઽસ્મિ જાગૃમિ॥ 12-173-62 (71955)
અનર્થોઽપિ ભવત્યર્થો દૈવાત્પૂર્વકૃતેન વા।
સંબુદ્ધાઽહં નિરાકારા નાહમદ્યાજિતેન્દ્રિયા॥ 12-173-63 (71956)
સુખં નિરાશઃ સ્વપિતિ નૈરાશ્યં પરમં સુખમ્।
આશામનાશાં કૃત્વા હિ સુખં સ્વપિતિ પિઙ્ગલા॥ 12-173-64 (71957)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-173-65x (5882)
એતૈશ્ચાન્યૈશ્ચ વિપ્રસ્ય હેતુમદ્ભિઃ પ્રભાષિતૈઃ।
પર્યવસ્થાપિતો રાજા સેનજિન્મુમુદે સુખમ્॥ ॥ 12-173-65 (71958)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ત્રિસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 173॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-173-1 રાજનિયોગાદ્ધર્મપ્રવૃત્તેઃ રાજધર્માશ્રિતાઃ। શ્રેષ્ઠઃ પ્રશસ્યતમોમોક્ષધર્મસ્તામ્। આશ્રમિણામિત્યુક્તેર્ગૃહસ્થાદીનાં સર્વેષામપ્યત્રાધિકારો દર્શિતઃ॥ 12-173-2 મોક્ષધર્મસ્યોત્તમત્વં વક્તુમિતરધર્મસ્ય નિકૃષ્ટત્વમાહ। સર્વત્રેતિ। સર્વત્રાશ્રમેષુ ધર્મો વિહિતો વેદેનાઽગ્નિહોત્રં જુહુયાસ્ત્વર્ગકામ ઇત્યાદિના। સ્વર્ગ્યઃ સ્વર્ગફલસાધનમ્। સત્યફલોદયઃ અવશ્યંભાવિફલોદયઃ। બહુદ્વારસ્ય યજ્ઞદાનાદ્યનેકોપાયસ્ય। ક્રિયા અનુષ્ઠાનમ્॥ 12-173-3 યસ્મિન્વિષયે સ્વર્ગાદિફલે વિનિશ્ચયં યાતિ ઇદં ફલં સદ્યઃ પ્રાપ્યમિત્યભિસંધત્તે સ તત્સાધનમુપાદત્તે ન ફલાન્તરસાધનમિત્યર્થઃ॥ 12-173-4 પર્યેતિ જાનાતિ લોકતન્ત્રં અનોપકરણં ધનદારાદિકમ્। અત્ર લોકે અસારં તૃણાદિ તદ્વત્તચ્છમ્॥ 12-173-5 વ્યવસિતે નિશ્ચિતે। લોકે સ્થાવરાદિસત્યલોકપર્યન્તે। બહુદોષે ઐશ્વર્યતારતમ્યક્ષયિષ્ણુત્વાદિદોષબહુલે। દોષદર્શનનિશ્ચયે વૈરાગ્યે સતીત્યર્થઃ॥ 12-173-6 તન્મે તાં મે॥ 12-173-7 અપચિતિં પ્રતીકારમ્॥ 12-173-9 સંતાપોઽન્તર્બહિર્દાહઃ। વિહ્વલત્વં બાહ્યેન્દ્રિયચલનશૂન્યત્વમ્। વિષણ્ણં મૂઢં મનો યસ્ય। વિવર્ણવદનં દૃષ્ટ્વેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-173-10 મૂઢાઃ સર્વેઽપિ શોચ્યાઃ શોકાક્રાન્તાશ્ચેત્યતો નિઃશોકં પદમન્વેષ્ટવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-173-12 બુદ્ધિરુપપત્તિઃ। તપસ્તદાલોચનમ્। સમાધિર્બુદ્ધેરેકત્ર પર્યવસાનમ્। જ્ઞાનં સાક્ષાત્કારઃ। શ્રુતમેવેષ્વર્થેષુ પ્રમાણમ્॥ 12-173-14 તત્ર બુદ્ધિમાહં સાર્ધદ્વયેન પશ્યેતિ। વ્યતિષિક્તાનિ વ્યાપ્તાન્યુત્તમાધમમધ્યાનિ દેવતિર્થઙ્ભનુષ્યાદીનિ। કર્મસુ નિમિત્તભૂતેષુ॥ 12-173-15 એવં કર્મજં દુઃખં દેવાદીનામપ્યસ્તીતિ દૃશ્યમાનભૂતદૃષ્ટાન્તેનોપપાદ્ય તન્નિવૃત્તાવપ્યુપપત્તિમાહ આત્મેતિ॥ 12-173-16 તપ આહ યથેત્યાદિના। ભૂતૈઃ સમાગમઃ આત્મનો દેહયોગ ઇત્યર્થઃ॥ 12-173-17 તપઃફલમાહ એવમિતિ॥ 12-173-18 કઃ સન્ કિમનુશોચસિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-173-25 સ્નેહેન નિમિત્તેન તિલપીડૈસ્તૈલિકૈઃ॥ 12-173-26 અશુભં ચૌર્યાદિ। કલત્રાપેક્ષયા ભાર્યાદિપોષણાર્થં ધનસુખભાગિનઃ સર્વે પાપફલભાગી ત્વેક એવાયમિત્યર્થઃ॥ 12-173-28 ભવાભવૌ ઐશ્વર્યાનૈશ્વર્યે॥ 12-173-29 સુહૃત્પ્રત્યુપકારમનપેક્ષ્યોપકારકર્તા। મિત્રં પ્રત્યુપકારમપેક્ષ્યો પકારકર્તૃ॥ 12-173-30 સુખાય સુખં દાતું નાલં ન પર્યાપ્તાઃ॥ 12-173-31 અસમૃદ્ધયે ધનાદિનાશાય। લોકો ભોગ્યપ્રપઞ્ચસ્તસ્ય પર્યાયો નિર્માણં તત્ર વિષયે વૃત્તાન્તં સિદ્ધાન્તમ્। પ્રાજ્ઞસ્તત્ત્વવિત્॥ 12-173-32 મૂઢં નિર્બુદ્ધિમ્। જડમલસમ્। કવિં દીર્ઘદર્શિનમ્। ભાગિનં સદૈવમ્। ભજતે સ્વયમેવોપનમતે। નતુ તદર્થં યત્નોઽપેક્ષ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-173-33 પયઃપાતુરેવ ધેનુરિતરેષાં તુ તત્ર મમતા વ્યર્થા। તસ્માદાવશ્યકાદધિકે સ્પૃહા ન કાર્યેત્યર્થઃ॥ 12-173-35 ધીરાઃ પણ્ડિતાઃ અન્તેષુ અન્તયોઃ ધર્મમોક્ષયોઃ। વ્યત્યયો બહુલમિતિ ચ વ્યત્યયઃ। મધ્યેષુ મધ્યયોઃ અર્થકામયોઃ। અન્તપ્રાપ્તિં ધર્મમોક્ષપ્રાપ્તિં મોક્ષસ્ય સુખરૂપત્વાદ્ધર્મસ્ય સુખહેતુત્વાત્ સુખં પ્રાહુઃ। અન્તયોર્ધર્મમોક્ષયોરન્તરં મધ્યં અર્થકામં દુઃખં પ્રાહુરિત્યર્થઃ॥ 12-173-37 દ્વન્દ્વાતીતાઃ સુખદુઃખાદ્યતીતાઃ। મત્સરઃ પરોત્કર્ષાસહિષ્ણુત્વં તદ્વર્જિતાઃ। અર્થાઃ ખ્યાદયઃ। અનર્થાસ્તદ્વિયોગાઃ॥ 12-173-38 અતિવેલમત્યન્તમ્॥ 12-173-39 પરિવૃદ્ધા વિચેતસ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-173-40 આલસ્યં જ્ઞાનસાધનેષ્વપ્રવૃત્તિઃ। દુઃખં દુઃખકરમ્। ભૂતિરણિમાદ્યૈશ્વર્યમ્। શ્રિયા વિદ્યયા। સુખં દુઃખાન્તમાલક્ષ્યેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-173-41 સુખદુઃખસાધને પ્રિયાપ્રિયે। હૃદયેન હર્ષશોકમયેનાઽપરાજિતોઽવશીકૃતઃ॥ 12-173-42 શોકમૂલાનીષ્ટવિયોગાદીનિ। ભયમૂલાન્યનિષ્ટસંયોગાદીનિ। આવિશન્તિ સ્વકાર્યોત્પાદનેન વ્યાપ્નુવન્તિ॥ 12-173-43 બુદ્ધિર્ગ્રન્થધારણસામર્થ્યં તદ્વન્તમ્। કૃતા સ્વતઃસિદ્ધા પ્રજ્ઞા ઊહાપોહકૌશલં યસ્ય તમ્। શુશ્રૂષું શાસ્ત્રામ્યાસપરમ્। શુશ્રૂષમનસૂયકમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અનસૂયકં શાસ્ત્રીયેઽર્થે દોષદૃષ્ટિરસૂયા તદ્રહિતમિત્યર્થઃ॥ 12-173-44 શુક્લં સત્વં કૃષ્ણં તમસ્તાભ્યાં પ્રાપ્યે ગતી પ્રકાશાવરણકાર્યે મુક્તિસંસારાખ્યે તજ્જ્ઞમ્। દેવા દાનદયાદિરૂપાઃ સાત્વિક્યશ્ચેતોવૃત્તયઃ। અસુરા રાજસ્યસ્તામસ્યો લોભમોહાદ્યાસ્તા એવ તાસામુભયીનામપિ વિશેષેણ નિર્ગમો બહિર્ભાવો યસ્યાત્તં ઉદયા સ્તમયજ્ઞં દેહિનાં જન્મવિનાશજ્ઞમ્॥ 12-173-45 યત આયાસસ્તન્મૂલં કારણમાયાસાદેરેકાઙ્ગં શરીરૈકદેશભૂતમપિ ત્યજેત્ કિમુત ધનદારાદિ॥ 12-173-46 કામાનાં વિષયાણાં મધ્યે॥ 12-173-47 લોકે માનુષે। દિવ્યં સ્વર્ગભવમ્। તૃષ્ણાક્ષયો વૈરાગ્યમ્॥ 12-173-48 કર્તારમજિતં કર્મ શુભં વા યદિ વાઽશુભમિતિ ડ. પુસ્તકપાઠ॥ 12-173-56 પાપકં હિંસનમ્॥ 12-173-58 કૃચ્છ્રકાલે દુઃખકાલે। લેભે ધર્મં સનાતનમિતિ ઘ. પાઠઃ। બ્રહ્મ સનાતનમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-173-59 આસ્થાપયત્ વ્યવસ્થાપિતવતી॥ 12-173-60 અન્તિકે હૃદયકોશે રમણમાનન્દપ્રદમ્॥ 12-173-61 એકસ્થૂણં એકાત્માધારં અગારં શરીરાખ્યમ્॥ 12-173-62 જાગૃમિ જાગર્મિ॥ 12-173-65 પર્વવસ્થાપિત આત્મતત્ત્વે નિષ્ઠાં પ્રાપિતઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 174
॥ શ્રીઃ ॥
12.174. અધ્યાયઃ 174
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કાલસ્ય દ્રુતતરપાતિતય સદ્યઃ સાધનસ્ય સંપાદનીયત્વે પ્રમાણતયા પિતૃપુત્રસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-174-0 (71959)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-174-0x (5883)
અતિક્રામતિ કાલેઽસ્મિન્સર્વભૂતક્ષયાવહે।
કિં શ્રેયઃ પ્રતિપદ્યેત તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-174-1 (71960)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-174-2x (5884)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
પિતુઃ પુત્રેણ સંવાદં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-174-2 (71961)
દ્વિજાતેઃ કસ્યચિત્પાર્થ સ્વાધ્યાયનિરતસ્ય વૈ।
બભૂવ પુત્રો મેધાવી મેધાવીનામ નામતઃ॥ 12-174-3 (71962)
સોઽબ્રવીત્પિતરં પુત્રઃ સ્વાધ્યાયકરણે રતમ્।
મોક્ષધર્માર્થકુશલો લોકતન્ત્રવિચક્ષણઃ॥ 12-174-4 (71963)
પુત્ર ઉવાચ। 12-174-5x (5885)
ધીરઃ કિંસ્વિત્તાત કુર્યાત્પ્રજાનન્
ક્ષિપ્રં હ્યાયુર્ભ્રશ્યતે માનવાનામ્।
પિતસ્તદાચક્ષ્વ યથાર્થયોગં
મમાનુપૂર્વ્યા યેન ધર્મં ચરેયમ્॥ 12-174-5 (71964)
પિતોવાચ। 12-174-6x (5886)
વેદાનધીત્ય બ્રહ્મચર્યેણ પુત્ર
પુત્રાનિચ્છેત્પાવનાર્થં પિતૃણામ્।
અગ્નીનાધાય વિધિવચ્ચેષ્ટયજ્ઞો
વનં પ્રવિશ્યાથ મુનિર્બુભૂષેત્॥ 12-174-6 (71965)
પુત્ર ઉવાચ। 12-174-7x (5887)
એવમભ્યાહતે લોકે સમન્તાત્પરિવારિતે।
અમોઘાસુ પતન્તીષુ કિં ધીર ઇવ ભાષસે॥ 12-174-7 (71966)
પિતોવાચ। 12-174-8x (5888)
કથમભ્યાહતો લોકઃ કેન વા પરિવારિતઃ।
અમોઘાઃ કાઃ પતન્તીહ કિંનુ ભીષયસીવ મામ્॥ 12-174-8 (71967)
પુત્ર ઉવાચ। 12-174-9x (5889)
મૃત્યુનાભ્યાહતો લોકો જરયા પરિવારિતઃ।
અહોરાત્રાઃ પતન્ત્યેતે નનુ કસ્માન્ન બુધ્યસે।
અમોઘા રાત્રયશ્ચાપિ નિત્યમાયાન્તિ યાન્તિ ચ॥ 12-174-9 (71968)
પિતોવાચ। 12-174-10x (5890)
યથાઽહમેતજ્જાનામિ ન મૃત્યુસ્તિષ્ઠતીતિ હ।
સોઽહં કથં પ્રતીક્ષિષ્યે જાલેનેવાવૃતશ્ચરન્॥ 12-174-10 (71969)
પુત્ર ઉવાચ। 12-174-11x (5891)
રાત્ર્યાંરાત્ર્યાં વ્યતીતાયામાયુરલ્પતરં યદા।
તદૈવ બન્ધ્યં દિવસમિતિ વિન્દ્યાદ્વિચક્ષણઃ॥ 12-174-11 (71970)
ગાધોદકે મત્સ્ય ઇવ સુખં વિન્દેત કસ્તદા।
અનવાપ્તેષુ કામેષુ મૃત્યુરભ્યોતિ માનવમ્॥ 12-174-12 (71971)
પુષ્પાણીવ વિચિન્વન્તમન્યત્ર ગતમાનસમ્।
વૃકીવોરણમાસાદ્ય મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ॥ 12-174-13 (71972)
અદ્યૈવ કુરુ યચ્છ્રેયો મા ત્વાં કાલોઽત્યગાદયમ્।
અકૃતેષ્વેવ કાર્યેષુ મૃત્યુર્વૈ સંપ્રકર્ષતિ॥ 12-174-14 (71973)
શ્વઃ કાર્યમદ્ય કુર્વીત પૂર્વાહ્ણે ચાપરાહ્ણિકમ્।
નહિ પ્રતીક્ષતે મૃત્યુઃ કૃતમસ્ય ન વા કૃતમ્॥ 12-174-15 (71974)
કો હિ જાનાતિ કસ્યાદ્ય મૃત્યુકાલો ભવિષ્યતિ।
યુવૈવ ધર્મશીલઃ સ્યાદનિત્યં ખલુ જીવિતમ્।
કૃતે ધર્મે ભવેત્કીર્તિરિહ પ્રેત્ય ચ વૈ સુખમ્॥ 12-174-16 (71975)
મોહેન હિ સમાવિષ્ટઃ પુત્રદારાર્થમુદ્યતઃ।
કૃત્વા કાર્યમકાર્યં વા પુષ્ટિમેષાં પ્રયચ્છતિ॥ 12-174-17 (71976)
તં પુત્રપશુસંપન્નં વ્યાસક્તમનસં નરમ્।
સુપ્તં વ્યાઘ્રો મૃગમિવ મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ॥ 12-174-18 (71977)
સંચિન્વાનકમેવૈનં કામાનામવિતૃપ્તકમ્।
વ્યાઘ્રઃ પશુમિવાદાય મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ॥ 12-174-19 (71978)
ઇદં કૃતમિદં કાર્યમિદમન્યત્કૃતાકૃતમ્।
એવમીહાસુખાસક્તં કૃતાન્તઃ કુરુતે વશે॥ 12-174-20 (71979)
કૃતાનાં ફલમપ્રાપ્તં કર્મણાં કર્મસંજ્ઞિતમ્।
ક્ષેત્રાપણગૃહાસક્તં મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ॥ 12-174-21 (71980)
દુર્બલં બલવન્તં ચ શૂરં ભીરું જડં કવિમ્।
અપ્રાપ્તં સર્વકામાર્થાન્મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ॥ 12-174-22 (71981)
નૃત્યુર્જરા ચ વ્યાધિશ્ચ દુઃખં ચાનેકકારણમ્।
અનુષક્તં યદા દેહે કિં સ્વસ્થ ઇવ તિષ્ઠસિ॥ 12-174-23 (71982)
જાતમેવાન્તકોઽન્તાય જરા ચાન્વેતિ દેહિનમ્।
અનુષક્તા દ્વયેનૈતે ભાવાઃ સ્થાવરજઙ્ગમાઃ॥ 12-174-24 (71983)
અત્યોર્વા મુખમેતદ્વૈ યા ગ્રામે વસતો રતિઃ।
વાનામેષ વૈ ગોષ્ઠો યદરણ્યમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-174-25 (71984)
તેબન્ધની રજ્જુરેષા યા ગ્રામે વસતો રવિ।
છેત્ત્વેતા સુકૃતો યાન્તિ નૈનાં છિન્દન્તિ દુષ્કૃતઃ॥ 12-174-26 (71985)
હિંસયતિ યો જન્તૂન્મનોવાક્કાયહેતુભિઃ।
જીવિતાર્થાપનયનૈઃ પ્રાણિભિર્ન સ હિંસ્યતે॥ 12-174-27 (71986)
ન મૃત્યુસેનામાયાન્તીં જાતુ કશ્ચિત્પ્રબાધતે।
ઋતે સત્યમસત્ત્યાજ્યં સત્યે હ્યમૃતમાશ્રિતમ્॥ 12-174-28 (71987)
તસ્માત્સત્યવ્રતાચારઃ સત્યયોગપરાયણઃ।
સત્યાગમઃ સદા દાન્તઃ સત્યેનૈવાન્તકં જયેત્॥ 12-174-29 (71988)
અમૃતં ચૈવ મૃત્યુશ્ચ દ્વયં દેહે પ્રતિષ્ઠિતમ્।
મૃત્યુરાપદ્યતે મોહાત્સત્યેનાપદ્યતેઽમૃતમ્॥ 12-174-30 (71989)
સોઽહં હ્યહિંસ્રઃ સત્યાર્થી કામક્રોધબહિષ્કૃતઃ।
સમદુઃખસુખઃ ક્ષેમી મૃત્યુંહાસ્યામ્યમર્ત્યવત્॥ 12-174-31 (71990)
શાન્તિયજ્ઞરતો દાન્તો બ્રહ્મયજ્ઞે સ્થિતો મુનિઃ।
વાઙ્ભનઃ કર્મયજ્ઞશ્ચ ભવિષ્યામ્યુદગાયને॥ 12-174-32 (71991)
પશુયજ્ઞૈઃ કથં હિંસ્રૈર્માદૃશો ચષ્ટુમર્હતિ।
અન્તવદ્ભિરિવ પ્રાજ્ઞઃ ક્ષેત્રયજ્ઞૈઃ પિશાચવત્॥ 12-174-33 (71992)
યસ્ય વાઙ્ભનસી સ્યાતાં સમ્યક્પ્રણિહિતે સદા।
તપસ્ત્યાગશ્ચ સત્યં ચ સ વૈ સર્વમવાપ્નુયાત્॥ 12-174-34 (71993)
નાસ્તિ વિદ્યાસમં ચક્ષુર્નાસ્તિ સત્યસમં તપઃ।
નાસ્તિ રાગસમંદુઃખં નાસ્તિ ત્યાગસમં સુખમ્॥ 12-174-35 (71994)
આત્મન્યેવાત્મના જાત આત્મનિષ્ઠોઽપ્રજોપિ વા।
આત્મન્યેવ ભવિષ્યામિ ન માં તારયતિ પ્રજા॥ 12-174-36 (71995)
નૈતાદૃશં બ્રાહ્મણસ્યાસ્તિ વિત્તં
યથૈકતા સમતા સત્યતા ચ।
શીલં સ્થિતિર્દણ્ડનિધાનમાર્જવં
તતસ્તતશ્ચોપરભઃ ક્રિયાભ્યઃ॥ 12-174-37 (71996)
કિં તે ધનૈર્બાન્ધવૈર્વાપિ કિં તે
કિં તે દારૈર્બ્રાહ્મણ યો મરિષ્યસિ।
આત્માનમન્વિચ્છ ગુહાં પ્રવિષ્ટં
પિતામહાસ્તે ક્વ ગતાઃ પિતા ચ॥ 12-174-38 (71997)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-174-39x (5892)
પુત્રસ્યૈતદ્વચઃ શ્રુત્વા યથાઽકાર્ષીત્પિતા નૃપ।
તથા ત્વમપિ વર્તસ્વ સત્યધર્મપરાયણઃ॥ ॥ 12-174-39 (71998)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુઃસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 174॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-174-4 મોક્ષધર્માણામર્થેષુ કુશલઃ॥ 12-174-5 યથાર્થયોગં ફલસંબન્ધમનતિક્રમ્ય તાત કુર્યાચ્છુભાર્થી ઇતિ ડ.થ.પાઠઃ। તાત કુર્યાત્પ્રજાસુ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-174-7 અમોધાસ્વાયુર્હરણેન સફલાસુ રાત્રિષુ॥ 12-174-11 વન્ધ્યં નિષ્ફલમ્॥ 12-174-12 યદા મૃત્યુરભ્યેતિ તદા કઃ સુખં વિન્દેતેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-174-13 પુષ્પાણિ કામ્યકર્મફલાનિ મેષીણામાર્તવાનિ વા। આર્તવં વિના પશૂનાં સ્ત્રીસઙ્ગે પ્રવૃત્ત્યદર્શનાત્। વિચિન્વન્તં શાસ્ત્રદૃષ્ટ્યા આઘ્રાણેન ચ। ઉરણં મેષમ્॥ 12-174-17 એષાં પુત્રાદીનામ્॥ 12-174-19 સંચિન્વાનકં કુત્સિતં સંચિન્વાનં સંગ્રહીતારમ્॥ 12-174-20 કાર્યં કર્તુમિષ્ટમ્। કૃતાકૃતમર્ધકૃતમ્॥ ઈહા તૃષ્ણા॥ 12-174-21 કર્મસંજ્ઞિતં વણિગિત્યાદિ કર્માનુરૂપસંજ્ઞાવન્તમ્॥ 12-174-24 દ્વયેનાન્તકજરાખ્યેન॥ 12-174-25 ગ્રામે ખ્યાદિસઙ્ઘે રતિરાસક્તિરેવ મૃત્યોર્મુખં ન તુ વાસમાત્રમ્। ગોષ્ઠમિવ ગોષ્ઠં વાસસ્થાનામ્। અરણ્યં વિવિક્તદેશઃ। ગૃહં ત્યક્ત્વૈકાન્તે ધ્યાનપરો ભવેદિત્યર્થઃ॥ 12-174-26 યાન્તિ મુક્તિમિતિ શેષઃ॥ 12-174-27 ન હિંસયતિ હિંસાં ન કારયતિ ન કરોતિ ચેત્યર્થઃ। હેતુઃ શ્રાદ્ધાદિનિમિત્તં તૈઃ જીવિતમર્થાંશ્ચાપનયન્તિ તૈર્હિસ્નસ્તેનાદિભિઃ॥ 12-174-28 મૃત્યુસેનાં જરાવ્યાધિરૂપાં સત્યે બ્રહ્મજ્ઞાને અમૃતં કૈવલ્યમ્॥ 12-174-29 સત્યવ્રતાચારઃ સત્યં બ્રહ્મજ્ઞાને તદર્થં વ્રતં વેદાન્તશ્રવણાદિ તદાચારસ્તદનુષ્ઠાતા। સત્યયોગપરાયણઃ બ્રહ્મધ્યાનપરાયણઃ। સત્યઃ પ્રમાણભૂત આગમો ગુરુવે દવાક્યં યસ્ય સ સત્યાગમઃ શ્રદ્ધાવાન્॥ 12-174-32 શાન્તિયજ્ઞ ઇન્દ્રિયનિગ્રહઃ। બ્રહ્મયજ્ઞો નિત્યમુપનિષદર્થચિન્તનમ્। વાગ્યજ્ઞઃ જપઃ। મનોયજ્ઞઃ ધ્યાનં। કર્મયજ્ઞઃ સ્રાનશૌચગુરુશુશ્રૂષાદ્યાવશ્યક ધર્માનુષ્ઠાનમ્। ઉદગાયને દેવયાનપથનિમિત્તમ્। દૈર્ઘ્યમાર્ષમ્॥ 12-174-33 અન્તવદ્ભિરનિત્યફલૈઃ। ક્ષેત્રયજ્ઞૈઃ શરીરનાશનૈઃ॥ 12-174-36 આત્મનિ પરમાત્મનિ પ્રલયે સ્થિત ઇતિ શેષઃ। આત્મના સૃષ્ટિકાલે જાતઃ॥ 12-174-37 એકતા એકપ્રકારતા શીલં શ્લાઘનીયં વૃત્તમ્। દણ્ડનિધાનં વાઙ્ભનઃ કાયૌર્હિસાત્યાગઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 175
॥ શ્રીઃ ॥
12.175. અધ્યાયઃ 175
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દારિદ્ર્યધનિકત્વયોઃ ક્રમેણાર્થાનર્થસાધનત્વે પ્રમાણતયા શમ્યાકગીતાયા અનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-175-0 (71999)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-175-0x (5893)
ધનિનશ્ચાધના યે ચ વર્તયન્તિ સ્વતન્ત્રિણઃ।
સુખદુઃખાગમસ્તેષાં કઃ કથં વા પિતામહ॥ 12-175-1 (72000)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-175-2x (5894)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
શમ્યાકેન વિમુક્તેન ગીતં શાન્તિગતેન ચ॥ 12-175-2 (72001)
અબ્રવીન્માં પુરા કશ્ચિદ્બ્રાહ્મણસ્ત્યાગમાશ્રિતઃ।
ક્લિશ્યમાનઃ કુદારેણ કુચેલેન બુભુક્ષયા॥ 12-175-3 (72002)
ઉત્પન્નમિહ લોકે વૈ જન્મપ્રભૃતિ માનવમ્।
વિવિધાન્યુપવર્તન્તે દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-175-4 (72003)
તયોરેકતરો માર્ગો યદેનમુપસન્નયેત્।
ન સુખં પ્રાપ્ય સંહૃષ્યેન્નાસુખં પ્રાપ્ય સંજ્વરેત્॥ 12-175-5 (72004)
ન વૈ ચરસિ યચ્છ્રેય આત્મનો વા ન રંસ્યસે।
અકામાત્માઽપિ હિ સદા ધુરમુદ્યમ્ય ચૈવ હ॥ 12-175-6 (72005)
અકિઞ્ચનઃ પરિપતન્સુખમાસ્વાદયિષ્યસિ।
અકિઞ્ચનઃ સુખં શેતે સમુત્તિષ્ઠતિ ચૈવ હ॥ 12-175-7 (72006)
આકિઞ્ચન્યં સુખં લોકે પથ્યં શિવમનામયમ્।
અનમિત્રપથો હ્યેષ દુર્લભઃ સુલભઃ સતામ્॥ 12-175-8 (72007)
અકિઞ્ચનસ્ય શુદ્ધસ્ય ઉપપન્નસ્ય સર્વતઃ।
અવેક્ષમાણસ્ત્રીલ્લોઁકાન્ન તુલ્યમિહ લક્ષયે॥ 12-175-9 (72008)
આકિઞ્ચન્યં ચ રાજ્યં ચ તુલયા સમતોલયમ્।
અત્યરિચ્યત દારિદ્ર્યં રાજ્યાદપિ ગુણાધિકમ્॥ 12-175-10 (72009)
આકિઞ્ચન્યે ચ રાજ્યે ચ વિશેષઃ સુમહાનયમ્।
નિત્યોદ્વિગ્નો હિ ધનવાન્મૃત્યોરાસ્યગતો યથા॥ 12-175-11 (72010)
નૈવાસ્યાગ્નિર્ન ચાદિત્યો ન મૃત્યુર્ન ચ દસ્યવઃ।
પ્રભવન્તિ ધનં હર્તુમિતરે સ્યુઃ કુતઃ પુનઃ॥ 12-175-12 (72011)
તં વૈ સદા કામચરમનુપસ્તીર્ણશાયિનમ્।
બાહૂપધાનં શામ્યન્તં પ્રશંસન્તિ દિવૌકસઃ॥ 12-175-13 (72012)
ધનવાન્ક્રોધલોભાભ્યામાવિષ્ટો નષ્ટચેતનઃ।
તિર્યગ્દૃષ્ટિઃ શુષ્કમુખઃ પાપકો ભ્રુકુટીમુખઃ॥ 12-175-14 (72013)
નિર્દશન્નધરોષ્ઠં ચ ક્રુદ્ધો દારુણભાષિતા।
કસ્તમિચ્છેત્પરિદ્રષ્ટું દાતુમિચ્છતિ ચેન્મહીમ્॥ 12-175-15 (72014)
શ્રિયા હ્યભીક્ષ્ણં સંવાસો મોહયત્યવિચક્ષણમ્।
સા તસ્ય ચિત્તં હરતિ શારદાભ્રમિવાનિલઃ॥ 12-175-16 (72015)
અથૈનં રૂપમાનશ્ચ ધનપાનશ્ચ વિન્દતિ।
અભિજાતોઽસ્મિ સિદ્ધોઽસ્મિ નાસ્મિ કેવલમાનુષઃ।
ઇત્યેભિઃ કારણૈસ્તસ્ય ત્રિભિશ્ચિત્તં પ્રમાદ્યતિ॥ 12-175-17 (72016)
સંપ્રસક્તમના ભોગાન્વિસૃજ્ય પિતૃસંચિતાન્।
પરિક્ષીણઃ પરસ્વાનામાદાનં સાધુ મન્યતે॥ 12-175-18 (72017)
તમતિક્રાન્તમર્યાદમાદદાનં તતસ્તતઃ।
પ્રતિષેધન્તિ રાજાનો લુબ્ધા મૃગમિવેષુભિઃ॥ 12-175-19 (72018)
એવમેતાનિ દુઃખાનિ તાનિ તાનીહ માનવમ્।
વિવિધાન્યુપવર્તન્તે ગાત્રસંસ્પર્શજાન્યપિ॥ 12-175-20 (72019)
તેષાં પરમદુઃખાનાં બુદ્ધ્યા ભૈષજ્યમાચરેત્।
લોકધર્મં સમાજ્ઞાય ધ્રુવાણામધ્રુવૈઃ સહ॥ 12-175-21 (72020)
નાત્યક્ત્વા સુખમાપ્નોતિ નાત્યક્ત્વા વિન્દતે પરમ્।
નાત્યક્ત્વા ચાભયઃ શેતે ત્યક્ત્વા સર્વં સુખી ભવેત્॥ 12-175-22 (72021)
ઇત્યેતદ્ધાસ્તિનપુરે બ્રાહ્મણેનોપવર્ણિતમ્।
શમ્યાકેન પુરા મહ્યં તસ્માત્ત્યાગઃ પરો મતઃ॥ ॥ 12-175-23 (72022)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 175॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-175-1 સ્વતન્ત્રિણઃ સ્વશાસ્ત્રાનુસારિણઃ॥ 12-175-2 તેન શમ્યાકેન યદ્ગીતં તન્માં પ્રતિ કશ્ચિદબ્રવીદિતિ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ। શંપાકેનેહ મુક્તેન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-175-3 કુચેલેન કુવસ્ત્રેણ। નિર્ધનત્વાદન્નાચ્છાદનહીન ઇત્યર્થઃ॥ 12-175-5 ઉપસંનયેત્ સંપ્રાપ્નુયાત્। તયોરેકતરે માર્ગે યદેનમભિસંનયેદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અભિસંનયેદ્દૈવં યદિ પ્રાપયેત્તર્હિ ન સંહૃષ્યેદિત્યાદિના સંબન્ધઃ॥ 12-175-7 અકિઞ્ચનઃ દરિદ્રઃ। પરિતઃ પતન્ ગચ્છન્। અનિકેતશ્ચરન્નિત્યર્થઃ॥ 12-175-8 પથ્યં મોક્ષમાર્ગાદનપેતમ્। અનમિત્રપથઃ શત્રુવર્જિતઃ પન્થાઃ। દુર્લભઃ કામિનામ્॥ 12-175-9 ઉપપન્નસ્ય વૈરાગ્યસંપન્નસ્ય॥ 12-175-12 નૈવાસ્યાગ્નિર્ન ચારિષ્ટ ઇતિ પ્રભવન્તિ ધનત્યાગાદ્વિમુક્તસ્ય નિરાશિષઃ ઇતિ ચ ઝ. પાઠઃ॥ 12-175-13 અનુપસ્તીર્ણે શય્યાહીને ભૂતલે શેતે તમ્। ઉપધાનં શીર્ષોપધાનમ્॥ 12-175-17 અભિજાત ઉત્તમવંશ્યઃ ત્રિભિર્ધનરૂપકુલૈઃ॥ 12-175-18 ભોગાન્ ભોગ્યધનાદીન વિસૃજ્ય વ્યયીકૃત્ય॥ 12-175-19 પ્રતિષેધન્તિ દણ્ડયન્તિ। લુબ્ધા વ્યાધાઃ॥ 12-175-20 સંસ્પર્શજાનિ દાહચ્છેદાદીનિ॥ 12-175-21 ભૈષજ્યં પ્રતીકારમાચરેત્॥ 12-175-23 શમ્યાકેન પુરા ગીતમિત્યધ્યાહારેણ યોજના॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 176
॥ શ્રીઃ ॥
12.176. અધ્યાયઃ 176
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વિરક્તેઃ સુસ્વસાધનતાયાં પ્રમાણતયા મઙ્કિગીતાયા બોધ્યગીતાયાશ્ચાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-176-0 (72023)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-176-0x (5895)
ઈહમાનઃ સમારમ્ભાન્યદિ નાસાદયેદ્ધનમ્।
ધનતૃષ્ણાભિભૂતશ્ચ કિં કુર્વન્સુખમાપ્નુયાત્॥ 12-176-1 (72024)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-176-2x (5896)
સર્વસામ્યમનાયાસઃ સત્યવાક્યં ચ ભારત।
નિર્વેદશ્ચાવિધિત્સા ચ યસ્ય સ્યાત્સ સખી નરઃ॥ 12-176-2 (72025)
એતાન્યેવ પદાન્યાહુઃ પઞ્ચ વૃદ્ધાઃ પ્રશાન્તયે।
એષ સ્વર્ગશ્ચ ધર્મશ્ચ સુખં ચાનુત્તમં સતામ્॥ 12-176-3 (72026)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નિર્વેદાન્મઙ્કિના ગીતં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-176-4 (72027)
ઈહમાનો ધનં મઙ્કિર્ભગ્નેહશ્ચ પુનઃ પુનઃ।
કેનચિદ્ધનલેશેન ક્રીતવાન્દમ્યગોયુગમ્॥ 12-176-5 (72028)
સુસંબદ્ધૌ તુ તૌ દમ્યૌ દમનાયાભિનિઃસૃતૌ।
આસીનમુષ્ટ્રં મધ્યેન સહસૈવાભ્યધાવતામ્॥ 12-176-6 (72029)
તયોઃ સંપ્રાપ્તયોરુષ્ટ્રઃ સ્કન્ધદેશમમર્પણઃ।
ઉત્થાયોત્ક્ષિપ્ય તૌ દમ્યૌ પસસાર મહાજવઃ॥ 12-176-7 (72030)
હ્રિયમાણૌ તુ તૌ દમ્યૌ તેનોષ્ટ્રેણ પ્રમાથિના।
પ્રિયમાણૌ ચ સંપ્રેક્ષ્ય મઙ્કિસ્તત્રાબ્રવીદિદમ્॥ 12-176-8 (72031)
ન જાત્વવિહિતં શક્યં દક્ષેણાષીહિતું ધનમ્।
યુક્તેન શ્રદ્ધયા સમ્યગીહાં સમનુતિષ્ઠતા॥ 12-176-9 (72032)
પૂર્વમર્યૈર્વિહીનસ્ય યુક્તસ્યાપ્યુતિષ્ઠતઃ।
ઇમં પશ્યત સંગત્યા મમ દૈવમુપપ્લવમ્॥ 12-176-10 (72033)
ઉદ્યમ્યોદ્યમ્ય મે દમ્યૌ વિષમેણૈવ ગચ્છતઃ।
ઉત્ક્ષિપ્ય કાકતાલીયમુન્માથેનેવ જમ્બુકઃ॥ 12-176-11 (72034)
મણીવોષ્ટ્રસ્ય લમ્વેતે પ્રિયૌ વત્સતરૌ મમ।
શુદ્વં હિ દૈવમેવેદં હઠે નૈવાસ્તિ પૌરુષમ્॥ 12-176-12 (72035)
યદિ વાઽપ્યુપપદ્યેત પૌરુષં નામ કર્હિચિત્।
અન્વિષ્યમાણં તદપિ દૈવમેવાવતિષ્ઠતે॥ 12-176-13 (72036)
તસ્માન્નિર્વેદ એવેહ ગન્તવ્યઃ સુખભીપ્સતા।
સુખં સ્વપિતિ નિર્વિણ્ણો નિરાશશ્ચાર્થસાધને॥ 12-176-14 (72037)
અહો સમ્યક્શુકેનોક્તં સર્વતઃ પરિમુચ્યતા।
પ્રતિષ્ઠતા મહારણ્યં જનકસ્ય નિવેશનાત્॥ 12-176-15 (72038)
યઃ કામાનાપ્નુયાત્સર્વાન્યશ્ચૈતાન્કેવલાંસ્ત્યજેત્।
પ્રાપણાત્સર્વકામાનાં પરિત્યાગો વિશિષ્યતે॥ 12-176-16 (72039)
નાન્તં સર્વવિધિત્સાનાં ગતપૂર્વોઽસ્તિ કશ્ચન।
શરીરે જીવિતે ચૈવ તૃષ્ણા મર્ત્યસ્ય વર્ધતે॥ 12-176-17 (72040)
નિવર્તસ્ય વિધિત્સાભ્યઃ શામ્ય નિર્વિદ્ય કામુક।
અસકૃચ્ચાસિ નિકૃતો ન ચ નિર્વિદ્યસે મનઃ॥ 12-176-18 (72041)
યદિ નાહં વિનાશ્યસ્તે યદ્યેવં રમસે મયા।
મા માં યોજય લોભેન વૃથાઽત્વં વિત્તકામુક॥ 12-176-19 (72042)
સંચિતં સંચિતં દ્રવ્યં નષ્ટં તવ પુનઃ પુનઃ।
કદા તાં મોક્ષ્યસે મૂઢ ધનેહાં ધનકામુક॥ 12-176-20 (72043)
અહો નુ મમ બાલિશ્યં યોઽહં ક્રીડનકસ્તવ।
`ક્લેશૈર્નાનાવિધૈર્નિત્યં સંયોજયસિ નિર્ઘૃણઃ।'
કિં નૈવં જાતુ પુરુષઃ પરેષાં પ્રેષ્યતામિયાત્॥ 12-176-21 (72044)
ન પૂર્વે નાપરે જાતુ કામાનામન્તમાપ્નુવન્।
ત્યક્ત્વા સર્વસમારમ્ભાન્પ્રતિબુદ્ધોઽસ્મિ જાગૃમિ॥ 12-176-22 (72045)
નૂનં મે હૃદયં કામં વજ્રસારમયં દૃઢમ્।
યદનર્થશતાવિષ્ટં શતધા ન વિદીર્યતે॥ 12-176-23 (72046)
ત્યજામિ કામ ત્વાં ચૈવ યચ્ચ કિંચિત્પ્રિયં તવ।
તવાહં પ્રિયમન્વિચ્છન્નાત્મન્યુપલભે સુખમ્॥ 12-176-24 (72047)
કામ જાનામિ તે મૂલં સંકલ્પાત્કિલ જાયસે।
ન ત્વાં સંકલ્પયિષ્યામિ સમૂલો નભવિષ્યસિ॥ 12-176-25 (72048)
ઈહા ધનસ્ય ન સુખા લુબ્ધ્વા ચિન્તા ચ ભૂયસી।
લબ્ધનાશો યથા મૃત્યુર્લબ્ધં ભવતિ વા ન વા॥ 12-176-26 (72049)
પરિત્યાગે ન લભતે તતો દુઃખતરં નુ કિમ્।
ન ચ તુષ્યતિ લબ્ધેન ભૂય એવ ચ માર્ગતિ॥ 12-176-27 (72050)
અનુતર્પુલ એવાર્થઃ સ્વાદુ ગાઙ્ગભિવોદકમ્।
મદ્વિલાપનમેતતુ પ્રતિબુદ્ધોઽસ્મિ સંત્યજ॥ 12-176-28 (72051)
ય ઇમં મામકં દેહં ભૂતગ્રામઃ સમાશ્રિતઃ।
સ યાત્વિતો યથાકામં વસતાં વા યથાસુખમ્॥ 12-176-29 (72052)
ન યુષ્માસ્વિહ મે પ્રીતિઃ કામલોભાનુસારિષુ।
તસ્માદુત્સૃજ્ય વઃ સર્વાન્સત્વમેવાશ્રયામ્યહમ્॥ 12-176-30 (72053)
સર્વ ભૂતાન્યહં દેહે પશ્યન્મનસિ ચાત્મનઃ।
યોગે બુદ્ધિં શ્રુતે સત્વં મનો બ્રહ્મણિ ધારયન્॥ 12-176-31 (72054)
વિહરિષ્યામ્યનાસક્તઃ સુખી લોકાન્નિરામયઃ।
યથા માં ત્વં પુનર્નૈવં દુઃખેષુ પ્રણિધાસ્યસિ॥ 12-176-32 (72055)
ત્વયા હિ મે પ્રણુન્નસ્ય ગતિરન્યા ન વિદ્યતે।
તૃષ્ણા શોકશ્રમાણાં હિ ત્વં કામ પ્રભવઃ સદા॥ 12-176-33 (72056)
ધનનાશેઽધિકં દુઃખં મન્યે સર્વમહત્તરમ્।
જ્ઞાતયો હ્યવમન્યન્તે મિત્રાણિ ચ ધનાચ્ચ્યુતમ્॥ 12-176-34 (72057)
અવજ્ઞાનસહસ્રૈસ્તુ દોષાઃ કષ્ટતરાઽધને।
ધને સુખકલા યા તુ સાઽપિ દુઃખૈર્વિધીયતે॥ 12-176-35 (72058)
ધનમસ્યેતિ પુરુષં પુરો નિઘ્નન્તિ દસ્યવઃ।
ક્લિશ્યન્તિ વિવિધૈર્દણ્ડૈર્નિત્યમુદ્વેજયન્તિ ચ॥ 12-176-36 (72059)
ધનલોલુપતા દુઃખમિતિ બુદ્ધં ચિરાન્મયા।
યદ્યદાલમ્બસે કામં તત્તદેવાનુરુધ્યસે॥ 12-176-37 (72060)
અતત્ત્વજ્ઞોઽસિ બાલશ્ચ દુસ્તોષોઽપૂરણોઽનલઃ।
નૈવ ત્વં વેત્થ સુલભં નૈવ ત્વં વેત્થ દુર્લભમ્॥ 12-176-38 (72061)
પાતાલ ઇવ દુષ્પૂરો માં દુઃખૈર્યોક્તુમિચ્છસિ।
નાહમદ્ય સમાવેષ્ટું શક્યઃ કામ પુનસ્ત્વયા॥ 12-176-39 (72062)
નિર્વેદમહમાસાદ્ય દ્રવ્યનાશાદ્યદૃચ્છયા।
નિવૃત્તિં પરમાં પ્રાપ્ય નાદ્ય કામાન્વિચિન્તયે॥ 12-176-40 (72063)
અતિક્લેશાન્સહામીહ નાહં બુદ્ધ્યામ્યબુદ્ધિમાન્।
નિકૃતો ધનનાશેન શયે સર્વાઙ્ગવિજ્વરઃ॥ 12-176-41 (72064)
પરિત્યજામિ કામ ત્વાં હિત્વા સર્વં મનોગતમ્।
ન ત્વં મયા પુનઃ કામ નસ્યોતેનેવ રંસ્યસે॥ 12-176-42 (72065)
ક્ષમિષ્યે ક્ષિપમાણાનાં ન હિંસિષ્યે વિહિંસિતઃ।
દ્વેષ્યમુક્તઃ પ્રિયં વક્ષ્યામ્યનાદૃત્ય તદપ્રિયમ્॥ 12-176-43 (72066)
તૃપ્તઃ સ્વસ્થેન્દ્રિયો નિત્યં યથાલબ્ધેન વર્તયન્।
ન સકામં કરિષ્યામિ ત્વામહં શત્રુમાત્મનઃ॥ 12-176-44 (72067)
નિર્વેદં નિર્વૃતિં તૃપ્તિં શાન્તિં સત્યં દમં ક્ષમામ્।
સર્વભૂતદયાં ચૈવ વિદ્ધિ માં શરણાગતમ્॥ 12-176-45 (72068)
તસ્માત્કામશ્ચ લોભશ્ચ તૃષ્ણા કાર્પણ્યમેવ ચ।
ત્યજન્તુ માં પ્રતિષ્ઠન્તં સત્વસ્થો હ્યસ્મિ સાંપ્રતમ્॥ 12-176-46 (72069)
પ્રહાય કામં લોભં ચ ક્રોધં પારુષ્યમેવ ચ।
નાદ્ય લોભવશં પ્રાપ્તો દુઃખં પ્રાપ્સ્યામ્યનાત્મવાન્॥ 12-176-47 (72070)
યદ્યસ્ત્યજતિ કામાનાં તત્સુખસ્યાભિપૂર્યતે।
કામસ્ય વશગો નિત્યં દુઃખમેવ પ્રપદ્યતે॥ 12-176-48 (72071)
કામાનુબન્ધં નુદતે યત્કિંચિત્પુરુષો રજઃ।
કામક્રોધોદ્ભવં દુઃખમહ્રીરરતિરેવ ચ॥ 12-176-49 (72072)
એષ બ્રહ્મપ્રતિષ્ઠોઽહં ગ્રીષ્મે શીતમિવ હ્રદમ્।
શામ્યામિ પરિનિર્વામિ સુખમાસે ચ કેવલમ્॥ 12-176-50 (72073)
યચ્ચ કામસુખં લોકે યચ્ચ દિવ્યં મહત્સુખમ્।
તૃષ્ણાક્ષયસુખસ્યૈતે નાર્હતઃ ષોડશીં કલામ્॥ 12-176-51 (72074)
આત્મના સપ્તમં કામં હત્વા શત્રુમિવોત્તમમ્।
પ્રાપ્યાવધ્યં બ્રહ્મપુરં રાજેવ ચ વસામ્યહમ્॥ 12-176-52 (72075)
એતાં બુદ્ધિં સમાસ્થાય મઙ્કિર્નિર્વેદમાગતઃ।
સર્વાન્કામાન્પરિત્યજ્ય પ્રાપ્ય બ્રહ્મ મહત્સુખમ્॥ 12-176-53 (72076)
દમ્યનાશકૃતે મઙ્કિરમૃતત્વં કિલાગમત્।
અચ્છિનત્કામમૂલં સ તેન પ્રાપ પરાં ગતિમ્॥ 12-176-54 (72077)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમં શ્લોકં મોક્ષોપસંહિતમ્।
ગીતં વિદેહરાજેન જનકેન પ્રશામ્યતા॥ 12-176-55 (72078)
અનન્તમિવ મે વિત્તં યસ્ય મે નાસ્તિ કિંચન।
મિથિલાયાં પ્રદીપ્તાયાં ન મે દહ્યતિ કિંચન॥ 12-176-56 (72079)
અત્રૈવોદાહરન્તીમં બોધ્યસ્ય પદસંચયમ્।
નિર્વેદં પ્રતિ વિન્યસ્તં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-176-57 (72080)
બોધ્યં શાન્તમૃષિં રાજા નાહુષઃ પર્યપૃચ્છત।
નિર્વેદાચ્છાન્તિમાપન્નં શાસ્ત્રપ્રજ્ઞાનતર્પિતમ્॥ 12-176-58 (72081)
ઉપદેશં મહાપ્રાજ્ઞ શમસ્યોપદિશસ્વ મે।
કાં બુદ્ધિં સમનુપ્રાપ્ય શાન્તશ્ચરસિ નિર્વૃતઃ॥ 12-176-59 (72082)
બોધ્ય ઉવાચ। 12-176-60x (5897)
ઉપદેશેન વર્તામિ નાનુશાસ્મીહ કંચન।
લક્ષણં તસ્ય વક્ષ્યેઽહં તત્સ્વયં પરિમૃષ્યતામ્॥ 12-176-60 (72083)
પિઙ્ગલા કુરરઃ સર્પઃ સારઙ્ગાન્વેષણં વને।
ઇષુકારઃ કુમારી ચ ષડેતે ગુરવો મમ॥ 12-176-61 (72084)
[*ભીષ્મ ઉવાચ। 12-176-62x (5898)
આશા બલવતી રાજન્નૈરાશ્યં પરમં સુખમ્।
આશાં નિરાશાં કૃત્વા તુ સુખં સ્વપિતિ પિઙ્ગલા॥ 12-176-62 (72085)
સામિષં કુરરં દૃષ્ટ્વા વધ્યમાનં નિરામિષૈઃ।
આમિષસ્ય પરિત્યાગાત્કુરરઃ સુખમેધતે॥ 12-176-63 (72086)
ગૃહારમ્ભો હિ દુઃખાય ન સુખાય કદાચન।
સર્પઃ પરકૃતં વેશ્મ પ્રવિશ્ય સુખમેધતે॥ 12-176-64 (72087)
સુખં જીવન્તિ મુનયો ભૈક્ષ્યવૃત્તિં સમાશ્રિતાઃ।
અદ્રોહણૈવ ભૂતાનાં સારઙ્ગ ઇવ પક્ષિણઃ॥ 12-176-65 (72088)
`અલ્પેભ્યશ્ચ મહદ્ભ્યશ્ચ શાસ્ત્રેભ્યો મતિમાન્નરઃ।
સર્વતઃ સારમાદદ્યાત્પુષ્પેભ્ય ઇવ ષટ્પદઃ॥' 12-176-66 (72089)
ઇષુકારો નરઃ કશ્ચિદિપાવાસક્તમાનસઃ।
સમીપેનાપિ ગચ્છન્તં રાજાનં નાવબુદ્ધવાન્॥ 12-176-67 (72090)
બહૂનાં કલહો નિત્યં દ્વયોઃ સંકથનં ધ્રુવમ્।
એકાકી વિચરિષ્યાનિ કુમારીશઙ્ખકો યથા॥] ॥ 12-176-68 (72091)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્સપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 176॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-176-3 પદાનિ પદનીયાન્યાશ્રયણીયાનિ। પ્રશાન્તયે મોક્ષાય। એષ ઇતિ વિધેયાપેક્ષે લિઙ્ગૈકત્વે॥ 12-176-5 દમ્યગોયુગં દ્વૌ વત્સતરૌ। દ્વિત્વે ગોયુગજિતિ ગોયુગચ્પ્રત્યયઃ॥ 12-176-7 ઉત્ક્ષિષ્ય તુલાભાજનદ્વયવદુપરિભૂમેર્નીત્વા॥ 12-176-9 અવિહિતં દૈવેના નુપસ્થાપિતં ઈહિતુમેષ્ટુમ્। શ્રદ્ધયા ફલપ્રાપ્તિનિશ્ચયેન। ઈહાં ચેષ્ટાં॥ 12-176-10 યુક્તસ્યાવહિતચિત્તસ્ય। અનુતિષ્ઠતોઽર્થપ્રાપ્ત્યુપાયાન્। સંગત્યા દમ્યોષ્ટ્રસંબન્ધેન। દૈવં દેવેનેશ્વરેણ નિર્મિતમ્॥ 12-176-11 ઉદ્યમ્યોદ્યમ્ય મોક્ષાર્થમુદ્યમં કૃત્વા વિષમેણ કૃચ્છ્રેણ દમ્યૌ ગચ્છતઃ। કાકતાલીયં દૈવકૃતં સંગમમ્। ઉન્ભાથઃ કૂટયન્ત્રમ્। ઉત્પથેનૈવ ધાવતઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-176-12 વાશબ્દ ઇવાર્થે॥ 12-176-13 ઉપપદ્યેત યદિ લોકદૃષ્ટાન્તેન પૌરુષાસ્તિત્વં યુજ્યેત તર્હિ ફલવ્યભિચારાત્તદપિ દૈવાયત્તમેવોપપદ્યતે ન સ્વાતન્ત્ર્યેણેત્યર્થઃ॥ 12-176-17 વિધિત્સાનાં ધનાદ્યર્થં પ્રવૃત્તીનામ્। ગતપૂર્વઃ પૂર્વં ગતઃ પ્રાપ્તો ગત પૂર્વઃ॥ 12-176-18 કામુકકા માદિધર્મવત્ હે મનઃ નિર્વિદ્ય વૈરાગ્યં પ્રાપ્યશામ્ય શમં ગચ્છ। નિકૃતઃ વઞ્ચિતઃ પ્રવૃત્તિનૈષ્ફત્યાત્॥ 12-176-20 મોક્ષ્યસે ત્યક્ષ્યસે॥ 12-176-21 ક્રીડનકઃ ક્રીડામૃગઃ। જાતુ કદાચિત્। પ્રેષ્યતાં દાસ્યમ્। કામાભાવે કોઽપિ કસ્યચિદપિ ન પ્રેષ્યઃ સ્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-176-22 અન્તં નાપ્નુવન્ અતો હેતોસ્ત્યક્ત્વા॥ 12-176-23 નૂનં તે હૃદયં કામેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-176-24 પ્રિયં જાયાદિ॥ 12-176-25 નભવિષ્યસિ વિનશિષ્યસિ॥ 12-176-26 ઈહા લિપ્સા ચેષ્ટા વા। તદા ધનસ્ય ધનાયેત્યર્થઃ। લબ્ધ્વા ચિન્તા નાશભયાત્। યથા મૃત્યુસ્તથા દુઃખકૃત્। શ્રમેઽપિ ફલં સંદિગ્ધમ્॥ 12-176-27 પરિત્યાગે દેહસ્ય પરસ્વત્વાપાદનેઽપિ ન લભતે। માર્ગતિ મૃગયતે॥ 12-176-28 અનુતર્પુલસ્તૃષ્ણાવૃદ્ધિકૃત્। મદ્વિલાપનં મન્નાશઃ। એતત્ તૃષ્ણાવૃદ્ધ્યાખ્યમ્। પ્રતિ બુદ્ધોઽસ્મિ અતો માં સંત્યજ। હે કામેતિ શેષઃ॥ 12-176-29 ભૂતગ્રામો યાતુ સ્વકારણં પ્રતિ। પઞ્ચત્વમસ્ત્વિત્યર્થઃ॥ 12-176-31 યોગે વિષયે બુદ્ધિં કરષ્યામીતિ નિશ્ચયં કુર્વન્ શ્રુતે શ્રવણાદૌ સત્વમેકાગ્નચિત્તં ધારયન્ મનશ્ચ બ્રહ્મણિ ધારયન્ વિહરિષ્યામીત્યગ્રિમેણ સંબન્ધઃ॥ 12-176-35 કષ્ટતરાઽધને ઇતિ સંધિરાર્ષઃ॥ 12-176-36 ધનમસ્યાસ્તીતિ ક્લિશ્યન્તિ ક્લેશયન્તિ॥ 12-176-38 અનલોઽગ્નિરિવેત્યર્થઃ॥ 12-176-41 સહામિ ઇતઃપૂર્વં સોઢવાનસ્મિ॥ 12-176-43 ક્ષિપમાણાનાં ધિક્કુર્વતામ્॥ 12-176-44 સકામં લબ્ધમનોરથમ્। હેકામેતિ શેષઃ॥ 12-176-45 નિર્વૃતિં સુખમ્। તૃપ્તિં પૂર્ણકામતામ્॥ 12-176-46 પ્રતિષ્ઠન્તં મોક્ષાય ગન્તુમ્॥ 12-176-47 પ્રહાય સ્થિતોસ્મીતિ શેષઃ॥ 12-176-49 રજઃ પ્રવર્તકો ગુણઃ। તચ્ચ કામેનાનુવધ્નાતીતિ કામાનુબન્ધમ્। દુઃખાદિકં ચ કામાદ્યુદ્ભવમ્। અતઃ સર્વાનર્થમૂલં રજસ્ત્યાજ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-176-50 શામ્યામિ કર્મભ્ય ઉપરતિં ગચ્છામિ। પરિનિર્વામિ નિર્દુઃખો ભવામિ॥ 12-176-54 કામમૂલમવિદ્યામ્॥ 12-176-55 અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-176-57 પદસંધયં શ્લોકમ્। વૈરાગ્યાર્થમુપન્યસ્તમ્॥ 12-176-60 તત્ જ્ઞાપ્યમ્॥ 12-176-61 સારઙ્ગો ભ્રમરસ્તસ્યાઽન્વેષણમનુગમનમ્। ઇષ ગતૌ દિવાદિઃ॥ 12-176-68 કાચિત્કુમારી પિત્રાદિપરવશા ગૃહાગતાનતિથીન્પ્રચ્છન્નં ભોજયિતુમિચ્છન્તી બ્રીહિનવહન્તું પ્રચક્રમે। તસ્યાઃ પ્રકોષ્ઠસ્થાઃ શઙ્ખાશ્ચુક્રુશુઃ। સા પરેષાં સૂચના માભૂદિતિ શઙ્ખાન્ભડ્ક્ત્વા એકૈકમવશેષિતવતીતિ શ્રીમદ્ભાગવતે દૃષ્ટાન્તોઽયં વ્યાખ્યાતઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 177
॥ શ્રીઃ ॥
12.177. અધ્યાયઃ 177
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પ્રપઞ્ચસ્યાનિત્યત્વાદિજ્ઞાનપૂર્વકવિરક્તેઃ સુખહેતુતાયાં પ્રમાણતયા પ્રહ્લાદાજગરમુનિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-177-0 (72092)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-177-0x (5899)
કેન વૃત્તેન વૃત્તજ્ઞ વીતશોકશ્ચરેન્મહીમ્।
કિંચ કુર્વન્નરો લોકે પ્રાપ્નોતિ ગતિમુત્તમામ્॥ 12-177-1 (72093)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-177-2x (5900)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
પ્રહ્લાદસ્ય ચ સંવાદં મુનેરાજગરસ્ય ચ॥ 12-177-2 (72094)
ચરન્તં બ્રાહ્મણં કંચિત્કલ્યચિત્તમનામયમ્।
પપ્રચ્છ રાજા પ્રહ્લાદો બુદ્ધિમાન્પ્રાજ્ઞસત્તમઃ॥ 12-177-3 (72095)
પ્રહ્લાદ ઉવાચ। 12-177-4x (5901)
સ્વસ્થઃ શક્તો મૃદુર્દાન્તો નિર્વિધિત્સોઽનસૂયકઃ।
સુવાગ્બહુમતો લોકે પ્રાજ્ઞશ્ચરસિ બાલવત્॥ 12-177-4 (72096)
નૈવ પ્રાર્થયસે લાભં નાલાભેષ્વનુશોચસિ।
નિત્યતૃપ્ત ઇવ બ્રહ્મન્ન કિંચિદિવ મન્યસે॥ 12-177-5 (72097)
સ્રોતસા હ્રિયમાણાસુ પ્રજાસુ વિમના ઇવ।
ધર્મકામાર્થકાર્યેષુ કૂટસ્થ ઇવ લક્ષ્યસે॥ 12-177-6 (72098)
નાનુતિષ્ઠસિ ધર્માર્થૌ ન કામે ચાપિ વર્તસે।
ઇન્દ્રિયાર્થાનનાદૃત્ય મુક્તશ્ચરસિ સાક્ષિવત્॥ 12-177-7 (72099)
કા નુ પ્રજ્ઞા શ્રુતં વા કિં વૃત્તિર્વા કા નુ તે મુને।
ક્ષિપ્રમાચક્ષ્વ મે બ્રહ્મઞ્શ્રેયો યદિહ મન્યસે॥ 12-177-8 (72100)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-177-9x (5902)
અનુયુક્તઃ સ મેધાવી લોકધર્મવિધાનવિત્।
ઉવાચ શ્લક્ષ્ણયા વાચા પ્રહ્લાદમનપાર્થયા॥ 12-177-9 (72101)
પશ્ય પ્રહ્લાદ ભૂતાનામુત્પત્તિમનિમિત્તતઃ।
હ્રાસં વૃદ્ધિં વિનાશં ચ ન પ્રહૃષ્યે ન ચ વ્યથે॥ 12-177-10 (72102)
સ્વભાવાદેવ સંદૃશ્યા વર્તમાનાઃ પ્રવૃત્તયઃ।
સ્વભાવનિરતાઃ સર્વાઃ પ્રતિપાદ્યા ન કેનચિત્॥ 12-177-11 (72103)
પશ્ય પ્રહ્લાદ સંયોગાન્વિપ્રયોગપરાયણાન્।
સંચયાંશ્ચ વિનાશાન્તાન્ન ક્વચિદ્વિદધે મનઃ॥ 12-177-12 (72104)
અન્તવન્તિ ચ ભૂતાનિ ગુણયુક્તાનિ પશ્યતઃ।
ઉત્પત્તિનિધનજ્ઞસ્ય કિં પર્યાયેણોપલક્ષયે। 12-177-13 (72105)
જલજાનામપિ હ્યન્તં પર્યાયેણોપલક્ષયે।
મહતામપિ કાયાનાં સૂક્ષ્માણાં ચ મહોદધૌ॥ 12-177-14 (72106)
જઙ્ગમસ્થાવરાણાં ચ ભૂતાનામસુરાધિપ।
પાર્થિવાનામપિ વ્યક્તં મૃત્યું પશ્યામિ સર્વશઃ॥ 12-177-15 (72107)
અન્તરિક્ષચરાણાં ચ દાનવોત્તમપક્ષિણામ્।
ઉત્તિષ્ઠતે યથાકાલં મૃત્યુર્બલવતામપિ॥ 12-177-16 (72108)
દિવિ સંચરમાણાનિ હ્રસ્વાનિ ચ મહાન્તિ ચ।
જ્યોતીંષ્યપિ યથાકાલં પતમાનાનિ લક્ષયે॥ 12-177-17 (72109)
ઇતિ ભૂતાનિ સંપશ્યન્નનુષક્તાનિ મૃત્યુના।
સર્વં સામાન્યતો વિદ્વાન્કૃતકૃત્યઃ સુખં સ્વપે॥ 12-177-18 (72110)
સુમહાન્તમપિ ગ્રાસં ગ્રસે લબ્ધં યદૃચ્છયા।
શયે પુનરભુઞ્જાનો દિવસાનિ બહૂન્યપિ॥ 12-177-19 (72111)
આશયન્ત્યપિ મામન્નં પુનર્બહુગુણં બહુ।
પુનરલ્પં પુનસ્તોકં પુનર્નૈવોપપદ્યતે॥ 12-177-20 (72112)
કણં કદાચિત્ખાદામિ પિણ્યાકમપિ ચ ગ્રસે।
ભક્ષયે શાલિમાંસાનિ ભક્ષાંશ્ચોચ્ચાવચાન્પુનઃ॥ 12-177-21 (72113)
શયે કદાચિત્પર્યઙ્કે ભૂમાવપિ પુનઃ શયે।
પ્રાસાદે ચાપિ મે શય્યા કદાચિદુપપદ્યતે॥ 12-177-22 (72114)
ધારયામિ ચ ચીરાણિ શાણક્ષૌમાજિનાનિ ચ।
મહાર્હાણિ ચ વાસાંસિ ધારયામ્યહમેકદા॥ 12-177-23 (72115)
ન સન્નિપતિતં ધર્મ્યમુપભોગં યદૃચ્છયા।
પ્રત્યાચક્ષે ન ચાપ્યેનમનુરુધ્યે સુદુર્લભમ્॥ 12-177-24 (72116)
અચલમનિધનં શિવં વિશોકં
શુચિમતુલં વિદુષાં મતે પ્રવિષ્ટમ્।
અનભિમતમસેવિતં વિમૂઢૈ
ર્વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-25 (72117)
અચલિતમતિરચ્યુતઃ સ્વધર્મા
ત્પરિમિતસંસરણઃ પરાવરજ્ઞઃ।
વિગતભયકષાયલોભમોહો
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-26 (72118)
અનિયતફલભક્ષ્યભોજ્યપેયં
વિધિપરિણામવિભક્તદેશકાલમ્।
હૃદયસુખમસેવિતં કદર્યૈ
ર્વ્રતમિદમાજગરં સુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-27 (72119)
ઇદમિદમિતિ તૃષ્ણયાઽભિભૂતં
જનમનવાપ્તધનં વિષીદમાનમ્।
નિપુણમનુનિશામ્ય તત્ત્વબુદ્ધ્યા
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-28 (72120)
બહુવિધમનુદૃશ્ય ચાર્થહેતોઃ
કૃપણમિહાર્યમનાર્યમાશ્રયં તમ્।
ઉપશમરુચિરાત્મવાન્પ્રશાન્તો
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-29 (72121)
સુખમસુખમલાભમર્થલાભં
રતિમરતિં મરણં ચ જીવિતં ચ।
વિધિનિયતમવેક્ષ્ય તત્ત્વતોઽહં
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-30 (72122)
અપગતભયરાગમોહદર્પો
ધૃતિમતિબુદ્ધિસમન્વિતઃ પ્રશાન્તઃ।
ઉપગતફલભોગિનો નિશામ્ય
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-31 (72123)
અનિયતશયનાસનઃ પ્રકૃત્યા
દમનિયમવ્રતસત્યશૌચયુક્તઃ।
અપગતફલસંચયઃ પ્રહૃષ્ટો
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-32 (72124)
અપગતમસુખાર્થમીહનાર્થૈ
રુપગતબુદ્ધિરવેક્ષ્ય ચાત્મસંસ્થમ્।
તૃપિતમનિયતં મનો નિયન્તું
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-33 (72125)
ન હૃદયમનુરુધ્યતે મનો વા
પ્રિયસુખદુર્લભતામનિત્યતાં ચ।
તદુભયમુપલક્ષયન્નિવાહં
વ્રતમિદમાજગરં શુચિશ્ચરામિ॥ 12-177-34 (72126)
બહુ કથિતમિદં હિ બુદ્ધિમદ્ભિઃ
કવિભિરપિ પ્રથયદ્ભિરાત્મકીર્તિમ્।
ઇદમિદમિતિ તત્રતત્ર હન્ત
સ્વપરમતૈર્ગહનં પ્રતર્કયદ્ભિઃ॥ 12-177-35 (72127)
તદિદમનુનિશામ્ય વિપ્રપાતં
પૃથગભિપન્નમિહાબુધૈર્મનુષ્યૈઃ।
અનવસિતમનન્તદોષપારં
નૃપુ વિહરામિ વિનીતદોષતૃષ્ણઃ॥ 12-177-36 (72128)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-177-37x (5903)
અજગરચરિતં વ્રતં મહાત્મા
ય ઇહ નરોઽનુચરેદ્વિનીતરાગઃ।
અપગતભયલોભમોહમન્યુઃ
સ ખલુ સુખી વિચરેદિમં વિહારમ્॥ ॥ 12-177-37 (72129)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 177॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-177-2 આજગરસ્યાઽજગરવૃત્ત્યા જીવતઃ॥ 12-177-4 નિર્વિધિત્સો નિરારમ્ભઃ॥ 12-177-6 સ્રોતસા કામાદિવેગેન। કૂટસ્થો નિર્વ્યાપારઃ॥ 12-177-7 ઇન્દ્રિયાર્થાન્ ગન્ધરસાદીનનાદૃત્ય ચરસિ તન્નિર્વાહમાત્રાર્થી અશ્નાસિ॥ 12-177-8 પ્રજ્ઞા તત્ત્વદર્શનમ્। શ્રુતં તન્મૂલભૂતં શાસ્ત્રમ્। વૃત્તિસ્તદર્થાનુષ્ઠાનમ્। શ્રેયો મમેતિ શેષઃ॥ 12-177-9 અનુયુક્તઃ પૃષ્ટઃ। લોકસ્ય ધર્મો જન્મજરાદિસ્તસ્ય વિધાનં કારણં તદભિજ્ઞઃ લોકધર્મવિધાનવિત્॥ 12-177-10 અનિમિત્તતઃ કારણહીનાદ્બ્રહ્મણઃ। પશ્ય આલોચય॥ 12-177-12 તસ્માદહં મનો ન ક્વચિદ્વિષયે વિદધે ધારયામિ તદ્વિનાશે શોકોત્પત્તિં જાનન્॥ 12-177-15 પાર્થિવાનાં પૃથિવીસ્થાનામ્॥ 12-177-19 આજગરીં વૃત્તિં પ્રપઞ્ચયતિ સુમહાન્તમિત્યાદિના॥ 12-177-20 આશયન્તિ ભોજયન્તિ॥ 12-177-26 કષાયઃ રાગદ્વેષાદિઃ॥ 12-177-28 ધનપ્રાપ્તૌ કર્મૈવ કારણં ન પૌરુષમિતિ ધિયા નિશામ્યાલોચ્ય॥ 12-177-29 અર્થહેતોરનાર્યં નીચમ્। અર્યં સ્વામિનગાશ્રયતિ યઃ કૃપણો દીનજનસ્તમનુદૃશ્યોપશમરુચિઃ। આત્મવાન્ જિતચિત્તઃ॥ 12-177-30 વિધિનિયતં દૈવાધીનમ્॥ 12-177-31 મતિરાલોચનમ્। બુદ્ધિર્નિશ્ચયઃ। ઉપગતં સમીપાગતં ફલં પ્રિયં યેષાં તાન્ ભોગિનઃ સર્પાન્ અજગરાન્ નિશામ્ય દૃષ્ટ્વા। ફલભોગિન ઇતિ મધ્યમપદલોપઃ॥ 12-177-32 પ્રકૃત્યા દમાદિયુક્તઃ અપગતફલસંચયસ્ત્યક્તયોગફલસમૂહઃ॥ 12-177-33 એષણાવિષયૈઃ પુત્રવિત્તાદિર્ભિર્હેતુભિઃ। અસુખાર્થં પરિણામે દુઃખાર્થમ્। અપગતમાત્મનઃ પરાઙ્ભુખં તૃષિતમનિયતં ચ મનોઽવેક્ષ્ય। ઉપગતબુદ્ધિર્લવ્ધાલોકઃ। આત્મસંસ્થમાત્મનિ સંસ્થા સમાપ્તિર્યસ્ય તત્તથા તું વ્રતં ચરામિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 178
॥ શ્રીઃ ॥
12.178. અધ્યાયઃ 178
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઇતરનિપેધપૂર્વકં પ્રજ્ઞાયાઃ સુખસાધનતાયાં પ્રમાણતયા સૃગાલકાશ્યપસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-178-0 (72130)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-178-0x (5904)
બાન્ધવાઃ કર્મ વિત્તં વા પ્રજ્ઞા વેહ પિતામહ।
નરસ્ય કા પ્રતિષ્ઠા સ્યાદેતત્પૃષ્ટો વદસ્વ મે॥ 12-178-1 (72131)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-178-2x (5905)
પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠા ભૂતાનાં પ્રજ્ઞા લાભઃ પરો મતઃ।
પ્રજ્ઞા નિઃશ્રેયસી લોકે પ્રજ્ઞા સ્વર્ગો મતઃ સતામ્॥ 12-178-2 (72132)
પ્રજ્ઞયા પ્રાપિતાર્થો હિ બલિરૈશ્વર્યસંક્ષયે।
પ્રહ્લાદો નમુચિર્મઙ્કિસ્તસ્યાઃ કિં વિદ્યતે પરમ્॥ 12-178-3 (72133)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ઇન્દ્રકાશ્યપસંવાદં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-178-4 (72134)
વૈશ્યઃ કશ્ચિદૃષિસુતં કાશ્યપં સંશિતવ્રતમ્।
રથેન પાતયામાસ શ્રીમાન્દૃપ્તસ્તપસ્વિનમ્॥ 12-178-5 (72135)
આર્તઃ સ પતિતઃ ક્રુદ્ધસ્ત્યક્ત્વાઽઽત્માનમથાબ્રવીત્।
મરિષ્યામ્યધનસ્યેહ જીવિતાર્થો ન વિદ્યતે॥ 12-178-6 (72136)
તથા મુમૂર્ષમાસીનમકૂજન્તમચેતસમ્।
ઇન્દ્રઃ સૃગાલરૂપેણ બભાષે ક્ષુબ્ધમાનસમ્॥ 12-178-7 (72137)
મનુષ્યયોનિમિચ્છન્તિ સર્વભૂતાનિ સર્વશઃ।
મનુષ્યત્વે ચ વિપ્રત્વં સર્વ એવાભિનન્દતિ॥ 12-178-8 (72138)
મનુષ્યો બ્રાહ્મણશ્ચાસિ શ્રોત્રિયશ્ચાસિ કાશ્યપ।
સુદુર્લભમવાપ્યૈતન્ન દોષાન્મર્તુમર્હસિ॥ 12-178-9 (72139)
સર્વે લાભાઃ સાભિમાના ઇતિ સત્યવતી શ્રુતિઃ।
સંતોષણીયરૂપોઽસિ લોભાદ્યદભિમન્યસે॥ 12-178-10 (72140)
અહો સિદ્ધાર્થતા તેષાં યેષાં સન્તીહ પાણયઃ।
[અતીવ સ્પૃહયે તેષાં યેષાં સન્તીહ પાણયઃ॥] 12-178-11 (72141)
પાણિમદ્ભ્યઃ સ્પૃહાઽસ્માકં યથા તવ ધનસ્ય વૈ।
ન પાણિલાભાદધિકો લાભઃ કશ્ચન વિદ્યતે॥ 12-178-12 (72142)
અપાણિત્વાદ્વયં બ્રહ્મન્કણ્ટકં નોદ્ધરામહે।
જન્તૂનુચ્ચાવચાનઙ્ગે દશતો ન કષામ વા॥ 12-178-13 (72143)
અથ યેષાં પુનઃ પાણી દેવદત્તૌ દશાઙ્ગુલી।
ઉદ્ધરન્તિ કૃમીનઙ્ગાદ્દશતો નિકષન્તિ ચ॥ 12-178-14 (72144)
વર્ષાહિમાતપાનાં ચ પરિત્રાણાનિ કુર્વતે।
ચેલમન્નં સુખં શય્યાં નિવાતં ચોપભુઞ્જતે॥ 12-178-15 (72145)
અધિષ્ઠાય ચ ગાં લોકે ભુઞ્જતે વાહયન્તિ ચ।
ઉપાયૈર્બહુભિશ્ચૈવ વશ્યાનાત્મનિ કુર્વતે॥ 12-178-16 (72146)
યે ખલ્વજિહ્વાઃ કૃપણા અલ્પપ્રાણા અપાણયઃ।
સહન્તે તાનિ દુઃખાનિ દિષ્ટ્યા ત્વં ન તથા મુને॥ 12-178-17 (72147)
દિષ્ટ્યા ત્વં ન શૃગાલો વૈ ન કૃમિર્ન ચ મૂષકઃ।
ન સર્પો ન ચ મણ્ડૂકો ન ચાન્યઃ પાપયોનિજઃ॥ 12-178-18 (72148)
એતાવતાઽપિ લાભેન તોષ્ટુમર્હસિ કાશ્યપ।
કિં પુનર્યોસિ સત્વાનાં સર્વેષાં બ્રાહ્મણોત્તમઃ॥ 12-178-19 (72149)
ઇમે માં કૃમયોઽદન્તિ યેષામુદ્ધરણાય વૈ।
નાસ્તિ શક્તિરપાણિત્વાત્પશ્યાવસ્થામિમાં મમ॥ 12-178-20 (72150)
અકાર્યમિતિ ચૈવેમં નાત્માનં સંત્યજામ્યહમ્।
નાતઃ પાપીયસીં યોનિં પતેયમપરામિતિ॥ 12-178-21 (72151)
મધ્યે વૈ પાપયોનીનાં સૃગાલીયામહં ગતઃ।
પાપીયસ્યો બહુતરા ઇતોઽન્યાઃ પાપયોનયઃ॥ 12-178-22 (72152)
જાત્યૈવૈકે સુખિતરાઃ સન્ત્યન્યે ભૃશદુઃખિતાઃ।
નૈકાન્તં સુખમેવેહ ક્વચિત્પશ્યામિ કસ્યચિત્॥ 12-178-23 (72153)
મનુષ્યા હ્યાઢ્યતાં પ્રાપ્ય રાજ્યમિચ્છન્ત્યનન્તરમ્।
રાજ્યાદ્દેવત્વમિચ્છન્તિ દેવત્વાદિન્દ્રતામપિ॥ 12-178-24 (72154)
ભવેસ્ત્વં યદ્યપિ ત્વાઢ્યો ન રાજા ન ચ દૈવતમ્।
દેવત્વં પ્રાપ્ય ચેન્દ્રત્વં નૈવ તુષ્યેસ્તથા સતિ॥ 12-178-25 (72155)
ન તૃપ્તિઃ પ્રિયલાભેઽસ્તિ તૃષ્ણા નાદ્ભિઃ પ્રશામ્યતિ।
સંપ્રજ્વલતિ સા ભૂયઃ સમિદ્ભિરિવ પાવકઃ॥ 12-178-26 (72156)
અસ્ત્યેવ ત્વયિ શોકોઽપિ હર્ષશ્ચાપિ તથા ત્વયિ।
સુખદુઃખે તથા ચોભે તત્ર કા પરિદેવના॥ 12-178-27 (72157)
પરિચ્છિદ્યૈવ કામાનાં સર્વેષાં ચૈવ કર્મણામ્।
મૂલં બુદ્ધીન્દ્રિયગ્રામં શકુન્તાનિવ પઞ્જરે॥ 12-178-28 (72158)
ન દ્વિતીયસ્ય શિરસશ્છેદનં વિદ્યતે ક્વચિત્।
ન ચ પાણેસ્તૃતીયસ્ય યન્નાસ્તિ ન તતો ભયમ્॥ 12-178-29 (72159)
ન ખલ્વપ્યરસજ્ઞસ્ય કામઃ ક્વચન જાયતે।
સંસ્પર્શાદ્દર્શનાદ્વાપિ શ્રવણાદ્વાપિ જાયતે॥ 12-178-30 (72160)
ન ત્વં સ્મરસિ વારુણ્યા લટ્વાકાનાં ચ પક્ષિણામ્।
તાભ્યાં ચાભ્યધિકો ભક્ષ્યો ન કશ્ચિદ્વિદ્યતે ક્વચિત્॥ 12-178-31 (72161)
યાનિ ચાન્યાનિ ભૂતેષુ ભક્ષ્યભોજ્યાનિ કાશ્યપ।
યેષામભુક્તપૂર્વાણિ તેષામસ્મૃતિરેવ તે॥ 12-178-32 (72162)
અપ્રાશનમસંસ્પર્શમસંદર્શનમેવ ચ।
પુરુષસ્યૈષ નિયમો મન્યે શ્રેયો ન સંશયઃ॥ 12-178-33 (72163)
પાણિમન્તો બલવન્તો ધનવન્તો ન સંશયઃ।
મનુષ્યા માનુષૈરેવ દાસત્વમુપપાદિતાઃ॥ 12-178-34 (72164)
વધબન્ધપરિક્લેશૈઃ ક્લિશ્યન્તે ચ પુનઃ પુનઃ।
તે ખલ્વપિ રમન્તે ચ મોદન્તે ચ હસન્તિ ચ॥ 12-178-35 (72165)
અપરે બાહુબલિનઃ કૃતવિદ્યા મનસ્વિનઃ।
જુગુપ્સિતાં ચ કૃપણાં પાપવૃત્તિમુપાસતે॥ 12-178-36 (72166)
ઉત્સહન્તે ચ તે વૃત્તિમન્યામપ્યુપસેવિતુમ્।
સ્વકર્મણા તુ નિયતં ભવિતવ્યં તુ તત્તથા॥ 12-178-37 (72167)
ન પુલ્કસો ન ચણ્ડાલ આત્માનં ત્યક્તુમિચ્છતિ।
તયા તુષ્ટઃ સ્વયા યોન્યા માયાં પશ્યસ્વ યાદૃશીમ્॥ 12-178-38 (72168)
દૃષ્ટ્વા કુણીન્પક્ષહતાન્મનુષ્યાનામયાવિનઃ।
સુસંપૂર્ણઃ સ્વયા યોન્યા લબ્ધલાભોસિ કાશ્યપ॥ 12-178-39 (72169)
યદિ બ્રાહ્મણદેહસ્તે નિરાતઙ્કો નિરામયઃ।
અઙ્ગાનિ ચ સમગ્રાણિ ન ચ લોકેષુ ધિક્કૃતઃ॥ 12-178-40 (72170)
ન કેનચિત્પ્રવાદેન સત્યેનૈવાપહારિણા।
ધર્માયોત્તિષ્ઠ વિપ્રર્ષે નાત્માનં ત્યક્તુમર્હસિ॥ 12-178-41 (72171)
યદિ બ્રહ્મઞ્શૃણોષ્યેતચ્છ્રદ્દધાસિ ચ મે વચઃ।
વેદોક્તસ્યૈવ ધર્મસ્ય ફલં મુખ્યમવાપ્સ્યસિ॥ 12-178-42 (72172)
સ્વાધ્યાયમગ્નિસંસ્કારમપ્રમત્તોઽનુપાલય।
સત્યં દમં ચ દાનં ચ સ્પર્ધિષ્ઠા મા ચ કેનચિત્॥ 12-178-43 (72173)
યે કેચન સ્વધ્યયનાઃ પ્રાપ્તા યજનયાજનમ્।
કથં તે ચાનુશોચેયુર્ધ્યાયેયુર્વાઽપ્યશોભનમ્॥ 12-178-44 (72174)
ઇચ્છન્તસ્તે વિહારાય સુખં મહદવાપ્નુયુઃ।
યેઽનુજાતાઃ સુનક્ષત્રે સુતિથૌ સુમુહૂર્તકે।
યજ્ઞદાનપ્રજેહાયાં યતન્તે શક્તિપૂર્વકમ્॥ 12-178-45 (72175)
નક્ષત્રેષ્વાસુરેષ્વન્યે દુસ્તિથૌ દુર્મુહૂર્તજાઃ।
સમ્પતન્ત્યાસુરીં યોનિં યજ્ઞપ્રસવવર્જિતાઃ॥ 12-178-46 (72176)
અહમાસં પણ્ડિતકો હૈતુકો વેદનિન્દકઃ।
આન્વીક્ષિકીં તર્કવિદ્યામનુરક્તો નિરર્થિકામ્॥ 12-178-47 (72177)
હેતુવાદાન્પ્રવદિતા વક્તા સંસત્સુ હેતુમત્।
આક્રોષ્ટા ચાતિવક્તા ચ બ્રહ્મવાક્યેષુ ચ દ્વિજાન્॥ 12-178-48 (72178)
નાસ્તિકઃ સર્વશઙ્કી ચ મૂર્ખઃ પણ્ડિતમાનિકઃ।
તસ્યેયં ફલનિર્વૃત્તિઃ સૃગાલત્વં મમ દ્વિજ॥ 12-178-49 (72179)
અપિ જાતુ તથા તત્સ્યાદહોરાત્રશતૈરપિ।
યદહં માનુષીં યોનિં સૃગાલઃ પ્રાપ્નુયાં પુનઃ॥ 12-178-50 (72180)
સંતુષ્ટશ્ચાપ્રમત્તશ્ચ યજ્ઞદાનતપોરતઃ।
જ્ઞેયં જ્ઞાતા ભવેયં વૈ વર્જ્યં વર્જયિતા તથા॥ 12-178-51 (72181)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-178-52x (5906)
તતઃ સ મુનિરુત્થાય કાશ્યપસ્તમુવાચ હ।
અહો બતામિ કુશલો બુદ્ધિમાંશ્ચેતિ વિસ્મિતઃ॥ 12-178-52 (72182)
સમવૈક્ષત તં વિપ્રો જ્ઞાનદીર્ઘેણ ચક્ષુષા।
દદર્શ ચૈનં દેવાનાં દેવમિન્દ્રં શચીપતિમ્॥ 12-178-53 (72183)
તતઃ સંપૂજયામાસ કાશ્યપો હરિવાહનમ્।
અનુજ્ઞાતસ્તુ તેનાથ પ્રવિવેશ સ્વમાલયમ્॥ ॥ 12-178-54 (72184)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટસપ્તત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 178॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-178-5 રથેન રથઘાતેન। વૈશ્યઃ કશ્ચિદૃષિં દાન્તં ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-178-6 આત્માનં ધૈર્યં ત્યક્ત્વા॥ 12-178-7 અકૂજન્તં મૂર્ચ્છયા નિઃશબ્દમ્॥ 12-178-9 શ્રોત્રિયોઽધીતદેવઃ। દોષાત્ મૌઢ્યાત્॥ 12-178-10 યત્સંતોષણીયં રૂપં ત્વં સ્વસ્યાઽભિમન્યસેઽવમન્યસે॥ 12-178-13 ન કષામ ન નાશયામ્। 12-178-14 નિકષન્તિ કણ્ડૂયનેન॥ 12-178-16 અધિષ્ઠાયાધ્યાસ્ય। ગાં પૃથિવીમ્। બલીવર્દાદિ વા। આત્મનિ આત્મભોગનિમિત્તમ્॥ 12-178-17 અલ્પપ્રાણા અલ્પબલાઃ॥ 12-178-20 અદન્તિ દશન્તિ॥ 12-178-23 એકે દેવાદ્યાઃ। અન્યે પશ્વાદ્યાઃ॥ 12-178-25 યદિ કદાચિદ્ભવેસ્તથાપિ ન તુષ્યેરિતિ યોજ્યમ્॥ 12-178-28 કામાદીનાં મૂલં બુદ્ધીન્દ્રિયગ્રામં શકુન્તાનિવ શરીરપઞ્ચરે પરિચ્છિદ્ય નિરુધ્ય સ્થિતસ્ય ભયં નાસ્તીત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ॥ 12-178-31 વારુણ્યા મદ્યસ્ય લટ્વાખ્યપક્ષિમાસસ્ય ચ। કર્મણિ ષષ્ઠ્યૌ। ત્વં ન સ્મરસિ બ્રાહ્મણત્વેન તવ તદ્રસગ્રહાભાવાત્॥ 12-178-32 યેષાં યાન્યભુક્તપૂર્વાણિ॥ 12-178-38 અસંતુષ્ટઃ સ્વયા વૃત્ત્યા માયાં પ્રેક્ષસ્વ યાદૃશીન્। ઇતિ ટ.ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-178-39 પક્ષહતાનર્ધાઙ્ગવાતાદિના નષ્ટાન્। આમયાવિનોરોગાક્રાન્તાન્॥ 12-178-41 પ્રવાદેન કલઙ્કેન। અપહારિણા જાવિભ્રંશકરેણ॥ 12-178-45 વિહારાય યથોચિતેન યજ્ઞાદિના વિહર્તુમ્॥ 12-178-48 પણ્ડિતકઃ કુત્સિતઃ પણ્ડિતઃ હેતુમદેવ વક્તા ન શ્રુતિમત્। આક્રોષ્ટાપરુષવાક્॥ 12-178-49 સર્વશઙ્કી સ્વર્ગાદૃષ્ટાદિસદ્ભાવેઽપિ શઙ્કાવાન્॥ 12-178-54 હરિવાહનમિન્દ્રમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 179
॥ શ્રીઃ ॥
12.179. અધ્યાયઃ 179
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તપોદાનાદિસત્કર્મણામપિ પરમ્પરયા સુખસાધનતાકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-179-0 (72185)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-179-0x (5907)
યદ્યસ્તિ દત્તમિષ્ટં વા તપસ્તપ્તં તથૈવ ચ।
ગુરૂણાં વાઽપિ શુશ્રૂષા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-179-1 (72186)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-179-2x (5908)
`યથાઽસ્મિંશ્ચ તથા તત્ર જાનીયાં નૃપસત્તમ।
દુષ્કર્તારો યથા લોકે યત્કુર્વન્તિ તથા શૃણુ॥' 12-179-2 (72187)
આત્મનાઽનર્થયુક્તેન પાપે નિવિશતે મનઃ।
સ્વકર્મ કલુષં કૃત્વા દુઃખે મહતિ ધીયતે॥ 12-179-3 (72188)
દુર્ભિક્ષાદેવ દુર્ભિક્ષં ક્લેશાત્ક્લેશં ભયાદ્ભયમ્।
મૃતેભ્યઃ પ્રમૃતા યાન્તિ દરિદ્રાઃ પાપકારિણઃ॥ 12-179-4 (72189)
ઉત્સવાદુત્સવં યાન્તિ સ્વર્ગાત્સ્વર્ગં સુખાત્સુખમ્।
શ્રદ્દધાનાશ્ચ દાન્તાશ્ચ સત્વસ્થાઃ શુભકારિણાઃ॥ 12-179-5 (72190)
વ્યાલકુઞ્જરદુર્ગેષુ સર્પચોરભયેષુ ચ।
હસ્તાવાપેન ગચ્છન્તિ નાસ્તિકાઃ કિમતઃ પરમ્॥ 12-179-6 (72191)
પ્રિયદેવાતિથેયાશ્ચ વદાન્યાઃ પ્રિયસાધવઃ।
ક્ષેમ્યમાત્મવતાં માર્ગમાસ્થિતા હસ્તદક્ષિણમ્॥ 12-179-7 (72192)
પુલાકા ઇવ ધાન્યેષુ પુત્તિકા ઇવ પક્ષિષુ।
તદ્વિધાસ્તે મનુષ્યેષુ યેષાં ધર્મો ન કારણમ્॥ 12-179-8 (72193)
સુશીઘ્રમપિ ધાવન્તં વિધાનમનુધાવતિ।
શેતે સહ શયાનેન યેનયેન યથાકૃતમ્॥ 12-179-9 (72194)
ઉપતિષ્ઠતિ તિષ્ઠન્તં ગચ્છન્તમનુગચ્છતિ।
કરોતિ કુર્વતઃ કર્મ છાયેવાઽનુવિધીયતે॥ 12-179-10 (72195)
યેનયેન યથા યદ્યત્પુરા કર્મ સમાર્જિતમ્।
તત્તદેવ નરો ભુઙ્ક્તે નિત્યં વિહિતમાત્મના॥ 12-179-11 (72196)
સ્વકર્મફલનિક્ષેપં વિધાનપરિરક્ષિતમ્।
ભૂતગ્રામમિમં કાલઃ સમન્તાત્પરિકર્ષતિ॥ 12-179-12 (72197)
અચોદ્યમાનાનિ યથા પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ।
સ્વં કાલં નાતિવર્તન્તે તથા કર્મ પુરાકૃતમ્॥ 12-179-13 (72198)
સંમાનશ્ચાવમાનશ્ચ લાભાલાભૌ ક્ષયોદયૌ।
પ્રવૃત્તાનિ વિવર્તન્તે વિદ્યાનાન્તે પુનઃપુનઃ॥ 12-179-14 (72199)
આત્મના વિહિતં દુઃખમાત્મના વિહિતં સુખમ્।
ગર્ભશય્યામુપાદાય ભુજ્યતે પૌર્વદેહિકમ્॥ 12-179-15 (72200)
બાલો યુવા ચ વૃદ્ધશ્ચ યત્કરોતિ શુભાશુભમ્।
તસ્યાંતસ્યામવસ્થાયાં ભુઙ્ક્તે જન્મનિજન્મનિ॥ 12-179-16 (72201)
યથા ધેનુસહસ્રેષુ વત્સો વિન્દતિ માતરમ્।
તથા પૂર્વકૃતં કર્મ કર્તારમનુગચ્છતિ॥ 12-179-17 (72202)
સંક્લિન્નમગ્રતો વસ્ત્રં પશ્ચાચ્છુધ્યતિ વારિણા।
`દુષ્કર્માપિ તથા પશ્ચાત્પૂયતે પુણ્યકર્મણા॥ 12-179-18 (72203)
તપસા તપ્યતે દેહસ્તપસા વિન્દતે મહત્॥'
ઉપવાસૈઃ પ્રતપ્તાનાં દીર્ઘં સુખમનન્તરમ્॥ 12-179-19 (72204)
દીર્ઘકાલેન તપસા સેવિતેન તપોવને।
ધર્મનિર્ધૂતપાપાનાં સંસિદ્ધ્યન્તે મનોરથાઃ॥ 12-179-20 (72205)
શકુનીનામિવાકાશે મત્સ્યાનામિવ ચોદકે।
પદં યથા ન દૃશ્યેત તથા ધર્મવિદાં ગતિઃ॥ 12-179-21 (72206)
અલમન્યૈરુપાલમ્ભૈઃ કીર્તિતૈશ્ચ વ્યતિક્રમૈઃ।
પેશલં ચાનુરૂપં ચ કર્તવ્યં હિતમાત્મનઃ॥ ॥ 12-179-22 (72207)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનાશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 179॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-179-1 યદ્યસ્તિ સફલમિત્યધ્યાહારઃ। દત્તેષ્ટે ગૃહસ્યસ્ય ધર્મઃ। તપો વાનપ્રસ્થસ્ય। ગુરુશુશ્રૂષા બ્રહ્મચારિણઃ॥ 12-179-3 નાસ્તિક્યમનર્થઃ તેન યુક્તેનાત્મના કુશાસ્ત્રજિતાધ્યાયસયેન। કલુષં પાપમ્॥ 12-179-4 મૃતેભ્યઃ પ્રમૃતં યાન્તીતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર મૃતેભ્યો મરણેભ્યઃ। પ્રમૃતં મરણાન્તરમ્। અવિલમ્બેન પુનઃપુનર્મ્રિયન્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-179-5 ધનાઢ્યાઃ શુભકારિણ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-179-6 હસ્તાવવાપ્યેતે પ્રવેશ્યેતે યસ્મિન્નિતિ હસ્તાવાપો હસ્તનિગડસ્તેન નિગડિતાઃ સન્તો નાસ્તિકા રાષ્ટ્રાદ્દૂરીકૃતા વ્યાલાદિમત્સુ વનેષુ ગચ્છન્તીત્યર્થઃ॥ 12-179-7 આતિથેયમતિથિહિતં મૃષ્ટાન્નદાનાદિ। આત્મવતાં જિતચિત્તાનામ્। હસ્તદક્ષિણં હસ્તોપલક્ષિતેન તત્કર્તવ્યેન દાનાદિના કર્મણા દક્ષિણમનુકૂલમ્॥ 12-179-8 પુલાકા ગર્તોષ્મણા ભક્તસિક્થવન્નષ્ઠવીજભાવાઃ। પુત્તિકા મશકાઃ। કારણં સુખાદિહેતુઃ॥ 12-179-9 વિધાનં પ્રાક્કર્મ ધાવન્તં યતમાનમનુધાવતિ ફલપ્રદાનેનાનુસરતિ। યેન યેન યથા કૃતં તં તં પ્રતિ તથા પ્રાક્કર્મં ફલદમફલદં ચ ભવતિ॥ 12-179-10 કર્મ પ્રાચીનં છાયેવાનુવિધીયતે પુરુષેણ સ્વસ્યાતુકૂલં ક્રિયતે॥ 12-179-11 નિત્યમપરિહાર્યમ્॥ 12-179-12 સ્વકર્મણઃ ફલં સ્વર્ગપશ્વાદિ તદેવ નિક્ષેપરૂપં વિધાનેન કર્મજન્યાદૃષ્ટેન રક્ષિતં ભૂતગ્રામં પ્રતિ કાલઃ સમનુકર્ષતિ॥ 12-179-18 સંક્લિન્નં મલેનેતિ શેષઃ॥ 12-179-22 ઉપાલમ્ભૈરાક્ષેપવાક્યૈઃ। વ્યતિક્રમૈરપરાધૈઃ। અલમુક્તૈઃ પર્યાપ્તમ્। પેશકૌશલયુક્તં યથાસ્યાત્તથા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 180
॥ શ્રીઃ ॥
12.180. અધ્યાયઃ 180
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ જગત્સૃષ્ટિપ્રકારં પૃષ્ટેન ભીષ્મેણ ભરદ્વાજાય ભૃગૂદિતસૃષ્ટિપ્રકારકથનારમ્ભઃ॥ 1॥ ભૃગુણા ભરદ્વાજં પ્રતિમહત્તત્ત્વાદિપદ્મપર્યન્તસૃષ્ટિપ્રકારકથનમ્॥ 2॥ તથા પઝકર્ણિકાભૂતમેરુસ્થેન બ્રહ્મણા લોકસૃષ્ટિકથનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-180-0 (72249)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-180-0x (5912)
કુતઃ સૃષ્ટમિદં સર્વં જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
પ્રલયે ચ કિમભ્યેતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-180-1 (72250)
સસાગરઃ સગગનઃ સશૈલઃ સબલાહકઃ।
સભૂમિઃ સાગ્નિપવનો લોકોઽયં કેન નિર્મિતઃ॥ 12-180-2 (72251)
કથં સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ કથં વર્ણવિભક્તયઃ।
શોચાશૌચં કથં તેષાં ધર્માધર્માવથો કથમ્॥ 12-180-3 (72252)
કીદૃશો જીવતાં જીવઃ ક્વ વા ગચ્છન્તિ યે મૃતાઃ।
અસ્માલ્લોકાદમું લોકં સર્વં શંસતુ નો ભવાન્॥ 12-180-4 (72253)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-180-5x (5913)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ભૃગુણાઽભિહિતં શ્રેષ્ઠં ભરદ્વાજાય પૃચ્છતે॥ 12-180-5 (72254)
કૈલાસશિખરે દૃષ્ટ્વા દીપ્યમાનમિવૌજસા।
ભૃગું મહર્ષિમાસીનં ભરદ્વાજોઽન્વપૃચ્છત॥ 12-180-6 (72255)
સસાગરઃ સગગનઃ શશૈલઃ સવલાહકઃ।
સભૂમિઃ સાગ્નિપવનો લોકોઽયં કેન નિર્મિતઃ॥ 12-180-7 (72256)
કથં સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ કથં વર્ણવિભક્તયઃ।
શૌચાશૌચં કથં તેષાં ધર્માધર્માવથો કથમ્। 12-180-8 (72257)
કીદૃશો જીવતાં જીવઃ ક્વ વા ગચ્છન્તિ યે મૃતાઃ।
પરલોકમિમં ચાપિ સર્વં શંસિતૃમર્હસિ॥ 12-180-9 (72258)
એવં સ ભગવાન્પૃષ્ટો ભરદ્વાજેન સંશયમ્।
બ્રહ્મર્પિર્બ્રહ્મસંકાશઃ સર્વં તસ્મૈ તતોઽબ્રવીત્॥ 12-180-10 (72259)
ભૃગુરુવાચ। 12-180-11x (5914)
`નારાયણો જગન્મૂર્તિરન્તરાત્મા સનાતનઃ।
કૂટસ્થોઽક્ષર અવ્યક્તો નિર્લેપો વ્યાપકઃ પ્રભુઃ॥ 12-180-11 (72260)
પ્રકૃતેઃ પરતો નિત્યમિન્દ્રિયૈરપ્યગોતરઃ।
સ સિસૃક્ષુઃ સહસ્રાંશાદસૃજત્પુરુષં પ્રભુઃ॥' 12-180-12 (72261)
માનસો નામ યઃ પૂર્વો વિશ્રુતો વૈ મહર્ષિભિઃ।
અનાદિનિધનો દેવસ્તથાઽભેદ્યોઽદજરામરઃ॥ 12-180-13 (72262)
અવ્યક્ત ઇતિ વિખ્યાતઃ શાશ્વતોઽથાક્ષયોઽવ્યયઃ।
યતઃ સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ તિષ્ઠન્તિ ચ મ્રિયન્તિ ચ॥ 12-180-14 (72263)
સોઽસૃજત્પ્રથમં દેવો મહાન્તં નામ નામતઃ।
મહાન્સસર્જાહંકારં સ ચાપિ ભગવાનથ।
આકાશમિતિ વિખ્યાતં સર્વભૂતધરઃ પ્રભુઃ॥ 12-180-15 (72264)
આકાશાદભવદ્વારિ સલિલાદગ્નિમારુતૌ।
અગ્નિમારુતસંયોગાત્તતઃ સમભવન્મહી॥ 12-180-16 (72265)
તતસ્તે ગેમયં દિવ્યં પદ્મં સૃષ્ટં સ્વયંભુવા।
તસ્માત્પદ્માત્સમભવદ્બ્રહ્મા વેદમયો નિધિઃ॥ 12-180-17 (72266)
અહંકાર ઇતિ ખ્યાતઃ સર્વભૂતાત્મભૂતકૃત્।
બ્રહ્મા વૈ સ મહાતેજા ય એતે પઞ્ચધાતવઃ॥ 12-180-18 (72267)
શૈલાસ્તસ્યાસ્થિસંજ્ઞાસ્તુ મેદો માંસં ચ મેદિની।
સમુદ્રાસ્તસ્ય રુધિરમાકાશમુદરં તથા॥ 12-180-19 (72268)
પવનશ્ચૈવ નિઃશ્વાસસ્તેજોઽગ્નિર્નિમ્નગાઃ સિરાઃ।
દિવાકરશ્ચ સોમશ્ચ નયને તસ્ય વિશ્રુતે॥ 12-180-20 (72269)
નભશ્ચોર્ધ્વં શિરસ્તસ્ય ક્ષિતિઃ પાદૌ ભુજૌ દિશઃ।
દુર્વિજ્ઞેયો હ્યનન્તાત્મા સિદ્ધૈરપિ ન સંશયઃ॥ 12-180-21 (72270)
સ એષ ભગવાન્વિષ્ણુરનન્ત ઇતિ વિશ્રુતઃ।
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્થો દુર્વિજ્ઞેયોઽકૃતાત્માભઃ॥ 12-180-22 (72271)
અહંકારસ્ય યઃ સ્રષ્ટા સર્વભૂતોદ્ભવાય વૈ।
યતઃ સમભવદ્વિશ્વં પૃષ્ટોઽહં યદિહ ત્વયા॥ 12-180-23 (72272)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-180-24x (5915)
ગગનસ્ય દિશાં ચૈવ ભૂતલસ્યાનિલસ્ય ચ।
કાન્યત્ર પરિમાણાનિ સંશયં છિન્ધિ મેઽર્થિતઃ॥ 12-180-24 (72273)
ભૃગુરુવાચ। 12-180-25x (5916)
અનન્તમેતદાકાશં સિદ્ધચારણસેવિતમ્।
રમ્યં નાનાશ્રયાકીર્ણં યસ્યાન્તો નાધિગમ્યતે॥ 12-180-25 (72274)
ઊર્ધ્વં ગતેરધસ્તાત્તુ ચન્દ્રાદિત્યૌ ન દૃશ્યતઃ।
તત્ર દેવાઃ સ્વયં દીપ્તાઃ સૂર્યભાસોઽગ્નિવર્ચસઃ॥ 12-180-26 (72275)
તે ચાપ્યન્તં ન પશ્યન્તિ નભસઃ પ્રથિતૌજસઃ।
દુર્ગમત્વાદનન્તત્વાદિતિ વૈ વિદ્ધિ માનદ॥ 12-180-27 (72276)
ઉપર્યુપરિ તૈર્દેવૈઃ પ્રજ્વલદ્ભિઃ સ્વયંપ્રભૈઃ।
નિરુદ્ધમેતદાકાશમપ્રમેયં સુરૈરપિ॥ 12-180-28 (72277)
પૃથિવ્યન્તે સમુદ્રાસ્તુ સમુદ્રાન્તે તમઃ સ્મૃતમ્।
તપ્નસોઽન્તે જલં પ્રાહુર્જલસ્યાન્તેઽગ્નિરેવ ચ॥ 12-180-29 (72278)
રસાતલાન્તે સલિલં જલાન્તે પન્નગાધિપાઃ।
તદન્તે પુનરાકાશમાકાશાન્તે પુનર્જલમ્॥ 12-180-30 (72279)
એવમન્તં હિ નભસઃ પ્રમાણં સલિલસ્ય ચ।
અગ્નિમારુતયોશ્ચૈવ દુર્જ્ઞેયં દૈવતૈરપિ॥ 12-180-31 (72280)
અગ્નિમારુતતોયાનાં વર્ણાઃ ક્ષિતિતલસ્ય ચ।
આકાશસદૃશા હ્યેતે ભિદ્યન્તેઽતત્વદર્શનાત્॥ 12-180-32 (72281)
પઠન્તિ ચૈવ મુનયઃ શાસ્ત્રેષુ વિવિધેષુ ચ।
ત્રૈલોક્યસાગરે ચૈવ પ્રમાણં વિહિતં યથા॥ 12-180-33 (72282)
અદૃશ્યત્વાદગમ્યત્વાત્કઃ પ્રમાણમુદાહરેત્।
સિદ્ધાનાં દેવતાનાં ચ યદા પરિમિતા ગતિઃ।
તદા ગૌણમનન્તસ્ય નામાનન્તેતિ વિશ્રુતમ્॥ 12-180-34 (72283)
નામધેયાનુરૂપસ્ય માનસસ્ય મહાત્મનઃ।
યદા તુ ર્દિવ્યં યદ્રૂપં હ્રસતે વર્ધતે પુનઃ।
કોઽન્યસ્તદ્વેદિતું શક્તો યોપિ સ્યાત્તદ્વિધોઽપરઃ॥ 12-180-35 (72284)
તતઃ પુષ્કરતઃ સૃષ્ટઃ સર્વજ્ઞો મૂર્તિમાન્પ્રભુઃ।
બ્રહ્મા ધર્મમયઃ પૂર્વઃ પ્રજાપતિરનુત્તમઃ॥ 12-180-36 (72285)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-180-37x (5917)
પુષ્કરાદ્યદિ સંભૂતો જ્યેષ્ઠં ભવતિ પુષ્કરમ્।
બ્રહ્માણં પૂર્વજં ચાહ ભવાન્સંદેહ એવ મે॥ 12-180-37 (72286)
ભૃગુરુવાચ। 12-180-38x (5918)
માનસસ્યેહ યા મૂર્તિર્બ્રહ્મત્વં સમુપાગતા।
તસ્યાસનવિધાનાર્થં પૃથિવી પદ્મમુચ્યતે॥ 12-180-38 (72287)
કર્ણિકાં તસ્ય પદ્મસ્ય મેરુર્ગગમુચ્છ્રિતઃ।
તસ્ય મધ્યે સ્થિતો લોકાન્સૃજતે જગતઃ પ્રભુઃ।
માનસાંશ્ચ તથા દેવાન્ભૂતાનિ વિવિધાનિ ચ॥ ॥ 12-180-39 (72288)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 180॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-180-3 કથમિતિ સૃષ્ટિપ્રકારપ્રશ્નઃ। વિભક્તયો વિભાગાઃ॥ 12-180-4 જીવતાં પ્રાણિનામ્॥ 12-180-20 અગ્નીષોમૌ તુ ચન્દ્રાર્કૌ નયને ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અગ્નીષોમાવેવ ચન્દ્રાર્કાવિત્યન્વયઃ॥ 12-180-23 ભૂતોદ્ભવાય ભૂતોત્પત્તયે। સ્રષ્ટાહંકારસ્યેતિ સંબન્ધઃ। યતો વિશ્વં સમભવદ્યવ ત્વયાહં પૃષ્ટસ્તત્તુભ્યમુક્તમિતિ શેષઃ॥ 12-180-24 છિન્ધિ તત્વત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-180-25 આશ્રયાશ્ચતુર્દશભુવનાનિ॥ 12-180-26 ગતેઃ સૂર્યરશ્મિગતેરપિ ઊર્ધ્વમધસ્તાચ્ચ ચન્દ્રાદિત્યૌ ન દૃશ્યેતે॥ 12-180-27 તેઽપિ સૂર્યાદિગતેરૂર્ધ્વાધસ્થા અપિ॥ 12-180-32 વર્ણાઃ સ્વરૂપાણિ આકાશસદૃશાઃ આકાશવદનન્તાઃ। અતત્વદર્શનાત્ પૃથિવ્યાદીનાં તત્વાનવગમાત્। ભિદ્યન્તે પરિચ્છિન્નવદાભાન્તિ॥ 12-180-33 કથતર્હિ પઞ્ચાશત્કોટિયોજનવિસ્તારાયામાદિરૂપં પરિમાણં પઠન્તીત્યત આહ પઠન્તીતિ॥ 12-180-34 અદૃશ્યાય ત્વગમ્યાય ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-180-36 બ્રહ્મા ચતુર્મુખઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 181
॥ શ્રીઃ ॥
12.181. અધ્યાયઃ 181
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભરદ્વાજંપ્રતિ ભૃગુણા મેરુસ્થબ્રહ્મણા જલાદિભૂમ્યન્તસૃષ્ટિપ્રકારકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-181-0 (72289)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-181-0x (5919)
મેરુમધ્યે સ્થિતો બ્રહ્મા કથં સ સસૃજે પ્રજાઃ।
એતન્મે સર્વમાચક્ષ્વ યાથાતથ્યેન પૃચ્છતઃ॥ 12-181-1 (72290)
ભૃગુરુવાચ। 12-181-2x (5920)
પ્રજાવિસર્ગં પૂર્વં સ માનસો મનસાઽસૃજત્।
સંરક્ષણાર્થં ભૂતાનાં સૃષ્ટં પ્રથમતો જલમ્॥ 12-181-2 (72291)
યત્પ્રાણઃ સર્વભૂતાનાં વર્ધન્તે યેન ચ પ્રજાઃ।
પરિત્યક્તાશ્ચ નશ્યન્તિ તેનેદં સર્વમાવૃતમ્॥ 12-181-3 (72292)
પૃથિવી પર્વતા મેઘા મૂર્તિમન્તશ્ચ યે પરે।
સર્વં તદ્વારુણં જ્ઞેયમાપસ્તસ્તમ્ભિરે હિ તાઃ॥ 12-181-4 (72293)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-181-5x (5921)
કથં સલિલમુત્પન્નં કથં ચૈવાગ્નિમારુતૌ।
કથં વા મેદિની સૃષ્ટેત્યત્ર મે સંશયો મહાન્॥ 12-181-5 (72294)
ભૃગુરુવાચ। 12-181-6x (5922)
બ્રહ્મકલ્પે પુરા બ્રહ્મન્બ્રહ્મર્ષીણાં સમાગમે।
લોકસંભવસન્દેહઃ સમુત્પન્નો મહાત્મનામ્॥ 12-181-6 (72295)
તેઽતિષ્ઠન્ધ્યાનમાલમ્બ્ય મૌનમાસ્થાય નિશ્ચલાઃ।
ત્યક્તાહારાઃ પવનપા દિવ્યં વર્ષશતં દ્વિજાઃ॥ 12-181-7 (72296)
તેષાં બ્રહ્મમયી વાણી સર્વેષાં શ્રોત્રમાગમત્।
દિવ્યા સરસ્વતી તત્ર સંબભૂવ નભસ્તલાત્॥ 12-181-8 (72297)
પુરાઽસ્તમિતનિઃશબ્દમાકાશમચલોપમમ્।
નષ્ટચન્દ્રાર્કપવનં પ્રસુપ્તમિવ સંબભૌ॥ 12-181-9 (72298)
તતઃ સલિલમુત્પન્નં તમસીવાપરં તમઃ।
તસ્માચ્ચ સલિલોત્પીડાત્સમજાયત મારુતઃ॥ 12-181-10 (72299)
યથા ભાજનમચ્છિદ્રં નિઃશબ્દમિહ લક્ષ્યતે।
તચ્ચામ્ભસા પૂર્યમાણં સશબ્દં કુરુતેઽનિલઃ॥ 12-181-11 (72300)
તથા સલિલસંરુદ્ધે નભસોન્તે નિરન્તરે।
ભિત્ત્વાઽર્ણવતલં વાયુઃ સમુત્પતતિ ઘોષવાન્॥ 12-181-12 (72301)
સ એષ ચરતે વાયુરર્ણવોત્પીડસંભવઃ।
આકાશસ્થાનમાસાદ્ય પ્રશાન્તિં નાધિગચ્છતિ॥ 12-181-13 (72302)
તસ્મિન્વાય્વમ્બુસંઘર્ષે દીપ્તતેજા મહાબલઃ।
પ્રાદુર્બભૂવોર્ધ્વશિખઃ કૃત્વા નિસ્તિમિરં નભઃ॥ 12-181-14 (72303)
અગ્નિઃ પવનસંયુક્તઃ સ્વાત્સમુત્ક્ષિપતે જલમ્।
સોઽગ્નિમારુતસંયોગાદ્ધનત્વમુપપદ્યતે॥ 12-181-15 (72304)
તસ્યાકાશાન્નિપતિતઃ સ્નેહસ્તિષ્ઠતિ યોઽપરઃ।
સ સંઘાતત્વમાપન્નો ભૂમિત્વમનુગચ્છતિ॥ 12-181-16 (72305)
રસાનાં સર્વગન્ધાનાં સ્નેહાનાં પ્રાણિનાં તથા।
ભૂમિર્યોનિરિહ જ્ઞેયા યસ્યાં સર્વં પ્રસૂયતે॥ ॥ 12-181-17 (72306)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકાશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 181॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-181-3 યત્ જલમ્। તેન જલેન॥ 12-181-4 વારુણં વરુણદેવતાસંબન્ધાદાપ્યમિત્યર્થઃ। મૂર્તિમત્ મનુષ્યપશ્વાદિવિગ્રહવત્। આપ્યત્વે હેતુઃ। આપસ્તસ્તમ્ભિરે યત આપસ્તમ્ભં ધનીભાવં પૃથિવ્યાદિરૂપં પ્રાપ્તાઃ॥ 12-181-6 બ્રહ્મકલ્પે બ્રહ્મપ્રથમદિને। લોકાનાં સંભવ ઉત્પત્તિસ્તત્ર વિષયે સંદેહઃ॥ 12-181-8 તેષાં ધર્મમયીતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-181-9 સરસ્વતીમેવાહ પુરેતિ। સ્તિમિતમાકાશમનન્તમિતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 182
॥ શ્રીઃ ॥
12.182. અધ્યાયઃ 182
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભરદ્વાજંપ્રતિ ભૃગુણા વૃક્ષાદીનામપિ ભૌતિકત્વચૈતન્યાદિસમર્થનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-182-0 (72307)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-182-0x (5923)
ત એતે ધાતવઃ પઞ્ચ બ્રહ્મા યાનસૃજત્પુરા।
આવૃતા યૈરિમે લોકા મહાભૂતાભિસંજ્ઞિતાઃ॥ 12-182-1 (72308)
યદાઽસૃજત્સહસ્રાણિ ભૂતાનાં સ મહામતિઃ।
પઞ્ચાનામેવ ભૂતત્વં કથં સમુપપદ્યતે॥ 12-182-2 (72309)
ભૃગુરુવાચ। 12-182-3x (5924)
અમિતાનાં મહાશબ્દો ભૂતાનાં યાતિ સંભવમ્।
તતસ્તેષાં મહાભૂતશબ્દોઽયમુપપદ્યતે॥ 12-182-3 (72310)
ચેષ્ટા વાયુઃ ખમાકાશમૂષ્માઽગ્નિઃ સલિલં દ્રવઃ।
પૃથિવી ચાત્ર સંઘાતઃ શરીરં પાઞ્ચભૌતિકમ્॥ 12-182-4 (72311)
ઇત્યેતૈઃ પઞ્ચભિર્ભૂતૈર્યુક્તં સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
શ્રોત્રં ઘ્રાણં રમઃ સ્પર્શો દૃષ્ટિશ્ચેન્દ્રિયસંજ્ઞિતાઃ॥ 12-182-5 (72312)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-182-6x (5925)
પઞ્ચભિર્યદિ ભૂતૈસ્તુ યક્તાઃ સ્થાવરજઙ્ગમાઃ।
સ્થાવરાણાં ન દૃશ્યન્તે શરીરે પઞ્ચ ધાતવઃ॥ 12-182-6 (72313)
અનૂષ્મણામચેષ્ટાનાં ઘનાનાં ચૈવ તત્ત્વતઃ।
વૃક્ષા નોપલભ્યન્તે શરીરે પઞ્ચ ધાતવઃ॥ 12-182-7 (72314)
ન શૃણુન્તે ન પશ્યન્તિ ન ગન્ધરસવેદિનઃ।
ન ચસ્પર્શં વિજાનન્તિ તે કથં પાઞ્ચભૌતિકાઃ॥ 12-182-8 (72315)
અદ્રવત્વાદનગ્નિત્વાદભૂતિત્વાદવાયુતઃ।
આકાશસ્યાપ્રમેયત્વાદ્વૃક્ષાણાં નાસ્તિ ભૌતિકમ્॥ 12-182-9 (72316)
ભૃગુરુવાચ। 12-182-10x (5926)
ઘનાનામપિ વૃક્ષાણામાકાશોઽસ્તિ ન સંશયઃ।
તેષાં પુષ્પફલવ્યક્તિર્નિત્યં સમુપપદ્યતે॥ 12-182-10 (72317)
ઊષ્મતો મ્લાયતે વર્ણં ત્વક્ફલં પુષ્પમેવ ચ।
મ્લાયતે શીર્યતે ચાપિ સ્પર્શસ્તેનાત્ર વિદ્યતે॥ 12-182-11 (72318)
વાય્વગ્ન્યશનિનિષ્પેષૈઃ ફલં પુષ્પં વિશીર્યતે।
શ્રોત્રેણ ગૃહ્યતે શબ્દસ્તસ્માચ્છૃણ્વન્તિ પાદપાઃ॥ 12-182-12 (72319)
વલ્લી વેષ્ટયતે વૃક્ષં સર્વતશ્ચૈવ ગચ્છતિ।
ન હ્યદૃષ્ટેશ્ચ માર્ગોઽસ્તિ તસ્માત્પશ્યન્તિ પાદપાઃ॥ 12-182-13 (72320)
પુણ્યાપુણ્યૈસ્તથા ગન્ધૈર્ધૂપૈશ્ચ વિવિધૈરપિ।
અરોગાઃ પુષ્પિતાઃ સન્તિ તસ્માજ્જિઘ્રન્તિ પાદપાઃ॥ 12-182-14 (72321)
પાદૈઃ સલિલપાનાચ્ચ વ્યાધીનાં ચાપિ દર્શનાત્।
વ્યાધિપ્રતિક્રિયત્વાચ્ચ વિદ્યતે રસનં દ્રુમે॥ 12-182-15 (72322)
વક્રેણોત્પલનાલેન યથોર્ધ્વં જલમાદદેત્।
તથા પવનસંયુક્તઃ પાદૈઃ પિબતિ પાદપઃ॥ 12-182-16 (72323)
સુખદુઃખયોશ્ચ ગ્રહણાચ્છિન્નસ્ય ચ વિરોહણાત્।
જીવં પશ્યામિ વૃક્ષાણામચૈતન્યં ન વિદ્યતે॥ 12-182-17 (72324)
તેન તજ્જલમાદત્તં જરયત્યગ્નિમારુતૌ।
આહારપરિણામાચ્ચ સ્નેહો વૃદ્ધિશ્ચ જાયતે॥ 12-182-18 (72325)
જઙ્ગમાનાં ચ સર્વેષાં શરીરે પઞ્ચ ધાતવઃ।
પ્રત્યેકશઃ પ્રભિદ્યન્તે યૈઃ શરીરં વિચેષ્ટતે॥ 12-182-19 (72326)
ત્વક્ચ માંસં તથાઽસ્થીનિ મજ્જા સ્નાયુશ્ચ પઞ્ચમમ્।
ઇત્યેતદિહ સંઘાતં શરીરે પૃથિવીમયમ્॥ 12-182-20 (72327)
તેજો હ્યગ્નિસ્તથા ક્રોધશ્ચક્ષુરૂષ્મા તથૈવ ચ।
અગ્નિર્જરયતે યચ્ચ પઞ્ચાગ્નેયાઃ શરીરિણઃ॥ 12-182-21 (72328)
શ્રોત્રં ઘ્રાણં તથાઽઽસ્યં ચ હૃદયં કોષ્ઠમેવ ચ।
આકાશાત્પ્રાણિનામેતે શરીરે પઞ્ચ ધાતવઃ॥ 12-182-22 (72329)
શ્લેષ્મા પિત્તમથ સ્વેદો વસા શોણિતમેવ ચ।
ઇત્યાપઃ પઞ્ચધા દેહે ભવન્તિ પ્રાણિનાં સદા॥ 12-182-23 (72330)
પ્રાણાત્પ્રાણયતે પ્રાણી વ્યાનાદ્વ્યાયચ્છતે તથા।
ગચ્છત્યપાને વાક્ચૈવ સમાનને સમઃ સ્થિતઃ॥ 12-182-24 (72331)
ઉદાનાદુચ્છ્વસિતિ ચ પ્રતિભેદાચ્ચ ભાષતે।
ઇત્યેતે વાયવઃ પઞ્ચ ચેષ્ટયન્તીહ દેહિનમ્॥ 12-182-25 (72332)
ભૂમેર્ગન્ધગુણાન્વેત્તિ રસં ચાદ્ભ્યઃ શરીરવાન્।
જ્યોતેઃ પશ્યતિ રૂપાણિ સ્પર્શં વેત્તિ ચ વાયુતઃ।
`શબ્દં શૃણોતિ ચ તદૈવાકાશાત્તુ શરીરવાન્॥ 12-182-26 (72333)
ગન્ધઃ સ્પર્શો રસો રૂપં શબ્દશ્ચાત્ર ગુણાઃ સ્મૃતાઃ।
તસ્ય ગન્ધસ્ય વક્ષ્યામિ વિસ્તરાભિહિતાન્ગુણાન્॥ 12-182-27 (72334)
ઇષ્ટશ્ચાનિષ્ટગન્ધશ્ચ મધુરઃ કટુરેવ ચ।
નિર્હારી સંહતઃ સ્નિગ્ધો રૂક્ષો વિશદ એવ ચ।
એવં નવવિધો જ્ઞેયઃ પાર્થિવો ગન્ધવિસ્તરઃ॥ 12-182-28 (72335)
જ્યોતિઃ પશ્યતિ ચક્ષુર્ભ્યાં સ્પર્શં વેત્તિ ચ વાયુના।
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસશ્ચાપિ ગુણાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-182-29 (72336)
રસજ્ઞાનં તુ વક્ષ્યામિ તન્મે નિગદતઃ શૃણુ।
રસો બહુવિધઃ પ્રોક્તઃ સૂરિભિઃ પ્રથિતાત્મભિઃ॥ 12-182-30 (72337)
મધુરો લવણસ્તિક્તઃ કષાયોઽમ્લઃ કટુસ્તથા।
એવં ષઙ્કિધવિસ્તારો રસો વારિમયઃ સ્મૃતઃ॥ 12-182-31 (72338)
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ ત્રિગુણં જ્યોતિરુચ્યતે।
જ્યોતિઃ પશ્યતિ રૂપાણિ રૂપં ચ બહુધા સ્મૃતમ્।
હ્રસ્વો દીર્ઘસ્તથા સ્થૂલશ્ચતુરસ્રોઽણુવૃત્તવાન્॥ 12-182-32 (72339)
શુક્લઃ કૃષ્ણસ્તથા રક્તઃ પીતો નીલારુણસ્તથા।
કઠિનશ્ચિક્કણઃ શ્લક્ષ્ણઃ પિચ્છિલો મૃદુદારુણઃ।
એવં દ્વાદશવિસ્તારો જ્યોતીરૂપગુણઃ સ્મૃતઃ॥ 12-182-33 (72340)
શબ્દસ્પર્શૌ ચ વિજ્ઞેયૌ દ્વિગુણો વાયુરિત્યુત।
વાયવ્યસ્તુ ગુણઃ સ્પર્શઃ સ્પર્શશ્ચ બહુધા સ્મૃતઃ॥ 12-182-34 (72341)
ઉષ્ણઃ શીતઃ સુખો દુઃખઃ સ્નિગ્ધો વિશદ એવ ચ।
તથા ખરો મૃદૂ રૂક્ષો લઘુર્ગુરુતરોઽપિ ચ।
એવં દ્વાદશધા સ્પર્શો વ્યાવ્યો ગુણ ઉચ્યતે॥ 12-182-35 (72342)
તત્રૈકગુણમાકાશં શબ્દ ઇત્યેવ તત્સ્મૃતમ્।
તસ્ય શબ્દસ્ય વક્ષ્યામિ વિસ્તરં વિવિધાત્મકમ્॥ 12-182-36 (72343)
ષડ્જ ઋષભગાન્ધારૌ મધ્યમો ધૈવતસ્તથા।
પઞ્ચમશ્ચાપિ વિજ્ઞેયસ્તથા ચાપિ નિષાદવાન્॥ 12-182-37 (72344)
એષ સપ્તવિધઃ પ્રોક્તઃ શબ્દ આકાશસંભવઃ।
ત્ર્યૈસ્વર્યેણ તુ સર્વત્ર સ્થિતોઽપિ પટહાદિષુ॥ 12-182-38 (72345)
[મૃદઙ્ગભેરીશઙ્ખાનાં સ્તનયિત્નો રથસ્ય ચ।
યઃ કશ્ચિચ્છ્રૂયતે શબ્દઃ પ્રાણિનો પ્રાણિનોઽપિ વા।
એતેષામેવ સર્વેષાં વિષયે સંપ્રકીર્તિતઃ॥ 12-182-39 (72346)
એવં બહુવિધાકારઃ શબ્દ આકાશસંભવઃ।
આકાશજં શબ્દમાહુરેભિર્વાયુગુણૈઃ સહ॥] 12-182-40 (72347)
અવ્યાહતૈશ્ચેતયને ન વેત્તિ વિષમસ્થિતૈઃ।
આપ્યાય્યન્તે ચ તે નિત્યં ધાતવસ્તૈસ્તુ ધાતુભિઃ॥ 12-182-41 (72348)
આપોઽગ્નિર્મારુતશ્ચૈવ નિત્યં જાગ્રતિ દેહિષુ।
મૂલમેતે શરીરસ્ય વ્યાપ્ય પ્રાણાનિહ સ્થિતા॥ ॥ 12-182-42 (72349)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વ્યશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 182॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-182-1 પઞ્ચધાતવ આકાશાદયઃ યે મહાભૂતસંજ્ઞાઃ યૈશ્ચ લોકા આવૃતા ઇતિ યોજના॥ 12-182-2 ભૂતાનાં પ્રાણિનામ્॥ 12-182-4 ખંસુષિરમ્। અત્ર શરીરે દ્રવો લોહિતાદિસંઘાતઃ। કઠિનં માંસાસ્થ્યાદિ॥ 12-182-5 શ્રોત્રં ખં ઘ્રાણં પૃથિવી રસો રસનેન્દ્રિયં જલં સ્પર્શઃ સ્પર્શનેન્દ્રિયં ત્વગ્વાયુઃ દૃષ્ટિશ્ચક્ષુરિન્દ્રિયં તેજઃ॥ 12-182-9 અપ્રમેયત્વાદપ્રતીયમાનત્વાત્। 12-182-16 નાલેન નલિકયા॥ 12-182-18 તેન વૃક્ષેણ। જરયતિ જરયતઃ॥ 12-182-21 શરીરિણોઽન્તર્ગતોઽગ્નિસ્તેજઃ ક્રોધચક્ષુરૂષ્મજાઠરરૂપ ઇતિ પઞ્ચાગ્નેયાઃ॥ 12-182-22 શ્રોત્રમિન્દ્રિયમ્। ઘ્રાણં નાસાન્ધ્રે। કોષ્ઠમન્નાદિસ્થાનમ્॥ 12-182-24 વ્યાયચ્છતે બલસાધ્યમુદ્યમં કરોતિ॥ 12-182-25 પ્રતિભેદાદુરઃકણ્ઠશિરઃ સ્થાનભેદાત્॥ 12-182-26 ભૂમેર્ભૂમ્યા ઘ્રાણરૂપયા। અદ્ભ્ય ઇતિ રસનેન॥ 12-182-28 પાર્થિવઃ પૃથિવ્યાશ્રિતો મુખ્યો ગુણઃ॥ 12-182-29 જ્યોતિઃ પૃથિવ્યાદિરૂપમ્। વાયુના ત્વગિન્દ્રિયેણ। ગુણા અપ્રધાનભૂતાઃ એવં જલાદાવપ્યેકૈકો મુખ્ય ઇતરેઽપ્રધાના ઇતિ દ્રષ્ટવ્યમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 183
॥ શ્રીઃ ॥
12.183. અધ્યાયઃ 183
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભરદ્વાજંપ્રતિ ભૃગુણા શરીરે પ્રાણાપાનાદીનાં કાર્યવિશેષરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-183-0 (72350)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-183-0x (5927)
પાર્થિવં ધાતુમાશ્રિત્ય શારીરોઽગ્નિઃ કથં ભવેત્।
અવકાશવિશેષેણ કથં વર્તયતેઽનિલઃ॥ 12-183-1 (72351)
ભૃગુરુવાચ। 12-183-2x (5928)
વાયોર્ગતિમહં બ્રહ્મન્કીર્તયિષ્યામિ તેઽનઘ।
પ્રાણિનામનિલો દેહાન્યથા ચેષ્ટયતે બલી॥ 12-183-2 (72352)
શ્રિતો મૂર્ધાનમગ્નિસ્તુ શરીરં પરિપાલયન્।
પ્રાણો મૂર્ધનિ ચાગ્નૌ ચ વર્તમાનો વિચેષ્ટને॥ 12-183-3 (72353)
સ જન્તુઃ સર્વભૂતાત્મા પુરુષઃ સ સનાતનઃ।
મનો બુદ્ધિરહંકારો ભૂતાનિ વિષયાશ્ચ સઃ॥ 12-183-4 (72354)
એવં ત્વિહ સ સર્વત્ર પ્રાણેન પરિપાલ્યતે।
કોષ્ઠતસ્તુ સમાનેન સ્વાં સ્વાં ગતિમુપાશ્રિતઃ॥ 12-183-5 (72355)
વસ્તિમૂલં ગુદં ચૈવ પાવકં સમુપાશ્રિતઃ।
વહન્મૂત્રં પુરીષં ચાપ્યપાનઃ પરિવર્તતે॥ 12-183-6 (72356)
પ્રયત્ને કર્મણિ બલે ય એકસ્ત્રિષુ વર્તતે।
ઉદાન ઇતિ તં પ્રાહુરધ્યાત્મકુશલા જનાઃ॥ 12-183-7 (72357)
સંધિષ્વપિ ચ સર્વેષુ સન્નિવિષ્ટસ્તથાઽનિલઃ।
શરીરેષુ મનુષ્યાણાં વ્યાન ઇત્યુપદિશ્યતે॥ 12-183-8 (72358)
ધાતુષ્વગ્નિસ્તુ વિતતઃ સમાનોઽગ્નિઃ સમીરિતઃ।
રસાન્ધાતૂંશ્ચ દોષાંશ્ચ વર્તયન્નવતિષ્ઠતે॥ 12-183-9 (72359)
અપાનપ્રાણયોર્મધ્યે પ્રાણાપાનસમાહિતઃ।
સમન્વિતસ્ત્વધિષ્ઠાનં સમ્યક્પચતિ પાવકઃ॥ 12-183-10 (72360)
આસ્યં હિ પાયુસંયુક્તમન્તે સ્યાદ્ગુદસંજ્ઞિતમ્।
સ્રોતસ્તસ્માત્પ્રજાયન્તે સર્વસ્રોતાંસિ દેહિનામ્॥ 12-183-11 (72361)
પ્રાણાનાં સન્નિપાતાચ્ચ સન્નિપાતઃ પ્રજાયતે।
ઊષ્મા સોગ્નિરિતિ જ્ઞેયો યોઽન્નં પચતિ દેહિનામ્॥ 12-183-12 (72362)
અગ્નિવેગવહઃ પ્રાણો ગુદાન્તે પ્રતિહન્યતે।
સ ઊર્ધ્વમાગમ્ય પુનઃ સમુત્ક્ષિપતિ પાવકમ્॥ 12-183-13 (72363)
પક્વાશયસ્ત્વધો નાભ્યા ઊર્ધ્વમામાશયઃ સ્મૃતઃ।
નાભિમધ્યે શરીરસ્ય સર્વે પ્રાણાઃ સમાશ્રિતાઃ॥ 12-183-14 (72364)
પ્રસૃતા હૃદયાત્સર્વાસ્તિર્યગૂર્ધ્વમધસ્તથા।
વહન્ત્યન્નરસાન્નાડ્યો દશપ્રાણપ્રચોદિતાઃ॥ 12-183-15 (72365)
એષ માર્ગોઽથ યોગાનાં યેન ગચ્છન્તિ તત્પદમ્।
જિતક્લમાસના ધીરા સૂર્ધન્યાત્માનમાદધન્॥ 12-183-16 (72366)
એવં સર્વેષુ વિહિતઃ પ્રાણાપાનેષુ દેહિનામ્।
તસ્મિન્યોઽવસ્થિતો નિત્યમગ્નિઃ સ્થાલ્યામિવાહિતઃ। ॥ 12-183-17 (72367)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્ર્યશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 183॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-183-5 પૃષ્ઠતસ્તુ સમાનેનેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-183-10 સમન્વિતઃ સમાનેનેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-183-11 પાયુપર્યન્તમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-183-15 હૃદયાત્સર્વે ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-183-16 એષ માર્ગોઽથ યુક્તાનામિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-183-17 તસ્મિન્સમિધ્યતે નિત્યમિતિ ઘ. ઝ. પાઠઃ। યો વ્યજ્યત ઇતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 184
॥ શ્રીઃ ॥
12.184. અધ્યાયઃ 184
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભરદ્વાજેન ભૃગુંપ્રતિ સયુક્તિકં સંઘાતાન્યજીવપક્ષાક્ષેપઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-184-0 (72368)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-184-0x (5929)
યદિ પ્રાણયતે વાયુર્વાયુરેવ વિચેષ્ટતે।
શ્વસિત્યાભાષતે ચૈવ તસ્માજ્જીવો નિરર્થકઃ॥ 12-184-1 (72369)
યદૂષ્મભાવ આગ્નેયો વહ્નિના પચ્યતે યદિ।
અગ્નિર્જરયતે ચૈતત્તસ્માજ્જીવો નિરર્થકઃ॥ 12-184-2 (72370)
જન્તોઃ પ્રમીયમાણસ્ય જીવો નૈવોપલભ્યતે।
વાયુરેવ જહાત્યેનમૂષ્મભાવશ્ચ નશ્યતિ॥ 12-184-3 (72371)
યદિ વાયુમયો જીવઃ સંશ્લેષો યદિ વાયુના।
વાયુમણ્ડલવદ્દૃશ્યેદ્ગચ્છન્સહ મરુદ્ગણૈઃ॥ 12-184-4 (72372)
શ્લેષ્મં વા યદિ વા જીવઃ સહ તેન પ્રણશ્યતિ।
મહાર્ણવવિયુક્તત્વાદન્યત્સલિલભાજનમ્॥ 12-184-5 (72373)
યત્ક્ષિપેત્સલિલં કૂપે પ્રદીપં વા હુતાશને।
તન્નશ્યત્યુભયં તદ્વજ્જીવો વાતાનલાત્મકઃ॥ 12-184-6 (72374)
પઞ્ચ સાધારણો હ્યસ્મિઞ્શરીરે જીવિતં કુતઃ।
તેષામન્યતરત્યાગાચ્ચતુર્ણાં નાસ્તિ સંગ્રહઃ॥ 12-184-7 (72375)
નશ્યન્ત્યાપો હ્યનાધારાદ્વાયુરુચ્છ્વાસનિગ્રહાત્।
નશ્યતે કોષ્ઠભેદાત્ખમગ્નિર્નશ્યત્યભોજનાત્॥ 12-184-8 (72376)
વ્યાધિપ્રાણપરિક્લેશૈર્મેદિની ચૈવ શીર્યતે।
પીડિતેઽન્યતમે હ્યેષાં સંઘાતો યાતિ પઞ્ચતામ્॥ 12-184-9 (72377)
તસ્મિન્પઞ્ચત્વમાપન્ને જીવઃ કિમનુધાવતિ।
કિં વેદયતિ વા જીવઃ કિં શૃણોતિ બ્રવીતિ ચ॥ 12-184-10 (72378)
એષા ગૌઃ પરલોકસ્થં તારયિષ્યતિ મામિતિ।
યો દત્ત્વા મ્રિયતે જન્તુઃ સા ગૌઃ કં તારયિષ્યતિ॥ 12-184-11 (72379)
ગૌશ્ચ પ્રતિગ્રહીતા ચ દાતા ચૈવ સમં યદા।
ઇહૈવ વિલયં યાન્તિ કુતસ્તેષાં સમાગમઃ॥ 12-184-12 (72380)
વિહગૈરુપભુક્તસ્ય શૈલાગ્નાત્પતિતસ્ય ચ।
અગ્નિના ચોપયુક્તસ્ય કુતઃ સંજીવનં પુનઃ॥ 12-184-13 (72381)
છિન્નસ્ય યદિ વૃક્ષસ્ય ન મૂલં પ્રતિરોહતિ।
બીજાન્યસ્ય પ્રરોહન્તિ મૃતઃ ક્વ પુનરેષ્યતિ॥ 12-184-14 (72382)
બીજમાત્રં પુરા સૃષ્ટં યદેતત્પરિવર્તતે।
મૃતામૃતાઃ પ્રણશ્યન્તિ બીજાદ્વીજં પ્રવર્તતે॥ ॥ 12-184-15 (72383)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુરશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 184॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-184-3 જન્તોર્દેહેન્દ્રિયબુદ્ધિસંઘાતસ્ય। પ્રમીયમાણસ્ય નશ્યમાનસ્ય। નૈવોપલભ્યતે પલાલપૃથક્કરણે બીજમિવ। તસ્માદ્વાયુવિયોગ એવ મરણમ્। જન્તોઃ પ્રકીર્યમાણસ્યેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-184-4 વાયુમયો વાયુપ્રધાનો વાયોરન્યઃ। વાયુમણ્ડલવદ્વાત્યાચક્રવદ્વાયુના સહ દૃશ્યઃ સ્યાદિત્યર્થઃ। યદિ વાતોપમો જીવ ઇતિ ટ.પાઠઃ॥ 12-184-5 સંશ્લેષો યદિ વાતેન યદિ તસ્માત્પ્રણશ્યતીતિઝ. પાઠઃ। તત્ર યદિ વાતેન જીવસ્ય સંશ્લેષોઽસ્તિ તસ્માચ્ચ જીવાદન્યો વાતઃ પઞ્ચત્વદશાયાં યદિ પ્રણશ્યતિ તર્હિ યથા મહાર્ણવે ક્ષિપ્તં જલભાજનં સલિલાપગમે દૃશ્યતે તદ્વદ્વાયુસંશ્લિષ્ટો જીવો વાયોરપગમે દૃશ્યેતેત્યર્થઃ॥ 12-184-6 ક્ષિપ્રં પ્રવિશ્ય નશ્યેત યથા નશ્યત્યસૌ તથેતિ ઘ. પાઠઃ॥ 12-184-7 પઞ્ચધારણકે ઇતિ। તેષામન્યતરાભાવાચ્ચતુર્ણાં નાસ્તિ સંશયઃ। ઇતિ ચ. ઝ. પાઠઃ॥ 12-184-14 મૃતસ્ય પુનરાગમનાભાવોઽપિ સંસારપ્રવાહસ્યાવિચ્છેદે દૃષ્ટાન્તમાહ છિન્નસ્યેતિ॥ 12-184-15 દાર્ષ્ટાન્તિકમાહ બીજમાત્રમિતિ। શરીરમૂલં તુ બીજમાત્રં પ્રત્યક્ષદૃષ્ટં રેતએવ નત્વદૃષ્ટમક્લૃત્વાત્। પ્રવર્તતે દેહરૂપેણ પરિણમતે। તથાચ બીજરુહતરુવન્નષ્ટાનાં નાશ એવેતરેષામુદ્ભવ ઇતિ। તસ્માન્નિત્યં સમિધ્યતે ઇત્યનુપપન્નમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 185
॥ શ્રીઃ ॥
12.185. અધ્યાયઃ 185
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભૃગુણા ભરદ્વાજંપ્રતિ સંઘાતાતિરિક્તજીવસમર્થનપૂર્વકં તન્નિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-185-0 (72384)
ભૃગુરુવાચ। 12-185-0x (5930)
ન પ્રણાશોઽસ્તિ જીવાનાં દત્તસ્ય ચ કૃતસ્ય ચ।
યાતિ દેહાન્તરં પ્રાણી શરીરં તુ વિશીર્યતે॥ 12-185-1 (72385)
ન શરીરાશ્રિતો જીવસ્તસ્મિન્નષ્ટે પ્રણશ્યતિ।
યથા સમિત્સુ દગ્ધાસુ ન પ્રણશ્યતિ પાવકઃ॥ 12-185-2 (72386)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-185-3x (5931)
અગ્નેર્યથા સમિદ્ધસ્ય યદિ નાશો ન વિદ્યતે।
ઇન્ધનસ્યોપયોગાન્તે સ ચાગ્નિર્નોપલભ્યતે॥ 12-185-3 (72387)
નશ્યતીત્યેવ જાનામિ શાન્તમગ્નિમનિન્ધનમ્।
મતિર્યસ્ય પ્રમાણં વા સંસ્થાનં વા ન દૃશ્યતે॥ 12-185-4 (72388)
ભૃગુરુવાચ। 12-185-5x (5932)
`જીવસ્ય ચેન્ધનાગ્નેશ્ચ સદા નાશો ન વિદ્યતે।'
સમિધામુપયોગાન્તે સન્નેવાગ્નિર્ન દૃશ્યતે।
આકાશાનુગતત્વાદ્ધિ દુર્ગ્રહઃ સ નિરાશ્રયઃ॥ 12-185-5 (72389)
તથા શરીરસંત્યાગે જીવો હ્યાકાશમાશ્રિતઃ।
ન ગૃહ્યતે તુ સૂક્ષ્મત્વાદ્યથા જ્યોતિરનિન્ધનમ્॥ 12-185-6 (72390)
પ્રાણાન્ધારયતે યોઽગ્નિઃ સ જીવ ઉપધાર્યતામ્।
વાયુસંધારણો હ્યગ્નિર્નશ્યત્યુચ્છ્વાસનિગ્રહાત્॥ 12-185-7 (72391)
તસ્મિન્નષ્ટે શરીરાગ્નૌ શરીરં તદચેતનમ્।
પતિતં યાતિ ભૂમિત્વમયનં તસ્ય હિ ક્ષિતિઃ॥ 12-185-8 (72392)
જઙ્ગમાનાં હિ સર્વેષાં સ્થાવરાણાં તથૈવ ચ।
આકાશં પવનોઽન્વેતિ જ્યોતિસ્તમનુગચ્છતિ।
તેષાં ત્રયાણામેકત્વં દ્વયં ભૂમૌ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-185-9 (72393)
યત્ર ખં તત્ર પવનસ્તત્રાગ્નિર્યત્ર મારુતઃ।
અમૂર્તયસ્તે વિજ્ઞેયા આપો મૂર્તાસ્તથા ક્ષિતિઃ॥ 12-185-10 (72394)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-185-11x (5933)
યદ્યગ્નિમારુતૌ ભૂમિઃ ખમાપશ્ચ શરીરિષુ।
જીવઃ કિંલક્ષણસ્તત્રેત્યેતદાચક્ષ્વ મેઽનઘ॥ 12-185-11 (72395)
પઞ્ચાત્મકે પઞ્ચરતૌ પઞ્ચવિજ્ઞાનસંયુતે।
શરીરે પ્રાણિનાં જીવં વેત્તુમિચ્છામિ યાદૃશમ્॥ 12-185-12 (72396)
માંસશોણિતસંઘાતે મેદઃ સ્નાય્વસ્થિસંચયે।
ભિદ્યમાને શરીરે તુ જીવો નૈવોપલભ્યતે॥ 12-185-13 (72397)
યદ્યજીવં શરીરં તુ પઞ્ચભૂતસમન્વિતમ્।
શારીરે માનસે દુઃખે કસ્તાં વેદયતે રુજમ્॥ 12-185-14 (72398)
શૃણોતિ કથિતં જીવઃ કર્ણાભ્યાં ન શૃણોતિ તત્।
મહર્ષે મનસિ વ્યગ્રે તસ્માજ્જીવો નિરર્થકઃ॥ 12-185-15 (72399)
સર્વં પશ્યતિ યદ્દૃશ્યં મનોયુક્તેન ચક્ષુષા।
મનસિ વ્યાકુલે તસ્મિન્પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ॥ 12-185-16 (72400)
ન પશ્યતિ ન ચાઘ્રાતિ ન શૃણોતિ ન ભાષતે।
ન ચ સ્પર્શરસૌ વેત્તિ નિદ્રાવશગતઃ પુનઃ॥ 12-185-17 (72401)
હૃષ્યતિ ક્રુધ્યતે કોઽત્ર શોચત્યુદ્વિજતે ચ કઃ।
ઇચ્છતિ ધ્યાયતિ દ્વેષ્ટિ વાચમીરયતે ચ કઃ॥ 12-185-18 (72402)
ભૃગુરુવાચ। 12-185-19x (5934)
ન પઞ્ચસાધારણમત્ર કિંચિ
ચ્છરીરમેકી વહતેઽન્તરાત્મા।
સ વેત્તિ ગન્ધાંશ્ચ રસાઞ્શ્રુતીશ્ચ
સ્પર્શં ચ રૂપં ચ ગુણાશ્ચ યેઽન્યે॥ 12-185-19 (72403)
પઞ્ચાત્મકે પઞ્ચગુણપ્રદર્શી
સ સર્વગાત્રાનુગતોઽન્તરાત્મા।
સ વેત્તિ દુઃખાનિ સુખાનિ ચાત્ર
તદ્વિપ્રયોગાત્તુ ન વેત્તિ દેહી॥ 12-185-20 (72404)
યદા ન રૂપં ન સ્પર્શો નોષ્મભાવશ્ચ પઞ્ચકે।
તદા શાન્તે શરીરાગ્નૌ દેહં ત્યક્ત્વા ન નશ્યતિ॥ 12-185-21 (72405)
અમ્મયં સર્વમેવેદમાપો મૂર્તિઃ શરીરિણામ્।
તત્રાત્મા માનસો બ્રહ્મા સર્વ ભૂતેષુ લોકકૃત્॥ 12-185-22 (72406)
[આત્મા ક્ષેત્રજ્ઞ ઇત્યુક્તઃ સંયુક્તઃ પ્રાકૃતૈર્ગુણૈઃ।
તૈરેવ તુ વિનિર્મુક્તઃ પરમાત્મેત્યુદાહૃતઃ॥] 12-185-23 (72407)
આત્માનં તં વિજાનીહિ સર્વલોકવિપાચકમ્।
સ તસ્મિન્સંશ્રિતો દેહે હ્યબ્બિન્દુરિવ પુષ્કરે॥ 12-185-24 (72408)
ક્ષેત્રજ્ઞં તં વિજાનીહિ નિત્યં લોકહિતાત્મકમ્।
તમો રજશ્ચ સત્ત્વં ચ વિદ્ધિ જીવગુણાનિમાન્॥ 12-185-25 (72409)
સચેતનં જીવગુણં વદન્તિ
સ ચેષ્ટતે ચેષ્ટયતે ચ સર્વમ્।
તતઃ પરં ક્ષેત્રવિદો વદન્તિ
પ્રાવર્તયદ્યો ભુવનાનિ સપ્ત॥ 12-185-26 (72410)
ન જીવનાશોઽસ્તિ હિ દેહભેદે
મિથ્યૈતદાહુર્મુત ઇત્યબુદ્ધાઃ।
જીવસ્તુ દેહાન્તરિતઃ પ્રયાતિ
દશાર્ધતૈવાસ્ય શરીરભેદઃ॥ 12-185-27 (72411)
એવં સર્વેષુ ભૂતેષુ ગૂઢશ્ચરતિ સંવૃતઃ।
દૃશ્યતે ત્વગ્ર્યયા બુદ્ધ્યા સૂક્ષ્મયા તત્ત્વદર્શિભિઃ॥ 12-185-28 (72412)
તં પૂર્વાપરરાત્રેષુ યુઞ્જાનઃ સતતં બુધઃ।
લધ્વાહારો વિશુદ્ધાત્મા પશ્યત્યાત્માનંમાત્મનિ॥ 12-185-29 (72413)
ચિત્તસ્ય હિ પ્રસાદેન હિત્વા કર્મ શુભાશુભમ્।
પ્રસન્નાત્માઽત્મનિ સ્થિત્વા સુખમવ્યયમશ્નુતે॥ 12-185-30 (72414)
માનસોઽગ્નિઃ શરીરેષુ જીવ ઇત્યભિધીયતે।
સૃષ્ટિઃ પ્રજાપતેરેષા ભૂતાધ્યાત્મવિનિશ્ચયા॥ ॥ 12-185-31 (72415)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 185॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-185-1 એતદ્દૂષયતિ ન પ્રણાશ ઇતિ॥ 12-185-3 અનુપલબ્ધેરગ્નેરપિ નાશ એવેત્યર્થઃ॥ 12-185-5 દગ્ધેન્ધનાગ્નિવત્સન્નેવાત્મા દેહનાશે સતિ સૌક્ષ્મ્યાન્નોપલભ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-185-6 જીવો હ્યાકાશવત્સ્થિત ઇતિ ઝ.ડ. પાઠઃ॥ 12-185-10 અમૂર્તયઃ અદૃશ્યાઃ। અતસ્તેષામપ્યભાવાવધારણં દુઃશકં કિમુત સૂક્ષ્મસ્ય જીવસ્યેતિ ભાવઃ॥ 12-185-11 શરીરિષુ શરીરાકારપરિણામવત્સુ સંઘાતેષુ॥ 12-185-12 પઞ્ચભૂતાત્મકે પઞ્ચવિષયરતૌ। પઞ્ચવિજ્ઞાનાનિ જ્ઞાનકારણાનિ॥ 12-185-15 માસ્તુ દેહેન્દ્રિયસંઘાતશ્ચેતનો યસ્મિન્વ્યગ્રે સતિ સંઘાતઃ સન્નિકૃષ્ટોઽપિ શબ્દાદીન્ન ગૃહ્ણાતિ તન્મન એવ આત્માસ્ત્વિત્યાહ ચતુર્ભિઃ શૃણોતીત્યાદિભિઃ॥ 12-185-19 પઞ્ચસાધારણં પઞ્ચેન્દ્રિયાધારં કિંચિન્મનો ન શ્રૂયતે કિંતુ અન્તરાત્મા જીવ એવ વહતે ધારયતિ॥ 12-185-20 તદ્વિપ્રયોગાત્ તે ન મનસા વિયોગે॥ 12-185-21 દેહં ત્યક્ત્વા સ ગચ્છતિ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-185-24 સર્વલોકવિધાયકમિતિ ધ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-185-26 ક્ષેત્રવિદં વદન્તીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-185-27 દશાર્ધતા પઞ્ચત્વમ્। શરીરનાશ એવ જીવસ્ય મરણમિત્યુચ્યતે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 186
॥ શ્રીઃ ॥
12.186. અધ્યાયઃ 186
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભૃગુણા ભરદ્વાજંપ્રતિ સર્વેષાં બ્રાહ્મણત્વાવિશેષેપિ ક્ષત્રિયાદિવર્ણવિભાગસ્ય તત્તત્સ્વૈરાચારનિબન્ધનત્વોક્તિઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-186-0 (72416)
ભૃગુરુવાચ। 12-186-0x (5935)
અસૃજદ્બ્રાહ્મણાનેવ પૂર્વં બ્રહ્મા પ્રજાપતીન્।
આત્મતેજોભિનિર્વૃત્તાન્ભાસ્કરાગ્નિસમપ્રભાન્॥ 12-186-1 (72417)
તતઃ સત્યં ચ ધર્મં ચ તપો બ્રહ્મ ચ શાશ્વતમ્।
આચારં ચૈવ શૌચં ચ સર્ગાદૌ વિદધે પ્રભુઃ॥ 12-186-2 (72418)
દેવદાનવગન્વર્ગા દૈત્યાસુરમહોરગાઃ।
યક્ષરાક્ષસનાગાશ્ચ પિશાચા મનુજાસ્તથા॥ 12-186-3 (72419)
બ્રાહ્મણાઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યાઃ શૂદ્રાશ્ચ દ્વિજસત્તમ।
યે ચાન્યે ભૂતસઙ્ઘાનાં સંઘાતાસ્તાંશ્ચ નિર્મમે॥ 12-186-4 (72420)
બ્રાહ્મણાનાં સિતો વર્ણઃ ક્ષત્રિયાણાં તુ લોહિતઃ।
વૈશ્યાનાં પીતકો વર્ણઃ શૂદ્રાણામસિતસ્તથા॥ 12-186-5 (72421)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-186-6x (5936)
ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય વર્ણેન યદિ વર્ણો વિભજ્યતે।
સર્વેષાં ખલુ વર્ણાનાં દૃશ્યતે વર્ણસંકરઃ॥ 12-186-6 (72422)
કામઃ ક્રોધો ભયં લોભઃ શોકશ્ચિન્તા ક્ષુધા શ્રમઃ।
સર્વેષાં નઃ પ્રભવતિ કસ્માદ્વર્ણો વિભજ્યતે॥ 12-186-7 (72423)
સ્વેદમૂત્રપુરીષાણિ શ્લેષ્મા પિત્તં સશોણિતમ્।
તનુઃ ક્ષરતિ સર્વેષાં કસ્માદ્વર્ણો વિભજ્યતે॥ 12-186-8 (72424)
જઙ્ગમાનામસઙ્ખ્યેયાઃ સ્થાવરાણાં ચ જાતયઃ।
તેષાં વિવિધવર્ણાનાં કુતો વર્ણવિનિશ્ચયઃ॥ 12-186-9 (72425)
ભૃગુરુવાચ। 12-186-10x (5937)
ન વિશેષોઽસ્તિ વર્ણાનાં સર્વં બ્રાહ્મમિદં જગત્।
બ્રાહ્મણાઃ પૂર્વસૃષ્ટા હિ કર્મભિર્વર્ણતાં ગતાઃ॥ 12-186-10 (72426)
કામભોગપ્રિયાસ્તીક્ષ્ણાઃ ક્રોધનાઃ પ્રિયસાહસાઃ।
ત્યક્તસ્વધર્મા રક્તાઙ્ગાસ્તે દ્વિજાઃ ક્ષત્રતાં ગતાઃ॥ 12-186-11 (72427)
ગોષુ વૃત્તિં સમાધાય પીતાઃ કૃષ્યુપજીવિનઃ।
સ્વધર્માન્નાનુતિષ્ઠન્તિ તે દ્વિજા વૈશ્યતાં ગતાઃ॥ 12-186-12 (72428)
હિંસાનૃતપ્રિયા લુબ્ધાઃ સર્વકર્મોપજીવિનઃ।
કૃષ્ણાઃ શૌચપરિભ્રષ્ટાસ્તે દ્વિજાઃ શૂદ્રતા ગતાઃ॥ 12-186-13 (72429)
ઇત્યેતૈઃ કર્મભિર્વ્યસ્તા દ્વિજા વર્ણાન્તરં ગતાઃ।
ધર્મો યજ્ઞક્રિયા ચૈષાં નિત્યં ન પ્રતિષિધ્યતે॥ 12-186-14 (72430)
ઇત્યેતે ચતુરો વર્ણા યેષાં બ્રાહ્મી સરસ્વતી।
વિહિતા બ્રહ્મણા પૂર્વં લોભાત્ત્વજ્ઞાનતાં ગતાઃ॥ 12-186-15 (72431)
બ્રાહ્મણા બ્રહ્મતન્ત્રસ્થાસ્તપસ્તેષાં ન નશ્યતિ।
બ્રહ્મ ધારયતાં નિત્યં વ્રતાનિ નિયમાંસ્તથા॥ 12-186-16 (72432)
બ્રહ્મ વૈવ પરં સૃષ્ટં યે તુ જાનન્તિ તે દ્વિજાઃ।
તેષાં બહુવિધાસ્ત્વન્યે તત્રતત્ર દ્વિજાતયઃ॥ 12-186-17 (72433)
પિશાચા રાક્ષસાઃ પ્રેતા વિવિધા મ્લેચ્છજાતયઃ।
પ્રનષ્ટજ્ઞાનવિજ્ઞાનાઃ સ્વચ્છન્દાચારચેષ્ટિતાઃ॥ 12-186-18 (72434)
પ્રજા બ્રાહ્મણસંસ્કારાઃ સ્વકર્મકૃતનિશ્ચયાઃ।
ઋષિભિઃ સ્વેન તપસા સૃજ્યન્તે ચાપરે પરૈઃ॥ 12-186-19 (72435)
આદિદેવસમુદ્ભૂતા બ્રહ્મમૂલાક્ષયાવ્યયા।
સા સૃષ્ટિર્માનસી નામ ધર્મતન્ત્રપરાયણા॥ ॥ 12-186-20 (72436)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષડશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 186॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-186-2 સ્વર્ગાય વિદધે ઇતિ ધ. ઝ. પાઠઃ॥ 12-186-5 સિતઃ સ્વચ્છઃ સત્વગુણઃ। લોહિતો રજોગુણઃ। પીતકઃ રજસ્તમોવ્યામિશ્રઃ। અસિતઃ કૃષ્ણઃ॥ 12-186-6 ઇદમાક્ષિપતિ ચાતુર્વર્ણ્યસ્યેતિ। વર્ણેન જાત્યા વર્ણઃ સાત્વિકત્વાદિર્યદિ વિભજ્યતે તન્નેતિ શેષઃ। તત્ર હેતુઃ સર્વેષામિતિ॥ 12-186-7 નોઽસ્માકં બ્રાહ્મણાનામપિ॥ 12-186-9 જગંમાનાં પશ્વાદીનામ્॥ 12-186-10 બ્રાહ્મં બ્રાહ્મણત્વજાતિમત્। વર્ણતાં ક્ષત્રિયાદિભાવમ્॥ 12-186-11 રક્તાઙ્ગા રજોગુણમયાઃ॥ 12-186-14 વ્યસ્તાઃ પૃથક્કૃતાઃ॥ 12-186-15 ચતુરશ્ચત્વારઃ। બ્રાહ્મી વેદમયી॥ 12-186-16 બ્રહ્મતન્ત્રં વેદોક્તાનુષ્ઠાનમ્॥ 12-186-17 યે ન જાનન્તિ તેઽદ્વિજાઃ ઇતિ ધ. ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-186-19 બ્રહ્મણિ વેદે વિહિતો બ્રાહ્મણઃ સંસ્કારો યાસાં તા વેદોક્તસંસ્કારવત્યઃ। અપરેઽર્વાચીના ઋષયઃ પરૈઃ પ્રાચીનૈઃ સૃજ્યન્તે॥ 12-186-20 અક્ષયા નાશહીના। અવ્યયા અપચયહીના॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 187
॥ શ્રીઃ ॥
12.187. અધ્યાયઃ 187
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભરદ્વાજંપ્રતિ ભૃગુણા બ્રાહ્મણાદિવર્ણલક્ષણકથનમ્। વૈરાગ્યસ્ય મુક્તિસાધનતાકથનં ચ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-187-0 (72437)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-187-0x (5938)
બ્રાહ્મણઃ કેન ભવતિ ક્ષત્રિયો વા દ્વિજોત્તમ।
વૈશ્યઃ શૂદ્રશ્ચ વિપ્રર્ષે તદ્બ્રૂહિ વદતાં વર॥ 12-187-1 (72438)
ભૃગુરુવાચ। 12-187-2x (5939)
જાતકર્માદિભિર્યસ્તુ સંસ્કારૈઃ સંસ્કૃતઃ શુચિઃ।
વેદાધ્યયનસંપન્નઃ ષટ્સુ કર્મસ્વવસ્થિતઃ॥ 12-187-2 (72439)
શૌચાચારસ્થિતઃ સમ્યગ્વિઘસાશી ગુરુપ્રિયઃ।
નિત્યવ્રતી સત્યપરઃ સ વૈ બ્રાહ્મણ ઉચ્યતે॥ 12-187-3 (72440)
સત્યં દાનમથાદ્રોહ આનૃશંસ્યં ક્ષમા ધૃણા।
તપશ્ચ દૃશ્યતે યત્ર સ બ્રાહ્મણ ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-187-4 (72441)
ક્ષત્રજં સેવતે કર્મ દેવાધ્યયનસંગતઃ।
દાનાદાનરતિર્યસ્તુ સ વૈ ક્ષત્રિય ઉચ્યતે॥ 12-187-5 (72442)
કૃપિગોરક્ષવાણિજ્યં યો વિશત્યનિશં શુચિઃ।
વેદાધ્યયનસંપન્નઃ સ વૈશ્ય ઇતિ સંજ્ઞિતઃ॥ 12-187-6 (72443)
સર્વભક્ષરતિર્નિત્યં સર્વકર્મકરોઽશુચિઃ।
ત્યક્તવેદસ્ત્વનાચારઃ સ વૈ શૂદ્ર ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-187-7 (72444)
શૂદ્રે ચૈતદ્ભવેલ્લક્ષ્યં દ્વિજે તચ્ચ ન વિદ્યતે।
ન વૈ શૂદ્રો ભવેચ્છ્રદ્રો બ્રાહ્મણો ન ચ બ્રાહ્મણઃ॥ 12-187-8 (72445)
સર્વોપાયૈસ્તુ લોભસ્ય ક્રોધસ્ય ચ વિનિગ્રહઃ।
એતત્પવિત્રં જ્ઞાતવ્યં તથા ચૈવાત્મસંયમઃ॥ 12-187-9 (72446)
વાર્યૌ સર્વાત્મના તૌ હિ શ્રેયોઘાતાર્થમુચ્છ્રિતૌ॥ 12-187-10 (72447)
નિત્યં ક્રોધાચ્છ્રિયં રક્ષેત્તપો રક્ષેચ્ચ મત્સરાત્।
વિદ્યાં માનાપમાનાભ્યામાત્માનં તુ પ્રમાદતઃ॥ 12-187-11 (72448)
યસ્ય સર્વે સમારમ્ભા નિરાશાબન્ધના દ્વિજ।
ત્યાગે યસ્ય હુતં સર્વં સ ત્યાગી ચ સ બુદ્ધિમાન્॥ 12-187-12 (72449)
અહિંસ્રઃ સર્વભૂતાનાં મૈત્રાયણગતિશ્ચરેત્।
પરિગ્રહાન્પરિત્યજ્ય ભવેદ્બુદ્ધ્યા જિતેન્દ્રિયઃ।
અચલં સ્થાનમાતિષ્ઠેદિહ ચામુત્ર ચોભયોઃ॥ 12-187-13 (72450)
તપોનિત્યેન દાન્તેન મુનિના સંયતાત્મના।
અજિતં જેતુકામેન ભાવ્યં સઙ્ગેષ્વસઙ્ગિના॥ 12-187-14 (72451)
ઇન્દ્રિયૈર્ગૃહ્યતે યદ્યત્તત્તદ્વ્યક્તમિતિ સ્થિતિઃ।
અવ્યક્તમિતિ વિજ્ઞેયં લિઙ્ગગ્રાહ્યમતીન્દ્રિયમ્॥ 12-187-15 (72452)
અવિસ્રમ્ભે ન ગન્તવ્યં વિસ્રમ્ભે ધારયેન્મનઃ।
મનઃ પ્રાણે નિગૃહ્ણીયાત્પ્રાણં બ્રહ્મણિ ધારયેત્॥ 12-187-16 (72453)
નિર્વેદાદેવ નિર્વાયાન્ન ચ કિંચિદ્વિચિન્તયેત્।
સુખં વૈ બ્રાહ્મણો બ્રહ્મ સ વૈ તેનાધિગચ્છતિ॥ 12-187-17 (72454)
શૌચેન સતતં યુક્તઃ સદાચારસમન્વિતઃ।
સાનુક્રોશશ્ચ ભૂતેષુ તદ્દ્વિજાતિષુ લક્ષણમ્॥ ॥ 12-187-18 (72455)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તાશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 187॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-187-3 વિઘસં બ્રાહ્મણાદિભુક્તશેષમ્॥ 12-187-5 ક્ષત્રં હિંસા તદર્થં જાતં ક્ષત્રજં યુદ્ધાત્મકં કર્મ। આદાનં પ્રજાભ્યઃ॥ 12-187-6 વાણિજ્યા પશુરક્ષા ચ કૃષ્યાદાનરતિઃ શુચિઃ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-187-8 એતત્સત્યાદિસપ્તકમ્। દ્વિજે ત્રૈવર્ણિકે। ધર્મ એવ વર્ણવિભાગે કારણં ન જાતિરિત્યર્થઃ॥ 12-187-10 તૌ ક્રોધલોભૌ॥ 12-187-12 આશૈવ બન્ધનં તદ્વર્જિતા નિરાશાબન્ધનાઃ સમારમ્ભાઃ સમ્યગારભ્યન્ત ઇતિ યજ્ઞાદયઃ। હુતમઘ્નૌ બ્રાહ્મણે વા દત્તમગ્નિહોત્રનિત્યશ્રાદ્ધાદિ। ત્યાગે ફલત્યાગનિમિત્તમ્। નિરાશીર્બન્ધના દ્વિજેતિ ઘ. ઝ.ટ. પાઠઃ॥ 12-187-13 મૈત્રં મિત્રભાવસ્તદેવાયનં પરં પ્રાપ્યં સ્થાનં તત્ર ગતિર્યસ્ય સઃ। સ્થાનમાત્માનમાતિષ્ઠેત્ આભિમુખ્યેન તિષ્ઠેત્। આત્મધ્યાનપરો ભવેદિત્યર્થઃ॥ 12-187-14 સઙ્ગેષુ મમેદમિતિ સઙ્ગહેતુષુ પુત્રદારાદિષુ॥ 12-187-17 નિર્વેદાદેવ નિર્વાણં ન કિંચિદપિ ઇતિ ઘ.ઝ. પાઠઃ। નિર્વાણાદેવ નિર્વાયાત્ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 188
॥ શ્રીઃ ॥
12.188. અધ્યાયઃ 188
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભૃગુણા ભરદ્વાજંપ્રતિ ધર્માધર્મયોઃ સુખદુઃખસાધનત્વે પ્રતિપાદિતે ઋષ્યાદીનાં સ્વર્ગાનપેક્ષણાદ્વ્યભિચારશઙ્કિના ભરદ્વાજેરતદાક્ષેપઃ॥ 1॥ ભૃગુણા મોક્ષસ્વરૂપનિરૂપણપૂર્વકં નિષ્કામકર્મણસ્તત્સાધનત્વમક્ષતમિતિ સ્વાભિપ્રાયાવિષ્કરણમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-188-0 (72456)
ભૃગુરુવાચ। 12-188-0x (5940)
સત્યં બ્રહ્મ તપઃ સત્યં સત્યં સૃજતિ ચ પ્રજાઃ।
સત્યેન ધાર્યતે લોકઃ સ્વર્ગં સત્યેન ગચ્છતિ॥ 12-188-1 (72457)
અનૃતં તમસો રૂપં તમસા નીયતે હ્યધઃ।
તમોગ્રસ્તા ન પશ્યન્તિ પ્રકાશં તમસાઽઽવૃતમ્॥ 12-188-2 (72458)
સ્વર્ગઃ પ્રકાશ ઇત્યાહુર્નરકં તમ એવ ચ।
સત્યાનૃતાત્તદુભયં પ્રાપ્યતે જગતીચરૈઃ॥ 12-188-3 (72459)
તત્ર ત્વેવંવિધા લોકે વૃત્તિઃ સત્યાનૃતે ભવેત્।
ધર્માધર્મૌ પ્રકાશશ્ચ તમો દુઃખં સુખં તથા॥ 12-188-4 (72460)
તત્ર યત્સત્યં સ ધર્મો યો ધર્મઃ સ પ્રકાશો યઃ પ્રકાશસ્તત્સુખમિતિ। તત્ર યદનૃતં સોઽધર્મો યોઽધર્મસ્તત્તમો યત્તમસ્તદ્દુઃખમિતિ॥ 12-188-5 (72461)
અત્રોચ્યતે। 12-188-6x (5941)
શારીરૈર્માનસૈર્દુઃખૈઃ સુખૈશ્ચાપ્યસુખોદયૈઃ।
લોકસૃષ્ટિં પ્રપશ્યન્તો ન મુહ્યન્તિ વિચક્ષણાઃ॥ 12-188-6 (72462)
તત્ર દુઃખવિમોક્ષાર્થં પ્રયતેત વિચક્ષણઃ।
સુખં હ્યનિત્યં ભૂતાનામિહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-188-7 (72463)
રાહુગ્રસ્તસ્ય સોમસ્ય યથા જ્યોત્સ્ના ન ભાસતે।
તથા તમોભિભૂતાનાં ભૂતાનાં ભ્રશ્યતે સુખમ્॥ 12-188-8 (72464)
તત્ખલુ દ્વિવિધં સુખમુચ્યતે શારીરં માનસં ચ। ઇહ ખલ્વમુષ્મિંશ્ચ લોકે સર્વારમ્ભપ્રવૃત્તયઃ સુખાર્થમભિધીયન્તે ન હ્યતઃ પરં ત્રિવર્ગફલં વિશિષ્ટતરમસ્તિ સ એષ કામ્યો ગુણવિશેષો ધર્માર્થગુણારમ્ભસ્તદ્ધેતુરસ્યોત્પત્તિઃ સુખપ્રયોજનાર્થ આરમ્ભઃ॥ 12-188-9 (72465)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-188-10x (5942)
યદેતદ્ભવતાઽભિહિતં સુખાનાં પરમાર્થસ્થિતિરિતિ તન્ન ગૃહ્ણીમો ન હ્યેષામૃષીણાં તપસિ સ્થિતાનામપ્રાપ્ય એવ કામ્યો ગુણવિશેષો ન ચૈનમભિલષન્તિ ચ તપસિ શ્રૂયતે ત્રિલોકેકૃદ્બ્રહ્મા પ્રભુરેકાકી તિષ્ઠતિ। બ્રહ્મચારી ન કામસુખેષ્વાત્માનમવદધાતિ। અપિચ ભગવાન્વિશ્વેશ્વર [ઉમાપતિઃ] કામમભિવર્તમાનમનઙ્ગત્વેન નાશમનયત્। તસ્માદ્બ્રૂમો ન તુ મહાત્મભિઃ પ્રતિગૃહીતોઽયમર્થો તત્વેષ તાવદ્વિશિષ્ટો ગુણગણ ઇતિ। નૈતદ્ભગવાન્પ્રત્યેતિ ભગવતોક્તં સુખાનાં પરમાર્થસ્થિતિરિતિ લોકપ્રવાદો હિ દ્વિવિધઃ ફલોદયઃ સુકૃતાત્સુખમવાપ્યતે દુષ્કૃતાદ્દુઃખમિતિ॥ 12-188-10 (72466)
ભૃગુરુવાચ। 12-188-11x (5943)
અત્રોચ્યતે। અનૃતાત્ખલુ તમઃ પ્રાદુર્ભૂતં તતસ્તમોગ્રસ્તા અધર્મમેવાનુવર્તન્તે ન ધર્મમ્। ક્રોધલોભમોહમદાદિભિરવચ્છન્ના ન ખલ્વસ્મિઁલ્લોકે નામુત્ર સુખમાપ્નુવન્તિ। વિવિધવ્યાધિવ્રણરુજોપતાપૈરવકીર્યન્તે। વધબન્ધનનિરોધપરિક્લેશાદિભિશ્ચ ક્ષુત્પિપાસાશ્રમકૃતૈરુપતાપૈરુપતપ્યન્તે। ચણ્ડવાતાત્યુષ્ણાતિશીતકૃતૈશ્ચ પ્રતિભયૈઃ શારીરૈર્દુઃખૈરુપતપ્યન્તે। બન્ધુધનવિનનાશવિપ્રયોગકૃતૈશ્ચ માનસૈઃ શોકૈરભિભૂયન્તે જરામૃત્યુકૃતૈશ્ચાન્યૈરિતિ॥ 12-188-11 (72467)
યદૈતૈઃ શારીરૈર્માનસૈર્દુઃખૈર્ન સ્પૃશ્યતે તત્સુખં વિદ્યાત્।
ન ચૈતે દોષાઃ સ્વર્ગે પ્રાદુર્ભવન્તિ તત્ર ખલુ ભવન્તિ॥ 12-188-12 (72468)
સુસુખઃ પવનઃ સ્વર્ગે ગન્ધશ્ચ સુરભિસ્તથા।
ક્ષુત્પિપાસાશ્રમો નાસ્તિ ન જરા ન ચ પાતકમ્॥ 12-188-13 (72469)
નિત્યમેવ સુખં સ્વર્ગે સુખં દુઃખમિહોભયમ્।
નરકે દુઃખમેવાહુઃ સુખં તુ પરમં પદમ્॥ 12-188-14 (72470)
પૃથિવી સર્વભૂતાનાં જનિત્રી તદ્વિધાઃ સ્ત્રિયઃ।
પુમાન્પ્રજાપતિસ્તત્ર શુક્રં તેજોમયં વિદુઃ॥ 12-188-15 (72471)
ઇત્યેતલ્લોકનિર્માણં બ્રહ્મણા વિહિતં પુરા।
પ્રજા વિપરિવર્ન્તતે સ્વૈઃ સ્વૈઃ કર્મભિરાવૃતાઃ॥ ॥ 12-188-16 (72472)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાશીત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 188॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-188-9 લોકે વસ્તુપ્રવૃત્તયઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-188-10 અનઙ્ગત્વેન શમમનયત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-188-11 ક્રોધલોભહિંસાનૃતાદિભિરિતિ ચણ્ડવાતાત્યુષ્ણેતિ ચ ઝ. પાઠઃ॥ 12-188-16 પ્રજાઃ સમનુવર્તન્તે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 189
॥ શ્રીઃ ॥
12.189. અધ્યાયઃ 189
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભૃગુણા ભરદ્વાજંપ્રતિ ચતુરાશ્રમધર્મનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-189-0 (72473)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-189-0x (5944)
દાનસ્ય કિં ફલં પ્રોક્તં ધર્મસ્ય ચરિતસ્ય ચ।
તપસશ્ચ સુતપ્તસ્ય સ્વાધ્યાયસ્ય હુતસ્ય વા॥ 12-189-1 (72474)
ભૃગુરુવાચ। 12-189-2x (5945)
હુતેન શામ્યતે પાપં સ્વાધ્યાયૈઃ શાન્તિરુત્તમા।
દાનેન ભોગ ઇત્યાહુસ્તપસા સર્વમાપ્નુયાત્॥ 12-189-2 (72475)
દાનં તુ દ્વિવિધં પ્રાહુઃ પરત્રાર્થમિહૈવ ચ।
સદ્ભ્યો યદ્દીયતે કિંચિત્તત્પરત્રોપતિષ્ઠતે॥ 12-189-3 (72476)
અસદ્ભ્યો દીયતે યત્તુ તદ્દાનમિહ ભુજ્યતે।
યાદૃશં દીયતે દાનં તાદૃશં ફલમુચ્યતે॥ 12-189-4 (72477)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-189-5x (5946)
કિં કસ્ય ધર્માચરણં કિં વા ધર્મસ્ય લક્ષણમ્।
ધર્મઃ કતિવિધો વાઽપિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-189-5 (72478)
ભૃગુરુવાચ। 12-189-6x (5947)
સ્વધર્માચરણે યુક્તા યે ભવન્તિ મનીષિણઃ।
તેષાં સ્વર્ગફલાવાપ્તિર્યોઽન્યથા સ વિમુહ્યતે॥ 12-189-6 (72479)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-189-7x (5948)
યદેતચ્ચાતુરાશ્રમ્યં બ્રહ્મર્ષિવિહિતં પુરા।
તસ્ય સ્વંસ્વં સમાચારં યથાવદ્વક્તુમર્હસિ॥ 12-189-7 (72480)
ભૃગુરુવાચ। 12-189-8x (5949)
પૂર્વમેવ ભગવતા બ્રહ્મણા લોકહિતમનુતિષ્ઠતા ધર્મસંરક્ષણાર્થમાશ્રમાશ્ચત્વારોઽભિનિર્દિષ્ટાઃ। તત્ર ગુરુકુલવાસમેવ પ્રથમમાશ્રમમુદાહરન્તિ। સમ્યગ્યત્ર શૌચસંસ્કારનિયમવ્રતવિનિયતાત્મા ઉભેસન્ધ્યે ભાસ્કરાગ્નિદૈવતાન્યુપસ્થાય વિહાય નિદ્રાલસ્યે ગુરોરભિવાદનનવેદાભ્યાસશ્રવણપવિત્રીકૃતાન્તરાત્મા [ત્રિષવણમુપસ્પૃશ્ય બ્રહ્મચર્યાગ્નિપરિચરણગુરુશુશ્રૂષાનિત્યભિક્ષ્યાદિસર્વનિવેદિતાન્તરાત્મા] ગુરુવચનિર્દેશાનુષ્ઠાનાપ્રતિકૂલો ગુરુપ્રસાદલબ્ધસ્વાધ્યાયતત્પરઃ સ્યાત્॥ 12-189-8 (72481)
ભવતિ ચાત્ર શ્લોકઃ। 12-188-9x (5950)
ગુરું યસ્તુ સમારાધ્ય દ્વિજો વેદમવાપ્નુયાત્।
તસ્ય સ્વર્ગફલાવાપ્તિઃ શુધ્યતે ચાસ્ય માનસમિતિ॥ 12-189-9 (72482)
ગાર્હસ્થ્યં ખલુ દ્વિતીયમાશ્રમં વદન્તિ। તસ્ય સમુદાચારલક્ષણં સર્વમનુવ્યાખ્યાસ્યામઃ। સમાવૃત્તાનાં સદાચારાણાં સહધર્મચર્યાફલાર્થિનાં ગૃહાશ્રમો વિધીયતે। ધર્માર્થકામાવાપ્ત્યર્થં ત્રિવર્ગસાધનમપેક્ષ્યાગર્હિતેન કર્મણા ધનાન્યાદાય સ્વાધ્યાયોપલબ્ધપ્રકર્ષેણ વા બ્રહ્મર્ષિનિર્મિતેન વા। હવ્યકવ્યનિયમાભ્યાં દૈવતપૂજાસમાધિપ્રસાદવિધ્યુપલબ્ધેન ધનેન ગૃહસ્થો ગાર્હસ્થ્યં વર્તયેત્। તદ્ધિ સર્વાશ્રમાણાં મૂલમુદાહરન્તિ। ગુરુકુલનિવાસિનઃ પરિવ્રાજકા યે ચાન્યે સંકલ્પિતવ્રતનિયમધર્માનુષ્ઠાયિનસ્તેપામષ્યત એવ ભિક્ષાબલિસંવિભાગાઃ પ્રવર્તન્તે॥ 12-189-10 (72483)
વાનપ્રસ્થાનાં ચ દ્રવ્યોપસ્કાર ઇતિ પ્રાયશઃ ખલ્વેતે સાધવઃ સાધુપથ્યાશિનઃ સ્વાધ્યાયપ્રસઙ્ગિનસ્તીર્થાભિગમનદેશદર્શનાર્થં પૃથિવીં પર્યટન્તિ તેષાં પ્રત્યુત્થાનાભિગમનાભિવાદનાનસૂયવાક્પ્રદાનસુખશક્ત્યાસનસુખશયનાભ્યવહારસત્ક્રિયાચેતિ॥ 12-189-11 (72484)
ભવતિ ચાત્ર શ્લોકઃ। 12-189-12x (5951)
અતિથિર્યસ્ય ભગ્નાશો ગૃહાત્પ્રતિનિવર્તતે।
સ તસ્ય દુષ્કૃતં દત્ત્વા પુણ્યમાદાય ગચ્છતિ॥ 12-189-12 (72485)
અપિ ચાત્ર યજ્ઞક્રિયાભિર્દેવતાઃ પ્રીયન્તે નિવાપેન પિતરો વેદવિદ્યાભ્યાસશ્રવણધારણેન ઋષય અપત્યોત્પાદનેન પ્રજાપતિરિતિ॥ 12-189-13 (72486)
શ્લોકૌ ચાત્ર ભવતઃ। 12-189-14x (5952)
વત્સલાઃ સર્વભૂતાનાં વાચ્યાઃ શ્રોત્રસુખા ગિરઃ।
પરિવાદાપવાદૌ ચ પારુષ્યં ચાત્ર ગર્હિતમ્॥ 12-189-14 (72487)
અવજ્ઞાનમહંકારો દમ્ભશ્ચૈવ વિગર્હિતઃ।
અહિંસા સત્યમક્રોધઃ સર્વાશ્રમગતં તપઃ॥ 12-189-15 (72488)
અપિ ચાત્ર માલ્યાભરણવસ્ત્રાભ્યઙ્ગનિત્યોપભોગનૃત્તગીતવાદિત્રશ્રુતિસુખનયનાભિરામદર્શનાનાં પ્રાપ્તિર્ભક્ષ્યભોજ્યલેહ્યપેયચોષ્યાણામભ્યવહાર્યાણાં વિવિધાનામુપભોગઃ સ્વવિહારસંતોષઃ કામસુખાવાપ્તિરિતિ॥ 12-189-16 (72489)
શ્લોકૌ ચાત્ર ભવતઃ। 12-189-17x (5953)
ત્રિવર્ગગુણનિર્વૃત્તિર્યસ્ય નિત્યં ગૃહાશ્રમે।
સ સુખાન્યનુભૂયેહ શિષ્ટાનાં ગતિમાપ્નુયાત્॥ 12-189-17 (72490)
ઉઞ્છવૃત્તિર્ગૃહસ્થો યઃ સ્વધર્માચરણે રતઃ।
ત્યક્તકામસુખારમ્ભઃ સ્વર્ગસ્તસ્ય ન દુર્લભઃ॥ ॥ 12-189-18 (72491)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 189॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-189-2 શાન્તિરુપરતિઃ॥ 12-189-7 ચતુર્ણામાશ્રમાણાં ધર્મશ્ચાતુરાશ્રમ્યમ્॥ 12-189-9 સિધ્યતે ચાસ્ય માનસં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-189-10 સમાવૃત્તાનાં સમાપિતગુરુકુલવાસાનાં સ્નાતકાનામ્। સહોભૌ ચરતાં ધર્મમિતિ દંપત્યોઃ સહાધિકારિકં ધર્મં તચ્ચર્યાફલં પુત્રજન્મ॥ 12-189-11 દ્રવ્યોપસ્કારો ધનવર્જનમ્। સુખશક્ત્યા સુખવત્યા શક્ત્યા ન તુ દેહપીડયા। સત્ક્રિયા ચ કર્તવ્યેતિ શેષઃ॥ 12-189-13 નિવાપને પિતૃતર્પણેન॥ 12-189-14 વાત્સલ્યાત્સર્બભૂતેભ્યઃ ઇતિ પરિતાપોપતાપશ્ચેતિ ચ. ઝ. પાઠઃ॥ 12-189-18 ઉઞ્છઃ કણશ આદાનં તેન વૃત્તિર્જીવનમસ્ય। કામસુખમારમ્ભાશ્ચેતિદ્વન્દ્વઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 190
॥ શ્રીઃ ॥
12.190. અધ્યાયઃ 190
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભૃગુણા ભરદ્વાજંપ્રતિ વાનપ્રસ્થયત્યાશ્રમયોર્લક્ષણકથનમ્॥ 1॥ તથા હિમવદુત્તરલોકસ્ય સ્વર્ગતુલ્યત્વપ્રતિપાદનપૂર્વકં સુકૃંતિપ્રાપ્યત્વકથનં ચ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-190-0 (72523)
ભૃગુરુવાચ। 12-190-0x (5955)
વાનપ્રસ્થાઃ ખલ્વૃષિધર્મમનુવર્તન્તે પુણ્યાનિ તીર્થાનિ નદીપ્રસ્રવણાન્યુચરન્તિ સુવિભક્તેષ્યરણ્યેષુ મૃગમહિષવરાહશાર્દૂલસૃમરગજાકીર્ણેષુ તપસ્યન્તોઽનુસંચરન્તિ ત્યક્તગ્રામ્યવસ્ત્રાભ્યવહારોપભોગા વન્યૌષધિફલમૂલપર્ણપરિમિતવિચિત્રનિયતાહારાઃ સ્થાનાસનિનો ભૂમિપાષાણસિકતાશર્કરાવાલુકાભસ્મશાયિનઃ કાશકુશચર્મવલ્કલસંવૃતાઙ્ગાઃ કેશશ્મશ્રુનખરોમધારિણો નિયતકાલોપસ્પર્શના અસ્કન્નકાલબહિહોમાનુષ્ઠાયિનઃ સમિત્કુશકુસુમાપહારાર્ચનસંમાર્જનહોમાન્તલબ્ધવિશ્રયાઃ શીતોષ્ણ [વર્ષ]પવનવિનિષ્ટપ્તવિભિન્નસર્વત્વચો વિવિધનિયમયોગચર્યાનુષ્ઠાનહૃત [પરિશુષ્ક] માંસશોણિતત્વગસ્થિભૂતા ધૃતિપરાઃ સત્વયોગાચ્છરીરાણ્યુદ્વહન્તિ॥ 12-190-1 (72524)
ભવતિ ચાત્ર શ્લોકઃ। 12-190-2x (5956)
યશ્ચૈતાં નિયતશ્ચર્યાં બ્રહ્મર્ષિવિહિતાં ચરેત્।
સ દહેદગ્નિવદ્દોષાઞ્જયેલ્લોકાંશ્ચ દુર્જયાન્॥ 12-190-2 (72525)
પરિવ્રાજકાનાં પુનરાચારઃ। તદ્યથા વિમુચ્યધનકલત્રપરિબર્હણં સઙ્ગેષ્વાત્મનઃ સ્નેહપાશાનવધૂય પરિવ્રજન્તિ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનાસ્ત્રિવર્ગપ્રવૃત્તેષ્વારમ્ભેષ્વસક્તબુદ્ધયોઽરિમિત્રોદાસીનાનાં તુલ્યદર્શનાઃ સ્થાવરજઙ્ગમાનાં જરાયુજાણ્ડજસ્વેદજોદ્ભિજ્જાનાં ભૂતાનાં વાઙ્ભનઃ કર્મભિરભિદ્રોહિણોઽનિકેતાઃ પર્વતપુલિનવૃક્ષમૂલદેવતાયતનાન્યનનુચરન્તો વાસાર્થમુપેયુર્નગરં ગ્રામં વા નગરે પઞ્ચરાત્રિકા ગ્રામે ચૈકરાત્રિકાઃ પ્રવિશ્ચ ચ પ્રાણધારણાર્થં દ્વિજાતીનાં ભવનાન્યસંકીર્ણકર્મણામુપતિષ્ઠેયુઃ પાત્રપતિતાઽયાચિતભૈક્ષ્યાઃ કામક્રોધદર્પલોભમોહકાર્પણ્યદમ્ભપરિવાદાભિમાનહિંસાનિવૃત્તા ઇતિ॥ 12-190-3 (72526)
ભવન્તિ ચાત્ર શ્લોકાઃ। 12-190-4x (5957)
અભયં સર્વભૂતેભ્યો દત્ત્વા યશ્ચરતે મુનિઃ।
ન તસ્ય સર્વભૂતેભ્યો ભયમુત્પદ્યતે ક્વચિત્॥ 12-190-4 (72527)
કૃત્વાઽગ્નિહોત્રં સ્વશરીરસંસ્થં
શારીરમગ્નિં સ્વમુખે જુહોતિ।
યો ભૈક્ષચર્યોપગતૈર્હવિર્ભિ
શ્ચિતાગ્નિના પ્રાપ્ય સ યાતિ લોકા॥ 12-190-5 (72528)
મોક્ષાશ્રમં યઃ કુરુતે યથોક્તં
શુચિઃ સુસંકલ્પિતબુદ્ધિયુક્તઃ।
અનિન્ધનં જ્યોતિરિવ પ્રશાન્તં
સ બ્રહ્મલોકં શ્રયતે દ્વિજાતિઃ॥ 12-190-6 (72529)
ભરદ્વાજ ઉવાચ। 12-190-7x (5958)
અસ્માલ્લોકાત્પરો લોકઃ શ્રૂયતે નોપલભ્યતે।
તમહં જ્ઞાતુમિચ્છામિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-190-7 (72530)
ભૃગુરુવાચ। 12-190-8x (5959)
ઉત્તરે હિમવત્પાર્શ્વે પુણ્યે સર્વગુણાન્વિતે।
પુણ્યઃ ક્ષેમ્યશ્ચ કામ્યશ્ચ સ પરો લોક ઉચ્યતે॥ 12-190-8 (72531)
તત્ર હ્યપાપકર્માણઃ શુચયોઽત્યન્તનિર્મલાઃ।
લોભમોહપરિત્યક્તા માનવા નિરુપદ્રવાઃ॥ 12-190-9 (72532)
સ સ્વર્ગસદૃશો લોકસ્તત્ર હ્યુક્તાઃ શુભા ગુણાઃ।
નાત્ર મૃત્યુઃ પ્રભવતિ સ્પૃશન્તિ વ્યાધયો ન ચ॥ 12-190-10 (72533)
ન લોભઃ પરદારેષુ સ્વદારનિરતો જનઃ।
ન ચાન્યોન્યવધસ્તત્ર દ્રવ્યેષુ ચ ન વિસ્મયઃ॥ 12-190-11 (72534)
પરોક્ષધર્મો નૈવાસ્તિ સંદેહો નાપિ જાયતે।
કૃતસ્ય તુ ફલં વ્યક્તં પ્રત્યક્ષમુપલભ્યતે॥ 12-190-12 (72535)
યાનાસનાશનોપેતાઃ પ્રાસાદભવનાશ્રયાઃ।
સર્વકામૈર્વૃતાઃ કેચિદ્ધેમાભરણભૂષિતાઃ॥ 12-190-13 (72536)
પ્રાણધારણમાત્રં તુ કેષાંચિદુપલભ્યતે।
શ્રમેણ મહતા કેચિત્કુર્વન્તિ પ્રાણધારણમ્॥ 12-190-14 (72537)
ઇહ ધર્મપરાઃ કેચિત્કેચિન્નૈકૃતિકા નરાઃ।
સુખિતાઃ દુઃખિતાઃ કેચિન્નિર્ધના ધનિનોઽપરે॥ 12-190-15 (72538)
ઇહ શ્રમો ભયં મોહઃ ક્ષુધા નિદ્રા ચ જાયતે।
લોભશ્ચાર્થકૃતો નૄણાં યેન મુહ્યન્ત્યપણ્ડિતાઃ॥ 12-190-16 (72539)
ઇહ અર્તા બહુવિધા ધર્માધર્મસ્ય કર્મણઃ।
યસ્તદ્વેદોભયં પ્રાજ્ઞઃ પાપ્મના ન સ લિપ્યતે॥ 12-190-17 (72540)
સોપધં કૃતિઃ સ્તેયં પરિવાદો હ્યસૂયિતા।
પરોપઘાતો હિંસા ચ પૈશુન્યમનૃતં તથા॥ 12-190-18 (72541)
એતાનિ સેવતે યસ્તુ તપસ્તસ્ય મિતાયતે।
યસ્ત્વેતાન્નાચરેદ્વિદ્વાંસ્તપસ્તસ્ય પ્રવર્ધતે॥ 12-190-19 (72542)
ઇહ ચિન્તા બહુવિધા ધર્માધર્મસ્ય કર્મણઃ।
કર્મભૂમિરિયં લોકે ઇહ કૃત્વા શુભાશુભમ્।
શુભૈઃ શુભમવાપ્નોતિ કર્તાઽશુભમથાન્યથા॥ 12-190-20 (72543)
ઇહ પ્રજાપતિઃ પૂર્વં દેવાઃ સર્ષિગણાસ્તથા।
ઇષ્ટેન તપસા પૂતા બ્રહ્મલોકમુપાશ્રિતાઃ॥ 12-190-21 (72544)
ઉત્તરઃ પૃથિવીભાગઃ સર્વપુણ્યતમઃ શુભઃ।
ઇહત્યાસ્તત્ર જાયન્તે યે વૈ પુણ્યકૃતો જનાઃ॥ 12-190-22 (72545)
અસત્કર્માણિ કુર્વાણાસ્તિર્યગ્યોનિષુ ચાપરે।
ક્ષીણાયુષસ્તથા ચાન્યે નશ્યન્તિ પૃથિવીતલે॥ 12-190-23 (72546)
અન્યોન્યભક્ષણાસક્તા લોભમોહસમન્વિતાઃ।
ઇહૈવ પરિવર્ન્તતે ન તે યાન્ત્યુત્તરાં દિશમ્॥ 12-190-24 (72547)
યે ગુરૂન્પર્યુપાસન્તે નિયતા બ્રહ્મચારિણઃ।
પન્થાનં સર્વલોકાનાં તે જાનન્તિ મનીષિણઃ॥ 12-190-25 (72548)
ઇત્યુક્તોઽયં મયા ધર્મઃ સંક્ષેપાદ્બ્રહ્મનિર્મિતઃ।
ધર્માધર્મૌ હિ લોકસ્ય યો વૈ વેત્તિ સ બુદ્ધિમાન્॥ 12-190-26 (72549)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-190-27x (5960)
ઇત્યુક્તો ભૃગુણા રાજન્ભરદ્વાજઃ પ્રતાપવાન્।
ભૃગું પરમધર્માત્મા વિસ્મિતઃ પ્રત્યપૂજયત્॥ 12-190-27 (72550)
એષ તે પ્રભવો રાજઞ્જગતઃ સંપ્રકીર્તિતઃ।
નિખિલેન મહાપ્રાજ્ઞ કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-190-28 (72551)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 190॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-190-1 સુવિવિક્તેષ્વરણ્યેષુ ઇતિ ઝ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-190-3 પરિબર્હણં શઠ્યાદિભોગસામગ્રી। પરિવ્રાજકાનાં પુનરાચારં પ્રવદામઃ ઇતિ ડ. થ.પાઠઃ। સઙ્ગેષ્વાત્માનમવધૂય સ્નેહપાશાન્પરિત્યજન્તિ। ઇતિ ટ. પાઠઃ। અસઙ્કીર્ણસ્થાનાન્યુપતિષ્ઠેયુરિતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-190-5 વિપ્રસ્તુ ભૈક્ષ્યોષ્ણાતૈર્હવિર્ભિશ્ચિતાગ્નિનાં સ વ્રજતે હિ લોકમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-190-6 સુસઙ્કલ્પિતમુક્તબુદ્ધિઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-190-10 સ સ્વર્ગસદૃશો દેશ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। કાલે મૃત્યુઃ ઇતિ ધ. ઝ.પાઠઃ॥ 12-190-12 પરોક્ષધર્મઃ પરોક્ષફલો ધર્મઃ। પરો હ્યધર્મો નેવાસ્તીતિ ઝ. પાઠઃ। કૃતસ્ય તુ ફલં તત્ર ઇતિ ધ. ઝ. પાઠઃ॥ 12-190-16 ક્ષુધા તીવ્રા ચ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-190-17 વાર્તાઃ કુશલાઃ॥ 12-190-18 સોપધં સદમ્ભમ્॥ 12-190-19 તપો યોગજધર્મઃ। તપસ્તસ્ય પ્રહીયતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-190-20 ચિન્તા વિચારઃ॥ 12-190-21 બ્રહ્મલોકં હિમવત્પાર્શ્વમ્॥ 12-190-23 યદિ સત્કારમૃચ્છન્તિ ઇતિ ધ. ઝ. પાઠઃ॥ 12-190-24 ઉત્તરાં દિશં હિમવત્પાર્શ્વમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 191
॥ શ્રીઃ ॥
12.191. અધ્યાયઃ 191
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સદાચારનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-191-0 (72552)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-191-0x (5961)
આચારસ્ય વિધિં તાત પ્રોચ્યમાનં ત્વયાઽનઘ।
શ્રોતુમિચ્છામિ ધર્મજ્ઞ સર્વજ્ઞો હ્યસિ મે મતઃ॥ 12-191-1 (72553)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-191-2x (5962)
દુરાચારા દુર્વિચેષ્ટા દુષ્પ્રજ્ઞાઃ પ્રિયસાહસાઃ।
અસન્તસ્ત્વભિવિખ્યાતાઃ સન્તશ્ચાચારલક્ષણાઃ॥ 12-191-2 (72554)
પુરીષં યદિ વા મૂત્રં યે ન કુવન્તિ માનવાઃ।
રાજમાર્ગે ગવાં મધ્યે ધાન્યમધ્યે શિવાલયે।
અગ્ન્યગારે તથા તીરે યે ન કુર્વન્તિ તે શુભાઃ॥ 12-191-3 (72555)
શૌચમાવશ્યકં કૃત્વા દેવતાનાં ચ તર્પણમ્।
ધર્મમાહુર્મનુષ્યાણામુપસ્પૃશ્ય નદીં તરેત્॥ 12-191-4 (72556)
સૂર્યં સદોપતિષ્ઠેન ન સ્વપેદ્ભાસ્કરોદયે।
સાયંપ્રાતર્જપેત્સન્ધ્યાં તિષ્ઠન્પૂર્વાં તથેતરામ્॥ 12-191-5 (72557)
પઞ્ચાર્દ્રો ભોજનં ભુઞ્જ્યાત્પ્રાદ્ભુખો મૌનમાસ્થિતઃ।
ન નિન્દ્યાદન્નભક્ષ્યાંશ્ચ સ્વાદુસ્વાદુ ચ ભક્ષયેત્॥ 12-191-6 (72558)
નાર્દ્રપાણિઃ સમુત્તિષ્ઠેન્નાર્દ્રપાદઃ સ્વપેન્નિશિ।
દેવર્ષિર્નારદઃ પ્રાહ એતદાચારલક્ષણમ્॥ 12-191-7 (72559)
શોચિષ્કેશમનડ્વાહં દેવગોષ્ઠં ચતુષ્પથમ્।
બ્રાહ્મણં ધાર્મિકં ચૈવ નિત્યં કુર્યાત્પ્રદક્ષિણમ્॥ 12-191-8 (72560)
અતિથીનાં ચ સર્વેષાં પ્રેષ્યાણાં સ્વજનસ્ય ચ।
સામાત્યં ભોજનં ભૃત્યૈઃ પુરુષસ્ય પ્રશસ્યતે॥ 12-191-9 (72561)
સાયંપ્રાતર્મનુષ્યાણામશનં વેદનિર્મિતમ્।
નાન્તરા ભોજનં દૃષ્ટમુપવાસી તથા ભવેત્॥ 12-191-10 (72562)
હોમકાલે તથ્ના જુહ્વન્નૃતુકાલે તથા વ્રજન્।
અનન્યસ્ત્રીજનઃ પ્રાજ્ઞો બ્રહ્મચારી તથા ભવેત્॥ 12-191-11 (72563)
અમૃતં બ્રાહ્મણોચ્છિષ્ટં જનન્યા હૃદયં કૃતમ્।
તજ્જનાઃ પર્યુપાસન્તે સત્યં સન્તઃ સમાસતે॥ 12-191-12 (72564)
લોષ્ટમદીં તૃણચ્છેદી નખખાદી તુ યો નરઃ।
નિત્યોચ્છિષ્ટઃ સંકસુકો નેહાયુર્વિન્દતે મહત્॥ 12-191-13 (72565)
યજુષા સંસ્કૃતં માંસં નિવૃત્તો માંસભક્ષણાત્।
ભક્ષયેન્ન વૃથામાંસં પૃષ્ઠમાંસં ચ વર્જયેત્॥ 12-191-14 (72566)
સ્વદેશે પરદેશે વા અતિર્થિ નોપવાસયેત્।
કામ્યકર્મફલં લબ્ધ્વા ગુરૂણામુપપાદયેત્॥ 12-191-15 (72567)
ગુરૂણામાસનં દેયં કર્તવ્યં ચાભિવાદનમ્।
ગુરૂનભ્યર્ચ્ય યુજ્યેત આયુષા યશસા શ્રિયા॥ 12-191-16 (72568)
નેક્ષેતાદિત્યમુદ્યન્તં ન ચ નગ્નાં પરસ્ત્રિયમ્।
મૈથુનં સતતં ધર્મ્યં ગુહ્યે ચૈવ સમાચરેત્॥ 12-191-17 (72569)
તીર્થાનાં હૃદયં તીર્થં શુચીનાં હૃદયં શુચિઃ।
સર્વમાર્યકૃતં ધર્મ્યં વાલસંસ્પર્શનાનિ ચ॥ 12-191-18 (72570)
દર્શનેદર્શને નિત્યં સુખપ્રશ્નમુદાહરેત્।
સાયં પ્રાતશ્ચ વિપ્રાણાં પ્રદિષ્ટમભિવાદનમ્॥ 12-191-19 (72571)
દેવગોષ્ઠે ગવાં મધ્યે બ્રાહ્મણાનાં ક્રિયાપથે।
સ્વાધ્યાયે ભોજને ચૈવ દક્ષિણં પાણિમુદ્ધરેત્॥ 12-191-20 (72572)
સાયં પ્રાતશ્ચ વિપ્રાણાં પૂજનં ચ યથાવિધિ।
પણ્યાનાં શોભતે પણ્યં કૃષીણામૃદ્ધ્યતાં કૃષિઃ।
બહુકારં ચ સસ્યાનાં વાહ્યે વાહો ગવાં તથા॥ 12-191-21 (72573)
સંપન્નં ભોજને નિત્યં પાનીયે તર્પણં તથા।
સુશૃતં પાયસે બ્રૂયાદ્યવાગ્વાં કૃસરે તથા॥ 12-191-22 (72574)
શ્મશ્રુકર્મણિ સંપ્રાપ્તે ક્ષુતે સ્નાનેઽથ ભોજને।
વ્યાધિતાનાં ચ સર્વેષામાયુષ્મમભિનન્દનમ્॥ 12-191-23 (72575)
પ્રત્યાદિત્યં ન મેહેત ન પશ્યેદાત્મનઃ શકૃત્।
સુતૈઃ સ્ત્રિયા ચ શયનં સહ ભોજ્યં ચ વર્જયેત્॥ 12-191-24 (72576)
ત્વંકારં નામધેયં ચ જ્યેષ્ઠાનાં પરિવર્જયેત્।
અવરાણાં સમાનાનામુભયં નૈવ દુષ્યતિ॥ 12-191-25 (72577)
હૃદયં પાપવૃત્તાનાં પાપમાખ્યાતિ વૈકૃતમ્।
જ્ઞાનપૂર્વં વિનશ્યન્તિ ગૂહમાના મહાજને॥ 12-191-26 (72578)
જ્ઞાનપૂર્વકૃતં પાપં છાદયન્ત્યબહુશ્રુતાઃ।
નૈનં મનુષ્યાઃ પશ્યન્તિ પશ્યન્ત્યેવ દિવૌકસઃ॥ 12-191-27 (72579)
પાપેનાપિહિતં પાપં પાપમેવાનુવર્તતે।
ધર્મેણાપિહિતો ધર્મો ધર્મમેવાનુવર્તતે।
ધાર્મિકેણ કૃતો ધર્મો ધર્મમેવાનુવર્તતે॥ 12-191-28 (72580)
પાપં કૃતં ન સ્મરતીહ મૂઢો
વિવર્તમાનસ્ય તદેતિ કર્તુઃ।
રાહુર્યથા ચન્દ્રમુપૈતિ ચાપિ
તથાઽબુધં પાપમુપૈતિ કર્મ॥ 12-191-29 (72581)
આશયા સંચિતં દ્રવ્યં દુઃખેનૈવોપભુજ્યતે।
તદ્બુધા ન પ્રશંસન્તિ મરણં ન પ્રતીક્ષતે॥ 12-191-30 (72582)
માનસં સર્વભૂતાનાં ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ।
તસ્માત્સર્વેષુ ભૂતેષુ મનસા શિવમાચરેત્॥ 12-191-31 (72583)
એક એવ ચરેદ્ધર્મં નાસ્તિ ધર્મે સહાયતા।
કેવલં વિધિમાસાદ્ય સહાયઃ કિં કરિષ્યતિ॥ 12-191-32 (72584)
ધર્મો યોનિર્મનુષ્યાણાં દેવાનામમૃતં દિવિ।
પ્રેત્યભાવે સુખં ધર્માચ્ન્છશ્વત્તૈરુપભુજ્યતે॥ ॥ 12-191-33 (72585)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 191॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-191-2 આચારો લક્ષણં જ્ઞાપકં યેષામ્॥ 12-191-4 શૌચં કૃત્વા ઉપસ્પૃશ્ય આચમ્ય નદીં તરેદવગાહેત્। તતસ્તર્પણમિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-191-5 જપેત્સાવિત્રીમ્। સન્ધ્યામુપલક્ષ્ય તિષ્ઠન્નુપતિષ્ઠેત॥ 12-191-6 પાદૌ પાણી સુખં ચેતિ પઞ્ચ આર્દ્રાણિ યસ્ય। ભોજનમન્નમ્॥ 12-191-8 શુચિંદેશમનડ્વાહં ઇતિ ધાર્મિકં ચૈત્યં ઇતિ ચ ઝ. પાઠઃ॥ 12-191-9 સામાન્યં સાધારણમ્। પાકભેદં ન કુર્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-191-10 તથા કુર્વન્ યથાકાલભોજી ઉપવાસફલં લભેતેત્યર્થઃ॥ 12-191-12 બ્રાહ્મણભુક્તાવશિષ્ટં માતુર્હૃદયમિવ હિતકરં કૃતં ધાત્રા તદ્યે ઉપાસતે તે સત્યં બ્રહ્મ સમાસતે આસાદયન્તિ॥ 12-191-13 સંકસુકઃ કામલોભાદિવશઃ॥ 12-191-14 વૃથામાંસમસંસ્કૃતમાંસમ્॥ 12-191-17 ધર્મ્યં ઋતુકાલિકમ્। ગુહ્યે રહસિ॥ 12-191-18 હૃદયં રહસ્યમ્। તીર્થં ગુરુઃ। શુચિરગ્નિઃ। આર્યકૃતં શિષ્ટાચરિતમ્। વાલં ગોપુચ્છમ્। સર્વમાર્યકૃતં ચૌક્ષ્યમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-191-19 પ્રદિષ્ટં કર્તવ્યત્વેનોપદિષ્ટમ્॥ 12-191-20 દક્ષિણં પાણિમુદ્ધરેત્ યજ્ઞોપવીતી ભવેત્॥ 12-191-21 વિપ્રાણાં પૂજનમેવોત્તમં પણ્યમુત્તમા કૃષિશ્ચ તદ્વત્ દૃષ્ટફલમિત્યર્થઃ। સસ્યાનાં ધાન્યાનાં બહુકારં બહુલીકરણં ચ તદેવ ગવામિન્દ્રિયાણાં વાહ્યે પ્રાપ્યે। વાહપ્રાપણમ્। દિવ્યસ્ત્ર્યન્નપાનાદીષ્ટપ્રાપ્તિરપિ વિપ્રાણાં પૂજનમેવ પણ્યાદિવદેષ્ટવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-191-22 પૂજનપ્રકારમાહ સંપન્નમિતિ। ભોજને દીયમાને સંપન્નમિતિ બ્રૂયાદ્દાતા। સુસંપન્નમિતિ પ્રતિગ્રહીતા। એવમુત્તરત્ર॥ 12-191-23 સંપ્રાપ્તે કૃતે સતિ। વિપ્રાણામભિનન્દનં વન્દનાદિના સંતોષણં કાર્યમિતિ શેષઃ॥ 12-191-24 પ્રત્યાદિત્યમાદિત્યાભિમુખો ન મેહેત ન મૂત્રમુત્સૃજેત્। શકૃત્પુરીષમ્। પુ્તરૈસ્ત્રિયા ચ સુહૃદા સહ ભુક્તં ચ વર્જયેત્ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-191-26 વૈકૃતં નેત્રાદિવિકારઃ। પાપં હૃદયમાખ્યાતિ ગૂહમાનાઃ પાપમ્॥ 12-191-28 પાપં પાપિમ્। પાપં પ્રકાશનીયં ધર્મસ્તુ ગોપનીય ઇત્યર્થઃ॥ 12-191-30 મરણં કર્તૃ॥ 12-191-31 માનસં મનોનિર્વર્ત્યમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 192
॥ શ્રીઃ ॥
12.192. અધ્યાયઃ 192
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યધ્યાત્મનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-192-0 (72586)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-192-0x (5963)
અધ્યાત્મં નામ યદિદં પુરુષસ્યેહ ચિન્ત્યતે।
યદધ્યાત્મં યથા ચૈતત્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-192-1 (72587)
કુતઃ સૃષ્ટમિદં સર્વં બ્રહ્મન્સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
પ્રલયે ચ કમભ્યેતિ તન્મે વક્તુમિહાર્હસિ॥ 12-192-2 (72588)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-192-3x (5964)
અધ્યાત્મમિતિ માં પાર્થ યદેતદનુપૃચ્છસિ।
તદ્વ્યાખ્યાસ્યામિ તે તાત શ્રેયસ્કરતમં શુભમ્॥ 12-192-3 (72589)
[સૃષ્ટિપ્રલયસંયુક્તમાચાર્યૈઃ પરિદર્શિતમ્।]
યજ્જ્ઞાત્વા પુરુષો લેકે પ્રીતિં સૌખ્યં ચ વિન્દતિ।
ફલલાભશ્ચ તસ્ય સ્યાત્સર્વભૂતહિતં ચ તત્॥ 12-192-4 (72590)
`આત્માનમમલં રાજન્નાવૃત્યૈવં વ્યવસ્થિતમ્।
તસ્મિન્પ્રકાશતે નિત્યં તમઃ સોમો યથૈવ તત્॥ 12-192-5 (72591)
તદ્વિદ્વાન્નષ્ટયાપ્મૈષ બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે।
અણ્ડાવરણભૂતાનાં પર્યન્તં હિ યથા તમઃ॥' 12-192-6 (72592)
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્।
મહાભૂતાનિ ભૂતાનાં સર્વેષાં પ્રભવાપ્યયૌ॥ 12-192-7 (72593)
યતઃ સૃષ્ટાનિ તત્રૈવ તાનિ યાન્તિ પુનઃપુનઃ।
મહાભૂતાનિ ભૂતેભ્યઃ સાગરસ્યોર્મયો યથા॥ 12-192-8 (72594)
પ્રસાર્ય ચ યથાઙ્ગાનિ કૂર્મઃ સંહરતે પુનઃ।
તદ્વદ્ભૂતાનિ ભૂતાત્મા સૃષ્ટ્વા સંહરતે પુનઃ॥ 12-192-9 (72595)
`સ તેષાં ગુણસંઘાતઃ શરીરે ભરતર્ષભ।
સતતં પ્રવિલીયન્તે ગુણાસ્તે પ્રભવન્તિ ચ॥ 12-192-10 (72596)
યદ્વિના નૈવ શૃણુતે ન પશ્યતિ ન દીપ્યતે।
યદધીનં યતસ્તસ્માદધ્યાત્મમિતિ કથ્યતે॥ 12-192-11 (72597)
જ્ઞાનં તદેકરૂપાખ્યં નાનાપ્રજ્ઞાન્વિતં તદા।
ન તેવાચાઽનુરૂપં સ્યાદ્યયા રાસવિવર્જિતમ્॥ 12-192-12 (72598)
આકાશાત્ખલુ યાજ્યેષુ ભવન્તિ સુમહાગુણાઃ।
ઇતિ તન્મયમેવૈતત્સર્વં સ્થાવરજઙ્ગમમ્। 12-192-13 (72599)
પ્રલયે ચ તમભ્યેતિ તસ્માદુત્સૃજ્યતે પુનઃ।
મહાભૂતેષુ ભૂતાત્મા સૃષ્ટ્વા સંહરતે પુનઃ॥' 12-192-14 (72600)
મહાભૂતાનિ પઞ્ચૈવ સર્વભૂતેષુ ભૂતકૃત્।
અકરોત્તેષુ વૈષમ્ય તત્તુ જીવો ન પશ્યતિ॥ 12-192-15 (72601)
શબ્દઃ શ્રોત્રં તથા ખાનિ ત્રયમાકાશસંભવમ્।
વાયોઃ સ્પર્શસ્તથા ચેષ્ટા ત્વક્ચૈવ ત્રિતયં સ્મૃતમ્॥ 12-192-16 (72602)
રૂપં ચક્ષુસ્તથા પાકસ્ત્રિવિધં તેજ ઉચ્યતે।
રસઃ ક્લેદશ્ચ જિહ્વા ચ ત્રયો જલગુણાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-192-17 (72603)
ઘ્રેયં ઘ્રાણં શરીરં ચ એતે ભૂમિગુણાસ્ત્રયઃ।
મહાભૂતાનિ પઞ્ચૈવ ષષ્ઠં ચ મન ઉચ્યતે॥ 12-192-18 (72604)
ઇન્દ્રિયાણિ મનશ્ચૈવ વિજ્ઞાનાન્યસ્ય ભારત।
સપ્તમી બુદ્ધિરિત્યાહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞઃ પુનરષ્ટમઃ॥ 12-192-19 (72605)
ચક્ષુરાલોચનાયૈવ સંશયં કુરુતે મનઃ।
બુદ્ધિરધ્યવસાનાય ક્ષેત્રજ્ઞઃ સાક્ષિવત્સ્થિતઃ॥ 12-192-20 (72606)
`ચિચ્છક્ત્યાધિષ્ઠિતા બુદ્ધિશ્ચેતનેત્યભિવિશ્રુતા।
ચેતનાનન્તરો જીવસ્તદા વેત્તિ ચ લક્ષ્યતે॥ 12-192-21 (72607)
નોત્સૃજન્વિસૃજંશ્ચૈવ શરીરં દૃશ્યતે તમઃ।
તસ્મિંશ્ચેતોપલબ્ધિઃ સ્યાત્તમો વા સારયન્ત્યુત॥ 12-192-22 (72608)
ઊર્ધ્વં પાદતલાભ્યાં યદર્વાક્ચોર્ધ્વં ચ પશ્યતિ।
એતેન સર્વમેવેદં બિદ્ધ્યભિવ્યાપ્તમન્તરમ્॥ 12-192-23 (72609)
પુરુષૈરિન્દ્રિયાણીહ વિજેતવ્યાનિ કૃત્સ્નશઃ।
તમો રજશ્ચ સત્વં ચ તેઽપિ ભાવાસ્તદાશ્રિતાઃ॥ 12-192-24 (72610)
એતાં બુદ્ધ્વા નરો બુદ્ધ્યા ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્।
સમવેક્ષ્ય શનૈશ્ચૈવ લભતે શમમુત્તમમ્॥ 12-192-25 (72611)
ગુણૈર્નેનીયતે બુદ્ધિર્બુદ્ધિરેવેન્દ્રિયાણ્યપિ।
મનઃષષ્ઠાનિ સર્વાણિ બુદ્ધ્યભાવે કુતો ગુણાઃ॥ 12-192-26 (72612)
ઇતિ તન્મયમેવૈતત્સર્વં સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
પ્રલીયતે ચોદ્ભવતિ તસ્માન્નિર્દિશ્યતે તથા॥ 12-192-27 (72613)
યેન પશ્યતિ તચ્ચક્ષુઃ શૃણોતિ શ્રોત્રમુચ્યતે।
જિઘ્રતિ ઘ્રાણમિત્યાહૂ રસં જાનાતિ જિહ્વયા॥ 12-192-28 (72614)
ત્વચા સ્પર્શયતે સ્પર્શં બુદ્ધિર્વિક્રિયતેઽસકૃત્।
યેન સંકલ્પયત્યર્થં કિંચિદ્ભવતિ તન્મનઃ॥ 12-192-29 (72615)
અધિષ્ઠાનાનિ બુદ્ધેર્હિ પૃથગર્થાનિ પઞ્ચધા।
પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ યાન્યાહુસ્તાન્યદૃશ્યોઽધિતિષ્ઠતિ॥ 12-192-30 (72616)
પુરુષાધિષ્ઠિતા બુદ્ધિસ્ત્રિષુ ભાવેષુ વર્તતે।
કદાચિલ્લભતે પ્રીતિં કદાચિદનુશોચતિ॥ 12-192-31 (72617)
ન સુખેન ન દુઃખેન કદાચિદપિ વર્તતે।
એવં નરાણાં મનસિ ત્રિષુ ભાવેષ્વવસ્થિતા॥ 12-192-32 (72618)
સેયં ભાવાત્મિકા ભાવાંસ્ત્રીનેતાનતિવર્તતે।
સરિતાં સાગરો ભર્તા મહાવેલામિવોર્મિમાન્॥ 12-192-33 (72619)
અવિભાગગતા બુદ્ધિર્ભાવે મનસિ વર્તતે।
પ્રવર્તમાનં તુ રજસ્તદ્ભાવમનુવર્તતે॥ 12-192-34 (72620)
ઇન્દ્રિયાણિ હિ સર્વાણિ પ્રવર્તયતિ સા તદા।
તતઃ સત્વં તમો ભાવઃ પ્રાતિયોગાત્પ્રવર્તતે॥ 12-192-35 (72621)
પ્રીતિઃ સત્વં રજઃ શોકસ્તમો મોહસ્તુ તે ત્રયઃ।
યેયે ચ ભાવા લોકેઽસ્મિન્સર્વેષ્વેતેષુ વૈ ત્રિષુ॥ 12-192-36 (72622)
ઇતિ બુદ્ધિગતિઃ સર્વા વ્યાખ્યાતા તવ ભારત।
ઇન્દ્રિયાણિ ચ સર્વાણિ વિજેતવ્યાનિ ધીમતા॥ 12-192-37 (72623)
સત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ પ્રાણિનાં સંશ્રિતાઃ સદા।
ત્રિવિધા વેદના ચૈવ સર્વસત્વેષુ દૃશ્યતે॥ 12-192-38 (72624)
સાત્વિકી રાજસી ચૈવ તામસી ચેતિ ભારત।
સુખસ્પર્શઃ સત્ત્વગુણો દુઃખસ્પર્શો રજોગુણઃ।
તમોગુણેન સંયુક્તૌ ભવતો વ્યાવહારિકૌ॥ 12-192-39 (72625)
તત્ર યત્પ્રીતિસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્।
વર્તતે સાત્વિકો ભાવ ઇત્યુપેક્ષેત તત્તથા॥ 12-192-40 (72626)
અથ યદ્દુઃખસંયુક્તમપ્રીતિકરમાત્મનઃ।
પ્રવૃત્તં રજ ઇત્યેવ તન્ન સંરભ્ય ચિન્તયેત્॥ 12-192-41 (72627)
અથ યન્મોહસંયુક્તમવ્યક્તવિષયં ભવેત્।
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં તમસ્તદુપધારયેત્। 12-192-42 (72628)
પ્રહર્ષઃ પ્રીતિરાનન્દઃ સુખં સંશાન્તચિત્તતા।
કથંચિદભિવર્તન્ત ઇત્યેતે સાત્વિકા ગુણા॥ 12-192-43 (72629)
અતુષ્ટિઃ પરિતાપશ્ચ શોકો લોભસ્તથાઽક્ષમા।
લિઙ્ગાનિ રજસસ્તાનિ દૃશ્યન્તે હેત્વહેતુભિઃ॥ 12-192-44 (72630)
અભિમાનસ્તથા મોહઃ પ્રમાદઃ સ્વપ્નતન્દ્રિતા।
કથંચિદભિવર્તન્તે વિવિધાસ્તામસા ગુણાઃ॥ 12-192-45 (72631)
દૂરગં બહુધાગામિ પ્રાર્થનાસંશયાત્મકમ્।
મનઃ સુનિયતં યસ્ય સ સુખી પ્રેત્ય ચેહ ચ॥ 12-192-46 (72632)
સત્વક્ષેત્રજ્ઞયોરેતદન્તરં પશ્ય સૂક્ષ્મયોઃ।
સૃજતે તુ ગુણાનેક એકો ન સૃજતે ગુણાન્॥ 12-192-47 (72633)
મશકોદુમ્બરૌ વાઽપિ સંપ્રયુક્તૌ યથા સદા।
અન્યોન્યમેતૌ સ્યાતાં ચ સંપ્રયોગસ્તથા તયોઃ॥ 12-192-48 (72634)
પૃથગ્ભૂતૌ પ્રકૃત્યા તૌ સંપ્રયુક્તૌ ચ સર્વદા।
યથા મત્સ્યો જલં ચૈવ સંપ્રયુક્તૌ તથૈવ તૌ॥ 12-192-49 (72635)
ન ગુણા વિદુરાત્માનં સ ગુણાન્વેતિ સર્વશઃ।
પરિદ્રષ્ટા ગુણાનાં સ સંસૃષ્ટાન્મન્યતે તથા॥ 12-192-50 (72636)
ઇન્દ્રિયૈસ્તુ પ્રદીપાર્થં કુરુતે બુદ્ધિસપ્તમૈઃ।
નિર્વિચેષ્ટૈરજાનદ્ભિઃ પરમાત્મા પ્રદીપવત્॥ 12-192-51 (72637)
સૃજતે હિ ગુણાન્સત્વં ક્ષેત્રજ્ઞઃ પરિપશ્યતિ।
સંપ્રયોગસ્તયોરેષ સત્વક્ષેત્રજ્ઞયોર્ધ્રુવઃ॥ 12-192-52 (72638)
આશ્રયો નાસ્તિ સત્વસ્ય ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય ચ કશ્ચન।
સત્વં મનઃ સંસૃજતે ન ગુણાન્વૈ કદાચન॥ 12-192-53 (72639)
રશ્મીસ્તેષાં સ મનસા યદા સમ્યઙ્ગિયચ્છતિ।
તદા પ્રકાશતેઽસ્યાત્મા ઘટે દીપો જ્વલન્નિવ॥ 12-192-54 (72640)
ત્યક્ત્વા યઃ પ્રાકૃતં કર્મ નિત્યમાત્મરતિર્મુનિઃ।
સર્વભૂતાત્મભૂસ્તસ્માત્સ ગચ્છેદુત્તમાં ગતિમ્॥ 12-192-55 (72641)
યથા વારિચરઃ પક્ષી સલિલેન ન લિપ્યતે।
એવમેવ કૃતપ્રજ્ઞો ભૂતેષુ પરિવર્તતે॥ 12-192-56 (72642)
એવં સ્વભાવમેવૈતત્સ્વબુદ્ધ્યા વિહરેન્નરઃ।
અશોચન્નપ્રહૃષ્યંશ્ચ ચરેદ્વિગતમત્સરઃ॥ 12-192-57 (72643)
સ્વભાવસિદ્ધ્યા યુક્તસ્તુ સ નિત્યં સૃજત ગુણાન્।
ઊર્ણનાભિર્યથા સૂત્રં વિજ્ઞેયાસ્તન્તુવદ્ગુણાઃ॥ 12-192-58 (72644)
પ્રધ્વસ્તા ન નિવર્ન્તતે નિવૃત્તિર્નોપલભ્યતે।
પ્રત્યક્ષેણ પરોક્ષં તદનુમાનેન સિધ્યતિ॥ 12-192-59 (72645)
એવમેકેઽધ્યવસ્યન્તિ નિવૃત્તિરિતિ ચાપરે।
ઉભયં સંપ્રધાર્યૈતદ્વ્યવસ્યેત યથામતિ॥ 12-192-60 (72646)
ઇતીમં હૃદયગ્રત્થિં બુદ્ધિભેદમયં દૃઢમ્।
વિમુચ્ય સુખમાસીત ન શોચેચ્છિન્નસંશયઃ॥ 12-192-61 (72647)
મલિનાઃ પ્રાપ્નુયુઃ શુદ્ધિં યથા પૂર્ણાં નદીં નરાઃ।
અવગાહ્ય સુવિદ્વાંસો વિદ્ધિ જ્ઞાનમિદં તથા॥ 12-192-62 (72648)
મહાનદ્યા હિ પારજ્ઞસ્તપ્યતે ન તદન્યથા।
ન તુ તપ્યતિ તત્ત્વજ્ઞઃ ફલે જ્ઞાતે તરત્યુત॥ 12-192-63 (72649)
એવં યે વિદુરાધ્યાત્મં કેવલં જ્ઞાનમુત્તમમ્॥ 12-192-64 (72650)
એતાં બુદ્ધા નરઃ સર્વાં ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્।
અવેક્ષ્ય ચ શનૈર્બુદ્ધ્યા લભતે શમમુત્તમમ્॥ 12-192-65 (72651)
ત્રિવર્ગો યસ્ય વિદિતઃ પ્રેક્ષ્ય તં સ વિમુચ્યતે।
અન્વીક્ષ્ય મનસા યુક્તસ્તત્ત્વદર્શી નિરુત્સુકઃ॥ 12-192-66 (72652)
ન ચાત્મા શક્યતે દ્રષ્ટુમિન્દ્રિયેષુ વિભાગશઃ।
તત્રતત્ર વિસૃષ્ટેષુ દુર્વાર્યેષ્વકૃતાત્મભિઃ॥ 12-192-67 (72653)
એતદ્બુદ્ધા ભવેદ્બુદ્ધઃ કિમન્યદ્બુદ્ધિલક્ષણમ્।
પ્રતિગૃહ્ય ચ નિહ્નોતિ હ્યન્યથા ચ પ્રદૃશ્યતે॥ 12-192-68 (72654)
ન સર્પતિ ચ યં પ્રાહુઃ સર્વત્ર પ્રતિહન્યતે।
ધૂમેન ચાપ્રસન્નોઽગ્નિર્યથાઽર્કં ન પ્રવર્તયેત્॥ 12-192-69 (72655)
ધિષ્ણ્યાધિપે પ્રસન્ને તુ સ્થિતિમેતાં નિરીક્ષતે।
અતિક્ષૂરાચ્ચ સૂક્ષ્મત્વાત્પ્રસ્થાનં ન પ્રકાશતે॥ 12-192-70 (72656)
પ્રપદ્ય તચ્છ્રુતાહ્નાનિ ચિન્મયં સ્વીકૃતં વિના।
વિજ્ઞાય તદ્ધિ મન્યન્તે કૃતકૃત્યા મનીષિણઃ॥ 12-192-71 (72657)
ન ભવતિ વિદુષાં તતો ભયં
યદવિદુષાં સુમહદ્ભયં ભવેત્।
ન હિ ગતિરધિકાસ્તિ કસ્યચિ
ત્સતિ હિ ગુણે પ્રવદન્ત્યતુલ્યતામ્॥ 12-192-72 (72658)
યઃ કરોત્યનભિસન્ધિપૂર્વકં
તચ્ચ નિર્ણુદતિ યત્પુરા કૃતમ્।
નાપ્રિયં તદુભયં કુતઃ પ્રિયં
તસ્ય તજ્જનયતીહ સર્વતઃ॥ 12-192-73 (72659)
લોકમાતુરમસૂયતે જન
સ્તસ્ય તજ્જનયતીહ સર્વતઃ।
લોક આતુરજનાન્વિરાવિણ
સ્તત્તદેવ બહુ પશ્ય શોચતઃ।
તત્ર પશ્ય કુશલાનશોચતો 12-192-74 (72660)
12-192-74f"
યે વિદુસ્તદુભયં પદં સતામ્॥ ॥
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 192॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-192-47 ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોરેતદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-192-61 બુદ્ધિમોહમયં દૃઢમિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-192-63 પારજ્ઞસ્તપ્યતે ન ચરન્યથેતિ ધ. પાઠઃ। પારજ્ઞાસ્તરન્તે ન તદન્યથેતિ ટ.થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 193
॥ શ્રીઃ ॥
12.193. અધ્યાયઃ 193
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધ્યાનયોગકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-193-0 (72661)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-193-0x (5965)
હન્ત વક્ષ્યામિ તે પાર્થ ધ્યાનયોગં ચતુર્વિધમ્।
યં જ્ઞાત્વા શાશ્વતીં સિદ્ધિં ગચ્છન્તીહ મહર્ષયઃ॥ 12-193-1 (72662)
યથા સ્વનુષ્ઠિતં ધ્યાનં તથા કુર્વન્તિ યોગિનઃ।
મહર્ષયો જ્ઞાનતૃપ્તા નિર્વાણગતમાનસાઃ॥ 12-193-2 (72663)
નાવર્તન્તે પુનઃ પાર્થ મુક્તાઃ સંસારદોષતઃ।
અન્મદોષપરિક્ષીણાઃ સ્વભાવે પર્યુપસ્થિતાઃ॥ 12-193-3 (72664)
નિર્દ્વન્દ્વા નિત્યસત્વસ્થા વિમુક્તિં નિત્યમશ્રિતાઃ।
અસઙ્ગીન્યવિવાદીનિ મનઃ શાન્તિકરાણિ ચ॥ 12-193-4 (72665)
તત્ર ધ્યાનેન સંશ્લિષ્ટમેકાગ્રે ધારયેન્મનઃ।
તત્ર ચ ધ્યાનસંરોધાદથ જ્ઞાની ભવત્યુત॥ 12-193-5 (72666)
ચતુર્વિધેષુ ભાવેષુ યોઽર્થસક્તઃ સદૈવ હિ।
તજ્જ્ઞાત્વા વાસ્તવં તેષામર્થેષુ પરિવર્તતે।
પિણ્ડીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામમાસીનઃ કાષ્ઠવન્મુનિઃ॥ 12-193-6 (72667)
શબ્દં ન વિન્દેચ્છ્રોત્રેણ ત્વચા સ્પર્શં ન વેદયેત્।
રૂપં ન ચક્ષુષા વિદ્યાજ્જિહ્વયા ન રસાંસ્તથા॥ 12-193-7 (72668)
ઘ્રેયાણ્યપિ ચ સર્વાણિ જહ્યાદ્રાણેન યોગવિત્।
પઞ્ચવર્ગપ્રમાથીનિ નેચ્છેચ્ચૈતાનિ વીર્યવાન્॥ 12-193-8 (72669)
તતો મનસિ સંસૃજ્ય પઞ્ચવર્ગ વિચક્ષણઃ।
સમાદધ્યાન્મનો ભ્રાન્તમિન્દ્રિયૈઃ સહ પઞ્ચમિઃ॥ 12-193-9 (72670)
વિસંચારિ નિરાલમ્બં પઞ્ચદ્વારં ચલાચલમ્।
પૂર્વં ધ્યાનપદે ધીરઃ સમાદધ્યાન્મનો નરઃ॥ 12-193-10 (72671)
ઇન્દ્રિયાણિ મનશ્ચૈવ યદા પિણ્ડીકરોત્યયમ્।
એવ ધ્યાનપથઃ પૂર્વો મયા સમનુવર્ણિતઃ॥ 12-193-11 (72672)
તસ્ય તત્પૂર્વસંરુદ્ધમાત્સષષ્ઠં મનોઽન્તરા।
સ્ફુરિષ્યતિ સમુદ્ધાન્તં વિદ્યુદમ્બુધરે યથા॥ 12-193-12 (72673)
જલબિન્દુર્યથા લોલઃ પર્ણસ્થઃ સર્વતશ્ચલઃ।
એવમેવાસ્ય તચ્ચિત્તં ભ્રમતિ ધ્યાનવર્ત્મનિ॥ 12-193-13 (72674)
સમાહિતં ક્ષણં કિંચિદ્ધ્યાનવર્ત્મનિ તિષ્ઠતિ।
પુનર્વાયુપથં પ્રાપ્તં મનો ભવતિ વાયુવત્॥ 12-193-14 (72675)
અનિર્વેદો ગતક્લેશો ગતતન્દ્રીરમત્સરઃ।
સમાદધ્યાત્પુનશ્ચેતો ધ્યાનેન ધ્યાનયોગવિત્॥ 12-193-15 (72676)
વિચારશ્ચ વિવેકશ્ચ વિતર્કશ્ચોપજાયતે।
મુનેઃ સમાદધાનસ્ય પ્રથમં ધ્યાનમાદિતઃ॥ 12-193-16 (72677)
મનસા ક્લિશ્યમાનસ્તુ સમાધાનં ચ કારયેત્।
ન નિર્વેદં મુનિર્ગચ્છેત્કુર્યાદેવાત્મનો હિતમ્॥ 12-193-17 (72678)
પાંસુભસ્મકરીષાણાં યથા વૈ રાશયશ્ચિતાઃ।
સહસા વારિણા સિક્તા ન યાન્તિ પરિભાવનમ્॥ 12-193-18 (72679)
કિંચિત્સ્નિગ્ધં યથા ચ સ્યાચ્છુષ્કચૂર્ણમભાવિતમ્।
ક્રમશસ્તુ શનૈર્ગચ્છેત્સર્વં તત્પરિભાવનમ્॥ 12-193-19 (72680)
એવમેવેન્દ્રિયગ્રામં શનૈઃ સંપરિભાવયેત્।
સંહરેત્ક્રમશશ્ચૈનં સ સમ્યક્પ્રશમિષ્યતિ॥ 12-193-20 (72681)
સ્વયમેવ મનશ્ચૈવં પઞ્ચવર્ગં ચ ભારત।
પૂર્વં ધ્યાનપથે સ્થાપ્ય નિત્યયોગેન શામ્યતિ॥ 12-193-21 (72682)
ન તત્પુરુષકારેણ ન ચ દૈવેન કેનચિત્।
સુખમેષ્યતિ તત્તસ્ય ન ભવન્તિ વિપત્તયઃ॥ 12-193-22 (72683)
સુખેન તેન સંયુક્તો રસ્યતે ધ્યાનકર્મણિ।
ગચ્છન્તિ યોગિનો હ્યેવં નિર્વાણં તન્નિરામયમ્॥ ॥ 12-193-23 (72684)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 193॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-193-3 સ્વગાવે પર્યવસ્થિતા ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-193-10 ધ્યાનપથે ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-193-14 ભ્રનતિ જ્ઞાનવર્ત્મનીતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 194
॥ શ્રીઃ ॥
12.194. અધ્યાયઃ 194
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જપફલપ્રકારાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-194-0 (72685)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-194-0x (5966)
ચાતુરાત્રસ્યનુક્તં તે રાજધર્માસ્તથૈવ ચ।
નાનાશ્રયાશ્ચ ભગવન્નિતિહાસાઃ પૃથગ્વિધાઃ॥ 12-194-1 (72686)
ધુતાસ્ત્વત્તઃ કથાશ્ચૈવ ધર્મયુક્તા મહામતે।
સંદેહોઽસ્તિ તુ કશ્ચિન્મે તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-194-2 (72687)
જાપકાનાં ફલાવાપ્તિં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત।
કિં ફલં જપતામુક્તં ક્વ વા તિષ્ઠન્તિ જાપકાઃ॥ 12-194-3 (72688)
જપસ્ય ચ વિધિં કૃત્સ્નં વક્તુમર્હસિ સેઽનઘ।
જાપકા ઇતિ કિંચૈતત્સાઙ્ખ્યયોગક્રિયાવિધિઃ॥ 12-194-4 (72689)
કિં યજ્ઞવિધિરેવૈષ કિમેતજ્જપ્યમુચ્યતે।
એતન્મે સર્વમાચક્ષ્વ સર્વજ્ઞો હ્યસિ મે મતઃ॥ 12-194-5 (72690)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-194-6x (5967)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
યમસ્ય યત્પુરા વૃત્તં કાલસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય ચ॥ 12-194-6 (72691)
`ઇક્ષ્વાકોશ્ચૈવ મૃત્યોશ્ચ વિવાદે ધર્મકારણાત્।'
સંન્યાસ એવ વેદાન્તે વર્તતે જપનં પ્રતિ।
વેદવાદાઙ્ગનિર્વૃત્તાઃ શાન્તા બ્રહ્મણ્યવસ્થિતાઃ॥ 12-194-7 (72692)
સાઙ્ખ્યયોગૌ તુ યાવુક્તૌ મુનિભિઃ સમદર્શિભિઃ।
માર્ગૌ તાવપ્યુભાવેતૌ સંશ્રિતૌ ન ચ સંશ્રિતૌ॥ 12-194-8 (72693)
યથા સંશ્રૂયતે રાજન્કારણં ચાત્ર વક્ષ્યતે।
`ક્રમેણ ચૈવ વિહિતો જપયજ્ઞવિધિર્નૃપ॥ 12-194-9 (72694)
સાલમ્બનમિતિ જ્ઞેયં જપયજ્ઞાત્મકં શુભમ્।'
મનઃ સમાધિરેવાત્ર તથેન્દ્રિયજયઃ સ્મૃતઃ॥ 12-194-10 (72695)
સત્યમગ્નિપરીચારો વિવિક્તાનાં ચ સેવનમ્।
ધ્યાનં તપો દમઃ ક્ષાન્તિરનસૂયા મિતાશનમ્॥ 12-194-11 (72696)
વિષયપ્રતિસંહારો મિતજલ્પસ્તથા શમઃ।
એષ પ્રર્વાકો ધર્મો નિવર્તકમથો શૃણુ॥ 12-194-12 (72697)
યથા નિવર્તતે ધર્મો જપતો બ્રહ્મચારિણઃ।
`ન જપો ન ચ વૈ ધ્યાનં નેચ્છા ન દ્વેષહર્ષણૌ।
યુજ્યતે નૃપશાર્દૂલ સુસંવેદ્યં હિ તત્કિલ॥ 12-194-13 (72698)
જપમાવર્તયન્નિત્યં જપન્વૈ બ્રહ્મચારિકમ્।
તદર્થબુદ્ધ્યા સંયાતિ મનસા જાપકઃ પરમ્॥ 12-194-14 (72699)
યથા સંશ્રૂયતે જાપો યેન વૈ જાપકો ભવેત્।
સંહિતાપ્રણવેનૈવ સાવિત્રી ચ પરા મતા॥ 12-194-15 (72700)
યદન્યદુચિતં શુદ્ધં વેદસ્મૃત્યુપપાદિતમ્।'
એતત્સર્વમશેષેણ યથોક્તં પરિવર્તયેત્॥ 12-194-16 (72701)
દ્વિવિદં માર્ગમાસાદ્ય વ્યક્તાવ્યક્તમનામયમ્।
કુશોચ્ચયનિષષ્ણઃ સન્કુશહસ્તઃ કુશૈઃ શિખ।
કુશૈઃ પરિવૃતસ્તસ્મિન્મધ્યે છન્નઃ કુશૈસ્તથા॥ 12-194-17 (72702)
વિષયેભ્યો નમસ્કુર્યાદ્વિષયાન્ન ચ ભાવયેત્।
સામ્યમુત્પાદ્ય મનસા મનસ્યેવ મનો દધત્॥ 12-194-18 (72703)
તદ્ધિયા ધ્યાયતિ બ્રહ્મ જપન્વૈ સંહિતાં હિતામ્।
સંન્યસ્યત્યથવા તાં વૈ સમાધૌ પર્યવસ્થિતઃ॥ 12-194-19 (72704)
ધ્યાનમુત્પાદયત્યત્ર સંહિતાબલસંશ્રયાત્।
`અથાભિમતમન્ત્રેણ પ્રણવાદ્યં જપેત્કૃતી॥ 12-194-20 (72705)
યસ્મિન્નેવાભિપતિતં મનસ્તત્ર નિવેશયેત્।
સમાધૌ સ હિ મન્ત્રે તુ સંહિતાં વા યથાવિધિ।'
શુદ્ધાત્મા તપસા દાન્તો નિવૃત્તદ્વેષકામવાન્॥ 12-194-21 (72706)
અરાગમોહો નિર્દ્વન્દ્વો ન શોચતિ ન સજ્જતે।
ન કર્તા કરણીયાનાં નાકાર્યાણામિતિ સ્થિતિઃ॥ 12-194-22 (72707)
ન ચાહંકારયોગેન મનઃ પ્રસ્થાફ્યેત્ક્વચિત્।
ન ચાર્થગ્રહણે યુક્તો નાવમાની ન ચાક્રિયઃ॥ 12-194-23 (72708)
ધ્યાનક્રિયાપરો યુક્તો ધ્યાનવાન્ધ્યાનનિશ્ચયઃ।
ધ્યાને સમાધિમુત્પાદ્ય તદપિ ત્યજતિ ક્રમાત્॥ 12-194-24 (72709)
સ વૈ તસ્યામવસ્થાયાં સર્વત્યાગકૃતઃ સુખી।
નિરિચ્છસ્ત્યજતિ પ્રાણાન્બ્રાહ્મીં સંશ્રયતે તનુમ્॥ 12-194-25 (72710)
`નિરાલમ્બો ભવેત્સ્મૃત્વા મરણાય સમાધિમાન્।
સર્વાલ્લોઁકાન્સમાક્રમ્ય ક્રમાત્પ્રાપ્નોતિ વૈ પરમ્॥' 12-194-26 (72711)
અથવા નેચ્છતે તત્ર બ્રહ્મકાયનિષેવણમ્।
ઉત્ક્રામતિ ચ માર્ગસ્થો નૈવ ક્વચન જાયતે॥ 12-194-27 (72712)
આત્મબુદ્ધિં સમાસ્થાય શાન્તીભૂતો નિરામયઃ।
અમૃતં વિરજાઃ શુદ્ધમાત્માનં પ્રતિપદ્યતે॥ ॥ 12-194-28 (72713)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુર્નવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 194॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-194-2 બ્રહ્મયુક્તા મહામતે ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-194-7 શાન્તિર્બ્રહ્મણ્યવસ્થિતા ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-194-13 યથા નિવર્તતે કર્મેતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-194-17 કુશહસ્તઃ કુશસ્થલીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-194-18 વિષયેભ્યો મનો રુન્ધ્યાદિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-194-19 બ્રહ્મ ચ ધ્યાયતે યોગી જપન્વૈ વેદસંહિતામિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 195
॥ શ્રીઃ ॥
12.195. અધ્યાયઃ 195
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જાપકોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-195-0 (72714)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-195-0x (5968)
ગતીનામુત્તમા પ્રાપ્તિઃ કથિતા જાપકેષ્વિહ।
એકૈવૈષા ગતિસ્તેષામુત યાન્ત્યપરામપિ॥ 12-195-1 (72715)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-195-2x (5969)
શૃણુ વહિતો રાજઞ્જાપકાનાં ગતિં વિભો।
યથા ગચ્છન્તિ નિરયમનેકં પુરુષર્ષભ॥ 12-195-2 (72716)
યથોક્તમેતત્પૂર્વં યો નાનુતિષ્ઠતિ જાપકઃ॥
એકદેશક્રિયશ્ચાત્ર નિરયં સ નિગચ્છતિ॥ 12-195-3 (72717)
અવમાનેન કુરુતે ન તુષ્યતિ ન શોચતિ।
ઈદૃશો જાપકો યાતિ નિરયં નાત્ર સંશયઃ॥ 12-195-4 (72718)
અહંકારકૃતશ્ચૈવ સર્વે નિરયગ્રામિનઃ।
પરાવમાની પુરુષો ભવિતા નિરયોપગઃ॥ 12-195-5 (72719)
અભિધ્યાપૂર્વકં જપ્યં કુરુતે યશ્ચ મોહિતઃ।
યત્રાસ્ય રાગઃ પતતિ તત્રતત્રોપપદ્યતે॥ 12-195-6 (72720)
અથૈશ્વર્યપ્રસક્તઃ સઞ્જાપકો યત્ર રજ્યતે।
સ એવ નિરયસ્તસ્ય નાસૌ તસ્માત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-195-7 (72721)
રાગેણ જાપકો જપ્યં કુરુતે યશ્ચ મોહિતઃ।
યત્રાસ્ય રાગઃ પતતિ તત્ર તત્રોપજાયતે॥ 12-195-8 (72722)
દુર્બુદ્ધિરકૃતપ્રજ્ઞશ્ચલે મનસિ તિષ્ઠતિ।
ફલસ્યાપચિતિં યાતિ નિરયં ચાધિગચ્છતિ॥ 12-195-9 (72723)
અકૃતવ્રજ્ઞકો બાલો મોહં ગચ્છતિ જાપકઃ।
સ મોહાન્નિરયં યાતિ યત્ર ગત્વાઽનુશોચતિ॥ 12-195-10 (72724)
દૃઢગ્રાહી કરોમીતિ જાપ્યં જપતિ જાપકઃ।
ન સંપૂર્ણો ન વા યુક્તો નિરયં સોઽધિગચ્છતિ॥ 12-195-11 (72725)
અનિમિત્તં પરં યત્તદવ્યક્તં બ્રહ્મણિ સ્થિતમ્।
તદ્ભૂતો જાપકઃ કસ્માત્સશરીરમિહાવિશેત્॥ 12-195-12 (72726)
દુષ્પ્રજ્ઞાનેન નિરયા બહવઃ સમુદાહૃતાઃ।
પ્રશસ્તં જાપકત્વં ચ દોષાશ્ચૈતે તદાત્મકાઃ॥ ॥ 12-195-13 (72727)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 195॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-195-1 યતીનામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-195-2 એતત્સર્વં ય ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-195-3 અપૂર્ણાઙ્ગજપપર ઇત્યર્થઃ॥ 12-195-4 અવમાનેનાશ્રદ્ધયા। જપે પ્રીત્યાદિરહિતઃ॥ 12-195-5 અહંકારકૃતો દર્પવન્તઃ। પુરુષો જાપકઃ॥ 12-195-6 અભિધ્યાફલાભિસન્ધિઃ। યત્ર ફલે રાગઃ પ્રીતિસ્તત્ર તત્ફલભોગનિમિત્તમુપપદ્યતે યોગ્યં દેહં પ્રાપ્નોતિ॥ 12-195-7 સ એવતત્ર રાગએવ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 196
॥ શ્રીઃ ॥
12.196. અધ્યાયઃ 196
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જાપકોપાખ્યાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-196-0 (72728)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-196-0x (5970)
કીદૃશં નિરયં યાતિ જાપકો વર્ણયસ્વ મે।
કૌતૂહલં હિ રાજન્મે તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-196-1 (72729)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-196-2x (5971)
ધર્મસ્યાંશપ્રસૂતોઽસિ ધર્મજ્ઞોઽસિ સ્વભાવતઃ।
ધર્મમૂલાશ્રયં વાક્યં શૃણુષ્વાવહિતોઽનઘ॥ 12-196-2 (72730)
અમૂનિ યાનિ સ્થાનાનિ દેવાનામમરાત્મનામ્।
નાનાસંસ્થાનવર્ણાનિ નાનારૂપફલાનિ ચ॥ 12-196-3 (72731)
દિવ્યાનિ કામચારીણિ વિમાનાનિ સભાસ્તથા।
આક્રીડા વિવિધા રાજન્પદ્મિન્યશ્ચામલોદકાઃ॥ 12-196-4 (72732)
ચતુર્ણાં લોકપાલાનાં શુક્રસ્યાથ બૃહસ્પતેઃ।
મરુતાં વિશ્વદેવાનાં સાધ્યાનામશ્વિનોરપિ॥ 12-196-5 (72733)
રુદ્રાદિત્યવસૂનાં ચ તથાઽન્યેષાં દિવૌકસામ્।
એતે વૈ નિરયાસ્તાત સ્થાનસ્ય પરમાત્મનઃ॥ 12-196-6 (72734)
અભયં ચાનિમિત્તં ચ ન ચ ક્લેશભયાવૃતમ્।
દ્વાભ્યાં મુક્તં ત્રિભિર્મુક્તમષ્ટાભિસ્ત્રિભિરેવ ચ॥ 12-196-7 (72735)
ચતુર્લક્ષણવર્જં તુ ચતુષ્કારણવર્જિતમ્।
અપ્રહર્ષમનાનન્દમશોકં વિગતક્લમમ્॥ 12-196-8 (72736)
કાલઃ સંપચ્યતે તત્ર કાલસ્તત્ર ન વૈ પ્રભુઃ।
સ કાલસ્ય પ્રભૂ રાજન્સર્વસ્યાપિ તથેશ્વરઃ॥ 12-196-9 (72737)
`એતદ્વૈ બ્રહ્મણઃ સ્થાને જાપકસ્ય મહાત્મનઃ।
તત્રસ્થં પરમાત્માનં ધ્યાયન્વૈ સુસમાહિતઃ।
હિરણ્યગર્ભઃ સાયુજ્યં પ્રાપ્નુયાદ્વા નૃપોત્તમ॥' 12-196-10 (72738)
આત્મકેવલતાં પ્રાપ્તસ્તત્ર ગત્વા ન શોચતિ।
ઈદૃશં પરમં સ્થાનં નિરયાસ્તે ચ તાદૃશાઃ॥ 12-196-11 (72739)
એતે તે નિરયાઃ પ્રોક્તાઃ સર્વ એવ યથાતથમ્।
તસ્ય સ્થાનવરસ્યેહ સર્વે નિરયસંજ્ઞિતાઃ॥ ॥ 12-196-12 (72740)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષણ્ણવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 196॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-196-2 ધર્મમૂલં વેદઃ પરમાત્મા ચ તાવાશ્રયૌ યસ્ય॥ 12-196-3 અમૂનિ વક્ષ્યમાણાનિ દેવાનાં દિવ્યદેહાનામ્। સંસ્થાનાન્યાકૃતયઃ। વર્ણાઃ શ્વેતપીતાદ્યાઃ। નાનારૂપાણ્યનેકવિધાનિ॥ 12-196-4 આક્રૌડાઃ ઉદ્યાનાનિ॥ 12-196-7 અભયં નાશભયશૂન્યમ્। અનિમિત્તં સ્વભાવસિદ્ધમ્। ત્રિભિર્ગુણૈઃ દ્વાભ્યાં યુક્તં ત્રિભિર્યુક્તમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-196-8 અપ્રતર્ક્યમનાદ્યનન્તમશોકમિતિ ટ.ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-196-9 કાલં સંવહતે તત્રેતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 197
॥ શ્રીઃ ॥
12.197. અધ્યાયઃ 197
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
જાપકોપાખ્યાને કાલયમધર્મવિપ્રેક્ષ્વાક્વાદીનાં સંવાદઃ॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-197-0 (72741)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-197-0x (5972)
કાલમૃત્યુયમાનાં તે ઇક્ષ્વાકોર્બ્રાહ્મણસ્ય ચ।
વિવાદો વ્યાહૃતઃ પૂર્વં તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-197-1 (72742)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-197-2x (5973)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ઇક્ષ્વાકોઃ સૂર્યપુત્રસ્ય યદ્વૃત્તં બ્રાહ્મણસ્ય ચ॥ 12-197-2 (72743)
કાલસ્ય મૃત્યોશ્ચ તથા યદ્વૃત્તં તન્નિબોધ મે।
યથા સ તેષાં સંવાદો યસ્મિન્સ્થાનેઽપિ ચાભવત્।
`યેનૈવ કારણેનાત્ર ધર્મવાદસમન્વિતઃ॥' 12-197-3 (72744)
બ્રાહ્મણો જાપકઃ કશ્ચિદ્ધર્મવૃત્તો મહાયશાઃ।
ષડઙ્ગવિન્મહાપ્રાજ્ઞઃ પૈપ્પલાદિઃ સ કૌશિકઃ॥ 12-197-4 (72745)
તસ્યાપરોક્ષં વિજ્ઞાનં ષડઙ્ગેષુ વભૂવ હ।
વેદેષુ ચૈવ નિષ્ણાતો હિમવત્પાદસંશ્રયઃ॥ 12-197-5 (72746)
સોયં બ્રાહ્મં પસ્તેપે સંહિતાં સંયતો જપન્।
તસ્ય વર્ષસહસ્રં તુ નિયમેન તથા ગતમ્॥ 12-197-6 (72747)
સ દેવ્યા દર્શિતઃ સાક્ષાત્પ્રીતાસ્મીતિ તદા કિલ।
જપ્યમાવર્તયંસ્તૂષ્ણીં ન સ તાં કિંચિદબ્રવીત્॥ 12-197-7 (72748)
તસ્યાનુકમ્પયા દેવી પ્રીતા સમભવત્તદા।
વેદમાતા તતસ્તસ્ય તજ્જપ્યં સમપૂજયત્॥ 12-197-8 (72749)
`ચતુર્ભિરક્ષરૈર્યુક્તા સોમપાનેઽક્ષરાષ્ટકા।
જગદ્બીજસમાયુક્તા ચનુર્વિશાક્ષરાત્મિકા॥' 12-197-9 (72750)
સમાપ્ય જપ્યં તૂત્થાય શિરસા પાદયોસ્તદા।
પપાત દેવ્યા ધર્માત્મા વચનં ચેદમબ્રવીત્॥ 12-197-10 (72751)
દિષ્ટ્યા દેવિ પ્રસન્ના ત્વં દર્શનં ચાગતા મમ।
યદિ ચાપિ પ્રસન્નાસિ જપ્યે મે રમતાં મનઃ॥ 12-197-11 (72752)
સાવિત્ર્યુવાચ। 12-197-12x (5974)
કિં પ્રાર્થયસિ વિપ્રર્ષે કિં ચેષ્ટં કરવાણિ તે।
પ્રબ્રૂહિ જપતાં શ્રેષ્ઠ સર્વં તત્તે ભવિષ્યતિ॥ 12-197-12 (72753)
ઇત્યુક્તઃ સ તદા દેવ્યા વિપ્રઃ પ્રોવાચ ધર્મવિત્।
જપ્યં પ્રતિ મમેચ્છેયં વર્ધત્વિતિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-197-13 (72754)
મનસશ્ચ સમાધિર્મે વર્ધેતાહરહઃ શુભે।
તત્તથેતિ તતો દેવી મધુરં પ્રત્યભાષત॥ 12-197-14 (72755)
ઇદં ચૈવાપરં પ્રાહ દેવી તત્પ્રિયકામ્યયા।
નિરયં નૈવ યાતા ત્વં યત્ર યાતા દ્વિજર્ષભાઃ॥ 12-197-15 (72756)
યાસ્યસિ બ્રહ્મણઃ સ્થાનમનિમિત્તમતન્દ્રિતઃ।
સાધુ તે ભવિતા ચૈતદ્યત્ત્વયાઽહમિહાર્થિતા॥ 12-197-16 (72757)
નિયતો જપ ચૈકાગ્રો ધર્મસ્ત્વાં સમુપૈષ્યતિ।
કાલો મૃત્યુર્યમશ્ચૈવ સમાયાસ્યન્તિ તેઽન્તિકમ્।
ભવિતા ચ વિવાદોઽત્ર તવ તેષાં ચ ધર્મતઃ॥ 12-197-17 (72758)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-197-18x (5975)
એવમુક્ત્વા ભગવતી જગામ ભવનં સ્વકમ્॥ 12-197-18 (72759)
બ્રાહ્મણોઽપિ જપન્નાસ્તે દિવ્યં વર્ષશતં તથા।
સદા દાન્તો જિતક્રોધઃ સત્યસન્ધોઽનસૂયકઃ॥ 12-197-19 (72760)
સમાપ્તે નિયમે તસ્મિન્નથ વિપ્રસ્ય ધીમતઃ।
સાક્ષાત્પ્રીતસ્તદા ધર્મો દર્શયામાસ તં દ્વિજમ્॥ 12-197-20 (72761)
ધર્મ ઉવાચ। 12-197-21x (5976)
દ્વિજાતે પશ્ય માં ધર્મમહં ત્વાં દ્રષ્ટુમાગતઃ।
જપ્યસ્યાસ્ય ફલં યત્તત્પ્રંપ્રાપ્તં તચ્ચ મે શૃણુ॥ 12-197-21 (72762)
જિતા લોકાસ્ત્વયા સર્વે યે દિવ્યા યે ચ માનુષાઃ।
દેવાનાં નિલયાન્સાધો સર્વાનુત્ક્રમ્ય યાસ્યસિ॥ 12-197-22 (72763)
પ્રાણત્યાગં કુરુ મુને ગચ્છ લોકાન્યથેપ્સિતાન્।
ત્યક્ત્વાઽઽત્મનઃ શરીરં ચ તતો લોકાનવાપ્સ્યસિ॥ 12-197-23 (72764)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-24x (5977)
કૃતં લોકેન મે ધર્મ ગચ્છ ત્વં ચ યથાસુખમ્।
બહુદુઃખમહં દેહં નોત્સૃજેયમહં વિભો॥ 12-197-24 (72765)
ધર્મ ઉવાચ। 12-197-25x (5978)
`અચલં તે મનઃ કૃત્વા ત્યજ દેહં મહામતે।
અનેન કિં તે સંયોગઃ કથં મોહં ગમિષ્યસિ॥' 12-197-25 (72766)
અવશ્યં ભોઃ શરીરં તે ત્યક્તવ્યં મુનિપુઙ્ગવ।
સ્વર્ગમારોહ ભો વિપ્ર કિં વા વૈ રોચતેઽનઘ॥ 12-197-26 (72767)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-27x (5979)
કિમુક્તં ધર્મ કિં નેતિ કસ્માન્માં પ્રોક્તવાનસિ।
ત્યજ દેહં દ્વિજેતિ ત્વં સસંબુધ્યાત્ર મે યદિ॥ 12-197-27 (72768)
ન રોચયે સ્વર્ગવાસં વિના દેહમહં વિભો।
ગચ્છ ધર્મ ન મે શ્રદ્ધા સ્વર્ગં ગન્તું વિનાઽઽત્મના॥ 12-197-28 (72769)
ધર્મ ઉવાચ। 12-197-29x (5980)
અલં દેહે મનઃ કૃત્વા ત્યક્ત્વા દેહં સુખી ભવ।
ગચ્છ લોકાનરજસો યત્ર ગત્વા ન શોચસિ॥ 12-197-29 (72770)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-30x (5981)
રમે જપન્મહાભાગ કૃતં લોકૈઃ સનાતનૈઃ।
સશરીરેણ ગન્તવ્યં મયા સ્વર્ગં ન ચાન્યથા॥ 12-197-30 (72771)
ધર્મ ઉવાચ। 12-197-31x (5982)
`એવં તે કાયસંપ્રાતિર્વર્તતે મુનિસત્તમ।'
યદિ ત્વં નેચ્છસિ ત્યક્તું શરીરં પશ્ય વૈ દ્વિજ।
એષ કાલસ્તથા મૃત્યુર્યમશ્ચ ત્વામુપાગતાઃ॥ 12-197-31 (72772)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-197-32x (5983)
અથ વૈવસ્વતઃ કાલો મૃત્યુશ્ચ ત્રિતયં વિભો।
બ્રાહ્મણં તં મહાભાગમુપગમ્યેદમબ્રવન્॥ 12-197-32 (72773)
યમ ઉવાચ। 12-197-33x (5984)
તપસોઽસ્ય સુતપ્તસ્ય તથા સુચરિતસ્ય ચ।
ફલપ્રાપ્તિસ્તવ શ્રેષ્ઠા યમોઽહં ત્વામુપબ્રુવે॥ 12-197-33 (72774)
કાલ ઉવાચ। 12-197-34x (5985)
યથા વદસ્ય જપ્યસ્ય ફલં પ્રાપ્તસ્ત્વમુત્તમમ્।
કાલસ્તે સ્વર્ગમારોહું કાલોઽહં ત્વામુપાગતઃ॥ 12-197-34 (72775)
મૃત્યુરુવાચ। 12-197-35x (5986)
મૃત્યું માં વિદ્ધિ ધર્મજ્ઞ રૂપિણં સ્વયમાગતમ્।
કાલેન ચોદિતો વિપ્ર ત્વામિતો નેતુમદ્ય વૈ॥ 12-197-35 (72776)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-36x (5987)
સ્વાગતં સૂર્યપુત્રાય કાલાય ચ મહાત્મને।
મૃત્યવે ચાથ ધર્માય કિં કાર્યં કરવાણિ વઃ॥ 12-197-36 (72777)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-197-37x (5988)
અર્ધ્યં પાદ્યં ચ દત્ત્વા સ તેભ્યસ્તત્ર સમાગમ।
અબ્રવીત્પરમપ્રીતઃ સ્વશક્ત્યા કિં કરોમિ વઃ॥ 12-197-37 (72778)
`સ્વકાર્યનિર્ભરા યૂયં પરોપદ્રવહેતવઃ।
ભવન્તો લોકસામાન્યાઃ કિમર્થં બ્રૂત સત્તમાઃ॥ 12-197-38 (72779)
યમ ઉવાચ। 12-197-39x (5989)
વયમપ્યેવમત્યુગ્રા ધાતુરાજ્ઞાપુરઃ સરાઃ।
ચોદિતા ધાવમાના વૈ કર્મભાવમનુવ્રતાઃ॥ 12-197-39 (72780)
ભીષ્મ ઉવાચ।' 12-197-40x (5990)
તસ્મિન્નેવાથ કાલે તુ તીર્થયાત્રામુપાગતઃ।
ઇક્ષ્વાકુરગમત્તત્ર સમેતા યત્ર તે વિભો॥ 12-197-40 (72781)
સર્વાનેવ તુ રાજર્ષિઃ સંપૂજ્યાથ પ્રણમ્ય ચ।
કુશલપ્રશ્નમકરોત્સર્વેષાં રાજસત્તમઃ॥ 12-197-41 (72782)
તસ્મૈ સોઽથાસનં દત્ત્વા પાદ્યમર્ધ્યં તથૈવ ચ।
અબ્રવીદ્બ્રાહ્મણો વાક્યં કૃત્વા કુશલસંવિદમ્॥ 12-197-42 (72783)
સ્વાગતં તે મહારાજ બ્રૂહિ યદ્યદિહેચ્છસિ।
સ્વશક્ત્યા કિં કરોમીહ તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મામ॥ 12-197-43 (72784)
રાજોવાચ। 12-197-44x (5991)
રાજાઽહં બ્રાહ્મણશ્ચ ત્વં યદા ષટ્કર્મસંસ્થિતઃ।
દદાનિ વસુ કિંચિત્તે પ્રાર્થિતં તદ્વદસ્વ મે॥ 12-197-44 (72785)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-45x (5992)
દ્વિવિધો બ્રાહ્મણો રાજન્ધર્મશ્ચ દ્વિવિધઃ સ્મૃતઃ।
પ્રવૃત્તશ્ચ નિવૃત્તશ્ચ નિવૃત્તોઽહ પ્રતિગ્રહાત્॥ 12-197-45 (72786)
તેભ્યઃ પ્રયચ્છ દાનાનિ યે પ્રવૃત્તા નરાધિપ।
અહં ન પ્રતિગૃહ્ણામિ કિમિષ્ટં કિં દદામિ તે।
બ્રૂહિ ત્વં નૃપતિશ્રેષ્ઠ તપસા સાધયામિ કિમ્॥ 12-197-46 (72787)
રાજોવાચ। 12-197-47x (5993)
ક્ષત્રિયોઽહં ન જાનામિ દેહીતિ વચનં ક્વચિત્।
પ્રયચ્છ યુદ્ધમિત્યેવંવાદી ચાસ્મિ દ્વિજોત્તમ॥ 12-197-47 (72788)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-48x (5994)
તુષ્યસિ ત્વં સ્વધર્મેણ તથા તુષ્ટા વયં નૃપ।
અન્યોન્યસ્યોત્તરં નાસ્તિ યદિષ્ટં તત્સમાચર॥ 12-197-48 (72789)
રાજોવાચ। 12-197-49x (5995)
સ્વશક્ત્યાઽહં દદાનીતિ ત્વયા પૂર્વમુદાહૃતમ્।
યાચે ત્વાં દીયતાં મહ્યં જપ્યસ્યાસ્ય ફલં દ્વિજ॥ 12-197-49 (72790)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-50x (5996)
યુદ્ધં મમ સદા વાણી યાચતીતિ વિકત્થસે।
ન ચ યુદ્ધં મયા સાર્ધં કિમર્થં યાચસે પુનઃ॥ 12-197-50 (72791)
રાજોવાચ। 12-197-51x (5997)
વાગ્વજ્રાબ્રાહ્મણાઃ પ્રોક્તાઃ ક્ષત્રિયા બાહુજીવિનઃ।
વાગ્યુદ્ધં તદિદં તીવ્રં મમ વિપ્ર ત્વયા સહ॥ 12-197-51 (72792)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-52x (5998)
સેયમદ્ય પ્રતિજ્ઞા મે સ્વશક્ત્યા કિં પ્રદીયતામ્।
બ્રૂહિ દાસ્યામિ રાજેન્દ્ર વિભવે સતિ માચિરમ્॥ 12-197-52 (72793)
રાજોવાચ। 12-197-53x (5999)
યત્તદ્વર્ષશતં પૂર્ણં જપ્યં વૈ જપતા ત્વયા।
ફલં પ્રાપ્તં તત્પ્રયચ્છ મમ દિત્સુર્ભવાન્યદિ॥ 12-197-53 (72794)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-54x (6000)
પરમં ગૃહ્યતાં તસ્ય ફલં યજ્જપિતં મયા।
અર્ધં ત્વમવિચારેણ ફલં તસ્ય હ્યવાપ્નુહિ॥ 12-197-54 (72795)
અથવા સર્વમેવેહ મામકં જાપકં ફલમ્।
રાજન્પ્રાપ્નુહિ કામં ત્વં યદિ સર્વમિહેચ્છસિ॥ 12-197-55 (72796)
રાજોવાચ। 12-197-56x (6001)
કૃતં સર્વેણ ભદ્રં તે જપ્યં યદ્યાચિતં મયા।
સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ ગમિષ્યામિ કિંચ તસ્ય ફલં વદ॥ 12-197-56 (72797)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-57x (6002)
ફલપ્રાપ્તિં ન જાનામિ દત્તં યજ્જપિતં મયા।
અયં ધર્મશ્ચ કાલશ્ચ યમો મૃત્યુશ્ચ સાક્ષિણઃ॥ 12-197-57 (72798)
રાજોવાચ। 12-197-58x (6003)
અજ્ઞાતમસ્ય ધર્મસ્ય ફલં કિં મે કરિષ્યતિ।
ફલં બ્રવીષિ ધર્મસ્ય ન ચેજ્જપ્યકૃતસ્ય મામ્।
પ્રાપ્નોતુ તત્ફલં વિપ્રો નાહમિચ્છે સસંશયમ્॥ 12-197-58 (72799)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-59x (6004)
નાદદેઽપરદત્તં વૈ દત્તં વા ચાફલં મયા।
વાક્યં પ્રમાણં રાજર્ષે મમાદ્ય તવ ચૈવ હિ॥ 12-197-59 (72800)
સકૃદંશો નિપતતિ સકૃત્કન્યા પ્રદીતયે।
સકૃદેવ દદાનીતિ ત્રીણ્યેતાનિ સકૃત્સકૃત્॥ 12-197-60 (72801)
નાભિસંધિર્મયા જપ્યે કૃતપૂર્વઃ કદાચન।
જપ્યસ્ય રાજશાર્દૂલ કથં વેત્સ્યામ્યહં ફલમ્॥ 12-197-61 (72802)
દદસ્વેતિ ત્વયા ચોક્તં દત્તં વાચા ફલં મયા।
ન વાચં દૂષયિષ્યામિ સત્યં રક્ષ સ્થિરો ભવ॥ 12-197-62 (72803)
અથૈવં વદતો મેઽદ્ય વચનં ન કરિષ્યસિ।
મહાનધર્મો ભવિતા તવ રાજન્મૃષા કૃતઃ॥ 12-197-63 (72804)
ન યુક્તા તુ મૃષાવાણી ત્વયા વક્તુમરિંદમ।
તથા મયાઽપ્યભિહિતં મિથ્યા કર્તું ન શક્યતે॥ 12-197-64 (72805)
સંશ્રુતં ચ મયા પૂર્વં દદાનીત્યવિચારિતમ્।
તદ્ગૃહ્ણીષ્વાવિચારેણ યદિ સત્યે સ્થિતો ભવાન્॥ 12-197-65 (72806)
ઇહાગમ્ય હિ માં રાજઞ્જાપ્યં ફલમયાચથાઃ।
તન્મે નિસૃષ્ટં ગૃહ્ણીષ્વ ભવ સત્યેસ્થિતોપિ ચ॥ 12-197-66 (72807)
નાયં લોકોઽસ્તિ ન પરો ન ચ પૂર્વાન્સ તારયેત્।
કુત એવાપરાન્રાજન્મૃષાવાદપરાયણઃ॥ 12-197-67 (72808)
ન યજ્ઞાધ્યયને દાનં નિયમાસ્તારયન્તિ હિ।
યથા સત્યં પરે લોકે તથેહ પુરુષર્ષભ॥ 12-197-68 (72809)
તપાંસિ યાનિ ચીર્ણાનિ ચરિષ્યન્તિ ચ યત્તપઃ।
સમાશતૈઃ સહસ્રૈશ્ચ તત્સત્યાન્ન વિશિષ્યતે॥ 12-197-69 (72810)
સત્યમેકં પરં બ્રહ્મ સત્યમેકં પરં તપઃ।
સત્યમેકં પરો યજ્ઞઃ સત્યમેકં પરં શ્રુતમ્॥ 12-197-70 (72811)
સત્યં વેદેષુ જાગર્તિ ફલં સત્યે પરં સ્મૃતમ્।
તપો ધર્મો દમશ્ચૈવ સર્વં સત્યે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-197-71 (72812)
સત્યં વેદાસ્તથાઙ્ગાનિ સત્યં યજ્ઞાસ્તથા વિધિઃ।
વ્રતચર્યા તથા સત્યમોંકારઃ સત્યમેવ ચ॥ 12-197-72 (72813)
પ્રાણિનાં જનનં સત્યં સત્યં સન્તતિરેવ ચ।
સત્યેન વાયુરભ્યેતિ સત્યેન તપતે રવિઃ॥ 12-197-73 (72814)
સત્યેન ચાગ્નિર્દહતિ સ્વર્ગઃ સત્યે પ્રતિષ્ઠિતઃ।
સત્યં યજ્ઞસ્તપો વેદાઃ સ્તોભા મન્ત્રાઃ સરસ્વતી॥ 12-197-74 (72815)
તુલામારોપિતો ધર્મઃ સત્યં ચૈવેતિ નઃ શ્રુતમ્।
સમાં કક્ષાં ધારયતો યઃ સત્યં તતોઽધિકમ્॥ 12-197-75 (72816)
યતો ધર્મસ્તતઃ સત્યં સર્વં સત્યેન વર્ધતે।
કિમર્થમનૃતં કર્મ કર્તું રાજંસ્ત્વમિચ્છસિ॥ 12-197-76 (72817)
સત્યે કુરુ સ્થિરં ભાવં મા રાજન્નનૃતં કૃથાઃ।
કસ્માત્ત્વમનૃતં વાક્યં દેહીતિ કુરુષેઽશુભમ્॥ 12-197-77 (72818)
યદિ જપ્યફલં દત્તં મયા નેચ્છસિ વૈ નૃપ।
સ્વધર્મેભ્યઃ પરિભ્રષ્ટો લોકાનનુચરિષ્યસિ॥ 12-197-78 (72819)
સંશ્રુત્ય યો ન દિત્સેત યાચિત્વા યશ્ચ નેચ્છતિ।
ઉભાવાનૃતિકાવેતો ન મૃપા કર્તુમર્હસિ॥ 12-197-79 (72820)
રાજોવાચ। 12-197-80x (6005)
યોદ્ધવ્યં રક્ષિતવ્યં ચ ક્ષત્રધર્મઃ કિલ દ્વિજ।
દાતારઃ ક્ષત્રિયાઃ પ્રોક્તા ગૃહ્ણીયાં ભવતઃ કથમ્॥ 12-197-80 (72821)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-81x (6006)
ન ચ્છન્દયામિ તે રાજન્નાપિ તે ગૃહમાવ્રજમ્।
ઇહાગમ્ય તુ યાચિત્વા ન ગૃહ્ણીષે પુનઃ કથમ્॥ 12-197-81 (72822)
ધર્મ ઉવાચ। 12-197-82x (6007)
અવિવાદોઽસ્તુ યુવયોર્વિત્તં માં ધર્મમાગતમ્।
દ્વિજો દાનફલૈર્યુક્તો રાજા સત્યફલેન ચ॥ 12-197-82 (72823)
સ્વર્ગ ઉવાચ। 12-197-83x (6008)
સ્વર્ગં માં વિદ્ધિ રાજેન્દ્ર રૂપિણં સ્વયમાગતમ્।
અવિવાદોઽસ્તુ યુવયોરુમૌ તુલ્યફલૌ યુવામ્॥ 12-197-83 (72824)
રાજોવાચ। 12-197-84x (6009)
કૃતં સ્વર્ગેણ મે કાર્યં ગચ્છ સ્વર્ગ યથાગતમ્।
વિપ્રો યદીચ્છતે દાતું ચીર્ણં ગૃહ્ણાતુ મે ફલમ્॥ 12-197-84 (72825)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-85x (6010)
બાલ્યે યદિ સ્માદજ્ઞાનાન્મયા હસ્તઃ પ્રસારિતઃ।
નિવૃત્તલક્ષણં ધર્મમુપાસે સંહિતાં જપન્॥ 12-197-85 (72826)
નિવૃત્તં માં ચિરાદ્રાજન્વિપ્રલોભયસે કથમ્।
સ્વેન કાર્યં કરિષ્યામિ ત્વત્તો નેચ્છે ફલં નૃપ।
તપઃસ્વાધ્યાયશીલોઽહં નિવૃત્તશ્ચ પ્રતિગ્રહાત્॥ 12-197-86 (72827)
રાજોવાચ। 12-197-87x (6011)
યદિ વિપ્ર વિસૃષ્ટં તે જપ્યસ્ય ફલમુત્તમમ્।
આવયોર્યત્ફલં કિંચિત્સહિતં નૌ તદસ્ત્વિહ॥ 12-197-87 (72828)
દ્વિજાઃ પ્રતિગ્રહે યુક્તા દાતારો રાજવંશજાઃ।
યદિ ધર્મઃ ક્ષુતો વિપ્ર સહૈવ ફલમસ્તુ નૌ॥ 12-197-88 (72829)
મા વા ભૂત્સહ ભોજ્યં નૌ મદીયં ફલમાપ્નુહિ।
પ્રતીચ્છ મત્કૃતં ધર્મં યદિ તે મય્યનુગ્રહઃ॥ 12-197-89 (72830)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-197-90x (6012)
તતો વિકૃતવૈષૌ દ્વૌ પુરુષૌ સમુપસ્થિતૌ।
ગૃહીત્વાઽન્યોન્યમાવેષ્ઠ્ય કુચેલાવૂચતુર્વચઃ॥ 12-197-90 (72831)
ન મે ધારયસીત્યેકો ધારયામીતિ ચાપરઃ।
ઇહાસ્તિ નૌ વિવાદોઽયમયં રાજાઽનુશાસકઃ॥ 12-197-91 (72832)
સત્યં બ્રવીમ્યહમિદં ન મે ધારયતે ભવાન્।
અનૃતં વદસીહ ત્વમૃણં તે ધારયામ્યહમ્। 12-197-92 (72833)
તાવુભૌ સુભૃશં તપ્તૌ રાજાનમિદમૃચતુઃ।
પરીક્ષ્યૌ તુ યથા સ્યાવ નાવામિહ વિગર્હિતૌ॥ 12-197-93 (72834)
વિરૂપ ઉવાચ। 12-197-94x (6013)
ઘારયામિ નરવ્યાઘ્ર વિકૃતસ્યેહ ગોઃ ફલમ્।
દદતશ્ચ ન ગૃહ્ણાતિ વિકૃતો મે મહીપતે॥ 12-197-94 (72835)
વિકૃત ઉવાચ। 12-197-95x (6014)
ન મે ધારયતે કિંચિદ્વિરૂપોઽયં નરાધિપ।
મિથ્યા બ્રવીત્યયં હિ ત્વાં સત્યાભાસં નરાધિપ॥ 12-197-95 (72836)
રાજોવાચ। 12-197-96x (6015)
વિરૂપ કિં ધારયતે ભવાનસ્ય બ્રવીતુ મે।
શ્રુત્વા તથા કરિષ્યેઽહમિતિ મે ધીયતે મનઃ॥ 12-197-96 (72837)
વિરૂપ ઉવાચ। 12-197-97x (6016)
શૃણુષ્વાવહિતો રાજન્યથૈતદ્ધારયામ્યહમ્।
વિકૃતસ્યાસ્ય રાજર્ષે નિખિલેન નરાધિપ॥ 12-197-97 (72838)
અનેન ધર્મપ્રાપ્ત્યર્થં શુભા દત્તા પુરાઽનઘ।
ધેનુર્વિપ્રાય રાજર્ષે તપઃસ્વાધ્યાયશીલિને॥ 12-197-98 (72839)
તસ્યાશ્ચાયં મયા રાજન્ફલમભ્યેત્ય યાચિતઃ।
વિકૃતેન ચ મે દત્તં વિશુદ્ધેનાન્તરાત્મના॥ 12-197-99 (72840)
તતો મે સુકૃતં કર્મ કૃતમાત્મવિશુદ્ધયે।
ગાવૌ ચ કપિલે ક્રીત્વા વત્સલે બહુદોહને॥ 12-197-100 (72841)
તે ચોઞ્છવૃત્તયે રાજન્મયા સમુપવર્જિતે।
યથાવિધિ યથાશ્રદ્ધં તદસ્યાહં પુનઃ પ્રભો॥ 12-197-101 (72842)
ઇહાદ્યૈવ પ્રયચ્છામિ ગૃહીત્વા દ્વિગુણાં ફલમ્।
એવં સ્યાત્પુરુષવ્યાઘ્ર કઃશુદ્ધઃ કોઽત્ર દોષવાન્॥ 12-197-102 (72843)
એવં વિવદમાનૌ સ્વસ્ત્યામિહાભ્યાગતૌ નૃપ।
કુરુ ધર્મમધર્મં વા વિનયે નૌ સમાદધ॥ 12-197-103 (72844)
યદિ નેચ્છતિ મે દાનં યથા દત્તમનેન વૈ।
ભવાનત્ર સ્થિરો ભૂત્વા માર્ગે સ્થાપયિતાઽદ્ય નૌ॥ 12-197-104 (72845)
રાજોવાચ। 12-197-105x (6017)
દીયમાનં ન ગૃહ્ણાસિ ઋણં કસ્માત્ત્વમદ્ય વૈ।
યથૈવ તેઽભ્યનુજ્ઞાતં યથા ગૃહ્ણીષ્વ માચિરમ્॥ 12-197-105 (72846)
વિકૃત ઉવાચ। 12-197-106x (6018)
દીયતામિત્યનેનોક્તં દદાનીતિ તથા મયા।
નાયં મે ધારયત્યત્ર ગચ્છતાં યત્ર વાઞ્છતિ॥ 12-197-106 (72847)
રાજોવાચ। 12-197-107x (6019)
દદતોઽસ્ય ન ગૃહ્ણાસિ વિષમં પ્રતિભાતિ મે।
દણડ્યો હિ ત્વં મમ મતો નાસ્ત્યત્ર ખલુ સંશયઃ॥ 12-197-107 (72848)
વિકૃત ઉવાચ। 12-197-108x (6020)
મયાઽસ્ય દત્તં રાજર્ષે ગૃહ્ણીયાં તત્કથં પુનઃ।
કો મમાત્રાપરાધો મે દણ્ડમાજ્ઞાપય પ્રભો॥ 12-197-108 (72849)
વિરૂપ ઉવાચ। 12-197-109x (6021)
દીયમાનં યદિ મયા ન ગૃહ્ણાસિ કથંચન।
નિયચ્છતિ ત્વાં નૃપતિરયં ધર્માનુશાસકઃ॥ 12-197-109 (72850)
વિકૃત ઉવાચ। 12-197-110x (6022)
સ્વયં મયા યાચિતેન દત્તં કથમિહાદ્ય તત્।
ગૃહ્ણીયાં ગચ્છતુ ભવાનભ્યનુજ્ઞાં દદાનિ તે॥ 12-197-110 (72851)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-111x (6023)
શ્રુતમેતત્ત્વયા રાજન્નનયોઃ કથિતં દ્વયોઃ।
પ્રતિજ્ઞાતં મયા યત્તે તદ્ગૃહાણાવિચારિતમ્॥ 12-197-111 (72852)
રાજોવાચ। 12-197-112x (6024)
પ્રસ્તુતં સુમહત્કાર્યમનયોર્ગહ્વરં યથા।
જાપકસ્ય દૃઢીકારઃ કથમેતદ્ભવિષ્યતિ॥ 12-197-112 (72853)
યદિ તાવન્ન ગૃહ્ણામિ જાપકેનાપવર્જિતમ્।
કથં ન લિપ્યેયમહં પાપેન મહતાઽદ્ય વૈ॥ 12-197-113 (72854)
તૌ ચોવાચ સ રાજર્ષિઃ કૃતકાર્યૌ ગમિષ્યથઃ।
નેદાનીં મામિહાસાદ્ય રાજધર્મો ભવેન્મૃષા॥ 12-197-114 (72855)
સ્વધર્મઃ પરિપાલ્યસ્તુ રાજ્ઞામિતિ વિનિશ્ચયઃ।
વિપ્રધર્મશ્ચ ગહનો મામનાત્માનમાવિશત્॥ 12-197-115 (72856)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-116x (6025)
ગૃહાણ ધારયેઽહં ચ યાચિતં સંશ્રુતં મયા।
ન ચેદ્ભહીષ્યસે રાજઞ્શપિષ્યે ત્વાં ન સંશયઃ॥ 12-197-116 (72857)
રાજોવાચ। 12-197-117x (6026)
ધિગ્રાજધર્મં યસ્યાયં કાર્યસ્યેહ વિનિશ્ચયઃ।
ઇત્યર્થં મે ગ્રહીતવ્યં કથં તુલ્યં ભવેદિતિ॥ 12-197-117 (72858)
એષ પાણિરપૂર્વં મે નિક્ષેપાર્થં પ્રસારિતઃ।
યન્મે ધારયસે વિપ્ર તદિદાનીં પ્રદીયતામ્॥ 12-197-118 (72859)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-197-119x (6027)
સંહિતાં જપતા યાવાન્ગુણઃ કશ્ચિત્કૃતો મયા।
તત્સર્વં પ્રતિગૃહ્ણીષ્વ યદિ કિંચિદિહાસ્તિ મે॥ 12-197-119 (72860)
રાજોવાચ। 12-197-120x (6028)
જલમેતન્નિપતિતં મમ પાણૌ દ્વિજોત્તમ।
સમમસ્તુ સહૈવાસ્તુ પ્રતિગૃહ્ણાતુ વૈ ભવાન્॥ 12-197-120 (72861)
વિરૂપ ઉવાચ। 12-197-121x (6029)
કામક્રોધૌ વિદ્ધિ નૌ ત્વમાવાભ્યાં કારિતો ભવાન્।
`જિજ્ઞાસમાનૌ યુવયોર્મનોત્થં તુ દ્વિજોત્તમ॥' 12-197-121 (72862)
સહેતિ ચ યદુક્તં તે સમા લોકાસ્તવાસ્ય ચ।
નાયં ધારયતે કિંચિજ્જિજ્ઞાસા ત્વત્કૃતે કૃતા॥ 12-197-122 (72863)
કાલો ધર્મસ્તથા મૃત્યુઃ કામક્રોધૌ તથા યુવામ્।
સર્વમન્યોન્યનિષ્કર્ષે નિકૃષ્ટં પશ્યતસ્તવ॥ 12-197-123 (72864)
`સર્વેષામુપરિસ્થાનં બ્રહ્મણો વ્યક્તજન્મનઃ।
યુવયોઃ સ્થાનમૂલં નિર્દ્વન્દ્વમમલાત્મકમ્॥ 12-197-124 (72865)
સર્વે ગચ્છામ યત્ર સ્વાન્સ્વાઁલ્લોકાંશ્ચ તથા વયમ્।'
ગચ્છ લોકાઞ્જિતાન્સ્વેન કર્મણા યત્ર વાઞ્છસિ॥ 12-197-125 (72866)
` તતો ધર્મયમાદ્યાસ્તે વાક્યમૂચુર્નપર્દ્વિજૌ।
અસ્માકં યઃ સ્મૃતો મૂર્ધા બ્રહ્મલોકમિતિ સ્મૃતં॥ 12-197-126 (72867)
તત્રસ્થૌ હિ ભવન્તૌ હિ યુવાભ્યાં નિર્જિતા વયમ્।
યુવયોઃ કામ આપન્નસ્તત્કામ્યમવિશઙ્કયા॥' 12-197-127 (72868)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-197-128x (6030)
જાપકાનાં ફલાવાપ્તિર્મયા તે સંપ્રદર્શિતા।
ગતિઃ સ્થાનં ચ લોકાશ્ચ જાપકેન યથા જિતાઃ॥ 12-197-128 (72869)
પ્રયાતિ સંહિતાધ્યાયી બ્રહ્માણં પરમેષ્ઠિનમ્।
અથવાઽગ્નિં સમાયાતિ સૂર્યમાવિશતેઽપિ વા॥ 12-197-129 (72870)
સ તૈજસેન ભાવેન યદિ તત્ર રમત્યુત।
ગુણાંસ્તેષાં સમાધત્તે રાગેણ પ્રતિમોહિતઃ॥ 12-197-130 (72871)
એવં સોમે તથા વાયૌ ભૂમ્યાકાશશરીરગઃ।
સરાગસ્તત્ર વસતિ ગુણાંસ્તેષાં સમાચરન્॥ 12-197-131 (72872)
અથ તત્ર વિરાગી સ પરં ગચ્છત્યસંશયમ્।
પરમવ્યયમિચ્છન્સ તમેવાવિશતે પુનઃ॥ 12-197-132 (72873)
અમૃતાચ્ચામૃતં પ્રાપ્તઃ શાન્તીભૂતો નિરાત્મવાન્।
બ્રહ્મભૂતઃ સ નિર્દ્વન્દ્વઃ સુખી શાન્તો નિરામયઃ॥ 12-197-133 (72874)
બ્રહ્મસ્થાનમનાવર્તમેકમક્ષરસંજ્ઞકમ્।
અદુઃખમજરં શાન્તં સ્થાનં તત્પ્રતિપદ્યતે॥ 12-197-134 (72875)
ચતુર્ભિર્લક્ષણૈર્હીનં તથા પડ્ભિઃ સષોડશૈઃ।
પુરુષં તમતિક્રમ્ય આકાશં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-197-135 (72876)
અથ નેચ્છતિ રાગાત્મા સર્વં તદધિતિષ્ઠતિ।
યચ્ચ પ્રાર્થયતે તચ્ચ મનસા પ્રતિપદ્યતે॥ 12-197-136 (72877)
અથવા ચેક્ષતે લોકાન્સર્વાન્નિરયસંજ્ઞિતાન્।
નિસ્પૃહઃ સર્વતો મુક્તસ્તત્ર વૈ રમતે સુખમ્॥ 12-197-137 (72878)
એવમેષા મહારાજ જાપકસ્ય ગતિર્યથા।
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં કિં ભૂયઃ શ્રોતુમર્હસિ॥ ॥ 12-197-138 (72879)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે સાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 197॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-197-1 આયુઃપરિચ્છેદિકા દેવતા કાલઃ। પ્રાણવિયોજિકા મૃત્યુઃ। પુણ્યાપુણ્યફલદાયિકા યમઃ। તત્ તમ્॥ 12-197-2 સૂર્યપુત્રસ્ય યમસ્ય॥ 12-197-4 જાપકો મન્ત્રાધ્યયનપરઃ। પૈપ્પલાદ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-197-7 દેવ્યા સાવિત્ર્યા દર્શિતો દર્શનદાનેનાનુગૃહીતઃ॥ 12-197-14 સમાધિર્નિયમઃ॥ 12-197-15 નિરયં સ્વર્ગં ક્ષયિણમ્। યાતા યાસ્યસિ। યાતા ગતાઃ॥ 12-197-16 અનિમિત્તમજન્યમ્। યજ્જપ્યે મે રમતાં મન ઇતિ॥ 12-197-20 દર્શયામાસ આત્માનં દર્શિતવાન્॥ 12-197-24 બહુદુઃખસુખમિતિ ઝ.ધ. પાઠઃ॥ 12-197-56 કૃતમલં સર્વેણ જપફલેન॥ 12-197-57 યજ્જપિતં જપ્યં તસ્યેતિ શેષઃ॥ 12-197-61 અભિસંધિઃ કામઃ। નિષ્કામસ્ય જપસ્યાનન્તં ફલમિતિ ભાવઃ॥ 12-197-62 દૂષયિષ્યામિ અન્યથાકરિષ્યામિ॥ 12-197-66 મે મયા નિસૃષ્ટં દત્તમ્॥ 12-197-77 દેહીતિ ઉક્ત્વેતિ શેષઃ॥ 12-197-81 ન ચ્છન્દયામિ પ્રતિગૃહ્ણીષ્વેતિ ન પ્રાર્થિતવાનસ્મિ॥ 12-197-84 તત્પ્રતીચ્છતુ મે ફલમિતિ ધ. પાઠઃ। બહુ ગૃહ્ણાતુ મે ફલમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-197-90 દ્વૌ પુરુષૌ કામક્રોધૌ॥ 12-197-93 પરીક્ષ્ય ત્વં યથા સ્યાવો નાવામિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-197-94 પ્રાર્થના હિ રાજ્ઞોઽનનુરૂપેતિ તસ્ય કામો વિકૃતસંજ્ઞઃ। શાન્તિસ્વભાવસ્યાપિ જાપકસ્ય યાચિત્વાપિ દીયમાનં ન ગૃહ્ણાતીતિ રાજાનં પ્રતિ યઃ ક્રોધઃ સ વિરૂપસંજ્ઞઃ। ગોઃ ફલં વાચં ધેનુમુપાસીતેતિ શ્રુતેર્ધેનુસરૂપ્રાયાઃ વાચઃ। જપસ્ય ફલમિત્યર્થઃ॥ 12-197-98 ધેનુર્વાક્। વિપ્રાય પરમેશ્વરાય॥ 12-197-106 ધારયામીતિ ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-197-118 નિક્ષેપાર્થં પ્રતિગૃહ્ય પ્રદાનાર્થમ્॥ 12-197-131 તેષાં સૂર્યાદિલોકપાલાનાં ગુણાન્ પ્રકાશકત્વાદીન્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 198
॥ શ્રીઃ ॥
12.198. અધ્યાયઃ 198
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જપસ્ય ફલકથનપૂર્વકં જાપકોપાખ્યાનસમાપનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-198-0 (72880)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-198-0x (6031)
કિમુત્તરં તદા તૌ સ્મ ચક્રતુસ્તસ્ય ભાષિતે।
બ્રાહ્મણો વાઽથવા રાજા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-198-1 (72881)
અથવા તૌ ગતૌ તત્ર યદેતત્કીર્તિતં ત્વયા।
સંવાદો વા તયોઃ કોઽભૂત્કિં વા તૌ તત્ર ચક્રતુઃ॥ 12-198-2 (72882)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-198-3x (6032)
તથેત્યેવં પ્રતિશ્રુત્ય ધર્મં સંપૂજ્ય જાપકઃ।
યમં કાલં ચ મૃત્યું ચ સ્વર્ગં સંપૂજ્ય ચાર્હતઃ॥ 12-198-3 (72883)
પૂર્વં યે ચાપરે તત્ર સમેતા બ્રાહ્મણર્ષભાઃ।
સર્વાન્સંપૂજ્ય શિરસા રાજાનં સોઽબ્રવીદ્દ્વિજઃ॥ 12-198-4 (72884)
ફલેનાનેન સંયુક્તો રાજર્ષે ગચ્છ મુખ્યતામ્।
ભવતા ચાભ્યનુજ્ઞાતો જપેયં ભૂય એવ હ॥ 12-198-5 (72885)
વરશ્ચ મમ પૂર્વં હિ દત્તો દેવ્યા મહાબલ।
શ્રદ્ધા તે જપતો નિત્યં ભવત્વિતિ વિશાંપતે॥ 12-198-6 (72886)
રાજોવાચ। 12-198-7x (6033)
યદ્યેવં સફલા સિદ્ધિઃ શ્રદ્ધા ચ જપિતું તવ।
ગચ્છ વિપ્ર મયા સાર્ધં જાપકં ફલમાપ્નુહિ॥ 12-198-7 (72887)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-198-8x (6034)
કૃતઃ પ્રયત્નઃ સુમહાન્સર્વેષાં સન્નિધાવિહ।
સહ તુલ્યફલાવાવાં ગચ્છાવો યત્ર નૌ ગતિઃ॥ 12-198-8 (72888)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-198-9x (6035)
વ્યવસાયં તયોસ્તત્ર વિદિત્વા ત્રિદશેશ્વરઃ।
સહ દેવૈરુપયયૌ લોકપાલૈસ્તથૈવ ચ॥ 12-198-9 (72889)
સાધ્યાશ્ચ વિશ્વે મરુતો વાક્યાનિ સુમહાન્તિ ચ।
નદ્યઃ શૈલાઃ સમુદ્રાશ્ચ તીર્થાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-198-10 (72890)
તપાંસિ સંયોગવિધિર્વેદાસ્તોભાઃ સરસ્વતી।
નારદઃ પર્વતશ્ચૈવ વિશ્વાવસુર્હહાહુહૂઃ॥ 12-198-11 (72891)
ગન્ધર્વશ્ચિત્રસેનશ્ચ પરિવારગણૈર્યુતઃ।
નાગાઃ સિદ્ધાશ્ચ મુનયો દેવદેવઃ પ્રજાપતિઃ॥ 12-198-12 (72892)
`આજગામ ચ દેવેશો બ્રહ્મા વેદમયોઽવ્યયઃ।'
વિષ્ણુઃ સહસ્રશીર્ષશ્ચ દેવોઽચિન્ત્યઃ સમાગમત્।
અવાદ્યન્તાન્તરિક્ષે ચ ભેર્યસ્તૂર્યાણિ વા વિભો॥ 12-198-13 (72893)
પુષ્પવર્ષાણિ દિવ્યાનિ તત્ર તેષાં મહાત્મનામ્।
નનૃતુશ્ચાપ્સરઃ સઙ્ઘાસ્તત્રતત્ર સમન્તતઃ॥ 12-198-14 (72894)
અથ સ્વર્ગસ્તથા રૂપી બ્રાહ્મણં વાક્યમબ્રવીત્।
સંસિદ્ધસ્ત્વં મહાભાગ ત્વં ચ સિદ્ધસ્તથા નૃપ॥ 12-198-15 (72895)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-198-16x (6036)
અથ તૌ સહિતૌ રાજન્નન્યોન્યસ્ય વિધાનતઃ।
વિષયપ્રતિસંહારમુભાવેવ પ્રચક્રતુઃ॥ 12-198-16 (72896)
પ્રાણાપાનૌ તથોદાનં સમાનં વ્યાનમેવ ચ।
એવં તૌ મનસિ સ્થાપ્ય દધતુઃ પ્રાણયોર્મનઃ॥ 12-198-17 (72897)
ઉપસ્થિતકૃતૌ તૌ ચ નાસિકાગ્રમધો ભ્રુવોઃ।
ભ્રુકુટ્યાક્ષ્ણોશ્ચ મનસા શનૈર્ધારયતસ્તદા॥ 12-198-18 (72898)
નિશ્ચેષ્ટાભ્યાં શરીરાભ્યાં સ્થિરદૃષ્ટી સમાહિતૌ।
જિતાસનૌ સમાધાય ર્મૂર્ધન્યાત્માનમેવ ચ॥ 12-198-19 (72899)
તાલુદેશમથોદ્દાલ્ય બ્રાહ્મણસ્ય મહાત્મનઃ।
જ્યોતિર્જ્વાલા સુમહતી જગામ ત્રિદિવં તદા॥ 12-198-20 (72900)
હાહાકારસ્તથા દિક્ષુ સર્વાસુ સુમહાનભૂત્।
તજ્જ્યોતિઃ સ્તૂયમાનં સ્મ બ્રહ્માણં પ્રાવિશત્તદા॥ 12-198-21 (72901)
તતઃ સ્વાગતમિત્યાહ તત્તેજઃ પ્રપિતામહઃ।
પ્રાદેશમાત્રં પુરુષં પ્રત્યુદ્ગમ્ય વિશાંપતે॥ 12-198-22 (72902)
ભૂયશ્ચૈવાપરં પ્રાહ વચનં મધુરં સ્મયન્।
જાપકૈસ્તુલ્યફલતા યોગાનાં નાત્ર સંશયઃ॥ 12-198-23 (72903)
યોગસ્ય તાવદેતેભ્યઃ પ્રત્યક્ષં ફલદર્શનમ્।
જાપકાનાં વિશિષ્ટં તુ પ્રત્યુત્થાનં સમાહિતમ્॥ 12-198-24 (72904)
ઉષ્યતાં મયિ ચેત્યુક્ત્વા વ્યાદદે સ તતો મુખમ્।
અથાસ્યં પ્રવિવેશાસ્ય બ્રાહ્મણો વિગતજ્વરઃ॥ 12-198-25 (72905)
રાજાઽપ્યેતેન વિધિના ભગવન્તં પિતામહમ્।
યથૈવ દ્વિજશાર્દૂલસ્તથૈવ પ્રાવિશત્તદા॥ 12-198-26 (72906)
સ્વયંભુવમથો દેવા અભિવાદ્ય તતોઽબ્રુવન્॥ 12-198-27 (72907)
જાપકાર્થમયં યત્નો યદર્થં વયમાગતાઃ।
કૃતપૂજાવિમૌ તુલ્યૌ ત્વયા તુલ્યફલાન્વિતૌ॥ 12-198-28 (72908)
યોગજાપકયોસ્તુલ્યં ફલં સુમહદદ્ય વૈ।
સર્વાંલ્લોકાનતિક્રમ્ય ગચ્છેતાં યત્ર વાઞ્છિતમ્॥ 12-198-29 (72909)
બ્રહ્મોવાચ। 12-198-30x (6037)
મહાસ્મૃતિં પઠેદ્યસ્તુ તથૈવાનુસ્મૃતિં શુભામ્।
તાવપ્યેતેન વિધિના ગચ્છેતાં મત્સલોકતામ્॥ 12-198-30 (72910)
યશ્ચ યોગે ભવેદ્ભક્તઃ સોઽપિ નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ।
વિધિનાનેન દેહાન્તે મમ લોકાનવાપ્નુયાત્।
સાધયે ગમ્યતાં ચૈવ યથા સ્થાનાનિ સિદ્ધયે॥ 12-198-31 (72911)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-198-32x (6038)
ઇત્યુક્ત્વા સ તદા દેવસ્તત્રૈવાન્તરધીયત।
આમન્ત્ર્ય ચ તતો દેવા યયુઃ સ્વંસ્વં નિવેશનમ્॥ 12-198-32 (72912)
તે ચ સર્વે મહાત્માનો ધર્મં સત્કૃત્ય તત્ર વૈ।
પૃષ્ઠતોઽનુયયૂ રાજન્સર્વે સુપ્રીતચેતસઃ॥ 12-198-33 (72913)
એતત્ફલં જાપકાનાં ગતિશ્ચૈષા પ્રકીર્તિતા।
યથાશ્રુતં મહારાજ કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-198-34 (72914)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટનવત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 198॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-198-1 તૌ ઇક્ષ્વાકુપૈપ્પલાદી। તસ્ય વિરૂપસ્ય ભાષિતે વચને વિષયે॥ 12-198-3 અર્હતઃ પૂજ્યાન્॥ 12-198-9 વ્યવસાયં નિશ્ચયમ્॥ 12-198-11 સ્તોભાઃ સામગીતિપૂરણાર્થનિ અક્ષરાણિ હાયિ હાવુ ઇત્યાદીનિ॥ 12-198-18 નેત્રાગ્રૈશ્ચૈવ મનસેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-198-20 તાલુદેશં બ્રહ્મરન્ધ્રમ્॥ 12-198-23 યોગાનાં યોગિનામ્॥ 12-198-24 એતેભ્ય એતેષાં સભ્યાનામ્। સમાહિતં વિહિતમ્॥ 12-198-30 સંહિતાધ્યાયિનાં ફલમુક્ત્વા ષડઙ્ગાધ્યાયિનાં મન્વાદિસ્મૃત્યધ્યાયિનાં ચ ફલમાહ મહાસ્મૃતિમિતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 199
॥ શ્રીઃ ॥
12.199. અધ્યાયઃ 199
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
જ્ઞાનયોગાદેઃ ફલં ભગવદ્વેદનપ્રકારં ચ પૃષ્ટેન ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તત્કથનાય મનુવૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-199-0 (72915)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-199-0x (6039)
કિં ફલં જ્ઞાનયોગસ્ય વેદાનાં નિયમસ્ય ચ।
ભૂતાત્મા ચ કથં જ્ઞેયસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-199-1 (72916)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-199-2x (6040)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
મનોઃ પ્રજાપતેર્વાદં મહર્ષેશ્ચ બૃહસ્પતેઃ॥ 12-199-2 (72917)
પ્રજાપતિં શ્રેષ્ઠતમં પ્રજાનાં
દેવર્ષિસઙપ્રવરો મહર્ષિઃ।
બૃહસ્પતિઃ પ્રશ્નમિમં પુરાણં
પ્રપચ્છ શિષ્યોઽથ ગુરું પ્રણમ્ય॥ 12-199-3 (72918)
યત્કારણં મન્ત્રવિધિઃ પ્રવૃત્તો
જ્ઞાને ફલં યત્પ્રવદન્તિ વિપ્રાઃ।
યન્મન્ત્રશબ્દૈરકૃતપ્રકાશં
તદુચ્યતાં મે ભગવન્યથાવત્॥ 12-199-4 (72919)
યત્સ્તોત્રશાસ્ત્રાગમમન્ત્રિવિદ્ભિ
ર્યજ્ઞૈરનેકૈરથ ગોપ્રદાનૈઃ।
ફલં મહદ્ભિર્યદુપાસ્યતે ચ
કિં તત્કથં વા ભવિતા ક્વ વા તત્॥ 12-199-5 (72920)
મહી મહીજાઃ પવનોઽન્તરિક્ષં
જલૌકસશ્ચૈવ જલં તથા દ્યૌઃ।
દિવૌકસશ્ચાપિ યતઃ પ્રસૂતા
સ્તદુચ્યતાં મે ભગવન્પુરાણમ્॥ 12-199-6 (72921)
જ્ઞાનં યતઃ પ્રાર્થયતે નરો વૈ
તતસ્તદર્થા ભવતિ પ્રવૃત્તિઃ।
ન ચાપ્યહં વેદ પરં પુરાણં
મિથ્યાપ્રવૃત્તિં ચ કથં નુ કુર્યામ્॥ 12-199-7 (72922)
ઋક્સામસઙ્ઘાંશ્ચ યજૂંષિ ચાહં
છન્દાંસિ નક્ષત્રગતિં નિરુક્તમ્।
અધીત્ય ચ વ્યાકરણં સકલ્પં
શિક્ષાં ચ ભૂતપ્રકૃતિં ન વેદ્મિ॥ 12-199-8 (72923)
સ મે ભવાઞ્શંસતુ સર્વમેત
ત્સામાન્યશબ્દૈશ્ચ વિશેષણૈશ્ચ।
સ મે ભવાઞ્શંસતુ તાવદેત
જ્જ્ઞાને ફલં કર્મણિ વા યદસ્તિ॥ 12-199-9 (72924)
યથા ચ દેહાચ્ચ્યવતે શરીરી
પુનઃ શરીરં ચ યથાઽભ્યુપૈતિ। 12-199-10 (72925)
મનુરુવાચ।
યદ્યત્પ્રિયં યસ્ય સુખં તદાહુ
સ્તદેવ દુઃખં પ્રવદન્ત્યનિષ્ટમ્॥ 12-199-10x (6041)
ઇષ્ટં ચ મે સ્યાદિતરચ્ચ ન સ્યા
દેતત્કૃતે કર્મવિધિઃ પ્રવૃત્તઃ।
ઇષ્ટં ત્વનિષ્ટં ચ ન માં ભજેતે
ત્યેતત્કૃતે જ્ઞાનવિધિઃ પ્રવૃત્તઃ॥ 12-199-11 (72926)
[કામાત્મકાશ્છન્દસિ કર્મયોગા
એભિર્વિમુક્તઃ પરમશ્નુવીત્।
નાનાવિધે કર્મપથે સુખાર્થી
નરઃ પ્રવૃત્તો નિરયં પ્રયાતિ।] 12-199-12 (72927)
બૃહસ્પતિરુવાચ। ઇષ્ટં ત્વનિષ્ટં ચ સુખાસુખે ચ
સાશીસ્તપશ્છન્દતિ કર્મભિશ્ચ॥ 12-199-12x (6042)
મનુરુવાચ। 12-199-13x (6043)
એભિર્વિમુક્તઃ પરમાવિવેશ
એતત્કૃતે કર્મવિધિઃ પ્રવૃત્તઃ।
[કામાત્મકાંશ્છન્દતિ કર્મયોગ
એભિર્વિમુક્તઃ પરમાદદીત॥] 12-199-13 (72928)
આત્માદિભિઃ કર્મભિરિધ્યમાનો
ધર્મે પ્રવૃત્તો દ્યુતિમાન્સુખાર્થી।
પરં હિ તત્કર્મફલાદપેતં
નિરાશિષો યત્પદમાપ્નુવન્તિ॥ 12-199-14 (72929)
પ્રજાઃ સૃષ્ટા મનસા કર્મણા ચ
દ્વાવેવૈતૌ સત્પથૌ લોકજુષ્ટૌ।
દૃષ્ટં કર્માશાશ્વતં ચાન્તવચ્ચ
મનસ્ત્યાગે કારણં નાન્યદસ્તિ॥ 12-199-15 (72930)
`કામાત્મકૌ છન્દસિ કામભોગા
વેભિર્વિયુક્તઃ પરમશ્નુવીત।
નાનાવિધે કર્મફલે સુખાર્થી
નરઃ પ્રમત્તો ન પરં પ્રયાતિ।
ફલં હિ તત્કર્મફલાદપેતં
નિરાશિષો બ્રહ્મ પરં હ્યુપેતમ્॥' 12-199-16 (72931)
સ્વેનાત્મના ચક્ષુરિવ પ્રણેતા
નિશાત્યયે તમસા સંવૃતાત્મા।
જ્ઞાનં તુ વિજ્ઞાનગુણેન યુક્તં
કર્માશુભં પશ્યતિ વર્જનીયમ્॥ 12-199-17 (72932)
સર્પાન્કૃશાગ્રાણિ તથોદપાનં
ત્વા મનુષ્યાઃ પરિવર્જયન્તિ।
અજ્ઞામતસ્તત્ર પતન્તિ મૂઢા
જ્ઞાને ફલં પશ્ય યથા વિશિષ્ટમ્॥ 12-199-18 (72933)
કૃત્સ્નસ્તુ મન્ત્રો વિધિવત્પ્રયુક્તો
યજ્ઞા યથોક્તાસ્ત્વિહ દક્ષિણાશ્ચ।
અન્નપ્રદાનં મનસઃ સમાધિઃ
પઞ્ચાત્મકં કર્મફલં વદન્તિ॥ 12-199-19 (72934)
ગુણાત્મકં કર્મ વદન્તિ વેદા
સ્તસ્માન્મન્ત્રો મન્નપૂર્વં હિ કર્મ।
વિધિર્વિધેયં મનસોપપત્તિઃ
ફલસ્ય ભોક્તા તુ તથા શરીરી॥ 12-199-20 (72935)
શબ્દાશ્ચ રૂપાણિ રસાશ્ચ પુણ્યાઃ।
સ્પર્શાશ્ચ ગન્ધાશ્ચ શુભાસ્તથૈવ।
નરોઽત્ર હિ સ્થાનગતઃ પ્રભુઃ સ્યા
દેતત્ફલં સિદ્ધ્યતિ કર્મણોઽસ્ય॥ 12-199-21 (72936)
યદ્યચ્છરીરેણ કરોતિ કર્મ
શરીરયુક્તઃ સમુપાશ્નુતે તત્।
શરીરમેવાયતનં સુખસ્ય
દુઃખસ્ય ચાપ્યાયતનં શરીરમ્॥ 12-199-22 (72937)
વાચા તુ યત્કર્મ કરોતિ કિંચિ
દ્વાચૈવ સર્વં સમુપાશ્નુતે તત્।
મનસ્તુ યત્કર્મ કરોતિ કિંચિ
ન્મનઃસ્થ એવાયમુપાશ્નુતે તત્॥ 12-199-23 (72938)
યથાયથા કર્મગુણાં ફલાર્થી
કરોત્યયં કર્મફલે નિવિષ્ટઃ।
તથાતથાઽયં ગુણસંપ્રયુક્તઃ
શુભાશુભં કર્મફલં ભુનસ્તિ॥ 12-199-24 (72939)
મત્સ્યો યથા સ્રોત ઇવાભિપાતી
તથા કૃતં પૂર્વમુપૈતિ કર્મ।
શુભે ત્વસૌ તુષ્યતિ દુષ્કૃતે તુ
ન તુષ્યતે વૈ પરમઃ શરીરી॥ 12-199-25 (72940)
યતો જગત્સર્વમિદં પ્રસૂતં
જ્ઞાત્વાઽઽત્મવન્તો હ્યુપયાન્તિ શાન્તિમ્।
યન્મન્ત્રશબ્દેરકૃતપ્રકાશં
તદુચ્યમાનં શણુ મે પરં યત્॥ 12-199-26 (72941)
રસૈર્વિમુક્તં વિવિધૈશ્ચ ગન્ધૈ
રશબ્દમસ્પર્શમરૂપવચ્ચ।
અગ્રાહ્યમવ્યક્તમવર્ણમેકં
પઞ્ચપ્રકારાન્સસૃજે પ્રજાનામ્॥ 12-199-27 (72942)
ન સ્ત્રી પુમાન્નાપિ નપુંસકં ચ
ન સન્ન ચાસત્સદસચ્ચ તન્ન।
પશ્યન્તિ તદ્બ્રહ્મવિદો મનુષ્યા
સ્તદક્ષરં ન ક્ષરતીતિ વિદ્ધિ॥ ॥ 12-199-28 (72943)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 199॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 200
॥ શ્રીઃ ॥
12.200. અધ્યાયઃ 200
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મનુબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-200-0 (72959)
મનુરુવાચ। 12-200-0x (6046)
અક્ષરાત્ખં તતો વાયુસ્તતો જ્યોતિસ્તતો જલમ્।
જલાત્પ્રસૂતા જગતી જગત્યા જાયતે જગત્॥ 12-200-1 (72960)
ઇમે શરીરૈર્જલમેવ ગત્વા
જલાચ્ચ તેજઃ પવનાન્તરિક્ષમ્।
ખાદ્વૈ નિવર્તન્તિ ન ભાવિનસ્તે
યે ભાવિનસ્તે પરમાપ્નુવન્તિ॥ 12-200-2 (72961)
નોષ્ણં ન શીતં મૃદુ નાપિ તીક્ષ્ણં
નામ્લં કષાયં મધુરં ન તિક્તમ્।
ન શબ્દવન્નાપિ ચ ગન્ધવત્ત
ન્ન રૂપવત્તત્પરમસ્વભાવમ્॥ 12-200-3 (72962)
સ્પર્શં તનુર્વેદ રસં ચ જિહ્વા
ઘ્રાણં ચ ગન્ધાઞ્શ્રવણે ચ શબ્દાન્।
રૂપાણિ ચક્ષુર્નચ તત્પરં ય
દ્ગૃહ્ણન્ત્યનધ્યાત્મવિદો મનુષ્યાઃ॥ 12-200-4 (72963)
નિવર્તયિત્વા રસનાં રસેભ્યો
ઘ્રાણં ચ ગન્ધાચ્છ્રવણે ચ શબ્દાત્।
સ્પર્શાત્તનું રૂપગુણાત્તુ ચક્ષુ
સ્તતઃ પરં પશ્યતિ તત્સ્વભાવમ્॥ 12-200-5 (72964)
યતો ગૃહીત્વા હિ કરોતિ યચ્ચ
યસ્મિંશ્ચ યામારભતે પ્રવૃત્તિમ્।
યસ્મૈ ચ યદ્યેન ચ યશ્ચ કર્તા
યત્કારણં તં સ્વમુપેયમાહુઃ॥ 12-200-6 (72965)
યદ્વાઽપ્યભૂદ્વ્યાપકં સાધકં ચ
યન્મન્ત્રવત્સ્થાસ્યતિ ચાપિ લોકે।
યઃ સર્વહેતુઃ પરમાર્થકારી
તત્કારણં કાર્યમતો યદન્યત્॥ 12-200-7 (72966)
યથા હિ કશ્ચિત્સુકૃતૈર્મનુષ્યઃ
શુભાશુભં પ્રાપ્નુતે ચાવિરોધાત્।
એવં શરીરેષુ શુભાશુભેષુ
સ્વકર્મભિર્જ્ઞાનમિદં નિવદ્ધમ્॥ 12-200-8 (72967)
યથા પ્રદીપ્તઃ પુરતઃ પ્રદીપઃ।
પ્રકાશમન્યસ્ય કરોતિ દીપ્યન્।
તથેહ પઞ્ચેન્દ્રિયદીપવૃક્ષા
જ્ઞાનપ્રદીપ્તાઃ પરવન્ત એવ॥ 12-200-9 (72968)
યથા ચ રાજ્ઞો બહવો હ્યમાત્યાઃ
પૃથક્ પ્રમાણં પ્રવદન્તિ યુક્તાઃ।
તદ્વચ્છરીરેષુ ભવન્તિ પઞ્ચ
જ્ઞાનૈકદેશાઃ પરમઃ સ તેભ્યઃ॥ 12-200-10 (72969)
યથાર્ચિષોઽગ્નેઃ પવનસ્ય વેગા
મરીચયોઽર્કસ્ય નદીષુ ચાપઃ।
ગચ્છન્તિ ચાયાન્તિ ચ સંયતાશ્ચ
તદ્વચ્છરીરાણિ શરીરિણાં તુ॥ 12-200-11 (72970)
યથા ચ કશ્ચિત્પરશું ગૃહીત્વા
ધૂમં ન પશ્યેજ્જ્વલનં ચ કાષ્ઠે।
તદ્વચ્છરીરોદરપાણિપાદં
છિત્ત્વા ન પશ્યન્તિ તતો યદન્ય॥ 12-200-12 (72971)
તાન્યેવ કાષ્ઠાનિ યથા વિમથ્ય
ધૂમં ચ પશ્યેજ્જ્વલનં ચ યોગાત્।
તદ્વત્સુબુદ્ધિઃ સમમિન્દ્રિયાર્થૈ
ર્બુદ્ધઃ પરં પશ્યતિ તત્સ્વભાવમ્॥ 12-200-13 (72972)
યથાત્મનોઽઙ્ગં પતિતં પૃથિવ્યાં
સ્વપ્નાન્તરે પશ્યતિ ચાત્મનોઽન્યત્।
શ્રોત્રાદિયુક્તઃ સુમનાઃ સુબુદ્ધિ
ર્લિઙ્ગાત્તથા ગચ્છતિ લિઙ્ગમન્યત્॥ 12-200-14 (72973)
ઉત્પત્તિવૃદ્ધિક્ષયમસન્નિપાતૈ
ર્ન યુજ્યતેઽસૌ પરમઃ શરીરી।
અનેન લિઙ્ગેન તુ લિઙ્ગમન્ય
દ્ગચ્છત્યદૃષ્ટઃ પ્રતિસન્ધિયોગાત્॥ 12-200-15 (72974)
ન ચક્ષુષા પશ્યતિ રૂપમાત્મનો
ન ચાપિ સંસ્પર્શમુપૈતિ કિંચિત્।
ન ચાપિ તૈઃ સાધયતે સ્વકાર્યં
તે તં ન પશ્યન્તિ સ પશ્યતે તાન્॥ 12-200-16 (72975)
યથા સમીપે જ્વલતોઽનલસ્ય
સંતાપજં રૂપમુપૈતિ કશ્ચિત્।
ન ચાન્તરા રૂપગુણં બિભર્તિ
તથૈવ તદ્દૃશ્યતે રૂપમસ્ય॥ 12-200-17 (72976)
તથા મનુષ્યઃ પરિમુચ્ય કાય
મદૃશ્યમન્યદ્વિશતે શરીરમ્।
વિસૃજ્ય ભૂતેષુ મહત્સુ દેહં
તદાશ્રયં ચૈવ બિભર્તિ રૂપમ્॥ 12-200-18 (72977)
ખં વાયુમગ્નિં સલિલં તથોર્વી
સમન્તતોઽભ્યાવિશતે શરીરી।
નાન્યાશ્રયાઃ કર્મસુ વર્તમાનાઃ
શ્રોત્રાદયઃ પઞ્ચગુણાઞ્શ્રયન્તે॥ 12-200-19 (72978)
શ્રોત્રં નભો ઘ્રાણમથો પૃથિવ્યા
સ્તેજોમયં રૂપમથો વિપાકઃ।
જલાશ્રયં તેજ ઉક્તં રસં ચ
વાય્વાત્મકઃ સ્પર્શકૃતો ગુણશ્ચ॥ 12-200-20 (72979)
મહત્સુ ભૂતેષુ ચ સન્તિ પઞ્ચ
પઞ્ચેન્દ્રિયાર્થેષુ તથેન્દ્રિયાણિ।
સર્વાણિ ચૈતાનિ મનોનુગાનિ
બુદ્ધિં મનોઽન્વેતિ મતિઃ સ્વભાવમ્॥ 12-200-21 (72980)
શુભાશુભં કર્મ કૃતં યદસ્ય
તદેવ પ્રેત્યાદદતેઽન્યદેહે।
મનોઽનુવર્તન્તિ પરાવરાણિ
જલૌકસઃ સ્રોત ઇવાનુકૂલમ્॥ 12-200-22 (72981)
ચલં યથા દૃષ્ટિપથં પરૈતિ
સૂક્ષ્મં મહદ્રૂપમિવાવભાતિ।
તાતપ્યમાનો ન પતેચ્ચ ધીરઃ
પરં તથા બુદ્ધિપથં પરૈતિ॥ ॥ 12-200-23 (72982)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 200॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-200-13 પૃથક્પરં પશ્યતિ તત્સ્વભાવમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-200-20 શ્રોત્રં ખત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। જલાશ્રયઃ સ્વેદ ઉક્તો રસશ્ચેતિ ધ. પાઠઃ। જલાશ્રયં જ્ઞાનમુક્તમિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-200-23 સ્વરૂપમાલોચયતે ચ રૂપમિતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 201
॥ શ્રીઃ ॥
12.201. અધ્યાયઃ 201
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મનુબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-201-0 (72983)
મનુરુવાચ। 12-201-0x (6047)
યદિન્દ્રિયૈસ્તૂપગતૈઃ પુરસ્તા
ત્પ્રાપ્તાન્ગુણાન્સંસ્મરતે ચિરાય।
તેષ્વિન્દ્રિયેષૂપહતેષુ પશ્ચા
ત્સ બુદ્ધિરૂપઃ પરમઃ સ્વભાવઃ॥ 12-201-1 (72984)
ય ઇન્દ્રિયાર્થાન્યુગપત્સમન્તા
ન્નાવેક્ષતે કૃત્સ્નશસ્તુલ્યકાલમ્।
યથાક્રમં સંચરતે સ વિદ્વાં
સ્તસ્માત્સ એકઃ પરમઃ શરીરી॥ 12-201-2 (72985)
રજસ્તમઃ સત્વમથો તૃતીયં
ગચ્છત્યસૌ જ્ઞાનગુણાન્વિરૂપાન્।
`ન તૈર્નિબદ્ધઃ સ તુ બધ્નાતિ વિશ્વં
ન ચાનુયાતીહાગુણાન્પરાત્મા।'
તથેન્દ્રિયાણ્યાવિશતે શરીરી
હુતાશનં વાયુરિવેન્ધનસ્થમ્॥ 12-201-3 (72986)
ન ચક્ષુષા પશ્યતિ રૂપમાત્મનો
ન પશ્યતિ સ્પર્શનમિન્દ્રિયેન્દ્રિયમ્।
ન શ્રોત્રલિઙ્ગં શ્રવણેન દર્શનં
તથા કૃતં પશ્યતિ તદ્વિનશ્યતિ॥ 12-201-4 (72987)
શ્રોત્રાદીનિ ન પશ્યન્તિ સ્વંસ્વમાત્માનમાત્મના।
સર્વજ્ઞઃ સર્વદર્શી ચ ક્ષેત્રજ્ઞસ્તાનિ પશ્યતિ॥ 12-201-5 (72988)
યથા હિમવતઃ પાર્શ્વે પૃષ્ઠં ચન્દ્રમસો યથા।
ન દૃષ્ટપૂર્વં મનુજૈર્ન ચ તન્નાસ્તિ તાવતા॥ 12-201-6 (72989)
તદ્વદ્ભૂતેષુ ભૂતાત્મા સૂક્ષ્મો જ્ઞાનાત્મવાનસૌ।
અદૃષ્ટપૂર્વશ્ચક્ષુર્મ્યાં ન ચાસૌ નાસ્તિ તાવતા॥ 12-201-7 (72990)
પશ્યન્નપિ યથા લક્ષ્મ જનઃ સોમેન વિન્દતિ।
એવમસ્તિ ન ચોત્પન્નં ન ચ તન્ન પરાયણમ્॥ 12-201-8 (72991)
રૂપવન્તમરૂપત્વાદુદયાસ્તમને બુધાઃ।
ધિયા સમનુપશ્યન્તિ તદ્ગતાઃ સવિતુર્ગતિમ્॥ 12-201-9 (72992)
તથા બુદ્ધિપ્રદીપેન દૂરસ્થં સુવિપશ્ચિતઃ।
પ્રત્યાસન્નં નિષીદન્તિ જ્ઞેયં જ્ઞાનાભિસંહિતમ્॥ 12-201-10 (72993)
ન હિ સ્વલ્વનુપાયેન કશ્ચિદર્થોઽભિસિદ્ધ્યતિ।
સૂત્રજાલૈર્યથા મત્સ્યાન્બધ્નન્તિ જલજીવિનઃ॥ 12-201-11 (72994)
મૃગૈર્મૃગાણાં ગ્રહણં પક્ષિણાં પક્ષિભિર્યથા।
ગજાનાં ચ ગજૈરેવ જ્ઞેયં જ્ઞાનેન ગૃહ્યતે॥ 12-201-12 (72995)
અહિરેવ હ્યહેઃ પાદાન્પશ્યતીતિ નિદર્શનમ્।
તદ્વન્મૂર્તિષુ મૂર્તિસ્થં જ્ઞેયં જ્ઞાનેન પશ્યતિ॥ 12-201-13 (72996)
નોત્સહન્તે યથા વેત્તુમિન્દ્રિયૈરિન્દ્રિયાણ્યપિ।
તથૈવેહ પરા બુદ્ધિઃ પરં બુદ્ધ્યા ન પશ્યતિ॥ 12-201-14 (72997)
યથા ચન્દ્રો હ્યમાવાસ્યામલિઙ્ગત્વાન્ન દૃશ્યતે।
ન ચ નાશોઽસ્ય ભવતિ તથા વિદ્ધિ શરીરિણમ્॥ 12-201-15 (72998)
ક્ષીણકોશો હ્યમાવાસ્યાં ચન્દ્રમા ન પ્રકાશતે।
તદ્વન્મૂર્તિવિમુક્તોઽસૌ શરીરી નોપલભ્યતે॥ 12-201-16 (72999)
યથા કોશાન્તરં પ્રાપ્ય ચન્દ્રમા ભ્રાજતે પુનઃ।
તદ્વલ્લિઙ્ગાન્તરં પ્રાપ્ય શરીરી ભ્રાજતે પુનઃ॥ 12-201-17 (73000)
જન્મ બુદ્ધિઃ ક્ષયશ્ચાસ્ય પ્રત્યક્ષેણોપલભ્યતે।
સા તુ ચન્દ્રમસો વ્યક્તિર્ન તુ તસ્ય શરીરિણઃ॥ 12-201-18 (73001)
ઉત્પત્તિવૃદ્ધિવ્યયતો યથા સ ઇતિ ગૃહ્યતે।
ચન્દ્ર એવ ત્વમાવાસ્યાં તથા ભવતિ મૂર્તિમાન્॥ 12-201-19 (73002)
નાભિસર્પદ્વિમુઞ્ચદ્વા શશિનં દૃશ્યતે તમઃ।
વિસૃજંશ્ચોપસર્પંશ્ચ તદ્વત્પશ્ય શરીરિણમ્॥ 12-201-20 (73003)
યથા ચન્દ્રાર્કસંયુક્તં તમસ્તદુપલભ્યતે।
તદ્વચ્છરીરસંયુક્તં જ્ઞાનં તદુપલભ્યતે॥ 12-201-21 (73004)
યથા ચન્દ્રાર્કનિર્મુક્તઃ સ રાહુર્નોપલભ્યતે।
તદ્વચ્છરીરનિર્મુક્તઃ શરીરી નોપલભ્યતે॥ 12-201-22 (73005)
યથા ચન્દ્રો હ્યમાવાસ્યાં નક્ષત્રૈર્યુજ્યતે ગતઃ।
તદ્વચ્છરીરનિર્મુક્તઃ ફલૈર્યુજ્યતિ કર્મણઃ॥ ॥ 12-201-23 (73006)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 201॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-201-4 સ્પર્શનમિન્દ્રિયાણામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-201-8 એવમસ્તિ નવેત્યન્યો ન વેત્તિ ન પરાયણમ્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-201-13 જ્ઞાનેન ગૃહ્યતે ઇતિ ટ.ડ.થ.પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 202
॥ શ્રીઃ ॥
12.202. અધ્યાયઃ 202
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભનુબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1।Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-202-0 (73007)
મનુરુવાચ। 12-202-0x (6048)
યથા વ્યક્તમિદં શેતે સ્વપ્ને ચરતિ ચેતનમ્।
જ્ઞાનમિન્દ્રિયસંયુક્તં તદ્વત્પ્રેત્ય ભવાભવૌ॥ 12-202-1 (73008)
યથાઽમ્ભસિ પ્રસન્ને તુ રૂપં પશ્યતિ ચક્ષુષા।
તદ્વત્પ્રસન્નેન્દ્રિયવાઞ્જ્ઞેયં જ્ઞાનેન પશ્યતિ॥ 12-202-2 (73009)
સ એવ લુલિતે તસ્મિન્યથા રૂપં ન પશ્યતિ।
તથેન્દ્રિયાકુલીભાવે જ્ઞેયં જ્ઞાને ન પશ્યતિ॥ 12-202-3 (73010)
અબુદ્ધિરજ્ઞાનકૃતા અબુદ્ધ્યા દૂષ્યતે મનઃ।
દુષ્ટસ્ય મનસઃ પઞ્ચ સંપ્રદુષ્યન્તિ માનસાઃ॥ 12-202-4 (73011)
અજ્ઞાનતૃપ્તો વિષયેષ્વવગાઢો ન પશ્યતિ।
સ દૃષ્ટ્વૈવ તુ પૂતાત્મા વિષયેભ્યો નિવર્તતે॥ 12-202-5 (73012)
તર્ષચ્છેદો ન ભવતિ પુરુષસ્યેહ કલ્મષાત્।
નિવર્તતે તદા તર્ષઃ પાપમન્તર્ગતં યદા॥ 12-202-6 (73013)
`અન્તર્ગતેન પાપેન દહ્યમાનેન ચેતસા।
શુભાશુભવિકારેણ ન સ ભૂયોઽભિજાયતે॥' 12-202-7 (73014)
વિષયેષુ તુ સંસર્ગાચ્છાશ્વતસ્ય તુ સંશ્રયાત્।
મનસા ચાન્યથા કાડ્ક્ષન્પરં ન પ્રતિપદ્યતે॥ 12-202-8 (73015)
જ્ઞાનમુત્પદ્યતે પુંસાં ક્ષયાત્પાપસ્ય કર્મણઃ।
અથાદર્શતલપ્રખ્યે પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ 12-202-9 (73016)
પ્રસૃતૈરિન્દ્રિયૈર્દુઃખી તૈરેવ નિયતૈઃ સુખી।
તસ્માદિન્દ્રિયચોરેભ્યો યચ્છેદાત્માનમાત્મના॥ 12-202-10 (73017)
ઇન્દ્રિયેભ્યો મનઃ પૂર્વં બુદ્ધિઃ પરતરા તતઃ।
બુદ્ધેઃ પરતરં જ્ઞાનં જ્ઞાનાત્પરતરં પરમ્॥ 12-202-11 (73018)
અવ્યક્તાત્પ્રસૃતં જ્ઞાનં તતો બુદ્ધિસ્તતો મનઃ।
મનઃ શ્રોત્રાદિભિર્યુક્તં શબ્દાદીન્સાધુ પશ્યતિ॥ 12-202-12 (73019)
યસ્તાંસ્ત્યજતિ શબ્દાદીન્સર્વાશ્ચ વ્યક્તયસ્તથા।
`પ્રસૃતાનીન્દ્રિયાણ્યેવ પ્રતિસંહરતિ કૂર્મવત્।'
વિમુઞ્ચત્યાકૃતિગ્રામાંસ્તાન્મુક્ત્વાઽમૃતમશ્નુતે॥ 12-202-13 (73020)
ઉદ્યન્હિ સવિતા યદ્વત્સૃજતે રશ્મિમણ્ડલમ્।
`દૃશ્યતે મણ્ડલં તસ્ય ન ચ દૃશ્યેત મણ્ડલી।
તદ્વદ્દેહસ્તુ સંદૃશ્ય આત્માઽદૃશ્યઃ પરઃ સદા॥ 12-202-14 (73021)
ગ્રસ્તં હ્યુદ્ગિરતે નિત્યમુદ્ગીથં વેત્તિ નિત્યશઃ।
બાલ્યે રથાભ્યાં યોગેન તત્વજ્ઞાનં તુ સંમતમ્॥' 12-202-15 (73022)
સ એવાસ્તમુપાગચ્છંસ્તદેવાત્મનિ યચ્છતિ।
`આદત્તે સર્વભૂતાનાં રસભૂતં વિકાસવાન્॥' 12-202-16 (73023)
અન્તરાત્મા તથા દેહમાવિશ્યેન્દ્રિયરશ્મિભિઃ।
પ્રાપ્યેન્દ્રિ ગુણાન્પઞ્ચ સોઽસ્તમાવૃત્ત્ય ગચ્છતિ।
`રશ્મિમણ્ડ હીનસ્તુ ન ચાસૌ નાસ્તિ તાવતા॥' 12-202-17 (73024)
પ્રણીતં કર્મણા માર્ગં નીયમાનઃ પુનઃ પુનઃ।
પ્રાપ્નોત્યયં કર્મફલં પ્રવૃત્તં ધર્મમાપ્તવાન્॥ 12-202-18 (73025)
વિષયા વિનિવર્તન્તે નિરાહારસ્ય દેહિનઃ।
રસવર્જં રસોઽપ્યસ્ય પરં દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે॥ 12-202-19 (73026)
બુદ્ધિઃ કર્મગુણૈર્હીના યદા મનસિ વર્તતે।
તદા સંપદ્યતે બ્રહ્મ તત્રૈવ પ્રલયં ગતમ્॥ 12-202-20 (73027)
અસ્પર્શનમશૃણ્વાનમનાસ્વાદમદર્શનમ્।
અઘ્રાણમવિતર્કં ચ સત્વં પ્રવિશતે પરમ્॥ 12-202-21 (73028)
`અવ્યક્તાત્પ્રસૃતં જ્ઞાનં તતો બુદ્ધિસ્તતો મનઃ।
આત્મનઃ પ્રસૃતા બુદ્ધિરવ્યક્તં જ્ઞાનમુચ્યતે॥ 12-202-22 (73029)
તસ્માદ્બુદ્ધિઃ સ્મૃતા તજ્જ્ઞૈર્મનસ્તસ્માત્તતઃ સ્મૃતમ્।
તસ્માદાકૃતયઃ પઞ્ચ મનઃ પરમમુચ્યતે॥ 12-202-23 (73030)
તસ્માત્પરતરા બુદ્ધિર્જ્ઞાનં તસ્માત્પરં સ્મૃતમ્।
તતઃ સૂક્ષ્મસ્તતો હ્યાત્મા તસ્માત્પરતરં ન ચ।
ઇન્દ્રિયાણિ નિરીક્ષન્તે મનસૈતાનિ સર્વશઃ॥' 12-202-24 (73031)
મનસ્યાકૃતયો મગ્ના મનસ્ત્વભિગતં મતિમ્।
મતિસ્ત્વભિગતા જ્ઞાનં જ્ઞાનં ચાભિગતં મહત્॥ 12-202-25 (73032)
નેન્દ્રિયૈર્મનસઃ સિદ્ધિર્ન બુદ્ધિં બુધ્યતે મનઃ।
ન બુદ્ધિર્બુધ્યતેઽવ્યક્તં સૂક્ષ્મં ત્વેતાનિ પશ્યતિ॥ ॥ 12-202-26 (73033)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 202॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-202-5 અજ્ઞાનદુષ્ટો વિષયેષ્વવગાઢો ન દૃશ્યતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-202-21 અઘ્રાણમવિતર્ષં ચેતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 203
॥ શ્રીઃ ॥
12.203. અધ્યાયઃ 203
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મનુબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-203-0 (73034)
મનુરુવાચ। 12-203-0x (6049)
દુઃખોપઘાતે શારીરે માનસે ચાપ્યુપસ્થિતે।
યસ્મિન્ન શક્યતે કર્તું યત્નસ્તં નાનુચિન્તયેત્॥ 12-203-1 (73035)
ભૈષજ્યમેતદ્દુઃખસ્ય યદેતન્નાનુચિન્તયેત્।
ચિન્ત્યમાનં હિ ચાભ્યેતિ ભૂયશ્ચાપિ પ્રવર્તતે॥ 12-203-2 (73036)
પ્રજ્ઞયા માનસં દુઃખં હન્યાચ્છારીરમૌષધૈઃ।
એતદ્વિજ્ઞાનસામર્થ્યં ન બાલૈઃ સમતામિયાત્॥ 12-203-3 (73037)
અનિત્યં યૌવનં રૂપં જીવિતં દ્રવ્યસંચયઃ।
આરોગ્યં પ્રિયસંવાસો ગૃધ્યેત્તત્ર ન પણ્ડિતઃ॥ 12-203-4 (73038)
ન જાનપદિકં દુઃખમેકઃ શોચિતુમર્હતિ।
અશોચન્પ્રતિકુર્વીત યદિ પશ્યેદુપક્રમમ્॥ 12-203-5 (73039)
સુખાદ્બહુતરં દુઃખં જીવિતે નાસ્તિ સંશયઃ।
સ્રિગ્ધસ્ય ચેન્દ્રિયાર્થેષુ મોહાન્મરણમપ્રિયમ્॥ 12-203-6 (73040)
પરિત્યજતિ યો દુઃખં સુખં વાઽપ્યુભયં નરઃ।
અભ્યેતિ બ્રહ્મ સોત્યન્તં ન તે શોચન્તિ પણ્ડિતાઃ॥ 12-203-7 (73041)
દુઃખમર્થા હિ યુજ્યન્તે પાલને ન ચ તે સુખમ્।
દુઃખેન ચાધિગમ્યન્તે નાશમેષાં ન ચિન્તયેત્॥ 12-203-8 (73042)
જ્ઞાનં જ્ઞેયાભિર્નિવૃત્તં વિદ્ધિ જ્ઞાનગુણં મનઃ।
પ્રજ્ઞાકરણસંયુક્તં તતો બુદ્ધિઃ પ્રવર્તતે॥ 12-203-9 (73043)
યદા કર્મગુણોપેતા બુદ્ધિર્મનસિ વર્તતે।
તદા પ્રજ્ઞાયતે બ્રહ્મ ધ્યાનયોગસમાધિના॥ 12-203-10 (73044)
સેયં ગુણવતી બુદ્ધિર્ગુણેષ્વેવાભિવર્તતે।
અપરાદભિનિઃ સ્રૌતિ ગિરેઃ શૃઙ્ગાદિવોદકમ્॥ 12-203-11 (73045)
યદા નિર્ગુણમાપ્નોતિ ધ્યાનં મનસિ પૂર્વજમ્।
તદા પ્રજ્ઞાયતે બ્રહ્મ નિકષં નિકષે યથા॥ 12-203-12 (73046)
મનસ્ત્વસંહૃતં બુદ્ધ્યા હીન્દ્રિયાર્થનિદર્શકમ્।
ન સમર્થં ગુણાપેક્ષિ નિર્ગુણસ્ય નિદર્શને॥ 12-203-13 (73047)
સર્વાણ્યેતાનિ સંવાર્ય દ્વારાણિ મનસિ સ્થિતઃ।
મનસ્યેકાગ્રતાં કૃત્વા તત્પરં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-203-14 (73048)
યથા મહાન્તિ ભૂતાનિ નિવર્તન્તે ગુણક્ષયે।
તથેન્દ્રિયાણ્યુપાદાય બુદ્ધિર્મનસિ વર્તતે॥ 12-203-15 (73049)
યદા મનસિ સા બુદ્ધિર્વર્તતેઽન્તરચારિણી।
વ્યવસાયગુણોપેતા તદા સંપદ્યતે મનઃ॥ 12-203-16 (73050)
ગુણવદ્ભિર્ગુણોપેતં યદા ધ્યાનગતં મનઃ।
તદા સર્વાન્ગુણાન્હિત્વા નિર્ગુણં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-203-17 (73051)
અવ્યક્તસ્યેહ વિજ્ઞાને નાસ્તિ તુલ્યં નિદર્શનમ્।
યત્ર નાસ્તિ પદન્યાસઃ કસ્તં વિષયમાપ્નુયાત્॥ 12-203-18 (73052)
તપસા ચાનુમાનેન ગુણૈર્જાત્યા શ્રુતેન ચ।
નિનીષેત્પરમં બ્રહ્મ વિશુદ્ધેનાન્તરાત્મના॥ 12-203-19 (73053)
ગુણહીનો હિ તં માર્ગં બહિઃ સમનુવર્તતે।
ગુણાભાવાત્પ્રકૃત્યા વા નિસ્તર્ક્યં જ્ઞેયસંમિતમ્॥ 12-203-20 (73054)
નૈર્ગુણ્યાદ્બ્રહ્મ ચાપ્નોતિ સગુણત્વાન્નિવર્તતે।
ગુણપ્રસારિણી બુદ્ધિર્હુતાશન ઇવેન્ધને॥ 12-203-21 (73055)
યદા પઞ્ચ વિયુક્તાનિ ઇન્દ્રિયાણિ સ્વકર્મભિઃ।
તદા તત્પરમં બ્રહ્મ સંમુક્તં પ્રકૃતેઃ પરમ્॥ 12-203-22 (73056)
એવં પ્રકૃતિતઃ સર્વે સંભવન્તિ શરીરિણઃ।
નિવર્તન્તે નિવૃત્તૌ ચ સ્વર્ગે નૈવોપયાન્તિ ચ॥ 12-203-23 (73057)
પુરુષપ્રકૃતિર્બુદ્ધિર્વિશેષાશ્ચેન્દ્રિયાણિ ચ।
અહંકારોઽભિમાનશ્ચ સંભૂતો ભૂતસંજ્ઞકઃ॥ 12-203-24 (73058)
એતસ્યાદ્યા પ્રવૃત્તિસ્તુ પ્રધાનાત્સંપ્રવર્તતે।
દ્વિતીયા મિથુનવ્યક્તિમવિશેષાન્નિયચ્છતિ॥ 12-203-25 (73059)
ધર્માદુત્કૃષ્યતે શ્રેયસ્તથા ધર્મોઽષ્યધર્મતઃ।
રાગવાન્પ્રકૃતિં હ્યેતિ વિરક્તો જ્ઞાનવાન્ભવમ્॥ ॥ 12-203-26 (73060)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્ર્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 203॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-203-5 ઉપક્રમં પ્રતીકારોપાયમ્॥ 12-203-6 મરણં ભવતિ॥ 12-203-7 તે બ્રહ્માભિગતાઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 204
॥ શ્રીઃ ॥
12.204. અધ્યાયઃ 204
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મનુબૃહસ્પતિસંવાદાનુવાદસમાપનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-204-0 (73061)
મનુરુવાચ। 12-204-0x (6050)
`તદેવ સતતં મન્યે ન શક્યમનુવર્ણિતુમ્।
યથા નિદર્શનં વસ્તુ ન શક્યમનુબોધિતુમ્॥ 12-204-1 (73062)
યથાહિ સારં જાનાતિ ન કથંચન સંસ્થિતમ્।
પરકાયચ્છવિસ્તદ્વદ્દેહેઽયં ચેતનસ્તથા॥ 12-204-2 (73063)
વિના કાયં ન સા ચ્છાયા તાં વિના કાયમસ્ત્યુત।
તદ્વદેવ વિના નાસ્તિ પ્રકૃતેરિહ વર્તનમ્॥ 12-204-3 (73064)
ઇદં વૈ નાસ્તિ નેદમસ્તિ પરં વિના।
જીવાત્મના ત્વસૌ છિન્નસ્ત્વેષ ચૈવ પરાત્મના॥ 12-204-4 (73065)
તત્તવેતિ વિદુઃ કેચિદતથ્યમિતિ ચાપરે।
ઉભયં મે મતં વિદ્વન્મુક્તિહેતૌ સમાહિતમ્॥ 12-204-5 (73066)
વિમુક્તૈશ્ચ મૃગઃ સોઽપિ દૃશ્યતે સંયતેન્દ્રિયઃ।
સર્વેષાં ન હિ દૃશ્યો હિ તટિદ્વત્સ્ફુરતિ હ્યસૌ॥ 12-204-6 (73067)
બ્રાહ્મણસ્ય સમાદૃશ્યો વર્તતે સોઽપિ કિં પુનઃ।
વિદ્યતે પરમઃ શુદ્ધઃ સાક્ષિભૂતો વિભાવસુઃ॥ 12-204-7 (73068)
શ્રુતિરેષા તતો નિત્યા તસ્માદેકઃ પરો મતઃ।
ન પ્રયોજનમુદ્દિશ્ય ચેષ્ટા તસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-204-8 (73069)
તાદૃશોસ્ત્વિતિ મન્તવ્યસ્તથા સત્યં મહાત્મના।
નાનાસંસ્થેન ભેદેન સદા ગતિવિભેદવત્।
તસ્ય ભેદઃ સમાખ્યાતો ભેદો હ્યસ્તિ તથાવિધઃ॥ 12-204-9 (73070)
એવં વિદ્વન્વિજાનીહિ પરમાત્માનમવ્યયમ્।
તત્તદ્ગુણવિશેષેણ સંજ્ઞાનામનુસંયુતમ્॥ 12-204-10 (73071)
સર્વેશ્વરઃ સર્વમયઃ સ ચ સર્વપ્રવર્તકઃ।
સર્વાત્મકઃ સર્વશક્તિઃ સર્વકારણકારણમ્॥ 12-204-11 (73072)
સર્વસાધારણઃ સર્વૈરુપાસ્યશ્ચ મહાત્મભિઃ।
વાસુદેવેતિ વિખ્યાતસ્તં વિદિત્વાઽશ્નુતેઽમૃતમ્॥' 12-204-12 (73073)
યદા તે પ઼ઞ્ચભિઃ પઞ્ચ યુક્તાનિ મનસા સહ।
અથ તદ્દ્રક્ષ્યતે બ્રહ્મ મણૌ સૂત્રમિવાર્પિતમ્॥ 12-204-13 (73074)
તદેવ ચ યથા સૂત્રં સુવર્ણે વર્તતે પુનઃ।
મુક્તાસ્વથ પ્રવાલેષુ મૃન્મયે રાજતે તથા॥ 12-204-14 (73075)
તદ્વદ્ગોઽશ્વમનુષ્યેષુ તદ્વદ્ધસ્તિમૃગાદિષુ।
તદ્વત્કીટપતઙ્ગેષુ પ્રસક્તાત્મા સ્વકર્મભિઃ॥ 12-204-15 (73076)
યેનયેન શરીરેણ યદ્યત્કર્મ કરોત્યયમ્।
તેનતેન શરીરેણ તત્તત્ફલમુપાશ્નુતે॥ 12-204-16 (73077)
યથા હ્યેકરસા ભૂમિરોષધ્યર્થાનુસારિણી।
તથા કર્માનુગા બુદ્ધિરન્તરાત્માઽનુદર્શિની॥ 12-204-17 (73078)
જ્ઞાનપૂર્વોદ્ભવા લિપ્સા લિપ્સાપૂર્વાભિસન્ધિતા।
અભિસન્ધિપૂર્વકં કર્મ કર્મમૂલં તતઃ ફલમ્॥ 12-204-18 (73079)
ફલં કર્મત્મકં વિદ્યાત્કર્મ જ્ઞેયાત્મકં તથા।
જ્ઞેયં જ્ઞાનાત્મકં વિદ્યાજ્જ્ઞાનં સદસદાત્મકમ્॥ 12-204-19 (73080)
`તદેવમિષ્યતે બ્રહ્મ સંખ્યાનાદ્વિનિભિદ્યતે।'
જ્ઞાનાનાં ચ ફલાનાં ચ જ્ઞેયાનાં કર્મણાં તથા।
ક્ષયાન્તે યત્ફલં વિદ્યાજ્જ્ઞાનં જ્ઞેયપ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-204-20 (73081)
મહદ્ધિ પરમં ભૂતં યુક્તાઃ પશ્યન્તિ યોગિનઃ।
અબુધાસ્તં ન પશ્યન્તિ હ્યાત્મસ્થં ગુણબુદ્ધયઃ॥ 12-204-21 (73082)
પૃથિવીરુપતો રૂપમપામિહ મહત્તરમ્।
અદ્ભ્યો મહત્તરં તેજસ્તેજસઃ પવનો મહાન્॥ 12-204-22 (73083)
પવનાચ્ચ મહદ્વ્યોમ તસ્માત્પરતરં મનઃ।
મનસો મહતી બુદ્ધિર્બુદ્ધેઃ કાલો મહાન્સ્મૃતઃ॥ 12-204-23 (73084)
કાલાત્સ ભગવાન્વિષ્ણુર્યસ્ય સર્વમિદં જગત્।
નાદિર્ન મધ્યં નૈવાન્તસ્તસ્ય દેવસ્ય વિદ્યતે॥ 12-204-24 (73085)
અનાદિત્વાદમધ્યત્વાદનન્તત્વાચ્ચ સોઽવ્યયઃ।
અત્યેતિ સર્વદુઃખાનિ દુઃખં હ્યન્તવદુચ્યતે॥ 12-204-25 (73086)
તદ્બ્રહ્મ પરમં પ્રોક્તં તદ્ધામ પરમં પદમ્।
તદ્ગત્વા કાલવિષયાદ્વિમુક્તા મોક્ષમાશ્રિતાઃ॥ 12-204-26 (73087)
ગુણેષ્વેતે પ્રકાશન્તે નિર્ગુણત્વાત્તતઃ પરમ્।
નિવૃત્તિલક્ષણો ધર્મસ્તથાઽઽનન્ત્યાય કલ્પતે॥ 12-204-27 (73088)
ઋચો યજૂંષિ સામાનિ શરીરાણિ વ્યપાશ્રિતાઃ।
જિહ્વાગ્રેષુ પ્રવર્તન્તે યત્નસાધ્યાવિનાશિનઃ॥ 12-204-28 (73089)
ન ચૈવમિષ્યતે બ્રહ્મ શરીરાશ્રયસંભવમ્।
ન યત્નસાધ્યં તદ્બ્રહ્મ નાદિમધ્યં ન ચાન્તવન્॥ 12-204-29 (73090)
ઋચામાદિસ્તથા સામ્નાં યજુષામાદિરુચ્યતે।
અન્તશ્ચાદિમતાં દૃષ્ટો ન ત્વાદિર્બ્રહ્મણઃ સ્મૃતઃ॥ 12-204-30 (73091)
અનાદિત્વાદનન્તત્વાત્તદનન્તમથાવ્યયમ્।
અવ્યયત્વાચ્ચ નિર્દુઃખં દ્વન્દ્વાભાવસ્તતઃ પરમ્॥ 12-204-31 (73092)
અદૃષ્ટતોઽનુપાયાચ્ચ પ્રતિસન્ધેશ્ચ કર્મણઃ।
ન તેન મર્ત્યાઃ પશ્યન્તિ યેન ગચ્છાન્ત તત્પદમ્॥ 12-204-32 (73093)
વિષયેષુ ચ સંસર્ગાચ્છાશ્વતસ્ય ચ સંશયાત્।
મનસા ચાન્યદાકાઙ્ક્ષન્પરં ન પ્રતિપદ્યતે॥ 12-204-33 (73094)
ગુણાન્યદિહ પશ્યન્તિ તદિચ્છન્ત્યપરે જનાઃ।
પરં નૈવાભિકાઙ્ક્ષન્તિ નિર્ગુણત્વાદ્ગુણાર્થિનઃ॥ 12-204-34 (73095)
ગુણૈર્યસ્ત્વવરૈર્યુક્તઃ કથં વિદ્યાદ્ગુણાનિમાન્।
અનુમાનાદ્ધિ ગન્તવ્યં ગુણૈરવયવૈઃ પરમ્॥ 12-204-35 (73096)
સૂક્ષ્મેણ મનસા વિદ્મો વાચા વક્તું ન શક્નુમઃ।
મનો હિ મનસા ગ્રાહ્યં દર્શનેન ચ દર્શનમ્॥ 12-204-36 (73097)
જ્ઞાનેન નિર્મલીકૃત્ય બુદ્ધિં બુદ્ધ્યા મનસ્તથા।
મનસા ચેન્દ્રિયગ્રામમક્ષરં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-204-37 (73098)
બુદ્ધિપ્રહીણો મનસા સમૃદ્ધ
સ્તથાઽનિરાશીર્ગુણતામુપૈતિ।
પરં ત્યજન્તીહ વિલોભ્યમાના
હુતાશનં વાયુરિવેન્ધનસ્થમ્॥ 12-204-38 (73099)
ગુણાદાને વિપ્રયોગે ચ તેષાં
મનઃ સદા વિદ્ધિ પરાવરાભ્યામ્।
અનેનૈવ વિધિના સંપ્રવૃત્તો
ગુણાદાને બ્રહ્મ શરીરમેતિ॥ 12-204-39 (73100)
અવ્યક્તાત્મા પુરુષોઽવ્યક્તકર્મા
સોઽવ્યક્તત્વં ગચ્છતિ હ્યન્તકાલે।
તૈરેવાયં ચેન્દ્રિયૈર્વર્ધમાનૈ
ર્ગ્લાયદ્ભિર્વા વર્તતેઽકામરૂપઃ॥ 12-204-40 (73101)
સર્વૈરયં ચેન્દ્રિયૈઃ સંપ્રયુક્તો
દેહં પ્રાપ્તઃ યઞ્ચભૂતાશ્રયઃ સ્યાત્।
ન સામર્થ્યાદ્ગચ્છતિ કર્મણેહ
હીનસ્તેન પરમેણાવ્યયેન॥ 12-204-41 (73102)
પૃથ્વ્યા નરઃ પશ્યતિ નાન્તમસ્યા
હ્યન્તશ્ચાસ્યા ભવિતા ચેતિ વિદ્ધિ।
પરં ન યાતીહ વિલોભ્યમાનો
યથા પ્લવં વાયુરિવાર્ણવસ્થમ્॥ 12-204-42 (73103)
દિવાકરો ગુણમુપલભ્ય નિર્ગુણો
યથા ભવેદપગતરશ્મિમણ્ડલઃ।
તથાં હ્યસૌ મુનિરિહ નિર્વિશેષવાન્
સ નિર્ગુણં પ્રવિશતિ બ્રહ્મ ચાવ્યયમ્॥ 12-204-43 (73104)
અનાગતં સુકૃતવતાં પરાં ગતિં
સ્વયંભુવં પ્રભવનિધાનમવ્યયમ્।
સનાતનં યદમૃતમવ્યયં ધ્રુવં
નિચાય્ય તત્પરમમૃતત્વમશ્નુતે॥ ॥ 12-204-44 (73105)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુરધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 204॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-204-16 યેનયેન પિત્ર્યેણ દૈવેન ગાન્ધર્વેણ પ્રાજાપત્યેન વા પ્રાપ્યેણ હેતુભૂતેન યસ્ય યસ્ય દેહસ્ય પ્રાપ્ત્યર્થમિત્યર્થઃ। યદ્યત્કર્મ યજ્ઞાદિકમ્॥ 12-204-33 શાશ્વતસ્ય દર્શનાત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-204-40 યો વ્યક્તત્વં ગચ્છતિ બ્રહ્મભૂયઃ। સુપુષ્પિતૈઃ કર્મભિરિદ્ધ્યમાનઃ સાયંદિવો વર્તતે કર્મરૂપઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 205
॥ શ્રીઃ ॥
12.205. અધ્યાયઃ 205
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નિબન્ધનેન સ્વમાતરંપ્રતિ અરણ્યત્વેન રૂપિતસ્ય સંસારચક્રસ્ય વિવરણમ્॥ 1॥ તથા નારદસાવિત્રીસંવાદઃ॥ 2॥ નારદેન તપસા શ્રીભગવદપરોક્ષીકરણમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-205-0 (73106)
* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-205-0x (6051)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ દુઃખશોકસમાકુલે।
સંસારચક્રે લોકાનાં નિર્વેદો નાસ્તિ કિંન્વિદમ્॥ 12-205-1 (73107)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-205-2x (6052)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નિબન્ધનસ્ય સંવાદં ભોગવત્યા નૃપોત્તમ॥ 12-205-2 (73108)
મુનિં નિબન્ધનં શુષ્કં ધમનીયાકૃતિં તથા।
નિરારમ્ભં નિરાલમ્બમસજ્જન્તં ચ કર્મણિ।
પુત્રં દૃષ્ટ્વાઽપ્યુવાચાર્તં માતા ભોગવતી તદા॥ 12-205-3 (73109)
ઉત્તિષ્ઠ મૂઢ કિં શેષે નિરપેક્ષઃ સુહૃજ્જનૈઃ।
નિરાલમ્બો ધનોપાયે પૈતૃકં તવ કિં ધનમ્॥ 12-205-4 (73110)
નિબન્ધન ઉવાચ। 12-205-5x (6053)
પૈતૃકં મે મહન્માતઃ સર્વદુઃખાલયં ત્વિહ।
અસ્ત્યેતત્તદ્વિધાતાય યતિષ્યે તત્ર મા શુચઃ॥ 12-205-5 (73111)
ઇદં શરીરમત્યુગ્રં પિત્રા દત્તમસંશયમ્।
તમેવ પિતરં ગત્વા ધનં તિષ્ઠતિ શાશ્વતમ્॥ 12-205-6 (73112)
કશ્ચિન્મહતિ સંસારે વર્તમાન---।
વનદુગમભિપ્રાપ્તો મહત્ક્રવ્યા-----॥ 12-205-7 (73113)
સિંહવ્યાઘ્રગજાકારૈરતિઘોરૈર્મહા-----।
સમન્તાત્સુપરિક્ષિપ્તં સ દૃષ્ટ્વા વ્યથતે પુમાન્॥ 12-205-8 (73114)
સ તદ્વનં હ્યનુચરન્વિપ્રધાવન્નિતસ્તતઃ।
વીક્ષમાણો દિશઃ સર્વાઃ શરણાર્થં પ્રધાવતિ॥ 12-205-9 (73115)
અથાપશ્યદ્વનં રૂઢં સમન્તાદ્વાગુરાવૃતમ્।
વનમધ્યે ચ તત્રાસીદુદપાનઃ સમાવૃતઃ॥ 12-205-10 (73116)
વલ્લિભિસ્તૃણસંછિન્નૈર્ગૂઢાભિરભિસંવૃતઃ।
સ પપાત દ્વિજસ્તત્ર વિજને સલિલાશયે॥ 12-205-11 (73117)
વિલગ્નશ્ચાભવત્તસ્મિઁલ્લતાસન્તાનસઙ્કુલે।
બાહુભ્યાં સંપરિષ્વક્તસ્તયા પરમસત્વયા॥ 12-205-12 (73118)
સ તથા લમ્બતે તત્ર ઊર્ધ્વપાદો હ્યધશ્શિરાઃ।
અધસ્તત્રૈવ જાતશ્ચ જમ્બૂવૃક્ષઃ સુદુસ્તરઃ॥ 12-205-13 (73119)
કૂપસ્ય તસ્ય વેલાયા અપશ્યત્સુમહાફલમ્।
વૃક્ષં બહુવિધં વ્યોમં વલ્લીપુષ્પસમાકુલમ્॥ 12-205-14 (73120)
નાનારૂપા મધુકરાસ્તસ્મિન્વુક્ષઽભવન્કિલ।
તેષાં મધૂનાં બહુધા ધારા પ્રવવૃતે તદા॥ 12-205-15 (73121)
વિલમ્બમાનઃ સ પુમાન્ધારાં પિબતિ સર્વદા।
ન તસ્ય તૃષ્ણા વિરતા પીયમાનસ્ય સંકટે॥ 12-205-16 (73122)
પરીપ્સતિ ચ તાં નિત્યમતૃપ્તઃ સ પુનઃ પુનઃ।
એવં સ વસતે તત્ર દુઃખિદુઃખી પુનઃ પુનઃ॥ 12-205-17 (73123)
મયા તુ તદ્ધનં દેયં તવ દાસ્યામિ ચેચ્છસિ।
તસ્ય ચ પ્રાર્થિતઃ સોથ દત્વા મુક્તિમવાપ સઃ॥ 12-205-18 (73124)
સા ચ ત્યક્ત્વાઽર્થસંકલ્પં જગામ પરમાં ગતિમ્॥ 12-205-19 (73125)
એવં સંસારચક્રસ્ય સ્વરૂપજ્ઞા નૃપોત્તમ।
પરં વૈરાગ્યમાગમ્ય ગચ્છન્તિ પરમં પદમ્॥ 12-205-20 (73126)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-205-21x (6054)
એવં સંસારચક્રસ્ય સ્વરૂપં વિદિતં ન મે।
પૈતૃકં તુ ધનં પ્રોક્તં કિં તદ્વિદ્વન્મહાત્મના॥ 12-205-21 (73127)
કાન્તારમિતિ કિં પ્રોક્તં કો હસ્તી સ તુ કૂપકઃ।
કિંસંજ્ઞિકો મહાવૃક્ષો મધુ વાઽપિ પિતામહ॥ 12-205-22 (73128)
એવં મે સંશયં વિદ્ધિ ધનશબ્દં કિમુચ્યતે।
કથં લબ્ધં ધનં તેન તથા ચ કિમિદં ત્વિહ॥ 12-205-23 (73129)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-205-24x (6055)
ઉપાખ્યાનમિદં સર્વં મોક્ષવિદ્ભિરુદાહૃતમ્।
સુમતિં વિન્દતે યેન બન્ધનાશશ્ચ ભારત॥ 12-205-24 (73130)
એતદુક્તં હિ કાન્તારં મહાન્સંસાર એવ સઃ।
યે તે પ્રતિષ્ઠિતા વ્યાલા વ્યાધયસ્તે પ્રકીર્તિતાઃ॥ 12-205-25 (73131)
યા સા નારી મહાઘોરા વર્ણરૂપવિનાશિની।
તામાહુશ્ચ જરાં પ્રાજ્ઞાઃ પરિષ્વક્તં યયા જગત્॥ 12-205-26 (73132)
યસ્તત્ર કૂપે વસતે મહાહિઃ કાલ એવ સઃ।
યો વૃક્ષઃ સ ચ મૃત્યુર્હિ સ્વકૃતં તસ્ય તત્ફલમ્॥ 12-205-27 (73133)
યે તુ કૃષ્ણાઃ સિતા રાજન્મૂષિકા રાત્ર્યહાનિ વૈ॥ 12-205-28 (73134)
દ્વિષટ્કપદસંયુક્તો યો હસ્તી ષણ્મુખાકૃતિઃ।
સ ચ સંવત્સરઃ પ્રોક્તઃ પાશમાસર્તવો મુખાઃ॥ 12-205-29 (73135)
એતત્સંસારચક્રસ્ય સ્વરૂપં વ્યાહૃતં મયા।
એવં લબ્ધધનં રાજંસ્તત્સ્વરૂપં વિનાશય॥ 12-205-30 (73136)
એતજ્જ્ઞાત્વા તુ સા રાજન્પરં વૈરાગ્યમાસ્થિતા।
યથોક્તવિધિના ભૂયઃ પરં પદમવાપ સઃ॥ 12-205-31 (73137)
ધત્તે ધારયતે ચૈવ એતસ્માત્કારણાદ્ધનમ્।
તદ્ગચ્છ ચામૃતં શુદ્ધં હિરણ્યમમૃતં તપઃ॥ 12-205-32 (73138)
તત્સ્વરૂપો મહાદેવઃ કૃષ્ણો દેવકિનન્દનઃ।
તસ્ય પ્રસાદાદ્દુઃખસ્ય નાશં પ્રાપ્સ્યસિ માનદ॥ 12-205-33 (73139)
એકઃ કર્તા સ કૃષ્ણશ્ચ જ્ઞાનિનાં પરમા ગતિઃ॥ 12-205-34 (73140)
ઇદમાશ્રિત્ય દેવેન્દ્રો દેવા રુદ્રાસ્તથાઽશ્વિનૌ।
સ્વેસ્વે પદે વિવિશિરે ભુક્તિમુક્તિવિદો જનાઃ॥ 12-205-35 (73141)
ભૂતાનામન્તરાત્માઽસૌ સ નિત્યપદસંવૃતઃ।
શ્રૂયતામસ્ય સદ્ભાવઃ સમ્યગ્જ્ઞાનં યથા તવ॥ 12-205-36 (73142)
ભવેદેતન્નિબોધ ત્વં નારદાય પુરા હરિઃ।
દર્શયિત્વાઽઽત્મનો રૂપં યદવોચત્સ્વયં વિભુઃ॥ 12-205-37 (73143)
પુરા દેવઋષિઃ શ્રીમાન્નારદઃ પરમાર્થવાન્।
ચચાર પૃથિવીં કૃત્સ્નાં તીર્થાન્યનુચરન્પ્રભુઃ॥ 12-205-38 (73144)
હિમવત્પાદમાશ્રિત્ય વિચાર્ય ચ પુનઃપુનઃ।
સ દદર્શ હ્રદં તત્ર પદ્મોત્પલસમાકુલમ્॥ 12-205-39 (73145)
દદર્શ કન્યાં તત્તીરે સર્વાભરણભૂષિતામ્।
શોભમાનાં શ્રિયા રાજન્ક્રીડન્તીમુત્પલૈસ્તથા॥ 12-205-40 (73146)
સા મહાત્માનમાલોક્ય નારદેત્યાહ ભામિની।
તસ્યાઃ સમીપમાસાદ્ય તસ્થૌ વિસ્મિતમાનસઃ॥ 12-205-41 (73147)
વીક્ષમાણં તમાજ્ઞાય સા કન્યા ચારુવાસિની।
વિજજૃમ્ભે મહાભાગા સ્મયમાના પુનઃ પુનઃ॥ 12-205-42 (73148)
તસ્માત્સમભવદ્વક્રાત્પુરુષાકૃતિસંયુતઃ।
રત્નવિન્દુચિતાઙ્ગસ્તુ સર્વાભરણભૂષિતઃ॥ 12-205-43 (73149)
આદિત્યસદૃશાકારઃ શિરસા ધારયન્મણિમ્।
પુનરેવ તદાકારસદૃશઃ સમજાયત॥ 12-205-44 (73150)
તૃતીયસ્તુ મહારાજ વિવિધાભરણૈર્યુતઃ।
પ્રદક્ષિણં તુ તાં કૃત્વા વિવિધધ્વનયસ્તુ તામ્॥ 12-205-45 (73151)
તતઃ સર્વેણ વિપ્રર્ષિઃ કન્યાં પપ્રચ્છ તાં શુભામ્॥ 12-205-46 (73152)
કા ત્વં પરમકલ્યાણિ પદ્મેન્દુસદૃશાનને।
ન જાને ત્વાં મહાદેવિ બ્રૂહિ સત્યમનિન્દિતે॥ 12-205-47 (73153)
કન્યોવાચ। 12-205-48x (6056)
સાવિત્રી નામ વિપ્રર્ષે શૃણુ ભદ્રં તવાસ્તુ વૈ।
કિં કરિષ્યામિ તદ્બ્રૂહિ તવ યચ્ચેતસિ સ્થિતમ્॥ 12-205-48 (73154)
નારદ ઉવાચ। 12-205-49x (6057)
અભિવાદયે ત્વાં સાવિત્રિ કૃતાર્થોઽહમનિન્દિતે।
એતં મે સંશયં દેવિ વક્તુમર્હસિ શોભને॥ 12-205-49 (73155)
યસ્તુ વૈ પ્રથમોત્પન્નઃ કોઽસૌ સ પુરુષાકૃતિઃ।
બિન્દવસ્તુ મહાદેવિ મૂર્ધ્નિ જ્યોતિર્મયાકૃતિઃ॥ 12-205-50 (73156)
કન્યોવાચ। 12-205-51x (6058)
અગ્રજઃ પ્રથમોત્પન્નો યજુર્વેદસ્તથાઽપરઃ।
તૃતીયઃ સામવેદસ્તુ સંશયો વ્યેતુ તે મુને॥ 12-205-51 (73157)
વેદાશ્ચ બિન્દુસંયુક્તા યજ્ઞસ્ય ફલસંશ્રિતાઃ।
યત્તદ્દૃષ્ટં મહજ્જ્યોતિર્જ્યોતિરિત્યુચ્યતે બુધૈઃ॥ 12-205-52 (73158)
ઋષે જ્ઞેયં મયા ચાઽપીત્યુક્ત્વા ચાન્તરધીયત।
તતઃ સ વિસ્મયાવિષ્ટો નારદઃ પુરુષર્ષભ।
ધ્યાનયુક્તઃ સ તુ ચિરં ન બુબોધ મહામતિઃ॥ 12-205-53 (73159)
તતઃ સ્નાત્વા મહાતેજા વાગ્યતો નિયતેન્દ્રિયઃ।
તુષ્ટાવ પુરુષવ્યાઘ્રો જિજ્ઞાસુશ્ચ તદદ્ભુતમ્॥ 12-205-54 (73160)
તતો વર્ષશતે પૂર્ણે ભગવાઁલોકભાવનઃ।
પ્રાદુશ્ચકાર વિશ્વાત્મા ઋષેઃ પરમસૌહૃદાત્॥ 12-205-55 (73161)
તમાગતં જગન્નાથં સર્વકારણકારણમ્।
અખિલામરમૌલ્યઙ્ગરુક્મારુણપદદ્વયમ્॥ 12-205-56 (73162)
વૈનતેયપદસ્પર્શકિણશોભિતજાનુકમ્।
પીતામ્બરલસત્કાઞ્ચીદામબદ્ધકટીતટમ્॥ 12-205-57 (73163)
શ્રીવત્સવક્ષસં ચારુમણિકૌસ્તુભકન્ધરમ્।
મન્દસ્મિતમુખામ્ભોજં ચલદાયતલોચનમ્॥ 12-205-58 (73164)
નમ્રચાપાનુકરણનમ્રભ્રૂયુગશોભિતમ્।
નાનારત્નમણીવજ્રસ્ફુરન્મકરકુણ્ડલમ્॥ 12-205-59 (73165)
ઇન્દ્રનીલનિભાસં તં કેયૂરમકુટોજ્જ્વલમ્।
દેવૈરિન્દ્રપુરોગૈશ્ચ ઋષિસઙઘૈરભિષ્ટુતમ્॥ 12-205-60 (73166)
નારદો જયશબ્દેન વવન્દે શિરસા હરિમ્॥ 12-205-61 (73167)
તતઃ સ ભગવાઞ્શ્રીમાન્મેઘગમ્ભીરયા ગિરા।
પ્રાહેશઃ સર્વભૂતાનાં નારદં પતિતં ક્ષિતૌ॥ 12-205-62 (73168)
ભદ્રમસ્તુ ઋષે તુભ્યં વરં વરય સુવ્રત।
યત્તે મનસિ સુવ્યક્તમસ્તિ ચ પ્રદદામિ તન્॥ 12-205-63 (73169)
સ ચેમં જયશબ્દેન પ્રસીદેત્યાતુરો મુનિઃ।
પ્રોવાચ હૃદિ સંરૂઢં શઙ્ખચક્રગદાધરમ્॥ 12-205-64 (73170)
વિવક્ષિતં જગન્નાથ મયા જ્ઞાતં ત્વયાઽચ્યુત।
તત્પ્રસીદ હૃષીકેશ શ્રોતુમિચ્છામિ તદ્ધરે॥ 12-205-65 (73171)
તતઃ સ્મયન્મહાવિષ્ણુરભ્યભાષત નારદમ્।
યદ્દૃષ્ટં મમ રૂપં તુ વેદાનાં શિરસિ ત્વયા॥ 12-205-66 (73172)
નિર્દ્વન્દ્વા નિરહંકારાઃ શુચયઃ શુદ્ધલોચનાઃ।
તં માં પશ્યન્તિ સતતં તાન્પૃચ્છ યદિહેચ્છસિ॥ 12-205-67 (73173)
યે યોગિનો મહાપ્રાજ્ઞા મદંશા યે વ્યવસ્થિતાઃ।
તેષાં પ્રસાદં દેવર્ષે મત્પ્રસાદમવૈહિ તત્॥ 12-205-68 (73174)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-205-69x (6059)
ઇત્યુક્ત્વા સ જગામાથ ભગવાન્ભૂતભાવનઃ।
તસ્માદ્વ્રજ હૃષીકેશં કૃષ્ણં દેવકિનન્દનમ્॥ 12-205-69 (73175)
એતમારાધ્ય ગોવિન્દં ગતા મુક્તિં મહર્ષયઃ।
એષ કર્તા વિકર્તા ચ સર્વકારણકારણમ્॥ 12-205-70 (73176)
મયાઽપ્યેતચ્છ્રુતં રાજન્નારદાત્તુ નિબોધ તત્।
સ્વયમેવ સમાચષ્ટ નારદો ભગવાન્મુનિઃ॥ 12-205-71 (73177)
સમસ્તસંસારવિઘાતકારણં
ભજન્તિ યે વિષ્ણુમનન્યમાનસાઃ।
તે યાન્તિ સાયુજ્યમતીવ દુર્લભ
મિતીવ નિત્યં હૃદિ વર્ણયન્તિ॥' ॥ 12-205-72 (73178)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 205॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* અયમધ્યાયઃ ધ. પુસ્તક એવ દૃશ્યતે। 12-205-65 મયા વિવક્ષિતં ત્વયા જ્ઞાતમિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-205-69 વ્રજ શરણમિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 206
॥ શ્રીઃ ॥
12.206. અધ્યાયઃ 206
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભૂતાદિજગત્સૃષ્ટિપ્રકારનિરૂપણમ્॥ 1॥ તથા નારદોદિતનૃસિંહાદિભગવત્પ્રાદુર્ભાવચરિત્રનિરૂપણપૂર્વકં શ્રીકૃષ્ણસ્ય સર્વોત્તમત્વપ્રતિપાદનેન તદ્ધ્યાનવિધાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-206-0 (73179)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-206-0x (6060)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ પુણ઼્ડરીકાક્ષમચ્યુતમ્।
કર્તારમકૃતં વિષ્ણું ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયમ્॥ 12-206-1 (73180)
નારાયણં હૃષીકેશં ગોવિન્દમપરાજિતમ્।
તત્ત્વેન ભરતશ્રેષ્ઠ શ્રોતુમિચ્છામિ કેશવમ્॥ 12-206-2 (73181)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-206-3x (6061)
શ્રુતોઽયમર્થો રામસ્ય જામદગ્ન્યસ્ય જલ્પતઃ।
નારદસ્ય ચ દેવર્ષેઃ કૃષ્ણદ્વૈપાયનસ્ય ચ॥ 12-206-3 (73182)
અસિતો દેવલસ્તાત વાલ્મીકિશ્ચ મહાતપાઃ।
માર્કણ્ડેયશ્ચ ગોવિન્દે કથયન્ત્યદ્ભુતં મહત્॥ 12-206-4 (73183)
`કેશવસ્ય મયા રાજન્ન શક્યા વર્ણિતું ગુણાઃ।
ઈદૃશોઽસૌ હૃષીકેશો વાસુદેવઃ પરાત્પરઃ॥' 12-206-5 (73184)
કેશવો ભરતશ્રેષ્ઠ ભગવાનીશ્વરઃ પ્રભુઃ।
પુરુષઃ સર્વમિત્યેવ શ્રૂયતે બહુધા વિભુઃ॥ 12-206-6 (73185)
કિંતુ યાનિ વિદુર્લોકે બ્રાહ્મણાઃ શાર્ઙ્ગધન્વનિ।
મહાત્મનિ મહાબાહો શૃણુ તાનિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-206-7 (73186)
યાનિ ચાહુર્મનુષ્યેન્દ્ર યે પુરાણવિદો જનાઃ।
શ્રુત્વા સર્વાણિ ગોવિન્દો કીર્તયિષ્યામિ તાન્યહમ્॥ 12-206-8 (73187)
મહાભૂતાનિ ભૂતાત્મા મહાત્મા પુરુષોત્તમઃ।
વાયુર્જ્યોતિસ્તથા ચાપઃ ખં ચ ગાં ચાન્વકલ્પયત્॥ 12-206-9 (73188)
સ સૃષ્ટ્વા પૃથિવીં ચૈવ સર્વભૂતેશ્વરઃ પ્રભુઃ।
અપ્સ્વેવ શયનં ચક્રે મહાત્મા પુરુષોત્તમઃ॥ 12-206-10 (73189)
સર્વતેજોમયસ્તસ્મિઞ્શયાનઃ શયને શુભે।
સોઽગ્રજં સર્વભૂતાનાં સંકર્ષણમચિન્તયત્॥ 12-206-11 (73190)
આશ્રયં સર્વભૂતાનાં મનસેતીહ શુશ્રુમ્।
સ ધારયતિ ભૂતાનિ ઉભે ભૂતભવિષ્યતી॥ 12-206-12 (73191)
`પ્રદ્યુમ્નમસૃજત્તસ્માત્સર્વતેજઃ પ્રકાશકમ્।
અનિરુદ્ધસ્તતો જજ્ઞે સર્વશક્તિર્મહાદ્યુતિઃ॥ 12-206-13 (73192)
અપ્સુ વ્યોમગતઃ શ્રીમાન્યોગનિદ્રામુપેયિવાન્।
તસ્માત્સંજજ્ઞિરે દેવા બ્રહ્મવિષ્ણુમહેશ્વરાઃ।
લયસ્થિત્યન્તકર્માણસ્રયસ્તે સુમહૌજસઃ॥' 12-206-14 (73193)
તતસ્તસ્મિન્મહાબાહૌ પ્રાદુર્ભૂતે મહાત્મનિ।
ભાસ્કરપ્રતિમં દિવ્યં નાભ્યાં પદ્મમજાયત॥ 12-206-15 (73194)
સ તત્ર ભગવાન્દેવઃ પુષ્કરે ભ્રાજયન્દિશઃ।
બ્રહ્મા સમભવત્તાત સર્વભૂતપિતામહઃ॥ 12-206-16 (73195)
તસ્મિન્નપિ મહાબાહૌ પ્રાદુર્ભૂતે મહાત્મનિ।
તમસઃ પૂર્વજો જજ્ઞે મધુર્નામ મહાસુરઃ॥ 12-206-17 (73196)
તમુગ્રમુગ્રકર્માણમુગ્રાં બુદ્ધિં સમાસ્થિતમ્।
બ્રહ્મણોપચિતિં કુર્વઞ્જઘાન પુરુષોત્તમઃ॥ 12-206-18 (73197)
તસ્ય તાત વધાત્સર્વે દેવદાનવમાનવાઃ।
મધુસૂદનમિત્યાહુર્ઋષભં સર્વસાત્વતામ્॥ 12-206-19 (73198)
બ્રહ્માઽનુસસૃજે પુત્રાન્માનસાન્દક્ષસપ્તમાન્।
મરીચિમત્ર્યઙ્ગિરસૌ પુલસ્ત્યં પુલહં ક્રતુમ્॥ 12-206-20 (73199)
મરીચિઃ કશ્યપં તાત પુત્રમગ્રજમગ્રજઃ।
માનસં જનયામાસ તૈજસં બ્રહ્મવિત્તમમ્॥ 12-206-21 (73200)
અઙ્ગુષ્ઠાત્સસૃજે બ્રહ્મા મરીચેરપિ પૂર્વજમ્।
સોઽભવદ્ભરતશ્રેષ્ઠ દક્ષો નામ પ્રજાપતિઃ॥ 12-206-22 (73201)
તસ્ય પૂર્વમજાયન્ત દશ તિસ્રશ્ચ ભારત॥
પ્રજાપતેર્દુહિતરસ્તાસાં જ્યેષ્ઠાઽભવદ્દિતિઃ॥ 12-206-23 (73202)
સર્વધર્મવિશેષજ્ઞઃ પુણ્યકીર્તિર્મહાયશાઃ।
મારીચઃ કશ્યપસ્તાત સર્વાસામભવત્પતિઃ॥ 12-206-24 (73203)
ઉત્પાદ્ય તુ મહાભાગસ્તાસામવરજા દશ।
દદૌ ધર્માય ધર્મજ્ઞો દક્ષ એવ પ્રજાપતિઃ॥ 12-206-25 (73204)
ધર્મસ્ય વસવઃ પુત્રા રુદ્રાશ્ચામિતતેજસઃ।
વિશ્વેદેવાશ્ચ સાધ્યાશ્ચ મરુત્વન્તશ્ચ ભારત॥ 12-206-26 (73205)
અપરાશ્ચ યવીયસ્યસ્તાભ્યોઽન્યાઃ સપ્તવિંશતિઃ।
સોમસ્તાસાં મહાભાગઃ સર્વાસામભવત્પતિઃ॥ 12-206-27 (73206)
ઇતરાસ્તુ વ્યજાયન્ત ગન્ધવોસ્તુરગાન્દ્વિજાન્।
ગાશ્ચ કિંપુરુષાન્મત્સ્યાનુદ્ભિજ્જાંશ્ચ વનસ્પતીન્॥ 12-206-28 (73207)
આદિત્યાનદિતિર્જજ્ઞે દેવશ્રેષ્ઠાન્મહાબલાન્।
તેષાં વિષ્ણુર્વામનોઽભૂદ્ગોવિન્દશ્ચાભવત્પ્રભુઃ॥ 12-206-29 (73208)
તસ્ય વિક્રમણાચ્ચાપિ દેવાનાં શ્રીર્વ્યવર્ધત।
દાનવાશ્ચ પરાભૂતા દૈતેયાશ્ચાસુરી પ્રજા॥ 12-206-30 (73209)
વિપ્રચિત્તિપ્રધાનાંશ્ચ દાનવાનસૃજદ્દનુઃ।
દિતિસ્તુ સર્વાનસુરાન્મહાસત્વાનજીજનત્॥ 12-206-31 (73210)
`તતઃ સસર્જ ભગવાન્મૃત્યું લોકભયંકરમ્।
હર્તારં સર્વ ભૂતાનાં સસર્જ ચ જનાર્દનઃ॥ 12-206-32 (73211)
અહોરાત્રં ચ કાલં ચ યથર્તુ મધુસૂદનઃ।
પૂર્વાહ્ણં ચાપરાહ્ણં ચ સર્વમેવાન્વકલ્પયત્॥ 12-206-33 (73212)
લબ્ધ્વાપઃ સોઽસૃજન્મેઘાંસ્તથા સ્થાવરજઙ્ગમાન્।
પૃથિવીં સોઽસૃજદ્વિશ્વાં સહીતાં ભૂરિતેજસા॥ 12-206-34 (73213)
તતઃ કૃષ્ણો મહાભાગઃ પુનરેવ યુધિષ્ઠિર।
બ્રાહ્મણાનાં શતં શ્રેષ્ઠં મુખાદેવાસૃજત્પ્રભુઃ॥ 12-206-35 (73214)
બાહુભ્યાં ક્ષત્રિયશતં વૈશ્યાનામૂરુતઃ શતમ્।
પદ્ભ્યાં શૂત્રશતં ચૈવ કશેવો ભરતર્ષભ॥ 12-206-36 (73215)
સ એવં ચતુરો વર્ણાન્સમુત્પાદ્ય મહાતપાઃ।
અધ્યક્ષં સર્વ ભૂતાનાં ધાતારમકરોત્સ્વયમ્॥ 12-206-37 (73216)
વેદવિદ્યાવિધાતારં બ્રહ્માણમતિતદ્યુતિમ્।
ભૂતમાતૃગણાધ્યક્ષં વિરૂપાક્ષં ચ સોઽસૃજત્॥ 12-206-38 (73217)
શાસિતારં ચ પાપાનાં પિતૃણાં સમવર્તિનમ્।
અસૃજત્સર્વભૂતાત્મા નિધિપં ચ ધનેશ્વરમ્॥ 12-206-39 (73218)
યાદસામસૃજન્નાથં વરુણં ચ જલેશ્વરમ્।
વાસવં સર્વદેવાનામધ્યક્ષમકરોત્પ્રભુઃ॥ 12-206-40 (73219)
યાવદ્યાવદભૂચ્છ્રદ્ધા દેહં ધારયિતું નૃણામ્।
તાવત્તાવદજીવંસ્તે નાસીદ્યમકૃતં ભયમ્॥ 12-206-41 (73220)
ન ચૈષાં મૈથુનો ધર્મો બભૂવ ભરતર્ષભ।
સંકલ્પાદેવ ચૈતેષાં ગર્ભઃ સમુપપદ્યતે॥ 12-206-42 (73221)
તતસ્રેતાયુગે કાલે સંસ્પર્શાજ્જાયતે પ્રજા।
ન હ્યભૂન્મૈથુનો ધર્મસ્તેષામપિ જનાધિપ॥ 12-206-43 (73222)
દ્વાપરે મૈથુનો ધર્મઃ પ્રજાનામભવન્નૃપ।
તથા કલિયુગે રાજન્દ્વન્દ્વમાપેદિરે જનાઃ॥ 12-206-44 (73223)
એષ ભૂતપતિસ્તાત સ્વધ્યક્ષશ્ચ તથોચ્યતે।
નિરપેક્ષાંશ્ચ કૌન્તેય કીર્તયિષ્યામિ તચ્છૃણુ॥ 12-206-45 (73224)
દક્ષિણાપથજન્માનઃ સર્વે કરભૃતસ્તવ।
આન્ધ્રાઃ પુલિન્દાઃ શવરાશ્ચૂચુપા મદ્રકૈઃ સહ॥ 12-206-46 (73225)
ઉત્તરાપથજન્માનઃ કીર્તયિષ્યામિ તાનપિ।
યે તુ કામ્ભોજગાન્ધારાઃ કિરાતા બર્વરૈઃ સહ॥ 12-206-47 (73226)
એતે પાપકૃતસ્તાત ચરન્તિ પૃથિવીમિમામ્।
બકશ્વપાકગૃધ્રાણાં સધર્માણો નરાધિપ॥ 12-206-48 (73227)
નૈતે કૃતયુગે તાત ચરન્તિ પૃથિવીમિમામ્।
ત્રેતાપ્રભુતિ વર્ધન્તે તે જના ભરતર્ષભ॥ 12-206-49 (73228)
તતસ્તસ્મિન્મહાઘોરે સંન્ધ્યાકાલે યુગાન્તિકે।
રાજાનઃ સમસજ્જન્ત સમાસાદ્યેતરેતમ્॥ 12-206-50 (73229)
`ઐન્દ્રં રૂપં સમાસ્થાય હ્યસુરેભ્યો ચરન્મહીમ્।
સ એવ ભગવાન્દેવો વેદિત્વં ચ ગતા મહી॥ 12-206-51 (73230)
એવંભૂતે સૃષ્ટિર્નારસિંહાદયઃ ક્રમાત્।
પ્રાદુર્ભાવાઃ સ્મૃતા વિષ્ણોર્જગતીરક્ષણાય વૈ॥ 12-206-52 (73231)
એષ કૃષ્ણો મહાયોગી તત્તત્કાર્યાનુરૂપણમ્।
હિરણ્યકશિપું દૈત્યં હિરણ્યાક્ષં તથૈવ ચ॥ 12-206-53 (73232)
રાવણં ચ મહાદૈત્યં હત્વાસૌ પુરુષોત્તમઃ।
ભૂમેર્દુઃખોપનાશાર્થં બ્રહ્મશક્રાદિભિઃ સ્તુતઃ॥ 12-206-54 (73233)
આત્મનોઽઙ્ગાન્મહાતેજા ઉદ્વબર્હ જનાર્દનઃ।
સિતકૃષ્ણૌ મહારાજ કેશૌ હરિરુદારધીઃ॥ 12-206-55 (73234)
વસુદેવસ્ય દેવક્યામેષ જાત ઇહોત્તમઃ।
દેહવાનિહ વિશ્વાત્મા સંબન્ધી તે જનાર્દનઃ॥ 12-206-56 (73235)
આવિર્વભૂવ યોગીન્દ્રો મનોતીતો જગત્પતિઃ।
અચિન્ત્યઃ પુરુષવ્યાઘ્ર નૈવ કેવલમાનુષઃ॥ 12-206-57 (73236)
અવ્યક્તાદિવિશેષાન્તં પરિમાણાર્થસંયુતમ્।
ક્રીડા હરેરિદં સર્વં ક્ષરમિત્યેવ ધાર્યતામ્॥ 12-206-58 (73237)
અક્ષરં તત્પરં નિત્યં વૈરૂપ્યં જગતો હરેઃ।
તદ્વિદ્ધિ રૂપમતુલમમૃતત્વં ભવજ્જિતમ્॥ 12-206-59 (73238)
તદેવ કૃષ્ણો દાશાર્હઃ શ્રીમાઞ્શ્રીવત્સલક્ષણઃ।
ન ભૂતસૃષ્ટિસંસ્થાનં દેહોઽસ્ય પરમાત્મનઃ॥ 12-206-60 (73239)
દેહવાનિહ યો વિષ્ણુરસૌ માયામયો હરિઃ।
આત્મનો લોકરક્ષાર્થં ધ્યાહિ નિત્યં સનાતનમ્॥ 12-206-61 (73240)
અઙ્ગાનિ ચતુરે વેદા મીમાંસા ન્યાયવિસ્તરઃ।
ઇતિહાસપુરાણાનિ ધર્માઃ સ્વાયંભુવાદયઃ॥ 12-206-62 (73241)
ય એનં પ્રતિવર્તન્તે વેદાન્તાનિ ચ સર્વશઃ।
ભક્તિહીના ન તૈર્યાન્તિ નિત્યમેનં કથંચન॥ 12-206-63 (73242)
સર્વભૂતેષુ ભૂતાત્મા તત્તદ્બુદ્ધિં સમાસ્થિતઃ।
તસ્માદ્બુદ્ધસ્ત્વમેવૈનં ધ્યાહિ નિત્યમતન્દ્રિતઃ॥' 12-206-64 (73243)
એવમેષ કુરુશ્રેષ્ઠ પ્રાદુર્ભાવો મહાત્મનઃ।
એવં દેવર્ષિરાચષ્ટ નારદઃ સર્વલોકદૃક્॥ 12-206-65 (73244)
નારદોઽપ્યથ કૃષ્ણસ્ય પરં મેને નરાધિપ।
શાશ્વતત્વં મહાબાહો યથાવદ્ભરતર્ષભ॥ 12-206-66 (73245)
એવમેવ મહાબાહુઃ કેશવઃ સત્યવિક્રમઃ।
અચિન્ત્યઃ પુણ્ડરીકાક્ષો નૈષ કેવલમાનુષઃ॥ 12-206-67 (73246)
`એવંવિધોઽસૌ પુરુષઃ કો વૈનં વેત્તિ સર્વદા।
એતત્તે કથિતં રાજન્ભૂયઃ શ્રોતું કિમિચ્છસિ'॥ ॥ 12-206-68 (73247)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષડધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 206॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-206-1 કર્તારમમૃતં વિષ્ણુમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-206-25 તતસ્ત્વરજસો દશેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-206-28 દ્વિરદાંશ્ચ વનસ્પતીનિતિ ડ. પાઠઃ। વિશદાંશ્ચ વનસ્પતીનિતિ ધ. પાઠઃ। ઇતરાઃ કશ્યપસ્ત્રિયઃ। વ્યજાયન્ત વ્યજનયન્ત॥ 12-206-35 શતમનન્તમ્॥ 12-206-39 સમવર્તિનં યમમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 207
॥ શ્રીઃ ॥
12.207. અધ્યાયઃ 207
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મરીચ્યાદિબ્રહ્મપુત્રવંશકથનપૂર્વકં પ્રાચ્યાદિદિગ્ગતમહર્ષિનામનિર્દેશઃ॥ 1।Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-207-0 (73248)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-207-0x (6062)
કે પૂર્વમાસન્પતયઃ પ્રજાનાં ભરતર્ષભ।
કે ચર્ષયો મહાભાગા દિક્ષુ પ્રત્યેકશઃ સ્થિતાઃ॥ 12-207-1 (73249)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-207-2x (6063)
શ્રૂયતાં ભરતશ્રેષ્ઠ યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ।
પ્રજાનાં પતયો યે ચ દિક્ષુ યે ચર્ષયઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-207-2 (73250)
એકઃ સ્વયંભૂર્ભગવાનાદ્યો બ્રહ્મા સનાતનઃ।
બ્રહ્મણઃ સપ્ત વૈ પુત્રા મહાત્માનઃ સ્વયંભુવઃ॥ 12-207-3 (73251)
મરીચિરત્ર્યઙ્ગિરસૌ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ।
વસિષ્ઠશ્ચ મહાભાગઃ સદૃશો વૈ સ્વયંભુવા॥ 12-207-4 (73252)
સપ્ત બ્રહ્મણ ઇત્યેતે પુરાણે નિશ્ચયં ગતાઃ।
અત ઊર્ધ્વં પ્રવક્ષ્યામિ સર્વાનેવ પ્રજાપતીન્॥ 12-207-5 (73253)
અત્રિવંશતમુત્પન્નો બ્રહ્મયોનિઃ સનાતનઃ।
પ્રાચનવર્હિર્ભગવાંસ્તસ્માત્પ્રાચેતસો દશ॥ 12-207-6 (73254)
દશાનાં તનયસ્ત્વેકો દક્ષો નામ પ્રજાપતિઃ।
તસ્ય દ્વે નામની લોકે દક્ષઃ ક ઇતિ ચોચ્યતે॥ 12-207-7 (73255)
મરીચેઃ કશ્યપઃ પુત્રસ્તસ્ય દ્વે નામની સ્મૃતે।
અરિષ્ટનેમિરિત્યેકે કશ્યપેત્યપરે વિદુઃ॥ 12-207-8 (73256)
અત્રેશ્ચૈવૌરસઃ શ્રીમાન્રાજા સોમશ્ચ વીર્યવાન્।
સહસ્રં યશ્ચ દિવ્યાનાં યુગાનાં પર્યુપાસિતા॥ 12-207-9 (73257)
અર્યમા ચૈવ ભગવાન્યે ચાસ્ય તનયા વિભો।
એતે પ્રદેશાઃ કથિતા ભુવનાનાં પ્રભાવનાઃ॥ 12-207-10 (73258)
શશબિન્દોશ્ચ ભાર્યાણાં સહસ્રાણિ દશાચ્યુત।
એકૈકસ્યાં સહસ્રં તુ તનયાનામભૂત્તદા॥ 12-207-11 (73259)
એવં શતસહસ્રાણિ દશ તસ્ય મહાત્મનઃ।
પુત્રાણાં ચ ન તે સંચિદિચ્છન્ત્યન્યં પ્રજાપતિમ્॥ 12-207-12 (73260)
પ્રજામાચક્ષતે વિપ્રાઃ પુરાણાઃ શાશબિન્દવીમ્।
સ વૃષ્ણિવંશપ્રભવો મહાવંશઃ પ્રજાપતેઃ॥ 12-207-13 (73261)
એતે પ્રજાનાં પતયઃ સમુદ્દિષ્ટા યશસ્વિનઃ॥ 12-207-14 (73262)
`શશબિન્દુસ્તુ રાજર્ષિર્મહાયોગી મહામનાઃ।
અધ્યાત્મવિત્સહસ્રાણાં ભાર્યાણાં દશમધ્યગઃ॥ 12-207-15 (73263)
સ યોગી યોગમાપન્નસ્તતઃ સાયુચ્યતાં ગતઃ।'
અતઃ પરં પ્રવક્ષ્યામિ દેવાંસ્ત્રિભુવનેશ્વરાન્॥ 12-207-16 (73264)
ભયોંઽશશ્ચાર્યમા ચૈવ મિત્રોઽથ વરુણસ્તથા।
સવિતા ચૈવ ઘાતા ચ વિવસ્વાંશ્ચ મહાબલઃ॥ 12-207-17 (73265)
ત્વષ્ટા પૂષા તથૈવેન્દ્રો દ્વાદશો વિષ્ણુરુચ્યતે।
ઇત્યેતે દ્વાદશાદિત્યાઃ કશ્યપસ્યાત્મસંભવાઃ॥ 12-207-18 (73266)
નાસત્યશ્ચૈવ દસ્રશ્ચ સ્મૃતો દ્વાવશ્વિનાવપિ।
માર્તણ્ડસ્યાત્મજાવેતાવાત્મસ્ય પ્રજાપતેઃ॥ 12-207-19 (73267)
ત્વષ્ટુશ્ચૈવાત્મજઃ શ્રીમાન્વિશ્વરૂપો મહાયશાઃ॥ 12-207-20 (73268)
અજૈકપાદહિર્બુધ્ન્યો વિરૂપાક્ષોઽથ રૈવતઃ।
હરશ્ચ બહુરૂપશ્ચ ત્ર્યમ્બકશ્ચ સુરેશ્વરઃ॥ 12-207-21 (73269)
સાવિત્રશ્ચ જયન્તશ્ચ પિનાકી ચાપરાજિતઃ।
`એકાદશૈતે કથિતા રુદ્રાસ્ત્રિભુવનેશ્વરાઃ॥' 12-207-22 (73270)
પૂર્વમેવ મહાભાગા વસવોઽષ્ટૌ પ્રકીર્તિતાઃ।
એત એવવિધા દેવા મનોરેવ પ્રજાપતેઃ।
તે ચ પૂર્વં સુરાશ્ચેતિ દ્વિવિધાઃ પિતરઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-207-23 (73271)
શીલયૌવનયોસ્ત્વન્યસ્તથાઽન્યે સિદ્ધસાધ્યયોઃ।
ઋભવો મરુતશ્ચૈવ દેવાનાં ચોદિતો ગણઃ॥ 12-207-24 (73272)
એવમેતે સમામ્નાતા વિશ્વેદેવાસ્તથાઽશ્વિનૌ।
આદિત્યાઃ ક્ષત્રિયાસ્તેષાં વિશશ્ચ મરુતસ્તથા॥ 12-207-25 (73273)
અશ્વિનૌ તુ સ્મૃતૌ શૂદ્રૌ તપસ્યુગ્રે સમાસ્થિતૌ।
સ્મૃતાસ્ત્વઙ્ગિરસો દેવા બ્રાહ્મણા ઇતિ નિશ્ચયઃ।
ઇત્યેતત્સર્વદેવાનાં ચાતુર્વર્ણ્યં પ્રકીર્તિતમ્॥ 12-207-26 (73274)
એતાન્વૈ પ્રાતરુત્થાય દેવાન્યસ્તુ પ્રકીર્તયેત્।
સ્વજાદન્યકૃતાચ્ચૈવ સર્વપાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-207-27 (73275)
યવક્રીતોઽથ રૈભ્યશ્ચ અર્વાવસુપરાવસૂ।
ઔશિજશ્ચૈવ કક્ષીવાન્બલશ્ચાઙ્ગિરસઃ સ્મૃતઃ॥ 12-207-28 (73276)
ઋષિર્મેધાતિથેઃ પુત્રઃ કણ્વો બર્હિષદસ્તથા।
ત્રૈલોક્યભાવનાસ્તાત પ્રાચ્યાં સપ્તર્ષયસ્તથા॥ 12-207-29 (73277)
ઉન્મુચો વિમુચશ્ચૈવ સ્વસ્ત્યાત્રેયશ્ચ વીર્યવાન્।
પ્રમુચશ્ચેધ્મવાહશ્ચ ભગવાંશ્ચ દૃઢવ્રતઃ॥ 12-207-30 (73278)
મિત્રાવરુણયોઃ પુત્રસ્તથાઽગસ્ત્યઃ પ્રતાપવાન્।
એતે બ્રહ્મર્ષયો નિત્યમાસ્થિતા દક્ષિણાં દિશમ્॥ 12-207-31 (73279)
ઉષઙ્ગુઃ કવષો ધૌમ્યઃ પરિવ્યાધશ્ચ વીર્યવાન્।
એકતશ્ચ દ્વિતશ્ચૈવ ત્રિતશ્ચૈવં મહર્ષયઃ॥ 12-207-32 (73280)
અત્રેઃ પુત્રશ્ચ દુર્વાસાસ્તથા સારસ્વતઃ પ્રભુઃ।
એતે ચૈવ મહાત્માનઃ પશ્ચિમામાશ્રિતા દિશમ્॥ 12-207-33 (73281)
અત્રિશ્ચૈવ વસિષ્ઠશ્ચ કાશ્યપશ્ચ મહાનુષિઃ।
ગૌતમોઽથ ભરદ્વાજો વિશ્વામિત્રોઽથ કૌશિકઃ॥ 12-207-34 (73282)
તથૈવ પુત્રો ભગવાનૃચીકસ્ય મહાત્મનઃ।
જમદગ્નિશ્ચ સપ્તૈતે ઉદીચીમાશ્રિતા દિશમ્॥ 12-207-35 (73283)
એતે પ્રતિદિશં સર્વે કીર્તિતાસ્તિગ્મતેજસઃ।
સાક્ષિભૂતા મહાત્માનો ભુવનાનાં પ્રભાવનાઃ॥ 12-207-36 (73284)
એવમેતે મહાત્માનઃ સ્થિતાઃ પ્રત્યેકશો દિશમ્।
એતેષાં કીર્તનં કૃત્વા સર્વપાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-207-37 (73285)
યસ્યાંયસ્યાં દિશિ હ્યેતે તાં દિશં શરણં ગતઃ।
મુચ્યતે સર્વપાપેભ્યઃ સ્વસ્તિમાંશ્ચ તથા ભવેત્॥ ॥ 12-207-38 (73286)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 207॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-207-9 અઙ્ગશ્ચ પૌરવઃ શ્રીમાન્રાજા ભૌમશ્ચ વીર્તવાન્ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ। અંશશ્ચૈવૌરસઃ શ્રીમાન્રાજા ભૌમશ્ચ વીર્યવાનિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-207-10 પ્રદેશાઃ પ્રદિશન્તિ આજ્ઞાપયન્તીતિ પ્રેદશા ઈશનશીલા ઇત્યર્થઃ। પ્રભાવનાઃ પ્રકર્ષેણ સ્નષ્ટારશ્ચ॥ 12-207-27 સ્વજાત્ સ્વયં કામતોઽકામતશ્ચ કૃતાત્। અન્યસંસર્ગજાત્॥ 12-207-28 નીલશ્ચાઙ્ગિરસઃ સ્મૃત ઇતિ ડ.ધ. પાઠઃ॥ 12-207-29 ત્રૈલોક્યગાયના ઇતિ ડ. થ.પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 208
॥ શ્રીઃ ॥
12.208. અધ્યાયઃ 208
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ હરેર્વરાહાવતારનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-208-0 (73287)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-208-0x (6064)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ યુધિ સત્યપરાક્રમ।
શ્રોતુમિચ્છામિ કાર્ત્સ્ન્યેન વૃષ્ણમવ્યયમીશ્વરમ્॥ 12-208-1 (73288)
યચ્ચાસ્ય તેજઃ સુમહદ્યચ્ચ કર્મ પુરા કૃતમ્।
તન્મે સર્વં યથાતત્ત્વં બ્રૂહિ ત્વં પુરુષર્ષભ॥ 12-208-2 (73289)
તિર્યગ્યોનિગતો રૂપં કથં ધારિતવાન્પ્રભુઃ।
કેન કાર્યનિસર્ગેણ તમાખ્યાહિ મહાબલ॥ 12-208-3 (73290)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-208-4x (6065)
પુરાઽહં મૃગયાં યાતો માર્કણ્ડેયાશ્રમે સ્થિતઃ।
તત્રાપશ્યં મુનિગણાન્સમાસીનાન્સહસ્રશઃ॥ 12-208-4 (73291)
તતસ્તે મધુપર્કેણ પૂજાં ચક્રુરથો મયિ।
પ્રતિગૃહ્ય ચ તાં પૂજાં ચક્રુરથો મયિ। 12-208-5 (73292)
કથૈષા કથિતા તત્ર કશ્યપેન મહર્ષિણા।
મનઃ પ્રહ્વાદિનીં દિવ્યાં તામિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-208-6 (73293)
પુરા દાનવમુખ્યા હિ ક્રોધલોભસમન્વિતાઃ।
બલેન મત્તાઃ શતશો નરકાદ્યા મહાસુરાઃ॥ 12-208-7 (73294)
તથૈવ ચાન્યે બહવો દાનવા યુદ્ધદુર્મદાઃ।
ન સહન્તે સ્મ દેવાનાં સમૃદ્ધિં તામનુત્તમામ્॥ 12-208-8 (73295)
`નરાકાદ્યા મહાઘોરા હિરણ્યાક્ષમુપાશ્રિતાઃ।
ઉદ્યોગં પરમં ચક્રુર્દેવાનાં નિગ્રહે તદા॥ 12-208-9 (73296)
નિયુતં વત્સરાણાં તુ વાયુભક્ષોઽભવત્તદા।
હિરણ્યાક્ષો મહારૌદ્રો લેભે દેવાત્પિતામહાત્।
વરાનચિન્ત્યાનતુલાઞ્શતશોઽથ સહસ્રશઃ॥' 12-208-10 (73297)
દાનવૈરર્દ્યમાનાસ્તુ દેવા દેવર્ષયસ્તથા।
ન શર્મ લેભિરે રાજન્ક્લિશ્યમાનાસ્તતસ્તતઃ॥ 12-208-11 (73298)
પૃથિવીમાર્તરૂપાં તે સમપશ્યન્દિવૌકસઃ।
દાનવૈરભિસંકીર્ણાં ઘોરરૂપૈર્મહાબલૈઃ।
ભારાર્તામપ્રહૃષ્ટાં ચ દુઃખિતાં સંનિમજ્જતીમ્॥ 12-208-12 (73299)
`ગૃહીત્વા પૃથિવી દેવી પાતાલે ન્યવસત્તદા।
તતસ્ત્રૈલોક્યમખિલં નિરોષધિગણાન્વિતમ્।
નિઃસ્વાધ્યાયવષટ્કારમભૂત્સર્વં સમન્તતઃ॥' 12-208-13 (73300)
અથાદિતેયાઃ સંત્રસ્તા બ્રહ્માણમિદમબ્રુવન્।
કથં શક્ષ્યામહે બ્રહ્મન્દાનવૈરભિમર્દનમ્॥ 12-208-14 (73301)
`હિરણ્યાક્ષેણ ભગવન્ગૃહીતેયં વસુન્ધરા।
ન શક્ષ્યામો વયં તત્ર પ્રવેષ્ટું જલદુર્ગમમ્॥ 12-208-15 (73302)
તાનાહ ભગવાન્બ્રહ્મા મુનિરેવ પ્રસાદ્યતામ્।
અગસ્ત્યોઽસૌ મહાતેજાઃ પાતુ તજ્જલમઞ્જસા॥ 12-208-16 (73303)
તથેતિ ચોક્ત્વા તે દેવા મુનિમૂચુર્મુદાન્વિતાઃ।
ત્રાયસ્વ લોકાન્વિપ્રર્ષે જલમેતત્ક્ષયં નય॥ 12-208-17 (73304)
તથેતિ ચોક્ત્વા ભગવાન્કાલાનલસમદ્યુતિઃ।
ધ્યાયઞ્જલાદનિવહં સ ક્ષણેન પપૌ જલમ્॥ 12-208-18 (73305)
શોષિતે તુ સમુદ્રે ચ દેવાઃ સર્ષિપુરોગમાઃ।
બ્રહ્માણં પ્રણિપત્યોચુર્મુનિના શોષિતં જલમ્।
ઇતિ ભૂયઃ સમાચક્ષ્વ કિં કરિષ્યામહે વિભો॥ 12-208-19 (73306)
સ્વયંભૂસ્તાનુવાચેદં નિસૃષ્ટોઽત્ર વિધિર્મયા॥ 12-208-20 (73307)
તે વરેણાભિસંપન્ના બલેન ચ મદેન ચ।
નાવબુદ્ધ્યન્તિ સંમૂઢા વિષ્ણુમવ્યક્તદર્શનમ્।
વરાહરૂપિણં દેવમધૃષ્યમમરૈરપિ॥ 12-208-21 (73308)
એષ વેગેન ગત્વા હિ યત્ર તે દાનવાધમાઃ।
અન્તર્ભૂમિગતા ઘોરા નિવસન્તિ સહસ્રશઃ।
શમયિષ્યતિ તચ્છ્રુત્વા જહૃષુઃ સુરસત્તમાઃ॥ 12-208-22 (73309)
તતો વિષ્ણુર્મહાતેજા વારાહં રૂપમાસ્થિતઃ।
અન્તર્ભૂમિં સંપ્રવિશ્ય જગામ દિતિજાન્પ્રતિ॥ 12-208-23 (73310)
દૃષ્ટ્વા ચ સહિતાઃ સર્વે દૈત્યાઃ સત્વમમાનુષમ્।
પ્રસહ્ય તરસા સર્વે સંતસ્થુઃ કાલમોહિતાઃ॥ 12-208-24 (73311)
તતસ્તે સમભિદ્રુત્ય વરાહં જગૃહુઃ સમમ્।
સંક્રુદ્ધાશ્ચ વરાહં તં વ્યકર્ષન્ત સમન્તતઃ॥ 12-208-25 (73312)
દાનવેન્દ્રા મહાકાયા મહાવીર્યબલોચ્છ્રિતાઃ।
નાશક્નુવંશ્ચ કિંચિત્તે તસ્ય કર્તું તદા વિભો॥ 12-208-26 (73313)
તતોઽગચ્છન્વિસ્મયં તે દાનવેન્દ્રા ભયં તથા।
સંશયં ગતમાત્માનં મેનિરે ચ સહસ્રશઃ॥ 12-208-27 (73314)
તતો દેવાધિદેવઃ સ યોગાત્મા યોગસારથિઃ।
યોગમાસ્થાય ભગવાંસ્તદા ભરતસત્તમ॥ 12-208-28 (73315)
વિનનાદ મહાનાદં ક્ષોભયન્દૈત્યદાનવાન્।
સન્નાદિતા યેન લોકાઃ સર્વાશ્ચૈવ દિશો દશ॥ 12-208-29 (73316)
તેન સન્નાદશબ્દેન લોકાનાં ક્ષોભ આગમત્।
સંશ્રાન્તાશ્ચ દિશઃ સર્વા દેવાઃ શક્રપુરોગમાઃ॥ 12-208-30 (73317)
નિર્વિચેષ્ટં જગચ્ચાપિ બભૂવાતિભૃશં તદા।
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ તેન નાદેન મોહિતમ્॥ 12-208-31 (73318)
તતસ્તે દાનવાઃ સર્વે તેન નાદેન ભીષિતાઃ।
પેતુર્ગતાસવશ્ચૈવ વિષ્ણુતેજઃ પ્રમોહિતાઃ॥ 12-208-32 (73319)
`ત્રસ્તાંશ્ચ દેવાનાલોક્ય બ્રહ્મા પ્રાહ પિતામહઃ।
યોગેશ્વરોઽયં ભગવાન્વારાહં રૂપમાસ્થિતઃ।
નર્દમાનોઽત્ર સંયાતિ મા ભૈષ્ટ સુરસત્તમાઃ॥ 12-208-33 (73320)
એવમુક્ત્વા તતો બ્રહ્મા નમશ્ચક્રે પિતામહઃ।
દેવતા મુનયશ્ચૈવ વિષ્ણું વૈ મુક્તિહેતવે॥ 12-208-34 (73321)
તતો હરિર્મહાતેજા બ્રહ્માણમભિનન્દ્ય ચ।'
રસાતલગતશ્ચાપિ વરાહસ્ત્રિદશદ્વિષામ્।
ખુરૈર્વિદારયામાસ માંસમેદોસ્થિસંચયાન્॥ 12-208-35 (73322)
નાદેન તેન મહતા સનાતન ઇતિ સ્મૃતઃ।
પદ્મનાભો મહાયોગી ભૂતાત્મા ભૂતભાવનઃ॥ 12-208-36 (73323)
તતો દેવગણાઃ સર્વે પિતામહમુપાદ્રવન્।
તત્ર ગત્વા મહાત્માનમૂચુશ્ચૈવ જગત્પતિમ્॥ 12-208-37 (73324)
નાદોઽયં કીદૃશો દેવ નેતં વિદ્મ વયં પ્રભો।
કોસૌ હિ કસ્ય વા નાદો યેન વિહ્વલિતં જગત્।
દેવાશ્ચ દાનવાશ્ચૈવ મોહિતાસ્તસ્ય તેજસા॥ 12-208-38 (73325)
એતસ્મિન્નન્તરે વિષ્ણુર્વારાહં રૂપમાસ્થિતઃ।
ઉદતિષ્ઠન્મહાબાહો સ્તૂયમાનો મહર્ષિભિઃ॥ 12-208-39 (73326)
પિતામહ ઉવાચ। 12-208-40x (6066)
`દિવ્યં------ યુદ્ધમાસીન્મહાત્મનોઃ।
હિરણ્યાક્ષસ્ય વિષ્ણોશ્ચ સર્વસંક્ષોભકારણમ્॥ 12-208-40 (73327)
જઘાન ચ હિરણ્યાક્ષમન્તર્ભૂમિગતં હરિઃ।
તદાકર્ણ્ય મહાતેજા બ્રહ્મા મધુરમબ્રવીત્॥' 12-208-41 (73328)
પીતામહ ઉવાચ। 12-208-42x (6067)
નિહત્ય દાનવપતીન્મહાવર્ષ્મા મહાબલઃ।
એષ દેવો મહાયોગી ભૂતાત્મા ભૂતભાવનઃ॥ 12-208-42 (73329)
સર્વભૂતેશ્વરો યોગી મુનિરાત્મા તથાઽઽત્મનઃ।
સ્થિરીભવત કૃષ્ણોઽયં સર્વવિધ્નવિનાશનઃ॥ 12-208-43 (73330)
કૃત્વા કર્માતિસાધ્વેતદશક્યમમિતપ્રભઃ।
સમાયાતઃ સ્વમાત્માનં મહાભાગો મહાદ્યુતિઃ॥ 12-208-44 (73331)
પદ્મનાભો મહાયોગી પુરાણપુરુષોત્તમઃ।
ન સંતાપો ન ભીઃ કાર્યા શોકો વા સુરસત્તમૈઃ॥ 12-208-45 (73332)
વિધિરેષ પ્રભાવશ્ચ કાલઃ સંક્ષયકારકઃ।
લોકાન્ધારયતા તેન નાદો મુક્તો મહાત્મના॥ 12-208-46 (73333)
સ એષ હિ મહાબાહુઃ સર્વલોકનમસ્કૃતઃ।
અચ્યુતઃ પુણ઼્ડરીકાક્ષઃ સર્વભૂતાદિરીશ્વરઃ॥ ॥ 12-208-47 (73334)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 208॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-208-36 ભૂતાચાર્યઃ સ ભૂતરાટ્ર ઇતિ ઝ. ડ.થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 209
॥ શ્રીઃ ॥
12.209. અધ્યાયઃ 209
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વાસુદેવતત્વકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-209-0 (73335)
`* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-209-0x (6068)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ કેશવસ્ય મહાત્મનઃ।
વક્તુમર્હસિ તત્ત્વેન માહાત્મ્યં પુનરેવ તુ॥ 12-209-1 (73336)
ન તૃપ્યામ્યહમપ્યેનં પશ્યઞ્શૃણ્વંશ્ચ ભારત।
એવં કૃષ્ણં મહાબાહો તસ્માદેતદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-209-2 (73337)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-209-3x (6069)
શૃણુ રાજન્કથામેતાં વૈષ્ણવીં પાપનાશનીમ્।
નારદો માં પુરા પ્રાહ યામહં તે વદામિ તામ્॥ 12-209-3 (73338)
દેવર્ષિર્નારદઃ પૂર્વં તત્વં વેત્સ્યામિ વૈ હરેઃ।
ઇતિ સંચિન્ત્ય મનસા દધ્યૌ બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 12-209-4 (73339)
હિમાલયે શુભે દિવ્યે દિવ્યં વર્ષશતં કિલ।
અનુચ્છ્વસન્નિરાહારઃ સંયતાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-209-5 (73340)
તતોઽન્તરિક્ષે વાગાસીત્તં મુનિપ્રવરં પ્રતિ।
મેઘગમ્ભીરનિર્ઘોષા દિવ્યા વાહ્યાઽશરીરિણી॥ 12-209-6 (73341)
કિમર્થં ત્વં સમાપન્નો ધ્યાનં મુનિવરોત્તમ।
અહં દદામિ તે જ્ઞાનં ધર્માદ્યં વા વૃણીષ્વ મામ્॥ 12-209-7 (73342)
તચ્છ્રુત્વા મુનિરાલોચ્ય સંભ્રમાવિષ્ટમાનસઃ।
કિંનુ સ્યાદિતિ સંચિન્ત્ય વાક્યમાહાપરં પ્રતિ॥ 12-209-8 (73343)
કસ્ત્વં ભવાનણ્ડં બિભેદ મધ્યે
સમાસ્થિતો વાક્યમુદીરયન્મામ્।
ન રૂપમન્યત્તવ દૃશ્યતે વૈ
ઈદૃગ્વિધસ્ત્વં સમધિષ્ઠિતોઽસિ॥ 12-209-9 (73344)
પુનસ્તમાહ સ મુનિમનન્તોઽહં બૃહત્તરઃ।
ન માં મૂઢા વિજાનન્તિ જ્ઞાનિનો માં વિદન્ત્યુત॥ 12-209-10 (73345)
તં પ્રત્યાહ મુનિઃ શ્રીમાન્પ્રણતો વિનયાન્વિતઃ।
ભવન્તં જ્ઞાતુમિચ્છામિ તવ તત્વં બ્રવીહિ મે॥ 12-209-11 (73346)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા નારદં પ્રાહ લોકપઃ।
જ્ઞાનેન માં વિજાનીહિ નાન્યથા શક્તિરસ્તિ તે॥ 12-209-12 (73347)
નારદ ઉવાચ। 12-209-13x (6070)
કીદૃગ્વિધં તુ તજ્જ્ઞાનં યેન જાનામિ તે તનુમ્।
અનન્ત તન્મે બ્રૂહિ ત્વં યદ્યનુગ્રહવાનહમ્॥ 12-209-13 (73348)
લોકપાલ ઉવાચ। 12-209-14x (6071)
વિકલ્પહીનં વિપુલં તસ્ય ચૂરં શિવં પરમ્।
જ્ઞાનં તત્તેન જાનાસિ સાધનં પ્રતિ તે મુને॥ 12-209-14 (73349)
અત્રાવૃત્ય સ્થિતં હ્યેતત્તચ્છુદ્ધમિતરન્મૃષા।
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં સંક્ષેપાન્મુનિસત્તમ॥ 12-209-15 (73350)
નારદ ઉવાચ। 12-209-16x (6072)
ત્વમેવ તવ યત્તત્વં બ્રૂહિ લોકગુરો મમ।
ભવન્તં જ્ઞાતુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-16 (73351)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાન્મેઘગમ્ભીરયા ગિરા।
પ્રાહેશઃ સર્વભૂતાનાં ન મે ચાસ્યં શ્રુતિર્ન ચ॥ 12-209-17 (73352)
ન ઘ્રાણજિહ્વે દૃક્ચૈવ ત્વચા નાસ્તિ તથા મુને।
કથં વક્ષ્યામિ ચાત્માનમશરીરસ્તથાપ્યહમ્॥ 12-209-18 (73353)
તજ્જ્ઞાત્વા વિસ્મયાવિષ્ટો મુનિરાહ પ્રણમ્ય તમ્।
યેન ત્વં પૂર્વમાત્માનમનન્તોઽહં બૃહત્તરઃ।
શતોઽહમિતિ માં પ્રીતઃ પ્રોક્તવાનસિ તત્કથમ્॥ 12-209-19 (73354)
પુનસ્તમાહ ભગવાંસ્તવાપ્યક્ષાણિ સન્તિ વૈ।
ત્વમેનં બ્રૂહિ ચાત્માનં યદિ શક્નોષિ નારદ॥ 12-209-20 (73355)
આત્મા યથા તવ મુને વિદિતસ્તુ ભવિષ્યતિ।
માં ચ જાનાસિ તેન ત્વમેકં સાધનમાવયોઃ।
ઇત્યુક્ત્વા ભગવાન્દેવસ્તતો નોવાચ કિંચન॥ 12-209-21 (73356)
નારદોઽપ્યુત્સ્મયન્ખિન્નઃ ક્વ ગતોઽસાવિતિ પ્રભુઃ।
સ્થિત્વા સ દીર્ઘકાલં ચ મુનિર્વ્યામૂઢમાનસઃ॥ 12-209-22 (73357)
આહ માં ભગવાન્દેવસ્ત્વનન્તોઽહં બૃહત્તરઃ।
તેનાહમિતિ સર્વસ્ય કો વાનન્તો બૃહત્તરઃ॥ 12-209-23 (73358)
કેયમુર્વી હ્યનન્તાખ્યા બૃહતી નૂનમેવ સા।
યસ્યાં જાનન્તિ ભૂતાનિ વિલીનાનિ તતસ્તતઃ।
એનાં પૃચ્છામિ તરુણીં સૈષા નૂનમુવાચ મામ્॥ 12-209-24 (73359)
ઇત્યેવં સ મુનિઃ શ્રીમાન્કૃત્વા નિશ્ચયમાત્મનઃ।
સ ભૂતલં સમાવિશ્ય પ્રણિપત્યેદમબ્રવીત્॥ 12-209-25 (73360)
આશ્ચર્યાસિ ચ ધન્યાસિ વૃહતી ત્વં વસુન્ધરે।
ત્વામત્ર વેત્તુમિચ્છામિ યાગ્દૃભૂતાઽસિ શોભને॥ 12-209-26 (73361)
તચ્છ્રુત્વા ધરણી દેવી સ્મયમાનાઽબ્રવીદિદમ્।
નાહં હિ બૃહતી વિપ્ર ન ચાનન્તા ચ સત્તમ॥ 12-209-27 (73362)
કારણં મમ યો ગન્ધો ગન્ધાત્માનં બ્રવીહિ તમ્।
તતો મુનિસ્તદ્ધિ તત્વં પ્રણિપત્યેદમબ્રવીત્॥ 12-209-28 (73363)
કારણં મે જલં મત્તો બૃહત્તરતમં હિ તત્॥ 12-209-29 (73364)
સ સમુદ્રં મુનિર્ગત્વા પ્રણિપત્યેદમબ્રવીત્।
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ॥ 12-209-30 (73365)
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્યમવ્યય।
તચ્છ્રુત્વા સરિતાનાથઃ સમુદ્રો મુનિમબ્રવીત્॥ 12-209-31 (73366)
કારણં મેઽત્ર સંપૃચ્છ રસાત્માનં બૃહત્તરમ્।
તતો બૃહત્તરં વિદ્વંસ્ત્વં પૃચ્છ મુનિસત્તમ॥ 12-209-32 (73367)
તતો મુનિર્યથાયોગં જલં તત્વમવેક્ષ્ય તત્।
જલાત્માનં પ્રણમ્યાહ જલતત્વસ્થિતો મુનિઃ॥ 12-209-33 (73368)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં શ્રોતુમિચ્છામિકીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-34 (73369)
તતો રસાત્મ--મુનિમાહ પુનઃ પુનઃ।
મમાપિ કારણં પૃચ્છ તેજોરૂપં વિભાવસુમ્।
નાહં બૃહત્તરો બ્રહ્મન્નાપ્યનન્તશ્ચ સત્તમ્॥ 12-209-35 (73370)
તતોઽગ્નિં પ્રણિપત્યાહ મુનિર્વિસ્મિતમાનસઃ।
યજ્ઞાત્માનં મહાવાસં સર્વભૂતનમસ્કૃતમ્॥ 12-209-36 (73371)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તશ્ચ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-37 (73372)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાન્મુનિં સ્વિષ્ટકૃદબ્રવીત્।
નાહં બૃહત્તરો બ્રહ્મન્નાપ્યનન્તશ્ચ સત્તમ।
કારણં મમ રૂપં યત્તં પૃચ્છ મુનિસત્તમ॥ 12-209-38 (73373)
તતો યોગક્રમેણૈવ પ્રતીતં તં પ્રવિશ્ય સઃ।
રૂપાત્માનં પ્રણમ્યાહ નારદો વદતાંવરઃ॥ 12-209-39 (73374)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-40 (73375)
ઉત્સ્મયિત્વા તુ રૂપાત્મા તં મુનિં પ્રત્યુવાચ હ।
વાયુર્મે કારણં બ્રહ્મંસ્તં પૃચ્છ મુનિસત્તમ।
મત્તો બહુતરઃ શ્રીમાનનન્તશ્ચ મહાવિલમ્॥ 12-209-41 (73376)
સ મારુતં પ્રણમ્યાહ ભગવાન્મુનિસત્તમઃ।
યોગસિદ્ધો મહાયોગી જ્ઞાનવિજ્ઞાનપારગઃ॥ 12-209-42 (73377)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-43 (73378)
તતો વાયુર્હિ સંપ્રાહ નારદં મુનિસત્તમમ્।
કારણં પૃચ્છ ભગવન્સ્પર્શાત્માનં મમાદ્ય વૈ॥ 12-209-44 (73379)
મત્તો બૃહત્તરઃ શ્રીમાનનન્તશ્ચ તથૈવ સઃ।
તતોસ્ય વચનં શ્રુત્વા સ્પર્શાત્માનમુવાચ સઃ॥ 12-209-45 (73380)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-46 (73381)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા સ્પર્શાત્મા મુનિમબ્રવીત્।
નાહં વૃહત્તરો બ્રહ્મન્નાપ્યનન્તશ્ચ સત્તમ॥ 12-209-47 (73382)
કારણં મમ ચૈવેમમાકાશં ચ બૃહત્તરમ્।
તં પૃચ્છ મુનિશાર્દૂલ સર્વવ્યાપિનમવ્યયમ્॥ 12-209-48 (73383)
તચ્છ્રુત્વા નારદઃ શ્રીમાન્વાક્યં વાક્યવિશારદઃ।
આકાશં સમુપાગમ્ય પ્રણમ્યાહ કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-209-49 (73384)
આશ્ચર્યોસિ ન ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-50 (73385)
આકાશસ્તમુવાચેદં પ્રહસન્મુનિસત્તમમ્।
નાહં બૃહત્તરો બ્રહ્મઞ્શબ્દો વૈ કારણં મમ।
તં પૃચ્છ મુનિશાર્દૂલ સ વૈ મત્તો બૃહત્તરઃ॥ 12-209-51 (73386)
તતો હ્યાવિશ્ય ચાકાશં શબ્દાત્માનમુવાચ હ।
સ્વરવ્યઞ્જનસંયુક્તં નાનાહેતુવિભૂષિતમ્।
વેદાખ્યં પરમં ગુહ્યં વેદકારણમચ્યુતમ્॥ 12-209-52 (73387)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં શ્રોતુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-53 (73388)
વેદાત્મા પ્રત્યુવાચેદં નારદં મુનિપુઙ્ગવમ્।
મયા કારણભૂતેન સર્વવેત્તા પિતામહઃ॥ 12-209-54 (73389)
બ્રહ્મણો બુદ્ધિસંસ્થાનમાસ્થિતોઽહં મહામુને।
તસ્માદ્વૃહત્તરો મત્તઃ પદ્મયોનિર્મહામતિઃ।
તં પૃચ્છ મુનિશાર્દૂલ સર્વકારણકારણમ્॥ 12-209-55 (73390)
બ્રહ્મલોકં તતો ગત્વા નારદો મુનિપુઙ્ગવૈઃ।
સેવ્યમાનં મહાત્માનં લોકપાલૈર્મરુદ્ગણૈઃ॥ 12-209-56 (73391)
સમુદ્રૈશ્ચ સરિદ્ભિશ્ચ ભૂતતત્વૈઃ સભૂધરૈઃ।
ગન્ધર્વૈરપ્સરોભિશ્ચ જ્યોતિષાં ચ ગણૈસ્તથા॥ 12-209-57 (73392)
સ્તુતિસ્તોમગ્રહસ્તોભૈસ્તથા વેદૈર્મુનીશ્વરૈઃ।
ઉપાસ્યમાનં બ્રહ્માણં લોકનાથં પરાત્પરમ્॥ 12-209-58 (73393)
હિરણ્યગર્ભં વિશ્વેશં ચતુર્વક્રેણ ભૂષિતમ્।
પ્રણમ્ય પ્રાઞ્જલિઃ પ્રહ્વસ્તમાહ મુનિપુઙ્ગવઃ॥ 12-209-59 (73394)
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તોસિ બૃહત્તરઃ।
ભવન્તં વેત્તુમિચ્છામિ કીદૃગ્ભૂતસ્ત્વમવ્યય॥ 12-209-60 (73395)
તચ્છ્રુત્વા ભગવાન્બ્રહ્મા સર્વલોકપિતામહઃ।
ઉત્સ્મયન્મુનિમાહેદં કર્મમૂલસ્ય લોપકમ્॥ 12-209-61 (73396)
નાહં બૃહત્તરો બ્રહ્મન્નાપ્યનન્તશ્ચ સત્તમ।
લોકાનાં મમ સર્વેષાં નાથભૂતો બૃહત્તરઃ॥ 12-209-62 (73397)
નન્દગોપકુલે ગોપકુમારૈઃ પરિવારિતઃ।
સમસ્તજગતાં ગોપ્તા ગોપવેષેણ સંસ્થિતઃ॥ 12-209-63 (73398)
મદ્રૂપં ચ સમાસ્થાય જગત્સૃષ્ટિં કરોતિ સઃ।
ઐશાનમાસ્થિતઃ શ્રીમાન્હન્તિ નિત્યં હિ પાતિ ચ॥ 12-209-64 (73399)
વિષ્ણુઃ સ્વરૂપરૂપોઽસૌ કારણં સ હરિર્મમ।
તં પૃચ્છ મુનિશાર્દૂલ સ ચાનન્તો બૃહત્તરઃ॥ 12-209-65 (73400)
તતોઽવતીર્ય ભગવાન્બ્રહ્મલોકાન્મહામુનિઃ।
નન્દગોપકુલે વિષ્ણુમેનં કૃષ્ણં જગત્પતિમ્॥ 12-209-66 (73401)
બાલક્રીડનકાસક્તં વત્સજાલવિભૂષિતમ્।
પાયયિત્વાથ બધ્નન્તં ધૂલિધૂમ્રાનનં પરમ્॥ 12-209-67 (73402)
ગાહમાનૈર્હસદ્ભિશ્ચ નૃત્યદ્ભિશ્ચ સમન્તતઃ।
પાણિવાદનકૈશ્ચૈવ સંવૃતં વેણુવાદકૈઃ॥ 12-209-68 (73403)
પ્રણિપત્યાબ્રવીદેનં નારદો ભગવાન્મુનિઃ।
આશ્ચર્યોસિ ચ ધન્યોસિ હ્યનન્તશ્ચ બૃહત્તરઃ।
વેત્તાઽસિ ચાવ્યયશ્ચાસિ વેત્તુમિચ્છામિ યાદૃશમ્॥ 12-209-69 (73404)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાન્નારદં પ્રત્યુવાચ હ।
મત્તઃ પરતરં નાસ્તિ મત્તઃ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-209-70 (73405)
મતો બૃહત્તરં નાન્યદહમેવ બૃહત્તરઃ।
આકાશે ચ સ્થિતઃ પૂર્વમુક્તવાનહમેવ તે॥ 12-209-71 (73406)
ન માં વેત્તિ જનઃ કશ્ચિન્માયા મમ દુરત્યયા।
ભક્ત્યા ત્વનન્યયા યુક્તા માં વિજાનન્તિ યોગિનઃ॥ 12-209-72 (73407)
પ્રિયોસિ મમ ભક્તોસિ મમ તત્વં વિલોકય।
દદામિ તવ તજ્જ્ઞાનં યેન તત્વં પ્રપશ્યસિ॥ 12-209-73 (73408)
અન્યેષાં ચૈવ ભક્તાનાં મમ યોગરતાત્મનામ્।
દદામિ દિવ્યં જ્ઞાનં ચ યેન તત્વં પ્રપશ્યસિ॥ 12-209-74 (73409)
અન્યેષાં ચૈવ ભક્તાનાં મમ યોગરતાત્મનામ્।
દદામિ દિવ્યં જ્ઞાનં ચ તેન તે યાન્તિ મત્પદમ્॥ 12-209-75 (73410)
એવમુક્ત્વા યયૌ કૃષ્ણો નન્દગોપગૃહં હરિઃ॥ 12-209-76 (73411)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-209-77x (6073)
એતત્તે કથિતં રાજન્વિષ્ણુતત્વમનુત્તમમ્।
ભજસ્વૈનં વિશાલાક્ષં જપન્કૃષ્ણેતિ સત્તમ॥ 12-209-77 (73412)
મોહયન્માં તથા ત્વાં ચ શૃણોત્યેષ મયેરિતાન્।
ધર્માત્મા ચ મહાબાહો ભક્તાન્રક્ષતિ નાન્યથા॥ ॥ 12-209-78 (73413)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નવાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 209॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 210
॥ શ્રીઃ ॥
12.210. અધ્યાયઃ 210
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નારદાય શ્રીનારાયણોક્તસ્ય પ્રયાણકાલે શ્રીભગવદનુસ્મૃતિપ્રકારસ્ય કથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-210-0 (73436)
`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-210-0x (6075)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સર્વશાસ્ત્રવિશારદ।
પ્રયાણકાલે કિં જપ્યં મોક્ષિભિસ્તત્ત્વચિન્તકૈઃ॥ 12-210-1 (73437)
કિંનુ સ્મરન્કુરુશ્રેષ્ઠ મરણે સમુપસ્થિતે।
પ્રાપ્નુયાત્પરમાં સિદ્ધિં શ્રોતુમિચ્છામિ તત્વતઃ॥ 12-210-2 (73438)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-210-3x (6076)
ત્વદ્યુક્તશ્ચ હિતઃ સૂક્ષ્મ ઉક્તઃ પ્રશ્નસ્ત્વયાઽનઘ।
શૃણુષ્વાવહિતો રાજન્નારદેન પુરા શ્રુતમ્॥ 12-210-3 (73439)
શ્રીવત્સાઙ્કં જગદ્બીજમનન્તં લોકસાક્ષિણમ્।
પુરા નારાયણં દેવં નારદઃ પર્યપૃચ્છત॥ 12-210-4 (73440)
અક્ષરં પરમં બ્રહ્મ નિર્ગુણં તમસઃ પરમ્।
આહુર્વૈદ્યં પરં ધામ બ્રહ્માદિકમલોદ્ભવમ્॥ 12-210-5 (73441)
ભગવન્ભૂતભવ્યેશ શ્રદ્દધાનૈર્જિતેન્દ્રિયૈઃ।
કથં ભક્તૈર્વિચિન્ત્યોસિ યોગિભિર્મોક્ષકાઙ્ક્ષિભિઃ॥ 12-210-6 (73442)
કિંનુ જપ્યં જપેન્નિત્યં કાલ્યમુત્થાય માનવઃ।
સ્મરેચ્ચ મ્રિયમાણો વૈ વિશેષેણ મહાદ્યુતે॥ 12-210-7 (73443)
કથં યુઞ્જન્સમાધ્યાયેદ્બ્રૂહિ તત્વં સનાતનમ્॥ 12-210-8 (73444)
શ્રુત્વા ચ નારદોક્તં તુ દેવાનામીશ્વરઃ સ્વયમ્।
પ્રોવાચ ભગવાન્વિષ્ણુર્નારદં વરદઃ પ્રભુઃ॥ 12-210-9 (73445)
હન્ત તે કથયિષ્યામિ ઇમાં દિવ્યામનુસ્મૃતિમ્।
યામધીત્ય પ્રયાણે તુ મદ્ભાવયોપપદ્યતે॥ 12-210-10 (73446)
ઓંકારમગ્રતઃ કૃત્વા માં નમસ્કૃત્ય નારદ।
એકાગ્રઃ પ્રયતો ભૂત્વા ઇમં મન્ત્રમુદીરયેત્॥ 12-210-11 (73447)
ઓં નમો ભગવતે વાસુદેવાયેતિ॥ 12-210-12 (73448)
ઇત્યુક્તો નારદઃ પ્રાહ પ્રાઞ્જલિઃ પ્રણતઃ સ્થિતઃ।
સર્વદેવેશ્વરં વિષ્ણું સર્વાત્માનં હરિં પ્રભુમ્॥ 12-210-13 (73449)
નારદ ઉવાચ। 12-210-14x (6077)
અવ્યયં શાશ્વતં દેવં પ્રભવં પુરુષોત્તમમ્।
પ્રપદ્યે પ્રાઞ્જલિર્વિષ્ણુમક્ષરં પરમં પદમ્॥ 12-210-14 (73450)
પુરાણં પ્રભવં વિષ્ણુમક્ષયં લોકસાક્ષિણમ્।
પ્રપદ્યે પુણ્ડરીકાક્ષમીશં ભક્તાનુકમ્પિનમ્॥ 12-210-15 (73451)
લોકનાથં સહસ્રાક્ષમદ્ભુતં પરદં પદમ્।
ભગવન્તં પ્રપન્નોઽસ્મિ ભૂતભવ્યભવત્પ્રભુમ્॥ 12-210-16 (73452)
સ્રષ્ટારં સર્વલોકાનામનન્તં સર્વતોમુખમ્।
પદ્મનાભં હૃષીકેશં પ્રપદ્યે સત્યમચ્યુતમ્॥ 12-210-17 (73453)
હિરણ્યગર્ભમમૃતં ભૂગર્ભં પરતઃ પરમ્।
પ્રભોઃ પ્રભુમનાદ્યન્તં પ્રપદ્યે તં રવિપ્રભમ્॥ 12-210-18 (73454)
સહસ્રશીર્ષં પુરુષં મહર્ષિ તત્વભાવનમ્।
પ્રપદ્યે સૂક્ષ્મમચલં વરેણ્યમભયપ્રદમ્॥ 12-210-19 (73455)
નારાયણં પુરાણર્ષિ યોગાત્માનં સનાતનમ્।
સંસ્થાનં સર્વતત્વાનાં પ્રપદ્યે ધ્રુવમીશ્વરમ્॥ 12-210-20 (73456)
યઃ પ્રભુઃ સર્વભૂતાનાં યેન સર્વમિદં તતમ્।
પરાવરગુરુર્વિષ્ણુઃ સ મે દેવઃ પ્રસીદતુ॥ 12-210-21 (73457)
યસ્માદુત્પદ્યતે બ્રહ્મા પદ્મયોનિઃ સનાતનઃ।
બ્રહ્મયોનિર્હિ વિશ્વાત્મા સ મે વિષ્ણુઃ પ્રસીદતુ॥ 12-210-22 (73458)
યઃ પુરા પ્રલયે પ્રાપ્તે નષ્ટે સ્થાવરજઙ્ગમે।
બ્રહ્માદિષુ પ્રલીનેષુ નષ્ટે લોકપરાવરે॥ 12-210-23 (73459)
આભૂતસંપ્લવે ચૈવ પ્રલીનેઽપ્રાકૃતો મહાન્।
એકસ્તિષ્ઠતિ વિશ્વાત્મા સ મે વિષ્ણુઃ પ્રસીદતુ॥ 12-210-24 (73460)
ચતુર્ભિશ્ચ ચતુર્ભિશ્ચ દ્વાભ્યાં પઞ્ચભિરેવ ચ।
હુયતે ચ પુનર્દ્વાભ્યાં સ મે વિષ્ણુઃ પ્રસીદતુ॥ 12-210-25 (73461)
પર્જન્યઃ પૃથિવી સસ્યં કાલો ધર્મઃ ક્રિયાક્રિયે।
ગુણાકરઃ સ મે બભ્રુર્વાસુદેવઃ પ્રસીદતુ॥ 12-210-26 (73462)
અગ્નીષોમાર્કતારાણાં બ્રહ્મરુદ્રેન્દ્રયોગિનામ્।
યસ્તેજયતિ તેજાંસિ સ મે વિષ્ણુઃ પ્રસીદતુ॥ 12-210-27 (73463)
યોગાવાસ નમસ્તુભ્યં સર્વાવાસ વરપ્રદ।
યજ્ઞગર્ભ હિરણ્યાઙ્ગં પઞ્ચયજ્ઞ નમોસ્તુ તે॥ 12-210-28 (73464)
ચતુર્મૂર્તે પરં ધામ લક્ષ્મ્યાવાસ પરાર્ચિત।
સર્વાવાસ નમસ્તેઽસ્તુ વાસુદેવ પ્રધાનકૃત્॥ 12-210-29 (73465)
અજસ્ત્વનામયઃ પન્થા હ્યમૂર્તિર્વિશ્વમૂર્તિધૃત્।
વિકર્તઃ પઞ્ચકાજ્ઞ નમસ્તે જ્ઞાનસાગર॥ 12-210-30 (73466)
અવ્યક્તાદ્વ્યક્તમુત્પન્નમવ્યક્તાદ્યઃ પરોઽક્ષરઃ।
યસ્માત્પરતરં નાસ્તિ તમસ્મિ શરણં ગતઃ॥ 12-210-31 (73467)
ન પ્રધાનો ન ચ મહાન્પુરુષશ્ચેતનો હ્યજઃ।
અનયોર્યઃ પરતરસ્તમસ્મિ શરણં ગતઃ॥ 12-210-32 (73468)
ચિન્તયન્તો હિ યં નિત્યં બ્રહ્મેશાનાદયઃ પ્રભુમ્।
નિશ્ચયં નાધિગચ્છન્તિ તમસ્મિ શરણં ગતઃ॥ 12-210-33 (73469)
જિતેન્દ્રિયા મહાત્માનો જ્ઞાનધ્યાનપરાયણાઃ।
યં પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે તમસ્મિ શરણં ગતઃ॥ 12-210-34 (73470)
એકાંશેન જગત્સર્વમવષ્ટભ્ય વિભુઃ સ્થિતઃ।
અગ્રાહ્યં નિર્ગુણં નિત્યં તમસ્મિ શરણં ગતઃ॥ 12-210-35 (73471)
સોમાર્કાગ્નિમયં તેજો યા ચ તારમયી દ્યુતિઃ।
દિવિ સંજાયતે યોઽયં સ મહાત્મા પ્રસીદતુ॥ 12-210-36 (73472)
ગુણાદિર્નિર્ગુણશ્ચાદ્યો લક્ષ્મીવાંશ્ચેતનો હ્યજઃ।
સૂક્ષ્મઃ સર્વગતો યોગી સ મહાત્મા પ્રસીદતુ॥ 12-210-37 (73473)
સાઙ્ખ્યયોગાશ્ચ યે ચાન્યે સિદ્ધાશ્ચ પરમર્ષયઃ।
યં વિદિત્વા વિમુચ્યન્તે સ મહાત્મા પ્રસીદતુ॥ 12-210-38 (73474)
અવ્યક્તઃ સમધિષ્ઠાતા અચિન્ત્યઃ સદસત્પરઃ।
અસ્થિતિઃ પ્રકૃતિશ્રેષ્ઠઃ સ મહાત્મા પ્રસીદતુ॥ 12-210-39 (73475)
ક્ષેત્રજ્ઞઃ પઞ્ચધા ભુઙ્ક્તે પ્રકૃતિં પઞ્ચભિર્મુખૈઃ।
મહાન્ગુણાંશ્ચ યો ભુઙ્ક્તે સ મહાત્મા પ્રસીદતુ॥ 12-210-40 (73476)
સૂર્યમધ્યે સ્થિતઃ સોમસ્તસ્ય મધ્યે ચ યા સ્થિતા।
ભૂતબાહ્યા ચ યા દીપ્તિઃ સ મહાત્મા પ્રસીદતુ॥ 12-210-41 (73477)
નમસ્તે સર્વતઃ સર્વં સર્વતોક્ષિશિરોમુખ।
નિર્વિકાર નમસ્તેઽસ્તુ સાક્ષી ક્ષેત્રધ્રુવસ્થિતિઃ॥ 12-210-42 (73478)
અતીન્દ્રિય નમસ્તુભ્યં લિઙ્ગૈર્વ્યક્તૈર્ન મીયસે।
યે ચ ત્વાં નાભિજાનન્તિ સંસારે સંસરન્તિ તે॥ 12-210-43 (73479)
કામક્રોધવિનિર્મુક્તા રાગદ્વેષવિવર્જિતાઃ।
માન્યભક્તા વિજાનન્તિ ન પુનર્ભવકા દ્વિજાઃ॥ 12-210-44 (73480)
એકાન્તિનો હિ નિર્દ્વન્દ્વા નિરાશીઃકર્મકારિણઃ।
જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્માણસ્ત્વાં વિશન્તિ વિચિન્તકાઃ॥ 12-210-45 (73481)
અશરીરં શરીરસ્થં સમં સર્વેષુ દેહિષુ।
પુણ્યપાપવિનિર્મુક્તા ભક્તાસ્ત્વાં પ્રાવિશન્ત્યુત॥ 12-210-46 (73482)
અવ્યક્તં બુદ્ધ્યહઙ્કારમનોભૂતેન્દ્રિયાણિ ચ।
ત્વયિ તાનિ ચ તેષુ ત્વં ન તેષુ ત્વં ન તે ત્વયિ॥ 12-210-47 (73483)
એકત્વાન્યત્વનાનાત્વં યે વિદુર્યાન્તિ તે પરમ્।
સમોસિ સર્વભૂતેષુ ન તે દ્વેષ્યોસ્તિ ન પ્રિયઃ॥ 12-210-48 (73484)
સમત્વમભિકાઙ્ક્ષેઽહં ભક્ત્યા વૈ નાન્યચેતસા।
ચરાચરમિદં સર્વં ભૂતગ્રામં ચતુર્વિધમ્।
ત્વયા ત્વય્યેવ તત્પ્રોતં સૂત્રે મણિગણા ઇવ॥ 12-210-49 (73485)
સ્રષ્ટા ભોક્તાસિ કૂટસ્થો હ્યતત્વં તત્વસંજ્ઞિકઃ।
અકર્તા હેતુરચલઃ પૃથગાત્મન્યવસ્થિતઃ॥ 12-210-50 (73486)
ન તે ભૂતેષુ સંયોગો ભૂતતત્વગુણાધિકઃ।
અહઙ્કારેણ બુદ્ધ્યા વા ન તે યોગસ્ત્રિભિર્ગુણૈઃ॥ 12-210-51 (73487)
ન મોક્ષધર્મો વા ન ત્વં નારમ્ભો જન્મ વા પુનઃ।
જરામરણમોક્ષાર્થં ત્વાં પ્રપન્નોસ્મિ સર્વગ॥ 12-210-52 (73488)
ઈશ્વરોસિ જગન્નાથ તતઃ પરમ ઉચ્યસે।
ભક્તાનાં યદ્ધિતં દેવ તદ્ધ્યાહિ ત્રિદશેશ્વર॥ 12-210-53 (73489)
વિષયૈરિન્દ્રિયૈર્વાઽપિ ન મે ભૂયઃ સમાગમઃ।
પૃથિવીં યાતુ ગન્ધો વૈ રસં યાતુ જલં તથા॥ 12-210-54 (73490)
તેજો હુતાશનં યાતુ સ્પર્શો યાતુ ચ મારુતમ્।
શ્રોત્રમાકાશમપ્યેતુ મનો વૈકારિકં પુનઃ॥ 12-210-55 (73491)
ઇન્દ્રિયાણ્યપિ સંયાન્તુ સ્વાસુસ્વાસુ ચ યોનિષુ।
પૃથિવી યાતુ સલિલમાપોગ્નિમનલોઽનિલમ્॥ 12-210-56 (73492)
વાયુરાકાશમપ્યેતુ મનશ્ચાકાશ એવ ચ।
અહંકારં મનો યાતુ મોહનં સર્વદેહિનામ્॥ 12-210-57 (73493)
અહંકારસ્તતો બુદ્ધિં બુદ્ધિરવ્યક્તમચ્યુત॥ 12-210-58 (73494)
પ્રધાને પ્રકૃતિં યાતે ગુણસામ્યે વ્યવસ્થિતે।
વિયોગઃ સર્વકરણૈર્ગુણૈર્ભૂતૈશ્ચ મે ભવેત્॥ 12-210-59 (73495)
નિષ્કેવલં પદં તાત કાઙ્ક્ષેઽહં પરમં તવ।
એકીભાવસ્ત્વયા મેઽસ્તુ ન મે જન્મ ભવેત્પુનઃ॥ 12-210-60 (73496)
ત્વદ્બુદ્ધિસ્ત્વદ્ગતપ્રાણસ્ત્વદ્ભક્તિસ્ત્વત્પરાયણઃ।
ત્વામેવાહં સ્મરિષ્યામિ મરણે પર્યુપસ્થિતે॥ 12-210-61 (73497)
પૂર્વદેહકૃતા યે તુ વ્યાધયઃ પ્રવિશન્તુ મામ્।
અર્દયન્તુ ચ દુઃખાનિ ઋણં મે પ્રવિમુઞ્ચતુ॥ 12-210-62 (73498)
અનુધ્યાતોઽસિ દેવેશ ન મે જન્મ ભવેત્પુનઃ।
તસ્માદ્બ્રવીમિ કર્માણિ ઋણં મે ન ભવેદિતિ॥ 12-210-63 (73499)
નોપતિષ્ઠન્તુ માં સર્વે વ્યાધયઃ પૂર્વસંચિતાઃ।
અનૃણો ગન્તુમિચ્છામિ તદ્વિષ્ણોઃ પરમં પદમ્॥ 12-210-64 (73500)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-210-65x (6078)
અહં ભગવતસ્તસ્ય મમ ચાસૌ સનાતનઃ।
તસ્યાહં ન પ્રણશ્યાસિ સ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ॥ 12-210-65 (73501)
કર્મેન્દ્રિયામિ સંયમ્ય પઞ્ચ બુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચ।
દશેન્દ્રિયાણિ મનસિ અહંકારે તથા મનઃ॥ 12-210-66 (73502)
અહંકારં તથા બુદ્ધૌ બુદ્ધિમાત્મનિ યોજયેત્।
યતબુદ્ધીન્દ્રિયઃ પશ્યેદ્બુદ્ધ્યા બુદ્ધ્યેત્પરાત્પમ્॥ 12-210-67 (73503)
મમાયમિતિ યસ્યાહં યેન સર્વમિદં તતતમ્।
તતો બુદ્ધેઃ પરં બુદ્ધ્વા લભતે ન પુનર્ભવમ્॥ 12-210-68 (73504)
મરણે સમનુપ્રાપ્તે યશ્ચૈવં મામનુસ્મરેત્।
અપિ પાપસમાચારઃ સ યાતિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-210-69 (73505)
ઓં નમો ભગવતે તસ્મૈ દેહિનાં પરમાત્મને।
નારાયણાય ભક્તાનામેકનિષ્ઠાય શાશ્વતે॥ 12-210-70 (73506)
ઇમામનુસ્મૃતિં દિવ્યાં વૈષ્ણવીં સુસમાહિતઃ।
સ્વપન્વિબુદ્ધશ્ચ પઠેદ્યત્ર તત્ર સમભ્યસેત્॥ 12-210-71 (73507)
પૌર્ણમાસ્યામમાવાસ્યાં દ્વાદશ્યાં ચ વિશેષતઃ।
શ્રાવયેચ્છ્રદ્દધાનાંશ્ચ મદ્ભક્તાંશ્ચ વિશેષતઃ॥ 12-210-72 (73508)
યદ્યહંકારમાશ્રિત્ય યજ્ઞદાનતપઃ ક્રિયાઃ।
કુર્વંસ્તત્ફલમાપ્નોતિ પુનરાવર્તનં ન તુ॥ 12-210-73 (73509)
અભ્યર્ચયન્પિતૄન્દેવાન્પઠઞ્જુહ્વન્યલિં દદત્।
જ્વલન્નગ્નિં સ્મરેદ્યો માં સ યાતિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-210-74 (73510)
યજ્ઞો દાનં તપશ્ચૈવ પાવનાનિ શરીરિણામ્।
યજ્ઞં દાનં તપસ્તસ્માત્કુર્યાદાશીર્વિવર્જિતઃ॥ 12-210-75 (73511)
નમ ઇત્યેવ યો બ્રૂયાન્મદ્ભક્તઃ શ્રદ્ધયાન્વિતઃ।
તસ્યાક્ષયો ભવેલ્લોકઃ શ્વપાકસ્યાપિ નારદ॥ 12-210-76 (73512)
કિં પુનર્યે યજન્તે માં સાધકા વિધિપૂર્વકમ્।
શ્રદ્ધાવન્તો યતાત્માનસ્તે માં યાન્તિ મદાશ્રિતાઃ॥ 12-210-77 (73513)
કર્માણ્યાદ્યન્તવન્તીહ મદ્ભક્તોઽમૃતમશ્નુતે।
મામેવ તસ્માદ્દેવર્ષે ધ્યાહિ નિત્યમતન્દ્રિતઃ।
અવાપ્સ્યસિ તતઃ સિદ્ધિં દ્રક્ષ્યસ્યેવ પદં મમ॥ 12-210-78 (73514)
અજ્ઞાનિને ચ યો જ્ઞાનં દદ્યાદ્ધર્મોપદેશનમ્।
કૃત્સ્નાં વા પૃથિવીં દદ્યાત્તેન તુલ્યં ન તત્ફલમ્॥ 12-210-79 (73515)
તસ્માત્પ્રેદયં સાધુભ્યો જન્મબન્ધભયાપહમ્।
એવં દત્ત્વા નરશ્રેષ્ઠ શ્રેયો વીર્યં ચ વિન્દતિ॥ 12-210-80 (73516)
અશ્વમેધસહસ્રાણાં સહસ્રં યઃ સમાચરેત્।
નાસૌ પદમવાપ્નોતિ મદ્ભક્તૈર્યદવાપ્યતે॥ 12-210-81 (73517)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-210-82x (6079)
એવં પૃષ્ટઃ પુરા તેન નારદેન સુરર્ષિણા।
યદુવાચ તદાઽસૌ ભો તદુક્તં તવ સુવ્રત॥ 12-210-82 (73518)
ત્વમપ્યેકમના ભૂત્વા ધ્યાહિ જ્ઞેયં ગુણાતિગમ્।
ભજસ્વ સર્વભાવેન પરમાત્માનમવ્યયમ્॥ 12-210-83 (73519)
શ્રુત્વૈતન્નારદો વાક્યં દિવ્યં નારાયણેરિતમ્।
અત્યન્તભક્તિમાન્દેવ એકાન્તત્વમુપેયિવાન્॥ 12-210-84 (73520)
નારાયણમૃષિં દેવં દશવર્ષાણ્યનન્યભાક્।
ઇદં જપન્વૈ પ્રાપ્નોતિ તદ્વિષ્ણોઃ પરમં પદમ્॥ 12-210-85 (73521)
કિં તસ્ય બહુભિર્મન્ત્રૈર્ભક્તિર્યસ્ય જનાર્દને।
નમો નારાયણાયેતિ મન્ત્રઃ સર્વાર્થસાધકઃ॥ 12-210-86 (73522)
ઇમાં રહસ્યાં પરમામનુસ્મૃતિ
મધીત્ય બુદ્ધિં લભતે ચ નૈષ્ઠિકીમ્।
વિહાય દુઃખાન્યવમુચ્ય સઙ્કટા
ત્સ વીતરાગો વિગતજ્વરઃ સુખી॥ ॥ 12-210-87 (73523)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 210॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-210-1 શ્રુત્વા તસ્ય તુ દેવર્ષેર્વાક્યં વાચસ્પતિઃ સ્વયમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-210-14 અવ્યક્તં શાશ્વતં દેવમિ ટ.થ. પાઠઃ॥ 12-210-15 પુરાણં પ્રભવં નિત્યમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-210-30 ત્રિકર્તઃ પઞ્ચકાલજ્ઞેતિ ટ.થ. પાઠઃ॥ 12-210-44 ન પુનર્મારકા દ્વિજા ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-210-46 ત્વાં વિશન્તિ વિનિશ્ચિતા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-210-52 ન મે ધર્મો હ્યધર્મો વેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-210-54 પૃથિવીં યાતુ મે ઘ્રાણં યાતુ મે રસનં જલમ્। રૂપં હુતાશનં યાતુ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-210-60 નિષ્કેવલં વરં દેવેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-210-74 જપન્ભિન્નં સ્મરેદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-210-78 મદ્ભક્તો નાન્તમશ્નુત ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-210-82 યદુવાચ તદા શંભુરિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-210-87 સ વીતરાગો વિચરેદિમાં મહીમ્। ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 211
॥ શ્રીઃ ॥
12.211. અધ્યાયઃ 211
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ગરુડેનાત્માનં પ્રત્યુક્તશ્રીભગવન્મહિમાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-211-0 (73524)
* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-211-0x (6080)
દેવાનુરમનુષ્યેષુ ઋષિમુખ્યેષુ વા પુનઃ।
વિષ્ણોસ્તત્વં યથાખ્યાતં કો વિદ્વાનનુવેત્તિ તત્॥ 12-211-1 (73525)
એતન્મે સર્વમાચક્ષ્વ ન મે તૃપ્તિર્હિ તત્વતઃ।
વર્તતે ભરતશ્રેષ્ઠ સર્વજ્ઞોઽસીતિ મે મતિઃ॥ 12-211-2 (73526)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-211-3x (6081)
કારિતોઽહં ત્વયા રાજન્યદૄત્તં ચ પુરા મમ।
ગરુડેન પુરા મહ્યં સંવાદોઽભૂભૃતોત્તમ્॥ 12-211-3 (73527)
પુરાહં તપ આસ્થાય વાસુદેવપરાયણઃ।
ધ્યાયન્સ્તુવન્નમસ્યંશ્ચ યજમાનસ્તમેવચ।
ગઙ્ગદ્વીપે સમાસીનો દશવર્ષાણિ ભારત॥ 12-211-4 (73528)
માતા ચ મમ તા દેવી જનની લોકપાવની।
સમાસીના સમીપે મે રક્ષણાર્થં મમાચ્યુત॥ 12-211-5 (73529)
તસ્મિન્કાલેઽદ્ભુતઃ શ્રીમાન્સર્વવેદમયઃ પ્રભુઃ।
સુપર્ણઃ પતતાંશ્રેષ્ઠો મેરુમન્દરસન્નિભઃ।
આજગામ વિશુદ્ધાત્મા ગઙ્ગાં દ્રષ્ટું મહાયશાઃ॥ 12-211-6 (73530)
તમાગતં મહાત્માનં પ્રત્યુદ્ગમ્યાહમર્થિતઃ।
પ્રણિપત્ય યથાન્યાયં કૃતાજ્જલિરવસ્થિતઃ॥ 12-211-7 (73531)
સોઽપિ દેવો મહાભાગામભિનન્દ્ય ચ જાહ્નવીમ્।
તથા ચ પૂજિતઃ શ્રીમાનુણેપાવિશદાસને॥ 12-211-8 (73532)
તતઃ કથાન્તરે તં વૈ વચનં ચેદમવ્રવમ્।
વેદવેદ મહાવીર્ય વૈનતેગ મહાબલ॥ 12-211-9 (73533)
નારાયણં હૃષીકેશં સહમાનોઽનિશં હરિમ્।
જાનાસિ તં યથા વક્તું યાદૃગ્ભૂતો જનાર્દનઃ।
મમાપિ તસ્ય સદ્ભાતં વક્તુમર્હસિ સત્તમ॥ 12-211-10 (73534)
ગરુડ ઉવાચ। 12-211-11x (6082)
શૃણુ ભીષ્મ યથાન્યાયં પુરા ત્વમિહ સત્તમાઃ।
અનેકે પુનયઃ સિદ્ધા માનસોત્તરવાસિનઃ॥
પગચ્છુર્મા મહાપ્રાજ્ઞા વાસુદેવપરાયણાઃ॥ 12-211-11 (73535)
પક્ષીન્દ્ર વાસુદેવસ્ય તત્વં વેત્સિ પરં પદમ્।
સ્વસા સયો ન તસ્યાસ્તિ સન્નિકૃષ્ટપ્રિયોપિ ચ॥ 12-211-12 (73536)
તેષામહં વચઃ શ્રુત્વા પ્રણિપત્ય મહાહરિમ્।
અબ્રવં ચ યથાવૃત્તં મમ નારાયણસ્ય ચ॥ 12-211-13 (73537)
શૃણુધ્વં મુનિશાર્દૂલા હૃત્વા સોમમહં પુરા।
આકાશે પતમાનસ્તુ વાક્યં તત્ર શૃણોમિ વૈ॥ 12-211-14 (73538)
સાધુસાધુ મહાબાહો પ્રીતોસ્મિ તવ દર્શનાત્।
વૃણીષ્વ વચનં મત્તઃ પક્ષીન્દ્ર ગરુડાધુના॥ 12-211-15 (73539)
ત્વામહં ભક્તિતત્વજ્ઞો બ્રવૈ વચનમુત્તમમ્।
ઇત્યાહ સ્મ ધ્રુવં તત્ર મામાહ ભગવાન્પુનઃ॥ 12-211-16 (73540)
ઋષિરસ્મિ મહાવીર્ય ન માં જાનાતિ વા મયિ।
અસૂયતિ ચ માં મૂઢ તચ્છ્રુત્વા ગર્વમાસ્થિતઃ॥ 12-211-17 (73541)
અહં દેવનિકાયાનાં મધ્યે વચનમબ્રવમ્।
ઋષે પૂર્વં વરં મત્તસ્ત્વં વૃણીષ્વ તતો હ્યહમ્।
વૃણે ત્વત્તો વરં પશ્ચાદિત્યેવં મુનિસત્તમાઃ॥ 12-211-18 (73542)
તસ્માત્ત્વાં ભગવાન્દેવઃ શ્રીમાઞ્શ્રીવત્સલક્ષણઃ।
અદ્ય પશ્યતિ પક્ષીન્દ્ર વાહનં ભવ મે સદા।
વૃણેઽહં વરમેતદ્ધિ ત્વત્તોઽદ્ય પતગેશ્વર॥ 12-211-19 (73543)
તથેતિ તં વીક્ષ્ય માતામનહંકારમાસ્થિતમ્।
જેતુકામો હ્યહં વિષ્ણું માયયા માયિનં હરિમ્॥ 12-211-20 (73544)
ત્વત્તો હ્યહં વૃણે ત્વદ્ય વરં ઋષિવરોત્તમ।
તવોપરિષ્ટાત્સ્થાસ્યામિ વરમેતત્પ્રયચ્છ મે॥ 12-211-21 (73545)
તથેતિ ચ હસન્પ્રાહ હરિર્નારાયણઃ પ્રભુઃ।
ધ્વજં ચ મે ભવ સદા ત્વમેવ વિહગેશ્વર।
ઉપરિષ્ટાત્સ્થિતિસ્તેઽસ્તુ મમ પક્ષીન્દ્ર સર્વદા॥ 12-211-22 (73546)
ઇત્યુક્ત્વા ભગવાન્દેવઃ શઙ્ખચક્રગદાધરઃ।
સહસ્રચરણઃ શ્રીમાન્સહસ્રાદિત્યસન્નિભઃ॥ 12-211-23 (73547)
સહસ્રશીર્ષા પુરુષઃ સહસ્રનયનો મહાન્।
સહસ્રમકુટોઽચિન્ત્યઃ સહસ્રવદનો વિભુઃ॥ 12-211-24 (73548)
વિદ્યુન્માલાનિભૈર્દિવ્યૈર્નાનાભરણરાજિભિઃ।
ક્વચિત્સંદૃશ્યમાનસ્તુ ચતુર્બાહુઃ ક્વચિદ્વરિઃ॥ 12-211-25 (73549)
ક્વચિજ્જ્યોતિર્મયોચિન્ત્યઃ ક્વચિત્સ્કન્ધે સમાહિતઃ।
એવં મમ જયન્દેવસ્તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 12-211-26 (73550)
તતોઽહં વિસ્મયાપન્નઃ કૃત્વા કાર્યમનુત્તમમ્।
અસ્યાવિમુચ્ય જનનીં મયા સહ મુનીશ્વરાઃ॥ 12-211-27 (73551)
અચિન્ત્યોઽયમહં ભૂયઃ કોઽસૌ મામબ્રવીત્પુરા।
કીદૃગ્વિધઃ સ ભગવાનિતિ મત્વા તમાસ્થિતઃ॥ 12-211-28 (73552)
અનન્તરં દેવદેવં સ્કન્ધે મમ સમાશ્રિતમ્।
અદ્રાક્ષં પુણ્ડરીકાક્ષં વહમાનોઽહમદ્ભુતમ્॥ 12-211-29 (73553)
અવશસ્તસ્ય ભાવેન યત્ર યત્ર સ ચેચ્છતિ।
વિસ્મયાપન્નહૃદયો હ્યહં કિમિતિ ચિન્તયન્।
અન્તર્જલમહં સર્વં વહમાનોઽગમં પુનઃ॥ 12-211-30 (73554)
સેન્દ્રૈર્દેવૈર્મહાભાગૈર્બ્રહ્માદ્યૈઃ કલ્પજીવિભિઃ।
સ્તૂયમાનો હ્યહમપિ તૈસ્તૈરભ્યર્ચિતઃ પૃથક્॥ 12-211-31 (73555)
ક્ષીરોદસ્યોત્તરે કૂલે દિવ્યે મણિમયે શુભે।
વૈકર્ણનામ સદનં હરેસ્તસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-211-32 (73556)
દિવ્યં તેજોમયં શ્રીમદચિન્ત્યમમરૈરપિ।
તેજોનિલમયૈઃ સ્તમ્ભૈર્નાનાસંસ્થાનસંસ્થિતૈઃ॥ 12-211-33 (73557)
વિભૂષિતં હિરણ્યેન ભાસ્વરેણ સમન્તતઃ।
દિવ્યં જ્યોતિઃ સમાયુક્તં ગીતવાદિત્રશોભિતમ્॥ 12-211-34 (73558)
શૃણોમિ શબ્દં તત્રાહં ન પશ્યામિ શરીરિણમ્।
ન ચ સ્થલં ન ચાન્યચ્ચ પાદયોસ્તં સમન્તતઃ।
વેપમાનો હ્યહં તત્ર વિષ્ઠિતોઽહં કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-211-35 (73559)
તતો બ્રહ્માદયો દેવા લોકપાલાસ્તથૈવ ચ।
સનન્દનાદ્યા મુનયસ્તથાઽન્યે પરજીવિનઃ॥ 12-211-36 (73560)
પ્રાપ્તાસ્તત્ર સભાદ્વારિ દેવગન્ધર્વસત્તમાઃ।
બ્રહ્માણં પરતઃ કૃત્વા કૃતાઞ્જલિપુટાસ્તદા॥ 12-211-37 (73561)
તતસ્તદન્તરે તસ્મિન્ક્ષીરોદાર્ણવશીકરૈઃ।
બોધ્યમાનો મહાવિષ્ણુરાવિર્ભૂત ઇવાબભૌ॥ 12-211-38 (73562)
ફણાસહસ્રમાલાઢ્યં શેષમવ્યક્તસંસ્થિતમ્।
પશ્યામ્યહં મુદાઽઽકાશે યસ્યોપરિ જનાર્દનમ્॥ 12-211-39 (73563)
દીર્ઘવૃત્તૈઃ સમૈઃ પીનૈઃ કેયૂરવલયોજ્જ્વલૈઃ।
ચર્તુભિર્બાહુભિર્યુક્તં------------॥ 12-211-40 (73564)
પિતામ્બરેણ સંવીતં કૌસ્તુભેન વિરાજિતમ્।
વક્ષસ્થલેન સંયુક્તં પદ્મયાઽધિષ્ઠિતેન ચ॥ 12-211-41 (73565)
ઈષદુન્મીલિતાક્ષં તં સર્વકારણકારણમ્।
ક્ષીરોદસ્યોપરિ બભૌ નીલાભ્રં પરમં યથા॥ 12-211-42 (73566)
ન કશ્ચિદ્વદતે કશ્ચિન્ન વ્યાહરતિ કશ્ચન।
બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તં માશબ્દમિતિ રોષિતમ્।
ભ્રુકુટીકુટિલાક્ષાસ્તે નાનાભૂતગણાઃ સ્થિતાઃ॥ 12-211-43 (73567)
કૃત્વા ચ પ્રસ્થિતં તત્ર જગતાં હિતકામ્યયા।
ગચ્છધ્વમિતિ મામુક્ત્વા ગરુડેત્યાહ માં તતઃ॥ 12-211-44 (73568)
તતોઽહં પ્રણિપત્યાગ્રે કૃતાઞ્જલિરવસ્થિતઃ।
આગચ્છેતિ ચ મામુક્ત્વા પૂર્વોત્તરપથં ગતઃ॥ 12-211-45 (73569)
અતીવ મૃદુભાવેન ગચ્છન્નિવ સ દૃશ્યતે।
અયુતં નિયુતં ચાહં પ્રયુતં ચાર્બુદં તથા।
પતમાનોઽહમનિશં યોજનાનિ તતસ્તતઃ॥ 12-211-46 (73570)
નનુ તત્વમહં ભક્તો વિષ્ઠિતોસ્મિ પ્રશાસ્તુ નઃ।
આગચ્છ ગરુડેત્યેવં પુનરાહ સ માધવઃ॥ 12-211-47 (73571)
તતો ભૂયો હ્યહં પાતં પતમાનો વિહાયસમ્।
આજગામ તતો ઘોરં શતકોટિસમાવૃતમ્॥ 12-211-48 (73572)
તામસાનીવ ભૂતાનિ પર્વતાભાનિ તત્ર હ।
સમાનાનીવ પદ્માનિ તતોઽહં ભીત આસ્થિતઃ॥ 12-211-49 (73573)
તતો માં કિંકરો ઘોરઃ શતયોજનમાયતમ્।
નિગૃહ્ય પાણિના તસ્માચ્ચિક્ષેપ ચ સ લોષ્ટવત્॥ 12-211-50 (73574)
તત્તમોઽહમતિક્રમ્ય હ્યાપં ચૈવ વિહાયસમ્।
હુઙ્કારઘોપં તત્રાહમશનીપાતસન્નિભાન્।
કર્ણમૂલે હ્યશૃણ્વન્તસ્તતો ભૂતૈઃ સમાસ્થિતઃ॥ 12-211-51 (73575)
તતોઽહં દેવદેવેશ ત્રાહિ માં પુષ્કરેક્ષણ।
ઇત્યબ્રવમહં તત્ર તતો વિષ્ણુરુવાચ મામ્॥ 12-211-52 (73576)
સુષિરસ્ય મુખે કશ્ચિન્માં ચિક્ષેપ ભયઙ્કરઃ।
અતીતોઽહં ક્ષણાદગ્નિમપશ્યં વાયુમણ્ડલમ્॥ 12-211-53 (73577)
આકાશમિવ સંપ્રેક્ષ્ય ક્ષેપ્તુકામમુપાગતઃ।
તત્રાહં દુઃખિતો ભૂતઃ ક્રોશમાનો હ્યવસ્થિતઃ॥ 12-211-54 (73578)
ક્ષણાન્તરેણ ઘોરેણ ક્રુદ્ધો હિ પરમાત્મના।
સ્વપક્ષરાજિના દૃષ્ટ્વા માં ચિક્ષેપ ભયઙ્કરઃ॥ 12-211-55 (73579)
-----ગરુડકુલં સહસ્રાદિત્યસન્નિભમ્।
માં દૃષ્ટ્વાઽપ્યથ સંસ્થેઽથ હ્યલ્પકાલોઽતિદુર્બલઃ॥ 12-211-56 (73580)
અહો વિહઙ્ગમઃ પ્રાપ્ત ઇતિ વિસ્મયમાનસાઃ।
માં દૃષ્ટ્વોચુરહં તત્ર પશ્યામિ ગરુડધ્વજમ્॥ 12-211-57 (73581)
સહસ્રયોજનાયામં સહસ્રાદિત્યવર્ચસમ્।
સહસ્રગરુડારૂઢં ગરુડાસ્તે મહાબલાઃ॥ 12-211-58 (73582)
અત્યાશ્ચર્યમિમં દેવ વપુષાઽસ્મત્કુલોદ્ભવઃ।
સ્વલ્પપ્રાણઃ સ્વલ્પકાયઃ કોસૌ પક્ષી ઇહાગતઃ॥ 12-211-59 (73583)
તચ્છ્રુત્વાઽહં નષ્ટગર્વો ભીતો લજ્જાસમન્વિતઃ।
સ્વયં બુદ્ધ્શ્ચ સંવિગ્નસ્તતો હ્યશૃણવં પુનઃ॥ 12-211-60 (73584)
આગચ્છ ગરુડેત્યેવ તતોઽહં યાનમાસ્થિતઃ।
પરાર્ધ્યં ચ તતો ગત્વા યોજનાનાં શતં પુનઃ।
તત્રાપશ્યમહં યો વૈ બ્રહ્માણં પરમેષ્ઠિનમ્॥ 12-211-61 (73585)
તત્રાપિ ચાપરં તત્ર શતકોટિપિતામહાન્।
પુનરેહીત્યુવાચોચ્ચૈર્ભગવાન્મધુસૂદનઃ॥ 12-211-62 (73586)
મહાકુલં તતોઽપશ્યં પ્રમાણાનિ તમવ્યયમ્।
કપિત્થફલસંકાશમન્ધકારૈઃ સમાશ્રિતમ્॥ 12-211-63 (73587)
તત્ર સ્થિતો હરિઃ શ્રીમાનણ્ડમેકં બિભેદ હ।
મહદ્ભૂતં હિ માં ગૃહ્ય દત્ત્વા વૈ પ્રાક્ષિપત્પુનઃ॥ 12-211-64 (73588)
તન્સધ્યે સાગરાન્સપ્ત બ્રહ્માણં ચ તથા સુરાન્।
પશ્યામ્યહં યથાયોગં માતરં સ્વકુલં તથા॥ 12-211-65 (73589)
એવં મયાઽનુભૂતં હિ તત્વાન્વેષણકાઙ્ક્ષિણા।
શિબિકાસદૃશં માં વૈ પશ્યધ્વં મુનિસત્તમાઃ॥ 12-211-66 (73590)
ઇત્યેવમબ્રવં વિપ્રાન્ભીષ્મ યન્મે પુરાઽભવત્।
તત્તે સર્વં યથાન્યાયમુક્તવાનસ્મિ સત્તમ॥ 12-211-67 (73591)
યોગિનસ્તં પ્રપશ્યન્તિ જ્ઞાનં દૃષ્ટ્વા પરં હરિમ્।
નાન્યથા શક્યરૂપોસૌ જ્ઞાનગમ્યઃ પરઃ પુમાન્॥ 12-211-68 (73592)
અનન્યયા ચ ભક્ત્યા ચ પ્રાપ્તું શક્યો મહાહરિઃ॥ 12-211-69 (73593)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-211-70x (6083)
ઇત્યેવમુક્ત્વા ભગવાન્સુપર્ણઃ પક્ષિરાટ્ પ્રભુઃ।
આમન્ત્ર્ય જનનીં મે વૈ તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 12-211-70 (73594)
તસ્માદ્રાજેન્દ્ર સર્વાત્મા વાસુદેવઃ પ્રધાનકૃત્।
જ્ઞાનેન ભક્ત્યા સુલભો નાન્યથેતિ મતિર્મમ॥' ॥ 12-211-71 (73595)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકાદશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 211॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* ક્ષયમધ્યાયો ધ. પુસ્ક એવ દૃશ્યતે।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 212
॥ શ્રીઃ ॥
12.212. અધ્યાયઃ 212
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શિષ્યાય ગુરૂક્તવાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મત્વાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-212-0 (73596)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-212-0x (6084)
યોગં મે પરમં તાત મોક્ષસ્ય વદભારત।
તમહં તત્ત્વતો જ્ઞાતુમિચ્છામિ વદતાંવર॥ 12-212-1 (73597)
`ભૂયોપિ જ્ઞાનસદ્ભાવે સ્થિત્યર્થં ત્વાં બ્રવીમ્યહમ્।
અચિન્ત્યં વાસુદેવાખ્યં તસ્માત્પ્રબ્રૂહિ સત્તમ॥' 12-212-2 (73598)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-212-3x (6085)
અત્રાપ્યુદાહ ન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સંવાદં મોક્ષસંયુક્તં શિષ્યસ્ય ગુરુણા સહ॥ 12-212-3 (73599)
કશ્ચિદ્બ્રાહ્મણમાસીનમાચાર્યમૃષિસત્તમમ્।
તેજોરાશિં મહાત્માનં સત્યસન્ધં જિતેન્દ્રિયમ્॥ 12-212-4 (73600)
શિષ્યઃ પરમમેધાવી શ્રેયોર્થી સુસમાહિતઃ।
ચરણાવુપસંગૃહ્ય સ્થિતઃ પ્રાઞ્જલિરબ્રવીત્॥ 12-212-5 (73601)
ઉપાસનાત્પ્રસન્નોઽસિ યદિ વૈ ભગવન્મમ।
સંશયો મે મહાન્કશ્ચિત્તં મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ।
કુતશ્ચાહં કુતશ્ચ ત્વં તત્સમ્યગ્બ્રૂહિ યત્પરમ્॥ 12-212-6 (73602)
કથં ચ સર્વભૂતેષુ સમેષુ દ્વિજસત્તમ।
સમ્યગ્વૃત્તા નિવર્તન્તે વિપરીતાઃ ક્ષયોદયાઃ॥ 12-212-7 (73603)
વેદેષુ ચાપિ યદ્વાક્યં લૌકિકં વ્યાપકં ચ યત્।
એતદ્વિદ્વન્યથાતત્ત્વં સર્વં વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-212-8 (73604)
ગુરુરુવાચ। 12-212-9x (6086)
શૃણુ શિષ્ય મહાપ્રાજ્ઞ બ્રહ્મગુહ્યમિદં પરમ્।
અધ્યાત્મં સર્વભૂતાનામાગમાનાં ચ યદ્વસુ॥ 12-212-9 (73605)
વાસુદેવઃ સર્વમિદં વિશ્વસ્ય બ્રહ્મણો સુખમ્।
સત્યં દાનં તપો યજ્ઞસ્તિતિક્ષા દમ આર્જવમ્॥ 12-212-10 (73606)
પુરુષં સનાતનં વિષ્ણું યં તં વેદવિદો વિદુઃ।
સર્ગપ્રલયકર્તારમવ્યક્તં બ્રહ્મ શાશ્વતમ્॥ 12-212-11 (73607)
તદિદં બ્રહ્મ વાર્ષ્ણોયમિતિહાસં શૃણુષ્વ મે।
બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણૈઃ શ્રાવ્યો રાજન્યઃ ક્ષત્રિયૈસ્તતા॥ 12-212-12 (73608)
[વૈશ્યો વૈશ્યૈસ્તથા શ્રાવ્યઃ શૂદ્રઃ શૂદ્રૈર્મહામનાઃ।]
માહાત્મ્યં દેવદેવસ્ય વિષ્ણોરમિતતેજસઃ॥ 12-212-13 (73609)
અર્હસ્ત્વમસિ કલ્યાણં વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મમુત્તમમ્॥ 12-212-14 (73610)
`યમચ્યુતં પરં નિત્યં લિઙ્ગહીનં ચ નિર્મલમ્।
નિર્વાણમમૃતં શ્રીમત્તદ્વિષ્ણોઃ પરમં પદમ્॥ 12-212-15 (73611)
ભવે ચ ભેદવદ્ભિન્નં પ્રદાનં ગુણકારકમ્।
તસ્મિન્ન સજ્યતે નિત્યં સ એષ પુરુષોઽપરઃ॥ 12-212-16 (73612)
પુરુષાધિષ્ઠિતં નિત્યં પ્રધાનં બ્રહ્મ કારણમ્।
કાલસ્વરૂપં રૂપેણ વિષ્ણુના પ્રભવિષ્ણુના॥ 12-212-17 (73613)
ક્ષોભ્યમાણં સૃજત્યેવ નાનાભૂતાનિ ભાગશઃ।
તદ્દૃષ્ટ્વા પુરુષોતત્વં સાક્ષીભૂત્વા પ્રવર્તતે।
તત્પ્રવિશ્ય યથાયોગમભિન્નો ભિન્નલક્ષણઃ॥' 12-212-18 (73614)
કાલચક્રમનાદ્યન્તં ભાવાભાવસ્વલક્ષણમ્।
ત્રૈલોક્યે સર્વભૂતેષુ ચક્રવત્પરિવર્તતે॥ 12-212-19 (73615)
યત્તદક્ષરમવ્યક્તમમૃતં બ્રહ્મ શાશ્વતમ્।
વદન્તિ પુરુષવ્યાઘ્ર કેશવં પુરુષર્ષભમ્॥ 12-212-20 (73616)
`તદક્ષરમચિન્ત્યં વૈ ભિન્નરૂપેણ દૃશ્યતે।
પશ્ય કાલાખ્યમનિશં ન ચોષ્ણં નાતિશીતલમ્॥ 12-212-21 (73617)
ન સન્ત્યેતે ગુણાસ્તસ્મિંતથા તસ્માત્પ્રવર્તતે।
શીતલોઽયમનુપ્રાપ્તઃ કાલો ગ્રીષ્મસ્તથૈવ ચ॥ 12-212-22 (73618)
વક્ષ્યન્તિ સર્વભૂતાનિ હ્યેતે સૂર્યોદયં પ્રતિ।
આગચ્છન્તિ નિવર્તન્તિ સ કાલો ગુણરાશયઃ॥ 12-212-23 (73619)
ન ચૈવ પ્રકૃતિસ્થેન કાલયુક્તેન નિત્યશઃ।
ગુણૈઃ સંભોગમરતિસ્તત્વવિજ્ઞાનકોવિદમ્।
પુરુષાધિષ્ઠિતા નિત્યં પ્રકૃતિઃ સૂયતે પરા॥' 12-212-24 (73620)
પિતૄન્દેવાનૃષીંશ્ચૈવ તથા વૈ યક્ષરાક્ષસાન્।
નાગાસુરમનુષ્યાંશ્ચ સૃજતે મનસાઽવ્યયઃ॥ 12-212-25 (73621)
તથૈવ વેદશાસ્ત્રાણિ લોકધર્માંશ્ચ શાશ્વતાન્।
પ્રલયે પ્રકૃતિં યાતાન્યુગાદૌ સૃજતે પુનઃ॥ 12-212-26 (73622)
યથર્તુષ્વૃતુલિઙ્ગાનિ નાનારૂપાણિ પર્યયે।
દૃશ્યન્તે તાનિ તાન્યેવ તથા ભાવા યુગાદિષુ॥ 12-212-27 (73623)
અથ યદ્યદ્યદા ભાવિ કાલયોગાદ્યુગાદિષુ।
તત્તદુત્પદ્યતે જ્ઞાનં લોકયાત્રાવિધાનજમ્॥ 12-212-28 (73624)
`શ્રુતિરેષા સમાખ્યાતા તદર્થં કારણાત્મના।
અનામ્નાયવિધાનાદ્વૈ વેદા હ્યન્તર્હિતા યથા॥' 12-212-29 (73625)
યુગાન્તે હ્યસ્તભૂતાનિ શાસ્ત્રાણિ વિવિધાનિ ચ।
સર્વસત્વવિના દ્વૈ જીવાત્મનિત્યયા સ્મૃતાઃ।
અન્યસ્મિન્નણ્ડસદ્ભાવે વર્તમાનાનિ નિત્યશઃ॥ 12-212-30 (73626)
યુગાન્તેઽન્તર્હિતાન્વેદાન્સેતિહાસાન્મહર્ષયઃ।
લેભિરે તપસા પૂર્વમનુજ્ઞાતાઃ સ્વયંભુવા॥ 12-212-31 (73627)
`નિયોગાદ્બ્રહ્મણો વિપ્રા લોકતન્ત્રપ્રવર્તકાઃ।'
વેદવિદ્ભગવાન્બ્રહ્મા વેદાઙ્ગાનિ બૃહસ્પતિઃ।
ભાર્ગવો નીતિશાસ્ત્રં તુ જગાદ જગતો હિતમ્॥ 12-212-32 (73628)
ગાન્ધર્વં નારદો વેદ ભરદ્વાજો ધનુર્ગ્રહમ્।
દેવર્ષિચરિતં ગર્ગો કૃષ્ણાત્રેયશ્ચિકિત્સિતમ્॥ 12-212-33 (73629)
`ન્યાયતન્ત્રં હિ કાર્ત્સ્ન્યેન ગૌતમો વેદ તત્વતઃ।
વેદાન્તકર્માયોગં ચ વેદવિદ્બ્રહ્મવિદ્વિભુઃ।
દ્વૈપાયનો નિજગ્રાહ શિલ્પશાસ્ત્રં ભૃગુઃ પુનઃ॥ 12-212-34 (73630)
ન્યાયતન્ત્રાણ્યનેકાનિ તસ્તૈરુક્તાનિ વાદિભિઃ।
હેત્વાગમસદાચારૈર્યદુક્તં તદુપાસ્યતે॥ 12-212-35 (73631)
અનાદ્યં તત્પરં બ્રહ્મ ન દેવા નર્ષયો વિદુઃ।
એકસ્તદ્વેદ ભગવાન્ધાતા નારાયણઃ પ્રભુઃ॥ 12-212-36 (73632)
નારાયણાદૃષિગણાસ્તથા મુખ્યાઃ સુરાસુરાઃ।
રાજર્ષયઃ પુરાણાશ્ચ પરમં દુઃખભેષડમ્।
`વક્ષ્યેઽહં તવ યત્પ્રાપ્તમૃષેદ્વૈપોયનાન્મયા॥' 12-212-37 (73633)
પુરુષાધિષ્ઠિતાન્ભાવાન્પ્રકૃતિઃ સૂયતે યદા।
હેતુયુક્તમતઃ પૂર્વં જગત્સંપરિવર્તતે॥ 12-212-38 (73634)
દીપાદન્યે યથા દીપાઃ પ્રવર્તન્તે સહસ્રશઃ।
પ્રકૃતિઃ સૂયતે સદ્વદાનન્ત્યાન્નાપચીયતે॥ 12-212-39 (73635)
અવ્યક્તકર્મજા બુદ્ધિરહંકારં પ્રસૂયતે।
આકાશં ચાપ્યહંકારાદ્વાયુરાકાશસંભવઃ॥ 12-212-40 (73636)
વાયોસ્તેજસ્તતશ્ચાપ અદ્ભ્યોઽથ વસુધોદ્ગતા।
મૂલપ્રકૃતયો હ્યષ્ટૌ જગદેતાસ્વવસ્થિતમ્॥ 12-212-41 (73637)
જ્ઞાનેન્દ્રિયાણ્યતઃ પઞ્ચ પઞ્ચ કર્મેન્દ્રિયાણ્યપિ।
વિષયાઃ પઞ્ચ ચૈકં ચ વિકારાઃ ષોડશં મનઃ॥ 12-212-42 (73638)
શ્રોત્રં ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા ઘ્રાણં જ્ઞાનેન્દ્રિયાણ્યશ્ચ।
પાદૌ પાયુરુપસ્થશ્ચ હસ્તૌ વાક્કર્મણી અપિ॥ 12-212-43 (73639)
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ।
વિજ્ઞેયં વ્યાપકં ચિત્તં તેષુ સર્વગતં મનઃ॥ 12-212-44 (73640)
`બુદ્ધીન્દ્રિયાર્થા ઇત્યુક્તા દશસંસર્ગયોનયઃ।
સદસદ્ભાવયોગે ચ મન ઇત્યભિધીયતે॥ 12-212-45 (73641)
વ્યવસાયગુણા બુદ્ધિરહંકારોઽભિમાનકઃ।
ન બીજં દેહયોગે ચ કર્મબીજપ્રવર્તનાત્॥' 12-212-46 (73642)
રસજ્ઞાને તુ જિહ્વેયં વ્યાહૃતે વાક્યથૈવ ચ।
ઇન્દ્રિયૈર્વિવિધૈર્યુક્તં સર્વૈર્વ્યતં મનસ્તથા॥ 12-212-47 (73643)
વિદ્યાત્તુ ષોડશૈતાનિ દૈવતાનિ વિભાગશઃ।
દેહેષુ જ્ઞાનકર્તારમુપાસીનમુપાસતે॥ 12-212-48 (73644)
તત્ર સોમગુણા જિહ્વા ગન્ધસ્તુ પૃથિવીગુણઃ।
શ્રોત્રે શબ્દગુણે ચૈવ ચક્ષુરગ્નેર્ગુણસ્તથા।
સ્પર્શં વાયુગુણં વિદ્યાત્સર્વભૂતેષુ સર્વદા॥ 12-212-49 (73645)
મનઃ સત્વગુણં પ્રાહુ સત્વમવ્યક્તજં તથા।
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્થં તસ્માદ્બુદ્ધ્યેત બુદ્ધિમાન્॥ 12-212-50 (73646)
એતે ભાવા જગત્સર્વં બહન્તિ સચરાચરમ્।
શ્રિતા વિરજસં દેવં યમાહુઃ પરમં પદમ્॥ 12-212-51 (73647)
નવદ્વારં પુરં પુણ્યમેતૈર્ભાવૈઃ સ્મન્વિતમ્।
વ્યાપ્ય શેતે મહાનાત્મા તસ્માત્પુરુષ ઉચ્યતે॥ 12-212-52 (73648)
અજરશ્ચામરશ્ચૈવ વ્યક્તાવ્યક્તોપદેશવાન્।
વ્યાપકઃ સગુણઃ સૂક્ષ્મઃ સર્વભૂતગુણાશ્રયઃ॥ 12-212-53 (73649)
યથા દીપઃ પ્રકાશાત્મા હ્રસ્વો વા યદિ વા મહાન્।
જ્ઞાનાત્માનં તથા વિદ્યાત્પુરુષં સર્વજન્તુષુ॥ 12-212-54 (73650)
શ્રોત્રં વેદયતે વેદ્યં સ શૃણોતિ સ પશ્યતિ।
કારણં તસ્ય દેહોઽયં સ કર્તા સર્વકર્મણામ્॥ 12-212-55 (73651)
અગ્નિર્દારુગતો યદ્વદ્ભિન્ને દારૌ ન દૃશ્યતે।
તથૈવાત્મા શરીરસ્થ ઋતે યોગાન્ન દૃશ્યતે॥ 12-212-56 (73652)
અગ્નિર્યથા હ્યુપાયેન મથિત્વા દારુ દૃશ્યતે।
તથૈવાત્મા શરીરસ્થો યોગેનૈવાત્ર દૃશ્યતે॥ 12-212-57 (73653)
નદીષ્વાપો યથા યુક્તા યથા સૂર્યે મરીચયઃ।
સંતન્વાના યથા યાન્તિ તથા દેહાઃ શરીરિણામ્॥ 12-212-58 (73654)
સ્વપ્નયોગે યથૈવાત્મા પઞ્ચેન્દ્રિયસમાયુતઃ।
દેહમુત્સૃજ્ય વૈ યાતિ તથૈવાત્મોપલભ્યતે॥ 12-212-59 (73655)
કર્મણા વ્યાપ્યતે સર્વં કર્મણૈવોપપદ્યતે।
કર્મણા નીયતેઽન્યત્ર સ્વકૃતેન બલીયસા॥ 12-212-60 (73656)
સ તુ દેહાદ્યથા દેહં ત્યક્ત્વાઽન્યં પ્રતિપદ્યતે।
તથા તં સંપ્રવક્ષ્યામિ ભૂતગ્રામં સ્વકર્મજમ્॥ ॥ 12-212-61 (73657)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વાદશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 212॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-212-7,8 ભૂતેષુ પઞ્ચસૂપાદાનકારણેષુ સમેષુ સત્સુ વિપરીતા વિષમાઃ કથં ક્ષયોદયા નિવર્તન્તે નિતરાં વર્તન્તે। વેદેષુ યદ્વાક્યં વર્ણધર્મવ્યવસ્થાપરં, લૌકિકં સ્મૃતિવાક્યં તાદૃશં વ્યાપકં સર્વવર્ણા શ્રમસાધારણં ઇદમપિ કથમ્। હેતુસામ્યેઽપિ કાર્યવૈષમ્યે કિં બીજં તદ્બ્રહીત્યર્થઃ। શ્લોકદ્વયમેકં વાક્યમ્॥ 12-212-9 બ્રહ્મ ગુહ્ય વેદગોપ્યમ્। વસુ ધનં તદ્વદ્રક્ષણીયમુપકારકં વા॥ 12-212-10 બ્રહ્મણો મુખં વેદાદિઃ પ્રણવઃ। ઉપાયોપેયયોરભેદાત્પ્રણવાદીનાં વાસુદેવત્વમ્॥ 12-212-11 ઉપેયસ્વરૂપમાહ પુરુષમિતિ॥ 12-212-12 એતદેવાયં કૃષ્ણ ઇત્યાહ તદિતિ। વાર્ષ્ણેયં વૃષ્ણિષુ કૃતાવતારમ્। ઇતિહાસં તત્સ્વરૂપપ્રકાશનપરં ગ્રન્થમ્। રાજન્યઃ ક્ષત્રિયસ્તથેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-212-27 ભાવાભાવૌ સૃષ્ટિપ્રલયૌ સ્વલક્ષણં સ્વરૂપજ્ઞાપકૌ યસ્ય। પ્રત્યબ્દં યથા વસન્તાદિષ્વામ્રાદયો નિયમેન પુષ્પિતા ભવન્ત્યેવં બ્રહ્મહરવિષ્ણુષુ પ્રતિકલ્પં સૃષ્ટિપ્રલયસ્થિતિકર્તૃત્વં તદાતદ આવિર્ભવતિ। તથા બ્રહ્મહરાદિષુ ઇતિ ટ. પાઠઃ। બ્રહ્માપરાદિષ્વિતિ ડ. પાઠઃ। બ્રહ્માક્ષરાદિષ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-212-31 અનુજ્ઞાતા ઉપદિષ્ટાઃ। સ્વયંભુવા બ્રહ્મણા॥ 12-212-33 દત્તાત્રેયશ્ચિકિત્સિતમિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-212-35 હેતુર્યુક્તિઃ। આગમો વેદઃ। સદાચારઃ પ્રત્યક્ષમ્। તૈઃ પ્રમાણૈઃ॥ 12-212-36 અનાદ્યં નાસ્તિ આદ્યં કારણં યસ્ય તત્॥ 12-212-42 શબ્દાદિવિષયાઃ પઞ્ચ વિકારાઃ ઇતિ થ.પાઠઃ॥ 12-212-43 વાક્કર્મણામપિ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-212-48 જ્ઞાનકર્તાર ઉદાસીનમુપાસતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-212-49 શ્રોત્રં નભોગુણં ચૈવ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-212-50 ઈશ્વરસ્તત્સ્થમુપાધિત્વેન તત્ર સ્થિતં સર્વાન્તરઙ્ગં સત્ત્વં જાનીયાત્। સત્ત્વવિશિષ્ટસ્ય જ્ઞેયત્વેઽપિ વિદ્વિવેકે પરિશેષાદચિતઃ સત્વસ્યૈવ જ્ઞેયત્વમસ્તીતિ સત્વમેવ બુદ્ભ્યેતેત્યુક્તમ્॥ 12-212-51 યમાદુઃ પ્રકૃતેઃ પરમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-212-52 વ્યાપકઃ સ ગુણૈઃ સૂક્ષ્મઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-212-55 ભેદેનૈવાત્ર દૃશ્યતે ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। શરીરસ્થો યોગેનૈવાનુદૃશ્યતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-212-57 સંતતત્વાદ્યથા યાન્તિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-212-59 કર્મણા જાયતે પૂર્વં ઇતિ ટ. પાઠઃ। કર્મણા બાધ્યતે રૂપં ઇતિ પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 213
॥ શ્રીઃ ॥
12.213. અધ્યાયઃ 213
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેમ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શિષ્યંપ્રત્યુક્તજગત્સૃષ્ટ્યાદિપ્રતિપાદકગુરુવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-213-0 (73658)
ગુરુરુવાચ। 12-213-0x (6087)
ચતુર્વિધાનિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ।
અવ્યક્તપ્રભવાન્યાહુરવ્યક્તનિધનાનિ ચ।
અવ્યક્તલક્ષણં વિદ્યાદવ્યક્તાત્માત્મકં મનઃ॥ 12-213-1 (73659)
યથાઽશ્વત્થકણીકાયામન્તર્ભૂતો મહાદ્રુમઃ।
નિષ્પન્નો દૃશ્યતે વ્યક્તમવ્યક્તાત્સંભવસ્તથા॥ 12-213-2 (73660)
`આત્માનમનુસંયાતિ બુદ્ધિરવ્યક્તજા તથા।
તામન્વેતિ મનો યદ્વલ્લોહવર્મણિ સન્નિધૌ॥' 12-213-3 (73661)
અભિદ્રવત્યયસ્કાન્તમયોનિશ્ચેતનં યથા।
સ્વભાવહેતુજા ભાવા યદ્વદન્યદપીદૃશમ્॥ 12-213-4 (73662)
તદ્વદવ્યક્તજા ભાવાઃ કર્તુઃ કારણલક્ષણાઃ।
અચેતનાશ્ચેતયિતુઃ કારણાદભિસંગતાઃ॥ 12-213-5 (73663)
ન ભૂર્ન ખં દ્યૌર્ભૂતાનિ નર્ષયો ન સુરાસુરાઃ।
નાન્યદાસીદૃતે જીવમાસેદુર્ન તુ સંહતિમ્॥ 12-213-6 (73664)
સર્વં નિત્યં સર્વગતં મનોહેતુત્વલક્ષણમ્।
અજ્ઞાનકર્મ નિર્દિષ્ટમેતત્કારણલક્ષણમ્॥ 12-213-7 (73665)
તત્કારણેન સંયુક્તં કાર્યસંગ્રહકારકમ્।
યેનૈતદ્વર્તતે ચક્રમનાદિનિધનં મહત્॥ 12-213-8 (73666)
`યેન સ્વભાવસદ્ભાવં હેતુભૂતા સકારણા।
એવં પ્રાકૃતવિસ્તારો હ્યાશ્રિત્ય પુરુષં પરમ્॥' 12-213-9 (73667)
અવ્યક્તનાભં વ્યક્તારં વિકારપરિમણ્ડલમ્।
ક્ષેત્રજ્ઞાધિષ્ઠિતં ચક્રં સ્નિગ્ધાક્ષં વર્તતે ધ્રુવમ્॥ 12-213-10 (73668)
સ્નિગ્ધત્વાત્તિલવત્સર્વં ચક્રેઽસ્મિન્પીડ્યતે જગત્।
તિલપીડૈરિવાક્રમ્ય ભોગૈરજ્ઞાનસંભવૈઃ॥ 12-213-11 (73669)
`પ્રાણેનાયં હિ શાન્તે તુ વિરોધાત્પ્રતિપાલનમ્।
દેહસ્યેષૂન્ય આસ્તે યઃ શુદ્ધોઽચિન્ત્યઃ સનાતનઃ॥ 12-213-12 (73670)
ભ્રામયન્નેષતો યાતિ કાલચક્રસમન્વિતઃ।
ભૂતાનિ મોહયન્નિત્યં ચક્રસ્ય ચ રયં ગતઃ॥ 12-213-13 (73671)
સ્નેહદ્રવ્યસમાયોગે ક્ષેત્રપાચં ન વસ્તુષુ।
તિલવત્પીડિતે ચક્રે હ્યાધિયન્ત્રનિપીડિતે।
બહિશ્ચાધિષ્ઠિતે યદ્વજ્જ્ઞાનિનાં કર્મસંભવમ્'॥ 12-213-14 (73672)
કર્મ તત્કુરુતે તર્ષાદહંકારપરિગ્રહમ્।
કાર્યકારણસંયોગે સ હેતુરુપપાદિતઃ॥ 12-213-15 (73673)
`યથાઽઽકર્ણ્ય ચ તચ્છિષ્યસ્તત્વજ્ઞાનમનુત્તમમ્।'
નાત્યેતિ કારણં કાર્યં ન કાર્યં કારણં તથા।
કાર્યાણ્યમૂનિ કરણે કાલો ભવતિ હેતુમાન્॥ 12-213-16 (73674)
હેતુયુક્તાઃ પ્રકૃતયો વિકારાશ્ચ પરસ્પરમ્।
અન્યોન્યમભિવર્તન્તે પુરુષાધિષ્ઠિતાઃ સદા॥ 12-213-17 (73675)
સત્વરજસ્તામસૈર્ભાવૈશ્ચ્યુતો હેતુબલાન્વિતઃ।
ક્ષેત્રજ્ઞમેવાનયાતિ પાંસુર્વાતેરિતો યથા॥ 12-213-18 (73676)
ન ચ તૈઃ સ્પૃશ્યતે ભાવૈર્ન તે તેન મહાત્મના।
સરજસ્કોઽરજસ્કશ્ચ સ વૈ વાયુર્ભવેદ્યથા॥ 12-213-19 (73677)
તથૈતદન્તરં વિદ્યાત્સત્વક્ષેત્રજ્ઞયોર્બુધઃ।
અભ્યાસાત્સ તથા યુક્તો ન ગચ્છેત્પ્રકૃતિં પુનઃ॥ 12-213-20 (73678)
સંદેહમેતમુત્પન્નમચ્છિનદ્ભગવાનૃષિઃ।
તથા વાર્તાં સમીક્ષેત કૃતલક્ષણસંવિદમ્॥ 12-213-21 (73679)
બીજાન્યગ્ન્યુપદગ્ધાનિ નરો હન્તિ યથા પુનઃ।
જ્ઞાનદગ્ધૈસ્તથા ક્લેશૈર્નાત્મા સંપદ્યતે પુનઃ॥ ॥ 12-213-22 (73680)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રયોદશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 213॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-213-9 વિદ્યાદવ્યક્તાત્મકમેવ ચ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-213-16 કાર્યવ્યક્તેન કરણે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-213-18 રાજસૈસ્તામસૈર્ભાવૈઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 214
॥ શ્રીઃ ॥
12.214. અધ્યાયઃ 214
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શિષ્યાય ગુરૂક્તવાર્ષ્ણેયાધ્યાત્માનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-214-0 (73681)
ગુરુરુવાચ। 12-214-0x (6088)
પ્રવૃત્તિલક્ષણો ધર્મો યથા સમુપલભ્યતે।
તેષાં વિજ્ઞાનનિષ્ઠાનામન્યત્તત્વં ન રોચતે॥ 12-214-1 (73682)
દુર્લભા વેદવિદ્વાંસો વેદોક્તેષુ વ્યવસ્થિતાઃ।
પ્રયોજનં મહત્ત્વાત્તુ માર્ગમિચ્છન્તિ સંસ્તુતમ્॥ 12-214-2 (73683)
`વેદસ્ય ન વિદુર્ભાવં જ્ઞાનમાર્ગપ્રતિષ્ઠિતમ્।'
સદ્ભિરાચરિતત્વાત્તુ વૃત્તમેતદગર્હિતમ્।
ઇયં સા બુદ્ધિરભ્યેત્ય યથા યાતિ પરાં ગતિમ્॥ 12-214-3 (73684)
શરીરવાનુપાદત્તે મોહાત્સર્વાન્પરિગ્રહાન્।
કામક્રોધાદિભિર્ભાવૈર્યુક્તો રાજસતામસૈઃ॥ 12-214-4 (73685)
નાશુદ્ધમાચરેત્તસ્માદભીપ્સન્દેહયાપનમ્।
કર્મણાં વિવરં કુર્વન્ન લોકાનાપ્નુયાચ્છુભાન્॥ 12-214-5 (73686)
લોહયુક્તં તથા હેમ વિપક્વં ન વિરાજતે।
તથાઽપક્વકષાયાખ્યં વિજ્ઞાનં ન પ્રકાશતે॥ 12-214-6 (73687)
`કેચિદાત્મગુણં પ્રાપ્તાસ્તે મુક્તાશ્ચક્રબન્ધનાત્।
ઇતરે દુઃખસન્દ્વન્દ્વાસ્તથા દુઃખપરાયણાઃ॥ 12-214-7 (73688)
શુકાકર્માનુરૂપં તે જાયમાનાઃ પુનઃ પુનઃ।
ક્રોધલોભમદાવિષ્ટા મૂઢાન્તઃ કરણાઃ સદા॥ 12-214-8 (73689)
યથા--- સંછાયા નાસ્તિ નિત્યતયા પરા।
ગુણાનેવ તથા ચિન્ત્યા સન્ત્યેતિ ચ વિદુર્બુધાઃ॥' 12-214-9 (73690)
યશ્ચાધર્મં ચરેલ્લોભાત્કામક્રોધાવનુપ્લુવન્।
ધર્મ્યં પન્થાનમુત્ક્રમ્ય સાનુબન્ધો વિનશ્યતિ॥ 12-214-10 (73691)
`અચલં જ્ઞાનમપ્રાપ્ય ચલચિત્તશ્ચલાનિયાત્।'
શબ્દાદીન્વિષયાંસ્તસ્માન્ન સંરાગાદુપપ્લવેત્।
ક્રોધો હર્ષો વિષાદશ્ચ જાયન્તે હિ પરસ્પરાત્॥ 12-214-11 (73692)
`ગુણાઃ કાર્યાઃ ક્રોધહર્ષૌ સુખદુઃખે પ્રિયાપ્રિયે।
દ્વન્દ્વાન્યથૈવમાદીનિ વિજયેચ્ચૈવ સર્વવિત્॥' 12-214-12 (73693)
પઞ્ચભૂતાત્મકે દેહે સત્ત્વરાજસતાભસે।
કમભિષ્ટુવતે ચાયં કં વા ક્રોશતિ કિં વદન્॥ 12-214-13 (73694)
સ્પર્શરૂપરસાદ્યેષુ સઙ્ગં ગચ્છન્તિ બાલિશાઃ।
નાવગચ્છન્તિ વિજ્ઞાનાદાત્માનં પાર્થિવં ગુણમ્॥ 12-214-14 (73695)
મૃન્મયં શરણં યદ્વન્મૃદૈવ પરિલિપ્યતે।
પાર્થિવોઽયં તથા દેહો મૃદ્વિકારાન્ન નશ્યતિ॥ 12-214-15 (73696)
મધુ તૈલં પયઃ સર્પિર્માંસાનિ લવણં ગુડઃ।
ધાન્યાનિ ફલમૂલાનિ મૃદ્વિકારાઃ સહામ્ભસા॥ 12-214-16 (73697)
યદ્વત્કાન્તારમાતિષ્ઠન્નૌત્સુક્યં સમનુવ્રજેત્।
ગ્રામ્યમાહારમાદદ્યાદસ્વાદ્વપિ હિ યાપનમ્॥ 12-214-17 (73698)
તદ્વત્સંસારકાન્તારમાતિષ્ઠઞ્શ્રમતત્પરઃ।
યાત્રાર્થમદ્યાદાહારં વ્યાધિતો ભેષજં યથા॥ 12-214-18 (73699)
`ભક્ષણે શ્વાપદૈર્માર્ગાદિતિ ચારં કરોતિ ચેત્।
એવં સંસારમાર્ગેણ યાત્રાર્થં વિષયાણિ ચ॥ 12-214-19 (73700)
ન ગચ્છેદ્ભોગવિજ્ઞાનાદુન્માર્ગે પદ્યતે તદા।
તસ્માદદુઃખતો માર્ગમાસ્થિતસ્તમનુસ્મરેત્॥ 12-214-20 (73701)
નાનાપર્ણફલા વૃક્ષા બહવઃ સન્તિ તત્ર હિ।
ભોક્તારો મુનયશ્ચૈવ તસ્માત્પરતરં વનમ્॥ 12-214-21 (73702)
અનુમાનૈસ્તથાશાસ્ત્રૈર્યશસા વિક્રમેણ ચ।'
સત્યશૌચાર્જવત્યાગૈર્વર્ચસા વિક્રમેણ ચ।
ક્ષાન્ત્યા ધૃત્યા ચ બુદ્ધ્યા ચ મનસા તપસૈવ ચ॥ 12-214-22 (73703)
ભાવાન્સર્વાન્યથાવૃત્તાન્સંવસેત યથાક્રમમ્।
શાન્તિમિચ્છન્નદીનાત્મા સંયચ્છેદિન્દ્રિયાણિ ચ॥ 12-214-23 (73704)
સત્ત્વેન રજસા ચૈવ તમસા ચૈવ મોહિતાઃ।
ચક્રવત્પરિવર્તન્તે હ્યજ્ઞાનાજ્જન્તવો ભૃશમ્॥ 12-214-24 (73705)
તસ્માત્સમ્યક્પરીક્ષેત દોષાનજ્ઞાનસંભવાન્।
અજ્ઞાનપ્રભવં નિત્યમહંકારં પરિત્યજેત્॥ 12-214-25 (73706)
મહાભૂતાનીન્દ્રિયાણિ ગુણાઃ સત્ત્વં રજસ્તમઃ।
`દેહમૂલં વિજાનીહિ નૈતાનિ ભગવાનતઃ॥ 12-214-26 (73707)
ઉપાયતઃ પ્રવક્ષ્યામિ તં ચ મૃત્યું દુરાસદમ્।
ત્રૈલોક્યં સેશ્વરં સર્વમહંકારે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-214-27 (73708)
યથેહ નિયતઃ કાલો દર્શયત્યાર્તવાન્ગુણાન્।
તદ્વદ્ભતેષ્વહંકારં વિદ્યાદ્ભૂતપ્રવર્તકમ્॥ 12-214-28 (73709)
સંમોહકં તમો વિદ્યાત્કૃષ્ણમજ્ઞાનસંભવમ્।
પ્રકૃતેર્ગુણસંજાતો મહાનહંક્રિયા તતઃ॥ 12-214-29 (73710)
અહંકારાત્પુનઃ પશ્ચાદ્ભૂતગ્રામમુદાહૃતમ્।
અવ્યક્તસ્ય ગુણેભ્યસ્તુ તદ્ગુણાંશ્ચ નિબોધ તાન્॥ 12-214-30 (73711)
પ્રીતિદુઃખનિબદ્ધાંશ્ચ સમસ્તાંસ્ત્રીનથો ગુણાન્।
સત્ત્વસ્ય રજસશ્ચૈવ તમસશ્ચ નિબોધ તાન્॥ 12-214-31 (73712)
પ્રસાદો હર્ષજા પ્રીતિરસંદેહો ધૃતિઃ સ્મૃતિઃ।
એતાન્સત્ત્વગુણાન્વિદ્યાદિમાન્રાજસતામસાન્॥ 12-214-32 (73713)
`અસન્તોષોઽક્ષમાઽધૈર્યમતૃપ્તિર્વિષયાદિષુ।
રાજસાશ્ચ ગુણા હ્યેતે તત્પરં તામસાઞ્શૃણુ॥ 12-214-33 (73714)
મોહસ્તન્દ્રી તથા દુઃખં નિદ્રાઽઽલસ્યં પ્રમાદતા।
વિષાદી દીર્ઘસૂત્રશ્ચ તત્તામસમુદાહૃતમ્॥' 12-214-34 (73715)
કામક્રોધૌ પ્રમાદશ્ચ લોભમોહૌ ભયં ક્લમઃ।
વિષાદશોકાવરતિર્માનદર્પાવનાર્યતા॥ 12-214-35 (73716)
દોષાણામેવમાદીનાં પરીક્ષ્ય ગુરુલાઘવમ્।
વિમૃશેદાત્મસંસ્થાનમેકૈકમનુસંતતમ્॥ 12-214-36 (73717)
`યસ્મિન્પ્રતિષ્ઠિતં ચેદં યસ્મિન્સજ્જ્ઞાનનિર્ગતિઃ।
સર્વભૂતાધિકં નિત્યમહંકારં વિલોકયેત્॥ 12-214-37 (73718)
વિલોકમાનઃ સ તદા સ્વબુદ્ધ્યા સૂક્ષ્મયા પુનઃ।
તદેવ ભાતિ તદ્રૂપમાત્મના યત્સુનિર્મલમ્॥' 12-214-38 (73719)
શિષ્ય ઉવાચ। 12-214-39x (6089)
કે દોષા મનસા ત્યક્તાઃ કે બુદ્ધ્યા શિથિલીકૃતાઃ
કે પુનઃ પુનરાયાન્તિ કે મોહાદચલા ઇવ॥ 12-214-39 (73720)
કેષાં બલાબલં બુદ્ધ્યા હેતુભિર્વિમૃશેદ્બુધઃ।
`એતન્મે સર્વમાચક્ષ્વ યથા વિદ્યામહં વિભો।
મહ્યં શુશ્રૂષવે વિદ્વન્વક્ષ્યેતદ્બુદ્ધિનિશ્ચિતમ્॥ 12-214-40 (73721)
શાન્તત્વાદપરાન્તાચ્ચ આરમ્ભાદપિ ચૈકતઃ।
પ્રોક્તો હ્યત્ર યથા હેતુરેવમાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-214-41 (73722)
ગુરુરુવાચ।' 12-214-42x (6090)
દોષૈર્મૂલાદવચ્છિન્નૈર્વિશુદ્ધાત્મા વિમુચ્યતે।
વિનાશયતિ સંભૂતમયસ્મયમયો યથા।
તથા કૃતાત્મા સહજૈર્દોષૈર્નશ્યતિ રાજસૈઃ॥ 12-214-42 (73723)
`સહજૈરવિશુદ્ધાત્મા દોષૈર્નશ્યતિ તામસૈઃ।'
રાજસં તામસં ચૈવ શુદ્ધાત્મા કાલસંભવમ્॥ 12-214-43 (73724)
`શમયેત્સત્ત્વમાસ્થાય બુદ્ધ્યા કેવલયા દ્વિજઃ।
ત્યજેચ્ચ મનસા ચેતઃ શુદ્ધાત્મા બુદ્ધિમાસ્થિતઃ' 12-214-44 (73725)
તત્સર્વં દેહિનાં બીજં સત્ત્વમાત્મવતઃ સમમ્।
તસ્માદાત્મવતા વર્જ્યં રજશ્ચ તમ એવ ચ॥ 12-214-45 (73726)
રજસ્તમોભ્યાં નિર્મુક્તં સત્ત્વં નિર્મલતામિયાત્।
`આહારાન્વર્જયેન્નિત્યં રાજસાંસ્તામસાનપિ॥ 12-214-46 (73727)
તે બ્રહ્મ પુનરાયાન્તિ ન મોહાદચલા ઇવ।'
અથવા મન્ત્રવદ્બ્રૂયુર્માંસાદીનાં યજુષ્કૃતમ્॥ 12-214-47 (73728)
સ વૈ હેતુરનાદાને શુદ્ધધર્માનુપાલને।
રજસા કામયુક્તાનિ કાર્યાણ્યપિ સમાપ્નુતે॥ 12-214-48 (73729)
અર્થયુક્તાનિ ચાત્યર્થં કામાન્સર્વાંશ્ચ સેવતે।
તમસા લોભયુક્તાનિ ક્રોધજાનિ ચ સેવતે।
હિંસાવિહારાભિરતસ્તન્દ્રીનિદ્રાસમન્વિતઃ॥ 12-214-49 (73730)
સત્વસ્થઃ સાત્વિકાન્ભાવાઞ્શુદ્ધાન્પશ્યતિ સંશ્રિતઃ।
સ દેહી વિમલઃ શ્રીમાઞ્શ્રદ્ધાવિદ્યાસમન્વિતઃ॥ ॥ 12-214-50 (73731)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપ્રવણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુર્દશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 214॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-214-9 પ્રયોજનમત્તત્ત્વાત્તુ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-214-15 મૃદ્વિકારૈર્વિલિપ્યતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-214-23 યથાવૃત્તાન્સમીક્ષ્ય વિષયાત્મકાન્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-214-40 વક્ષિ બ્રૂહિ। વચ પરિભાષણ ઇતિ ધાતોર્લોટિ મધ્યમપુરુષૈકવચનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 215
॥ શ્રીઃ ॥
12.215. અધ્યાયઃ 215
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્માનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-215-0 (73732)
ગુરુરુવાચ। 12-215-0x (6091)
રજસા સાધ્યતે મોહસ્તમશ્ચ ભરતર્ષભ।
ક્રોધલોભૌ ભયં દર્પ એતેષાં સાદનાચ્છુચિઃ॥ 12-215-1 (73733)
પરમં પરમાત્માનં દેવમક્ષયમવ્યયમ્।
વિષ્ણુમવ્યક્તસંસ્થાનં વિદુસ્તં દેવસત્તમમ્॥ 12-215-2 (73734)
તસ્ય માયાપિનદ્ધાઙ્ગા જ્ઞાન ભ્રષ્ટા નિરાશિષઃ।
માનવા જ્ઞાનસંમોહાત્તતઃ કામં પ્રયાન્તિ વૈ॥ 12-215-3 (73735)
કામાત્ક્રોધમવાપ્યાથ લોભમોહૌ ચ માનવાઃ।
માનદર્પાવહંકારમહંકારાત્તતઃ ક્રિયાઃ॥ 12-215-4 (73736)
ક્રિયાભિઃ સ્નેહસંબન્ધઃ સ્નેહાચ્છોકમનન્તરમ્।
અથ દુઃખસમારમ્ભા જરાજન્મકૃતક્ષણાઃ॥ 12-215-5 (73737)
જન્મતો ગર્ભવાસં તુ શુક્રશોણિતસંભવમ્।
પુરીષમૂત્રવિક્લેદં શોણિતપ્રભવાવિલમ્॥ 12-215-6 (73738)
તૃષ્ણાભિભૂતસ્તૈર્વદ્ધસ્તાનેવાભિપરિપ્લવન્।
` તથા નરકગર્તસ્થસ્તૃષ્ણારજ્જુભિરાચિતઃ।
પુણ્યપાપપ્રણુન્નાઙ્ગો જાયતે સ યથા કૃમિઃ॥ 12-215-7 (73739)
મશકૈર્મત્કુણૈર્દષ્ટસ્તથા ચિત્રવધાર્દિતઃ।
નાનાવ્યાધિભિરાકીર્ણઃ કથંચિદ્યૌવનં ગતઃ॥ 12-215-8 (73740)
કૂર્મોત્સૃજતિ ભૂયશ્ચ રજ્જુઃ સ્વસ્વમુખેપ્સયા।
યોષિતં નરકં ગૃહ્ય જન્મકર્મવશાનુગઃ॥ 12-215-9 (73741)
પુરક્ષેત્રનિમિત્તં યદ્દુઃખં વક્તું ન શક્યતે।
કસ્તત્ર નિન્દકશ્ચૈવ નરકે પચ્યતે ભૃશમ્॥ 12-215-10 (73742)
વાર્ધક્યમનુલઙ્ઘેત તત્ર કર્મારભેત્પુનઃ।
ભગવાન્સંસ્તુતઃ પશ્ચાત્કિં પ્રવક્ષ્યામિ તે ભૃશમ્'॥ 12-215-11 (73743)
સંસારતન્ત્રવાહિન્યસ્તત્ર બુદ્ધ્યેત યોષિતઃ।
પ્રકૃત્યાઃ ક્ષેત્રભૂતાસ્તા નરાઃ ક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણાઃ।
તસ્માદેવાવિશેષેણ નરોઽતીયાદ્વિશેષતઃ॥ 12-215-12 (73744)
કૃત્યા હ્યેતા ઘોરરૂપા મોહયન્ત્યવિચક્ષણાન્।
રજસ્યન્તર્હિતા મૂર્તિરિન્દ્રિયાણાં સનાતની॥ 12-215-13 (73745)
તસ્માત્તર્ષાત્મકાદ્રાગાદ્બીજાજ્જાયન્તિ જન્તવઃ।
સ્વદેહજાનસ્વસંજ્ઞાન્યદ્વદઙ્ગાત્કૃમીંસ્ત્યજેત્।
સ્વસંજ્ઞાનસ્વકાંસ્તદ્વત્સુતસંજ્ઞાન્કૃમીંસ્ત્યજેત્॥ 12-215-14 (73746)
શુક્રતો રસતશ્ચૈવ દેહાજ્જાયન્તિ જન્તવઃ।
સ્વભાવાત્કર્મયોગાદ્વા તાનુપેક્ષેત બુદ્ધિમાન્॥ 12-215-15 (73747)
રજસ્તમસિ પર્યસ્તં સત્વં ચ રજસિ સ્થિતમ્।
જ્ઞાનાધિષ્ઠાનમજ્ઞાનં બુદ્ધ્યંહંકારલક્ષણમ્॥ 12-215-16 (73748)
તદ્બીજં દેહિનામાદ્દુસ્તદ્બીજં જીવસંજ્ઞિતમ્।
કર્મણા કાલયુક્તેન સંસારપરિવર્તનમ્॥ 12-215-17 (73749)
રમત્યયં યથા સ્વપ્ને મનસા દેહવાનિવ।
કર્મગર્ભૈર્ગુણૈર્દેહી ગર્ભે તદુપલભ્યતે॥ 12-215-18 (73750)
કર્મણા બીજભૂતેન ચોદ્યતે યદ્યદિન્દ્રિયમ્।
જાયતે તદહંકારાદ્રાગયુક્તેન ચેતસા॥ 12-215-19 (73751)
શબ્દરાગાચ્છ્રોત્રમસ્ય જાયતે ભાવિતાત્મનઃ।
રૂપરાગાત્તથા ચક્ષુર્ઘ્રાણં ગન્ધજિઘૃક્ષયા॥ 12-215-20 (73752)
સંસ્પર્શેભ્યસ્તથા વાયુઃ પ્રાણાપાનવ્યપાશ્રયઃ।
વ્યાનોદાનૌ સમાનશ્ચ પઞ્ચધા દેહયાપનમ્॥ 12-215-21 (73753)
સંજાતૈર્જાયતે ગાત્રૈઃ કર્મજૈર્બ્રહ્મણા વૃતઃ।
દુઃખાદ્યન્તૈર્દુઃખમધ્યૈર્નરઃ શારીરમાનસૈઃ॥ 12-215-22 (73754)
દુઃખં વિદ્યાદુપાદાનાદભિમાનાચ્ચ વર્ધતે।
ત્યાગાત્તેભ્યો નિરોધઃ સ્યાન્નિરોધજ્ઞો વિમુચ્યતે॥ 12-215-23 (73755)
ઇન્દ્રિયાણાં રજસ્યેવ પ્રલયપ્રભવાવુભૌ।
પરીક્ષ્ય સંચરેદ્વિદ્વાન્યથાવચ્છાસ્ત્રચક્ષુષા॥ 12-215-24 (73756)
જ્ઞાનેન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાન્નોપસર્પન્ત્યતર્ષુલમ્।
જ્ઞાનૈશ્ચ કરણૈર્દેહી ન દેહં પુનનર્હતિ॥ ॥ 12-215-25 (73757)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 215॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-215-12 તસ્માદેવ વિશેષેણ વિનશ્યેયુર્વિપશ્ચિતઃ ઇતિ થ. પાઠઃ। તસ્માદેતા વિશેષેણ નરા નૈયુર્વિપશ્ચિતઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-215-13 શત્રુમારણાર્થં મન્ત્રમયી શક્તિઃ કૃત્યા સૈવ એતાઃ॥ 12-215-14 સ્નહોજ્જાયન્તિ જન્તવ ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-215-17 તદ્વીજં વીજસંજ્ઞિતમિતિ ધ. પાઠઃ। તત્સંસ્થં દેહબન્ધનમિતિ થ. પાઠઃ। તજ્જ્ઞાનં જીવસંસ્થિતમિતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 216
॥ શ્રીઃ ॥
12.216. અધ્યાયઃ 216
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બ્રહ્મચર્યોપાયાદિપ્રતિપાદકવાર્ષ્ણેયાધ્યાત્માનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-216-0 (73758)
ગુરુરુવાચ। 12-216-0x (6092)
અત્રોપાયં પ્રવક્ષ્યામિ યથાવચ્છાસ્ત્રચક્ષુષા।
તત્ત્વજ્ઞાનાચ્ચરન્રાજન્પ્રાપ્નુયાત્પરમાં ગતિમ્॥ 12-216-1 (73759)
સર્વેષામેવ ભૂતાનાં પુરુષઃ શ્રેષ્ઠ ઉચ્યતે।
પુરુષેભ્યો દ્વિજાનાહુર્દ્વિજેભ્યો મન્ત્રદર્શિનઃ॥ 12-216-2 (73760)
સર્વભૂતાત્મભૂતાસ્તે સર્વજ્ઞાઃ સર્વદર્શિનઃ।
બ્રાહ્મણા વેદશાસ્ત્રજ્ઞાસ્તત્ત્વાર્થગતનિશ્ચયાઃ॥ 12-216-3 (73761)
નેત્રહીનો યથા હ્યેકઃ કૃચ્છ્રાણિ લભતેઽધ્વનિ।
જ્ઞાનહીનસ્તથા લોકે તસ્માજ્જ્ઞાનવિદોઽધિકાઃ॥ 12-216-4 (73762)
તાંસ્તાનુપાસતે ધર્માન્ધર્મકામા યથાગમમ્।
ન ત્વેષામર્થસામાન્યમન્તરેણ ગુણાનિમાન્॥ 12-216-5 (73763)
વાગ્દેહમનસાં શૌચં ક્ષમા સત્યં ધૃતિઃ સ્મૃતિઃ।
સર્વધર્મેષુ ધર્મજ્ઞા જ્ઞાપયન્તિ ગુણાઞ્છુભાન્॥ 12-216-6 (73764)
યદિદં બ્રહ્મણો રૂપં બ્રહ્મંચર્યમિતિ સ્મૃતમ્।
પરં તત્સર્વધર્મેભ્યસ્તેન યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 12-216-7 (73765)
લિઙ્ગસંયોગહીનં યચ્છબ્દસ્પર્શવિવર્જિતમ્।
શ્રોત્રેણ શ્રવણં ચૈવ ચક્ષુષા ચૈવ દર્શનમ્॥ 12-216-8 (73766)
વાક્સંભાષાપ્રવૃત્તં યત્તન્મનઃ પરિવર્જિતમ્।
બુદ્ધ્યા ચાધ્યવસીયીત બ્રહ્મચર્યમકલ્મષમ્॥ 12-216-9 (73767)
સમ્યગ્વૃત્તિર્બ્રહ્મલોકં પ્રાપ્નુયાન્મધ્યમઃ સુરાન્।
દ્વિજાગ્ર્યો જાયતે વિદ્વાન્કન્યસીં વૃત્તિમાસ્થિતઃ॥ 12-216-10 (73768)
સુદુષ્કરં બ્રહ્મચર્યમુપાયં તત્ર મે શૃણુ।
સંપ્રદીપ્તમુદીર્ણં ચ નિગૃહ્ણીયાદ્દ્વિજો મનઃ॥ 12-216-11 (73769)
યોષિતાં ન કથા શ્રાવ્યા ન નિરીક્ષ્યા નિરમ્બરાઃ।
કથંચિદ્દર્શનાદાસાં દુર્બલાનાં વિશેદ્રજઃ॥ 12-216-12 (73770)
રાગોત્પન્નશ્ચેરત્કૃચ્છ્રમહ્નસ્ત્રિઃ પ્રવિશેદપઃ।
મગ્નસ્ત્વપ્સ્વેવ મનસા ત્રિર્જપેદઘમર્ષણમ્॥ 12-216-13 (73771)
પાપ્માનં નિર્દહેદેવમન્તર્ભૂતરજોમયમ્।
જ્ઞાનયુક્તેન મનસા સંતતેન વિચક્ષણઃ॥ 12-216-14 (73772)
કુણપામેધ્યસંયુક્તં યદ્વદચ્છિદ્રબન્ધનમ્।
તદ્વદ્દેહગતં વિદ્યાદાત્માનં દેહબન્ધનમ્॥ 12-216-15 (73773)
`અમેધ્યપૂર્ણં યદ્ભાણ્ડં શ્લેષ્માન્તકલિલાવૃતમ્।
નેચ્છતે વીક્ષિતું ભાણ્ડં કુતઃ સ્પ્રષ્ટું પ્રવર્તતે॥ 12-216-16 (73774)
દેહભાણ્ડં મલૈઃ પૂર્ણં બહિઃ સ્વેદજલાવૃતમ્।
બીભત્સં નરનારીણાં જ્ઞાનિનાં નરકં મતમ્॥ 12-216-17 (73775)
છિદ્રકુમ્ભો યથા સ્રાવં સૃજતે તદ્ગતં દૃઢમ્।
અન્તસ્યં સ્રંસતે તદ્વજ્જલં દેહેષુ દેહિનામ્॥ 12-216-18 (73776)
શ્લેષ્માશ્રુમૂત્રકલિલં પુરીષં શુક્લમેવ ચ।
કફજાલવિનિર્યાસઃ સરસશ્ચિત્ત મુઞ્ચય॥' 12-216-19 (73777)
વાતપિત્તકફાન્રક્તં ત્વઙ્ભાંસં સ્નાયુમસ્થિ ચ।
મજ્જાં દેહં સિરાજાલૈસ્તર્પયન્તિ રસા નૃણામ્॥ 12-216-20 (73778)
દશ વિદ્યાદ્ધમન્યોઽત્ર પઞ્ચેન્દ્રિયગુણાવહાઃ।
યાભિઃ સૂક્ષ્માઃ પ્રજાયન્તે ધમન્યોઽન્યાઃ સહસ્રશઃ॥ 12-216-21 (73779)
એવમેતાઃ સિરા નદ્યો રસોદા દેહસાગરમ્।
તર્પયન્તિ યથાકાલમાપગા ઇવ સાગરમ્॥ 12-216-22 (73780)
મધ્યે ચ હૃદયસ્યૈકા સિરા તત્ર મનોવહા।
શુક્રં સંકલ્પજં નૄણાં સર્વગાત્રૈર્વિમુઞ્ચતિ॥ 12-216-23 (73781)
સર્વગાત્રપ્રતાયિન્યસ્તસ્યા હ્યનુગતાઃ સિરાઃ।
નેત્રયોઃ પ્રતિપદ્યન્તે વહન્ત્યસ્તૈજસં ગુણમ્॥ 12-216-24 (73782)
પયસ્યન્તર્હિતં સર્પિર્યદ્વન્નિર્મથ્યતે ખજૈઃ।
શુક્રં નિર્મથ્યતે તદ્વદ્દેહસંકલ્પજૈઃ ખજૈઃ॥ 12-216-25 (73783)
સ્વપ્નેઽપ્યેવં યથાઽભ્યેતિ મનઃ સંકલ્પજં રજઃ।
શુક્રમસ્પર્શજં દેહાત્સૃજન્ત્યસ્ય મનોવહાઃ॥ 12-216-26 (73784)
મહર્ષિર્ભગવાનત્રિર્વેદ તચ્છ્રુક્રસંભવમ્।
નૃબીજમિન્દ્રદૈવત્યં તસ્માદિન્દ્રિયમુચ્યતે॥ 12-216-27 (73785)
યે વૈ શુક્રગતિં વિદ્યુર્ભૂતસંકરકારિકામ્।
વિરાગા દગ્ધદોષાસ્તે નાપ્નુયુર્દેહસંભવમ્॥ 12-216-28 (73786)
ગુણાનાં સામ્યમાગમ્ય મનસૈવ મનોવહમ્।
દેહકર્મ નુદન્પ્રાણાનન્તકાલે વિમુચ્યતે॥ 12-216-29 (73787)
ભવિતા મનસો જ્ઞાનં મન એવ પ્રજાયતે।
જ્યોતિષ્મદ્વિરજો નિત્યં મન્ત્રસિદ્ધં મહાત્મનામ્॥ 12-216-30 (73788)
તસ્માત્તદભિઘાતાય કર્મ કુર્યાદકલ્મષમ્।
દેહબીજં સમુત્પન્નમસ્મિત્કર્મણિ વિદ્યતે॥ 12-216-31 (73789)
ન સ્મરેન્ન પ્રયુઞ્જીત જ્ઞાની તત્કર્મ બુદ્ધિમાન્।
રજસ્તમશ્ચ હિત્વેહ ન તિર્યગ્ગતિમાપ્નુયાત્॥ 12-216-32 (73790)
તરુણાધિગતં જ્ઞાનં જરાદુર્બલતાં ગતમ્।
વિપક્વબુદ્ધિઃ કાલેન આદત્તે માનસં બલમ્॥ 12-216-33 (73791)
`એવ પુત્રકલત્રેષુ જ્ઞાતિસંબન્ધિબન્ધુષુ।
આદત્તે હૃદયે કામં વ્યાધ્યાદિભિરભિપ્લુતઃ॥ 12-216-34 (73792)
યતસ્તતઃ પરિપતન્નવિન્દન્સુખમણ્વપિ।
બહુદુઃખસમાપન્નઃ પશ્ચાન્નિર્વેદમાસ્થિતઃ।
જ્ઞાનવૃક્ષં સમાશ્રિત્ય પશ્ચાન્નિર્વૃતિમશ્નુતે॥' 12-216-35 (73793)
સુદુર્ગમિવ પન્થાનમતીત્ય ગુણબન્ધનમ્।
યથા પશ્યેત્તથા દોષાનતીત્યામૃતમશ્નુતે॥ ॥ 12-216-36 (73794)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષોડશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 216॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-216-10 કન્યસીં કનીયસીમ્॥ 12-216-11 નિગૃહ્ણીયાચ્ચલં મન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-216-12 રજો રાગઃ॥ 12-216-20 સિરાનાડ્યસ્તાસાં જાલૈઃ॥ 12-216-21 ધમન્યો નાડ્યઃ। યાભિઃ સૂક્ષ્માઃ પ્રતાયન્તે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-216-24 સર્વગાત્રપ્રવાહિન્યઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-216-25 સ્વજૈર્મન્થનદણ્ડૈઃ। દેહસ્થાત્ સંકલ્પાત્ ખેભ્ય ઇન્દ્રિયેભ્યશ્ચ જાતૈઃ સંકલ્પજૈઃ સ્વજૈઃ સ્ત્રીદર્શનસ્પર્શનાદિભિઃ॥ 12-216-26 શુક્રં સંકલ્પજં દેહાત્સૃજત્યસ્ય મનોવહા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-216-27 ત્રિબીજમિન્દ્રદૈવત્યં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-216-31 તદભિઘાતાય મનોનાશાય। અકલ્મષં નિવૃત્તિરૂપમ્॥ 12-216-32 યથેષ્ટાં ગતિમાપ્નુયાત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યથા યેન પ્રકારેણ ઇષ્ટાં ગતિં મોક્ષમ્॥ 12-216-33 જરયા દુર્બલતા તાં। તૃતીયા તત્કૃતાર્થેનેતિ સમાસઃ। માનસંબલં સંકલ્પમાદત્તે સંહરતિ। કાલે પૂર્વભાગ્યેન નતુ દૃષ્ટયોગ્યતયા॥ 12-216-36 ગુણા દેહેન્દ્રિયાદયસ્તદેવ બન્ધનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 217
॥ શ્રીઃ ॥
12.217. અધ્યાયઃ 217
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વૈરાગ્યાદિમોક્ષસાધનપ્રતિપાદકગુરુવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-217-0 (73795)
ગુરુરુવાચ। 12-217-0x (6093)
દુરન્તેષ્વિન્દ્રિયાર્થેષુ સક્તાઃ સીદન્તિ જન્તવઃ।
યે ત્વસક્તા મહાત્માનસ્તે યાન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-217-1 (73796)
જન્મમૃત્યુજરાદુઃખૈર્વ્યાધિભિર્માનસક્લમૈઃ।
દૃષ્ટ્વૈવ સંતતં લોકં ઘટેન્મોક્ષાય બુદ્ધિમાન્॥ 12-217-2 (73797)
વાઙ્ભનોભ્યાં શરીરેણ શુચિઃ સ્યાદનહંકૃતઃ।
પ્રશાન્તો જ્ઞાનવાન્ભિક્ષુર્નિરપેક્ષશ્ચરેત્સુખમ્॥ 12-217-3 (73798)
`વશા મોક્ષવતાં પાશાસ્તાસાં રૂપં પ્રદર્શકમ્।
દુર્ગ્રહં પશ્યમાનોઽપિ મન્યતે મોહિતસ્તદા॥ 12-217-4 (73799)
એવં પશ્યન્તમાત્માનમનુધ્યાતં હિ બન્ધુષુ।
અયથાત્વેન જાનામિ ભેદરૂપેણ સંસ્થિતમ્॥' 12-217-5 (73800)
અથવા મનસઃ સઙ્ગં પશ્યેદ્ભૂતાનુકમ્પયા।
તત્રાપ્યુપેક્ષાં કુર્વીત જ્ઞાત્વા કર્મફલં જગત્॥ 12-217-6 (73801)
યત્કૃતં સ્યાચ્છુભં કર્મ પાપં વા યદિ વાઽશ્નુતે।
તસ્માચ્છુભાનિ કર્માણિ કુર્યાદ્વા બુદ્ધિકર્મભિઃ॥ 12-217-7 (73802)
અહિંસા સત્યવચનં સર્વભૂતેષુ ચાર્જવમ્।
ક્ષમા ચૈવાપ્રમાદશ્ચ યસ્યૈતે સ સુખી ભવેત્॥ 12-217-8 (73803)
`અનક્ષસાધ્યં તદ્બ્રહ્મ નિર્મલં જગતઃ પરમ્।
સ્વાત્મપ્રકાશમગ્રાહ્યમહેતુકમચઞ્ચલમ્॥ 12-217-9 (73804)
વિવેકજ્ઞાનવાચિસ્થો હ્યાશુરૂપેણ સંસ્થિતઃ।
વૈકારિકાત્પ્રદૃશ્યેતૈ ગૈરિકે મધુધારવત્॥' 12-217-10 (73805)
યશ્ચૈનં પરમં ધર્મં સર્વભૂતસુખાવહમ્।
દુઃખાન્નિઃ સરણં વેદ તત્ત્વજ્ઞઃ સ સુખી ભવેત્॥ 12-217-11 (73806)
તસ્માત્સમાહિતં બુદ્ધ્યા મનો ભૂતેષુ ધારયેત્।
નાપથ્યાયેન્ન સ્પૃહયેન્નાબદ્ધં ચિન્તયેદસત્॥ 12-217-12 (73807)
અથામોઘપ્રયત્નેન મનો જ્ઞાને નિવેશયેત્।
સુવાચોઽથ પ્રયોગેણ મનોજ્ઞં સંપ્રવર્તતે॥ 12-217-13 (73808)
વિવેકયિત્વા તદ્વાક્યં ધર્મસૂક્ષ્મમવેક્ષ્ય ચ।
સત્યાં વાચમહિંસ્રાં ચ વદેદનપવાદિનીમ્॥ 12-217-14 (73809)
કલ્કાપેતામપરુષામનૃશંસામપૈશુનીમ્।
ઈદૃગલ્પં ચ વક્તવ્યમવિક્ષિપ્તેન ચેતસા॥ 12-217-15 (73810)
વાક્યબન્ધેન સંરાગવિહારાદ્વ્યાહરેદ્યદિ।
બુદ્ધ્યાઽપ્યનુગૃહીતેન મનસા કર્મ તામસમ્॥ 12-217-16 (73811)
રજોભૂતૈર્હિ કરણૈઃ કર્મણિ પ્રતિપદ્યતે।
સ દુઃખં પ્રાપ્ય લોકેઽસ્મિન્નરકાયોપપદ્યતે।
તસ્માન્મનોવાક્શરીરૈરાચરેદ્વૈર્યમાત્મનઃ॥ 12-217-17 (73812)
પ્રકીર્ણ એવ ભારો હિ યદ્વદ્ધાર્યેત દસ્યુભિઃ।
પ્રતિલોમાં દિશં બુદ્ધ્વા સંસારમબુધાસ્તથા।
`સંસારમાર્ગમાપન્નઃ પ્રતિલોમં વિવર્જયેત્॥' 12-217-18 (73813)
તામેવ ચ યથા દસ્યૂન્હત્વા ગચ્છેચ્છિવાં દિશમ્।
તથા રજસ્તમઃ કર્માણ્યુત્સૃજ્ય પ્રાપ્નુયાચ્છુભમ્॥ 12-217-19 (73814)
નિઃસંદિગ્ધમનીહો વૈ મુક્તઃ સર્વપરિગ્રહૈઃ।
વિવિક્તચારી લઘ્વાશી તપસ્વી નિયતેન્દ્રિયઃ॥ 12-217-20 (73815)
જ્ઞાનદગ્ધપરિક્લેશઃ પ્રયોગરતિરાત્મવાન્।
નિષ્પ્રચારેણ મનસા પરં તદધિગચ્છતિ॥ 12-217-21 (73816)
ધૃતિમાનાત્મવાન્બુદ્ધિં નિગૃહ્ણીયાદસંશયમ્।
મનો બુદ્ધ્યા નિગૃહ્ણીયાદ્વિષયાન્મનસાઽઽત્મનઃ।
`યોજયિત્વા મનસ્તત્ર નિશ્ચલં પરમાત્મનિ॥ 12-217-22 (73817)
યોગાભિસન્ધિયુક્તસ્ય બ્રહ્મ તત્સંપ્રકાશતે।
ઐકાન્ત્યં તદિદં વિદ્ધિ સર્વવસ્ત્વન્તરસ્થિતિઃ॥ 12-217-23 (73818)
વિશેષહીનં ગૃહ્ણન્તિ વિશેષાં કારણાત્મિકામ્।
અથવા ન પ્રભુસ્તત્ર પરમાત્મનિ વર્તિતુમ્।
આગામિત્તત્ત્વં યોગાત્મા યોગતન્ત્રમુપક્રમેત્॥' 12-217-24 (73819)
નિગૃહીતેન્દ્રિયસ્યાસ્ય કુર્વાણસ્ય મનો વશે।
દેવતાસ્તાઃ પ્રકાશન્તે હૃષ્ટા યાન્તિ તમીશ્વરમ્॥ 12-217-25 (73820)
તાભિઃ સંયુક્તમનસો બ્રહ્મ તત્સંપ્રકાશતે।
શનૈશ્ચાપગતે સત્વે બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે॥ 12-217-26 (73821)
અથવા ન પ્રવર્તેત યોગતન્ત્રૈરુપક્રમેત્।
યોગતન્ત્રમયં તન્ત્રં વૃત્તિઃ સ્યાત્તતદાચરેત્॥ 12-217-27 (73822)
કણકુલ્માષપિણ્યાકશાકયાવકસક્તવઃ।
તથા મૂલફલં ભૈક્ષ્યં પર્યાયેણોપયોજયેત્॥ 12-217-28 (73823)
આહારનિયમં ચૈવ દેશે કાલે ચ સાત્વિકઃ।
તત્પરીક્ષ્યાનુવર્તેત યત્પ્રવૃત્ત્યનુવર્તકમ્॥ 12-217-29 (73824)
પ્રવૃત્તં નોપરુન્ધેત શનૈરગ્નિમિવેન્ધયેત્।
જ્ઞાનૈધિતં તથા જ્ઞાનમર્કવત્સંપ્રકાશતે॥ 12-217-30 (73825)
જ્ઞાનાધિષ્ઠાનમજ્ઞાનં ત્રીલ્લોઁકાનધિતિષ્ઠતિ।
વિજ્ઞાનાનુગતં જ્ઞાનમજ્ઞાનેનાપકૃષ્યતે॥ 12-217-31 (73826)
પૃથક્ત્વાત્સંપ્રયોગાચ્ચ નાસૂયુર્વેદ શાશ્વતમ્।
સ તયોરપવર્ગજ્ઞો વીતરાગો વિમુચ્યતે॥ 12-217-32 (73827)
વયોતીતો જરામૃત્યૂ જિત્વા બ્રહ્મ સનાતનમ્।
અમૃતં તદવાપ્નોતિ યત્તદક્ષરમવ્યયમ્॥ ॥ 12-217-33 (73828)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તદશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 217॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-217-2 ક્લમૈઃ ક્લેશૈઃ સંતતં વ્યાપ્તં દૃષ્ટ્વૈવ નતુ મમેદાનીં ક્લેશો નાસ્તીત્યુપેક્ષેત॥ 12-217-3 ઘટનમેવાહાધ્યાયેન વાગિતિ। ચરેદ્ગુરુરિતિ ધ.પાઠઃ॥ 12-217-6 પશ્યેદ્ભૂતાદિકં યથા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-217-12 નાપથ્યાયેત્ પરાનિષ્ટં ન ચિન્તયેત્। અબદ્ધં સ્વસ્યાયોગ્યં રાજ્યાદિકં ન સ્પૃહયેત્। અસન્નષ્ટં ભાવિ વા સ્ત્રીપુત્રાદિકં ન ચિન્તયેત્॥ 12-217-13 વાચામોધપ્રયાસેન મનોજ્ઞં તત્પ્રવર્તતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-217-14 વિવક્ષતા ચ તદ્વાક્યં ધર્મં સૂક્ષ્મમવેક્ષતા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-217-15 કલ્કાપેતાં શાઠ્યેન હીનામ્॥ 12-217-16 વાક્પ્રબદ્ધો હિ સંસારો વિરાગાત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-217-17 રજોભૂતૈઃ પ્રવૃત્તિપરૈઃ॥ 12-217-20 અનીહશ્ચેષ્ટાશૂન્યઃ॥ 12-217-21 પ્રયોગો યોગાઙ્ગાનામનુષ્ઠાનં તત્ર રતિઃ પ્રીતિર્યસ્ય। નિષ્પ્રચારેણ નિરુદ્ધેન॥ 12-217-26 એતૈશ્ચાભિમતૈઃ સર્વૈરિતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 218
॥ શ્રીઃ ॥
12.218. અધ્યાયઃ 218
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શિષ્યાય ગુરૂક્તવાર્ષ્ણેયાધ્યાત્માનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-218-0 (73829)
ગુરુરુવાચ। 12-218-0x (6094)
નિષ્કલ્મષં બ્રહ્મચર્યમિચ્છતાચરિતું સદા।
નિદ્રા સર્વાત્મના ત્યાજ્યા સ્વપ્નદોષમવેક્ષતા॥ 12-218-1 (73830)
સ્વપ્ને હિ રજસા દેહી તમસા ચાભિભૂયતે।
દેહાન્તરમિવાપન્નશ્ચરત્યપગતસ્મૃતિઃ॥ 12-218-2 (73831)
જ્ઞાનાભ્યાસાજ્જાગરિતા જિજ્ઞાસાર્થમનન્તરમ્।
વિજ્ઞાનાભિનિવેશાત્તુ સ જાગર્ત્યનિશં સદા॥ 12-218-3 (73832)
અત્રાહ કોન્વયં ભાવઃ સ્વપ્ને વિષયવાનિવ।
પ્રલીનૈરિન્દ્રિયૈર્દેહી વર્તતે દેહવાનિવ॥ 12-218-4 (73833)
અત્રોચ્યતે યથા હ્યેતદ્વેદ યોગેશ્વરો હરિઃ।
તથૈતદુપપન્નાર્થં વર્ણયન્તિ મહર્ષયઃ॥ 12-218-5 (73834)
ઇન્દ્રિયાણાં શ્રમાત્સ્વપ્નમાહુઃ સર્વગતં મનઃ।
`તન્મયાનીન્દ્રિયાણ્યાહુસ્તાવદ્ગચ્છન્તિ તાનિ વૈ॥ 12-218-6 (73835)
અત્રાહુસ્ત્રિતયં નિત્યમતથ્યમિતિ ચેચ્ચ ન।
પ્રથમે વર્તમાનોઽસૌ ત્રિતયં ચેતિ સર્વદા॥ 12-218-7 (73836)
નેતરાવુપસંગમ્ય વિજાનાતિ કથંચન।
સ્વપ્નાવસ્થાગતો હ્યેષ સ્વપ્ન ઇત્યેવ વેત્તિ ચ॥ 12-218-8 (73837)
તદપ્યસદૃશં યુક્ત્યા ત્રિતયં મોહલક્ષણમ્।
યદાત્મત્રિતયાન્મુક્તસ્તદા જાનાત્યસત્કૃતઃ॥' 12-218-9 (73838)
મનસસ્ત્વપ્રલીનત્વાત્તત્તદાહુર્નિદર્શનમ્।
કાર્યે ચાસક્તમનસઃ સંકલ્પો જાગ્રતો હ્યપિ।
યદ્વન્મનોરથૈશ્ચર્યં સ્વપ્ને તદ્વન્મનોગતમ્॥ 12-218-10 (73839)
સંસારાણામસંખ્યાનાં કામાત્મા તદવાપ્નુયાત્।
મનસ્યન્તર્હિતં સર્વં વેદ સોત્તમપૂરુષઃ॥ 12-218-11 (73840)
ગુણાનામપિ યદ્યેતત્કર્મણા ચાપ્યુપસ્થિતમ્।
તત્તચ્છંસન્તિ ભૂતાનિ મનો યદ્ભાવિતં યથા॥ 12-218-12 (73841)
તતસ્તમુપસર્પન્તિ ગુણા રાજસતામસાઃ।
સાત્વિકા વા યથાયોગમાનન્તર્યફલોદયમ્॥ 12-218-13 (73842)
તતઃ પશ્યન્ત્યસંબન્ધાન્વાતપિત્તકફોત્તરાન્।
રજસ્તમોભવૈર્ભાવૈસ્તદપ્યાહુર્દુરત્યયમ્॥ 12-218-14 (73843)
પ્રસન્નૈરિન્દ્રિયૈર્યદ્યત્સંકલ્પયતિ માનસમ્।
તત્તત્સ્વપ્નેપ્યુપરતે મનો બુદ્ધિર્નિરીક્ષતે॥ 12-218-15 (73844)
વ્યાપકં સર્વભૂતેષુ વર્તતે દીપવન્મનઃ।
આત્મપ્રભાવાત્તં વિદ્યાત્સર્વા હ્યાત્મનિ દેવતાઃ॥ 12-218-16 (73845)
મનસ્યન્તર્હિતં દ્વારં દેહમાસ્થાય માનુષમ્।
યત્તત્સદસદવ્યક્તં સ્વપિત્યસ્મિન્નિદર્શનમ્॥ 12-218-17 (73846)
`વ્યક્તભેદમતીતોઽસૌ ચિન્માત્રં પરિદૃશ્યતે।'
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્થં તમધ્યાત્મગુણં વિદુઃ॥ 12-218-18 (73847)
લિપ્સેન મનસા યશ્ચ સંકલ્પાદૈશ્વરં ગુણમ્।
આત્મપ્રસાદાત્તં વિદ્યાત્સર્વા હ્યાત્મનિ દેવતાઃ॥ 12-218-19 (73848)
એવં હિ તપસા યુઞ્જ્યાદર્કવત્તમસઃ પરમ્।
ત્રૈલોક્યપ્રકૃતિર્દેહી તમસોન્તે મહેશ્વરમ્॥ 12-218-20 (73849)
તપો હ્યધિષ્ઠિતં દેવૈસ્તપોઘ્નમસુરૈસ્તમઃ।
એતદ્દેવાસુરૈર્ગુપ્તં તદાહુર્જ્ઞાનલક્ષણમ્॥ 12-218-21 (73850)
સત્ત્વં રજસ્તમશ્ચેતિ દેવાસુરગુણાન્વિદુઃ।
સત્ત્વં દેવગુણં વિદ્યાદિતરાવાસુરૌ ગુણૌ॥ 12-218-22 (73851)
`સત્ત્વં મનસ્તથા બુદ્ધિર્દેવા ઇત્યભિશંબ્દિતાઃ।
તૈરેવ હિ વૃતસ્તસ્માજ્જ્ઞાત્વૈવં પરમં-----॥ 12-218-23 (73852)
નિદ્રાવિકલ્પેન સતાં---- વિશતિ લોકવત્।
સ્વસ્થો ભવતિ ગૂઢાત્મા કલુષૈઃ પરિવર્જિતઃ॥ 12-218-24 (73853)
નિશાદિકા યે કથિતા લોકાનાં કલુષા મતાઃ।
તૈર્હીનં યત્પુરં શુદ્ધં બાહ્યાભ્યન્તરવર્તિનમ્।
સદાનન્દમયં નિત્યં ભૂત્વા તત્પરમન્વિયાત્॥ 12-218-25 (73854)
એવમાખ્યાતમત્યર્થં બ્રહ્મચર્યમકલ્મષમ્।
સર્વસંયોગહીનં તદ્વિષ્ણ્વાખ્યં પરમં પદમ્।
અચિન્ત્યમદ્ભુતં લોકે જ્ઞાનેન પરિવર્તતે॥' 12-218-26 (73855)
બ્રહ્મ તત્પરમં જ્ઞાનમમૃતં જ્યોતિરક્ષરમ્।
યે વિદુર્ભાવિતાત્માનસ્તે યાન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-218-27 (73856)
હેતુમચ્છક્યમાખ્યાતુમેતાવજ્જ્ઞાનચક્ષુષા।
પ્રત્યાહારેણ વા શક્યમવ્યક્તં બ્રહ્મ વેદિતુમ્॥ ॥ 12-218-28 (73857)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 218॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-218-2 અપગતસ્પૃહઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-218-11 વેદ સોઽન્તરપૂરુષઃ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-218-16 અપ્રતિમં મનઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ। અપ્રતિધં મનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-218-21 ગુપ્તં જ્ઞાનાજ્ઞાનસ્ય લક્ષણમિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-218-27 બ્રહ્મ તત્પરમં વેદ્યં ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। યે વિદુઃ સાત્વિકાત્માનઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 219
॥ શ્રીઃ ॥
12.219. અધ્યાયઃ 219
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શિષ્યાય ગુરૂક્તવાર્ષ્ણેયાધ્યાત્માનુવાદસમાપનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-219-0 (73858)
ગુરુરુવાચ। 12-219-0x (6095)
ન સ વેદ પરં બ્રહ્મ યો ન વેદ ચતુષ્ટયમ્।
વ્યક્તાવ્યક્તં ચ યત્તત્ત્વં સંપ્રોક્તં પરમર્ષિણા॥ 12-219-1 (73859)
વ્યક્તં મૃત્યુમુખં વિદ્યાદવ્યક્તમમૃતં પદમ્।
નિવૃત્તિલક્ષણં ધર્મમૃષિર્નારાયણોઽબ્રવીત્॥ 12-219-2 (73860)
તત્રૈવાવસ્થિતં સર્વં ત્રૈલોક્યં સચરાચરમ્।
નિવૃત્તિલક્ષણં ધર્મમવ્યક્તં બ્રહ્મ શાશ્વતમ્॥ 12-219-3 (73861)
પ્રવૃત્તિલક્ષણં ધર્મં પ્રજાપતિરતથાબ્રવીત્।
પ્રવૃત્તિઃ પુનરાવૃત્તિર્નિવૃત્તિઃ પરમા ગતિઃ॥ 12-219-4 (73862)
તાં ગતિં પરમામેતિ નિવૃત્તિપરમો મુનિઃ।
જ્ઞાનતત્ત્વપરો નિત્યં શુભાશુભનિદર્શકઃ॥ 12-219-5 (73863)
તદેવમેતૌ વિજ્ઞેયાવવ્યક્તપુરુષાબુભૌ।
અવ્યક્તપુરુષાભ્યાં તુ યત્સ્યાદન્યન્મહત્તરમ્॥ 12-219-6 (73864)
તં વિશેષમવેક્ષેતિ વિશેષેણ વિચક્ષણઃ।
અનાદ્યન્તાવુભાવેતાવલિઙ્ગૌ ચાપ્યુભાવપિ॥ 12-219-7 (73865)
ઉભૌ નિત્યાવનુચરૌ મહદ્ભ્યશ્ચ મહત્તરૌ।
સામાન્યમેતદુભયોરેવં હ્યન્યદ્વિશેષણમ્॥ 12-219-8 (73866)
પ્રકૃત્યા સર્ગધર્મિણ્યા તથા ત્રિગુણસત્વયા।
વિપરીતમતો વિદ્યાત્ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય સ્વલક્ષણમ્॥ 12-219-9 (73867)
પ્રકૃતેશ્ચ વિકારાણાં દ્રષ્ટારમગુણાન્વિતમ્।
`ક્ષેત્રજ્ઞમાહુર્જીવં તુ કર્તારં ગુણસંવૃતમ્॥ 12-219-10 (73868)
અગ્રાહ્યં યેન જાનન્તિ તજ્જ્ઞાનં દંશિતશ્ચ તત્।
તેનૈવ દંશિતો નિત્યં ન ગુણઃ પરિભૂયતે॥ 12-219-11 (73869)
અગ્રાહ્યૌ પુરુષાવેતાવલિઙ્ગત્વાદસઙ્ગિનૌ।
સંયોગલક્ષણોત્પત્તિઃ કર્મજા ગૃહ્યતે યથા॥ 12-219-12 (73870)
કરણૈઃ કર્મનિર્વૃત્તૈઃ કર્તા યદ્યદ્વિચેષ્ટતે।
કીર્ત્યતે શબ્દસંજ્ઞાભિઃ કોઽહમેષોપ્યસાવિતિ॥ 12-219-13 (73871)
`મમાપિ કાયમિતિ ચ તદજ્ઞો નિત્યસંવૃતઃ।'
ઉષ્ણીષવાન્યથા વસ્ત્રૈસ્ત્રિભિર્ભવતિ સંવૃતઃ।
સંવૃતોઽયં તથા દેહી સત્ત્વરાજસતામસૈઃ॥ 12-219-14 (73872)
`ભેદવસ્તુ ત્વભેદેન જાનાતિ સ યદા પુમાન્।
તદા પરં પરાત્માઽસૌ ભવત્યેવ નિરઞ્જનઃ॥ 12-219-15 (73873)
ક્રિયાયોગે ચ ભેદાખ્યે બહુ સંક્ષિપ્યતે ક્વચિત્।
વસુરુદ્રગણાદ્યેષુ સ્વાનુભોગેન ભોગતઃ॥ 12-219-16 (73874)
એવમેષ પરઃ સત્ત્વો નાનારૂપેણ સંસ્થિતઃ।
સંક્ષિપ્તો દૃશ્યતે પશ્ચાદેકરૂપેણ વિષ્ઠિતઃ॥' 12-219-17 (73875)
તસ્માચ્ચતુષ્ટયં વેદ્યમેતૈર્હેતુભિરાવૃતમ્।
તથાસંજ્ઞો હ્યયં સમ્યગન્તકાલે ન મુહ્યતિ।
`વાયુર્વિધો યથા ભાનુર્વિપ્રકાશં ગમિષ્યતિ॥' 12-219-18 (73876)
શ્રિયં દિવ્યામભિપ્રેપ્સુર્વર્ષ્મવાન્મનસા શુચિઃ।
શારીરૈર્નિયમૈરુગ્રૈશ્ચરેન્નિષ્કલ્મષં તપઃ॥ 12-219-19 (73877)
ત્રૈલોક્યં તપસા વ્યાપ્તમન્તર્ભૂતેન ભાસ્વતા।
સૂર્યશ્ચ ચન્દ્રમાશ્ચૈવ ભાસતસ્તપસા દિવિ॥ 12-219-20 (73878)
`અન્યચ્ચ ધર્મસામ્યં યત્તપસ્તત્કીર્ત્યતે પુનઃ।'
પ્રકાશસ્તપસો જ્ઞાનં લોકે સંશબ્દિતં તપઃ॥ 12-219-21 (73879)
રજસ્તમોઘ્નં યત્કર્મ તપસસ્તત્સ્વલક્ષણમ્।
`ત્રિતયં હ્યેતદાખ્યાતં યદ્યસ્માદ્ભાસિતું પુનઃ॥ 12-219-22 (73880)
સ્વભાસા ભાસયંશ્ચાપિ ચન્દ્રમા હ્યત્ર વર્તતે।
સૂર્યયોગે તુ યઃ સન્ધિસ્તપઃ સર્વં પ્રદીપ્યતે॥' 12-219-23 (73881)
બ્રહ્મચર્યમહિંસા ચ શારીરં તપ ઉચ્યતે।
વાઙ્ભનોનિયમઃ સમ્યઙ્ભાનસં તપ ઉચ્યતે॥ 12-219-24 (73882)
વિધિજ્ઞેભ્યો દ્વિજાતિભ્યો ગ્રાહ્યમન્નં વિશિષ્યતે।
આહારનિયમેનાસ્ય પાપ્મા શામ્યતિ રાજસઃ॥ 12-219-25 (73883)
વૈમનસ્યં ચ વિષયે યાન્ત્યસ્ય કરણાનિ ચ।
તસ્માત્તન્માત્રમાદદ્યાદ્યાવદત્ર પ્રયોજનમ્॥ 12-219-26 (73884)
અન્તકાલે બલોત્કર્ષાચ્છનૈઃ કુર્યાદનાતુરઃ।
એવં યુક્તેન મનસા જ્ઞાનં યદુપપદ્યતે॥ 12-219-27 (73885)
રજોવર્જ્યો હ્યયં દેહી દેહવાઞ્છબ્દવાંશ્ચરેત્।
કાર્યૈરવ્યાહતમતિર્વૈરાગ્યાત્પ્રકૃતૌ સ્થિતઃ॥ 12-219-28 (73886)
આ દેહાદપ્રમાદાચ્ચ દેહાન્તાદ્વિપ્રમુચ્યતે।
હેતુયુક્તઃ સદા સાર્ગો ભૂતાનાં પ્રલયસ્તથા॥ 12-219-29 (73887)
પરપ્રત્યયસર્ગે તુ નિયમો નાતિવર્તતે।
એવં તત્પ્રભવાં પ્રજ્ઞામાસતે યે વિષર્યયે॥ 12-219-30 (73888)
ધૃત્યા દેહાન્ધારયન્તો બુદ્ધિસંક્ષિપ્તચેતસઃ।
સ્થાનેભ્યો ધ્વંસમાનાશ્ચ સૂક્ષ્મત્વાત્તદુપાસતે॥ 12-219-31 (73889)
યથાગમં ચ તત્સર્વં બુદ્ધ્યા તન્નૈવ બુદ્ધ્યતે।
દેહાન્તં કશ્ચિદન્વાસ્તે ભાવિતાત્મા નિરાશ્રયઃ॥ 12-219-32 (73890)
યુક્તો ધારણયા કશ્ચિત્સતઃ કેચિદુપાસતે।
અભ્યસ્યન્તિ પરં દેવં વિદ્યાસંશબ્દિતાક્ષરમ્॥ 12-219-33 (73891)
અન્તકાલે હ્યુપાસન્તે તપસા દગ્ધકિલ્વિષાઃ।
સર્વ એતે મહાત્માનો ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-219-34 (73892)
સૂક્ષ્મં વિશેષણં તેષામવેક્ષેચ્છાસ્ત્રચક્ષુષા।
દેહં તુ પરમં વિદ્યાદ્વિમુક્તમપરિગ્રહમ્॥ 12-219-35 (73893)
અન્તરિક્ષાદન્યતરં ધારણાસક્તમાનસમ્।
મર્ત્યલોકાદ્વિમુચ્યન્તે વિદ્યાસંસક્તચેતસઃ॥ 12-219-36 (73894)
બ્રહ્મભૂતા વિરજસસ્તતો યાન્તિ પરાં ગતિમ્।
એવમેકાયનં ધર્મમાહુર્વેદવિદો જનાઃ॥ 12-219-37 (73895)
યથાજ્ઞાનમુપાસન્તઃ સર્વે યાન્તિ પરાં ગતિમ્।
કષાયવર્જિતં----તેષામુત્પદ્યતેઽમલમ્।
યાન્તિ તેઽપિ----- કાન્વિશુધ્યન્તિ યથાબલં॥ 12-219-38 (73896)
ભગવન્તમજં દિવ્ય વિષ્ણુમવ્યક્તસંજ્ઞિતમ્।
ભાવેન યાન્તિ શુદ્ધા યે જ્ઞાનતૃપ્તા નિરાશિષઃ॥ 12-219-39 (73897)
જ્ઞાત્વાઽઽત્મસ્થં------- ન નિવર્તન્તિ તેઽવ્યયાઃ।
પ્રાપ્ય તત્પરમં સ્થાનમોદન્તેઽક્ષરમવ્યયમ્॥ 12-219-40 (73898)
એતાવદેતદ્વિજ્ઞાનમેતદસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ।
તૃષ્ણાબદ્ધં જગત્સર્વં ચક્રવત્પરિવર્તતે॥ 12-219-41 (73899)
વિસતન્તુર્યથૈવાયમન્તસ્થઃ સર્વતો બિસે।
તૃષ્ણાતન્તુરનાદ્યન્તસ્તથા દેહગતઃ સદા॥ 12-219-42 (73900)
સૂચ્યા સૂત્રં યથા વસ્ત્રે સંસારયતિ વાયકઃ।
તદ્વત્સંસારસૂત્રં હિ તૃષ્ણાસૂચ્યા નિબદ્ધ્યતે॥ 12-219-43 (73901)
`ઇતસ્તતઃ સમાહૃત્ય રૂપં નિર્વર્તયિષ્યતિ।'
વિકારં પ્રકૃતિં ચૈવ પુરુષં ચ સનાતનમ્॥ 12-219-44 (73902)
યો યથાવદ્વિજાનાતિ સ વિતૃષ્ણો વિમુચ્યતે।
યાતિ નિત્યં સ સદ્ભાવમાત્મનો વૈ મહદ્ભુવમ્॥ 12-219-45 (73903)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-219-46x (6096)
પ્રકાશં ભગવાનેતદૃષિર્નારાયણોઽમૃતમ્।
ભૂતાનામનુકમ્પાર્થં જગાદ જગતો હિતમ્॥ ॥ 12-219-46 (73904)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 219॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-219-1 ન સ વેદ પરં ધર્મં ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-219-22 તપસસ્તચ્ચ લક્ષણમિતિ થ. પાઠઃ। તત્વલક્ષણમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-219-25 ગ્રાહ્યમન્નં તપસ્થિભિરિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-219-29 દેહાન્તે વિપ્રમુચ્યત ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। સદોત્સર્ગ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-219-38 વિમુચ્યન્તે યથાબલમિતિ ઝ. પાઠઃ। વિશુધ્યન્તો યથાબલમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-219-46 પ્રકાશં સ્પષ્ટમ્। અમૃતં મોક્ષસાધનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 220
॥ શ્રીઃ ॥
12.220. અધ્યાયઃ 220
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જનકાથ પઞ્ચશિખોક્તનાસ્તિકાદિમતખણ્ડનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-220-0 (73921)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-220-0x (6098)
કેન વૃત્તેન વૃત્તજ્ઞો જનકો મિથિલાધિપઃ।
જગામ મોક્ષં ધર્મજ્ઞો ભોગાનુત્સૃજ્ય બુદ્ધિમાન્॥ 12-220-1 (73922)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-220-2x (6099)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
યેન વૃત્તેન ધર્મજ્ઞઃ સ જગામ મહત્સુખમ્॥ 12-220-2 (73923)
જનકો જનદેવસ્તુ મિથિલાયાં જનાધિપ।
ઔર્ધ્વદેહિકધર્માણામાસીદ્યુક્તો વિચિન્તને॥ 12-220-3 (73924)
તસ્ય સ્મ શતમાચાર્યા વસન્તિ સતતં ગૃહે।
દર્શયન્તઃ પૃથગ્ધર્માન્નાનાપાષણ્ડવાદિનઃ॥ 12-220-4 (73925)
સ તેષાં પ્રેત્યભાવેન પ્રેત્ય ગાતૌ વિનિશ્ચયે।
આગમસ્થઃ સ ભૂયિષ્ઠમાત્મતત્ત્વેન તુષ્યન્તિ॥ 12-220-5 (73926)
તત્ર પઞ્ચશિખો નામ કાપિલેયો મહામુનિઃ।
પરિધાવન્મહીં કૃત્સ્નાં જગામ યલામથ॥ 12-220-6 (73927)
સર્વસંન્યાસધર્માણાં તત્ત્વજ્ઞાનનિશ્ચયે।
સુપર્યવસિતાર્થશ્ચ નિર્દ્વન્દ્વો નષ્ટગશયઃ॥ 12-220-7 (73928)
ઋષીણામાહુરેકં યં કામાદ-----નૃષુ।
શાશ્વતં સુખમત્યન્તમન્વિ---સુદુર્લભમ્॥ 12-220-8 (73929)
યમાહુઃ કપિલં સાઙ્ખ્યાઃ પરમર્ષિ પ્રજાપતિમ્।
સમેત્ય તેન રૂપેણ વિસ્માપયતિ હિ સ્વયમ્॥ 12-220-9 (73930)
આસુરેઃ પ્રથમં શિષ્યં યમાહુશ્ચિરજીવિનમ્।
પઞ્ચસ્રોતસિ યઃ સત્રમાસ્તે વર્ષસહસ્રિકમ્॥ 12-220-10 (73931)
તમાસીનં સમાગમ્ય કાપિલં મણ્ડલં મહત્।
[પઞ્ચસ્રોતસિ નિષ્ણાતઃ પઞ્ચરાત્રવિશારદઃ। 12-220-11 (73932)
પઞ્ચજ્ઞઃ પઞ્ચકૃત્પઞ્ચગુણઃ પઞ્ચશિખઃ સ્મૃતઃ।]
પુરુષાવસ્થમવ્યક્તં પરમાર્થં ન્યવેદયત્॥ 12-220-12 (73933)
ઇષ્ટ્વા સત્રેણ સંપૃષ્ટો ભૂયશ્ચ તપસાઽઽસુરિઃ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોર્વ્યક્તિં બુબુધે દેવદર્શનાત્॥ 12-220-13 (73934)
યત્તદેકાક્ષરં બ્રહ્મ નાનારૂપં પ્રદૃશ્યતે।
`બોધાયનપરાન્વિપ્રાનૃષિભાવમુપાગતઃ।'
આસુરિર્મણ્ડલે તસ્મિન્પ્રતિપેદે તદવ્યયમ્॥ 12-220-14 (73935)
તસ્ય પઞ્ચશિખઃ શિષ્યો માનુષ્યાઃ પયસા ભૃતઃ।
બ્રાહ્મણી કપિલા નામ કાચિદાસીત્કુટુમ્બિની॥ 12-220-15 (73936)
તસ્યાઃ પુત્રત્વમાગમ્ય સ્ત્રિયાઃ સ પિબતિ સ્તનૌ।
તતઃ સ કાપિલેયત્વં લેભે બુદ્ધિં ચ નૈષ્ઠિકીમ્॥ 12-220-16 (73937)
એતન્મે ભગવાનાહ કાપિલેયસ્ય સંભવમ્।
તસ્ય તત્કાપિલેયત્વં સર્વવિત્ત્વમનુત્તમમ્॥ 12-220-17 (73938)
સામાન્યં જનકં જ્ઞાત્વા ધર્મજ્ઞાનામનુત્તમમ્।
ઉપેત્ય શતમાચાર્યાન્મોહયામાસ હેતુભિઃ॥ 12-220-18 (73939)
`નિરાકરિષ્ણુસ્તાન્સર્વાંસ્તેષાં હેતુગુણાન્વહૂન્।
શ્રાવયામાસ મતિમાન્મુનિઃ પઞ્ચશિખો નૃપ॥' 12-220-19 (73940)
જનકસ્ત્વભિસંરક્તઃ કાપિલેયાનુદર્શનાત્।
ઉત્સૃજ્ય શતમાચાર્યાન્પૃષ્ઠતોઽનુજગામ તમ્॥ 12-220-20 (73941)
તસ્મૈ પરમકલ્યાય પ્રણતાય ચ ધર્મતઃ।
અબ્રવીત્પરમં મોક્ષં યતઃ સાઙ્ખ્યં વિધીયતે॥ 12-220-21 (73942)
જાતિનિર્વેદમુક્ત્વા સ કર્મનિર્વેદમબ્રવીત્।
કર્મનિર્વેદમુક્ત્વા ચ સર્વનિર્વેદમબ્રવીત્॥ 12-220-22 (73943)
યદર્થં ધર્મસંસર્ગઃ કર્મણાં ચ ફલોદયઃ।
તમનાશ્વાસિકં મોહં વિનાશિ ચલમધ્રુવમ્॥ 12-220-23 (73944)
દૃશ્યમાને વિનાશે ચ પ્રત્યક્ષે લોકસાક્ષિકે।
આગમાત્પરમસ્તીતિ બ્રુવન્નપિ પરાજિતઃ॥ 12-220-24 (73945)
આત્મના હ્યાત્મનો નિત્યં ક્લેશમૃત્યુજરામયમ્।
આત્માનં મન્યતે મોહાત્તદસમ્યક્પરં મતમ્॥ 12-220-25 (73946)
અથ ચેદેવમપ્યસ્તિ યલ્લોકે નોપપદ્યતે।
અજરોઽયમમૃત્યુશ્ચ રાજાઽસૌ મન્યતે તથા॥ 12-220-26 (73947)
અસ્તિ નાસ્તીતિ ચાપ્યેતત્તસ્મિન્નસતિ લક્ષણે।
કિમધિષ્ઠાય તદ્બ્રૂયાલ્લોકયાત્રાવિનિશ્ચયમ્॥ 12-220-27 (73948)
પ્રત્યક્ષં હ્યેતયોર્મૂલં કૃતાન્તૈતિહ્યયોરપિ।
પ્રત્યક્ષેણાગમો ભિન્નઃ કૃતાન્તો વા ન કશ્ચન॥ 12-220-28 (73949)
યત્રતત્રાનુમાનેઽસ્મિન્કૃતં ભાવયતોઽપિ ચ।
નાન્યો જીવઃ શરીરસ્ય નાસ્તિકાનાં મતે સ્મૃતઃ॥ 12-220-29 (73950)
રેતો વટકણીકાયાં ઘૃતપાકાધિવાસનમ્।
જાતિઃ સ્મૃતિરયસ્કાન્તઃ સૂર્યકાન્તોઽમ્બુભક્ષણમ્॥ 12-220-30 (73951)
પ્રેત્ય ભૂતાપ્યયશ્ચૈવ દેવતાભ્યુપયાચનમ્।
મૃતે કર્મનિવૃત્તિશ્ચ પ્રમાણમિતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-220-31 (73952)
ન ત્વેતે હેતવઃ સન્તિ યે કેચિન્મૂર્તિસંસ્થિતાઃ।
અમૂર્તસ્ય હિ મૂર્તેન સામાન્યં નોપપદ્યતે॥ 12-220-32 (73953)
અવિદ્યાકર્મચેષ્ટાનાં કેચિદાહુઃ પુનર્ભવે।
કારણં લોભમોહૌ તુ દોષાણાં ચ નિષેવણમ્॥ 12-220-33 (73954)
અવિદ્યાં ક્ષેત્રમાહુર્હિ કર્મબીજં તથા કૃતમ્।
તૃષ્ણાસંજનનં સ્નેહ એષ તેષાં પુનર્ભવઃ॥ 12-220-34 (73955)
તસ્મિન્મૂઢે ચ જગ્ધે ચ દેહે મરણધર્મિણિ।
અન્યોઽસૌ જાયતે પ્રેતસ્તદાહુસ્તત્વમક્ષયમ્॥ 12-220-35 (73956)
યદા સ્વરૂપતશ્ચાન્યો જાતિતઃ શ્રુતિતોઽર્થતઃ।
કથમસ્મિન્સ ઇત્યેવં સંબોધઃ સ્યાદસંહિતઃ॥ 12-220-36 (73957)
એવં સતિ ચ કા પ્રીતિર્દાનવિદ્યાતપોબલૈઃ।
યદ્યદાચરિતં કર્મ સર્વમન્યત્પ્રપદ્યતે॥ 12-220-37 (73958)
યદિ હ્યયમિહૈવાન્યૈઃ પ્રાકૃતૈર્દુઃખિતો ભવેત્।
સુખિતો દુઃખિતૈર્વાઽપિ દૃશ્યો હ્યસ્યવિનિર્ણયઃ॥ 12-220-38 (73959)
યદા હિ મુસલૈર્હન્યુઃ શરીરં ન પુનર્ભવેત્।
પૃથગ્જ્ઞાનં યદન્યચ્ચ યેનૈતન્નોપપદ્યતે॥ 12-220-39 (73960)
ઋતુસંવત્સરૌ તિથ્યઃ શીતોષ્ણેઽથ પ્રિયાપ્રિયે।
યથાઽતીતા ન દૃશ્યન્તે તાદૃશઃ સત્વસંક્ષયઃ॥ 12-220-40 (73961)
જરયાઽભિપરીતસ્ય મૃત્યુના ન વિનાશિના।
દુર્બલં દુર્બલં પૂર્વં ગૃહસ્યેવ વિનશ્યતિ॥ 12-220-41 (73962)
ઇન્દ્રિયાણી મનો વાયુઃ શોણિતં માંસમસ્થિ ચ।
આનુપૂર્વ્યા વિનશ્યન્તિ સ્વં ધાતુમુપયાન્તિ ચ॥ 12-220-42 (73963)
લોકયાત્રાવિધાનં ચ દાનધર્મફલાગમઃ।
તદર્થં વેદશબ્દાશ્ચ વ્યવહારાશ્ચ લૌકિકાઃ॥ 12-220-43 (73964)
ઇતિ સમ્યઙ્ભનસ્યેતે બહવઃ સન્તિ હેતવઃ।
એતદાસીન્મમાસ્તીતિ ન કશ્ચિત્પ્રતિપદ્યતે॥ 12-220-44 (73965)
તેષાં વિમૃશતામેવં તત્તત્સમભિધાવતામ્।
ક્વચિન્નિવિશતે બુદ્ધિસ્તત્ર જીર્યતિ વૃક્ષવત્॥ 12-220-45 (73966)
એવમર્થૈરનર્થૈશ્ચ દુઃખિતાઃ સર્વજન્તવઃ।
આગમૈરપકૃષ્યન્તે હસ્તિપૈર્હસ્તિનો યથા॥ 12-220-46 (73967)
`ન જાતુ કામઃ કામાનામુપભોગેન શામ્યતિ।
હવિષા કૃષ્ણવર્ત્મેવ ભૂય એવાભિવર્ધતે॥' 12-220-47 (73968)
અર્થાંસ્તથાઽત્યન્તમુખાવહાંશ્ચ
લિપ્સન્ત એતે બહવો વિશુષ્કાઃ।
મહત્તરં દુઃખમનુપ્રપન્ના
હિત્વા સુખં મૃત્યુવશં પ્રયાન્તિ॥ 12-220-48 (73969)
વિનાશિનો હ્યધ્નુવજીવિતસ્ય
કિં બન્ધુભિર્મિત્રપરિગ્રહૈશ્ચ।
વિહાય યો ગચ્છતિ સર્વમેવ
ક્ષણેન ગત્વા ન નિવર્તતે ચ॥ 12-220-49 (73970)
ભૂવ્યોમતોયાનલવાયવોઽપિ
સદા શરીરં પ્રતિપાલયન્તિ।
ઇતીદમાલક્ષ્ય રતિઃ કુતો ભવે
દ્વિનાશિનો હ્યસ્ય ન કર્મ વિદ્યતે॥ 12-220-50 (73971)
ઇદમનુપધિવાક્યમચ્છલં
પરમનિરામયમાત્મસાક્ષિકમ્।
નરપતિરભિવીક્ષ્ય વિસ્મિતઃ
પુનરનુયોક્તુમિદં પ્રચક્રમે॥ ॥ 12-220-51 (73972)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ વિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 220॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-220-2 મહત્સુખં મોક્ષમ્॥ 12-220-3 જનકો જનકવંશ્યઃ નામ્રા જનદેવઃ॥ 12-220-4 પાષણ્ડા લોકાયતાદયસ્તેષાં વાદિનઃ પ્રતિભટત્વેન જેતારઃ॥ 12-220-6 કાપિલેયઃ કપિલાયાઃ પુત્રઃ। પરિધાવન્ એકત્ર વાસમકુર્વન્॥ 12-220-7 સુપર્યવસિતાર્થઃ સમ્યઙ્નિશ્ચિતપ્રયોજનઃ॥ 12-220-8 કામાદવસિતં યદૃચ્છયા સ્થિતમ્। નૃષુ સુખં અન્વિચ્છન્તમ્। સ્થાપયિતુમિતિ શેષઃ॥ 12-220-9 કપિલં તત્પ્રશિષ્યત્વાત્તત્તુલ્યમ્॥ 12-220-15 મનુષ્યો વયસા વૃત ઇતિ ધ. પાઠઃ। ધૃત ઇતિ ટ.થ.પાઠઃ॥ 12-220-17 ભગવાન્માર્કણ્ડેયઃ સનત્કુમારો વા॥ 12-220-18 સામાન્યં સર્વેષ્વાચાર્યેષુ સમબુદ્ધિમ્॥ 12-220-21 કલ્યાય સમર્થાય॥ 12-220-22 જાતિર્જન્મ। કમં યાગાદિ। સર્વં બ્રહ્મલોકાન્તમ્। તેષુ નિર્વેદઃ ક્ષયિષ્ણુત્વાત્॥ 12-220-23 તં મોહમબ્રવીદિત પૂર્વેણાન્વયઃ॥ 12-220-25 અનાત્મા હ્યાત્મનઃ ક્લેશં જન્મમૃત્યુજરામયત્ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-220-29 યત્રકુત્રાપ્યનુમાને ઈદૃશાનિષ્ટનિત્યાત્માન્યતમસાધકે સાધ્યસિદ્ધિં ભાવયતઃ કૃતં અલમ્। ભાવનયાલમિત્યર્થઃ। ઉક્તવિધયાનુમાનસ્યાપ્રમાણત્વાત્। શરીરસ્ય શરીરાત્॥ 12-220-30 રેતો ધાતુર્વટકણિકા ધૃતધૂમાધિવાસનમિતિ ધ. પાઠઃ। સૂર્યકાન્તાગ્નિમોક્ષણમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-220-35 વ્યૂઢે ચ દગ્ધે ચેતિ ધ. પાઠઃ। અન્યોન્યાજ્જાયતે સ્નેહસ્તમાહુઃ સત્વસંક્ષયમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-220-38 સુખિતૈઃ સુખિતો વાપિ દૃષ્ટો હ્યસ્ય વિનિર્ણય ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 221
॥ શ્રીઃ ॥
12.221. અધ્યાયઃ 221
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ અનકં પ્રત્યુક્તપઞ્ચશિખવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-221-0 (73973)
`*ભીષ્મ ઉવાચ। 12-221-0x (6100)
જનકો નરદેવસ્તુ જ્ઞાપિતઃ પરમર્ષિણા।
પુનરેવાનુપપ્રચ્છ સાંપરાયે ભવાભવૌ॥ 12-221-1 (73974)
ભગવન્યદિદં પ્રેત્ય સંજ્ઞા ભવતિ કસ્યચિત્।
એવં સતિ કિમજ્ઞાનં જ્ઞાનં વા કિં કરિષ્યતિ॥ 12-221-2 (73975)
વિવાદાદેવ સિદ્ધોઽસૌ કારણસ્યેવ વેદના।
ચેતનો વિદ્યતે હ્યત્ર હૈતુકં ચ મનોગતમ્॥ 12-221-3 (73976)
આગમાદેવ સિદ્ધોઽસૌ સ્વતાઃ સિદ્ધા ઇતિ શ્રુતિઃ।
વર્તતે પૃથગન્યોન્યં ન હ્યપઃશ્રિત્ય કર્મસુ॥ 12-221-4 (73977)
ચેતનો હ્યંશવસ્તત્ર સ્વમૂર્તં ધારયન્ત્યતઃ।
સ્વભાવં પૌરુષં કર્મ હ્યાત્માનં તમુપાશ્રિતમ્।
તમાશ્રિત્ય પ્રવર્તન્તે દેહિનો દેહબન્ધનાઃ॥ 12-221-5 (73978)
ગુણજ્ઞાનમભિજ્ઞાનં તસ્ય લિઙ્ગાનુશબ્દયત્।
પૃથિવ્યાદિષુ ભૂતેષુ તત્તદાહુર્નિદર્શનમ્॥ 12-221-6 (73979)
આત્માઽસૌ વર્તતે ભિન્નસ્તત્રતત્ર સમન્વિતઃ।
પરમાત્મા તથીવૈકો દેવેઽસ્મિન્નિતિ વૈ શ્રુતિઃ॥ 12-221-7 (73980)
આકાશં વાયુરૂષ્ભા ચ સ્નેહો યચ્ચાપિ પાર્થિવમ્।
યથા ત્રિધા પ્રવર્તન્તે તથાઽસૌ પુરુષઃ સ્મૃતઃ॥ 12-221-8 (73981)
પપસ્યન્તર્હિતં યદ્વત્તદ્વદ્વ્યાપ્તં મહાત્મકમ્।
પૂર્વં નૈશ્ચર્યયોગેન તસ્માદેતન્ન શેપવાન્॥ 12-221-9 (73982)
શબ્દાઃ કાલઃ ક્રિયા દેહો મમૈકસ્વૈવ કલ્પના।
સ્વભાવં તન્મયં ત્વેદં માયારૂપં તુ ભેદવત્॥ 12-221-10 (73983)
નાનાખ્યં પરં શુદ્ધં નિર્વિકલ્પં પરાત્મકમ્।
લિઙ્ગાદિ દેવમધ્યાસ્તે જ્ઞાનં દેવસ્ય તત્તથા॥ 12-221-11 (73984)
ચિન્મયોઽયં હિ નાદાખ્યઃ શબ્દશ્ચાસૌ મનો મહાન્।
ગતિમાનુત સંધત્તે વર્ણમત્તત્પદાન્વિતમ્॥ 12-221-12 (73985)
કાયો નાસ્તિ ચ તેષાં વૈ અવકાશસ્તથા પરમ્।
એતેનોઢા ઇતિ ચાખ્યાતાઃ સર્વે તે ધર્મદૂષકાઃ॥ 12-221-13 (73986)
અવન્ધનમવિજ્ઞાનાજ્જ્ઞાનં તદ્ભુવમવ્યયમ્।
નાનાભેદવિકલ્પને યેષામાત્મા સ્મૃતઃ સદા॥ 12-221-14 (73987)
પ્રકૃતેરપરસ્તેષાં બહવોઽપ્યાત્મવાદિનઃ।
વિરોધો હ્યાત્મસન્માયાં ન તેષાં સિદ્ધ એવ હિ।
અન્યદા ચ ગૃહીતૈ-----વેદબાહ્યાસ્તતઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-221-15 (73988)
એકાનેકાત્મકં તેષાં પ્રતિષેધો હિ ભેદનુત્।
તસ્માદ્વેદસ્ય હૃદયમદ્વૈધ્યમિતિ વિદ્ધિ તત્॥ 12-221-16 (73989)
વેદાદૃષ્ટેરયં લોકઃ સર્વાર્થેષુ પ્રવર્તતે।
તસ્માચ્ચ સ્મૃતયો જાતાઃ સેતિહાસાઃ પૃથગ્વિધાઃ॥ 12-221-17 (73990)
ન યન્ન સાધ્યં તદ્બ્રહ્મ નાદિમધ્યં ન ચાન્તવત્।
ઇન્દ્રિયાણિ ચ ભૂરીણિ પરા ચ પ્રકૃતિર્મનઃ॥ 12-221-18 (73991)
આત્મા ચ પરમઃ શુદ્ધઃ પ્રોક્તોઽસૌ પરમઃ પુમાન્॥ 12-221-19 (73992)
ઉત્પત્તિલક્ષણં ચેદં વિપરીતમથોભયોઃ।
યો વેત્તિ પ્રકૃતિં નિત્યં તથા ચૈવાત્મનસ્તુ તામ્।
પ્રદહત્યેષ કર્માખ્યં દાવોદ્ભૂત ઇવાનલઃ॥ 12-221-20 (73993)
ચિન્માત્રપરમઃ શુદ્ધઃ સર્વાકૃતિષુ વર્તતે॥ 12-221-21 (73994)
આકાશકલ્પં વિમલં નાનાશક્તિસમન્વિતમ્।
તાપનં સર્વભૂતાનાં જ્યોતિષાં મધ્યમસ્થિતિમ્।
દુઃખમસ્તિ ન નિર્દુઃખં તદ્વિદ્વાન્ન ચ લિપ્યતિ॥ 12-221-22 (73995)
અસાવશ્નાતિ યદ્વત્તદ્વમરોઽશ્નાતિ યન્મધુ।
એવમેવ મહાનાત્મા નાત્માનમવબુધ્યતે॥ 12-221-23 (73996)
એવંભૂતસ્ત્વમિત્યત્ર સ્વાધિતો બુદ્ધ્યતે પરમ।
બુધસ્ય બોધનં તત્ર ક્રિયતે સદ્ભિરિત્યુત।
ન બુધસ્યેતિ વૈ કશ્ચિન્ન તથાવચ્છૃણુષ્વ મે॥ 12-221-24 (73997)
શોકમસ્ય ન ગત્વા તે શાસ્ત્રાણાં શાસ્ત્રદસ્યવઃ।
લોકં નિધ્નન્તિ સંભિન્ના જ્ઞાતિનોત્ર વદન્ત્યુત॥ 12-221-25 (73998)
એવં તસ્ય વિભોઃ કૃત્યં ધાતુરસ્ય મહાત્મનઃ।
ક્ષમન્તિ તે મહાત્માનઃ સર્વદ્વન્દ્વવિવર્જિતાઃ॥ 12-221-26 (73999)
અતોઽન્યથા મહાત્માનમન્યથા પ્રતિપદ્યતે।
કિં તેન ન કૃતં પાપં ચોરેણાત્માપહારિણા॥ 12-221-27 (74000)
તસ્ય સંયોગયોગેન શુચિરપ્યશુચિર્ભવેત્।
અશુચિશ્ચ શુચિશ્ચાપિ જ્ઞાનાદ્દેહાદયો યથા॥ 12-221-28 (74001)
દૃશ્યં ન ચૈવ દૃષ્ટં સ્યાદ્દૃષ્ટં દૃશ્યં તુ નૈવ ચ॥ 12-221-29 (74002)
અતીતત્રિતયાઃ સિદ્ધા જ્ઞાનરૂપેણ સર્વદા।
એવં ન પ્રતિપદ્યન્તે રાગમોહમદાન્વિતાઃ॥ 12-221-30 (74003)
વેદબાહ્યા દુરાત્માનઃ સંસારે દુઃખભાગિનઃ।
આગમાનુગતજ્ઞાના બુદ્ધિયુક્તા ભવન્તિ તે॥ 12-221-31 (74004)
બુદ્ધ્યા ભવતિ બુદ્ધ્યા ત્વં યદ્બુદ્ધં ચાત્મરૂપવત્।
તમસ્યન્ધે ન સંદેહાત્પરં યાન્તિ ન સંશયઃ॥ 12-221-32 (74005)
નિત્યનૈમિત્તિકાન્કૃત્વા પાપહાનિમવાપ્ય ચ।
શુદ્ધસત્વા મહાત્માનો જ્ઞાનનિર્ધૂતકલ્મષાઃ॥ 12-221-33 (74006)
અસક્તાઃ પરિવર્તન્તે સંસરન્ત્યથ વાયુવત્।
ન યુજ્યન્તેઽથવા ક્લેશૈરહંભાવોદ્ભવૈઃ સહ॥ 12-221-34 (74007)
ઇતસ્તતઃ સમાહૃત્ય જ્ઞાનં નિર્વર્ણયન્ત્યુત।
જ્ઞાનાન્વિતસ્તમો હન્યાદર્કવત્સ મહામતિઃ॥ 12-221-35 (74008)
એવમાત્માનમન્વીક્ષ્ય નાનાદુઃખસમન્વિતમ્।
દેહં પઙ્કમલે મગ્નં નિર્મલં પરમાર્થતઃ॥ 12-221-36 (74009)
તમેવં સર્વદુઃખાત્તુ મોચયેત્પરમાત્મવાન્।
બ્રહ્મચર્યવ્રતોપેતઃ સર્વસઙ્ગબહિષ્કૃતઃ।
લઘ્વાહારો વિશુદ્ધાત્મા પરં નિર્વાણમૃચ્છતિ॥ 12-221-37 (74010)
ઇન્દ્રિયાણિ મનો વાયુઃ શોણિતં માંસમસ્થિ ચ।
આનુપૂર્વ્યાદ્વિનશ્યન્તિ સ્વં ધાતુમુપયાન્તિ ચ॥ 12-221-38 (74011)
કારણાનુગતં કાર્યં યદિ તચ્ચ વિનશ્યતિ।
અલિઙ્ગસ્ય કથં લિઙ્ગં યુજ્યતે તન્મૃષા દૃઢમ્॥ 12-221-39 (74012)
ન ત્વેવ હેતવઃ સન્તિ યે કેચિન્મૂર્તિસંસ્થિતાઃ।
અમર્ત્યસ્ય ચ મર્ત્યેન સામાન્યં નોપપદ્યતે॥ 12-221-40 (74013)
લોકદૃષ્ટો યથા જાતેઃ સ્વેદજઃ પુરુષઃ સ્ત્રિયામ્।
કૃતાનુસ્મરણાત્સિદ્ધો વેદગમ્યઃ પરઃ પુમાન્॥ 12-221-41 (74014)
પ્રત્યક્ષાનુગતો વેદો નામહેતુભિરિષ્યતે॥ 12-221-42 (74015)
યથા શાખા હિ વૈ શાખા તરોઃ સંબધ્યતે તદા।
શ્રુત્યા તથાપરોપ્યાત્મા દૃશ્યતે સોઽપ્યલિઙ્ગવાન્।
અલિઙ્ગસાધ્યં તદ્બ્રહ્મ બહવઃ સન્તિ હેતવઃ॥ 12-221-43 (74016)
લોકયાત્રાવિધાનં ચ દાનધર્મફલાગમઃ।
તદર્થં વેદશબ્દાશ્ચ વ્યવહારાશ્ચ લૌકિકાઃ॥ 12-221-44 (74017)
ઇતિ સમ્યઙ્ભનસ્યેતે બહવઃ સન્તિ હેતવઃ।
એતદસ્તીદમસ્તીતિ ન કિંચિત્પ્રતિદૃશ્યતે॥ 12-221-45 (74018)
તેષાં વિમૃશતામેવં તત્તત્સમભિધાવતામ્।
ક્વચિન્નિવિશતે બુદ્ધિસ્તત્ર જીર્યતિ વૃક્ષવત્॥ 12-221-46 (74019)
એવમર્થૈરનર્થૈશ્ચ દુઃખિતાઃ સર્વજન્તવઃ।
આગમૈરપકૃષ્યન્તિ હસ્તિનો હસ્તિપૈર્યથા॥ 12-221-47 (74020)
ન જાતુ કામઃ કામામામુપભોગેન શામ્યતિ।
હવિષા કૃષ્ણવર્ત્મેવ ભૂય એવાભિર્વધતે॥ 12-221-48 (74021)
અર્થાંસ્તથાઽત્યન્તદુઃખાબહાંશ્ચ
લિપ્સન્ત એકે બહવો વિશુષ્કાઃ।
મહત્તરં દુઃખમભિપ્રપન્ના
હિત્વા સુખં મૃત્યુવશં પ્રયાન્તિ॥ 12-221-49 (74022)
વિનાશિનો હ્યધ્રુવજીવિતસ્ય
કિં બન્ધુભિર્મન્ત્રપરિગ્રહૈશ્ચ।
વિહાય યો ગચ્છતિ સર્વમેવ
ક્ષણેન ગત્વા ન નિવર્તતે ચ॥ 12-221-50 (74023)
સ્વં ભૂમિતોયાનલવાયવો હિ
સદા શરીરં પ્રતિપાલયન્તિ।
ઇતીદમાલક્ષ્ય કુતો રતિર્ભવે
દ્વિનાશિનો હ્યસ્ય ન કર્મ વિદ્યતે॥ 12-221-51 (74024)
ઇદમનુપધિવાક્યમચ્છલં
પરમનિરામયમાત્મસાક્ષિકમ્।
નરપતિરનુવીક્ષ્ય વિસ્મિતઃ
પુનરનુયોક્તુમિદં પ્રચક્રમે॥' ॥ 12-221-52 (74025)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 221॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* અયમધ્યાવો વ. પુસ્તકએવ દૃશ્યતે।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 222
॥ શ્રીઃ ॥
12.222. અધ્યાયઃ 222
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જનકાય પઞ્ચશિખોક્તસાંપરાયિકભાવાદિપ્રતિપાદકવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-222-0 (74026)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-222-0x (6101)
જનકો નરદેવસ્તુ જ્ઞાપિતઃ પરમર્ષિણા।
પુનરેવાનુપપ્રચ્છ સાંપરાયે ભવાભવૌ॥ 12-222-1 (74027)
જનક ઉવાચ। 12-222-2x (6102)
ભગવન્યદિ ન પ્રેત્ય સંજ્ઞા ભવતિ કસ્યચિત્।
એવં સતિ કિમજ્ઞાનં જ્ઞાનં વા કિં કરિષ્યતિ॥ 12-222-2 (74028)
સર્વમુચ્છેદનિષ્ઠં સ્યાત્પશ્ય ચૈતદ્દ્વિજોત્તમ।
અપ્રમત્તઃ પ્રમત્તો વા કિં વિશેષં કરિષ્યતિ॥ 12-222-3 (74029)
અસંસર્ગો હિ ભૂતેષુ સંસર્ગો વા વિનાશિષુ।
કસ્મૈ ક્રિયેત તત્વેન નિશ્ચયઃ કોઽત્ર તત્ત્વતઃ॥ 12-222-4 (74030)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-222-5x (6103)
તમસા હિ પ્રતિચ્છન્નં વિભ્રાન્તમિવ ચાતુરમ્।
પુનઃ પ્રશમયન્વાક્યૈઃ કવિઃ પઞ્ચશિખોઽબ્રવીત્॥ 12-222-5 (74031)
ઉચ્છેદનિષ્ઠા નેહાસ્તિ ભા નિષ્ઠા ન વિદ્યતે।
અયં હ્યપિ સમાહારઃ શરીરેન્દ્રિયચેતસામ્।
વર્તતે પૃથગન્યોન્યમપ્યપાશ્રિત્ય કર્મસુ॥ 12-222-6 (74032)
ધાવતઃ પઞ્ચ તેષાં તુ ખં વાયુર્જ્યોતિરમ્બુ ભૂઃ।
તે સ્વભાવેન તિષ્ઠન્તિ વિયુજ્યન્તે સ્વભાવતઃ॥ 12-222-7 (74033)
આકાશો વાયુરૂષ્મા ચ સ્નેહો યશ્ચાપિ પાર્થિવઃ।
એષ પઞ્ચસમાહારઃ શરીરમપિ નૈકધા॥ 12-222-8 (74034)
`અહં વાચ્યં દ્વિજાનાં યદ્વિશિષ્ટં બુદ્ધિરૂપવત્।
વાચામગોચરં નિત્યં જ્ઞેયમેવં ભવિષ્યતિ॥ 12-222-9 (74035)
જ્ઞાનં જ્ઞેયં તથા જ્ઞાનં ત્રિવિધં જ્ઞાનમુચ્યતે।'
જ્ઞાનમૂષ્મા ચ વાયુશ્ચ ત્રિવિધઃ કર્મસંગ્રહઃ॥ 12-222-10 (74036)
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાશ્ચ સ્વભાવશ્ચેતના મનઃ।
પ્રાણાપાનૌ વિકારશ્ચ ધાતવશ્ચાત્ર નિઃસૃતાઃ॥ 12-222-11 (74037)
`પ્રાણાદયસ્તથા સ્પર્શા ન સંબાધગતાસ્તથા।
પુત્રાધીનં ભવિષ્યેત ચિન્માત્રઃ સ પરઃ પુમાન્॥ 12-222-12 (74038)
શ્રવણં સ્પર્શનં જિહ્વા દૃષ્ટિર્નાસા તથૈવ ચ।
ઇન્દ્રિયાણીતિ પઞ્ચૈતે ચિત્તપૂર્વગમા ગુણાઃ॥ 12-222-13 (74039)
તત્ર વિજ્ઞાનસંયુક્તા ત્રિવિધા ચેતના ધ્રુવા।
સુખદુઃખેતિ યામાહુરદુઃખેત્યસુખેતિ ચ॥ 12-222-14 (74040)
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધશ્ચ મૂર્તયઃ।
એતે હ્યામરણાત્પઞ્ચ ષઙ્ગુણા જ્ઞાનસિદ્ધયે॥ 12-222-15 (74041)
તેષુ કર્મવિસર્ગશ્ચ સર્વતત્વાર્થનિશ્ચયઃ।
તમાહુઃ પરમં શુક્રં `પારે ચ રજસઃ પ્રભુમ્॥ 12-222-16 (74042)
વિરાગાદ્વર્તતે તસ્મિન્મતો રજસિ નિત્યગમ્।
તસ્મિન્પ્રસન્ને સંપશ્યે' દ્વુદ્ધિરિત્યવ્યયં મહત્॥ 12-222-17 (74043)
ઇમં ગુણસમાહારમાત્મભાવેન પશ્યતઃ।
અસમ્યદ્ગર્શિનો દુઃખમનન્તં નોપશામ્યતિ॥ 12-222-18 (74044)
`તસ્માદેતેષુ મેધાવી ન પ્રસજ્યેત બુદ્ધિમાન્।'
અનાત્મેતિ ચ યદ્દૃષ્ટં તન્નાહં ન મમેત્યપિ।
વર્તતે કિમધિષ્ઠાના પ્રસક્તા દુઃખસંતતિઃ॥ 12-222-19 (74045)
યત્ર સમ્યઙ્ભનો નામ ત્યાગમાત્રમનુત્તમમ્।
શૃણુ યત્તવ મોક્ષાય ભાષ્યમાણં ભવિષ્યતિ॥ 12-222-20 (74046)
ત્યાગ એવ હિ સર્વેષાં યુક્તાનામપિ કર્મણામ્।
નિત્યદુઃખવિનીતાનાં શ્લેષો દુઃખવહો હતઃ॥ 12-222-21 (74047)
દ્રવ્યત્યાગે તુ કર્માણિ ભોગત્યાગે વ્રતાન્યપિ।
સુખત્યાગે તપોયોગં સર્વત્યાગે સમાપના॥ 12-222-22 (74048)
તસ્ય માર્ગોઽયમદ્વૈધઃ સર્વત્યાગસ્ય દર્શિતઃ।
વિપ્રહાણાય દુઃખસ્ય દુર્ગતિસ્ત્વન્યથા ભવેત્॥ 12-222-23 (74049)
`શેતે જરામૃત્યુભયૈર્વિમુક્તઃ
ક્ષીણે પુણ્યે વિગતે ચ પાપે।
તપોનિમિત્તે વિગતે ચ નિષ્ઠે
ફલે યથાઽઽકાશમલિઙ્ગ એવ॥' 12-222-24 (74050)
પઞ્ચજ્ઞાનેન્દ્રિયાણ્યુક્ત્વા મનઃષષ્ઠાનિ ચેતસિ।
મનઃષષ્ઠાનિ વક્ષ્યામિ પઞ્ચકર્મેન્દ્રિયાણિ તુ॥ 12-222-25 (74051)
હસ્તૌ કર્મેન્દ્રિયં જ્ઞેયમથ પાદૌ ગતીન્દ્રિયમ્।
પ્રજનાનન્દયોઃ શેફો નિસર્ગે પાયુરિન્દ્રિયમ્॥ 12-222-26 (74052)
વાક્ચ શબ્દવિશેષાર્થં ગતિં પઞ્ચાન્વિતાં વિદુઃ।
એવમેકાદશૈતાનિ બુદ્ધ્યા તૂપહતં મનઃ॥ 12-222-27 (74053)
કર્ણૌ શબ્દશ્ચ ચિત્તં ચ ત્રયઃ શ્રવણસંગ્રહે।
તથા સ્પર્શે તથા રૂપે તથૈવ રસગન્ધયોઃ॥ 12-222-28 (74054)
એવં પઞ્ચત્રિકા હ્યેતે ગુણાસ્તદુપલબ્ધયે।
યેનાયં ત્રિવિધો ભાવઃ પર્યાયાત્સમુંપસ્થિતઃ॥ 12-222-29 (74055)
સાત્વિકો રાજસશ્ચાપિ તામસશ્ચાપિ તે ત્રયઃ।
ત્રિવિધા વેદના યેષુ પ્રસૂતાઃ સર્વસાધનાઃ॥ 12-222-30 (74056)
પ્રહર્ષઃ પ્રીતિરાનન્દઃ સુખં સંશાન્તચિત્તતા।
અકુતશ્ચિત્કુતશ્ચિદ્વા ચિન્તિતઃ સાત્વિકો ગુણઃ॥ 12-222-31 (74057)
અતુષ્ટિઃ પરિતાપશ્ચ શોકો લોભસ્તથાઽક્ષમા।
લિઙ્ગાનિ રજસસ્તાનિ દૃશ્યન્તે હેત્વહેતુતઃ॥ 12-222-32 (74058)
અવિવેકસ્તથા મોહઃ પ્રમાદઃ સ્વપ્નતન્દ્રિતા।
કથંચિદપિ વર્તન્તે વિવિધાસ્તામસા ગુણાઃ॥ 12-222-33 (74059)
તત્ર યત્પ્રીતિસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્।
વર્તતે સાત્વિકો ભાવ ઇત્યપેક્ષેત તત્તથા॥ 12-222-34 (74060)
યત્તુ સન્તાપસંયુક્તમપ્રીતિકરમાત્મનઃ।
પ્રવૃત્તં રજ ઇત્યેવં તતસ્તદપિ ચિન્તયેત્॥ 12-222-35 (74061)
અથ યન્મોહસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્।
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં તમસ્તદુપધારયેત્॥ 12-222-36 (74062)
શ્રોત્રં વ્યોમાશ્રિતં ભૂતં શબ્દઃ શ્રોત્રં સમાશ્રિતઃ।
નોભયં શબ્દવિજ્ઞાને વિજ્ઞાનસ્તેતરસ્ય વા॥ 12-222-37 (74063)
એવં ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા નાસિકા ચેતિ પઞ્ચમી।
સ્પર્શે રૂપે રસે ગન્ધે તાનિ ચેતો મનશ્ચ તત્॥ 12-222-38 (74064)
સ્વકર્મયુગપદ્ભાવો દશસ્વેતેષુ તિષ્ઠતિ।
ચિત્તમેકાદશં વિદ્ધિ બુદ્ધિર્દ્વાદશમી ભવેત્॥ 12-222-39 (74065)
તેષામયુગપદ્ભાવ ઉચ્છેદો નાસ્તિ તામસઃ।
આસ્થિતો યુગપદ્ભાવે વ્યવહારઃ સ લૌકિકઃ॥ 12-222-40 (74066)
ઇન્દ્રિયાણ્યુપસૃત્યાપિ દૃષ્ટ્વા પૂર્વં શ્રુતાગમાત્।
ચિન્તયન્નનુપર્યેતિ ત્રિભિરેવાન્વિતો ગુણૈઃ॥ 12-222-41 (74067)
યત્તમોપહતં ચિત્તમાશુસંચારમધ્રુવમ્।
કરોત્યુપરમં કાયે તદાહુસ્તામસં સુખમ્॥ 12-222-42 (74068)
યદ્યદાગમસંયુક્તં ન કૃચ્છ્રાદુપશામ્યતિ।
અથ તત્રાપ્યુપાદત્તે તમો વ્યક્તમિવાનૃતમ્॥ 12-222-43 (74069)
એવમેવ પ્રસઙ્ખ્યાતઃ સ્વકર્મપ્રત્યયો ગુણઃ।
કથંચિદ્વર્તતે સમ્યક્કેષાંચિદ્વા નિવર્તતે॥ 12-222-44 (74070)
`અહમિત્યેષ વૈ ભાવો નાન્યત્ર પ્રતિતિષ્ઠતિ।
યસ્ય ભાવો દૃઢો નિત્યં સ વૈ વિદ્વાંસ્તથેતરઃ॥ 12-222-45 (74071)
દેહધર્મસ્તથા નિત્યં સર્વભૂતેષુ વૈ દૃઢઃ।
એતેનૈવાનુમાનેન ત્યાજ્યો ધર્મસ્તથા હ્યસૌ॥ 12-222-46 (74072)
જ્ઞાનેન મુચ્યતે જન્તુર્ધર્માત્મા જ્ઞાનવાન્ભવેત્।
ધર્મેણ ધાર્યતે લોકઃ સર્વં ધર્મે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-222-47 (74073)
સર્વાર્થજનકશ્ચૈવ ધર્મઃ સર્વસ્ય કારણમ્।
સર્વો હિ દૃશ્યતે લોકે ન સર્વાર્થઃ કથંચન॥ 12-222-48 (74074)
સર્વત્યાગે કૃતે તસ્માત્પરમાત્મા પ્રસીદતિ।
વ્યક્તાદવ્યક્તમતુલં લોકેષુ પરિવર્તતે॥' 12-222-49 (74075)
એતદાહુઃ સમાહારં ક્ષેત્રમધ્યાત્મચિન્તકાઃ।
સ્થિતો મનસિ યો ભાવઃ સ વૈ ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે॥ 12-222-50 (74076)
એવં સતિ ક ઉચ્છેદઃ શાશ્વતો વા કથં ભવેત્।
સ્વભાવાદ્વર્તમાનેષુ સર્વભૂતેષુ હેતુષુ॥ 12-222-51 (74077)
યથાર્ણવગતા નદ્યો વ્યક્તીર્જહતિ નામ ચ।
નતુ સ્વતાં નિયચ્છન્તિ તાદૃશઃ સત્વસંક્ષયઃ॥ 12-222-52 (74078)
એવં સતિ કુતઃ સંજ્ઞા પ્રેત્યભાવે પુનર્ભવેત્।
પ્રતિસંમિશ્રિતે જીવે ગૃહ્યમાણે ચ સર્વતઃ॥ 12-222-53 (74079)
ઇમાં ચ યો વેદ વિમોક્ષબુદ્ધિ
માત્માનમન્વિચ્છતિ ચાપ્રમત્તઃ।
ન લિપ્યતે કર્મફલૈરનિષ્ટૈઃ
પત્રં બિસસ્યેવ જલેન સિક્તમ્॥ 12-222-54 (74080)
દૃઢૈર્હિ પાશૈર્બહુભિર્વિમુક્તઃ
પ્રજાનિમિત્તૈરપિ દૈવતૈશ્ચ।
યદા હ્યસૌ સુખદુઃખે જહાતિ
મુક્તસ્તદાગ્ર્યાં ગતિમેત્યલિઙ્ગઃ॥ 12-222-55 (74081)
શ્રુતિપ્રમાણાગમમઙ્ગલૈશ્ચ
શેતે જરામૃત્યુભયાદભીતઃ।
ક્ષીણે ચ પુણ્યે વિગતે ચ પાપે
તતો નિમિત્તે ચ ફલે વિનષ્ટે।
અલેપમાકાશમલિઙ્ગમેવ
માસ્થાય પશ્યન્તિ મહત્યસક્તાઃ॥ 12-222-56 (74082)
યથોર્ણનાભિઃ પરિવર્તમાન
સ્તન્તુક્ષયે તિષ્ઠતિ પાત્યમાનઃ।
તથા વિમુક્તઃ પ્રજહાતિ દુઃખં
બિધ્વંસતે લોષ્ઠ ઇવાદ્રિમૃચ્છન્॥ 12-222-57 (74083)
યથા રુરુઃ શૃઙ્ગમથો પુરાણં
હિત્વા ત્વચં વાઽપ્યુરગો યથા ચ।
વિહાય ગચ્છત્યનવેક્ષમાણ
સ્તથા વિમુક્તો વિજહાતિ દુઃખમ્॥ 12-222-58 (74084)
દ્રુમં યથાવાઽપ્યુદકૈ પતન્ત
મુત્સૃજ્ય પક્ષી નિપતત્યસક્તઃ।
તથા હ્યસૌ સુખદુઃખે વિહાય
મુક્તઃ પરાદ્ધર્યાં ગતિમેત્યલિઙ્ગઃ॥ 12-222-59 (74085)
`ઇમાન્સ્વલોકાનનુપશ્ય સર્વા
ન્વ્રજન્યથાઽઽકાશમિવાપ્નુકામઃ।
ઇમાં હિ ગાથાં પ્રલપન્યથાઽસ્તિ
સમસ્તસઙ્કલ્પવિશેષમુક્તઃ।
અહં હિ સર્વં કિલ સર્વભાવે
હ્યહં તદન્તર્હ્યહમેવ ભોક્તા॥' 12-222-60 (74086)
અપિચ ભવતિ મૈથિલેન ગીતં
નગરમુપાહિતમગ્નિનાઽભિવીક્ષ્ય।
ન ખલુ મમ તુષોઽપિ દહ્યતેઽત્ર
સ્વયમિદમાહ કિલ સ્મ ભૂમિપાલઃ॥ 12-222-61 (74087)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-222-62x (6104)
ઇદમમૃતપદં વિદેહરાજા
સ્વયમિહ પઞ્ચશિખેન ભાષ્યમાણમ્।
નિખિલમભિસમીક્ષ્ય નિશ્ચિતાર્થઃ
પરમસુખી વિજહાર વીતશોકઃ॥ 12-222-62 (74088)
ઇમં હિ યઃ પઠતિ વિમોક્ષનિશ્ચયં
મહીપતે સતતમવેક્ષતે તથા।
ઉપદ્રવાન્નાનુભવત્યદુઃખિતઃ
પ્રમુચ્યતે કપિલમિવૈત્ય મૈથિલઃ॥ ॥ 12-222-63 (74089)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોશ્રધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 222॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-222-2 ભગવન્યવિદં પ્રોક્તં ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-222-3 પઞ્ચત્વે તદ્દ્વિજોત્તમેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-222-6 ઉચ્છેદનિષ્ઠા દેહેઽસ્તિ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-222-13 ચિત્તરૂપં ગમા ગુણાઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-222-15 ગન્ધશ્ચ પઞ્ચમઃ ઇતિ ડ. પાઠઃ। આમરણાદ્યુક્તા ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-222-20 તત્તુ સમ્યઙ્ભાતં નામ સ્યાગશાસ્ત્રમનુત્તમમિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ। અત્ર સમ્યગ્બધો નામ ત્યાગશાસ્ત્રમનુત્તમમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-21 નિત્યં મિથ્યા વિનીતાનાં ક્લેશો દુઃખવહો મતઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-22 સર્વશાસ્ત્રતાત્પર્યં ત્યાગે એવેત્યાહ દ્રવ્યેતિ। દ્રવ્યાદિત્યાગનિમિત્તં યજ્ઞકર્માદીન્યુપદિશન્તીતિ શેષઃ। સર્વત્યાગનિમિત્તં યોગમુપદિશન્તિ। યતઃ સા ત્યાગસ્ય સમાપના સમાપ્તિઃ પરાકાષ્ઠેત્યર્થઃ॥ 12-222-27 બુચ્દ્યાશુ વિસૃજેન્મનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-34 ઇત્યુપેક્ષેત તં તથા ઇતિ ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-222-35 યત્ત્વસન્તોષસંયુક્તં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-40 ઉચ્છેદો નાસ્તિ માનસઃ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ। તામસે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-41 ઇન્દ્રિયાણ્યપિ સૂક્ષ્માણિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-42 તામસં ગુણં ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ। તામસં બુધાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-43 ન કૃચ્છ્રમનુપશ્યતિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-52 નદાશ્ચ તાનિ યચ્છન્તિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-222-58 રુરુર્મૃગભેદઃ॥ 12-222-59 પરાર્દ્ભ્યાં શ્રેષ્ઠામ્॥ 12-222-63 અવેક્ષતે અર્થતઃ પર્યાલોચયતિ। કપિલં કપિલપ્રશિષ્યં પઞ્ચશિખમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 223
॥ શ્રીઃ ॥
12.223. અધ્યાયઃ 223
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જનકોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-223-0 (74090)
`* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-223-0x (6105)
કિં કારણં મહાપ્રાજ્ઞ દહ્યમાનશ્ચ મૈથિલઃ।
મિથિલાં નેહ ધર્માત્મા પ્રાહ વીક્ષ્ય વિદાહિતામ્॥ 12-223-1 (74091)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-223-2x (6106)
શ્રૃયતાં નૃપશાર્દૂલ યદર્થં દીપિતા પુરા।
વહ્નિના દીપિતા સા તુ તન્મે શૃણુ મહામતે॥ 12-223-2 (74092)
જનકો જનદેવસ્તુ કર્માણ્યાધ્યાય ચાત્મનિ।
સર્વભાવમનુપ્રાપ્ય ભાવેન વિચચાર સઃ॥ 12-223-3 (74093)
યજન્દદંસ્તથા જુહ્વન્પાલયન્પૃથિવીમિમામ્।
અધ્યાત્મવિન્મહાપ્રાજ્ઞસ્તન્મયત્વેન નિષ્ઠિતઃ॥ 12-223-4 (74094)
સ તસ્ય હૃદિ સંકલ્પં જ્ઞાતુમૈચ્છત્સ્વયં પ્રભુઃ।
સર્વલોકાધિપસ્તત્ર દ્વિજરૂપેણ સંયુતઃ॥ 12-223-5 (74095)
મિથિલાયાં મહાબુદ્ધિર્વ્યલીકં કિંચિદાચરન્।
સ ગૃહીત્વા દ્વિજશ્રેષ્ઠૈર્નૃપાય પ્રતિવેદિતઃ॥ 12-223-6 (74096)
અપરાધં સમુદ્દિશ્ય તં રાજા પ્રત્યભાષત।
ન ત્વાં બ્રાહ્મણ દણ્ડેન નિયોક્ષ્યામિ કથંચન॥ 12-223-7 (74097)
મમ રાજ્યાદ્વિનિર્ગચ્છ યાવત્સીમા ભુવો મમ।
તચ્છ્રુત્વા બ્રાહ્મણો ગત્વા રાજાનં પ્રત્યુવાચ હ॥ 12-223-8 (74098)
કરિષ્યે વચનં રાજન્બ્રવીહિ મમ જાનતઃ।
કા સીમા તવ ભૂમેસ્તુ બ્રૂહિ ધર્મં મમાદ્ય વૈ॥ 12-223-9 (74099)
તચ્છ્રુત્વા મૈથિલો રાજા લજ્જયાવનતાનનઃ।
નોવાચ વચનં વિપ્રં તત્વબુદ્ધ્યા સમીક્ષ્ય તત્॥ 12-223-10 (74100)
પુનઃપુનશ્ચ તં વિપ્રશ્ચોદયામાસ સત્વરમ્।
બ્રૂહિ રાજેન્દ્ર ગચ્છામિ તવ રાજ્યા દ્વિવાસિતઃ॥ 12-223-11 (74101)
તતો નૃપો વિચાર્યૈવમાહ બ્રાહ્મણપુઙ્ગવમ્।
આવાસો વા ન મેઽસ્ત્યત્ર સર્વા વા પૃથિવી મમ।
ગચ્છ વા તિષ્ઠ વા બ્રહ્મન્નિતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ॥ 12-223-12 (74102)
ઇત્યુક્તઃ સ તથા તેન મૈથિલેન દ્વિજોત્તમઃ।
અબ્રવીત્તં મહાત્માનં રાજાનં મન્ત્રિભિર્વૃતમ્॥ 12-223-13 (74103)
ત્વમેવં પદ્મનાભસ્ય નિત્યં પક્ષપદાહિતઃ।
અહો સિદ્ધાર્થરૂપોઽસિ ગમિષ્યે સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ વૈ॥ 12-223-14 (74104)
ઇત્યુક્ત્વા પ્રયયૌ વિપ્રસ્તજ્જિજ્ઞાસુર્દ્વિજોત્તમાન્।
અદહચ્ચાગ્નિના તસ્ય મિથિલાં ભગવાન્સ્વયમ્॥ 12-223-15 (74105)
પ્રદીપ્યમાનાં મિથિલાં દૃષ્ટ્વા રાજા ન કમ્પિતઃ।
જનૈઃ સ પરિપૃષ્ટસ્તુ વાક્યમેતદુવાચ હ॥ 12-223-16 (74106)
અનન્તં વત મે વિત્તં ભાવ્યં મે નાસ્તિ કિંચન।
મિથિલાયાં પ્રદીપ્તાયાં ન મે કિંચન દહ્યતે॥ 12-223-17 (74107)
તદસ્ય ભાષમાણસ્ય શ્રુત્વા શ્રુત્વા હૃદિ સ્થિતમ્।
પુનઃ સંજીવયામાસ મિથિલાં તાં દ્વિજોત્તમઃ॥ 12-223-18 (74108)
આત્માનં દર્શયામાસ વરં ચાસ્નૈ દદ્રૌ પુનઃ।
ધર્મે તિષ્ઠસ્વ સદ્ભાવો બુદ્ધિસ્તેઽર્થે નરાધિપ॥ 12-223-19 (74109)
સત્યે તિષ્ઠસ્વ નિર્વિણ્ણઃ સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ વ્રજામ્યહમ્।
ઇત્યુક્ત્વા ભગવાંશ્ચૈનં તત્રૈવાન્તરધીયત।
એતત્તે કથિતં રાજન્કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥' ॥ 12-223-20 (74110)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 223॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* 223, 223 એતદધ્યાયદ્વયં ધ. પુસ્તકએવ દૃશ્યતે।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 224
॥ શ્રીઃ ॥
12.224. અધ્યાયઃ 224
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ગાર્હસ્થ્યે સ્થિતસ્યાપિ ભગવદુપાસકસ્ય જ્ઞાનિનઃ પુરુષાર્થસિદ્ધૌ દૃષ્ટાન્તતયા સુવર્ચલાશ્વેતકેતૂપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-224-0 (74111)
`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-224-0x (6107)
અસ્તિ કશ્ચિદ્યદિ વિભો સદારો નિયતો ગૃહે।
અતીતસર્વસંસારઃ સર્વદ્વન્દ્વવિવર્જિતઃ।
તં મે બ્રૂહિ મહાપ્રાજ્ઞ દુર્લભઃ પુરુષો મહાન્॥ 12-224-1 (74112)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-224-2x (6108)
શૃણુ રાજન્યથાવૃત્તં યન્માં ત્વં પૃષ્ટવાનસિ।
ઇતિહાસમિમં શુદ્ધં સંસારભયભેષજમ્॥ 12-224-2 (74113)
દેવલો નામ વિપ્રર્ષિઃ સર્વશાસ્ત્રાર્થકોવિદઃ।
ક્રિયાવાન્ધાર્મિકો નિત્યં દેવબ્રાહ્મણપૂજકઃ॥ 12-224-3 (74114)
સુતા સુવર્ચલા નામ તસ્ય કલ્યાણલક્ષણા।
નાતિહ્રસ્વા નાતિકૃશા નાતિદીર્ઘા યશસ્વિની।
પ્રદાનસમયં પ્રાપ્તા પિતા તસ્ય હ્યચિન્તયત્॥ 12-224-4 (74115)
અસ્યાઃ પતિઃ કુતો વેતિ બ્રાહ્મણઃ શ્રોત્રિયઃ પરઃ।
વિદ્વાન્વિપ્રો હ્યકુટુમ્બઃ પ્રિયવાદી મહાતપાઃ॥ 12-224-5 (74116)
ઇત્યેવં ચિન્તયાનં તં રહસ્યાહ સુવર્ચલા॥ 12-224-6 (74117)
અન્ધાય માં મહાપ્રાજ્ઞ દેહ્યનન્ધાય વૈ પિતઃ।
એવં સ્મર સદા વિદ્વન્મમેદં પ્રાર્થિતં મુને॥ 12-224-7 (74118)
પિતોવાચ। 12-224-8x (6109)
ન શક્યં પ્રાર્થિતં વત્સે ત્વયાઽદ્ય પ્રતિભાતિ મે।
અન્ધતાનન્ધતા ચેતિ વિકારો મમ જાયતે॥ 12-224-8 (74119)
ઉન્મત્તેવાશુભં વાક્યં ભાષસે શુભલોચને॥ 12-224-9 (74120)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-10x (6110)
નાહમુન્મત્તભૂતાઽદ્ય બુદ્ધિપૂર્વં બ્રવીમિ તે।
વિદ્યતે ચેત્પતિસ્તાદૃક્સ માં ભરતિ વેદવિત્॥ 12-224-10 (74121)
યેભ્યસ્ત્વં મન્યસે દાતું મામિહાનય તાન્દ્વિજાન્।
તાદૃશં તં પતિં તેષુ વરયિષ્યે યથાતથમ્॥ 12-224-11 (74122)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-224-12x (6111)
તથેતિ ચોક્ત્વા તાં કન્યામૃષિઃ શિષ્યાનુવાચ હ।
બ્રાહ્મણાન્વેદસંપન્નાન્યોનિગોત્રવિશોધિતાન્॥ 12-224-12 (74123)
માતૃતઃ પિતૃતઃ શુદ્ધાઞ્શુદ્ધાનાચારતઃ શુભાન્।
અરોગાન્બુદ્ધિસંપન્નાઞ્શીલસત્વગુણાન્વિતાન્॥ 12-224-13 (74124)
અસંકીર્ણાંશ્ચ ગોત્રેષુ વેદવ્રતસમન્વિતાન્।
બ્રાહ્મણાન્સ્નાતકાઞ્શીઘ્રં માતાપિતૃસમન્વિતાન્।
નિવેષ્ટુકામાન્કન્યાં મે દૃષ્ટ્વાઽઽનયત શિષ્યકાઃ॥ 12-224-14 (74125)
તચ્છ્રુત્વા ત્વરિતાઃ શિષ્યા હ્યાશ્રમેષુ તતસ્તતઃ।
ગ્રામેષુ ચ તતો ગત્વા બ્રાહ્મણેભ્યો ન્યવેદયન્॥ 12-224-15 (74126)
ઋષેઃ પ્રભાવં મત્વા તે કન્યાયાશ્ચ દ્વિજોત્તમાઃ।
અનેકમુનયો રાજન્સંપ્રાપ્તા દેવલાશ્રમમ્॥ 12-224-16 (74127)
અનુમાન્ય યથાન્યાયં મુનીન્મુનિકુમારકાન્।
અભ્યર્ચ્ય વિધિવત્તત્ર કન્યામાહ પિતા મહાન્॥ 12-224-17 (74128)
એતેઽપિ મુનયો વત્સે સ્વપુત્રૈકમતા ઇહ।
વેદવેદાઙ્ગસંપન્નાઃ કુલીનાઃ શીલસંમતાઃ॥ 12-224-18 (74129)
યેઽમી તેષુ વરં ભદ્રે ત્વમિચ્છસિ મહાવ્રતમ્।
તં કુમારં વૃણીષ્વાદ્ય તસ્મૈ દાસ્યામ્યહં શુભે॥ 12-224-19 (74130)
તથેતિ ચોક્ત્વા કલ્યાણી તપ્તહેમનિભા તદા।
સર્વલક્ષણસંપન્ના વાક્યમાહ યશસ્વિની॥ 12-224-20 (74131)
વિપ્રાણાં સમિતીર્દૃષ્ટ્વા પ્રણિપત્ય તપોધનાન્।
યદ્યસ્તિ સમિતૌ વિપ્રો હ્યન્ધોઽનન્ધઃ સ મે વરઃ॥ 12-224-21 (74132)
તચ્છ્રુત્વા મુનયસ્તત્ર વીક્ષમાણાઃ પરસ્પરમ્।
નોચુર્વિપ્રા મહાભાગાઃ કન્યાં મત્વા હ્યવેદિકાં॥ 12-224-22 (74133)
કુત્સયિત્વા મુનિં તત્ર મનસા મુનિસત્તમાઃ।
યથાગતં યયુઃ ક્રુદ્ધા નાનાદેશનિવાસિનઃ॥ 12-224-23 (74134)
કન્યા ચ સંસ્થિતા તત્ર પિતૃવેશ્મનિ ભામિની॥ 12-224-24 (74135)
તતઃ કદાચિદ્બ્રહ્મણ્યો વિદ્વાન્ન્યાયવિશારદઃ।
ઊહાપોહવિધાનજ્ઞો બ્રહ્મચર્યસમન્વિતઃ॥ 12-224-25 (74136)
વેદવિદ્વેદતત્વજ્ઞઃ ક્રિયાકલ્પવિશારદઃ।
આત્મતત્વવિભાગજ્ઞઃ પિતૃમાન્ગુણસાગરઃ॥ 12-224-26 (74137)
શ્વેતકેતુરિતિ ખ્યાતઃ શ્રુત્વા વૃત્તાન્તમાદરાત્।
કન્યાર્થં દેવલં ચાપિ શીઘ્રં તત્રાગતોઽભવત્॥ 12-224-27 (74138)
ઉદ્દાલકસુતં દૃષ્ટ્વા શ્વેતકેતું મહાવ્રતમ્।
યથાન્યાયં ચ સંપૂજ્ય દેવલઃ પ્રત્યભાષત॥ 12-224-28 (74139)
કન્યે એષ મહાભાગે પ્રાપ્તો ઋષિકુમારકઃ।
વરયૈનં મહાપ્રાજ્ઞં વેદવેદાઙ્ગપારગમ્॥ 12-224-29 (74140)
તચ્છ્રુત્વા કુપિતા કન્યા ઋષિપુત્રમુદૈક્ષત।
તાં કન્યામાહ વિપ્રર્ષિઃ સોઽહં ભદ્રે સમાગતઃ॥ 12-224-30 (74141)
અન્ધોઽહમત્ર તત્વં હિ તથા મન્યે ચ સર્વદા।
વિશાલનયનં વિદ્ધિ તથા માં હીનસંશયમ્।
વૃણીષ્વ માં વરારોહે ભજે ચ ત્વામનિન્દિતે॥ 12-224-31 (74142)
યેનેદં વીક્ષતે નિત્યં વૃણોતિ સ્પૃશતેઽથવા।
ઘ્રાયતે વક્તિ સતતં યેનેદં સાર્યતે પુનઃ॥ 12-224-32 (74143)
યેનેદં મન્યતે તત્વં યેન બુધ્યતિ વા પુનઃ।
ન ચક્ષુર્વિદ્યતે હ્યેતત્સ વૈ ભૂતાન્ધ ઉચ્યતે॥ 12-224-33 (74144)
યસ્મિન્પ્રવર્તતે ચેદં પશ્યઞ્છૃણ્વન્સ્પૃશન્નપિ।
જિઘ્રંશ્ચ રસયંસ્તદ્વદ્વર્તતે યેન ચક્ષુષા॥ 12-224-34 (74145)
તન્મે નાસ્તિ તતો હ્યન્ધો વૃણુ ભદ્રેઽદ્ય મામતઃ।
લોકદૃષ્ટ્યા કરોમીહ નિત્યનૈમિત્તિકાદિકમ્॥ 12-224-35 (74146)
આત્મદૃષ્ટ્યા ચ તત્સર્વં વિલિપ્યાસિ ચ નિત્યશઃ।
સ્થિતોઽહં નિર્ભરઃ શાન્તઃ કાર્યકારણભાવનઃ॥ 12-224-36 (74147)
અવિદ્યયા તરન્મૃત્યું વિદ્યયા તં તથાઽમૃતમ્।
યથાપ્રાપ્તં તુ સંદૃશ્ય વસામીહ વિમત્સરઃ।
ક્રીતે વ્યવસિતં ભદ્રે ભર્તાઽહં તે વૃણીષ્વ મામ્॥ 12-224-37 (74148)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-224-38x (6112)
તતઃ સુવર્ચલા દૃષ્ટ્વા પ્રાહ તં દ્વિજસત્તમમ્।
મનસાઽસિ વૃતો વિદ્વઞ્શેષકર્તા પિતા મમ।
વૃણીષ્વ પિતરં મહ્યમેષ વેદવિધિક્રમઃ॥ 12-224-38 (74149)
તદ્વિજ્ઞાય પિતા તસ્યા દેવલો મુનિસત્તમઃ।
શ્વેતકેતું ચ સંપૂજ્ય તથૈવોદ્દાલકેન તમ્॥ 12-224-39 (74150)
મુનીનામગ્રતઃ કન્યાં પ્રદદૌ જલપૂર્વકમ્।
ઉદાહરન્તિ વૈ તત્ર શ્વેતકેતું નિરીક્ષ્ય તમ્॥ 12-224-40 (74151)
હૃત્પુણ્ડરીકનિલયઃ સર્વભૂતાત્મકો હરિઃ।
શ્વેતકેતુસ્વરૂપેણ સ્થિતોઽસૌ મધુસૂદનઃ॥ 12-224-41 (74152)
પ્રીયતાં માધવો દેવઃ પત્ની ચેયં સુતા મમ।
પ્રતિપાદયામિ તે કન્યાં સહધર્મચરીં શુભામ્।
ઇત્યુક્ત્વા પ્રદદૌ તસ્મૈ દેવલો મુનિપુઙ્ગવઃ॥ 12-224-42 (74153)
પ્રતિગૃહ્ય ચ તાં કન્યાં શ્વેતકેતુર્મહાયશાઃ।
ઉપયમ્ય યથાન્યાયમત્ર કૃત્વા યથાવિધિ॥ 12-224-43 (74154)
સમાપ્ય તન્ત્રં મુનિભિર્વૈવાહિકમનુત્તમમ્।
સ ગાર્હસ્થ્યે વસન્ધીમાન્ભાર્યાં તામિદમબ્રવીત્॥ 12-224-44 (74155)
યાનિ ચોક્તાનિ વેદેષુ તત્સર્વં કુરુ શોભને।
મયા સહ યથાન્યાયં સહધર્મચરી મમ્॥ 12-224-45 (74156)
અહમિત્યેવ ભાવેન સ્થિતોઽહં ત્વં તથૈવ ચ।
તસ્માત્કર્માણિ કુર્વીથાઃ કુર્યાં તે ચ તતઃ પરમ્॥ 12-224-46 (74157)
ન મમેતિ ચ ભાવેન જ્ઞાનાગ્નિનિલયેન ચ।
અનન્તરં તથા કુર્યાસ્તાનિ કર્માણિ ભસ્મસાત્॥ 12-224-47 (74158)
એવં ત્વયા ચ કર્તવ્યં સર્વદા દુર્ભગા મયા।
યદ્યદાચરતિ શ્રેષ્ઠસ્તત્તદેવેતરો જનઃ।
તસ્માલ્લોકસ્ય સિદ્ધ્યર્થં કર્તવ્યં ચાત્મસિદ્ધયે॥ 12-224-48 (74159)
ઉક્ત્વૈવં સ મહાપ્રાજ્ઞઃ સર્વજ્ઞાનૈકભાજનઃ।
પુત્રાનુત્પાદ્ય તસ્યાં ચ યજ્ઞૈઃ સંતર્પ્ય દેવતાઃ॥ 12-224-49 (74160)
આત્મયોગપરો નિત્યં નિર્દ્વન્દ્વો નિષ્પરિગ્રહઃ।
ભાર્યાં તાં સદૃશીં પ્રાપ્ય બુદ્ધિં ક્ષેત્રજ્ઞયોરિવ॥ 12-224-50 (74161)
લોકમન્યમનુપ્રાપ્તૌ ભાર્યા ભર્તા તથૈવ ચ।
સાક્ષિભૂતૌ જગત્યસ્મિંશ્ચરમાણૌ મુદાઽન્વિતૌ॥ 12-224-51 (74162)
તતઃ કદાચિદ્ભર્તારં શ્વેતકેતું સુવર્ચલા।
પપ્રચ્છ કો ભવાનત્ર બ્રૂહિ મે તદ્દ્વિજોત્તમ॥ 12-224-52 (74163)
તામાહ ભગવાન્વાગ્મી તયા જ્ઞાતો ન સંશયઃ।
દ્વિજોત્તમેતિ મામુક્ત્વા પુનઃ કમનુપૃચ્છસિ॥ 12-224-53 (74164)
સા તમાહ મહાત્માનં પૃચ્છામિ હૃદિ શાયિનમ્।
તચ્છ્રુત્વા પ્રત્યુવાચૈનાં સ ન વક્ષ્યતિ ભામિનિ॥ 12-224-54 (74165)
નામગોત્રસમાયુક્તમાત્માનં મન્યસે યદિ।
તન્મિથ્યાગોત્રસદ્ભાવે વર્તતે દેહબન્ધનમ્॥ 12-224-55 (74166)
અહમિત્યેષ ભાવોઽત્ર ત્વયિ ચાપિ સમાહિતઃ।
ત્વમપ્યહમહં સર્વમહમિત્યેવ વર્તતે।
નાત્ર તત્પરમાર્થં વૈ કિમર્થમનુપૃચ્છસિ॥ 12-224-56 (74167)
તતઃ પ્રહસ્ય સા હૃષ્ટા ભર્તારં ધર્મચારિણી।
ઉવાચ વચનં કાલે સ્મયમાના તદા નૃપ॥ 12-224-57 (74168)
કિમનેકપ્રકારેણ વિરોધેન પ્રયોજનમ્।
ક્રિયાકલાપૈર્બ્રહ્મર્ષે જ્ઞાનનષ્ટોઽસિ સર્વદા।
તન્મે બ્રૂહિ મહાપ્રાજ્ઞ યથાઽહં ત્વામનુવ્રતા॥ 12-224-58 (74169)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-59x (6113)
યદ્યદાચરતિ શ્રેષ્ઠસ્તત્તદેવેતરો જનઃ।
વર્તતે તેન લોકોઽયં સંકીર્ણશ્ચ ભવિષ્યતિ॥ 12-224-59 (74170)
સંકીર્ણે ચ તથા ધર્મે વર્ણઃ સંકરમેતિ ચ।
સંકરે ચ પ્રવૃત્તે તુ માત્સ્યો ન્યાયઃ પ્રવર્તતે॥ 12-224-60 (74171)
તદનિષ્ટં હરેર્ભદ્રે ધાતુરસ્ય મહાત્મનઃ।
પરમેશ્વરસંક્રીડા લોકસૃષ્ટિરિયં શુભે॥ 12-224-61 (74172)
યાવત્પાસવ ઉદ્દિષ્ટાસ્તાવત્યોઽસ્ય વિભૂતયઃ।
તાવત્યશ્ચૈવ માયાસ્તુ તાવત્યોઽસ્યાશ્ચ શક્તયઃ॥ 12-224-62 (74173)
એવં સુગહ્વરે યુક્તો યત્ર મે તદ્ભવાભવમ્।
છિત્ત્વા જ્ઞાનાસિના ગચ્છેત્સ વિદ્વાન્સ ચ મે પ્રિયઃ।
સોઽહમેવ ન સન્દેહઃ પ્રતિજ્ઞા ઇતિ તસ્ય વૈ॥ 12-224-63 (74174)
યે મૂઢાસ્તે દુરાત્માનો ધર્મસંકરકારકાઃ।
મર્યાદાભેદકા નીચા નરકે યાન્તિ જન્તવઃ॥ 12-224-64 (74175)
આસુરીં યોનિમાપન્ના ઇતિ દેવાનુશાસનમ્॥ 12-224-65 (74176)
ભગવત્યા તથા લોકે રક્ષિતવ્યં ન સંશયઃ।
મર્યાદાલોકરક્ષાર્થમેવમસ્તિ તથા સ્થિતઃ॥ 12-224-66 (74177)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-67x (6114)
શબ્દઃ કોત્ર ઇતિ ખ્યાતસ્તથાઽર્થં ચ મહામુને।
આકૃત્યા પતયો બ્રૂહિ લક્ષણેન પૃથક્પૃથક્॥ 12-224-67 (74178)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-68x (6115)
વ્યત્યયેન ચ વર્ણાનાં પરિવાદકૃતો હિ યઃ।
સ શબ્દ ઇતિ વિજ્ઞેયસ્તન્નિપાતોઽર્થ ઉચ્યતે॥ 12-224-68 (74179)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-69x (6116)
શબ્દાર્થયોર્હિ સંબન્ધસ્ત્વનયોરસ્તિ વા ન વા।
તન્મે બ્રૂહિ યથાતત્વં શબ્દસ્યાનેઽર્થ એવ ચેત્॥ 12-224-69 (74180)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-70x (6117)
શબ્દાર્થયોર્ન ચૈવાસ્તિ સંબન્ધોઽત્યન્ત એવ હિ।
પુષ્કરે ચ યથા તોયં તથાઽસ્મીતિ ચ વેત્થ તત્॥ 12-224-70 (74181)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-71x (6118)
અર્થે સ્થિતિર્હિ શબ્દસ્ય નાન્યથા ચ સ્થિતિર્ભવેત્।
વિદ્યતે ચેન્મહાપ્રાજ્ઞ વિનાઽર્થં બ્રૂહિ સત્તમ॥ 12-224-71 (74182)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-72x (6119)
સસંસર્ગોઽતિમાત્રસ્તુ વાચકત્વેન વર્તતે।
અસ્તિ ચેદ્વર્તતે નિત્યં વિકારોચ્ચારણેન વૈ॥ 12-224-72 (74183)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-73x (6120)
શબ્દસ્થાનોત્ર ઇત્યુક્તસ્તથાઽર્થ ઇતિ મે કૃતઃ।
અર્થઃ સ્થિતો ન તિષ્ઠેચ્ચ વિરૂઢમિહ ભાષિતમ્॥ 12-224-73 (74184)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-74x (6121)
ન વિકૂલોઽત્ર કથિતો નાકાશં હિ વિના જગત્।
સંબન્ધસ્તત્ર નાસ્ત્યેવ તદ્વદિત્યેષ મન્યતામ્॥ 12-224-74 (74185)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-75x (6122)
સદાઽહંકારશબ્દોઽયં વ્યક્તમાત્મનિ સંશ્રિતઃ।
ન વાચસ્તત્ર વર્તન્તે ઇતિ મિથ્યા ભવિષ્યતિ॥ 12-224-75 (74186)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-76x (6123)
અહંશબ્દો હ્યહંભાવો નાત્મભાવે શુભવ્રતે।
ન વર્તન્તે પરેઽચિન્ત્યે વાચઃ સગુણલક્ષણાઃ॥ 12-224-76 (74187)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-77x (6124)
અહં ગાત્રૈકતઃ શ્યામા ભાવનપિ તથૈવ ચ।
તન્મે બ્રૂહિ યથાન્યાયમેવં ચેન્મુનિસત્તમ॥ 12-224-77 (74188)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-78x (6125)
મૃણ્મયે હિ ઘટે ભાવસ્તાદૃગ્ભાવ ઇહેષ્યતે।
અયં ભાવઃ પરેઽચિન્ત્યે હ્યાત્મભાવો યથાચ તત્॥ 12-224-78 (74189)
અહં ત્વમેતદિત્યેવ પરે સંકલ્પના મયા।
તસ્માદ્વાચો ન વર્તન્ત ઇતિ નૈવ વિરુધ્યતે॥ 12-224-79 (74190)
તસ્માદ્વામેન વર્તન્તે મનસા ભીરુ સર્વશઃ।
યથાઽઽકાશગતં વિશ્વં સંસક્તમિવ લક્ષ્યતે॥ 12-224-80 (74191)
સંસર્ગે સતિ સંબન્ધાત્તદ્વિકારં ભવિષ્યતિ।
અનાકાશગતં સર્વં વિકારે ચ સદા ગતમ્॥ 12-224-81 (74192)
તદ્બ્રહ્મ પરમં શુદ્ધમનૌષમ્યં ન શક્યતે।
ન દૃશ્યતે તથા તચ્ચ દૃશ્યતે ચ મતિર્મમ॥ 12-224-82 (74193)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-83x (6126)
નિર્વિકારં હ્યમૂર્તિ ચ નિરયં સર્વગં તથા।
દૃશ્યતે ચ વિયન્નિત્યં દૃગાત્મા તેન દૃશ્યતે॥ 12-224-83 (74194)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-84x (6127)
ત્વચા સ્પૃશતિ વૈ વાયુમાકાશસ્થં પુનઃ પુનઃ।
તત્સ્થં ગન્ધં તથાઘ્રાતિ જ્યોતિઃ પશ્યતિ ચક્ષુષા॥ 12-224-84 (74195)
તમોરશ્મિગણશ્ચૈવ મેઘજાલં તથૈવ ચ।
વર્ષં તારાગણં ચૈવ નાકાશં દૃશ્યતે પુનઃ॥ 12-224-85 (74196)
આકાશસ્યાપ્યથાકાશં સદ્રૂપમિતિ નિશ્ચિતમ્।
તદર્થે કલ્પિતા હ્યેતે તત્સત્યો વિષ્ણુરેવ ચ।
યાનિ નામાનિ ગૌણાનિ હ્યુપચારાત્પરાત્મનિ॥ 12-224-86 (74197)
ન ચક્ષુષા ન મનસા ન ચાન્યેન પરો વિભુઃ।
ચિન્ત્યતે સૂક્ષ્મયા બુદ્ધ્યા વાચા વક્તું ન શક્યતે॥ 12-224-87 (74198)
એતત્પ્રપઞ્ચમખિલં તસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્।
મહાઘટોઽલ્પકશ્ચૈવ યથા મહ્યાં પ્રતિષ્ઠિતૌ॥ 12-224-88 (74199)
ન ચ સ્ત્રી ન પુમાંશ્ચૈવ યથૈવ ન નપુંસકઃ।
કેવલજ્ઞાનમાત્રં તત્તસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-224-89 (74200)
ભૂમિસંસ્થાનયોગેન વસ્તુસંસ્થાનયોગતઃ।
રસભેદા યથા તોયે પ્રકૃત્યામાત્મનસ્તથા॥ 12-224-90 (74201)
તદ્વાક્યસ્મરણાન્નિત્યં તૃપ્તિં વારિ પિબન્નિવ।
પ્રાપ્નોતિ જ્ઞાનમખિલં તેન તત્સુખમેધતે॥ 12-224-91 (74202)
સુવર્ચલોવાચ। 12-224-92x (6128)
અનેન સાધ્યં કિં સ્યાદ્વૈ શબ્દેનેતિ મતિર્મમ।
વેદગમ્યઃ પરોઽચિન્ત્ય ઇતિ પૌરાણિકા વિદુઃ॥ 12-224-92 (74203)
નિરર્થકો યથા લોકે તદ્વત્સ્યાદિતિ મે મતિઃ।
નિરીક્ષ્યૈવં યથાન્યાયં વક્તુમર્હસિ મેઽનઘ॥ 12-224-93 (74204)
શ્વેતકેતુરુવાચ। 12-224-94x (6129)
વેદગમ્યં પરં શુદ્ધમિતિ સત્યા પરા શ્રુતિઃ।
વ્યાહત્યા નૈતદિત્યાહ વ્યુપલિઙ્ગે ચ વર્તતે॥ 12-224-94 (74205)
નિરર્થકો ન ચૈવાસ્તિ શબ્દો લૌકિક ઉત્તમે।
અનન્વયાસ્તથા શબ્દા નિરર્થા ઇતિ લૌકિકૈઃ॥ 12-224-95 (74206)
ગૃહ્યન્તે તદ્વદિત્યેવ ન વર્તન્તે પરાત્મનિ।
અગોચરત્વં વચસાં યુક્તમેવં તથા શુભે॥ 12-224-96 (74207)
સાધનસ્યોપદેશાચ્ચ હ્યુપાયસ્ય ચ સૂચનાત્।
ઉપલક્ષણયોગેન વ્યાવૃત્ત્યા ચ પ્રદર્શનાત્।
વેદગમ્યઃ પરઃ શુદ્ધ ઇતિ મે ધીયતે મતિઃ॥ 12-224-97 (74208)
અધ્યાત્મધ્યાનસંભૂતમભૂતં----- વત્સ્ફુટમ્।
જ્ઞાનં વિદ્ધિ શુભાચારે તેન યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 12-224-98 (74209)
યદિ મે વ્યાહૃતં ગુહ્યં શ્રુતં ન તુ ત્વયા શુભે।
તથ્યમિત્યેવ વા શુદ્ધે જ્ઞાનં જ્ઞાનવિલોચને॥ 12-224-99 (74210)
નાનારૂપવદસ્યૈવમૈશ્વર્યં દૃશ્યતે શુભે।
ન વાયુસ્તં ન સૂર્યસ્તં નાગ્નિસ્તત્તત્પરં પદમ્॥ 12-224-100 (74211)
અનેન પૂર્ણમેતદ્ધિ હૃદિ ભૂતમિહેષ્યતે।
એતાવદાત્મવિજ્ઞાનમેતાવદ્યદહં સ્મૃતમ્।
આવયોર્ન ચ સત્વે વૈ તસ્માદજ્ઞાનબન્ધનમ્॥ 12-224-101 (74212)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-224-102x (6130)
એવં સુવર્ચલા હૃષ્ટા પ્રોક્તા ભર્ત્રા યથાર્થવત્।
પરિચર્યમાણા હ્યનિશં તત્વબુદ્ધિસમન્વિતા॥ 12-224-102 (74213)
ભર્તા ચ તામનુપ્રેક્ષ્ય નિત્યનૈમિત્તિકાન્વિતઃ।
પરમાત્મનિ ગોવિન્દે વાસુદેવે મહાત્મનિ॥ 12-224-103 (74214)
સમાધાય ચ કર્માણિ તન્મયત્વેન ભાવિતઃ।
કાલેન મહતા રાજન્પ્રાપ્નોતિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-224-104 (74215)
એતત્તે કથિતં રાજન્યસ્માત્ત્વં પરિપૃચ્છસિ।
ગાર્હસ્થ્યં ચ સમાસ્થાય ગતૌ જાયાપતી પરમ્' ॥ 12-224-105 (74216)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુર્વિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 224॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 225
॥ શ્રીઃ ॥
12.225. અધ્યાયઃ 225
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દાન્તલક્ષણકથનપૂર્વકં દમપ્રશંસનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-225-0 (74217)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-225-0x (6131)
કિં કુર્વન્સુખમાપ્નોતિ કિં કુર્વન્દુઃખમાપ્નુયાત્।
કિં કુર્વન્નિર્ભયો લોકે સિદ્ધશ્ચરતિ ભારત॥ 12-225-1 (74218)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-225-2x (6132)
દમમેવ પ્રશંસન્તિ વૃદ્ધાઃ શ્રુતિસમાધયઃ।
સર્વેષામેવ વર્ણાનાં બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષતઃ॥ 12-225-2 (74219)
નાદાન્તસ્ય ક્રિયાસિદ્ધિર્યથાવદુપપદ્યતે।
ક્રિયા તપશ્ચ દેવાશ્ચ દમે સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-225-3 (74220)
દમસ્તેજો વર્ધયતિ પવિત્રં દમ ઉચ્યતે।
વિપાષ્મા નિર્ભયો દાન્તઃ પુરુષો વિન્દતે મહત્॥ 12-225-4 (74221)
સુખં દાન્તઃ પ્રસ્વપિતિ સુખં ચ પ્રતિબુધ્યતે।
સુખં લોકે વિપર્યેતિ મનશ્ચાસ્ય પ્રસીદતિ॥ 12-225-5 (74222)
તેજો દમન ધ્રિયતે તત્ર તીક્ષ્ણોઽધિગચ્છતિ।
અમિત્રાંશ્ચ બહૂન્નિત્યં પૃથગાત્મનિ પશ્યતિ॥ 12-225-6 (74223)
ક્રવ્યાદ્ભ્ય ઇવ ભૂતાનામદાન્તેભ્યઃ સદા ભયમ્।
તેષાં વિપ્રતિષેધાર્થં રાજા સૃષ્ટઃ સ્વયંભુવા॥ 12-225-7 (74224)
આશ્રમેષુ ચ સર્વેષુ દમ એવ વિશિષ્યતે। 12-225-8b`ધર્મઃ સંરક્ષ્યતે તૈસ્તુ યતસ્તે ધર્મસેતવઃ।'
યચ્ચ તેષુ ફલં ધર્મ્યં ભૂયો દાન્તે તદુચ્યતે॥ 12-225-8 (74225)
તેષાં લિઙ્ગાનિ વક્ષ્યાનિ યેષાં સમુદયો દમઃ।
અકાર્પણ્યમસંરમ્ભઃ સંતોષઃ શ્રદ્દધાનતા॥ 12-225-9 (74226)
અક્રોધ આર્જવં નિત્યં નાતિવાદોઽભિમાનિતા।
ગુરુપૂજાઽનસૂયા ચ દયા ભૂતેષ્વપૈશુનમ્॥ 12-225-10 (74227)
જનવાદમૃષાવાદસ્તુતિનિન્દાવિવર્જનમ્।
સાધુકામાંશ્ચ સ્પૃહયેન્નાયતિં પ્રત્યયેષુ ચ॥ 12-225-11 (74228)
અવૈરકૃત્સૂપચારઃ સમો નિન્દાપ્રશંસયોઃ।
સુવૃત્તઃ શીલસંપન્નઃ પ્રસન્નાત્માઽઽત્મવાઞ્શુચિઃ॥ 12-225-12 (74229)
પ્રાપ્ય લોકે ચ સત્કારં સ્વર્ગં વૈ પ્રેત્ય ગચ્છતિ।
દુર્ગમં સર્વભૂતાનાં પ્રાપયન્મોદતે સુખી॥ 12-225-13 (74230)
સર્વભૂતહિતે યુક્તો ન સ્મ યો દ્વિષતે જનમ્।
મહાહ્રદ ઇવાક્ષોભ્યઃ પ્રાજ્ઞસ્તૃપ્તઃ પ્રસીદતિ॥ 12-225-14 (74231)
અભયં યસ્ય ભૂતેભ્યઃ સર્વેષામભયં યતઃ।
નમસ્યઃ સર્વભૂતાનાં દાન્તો ભવતિ બુદ્ધિમાન્॥ 12-225-15 (74232)
ન હૃષ્યતિ મહત્યર્થે વ્યસને ચ ન શોચતિ।
સદાઽપરિમિતપ્રજ્ઞઃ સ દાન્તો દ્વિજ ઉચ્યતે॥ 12-225-16 (74233)
કર્મભિઃ શ્રુતસંપન્નઃ સદ્ભિરાચારેતઃ શુચિઃ।
સદૈવ દમસંયુક્તસ્તસ્ય ભુઙ્ક્તે મહાફલમ્॥ 12-225-17 (74234)
અનસૂયાઽક્ષમા શાન્તિઃ સંતોષઃ પ્રિયવાદિતા।
સત્યં દાનમનાયાસો નૈષ માર્ગો દુરાત્મનામ્॥ 12-225-18 (74235)
કામક્રોધૌ ચ લોભશ્ચ પરસ્યેર્ષ્યા વિકત્થના।
`અતુષ્ટિરનૃતં મોહ એષ માર્ગો દુરાત્મનામ્॥' 12-225-19 (74236)
કામક્રોધૌ વશે કૃત્વા બ્રહ્મચારી જિતેન્દ્રિયઃ।
વિક્રમ્ય ઘોરે તમસિ બ્રાહ્મણઃ સંશિતવ્રતઃ।
કાલાકાઙ્ક્ષી ચરેલ્લોકાન્નિરપાય ઇવાત્મવાન્॥ ॥ 12-225-20 (74237)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 225॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-225-2 શ્રુતિસમાધયો વેદદ્રષ્ઠારઃ॥ 12-225-3 તપશ્ચ સત્યં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-225-6 તીક્ષ્ણો રાજસઃ। અમિત્રાન્ કામાદીન્॥ 12-225-7 ક્રવ્યાદ્ભ્યો વ્યાઘ્રાદિભ્યો માંસભક્ષકેભ્યઃ॥ 12-225-8 ભૂયોઽધિકમ્॥ 12-225-9 સમુદેત્યસ્માદિતિ સમુદયો હેતુઃ। અકાર્પણ્યમદીનત્વમ્। અસંરમ્ભોઽભિનિવેશાભાવઃ॥ 12-225-11 પ્રત્યયેષુ સુખદુઃખાદ્યનુભવેષુ। આયતિમુત્તરકાલમ્। ન સ્પૃહયેત્। પ્રાપ્તં સુખાદિકં ભુઞ્જીત નતુ કાલાન્તરીયૌ તજ્જૌ હર્ષવિષાદૌ ચિન્તનીયાવિત્યર્થઃ॥ 12-225-12 સૂપચારઃ શાઠ્યવર્જિતાદરઃ॥ 12-225-13 દુર્ગમં દુષ્કાલે દુર્લભમન્નાદિ પ્રાપયન્ દયાવાનિત્યર્થઃ॥ 12-225-15 દાન્તો ભવતિ ધર્મવિત્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-225-19 ડમ્ભો દર્પશ્ચ માનશ્ચ નૈષ માર્ગો મહાત્મનામ્ ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 226
॥ શ્રીઃ ॥
12.226. અધ્યાયઃ 226
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તપઉપવાસાદિનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-226-0 (74238)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-226-0x (6133)
દ્વિજાતયો વ્રતોપેતા યદિદં ભુઞ્જતે હવિઃ।
અન્નં બ્રાહ્મણકામાય કથમેતત્પિતામહ॥ 12-226-1 (74239)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-226-2x (6134)
અવેદોક્તવ્રતોપેતા ભુઞ્જાનાઃ કાર્યકારિણઃ।
વેદોક્તેષુ ચ ભુઞ્જાના વ્રતલુબ્ધા યુધિષ્ઠિર॥ 12-226-2 (74240)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-226-3x (6135)
યદિદં તપ ઇત્યાહુરુપવાસં પૃથગ્જનાઃ।
એતત્તપો મહારાજ ઉતાહો કિં તપો ભવેત્॥ 12-226-3 (74241)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-226-4x (6136)
માસપક્ષોપવાસેન મન્યન્તે યત્તપો જનાઃ।
આત્મતન્ત્રોપધાતસ્તુ ન તપસ્તત્સતાં મતમ્॥ 12-226-4 (74242)
ત્યાગશ્ચ સન્નતિશ્ચૈવ શિષ્યતે તપ ઉત્તમમ્।
સદોપવાસી સ ભવેદ્બ્રહ્મચારી સદા ભવેત્॥ 12-226-5 (74243)
મુનિશ્ચ સ્યાત્સદા વિપ્રો દૈવતં ચ સદા ભવેત્।
કુટુમ્બિકો ધર્મપરઃ સદાઽસ્વપ્નશ્ચ ભારત॥ 12-226-6 (74244)
અમાંસાદી સદા ચ સ્યાત્પવિત્રી ચ સદા ભવેત્।
અમૃતાશી સદા ચ સ્યાન્ન ચ સ્યાદ્વિષભોજનઃ॥ 12-226-7 (74245)
વિધસાશી સદા ચ સ્યાત્સદા ચૈવાતિથિપ્રિયઃ।
[શ્રદ્દધાનઃ સદા ચ સ્યાદ્દેવતાદ્વિજપૂજકઃ]॥ 12-226-8 (74246)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-226-9x (6137)
કથં સદોપવાસી સ્યાદ્બ્રહ્મચારી કથં ભવેત્।
વિઘસાશી કથં ચ સ્યાત્સદા ચૈવાતિથિપ્રયિઃ॥ 12-226-9 (74247)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-226-10x (6138)
અન્તરા પ્રાતરાશં ચ સાયમાશં તથૈવ ચ।
સદોપવાસી સ ભવેદ્યો ન ભુઙ્ક્તેઽન્તરા પુનઃ॥ 12-226-10 (74248)
ભાર્યાં ગચ્છન્બ્રહ્મચારી ઋતૌ ભવતિ બ્રાહ્મણઃ।
ઋતવાદી ભવેન્નિત્યં જ્ઞાનનિત્યશ્ચ યો નરઃ॥ 12-226-11 (74249)
ન ભક્ષયેદ્વૃથા માંસમમાંસાશી ભવત્યપિ।
દાનનિત્યઃ પવિત્રીસ્યાદસ્વપ્નશ્ચ દિવાઽસ્વપન્॥ 12-226-12 (74250)
ભૃત્યાતિથિષુ યો ભુઙ્ક્તે ભુક્તવત્સુ સદા નરઃ।
અમૃતં કેવલં ભુઙ્ક્તે ઇતિ વિદ્ધિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-226-13 (74251)
અભુક્તવત્સુ ભુઞ્જાનો વિષમશ્નાતિ વૈ દ્વિજઃ।
અદત્ત્વા યોઽતિથિભ્યોઽન્નં ન ભુઙ્ક્તે સોતિથિપ્રિયઃ।
`અભુક્ત્વા દૈવતેભ્યશ્ચ યો ન ભુઙ્ક્તે સદૈવતમ્' 12-226-14 (74252)
દેવતાભ્યઃ પિતૃભ્યશ્ચ ભૃત્યેભ્યોઽતિથિભિઃ સહ।
અવશિષ્ટં તુ યોઽશ્નાતિ તમાહુર્વિઘસાશિનમ્॥ 12-226-15 (74253)
તેષાં લોકા હ્યપર્યન્તાઃ સદને બ્રહ્મણા સહ।
ઉપસ્થિતાશ્ચાપ્સરોભિઃ પરિયાન્તિ દિવૌકસઃ॥ 12-226-16 (74254)
દેવતાભિશ્ચ યે સાર્ધં પિતૃભ્યશ્ચોપભુઞ્જતે।
રમન્તે પુત્રપૌત્રૈશ્ચ તેષાં ગતિરનુત્તમા॥ ॥ 12-226-17 (74255)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષઙ્વિશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 226॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-226-1 દ્વિજાતયસ્ત્રૈવર્ણિકાઃ। હવિર્દેવતાશેષમ્॥ 12-226-2 ભુજ્જાના અભોજ્યં માંસાદીતિ શેષઃ। કાર્યકારિણઃ કામાચારવન્તઃ। ઇહૈવ સતિતા ઇત્યર્થઃ। વ્રતલુબ્ધા દીક્ષોક્તફલાનુરાગિણઃ સ્વર્ગં પ્રાપ્ય પતિષ્યન્તીત્યર્થઃ॥ 12-226-4 હ્યત્મતન્ત્રમાત્મવિદ્યા તસ્યા ઉપઘાતો વિઘ્નઃ॥ 12-226-5 ભૂતભયંકરકર્મસંન્યાસસ્ત્યાગઃ। સન્નતિર્ભૂતારાધનમ્॥ 12-226-7 અમૃતાશી સદા ચ સ્યાદ્દેવતાતિથિપૂજકઃ ઇતિ ઝ. ડ. પાઠઃ॥ 12-226-9 અતિથિર્વૈશ્વદેવાન્તે પ્રાપ્તઃ॥ 12-226-12 વૃથા દેવપિતૃશેષં વિના॥ 12-226-14 અભુક્તવત્સુ નાશ્નાનઃ સતતં યસ્તુ વૈદ્વિજઃ। અભોજનેન તેનાસ્ય જિતઃ સ્વર્ગો ભવત્યુત્તેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 227
॥ શ્રીઃ ॥
12.227. અધ્યાયઃ 227
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભગવત્સ્વરૂપનિરૂપકમુનિસનત્કુમારસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-227-0 (74256)
`* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-227-0x (6139)
કેચિદાહુર્દ્વિધા લોકે ત્રિધા રાજન્નનેકધા।
ન પ્રત્યયો ન ચાન્યચ્ચ દૃશ્યતે બ્રહ્મ નૈવ તત્॥ 12-227-1 (74257)
નાનાવિધાનિ શાસ્ત્રાણિ ઉક્તાશ્ચૈવ પૃથગ્વિધાઃ।
કિમધિષ્ઠાય તિષ્ઠામિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-227-2 (74258)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-227-3x (6140)
સ્વેસ્વે યુક્તા મહાત્માનઃ શાસ્ત્રેષુ પ્રભવિષ્ણવઃ।
વર્તન્તે ષણ્ડિતા લોકે કો વિદ્વાન્કશ્ચ પણ્ડિતઃ॥ 12-227-3 (74259)
સર્વેષાં તત્વમજ્ઞાય યથારુચિ તથા ભવેત્।
અસ્મિન્નર્થે પુરાભૂતમિતિહાસં પુરાતનમ્॥ 12-227-4 (74260)
મહાવિવાદસંયુક્તમૃષીણાં ભાવિતાત્મનામ્।
હિમવત્પાર્શ્વ આસીના ઋષયઃ સંશિતવ્રતાઃ॥ 12-227-5 (74261)
ષણ્ણાં તાનિ સહસ્રાણિ ઋષીણાં ગણમાહિતમ્।
તત્ર કેચિદ્ધુવં વિશ્વં સેશ્વરં તુ નિરીશ્વરમ્॥ 12-227-6 (74262)
પ્રાકૃતં કારણં નાસ્તિ સર્વં નૈવમિદં જગત્।
અનેન ચાપરે વિપ્રાઃ સ્વભાવં કર્મ ચાપરે॥ 12-227-7 (74263)
પૌરુષં કર્મ દૈવં ચ યત્સ્વભાવાદિરેવ તમ્।
નાનાહેતુશતૈર્યુક્તા નાનાશાસ્ત્રપ્રવર્તકાઃ॥ 12-227-8 (74264)
સ્વભાવાદ્બ્રાહ્મણા રાજઞ્જિગીપન્તઃ પરસ્પરમ્।
તતસ્તુ મૂલમુદ્ભૂતં વાદિપ્રત્યર્થિસંયુતમ્॥ 12-227-9 (74265)
પાત્રદણ્ડવિઘાતં ચ વલ્કલાજિનવાસસામ્।
એકે મન્યુસમાપન્નાસ્તતઃ શાન્તા દ્વિજોત્તમાઃ॥ 12-227-10 (74266)
વસિષ્ઠમબ્રુવન્સર્વે ત્વં નો બ્રૂહિ સનાતનમ્।
નાહં જાનામિ વિપ્રેન્દ્રાઃપ્રત્યુવાચ સ તાન્પ્રભુઃ॥ 12-227-11 (74267)
તે સર્વે સહિતા વિપ્રા નારદં ઋષિમનુવન્।
ત્વં નો બ્રૂહિ મહાભાગ તત્વવિચ્ચ ભવાનસિ॥ 12-227-12 (74268)
નાહં દ્વિજા વિજાનામિ ક્વ હિ ગચ્છામ સંગતાઃ।
ઇતિ તાનાહ ભગવાંસ્તતઃ પ્રાહ ચ સ દ્વિજાન્॥ 12-227-13 (74269)
કો વિદ્વાનિહ લોકેઽસ્મિન્નમોહોઽમૃતમદ્ભુતમ્।
તચ્ચ તે શુશ્રુવુર્વાક્યં બ્રાહ્મણા હ્યશરીરિણઃ॥ 12-227-14 (74270)
સનદ્ધામ દ્વિજા ગત્વા પૃચ્છધ્વં સ ચ વક્ષ્યતિ॥ 12-227-15 (74271)
તમાહ કશ્ચિદ્વિજવર્યસત્તમો
વિભાણ્ડકો મણ્ડિતવેદરાશિઃ।
કસ્ત્વં ભવાનર્થવિભેદમધ્યે
ન દૃશ્યસે વાક્યમુદીરયંશ્ચ॥ 12-227-16 (74272)
અથાહેદં તં ભગવાન્સનન્તં
મહામુને વિદ્ધિ માં પણ્ડિતોઽસિ
ઋષિં પુરાણં સતતૈકરૂપં
યમક્ષયં વેદવિદો વદન્તિ॥ 12-227-17 (74273)
પુનસ્તમાહેદમસૌ મહાત્મા
સ્વરૂપસંસ્થં વદ આહ પાર્થ।
ત્વમેકોઽસ્મદૃષિપુઙ્ગવાદ્ય
નસત્સ્વરૂપમથવા પુનઃ કિમ્॥ 12-227-18 (74274)
અથાહ ગમ્ભીરતરાનુવાદં
વાક્યં મહાત્મા હ્યશરીર આદિઃ।
ન તે મુને શ્રોત્રમુખેઽપિ ચાસ્યં
ન પાદહસ્તૌ પ્રપદાત્મકે ન॥ 12-227-19 (74275)
બ્રુવન્મુનીન્સત્યમથો નિરીક્ષ્ય
સ્વમાહ વિદ્વાન્મનસા નિગમ્ય।
ઋષે કથં વાક્યમિદં બ્રવીષિ
ન ચાસ્ય મન્તા ન ચ વિદ્યતે ચેત્॥ 12-227-20 (74276)
ન શુશ્રુવુસ્તતસ્તત્તુ પ્રતિવાક્યં દ્વિજોત્તમાઃ।
નિરીક્ષમાણા આકાશં પ્રહસન્તસ્તતસ્તતઃ॥ 12-227-21 (74277)
આશ્ચર્યમિતિ મત્વા તે યયુર્હૈમં મહાગિરિમ્।
સનત્કુમારસઙ્કાશં સગણા મુનિસત્તમાઃ॥ 12-227-22 (74278)
તં પર્વતં સમારુહ્ય દદૃશુર્ધ્યાનમાશ્રિતાઃ।
કુમારં દેવમર્હન્તં વેદપારાવિવર્જિતમ્॥ 12-227-23 (74279)
તતઃ સંવત્સરે પૂર્ણે પ્રકૃતિસ્થં મહામુનિમ્।
સનત્કુમારં રાજેન્દ્ર પ્રણિપત્ય દ્વિજાઃ સ્થિતાઃ॥ 12-227-24 (74280)
આગતાન્ભગવાનાહ જ્ઞાનનિર્ધૂતકલ્મષઃ।
જ્ઞાતં મયા મુનિગણા વાક્યં તદશરીરિણઃ।
કાર્યમદ્ય યથાકામં પૃચ્છધ્વં મુનિપુઙ્ગવાઃ॥ 12-227-25 (74281)
તમબ્રુવન્પ્રાઞ્જલયો મહામુનિં
દ્વિજોત્તમં જ્ઞાનનિધિં સુનિર્મલમ્।
કથં વયં જ્ઞાનનિધિં વરેણ્યં
યક્ષ્યામહે વિશ્વરૂપં કુમાર॥ 12-227-26 (74282)
પ્રસીદ નો ભગવઞ્જ્ઞાનલેશં
મધુપ્રયાતાય સુખાય સન્તઃ।
યત્તત્પદં વિશ્વરૂપં મહામુને
તત્ર બ્રૂહિ કિં તત્ર મહાનુભાવ॥ 12-227-27 (74283)
સ તૈર્વિયુક્તો ભગવાન્મહાત્મા
યઃ સઙ્ગવાન્સત્યવિત્તચ્છૃણુષ્વ।
અનેક સાહસ્રકલેષુ ચૈવ
પ્રસન્નધાતું ચ શુભાજ્ઞયા સત્॥ 12-227-28 (74284)
યથાહ પૂર્વં યુષ્માસુ હ્યશરીરી દ્વિજોત્તમાઃ।
તથૈવ વાક્યં તત્સત્યમજાનન્તશ્ચ કીર્તિતમ્॥ 12-227-29 (74285)
શૃણુધ્વં પરમં કારણમસ્તિ કથમવગમ્યતે। અહન્યહનિ પાકવિશેષો દૃશ્યતે તેન મિશ્રં સર્વં મિશ્રયતે। યથા મણ્ડલી દૃશિ સર્વેષામસ્તિ નિદર્શનમ્। અસ્તિ ચક્ષુષ્મતામસ્તિ જ્ઞાને સ્વરૂપં પશ્યતિ। યથા દર્પણાન્તં નિદર્શનમ્॥ 12-227-30 (74286)
સ એવ સર્વં વિદ્વાન્ન બિભેતિ ન ગચ્છતિ કુત્રાહં કસ્ય નાહં કેન કેનેત્યવર્તમાનો વિજાનાતિ॥ 12-227-31 (74287)
સ યુગતો વ્યાપી। સ પૃથક્સ્થિતઃ। તદપરમાર્થઃ॥ 12-227-32 (74288)
યથા વાયુરેકઃ સન્બહુધેરિતઃ। આશ્રયવિશેષો વા યસ્યાશ્રયં યથાવદ્દ્વિજે મૃગે વ્યાઘ્રે ચ મનુજે વેણુંસશ્રયો ભિદ્યતે વાયુરથૈકઃ। આત્મા તથાઽસૌ પરમાત્માઽસાવન્ય ઇવ ભાતિ॥ 12-227-33 (74289)
એવમાત્મા સ એવ ગચ્છતિ સર્વમાત્મા પશ્યઞ્શૃણોતિ ન ચ ઘ્રાતિ ન ભાષતે॥ 12-227-34 (74290)
ચક્રેઽસ્ય તં મહાત્માનં પરિતો દશ રશ્મયઃ।
વિનિષ્ક્રમ્ય યથા સૂર્યમનુગચ્છન્તિ તં પ્રભુમ્॥ 12-227-35 (74291)
દિનેદિનેઽસ્તમભ્યેતિ પુનરુદ્ગચ્છતે દિશઃ।
તાવુભૌ ન રવૌ ચાસ્તાં તથા વિત્ત શરીરિણમ્॥ 12-227-36 (74292)
પતિતે વિત્ત વિપ્રેન્દ્રં ભક્ષણે ચરણે પરઃ।
ઊર્ધ્વમેકસ્તથાઽધસ્તાદેકસ્તિષ્ઠતિ ચાપરઃ॥ 12-227-37 (74293)
હિરણ્યસદનં જ્ઞેયં સમેત્ય પરમં પદમ્।
આત્મના હ્યાત્મદીપં તમાત્મનિ હ્યાત્મપૂરુષમ્॥ 12-227-38 (74294)
સંચિતં સંચિતં પૂર્વં ભ્રમરો વર્તતે ભ્રમમ્।
યોઽભિમાનીવ જાનાતિ ન મુહ્યતિ ન હીયતે॥ 12-227-39 (74295)
ન ચક્ષુષા પશ્યતિ કશ્ચનૈનં
હૃદા મનીષા પશ્યતિ રુપમસ્ય।
ન શુક્લં ન કૃષ્ણં પરમાર્થભાવં
ગુહાશયં જ્ઞાનદેવીકરસ્થમ્॥ 12-227-40 (74296)
બ્રાહ્મણસ્ય ન સાદૃશ્યે વર્તતે સોઽપિ કિં પુનઃ।
ઇજ્યતે યસ્તુ મન્ત્રેણ યજમાનો દ્વિજોત્તમઃ॥ 12-227-41 (74297)
નૈવ ધર્મી ન ચાધમીં દ્વન્દ્વાતીતો વિમત્સરઃ।
જ્ઞાનતૃપ્તઃ સુખં શેતે હ્યમૃતાત્મા ન સંશયઃ॥ 12-227-42 (74298)
એવમેવ જગત્સૃષ્ટિં કુરુતે માયયા પ્રભુઃ।
ન જાનાતિ વિમૂઢાત્મા કારણં ચાત્મનો હ્યસૌ॥ 12-227-43 (74299)
ધ્યાતા દ્રષ્ટા તથા મન્તા બોદ્ધા દૃષ્ટાન્સ એવ સઃ।
કો વિદ્વાન્પરમાત્માનમનન્તં લોકભાવનમ્।
યત્તુ શક્યં મયા પ્રોક્તં ગચ્છધ્વં મુનિપુઙ્ગવાઃ॥ 12-227-44 (74300)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-227-45x (6141)
એવં પ્રણમ્ય વિપ્રેન્દ્રા જ્ઞાનસાગરસંભવમ્।
સનત્કુમારં સંદૃષ્ટ્વા જગ્મુસ્તે રુચિરં પુનઃ॥ 12-227-45 (74301)
તસ્માત્ત્વમપિ કૌન્તેય જ્ઞાનયોગપરો ભવ।
જ્ઞાનમેવં મહારાજ સર્વદુઃખવિનાશનમ્॥ 12-227-46 (74302)
ઇદં મહાદુઃખસમાકરાણાં
નૃણાં પરિત્રાણવિનિર્મિતં પુરા।
પુરાણપુંસા ઋષિણા મહાત્મના
મહામુનીનાં પ્રવરેણ તદ્ભુવમ્॥' ॥ 12-227-47 (74303)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 227॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* 227,228, એતદવ્યાયદ્વયં થ. પુસ્તક એવ દૃશ્યતે।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 228
॥ શ્રીઃ ॥
12.228. અધ્યાયઃ 228
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તપશ્શબ્દસ્ય મતભેદેન નાનાર્થકત્વકથનપૂર્વકં સ્વમતે તસ્ય જ્ઞાનાર્થકત્વાભિધાનમ્॥ 1॥ જ્ઞાનસ્ય મોક્ષસાધનત્વે દૃષ્ટાન્તતયા સુવર્ચલાચરિત્રકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-228-0 (74304)
` યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-228-0x (6142)
યદિદં તપ ઇત્યાહુઃ કિં તપઃ સંપ્રકીર્તિતમ્।
ઉપવાસમથાન્યત્તુ વેદાચારમથો નુ કિમ્।
શાસ્ત્રં તપો મહાપ્રાજ્ઞ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-228-1 (74305)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-228-2x (6143)
પક્ષમાસોપવાસાદીન્મન્યન્તે વૈ તપોધનાઃ।
વેદવ્રતાદીનિ તપ અપરે વેદપારગાઃ।
વેદપારાયણં ચાન્યે ચાહુસ્તત્વમથાપરે॥ 12-228-2 (74306)
યથાવિહિતમાચારસ્તપઃ સર્વં વ્રતં ગતાઃ।
આત્મવિદ્યાવિધાનં યત્તત્તપઃ પરિકીર્તિતમ્॥ 12-228-3 (74307)
ત્યાગસ્તપસ્તથા શાન્તિસ્તપ ઇન્દ્રિયનિગ્રહઃ।
બ્રહ્મચર્યં તપઃ પ્રોક્તમાહુરેવં દ્વિજાતયઃ॥ 12-228-4 (74308)
સદોપવાસો યો વિદ્વાન્બ્રહ્મચારી સદા ભવેત્॥ 12-228-5 (74309)
યો મુનિશ્ચ સદા ધીમાન્વિઘસાશી વિમત્સરઃ।
તતસ્ત્વનન્તમપ્યાહુર્યો નિત્યમતિથિપ્રિયઃ॥ 12-228-6 (74310)
નાન્તરાશીસ્તતો નિત્યમુપવાસી મહાવ્રતઃ।
ઋતુગામી તથા પ્રોક્તો વિઘસાશી સ્મૃતો બુધૈઃ॥ 12-228-7 (74311)
ભૃત્યશેષં તુ યો ભુઙ્ક્તે યજ્ઞશેષં તથાઽમૃતમ્।
એવં નાનાર્થસંયોગં તપઃ શશ્વદુદાહૃતમ્॥ 12-228-8 (74312)
કેષાં લોકા હ્યપર્યન્તાઃ સર્વે સત્યવ્રતે સ્થિતાઃ।
યેઽપિ કર્મમયં પ્રાહુસ્તે દ્વિજા બ્રાહ્મણાઃ સ્મૃતાઃ।
રમન્તે દિવ્યભોગૈશ્ચ પૂજિતા હ્યપ્સરોગણૈઃ॥ 12-228-9 (74313)
જ્ઞાનાત્મકં તપશ્શબ્દં યે વદન્તિ વિનિશ્ચિતાઃ।
તે હ્યન્તરાઽઽત્મસદ્ભાવં પ્રપન્ના નૃપસત્તમ॥ 12-228-10 (74314)
એતત્તે નૃપશાર્દૂલ પ્રોક્તં યત્પૃષ્ટ્વાનસિ।
યથા વસ્તુનિ સંજ્ઞાનિ વિવિધાનિ ભવન્ત્યુત॥ 12-228-11 (74315)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-228-12x (6144)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ રાજાધીના નૃપાઃ પુનઃ।
અન્યાનિ ચ સહસ્રાણિ નામાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-228-12 (74316)
પ્રતિયોગીનિ વૈ તેષાં છન્નાન્યસ્તમિતાનિ ચ।
દૃઢં સર્વં પ્રાકૃતકભિદં સર્વત્ર પશ્ય વૈ॥ 12-228-13 (74317)
તસ્માદ્યથાગતં રાજન્યથારુચિ નૃણાં ભવેત્।
અસ્મિન્નર્થે પુરાવૃત્તં શૃણુ રાજન્યુધિષ્ઠિર॥ 12-228-14 (74318)
બ્રાહ્મણાનાં સમૂહે તુ યદુવાચ સુવર્ચલા।
દેવલસ્ય સુતા વિદ્વન્સર્વલક્ષણશોભિતા॥ 12-228-15 (74319)
કન્યા સુવર્ચલા નામ યોગભાવિતચેતના।
હેતુના કેન જાતા સા નિર્દ્વન્દ્વા નષ્ટસંશયા॥ 12-228-16 (74320)
સાઽબ્રવીત્પિતરં વિપ્રં વરાન્વેષણતત્પરા॥ 12-228-17 (74321)
અન્ધાય માં મહાપ્રાજ્ઞ દેહિ વીક્ષ્ય સુલોચનમ્।
એવં સ્મ ચ પિતઃ શશ્વન્મયેદં---મુને॥ 12-228-18 (74322)
પિતોવાચ। 12-228-19x (6145)
ન શક્યં પ્રાર્થિતું વત્સે ત્વયાઽદ્ય પ્રતિભાતિ મે।
અન્ધતાઽનન્ધતા ચેતિ વિચારો મમ જાયતે।
ઉન્મત્તેવ સુતે વાક્યં ભાષસે પૃથુલોચને॥ 12-228-19 (74323)
કન્યોવાચ। 12-228-20x (6146)
નાહમુન્મત્તભૂતાઽઽદ્ય બુદ્ધિપૂર્વં બ્રવીમિ તે।
વિદ્ધિ વૈતાદૃશં લોકે સ માં ભજતિ વેદવિત્॥ 12-228-20 (74324)
યાન્યાંસ્ત્વં મન્યસે દાતું માં દ્વિજોત્તમ તાનિહ।
આનયાન્યાન્મહાભાગ હ્યહં દ્રક્ષ્યામિ તેષુ તમ્॥ 12-228-21 (74325)
તથેતિ ચોક્ત્વા તાં વિપ્રઃ પ્રેષયામાસ શિષ્યકાન્।
ઋષેઃ પ્રભાવં દૃષ્ટ્વા તે કન્યાયાશ્ચ દ્વિજોત્તમાઃ।
અનેકમુનયો રાજન્સંપ્રાપ્તા દેવલાશ્રમમ્॥ 12-228-22 (74326)
તાનાગતાનથાભ્યર્ચ્યં કન્યામાહ પિતા મહાન્।
યદીચ્છસિ વરં ભદ્રે તં વિપ્રં વરય સ્વયમ્॥ 12-228-23 (74327)
તથેચિ ચોક્ત્વા કલ્યાણી તપ્તહેમનિભાનના।
કરસંમિતમધ્યાઙ્ગી વાક્યમાહ તપોધનાઃ॥ 12-228-24 (74328)
યદ્યસ્તિ સંમતો વિપ્રો હ્યન્ધોઽનન્ધઃ સ મે વરઃ।
નોચુર્વિપ્રા મહાભાગાં પ્રતિવાક્યં યયુશ્ચ તે॥ 12-228-25 (74329)
કન્યા ચ તિષ્ઠતામત્ર પિતુર્વેશ્મનિ ભારત॥ 12-228-26 (74330)
શ્વેતકેતુઃ કહાલસ્ય શ્યાલઃ પરમધર્મવિત્।
શ્રુત્વા બ્રહ્મા તદાગમ્ય કન્યામાહ મહીપતે॥ 12-228-27 (74331)
સોહં ભદ્રે સમાવૃત્તસ્ત્વયોક્તો યઃ પુરા દ્વિજઃ।
વિશાલનયનં વિદ્ધિ મામન્ધોઽહં વૃણીષ્વ મામ્॥ 12-228-28 (74332)
સુવર્ચલોવાચ। 12-228-29x (6147)
કથં વિશાલનેત્રોઽસિ કથં વા ત્વમલોચનઃ।
બ્રૂહિ પશ્ચાદહં વિદ્વન્પરીક્ષે ત્વાં દ્વિજોત્તમ॥ 12-228-29 (74333)
દ્વિજ ઉવાચ। 12-228-30x (6148)
શબ્દે સ્પર્શે તથા રૂપે રસે ગન્ધે સહેતુકમ્।
ન મે પ્રવર્તતે ચેતો ન પ્રત્યક્ષં હિ તેષુ મે।
અલોચનોઽહં તસ્માદ્ધિ ન ગતિર્વિદ્યતે યતઃ॥ 12-228-30 (74334)
યેન પશ્યતિ સુશ્રોણિ ભાષતે સ્પૃશતે પુનઃ।
ભુજ્યતે ઘ્રાયતે નિત્યં શૃણોતિ મનુતે તથા॥ 12-228-31 (74335)
તચ્ચક્ષુર્વિદ્યતે મહ્યં યેન પશ્યતિ વૈ સ્ફુટમ્।
સુલોચનોઽહં ભદ્રે વૈ પૃચ્છ વા કિં વદામિ તે।
સર્વમસ્મિન્ન મે વિદ્યા વિદ્વાન્હિ પરમાર્થતઃ॥ 12-228-32 (74336)
સા વિશુદ્ધા તતો ભૂત્વા શ્વેતકેતું મહામુનિમ્।
પ્રણમ્ય પૂજયામાસ તાં ભાર્યાં સ ચ લબ્ધવાન્॥ 12-228-33 (74337)
વૈરાગ્યસંયુતા કન્યા તાદૃશં પરિમુત્તમમ્।
પ્રાપ્તા રાજન્મહાપ્રાજ્ઞ તસ્માદર્થઃ પૃથક્પૃથક્॥ 12-228-34 (74338)
એતત્તે કથિતં રાજન્કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥' ॥ 12-228-35 (74339)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 228॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 229
॥ શ્રીઃ ॥
12.229. અધ્યાયઃ 229
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જ્ઞાનસ્ય શ્રેયઃસાધનત્વજ્ઞાનોપાયાદિપ્રતિપાદકેન્દ્રપ્રહ્નાદસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-229-0 (74340)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-229-0x (6149)
યદિદં કર્મ લોકેઽસ્મિઞ્શુભં વા યદિ વાઽશુભમ્।
પુરુષં યોજયત્યેવ ફલયોગેન ભારત॥ 12-229-1 (74341)
કર્તા સ્વિત્તસ્ય પુરુષ ઉતાહો નેતિ સંશયઃ।
એતદિચ્છામિ તત્ત્વેન ત્વત્તઃ શ્રોતું પિતામહ॥ 12-229-2 (74342)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-229-3x (6150)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
પ્રહ્લાદસ્ય ચ સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-229-3 (74343)
અસક્તં ધૂતપાપ્માનં કુલે જાતં બહુશ્રુતમ્।
અસ્તબ્ધમનહંકારં સત્વસ્થં સંયતેન્દ્રિયમ્॥ 12-229-4 (74344)
તુલ્યનિન્દાસ્તુતિં દાન્તં શૂન્યાગારસમાકૃતિમ્।
ચરાચરાણાં ભૂતાનાં વિદિતપ્રભવાપ્યયમ્॥ 12-229-5 (74345)
અક્રુધ્યન્તમહૃષ્યન્તમપ્રિયેષુ પ્રિયેષુ ચ।
કાઞ્ચને વાઽથ લોષ્ઠે વા ઉભયોઃ સમદર્શનમ્॥ 12-229-6 (74346)
આત્મનિ શ્રેયસિ જ્ઞાને ધીરં નિશ્ચિતનિશ્ચયમ્॥
પરાવરજ્ઞં ભૂતાનાં સર્વજ્ઞં સર્વદર્શનમ્॥ 12-229-7 (74347)
`અવ્યક્તાત્મનિ ગોવિન્દે વાસુદેવે મહાત્મનિ।
હૃદયેન સમાવિષ્ટં સર્વભાવપ્રિયંકરમ્॥ 12-229-8 (74348)
ભક્તં ભાગવતં નિત્યં નારાયણપરાયણમ્।
ધ્યાયન્તં પરમાત્માનં હિરણ્યકશિપોઃ સુતમ્॥' 12-229-9 (74349)
શક્રઃ પ્રહ્લાદમાસીનમેકાન્તે સંયતેન્દ્રિયમ્।
બુભુત્સમાનસ્તત્પ્રજ્ઞામભિગમ્યેદમબ્રવીત્॥ 12-229-10 (74350)
યૈઃ કૈશ્ચિત્સંમતો લોકે ગુણૈઃ સ્યાત્પુરુષો નૃષુ।
ભવત્યનપગાન્સર્વાંસ્તાન્ગુણાઁલ્લક્ષયામહે॥ 12-229-11 (74351)
અથ તે લક્ષ્યતે બુદ્ધિઃ સમા બાલજનૈરિહ।
આત્માનં મન્યમાનઃ સઞ્શ્રેયઃ કિમિહ મન્યસે॥ 12-229-12 (74352)
બદ્ધઃ પાશૈશ્ચ્યુતઃ સ્થાનાદ્દ્વિષતાં વશમાગતઃ।
શ્રિયા વિહીનઃ પ્રહ્લાદ શોચિતવ્યે ન શોચસિ॥ 12-229-13 (74353)
પ્રજ્ઞાલાભેન દૈતેય ઉતાહો ધૃતિમત્તથા।
પ્રહ્લાદ સ્વસ્થરૂપોઽસિ પશ્યન્વ્યસનમાત્મનઃ॥ 12-229-14 (74354)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-229-15x (6151)
ઇતિ સંચોદિતસ્તેન ધીરો નિશ્ચિતનિશ્ચયઃ।
ઉવાચ શ્લક્ષ્ણયા વાચા સ્વાં પ્રજ્ઞામનુવર્ણયન્॥ 12-229-15 (74355)
પ્રહ્લાદ ઉવાચ। 12-229-16x (6152)
પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ ભૂતાનાં યો ન બુધ્યતે।
તસ્ય સ્તમ્ભો ભવેદ્બાલ્યાન્નાસ્તિ સ્તંભોઽનુપશ્યતઃ॥ 12-229-16 (74356)
`ગહનં સર્વભૂતાનાં ધ્યેયં નિત્યં સનાતનમ્।
અનિગ્રહમનૌપમ્યં સર્વાકારં પરાત્પરમ્॥ 12-229-17 (74357)
સર્વાવરણસંભૂતં તસ્માદેતત્પ્રવર્તતે।
તન્મયા અપિ સંપશ્ય નાનાલક્ષણલક્ષિતાઃ॥ 12-229-18 (74358)
સ વૈ પાતિ જગત્સ્રષ્ટા વિષ્ણુરિત્યભિશબ્દિતઃ।
પુનર્દર્શતિ સંપ્રાપ્તે------સુરેશ્ચરઃ॥' 12-229-19 (74359)
સ્વભાવાત્સંપ્રવર્તન્તે નિવર્તન્તે તથૈવ ચ।
સર્વે ભાવાસ્તથા ભાવાઃ પુરુષાર્થો ન વિદ્યતે॥ 12-229-20 (74360)
પુરુષાર્થસ્ય ચાભાવે નાસ્તિ કશ્ચિત્સ્વકારકઃ।
સ્વયં ચ કુર્વતસ્તસ્ય જાતુ માનો ભવેદિહ॥ 12-229-21 (74361)
યસ્તુ કર્તારમાત્માનં મન્યતે સાધ્વસાધુ વા।
તસ્ય દોષવતી પ્રજ્ઞા અતત્ત્વજ્ઞેતિ મે મતિઃ॥ 12-229-22 (74362)
યદિ સ્યાત્પુરુષઃ કર્તા શક્રાત્મશ્રેયસે ધ્રુવમ્।
આરમ્ભાસ્તસ્ય સિદ્ધ્યેયુર્ન તુ જાતુ પરાભવેત્॥ 12-229-23 (74363)
અનિષ્ટસ્ય હિ નિર્વૃત્તિરનિવૃત્તિઃ પ્રિયસ્ય ચ।
લક્ષ્યતે યતમાનાનાં પુરુષાર્થસ્તતઃ કુતઃ॥ 12-229-24 (74364)
અનિષ્ટસ્યાભિનિર્વૃત્તિમિષ્ટસંવૃતિમેવ ચ।
અપ્રયત્નેન પશ્યામઃ કેષાં ચિત્તત્સ્વભાવતઃ॥ 12-229-25 (74365)
પ્રતિરૂપતરાઃ કેચિદ્દૃસ્યન્તે બુદ્ધિમત્તરાઃ।
વિરૂપેભ્યોઽલ્પબુદ્ધિભ્યો લિપ્સમાના ધનાગમં॥ 12-229-26 (74366)
સ્વભાવપ્રેરિતાઃ સર્વે નિવિશન્તે ગુણા યદા।
શુભાશુભાસ્તદા તત્ર તસ્ય કિં માનકારણમ્॥ 12-229-27 (74367)
સ્વભાવાદેવ તત્સર્વમિતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ।
આત્મપ્રતિષ્ઠા પ્રજ્ઞા વા મમ નાસ્તિ તતોઽન્યથા॥ 12-229-28 (74368)
કર્મજં ત્વિહ મન્યન્તે પલયોગં શુભાશુભમ્।
કર્મણાં વિષયં કૃત્સ્નમહં વક્ષ્યામિ તચ્છૃણુ॥ 12-229-29 (74369)
યથા વેદયતે કશ્ચિદોદનં પાયસં હ્યદન્।
એવં સર્વાણિ કર્માણિ સ્વભાવસ્યૈવ લક્ષણમ્॥ 12-229-30 (74370)
વિકારાનેવ યો વેદ ન વેદ પ્રકૃતિં પરામ્।
તસ્ય સ્તંભોઽભવેદ્બાલ્યાન્નાસ્તિ સ્તંભોઽનુપશ્યતઃ॥ 12-229-31 (74371)
સ્વભાવભાવિનો ભાવાન્સર્વાનેવેહ નિશ્ચયે।
બુદ્ધ્યમાનસ્ય દર્પો વા માનો વા કિં કરિષ્યતિ॥ 12-229-32 (74372)
વેદ ધર્મવિધિં કૃત્સ્નં ભૂતાનાં ચાપ્યનિત્યતામ્।
તસ્માચ્છક્ર ન શોચારિ સર્વં હ્યેવેદમન્તવત્॥ 12-229-33 (74373)
નિર્મમો નિરહંકારો નિરીહો મુક્તબન્ધનઃ।
સ્વસ્થો વ્યપેતઃ પશ્યામિ ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયૌ॥ 12-229-34 (74374)
કૃતપ્રજ્ઞસ્ય દાન્તસ્ય વિતૃષ્ણાય નિરાશિષઃ।
નાયાસો વિદ્યતે શક્ર પશ્યતો યોગવિત્તયા॥ 12-229-35 (74375)
પ્રકૃતૌ ચ વિકારે ચ ન મે પ્રીતિર્ન ચ દ્વિષે।
દ્વેષ્ટારં ચ ન પશ્યામિ યો મમાદ્ય વિરુધ્યતિ॥ 12-229-36 (74376)
નોર્ધ્વં નાવાઙ્વતિર્યક્ચ ન ક્વચિચ્છક્ર કામયે।
ન હિ જ્ઞેયે ન વિજ્ઞાને નાજ્ઞાને વિદ્યતેઽન્તરમ્॥ 12-229-37 (74377)
શક્ર ઉવાચ। 12-229-38x (6153)
યેનૈષા લભ્યતે પ્રજ્ઞા યેન શાન્તિરવાપ્યતે।
પ્રબ્રૂહિ તમુપાયં મે સમ્યક્પ્રહ્લાદ પૃચ્છતે॥ 12-229-38 (74378)
પ્રહ્લાદ ઉવાચ। 12-229-39x (6154)
આર્જવેનાપ્રમાદેન પ્રસાદેનાત્મવત્તયા।
ગુરુશુશ્રૂષયા શક્ર પુરુષો લભતે મહત્॥ 12-229-39 (74379)
સ્વભાવાલ્લભતે પ્રજ્ઞાં શાન્તિમેતિ સ્વભાવતઃ।
સ્વભાવાદેવ તત્સર્વં યત્કિંચિદનુપશ્યતિ॥ 12-229-40 (74380)
`નૈવાન્તરં વિજાનાતિ શ્રુત્વા ગુરુમુખાત્તતઃ।
વાક્યં વાક્યાર્થવિજ્ઞાનમાલોક્ય મનસા યતિઃ॥ 12-229-41 (74381)
વિવેકપ્રત્યયાપન્નમાત્માનમનુપશ્યતિ।
વિરજ્યતિ તતો ભીત્યા પરમેશ્વરમૃચ્છતિ॥ 12-229-42 (74382)
ત્રાતારં સર્વદુઃખાનાં તત્સુખાન્વેષણં તતઃ।
કરોતિ સદ્ભિઃ સંસર્ગમલં સન્તઃ સુખાય વૈ॥ 12-229-43 (74383)
સતાં સકાશાદાજ્ઞાય માર્ગં લક્ષણવત્તયા।
સર્વસઙ્ગવિનિર્મુક્તઃ પરમાત્માનમૃચ્છતિ॥ 12-229-44 (74384)
વિષયેચ્છાકૃતો ધર્મં સરજસ્કો ભયાવહઃ।
ધર્મહાનિમવાપ્નોતિ ક્રમાત્તેન નરઃ પુનઃ॥ 12-229-45 (74385)
ભક્તિહીનો ભવત્યેવ પરમાત્મનિ ચાચ્યુત।
વાચકે વાઽપિ ચ સ્થાનં ન હન્ત્યેવ વિમોચિતઃ॥ 12-229-46 (74386)
સાર્ક્ષ્યે ચાસ્ય રતિર્નિત્યં સંસારે ચ રતિર્ભવેત્।
તસ્ય નિત્યમવિજ્ઞાનાદાત્માચૈવ ન સિદ્ધ્યતિ॥ 12-229-47 (74387)
ઉન્મત્તવૃત્તિર્ભવતિ ક્રમાદેવં પ્રવર્તતે।
આશૌચં વર્ધતે નિત્યં ન શામ્યતિ કથંચન॥ 12-229-48 (74388)
વિષયે ચાન્વિતસ્યાસ્ય મોક્ષવાઞ્છા ન જાયતે।
હેત્વાભાસેષુ સંલીનઃ સ્તૌતિ વૈષયિકાન્ગુણાન્॥ 12-229-49 (74389)
ન શાસ્ત્રાણિ શૃણોત્યેવ માનદર્પસમન્વિતઃ।
સ્વતઃસિદ્ધં ન ભોગસ્તં સ્વતઃ સિદ્ધં ન વેત્તિ ચ।
ચિદ્રૂપધારણં ચૈવ પરસૃષ્ટિમથાવ્યયમ્॥ 12-229-50 (74390)
નાનાયોનિગતસ્તેન ભ્રામ્યમાણઃ સ્વકર્મભિઃ।
તીર્ણપારં ન જાનાતિ મહામોહસમન્વિતઃ।
આચાર્યસંશ્રયાદ્વિદ્યાદ્વિનયં સમુપાગતઃ॥ 12-229-51 (74391)
અનુકૂલેષુ ધર્મેષુ ચિનોત્યેનં તતસ્તતઃ।
આચાર્ય ઇતિ ચ ખ્યાતસ્તેનાસૌ બલવૃત્રહન્॥ 12-229-52 (74392)
નિયતેનૈવ સદ્ભાવસ્તેન જન્માન્તરાદિષુ।
કર્મસઞ્ચયતૂલૌઘઃ ક્ષિપ્યતે જ્ઞાનવાયુના॥ 12-229-53 (74393)
એવં યુક્તસમાચારઃ સંસારવિનિવર્તકઃ।
અનુકૂલવૃત્તિં સતતં છિનત્ત્યેવ ભૃગુર્યથા॥ 12-229-54 (74394)
યેન ચાયં સમાપન્નં વૈતૃષ્ણ્યં નાધિગચ્છતિ।
અભ્યન્તરઃ સ્મૃતઃ શક્ર તત્સામ્યં પરિવર્જયેત્॥ 12-229-55 (74395)
પ્રથમં તત્કૃતેનૈવ કર્મણા પરિમૃચ્છતિ।
દ્વિતીયં સ્વપ્નયોગં ચ કર્મણા પરિગચ્છતિ॥ 12-229-56 (74396)
એતૈરક્ષૈઃ સમાપન્નઃ પ્રત્યક્ષોઽસૌ સમાસ્થિતઃ।
સુપુપ્ત્યાખ્યસ્તુરીયોસૌ ન ચ હ્યાવરણાન્વિતઃ॥ 12-229-57 (74397)
લોકવૃત્ત્યા તમીશાનં યજઞ્જુહ્વન્યમી ભવેત્।
આત્મન્યાયાસયોગેન નિષ્ક્રિયં સ પરાત્પરમ્॥ 12-229-58 (74398)
આયામે તાં વિજાનાતિ માયૈષા પરમાત્મનઃ।
પ્રાતિભાસિકસામાન્યાદ્બુદ્ધેર્યા સંવિદાત્મિકા॥ 12-229-59 (74399)
સ્ફુલિઙ્ગસત્ત્વસદૃશાદગ્નિભાવો યથા ભવેત્।
શિશૂનામેવમજ્ઞાનામાત્મભાવોઽન્યથા સ્મૃતઃ॥ 12-229-60 (74400)
સાધ્યેઽપ્યવસ્તુભૂતાખ્યે મિત્રામિત્રાદયઃ કુતઃ।
તદભાવે તુ શોકાદ્યા ન વર્તન્તે સુરેશ્વર॥ 12-229-61 (74401)
એવં બુધ્યસ્વ ભગવન્સમબુદ્ધિં સમન્વિયાત્।
ઉપાયમેતદાખ્યાતં મા વક્રં ગચ્છ દેવપ॥ 12-229-62 (74402)
જ્ઞાનેન પશ્યતે કર્મ જ્ઞાનિનાં ન પ્રવર્તકમ્।
યાવદારબ્ધમસ્યેહ તાવન્નૈવોપશામ્યતિ॥ 12-229-63 (74403)
તદન્તે તં પ્રયાત્યેવ ન વિદ્વાનિતિ મે મતિઃ।
યદસ્ય વાચકં વક્ષ્યે સંસ્મરે તદ્ભવેત્તદા॥ 12-229-64 (74404)
તેનતેન ચ ભાવેન અપાયં તત્ર પશ્યતિ।
સ્થાનભેદેષુ વાગેષા તાલુસંસ્થા યથા તથા॥ 12-229-65 (74405)
તદ્વદુદ્ધિગતા હ્યર્થા બુદ્ધિમાત્મગતઃ સદા॥ 12-229-66 (74406)
સમસ્તસંકલ્પવિશેષમુક્તં
પરં પરાણાં પરમં મહાત્મા।
ત્રય્યન્તવિદ્ભિઃ પરિગીયતેઽસૌ
વિષ્ણુર્વિભુર્વાસ્તિ ગુણો ન નિત્યમ્॥ 12-229-67 (74407)
વર્ણેષુ લોકેષુ વિશેષણેષુ
સ વાસુદેવો વસનાન્મહાત્મા।ટ
ગુણાનુરૂપં સ ચ કર્મરૂપં
દદાતિ સર્વસ્ય સમસ્તરૂપમ્।
ન સંદૃશે તિષ્ઠતિ રુપમસ્ય
ન ચક્ષુષા પશ્યતિ કશ્ચિદેનમ્॥ 12-229-68 (74408)
ભક્ત્યા ચ ધૃત્યા ચ સમાહિતાત્મા
જ્ઞાનસ્વરૂપં પરિપશ્યતીહ॥ 12-229-69 (74409)
વદન્તિ તન્મે ભગવાન્દદૌ સ
સ એવ શેષં મઘવાન્મહાત્મા।
એવં મમોપાયમવૈહિ શક્ર
તસ્માલ્લોકો નાસ્તિ મહ્યં સદૈવ॥' 12-229-70 (74410)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-229-71x (6155)
ઇત્યુક્તો દૈત્યપતિના શક્રો વિસ્મયમાગમત્।
પ્રીતિમાંશ્ચ તદા રાજંસ્તદ્વાક્યં પ્રત્યપૂજયત્॥ 12-229-71 (74411)
સ તદાભ્યર્ચ્ય દૈત્યેન્દ્રં ત્રૈલોક્યપતિરીશ્વરઃ।
અસુરેન્દ્રમુપામન્ત્ર્ય જગામ સ્વં નિવેશનમ્॥ ॥ 12-229-72 (74412)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 229॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-229-2 શ્રોતું ત્વત્તો વદસ્વ મે ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-229-4 અસક્તં ફલેચ્છારહિતમ્। સંયમે રતં ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। સમયે રતં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-5 શૂન્યાગારનિવાસિનં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-7 આત્મનિ પ્રતીચિ। શ્રેયસ્યાનન્દરૂપે। જ્ઞાને ચિન્માત્રે। ધીરં કુતર્કાનભિભૂતમ્। સર્વજ્ઞં સમદર્શનમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-11 ભવતિ ત્વયિ। અનપગાન્ સ્થિરાન્॥ 12-229-12 બાલજનૈઃ સમારાગદ્વેષાદિરાહિત્યાત્। મન્યમાનો જાનન્નાત્મજ્ઞાનાર્થં કિં શ્રેયઃ પ્રશસ્તતરં સાધનમ્॥ 12-229-15 તદુક્તમનુવર્ણયન્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-229-21 નાસ્તિ કાચિત્સ્વકા રતિઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-229-25 અનિષ્ટસ્યાપ્યનિર્વૃત્તિમિષ્ટનિર્વૃત્તિમેવ ચ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-229-30 કશ્ચિદોદનં વાયસો હ્યદન્નિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-32 વુધ્યમાનસ્ય વૈ દર્પં મનો વા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-229-35 પશ્યતો લોકવિદ્યયા ઇતિ ધ. પાઠઃ। લોકમવ્યયં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-36 યો મામદ્ય મમાયતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-37 ન જ્ઞાને કર્મ વિદ્યતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-229-38 પ્રજ્ઞા જ્ઞાનમ્। શાન્તિસ્તત્ફલમ્॥ 12-229-39 મહત્ મોક્ષમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 230
॥ શ્રીઃ ॥
12.230. અધ્યાયઃ 230
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ઇન્દ્રબલિસંવાદઃ॥ 1॥ ઇન્દ્રાવમાનિતેન બલિના તંપ્રતિ ગર્વભઞ્જકવચનોપન્યાસઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-230-0 (74467)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-230-0x (6166)
યયા બુદ્ધ્યા મહીપાલો ભ્રષ્ટશ્રીર્વિચરેન્મહીમ્।
કાલદણ્ડવિનિષ્પિષ્ટસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-230-1 (74468)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-230-2x (6167)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
વાસવસ્ય ચ સંવાદં બલેર્વૈરોચનસ્ય ચ॥ 12-230-2 (74469)
પિતામહમુપાગમ્ય પ્રણિપત્ય કૃતાઞ્જલિઃ।
સર્વાનેવાસુરાઞ્જિત્વા બલિં પપ્રચ્છ વાસવઃ॥ 12-230-3 (74470)
યસ્ય સ્મ દદતો વિત્તં ન કદાચન હીયતે।
તં બલિં નાધિગચ્છામિ બ્રહ્મન્નાચક્ષ્વ મે બલિમ્॥ 12-230-4 (74471)
સ વાયુર્વરુણશ્ચૈવ સ રવિઃ સ ચ ચન્દ્રમાઃ।
સોઽગ્નિસ્તપતિ ભૂતાનિ જલં ચ સ ભવત્યુત॥ 12-230-5 (74472)
તં બલિં નાધિગચ્છામિ બ્રહ્મન્નાચક્ષ્વ મે બલિમ્।
સ એવ હ્યસ્તમયતે સ સ્મ વિદ્યોતતે દિશઃ॥ 12-230-6 (74473)
સ વર્ષતિ સ્મ વર્ષાણિ યથાકાલમતન્દ્રિતઃ।
તં બલિં નાધિગચ્છામિ બ્રહ્મન્નાચક્ષ્વ મે બલિમ્॥ 12-230-7 (74474)
બ્રહ્મોવાચ। 12-230-8x (6168)
નૈતત્તે સાધુ મઘવન્યદેનમનુપૃચ્છસિ।
પૃષ્ટસ્તુ નાનૃતં બ્રૂયાત્તસ્માદ્વક્ષ્યામિ તે બલિમ્॥ 12-230-8 (74475)
ઉષ્ટ્રેષુ યદિ વા ગોષુ ખરેષ્વશ્વેષુ વા પુનઃ।
વરિષ્ઠો ભવિતા જન્તુઃ શૂન્યાગારે શચીપતે॥ 12-230-9 (74476)
શક્ર ઉવાચ। 12-230-10x (6169)
યદિ સ્મ બલિના બ્રહ્મઞ્શૂન્યાગારે સમેયિવાન્।
હન્યામેનં ન વા હન્યાં તદ્બ્રહ્મન્નનુશાધિ મામ્॥ 12-230-10 (74477)
બ્રહ્મોવાચ। 12-230-11x (6170)
મા સ્મ શક્ર બલિં હિંસીર્ન બલિર્વધમર્હતિ।
ન્યાયસ્તુ શક્ર પ્રષ્ટવ્યસ્ત્વયા વાસવ કામ્યયા॥ 12-230-11 (74478)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-230-12x (6171)
એવમુક્તો ભગવતા મહેન્દ્રઃ પૃથિવીં તદા।
ચચારૈરાવતસ્કન્ધમધિરુહ્ય શ્રિયા વૃતઃ॥ 12-230-12 (74479)
તતો દદર્શ સ બલિં ખરવેષેણ સંવૃતમ્।
યથાખ્યાતં ભગવતા શૂન્યાગારકૃતાલયમ્॥ 12-230-13 (74480)
શક્ર ઉવાચ। 12-230-14x (6172)
ખરયોનિમનુપ્રાપ્તસ્તુપભક્ષોઽસિ દાનવ।
ઇદં તે યોનિરસમા શોચસ્યાહો ન શોચસિ॥ 12-230-14 (74481)
અદૃષ્ટં વત પશ્યામિ દ્વિષતાં વશમાગતમ્।
શ્રિયા વિહીનં મિત્રૈશ્ચ ભ્રષ્ટૈશ્વર્યપરાક્રમમ્॥ 12-230-15 (74482)
યત્તદ્યાનસહસ્રૈસ્ત્વં જ્ઞાતિભિઃ પરિવારિતઃ।
લોકાન્પ્રતાપયન્સર્વાન્યાસ્યસ્માનવિતર્કયન્॥ 12-230-16 (74483)
ત્વન્મુખાશ્ચૈવ દૈતેય વ્યતિષ્ઠંસ્તવ શાસને।
અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી તવૈશ્વર્યે બભૂવ હ॥ 12-230-17 (74484)
ઇદં ચ તેઽદ્ય વ્યસનં શોચસ્યાહો ન શોચસિ।
યદાઽતિષ્ઠઃ સમુદ્રસ્ય પૂર્વકૂલે વિલેલિખન્॥ 12-230-18 (74485)
જ્ઞાતિભ્યો વિભજન્વિત્તં તદાસીત્તે મનઃ કથમ્।
યત્તે સહસ્રસમિતા નનુતુર્દેવસોષિતઃ॥ 12-230-19 (74486)
બહૂનિ વર્ષપૂગાનિ વિહારે દીપ્યતઃ શ્રિયા।
સર્વાઃ પુષ્કરમાલિન્યઃ સર્વાઃ કાઞ્ચનસપ્રભાઃ॥ 12-230-20 (74487)
કથમદ્ય તદા ચૈવ મનસ્તે દાનવેશ્વર।
છત્રં તવાસીત્સુમહત્સૌવર્ણં રત્નભૂષિતમ્॥ 12-230-21 (74488)
નનૃતુસ્તત્ર ગન્ધર્વાઃ ષટ્સહસ્રાણિ સપ્તચા।
યૂપસ્તવાસીત્સુમહાન્યજતઃ સર્વકાઞ્ચનઃ॥ 12-230-22 (74489)
યત્રાદદઃ સહસ્રાણિ અયુતાનાં ગવાં દશ।
અનન્તરં સહસ્રેણ તદાઽઽસીદ્દૈત્યા કા મતિઃ॥ 12-230-23 (74490)
યદા ચ પૃથિવીં સર્વાં યજમાનોઽનુપર્યગાઃ।
શમ્યાક્ષેપેણ વિધિના તદાઽઽસીત્કિંતુ તે હૃદિ॥ 12-230-24 (74491)
ન તે પશ્યામિ ભૃઙ્ગારં ન ચ્છત્રં વ્યજનં ન ચ।
બ્રહ્મદત્તાં ચ તે માલાં ન પશ્યામ્યસુરાધિપ॥ 12-230-25 (74492)
`ભીષ્મ ઉવાચ। 12-230-26x (6173)
તતઃ પ્રહસ્ય સ બલિર્વાસવેન સમીરિતમ્।
નિશમ્ય માનગમ્ભીરં સુરરાજમથાબ્રવીત્॥ 12-230-26 (74493)
અહો હિ તવ બાલિશ્યમિહ દેવગણાધિપ।
અયુક્તં દેવરાજસ્ય તવ કષ્ટમિદં વચઃ॥' 12-230-27 (74494)
ન ત્વં પશ્યસિ ભૃઙ્ગારં ન ચ્છન્નં વ્યજનં ન ચ।
બ્રહ્મદત્તાં ચ મે માલાં ન ત્વં દ્રક્ષ્યસિ વાસવ॥ 12-230-28 (74495)
ગુહાયાં નિહિતાનિ ત્વં મમ રત્નાનિ પૃચ્છસિ।
યદા મે ભવિતા કાલસ્તદા ત્વં તાનિ દ્રક્ષ્યસિ॥ 12-230-29 (74496)
`ન જાનીષે ભવાન્સિદ્ધિં શુભાઙ્ગસ્વરૂપરૂપિણીમ્।
કાલેન ભવિતા સર્વો નાત્ર ગચ્છતિ વાસવ॥' 12-230-30 (74497)
ન ત્વેતદનુરૂપં તે યશસો વા કુલસ્ય ચ।
સમૃદ્ધાર્થોઽસમૃદ્ધાર્થં યન્માં કત્થિતુમિચ્છસિ॥ 12-230-31 (74498)
ન હિ દુઃખેષુ શોચન્તે ન પ્રહૃષ્યન્તિ ચર્દ્ધિષુ।
કૃતપ્રજ્ઞાઃ જ્ઞાનતૃપ્તાઃ ક્ષાન્તાઃ સન્તો મનીષિણઃ॥ 12-230-32 (74499)
ત્વં તુ પ્રાકૃતયા બુદ્ધ્યા પુરંદર વિકત્થસે।
યદાઽહમિવ ભાવી સ્યાસ્તદા નૈવં વદિષ્યસિ॥ 12-230-33 (74500)
`ઐશ્વર્યમદમત્તો માં સ ત્વં કિંચિન્ન બુદ્ધ્યસે।
રાજ્યાદ્વિનિપતાનેન સોહં ન ત્વપરાજિતઃ॥' ॥ 12-230-34 (74501)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શન્તિપર્વણિ મોશ્રધર્મપર્વણિ ત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 230॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-230-1 ભ્રષ્ટશ્રીર્વિન્દતે મહીમ્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-230-4 સ્વવીર્યખ્યાપનાય બલિં સ્તૌતિ યસ્યેત્યાદિના॥ 12-230-9 ગોષુ વૃષભેષુ। શૃન્યાગારપ્રતિશ્રયઃ ઇતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-230-15 ભ્રષ્ટવીર્યપરાક્રમમ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-230-17 અફુષ્ટયચ્યા કૃષણંજિના ધાન્યપ્રસૃઃ॥ 12-230-18 વિલેલિહન્ ઇતિ ધ. પાઠઃ। તત્ર તાલુગ્રસ્તં જગાકુર્વશિત્યર્થઃ॥ 12-230-24 સૂક્ષ્માગ્રઃ સ્થૂલમૂલઃ ષટ્ત્રિંશદઙ્ગુલો દણ્ડઃ શમ્યા સા બલવતા ક્ષિપ્તા ભાતહૂરે પતેતાવદેકં દેવપ્રજનમ્। એવં સર્વાપિ પૃથિવી શમ્યાપ્રક્ષેપવિભેદા। તવ દેવગજનાનામપર્યાપ્તાભૂદિત્યર્થઃ। પર્યગાઃ પરિહૃત્ય ગતવાન્॥ 12-230-25 ભૃઙ્ગારઃ સૌવણં ઉદપાત્રવિશેષઃ॥ 12-230-35 વિનિપતાનેન વિનિપતનેન॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 231
॥ શ્રીઃ ॥
12.231. અધ્યાયઃ 231
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સર્યસ્યાપિ કાલનિયામકેશ્વરનિયમ્યત્વપ્રતિપાદકશક્રબલિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-231-0 (74502)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-231-0x (6174)
પુનેરવ તુ સં શક્રઃ અહસન્નિદમબ્રવીત્।
નિશ્વસન્તં યથા ગાયં પ્રત્યાહારાય ભારત॥ 12-231-1 (74503)
યથજ્ઞાનસહસ્રેણ જ્ઞાતિભિઃ પરિવારિતઃ।
લોકાન્યતાપયન્તર્વાન્યાસ્યસ્માનવિતર્કયન્॥ 12-231-2 (74504)
દૃષ્ટ્વા સુકૃષ્ણાં ચેમાગયસ્થામાત્મનો બલે।
જ્ઞાતિમિત્રપરિત્યક્તઃ શોચસ્યાહો ન શોચસિ॥ 12-231-3 (74505)
પ્રીતિં પ્રાપ્યાતુલાં પૂર્વં લોકાંશ્ચાત્મવશે સ્થિતાન્।
વિનિપાતમિમં ચાદ્ય શોચસ્યાહો ન શોચસિ॥ 12-231-4 (74506)
બલિરુવાચ। 12-231-5x (6175)
`ગર્વં હિત્વા તથા માનં દેવરાજ શૃણુષ્વ મે।
મયા ચ ત્વાઽનુસદ્ભાવં પૂર્વમાચરિતં મહત્॥ 12-231-5 (74507)
અવશ્યકાલપર્યાયમાત્મનઃ પરિવર્તનમ્।
અવિદઁલ્લોકમાહાત્મ્યં-------॥' 12-231-6 (74508)
અનિત્યમુપલક્ષ્યેહ કાલપર્યાયમાત્મનઃ।
તસ્માચ્છક્ર ન શોચામિ સર્વં હ્યેવેદમન્તવત્॥ 12-231-7 (74509)
અન્તવન્ત ઇમે દેહા ભૂતાનાં ચ સુરાધિપ।
તેન શક્ર ન શોચામિ નાપરાધાદિદં મમ॥ 12-231-8 (74510)
જીવિતં ચ શરીરં ચ જાત્યા વૈ સહ જાયતે।
ઉભે સહ વિવર્ધેતે ઉભે સહ વિનશ્યતઃ॥ 12-231-9 (74511)
ન હીદૃશમહંભાવમવશઃ પ્રાપ્ય કેવલમ્।
યદેવમભિજાનામિ કા વ્યથા મે વિજાનતઃ॥ 12-231-10 (74512)
ભૂતાનાં નિધનં નિષ્ઠા સ્રોતસામિવ સાગરઃ।
નૈતત્સમ્યગ્વિજાનન્તો નરા મુહ્યન્તિ વજ્રધૃત્॥ 12-231-11 (74513)
યે ત્વેવં નાભિજાનન્તિ રજોમોહપરાયણાઃ।
તે કૃચ્છ્રં પ્રાપ્ય સીદન્તિ બુદ્ધિર્યેષાં પ્રણશ્યતિ॥ 12-231-12 (74514)
બુદ્ધિલાભાત્તુ પુરુષઃ સર્વં તુદતિ કિલ્વિષમ્।
વિપાપ્મા લભતે સત્વં સત્વસ્થઃ સંપ્રસીદતિ॥ 12-231-13 (74515)
તતસ્તુ યે નિવર્તન્તે જાયન્તે વા પુનઃ પુનઃ।
કૃપણાઃ પરિતપ્યન્તે તૈરર્થૈરભિચોદિતાઃ॥ 12-231-14 (74516)
અર્થસિદ્ધિમનર્થં ચ જીવિતં મરણં તથા।
સુખં દુઃખં ફલં ચૈવ ન દ્વેષ્મિ ન ચ કામયે॥ 12-231-15 (74517)
હતં હન્તિ હતો હ્યેવ યો નરો હન્તિ કંચન।
ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતો યશ્ચ હન્તિ હતશ્ચ યઃ॥ 12-231-16 (74518)
હત્વા જિત્વા ચ મઘવન્યઃ કશ્ચિત્પુરુષાયતે।
અકર્તા હ્યેવ ભવતિ કર્તા હ્યેવ કરોતિ તત્॥ 12-231-17 (74519)
કો હિ લોકસ્ય કુરુતે વિનાશપ્રભવાવુભૌ।
કૃતં હિ તત્કૃતેનૈવ કર્તા તસ્યાપિ ચાપરઃ॥ 12-231-18 (74520)
પૃથિવી જ્યોતિરાકાશમાપો વાયુશ્ચ પઞ્ચમઃ।
એતદ્યોનીનિ ભૂતાનિ તત્ર કા પરિદેવના॥ 12-231-19 (74521)
મહાવિદ્યોઽલ્પવિદ્યશ્ચ બલવાન્દુર્બલશ્ચ યઃ।
દર્શનીયો વિરૂપશ્ચ સુભગો દુર્ભગશ્ચ યઃ॥ 12-231-20 (74522)
સર્વં કાલઃ સમાદત્તે ગમ્ભીરઃ સ્વેન તેજસા।
તસ્મિન્કાલવશં પ્રાપ્તે કા વ્યથા મે વિજાનતઃ॥ 12-231-21 (74523)
દગ્ધમેવાનુદહતે હતમેવાનુહન્યતે।
નશ્યતે નષ્ટમેવાગ્રે લબ્ધવ્યં લભતે નરઃ॥ 12-231-22 (74524)
નાસ્ય દ્વીપઃ કુતઃ પારો નાવારઃ સંપ્રદૃશ્યતે।
નાન્તમસ્ય પ્રપશ્યામિ વિધેર્દિવ્યસ્ય ચિન્તયન્॥ 12-231-23 (74525)
યદિ મે પશ્યતઃ કાલો ભૂતાનિ ન વિનાશયેત્।
સ્યાન્મે હર્ષશ્ચ દર્પશ્ચ ક્રોધશ્ચૈવ શચીપતે॥ 12-231-24 (74526)
તુષભક્ષં તુ માં જ્ઞાત્વા પ્રવિવિક્તજને ગૃહે।
બિભ્રતં ગાર્દભં રૂપમાગત્ય પરિગર્હસે॥ 12-231-25 (74527)
ઇચ્છન્નહં વિકુર્યાં હિ રૂપાણિ બહૃધાઽઽત્મનઃ।
વિભીષણાનિ યાનીક્ષ્ય પલાયેથાસ્ત્વમેવ મે॥ 12-231-26 (74528)
કાલઃ સર્વં સમાદત્તે કાલઃ સર્વં પ્રયચ્છતિ।
કાલેન વિહિતં સર્વં મા કૃથાઃ શક્ર પૌરુષમ્॥ 12-231-27 (74529)
પુરા સર્વં પ્રવ્યથિતં મયિ ક્રુદ્ધે પુરંદર।
`વિદ્રવન્તિ ત્વયા સાર્ધં સર્વ એવ દિબૌકસઃ॥' 12-231-28 (74530)
અવૈમિ ત્વસ્ય લોકસ્ય કર્મં શક્ર સનાતનમ્।
ત્વમપ્યેવમવેક્ષસ્વ માઽઽત્મના વિસ્મગં ગમઃ॥ 12-231-29 (74531)
પ્રભવશ્ચ પ્રભાવશ્ચ નાત્મસંસ્થઃ કદાચન।
કૌમારમેવ તે ચિત્તં તથૈવાદ્ય યથા પુરા।
સમવેક્ષસ્વ મઘવન્બુદ્ધિં વિન્દસ્વ નૈષ્ઠિકીમ્॥ 12-231-30 (74532)
દેવા મનુષ્યાઃ પિતરો ગન્ધર્વોરગરાક્ષસાઃ।
આસન્સર્વે મમ વશે તત્સર્વં વેત્થ વાસવ॥ 12-231-31 (74533)
નમસ્તસ્યૈ દિશેઽપ્યસ્તુ યસ્યાં વૈરોચનો બલિઃ।
ઇતિ મામભ્યપદ્યન્ત બુદ્ધિમાત્સર્યમોહિતાઃ॥ 12-231-32 (74534)
નાહં તદનુશોચામિ નાત્મભ્રંશં શચીપતે।
એવં મે નિશ્ચિતા બુદ્ધિઃ શાસ્તુસ્તિષ્ઠામ્યહં વશે॥ 12-231-33 (74535)
દૃશ્યતે હિ કુલે જાતો દર્શનીયઃ પ્રતાપવાન્।
દુઃખં જીવન્સહામાત્યો ભવિતવ્યં હિ તત્તથા॥ 12-231-34 (74536)
દૌષ્કુલેયસ્તથા મૂઢો દુર્જાતઃ શક્ર દૃશ્યતે।
સુખં જીવન્સહામાત્યો ભવિતવ્યં હિ તત્તથા॥ 12-231-35 (74537)
કલ્યાણી રૂપસંપન્ના દુર્ભગા શક્ર દૃશ્યતે।
અલક્ષણા વિરૂપા ચ સુભગા દૃશ્યતે પરા॥ 12-231-36 (74538)
નૈતદસ્મત્કૃતં શક્ર નૈતચ્છક્ર ત્વયા કૃતમ્।
યત્તમેવં ગતો વજ્રિન્યચ્ચાપ્યેવં ગતા વયમ્॥ 12-231-37 (74539)
ન કર્મ તવ નાન્યેષાં કુતો મમ શતક્રતો।
ઋદ્ધિર્વાઽપ્યથવા નર્દ્ધિઃ પર્યાયકૃતમેવ તત્॥ 12-231-38 (74540)
પશ્યામિ ત્વાં વિરાજન્તં દેવરાજમવસ્થિતમ્।
શ્રીમન્તં દ્યુતિમન્તં ચ ગર્જમાનં મમોપરિ॥ 12-231-39 (74541)
એવં નૈવ ન ચેત્કાલો મામાક્રમ્ય સ્થિતો ભવેત્।
પાતયેયમહં ત્વાઽદ્ય સવજ્રમપિ મુષ્ટિના॥ 12-231-40 (74542)
ન તુ વિક્રમકાલોઽયં શાન્તિકાલોઽયમાગતઃ।
કાલઃ સ્થાપયતે સર્વં કાલઃ પચતિ વૈ તથા॥ 12-231-41 (74543)
માં ચેદભ્યાગતઃ કાલો દાનવેશ્વરમૂર્જિતમ્।
ગર્જન્તં પ્રતપન્તં ચ કમન્યં નાગમિષ્યતિ॥ 12-231-42 (74544)
દ્વાદશાનાં તુ ભવતામાદિત્યાનાં મહાત્મનામ્।
તેજાંસ્યેકેન સર્વેષાં દેવરાજ ધૃતાનિ મે॥ 12-231-43 (74545)
અહમેવોદ્વહામ્યાપો વિસૃજામિ ચ વાસવ।
તપામિ ચૈવ ત્રૈલોક્યં વિદ્યોતામ્યહમેવ ચ॥ 12-231-44 (74546)
સંરક્ષામિ વિલુમ્પામિ દદામ્યહમથાદદે।
સંયચ્છામિ નિયચ્છામિ લોકેષુ પ્રભુરીશ્વરઃ॥ 12-231-45 (74547)
તદદ્ય વિનિવૃત્તં મે પ્રભુત્વમમરાધિપ।
કાલસૈન્યાવગાઢસ્ય સર્વં ન પ્રતિભાતિ મે॥ 12-231-46 (74548)
નાહં કર્તા ન ચૈવ ત્વં નાન્યઃ કર્તા શચીપતે।
પર્યાયેણ હિ ભુજ્યન્તે લોકાઃ શક્ર યદૃચ્છયા॥ 12-231-47 (74549)
માસમાસાર્ધવેશ્માનમહોરાત્રાભિસંવૃતમ્।
ઋતુદ્વારં વાયુમુખમાયુર્વેદવિદો જનાઃ॥ 12-231-48 (74550)
આહુઃ સર્વમિદં ચિન્ત્યં જનાઃ કેચિન્મનીષયા।
`અનિત્યપઞ્ચવર્ષાણિ ષષ્ઠો દૃશ્યતિ દેહિનામ્॥' 12-231-49 (74551)
અસ્યાઃ પઞ્ચૈવ ચિન્તાયાઃ પર્યેષ્યામિ ચ પઞ્ચધા।
`તતસ્તાનિ ન પશ્યામિ કાલે તમપિ વૃત્રહન્॥' 12-231-50 (74552)
ગમ્ભીરં ગહનં બ્રહ્મ મહત્તોયાર્ણવં યથા।
અનાદિનિધનં ચાહુરક્ષરં ક્ષરમેવ ચ॥ 12-231-51 (74553)
સત્ત્વેષુ લિઙ્ગમાવિશ્ય નિર્લિઙ્ગમપિ તત્સ્વયમ્।
મન્યન્તે ધ્રુવમેવૈનં યે જનાસ્તત્ત્વદર્શિનઃ॥ 12-231-52 (74554)
`યમિન્દ્રિયાણિ સર્વાણિ નાનુપશ્યન્તિ પઞ્ચધા।
તં કાલમિતિ જાનીહિ યસ્ય સર્વમિદં વશે॥' 12-231-53 (74555)
ભૂતાનાં તુ વિષર્યાસં કુરુતે ભગવાનિતિ।
ન હ્યેતાવદ્ભવેદ્ગ્રામ્યં ન યસ્માત્પ્રભવેત્પુનઃ॥ 12-231-54 (74556)
ગતિં હિ સર્વભૂતાનામગત્વા ક્વ ગમિષ્યતિ।
યો ધાવતા ન હાતવ્યસ્તિષ્ઠન્નપિ ન હીયતે॥ 12-231-55 (74557)
તમિન્દ્રિયાણિ સર્વાણિ નાનુપશ્યન્તિ પઞ્ચધા।
આહુશ્ચૈનં કેચિદગ્નિં કેચિદાહુઃ પ્રજાપતિમ્॥ 12-231-56 (74558)
ઋતૂન્માસાર્ધમાસાંશ્ચ દિવસાંશ્ચ ક્ષણાંસ્તથા।
પૂર્વાહ્ણમપરાહ્ણં ચ મધ્યાહ્નમપિ ચાપરે॥ 12-231-57 (74559)
મુહૂર્તમપિ ચૈવાહુરેકં સન્તમનેકધા।
તં કાલમિતિ જાનીહિ યસ્ય સર્વમિદં વશે॥ 12-231-58 (74560)
બહૂનીન્દ્રસહસ્રાણિ સમતીતાનિ વાસવ।
બલવીર્યોપપન્નાનિ યથૈવ ત્વં શચીપતે॥ 12-231-59 (74561)
ત્વામપ્યતિબલં શક્ર દેવરાજં બલોત્કટમ્।
પ્રાપ્તે કાલે મહાવીર્યઃ કાલઃ સંશમયિષ્યતિ॥ 12-231-60 (74562)
ય ઇદં સર્વમાદત્તે તસ્માચ્છક્ર સ્થિરો ભવ।
મયા ત્વયા ચ પૂર્વૈશ્ચ ન સ શક્યોઽતિવર્તિતુમ્॥ 12-231-61 (74563)
યામેતાં પ્રાપ્ય જાનીષે રાજ્યશ્રિયમનુત્તમામ્।
સ્થિતા મયીતિ તન્મિથ્યા નૈષા હ્યેકત્ર તિષ્ઠતિ॥ 12-231-62 (74564)
સ્થિતા હીન્દ્રસહસ્રેષુ ત્વદ્વિશિષ્ટતમેષ્વિયમ્।
માં ચ લોલા પરિત્યજ્ય ત્વામગાદ્વિબુધાધિપ॥ 12-231-63 (74565)
મૈવં શક્ર પુનઃ કાર્ષીઃ શાન્તો ભવિતુમર્હસિ।
ત્વામપ્યેવંવિધં જ્ઞાત્વા ક્ષિપ્રમન્યં ગમિષ્યતિ।
`કાલેન ચોદિતા શક્ર મા તે ગર્વઃ શતક્રતો॥ 12-231-64 (74566)
ક્ષમસ્વ કાલયોગં તમાગતં વિદ્ધિ દેવપ।
નિર્લજ્જશ્ચૈવ કસ્માત્ત્વં દેવરાજ વિકત્થસે॥ 12-231-65 (74567)
સર્વાસુરાણામધિપઃ સર્વદેવભયંકરઃ।
જિતવાન્બ્રહ્મણો લોકં કો વિદ્યાદાગતં ગતિમ્॥' ॥ 12-231-66 (74568)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 231॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-231-1 યથા નાગં પ્રવ્યાહારાય ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-231-11 નિષ્ઠા પરાગતિઃ॥ 12-231-19 મનોઽપિ પાઞ્ચભૌતિકમિત્યર્થઃ। ભૂતાનિ સ્થૂલસૂક્ષ્મશરીરાણિ॥ 12-231-22 દગ્ધં કાલાત્મનેશ્વરેણાઽનુદહતે વહ્નયાદિઃ। એવમગ્રેઽપિ॥ 12-231-26 ઈક્ષ્ય દૃષ્ટ્વા॥ 12-231-29 ધર્મં વૃદ્ધિહાસવત્ત્વમ્॥ 12-231-30 પ્રભવ ઐશ્વર્યમ્। પ્રભાવસ્તદાવિષ્કરણામ્। નાત્મસંસ્થો નાત્માધીનઃ। કૌમારં બાલસ્યેવાજ્ઞં તવ ચિત્તમ્॥ 12-231-33 શાસ્તુરીશ્વરસ્ય॥ 12-231-36 સુભગા ભાગ્યવતી॥ 12-231-38 નર્દ્ધિઃ ઋદ્ધ્યભાવઃ। પર્યાયઃ કાલક્રમસ્તેન કૃતમ્॥ 12-231-40 એવં મમ ગર્દભત્વાદિકં નૈવ સ્યાદિતિ શેષઃ। નચેદિત્યાદિ તત્રોપપત્તિઃ॥ 12-231-44 ઉદ્વહાસિ મેધો ભૂત્વા સૂર્યો ભૂત્વા શોષયામીતિ વાર્થઃ। આપઃ અપઃ॥ 12-231-46 કાલસૈન્યં માસાર્ધમાસાદિ॥ 12-231-47 પર્યાયેણ કાલક્રમેણ ભુજ્યન્તે પાલ્યન્તે સંહિયન્તે વા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 232
॥ શ્રીઃ ॥
12.232. અધ્યાયઃ 232
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બલિશરીરાન્નિર્ગન્ત્યા શ્રિયા શક્નં પ્રતિ સ્વનિર્ગમનકારણાભિધાનપૂર્વકં તતઃ સ્વસ્ય સ્થાનચતુષ્ટયવરણમ્॥ 1॥ ઇન્દ્રબલિસંવાદશ્ચ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-232-0 (74569)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-232-0x (6176)
શતક્રતુરથાપશ્યદ્બલેર્દીપ્તાં મહાત્મનઃ।
સ્વરૂપિણીં શરીરાદ્ધિ નિષ્ક્રામન્તીં તદા શ્રિયમ્॥ 12-232-1 (74570)
તાં દૃષ્ટ્વા પ્રભયા દીપ્તાં ભગવાન્પાકકશાસનઃ।
વિસ્મયોત્ફુલ્લનયનો બલિં પપ્રચ્છ વાસવઃ॥ 12-232-2 (74571)
બલે કેયમપક્રાન્તા રોચમાના શિખણ્ડિની।
ત્વત્તઃ સ્થિતા સકેયૂરા દીપ્યમાના સ્વતેજસા॥ 12-232-3 (74572)
બલિરુવાચ। 12-232-4x (6177)
ન હીમામાસુરીં વેદ્મિ ન દૈવીં ચ ન માનુષીમ્।
ત્વમેનાં પૃચ્છ વા મા વા યથેષ્ટં કુરુ વાસવ॥ 12-232-4 (74573)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-5x (6178)
કા ત્વં બલેરપક્રાન્તા રોચમાના શિખણ્ડિની।
અજાનતો મમાચક્ષ્વ નામધેયં શુચિસ્મિતે॥ 12-232-5 (74574)
કા ત્વં તિષ્ઠસિ મામેવં દીપ્યમાના સ્વતેજસા।
હિત્વા દૈત્યવરં સુભ્રુ તન્મમાચક્ષ્વ પૃચ્છતઃ॥ 12-232-6 (74575)
શ્રીરુવાચ। 12-232-7x (6179)
ન માં વિરોચનો વેદ નાયં વૈરોચનો બલિઃ।
આહુર્માં દુઃસહેત્યેવં વિધિત્સેતિ ચ માં વિદુઃ॥ 12-232-7 (74576)
ભૂતિર્લક્ષ્મીતિ મામાહુઃ શ્રીરિત્યેવ ચ વાસવ।
ત્વં માં શક્ર ન જાનીષે સર્વે દેવા ન માં વિદુઃ॥ 12-232-8 (74577)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-9x (6180)
કિમિદં ત્વં મમ કૃતે ઉતાહો બલિનઃ કૃતે।
દુઃસહે વિજહાસ્યેનં ચિરસંવાસિની સતી॥ 12-232-9 (74578)
શ્રીરુવાચ। 12-232-10x (6181)
નો ધાતા ન વિધાતા માં વિદધાતિ કથંચન।
કાલસ્તુ શક્ર પર્યાગાન્મૈવં શક્રાવમન્યથાઃ॥ 12-232-10 (74579)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-11x (6182)
કથં ત્વયા બલિસ્ત્યક્તઃ કિમર્થં વા શિખણ્ડિનિ।
કથં ચ માં ન જહ્યાસ્ત્વં તન્મે બ્રૂહિ શુચિસ્મિતે॥ 12-232-11 (74580)
શ્રીરુવાચ। 12-232-12x (6183)
સત્યે સ્થિતાઽસ્મિ દાને ચ વ્રતે તપસિ ચૈવ હિ।
પરાક્રમે ચ ધર્મે ચ પરાચીનસ્તતો બલિઃ॥ 12-232-12 (74581)
બ્રહ્મણ્યોઽયં પુરા ભૂત્વા સત્યવાદી જિતેન્દ્રિયઃ।
અભ્યસૂયન્બ્રાહ્મણાન્વૈ ઉચ્છિષ્ટશ્ચાસ્પૃશદ્ધૃતમ્॥ 12-232-13 (74582)
યજ્ઞશીલઃ સદા ભૂત્વા મામેવ યજતે સ્વયમ્।
તતઃ પ્રહાય મૂઢાત્મા કાલેનોપનિપીડિતઃ॥ 12-232-14 (74583)
અપક્રાન્તા તતઃ શક્ર ત્વયિ વત્સ્યામિ વાસવ।
અપ્રમત્તેન ધાર્યાઽસ્મિ તપસા વિક્રમેણ ચ॥ 12-232-15 (74584)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-16x (6184)
કોઽસ્તિ દેવમનુષ્યેષુ સર્વભૂતેષુ વા પુમાન્।
યસ્ત્વામેકો વિષહિતું શક્નુયાત્કમલાલયે॥ 12-232-16 (74585)
શ્રીરુવાચ। 12-232-17x (6185)
નૈવ દેવો ન ગન્ધર્વો નાસુરો નં ચ ન્રાક્ષસઃ।
યો મામેકો વિષહિતું શક્તઃ કશ્ચિત્પુરંદર॥ 12-232-17 (74586)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-18x (6186)
તિષ્ઠેથા મયિ નિત્યં ત્વં યથા તદ્બ્રૂહિ મે શુભે।
તત્કરિષ્યામિ તે વાક્યમૃતં તદ્વક્તુમર્હસિ॥ 12-232-18 (74587)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-19x (6187)
સ્થાસ્યામિ નિત્યં દેવેન્દ્ર યથા ત્વયિ નિબોધ તત્।
વિધિના વેદદૃષ્ટેન ચતુર્ધા વિભજસ્વ મામ્॥ 12-232-19 (74588)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-20x (6188)
અહં વૈ ત્વાં નિધાસ્યામિ યથાશક્તિ યથાબલમ્।
ન તુ મેઽતિક્રમઃ સ્યાદ્વૈ સદા લક્ષ્મિ તવાન્તિકે॥ 12-232-20 (74589)
ભૂમિરેવ મનુષ્યેષુ ધારિણી ભૂતભાવિની।
સા તે પાદં તિતિક્ષેત સમર્થા હીતિ મે મતિઃ॥ 12-232-21 (74590)
શ્રીરુવાચ। 12-232-22x (6189)
એષ મે નિહિતઃ પાદો યોઽયં ભૂમૌ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
દ્વિતીયં શક્ર પાદં મે તસ્માત્સુનિહિતં કુરુ॥ 12-232-22 (74591)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-23x (6190)
આપ એવ મનુષ્યેષુ દ્રવન્ત્યઃ પરિધારણે।
તાસ્તે પાદં તિતિક્ષન્તામલમાપસ્તિતિક્ષિતુમ્॥ 12-232-23 (74592)
શ્રીરુવાચ। 12-232-24x (6191)
એષ મે નિહિતઃ પાદો યોઽયમપ્સુ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
તૃતીયં શક્ર પાદં મે તસ્માત્સુનિહિતં કુરુ॥ 12-232-24 (74593)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-25x (6192)
યસ્મિન્વેદાશ્ચ યજ્ઞાશ્ચ યસ્મિન્દેવાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
તૃતીયં પાદમગ્નિસ્તે સુધૃતં ધારયિષ્યતિ॥ 12-232-25 (74594)
શ્રીરુવાચ। 12-232-26x (6193)
એષ મે નિહિતઃ પાદો યોઽયમગ્નૌ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
ચતુર્થં શક્ર પાદં મે તસ્માત્સુનિહિતં કુરુ॥ 12-232-26 (74595)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-27x (6194)
યે વૈ સન્તો મનુષ્યેષુ બ્રહ્મણ્યાઃ સત્યવાદિનઃ।
તેતે પાદં તિતિક્ષન્તામલં સન્તસ્તિતિક્ષિતુમ્॥ 12-232-27 (74596)
શ્રીરુવાચ। 12-232-28x (6195)
એષ મે નિહિતઃ પાદો યોઽયં સત્સુ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
એવં હિ નિહિતાં શક્ર ભૂતેષુ પરિધત્સ્વ મામ્॥ 12-232-28 (74597)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-29x (6196)
`ભૂમિશુદ્ધિં તતઃ કૃત્વા અદ્ભિઃ સંતર્પયન્તિ યે।
ભૂતાનિ ચ યજન્ત્યગ્નૌ તેષાં ત્વમનપાયિની॥ 12-232-29 (74598)
યે ક્રિયાભિઃ સુરક્તાભિર્હેતુયુક્તાઃ સમાહિતાઃ।
જ્ઞાનવન્તો વિવત્સાયાં લબ્ધા માદ્યન્તિ યોગિનઃ॥' 12-232-30 (74599)
ભૂતાનામિહ યો વૈ ત્વાં મયા વિનિહિતાં સતીમ્।
ઉપહન્યાત્સ મે દ્વેષ્યસ્તથા શૃણ્વન્તુ મે વચઃ॥ 12-232-31 (74600)
`ભીષ્મ ઉવાચ। 12-232-32x (6197)
તથેતિ ચોક્ત્વા સા ભ્રષ્ટા સર્વલોકનમસ્કૃતા।
વાસવં પાલયામાસ સા દેવી કમલાલયા॥' 12-232-32 (74601)
તતસ્ત્યક્તઃ શ્રિયા રાજા દૈત્યાનાં બલિરબ્રવીત્॥ 12-232-33 (74602)
યાવત્પુરસ્તાત્પ્રતપેત્તાવદ્વૈ દક્ષિણાં દિશમ્।
પશ્ચિમાં તાવદેવાપિ તથોદીચીં દિવાકરઃ॥ 12-232-34 (74603)
તથા મધ્યંદિને સૂર્યો નાસ્તમેતિ યદા તદા।
પુનર્દેવાસુરં યુદ્ધં ભાવિ જેતાઽસ્મિ વસ્તદા॥ 12-232-35 (74604)
સર્વલોકાન્યદાઽઽદિત્યો મધ્યસ્થસ્તાપયિષ્યતિ।
તદા દેવાસુરે યુદ્ધે જેતાઽહં ત્વાં શતક્રતો॥ 12-232-36 (74605)
શક્ર ઉવાચ। 12-232-37x (6198)
બ્રહ્મણાઽસ્મિ સમાદિષ્ટો ન હન્તવ્યો ભવાનિતિ।
તેન તેઽહં બલે વજ્રં ન વિમુઞ્જામિ મૂર્ધનિ॥ 12-232-37 (74606)
યથેષ્ટં ગચ્છ દૈત્યેન્દ્ર સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ મહાસુર॥ 12-232-38 (74607)
આદિત્યો નૈવ તપિતા કદાચિન્મધ્યતઃ સ્થિતઃ।
સ્થાપિતો હ્યસ્ય સમયઃ પૂર્વમેવ સ્વયંભુવા॥ 12-232-39 (74608)
અજસ્રં પરિયાત્યેષ સત્યેનાવતપન્પ્રજાઃ।
અયનં તસ્ય ષણ્માસા ઉત્તરં દક્ષિણં તથા।
યેન સંયાતિ લોકેષુ શીતોષ્ણે વિસૃજન્રવિઃ॥ 12-232-40 (74609)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-232-41x (6199)
એવમુક્તસ્તુ દૈત્યેન્દ્રો બલિરિન્દ્રેણ ભારત।
જગામ દક્ષિણામાશામુદીચીં તુ પુરંદરઃ॥ 12-232-41 (74610)
ઇત્યેતદ્બલિના ગીતમનહંકારસંજ્ઞિતમ્।
વાક્યં શ્રુત્વા સહસ્રાક્ષઃ સ્વમેવારુરુહે તદા॥ ॥ 12-232-42 (74611)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 232॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-232-31 વિત્તં તીર્થાદિપુણ્યં યજ્ઞાદિધર્મો વિદ્યા ચેતિ શ્રિયશ્ચત્વારઃ પાદા ભૂમૌ જલેઽગ્નૌ વિદ્વત્સુ ચ નિહિતાસ્તેષામુપઘાતઃ સ્તેયકામાશૌચાશમૈઃ॥ 12-232-34 વૈવસ્વતમન્વન્તરમેવાષ્ટધા વિભજ્ય તદન્તે સર્વપુર્યુચ્છેદે સતિ મન્વન્તરાન્તરે બલિરિન્દ્રો ભવિષ્યતીતિ જ્ઞેયમ્। તદિદમુક્તં યાવત્પુરસ્તાત્પ્રતપેદિત્યાદિના શ્લોકત્રયેણ॥ 12-232-36 યદાદિત્યો હ્યેકસ્થ ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 233
॥ શ્રીઃ ॥
12.233. અધ્યાયઃ 233
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ આપદિ શોકત્યાગપૂર્વકં ભગવદનુચિન્તનાદેઃ શ્રેયઃ સાધનતાપ્રતિપાદકશક્રનમુચિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-233-0 (74612)
`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-233-0x (6200)
વ્યસનેષુ નિમગ્નસ્ય કિં શ્રેયસ્તદ્બ્રવીહિ મે।
ભૂય એવ મહાબાહો સ્થિત્યર્થં તં બ્રવીહિ મે॥' 12-233-1 (74613)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-233-2x (6201)
અત્રૈવોદાહન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
શતક્રતોશ્ચ સંવાદં નમુચેશ્ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-233-2 (74614)
શ્રિયા વિહીનમાસીનમક્ષોભ્યમિવ સાગરમ્।
ભવાભવજ્ઞં ભૂતાનામિત્યુવાચ પુરંદરઃ॥ 12-233-3 (74615)
બદ્ધઃ પાશૈશ્ચ્યુતઃ સ્થાનાદ્દ્વિપતાં વશમાગતઃ।
શ્રિયા વિહીનો નમુચે શોચસ્યાહો ન શોચસિ॥ 12-233-4 (74616)
નમુચિરુવાચ। 12-233-5x (6202)
અનવાપ્યં ચ શોકેન શરીરં ચોપશુષ્યતિ।
અમિત્રાશ્ચ પ્રહૃષ્યન્તિ શોકે નાસ્તિ સહાયતા।
તસ્માચ્છક્ર ન શોચામિ સર્વં હ્યેવેદમન્તવત્॥ 12-233-5 (74617)
સંતાપાદ્ધશ્યતે રૂપં સંતાપાદ્ધશ્યતે શ્રિયઃ।
સંતાપાદ્ધશ્યતે ચાયુર્ધર્મશ્ચૈવ સુરેશ્વર॥ 12-233-6 (74618)
વિનીય ખલુ તદ્દુઃખમાગતં વૈ મનસ્સુખમ્।
ધ્યાતવ્યં મનસા હૃદ્યં કલ્યાણં સંવિજાનતા॥ 12-233-7 (74619)
યથાયથા હિ પુરુષઃ કલ્યાણે કુરુતે મનઃ।
તથૈવાસ્ય પ્રસિધ્યન્તિ સર્વાર્થા નાત્ર સંશયઃ॥ 12-233-8 (74620)
એકઃ શાસ્તા ન દ્વિતીયોઽસ્તિ શાસ્તા
ગર્ભે શયાનં પુરુષં શાસ્તિ શાસ્તા।
તેનાનુયુક્તઃ પ્રવણાદિવોદકં
યથા નિયુક્તોઽસ્મિ તથા ભવામિ॥ 12-233-9 (74621)
ભાવાભાવાવજિનાનન્ગરીયો
જાનામિ શ્રેયો ન તુ તત્કરોમિ।
આશાસુ હર્મ્યાસુ હૃદાસુ કુર્વન્
યથા નિયુક્તોઽસ્મિ તથા વહામિ॥ 12-233-10 (74622)
યથાયથાઽસ્મ પ્રાપ્તવ્યં પ્રાપ્નોત્યેવ તથાતથા।
ભવિતવ્યં યથા યચ્ચ ભવત્યેવ તથાતથા॥ 12-233-11 (74623)
યત્રયત્રૈવ સંયુક્તો ધાત્રા ગર્ભે પુનઃ પુનઃ।
તત્રતત્રૈવ વસતિ ન યત્ર સ્વયમિચ્છતિ॥ 12-233-12 (74624)
ભાવો યોઽયમનુપ્રાપ્તો ભવિતવ્યમિદં મમ।
ઇતિ યસ્ય સદા ભાવો ન સ શોચેત્કદાચન॥ 12-233-13 (74625)
પર્યાયૈર્હન્યમાનાનામભિષઙ્ગો ન વિદ્યતે।
દુઃખમેતત્તુ યદ્દ્વેષ્ટા કર્તાઽહમિતિ મન્યતે॥ 12-233-14 (74626)
ઋષીંશ્ચ દેવાંશ્ચ મહાસુરાંશ્ચ
ત્રૈવિદ્યવૃદ્ધાંશ્ચ વને મુનીંશ્ચ।
કા નાપદો નોપનમન્તિ લોકે
પરાવરજ્ઞાસ્તુ ન સંભ્રમન્તિ॥ 12-233-15 (74627)
ન પણ્ડિતઃ ક્રુદ્ધ્યતિ નાભિષજ્યતે
ન ચાપિ સંસીદતિ ન પ્રહૃષ્યતિ।
ન ચાર્થકૃચ્છ્રવ્યસનેષુ શોચતે
સ્થિતઃ પ્રકૃત્યા હિમવાનિવાચલઃ॥ 12-233-16 (74628)
યમર્થસિદ્ધિઃ પરમા ન હર્ષયે
ત્તથૈવ કાલે વ્યસનં ન મોહયેત્।
સુખં ચ દુઃખં ચ તથૈવ મધ્યમં
નિષેવતે યઃ સ ધુરધરો નરઃ॥ 12-233-17 (74629)
યાંયામવસ્થાં પુરુષોઽધિગચ્છે
ત્તસ્યાં રમેતાપરિતપ્યમાનઃ।
એવં પ્રવૃદ્ધં પ્રણુદન્મનોજં
સંતાપનીલં સકલં શરીરાત્॥ 12-233-18 (74630)
ન તત્સદઃ સત્પરિષત્સભા ચ
સા પ્રાપ્ય યાં ન કુરુતે સદા ભયમ્।
ધર્મતત્ત્વમવગાહ્ય બુદ્ધિમા
ન્યોઽભ્યુપૈતિ સ ધુરંધરઃ પુમાન્॥ 12-233-19 (74631)
પ્રાજ્ઞસ્ય કર્માણિ દુરન્વયાનિ
ન વૈ પ્રાજ્ઞો મુહ્યતિ મોહકાલે।
સ્થાનાચ્ચ્યુતશ્ચેન્ન મુમોહ ગૌતમ
સ્તાવત્કૃચ્છ્રામાપદં પ્રાપ્ય વૃદ્ધઃ॥ 12-233-20 (74632)
ન મન્ત્રબલવીર્યેણ પ્રજ્ઞયા પૌરુષેણ ચ।
[ન શીલેન ન વૃત્તેન તથા નૈવાર્થસંપદા।]
અલભ્યં લભતે મર્ત્યસ્તત્ર કા પરિદેવના॥ 12-233-21 (74633)
યદેવમભિજાતસ્ય ધાતારો વિદધુઃ પુરા।
તદેવાનુભવિષ્યામિ કિં મે મૃત્યુઃ કરિષ્યતિ॥ 12-233-22 (74634)
લબ્ધવ્યાન્યેવ લભતે ગન્તવ્યાન્યેવ ગચ્છતિ।
પ્રાપ્તવ્યાન્યેવ ચાપ્નોતિ દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-233-23 (74635)
એતદ્વિદિત્વા કાર્ત્સ્ન્યેન યો ન મુહ્યતિ માનવઃ।
કુશલી સર્વદુઃખેષુ સ વૈ સર્વધની નરઃ॥ ॥ 12-233-24 (74636)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 233॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-233-3 ભવાભવજ્ઞમુત્પત્તિપ્રલયજ્ઞમ્॥ 12-233-5 સહાયતા શોકસ્ય દુઃખાપનોદે હેતુત્વં નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-233-6 શ્રિયઃ સકાશાત્॥ 12-233-7 વિનીય નિરસ્ય। હૃદ્યં હૃત્સ્થમ્। કલ્યાણં મોક્ષમ્॥ 12-233-9 પ્રવણાન્નિમ્રદેશાત્॥ 12-233-18 પ્રણુદન્ દૂરીકુર્વન્। સન્તાપમાયારાકરં શરીરાત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-233-19 શ્રૌતસ્માર્તલૌકિકન્યાયાન્યાયવિવેચકા જનસમાજાઃ સદઃ પર્ષત્સભાખ્યાઃ। સંસત્સદઃ પરિષદઃ સભાસદઃ સમ્પ્રાપ્ય યો ન કુરુતે સદા ભયમ્। ઇતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-233-20 ન મુમોહ ચોત્તમઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-233-24 કુશલઃ સુખદુઃખેષુ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 234
॥ શ્રીઃ ॥
12.234. અધ્યાયઃ 234
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વિપદિ ધૈર્યાલમ્બનસ્ય સુખસાધનતાપ્રતિપાદકબલિશક્નસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-234-0 (74637)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-234-0x (6203)
મગ્નસ્ય વ્યસને કૃચ્છ્રે કિં શ્રેયઃ પુરુષસ્ય હિ।
બન્ધુનાશે મહીપાલ રાજ્યનાશેઽથવા પુનઃ॥ 12-234-1 (74638)
ત્વં હિ નઃ પરમો વક્તા લોકેઽસ્મિન્ભરતર્ષભ।
એતદ્ભવન્તં પૃચ્છામિ તન્મે ત્વં વક્તુમર્હસિ॥ 12-234-2 (74639)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-234-3x (6204)
પુત્રદારૈઃ સુખૈશ્ચૈવ વિયક્તસ્ય ધનેન ચ।
મગ્નસ્ય વ્યસને કૃચ્છ્રે ધૃતિઃ શ્રેયસ્કરી નૃપ।
ધૈર્યેણ યુક્તસ્ય સતઃ શરીરં ન વિશીર્યતે॥ 12-234-3 (74640)
[વિશોકતા સુખં ધત્તે ધત્તે ચારોગ્યમુત્તમમ્।]
આરોગ્યાચ્ચ શરીરસ્ય સ પુનર્વિન્દતે શ્રિયમ્॥ 12-234-4 (74641)
યશ્ચ પ્રાજ્ઞો નરસ્તાત સાત્વિકીં વૃત્તિમાસ્થિતઃ।
તસ્યૈશ્વર્યં ચ ધૈર્યં ચ વ્યવસાયશ્ચ કર્મસુ॥ 12-234-5 (74642)
અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
બલિવાસવસંવાદં પુનરેવ યુધિષ્ઠિર॥ 12-234-6 (74643)
વૃત્તે દેવાસુરે યુદ્ધે દૈત્યદાનવસંક્ષયે।
વિષ્ણુક્રાન્તેષુ લોકેષુ દેવરાજે શતક્રતૌ॥ 12-234-7 (74644)
ઇજ્યમાનેષુ દેવેષુ ચાતુર્વર્ણ્યે વ્યવસ્થિતે।
સમૃધ્યમાને ત્રૈલોક્યે પ્રીતિયુક્તે સ્વયંભુવિ॥ 12-234-8 (74645)
રુદ્રૈર્વસુભિરાદિત્યૈરશ્વિભ્યામપિ ચર્ષિભિઃ।
ગન્ધર્વૈર્ભુજગેન્દ્રૈશ્ચ સિદ્ધૈશ્ચાન્યૈર્વૃતઃ પ્રભુઃ॥ 12-234-9 (74646)
ચતુર્દન્તં સુદાન્તં ચ વારણેન્દ્રં શ્રિયા વૃતમ્।
આરુહ્યૈરાવણં શક્રસ્ત્રૈલોક્યમનુસંયયૌ॥ 12-234-10 (74647)
સ કદાચિત્સમુદ્રાન્તે કસ્મિંશ્ચિદ્ગિરિગહ્વરે।
બલિં વૈરોચનિં વજ્રી દદર્શોપસસર્પ ચ॥ 12-234-11 (74648)
તમૈરાવતમૂર્ધસ્થં પ્રેક્ષ્ય દેવગણૈર્વૃતમ્।
સુરેન્દ્રમિન્દ્રં દૈત્યેન્દ્રો ન શુશોચ ન વિવ્યથે॥ 12-234-12 (74649)
દૃષ્ટ્વા તમવિકારસ્થં તિષ્ઠન્તં નિર્ભયં બલિમ્।
અધિરૂઢો દ્વિપશ્રેષ્ઠમિત્યુવાચ શતક્રતુઃ॥ 12-234-13 (74650)
દૈત્ય ન વ્યથસે શૌર્યાદથવા વૃદ્ધસેવયા।
તપસા ભાવિતત્વાદ્વા સર્વથૈતત્સુદુષ્કરમ્॥ 12-234-14 (74651)
શત્રુભિર્વશમાનીતો હીનઃ સ્થાનાદનુત્તમાત્।
વૈરોચને કિમાશ્રિત્ય શોચિતવ્યે ન શોચસિ॥ 12-234-15 (74652)
શ્રૈષ્ટ્યં પ્રાપ્ય સ્વજાતીનાં ભુક્ત્વા ભોગાનનુત્તમાન્।
હૃતસ્વરત્નરાજ્યસ્ત્વં બ્રૂહિ કસ્માન્ન શોચસિ॥ 12-234-16 (74653)
ઈશ્વરો હિ પુરા ભૂત્વા પિતૃપૈતામહે પદે।
તત્ત્વમદ્ય હૃતં દૃષ્ટ્વા સપત્નૈઃ કિં ન શોચસિ॥ 12-234-17 (74654)
બદ્ધશ્ચ વારુણૈઃ પાશૈર્વજ્રેણ ચ સમાહતઃ।
હૃતદારો હૃતધનો બ્રૂહિ કસ્માન્ન શોચસિ॥ 12-234-18 (74655)
નષ્ટશ્રીર્વિભવભ્રષ્ટો યન્ન શોચસિ દુષ્કરમ્।
ત્રૈલોક્યરાજ્યનાશે હિ કોઽન્યો જીવિતુમુત્સહેત્॥ 12-234-19 (74656)
એતચ્ચાન્યચ્ચ પરુષં બ્રુવન્તં પરિભૂય તમ્।
શ્રુત્વા દુઃખમસંભ્રાન્તો બલિર્વૈરોચનોઽબ્રવીત્॥ 12-234-20 (74657)
નિગૃહીતે મયિ ભૃશં શક્ર કિં કત્થિતેન તે।
વજ્રમુદ્યમ્ય તિષ્ઠન્તં પશ્યામિ ત્વાં પુરંદર॥ 12-234-21 (74658)
અશક્તઃ પૂર્વમાસીસ્ત્વં કથંચિચ્છક્તતાં ગતઃ।
કસ્ત્વદન્ય ઇમાં વાચં સુક્રૂરાં વક્તુમર્હતિ॥ 12-234-22 (74659)
યસ્તુ શત્રોર્વશસ્થસ્ય શક્તોઽપિ કુરુતે દયામ્।
હસ્તપ્રાપ્તસ્ય વીરસ્ય તં ચૈવ પુરુષં વિદુઃ॥ 12-234-23 (74660)
અનિશ્ચયો હિ યુદ્ધેષુ દ્વયોર્વિવદમાનયોઃ।
એકઃ પ્રાપ્નોતિ વિજયમેકશ્ચૈવ પરાજયમ્॥ 12-234-24 (74661)
મા ચ તે ભૂત્સ્વભાવોઽયં મયિ દાનવપુઙ્ગવે।
ઈશ્વરઃ સર્વભૂતાનાં વિક્રમેણ જિતો બલાત્॥ 12-234-25 (74662)
નૈતદસ્મત્કૃતં શક્ર નૈતચ્છક્ર કૃતં ત્વયા।
યત્ત્વમેવં ગતો વજ્રિન્યદ્વાઽઽપ્યેવં ગતા વયમ્॥ 12-234-26 (74663)
અહમાસં યથાઽદ્ય ત્વં ભવિતા ત્વં યથા વયમ્।
માવમંસ્થા મયા કર્મ દુષ્કૃતં કૃતમિત્યુત॥ 12-234-27 (74664)
સુખદુઃખે હિ પુરુષઃ પર્યાયેણાધિગચ્છતિ।
પર્યાયેણાસિ શક્રત્વં પ્રાપ્તઃ શક્ર ન કર્મણા॥ 12-234-28 (74665)
કાલઃ કાલે નયતિ માં ત્વાં ચ કાલો નયત્યયમ્।
તેનાહં ત્વં યથા નાદ્ય ત્વં ચાપિ ન યથા વયમ્॥ 12-234-29 (74666)
ન માતૃપિતૃશુશ્રૂષા ન ચ દૈવતપૂજનમ્।
નાન્યો ગુણસમાચારઃ પુરુષસ્ય સુખાવહઃ॥ 12-234-30 (74667)
ન વિદ્યા ન તપો દાનં ન મિત્રાણિ ન બાન્ધવાઃ।
શક્નુવન્તિ પરિત્રાતું નરં કાલેન પીડિતમ્॥ 12-234-31 (74668)
નાગામિનમનર્થં હિ પ્રતિઘાતશતૈરપિ।
શક્નુવન્તિ પ્રતિવ્યોઢુમૃતે બુદ્ધિબલાન્નરાઃ॥ 12-234-32 (74669)
પર્યાયૈર્હન્યમાનાનાં પરિત્રાતા ન વિદ્યતે।
ઇદં તુ દુઃખં યચ્છક્ર કર્તાઽહમિતિ મન્યસે॥ 12-234-33 (74670)
યદિ કર્તા ભવેત્કર્તા ન ક્રિયેત કદાચન।
યસ્માત્તુ ક્રિયતે કર્તા તસ્માત્કર્તાઽપ્યનીશ્વરઃ॥ 12-234-34 (74671)
કાલેન ત્વાઽહમજયં કાલેનાહં જિતસ્ત્વયા।
ગન્તા ગતિમતાં કાલઃ કાલઃ કલયતિ પ્રજાઃ॥ 12-234-35 (74672)
ઇન્દ્ર પ્રાકૃતયા બુદ્ધ્યા પ્રલપન્નાવબુદ્ધ્યસે।
કેચિત્ત્વાં બહુમન્યન્તે શ્રૈષ્ઠ્યં પ્રાપ્તં સ્વકર્મણા॥ 12-234-36 (74673)
કથમસ્મદ્વિધો નામ જાનઁલ્લોકપ્રવૃત્તયઃ।
કાલેનાભ્યાહતઃ શોચેન્મુહ્યેદ્વાઽપ્યથવિભ્રમેત્॥ 12-234-37 (74674)
કથં કાલપરીતસ્ય મમ વા મદ્વિધસ્ય વા।
બુદ્ધિર્વ્યસનમાસાદ્ય ભિન્ના નૌરિવ સીદતિ॥ 12-234-38 (74675)
અહં ચ ત્વં ચ યે ચાન્યે ભવિષ્યન્તિ સુરાધિપાઃ।
તે સર્વે શક્ર યાસ્યન્તિ માર્ગમિન્દ્રશતૈર્ગતમ્॥ 12-234-39 (74676)
ત્વામપ્યેવં સુદુર્ધર્ષં જ્વલન્તં પરયા શ્રિયા।
કાલે પરિણતે કાલઃ કલયિષ્યતિ મામિવ॥ 12-234-40 (74677)
બહૂનીન્દ્રસહસ્રાણિ દૈવતાનાં યુગે યુગે।
અભ્યતીતાનિ કાલેન કાલો હિ દુરતિક્રમઃ॥ 12-234-41 (74678)
ઇદં તુ લબ્ધ્વા સંસ્થાનમાત્માનં બહુ મન્યસે।
સર્વભૂતભવં દેવં બ્રહ્માણમિવ શાશ્વતમ્॥ 12-234-42 (74679)
ન ચેદમચલં સ્થાનમનન્તં વાઽપિ કસ્યચિત્।
ત્વં તુ બાલિશયા બુદ્ધ્યા મમેદમિતિ મન્યસે॥ 12-234-43 (74680)
અવિશ્વસ્તે વિશ્વસિષિ મન્યસે વાઽધ્રુવે ધ્રુવમ્।
નિત્યં કાલપરીતાત્મા ભવત્યેવં સુરેશ્વર॥ 12-234-44 (74681)
મમેયમિતિ મોહાત્ત્વં રાજશ્રિયમભીપ્સસિ।
નેયં તવ ન ચાસ્માકં ન ચાન્યેષાં સ્થિરા મતા॥ 12-234-45 (74682)
અતિક્રમ્ય બહૂનન્યાંસ્ત્વયિ તાવદિયં ગતા।
કંચિત્કાલમિયં સ્થિત્વા ત્વયિ વાસવ ચઞ્ચલા॥ 12-234-46 (74683)
ગૌર્નિવાસમિવોત્સૃજ્ય પુનરન્યં ગમિષ્યતિ।
સુરેશા યે હ્યતિક્રાન્તાસ્તાન્ન સંખ્યાતુમુત્સહે॥ 12-234-47 (74684)
ત્વત્તો બહુતરાશ્ચાન્યે ભવિષ્યન્તિ પુરંદર।
સવૃક્ષૌષધિગુલ્મેયં સસરિત્પર્વતાકરા॥ 12-234-48 (74685)
તાનિદાનીં ન પશ્યામિ યૈર્ભુક્તેયં પુરા મહી।
પૃથુરૈલો મયો ભીમો નરકઃ શમ્બરસ્તથા॥ 12-234-49 (74686)
અશ્વગ્રીવઃ પુલોમા ચ સ્વર્ભાનુરમિતપ્રભઃ]
પ્રહ્લાદો નમુચિર્દક્ષો વિપ્રચિત્તિર્વિરોચનઃ॥ 12-234-50 (74687)
હ્રીનિષેવઃ સુહોત્રશ્ચ ભૂરિહા પુષ્પવાન્વૃષઃ।
સત્યેષુર્ઋષભો બાહુઃ કપિલાશ્વો નિરૂપકઃ॥ 12-234-51 (74688)
બાણઃ કાર્તસ્વરો વહ્નિર્વિશ્વદંષ્ટ્રોઽથ નૈર્ઋતિઃ।
સંકોચોઽથ વરીતાક્ષો વરાહાશ્વો રુચિપ્રભઃ॥ 12-234-52 (74689)
વિશ્વજિત્પ્રતિરૂપશ્ચ વૃષાણ્ડો વિષ્કરો મધુઃ।
હિરણ્યકશિપુશ્ચૈવ કૈટભશ્ચૈવ દાનવઃ॥ 12-234-53 (74690)
દૈતેયા દાનવાશ્ચૈવ સર્વે તે નૈર્ઋતૈઃ સહ।
એતે ચાન્યે ચ બહવઃ પૂર્વે પૂર્વતરાશ્ચ યે॥ 12-234-54 (74691)
દૈત્યેન્દ્રા દાનવેન્દ્રાશ્ચ યાંશ્ચાન્યાનનુશુશ્રુમ્।
બહવઃ પૂર્વદૈત્યેન્દ્રાઃ સંત્યજ્ય પૃથિવીં ગતાઃ॥ 12-234-55 (74692)
કાલેનાભ્યાહતાઃ સર્વે કાલો હિ બલવત્તરઃ।
સર્વૈઃ ક્રતુશતૈરિષ્ટં ન ત્વમેકઃ શતક્રતુઃ॥ 12-234-56 (74693)
સર્વે ધર્મપરાશ્ચાસન્સર્વે સતતસત્રિણઃ।
અન્તરિક્ષચરાઃ સર્વે સર્વેઽભિમુખયોધિનઃ॥ 12-234-57 (74694)
સર્વે સંહનનોપેતાઃ સર્વે પરિઘબાહવઃ।
સર્વે માયાશતધરાઃ સર્વે તે કામરૂપિણઃ।
સર્વે સમરમાસાદ્ય ન શ્રૂયન્તે પરાજિતાઃ॥ 12-234-58 (74695)
સર્વે સત્યવ્રતપરાઃ સર્વે કામવિહારિણઃ।
સર્વે વેદવ્રતપરાઃ સર્વે ચૈવ બહુશ્રુતાઃ॥ 12-234-59 (74696)
સર્વે સંમતમૈશ્વર્યમીશ્વરાઃ પ્રતિપેદિરે।
ન ચૈશ્વર્યમદસ્તેષાં ભૂતપૂર્વો મહાત્મનામ્॥ 12-234-60 (74697)
સર્વે યથાર્હદાતારઃ સર્વે વિગતમત્સરાઃ।
સર્વે સર્વેષુ ભૂતેષુ યથાવત્પ્રતિપેદરે॥ 12-234-61 (74698)
સર્વે દાક્ષાયણીપુત્રાઃ પ્રાજપત્યા મહાબલાઃ।
જ્વલન્તઃ પ્રતપન્તશ્ચ કાલેન પ્રતિસંહૃતાઃ॥ 12-234-62 (74699)
ત્વં ચૈવેમાં યદા ભુક્ત્વા પૃથિવીં ત્યક્ષ્યસે પુનઃ।
ન શક્ષ્યસિ તદા શક્ર નિયન્તું શોકમાત્મનઃ॥ 12-234-63 (74700)
મુઞ્ચેચ્છાં કામભોગેષુ મુઞ્જેમં શ્રીભવં મદમ્।
એવં સ્વરાજ્યનાશે ત્વં શોકં સંપ્રસહિષ્યસિ॥ 12-234-64 (74701)
શોકકાલે શુચો મા ત્વં હર્ષકાલે ચ મા હૃષઃ।
અતીતાનાગતં હિત્વા પ્રત્યુત્પન્નેન વર્તય॥ 12-234-65 (74702)
માં ચેદભ્યાગતઃ કાલઃ સદા યુક્તમતન્દ્રિતઃ।
ક્ષમસ્વ ન ચિરાદિન્દ્ર ત્વામપ્યુપગમિષ્યતિ॥ 12-234-66 (74703)
ત્રાસયન્નિવ દેવેન્દ્ર વાગ્ભિસ્તક્ષસિ મામિહ।
સંયતે મયિ નનં ત્વમાત્માનં બહુ મન્યસે॥ 12-234-67 (74704)
કાલઃ પ્રથમમાયાન્માં પઞ્ચાત્ત્વામનુધાવતિ।
તેન ગર્જસિ દેવેન્દ્ર પૂર્વં કાલહતે મયિ॥ 12-234-68 (74705)
કો હિ સ્થાતુમલં લોકે મમ ક્રુદ્ધસ્ય સંયુગે।
કાલસ્તુ બલવાન્પ્રાપ્તસ્તેન તિષ્ઠસિ વાસવ॥ 12-234-69 (74706)
યત્તદ્વર્ષસહસ્રાન્તં તૂર્ણં ભવિતુમર્હતિ।
યથા મે સર્વગાત્રાણિ ન સુસ્થાનિ મહૌજસઃ॥ 12-234-70 (74707)
અહમૈન્દ્રાચ્ચ્યુતઃ સ્થાનાત્ત્વમિન્દ્રઃ પ્રકૃતો દિવિ।
સુચિત્રે જીવલોકેઽસ્મિન્નુપાસ્યઃ કાલપર્યયઃ॥ 12-234-71 (74708)
કિં હિ કૃત્વા સ્વમિન્દ્રોઽદ્ય કિં વા કૃત્વા વયં ચ્યુતાઃ।
કાલઃ કર્તા વિકર્તા ચ સર્વમન્યદકારણમ્॥ 12-234-72 (74709)
નાશં વિનાશમૈશ્વર્યં સુખદુઃખે ભવાભવૌ।
વિદ્વાન્પ્રાપ્યૈવમત્યર્થં ન પ્રહૃષ્યેન્ન ચ વ્યથેત્॥ 12-234-73 (74710)
ત્વમેવ હીન્દ્ર વેત્થાસ્માન્વેદાહં ત્વાં ચ વાસવ।
કિં કત્થસે માં કિંચ ત્વં કાલેન નિરપત્રયઃ॥ 12-234-74 (74711)
ત્વમેવ હિ પુરા વેત્થ યત્તદા પૌરુષં મમ।
સમરેષુ ચ વિક્રાન્તં પર્યાપ્તં તન્નિદર્શનમ્॥ 12-234-75 (74712)
આદિત્યાશ્ચૈવ રુદ્રાશ્ચ સાધ્યાશ્ચ વસુભિઃ સહ।
મયા વિનિર્જિતાઃ પૂર્વં મરુતશ્ચ શચીપતે॥ 12-234-76 (74713)
ત્વમેવ શક્ર જાનાસિ દેવાસુરસમાગમે।
સમેતા વિબુધા ભગ્નાસ્તરસા સમરે મયા॥ 12-234-77 (74714)
પર્વતાશ્ચાસકૃત્ક્ષિપ્તાઃ સવનાઃ સવનૌકસઃ।
સશૃઙ્ગશિખરા ભગ્નાઃ સમરે મૂર્ધ્નિં તે મયા॥ 12-234-78 (74715)
કિં નુ શક્યં મયા કર્તું કાલો હિ દુરતિક્રમઃ।
ન હિ ત્વાં નોત્સહે હન્તું સવજ્રમપિ મુષ્ટિના॥ 12-234-79 (74716)
ન તુ વિક્રમકાલોઽયં ક્ષમાકાલોઽયમાગતઃ।
તેન ત્વાં મર્ષયે શક્ર દુર્મર્ષણતરસ્ત્વયા॥ 12-234-80 (74717)
તં માં પરિણતે કાલે પરીતં કાલવહ્નિના।
નિયતં કાલપાશેન બદ્ધં શક્ર વિકત્થસે॥ 12-234-81 (74718)
અયં સ પુરુષઃ શ્યામો લોકસ્ય દુરતિક્રમઃ।
બદ્ધ્વા તિષ્ઠતિ માં રૌદ્રઃ પશું રશનયા યથા॥ 12-234-82 (74719)
લાભાલાભૌ સુખં દુઃખં કામક્રોધૌ ભવાભવૌ।
વધો બન્ધપ્રમોક્ષશ્ચ સર્વં કાલેન લભ્યતે॥ 12-234-83 (74720)
નાહં કર્તા ન કર્તા ત્વં કર્તા યસ્તુ સદા પ્રભુઃ।
સોયં પચતિ કાલો માં વૃક્ષે ફલમિવાગતમ્॥ 12-234-84 (74721)
યાન્યેવ પુરુષઃ કુર્વન્સુખૈઃ કાલેન યુજ્યતે।
પુનસ્તાન્યેવ કુર્વાણો દુઃખૈઃ કાલેન યુજ્યતે॥ 12-234-85 (74722)
ન ચ કાલેન કાલજ્ઞઃ સ્પૃષ્ટઃ શોચિતુમર્હતિ।
તેન શક્ર ન શોચામિ નાસ્તિ શોકે સહાયતા॥ 12-234-86 (74723)
યદા હિ શોચતઃ શોકો વ્યસનં નાષકર્ષતિ।
સામર્થ્યં શોચતો નાસ્તીત્યતોઽહં નાદ્ય શોચિમિ॥ 12-234-87 (74724)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-234-88x (6205)
એવમુક્તઃ સહસ્રાક્ષો ભગવાન્પાકશાસનઃ।
પ્રતિસંહૃત્ય સંરમ્ભમિત્યુવાચ શતક્રતુઃ॥ 12-234-88 (74725)
સવજ્રમુદ્યતં બાહું દૃષ્ટ્વા પાશાંશ્ચ વારુણાન્।
કસ્યેહ ન વ્યથેદ્બુદ્ધિર્મૃત્યોરપિ જિઘાંસતઃ॥ 12-234-89 (74726)
સા તે ન વ્યથતે બુદ્ધિરચલા તત્ત્વદર્શિની।
વ્રુવન્ન વ્યથસેઽદ્ય ત્વં ધૈર્યાત્સત્યપરાક્રમ॥ 12-234-90 (74727)
કો હિ વિશ્વાસમર્થેષુ શરીરે વા શરીરભૃત્।
કર્તુમુત્સહતે લોકે દૃષ્ટ્વા સંપ્રસ્થિતં જગત્॥ 12-234-91 (74728)
અહમપ્યેવમેવૈનં લોકં જાનામ્યશાશ્વતમ્।
કાલાગ્નાવાહિતં ઘોરે ગુહ્યે સતતગેઽક્ષરે॥ 12-234-92 (74729)
ન ચાત્ર પરિહારોઽસ્તિ કાલસ્પૃષ્ટસ્ય કસ્યચિત્।
સૂક્ષ્માણાં મહતાં ચૈવ ભૂતાનાં પરિપચ્યતામ્॥ 12-234-93 (74730)
અનીશસ્યાપ્રમત્તસ્ય ભૂતાનિ પચતઃ સદા।
અનિવૃત્તસ્ય કાલસ્ય ક્ષયં પ્રાપ્તો ન મુચ્યતે॥ 12-234-94 (74731)
અપ્રમત્તઃ પ્રમત્તેષુ કાલો જાગર્તિ દેહિષુ।
પ્રયત્નેનાપ્યપક્રાન્તો દૃષ્ટપૂર્વો ન કેનચિત્॥ 12-234-95 (74732)
પુરાણઃ શાશ્વતો ધર્મઃ સર્વપ્રાણભૃતાં સમઃ।
કાલો ન પરિહાર્યશ્ચ ન ચાસ્યાસ્તિ વ્યતિક્રમઃ॥ 12-234-96 (74733)
અહોરાત્રાંશ્ચ માસાંશ્ચ ક્ષણાન્કાષ્ઠા લવાન્કલાઃ।
સંપીડયતિ યઃ કાલો વૃદ્ધિં વાર્ધુપિકો યથા॥ 12-234-97 (74734)
ઇદમદ્ય કરિષ્યામિ શ્વઃ કર્તાઽસ્મીતિ વાદિનમ્।
કાલો હરતિ સંપ્રાપ્તો નદીવેગ ઇવ દ્રુમમ્॥ 12-234-98 (74735)
ઇદાનીં તાવદેવાસૌ મયા દૃષ્ટઃ કથં મૃતઃ।
ઇતિ કાલેન હ્રિયતાં પ્રલાપઃ શ્રૂયતે નૃણામ્॥ 12-234-99 (74736)
નશ્યન્ત્યર્થાસ્તથા ભોગાઃ સ્થાનમૈશ્વર્યમેવ ચ।
જીવિતં જીવલોકસ્ય કાલેનાગમ્ય નીયતે॥ 12-234-100 (74737)
ઉચ્છ્રાયા વિનિપાતાન્તા ભાવોઽભાવઃ સ એવ ચ।
અનિત્યમધ્રુવં સર્વં વ્યવસાયો હિ દુષ્કરઃ॥ 12-234-101 (74738)
સા તે ન વ્યથતે બુદ્ધિરચલા તત્ત્વદર્શિની।
અહમાસં પુરા ચેતિ મનસાઽપિ ન બુદ્ધ્યતે॥ 12-234-102 (74739)
કાલેનાક્રમ્ય લોકેઽસ્મિન્પચ્યમાને બલીયસા।
અજ્યેષ્ઠમકનિષ્ઠં ચ ક્ષિપ્યમાણો ન બુદ્ધ્યતે॥ 12-234-103 (74740)
ઈર્ષ્યાભિમાનલોભેષુ કામક્રોધભયેષુ ચ।
સ્પૃહામોહાભિમાનેષુ લોકઃ સક્તો વિમુહ્યતિ॥ 12-234-104 (74741)
ભવાંસ્તુ ભાવતત્ત્વજ્ઞો વિદ્વાઞ્જ્ઞાનતપોન્વિતઃ।
કાલં પશ્યતિ સુવ્યક્તં પાણાવામલકં યથા॥ 12-234-105 (74742)
કાલચારિત્રતત્ત્વજ્ઞઃ સર્વશાસ્ત્રવિશારદઃ।
વૈરોચતે કૃતાર્થોઽસિ સ્પૃહણીયો વિજાનતામ્॥ 12-234-106 (74743)
સર્વલોકો હ્યયં મન્યે બુદ્ધ્યા પરિગતસ્ત્વયા।
વિહરન્સર્વતોમુક્તો ન ક્વચિચ્ચ વિષીદસિ॥ 12-234-107 (74744)
રજશ્ચ હિ તમશ્ચ ત્વાં સ્પૃશતે ન જિતેન્દ્રિયમ્।
નિષ્પ્રીતિં નષ્ટસંતાપમાત્માનં ત્વમુપાસસે॥ 12-234-108 (74745)
સુહૃદં સર્વભૂતાનાં નિર્વૈરં શાન્તમાનસમ્।
દૃષ્ટ્વા ત્વાં મમ સંજાતા ત્વય્યનુક્રોશિની મતિઃ॥ 12-234-109 (74746)
નાહમેતાદૃશં બુદ્ધં હન્તુમિચ્છામિ બન્ધનૈઃ।
આનૃશંસ્યં પરો ધર્મો હ્યનુક્રોશશ્ચ મે ત્વયિ॥ 12-234-110 (74747)
મોક્ષ્યન્તે વારુણાઃ પાશાસ્તવેમે કાલપર્યયાત્।
પ્રજાનામુપચારેણ સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ મહાસુર॥ 12-234-111 (74748)
યદા શ્વશ્રૂં સ્નુષા વૃદ્ધાં પરિચારેણ યોક્ષ્યતે।
પુત્રશ્ચ પિતરં મોહાત્પ્રેષયિષ્યતિ કર્મસુ॥ 12-234-112 (74749)
બ્રાહ્મણૈઃ કારયિષ્યન્તિ વૃષલાઃ પાદધાવનમ્।
શૂદ્રાશ્ચ બ્રાહ્મણીં ભાર્યામુપયાસ્યન્તિ નિર્ભયાઃ॥ 12-234-113 (74750)
વિયોનિષુ વિમોક્ષ્યન્તિ બીજાનિ પુરુષા યદા।
સંકરં કાંસ્યભાણ્ડૈશ્ચ બલિં ચૈવ કુપાત્રકૈઃ॥ 12-234-114 (74751)
ચાતુર્વર્ણ્યં યદા કૃત્સ્નમમર્યાદં ભવિષ્યતિ।
એકૈકસ્તે તદા પાશઃ ક્રમશઃ પરિમોક્ષ્યતે॥ 12-234-115 (74752)
અસ્મત્તસ્તે ભયં નાસ્તિ સમયં પ્રતિપાલય।
સુખી ભવ નિરાબાધઃ સ્વસ્થચેતા નિરામયઃ॥ 12-234-116 (74753)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-234-117x (6206)
તમેવમુક્ત્વા ભગવાઞ્છતક્રતુઃ
પ્રતિપ્રયાતો ગજરાજવાહનઃ।
વિજિત્ય સર્વાનસુરાન્સુરાધિપો
નનન્દ હર્ષેણ બભૂવ ચૈકરાટ્॥ 12-234-117 (74754)
મહર્ષયસ્તુષ્ટુવુરઞ્જસા ચ તં
વૃષાકર્પિ સર્વચરાચરેશ્વરમ્।
હિમાપહો હવ્યમુવાહ ચાધ્વરે
તથાઽમૃતં ચાર્પિતમીશ્વરોઽપિ હિ॥ 12-234-118 (74755)
દ્વિજોત્તમૈઃ સર્વગતૈરભિષ્ટુતો
વિદીપ્તતેજાઃ શતમન્યુરીશ્વરઃ।
પ્રશાન્તચેતા મુદિતઃ સ્વમાલયં
ત્રિવિષ્ટપં પ્રાપ્ય મુમોદ વાસવઃ॥ ॥ 12-234-119 (74756)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 234॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-234-20 શ્રુત્વામુખમસંભ્રાન્ત ઇતિ ઝ. ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 235
॥ શ્રીઃ ॥
12.235. અધ્યાયઃ 235
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ગઙ્ગાપુલિનગતયોઃ શક્રનારદયોઃ સમીપંપ્રતિ શ્રીદેવ્યા આગમનમ્॥ 1॥ શક્રંપ્રતિ શ્રિયા સ્વસ્ય દેત્યેષુ નિવાસવિપ્રવાસયોઃ કારણીભૂતતદ્ગુણદોષાભિધાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-235-0 (74757)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-235-0x (6207)
પૂર્વરૂપાણિ મે રાજન્પુરુષસ્ય ભવિષ્યતઃ।
પરાભવિષ્યતશ્ચૈવ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-235-1 (74758)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-235-2x (6208)
મન એવ મનુષ્યસ્ય પૂર્વરૂપાણિ શંસતિ।
ભવિષ્યતશ્ચ ભદ્રં તે તથૈવ ન ભવિષ્યતઃ॥ 12-235-2 (74759)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
શ્રિયા શક્રસ્ય સંવાદં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-235-3 (74760)
મહતસ્તપસો વ્યષ્ટ્યા પશ્યઁલ્લોકૌ પરાવરૌ।
સામાન્યમૃષિભિર્ગત્વા બ્રહ્મલોકનિવાસિભિઃ॥ 12-235-4 (74761)
બ્રહ્મેવામિતદીપ્તૌજાઃ શાન્તપાપ્મા મહાતપાઃ।
વિચચાર યથાકાલં ત્રિષુ લોકેષુ નારદઃ॥ 12-235-5 (74762)
કદાચિત્પ્રાતરુત્થાય પિસ્પૃક્ષુઃ સલિલં શુચિ।
ધ્રુવદ્વારભવાં ગઙ્ગાં જગામાવતતાર ચ॥ 12-235-6 (74763)
`મેરુપાદોદ્ભવાં ગઙ્ગાં નારાયણપદચ્યુતામ્।
સ વીક્ષમાણો હૃષ્ટાત્મા તં દેશમભિજગ્મિવાન્॥ 12-235-7 (74764)
યં--દેવજવાકીર્ણં સૂક્ષ્મકાઞ્જનવાલુકમ્।
ગઙ્ગાદ્વીપં સમાસાદ્ય નાનાવૃક્ષૈરલઙ્કૃતમ્॥ 12-235-8 (74765)
સાલતાલાશ્વકર્ણાનાં ચન્દનાનાં ચ રાજિભિઃ।
મણ્ડિતં વિવિધૈઃ પુષ્પૈર્હંસકારણ્ડવાયુતમ્॥ 12-235-9 (74766)
નદીપુલિનમાસાદ્ય સ્નાત્વા સંતર્પ્ય દેવતાઃ।
જજાપ જપ્યં ધર્માત્મા તન્મયત્વેન ભાસ્વતા॥' 12-235-10 (74767)
સહસ્રનયનશ્ચાપિ વજ્રી શમ્બરપાકહા।
તસ્યા દેવર્ષિજુષ્ટાયાસ્તીરમભ્યાજગામ હ॥ 12-235-11 (74768)
તાવાપ્લુત્ય યતાત્માનૌ કૃતજપ્યૌ સમાસતઃ।
નદ્યાઃ પુલિનમાસાદ્ય સૂક્ષ્મકાઞ્ચનવાલુકમ્॥ 12-235-12 (74769)
પુણ્યકર્મભિરાખ્યાતા દેવર્ષિકથિતાઃ કથાઃ।
ચક્રતુસ્તૌ તથાઽઽસીનૌ મહર્ષિકથિતાસ્તથા।
પૂર્વવૃત્તવ્યતીતાનિ કથયન્તૌ સમાહિતૌ॥ 12-235-13 (74770)
અદ્ય ભાસ્કરમુદ્યન્તં રશ્મિજાલપુરસ્કૃતમ્।
પૂર્ણમણ્ડલમાલોક્ય તાવુત્થાયોપતસ્થતુઃ॥ 12-235-14 (74771)
`વિવિક્તે પુણ્યદેશે તુ રમમાણૌ મુદા યુતૌ।
દદૃશાતેઽન્તરિક્ષે તૌ સૂર્યસ્યોદયનં પ્રતિ॥ 12-235-15 (74772)
જ્યોતિર્જ્વાલસમાકીર્ણં જ્યોતિષાં ગણમણ્ડિતમ્।
અભિતસ્તૂદયન્તં તમર્કમર્કમિવાપરમ્॥ 12-235-16 (74773)
આકાશો દદૃશે જ્યોતિરુદ્યતાર્ચિઃ સમપ્રભમ્।
`અર્કસ્ય તેજસા તુલ્યં તદ્ભાસ્કરસમપ્રભમ્।'
તયોઃ સમીપં તં પ્રાપ્તં પ્રત્યદૃશ્યત ભારત॥ 12-235-17 (74774)
તત્સુપર્ણાર્કરચિતમાસ્થિતં વૈષ્ણવં પદમ્।
ભાભિરપ્રતિમં ભાતિ ત્રૈલોક્યમવભાસયત્॥ 12-235-18 (74775)
`દૃષ્ટ્વા તૌ તુ વિક્રાન્તૌ પ્રાઞ્જલી સમુપાસ્થિતૌ।
ક્રમાત્સંપ્રેક્ષ્યમાણૌ તૌ વિમાનં દિવ્યમદ્ભુતમ્॥ 12-235-19 (74776)
તસ્મિંસ્તદા સતીં કાન્તાં લોકકાન્તાં પરાં શુભામ્।
ધાત્રીં લોકસ્ય રમણીં લોકમાતરમચ્યુતામ્॥' 12-235-20 (74777)
દિવ્યાભિરુપશોભાભિરપ્સરોભિઃ પુરસ્કૃતામ્।
બૃહતીમંશુમત્પ્રખ્યાં બૃહદ્ભાનોરિવાર્ચિષમ્॥ 12-235-21 (74778)
નક્ષત્રકલ્પાભરણાં તારાપઙ્ક્તિસમસ્રજમ્।
શ્રિયં દદૃશતુઃ પદ્માં સાક્ષાત્પદ્મદલસ્થિતામ્॥ 12-235-22 (74779)
સાઽવરુહ્ય વિમાનાગ્રાદઙ્ગનાનામનુત્તમા।
અભ્યાગચ્છન્ત્રિલોકેશં શક્રં ચર્ષિ ચ નારદમ્॥ 12-235-23 (74780)
નારદાનુગતઃ સાક્ષાન્મઘવાંસ્તામુપાગમત્।
કૃતાઞ્જલિપુટો દેવીં નિવેદ્યાત્માનમાત્મના॥ 12-235-24 (74781)
ચક્રે ચાનુપમાં પૂજાં તસ્યાશ્ચાપિ સ સર્વંવિત્।
દેવરાજઃ શ્રિયં રાજન્વાક્યં ચેદમુવાચ હ॥ 12-235-25 (74782)
કા ત્વં કેન ચ કાર્યેણ સંપ્રાપ્તા ચારુહાસિનિ।
કુતશ્ચાગમ્યતે સુભ્રુ ગન્તવ્યં ક્વ ચ તે શુભે॥ 12-235-26 (74783)
શ્રીરુવાચ। 12-235-27x (6209)
પુણ્યેષુ ત્રિષુ લોકેષુ સર્વે સ્થાવરજઙ્ગમાઃ।
મમાત્મભાવમિચ્છન્તો યતન્તે પરમાત્મના॥ 12-235-27 (74784)
સાઽહં વૈ પઙ્કજે જાતા સૂર્યરશ્મિપ્રબોધિતે।
ભૂત્યર્તં સર્વભૂતાનાં પદ્મા શ્રીઃ પદ્મમાલિની॥ 12-235-28 (74785)
અહં લક્ષ્મીરહં ભૂતિઃ શ્રીશ્ચાહં બલસૂદન।
અહં શ્રદ્ધા ચ મેધા ચ સન્નતિર્વિજિતિઃ સ્થિતિઃ॥ 12-235-29 (74786)
અહં ધૃતિરહં સિદ્ધિરહં સંભૂતિરેવ ચ।
અહં સ્વાહા સ્વધા ચૈવ સંસ્તુતિર્નિયતિઃ કૃતિઃ॥ 12-235-30 (74787)
રાજ્ઞાં વિજયમાનાનાં સેનાગ્નેષુ ધ્વજેષુ ચ।
નિવસે ધર્મશીલાનાં વિષયેષુ પુરેષુ ચ॥ 12-235-31 (74788)
જિતકાશિનિ શૂરે ચ સંગ્રામેષ્વનિવર્તિનિ।
નિવસામિ મનુષ્યેન્દ્રે સદૈવ બલસૂદન॥ 12-235-32 (74789)
ધર્મનિત્યે મહાબુદ્ધૌ બ્રહ્મણ્યે સત્યવાદિનિ।
પ્રશ્રિતે દાનશીલે ચ સદૈવ નિવસામ્યહમ્॥ 12-235-33 (74790)
અસુરેષ્વવસં પૂર્વં સત્યધર્મનિબન્ધનાત્।
વિપરીતાંસ્તુ તાન્બુદ્ધ્વા ત્વયિ વાસમરોચયમ્॥ 12-235-34 (74791)
શક્ર ઉવાચ। 12-235-35x (6210)
કથં વૃત્તેષુ દૈત્યેષુ ત્વમવાત્સીર્વરાનાને।
દૃષ્ટ્વા ચ કિમિહાગાસ્ત્વં હિત્વા દૈતેયદાનવાન્॥ 12-235-35 (74792)
શ્રીરુવાચ। 12-235-36x (6211)
સ્વધર્મમનુતિષ્ઠત્સુ ધૈર્યાદચલિતેષુ ચ।
સ્વર્ગમાર્ગાભિરામેષુ સત્વેષુ નિરતા હ્યહમ્॥ 12-235-36 (74793)
દાનાધ્યયનયજ્ઞેજ્યાપિતૃદૈવતપૂજનમ્।
ગુરૂણામતિથીનાં ચ તેષાં નિત્યમવર્તત॥ 12-235-37 (74794)
સુસંમૃષ્ટગુહાશ્ચાસઞ્જિતસ્ત્રીકા હુતાગ્નયઃ।
ગુરુશુશ્રૂષકા દાન્તા બ્રહ્મણ્યાઃ સત્યવાદિનઃ॥ 12-235-38 (74795)
શ્રદ્દધાના જિતક્રોધા દાનશીલાઽનસૂયવઃ।
ભૃતપુત્રા ભૃતામાત્યા ભૃતદારા હ્યનીર્ષવઃ॥ 12-235-39 (74796)
અમર્ષેણ ન ચાન્યોન્યં સ્પૃહયન્તે કદાચન।
ન ચ જાતૂપતપ્યન્તિ ધીરાઃ પરસમૃદ્ધિભિઃ॥ 12-235-40 (74797)
દાતારઃ સંગ્રહીતાર આર્યાઃ કરુણવેદિનઃ।
મહાપ્રસાદા ઋજવો દૃઢભક્તા જિતેન્દ્રિયાઃ॥ 12-235-41 (74798)
સંતુષ્ટભૃત્યસચિવાઃ કૃતજ્ઞાઃ પ્રિયવાદિનઃ।
યથાર્હમાનાર્થકરા હ્રીનિષેવા યતવ્રતાઃ॥ 12-235-42 (74799)
નિત્યં પર્વસુ સુસ્નાતાઃ સ્વનુલિપ્તાઃ સ્વલઙ્કૃતાઃ।
ઉપવાસતપઃ શીલાઃ પ્રતીતા બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-235-43 (74800)
નૈનાનભ્યુદિયાત્સૂર્યો નૈવાસ્વપ્સ્યન્પ્રગેશયાઃ।
રાત્રૌ દધિ ચ સક્તૂંશ્ચ નિત્યમેવ વ્યવર્જયન્॥ 12-235-44 (74801)
કાલ્યં ઘૃતં તુ ચાન્વીક્ષ્ય પ્રયતા બ્રહ્મવાદિનઃ।
પઙ્ગલ્યાન્યપિ ચાપશ્યન્બ્રહ્માણાંશ્ચાપ્યપૂજયન્॥ 12-235-45 (74802)
સદા હિ દદતાં ધર્મ્યં સદાચાપ્રતિગૃહ્ણતામ્।
અર્ધં ચ રાત્ર્યાઃ સ્વપતાં દિવા ચાસ્વપતાં તથા॥ 12-235-46 (74803)
કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં દુર્બલાતુરયોષિતામ્।
દયાં ચ સંવિભાગં ચ નિત્યમેવાન્વમોદતામ્।
કાલો યાતઃ સુખેનૈવ ધર્મમાર્ગે નિવર્તતામ્॥ 12-235-47 (74804)
ત્રસ્તં વિષણ્ણમુદ્વિગ્નં ભયાર્તં વ્યાધિપીડિતમ્।
હૃતસ્વં વ્યસનાર્તં ચ નિત્યમાશ્વાસયન્તિ તે॥ 12-235-48 (74805)
ધર્મમેવાનુવર્તન્તે ન હિંસન્તિ પરસ્પરમ્।
અનુકૂલાશ્ચ કાર્યેષુ ગુરુવૃદ્ધોપસેવિનઃ॥ 12-235-49 (74806)
પિતૄન્દેવાતિથીંશ્ચૈવ ગુરૂંશ્ચૈવાભ્યપૂજયન્।
અવશેષાણિ ચાશ્નન્તિ નિત્યં સત્યતપોધૃતાઃ॥ 12-235-50 (74807)
નૈકેઽશ્નન્તિ સુસંપન્નં ન ગચ્છન્તિ પરસ્ત્રિયમ્।
સર્વભૂતેષ્વવર્તન્ત યથાઽઽત્મનિ દયાં પ્રતિ॥ 12-235-51 (74808)
નૈવાકાશે ન પશુષુ નાયોનૌ ચ ન પર્વસુ।
ઇન્દ્રિયસ્ય વિસર્ગં તે રોચયન્તિ કદાચન॥ 12-235-52 (74809)
નિત્યં દાનં તથા દાક્ષ્યમાર્જવં ચૈવ નિત્યદા।
ઉત્સાહોઽથાનહકારઃ પરમં સૌહૃદં ક્ષમા॥ 12-235-53 (74810)
સત્યં દાનં તપઃ શૌચં કારુણ્યં વાગનિષ્ઠુરા।
મિત્રેષુ ચાનભિદ્રોહઃ સર્વં તેષ્વભવત્પ્રભો॥ 12-235-54 (74811)
નિદ્રા તન્દ્રીરસંપ્રીતિરસૂયાઽથાનવેક્ષિતા।
અરતિશ્ચ વિષાદશ્ચ સ્પૃહા ચાપ્યવિશન્ન તાન્॥ 12-235-55 (74812)
સાઽહમેવંગુણેષ્વેવ દાનવેષ્વવસં પુરા।
પ્રજાસર્ગમુપાદાય યાવદ્ગુણવિપર્યયમ્॥ 12-235-56 (74813)
તતઃ કાલવિપર્યાસે તેષાં ગુણવિપર્યયાત્।
અપશ્યં નિર્ગતં ધર્મં કામક્રોધવશાત્મનામ્॥ 12-235-57 (74814)
સભાસદાં ચ વૃદ્ધાનાં સતાં કથયતાં કથાઃ।
પ્રાહસન્નભ્યસૂયંશ્ચ સર્વબુદ્ધાન્ગુરૂન્પરાન્॥ 12-235-58 (74815)
યુવાનશ્ચ સમાસીના વૃદ્ધાનપિ ગતાન્સતઃ।
નાભ્યુત્થાનાભિવાદાભ્યાં યથાપૂર્વમપૂજયન્॥ 12-235-59 (74816)
વર્તયત્યેવ પિતરિ પુત્રઃ પ્રભવતે તથા।
અમિત્રભૃત્યતાં પ્રાપ્ય ખ્યાપયન્ત્યનપત્રપાઃ॥ 12-235-60 (74817)
તથા ધર્માદપેતેન કર્મણા ગર્હિતેન યે।
મહતઃ પ્રાપ્નુવન્ત્યર્થાંસ્તેષાં તત્રાભવત્સ્પૃહા॥ 12-235-61 (74818)
ઉચ્ચૈશ્ચાભ્યવદન્રાત્રૌ નીચૈસ્તત્રાગ્નિરજ્વલત્।
પુત્રાઃ પિતૃનત્યચરન્નાર્યશ્ચાત્યચરન્પતીન્॥ 12-235-62 (74819)
માતરં પિતરં વૃદ્ધમાચાર્યમતિથિં ગુરુમ્।
ગુરુત્વાન્નાભ્યનન્દન્ત કુમારાન્નાન્વપાલયન્॥ 12-235-63 (74820)
ભિક્ષાં બલિમદત્ત્વા ચ સ્વયમન્નાનિ ભુઞ્જતે।
અનિષ્ટ્વાઽસંવિભજ્યાથ પિતૃદેવાતિથીન્ગુરૂન્॥ 12-235-64 (74821)
ન શૌચમન્વરુદ્ધ્યન્ત તેષાં સૂદજનાસ્તથા।
મનસા કર્મણા વાચા ભક્ષ્યમાસીદનાવૃતમ્॥ 12-235-65 (74822)
`બાલાનાં પ્રેક્ષમાણાનાં ભક્તાન્યશ્નન્તિ મોહિતાઃ।
એકો દાસો ભવેત્તેષાં તેષાં દાસીદ્વયં તથા॥ 12-235-66 (74823)
ત્રિગવા દાનવાઃ કેચિચ્ચતુરોજાસ્તથા પરે।
ષડશ્વાઃ સપ્તમાતઙ્ગાઃ પઞ્ચમાહિષિકાઃ પરે॥ 12-235-67 (74824)
રાત્રૌ દધિ ચ સક્તૂંશ્ચ નિત્યમેવાવિવર્જિતાઃ।
અન્તર્દશાહે ચાશ્નન્તિ ગવાં ક્ષિરં વિચેતનાઃ॥ 12-235-68 (74825)
ક્રમદોહં ન કુર્વન્તિ વત્સસ્તન્યાનિ ભુઞ્જતે।
અનાથાં કૃપણાં ભાર્યાં ઘ્નન્તિ નિત્યં શપન્તિ ચ॥ 12-235-69 (74826)
શૂદ્રાન્નપુષ્ટા વિપ્રાસ્તુ નિર્લજ્જાશ્ચ ભવન્ત્યુત।
સંકીર્ણાનિ ચ ધાન્યાનિ નાત્યવેક્ષત્કુટુંબિની॥ 12-235-70 (74827)
માર્જારકુક્કુટશ્વાનૈઃ ક્રીડાં કુર્વન્તિ માનવાઃ।
ગૃહે કણ્ટકિનો વૃક્ષાસ્તથા નિષ્પાવવલ્લરી॥ 12-235-71 (74828)
યજ્ઞિયાશ્ચ તથા વૃક્ષાસ્તેષામાસન્દુરાત્મનામ્।
કૂપસ્નાનરતા નિત્યં પર્વમૈથુનગામિનઃ॥ 12-235-72 (74829)
તિલાનશ્નન્તિ રાત્રૌ ચ તૈલાભ્યક્તાશ્ચ શેરતે।
વિભીતકકરઞ્જાનાં છાયામૂલનિવાસિનઃ॥ 12-235-73 (74830)
કરવીરં ચ તે પુષ્પં ધારયન્તિ ચ મોહિતાઃ।
પદ્મબિજાનિ ખાદન્તિ પુષ્પં જિઘ્રન્તિ મોહિતાઃ॥ 12-235-74 (74831)
ન ભોક્ષ્યન્તિ તથા નિત્યં દૈત્યાઃ કાલેન મોહિતાઃ।
નિન્દન્તિ સ્તવનં વિષ્ણોસ્તસ્ય નિત્યદ્વિષો જનાઃ॥ 12-235-75 (74832)
હોમધૂમો ન તત્રાસીદ્વેદઘોષસ્તથૈવ ચ।
યજ્ઞાશ્ચ ન પ્રવર્તન્તે યથાપૂર્વં ગૃહેગૃહે॥ 12-235-76 (74833)
શિષ્યાચાર્યક્રમો નાસીત્પુત્રૈરાત્મપિતુઃ પિતા।
વિષ્ણું બ્રહ્મણ્યદેવેશં હિત્વા પાષણ્ડમાશ્રિતાઃ॥ 12-235-77 (74834)
હવ્યકવ્યવિહીનાશ્ચ જ્ઞાનાધ્યયનવર્જિતાઃ।
દેવસ્વાદાનરુચયો બ્રહ્મસ્વરુચયસ્તથા।
સ્તુતિમઙ્ગલહીનાનિ દેવસ્થાનાનિ સર્વશઃ॥' 12-235-78 (74835)
વિપ્રકીર્ણાનિ ધાન્યાનિ કાકમૂષિકભોજનમ્।
અપાવૃતં પયોતિષ્ઠદુચ્છિષ્ટાશ્ચાસ્પૃશન્ધૃતમ્॥ 12-235-79 (74836)
કુદ્દાલં દાત્રપિટકં પ્રકીર્ણં કાંસ્યભોજનમ્।
દ્રવ્યોપકરણં સર્વં નાન્વવૈક્ષત્કુટુમ્બિની॥ 12-235-80 (74837)
પ્રાકારાગારવિધ્વંસાન્ન સ્મ તે પ્રતિકુર્વતે।
`ક્ષુદ્રાઃ સંસ્કારહીનાશ્ચ નાર્યો હ્યુદરપોષણાઃ॥ 12-235-81 (74838)
શૌચાચારપરિભ્રષ્ટા નિર્લજ્જા ભોગવઞ્ચિતાઃ।
ઉભાભ્યામેવ પાણિભ્યાં શિરઃ કણ્ડૂયનાન્વિતાઃ।
ગૃહજાલાભિસંસ્થાના હ્યાસંસ્તત્ર સ્ત્રિયઃ પુનઃ॥ 12-235-82 (74839)
શ્વશ્રૂશ્વશુરયોર્મધ્યે ભર્તારં કૃતકં યથા।
પ્રેક્ષયન્તિ ચ નિર્લજ્જા નાર્યઃ કુલજલક્ષણાઃ॥' 12-235-83 (74840)
નાદ્રિયન્તે પશૂન્બદ્ધ્વા યવસેનોદકેન ચ।
બાલાનાં પ્રેક્ષમાણાનાં સ્વયં ભક્ષ્યમભક્ષયન્।
તથા ભૃત્યજનં સર્વમસંતર્પ્ય ચ દાનવાઃ॥ 12-235-84 (74841)
પાયસં કૃસરં માંસમપૂપાનથ શષ્કુલીઃ।
અપાચયન્નાત્મનોઽર્થે વૃથા માંસાન્યભક્ષયન્॥ 12-235-85 (74842)
ઉત્સૂર્યશાયિનશ્ચાસન્સર્વે ચાસન્પ્રગેશયાઃ।
આવૃત્તકલહાશ્ચાત્ર દિવારાત્રં ગૃહેગૃહે॥ 12-235-86 (74843)
અનાર્યાશ્ચાર્યમાસીનં પર્યુપાસન્ન તત્ર હ।
આશ્રમસ્થાન્વિકર્મસ્થાઃ પ્રાદ્વિષન્ત પરસ્પરમ્॥ 12-235-87 (74844)
સંકરાશ્ચાભ્યવર્તન્ત ન ચ શૌચમવર્તત।
યે ચ વેદવિદો વિપ્રા વિસ્પષ્ટમનુચશ્ચ યે।
નિરન્તરવિશેષાસ્તે બહુમાનાવમાનયોઃ॥ 12-235-88 (74845)
ભાવમાભરણં વેષં ગતં સ્થિતમવેક્ષિતમ્।
અસેવન્ત ભુજિષ્યા વૈ દુર્જનાચરિતં વિધિમ્॥ 12-235-89 (74846)
સ્ત્રિયઃ પુરુષવેષેણ પુંસઃ સ્ત્રીવેષધારિણઃ।
ક્રીડારતિવિહારેષુ પરાં મુદમવાપ્નુવન્॥ 12-235-90 (74847)
પ્રભવદ્ભિઃ પુરા દાયાનર્હેભ્યઃ પ્રતિપાદિતાન્।
નાભ્યવર્ન્તત નાસ્તિક્યાદ્વર્તન્તઃ સંભવેષ્વપિ॥ 12-235-91 (74848)
મિત્રેણાભ્યર્થિતં દ્રવ્યમર્થી સંશ્રયતે ક્વચિત્।
વાલકોટ્યગ્રમાત્રેણ સ્વાર્થેનાઘ્નત તદ્વસુ॥ 12-235-92 (74849)
પરસ્વાદાનરુચયો વિપણવ્યવહારિણઃ।
અદૃશ્યન્તાર્યવર્ણષુ શૃદ્રાશ્ચાપિ તપોધનાઃ॥ 12-235-93 (74850)
અધીયતેઽવ્રતાઃ કેચિદ્વૃથા વ્રતમથાપરે।
અશુશ્રૂષુર્ગુરોઃ શિષ્યઃ કશ્ચિચ્છિપ્યસખો ગુરુઃ॥ 12-235-94 (74851)
પિતા ચૈવ જનિત્રી ચ શ્રાન્તૌ વૃત્તોત્સવાવિવ।
અપ્રભુત્વે સ્થિતૌ વૃદ્ધાવન્નં પ્રાર્થયતઃ સુતાન્॥ 12-235-95 (74852)
તત્ર વેદવિદઃ પ્રાજ્ઞા ગામ્ભીર્યે સાગરોપમાઃ।
કૃષ્યાદિષ્વભવન્સક્તા મૂર્ખાઃ શ્રાદ્ધાન્યભુઞ્જત॥ 12-235-96 (74853)
પ્રાતઃ સાયં ચ સુપ્રશ્નં કલ્પનં પ્રેષણક્રિયાઃ।
શિષ્યાનપ્રહિતાસ્તેષામકુર્વન્ગુરવશ્ચ હ॥ 12-235-97 (74854)
શ્વશ્રૂશ્વશુરયોરગ્રે વધૂઃ પ્રેષ્યાનશાસત।
અન્વશાસચ્ચ ભર્તારં સમાહ્વાયાભિજલ્પતિ॥ 12-235-98 (74855)
પ્રયત્નેનાપિ ચારક્ષચ્ચિત્તં પુત્રસ્ય વૈ પિતા।
વ્યભજચ્ચાપિ સંરમ્ભાદ્દુઃખવાસં તથાઽવસત્॥ 12-235-99 (74856)
અગ્નિદાહેન ચોરૈર્વા રાજભિર્વા હૃતં ધનમ્।
દૃષ્ટ્વા દ્વેષાત્પ્રાહસન્ત સુહૃત્સંભાવિતા હ્યપિ॥ 12-235-100 (74857)
કૃતઘ્ના નાસ્તિકાઃ પાપા ગુરુદારાભિમર્શિનઃ।
`શ્વશુરાનુગતાઃ સર્વે હ્યુત્સૃજ્ય પિતરૌ સુતાઃ॥ 12-235-101 (74858)
સ્વકર્મણા ચ જાતોઽહમિત્યેવંવાદિનસ્તથા।'
અભક્ષ્યભક્ષણરતા નિર્મર્યાદા હતત્વિષઃ॥ 12-235-102 (74859)
તેષ્વેવમાદીનાચારાનાચરત્સુ વિપર્યયે।
નાહં દેવેન્દ્ર વત્સ્યામિ દાનવેષ્વિતિ મે મતિઃ॥ 12-235-103 (74860)
તન્માં સ્વયમનુપ્રાપ્તાભિનન્દ શચીપતે।
ત્વયાઽર્ચિતાં માં દેવેશ પુરો ધાસ્યન્તિ દેવતાઃ॥ 12-235-104 (74861)
યત્રાહં તત્ર મત્કાન્તા મદ્વિશિષ્ટા મદર્પણાઃ।
સપ્તદેવ્યો જયાષ્ટભ્યો વાસમેષ્યન્તિ તેઽષ્ટધા॥ 12-235-105 (74862)
આશા શ્રદ્ધા ધૃતિઃ ક્ષાન્તિર્વિજિતિઃ સન્નતિઃ ક્ષમા।
અષ્ટમી વૃત્તિરેતાસાં પુરોગા પાકશાસન॥ 12-235-106 (74863)
તાશ્ચાહં ચાસુરાંસ્ત્યક્ત્વા યુષ્મદ્વિષયમાગતાઃ।
ત્રિદશેષુ નિવત્સ્યામો ધર્મનિષ્ઠાન્તરાત્મસુ॥ 12-235-107 (74864)
ઇત્યુક્તવચનાં દેવીં પ્રીત્યર્થં ચ નનન્દતુઃ।
નારદશ્ચાત્ર દેવર્ષિર્વૃત્રહન્તા ચ વાસવઃ॥ 12-235-108 (74865)
તતોઽનલસખો વાયુઃ પ્રવવૌ દેવવર્ત્મસુ।
ઇષ્ટગન્ધઃ સુખસ્પર્શઃ સર્વેન્દ્રિયસુખાવહઃ॥ 12-235-109 (74866)
શુચૌ ચાભ્યર્થિતે દેશે ત્રિદશાઃ પ્રાયશઃ સ્થિતાઃ।
લક્ષ્મીસહિતમાસીનં મઘવન્તં દિદૃક્ષવઃ॥ 12-235-110 (74867)
તતો દિવં પ્રાપ્ય સહસ્રલોચનઃ।
સ્ત્રિયોપપન્નઃ સુહૃદા મહર્ષિણા।
રથેન હર્યશ્વયુજા સુરર્ષભઃ
સદઃ સુરાણામભિસત્કૃતો યયૌ॥ 12-235-111 (74868)
અથેઙ્ગિતં વજ્રધરસ્ય નારદઃ
શ્રિયશ્ચ દેવ્યા મનસા વિચારયન્।
શ્રિયૈ શશંસામરદૃષ્ટપૌરુષઃ
શિવેન તત્રાગમનં મહર્ષિભિઃ॥ 12-235-112 (74869)
તતોઽમૃતં દ્યૌઃ પ્રવવર્ષ ભાસ્વતી
પિતામહસ્યાયતને સ્વયંભુવઃ।
અનાહતા દુન્દુભયોઽથ નેદિરે
તથા પ્રસન્નાશ્ચ દિશશ્ચકાશિરે॥ 12-235-113 (74870)
યથર્તુ સસ્યેષુ વવર્ષ વાસવો
ન ધર્મમાર્ગાદ્વિચચાલ કશ્ચન।
અનેકરત્નાકરભૂષણા ચ ભૂઃ
સુઘોષઘોષાશ્ચ દિવૌકસાં જયે॥ 12-235-114 (74871)
ક્રિયાભિરામા મનુજા મનસ્વિનો
બભુઃ શુભે પુણ્યકૃતાં પથિ સ્થિતાઃ।
નરામરાઃ કિન્નરયક્ષરાક્ષસાઃ
સમૃદ્ધિમન્તઃ સુમનસ્વિનોઽભવન્॥ 12-235-115 (74872)
ન જાત્વકાલે કુસુમં કુતઃ ફલં
પપાત વૃક્ષાત્પવનેરિતાદપિ।
રસપ્રદાઃ કામદુઘાશ્ચ ધેનવો
ન દારુણા વાગ્વિચચાર કસ્યચિત્॥ 12-235-116 (74873)
ઇમાં સપર્યાં સહ સર્વકામદૈઃ
શ્રિયાશ્ચ શક્રપ્રમુખૈશ્ચ દૈવતૈઃ।
પઠન્તિ યે વિપ્રસદઃ સમાગતાઃ
સમૃદ્ધકામાઃ શ્રિયમાપ્નુવન્તિ તે॥ 12-235-117 (74874)
ત્વયા કુરૂણાં વર યત્પ્રચોદિતં
ભવાભવસ્યેહ પરં નિદર્શનમ્।
તદદ્ય સર્વં પરિકીર્તિતં મયા
પરીક્ષ્ય તત્ત્વં પરિગન્તુમર્હસિ॥ 12-235-118 (74875)
`સંસ્મૃત્ય બુદ્ધીન્દ્રિયગોચરાતિગં
સ્વગોચરે સર્વકૃતાલયં તમ્।
હરિં મહાપાગ્રહરં જનાસ્તે
સંસ્મૃત્ય સંપૂજ્ય વિધૂતપાપાઃ॥ 12-235-119 (74876)
યમૈશ્ચ નિત્યં નિયમૈશ્ચ સંયતા
સ્તત્વં ચ વિષ્ણોઃ પરિપશ્યમાનાઃ।
દેવાનુસારેણ વિમુક્તિયોગં
તે ગાહમાનાઃ પરમાપ્નુવન્તિ॥ 12-235-120 (74877)
એવં રાજેન્દ્ર સતતં જપહોમપરાયણઃ।
વાસુદેવપરો નિત્યં જ્ઞાનધ્યાનપરાયણઃ॥ 12-235-121 (74878)
દાનધર્મરતિર્નિત્યં પ્રજાસ્ત્વં પરિપાલય।
વાસુદેવપરો નિત્યં જ્ઞાનધ્યાનપરાયણાન્।
વિશેષેણાર્ચયેથાસ્ત્વં સતતં પર્યુપાસ્વ ચ॥' ॥ 12-235-122 (74879)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પ઼ઞ્ચત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 235॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-235-6 ભવમૌલિભવાં ગઙ્ગાં ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-235-26 વિજિતિઃ સ્મૃતિઃ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-235-29 ઇતિ ટ. ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-235-44 ધૈર્યાદુદ્ધારિતારિષુ ઇતિ નચાપ્યાસન્પ્રગેશયાઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-235-45 કાર્યં કૃતં ચાન્વવેક્ષ્ય ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-235-60 મૃત્યા ભર્ત્રન્તરં પ્રાપ્ય ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-235-80 પ્રકીર્ણં કાંસ્યભાજનમિતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 236
॥ શ્રીઃ ॥
12.236. અધ્યાયઃ 236
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વૈરાગ્યાદિપૂર્યકભગવજ્જ્ઞાનસ્ય શ્રેયઃ સાધનત્વપરાસિતજૈગીષવ્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-235-0 (74880)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-235-0x (6212)
કિંશીલઃ કિંસમાચારઃ કિંવિદ્યઃ કિંપરાક્રમઃ।
પ્રાપ્નોતિ બ્રહ્મણઃ સ્થાનં યત્પરં પ્રકૃતેર્ધ્રુવમ્॥ 12-236-1 (74881)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-236-2x (6213)
મોક્ષધર્મેષુ નિયતો લધ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ।
પ્રાપ્નોતિ બ્રહ્મણઃ સ્થાનં તત્પરં પ્રકૃતેર્ધ્રુવમ્॥ 12-236-2 (74882)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
જૈગીષવ્યસ્ય સંવાદમસિતસ્ય ચ ભારત॥ 12-236-3 (74883)
`મહાદેવાન્તરે વૃત્તં દેવ્યાશ્ચૈવાન્તરે તથા।
યથાવચ્છૃણુ રાજેન્દ્ર જ્ઞાનદં પાપનાશનમ્॥' 12-236-4 (74884)
જૈગીષવ્યં નહાપ્રજ્ઞં ધર્નાણામાગતાગમમ્।
અક્રુધ્યન્તમહૃષ્યન્તમસિતો દેવલોઽબ્રવીત્॥ 12-236-5 (74885)
ન પ્રીમસે બન્દ્યમાનો નિન્દ્યમાનો ન કુપ્યસે।
કા તે પ્રજ્ઞા કુતશ્ચૈષા કિં તે તસ્યાઃ પરાયણમ્॥ 12-236-6 (74886)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-236-7x (6214)
ઇતિ તેનાનુયુક્તઃ સ તમૃપાચ મહાતપાઃ।
મહદ્વાક્યપ્રસંદિગ્ધં પુષ્કલાર્થપદં શુચિ॥ 12-236-7 (74887)
જૈગીષવ્ય ઉવાચ। 12-236-8x (6215)
યા યતિયૌ પરા નિષ્ઠા યા શાન્તિઃ પુણ્યકર્મણામ્।
તાં તેઽહં સં પ્રવક્ષ્યામિ યાં માં પૃચ્છસિ વૈ દ્વિજ॥ 12-236-8 (74888)
નિન્વત્સુ વા સપ્તા નિત્યં પ્રશંસત્સુ ચ દેવલ।
નિહવન્તિ ચ યે તેષાં સમયં સુકૃતં ચ યત્॥ 12-236-9 (74889)
ઉક્તાશ્ચ ન વિવક્ષ્યન્તિ વક્તારમહિતે હિતમ્।
પ્રતિહન્તું ન ચેચ્છન્તિ હન્તારં વૈ મનીષિણઃ॥ 12-236-10 (74890)
નાપ્રાપ્તમનુશોચન્તિ પ્રાપ્તકાલાનિ કુર્વતે।
ન ચાતીતાનિ શોચન્તિ ન ચૈતાન્પ્રતિજાનતે॥ 12-236-11 (74891)
સંપ્રાપ્તાનાં ચ પૂજ્યાનાં કામાદર્થેષુ દેવલ।
યથોપપત્તિં કુર્વન્તિ શક્તિમન્તો ધૃતવ્રતાઃ॥ 12-236-12 (74892)
પક્વવિદ્યા મહાપ્રાજ્ઞા જિતક્રોધા જિતેન્દ્રિયાઃ।
મનસા કર્મણા વાચા નાપરાધ્યન્તિ કસ્યચિત્॥ 12-236-13 (74893)
અનીર્ષવો ન ચોન્યોન્યં વિહિંસન્તિ કદાચન।
ન ચ જાતૂપતપ્યન્તે ધીરાઃ પરસમૃદ્ધિભિઃ॥ 12-236-14 (74894)
નિન્દાપ્રશંસે ચાત્યર્થં ન વદન્તિ પરસ્ય ચ।
ન ચ નિન્દાપ્રશંસાભ્યાં વિક્રિયન્તે કદાચન॥ 12-236-15 (74895)
સર્વતશ્ચ પ્રશાન્તા યે સર્વભૂતહિતે રતાઃ।
ન કુધ્યન્તિ સ હૃષ્યન્તિ નાપરાધ્યન્તિ કસ્યચિત્॥ 12-236-16 (74896)
વિમુચ્ય હૃદયગ્રન્થિં ચઙ્કમ્યન્તે યથાસુખમ્।
ન ચૈષાં બાન્ધવાઃ સન્તિ યે ચાન્યેષાં ચ બાન્ધવાઃ॥ 12-236-17 (74897)
અમિત્રાશ્ચ ન સન્ત્યેષાં યે ચામિત્રા ન કસ્યચિત્।
ય એવં કુર્વતે મર્ત્યાઃ સુખં જીવન્તિ સર્વદા॥ 12-236-18 (74898)
યે ધર્મં ચાનુરુધ્યન્તે ધર્મજ્ઞા દ્વિજસત્તમાઃ।
યે હ્યતો વિચ્યુતા માર્ગાત્તે હૃષ્યન્ત્યુદ્વિજન્તિ ચ॥ 12-236-19 (74899)
આસ્થિતસ્તમહં માર્ગમસૂયિષ્યામિ કં કથમ્।
નિન્દ્યમાનઃ પ્રશસ્તો વા હૃષ્યેયં કેન હેતુના॥ 12-236-20 (74900)
યદ્યદિચ્છન્તિ તત્તસ્માદધિગચ્છન્તિ માનવાઃ।
ન મે નિન્દાપ્રશંસાભ્યાં હ્રાસવૃદ્ધી ભવિષ્યતઃ॥ 12-236-21 (74901)
અમૃતસ્યેવ સંતૃપ્યેદવમાનસ્ય તત્ત્વવિત્।
વિષસ્યેવોદ્વિજેન્નિત્યં સંમાનસ્ય વિચક્ષણઃ॥ 12-236-22 (74902)
અવજ્ઞાતઃ સુખં શેતે ઇહ ચામુત્ર ચોભયોઃ।
વિમુક્તઃ સર્વપાપેભ્યો યોઽવમન્તા સ બુધ્યતે॥ 12-236-23 (74903)
પરાં ગતિં ચ યે કેચિત્પ્રાર્થયન્તિ મનીષિણઃ।
એતદ્વ્રતં સમાશ્રિત્ય સુખમેધન્તિ તે જનાઃ॥ 12-236-24 (74904)
સર્વતશ્ચ સમાહૃત્ય ક્રતૂન્સર્વાઞ્જિતેન્દ્રિયઃ।
પ્રાપ્નોતિ બ્રહ્મણઃ સ્થાનં યત્પરં પ્રકૃતેર્ધ્રુવમ્॥ 12-236-25 (74905)
નાસ્ય દેવા ન ગન્ધર્વા ન પિશાચા ન રાક્ષસાઃ।
પદમન્વવરોહન્તિ પ્રાપ્તસ્ય પરમાં ગતિમ્॥ 12-236-26 (74906)
`એતચ્છ્રુત્વા મુનેસ્તસ્ય વચનં દેવલસ્તથા।
તદધીનો ભવચ્છિષ્યઃ સર્વદ્વન્દ્વવિનિષ્ઠિતઃ॥ 12-236-27 (74907)
અથાન્યત્તુ પુરાવૃતં જૈગીષવ્યસ્ય ધીમતઃ।
શૃણુ રાજન્નવહિતઃ સર્વજ્ઞાનસમન્વિતઃ॥ 12-236-28 (74908)
યમાહુઃ સર્વલોકેશં સર્વલોકનમસ્કૃતમ્।
અષ્ટમૂર્તિ જગન્મૂર્તિમિષ્ટસંધિવિભૂષિતમ્॥
યં પ્રાપ્તા ન વિષીદન્તિ ન શોચન્ત્યુદ્વિજન્તિ ચ॥ 12-236-29 (74909)
યસ્ય સ્વાભાવિકી શક્તિરિદં વિશ્વં ચરાચરમ્।
યાતિ સજ્જતિ સર્વાત્મા સ દેવઃ પરમેશ્વરઃ॥ 12-236-30 (74910)
મેરોરુત્તરપૂર્વે તુ સર્વરત્નવિભૂષિતે।
અચિન્ત્યે વિમલે સ્થાને સર્વર્તુકુસુમાન્વિતે॥ 12-236-31 (74911)
વૃક્ષૈશ્ચ શોભિતે નિત્યં દિવ્યવાયુસમીરિતે।
નાનાભૂતગણૈર્યુક્તઃ સર્વદેવનમસ્કૃતઃ॥ 12-236-32 (74912)
તત્ર વિદ્યાધરગણા ગન્ધર્વાપ્સરસાં ગણાઃ।
લોકપાલાઃ સમુદ્રાશ્ચ નદ્યઃ શૈલાઃ સરાંસિ ચ॥ 12-236-33 (74913)
ઋષયો વાલખિલ્યાશ્ચ યજ્ઞાઃ સ્તોભાહ્વયાસ્તથા।
ઉપાસાંચક્રિરે દેવં પ્રજાનાં પતયસ્તથા॥ 12-236-34 (74914)
તત્ર રુદ્રો મહાદેવો દેવ્યા ચૈવ સહોમયા।
આસ્તે વૃષધ્વજઃ શ્રીમાન્સોમસૂર્યાગ્નિલોચનઃ॥ 12-236-35 (74915)
તત્રૈવં દેવમાલોક્ય દેવી ધાત્રી વિભાવરી।
ઉમા દેવી પરેશાનમપૃચ્છદ્વિનયાન્વિતા॥ 12-236-36 (74916)
અર્થઃ કોઽથાર્થશક્તિઃ કા ભગવન્બ્રૂહિ મેઽર્થિતઃ।
તયૈવં પરિપૃષ્ટોઽસૌ પ્રાહ દેવો મહેશ્વરઃ॥ 12-236-37 (74917)
અર્થોઽહમર્થશક્તિસ્ત્વં ભોક્તાઽહં ભોજ્યમેવ ચ।
રૂપં વિદ્ધિ મહાભાગે પ્રકૃતિસ્ત્વં પરો હ્યહમ્॥ 12-236-38 (74918)
અહં વિષ્ણુરહં બ્રહ્મા હ્યહં યજ્ઞસ્તથૈવ ચ।
આવયોર્ન ચ ભેદોઽસ્તિ પરમાર્થસ્તતોઽબલે।
તથાપિ વિદ્મસ્તે ભેદં કિં માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 12-236-39 (74919)
એવમુક્તા તતઃ પ્રાહ હ્યધિકં હ્યેતયોર્વદ।
શ્રેષ્ઠં વેદ મહાદેવ નમ ઇત્યેવ ભામિની॥ 12-236-40 (74920)
તદન્તરે સ્થિતો વિદ્વાન્વસુરૂપો મહામુનિઃ।
જૈગીષવ્યઃ સ્મયન્પ્રાહ હ્યર્થ ઇત્યેવ નાદયન્॥ 12-236-41 (74921)
શ્રેષ્ઠોન્યોઽસ્માન્મહીપિણ્ડા તલ્લીના શક્તિરાપરા।
મુદ્રિકાદિવિશેષેણ વિસ્તૃતા સંભૃતેતિ ચ॥ 12-236-42 (74922)
તચ્છ્રુત્વા વચનં દેવી કોસાવિત્યબ્રવીદ્રુષા।
વાક્યમસ્યાદ્ય સંભઙ્ક્ત્વા પ્રોક્તવાનિતિ શંકરમ્॥ 12-236-43 (74923)
તચ્છ્રુત્વા નિર્ગતો ધીમાનાશ્રમં સ્વં મહામુનિઃ।
સ્થાનાત્સ્વર્ગગણે વિદ્વાન્યોગૈશ્વર્યસમન્વિતઃ॥ 12-236-44 (74924)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાન્સર્વપાપહરો હરઃ।
પ્રાહ દેવીં પ્રશાન્તાત્મા જૈગીષવ્યો મહામુનિઃ॥ 12-236-45 (74925)
ભક્તો મમ સખા ચૈવ શિષ્યશ્ચાત્ર મહામુનિઃ।
જૈગીષવ્ય ઇતિ ખ્યાતઃ પ્રોક્ત્વાસા નિર્ગતઃ શુભે॥ 12-236-46 (74926)
તચ્છ્રુત્વા સાઽથ સંક્રુદ્ધા ન ન્યાય્યં તેન વૈ કૃતમ્।
વિકૃતાઽહં ત્વયા દેવ મુનિના ચ તથાકૃતા॥ 12-236-47 (74927)
અત*જ્ઞાદયદેવેશ મધ્યે પ્રાપ્તં ન તચ્છ્રુતમ્।
તચ્છ્રુત્વા ભગવાનાહ મહાદેવઃ પિનાકધૃત્॥ 12-236-48 (74928)
નિરપેક્ષો મુનિર્યોગી મામુપાશ્રિત્ય સંસ્થિતઃ।
નિર્દ્વન્દ્વઃ સતતં ધીમાન્સમરૂપસ્વભાવધૃત્॥ 12-236-49 (74929)
તસ્માત્ક્ષમસ્વ તં દેવિ રક્ષિતવ્યસ્ત્વયા ચ સઃ॥ 12-236-50 (74930)
ઇત્યુક્તા પ્રાહ સા દેવી મુનેસ્તસ્ય મહાત્મનઃ।
નિરાશત્વમહં દ્રષ્ટુમિચ્છામ્યન્તકનાશન॥ 12-236-51 (74931)
તથેતિ ચોક્ત્વા તાં દેવો વૃષમારુહ્ય સત્વરમ્।
દેવગન્ધર્વસઙ્ઘૈશ્ચ સ્તૂયમાનો જગત્પતિઃ॥ 12-236-52 (74932)
અજરામરશુદ્ધાત્મા યત્રાસ્તે સ મહામુનિઃ।
ઇતસ્તતઃ સમાહૃત્ય વીરસંઘૈર્મહાયશાઃ॥ 12-236-53 (74933)
દેહપ્રાવરણાર્થં વૈ સંસરન્સ તદા મુનિઃ।
પ્રત્યુદ્ગમ્ય મહાદેવં યથાર્હં પ્રતિપૂજ્ય ચ।
પુનઃ સ પૂર્વવત્કથાં સૂચ્યા સૂત્રેણ સૂચયત્॥ 12-236-54 (74934)
તમાહ ભગવાઞ્શંભુઃ કિં પ્રદાસ્યામિ તે મુને।
વૃણીષ્વ મત્તઃ સર્વં ત્વં જૈગીષવ્ય યદીચ્છસિ॥ 12-236-55 (74935)
નાવલોકયમાનસ્તુ દેવદેવં મહામુનિઃ।
અનવાપ્તં ન પશ્યામિ ત્વત્તો ગોવૃષભધ્વજ।
કૃતાર્થઃ પરિપૂર્ણોઽહં યત્તે કાર્યં તુ ગમ્યતામ્॥ 12-236-56 (74936)
પ્રહસંસ્તુ પુનઃ શર્વો વૃણીષ્વેતિ તમબ્રવીત્।
અવશ્યં હિ વરો પ્રત્તઃ શ્રાવ્યં વરમનુત્તમમ્॥ 12-236-57 (74937)
જૈગીષવ્યસ્તમાહેદં શ્રોતવ્યં ચ ત્વયા મમ।
સૂચીમનુ મહાદેવ સૂત્રં સમનુગચ્છતઃ॥ 12-236-58 (74938)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાન્ગૌરીમાલોક્ય શઙ્કરઃ।
સ્વસ્થાનં પ્રયયૌ હૃષ્ટઃ સર્વદેવનમસ્કૃતઃ॥ 12-236-59 (74939)
એતત્તે કથિતં રાજન્યસ્માત્ત્વં પરિપૃચ્છસિ।
નિર્દ્વન્દ્વા યોગિનો નિત્યાઃ સર્વશસ્તે સ્વયંભુવઃ॥' ॥ 12-236-60 (74940)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશદધિકદ્વિશંતતમોઽધ્યાયઃ॥ 236॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-236-8 યા શક્તિઃ પુણ્વકમેણાં ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-236-12 સંપ્રદાનં ચ પૂજ્યાનાં ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 237
॥ શ્રીઃ ॥
12.237. અધ્યાયઃ 237
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સદ્ગુણાનાં જનવશીકરણકારણત્વે દૃષ્ટાન્તતયા ઉગ્રસેનાય કૃષ્ણોદિતનારદગુણાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-237-0 (74941)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-237-0x (6216)
પ્રિયઃ સર્વસ્ય લોકસ્ય સર્વસત્વાભિનન્દિતઃ।
ગુણૈઃ તર્પૈરુપેતશ્ચ કોન્વસ્તિ ભુવિ માનવઃ॥ 12-237-1 (74942)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-237-2x (6217)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ પૃચ્છતો ભરતર્ષભ।
ઉગ્રસેનસ્ય સંવાદં નારદે કેશવસ્ય ચ॥ 12-237-2 (74943)
ઉગ્રસેન ઉવાચ। 12-237-3x (6218)
યસ્ય સંકલ્પતે લોકો નારદસ્ય પ્રકીર્તને।
મન્યે સ ગુણસંપન્નો બ્રૂહિ તન્મમ પૃચ્છતઃ॥ 12-237-3 (74944)
વાસુદેવ ઉવાચ। 12-237-4x (6219)
કુકુરાધિપ યાન્મન્યે શૃણુ તાન્મે વિવક્ષતઃ।
નારદસ્ય ગુણાન્સાધૂન્સંક્ષેપેણ નરાધિપ॥ 12-237-4 (74945)
ન ચારિત્રનિમિત્તોઽસ્યાહંકારો દેહપાતનઃ।
અભિન્નશ્રુતચારિત્રસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-5 (74946)
અરતિઃ ક્રોધચાપલ્યે ભયં નૈતાનિ નારદે॥
અદીર્ઘસૂત્રઃ શૂરશ્ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-6 (74947)
ઉપાસ્યો નારદો બાઢં વાચિ નાસ્ય વ્યતિક્રમઃ।
કામતો યદિ વા લોભાત્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-7 (74948)
અધ્યાત્મવિધિતત્ત્વજ્ઞઃ ક્ષાન્તઃ શક્તો જિતેન્દ્રિયઃ।
ઋજુશ્ચ સત્યવાદી ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-8 (74949)
તેજસા યશસા બુદ્ધ્યા જ્ઞાનેન વિનયેન ચ।
જન્મના તપસા વૃદ્ધસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-9 (74950)
સુશીલઃ સુખસંવેશઃ સુભોજઃ સ્વાદરઃ શુચિઃ।
સુવાક્યશ્ચાપ્યનીર્ષ્યશ્ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-10 (74951)
કલ્યાણં કુરુતે બાઢં પાપમસ્મિન્ન વિદ્યતે।
ન પ્રીયતે પરાનર્થૈસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-11 (74952)
વેદશ્રૂતિભિરાખ્યાનૈરર્થાનભિજિગીષતિ।
તિતિક્ષુરનવજ્ઞશ્ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-12 (74953)
સમત્વાચ્ચ પ્રિયો નાસ્તિ નાપ્રિયશ્ચ કથંચન।
મનોઽનુકૂલવાદી ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-13 (74954)
બહુશ્રુતશ્ચિત્રકથઃ પણ્ડિતોઽનલસોઽશઠઃ।
અદીનોઽક્રોધનોઽલુબ્ધસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-14 (74955)
નાર્થે ધને વા કામે વા ભૂતપૂર્વોઽસ્ય વિગ્રહઃ।
દોષાશ્ચાસ્ય સમુચ્છિન્નાસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-15 (74956)
દૃઢભક્તિરનિન્દ્યાત્મા શ્રુતવાનનૃશંસવાન્।
વીતસંમોહદોષશ્ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-16 (74957)
અસક્તઃ સર્વસઙ્ગેષુ સક્તાત્મેવ ચ લક્ષ્યતે।
અદીર્ઘસંશયો વાગ્મી તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-17 (74958)
સમાધિર્નાસ્ય કામાર્થૈ નાત્માનં સ્તૌતિ કર્હિચિત્।
અનીર્ષુર્મૃદુસંવાદસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-18 (74959)
`નાહંકારે મુક્તિરસ્ય ચારિત્રે બુદ્ધિરાસ્થિતા।
વેદાર્થવિદ્વિભાગેન યજ્ઞવિદ્યોગવિત્કવિઃ।
ભક્તિમાન્ય સદા વિદ્વાંસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-19 (74960)
ત્રિગુણં ગુણભોક્તારં પઞ્ચયજ્ઞાત્મકં તથા।
યથાવત્સ વિજાનાતિ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-20 (74961)
કલ્યાણં કુરુતે બાઢં પાપમસ્મિન્ન વિદ્યતે।
ન પ્રીયતે પરાનર્થૈસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજ્યતે॥' 12-237-21 (74962)
લોકસ્ય વિવિધં ચિત્તં પ્રેક્ષતે ચાપ્યકુત્સયન્।
સંસર્ગવિદ્યાકુશલસ્તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-22 (74963)
નાસૂયત્યાગમં કંચિત્સ્વનયેનોપજીવતિ।
અબન્ધ્યકાલોઽવશ્યાત્મા તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-23 (74964)
કૃતશ્રમઃ કૃતપ્રજ્ઞો ન ચ તૃપ્તઃ સમાધિતઃ।
નિત્યયુક્તોઽપ્રમત્તશ્ચ તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-24 (74965)
નાપત્રપશ્ચ યુક્તશ્ચ નિયુક્તઃ શ્રેયસે પરૈઃ।
અભેત્તા પરગુહ્યાનાં તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-25 (74966)
ન હૃષ્યત્યર્થલાભેષુ નાલાભે તુ વ્યથત્યપિ।
સ્થિરબુદ્ધિરસક્તાત્મા તસ્માત્સર્વત્ર પૂજિતઃ॥ 12-237-26 (74967)
તં સર્વગુણસંપન્નં દક્ષં શુચિમનામયમ્।
કાલજ્ઞં ચ પ્રિયજ્ઞં ચ કઃ પ્રિયં ન કરિષ્યતિ॥ 12-237-27 (74968)
`ઇત્યુક્તઃ સંપ્રશસ્યૈનમુગ્રસેનો ગતો ગૃહાત્।
આસ્તે કૃષ્ણસ્તથૈકાન્તે પર્યઙ્કે રત્નભૂષિતે॥ 12-237-28 (74969)
કદાચિત્તત્ર ભગવાન્પ્રવિવેશ મહામુનિઃ।
તમભ્યર્ચ્ય યથાન્યાયં તૂષ્ણીમાસ્તે જનાર્દનઃ॥ 12-237-29 (74970)
તં ખિન્નમિવ સંલક્ષ્ય કેશવં વાક્યમબ્રવીત્।
કિમિદં કેશવ તવ વૈમનસ્યં જનાર્દન।
અભૂતપૂર્વં ગોવિન્દ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-237-30 (74971)
શ્રીવાસુદેવ ઉવાચ। 12-237-31x (6220)
નાસુહૃત્પરમં મેઽદ્ય નાપદોઽર્હતિ વેદિતુમ્।
અપણ્ડિતો વાપિ સુહૃત્પણ્ડિતો વાઽપ્યનાત્મવાન્॥ 12-237-31 (74972)
સ ત્વં સુહૃચ્ચ વિદ્વાંશ્ચ જિતાત્મા શ્રોતુમર્હસિ।
અપ્યેતદ્ધૃદિ યદ્દુઃખં તદ્ભવાઞ્શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-237-32 (74973)
દાસ્યમૈશ્વર્યવાદેન જ્ઞાતીનાં ચ કરોમ્યહમ્।
દ્વિષન્તિ સતતં ક્રુદ્ધા જ્ઞાતિસંબન્ધિવાન્ધવાઃ॥ 12-237-33 (74974)
દિવ્યા અપિ તથા ભોગા દત્તાસ્તેષાં મયા પૃથક્।
તથાઽપિ ચ દ્વિષન્તો માં વર્તન્તે ચ પરસ્પરમ્॥ 12-237-34 (74975)
નારદ ઉવાચ। 12-237-35x (6221)
અનાયસેન શસ્ત્રેણ પરિમૃજ્યાનુમૃજ્ય ચ।
જિહ્વામુદ્ધર ચૈતેષાં ન વક્ષ્યન્તિ તતઃ પરમ્॥ 12-237-35 (74976)
ભગવાનુવાચ। 12-237-36x (6222)
અનાયસં કથં વિન્દ્યાં શસ્ત્રં મુનિવરોત્તમ।
યેનષામુદ્ધરે જિહ્વાં બ્રૂહિ તન્મે યથાતથમ્॥ 12-237-36 (74977)
નારદ ઉવાચ। 12-237-37x (6223)
ગોહિરણ્યં ચ વાસાંસિ રત્નાદ્યં યદ્ધનં બહુ।
આસ્યે પ્રક્ષિપ ચૈતેષાં શસ્ત્રમેતદનાયસમ્॥ 12-237-37 (74978)
સુહૃત્સંબન્ધિમિત્રાણાં ગુરૂણાં સ્વજનસ્ય ચ।
આખ્યાતં શસ્રમેતદ્ધિ તેન ચ્છિન્ધિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-237-38 (74979)
તવૈશ્વર્યપ્રદાનાનિ શ્લાધ્યમેષાં વચાંસિ ચ।
સમર્થં ત્વામભિજ્ઞાય પ્રવદન્તિ ચ તે નરાઃ॥ 12-237-39 (74980)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-237-40x (6224)
તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાન્સંપૂજ્ય ચ મહામુનિમ્।
તથાઽકરોન્મહાતેજા મુનિવાક્યેન ચોદિતઃ॥ 12-237-40 (74981)
એવંપ્રભાવો બ્રહ્મર્ષિર્નારદો મુનિસત્તમઃ।
પૃષ્ટવાનસિ યન્માં ત્વં તદુક્તં રાજસત્તમ॥ 12-237-41 (74982)
સર્વધર્મહિતે યુક્તાઃ સત્યધર્મપરાયણાઃ।
લોકપ્રિયત્વં ગચ્છન્તિ જ્ઞાનવિજ્ઞાનકોવિદાઃ॥' ॥ 12-237-42 (74983)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 237॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-237-12 તિતિક્ષુરનવદ્યશ્ચેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-237-31 અસુહૃત્નાપુરુષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 238
॥ શ્રીઃ ॥
12.238. અધ્યાયઃ 238
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સૃષ્ટ્યાદિપ્રતિપાદકવ્યાસશુકસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-238-0 (74984)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-238-0x (6225)
આદ્યન્તં સર્વભૂતાનાં જ્ઞાતુમિચ્છામિ કૌરવ।
ધ્યાનં કર્મ ચ કાલં ચ તથૈવાયુર્યુગેયુગે॥ 12-238-1 (74985)
લોકતત્ત્વં ચ કાર્ત્સ્ન્યેન ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્।
સર્ગશ્ચ નિધનં ચૈવ કુત એતત્પ્રવર્તતે॥ 12-238-2 (74986)
`ભેદકં ભેદતત્વં ચ તથાઽન્યેષાં મતં તથા।
અવસ્થાત્રિતયં ચૈવ યાદૃશં ચ પિતામહ॥' 12-238-3 (74987)
યદિ તેઽનુગ્રહે બુદ્ધિરસ્માસ્વિહ સતાં વર।
એતદ્ભવન્તં પૃચ્છામિ તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 12-238-4 (74988)
પૂર્વં હિ કથિતં શ્રુત્વા ભૃગુભાષિતમુત્તમમ્॥
ભરદ્વાજસ્ય વિપ્રર્ષેસ્તતો મે બુદ્ધિરુત્તમા॥ 12-238-5 (74989)
જાતા પરમધર્મિષ્ઠા દિવ્યસંસ્થાનસંસ્થિતા।
તતો ભૂયસ્તુ પૃચ્છામિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-238-6 (74990)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-238-7x (6226)
અત્ર તે વર્તયિષ્યેઽહમિતિહાસં પુરાતનમ્।
જગૌ યદ્ભગવાન્વ્યાસઃ પુત્રાય પરિપૃચ્છતે॥ 12-238-7 (74991)
અધીત્ય વેદાનખિલાન્સાઙ્ગોપનિષદસ્તથા।
અન્વિચ્છન્નૈષ્ઠિકં કર્મ ધર્મનૈપુણદર્શનાત્॥ 12-238-8 (74992)
કૃષ્ણદ્વૈપાયનં વ્યાસં પુત્રો વૈયાસકિઃ શુકઃ।
પપ્રચ્છ સંશયમિમં છિન્નધર્માર્થસંશયમ્॥ 12-238-9 (74993)
શ્રીશુક ઉવાચ। 12-238-10x (6227)
ભૂતગ્રામસ્ય ર્ક્તારં કાલજ્ઞાને ચ નિશ્ચિતમ્।
`જ્ઞાનં બ્રહ્મ ચ યોગં ચ ગવાત્મકમિદં જગત્॥ 12-238-10 (74994)
ત્રિતયે ત્વેનમાયાતિ તથા હ્યેષોઽપિ વા પુનઃ।
કેનૈવ ચ વિભાગઃ સ્યાત્તુરીયો લક્ષણૈર્વિના॥ 12-238-11 (74995)
જ્ઞાનજ્ઞેયાન્તરે કોસૌ કોયં ભાવસ્તુ ભેદવત્।
યજ્જ્ઞાનં લક્ષણં ચૈવ તેષાં કર્તારમેવ ચ।'
બ્રાહ્મણસ્ય ચ યત્કૃત્યં તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-238-12 (74996)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-238-13x (6228)
તસ્મૈ પ્રોવાચ તત્સર્વં પિતા પુત્રાય પૃચ્છતે।
અતીતાનાગતે વિદ્વાન્સર્વજ્ઞઃ સર્વધર્મવિત્॥ 12-238-13 (74997)
`પૃચ્છતસ્તવ સત્પુત્ર યથાવત્કીર્તયામ્યહમ્।
શૃણુષ્વાવહિતો ભૂત્વા યથાઽઽવૃતમિદં જગત્॥ 12-238-14 (74998)
કાર્યાદિ કારણાન્તં યત્કાર્યાન્તં કારણાદિકમ્।
જ્ઞાનં તદુભયં વિત્ત્વા સત્યં ચ પરમં શુભમ્॥ 12-238-15 (74999)
બ્રહ્મેતિ ચાભિવિખ્યાતં તદ્વૈ પશ્યન્તિ સૂરયઃ।
બ્રહ્મતેજોમયં ભૂતં ભૂતકારણમદ્ભુતમ્॥ 12-238-16 (75000)
આસીદાદૌ તતસ્ત્વાહુઃ પ્રાધાન્યમિતિ તદ્વિદઃ।
ત્રિગુણાં તાં મહામાયાં વૈષ્ણવીં પ્રકૃતિં વિદુઃ॥ 12-238-17 (75001)
તદીદૃશમનાદ્યન્તમવ્યક્તમજરં ધ્રુવમ્।
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં બ્રહ્માગ્રે વૈકૃતં ચ તત્॥ 12-238-18 (75002)
તદ્વૈ પ્રધાનમુદ્દિષ્ટં ત્રિસૂક્ષ્મં ત્રિગુણાત્મકમ્।
સમ્યગ્યોગગુણં સ્વસ્થં તદિચ્છાક્ષોભિતં મહત્॥ 12-238-19 (75003)
શક્તિત્રયાત્મિકા તસ્ય પ્રકૃતિઃ કારણાત્મિકા।
અસ્વતન્ત્રા ચ સતતં વિદધિષ્ઠાનસંયુતા॥ 12-238-20 (75004)
સ્વભાવાખ્યં સમાપન્ના મોહવિગ્રહધારિણી।
વિવિધસ્યાસ્ય જીવસ્ય ભોગાર્થં સમુપાગતા॥ 12-238-21 (75005)
યથા સંનિધિમાત્રેણ ગન્ધક્ષોભાય જાયતે।
મનસ્તદ્વદશેષસ્ય પરાત્પર ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-238-22 (75006)
સૃષ્ટ્વા પ્રવિશ્ય તત્તસ્મિન્ક્ષોભયામાસ વિષ્ઠિતઃ।
સાત્વિકો રાજસશ્ચૈવ તામસશ્ચ ત્રિધા મહાન્॥ 12-238-23 (75007)
પ્રધાનતત્વાદુદ્ભૂતો મહત્વાચ્ચ મહાન્સ્મૃતઃ।
પ્રધાનતત્વમુદ્ભૂતં મહત્તત્વં સમાવૃણોત્॥ 12-238-24 (75008)
કાલાત્મનાઽભિભૂતં તત્કાલોંઽશઃ પરમાત્મનઃ।
પુરુષશ્ચાપ્રમેયાત્મા સ એવ ઇતિ ગીયતે॥ 12-238-25 (75009)
ત્રિગુણોસૌ મહાજ્ઞાતઃ પ્રધાન ઇતિ વૈ શ્રુતિઃ॥ 12-238-26 (75010)
સાત્વિકો રાજસશ્ચૈવ તામસશ્ચ ત્રિધાત્મકઃ।
ત્રિવિધોઽયમહઙ્કારો મહત્તત્વાદજાયત॥ 12-238-27 (75011)
તામસોઽસાવહઙ્કારો ભૂતાદિરિતિ સંજ્ઞિતઃ।
ભૂતાનામાદિભૂતત્વાદ્રક્તાહિસ્તામસઃ સ્મૃતઃ॥ 12-238-28 (75012)
ભૂતાદિઃ સ વિકુર્વાણઃ શિષ્ટં તન્માત્રકં તતઃ।
સસર્જ શબ્દં તન્માત્રમાકાશં શબ્દલક્ષણમ્॥ 12-238-29 (75013)
શબ્દલક્ષણમાકાશં શબ્દતન્માત્રમાવૃણોત્।
તેન સંપીડ્યમાનસ્તુ સ્પર્શમાત્રં સસર્જ હ॥ 12-238-30 (75014)
શબ્દમાત્રં તદાકાશં સ્પર્શમાત્રં સમાવૃણોત્।
સસર્જ વાયુસ્તેનાસૌ પીડ્યમાન ઇતિ શ્રુતિઃ॥ 12-238-31 (75015)
સ્પર્શમાત્રં તદા વાયૂ રૂપમાત્રં સમાવૃણોત્।
તેન સંપીડ્યમાનસ્તુ સસર્જાગ્નિમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-238-32 (75016)
રૂપમાત્રં તતો વહ્નિં સમુત્સૃજ્ય સમાવૃણોત્।
તેન સંપીડ્યમાનસ્તુ રસમાત્રં સસર્જ હ॥ 12-238-33 (75017)
રુપમાત્રગતં તેજો રસમાત્રં સમાવૃણોત્।
તેન સંપીડ્યમાનસ્તુ સસર્જામ્ભ ઇતિ શ્રુતિઃ॥ 12-238-34 (75018)
રસમાત્રાત્મકં ભૂયો રસં તન્માત્રમાવૃણોત્।
તેન સંપીડ્યમાનસ્તુ ગન્ધં તન્માત્રકં તતઃ॥ 12-238-35 (75019)
સસર્જ ગન્ધં તન્માત્રમાવૃણોત્કરકં તતઃ।
તેન સંપીડ્યમાનસ્તુ કાઠિન્યં ચ સસર્જ હ॥ 12-238-36 (75020)
પૃથિવી જાયતે તસ્માદ્ગન્ધતન્માત્રજાત્તથા॥ 12-238-37 (75021)
અમ્મયં સર્વમેવેદમાપસ્તસ્તમ્ભિરે પુનઃ।
ભૂતાનીમાનિ જાતાનિ પૃથિવ્યાદીનિ વૈ શ્રુતિઃ॥ 12-238-38 (75022)
ભૂતાનાં મૂર્તિરેવૈષામન્નં ચૈષાં મતા બુધૈઃ।
તસ્મિંસ્તસ્મિંસ્તુ તન્માત્રા તન્માત્રા ઇતિ તે સ્મૃતાઃ॥ 12-238-39 (75023)
તૈજસાનીન્દ્રિયાણ્યાહુર્દેવા વૈકારિકા દશ।
એકાદશં મનશ્ચાત્ર દેવા વૈકારિકાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-238-40 (75024)
એષામુદ્ધર્તકઃ કાલો નાનાભેદવદાસ્થિતઃ।
પરમાત્મા ચ ભૂતાત્મા ગુણભેદેન સંસ્થિતઃ।
એક એવ ત્રિધા ભિન્નઃ કરોતિ વિવિધાઃ ક્રિયાઃ॥ 12-238-41 (75025)
બ્રહ્મા સૃજતિ ભૂતાનિ પાતિ નારાયણોઽવ્યયઃ।
રુદ્રો હન્તિ જગન્મૂર્તિઃ કાલ એષ ક્રિયાબુધઃ॥ 12-238-42 (75026)
કાલોપિ તન્મયોચિન્ત્યસ્ત્રિગુણાત્મા સનાતનઃ।
અવ્યક્તોસાવચિન્ત્યોસૌ વર્તતે ભિન્નલક્ષણઃ॥ 12-238-43 (75027)
કાલાત્મના ત્વિદં ભિન્નમભિન્નં શ્રૂયતે હિ યત્।
અનાદ્યન્તમજં દિવ્યમવ્યક્તમજરં ધ્રુવમ્।'
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં બ્રહ્માગ્રે સંપ્રવર્તતે॥ 12-238-44 (75028)
કાષ્ઠા નિમેષા દશ પઞ્ચ ચૈવ
ત્રિંશત્તુ કાષ્ઠા ગણયેત્કલાં તામ્।
ત્રિંશત્કલશ્ચાપિ ભવેન્મુહૂર્તો
ભાગઃ કલાયા દશમશ્ચ યઃ સ્યાત્॥ 12-238-45 (75029)
ત્રિંશન્મુહૂર્તં તુ ભવેદહશ્ચ
રાત્રિશ્ચ સઙ્ખ્યા મુનિભિઃ પ્રણીતા।
માસઃ સ્મૃતો રાત્ર્યહની ચ ત્રિંશુ
ત્સંવત્સરો દ્વાદશમાસ ઉક્તઃ॥ 12-238-46 (75030)
સંવત્સરં દ્વે અયને વદન્તિ
સઙ્ખ્યાવિદો દક્ષિણમુત્તરં ચ॥ 12-238-47 (75031)
પહોરાત્રૌ વિભજતે સૂર્યો માનુષલૌકિકૌ।
રાત્રિઃ સ્વપ્નાય સંયાતિ ચેષ્ટાયૈ કર્મણામહઃ॥ 12-238-48 (75032)
પિત્ર્યે રાત્ર્યહની માસઃ પ્રવિભાગસ્તયોઃ પુનઃ।
શુક્લોઽહઃ કર્મચેષ્ટાયાં કૃષ્ણઃ સ્વપ્નાય શર્વરી॥ 12-238-49 (75033)
દૈવે રાત્ર્યહની હ્યબ્દઃ પ્રવિભાગસ્તયોઃ પુનઃ।
અહસ્તત્રોદગયનં રાત્રિઃ સ્યાદ્દક્ષિણાયનમ્॥ 12-238-50 (75034)
યે તે રાત્ર્યહની પૂર્વં કીર્તિતે દૈવલૌકિકે।
તયોઃ સઙ્ખ્યાય વર્ષાગ્રં બ્રાહ્ને વક્ષ્યામ્યહઃ ક્ષપે॥ 12-238-51 (75035)
તેષાં સંવત્સરાગ્નાણિ પ્રવક્ષ્યામ્યનુપૂર્વશઃ।
કૃતે ત્રેતાયુગે ચૈવ દ્વાપરે ચ કલૌ તથા॥ 12-238-52 (75036)
ચત્વાર્યાહુઃ સહસ્રાણિ વર્ષાણાં તત્કૃતં યુગમ્।
તસ્ય તાવચ્છતી સંધ્યા સંધ્યાંશશ્ચ તથાવિધઃ॥ 12-238-53 (75037)
ઇતરેષુ સસંધ્યેષુ સંધ્યાંશેષુ તતસ્ત્રિષુ।
એકાપાયેન સંયાન્તિ સહસ્રાણિ શતાનિ ચ॥ 12-238-54 (75038)
એતાનિ શાશ્વતાઁલ્લોકાન્ધારયન્તિ સનાતનાન્।
એતદ્બ્રહ્મવિદાં તાત વિદિતં બ્રહ્મ શાશ્વતમ્॥ 12-238-55 (75039)
ચતુષ્પાત્સકલો ધર્મઃ સત્યં ચૈવ કૃતે યુગ।
નાધર્મેણાગમઃ કશ્ચિદ્યુગે તસ્મિન્પ્રવર્તતે॥ 12-238-56 (75040)
ઇતરેષ્વાગમાદ્ધર્મઃ પાદશસ્ત્વવરોપ્યતે।
`સત્યં શૌત્રં તથાયુશ્ચ ધર્મશ્ચાપૈતિ પાદશઃ।'
ચૌર્યકાનૃતમાયાભિરધર્મશ્ચોપચીયતે॥ 12-238-57 (75041)
અરોગાઃ સર્વસિદ્ધાર્થાશ્ચતુર્વર્ષશતાયુષઃ।
કૃતે ત્રેતાયુગે ત્વેષાં પાદશો હ્રસતે વયઃ॥ 12-238-58 (75042)
વેદવાદાશ્ચાનુયુગં હ્રસન્તીતીહ ન શ્રુતમ્।
આયૂંષિ ચાશિષશ્ચૈવ વેદસ્યૈવ ચ યત્ફલમ્॥ 12-238-59 (75043)
અન્યે કૃતયુગે ધર્માસ્ત્રેતાયાં દ્વાપરેઽપરે।
અન્યે કલિયુગે ધર્મા યથાશક્તિ કૃતા ઇવ॥ 12-238-60 (75044)
તપઃ પરં કૃતયુગે ત્રેતાયાં સત્યમુત્તમમ્।
દ્વાપરે યજ્ઞમેવાહુર્દાનમેવ કલૌ યુગે॥ 12-238-61 (75045)
એતાં દ્વાદશસાહસ્ત્રીં યુગાખ્યાં કવયો વિદુઃ।
સહસ્રપરિવર્તં તદ્બ્રાહ્મં દિવસમુચ્યતે॥ 12-238-62 (75046)
રાત્રિસ્તુ તાવતી બ્રાહ્મી તદાદૌ વિશ્વમીશ્વરઃ।
પ્રલયેત્માનમાવિશ્ય સુપ્ત્વાસોઽન્તે વિબુધ્યતે॥ 12-238-63 (75047)
સહસ્રયુગપર્યન્તમહર્યદ્બ્રહ્મણે વિદુઃ।
રાત્રિં યુગસહસ્રાં તાં તેઽહોરાત્રવિદો જનાઃ॥ 12-238-64 (75048)
પ્રતિબુદ્ધો વિકુરુતે બ્રહ્માક્ષય્યં ક્ષપાક્ષયે।
સૃજતે ચ મહદ્ભૂતં તસ્માદ્વ્યક્તાત્મકં મનઃ॥ 12-238-65 (75049)
મનઃ સૃષ્ટિં વિકુરુતે ચોદ્યમાનં સિસૃક્ષયા।
આકાશં જાયતે તસ્માત્તસ્ય શબ્દે ગુણો મતઃ॥ 12-238-66 (75050)
આકાશાત્તુ વિકુર્વાણાત્સર્વગન્ધવહઃ શુચિઃ।
બલવાઞ્જાયતે વાયુસ્તસ્ય સ્પર્શો ગુણો મતઃ॥ 12-238-67 (75051)
વાયોરપિ વિકુર્વાણાજ્જ્યોતિર્ભવતિ ભાસ્વરમ્।
રોચનં જનયેચ્છુદ્ધં તદ્રૂપગુણમુચ્યતે॥ 12-238-68 (75052)
જ્યોતિષોપિ વિકુર્વાણાદ્ભવન્ત્યાપો રસાત્મિકાઃ।
અદ્ભ્યો ગન્ધવહા ભૂમિઃ પૂર્વેષાં સૃષ્ટિરુચ્યતે॥ 12-238-69 (75053)
`બ્રહ્મતેજોમયં શુક્લં યસ્ય સર્વમિદં જગત્।
એકસ્ય બ્રહ્મભૂતસ્ય દ્વયં સ્થાવરજઙ્ગમમ્॥ 12-238-70 (75054)
અહર્મુખે વિવુદ્ધં તત્સૃજતે વિદ્યયા જગત્।
અગ્ર એવ મહદ્ભૂતમાશુ વ્યક્તાત્મકં મનઃ॥ 12-238-71 (75055)
અભિભૂયેહ ચાતિષ્ઠદ્વ્યસૃદત્સપ્ત માનસાન્।
દૂરગં બહુધાગામિ પ્રાર્થનાસંશયાત્મકમ્॥ 12-238-72 (75056)
મનઃ સૃષ્ટિં ન કુરુતે ચોદ્યમાનં સિસૃક્ષયા।
આકાશોજાયતે તસ્માત્તસ્ય શબ્દો ગુણો મતઃ॥ 12-238-73 (75057)
આકાશાત્તુ વિકુર્વાણાત્સર્વગન્ધવહઃ શુચિઃ।
બલવાઞ્જાયતે વાયુસ્તસ્ય સ્પર્શગુણં વિદુઃ॥ 12-238-74 (75058)
વાયોરપિ વિકુર્વાણાજ્જ્યોતિર્ભૂતં તમોનુદમ્।
રોચિષ્ણુર્જાયતે તત્ર તદ્રૂપગુણમુચ્યતે॥ 12-238-75 (75059)
જ્યોતિષોપિ વિકુર્વાણાદ્ભવન્ત્યાપો રસાત્મિકાઃ।
અદ્ભ્યો ગન્ધવહા ભૂમિઃ પૂર્વેષાં સૃષ્ટિરુચ્યતે॥' 12-238-76 (75060)
ગુણાઃ પૂર્વસ્ય પૂર્વસ્ય પ્રાપ્નુવન્ત્યુત્તરોત્તરમ્।
તેષાં યાવદ્ગુણં યદ્યત્તત્તાવદ્ગુણકં સ્મૃતમ્॥ 12-238-77 (75061)
ઉપલભ્યાપ્સુ ચેદ્ગન્ધં કેચિદ્બ્રયુરનૈપુણાત્।
પૃથિવ્યામેવ તં વિદ્યાદપાં વાયોશ્ચ સંશ્રિતમ્॥ 12-238-78 (75062)
એતે સપ્તવિધાત્માનો નાનાવીર્યાઃ પૃથક્પૃથક્।
નાશક્નુવન્પ્રજાઃ સ્રષ્ટુભસમાગમ્ય કૃત્સ્નશઃ॥ 12-238-79 (75063)
તે સમેત્ય મહાત્માનો હ્યન્યોન્યમભિસંશ્રિતાઃ।
શરીરાશ્રયણં પ્રાપ્તાસ્તતઃ પુરુષ ઉચ્યતે॥ 12-238-80 (75064)
શ્રયણાચ્છરીરી ભવતિ મૂર્તિમાન્ષોડશાત્મકઃ।
તમાવિશન્તિ ભૂતાનિ મહાન્તિ સહ કર્મણા॥ 12-238-81 (75065)
સર્વભૂતાન્યુપાદાય તપસશ્ચરણાય હિ।
આદિકર્તા મહાભૂતં તમેવાહુઃ પ્રજાપતિમ્॥ 12-238-82 (75066)
સ વૈ સૃજતિ ભૂતાનિ સ એવ પુરુષઃ પરઃ।
અજો જનયતે બ્રહ્મા દેવર્ષિપિતૃમાનવાન્॥ 12-238-83 (75067)
લોકાન્નદીઃ સમુદ્રાંશ્ચ દિશઃ શૈલાન્વનસ્પતીન્।
નરકિન્નરરક્ષાંસિ વયઃ પશુમૃગોરગાન્।
અવ્યયં ચ વ્યયં ચૈવ દ્વયં સ્થાવરજઙ્ગમમ્॥ 12-238-84 (75068)
તેષાં યે યાનિ કર્માણિ પ્રાક્સૃષ્ટ્યાં પ્રતિપેદિરે।
તાન્યેવ પ્રતિપાદ્યન્તે સૃજ્યમાનાઃ પુનઃ પુનઃ॥ 12-238-85 (75069)
હિંસ્રાહિંસ્રે મૃદુક્રૂરે ધર્માધર્માવૃત્તાનૃતે।
તદ્ભાવિતાઃ પ્રપદ્યન્તે તસ્માત્તત્તસ્ય રોચતે॥ 12-238-86 (75070)
મહાભૂતેષુ નાનાત્વમિન્દ્રિયાર્થેષુ મૂર્તિષુ।
વિનિયોગં ચ ભૂતાનાં ધાતૈવ વિદધાત્યુત॥ 12-238-87 (75071)
કેચિત્પુરુષકારં તુ પ્રાહુઃ કર્મવિદો જનાઃ।
દૈવમિત્યપરે વિપ્રાઃ સ્વભાવં ભૂતચિન્તકાઃ॥ 12-238-88 (75072)
પૌરુષં કર્મ દૈવં ચ ફલવૃત્તિસ્વભાવતઃ।
ત્રય એતેઽપૃથગ્ભૂતા અવિવેકઃ કથંચન॥ 12-238-89 (75073)
એવમેતચ્ચ દૈવં ચ દ્ભૂતં સૃજતે જગત્।
કર્મસ્થા વિષયં બ્રૂયુઃ સત્વસ્થાઃ સમદર્શિનઃ॥ 12-238-90 (75074)
તતો નિઃશ્રેયસં જન્તોસ્તસ્ય મૂલં શમો દમઃ।
તેન સર્વાનવાપ્નોતિ યાન્કામાન્મનસેચ્છતિ॥ 12-238-91 (75075)
તપસા તદવાપ્નોતિ યદ્ભૂતં સૃજતે જગત્।
સ તદ્ભૂતશ્ચ સર્વેષાં ભૂતાનાં ભવતિ પ્રભુઃ॥ 12-238-92 (75076)
ઋષયસ્તપસા વેદાનધ્યૈષન્ત દિવાનિશમ્।
અનાદિનિધના નિત્યા વાગુત્સૃષ્ટા સ્વયંભુવા॥ 12-238-93 (75077)
ઋષીણાં નામધેયાનિ યાશ્ચ વેદેષુ સૃષ્ટયઃ।
નામ રૂપં ચ ભૂતાનાં કર્મણાં ચ પ્રવર્તનમ્॥ 12-238-94 (75078)
વેદશબ્દેભ્ય એવાદૌ નિર્મિમીતે સ ઈશ્વરઃ।
નામધેયાનિ ચર્ષીણાં યાશ્ચ વેદેષુ સૃષ્ટયઃ।
શર્વર્યન્તેષુ જાતાનામન્યેભ્યો વિદધાત્યજઃ॥ 12-238-95 (75079)
નામભેદતપઃ કર્મયજ્ઞાખ્યા લોકસિદ્ધયે।
આત્મસિદ્ધિસ્તુ વેદેષુ પ્રોચ્યતે દશભિઃ ક્રમૈઃ॥ 12-238-96 (75080)
યદુક્તં વેદવાદેષુ ગહનં વેદદૃષ્ટિભિઃ।
તદન્તેષુ યથાયુક્તં ક્રમયોગેન લક્ષ્યતે॥ 12-238-97 (75081)
કર્મજોઽયં પૃથગ્ભાવો દ્વન્દ્વયુક્તો હિ દેહિનઃ।
આત્મસિદ્ધિસ્તુ વિજ્ઞાનાજ્જહાતિ પ્રાયશો બલમ્॥ 12-238-98 (75082)
દ્વે બ્રહ્મણી વેદિતવ્યે શબ્દબ્રહ્મ પરં ચ યત્।
શબ્દબ્રહ્મણિ નિષ્ણાતઃ પરં બ્રહ્માધિગચ્છતિ॥ 12-238-99 (75083)
આલમ્ભયજ્ઞાઃ ક્ષત્રાશ્ચ હવિર્યજ્ઞા વિશઃ સ્મૃતાઃ।
પરિચારયજ્ઞાઃ શૂદ્રાસ્તુ તપોયજ્ઞા દ્વિજાતયઃ॥ 12-238-100 (75084)
ત્રેતાયુગે વિધિસ્ત્વેષ યજ્ઞાનાં ન કૃતે યુગે।
દ્વાપરે વિપ્લવં યાન્તિ યજ્ઞાઃ કલિયુગે તથા॥ 12-238-101 (75085)
અપૃથગ્ધર્મિણો મર્ત્યા ઋક્સામાનિ યજૂંષિ ચ।
કામ્યા ઇષ્ટીઃ પૃથક્દૃષ્ટ્વા તપોભિસ્તપ એવ ચ॥ 12-238-102 (75086)
ત્રેતાયાં તુ સમસ્તા યે પ્રાદુરાસન્મહાબલાઃ।
સંયન્તારઃ સ્થાવરાણાં જઙ્ગમાનાં ચ સર્વશઃ॥ 12-238-103 (75087)
ત્રેતાયાં સંહતા વેદા યજ્ઞા વર્ણાસ્તથૈવ ચ।
સંરોધાદાયુષસ્ત્વેતે વ્યસ્યન્તે દ્વાપરે યુગે॥ 12-238-104 (75088)
દૃશ્યન્તે ન ચ દૃશ્યન્તે વેદાઃ કલિયુગેઽખિલાઃ।
ઉત્સીદન્તે સયજ્ઞાશ્ચ કેવલા ધર્મપીડિતાઃ॥ 12-238-105 (75089)
કૃતે યુગે યસ્તુ ધર્મો બ્રાહ્મણેષુ પ્રદૃશ્યતે।
આત્મવત્સુ તપોવત્સુ શ્રુતવત્સુ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-238-106 (75090)
સ ધર્મઃ પ્રૈતિ સંયોગં યથાધર્મં યુગેયુગે।
વિક્રિયન્તે સ્વધર્મસ્થા વેદવાદા યથાગમમ્॥ 12-238-107 (75091)
યથા વિશ્વાનિ ભૂતાનિ વૃષ્ટ્યા ભૂયાંસિ પ્રાવૃષિ।
સૃજ્યન્તે જઙ્ગમસ્થાનિ તથા ધર્મા યુગેયુગે॥ 12-238-108 (75092)
યથર્તુષ્વૃતુલિઙ્ગાનિ નાનારૂપાણિ પર્યયે।
દૃશ્યન્તે તાનિ તાન્યેવ તથા બ્રહ્મહરાદિષુ॥ 12-238-109 (75093)
વિહિતં કાલનાનાત્વમનાદિનિધનં તથા।
કીર્તિતં યત્પુરસ્તાત્તે તત્સૂતે ચાતિ ચ પ્રજાઃ॥ 12-238-110 (75094)
દદાતિ ભવનસ્થાનં ભૂતાનાં સંયમો યમઃ।
સ્વભાવેનૈવ વર્તન્તે દ્વન્દ્વયુક્તાનિ ભૂરિશઃ॥ 12-238-111 (75095)
સર્વકાલક્રિયા વેદાઃ કર્તા કાર્યં ક્રિયાફલમ્।
પ્રોક્તં તે પુત્ર સર્વં વૈ યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ ॥ 12-238-112 (75096)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 238॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-238-9 સંશયં સંશયવિષયમ્। છિન્નધર્માર્થસંશયં વ્યાસ મ્॥ 12-238-45 દશપઞ્ચ ચ સ્થાત્ ઇતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-238-54 એકપાદેન હીયન્તે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-238-60 અન્યે કલિયુગે નૄણાં યુગહ્ના સાનુરૂપતઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-238-68 રોચિષ્ણુ જાયતે શુક્રં ઇતિ ઝ. થ. પાઠઃ॥ 12-238-89 અવિવેકં તુ કેચન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-238-94 યાશ્ચ લોકેષુ સૃષ્ટયઃ ઇતિ ટ. થ . પાઠઃ॥ 12-238-95 યાશ્ચ લોકેષુ સૃષ્ટયઃ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-238-97 કર્મયોગેષુ લક્ષ્યતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-238-100 આલમ્ભઃ પશુહિંસા। હવિર્વ્રીહ્યાદિકમ્। પરિચારસ્ત્રૈવર્ણિકસેવા। તપો બ્રહ્મોપાસનમ્। આરમ્ભયજ્ઞા રાજાનઃ ઇતિ ટ. પાઠઃ। આરમ્ભયજ્ઞા વૈશ્વસ્ય હવિર્યજ્ઞા નૃપસ્ય તુ। ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-238-101 વિધિરપ્રવૃત્તપ્રવર્તનમ્। તત્ર ત્રેતાયામેવ નતુ કૃતે। સ્વતએવ તત્ર તત્સિદ્ધેઃ॥ 12-238-108 તિષ્ઠન્તીતિ સ્થાનિ સ્થાવરાણિ જઙ્ગમાનિ ચ સ્થાનિ ચ જઙ્ગમસ્થાનિ। ભૂયાંસિ વૃદ્ધિમત્તરાણિ॥ 12-238-111 એતદ્ધિ પ્રભવસ્થાનં ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ। દધાતિ ભવતિ સ્થાનં ભૂતાનાં સમયો મતં। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-238-112 સર્ગઃ સૃષ્ટિઃ। કાલો દર્શાદિઃ। ક્રિયાં યજ્ઞશ્રાદ્ધાદિઃ। વેદાસ્તત્પ્રકાશકાઃ। કર્તા તદનુષ્ઠાતા। કાર્યં દેહાદિપરિસ્પન્દઃ। ક્રિયાફલં સ્વર્ગઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 239
॥ શ્રીઃ ॥
12.239. અધ્યાયઃ 239
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શુકાય શ્રીવ્યાસોદિતપ્રલયપ્રકારાદ્યનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-239-0 (75097)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-239-0x (6229)
પ્રત્યાહારં તુ વક્ષ્યામિ શર્વર્યાદૌ ગતેઽહનિ।
યથેદં કુરુતેઽધ્યાત્મં સુસૂક્ષ્મં વિશ્વમીશ્વરઃ॥ 12-239-1 (75098)
દિવિ સૂર્યસ્તથા સપ્ત દહન્તિ શિખિનોઽર્ચિષઃ।
સર્વમેતત્તદાઽર્ચિર્ભિઃ પૂર્ણં જાજ્વલ્યતે જગત્॥ 12-239-2 (75099)
પૃથિવ્યાં યાનિ ભૂતાનિ જઙ્ગમાનિ ધ્રુવાણિ ચ।
તાન્યેવાગ્રે પ્રલીયન્તે ભૂમિત્વમુપયાન્તિ ચ॥ 12-239-3 (75100)
તતઃ પ્રલીને સર્વાસ્મિન્સ્થાવરે જઙ્ગમે તથા।
અકાષ્ઠા નિસ્તૃણા ભૂમિર્દૃશ્યતે કૂર્મપૃષ્ઠવત્॥ 12-239-4 (75101)
ભૂમેરપિ ગુણં ગન્ધમાપ આદદતે યદા।
આત્તગન્ધા તદા ભૂમિઃ પ્રલયત્વાય કલ્પતે॥ 12-239-5 (75102)
આપસ્તત્ર પ્રતિષ્ઠન્તે ઊર્મિમત્યો મહાસ્વનાઃ।
સર્વમેવેદમાપૂર્ય તિષ્ઠન્તિ ચ ચરન્તિ ચ॥ 12-239-6 (75103)
અપામપિ ગુણાંસ્તાત જ્યોતિરાદદતે યદા।
આપસ્તદા ત્વાત્તગુણા જ્યોતિઃ ષૂપરમન્તિ વૈ॥ 12-239-7 (75104)
યદાઽઽદિત્યં સ્થિતં મધ્યે ગૂહન્તિ શિખિનોઽર્ચિષઃ।
સર્વમેવેદમર્ચિર્ભિઃ પૂર્ણં જાજ્વલ્યતે નમઃ॥ 12-239-8 (75105)
જ્યોતિષોઽપિ ગુણં રૂપં વાયુરાદદતે યદા।
પ્રશામ્યતિ તતો જ્યોતિર્વાયુર્દોધૂયતે મહાન્॥ 12-239-9 (75106)
તતસ્તુ મૂલમાસાદ્ય વાયુઃ સંભવમાત્મનઃ।
અધશ્ચોર્ધ્વં ચ તિર્યક્ચ દોધવીતિ દિશો દશ॥ 12-239-10 (75107)
વાયોરપિ ગુણં સ્પર્શમાકાશં ગ્રસતે યદા।
પ્રશામ્યતિ તદા વાયુઃ ખં તુ તિષ્ઠતિ નાનદન્॥ 12-239-11 (75108)
અરૂપમરસસ્પર્શમગન્ધં ન ચ મૂર્તિમત્।
સર્વલોકપ્રણુદિતં સ્વં તુ તિષ્ઠતિ નાનદત્॥ 12-239-12 (75109)
આકાશસ્ય ગુણં શબ્દમભિવ્યક્તાત્મકં મનઃ।
`ગ્રસતે ચ યદા સોઽપિ શામ્યતિ પ્રતિસંચરે।'
મનસો વ્યક્તમવ્યક્તં બ્રાહ્મઃ સંપ્રતિસંચરઃ॥ 12-239-13 (75110)
તદાઽઽત્મગુણમાવિશ્ય મનો ગ્રસતિ ચન્દ્રમાઃ।
મનસ્યુપરતે ચાત્મા ચન્દ્રમસ્યુપતિષ્ઠતે॥ 12-239-14 (75111)
તં તુ કાલેન મહતા સંકલ્પં કુરુતે વશે।
ચિત્તં ગ્રસતિ સંકલ્પસ્તચ્ચ જ્ઞાનમનુત્તમમ્॥ 12-239-15 (75112)
કાલો ગિરતિ વિજ્ઞાનં કાલં બલમિતિ શ્રુતિઃ।
બલં કાલો ગ્રસતિ તુ તં વિદ્વાન્કુરુતે વશે॥ 12-239-16 (75113)
[આકાશસ્ય તદા ઘોષં તં વિદ્વાન્કુરુતેઽઽત્મનિ।]
તદવ્યક્તં પરં બ્રહ્મ તચ્છાશ્વતમનુત્તમમ્।
એવં સર્વાણિ ભૂતાનિ બ્રહ્મૈવ પ્રતિસંહરેત્॥ 12-239-17 (75114)
યથાવત્કીર્તિતં સત્યમેવમેતદસંશયમ્।
બોધ્યં વિદ્યામયં દૃષ્ટ્વા યોગિભિઃ પરમાત્મભિઃ॥ 12-239-18 (75115)
એવં વિસ્તારસંક્ષેપૌ બ્રહ્માવ્યક્તે પુનઃપુનઃ।
યુગસાહસ્રયોરાદાવહોરાત્ર્યાસ્તથૈવ ચ॥ ॥ 12-239-19 (75116)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનવિંશત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 239॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-239-1 ક્રમપ્રાપ્તં પ્રલયમાહ પ્રત્યાહારમિતિ। પ્રતીપમુત્પત્તિક્રમવિપરીતમાહરણં પ્રત્યાહારઃ॥ 12-239-2 સંકર્ષણમુખોદ્ભૂતસ્ય શિખિનોઽગ્નેરર્ચિષઃ સપ્તેતિ સંબન્ધઃ। અર્ચિર્મિઃ સૌરીભિરાગ્નેયીભિશ્ચ જ્વાલાભિઃ॥ 12-239-3 ધ્રુવાણિ સ્થાવરાણિ॥ 12-239-4 નિર્વૃક્ષા નિસ્તૃણેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-239-5 ગન્ધં કાઠિન્યહેતુમ્। ધૃતવદ્ભૂમિઃ કાઠિન્યં ત્યક્ત્વા જલમાત્રં ભવતીત્યર્થઃ। પ્રલયત્વાય કારણભાવાય॥ 12-239-7 આપોપ્યાત્તગુણા અગ્નિના શોષિતપસા અગ્નિમાત્રં ભવન્તિ॥ 12-239-8 યથા રસગુમાંસ્તાસાં ગ્રસન્તિ શિખિનોઽર્ચિષ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-239-9 રૂપં વાયુરાદદતે। આઙ્પૂર્વસ્ય દદ દાને ઇત્યસ્ય રૂપમ્॥ 12-239-10 તતસ્તુ સ્વનમાસાદ્યેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર સ્વનં શબ્દતન્માત્રમિત્યર્થઃ॥ 12-239-13 બ્રાહ્મોઽયં પ્રતિસંચર ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-239-16 કાલો હરતિ વિજ્ઞાનમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-239-18 બોધ્યં બોધયિતું યોગ્યમન્વર્થનામાનં શિષ્યમ્। વિદ્યામયં અત્યૌત્કણ્ડેન વિદ્યાર્થિત્વાત્॥ 12-239-19 વિસ્તાર સંક્ષેપૌ સૃષ્ટિપ્રલયાવુક્તાવિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 240
॥ શ્રીઃ ॥
12.240. અધ્યાયઃ 240
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વ્યાસેન શુકાયોક્તબ્રાહ્મણધર્માનુવાદઃ॥ 1॥ બ્રાહ્મણેભ્યો દાનમહિમાનુવાદઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-240-0 (75160)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-240-0x (6231)
ભૂતગ્રામે નિયુક્તં યત્તદેતત્કીર્તિતં મયા।
બ્રાહ્મણસ્ય તુ યત્કૃત્યં તત્તે વક્ષ્યામિ સાંપ્રતમ્॥ 12-240-1 (75161)
જાતકર્મપ્રભૃત્યસ્ય કર્મણાં દક્ષિણાવતામ્।
ક્રિયા સ્યાદાસમાવૃત્તેરાચાર્યે વેદપારગે॥ 12-240-2 (75162)
અધીત્ય વેદાનખિલાન્ગુરુશુશ્રૂષણે રતઃ।
ગુરૂણામનૃણો ભૂત્વા સમાવર્તેત યજ્ઞવિત્॥ 12-240-3 (75163)
આચાર્યેણાભ્યનુજ્ઞાતશ્ચતુર્ણામેકમાશ્રમમ્।
આવિમોક્ષાચ્છરીરસ્ય સોઽવતિષ્ઠેદ્યથાવિધિ॥ 12-240-4 (75164)
પ્રજાસર્ગણ દારૈશ્ચ બ્રહ્મચર્યેણ વા પુનઃ।
વને ગુરુસકાશે વા યતિધર્મેણ વા પુનઃ॥ 12-240-5 (75165)
ગૃહસ્થસ્ત્વેષ ધર્માણાં સર્વેષાં મૂલમુચ્યતે।
યત્ર પક્વકષાયો હિ દાન્તઃ સર્વત્ર સિધ્યતિ॥ 12-240-6 (75166)
પ્રજાવાન્શ્રોત્રિયો યજ્વા મુક્ત એવ ઋણૈસ્ત્રિભિઃ।
અથાન્યાનાશ્રમાન્પશ્ચાત્પૂતો ગચ્છેત કર્મભિઃ॥ 12-240-7 (75167)
યત્પૃથિવ્યાં પુણ્યતમં વિદ્યાત્સ્થાનં તદાવસેત્।
યતેત તસ્મિન્પ્રામાણ્યં ગન્તું યશસિ ચોત્તમે॥ 12-240-8 (75168)
તપસા વઃ સુમહતા વિદ્યાનાં પારણેન વા।
ઇજ્યયા વા પ્રદાનૈર્વા વિપ્રાણાં વર્ધતે યશઃ॥ 12-240-9 (75169)
યાવદસ્ય ભવત્યસ્મિન્કીર્તિર્લોકે યશસ્કરી।
તાવત્પુણ્યકૃતાઁલ્લોકાનનન્તાન્પુરુષોઽશ્નુતે॥ 12-240-10 (75170)
અધ્યાપયેદધીયીત યાજયેત યજેત વા।
ન વૃથા પ્રતિગૃહ્ણીયાન્ન ચ દદ્યાત્કથંચન॥ 12-240-11 (75171)
યાજ્યતઃ શિષ્યતો વાઽપિ કન્યાયા વા ધનં મહત્।
યદ્યાગચ્છેદ્યજેદ્દદ્યાન્નૈકોઽશ્નીયાત્કથંચન॥ 12-240-12 (75172)
ગૃહમાવસતો હ્યસ્ય નાન્યત્તીર્થમુદાહૃતમ્।
દેવર્ષિપિતૃગુર્વર્થં વૃદ્ધાતુરબુભુક્ષતામ્॥ 12-240-13 (75173)
અન્તર્હિતાભિતપ્તાનાં યથાશક્તિ બુભૂષતામ્।
દ્રવ્યાણામતિશક્ત્યાઽપિ દેયમેષાં કૃતાદપિ॥ 12-240-14 (75174)
અર્હતામનુરૂપાણાં નાદેયં હ્યસ્તિ કિંચન।
ઉચ્ચૈઃ શ્રવસમપ્યક્ષં કાશ્યપાય મહાત્મને।
દત્ત્વા જગામ પ્રહ્લાદો લોકાન્દેવૈરભિષ્ટુતાન્॥ 12-240-15 (75175)
અનુનીય તથા કાવ્યઃ સત્યસન્ધો મહાવ્રતઃ।
સ્વૈઃ પ્રાણૈર્બ્રાહ્મણપ્રાણાન્પરિત્રાય દિવં ગતઃ॥ 12-240-16 (75176)
રન્તિદેવશ્ચ સાંકૃત્યો વસિષ્ઠાય મહાત્મને।
અપઃ પ્રદાય શીતોષ્ણા નાકપૃષ્ઠે મહીયતે॥ 12-240-17 (75177)
આત્રેયશ્ચેન્દ્રદ્રુમયે હ્યર્હતે વિવિધં ધનમ્।
દત્ત્વા લોકાન્યયૌ ધીમાનનન્તાન્સ મહીપતિઃ॥ 12-240-18 (75178)
શિબિરૌશીનરોઽઙ્ગાનિ સુતં ચ પ્રિયમૌરસમ્।
બ્રાહ્મણાર્થમુપાકૃત્ય નાકપૃષ્ઠમિતો ગતઃ॥ 12-240-19 (75179)
પ્રતર્દનઃ કાશિપતિઃ પ્રદાય નયને સ્વકે।
બ્રાહ્મણાયાતુલાં કીર્તિમિહ ચામુત્ર ચાશ્નુતે॥ 12-240-20 (75180)
દિવ્યમષ્ટશલાકં તુ સૌવર્ણં પરમર્દ્ધિમત્।
છત્રં દેવાવૃધો દત્ત્વા સરાષ્ટ્રોઽભ્યગમદ્દિવમ્॥ 12-240-21 (75181)
સાંકૃતિશ્ચ તથાઽઽત્રેયઃ શિષ્યેભ્યો બ્રહ્મ નિર્ગુણમ્।
ઉપદિશ્ય મહાતેજા ગતો લોકાનનુત્તમાન્॥ 12-240-22 (75182)
અમ્બરીષો ગવાં દત્ત્વા બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રતાપવાન્।
અર્બુદાનિ દશૈકં ચ સરાષ્ટ્રોઽભ્યગમદ્દિવમ્॥ 12-240-23 (75183)
સાવિત્રી કુણ્ડલે દિવ્યે શરીરં જનમેજયઃ।
બ્રાહ્મણાર્થે પરિત્યજ્ય જગ્મતુર્લોકમુત્તમમ્॥ 12-240-24 (75184)
સર્વરત્નં વૃષાદર્વિર્યુવનાશ્વઃ પ્રિયાઃ સ્ત્રિયઃ।
રમ્યમાવસથં ચૈવ દત્ત્વામું લોકમાસ્થિતઃ॥ 12-240-25 (75185)
નિમી રાષ્ટ્રં ચ વૈદેહો જામદગ્ન્યો વસુંધરામ્।
બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ ચાપિ ગયશ્ચોર્વી સપત્તનામ્॥ 12-240-26 (75186)
અવર્ષતિ ચ પર્જન્યે સર્વભૂતાનિ ભૂતકૃત।
વસિષ્ઠો જીવયામાસ પ્રજાપતિરિવ પ્રજાઃ॥ 12-240-27 (75187)
કરંધમસ્ય પુત્રસ્તુ મરુતો નૃપતિસ્તથા।
કન્યામઙ્ગિરસે દત્ત્વા દિવમાશુ જગામ હ॥ 12-240-28 (75188)
બ્રહ્મદત્તશ્ચ પાઞ્ચાલ્યો રાજા બુદ્ધિમતાં વરઃ।
નિધિં શઙ્ખં દ્વિજાગ્ર્યેભ્યો દત્ત્વા લોકાનવાપ્તવાન્॥ 12-240-29 (75189)
રાજા મિત્રસહશ્ચાપિ વસિષ્ઠાય મહાત્મને।
મદયન્તીં પ્રિયાં દત્ત્વા તયા સહ દિવં ગતઃ॥ 12-240-30 (75190)
સહસ્રજિચ્ચ રાજર્ષિઃ પ્રાણાનિંષ્ટાન્મહાયશાઃ।
બ્રાહ્મણાર્થં પરિત્યજ્ય ગતો લોકાનનુત્તમાન્॥ 12-240-31 (75191)
સર્વકામૈશ્ચ સંપૂર્ણં દત્ત્વા વેશ્મ હિરણ્મયમ્।
મુદ્ગલાય ગતઃ સ્વર્ગં શતદ્યુમ્નો મહીપતિઃ॥ 12-240-32 (75192)
નામ્ના ચ દ્યુતિમાન્નામ સાલ્વરાજઃ પ્રતાપવાન્।
દત્ત્વા રાજ્યમૃચીકાય ગતો લોકાનનુત્તમાન્॥ 12-240-33 (75193)
લોમપાદશ્ચ રાજર્ષિઃ શાન્તાં દત્ત્વા સુતાં પ્રભુઃ।
ઋશ્યશૃઙ્ગાય વિપુલૈઃ સર્વકામૈરયુજ્યત॥ 12-240-34 (75194)
મદિરાશ્વશ્ચ રાજર્ષિર્દત્ત્વા કન્યાં સુમધ્યમામ્।
હિરણ્યહસ્તાય ગતો લોકાન્દેવૈરભિષ્ટુતાન્॥ 12-240-35 (75195)
દત્ત્વા શતસહસ્રં તુ ગવાં રાજા પ્રસેનજિત્।
સવત્સાનાં મહાતેજા ગતો લોકાનનુત્તમાન્॥ 12-240-36 (75196)
એતે ચાન્યે ચ બહવો દાનેન તપસૈવ ચ।
મહાત્માનો ગતાઃ સ્વર્ગં શિષ્ટાત્માનો જિતેન્દ્રિયાઃ॥ 12-240-37 (75197)
તેષાં પ્રતિષ્ઠિતા કીર્તિર્યાવત્સ્થાસ્યતિ મેદિની।
દાનયજ્ઞપ્રજાસર્ગૈરેતે હિ દિવમાપ્નુવન્॥ ॥ 12-240-38 (75198)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 240॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-240-14 કૃતાત્પક્વાન્નાદપિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 241
॥ શ્રીઃ ॥
12.241. અધ્યાયઃ 241
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વ્યાસકૃતબ્રાહ્મણધર્મકથનપૂર્વકજ્ઞાનપ્રશંસનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-241-0 (75199)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-241-0x (6232)
ત્રયીં વિદ્યામવેક્ષેત વેદેપૂત્તમતાં ગતઃ।
ઋક્સામવર્ણાક્ષરતો યજુષોઽથર્વણસ્તથા॥ 12-241-1 (75200)
[તિષ્ઠત્યેતેષુ ભગવાન્ષટ્સુ કર્મસુ સંસ્થિતઃ।]
વેદવાદેષુ કુશલા હ્યધ્યાત્મકુશલાશ્ચ યે॥ 12-241-2 (75201)
સત્વવન્તો મહાભાગાઃ પશ્યન્તિ પ્રભવાપ્યયૌ।
એવં ધર્મેણ વર્તેત ક્રિયાઃ શિષ્ટવદાચરેત્॥ 12-241-3 (75202)
અસંરોધેન ભૂતાનાં વૃત્તિં લિપ્સેત વૈ દ્વિજઃ।
સદ્ભ્ય આગતવિજ્ઞાનઃ શિષ્ટઃ શાસ્ત્રવિચક્ષણઃ॥ 12-241-4 (75203)
સ્વધર્મેણ ક્રિયા લોકે કુર્વાણઃ સોઽપ્યસઙ્કરઃ।
તિષ્ઠતે તેષુ ગૃહવાન્ષટ્સુ કર્મસુ સ દ્વિજઃ॥ 12-241-5 (75204)
પઞ્ચભિઃ સતતં યજ્ઞૈઃ શ્રદ્દધાનો યજેત ચ।
ધૃતિમાનપ્રમત્તશ્ચ દાન્તો ધર્મવિદાત્મવાન્।
વીતહર્ષમદક્રોધો બ્રાહ્મણો નાવસીદતિ॥ 12-241-6 (75205)
દાનમધ્યયનં યજ્ઞસ્તપો હ્રીરાર્જવં દમઃ।
એતૈર્વિવર્ધતે તેજઃ પાપ્માનં ચાપકર્ષતિ॥ 12-241-7 (75206)
ધૂતપાપ્મા ચ મેધાવી લઘ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ।
કામક્રોધૌ વશે કૃત્વા નિનીષેદ્બ્રહ્મણઃ પદમ્॥ 12-241-8 (75207)
અગ્નીંશ્ચ બ્રાહ્મણાંશ્ચાર્ચેદ્દેવતાઃ પ્રણમેત ચ।
વર્જયેદુશતીં વાચં હિંસાં ચાધર્મસંહિતામ્॥ 12-241-9 (75208)
એષા પૂર્વતરા વૃત્તિર્બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે।
જ્ઞાનાગમેન કર્માણિ કુર્વન્કર્મસુ સિદ્ધ્યતિ॥ 12-241-10 (75209)
પઞ્ચેન્દ્રિયજલાં ઘોરાં લોભકૂલાં સુદુસ્તરામ્।
મન્યુપઙ્કામનાધૃષ્યાં નદીં તરતિ બુદ્ધિમાન્॥ 12-241-11 (75210)
કાલમભ્યુદ્યતં પશ્યેન્નિત્યમત્યન્તમોહનમ્॥ 12-241-12 (75211)
મહતા વિધિદૃષ્ટેન બલિનાઽપ્રતિઘાતિના।
સ્વભાવસ્રોતસા વૃત્તમુહ્યતે સતતં જગત્॥ 12-241-13 (75212)
કાલોદકેન મહતા વર્ષાવર્તેન સંતતમ્।
માસોર્મિણર્તુવેગેન પક્ષોલપતૃણેન ચ॥ 12-241-14 (75213)
નિર્મષોન્મેષફેનેન અહોરાત્રજવેન ચ।
કામગ્રાહેણ ઘોરેણ વેદયજ્ઞપ્લવેન ચ॥ 12-241-15 (75214)
ધર્મદ્વીપેન ભૂતાનાં ચાર્થકામરવેણ ચ।
ઋતવાઙ્ભોક્ષતીરેણ વિહિંસાતરુવાહિના॥ 12-241-16 (75215)
યુગહ્રદૌઘમધ્યેન બ્રહ્મપ્રાયભવેન ચ।
ધાત્રા સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ કૃષ્યન્તે યમસાદનમ્॥ 12-241-17 (75216)
એતત્પ્રજ્ઞામયૈર્ધીરા નિસ્તરન્તિ મનીષિણઃ।
પ્લવૈરપ્લવવન્તો હિ કિં કરિષ્યન્ત્યચેતસઃ॥ 12-241-18 (75217)
ઉપપન્નં હિ યત્પ્રાજ્ઞો નિસ્તરેન્નેતરો જનઃ।
દૂરતો ગુણદોષૌ હિ પ્રાજ્ઞઃ સર્વત્ર પશ્યતિ॥ 12-241-19 (75218)
સંશયાત્તુ સ કામાત્મા ચલચિત્તોઽલ્પચેતનઃ।
અપ્રાજ્ઞો ન તરત્યેનં યો હ્યાસ્તે ન સ ગચ્છતિ॥ 12-241-20 (75219)
અપ્લવો હિ મહાદોષં મુહ્યમાનો ન ગચ્છતિ।
કામગ્રાહગૃહીતસ્ય જ્ઞાનમપ્યસ્ય ન પ્લવઃ॥ 12-241-21 (75220)
તસ્માદુન્મજ્જનસ્યાર્થે પ્રયતેત વિચક્ષણઃ।
એતદુન્મજ્જનં તસ્ય યદયં બ્રાહ્મણો ભવેત્॥ 12-241-22 (75221)
ત્ર્યવદાતે કુલે જાતસ્ત્રિસંદેહસ્ત્રિકર્મકૃત્।
તસ્માદુન્મજ્જનં તિષ્ઠેત્પ્રજ્ઞયા નિસ્તરેદ્યથા॥ 12-241-23 (75222)
સંસ્કૃતસ્ય હિ દાન્તસ્ય નિયતસ્ય યતાત્મનઃ।
પ્રાજ્ઞસ્યાનન્તરા સિદ્ધિરિહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-241-24 (75223)
વર્તેત તેષુ ગૃહવાનક્રુધ્યન્નનસૂયકઃ।
પઞ્ચભિઃ સતતં યજ્ઞૈર્વિઘસાશી યજેત ચ॥ 12-241-25 (75224)
સતાં ધર્મેણ વર્તેત ક્રિયાં શિષ્ટવદાચરેત્।
અસંરોધેન લોકસ્ય વૃત્તિં લિપ્સેદગર્હિતામ્॥ 12-241-26 (75225)
શ્રુતવિજ્ઞાનતત્ત્વજ્ઞઃ શિષ્ટાચારવિચક્ષણઃ।
સ્વધર્મેણ ક્રિયાવાંશ્ચ કર્મણા સોઽપ્યસંકરઃ॥ 12-241-27 (75226)
ક્રિયાવાઞ્શ્રદ્દધાનો કહિ દાન્તઃ પ્રાયોઽનસૂયકઃ।
ધમાર્ધર્મવિશેષજ્ઞઃ સર્વં તરતિ દુસ્તરમ્॥ 12-241-28 (75227)
ધૃતિમાનપ્રમત્તશ્ચ દાન્તો ધર્મવિદાત્મવાન્।
વીતહર્ષમદક્રોધો બ્રાહ્મણો નાવસીદતિ॥ 12-241-29 (75228)
એષા પુરાતની વૃત્તિર્બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે।
જ્ઞાનવૃદ્ધ્યૈવ કર્માણિ કુર્વન્સર્વત્ર સિધ્યતિ॥ 12-241-30 (75229)
અધર્મં ધર્મકામો હિ કરોતિ હ્યવિચક્ષણઃ।
ધર્મં વા ધર્મસંકાશં શોચન્નિવ કરોતિ સઃ॥ 12-241-31 (75230)
ધર્મં કરોમીતિ કરોત્યધર્મ
મધર્મકામશ્ચ કરોતિ ધર્મમ્।
ઉભે બાલઃ કર્મણી ન પ્રજાનમ્
સંજાયતે મ્રિયતે ચાપિ દેહી॥ ॥ 12-241-32 (75231)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 241॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-241-1 વેદેષૂક્તામથાઙ્ગત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-241-7 એતૈર્વર્ધયતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-241-12 કામમન્યૂદ્ધતં પશ્યન્નિત્યમત્યન્તમોહિતમિતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-241-17 બ્રહ્મપ્રાયભવેન બ્રહ્મકાર્યભૂતેન। સ્રોતસા યુગભૂતેન બ્રહ્મપ્રાયભવેન ચેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-241-23 અવદાતેષુ શુદ્ધેષુ કુલેષ્વિતિ શેષઃ। ત્રિષ્વધ્યાપનયાજનપ્રતિગ્રહેષુ સંદેહવાંસ્તત્રાપ્રવૃત્ત ઇત્યર્થખઃ। ત્રિકર્મકૃત્ સ્વાધ્યાયયજનદાનકૃત્॥ 12-241-27 શિષ્ટશાસ્ત્રવિચક્ષણ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 242
॥ શ્રીઃ ॥
12.242. અધ્યાયઃ 242
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જ્ઞાનસ્ય શ્રેયઃસાધનતાપરશુકસંબોધ્યકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-242-0 (75232)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-242-0x (6233)
અથ ચેદ્રોચયેદેતદુહ્યતે મનસા તથા।
ઉન્મજ્જંશ્ચ નિમજ્જંશ્ચ જ્ઞાનવાન્પ્લવવાન્ભવેત્॥ 12-242-1 (75233)
પ્રજ્ઞયા નિર્મિતૈર્ધીરાસ્તારયન્ત્યબુધાન્પ્લવૈઃ।
નાબુધાસ્તારયન્ત્યન્યાનાત્માનં વા કથંચન॥ 12-242-2 (75234)
છિન્નદોષો મુનિર્યોગયુક્તો યુઞ્જીત દ્વાદશ।
દશકર્મસુખાનર્થાનુપાયાપાયનિષ્ક્રિયઃ॥ 12-242-3 (75235)
ચક્ષુરાચારસંગ્રાહૈર્મનસા દર્શનેન ચ।
યચ્છેદ્વાઙ્ભનસી બુદ્ધ્યા ય ઇચ્છેજ્જ્ઞાનમુત્તમમ્॥ 12-242-4 (75236)
જ્ઞાનેન યચ્છેદાત્માનં ય ઇચ્છેચ્છાન્તિમાત્મનઃ।
એતેષાં ચેદનુદ્રષ્ટા પુરુષોઽપિ સુદારુણઃ॥ 12-242-5 (75237)
યદિ વા સર્વવેદજ્ઞો યદિ વાઽપ્યનૃચો દ્વિજઃ।
યદિ વા ધાર્મિકો યજ્વા યદિ વા પાપકૃત્તમઃ॥ 12-242-6 (75238)
યદિ વા પુરુષવ્યાઘ્રો યદિ વૈક્લવ્યધારણઃ।
તરત્યેવં મહાદુર્ગં જરામરણસાગરમ્॥ 12-242-7 (75239)
એવં હ્યેતેન યોગેન યુઞ્જાનો હ્યેવમન્તતઃ।
અપિ જિજ્ઞાસમાનોઽપિ શબ્દબ્રહ્માઽતિવર્તતે॥ 12-242-8 (75240)
ધર્મોપસ્થો હ્રીવરૂથ ઉપાયાપાયકૂવરઃ।
અપાનાક્ષઃ પ્રાણયુગઃ પ્રજ્ઞાયુર્જીવવન્ધનઃ॥ 12-242-9 (75241)
ચેતનાબન્ધુરશ્ચારુશ્ચાચારગ્રહનેમિમાન્।
દર્શનસ્પર્શનવહો ઘ્રાણશ્રવણવાહનઃ॥ 12-242-10 (75242)
પ્રજ્ઞાનાભિઃ સર્વતન્ત્રપ્રતોદો જ્ઞાનસારથિઃ।
ક્ષેત્રજ્ઞાધિષ્ઠિતો ધીરઃ શ્રદ્ધાદમપુરઃ સરઃ॥ 12-242-11 (75243)
ત્યાગરશ્મ્યનુગઃ ક્ષેમ્યઃ શૌચગો ધ્યાનગોતરઃ।
જીવયુક્તો રથો દિવ્યો બ્રહ્મલોકે ધિરાજતે॥ 12-242-12 (75244)
અથ સંત્વરમાણસ્ય રથમેવં યુયુક્ષતઃ।
અક્ષરં ગન્તુમનસો વિધિં વક્ષ્યામિ શીઘ્રગમ્॥ 12-242-13 (75245)
સપ્ત યો ધારણાઃ કૃત્સ્ના વાગ્યતઃ પ્રતિપદ્યતે।
પૃષ્ઠતઃ પાર્શ્વતશ્ચાન્યાસ્તાવત્યસ્તાઃ પ્રધારણાઃ॥ 12-242-14 (75246)
ક્રમશઃ પાર્થિવં યચ્ચ વાયવ્યં ખં તથા પયઃ।
જ્યોતિષો યત્તદૈશ્વર્યમહંકારસ્ય બુદ્ધિતઃ।
અવ્યક્તસ્ય તથૈશ્વર્યં ક્રમશઃ પ્રતિપદ્યતે॥ 12-242-15 (75247)
વિક્રમાશ્ચાપિ યસ્યૈતે તથા યુઙ્ક્તે સ યોગતઃ।
તથાઽસ્ય યોગયુક્તસ્ય સિદ્ધિમાત્મનિ પશ્યતઃ॥ 12-242-16 (75248)
નિર્મુચ્યમાનઃ સૂક્ષ્મત્વાદ્રૂપાણીમાનિ પશ્યતઃ।
શૈશિરસ્તુ યથા ધૂમઃ સૂક્ષ્મઃ સંશ્રયતે નભઃ॥ 12-242-17 (75249)
તથા દેહાદ્વિમુક્તસ્ય પૂર્વરૂપં ભવત્યુત।
અથ ધૂમસ્ય વિરમેદ્દ્વિતીયં રૂપદર્શનમ્॥ 12-242-18 (75250)
જલરૂપમિવાકાશે તત્રૈવાત્મનિ પશ્યતિ।
અપાં વ્યતિક્રમે ચાસ્ય વહ્નિરૂપં પ્રકાશતે॥ 12-242-19 (75251)
તસ્મિન્નુપરતે ચાસ્ય વાયવ્યં સૂક્ષ્મમવ્યયમ્।
રૂપં પ્રકાશતે તસ્ય પીતવસ્ત્રવદવ્યયમ્॥ 12-242-20 (75252)
તસ્મિન્નુપરતે રુપમાકાશસ્ય પ્રકાશતે।
તસ્મિન્નુપરતે ચાસ્ય બુદ્ધિરૂપં પ્રકાશતે।
ઊર્ણારૂપસવર્ણસ્ય તસ્ય રૂપં પ્રકાશતે॥ 12-242-21 (75253)
અથ શ્વેતાં ગતિં ગત્વા સોહઙ્કારે પ્રકાશતે।
સુશુક્લં ચેતસઃ સૌક્ષ્મ્યમપ્યુક્તં બ્રાહ્મણસ્ય વૈ॥ 12-242-22 (75254)
એતેષ્વપિ હિ જાતેષુ ફલજાતાનિ મે શૃણુ।
જાતસ્ય પાર્થિવૈશ્વર્યૈઃ સૃષ્ટિરિષ્ટા વિધીયતે॥ 12-242-23 (75255)
પ્રજાપતિરિવાક્ષોભ્યઃ શરીરાત્સૃજતે પ્રજાઃ।
અઙ્ગુલ્યઙ્ગુષ્ઠમાત્રેણ હસ્તપાદેન વા તથા॥ 12-242-24 (75256)
પૃથિવીં કમ્પયત્યેકો ગુણો વાયોરિતિ શ્રુતિઃ।
આકાશભૂતશ્ચાકાશે સવર્ણત્વાત્પ્રકાશતે।
વર્ણતો ગૃહ્યતે ચાપ્સુ નાપઃ પિબતિ ચાશયા॥ 12-242-25 (75257)
ન ચાસ્ય તેજસાં રૂપં દૃશ્યતે શામ્યતે તથા।
અહંકારેઽસ્ય વિજિતે પઞ્ચૈતે સ્યુર્વશાનુગાઃ॥ 12-242-26 (75258)
ષણ્ણામાત્મનિ બુદ્ધૌ ચ જિતાયાં પ્રભવત્યથ।
નિર્દોષા પ્રતિભા હ્યેનં કૃત્સ્ના સમભિવર્તતે॥ 12-242-27 (75259)
તથૈવ વ્યક્તમાત્માનમવ્યક્તં પ્રતિપદ્યતે।
યતો નિઃસરતે લોકો ભવતિ વ્યક્તસંજ્ઞકઃ॥ 12-242-28 (75260)
તત્રાવ્યક્તમયીં વિદ્યાં શૃણુ ત્વં વિસ્તરેણ મે।
તથા વ્યક્તમયં ચૈવ સંખ્યાપૂર્વં નિબોધ મે॥ 12-242-29 (75261)
પઞ્ચવિંસતિતત્ત્વાનિ તુલ્યાન્યુભયતઃ સમમ્।
યોગે સાઙ્ખ્યેઽપિ ચ તથા વિશેષં તત્ર મે શૃણુ॥ 12-242-30 (75262)
પ્રોક્તં તદ્વ્યક્તમિત્યેવ જાયતે વર્ધતે ચ યત્।
જીર્યતે મ્રિયતે ચૈવ ચતુર્ભિર્લક્ષણૈર્યુતમ્॥ 12-242-31 (75263)
વિપરીતમતો યત્તુ તદવ્યક્તમુદાહૃતમ્।
દ્વાવાત્માનૌ ચ વેદેષુ સિદ્ધાન્તેષ્વપ્યુદાહૃતૌ॥ 12-242-32 (75264)
ચતુર્લક્ષણજં ત્વાદ્યં ચતુર્વર્ગં પ્રચક્ષતે।
વ્યક્તમવ્યક્તજં ચૈવ તથા બુદ્ધિરથેતરત્॥
સત્વં ક્ષેત્રજ્ઞ ઇત્યેતદ્દ્વયમવ્યક્તદર્શનમ્॥ 12-242-33 (75265)
દ્વાવાત્માનૌ ચ વેદેષુ વિષયેષ્વનુરજ્યતઃ।
વિષયાત્પ્રતિસંહારઃ સાઙ્ખ્યાનાં વિદ્ધિ લક્ષણમ્॥ 12-242-34 (75266)
નિર્મમશ્ચાનહંકારો નિર્દ્વન્દ્વશ્છિન્નસંશયઃ।
નૈવ ક્રુધ્યતિ ન દ્વેષ્ટિ નાનૃતા ભાષતે ગિરઃ॥ 12-242-35 (75267)
આક્રુષ્ટસ્તાડિતશ્ચૈવ મૈત્રીયં ધ્યાતિ નાશુભમ્।
વાગ્દણ્ડકર્મમનસાં ત્રયાણાં ચ નિવર્તકઃ॥ 12-242-36 (75268)
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ બ્રહ્માણમભિવર્તતે।
નૈવેચ્છતિ ન ચાનિચ્છો યાત્રામાત્રવ્યવસ્થિતઃ॥ 12-242-37 (75269)
અલોલુપોઽવ્યથો દાન્તો નાકૃતિર્ન નિરાકૃતિઃ।
નાસ્યેન્દ્રિયમનેકાગ્રં નાવિક્ષિપ્તમનોરથઃ॥ 12-242-38 (75270)
સર્વભૂતસદૃઙ્ભૈત્રઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ।
તુલ્યપ્રિયાપ્રિયો ધીરસ્તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ॥ 12-242-39 (75271)
અસ્પૃહઃ સર્વકામેભ્યો બ્રહ્મચર્યદૃઢવ્રતઃ।
અહિંસ્રઃ સર્વભૂતાનામીદૃક્સાઙ્ખ્યો વિમુચ્યતે॥ 12-242-40 (75272)
યથા યોગાદ્વિમુચ્યન્તે કારણૈર્યૈર્નિબોધ તત્।
યોગૈશ્વર્યમતિક્રાન્તો યોઽતિક્રામતિ મુચ્યતે॥ 12-242-41 (75273)
ઇત્યેષા ભાવજા બુદ્ધિઃ કથિતા તે ન સંશયઃ।
એવં ભવતિ નિર્દ્વન્દ્વો બ્રહ્માણં ચાધિગચ્છતિ॥ ॥ 12-242-42 (75274)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 242॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-242-1 ઉહ્યેત સ્રોતસા યથેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-242-3 દેશકર્માનુરાગાર્થાનુપાયેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-242-4 ચક્ષુરાહારસંહારૈરિતિ ઝ. પાઠઃ। યચ્છેદ્વાચં મનો બુદ્ધ્યેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-242-12 ત્યાગસૂક્ષ્માનુગ ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-242-17 નિર્મથ્યમાનઃ સૂક્ષ્માત્મા રૂપાણ્યેતાનિ દર્શયેત્ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-242-25 વર્ણતો ગૃહ્યતે ચાપિ કામાત્પિબતિ ચાશયાનિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-242-36 વાઙ્ભનઃ કાયદણ્ડાનામિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 243
॥ શ્રીઃ ॥
12.243. અધ્યાયઃ 243
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભૂતેષુ તારતમ્યકતનપૂર્વકજ્ઞાનપ્રશંસાપરશુકસંબોધ્યકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-243-0 (75275)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-243-0x (6234)
અથ જ્ઞાનપ્લવં ધીરો ગૃહીત્વા શાન્તિમાત્મનઃ।
ઉન્મજ્જંશ્ચ નિમજ્જંશ્ચ વિદ્યામેવાભિસંશ્રયેત્॥ 12-243-1 (75276)
શુક ઉવાચ। 12-243-2x (6235)
કિં તજ્જ્ઞાનમથો વિદ્યા યથા નિસ્તરતે દ્વયમ્।
પ્રવૃત્તિલક્ષણો ધર્મો નિવૃત્તિરિતિ ચૈવ હિ॥ 12-243-2 (75277)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-243-3x (6236)
યસ્તુ પશ્યન્સ્વભાવેન વિનાભાવમચેતનઃ।
પુષ્ણાતિ સ પુનઃ સર્વાન્પ્રજ્ઞયા મુક્તહેતુકઃ॥ 12-243-3 (75278)
યેષાં ચૈકાન્તભાવેન સ્વભાવઃ કારણં મતમ્।
દૂર્વાતૃણવૃસીકા યે તે લભન્તે ન કિંચન॥ 12-243-4 (75279)
યેચૈનં પક્ષમાશ્રિત્ય નિવર્તન્ત્યલ્પમેધસઃ।
સ્વભાવં કારણં જ્ઞાત્વા ન શ્રેયઃ પ્રાપ્નુવન્તિ તે॥ 12-243-5 (75280)
સ્વભાવો હિ વિનાશાય મોહકર્મમનોભવઃ।
નિરુક્તમેતયોરેતત્સ્વભાવપરિભાવયોઃ॥ 12-243-6 (75281)
કૃષ્યાદીનીહ કર્માણિ સસ્યસંહરણાનિ ચ।
પ્રજ્ઞાવદ્ભિઃ પ્રક્લૃપ્તાનિ યાનાસનગૃહાણિ ચ॥ 12-243-7 (75282)
આક્રીડાનાં ગૃહાણાં ચ ગદાનામગદસ્ય ચ।
પ્રજ્ઞાવન્તઃ પ્રવક્તારો જ્ઞાનવદ્ભિરનુષ્ઠિતાઃ॥ 12-243-8 (75283)
પ્રજ્ઞા સંયોજયત્યર્થૈઃ પ્રજ્ઞા શ્રેયોઽધિગચ્છતિ।
રાજાનો ભુઞ્જતે રાજ્યં પ્રજ્ઞયા તુલ્યલક્ષણાઃ॥ 12-243-9 (75284)
પરાવરં તુ ભૂતાનાં જ્ઞાનેનૈવોપલભ્યતે।
વિદ્યયા તાત સૃષ્ટાનાં વિદ્યૈવેહ પરા ગતિઃ॥ 12-243-10 (75285)
ભૂતાનાં જન્મ સર્વેષાં વિવિધાનાં ચતુર્વિધમ્।
જરાયુજાણ્ડજોદ્ભિજ્જસ્વેદજં ચોપલક્ષયેત્॥ 12-243-11 (75286)
સ્થાવરેભ્યો વિશિષ્ટાનિ જઙ્ગમાન્યુપધારયેત્।
ઉપપન્નં હિ યચ્ચેષ્ટા વિશિષ્યેત વિશેષ્યયા॥ 12-243-12 (75287)
આહુર્દ્વિબહુપાદાનિ જઙ્ગમાનિ દ્વયાનિ તુ।
બહુષાદ્ભ્યો વિશિષ્ટાનિ દ્વિપાદાનિ બહૂન્યપિ॥ 12-243-13 (75288)
દ્વિપદાનિ દ્વયાન્યાહુઃ પાર્થિવાનીતરાણિ ચ।
પાર્થિવાનિ વિશિષ્ટાનિ તાનિ હ્યન્નાનિ ભુઞ્જતે॥ 12-243-14 (75289)
પાર્થિવાનિ દ્વયાન્યાહુર્મધ્યમાન્યુત્તમાનિ તુ।
મધ્યમાનિ વિશિષ્ટાનિ જાતિધર્મોપધારણાત્॥ 12-243-15 (75290)
મધ્યમાનિ દ્વયાન્યાહુર્ધર્મજ્ઞાનીતરાણિ ચ।
ધર્મજ્ઞાનિ વિશિષ્ટાનિ કાર્યાકાર્યોપધારણાત્॥ 12-243-16 (75291)
ધર્મજ્ઞાનિ દ્વયાન્યાહુર્વેદજ્ઞાનીતરાણિ ચ।
વેદજ્ઞાનિ વિશિષ્ટાનિ વેદો હ્યેષુ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-243-17 (75292)
વેદજ્ઞાનિ દ્વયાન્યાહુઃ પ્રવક્તૃણીતરાણિ ચ।
પ્રવક્તૄણિ વિશિષ્ટાનિ સર્વધર્મોપધારણાત્॥ 12-243-18 (75293)
વિજ્ઞાયન્તે હિ યૈર્વેદાઃ સધર્માઃ સક્રિયાફલાઃ।
સધર્મા નિખિલા વેદાઃ પ્રવક્તૃભ્યો વિનિઃસૃતાઃ॥ 12-243-19 (75294)
પ્રવક્તૄણિ દ્વયાન્યાહુરાત્મજ્ઞાનીતરાણિ ચ।
આત્મજ્ઞાનિ વિશિષ્ટાનિ જન્માજન્મોપધારણાત્॥ 12-243-20 (75295)
ધર્મદ્વયં હિ યો વેદ સ સર્વજ્ઞઃ સ સર્વવિત્।
સત્યાશીઃ સત્યસંકલ્પઃ સત્યઃ શુચિરથેશ્વરઃ॥ 12-243-21 (75296)
ધર્મજ્ઞાનપ્રતિષ્ઠં હિ તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ।
શબ્દબ્રહ્મણિ નિષ્ણાતં પરે ચ કૃતનિશ્ચયમ્॥ 12-243-22 (75297)
અન્તસ્થં ચ બહિષ્ઠં ચ યેઽધિયજ્ઞાધિદૈવતમ્।
જાનન્તિ તાન્નમસ્યામસ્તે દેવાસ્તાત તે દ્વિજાઃ॥ 12-243-23 (75298)
તેષુ વિશ્વમિદં ભૂતં સાગ્રં ચ જગદાહિતમ્।
તેષાં માહાત્મ્યભાવસ્ય સદૃશં નાસ્તિ કિંચન॥ 12-243-24 (75299)
આદ્યન્તનિધનં ચૈવ કર્મ ચાતીત્ય સર્વશઃ।
ચતુર્વિધસ્ય ભૂતસ્ય સર્વસ્યેશાઃ સ્વયંભુવઃ॥ ॥ 12-243-25 (75300)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 243॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-243-3 મુક્તહેતુકાનિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-243-4 પૂત્વા તૃણમિષીકાં વેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-243-7 સસ્યસંગ્રહણાનિ ચેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-243-8 ગદાનાં રોગાણામ્। અગદસ્યૌષધસ્ય। અનુષ્ઠિતાઃ પ્રયોજિતાઃ। ગતાનામાગતસ્ય ચેતિ ટ. થ। પાઠઃ॥ 12-243-9 તુલ્યલક્ષણાઃ પ્રજ્ઞાધિક્યાદ્વૈશ્વર્યાધિક્યભાજઃ॥ 12-243-12 યચ્ચેષ્ટે વિશિષ્યેત નિચેષ્ટક ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-243-14 પાર્થિવાનિ પૃથિવીચરાણિ માનુષાણિ। ઇતરાણિ સ્વેચરાણિ॥ 12-243-19 સર્વયજ્ઞાઃ ક્રિયા વેદા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-243-21 ધર્મદ્વયં પ્રવૃત્તિનિવત્તિરૂપં। સત્યાગીતિ ઝ. પાઠઃ। સત્યક્ષાન્તિઃ સ ઈશ્વર ઇતિ ટ.થ. પાઠઃ॥ 12-243-22 શબ્દબ્રહ્મણિ વેદશાસ્ત્રે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 244
॥ શ્રીઃ ॥
12.244. અધ્યાયઃ 244
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મતભેદયુગધર્મભેદાદિપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-244-0 (75301)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-244-0x (6237)
એષા પૂર્વતરા વૃત્તિર્બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે।
જ્ઞાનવાનેવ કર્માણિ કુર્વન્સર્વત્ર સિદ્ધ્યતિ॥ 12-244-1 (75302)
તત્ર ચેન્ન ભવેદેવં સંશયઃ કર્મનિશ્ચયે।
કિંતુ કર્મસ્વભાવોઽયં જ્ઞાનં કર્મેતિ વા પુનઃ॥ 12-244-2 (75303)
તત્ર વેદવિવિત્સાયાં જ્ઞાનં ચેત્પુરુષં પ્રતિ।
ઉપપત્ત્યુપલબ્ધિભ્યાં વર્ણયિષ્યામિ તચ્છૄણુ॥ 12-244-3 (75304)
પૌરુષં કારણં કેચિદાહુઃ કર્મસુ માનવાઃ।
દૈવમેકે પ્રશંસન્તિ સ્વભાવમપરે જનાઃ॥ 12-244-4 (75305)
પૌરુષં કર્મ દૈવં ચ ફલવૃત્તિસ્વભાવતઃ।
ત્રયમેતત્પૃથગ્ભૂતમવિવેકં તુ કેચન॥ 12-244-5 (75306)
એતદેવં ચ નૈવં ન ચ ચોભે નાનુભે તથા।
કર્મસ્થા વિષયં બ્રૂયુઃ સત્વસ્થાઃ સમદર્શિનઃ॥ 12-244-6 (75307)
ત્રેતાયાં દ્વાપરે ચૈવ કલિજાશ્ચ સસંશયાઃ।
તપસ્વિનઃ પ્રશાન્તાશ્ચ સત્વસ્થાશ્ચ કૃતે યુગે॥ 12-244-7 (75308)
અપૃથગ્દર્શનાઃ સર્વે ઋક્સામસુ યજુઃષુ ચ।
કામદ્વષૌ પૃથગ્દૃષ્ટ્વા તપઃ કૃત ઉપાસતે॥ 12-244-8 (75309)
તપોધર્મેણ સંયુક્તસ્તપોનિત્યઃ સુસંશિતઃ।
તેન સર્વાનવાપ્નોતિ કામાન્યાન્મનસેચ્છતિ॥ 12-244-9 (75310)
તપસા તદવાપ્નોતિ યદ્ભૂતં સૃજતે જગત્।
તદ્ભૂતશ્ચ તતઃ સર્વભૂતાનાં ભવતિ પ્રભુઃ॥ 12-244-10 (75311)
તદુક્તં વેદવાદેષુ ગહનં વેદદર્શિભિઃ।
વેદાન્તેષુ પુનર્વ્યક્તં ક્રમયોગેન લક્ષ્યતે॥ 12-244-11 (75312)
આરમ્ભયજ્ઞાઃ ક્ષવ્રાશ્ચ હવિર્યજ્ઞા વિશઃ સ્મૃતાઃ।
પરિચારયજ્ઞાઃ શૂદ્રાશ્ચ જપયજ્ઞા દ્વિજાતયઃ॥ 12-244-12 (75313)
પરિનિષ્ઠિતકાર્યો હિ સ્વાધ્યાયેન દ્વિજો ભવેત્।
કુર્યાદન્યન્ન વા કુર્યાન્મૈત્રો બ્રાહ્મણ ઉચ્યતે॥ 12-244-13 (75314)
ત્રેતાદૌ સકલા વેદા યજ્ઞા વર્ણાશ્રમાસ્તથા।
સંરોધાદાયુષસ્ત્વેતે વ્યસ્યન્તે દ્વાપરે યુગે॥ 12-244-14 (75315)
દ્વાપરે વિપ્લવં યાન્તિ વેદાઃ કલિયુગે તથા।
દૃશ્યન્તે નાપિ દૃશ્યન્તે કલેરન્તે પુનઃ કિલ॥ 12-244-15 (75316)
ઉત્સીદન્તિ સ્વધર્માશ્ચ તત્રાધર્મેણ પીડિતાઃ।
ગવાં ભૂમેશ્ચ યે ચાપામોષધીનાં ચ યે રસાઃ॥ 12-244-16 (75317)
અધર્માન્તર્હિતા વેદા વેદધર્માસ્તથાઽઽશ્રમાઃ।
વિક્રિયન્તે સ્વધર્માશ્ચ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ॥ 12-244-17 (75318)
યથા સર્વાણિ ભૂતાનિ વૃષ્ટથા તૃપ્યન્તિ પ્રાવૃષિ।
સૃજન્તે સર્વતોઽઙ્ગાનિ તથા વેદા યુગેયુગે॥ 12-244-18 (75319)
વિહિતં કાલનાનાત્વમનાદિનિધનં ચ યત્।
કીર્તિતં યત્પુરસ્તાત્તે યતઃ સંયાન્તિ ચ પ્રજાઃ॥ 12-244-19 (75320)
યચ્ચેદં પ્રભવઃ સ્થાનં ભૂતાનાં સંયમો યમઃ।
સ્વભાવેનૈવ વર્તન્તે દ્વન્દ્વસૃષ્ટાનિ ભૂરિશઃ॥ 12-244-20 (75321)
સર્ગઃ કાલો ધૃતિર્વેદાઃ કર્તા કાર્યં ક્રિયાફલમ્।
એતત્તે કથિતં તાત યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ ॥ 12-244-21 (75322)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુશ્ચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 244॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-244-5 ઇતિ ક્રમેણ મીમાંસકસ્ય દૈવજ્ઞસ્ય શૂન્યવાદિલોકાયતયોશ્ચ મતાન્યુપન્યસ્યૈતેષાંષ। વિકલ્પસમુચ્ચયાવાહ પૌરુષમિતિ। પૌરુષં દૈવં ન કર્મ દૃષ્ટાદૃષ્ટયત્નઃ। સ્વભાવમનુસૃત્ય કર્મકાલૌ ફલદાવિત્યર્થઃ। અવિવેકં સમુચ્ચયમ્। પૃથગ્ભૂતમેકમેવ પ્રધાનં નત્વિતરાવિત્યર્થઃ॥ 12-244-6 આર્હતમત આહ એતદિતિ। એવમેતન્ન ચાપ્યેવમુભે એવં નચાપ્યુભે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-244-10 સત્યં તપશ્ચ ભૂતાનાં સર્વેષાં ભવતિ પ્રભુરિતિ થ. પાઠઃ। સ, તદ્રૂપશ્ચ સર્વેષાં ભૂતાનાં ભવતિ પ્રભુરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-244-21 ધર્મઃ કાલ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 245
॥ શ્રીઃ ॥
12.245. અધ્યાયઃ 245
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વર્ણાશ્રમોચિતધર્માનુષ્ઠાનપૂર્વકબ્રહ્મજ્ઞાનસ્ય તત્પ્રાપ્તિસાધનત્વાદિપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-245-0 (75323)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-245-0x (6238)
ઇત્યુક્તોઽભિપ્રશસ્યૈતત્પરમર્ષેસ્તુ શાસનમ્।
મોક્ષધર્માર્થસંયુક્તમિદં પ્રષ્ટું પ્રચક્રમે॥ 12-245-1 (75324)
શુક ઉવાચ। 12-245-2x (6239)
પ્રજાવાઞ્શ્રોત્રિયો યજ્વા કૃતપ્રજ્ઞોઽનસૂયકઃ।
અનાગતમનૈતિહ્યં કથં બ્રહ્માધિગચ્છતિ॥ 12-245-2 (75325)
તપસા બ્રહ્મચર્યેણ સર્વત્યાગેન મેધયા।
સાઙ્ખ્યે વા યદિ વા યોગ એતત્પૃષ્ટો વદસ્વ મે॥ 12-245-3 (75326)
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણાં ચ યથૈકાગ્ર્યમવાપ્યતે।
યેનોપાયેન પુરુષૈસ્તત્ત્વં વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-245-4 (75327)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-245-5x (6240)
નાન્યત્ર વિદ્યાતપસોર્નાન્યત્રેન્દ્રિયનિગ્રહાત્।
નાન્યત્ર લોભસંત્યાગાત્સિદ્ધિં વિન્દતિ કશ્ચન॥ 12-245-5 (75328)
મહાભૂતાનિ સર્વાણિ પૂર્વસૃષ્ટિઃ સ્વયંભુવઃ।
ભૂયિષ્ઠં પ્રાણભૃત્કાયે નિવિષ્ટાનિ શરીરિષુ॥ 12-245-6 (75329)
ભૂમેર્દેહો જલાસ્ત્રોતો જ્યોતિષશ્ચક્ષુષી સ્મૃતે।
પ્રાણાપાનાશ્રયો વાયુઃ સ્વેષ્વાકાશં શરીરિણામ્॥ 12-245-7 (75330)
ક્રાન્તે વિષ્ણુર્બલે શક્રઃ કોષ્ઠેઽગ્નિર્ભોક્તુમિચ્છતિ।
કર્ણયોઃ પ્રદિશઃ શ્રોત્રે જિહ્વાયાં વાક્ સરસ્વતી॥ 12-245-8 (75331)
કર્ણૌ ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા નાસિકા ચૈવ પઞ્ચમી।
દશ તાનીન્દ્રિયોક્તાનિ દ્વારાણ્યાહારસિદ્ધયે॥ 12-245-9 (75332)
શબ્દઃ સ્પર્શસ્તથા રૂપં રસો ગન્ધશ્ચ પઞ્ચમઃ।
ઇન્દ્રિયાણિ પૃથક્સ્વાર્થાન્મનસા દર્શયન્ત્યુત॥ 12-245-10 (75333)
ઇન્દ્રિયાણિ મનો યુઙ્ક્તે વશ્યાન્યન્તેવ વાજિનઃ।
મનશ્ચાપિ સદા ભુક્તે ભૂતાત્મા હૃદયાશ્રિતઃ॥ 12-245-11 (75334)
ઇન્દ્રિયાણાં તથૈવૈષાં સર્વેષામીશ્વરં મનઃ।
નિયમે ચ વિસર્ગે ચ ભૂતાત્મા માનસસ્તથા॥ 12-245-12 (75335)
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાશ્ચ સ્વભાવશ્ચેતના મનઃ।
પ્રાણાપાનૌ ચ જીવશ્ચ નિત્યં દેહેષુ દેહિનામ્॥ 12-245-13 (75336)
આશ્રયો નાસ્તિ સત્વસ્ય ગુણઃ સત્ત્વસ્ય ચેતના।
સત્વં હિ તેજઃ સૃજતિ ન ગુણાન્વૈ કથંચન॥ 12-245-14 (75337)
એવં સપ્તદશં દેહે વૃતં ષોડશભિર્ગુણૈઃ।
મનીષીમનસા વિપ્રઃ પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ 12-245-15 (75338)
ન હ્યયં ચક્ષુષા દૃશ્યો ન ચ સર્વૈરપીન્દ્રિયૈઃ।
મનસા દીપભૂતેન મહાનાત્મા પ્રકાશતે॥ 12-245-16 (75339)
અશબ્દસ્પર્શરૂપં તદરસાગન્ધમવ્યયમ્।
અશરીરં શરીરેષુ નિરીક્ષતે નિરિન્દ્રિયમ્॥ 12-245-17 (75340)
અવ્યક્તં સર્વદેહેષુ મર્ત્યેષ્વમૃતમાહિતમ્।
યોઽનુપશ્યતિ સ પ્રેત્ય કલ્પતે બ્રહ્મભૂયસે॥ 12-245-18 (75341)
વિદ્યાભિજનસંપન્ને બ્રાહ્મણે ગવિ હસ્તિનિ।
શુનિ ચૈવ શ્વપાકે ચ પણ્ડિતાઃ સમદર્શિનઃ॥ 12-245-19 (75342)
સ હિ સર્વેષુ ભૂતેષુ જઙ્ગમેષુ ધ્રુવેષુ ચ।
વસત્યેકો મહાનાત્મા યેન સર્વમિદં તતમ્॥ 12-245-20 (75343)
સર્વભૂતેષુ ચાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ।
યદા પશ્યતિ ભૂતાત્મા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-245-21 (75344)
યાવાનાત્મનિ મે હ્યાત્મા તાવાનાત્મા પરાત્મનિ।
ય એવં સતતં વેદ સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે॥ 12-245-22 (75345)
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય સર્વભૂતહિતસ્ય ચ।
દેવાઽપિ માર્ગે મુહ્યન્તિ અપદસ્ય પદૈષિણઃ॥ 12-245-23 (75346)
શકુન્તાનામિવાકાશે મત્સ્યાનામિવ ચોદકે।
યથા ગતિર્ન દૃશ્યેત તથા જ્ઞાનવિદાં ગતિઃ॥ 12-245-24 (75347)
કાલઃ પચતિ ભૂતાનિ સર્વાણ્યેવાત્મનાઽઽત્મનિ।
યસ્મિંસ્તુ પચ્યતે કાલસ્તં વેદેહ ન કશ્ચન॥ 12-245-25 (75348)
ન સ ઊર્ધ્વં ન તિર્યક્ચ નાધશ્ચરતિ યઃ પુનઃ।
ન મધ્યે પ્રતિગૃહ્ણીતે નૈવ કિંચિત્કુતશ્ચન॥ 12-245-26 (75349)
સર્વેઽન્તસ્થા ઇમે લોકા બાહ્યમેષાં ન કિંચન।
યઃ સહસ્ર સમા ગચ્છેદ્યથા બાણો ગુણચ્યુતઃ॥ 12-245-27 (75350)
નૈવાન્તં કારણસ્યેયાદ્યદ્યપિ સ્યાન્મનોજવઃ।
તસ્માત્સૂક્ષ્માત્સૂક્ષ્મતરં નાસ્તિ સ્થૂલતરં તતઃ॥ 12-245-28 (75351)
સર્વતઃ પાણિપાદં તત્સર્વતોક્ષિશિરોમુખમ્।
સર્વતઃ શ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃરત્ય તિષ્ઠતિ॥ 12-245-29 (75352)
તદેવાણોરણુતરં તન્મહદ્ભ્યો મહત્તરમ્।
તદન્તઃ સર્વભૂતાનાં ધ્રુવં તિષ્ઠન્ન દૃશ્યતે॥ 12-245-30 (75353)
અક્ષરં ચ ક્ષરં ચૈવ દ્વૈધીભાવોઽયમાત્મનઃ।
ક્ષરઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ દિવિ હ્યમૃતમક્ષરમ્॥ 12-245-31 (75354)
નવદ્વારં પુરં ગત્વા હંસો હિ નિયતો વશી।
ઈશઃ સર્વસ્ય ભૂતસ્ય સ્થાવરસ્ય ચરસ્ય ચ॥ 12-245-32 (75355)
હાનિભઙ્ગવિકલ્પાનાં નવાનાં સંચયેન ચ।
શરીરાણામજસ્યાહુર્હંસત્વં પારદર્શિનઃ॥ 12-245-33 (75356)
હંસોક્તં ચાક્ષરં ચૈવ કૂટસ્થં યત્તદક્ષરમ્।
તદ્વિદ્વાનક્ષરં પ્રાપ્ય જહાતિ પ્રાણજન્મની॥ ॥ 12-245-34 (75357)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 245॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-245-2 અનાગતં પ્રત્યક્ષાનુમાનાભ્યામજ્ઞાતમ્। અનૈતિહ્યં ઇદમિત્થમિતિ વેદેનાપિ ન નિર્દેશ્યમ્॥ 12-245-5 વિદ્યાદિપદૈઃ ક્રમેણાશ્રમચતુષ્ટ્યધર્મા ઉક્તાઃ॥ 12-245-7 ખેષુ નાસાદિરન્ધ્રેષુ॥ 12-245-8 ક્રાન્તે પાદે બલે પાણૌ ચ વિષ્ણુશક્રૌ તત્પ્રયોક્તારૌ તિષ્ઠતઃ। કર્ણૌ સ્થાનં શ્રોત્રમિન્દ્રિયં દિશો દેવતાઃ। જિહ્વા સ્થાનં વાગિન્દ્રિયં સરસ્વતી દેવતા। એતચ્ચાન્યષામપિ સ્થાનાદીનામુપલક્ષણમ્॥ 12-245-9 આહારઃ શબ્દાદિગ્રહઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 246
॥ શ્રીઃ ॥
12.246. અધ્યાયઃ 246
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યોગસ્વરૂપાદિનિરૂપકશુકસંબોધ્યકવ્યાસવચનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-246-0 (75358)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-246-0x (6241)
પૃચ્છતસ્તવ સત્પુત્ર યથાવદિહ તત્ત્વતઃ।
સાઙ્ખ્યન્યાયેન સંયુક્તં યદેતત્કીર્તિતં મયા॥ 12-246-1 (75359)
યોગકૃત્યં તુ તે કૃત્સ્નં વર્તયિષ્યામિ તચ્છૃણુ।
એકત્વં બુદ્ધિમનસોરિન્દ્રિયાણાં ચ સર્વશઃ॥ 12-246-2 (75360)
આત્મનોઽવ્યથિનસ્તાત્ જ્ઞાનમેતદનુત્તમમ્।
તદેતદુપશાન્તેન દાન્તેનાધ્યાત્મશીલિના॥ 12-246-3 (75361)
આત્મારામેણ બુદ્ધેન બોદ્ધવ્યં શુચિકર્મણા।
યોગદોષાન્સમુચ્છિન્દ્યાત્પઞ્ચ યાન્કવયો વિદુઃ॥ 12-246-4 (75362)
કામં ક્રોધં ત્ત લોભં ચ ભયં સ્વપ્નં ચ પઞ્ચમમ્।
ક્રોધં શમેન જયતિ કામં સંકલ્પવર્જનાત્॥ 12-246-5 (75363)
સત્ત્વસંસેવનાદ્ધીરો નિદ્રામુચ્છેત્તુમર્હતિ।
ધૃત્યા શિશ્નોદરં રક્ષેત્પાણિપાદં ચ ચક્ષુષા॥ 12-246-6 (75364)
ચક્ષુઃશ્રોત્રે ચ મનસા મનો વાચં ચ કર્મણા।
અપ્રમાદાદ્ભયં જહ્યાલ્લોભં પ્રાજ્ઞોપસેવનાત્॥ 12-246-7 (75365)
એવમેતાન્યોગદોષાઞ્ચયેન્નિત્યમતન્દ્રિતઃ।
અગ્નીંશ્ચ બ્રાહ્મણાંશ્ચાર્ચેદ્દેવતાઃ પ્રણમેત ચ॥ 12-246-8 (75366)
વર્જયેદુશતીં વાચં હિંસાયુક્તાં મનોનુદામ્।
બ્રહ્મ તેજોમયં શુક્રં યસ્ય સર્વમિદં તતમ્॥ 12-246-9 (75367)
એતસ્ય સૂત્રભૂતસ્ય દ્વયં સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
ધ્યાનમધ્યયનં દાનં સત્યં હ્રીરાર્જવં ક્ષમા॥ 12-246-10 (75368)
શોચમાહારસંશુદ્ધિરિન્દ્રિયાણાં ચ નિગ્રહઃ।
એતૈર્વિવર્ધતે તેજઃ પાપ્માનં ચાપકર્ષતિ॥ 12-246-11 (75369)
સિદ્ધ્યન્તિ ચાસ્ય સર્વાર્થા વિજ્ઞાનં ચ પ્રવર્ધતે।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ લબ્ધાલબ્ધેન વર્તયેત્॥ 12-246-12 (75370)
ધૂતપાપ્મા તુ તેજસ્વી લઘ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ।
કામક્રોધૌ વશે કૃત્વા નિનીષેદ્બ્રહ્મણઃ પદમ્॥ 12-246-13 (75371)
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણાં ચ કૃત્વૈકાગ્ર્યં સમાહિતઃ।
પૂર્વરાત્રેઽપરાત્રે ચ ધારયેન્મન આત્મનિ॥ 12-246-14 (75372)
જન્તોઃ પઞ્ચેન્દ્રિયસ્યાસ્ય યદેકં છિદ્રમિન્દ્રિયમ્।
તતોઽસ્ય સ્રવતે પ્રજ્ઞા દૃતેઃ પાદાદિવોદકમ્॥ 12-246-15 (75373)
મનસ્તુ પૂર્વમાદદ્યાત્કુમીનમિવ મત્સ્યહા।
તતઃ શ્રોત્રં તતશ્ચક્ષુર્જિહ્વા ઘ્રાણં ચ યોગવિત્॥ 12-246-16 (75374)
તત એતાનિ સંયમ્ય મનસિ સ્થાપયેદ્યતિઃ।
તથૈવાપો હ્યસંકલ્પાન્મનો હ્યાત્મનિ ધારયેત્॥ 12-246-17 (75375)
પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ સંધાય મનસિ સ્થાપયેદ્યતિઃ।
યદૈતાન્યવતિષ્ઠન્તિ મનઃષષ્ઠાનિ ચાત્મનિ॥ 12-246-18 (75376)
પ્રસીદન્તિ ચ સંસ્થાય તદા બ્રહ્મ પ્રકાશતે।
વિધૂમ ઇવ સપ્તાર્ચિરાદિત્ય ઇવ દીપ્તિમાન્॥ 12-246-19 (75377)
વૈદ્યુતોઽગ્નિરિવાકાશે દૃશ્યતેઽઽત્મા તથાઽઽત્મનિ।
સર્વસ્તત્ર સ સર્વત્ર વ્યાપકત્વાચ્ચ દૃશ્યતે॥ 12-246-20 (75378)
તં પશ્યન્તિ મહાત્માનો બ્રાહ્મણા યે મનીષિણઃ।
ધૃતિમન્તો મહાપ્રાજ્ઞાઃ સર્વભૂતહિતે રતાઃ॥ 12-246-21 (75379)
એવં પરિમિતં કાલમાચરન્સંશિતવ્રતઃ।
આસીનો હિ રહસ્યેકો ગચ્છેદક્ષરસામ્યતામ્॥ 12-246-22 (75380)
વિમોહો ભ્રમ આવર્તો ઘ્રાણં શ્રવણદર્શને।
અદ્ભુતાનિ રસસ્પર્શે શીતોષ્ણે મારુતાકૃતિઃ॥ 12-246-23 (75381)
પ્રતિભામુપસર્ગાંશ્ચાપ્યુપસંગૃહ્ય યોગતઃ।
તાંસ્તત્ત્વવિદનાદૃત્ય આત્મન્યેવ નિવર્તયેત્॥ 12-246-24 (75382)
કુર્યાત્પરિચયં યોગે ત્રૈકાલ્યે નિયતો મુનિઃ।
ગિરિશૃઙ્ગે તથા ચૈત્યે વૃક્ષાગ્રેષુ ચ યોજયેત્॥ 12-246-25 (75383)
સંનિયમ્યેન્દ્રિયગ્રામં કોષ્ઠે ભાણ્ડમના ઇવ।
એકાગ્રં ચિન્તયેન્નિત્યં યોગાન્નોદ્વેજયેન્મનઃ॥ 12-246-26 (75384)
યેનોપાયેન શક્યેત સંનિયન્તું ચલં મનઃ।
તત્તદ્યુક્તો નિષેવેત ન ચૈવ વિચલેત્તતઃ॥ 12-246-27 (75385)
શૂન્યા ગિરિ---શ્વૈવ દેવતાયતનાનિ ચ।
શૂન્યાગારા---કાગ્રો નિવાસાર્થમુપક્રમેત્॥ 12-246-28 (75386)
નાભિષ્વ---વાચા કર્મણા મનસાઽપિ વા।
ઉપે-----રો લબ્ધાલબ્ધે સમો ભવેત્॥ 12-246-29 (75387)
યશ્ચૈન-----ન્દેત યશ્ચૈનમભિવાદયેત્।
સમસ્ત-----ભયોર્નાભિધ્યાયેચ્છુભાશુભમ્॥ 12-246-30 (75388)
ન પ્રહૃ---ભેષુ નાલાભેષુ ચ ચિન્તયેત્।
સમઃ સ-------ષુ સધર્મા માતરિશ્વનઃ॥ 12-246-31 (75389)
એવં સર્વાત્મનઃ સાધોઃ સર્વત્ર સમદર્શિનઃ।
ષણ્માસાન્નિત્યયુક્તસ્ય શબ્દબ્રહ્માતિવર્તતે॥ 12-246-32 (75390)
વેદનાર્તાઃ પ્રજા દૃષ્ટ્વા સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ।
એતસ્મિન્નિરતો માર્ગે વિરમેન્ન ચ મોહિતઃ॥ 12-246-33 (75391)
અપિ વર્ણાવકૃષ્ટસ્તુ નારી વા ધર્મકાઙ્ક્ષિણી।
તાવપ્યેતેન માર્ગેણ ગચ્છેતાં પરમાં ગતિમ્॥ 12-246-34 (75392)
અજં પુરાણમજરં સનાતનં
યદિન્દ્રિયૈરુપલભેત નિશ્ચલૈઃ।
અણોરણીયો મહતો મહત્તરં
તદાત્મના પશ્યતિ યુક્તમાત્મવાન્॥ 12-246-35 (75393)
ઇદં મહર્ષેર્વચનં મહાત્મનો
યથાવદુક્તં મનસાઽનુદૃશ્ય ચ।
અવેક્ષ્ય ચેમાં પરમેષ્ઠિસામ્યતાં
પ્રયાન્તિ યાં ભૂતગતિં મનીષિણઃ॥ ॥ 12-246-36 (75394)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્ચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 246॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-246-3 આત્મનો વ્યયિન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-246-9 સર્વમિદં રસ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-246-10 એકસ્ય સર્વં ભૂતસ્યેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-246-12 વિજ્ઞાનં ચ પ્રકાશત ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-246-15 દૃતેશ્વર્મકોશસ્ય॥ 12-246-16 કુમીનં જાલદંશક્ષમં મીનમ્। કુલીરમિવ મત્સ્યહેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-246-18 તં ચ જ્ઞાનેનેતિ ડ. થ. પાઠઃ। પઞ્ચજ્ઞાનેન સંધાય મનઃ સંસ્થાપયેદ્યતિરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-246-23 પ્રમાદો ભ્રમ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-246-24 મનસૈવ નિવર્તયેદિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-246-26 કોષ્ઠં ભાણ઼્ડં યથૈય ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-246-30 યશ્ચૈનમભિનન્દેત યશ્ચૈનમપવાદયેત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-246-32 સર્વાત્મના સાધોરિતિ ડ. પાઠઃ। સ્વસ્થાત્મન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 247
॥ શ્રીઃ ॥
12.247. અધ્યાયઃ 247
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વિદ્યાકર્મસ્વરૂપાદિનિરૂપકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-247-0 (75395)
શુક ઉવાચ। 12-247-0x (6242)
યદિદં વેદવચનં કુરુ કર્મ ત્યજેતિ ચ।
કાં દિશં વિદ્યયા યાન્તિ કાં ચ ગચ્છન્તિ કર્મણા॥ 12-247-1 (75396)
એતદ્વૈ શ્રોતુમિચ્છામિ તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મે।
એતચ્ચાન્યોન્યવૈરૂપ્યે વર્તેતે પ્રતિકૂલતઃ॥ 12-247-2 (75397)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-247-3x (6243)
ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચેદં પરાશરસુતઃ સુતમ્।
કર્મવિદ્યામયાવેતૌ વ્યાખ્યાસ્યામિ ક્ષરાક્ષરૌ॥ 12-247-3 (75398)
યાં દિશં વિદ્યયા યાન્તિ યાં ચ ગચ્છન્તિ કર્મણા।
શૃણુષ્વૈકમના વત્સ ગહ્વરં હ્યેતદન્તરમ્॥ 12-247-4 (75399)
અસ્તિ ધર્મ ઇતિ હ્યુક્ત્વા નાસ્તીત્યત્રૈવ યો વદેત્।
તસ્ય પક્ષસ્ય સદૃશમિદં મમ ભવેદથ॥ 12-247-5 (75400)
દ્વાવિમાવથ પન્થાનૌ યત્ર વેદાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
પ્રવૃત્તિલક્ષણો ધર્મો નિવૃત્તૌ ચ વ્યવસ્થિતઃ॥ 12-247-6 (75401)
કર્મણા બધ્યતે જન્તુર્વિદ્યયા તુ પ્રમુચ્યતે।
તસ્માત્કર્મ ન કુર્વન્તિ યતયઃ પારદર્શિનઃ॥ 12-247-7 (75402)
કર્મણા જાયતે પ્રેત્ય મૂર્તિમાન્ષોડશાત્મકઃ।
વિદ્યયા જાયતે નિત્યમવ્યયો હ્યક્ષરાત્મકઃ॥ 12-247-8 (75403)
કર્મ ત્વેકે પ્રશંસન્તિ સ્વલ્પબુદ્ધિતયા નરાઃ।
તેન તે દેહજાલાનિ રમયન્ત ઉપાસતે॥ 12-247-9 (75404)
યે સ્મ બુદ્ધિં પરાં પ્રાપ્તા ધમૈર્નપુણ્યદર્શિનઃ।
ન તે કર્મ પ્રશંસન્તિ કૂપં નદ્યાં પિબન્નિવ॥ 12-247-10 (75405)
કર્મણઃ ફલમાપ્નોતિ સુખદુઃખે ભવાભવૌ।
વિદ્યયા તદવાપ્નોતિ યત્ર ગત્વા ન શોચતિ॥ 12-247-11 (75406)
યત્ર ગત્વા ન મ્રિયતે યત્ર ગત્વા ન જાયતે।
ન જીર્યતે યત્ર ગત્વા યત્ર ગત્વા ન વર્ધતે॥ 12-247-12 (75407)
યત્ર તદ્બ્રહ્મ પરમમવ્યક્તમચલં ધ્રવમ્।
અવ્યાહતમનાયાસમમૃતં ચાવિયોગિ ચ॥ 12-247-13 (75408)
દ્વન્દ્વૈર્ન યત્ર બાધ્યન્તે માનસેન ચ કર્મણા।
સમાઃ સર્વત્ર મૈત્રાશ્ચ સર્વભૂતહિતે રતાઃ॥ 12-247-14 (75409)
વિદ્યામયોઽન્યઃ પુરુષસ્તાત કર્મમયોઽપરઃ।
વિદ્ધિ ચન્દ્રમસં દર્શે સૂક્ષ્મયા કલયા સ્થિતમ્।
`વિદ્યામયં તં પુરુષં નિત્યં જ્ઞાનગુણાત્મકમ્॥' 12-247-15 (75410)
તદેતદૃષિણા પ્રોક્તં વિસ્તરેણાનુમીયતે।
નવં તુ શશિનં દૃષ્ટ્વા વક્રતન્તુમિવામ્બરે॥ 12-247-16 (75411)
એકાદશવિકારાત્મા કલાસંભારસંભૃતઃ।
મૃર્તિમાનિતિ તં વિદ્ધિ તાત કર્મ ગુણાત્મકમ્॥ 12-247-17 (75412)
`તસ્મિન્યઃ સંસ્થિતો હ્યગ્નિર્નિત્યંસ્થાલ્યામિવાહિતઃ।
આત્માનં તં વિજાનીહિ નિત્યં ત્યાગજિતાત્મકં॥ 12-247-18 (75413)
દેવો યઃ સંશ્રિતસ્તસ્મિન્નબ્વિન્દુરિવ પુષ્કરે।
ક્ષેત્રજ્ઞં તં વિજાનીયાન્નિત્યં યોગજિતાત્મકમ્॥ 12-247-19 (75414)
તમોરજશ્ચ સત્ત્વં ચ વિદ્ધિ જીવગુણાત્મકમ્।
જીવમાત્મગુણં વિદ્યાદાત્માનં પ-----નઃ॥ 12-247-20 (75415)
અચેતનં જીવગુણં વદન્તિ
સ ચેષ્ટતે ચેષ્ટયતે ચ સર્વમ્
તતઃ પરં ક્ષેત્રવિદો વદન્તિ
પ્રાકલ્પયદ્યો ભુવનાનિ સપ્ત॥ ॥ 12-247-21 (75416)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-247-3 ક્ષરાક્ષરૌ નશ્વરાનશ્વરૌ માર્ગાવિતિ શેષઃ। પરાશરસુતઃ શુક મિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-247-13 યદ્યાતિ પરમં બ્રહ્મ પુરાણમચલમિતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-247-21 સ ચેષ્ટતે જીવયતે ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 248
॥ શ્રીઃ ॥
12.248. અધ્યાયઃ 248
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શુકપ્રતિ વ્યાસેન બ્રહ્મચર્યાશ્રમધર્મનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-248-0 (75417)
શુક ઉવાચ। 12-248-0x (6244)
ક્ષરાત્પ્રભૃતિ યઃ સર્ગઃ સગુણાનીન્દ્રિયાણિ ચ।
બુદ્ધ્યૈશ્વર્યાતિસર્ગોઽયં પ્રધાનશ્ચાત્મનઃ શ્રુતમ્॥ 12-248-1 (75418)
ભૂય એવ તુ લોકેઽસ્મિન્સદ્વૃતિં કાલહેતુકીમ્।
યયા સન્તઃ પ્રવર્તન્તે તદિચ્છામ્યનુવર્તિતુમ્॥ 12-248-2 (75419)
વેદે વચનમુક્તં તુ કુરુ કર્મ ત્યજેતિ ચ।
કથમેતદ્વિજાનીયાં તચ્ચ વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-248-3 (75420)
લોકવૃત્તાન્તતત્વજ્ઞઃ પૂતોઽહં ગુરુશાસનાત્।
કૃત્વા બુદ્ધિં વિમુક્તાત્મા દ્રક્ષ્યામ્યાત્માનમવ્યયં॥ 12-248-4 (75421)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-248-5x (6245)
એષા વૈ વિહિતા વૃત્તિઃ પુરસ્તાદ્બ્રહ્મણા સ્વયમ્।
એષા પૂર્વતરૈઃ સદ્ભિરાચીર્ણા પરમર્ષિભિઃ॥ 12-248-5 (75422)
બ્રહ્મચર્યેણ વૈ લોકાઞ્જયન્તિ પરમર્ષયઃ।
આત્મનશ્ચ હૃદિ શ્રેયો હ્યન્વિચ્છન્મનસાઽઽત્મનિ॥ 12-248-6 (75423)
વને મૂલફલાશી ચ તપ્યન્સુવિપુલં તપઃ।
પુણ્યાયતનચારી ચ ભૂતાનામવિહિંસક॥ 12-248-7 (75424)
વિધૂમે સન્નમુસલે વાનપ્રસ્થપ્રતિશ્રયે।
કાલે પ્રાપ્તે ચરન્ભૈક્ષં કલ્પતે બ્રહ્મભૂયસે॥ 12-248-8 (75425)
નિસ્તુતિર્નિર્નમસ્કારઃ પરિત્યજ્ય શુભાશુભે।
અરણ્યે વિચરૈકાકી યેનકેનચિદાશિતઃ॥ 12-248-9 (75426)
શુક ઉવાચ। 12-248-10x (6246)
યદિદં વેદવચનં લોકવાદે વિરુધ્યતે।
પ્રમાણે ચાપ્રમાણે ચ વિરુદ્ધે શાસ્ત્રતઃ કુતઃ॥ 12-248-10 (75427)
ઇત્યેતચ્છ્રોતુમિચ્છામિ પ્રમાણં તૂભયં કથમ્।
કર્મણામવિરોધેન કથમેતત્પ્રવર્તતે॥ 12-248-11 (75428)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-248-12x (6247)
ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચેદં ગન્ધવત્યાઃ સુતઃ સુતમ્।
ઋષિસ્તત્પૂજયન્વાક્યં પુત્રસ્યામિતતેજસઃ॥ 12-248-12 (75429)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-248-13x (6248)
બ્રહ્મચારી ગૃહસ્થશ્ચ વાનપ્રસ્થોઽથ ભિક્ષુકઃ।
યથોક્તકારિણઃ સર્વે ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-248-13 (75430)
એકો વાઽપ્યાશ્રમાનેતાન્યોઽનુતિષ્ઠેદ્યથાવિધિ।
અકામદ્વેષસંયુક્તઃ સ પરત્ર મહીયતે॥ 12-248-14 (75431)
ચતુષ્પદી હિ નિઃશ્રેયણી બ્રહ્મણ્યેષા પ્રતિષ્ઠિતા।
એતામાશ્રિત્ય નિઃશ્રેણીં બ્રહ્મલોકે મહીયતે॥ 12-248-15 (75432)
આયુષસ્તુ ચતુર્ભાગં બ્રહ્મચાર્યનસૂયકઃ।
ગુરૌ વા ગુરુપુત્રે વા વસેદ્ધર્માર્થકોવિદઃ॥ 12-248-16 (75433)
જઘન્યશાયી પૂર્વં સ્યાદુત્થાય ગુરુવેશ્મનિ।
યચ્ચ શિષ્યેણ કર્તવ્યં કાર્યં દાસેન વા પુનઃ॥ 12-248-17 (75434)
કૃતમિત્યેવ તત્સર્વં કૃત્વા તિષ્ઠેત પાર્શ્વતઃ।
કિંકરઃ સર્વકારી સ્યાત્સર્વકર્મસુ કોવિદઃ॥ 12-248-18 (75435)
કર્માતિશેષેણ ગુરાવધ્યેતવ્યં બુભૂષતા।
દક્ષિણેનોપસાદી સ્યાદાકૂતો નુલ્માશ્રયેત્॥ 12-248-19 (75436)
શુચિર્દક્ષો ગુણોપેતો બ્રૂયાદિષ્ટમિવાન્તરા।
ચક્ષુષ ગુરુમવ્યગ્રો નિરીક્ષેત જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-248-20 (75437)
નાભુક્તવતિ ચાશ્નીયાદપીતવતિ નો પિબેત્।
નાતિષ્ઠતિ તથાસીત નાસુપ્તે પ્રસ્વપેત ચ॥ 12-248-21 (75438)
ઉત્તાનાભ્યાં ચ પાણિભ્યાં પાદાવસ્ય મૃદુ સ્પૃશેત્।
દક્ષિણં દક્ષિણેનૈવ સવ્યં સવ્યેન પીડયેત્॥ 12-248-22 (75439)
અભિવાદ્ય ગુરું બ્રૂયાદધીષ્વ ભગવન્નિતિ।
ઇદં કરિષ્યે ભગવન્નિદં ચાપિ કૃતં મયા॥ 12-248-23 (75440)
બ્રહ્મંસ્તદપિ કર્તાઽસ્મિ યદ્ભાવન્વક્ષ્યતે પુનઃ।
ઇતિ સર્વમનુજ્ઞાપ્ય નિવેદ્ય ગુરવે પુનઃ। 12-248-24 (75441)
કુર્યાત્કૃત્વા ચ તત્સર્વમાખ્યેયં ગુરવે પુનઃ।
યાંસ્તુ ગન્ધાન્રસાન્વાઽપિ બ્રહ્મચારી ન સેવતે॥ 12-248-25 (75442)
સેવેત તાન્સમાવૃત્ત ઇતિ ધર્મેષુ નિશ્ચયઃ।
યે કેચિન્નિયમેનોક્તા નિયમા બ્રહ્મચારિણઃ॥ 12-248-26 (75443)
તાન્સર્વાનનુગૃહ્ણીયાદ્ભવેચ્ચાનપગો ગુરોઃ।
સ એવં ગુરવે પ્રીતિમુપહૃત્ય યથાબલમ્॥ 12-248-27 (75444)
અગ્રામ્યેણા મેષ્વેવં શિષ્યો વર્તતે કર્મણા।
વદવ્રતોપવાસેન ચતુર્થે ચ-------।
ગુરવે દક્ષિણાં દત્ત્વા સમાવતેદ્યથાતિધિ----॥ 12-248-28 (75445)
ધર્મલબ્ધૈર્યુતો દારૈરગ્નીનુત્પાદ્ય યનતઃ।
દ્વિતીયમાયુષો ભાગં ગૃહમેધી ભવેદ્વ્રતી॥ ॥ 12-248-29 (75446)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 248॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-248-2 સદ્વૃત્તિં સતામાચારમ્। કાલહૈતુકીં યુગાનુસારિણીમ્। અનુવર્તિતું પુનઃ શ્રોતુમ્। હૈતુકીં ક્રિયામ્ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-248-3 કુરુ કર્મ ત્યજેતિ શ્રુત્યોરેતદેતમવિરોધં ચ કથં વિજાનીયાં વિષયવિભાગેન વિવિચ્ય કથં જાનીયામ્॥ 12-248-4 લોકવૃત્તાન્તો લોકરીતિઃ તસ્ય તત્ત્વં ધર્માધર્મમૂલકત્વં તજ્જ્ઞઃ। પૂતો ધર્માનુષ્ઠાનેન। બુદ્ધિં કૃત્વા સંસ્કૃત્ય। વિમુક્તાત્મા ત્યક્તદેહઃ॥ 12-248-5 એષા કર્મભિર્બુદ્ધિં સંસ્કૃત્ય તયાત્મદર્શનમિત્યેવંરૂપા॥ 12-248-12 ગન્ધવત્યાઃ યોજનગન્ધાયાઃ સુતો વ્યાસઃ॥ 12-248-15 ચતુષ્પદી ચાતુરાશ્રમ્યરૂપા॥ 12-248-19 કર્માતિશેષેણ નિઃશેષં કર્મ કૃત્વેત્યર્થઃ॥ 12-248-21 અભુક્તવતિ ગુરાવિતિ શેષઃ॥ 12-248-23 અધીષ્વાધ્યાપય॥ 12-248-26 સમાવૃત્તઃ સમાપિતબ્રહ્મચર્યકૃત્યઃ। વિસ્તરેણોક્તા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-248-27 અનપગઃ સમીપસ્થઃ॥ 12-248-28 આશ્રમાદાશ્રમેષ્વેવમિતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 249
॥ શ્રીઃ ॥
12.249. અધ્યાયઃ 249
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-249-0 (75447)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-249-0x (6249)
--તીયમાયુષો ભાગં ગૃહમેધી ગૃહે વસેત્।
ધર્મલબ્ધૈર્યુતો દારૈરગ્નીનાહૃત્ય સુવ્રતઃ॥ 12-249-1 (75448)
ગૃહસ્થવૃત્તયશ્ચૈવ ચતસ્રઃ કવિભિઃ સ્મૃતાઃ।
કુમૂલધાન્યઃ પ્રથમઃ કુમ્ભધાન્યસ્ત્વનન્તરમ્॥ 12-249-2 (75449)
અશ્વસ્તનોઽથ કાપોતીમાશ્રિતો વૃત્તિમાહરેત્।
તેષાં પરઃ પરો જ્યાયાન્ધર્મતો લોકજિત્તમઃ॥ 12-249-3 (75450)
ષટ્કર્માવર્તયત્યેકસ્ત્રિભિરન્યઃ પ્રવર્તતે।
દ્વાભ્યામેકશ્ચતુર્થસ્તુ બ્રહ્મસત્રે વ્યવસ્થિતઃ॥ 12-249-4 (75451)
ગૃહમેધિવ્રતાન્યત્ર મહાન્તીહ પ્રચક્ષતે।
નાત્માર્થે પાચયેદન્નં ન વૃથા ઘાતયેત્પશૂન્॥ 12-249-5 (75452)
પ્રાણી વા યદિ વાઽપ્રાણી સંસ્કારં યજુષાઽર્હતિ।
ન દિવા પ્રસ્વપેજ્જાતુ ન પૂર્વાપરરાત્રયોઃ॥ 12-249-6 (75453)
ન ભુઞ્જીતાન્તરાકાલે નાનૃતાવાહ્વયેત્સ્ત્રિયમ્।
નાસ્યાનશ્નન્ગૃહે વિપ્રો વસેત્કશ્ચિદપૂજિતઃ॥ 12-249-7 (75454)
તથાસ્યાતિથયઃ પૂજ્યા હવ્યકવ્યવહાઃ સદા।
વેદવિદ્યાવ્રતસ્નાતાઃ શ્રોત્રિયા વેદપારગાઃ॥ 12-249-8 (75455)
સ્વકર્મજીવિનો દાન્તાઃ ક્રિયાવન્તસ્તપસ્વિનઃ।
તેષાં હવ્યં ચ કવ્યં ચાપ્યર્હણાર્થં વિધીયતે॥ 12-249-9 (75456)
નખરૈઃ સંપ્રયાતસ્ય સ્વકર્મવ્યાપકસ્ય ચ।
અપવિદ્ધાગ્નિહોત્રસ્ય ગુરોર્વાઽલીકચારિણઃ॥ 12-249-10 (75457)
સંવિભાગોઽત્ર ભૂતાનાં સર્વેષામેવ શિષ્યતે।
તથૈવાપચમાનેભ્યઃ પ્રદેયં ગૃહમેધિના॥ 12-249-11 (75458)
વિસ્સાશી ભવેન્નિત્યં નિત્યં ચામૃતભોજનઃ।
અસુત --શેષં સ્યાદ્ભોજનં હવિષા સમમ્॥ 12-249-12 (75459)
ભૃત્યશેષ તુ યોઽશ્નાતિ તમાહુર્વિઘસા શિનમ્।
વિઘસં ભૃત્યશેષં તુ યજ્ઞશેષમથાસ્મૃતય॥ 12-249-13 (75460)
સ્વદારનિરતો દાન્તો હ્યનસૂયુર્જિતેન્દ્રિયઃ।
ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યર્માલુલાતિથિનંશ્રિતૈઃ॥ 12-249-14 (75461)
વૃદ્ધબાલાતુરૈર્વૈદ્યૈર્જ્ઞાતિસંબન્ધિરાન્ધવૈઃ।
માતાપિતૃભ્યાં જામીભિર્ભ્રાત્રા પુત્રેણ ભાવયા॥ 12-249-15 (75462)
દુહિત્રા દાસવર્ગેણ વિવાદં ન સમાચરત્।
એતાન્વિમુચ્ય સંવાદાન્સર્વપાપૈર્વિમુચ્યતે॥ 12-249-16 (75463)
એતૈર્જિતસ્તુ જયતિ સર્વાલ્લોઁકાન્ન સંશયઃ।
આચાર્યો બ્રહ્મલોકેશઃ પ્રાજાપત્યે પિતા પ્રભુઃ॥ 12-249-17 (75464)
અતિથિસ્ત્વિન્દ્રલોકસ્ય દેવલોકસ્ય ચર્ત્વિજઃ।
જામયોઽપ્સરસાં લોકે વૈશ્વદેવે તુ જ્ઞાતયઃ॥ 12-249-18 (75465)
સંબન્ધિબાન્ધવા દિક્ષુ પૃથિવ્યાં માતૃમાતુલૌ।
બૃદ્ધબાવાતુરકૃશાસ્ત્વાકાશે પ્રભવિષ્ણવઃ॥ 12-249-19 (75466)
ભ્રાતા જ્યેષ્ઠઃ સમઃ પિત્રા ભાર્યા પુત્રઃ સ્વકા તનુઃ।
છાયા સ્વા દાસવર્ગશ્ચ દુહિતા કૃપણં પરમ્॥ 12-249-20 (75467)
તસ્માદેતૈરધિક્ષિપ્તઃ સહેન્નિત્યમસંજ્વરઃ।
ગૃહધર્મરતો વિદ્વાન્ધર્મનિત્યો જિતક્લમઃ॥ 12-249-21 (75468)
ન ચાર્થબદ્ધઃ કર્માણિ ધર્મં વા કિંચિદાચરેત્।
ગૃહસ્થવૃત્તયસ્તિસ્રસ્તાસાં નિઃશ્રેયસં પરમ્॥ 12-249-22 (75469)
પરંપરં તથૈવાહુશ્ચાતુરાશ્રમ્યમેવ તત્।
યે ચોક્તા નિયમાસ્તેષાં સર્વં કાર્યં બુભૂષતા॥ 12-249-23 (75470)
કુમ્ભધાન્યૈરુચ્છશિલૈઃ કાપોતીં ચાસ્થિતાસ્તથા।
યસ્મિંશ્ચૈતે વસન્ત્યર્હાસ્તદ્રાષ્ટ્રમભિવર્ધતે॥ 12-249-24 (75471)
દશ પૂર્વાન્દશ પરાન્પુનાતિ ચ પિતામહાન્।
ગૃહસ્થવૃત્તીશ્ચાપ્યેતા વર્તયેદ્યો ગતવ્યથઃ॥ 12-249-25 (75472)
સ ચક્રધરલોકાનાં સદૃશીમાપ્નુયાદ્ગતિમ્।
વિતેન્દ્રિયાણામથવા ગતિરેષા વિધીયતે॥ 12-249-26 (75473)
સર્વલોકો ગૃહસ્થાનામુદારમનસાં હિતઃ।
-- વિમાનસંયુક્તો વેદદૃષ્ટઃ -----॥ 12-249-27 (75474)
--લોકો ગૃહસ્થાનાં પ્રતિષ્ઠા નિવતાત્મનાન્।
બ્રહ્મણા વિહિતા શ્રેણિરેષા પસ્પાદ્વિધીયતે।
દ્વિતીયં ક્રમશઃ પ્રાપ્ય સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 12-249-28 (75475)
અતઃ પરં પરમમુદારમાશ્રમ્
તૃતીયમાહુસ્ત્યજતાં કલેવરમ્।
વનૌકસાં ગૃહપતિનામનુત્તમં
શૃણુષ્વ સંશ્લિષ્ટશરીરકારિણામ્॥ ॥ 12-249-29 (75476)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 249॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-249-2 વૃત્તયો જીવિકાઃ॥ 12-249-3 કાપોતીમુઞ્છવૃત્તિમ્॥ 12-249-4 ષટ્ યજનયાજનાધ્યયનાધ્યાપનદાનપ્રતિગ્રહાઃ કર્મ તસ્ય એકો ગૃહસ્થાઃ ત્રિભિર્યજનાધ્યયનદાનૈઃ। અન્યો વાનપ્રસ્થઃ દ્વાભ્યાં દાનાધ્યયનાભ્યામ્। બ્રહ્મસત્રે પ્રણવોપાસ્તૌ॥ 12-249-5 અત્ર ગાર્હસ્થ્યે॥ 12-249-6 પ્રાણી છાગાદિઃ। અપ્રાણી અશ્વત્યાદિઃ। યજુષા છેદનમન્ત્રેણૈવ ક્રત્વર્થમેવ સંસ્કારમર્હતિ નતુ ભક્ષણમાત્રાર્થમ્॥ 12-249-7 અન્તરા ભોજનદ્વયમધ્યે। સ્ત્રિયં મૈથુનાયેતિ શેષઃ॥ 12-249-10 નખરૈર્નખૈઃ। દમ્ભાર્થં નખલોમધરસ્ય। અપવિદ્ધમવિધિના ત્યક્તમગ્નિહોત્રં યેન તસ્ય। એવંવિધાનાં ચાણ્ડાલાદીનાં ચ ભૂતાનામત્ર ગાર્હસ્થ્યે સંવિભાગોઽસ્તિ॥ 12-249-11 અપચમાનેભ્યો બ્રહ્મચારિસંન્યાસિભ્યઃ। તથૈવ યાચમાનેભ્ય ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-249-15 જામીભિઃ સગોત્રસ્ત્રીભિઃ॥ 12-249-16 સંવાદાનંશાદ્યર્થં કલહાન્॥ 12-249-17 આચાર્યાદયઃ સમ્યગારાધિતા બ્રહ્મલોકાદીન્ પ્રતિ નયન્તીત્યાહાચાર્ય ઇતિ સાર્ધાભ્યામ્॥ 12-249-20 કૃપણં કૃપાસ્થાનમિતિ રત્નગર્ભઃ॥ 12-249-22 નચેતિ। અર્થાશયાઽગ્નિહોત્રાદીન્ન કુર્યાત્। તિસ્રો વક્ષ્યમાણાઃ કુમ્ભધાન્યમુઞ્છશિલં કાપોતીં ચ તાસાં પરમુત્તરમુત્તરં શ્રેયઃ॥ 12-249-23 ચાતુરાશ્રમ્યમધ્યેઽપિ પરં પરં શ્રેયઃ॥ 12-249-26 ચક્રધરાશ્ચક્રવર્તિનો માન્ધાત્રાદયસ્તલ્લોકાનાં સદૃશીં ગતિં તત્તુલ્યતામ્॥ 12-249-27 સુપુષ્પિતો રમણીયઃ॥ 12-249-29 ગૃહપતિનાં હસ્વત્વમાર્ષમ્। ગૃહસ્થેભ્યઃ શ્રેષ્ઠં સંશ્લિષ્ટમસ્થિચર્મમાત્રસંશ્લેષવત્ તચ્ચ તચ્છરીરં ચ તસ્ય કારિણાં શરીરશોષકાણામિત્યર્થઃ। શરીરકર્મણામિતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 250
॥ શ્રીઃ ॥
12.250. અધ્યાયઃ 250
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વનસ્થધર્મપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-250-0 (75477)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-250-0x (6250)
પ્રોક્તા ગૃહસ્થવૃત્તિસ્તે વિહિતા યા મનીષિભિઃ।
તદનન્તરમુક્તં યત્તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥
`વ્યાસેન કથિતં પૂર્વં પુત્રાય સુમહાત્મને।' 12-250-1 (75478)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-250-2x (6251)
ક્રય----ત્વવધૃયૈનાં તૃતીયાં વૃત્તિમુત્તમામ્।
સંયોગવ્રત----વાનપ્રસ્થાશ્રમૌકસામ્॥ 12-250-2 (75479)
શ્રૂયતાં પુત્ર ભદ્રં તે સર્વલોકાશ્રમાત્મનામ્।
પ્રેક્ષાપૂર્વં યદા પત્ત્યેદ્વલીપલિતમાત્મના॥ 12-250-3 (75480)
અપત્યસ્યૈવ ચાપણ્યં વનમેવ તદાઽઽશ્રયેત્॥ 12-250-4 (75481)
તૃતીયમાયુષો ભાગં વાનપ્રસ્થાશ્રમે વસેત્।
તાનેવાગ્નીન્પસ્ત્વિરેદ્યજમાનો દિ--કસઃ॥ 12-250-5 (75482)
નિય------નિયતારાહઃ ષષ્ઠભક્તો ---ત્તવાન।
તદાગ્રહાત્રં તો --- યજ્ઞાઙ્ગાં વ સર્વશઃ॥ 12-250-6 (75483)
અવૈકૃષ્ટં વ્રીહિયવ નીવારે વિઘસાનિ ચ।
હવીંષિ સંપ્રયચ્છેત મખેષ્વત્રાપિ પઞ્ચસુ॥ 12-250-7 (75484)
વાનપ્રસ્ખાશ્રમેઽપ્યેતાશ્ચતસ્રો વૃત્તયઃ સ્મૃતાઃ।
સદ્યઃ પ્રક્ષાલકાઃ કેચિત્કેચિન્માસિકસંચયાઃ॥ 12-250-8 (75485)
વાર્ષિકં સંચયં કેચિત્કેતિદ્દ્વાદશવાર્ષિકમ્।
કુર્વન્ત્યતિથિપૂજાર્થં યજ્ઞતન્ત્રાર્થમેવ વા॥ 12-250-9 (75486)
અભ્રાવકાશા વર્ષાસુ હેમન્તે જલસંશ્રયાઃ।
ગ્રીષ્મે ચ પઞ્ચતપસઃ શશ્વચ્ચ મિતભોજનાઃ॥ 12-250-10 (75487)
ભૂમૌ વિપરિવર્તન્તે તિષ્ઠન્તિ પ્રપદૈરપિ।
સ્થાનાસનૈર્વર્તયન્તિ સ વનેષ્વભિષિઞ્ચતે॥ 12-250-11 (75488)
દન્તોલૂખલિકાઃ કેચિદશ્મકુટ્ટાસ્તથા પરે।
શુક્લપક્ષે પિબન્ત્યેકે યવાગૂં ક્વથિતાં સકૃત્॥ 12-250-12 (75489)
કૃષ્ણપક્ષે પિબન્ત્યન્યે ભુઞ્જતે વા યથાગતમ્।
મૂલૈરેકે ફલૈરેકે પુષ્પૈરેકે દૃઢવ્રતાઃ॥ 12-250-13 (75490)
વર્તયન્તિ યથાન્યાયં વૈખાનસમતં શ્રિતાઃ।
એતાશ્ચાન્યાશ્ચ વિવિધા દીક્ષાસ્તેષાં મનીષિણામ્॥ 12-250-14 (75491)
ચતુર્થશ્ચૌપનિષદો ધર્મઃ સાધારણઃ સ્મૃતઃ।
વાનપ્રસ્થાદ્ગૃહસ્થાચ્ચ તતોઽન્યઃ સંપ્રવર્તતે।
અસ્મિન્નેવ યુગે તાત વિતૈસ્તત્વાર્થદર્શિભિઃ॥ 12-250-15 (75492)
અગસ્ત્યઃ સપ્તઋષયો મધુચ્છન્દોઽધમર્ષણઃ।
સાંકૃતિઃ સુદિવાતણ્ડિર્યથાવાસો કૃતશ્રમઃ॥ 12-250-16 (75493)
અહોવીર્યસ્તથા કાવ્યસ્તાણ્ડ્યો મેધાતિથિદુઽ।
બલવાન્કર્ણનિર્વાકઃ શૂન્યપાલઃ કૃતશ્રમ-----।
એતે ધર્મે સુવિદ્વાંસસ્તતઃ સ્વર્ગમુસાગમન॥ 12-250-17 (75494)
તાત પ્રત્યક્ષધર્માણસ્તથા કાથવારા ગણાઃ।
ઋષીણામુગ્રતપસાં ધર્મનૈપુણેદર્શિનામ્॥ 12-250-18 (75495)
અન્યે ચાપરિમેયાશ્ચ બ્રાહ્મણા વનમશ્રિતતાઃ।
વૈખાતસા વાલખિલ્યાઃ સૈકતાચ્ચ તથા પરે॥ 12-250-19 (75496)
કર્મભિસ્તે નિરાનન્દા ધર્મનિત્યા જિતેન્દ્રિયાઃ।
ગતાઃ પ્રત્યક્ષધર્માણસ્તે સર્વે વનમાશ્રિતાઃ॥ 12-250-20 (75497)
અનક્ષત્રાસ્ત્વનાધૃષ્યા દૃશ્યતે જ્યોતિષાં ગણાઃ।
જરયા ચ પરિદ્યૂના વ્યાધિના ચ પ્રપીડિતાઃ॥ 12-250-21 (75498)
ચતુર્થે ચાયુષઃ શેષે વાનપ્રસ્થાશ્રમં ત્યજેત્।
સાદ્યસ્કાં સંનિરુપ્યેષ્ટિં સર્વવેદસદક્ષિણામ્॥ 12-250-22 (75499)
આત્મયાજી સોઽત્મરતિરાત્મક્રીડાત્મસંશ્રયઃ।
આત્મન્યગ્નીન્સમારોપ્ય ત્યક્ત્વા સર્વપરિગ્રહાન્॥ 12-250-23 (75500)
સાદ્યસ્કાંશ્ચ યજેદ્યજ્ઞાનિષ્ટીશ્ચૈવેહ સર્વદા।
યદૈવ યાજિનાં યજ્ઞાદાત્મનીજ્યા પ્રવર્તતે॥ 12-250-24 (75501)
ત્રીંશ્ચૈવાગ્નીંસ્ત્યજેત્સમ્યગાત્મન્યેવાત્મમોક્ષણાત્।
પ્રાણેભ્યો યજુષાં પઞ્ચ ષટ્ પ્રાશ્નીયાદકુત્સયન્॥ 12-250-25 (75502)
કેશલોમનખાન્વાપ્ય વાનપ્રસ્થો મુનિસ્તતઃ।
આશ્રમાદાશ્રમં પુણ્યં પૂતો ગચ્છતિ કર્મભિઃ॥ 12-250-26 (75503)
અભયં સર્વભૂતેભ્યો દત્ત્વા યઃ પ્રવ્રજેદ્દ્વિજઃ।
લોકાસ્તેજોમયાસ્તસ્ય પ્રેત્ય ચાનન્ત્યમશ્નુતે॥ 12-250-27 (75504)
સુશીલવૃત્તો વ્યપનીતકલ્મષો
નચેહ નામુત્ર ચ કર્તુમીહતે।
અરોપમોહો ગતસન્ધિવિગ્રહો
ભવેદુદાસીનવદાત્મવિન્નરઃ॥ 12-250-28 (75505)
યમેષુ ચૈવાનુગતેષુ ન વ્યથે
ત્સ્વશાસ્ત્રમૂત્રાહુતિમન્ત્રવિક્રમઃ।
ભવેદ્યથેષ્ટા ગતિરાત્મયાજિનો
ન સંશયો ધર્મપરે જિતેન્દ્રિયે॥ 12-250-29 (75506)
તતઃ પરં શ્રેષ્ઠમતીવ સદ્ગુણૈ
રધિષ્ઠિતં ત્રીનધિવૃત્તિમુત્તમમ્।
ચતુર્થમુક્તં પરમાશ્રમં શૃણુ
પ્રકીર્ત્યમાનં પરમં પરાયણમ્॥ ॥ 12-250-30 (75507)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોશ્રધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 250॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-250-2 એવાં ગૃહસ્થવૃત્તિમવધૂય તિરસ્કૃત્ય કાં તૃતીયાં કાપોતીં વૃત્તિમપિ। સંયોગઃ સહધર્મચારિણીસંયોગસ્તત્ર યદ્વ્રતં તેન ખિન્નાનામ્। વાનપ્રસ્થાશ્રમ ઓક વ્યાશ્રયો યેષાં તેષાં વૃત્તિઃ શ્રૂયતામિતિ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ॥ 12-250-3 સર્વે લોકા આશ્રમાશ્ચાઽઽત્માયેષામ્। સંવિભાગશમાદિમયત્વાત્ સર્વાશ્રમફલમત્રૈવાન્તર્ભૂતામિત્યર્થઃ॥ 12-250-4 વિગ્રહં તુ યદા પશ્યેદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-250-6 ષષ્ઠભુક્ત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-250-7 અત્રાપિ વનેપિ॥ 12-250-10 શાશ્વતામૃતભોજિન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-250-15 ચતુર્થશ્ચતુર્થાશ્રમે વિહિત ઔપનિષદઃ શાન્ત્યાદિર્ધર્મઃ સાધારણઃ સર્વેષ્વાશ્રમેષુ। અન્યોઽસાધારણઃ। સર્વાર્થદર્શિભિરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-250-16 સાંકૃતિશ્ચ સુદીપ્તાર્ચિર્યવક્રીતઃ સુતશ્રમઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-250-17 ચલે વાકશ્ચ નિર્વાક ઇતિ ટ.ધ. પાઠઃ॥ 12-250-21 અનક્ષત્રાઃ નક્ષત્રગ્રહતારાભ્યોઽન્યે॥ 12-250-22 સર્વવેદસદક્ષિણાં સર્વસ્વદક્ષિણામ્॥ 12-250-23 આત્મયાજી જીવચ્છ્રાદ્ધાદિકૃત્। આત્મક્રીડશ્ચાઽઽત્મસંશ્રયશ્ચ નતુ સ્ત્ર્યાદિક્રીડો રાજાદ્યાશ્રયઃ॥ 12-250-24 સાદ્યસ્કાન્ સદ્યએવ ક્રિયન્તે તાન્ બ્રહ્મયજ્ઞાદીન્ તાવદ્યજેત્। યદૈવ યસ્મિન્નેવ કાલે યાજિનાં યજ્વનાં યજ્ઞાત્ કર્મમયાદન્યા આત્મનીજ્યા આત્મયજ્ઞ પ્રવર્તતે તાવદેવ તાન્ કુર્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-250-25 યજ્ઞઃ સદૈવાત્મનિ વર્તત ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-250-26 વાપ્ય વાપયિત્વા॥ 12-250-29 સ્વસ્ય સંન્યાસવિધેઃ શાસ્ત્રં તત્રસ્થં સૂત્રં આહુતિમન્ત્રશ્ચ તત્રોભયાત્રાપિ વિક્રમઃ પરાક્રમો યસ્ય સ તથા॥ 12-250-30 ત્રીનાશ્રમાનપેક્ષ્યાધિષ્ઠિતમધિકત્વેન સ્થિતમ્। યતોઽધિવૃત્તિમધિકા શમાદ્યાત્મિકા વૃત્તિર્યસ્મિંસ્તમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 251
॥ શ્રીઃ ॥
12.251. અધ્યાયઃ 251
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તુરીથાશ્રમધર્મપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-251-0 (75508)
શ્રીશુક ઉવાચ। 12-251-0x (6252)
વર્તમાનસ્તયેવાત્ર વાનપ્રસ્થાશ્રમે યથા।
યોક્તવ્યોઽઽત્મા કથં શક્ત્યા પરં વૈ કાઙ્ક્ષતા પદમ્॥ 12-251-1 (75509)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-251-2x (6253)
પ્રાપ્ય સંસ્કારમેતાભ્યામાશ્રમાભ્યાં તતઃ પરમ્।
યત્કાર્યં પરમાર્થાર્થં તદિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-251-2 (75510)
કષાયં પાચયિત્વાઽઽશુ શ્રેણિસ્થાનેષુ ચ ત્રિષુ।
પ્રવ્રજેચ્ચ પરં સ્થાનં પારિવ્રાજ્યમનુત્તમમ્॥ 12-251-3 (75511)
યદ્ભવાનેવમભ્યસ્ય વર્તતાં શ્રૂયતાં તથા।
એક એવ ચરેદ્ધર્મં સિદ્ધ્યર્થમસહાયવાન્॥ 12-251-4 (75512)
એકશ્ચરતિઃ યઃ પશ્યન્ન જહાતિ ન હીયતે।
અનગ્નિરનિકેતશ્ચ ગ્રામમન્નાર્થમાશ્રયેત્॥ 12-251-5 (75513)
અશ્વસ્તનવિધાતા સ્યાન્મુનિર્ભાવસમન્વિતઃ।
લઘ્વાશી નિયતાહારઃ સકૃદન્નનિષેવિતા॥ 12-251-6 (75514)
ણલં વૃક્ષમલાનિ કુચેલમસદૃ-------।
ઉપક્ષા સર્વભૂતાનામેતાવદ્ભિક્ષુલક્ષણામ્॥ 12-251-7 (75515)
યસ્મિન્વાચા પ્રાવિશન્તિ કૂપે પ્રાપ્તાઃ શિલાઇવ।
ન વક્તારં પુનર્યાન્તિ સ કૈવલ્યાશ્રમે વસેત્॥ 12-251-8 (75516)
નૈવ પશ્યેન્ન શૃણુયાદવાચ્યં જાતુ કસ્યચિત્।
બ્રાહ્મણાનાં વિશેષેણ નૈવ બ્રૂયાત્કથંચન॥ 12-251-9 (75517)
બદ્બ્રાહ્મણસ્ય કુશલં તદેવ સતતં વદેત્।
તૂષ્ણીમાસીત નિન્દાયાં કુર્વન્ભૈષજ્યમાત્મનઃ॥ 12-251-10 (75518)
યેન પૂર્ણમિવાકાશં ભવત્યેકેન સર્વદા।
શૂન્યં યેન જનાકીર્ણં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-11 (75519)
યેનકેન ચિદાચ્છન્નો યેનકેનચિદાશિતઃ।
યત્ર ક્વચન શાયી ચ તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-12 (75520)
અહેરિવ ગણાદ્ભીતઃ સન્માનાન્મરણાદિવ।
કુણપાદિવ ચ સ્ત્રીભ્યસ્તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-13 (75521)
ન કુદ્ધ્યેન્ન પ્રહૃષ્યેચ્ચ માનિતોઽમાનિતશ્ચ યઃ।
સર્વભૂતેષ્વભયદસ્તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-14 (75522)
નાભિનન્દેત મરણં નાભિનન્દેત જીવિતમ્।
કાલમેવ પ્રતીક્ષેત નિદેશં ભૃતકો યથા॥ 12-251-15 (75523)
અનભ્યાહતચિત્તઃ સ્યાદનભ્યાહતવાગ્ભવેત્।
નિર્મુક્તઃ સર્વપાપેભ્યો નિરમિત્રસ્ય કિં ભયમ્॥ 12-251-16 (75524)
અભયં સર્વભૂતેભ્યો ભૂતાનામભયં યતઃ।
તસ્ય મોહાદ્વિમુક્તસ્ય ભયં નાસ્તિ કુતશ્ચન॥ 12-251-17 (75525)
યથા નાગપદેઽન્યાનિ પદાનિ પદગામિનામ્।
સર્વાણ્યેવાપિલીયન્તે પદજાતાનિ કૌઞ્જરે॥ 12-251-18 (75526)
એવં સર્વમહિંસાયાં ધર્માર્થમભિધીયતે।
અમૃતઃ સ નિત્યં ભવતિ યો હિંસાં ન પ્રપદ્યતે॥ 12-251-19 (75527)
અહિસંકઃ સમઃ સત્યો ધૃતિમાન્નિયતેન્દ્રિયઃ।
શરણ્યઃ સર્વભૂતાનાં ગતિમાપ્નોત્યનુત્તમામ્॥ 12-251-20 (75528)
એવં પ્રજ્ઞાનતૃપ્તસ્ય નિર્ભયસ્ય નિરાશિષઃ।
ન મૃત્યુરતિગો ભાવઃ સ મૃત્યું નાધિગચ્છતિ॥ 12-251-21 (75529)
વિમુક્તં સર્વસઙ્ગેભ્યો મુનિમાકાશવત્સ્થિતમ્।
અસ્વમેકચરં શાન્તં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-22 (75530)
જીવિતં યસ્ય ધર્માર્થં ધર્મો હર્યર્થમેવ ચ।
અહોરાત્રાશ્ચ પુણ્યાર્થં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-23 (75531)
નિરાશિષમનારમ્ભં નિર્નમસ્કારમસ્તુતિમ્।
નિર્મુક્તે બન્ધનૈઃ સર્વૈસ્તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-251-24 (75532)
સર્વાણિ ભૂતાનિ સુખે રમન્તે
સર્વાણિ દુઃખસ્ય ભૃશં ત્રસન્તે।
તેષાં ભયોત્પાદનજાતખેદઃ
કુર્યાન્ન કર્માણિ હિ શ્રદ્દધાનઃ॥ 12-251-25 (75533)
દાનં હિ ભૂતાભયદક્ષિણાયાઃ
સર્વાણિ દાનાન્યધિતિષ્ઠતીહ।
તીક્ષ્ણાં તનું યઃ પ્રથમં જહાતિ
સોઽનન્તમાપ્નોત્યભયં પ્રજાભ્યઃ॥ 12-251-26 (75534)
સ દત્તમાસ્યેન હવિર્જુહોતિ
લોકસ્ય નાભિર્જગતઃ પ્રતિષ્ઠા।
તસ્યાઙ્ગમઙ્ગાનિ કૃતાકૃતં ચ
વૈશ્વાનરઃ સર્વમિદં પ્રપેદે॥ 12-251-27 (75535)
પ્રાદેશમાત્રે હૃદિ નિઃસૃતં ય
ત્તસ્મિન્પ્રાણાનાત્મયાજી જુહોતિ।
તસ્યાગ્નિહોત્રં હુતમાત્મસંસ્થં
સર્વેષુ લોકેષુ સદૈવતેષુ॥ 12-251-28 (75536)
દેવં ત્રિધાતું ત્રિવૃતં સુપર્ણ
યે વિદ્યુરગ્ર્યાં પરમાત્મતાં ચ।
તે સર્વલોકેષુ મહીયમાના
દેવાઃ સમર્થા અમૃતં વહન્તિ॥ 12-251-29 (75537)
વેદાંશ્ચ વેદ્યં તુ વિધિં ચ કૃત્સ્ન
મથો નિરુક્તં પરમાર્થતાં ચ।
સર્વં શરીરાત્મનિ યઃ પ્રવેદ
તસ્ય સ્મ દેવાઃ સ્પૃહયન્તિ નિત્યમ્॥ 12-251-30 (75538)
ભૂમાવસક્તં દિવિ ચાપ્રમેયં
હિરણ્મયં યોઽણ્ડજમણ્ડમધ્યે।
પતત્રિણં પક્ષિણમન્તરિક્ષે
યો વેદ ભોગ્યાત્મનિ દીપ્તરશ્મિઃ॥ 12-251-31 (75539)
આવર્તમાનમજરં વિવર્તનં
ષણ્ણાભિકં દ્વાદશારં સુપર્વ।
યસ્યેદમાસ્યોપરિ યાતિ વિશ્વં
યત્કાલચક્રં નિહિતં ગુહાયામ્॥ 12-251-32 (75540)
યઃ સંપ્રજાનઞ્જગતઃ શરીરં
સર્વાન્સ લોકાનધિગચ્છતીહ।
તસ્મિન્હિતં તર્પયતીહ દેવાં
સ્તે વૈ તૃપ્તાસ્તર્પયન્ત્યાસ્યમસ્ય॥ 12-251-33 (75541)
તેજોમયો નિત્યમયઃ પુરાણો
લોકાનનન્તાનભયાનુપૈતિ।
ભૂતાનિ યસ્માન્ન ત્રસન્તે કદાચિ
ત્સ ભૂતાનાં ન ત્રસતે કદાચિત્॥ 12-251-34 (75542)
અગર્હણીયો ન ચ ગર્હતેઽન્યા
ન્સ વૈ વિપ્રઃ પરમાત્માનમીક્ષેત્।
વિનીતમોહો વ્યપનીતકલ્મષો
ન ચેહ નામુત્ર ચ સોઽન્નમર્ચ્છતિ॥ 12-251-35 (75543)
અરોષમોહઃ સમલોષ્ટકાઞ્ચનઃ
પ્રહીણશોકો ગતસન્ધિવિગ્રહઃ।
અપેતનિન્દાસ્તુતિરપ્રિયાપ્રિય
શ્ચરન્નુદાસીનવદેષ ભિક્ષુકઃ॥ ॥ 12-251-36 (75544)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 251॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-251-3 કષાયં ચિત્તદોષં પાચયિત્વા વિશ્લથં કૃત્વા। સ્થાનેષ્વાશ્રમેષ્વનુત્તમમ્। ઇદં મતં શ્રેષ્ઠમિત્યર્થઃ॥ 12-251-8 આક્રુશ્યમાનો નાક્રોશેદિત્યર્થઃ। ત્રસ્તા દ્વિપા ઇવેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-251-10 ભૈષજ્યં ભવરોગચિકિત્સામ્॥ 12-251-13 અહેઃ સર્પાત્ ગણાજ્જનસમૂહાત્। સૌહિત્યાન્નરકાદિવેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-251-15 નિદેશમાજ્ઞામ્। નિર્વેદં ભૃતકો યથેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-251-16 અભ્યાહતં દોષાક્રાન્તમ્। નિરમિત્રસ્યાજાતશત્રોઃ। 12-251-17 સર્વભૂતેભ્યો યસ્તેતિ શેષઃ॥ 12-251-18 નાગપદે હસ્તિપદે। પદગામિનાં નૃપશ્વાદીનાં પદાન્યપિલીયન્તે તિરોધીયન્તે। તથેન્દ્રાદીનાં પદજાતાનિ સ્થાનાનિ। કૌઞ્જરે ક્લં પૃથિવીં શરીરરૂપાં જરથતીતિ કુઞ્જરઃ સમાધિસ્થો યોગી તસ્ય સ્થાને કૌઞ્જરે પદે॥ 12-251-21 સ મુક્તિમુપગચ્છતીતિ થ. પાઠઃ॥ 12-251-23 ધર્મો રત્યર્થમેવ ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-251-24 અક્ષીણં ક્ષીણકર્માણં તમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-251-27 ઉત્તાન આસ્યેનેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-251-29 દેવાઃ સમર્ત્યાઃ સુકૃતં વદન્તીતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 252
॥ શ્રીઃ ॥
12.252. અધ્યાયઃ 252
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કઠવલ્લ્યર્થપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-252-0 (75545)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-252-0x (6254)
પ્રકૃતેસ્તુ વિકારા યે ક્ષેત્રજ્ઞસ્તૈરધિષ્ઠિતઃ।
ન ચૈનં તે પ્રજાનન્તિ સ તુ જાનાતિ તાનપિ॥ 12-252-1 (75546)
તૈશ્ચૈવં કુરુતે કાર્યં મનઃષષ્ઠૈરિહેન્દ્રિયૈઃ।
સુદાન્તૈરિવ સંયન્તા દૃઢૈઃ પરમવાજિભિઃ॥ 12-252-2 (75547)
ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરે હ્યર્થા અર્થેભ્યઃ પરમં મનઃ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્બુદ્ધેરાત્મા મહાન્પરઃ॥ 12-252-3 (75548)
મહતઃ પરમવ્યક્તમવ્યક્તાત્પુરુષઃ પરઃ।
પુરુષાન્ન પરં કિંચિત્સા કાષ્ઠા સા પરા ગતિઃ॥ 12-252-4 (75549)
એવં સર્વેષુ ભૂતેષુ ગૂઢોત્મા ન પ્રકાશતે।
દૃશ્યતે ત્વગ્ર્યયા બુદ્ધ્યા સૂક્ષ્મયા સૂક્ષ્મદર્શિભિઃ॥ 12-252-5 (75550)
અન્તરાત્મનિ સંલીય મનઃ ષષ્ઠાનિ મેધયા।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાંશ્ચ બહુચિન્ત્યમચિન્તયન્॥ 12-252-6 (75551)
ધ્યાનોપરમણં કૃત્વા વિદ્યાસંપાદિતં મનઃ।
અનિશ્ચરઃ પ્રશાન્તાત્મા તતોર્ચ્છત્યમૃતં પદમ્॥ 12-252-7 (75552)
ઇન્દ્રિયાણાં તુ સર્વેષાં પશ્યાત્મા ચલિતસ્મૃતિઃ।
આત્મનઃ સંપ્રદાનેન મર્ત્યો મૃત્યુમુપાશ્નુતે॥ 12-252-8 (75553)
હિત્વા તુ સર્વસંકલ્પાન્સત્વે ચિત્તં નિવેશયેત્।
સત્વે ચિત્તં સમાવેશ્ય તતઃ કાલંજરો ભવેત્॥ 12-252-9 (75554)
ચિત્તપ્રસાદેન યતિર્જહાતીહ શુભાશુભમ્।
પ્રસન્નાત્માત્મનિ સ્થિત્વા સુખમત્યન્તમશ્નુતે॥ 12-252-10 (75555)
લક્ષણં તુ પ્રસાદસ્ય યથા તૃપ્તઃ સુખં સ્વપેત્।
નિવાતે વા યથા દીપો દીપ્યમાનો ન કમ્પતે॥ 12-252-11 (75556)
એવં પૂર્વાપરે રાત્રૌ યુઞ્જન્નાત્માનમાત્મનિ।
લઘ્વાહારો વિશુદ્ધાત્મા પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ 12-252-12 (75557)
રહસ્યં સર્વવેદાનામનૈતિહ્યમનાગતમ્।
આત્મપ્રત્યયિકં શાસ્ત્રમિદં પુત્રાનુશાસનમ્॥ 12-252-13 (75558)
ધર્માખ્યાનેષુ સર્વેષુ ચિત્રાખ્યાનેષુ યદ્વસુ।
દૃશ્યતે ઋક્સહસ્રાણિ નિર્મથ્યામૃતમુદ્ધૃતમ્॥ 12-252-14 (75559)
નવનીતં યથા દધ્નઃ કાષ્ઠાદગ્નિર્યથૈવ ચ।
તથૈવ વિદુષાં જ્ઞાનં પુત્રહેતોઃ સમુદ્ધૃતમ્॥ 12-252-15 (75560)
સ્નાતકાનામિદં શાસ્ત્રં વાચ્યં પુત્રાનુશાસનમ્।
તદિતં નાપ્રશાન્તાય નાદાન્તાયાતપસ્વિને॥ 12-252-16 (75561)
નાવેદવિદુષે વાચ્યં તથા નાનુગતાય ચ।
નાસૂયકાયાનૃજવે ન ચાનિર્દિષ્ટકારિણે॥ 12-252-17 (75562)
ન તર્કશાસ્ત્રદગ્ધાય તથૈવ પિશુનાય ચ।
શ્લાઘિને શ્લાઘનીયાય પ્રશાન્તાય તપસ્વિને॥ 12-252-18 (75563)
ઇદં પ્રિયાય પુત્રાય શિષ્યાયાનુગતાય ચ।
રહસ્યધર્મં વક્તવ્યં નાન્યસ્મૈ તુ કથંચન॥ 12-252-19 (75564)
યદ્યપ્યસ્ય મહીં દદ્યાદ્રત્નપૂર્ણામિમાં નરઃ।
ઇદમેવ તતઃ શ્રેય ઇતિ મન્યેત તત્ત્વવિત્॥ 12-252-20 (75565)
અતો ગુહ્યતરાર્થં તદધ્યાત્મમતિમાનુષમ્।
યત્તન્મહર્ષિભિર્જુષ્ટં વેદાન્તેષુ ચ ગીયતે॥ 12-252-21 (75566)
તત્તેઽહં સંપ્રવક્ષ્યામિ યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 12-252-22 (75567)
યચ્ચ તે મનસિ વર્તતે પરં
યત્ર ચાસ્તિ તવ સંશયઃ ક્વચિત્।
શ્રૂયતામયમહં તવાગ્રતઃ
પુત્ર કિં હિ કથયામિ તે પુનઃ॥ ॥ 12-252-23 (75568)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 252॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-252-4 અવ્યક્તાત્પરતોઽમૃતમ્। અમૃતાન્ન પરં ઇતિ ઝ. થ. પાઠઃ॥ 12-252-5 મહાત્મા તત્વદર્શિભિરિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 253
॥ શ્રીઃ ॥
12.253. અધ્યાયઃ 253
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ અધ્યાત્મવિષયકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-253-0 (75569)
શુક ઉવાચ। 12-253-0x (6255)
અધ્યાત્મં વિસ્તરેણેહ પુનરેવ વદસ્વ મે।
યદધ્યાત્મં યથા વેદ ભગવન્નૃષિસત્તમ॥ 12-253-1 (75570)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-253-2x (6256)
અધ્યાત્મં યદિદં તાત પુરુષસ્યેહ વિદ્યતે।
તત્તેઽહં વર્તયિષ્યામિ તસ્ય વ્યાખ્યામિમાં શૃણુ॥ 12-253-2 (75571)
ભૂમિરાપસ્તથા જ્યોતિર્વાયુરાકાશ એવ ચ।
મહાભૂતાનિ ભૂતાનાં સાગરસ્યોર્મયો યથા॥ 12-253-3 (75572)
પ્રસાર્યેહ યથાઽઙ્ગાનિ કૂર્મઃ સંહરતે પુનઃ।
તદ્વન્મહાન્તિ ભૂતાનિ યવીયઃસુ વિકુર્વતે॥ 12-253-4 (75573)
ઇતિ તન્મયમેવેદં સર્વં સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
સર્ગે ચ પ્રલયે ચૈવ તસ્મિન્નિર્દિશ્યતે તથા॥ 12-253-5 (75574)
મહાભૂતાનિ પઞ્ચૈવ સર્વભૂતેષુ ભૂતકૃત્।
અકરોત્તાત વૈષમ્યં યસ્મિન્યદનુપશ્યતિ॥ 12-253-6 (75575)
શુક ઉવાચ। 12-253-7x (6257)
અકરોદ્યચ્છરીરેષુ કથં તદુપલક્ષયેત્।
ઇન્દ્રિયાણિ ગુણાઃ કેચિત્કથં તાનુપલક્ષયેત્॥ 12-253-7 (75576)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-253-8x (6258)
એતત્તે વર્તયિષ્યામિ યથાવદનુપૂર્વકઃ।
શૃણુ તત્ત્વમિહૈકાગ્રો યથા તત્ત્વં યથા ચ તત્॥ 12-253-8 (75577)
શબ્દઃ શ્રોત્રં તથા ખાનિ ત્રયમાકાશસંભવમ્।
પ્રાણશ્રેષ્ટા તથા સ્પર્શ એતે વાયુગુણાસ્ત્રયઃ॥ 12-253-9 (75578)
રૂપં ચક્ષુર્વિપાકશ્ચ ત્રિધા જ્યોતિર્વિધીયતે।
રસોઽથ રસનં સ્નેહો ગુણાસ્ત્વેતે ત્રયોઽમ્ભસઃ॥ 12-253-10 (75579)
ઘ્રેયં ઘ્રાણં શરીરં ચ ભૂમેરેતે ગુણાસ્ત્રયઃ।
`શ્રોત્રં ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા નાસિકા ચૈવ પઞ્ચમી॥ 12-253-11 (75580)
એતાવાનિન્દ્રિયગ્રામો વ્યાખ્યાતઃ પાઞ્ચભૌતિકઃ।
વાયોઃ સ્પર્શો રસોઽદ્ભ્યશ્ચ જ્યોતિષો રુપમુચ્યતે।
આકાશપ્રભવઃ શબ્દો ગન્ધો ભૂમિગુણઃ સ્મૃતઃ॥ 12-253-12 (75581)
મનો બુદ્ધિઃ સ્વભાવશ્ચ ત્રય એતે મનોમયાઃ।
ન ગુણાનતિવર્તન્તે ગુણેભ્યઃ પરમાગતાઃ॥ 12-253-13 (75582)
યથા કૂર્મ ઇહાઙ્ગાનિ પ્રસાર્ય વિનિયચ્છતિ।
એવમેવેન્દ્રિયગ્રામં બુદ્ધિઃ સૃષ્ટ્વા નિયચ્છતિ॥ 12-253-14 (75583)
યદૂર્ધ્વં પાદતલયોરવાઙ્ભૂર્ધ્નશ્ચ પશ્યતિ।
એતસ્મિન્નેવ કૃત્યે તુ વર્તતે બુદ્ધિરુત્તમા॥ 12-253-15 (75584)
ગુણાન્નેનીયતે બુદ્ધિર્બુદ્ધિરેવેન્દ્રિયાણ્યપિ।
મનઃ ષષ્ઠાનિ સર્વાણિ બુદ્ધ્ય ભાવે કૃતો ગુણાઃ॥ 12-253-16 (75585)
ઇન્દ્રિયાણિ નરે પઞ્ચ ષષ્ઠં તુ મન ઉચ્યતે।
સપ્તમીં બુદ્ધિમેવાહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞં પુનરષ્ટમમ્॥ 12-253-17 (75586)
ચક્ષુરાલોચનાયૈવ સંશયં કુરુતે મનઃ।
બુદ્ધિરધ્યવસાનાય સાક્ષી ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે॥ 12-253-18 (75587)
રજસ્તમશ્ચ સત્વં ચ ત્રય એતે સ્વયોનિજાઃ।
સમાઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ તાન્ગુણાનુપલક્ષયેત્॥ 12-253-19 (75588)
તત્ર યત્પ્રીતિસંયુક્તં કિંચિદાત્મનિ લક્ષયેત્।
પ્રશાન્તમિવ સંશુદ્ધં સત્વં તદુપધારયેત્॥ 12-253-20 (75589)
યત્તુ સંતાપસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્।
પ્રવૃત્તં રજ ઇત્યેવં તત્ર ચાપ્યુપલક્ષયેત્॥ 12-253-21 (75590)
યત્તુ સંમોહસંયુક્તમવ્યક્તવિષયં ભવેત્।
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં તમસ્તદુપધાર્યતામ્॥ 12-253-22 (75591)
પ્રહર્ષઃ પ્રીતિરાનન્દઃ સામ્યં સ્વસ્થાત્મચિત્તતા।
અકસ્માદ્યદિ વા કસ્માદ્વર્તન્તે સાત્વિકા ગુણાઃ॥ 12-253-23 (75592)
અભિમાનો મૃષાવાદો લોભો મોહસ્તથાઽક્ષમા।
લિઙ્ગાનિ રજસસ્તાનિ વર્તન્તે હેત્વહેતુતઃ॥ 12-253-24 (75593)
તથા મોહઃ પ્રમાદશ્ચ નિદ્રા તન્દ્રા પ્રબોધિતા।
કથંચિદભિવર્તન્તે વિજ્ઞેયાસ્તામસા ગુણાઃ॥ ॥ 12-253-25 (75594)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિપઞ્ચશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 253॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-253-3 મિભૂતાનિ ભૂતાનામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-253-6 સુરનરતિર્યગાદિરૂણ વૈષમ્યમકરોત્। તત્ર હેતુઃ। યસ્મિન્કર્મણિ નિમિત્તે સતિ યદનુપશ્યતિ અન્તકાલે। યંયં વાપિ સ્મરન્ ભાવં ત્યજત્યન્તે પરમ્॥ તંતમેવૈતીતિ સ્મૃતેઃ॥ 12-253-9 પર્શઃ સ્પર્શનેન્દ્રિય --- યુગુણા વાયુ---॥ 12-253-10 વિપાકો જાઠરઃ॥ 12-253-11 શરીરં કઠિનાંશબાહુલ્યાત્પાર્થિવમ્। ઇન્દ્રિયગ્રામૈઃ સહ પાઞ્ચભૌતિક્રો વિકારઃ॥ 12-253-12 સ્પર્શાદયો વાય્વાદીનાં ગુણાસ્તદ્વિકારૈઃ સ્પર્શનાદીન્દ્રિયૈર્ગૃહ્યન્તે। વાયોઃ પ્રાણ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-253-13 એતેત્મયોનિજા ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 254
॥ શ્રીઃ ॥
12.254. અધ્યાયઃ 254
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જ્ઞાનાદિસ્તાધનપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-254-0 (75595)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-254-0x (6259)
મનઃ પ્રસૃજતે ભાવં બુદ્ધિરધ્યવસાયિની।
હૃદયં પ્રિયાપ્રિયે વેદ ત્રિવિધા કર્મવેદના॥ 12-254-1 (75596)
ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરા હ્યર્થા અર્થેભ્યઃ પરમં મનઃ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્બુદ્ધેરાત્મા પરો મતઃ॥ 12-254-2 (75597)
બુદ્ધિરાત્મા મનુષ્યસ્ય બુદ્ધિરેવાત્મનો ગતિઃ।
યદા વિકુરુતે ભાવ તદા ભવતિ સા મનઃ॥ 12-254-3 (75598)
ઇન્દ્રિયાણાં પૃથગ્ભાવાદ્બુદ્ધિર્વિક્રિયતેઽસકૃત્।
શૃણ્વતી ભવતિ શ્રોત્રં સ્પૃશતી સ્પર્શ ઉચ્યતે॥ 12-254-4 (75599)
પશ્યતી ભવતે દૃષ્ટી રસતી રસનં ભવેત્।
જિઘ્રતી ભવતિ ઘ્રાણં બુદ્ધિર્વિક્રિયતે પૃથક્॥ 12-254-5 (75600)
ઇન્દ્રિયાણીતિ તાન્યાહુસ્તેષ્વદૃશ્યોઽધિતિષ્ઠતિ।
તિષ્ઠતી પુરુષે બુદ્ધિસ્ત્રિષુ ભાવેષુ વર્તતે॥ 12-254-6 (75601)
કદાચિલ્લભતે પ્રીતિં કદાચિદપિ શોચતિ।
ન સુખેન ન દુઃખેન કદાચિદિહ યુજ્યતે॥ 12-254-7 (75602)
સેયં ભાવાત્મિકા ભાવાંસ્ત્રીનેતાનનુવર્તતે।
સરિતાં સાગરો ભર્તા મહાવેલામિવોર્મિમાન્॥ 12-254-8 (75603)
યદા પ્રાર્થયતે કિંચિત્તદા ભવતિ સા મનઃ।
અધિષ્ઠાનાનિ વૈ બુદ્ધ્યાં પૃથગેતાનિ સંસ્મરેત।
ઇન્દ્રિયાણ્યેવમેતાનિ વિજેતવ્યાનિ કૃત્સ્નશઃ॥ 12-254-9 (75604)
સર્વાણ્યેવાનુપૂર્વ્યેણ યદ્યદાઽનુવિધીયતે।
અવિભાગગતા બુદ્ધિર્ભાવે મનસિ વર્તતે। 12-254-10c` પ્રવર્તમાનં તુ રજઃ સત્વમપ્યનુવર્તતે॥' 12-254-10 (75605)
યે ચૈવ ભાવા વર્તન્તે સર્વ એષ્વેવ તે ત્રિષુ।
અન્વર્થાઃ સંપ્રવર્તન્તે રથનેમિમરા ઇવ॥ 12-254-11 (75606)
પ્રદીપાર્થં મનઃ કુર્યાદિન્દ્રિયૈર્બુદ્ધિસત્તમૈઃ।
નિશ્ચરદ્ભિર્યથાયોગમુદાસીનૈર્યદૃચ્છયા॥ 12-254-12 (75607)
એવં સ્વભાવમેવેદમિતિ વિદ્વાન્ન મુહ્યતિ।
અશોચન્નપ્રહૃષ્યન્હિ નિત્યં વિગતમત્સરઃ॥ 12-254-13 (75608)
ન ચાત્મા શક્યતે દ્રષ્ટુમિન્દ્રિયૈઃ કામગોચરૈઃ।
પ્રવર્તમાનૈરનયૈર્દુર્ધર્ષૈરકૃતાત્મભિઃ॥ 12-254-14 (75609)
તેષાં તુ મનસા રશ્મીન્યદા સમ્યઙ્ક્તિયચ્છતિ।
તદા પ્રકાશતેઽસ્યાત્મા દીપદીપ્તા યથાઽઽકૃતિઃ॥ 12-254-15 (75610)
સર્વેષામેવ ભૂતાનાં મનસ્યુપરતે યથા।
પ્રકાશં ભવતે સર્વં તથેદમુપધાર્યતામ્॥ 12-254-16 (75611)
યથા વારિચરઃ પક્ષી ન લિપ્યતિ જલે ચરન્।
વિમુક્તાત્મા તથા યોગી ગુણદોષૈર્ન લિપ્યતે॥ 12-254-17 (75612)
એવમેવ કૃતપ્રજ્ઞો ન દોષૈર્વિષયાંશ્ચરન્।
અસજ્જમાનઃ સર્વેષુ કથંચન ન લિપ્યતે॥ 12-254-18 (75613)
ત્યક્ત્વા પૂર્વકૃતં કર્મ રતિર્યસ્ય સદાઽઽત્મનિ।
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય ગુણવર્ગેષ્વસજ્જતઃ॥ 12-254-19 (75614)
સત્વમાત્મા પ્રસરતિ ગુણાન્વાઽપિ કદાચન।
ન ગુણા વિદુરાત્માનં ગુણાન્વેદ સ સર્વદા॥ 12-254-20 (75615)
પરિદ્રષ્ટા ગુણાનાં ચ પરિસ્રષ્ટા યથાતથમ્।
ક્ષેતક્ષેત્રજ્ઞયોરેતદન્તરં વિદ્ધિ સૂક્ષ્મયોઃ॥ 12-254-21 (75616)
સૃજતેઽત્ર ગુણાનેક એકો ન સૃજતે ગુણાન્।
પૃથગ્ભૂતૌ પ્રકૃત્યા તૌ સંપ્રયુક્તૌ ચ સર્વદા॥ 12-254-22 (75617)
યથા મત્સ્યોઽદ્ભિરન્યઃ સ્યાત્સંપ્રયુક્તૌ તથૈવ તૌ।
મશકોદુમ્બરૌ વાઽપિ સંપ્રયુક્તૌ યથા સહ॥ 12-254-23 (75618)
ઇષીકા વા યથા મુઞ્જે પૃથક્ચ સહ ચૈવ ચ।
તથૈવ સહિતાવેતાવન્યોન્યસ્મિન્પ્રતિષ્ઠિતૌ॥ ॥ 12-254-24 (75619)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુઃપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 254॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 255
॥ શ્રીઃ ॥
12.255. અધ્યાયઃ 255
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જ્ઞાનાદિપ્રશંસાપરવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-255-0 (75620)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-255-0x (6260)
સૃજતે ત્રિગુણાન્સત્વં ક્ષેત્રજ્ઞસ્ત્વધિતિષ્ઠતિ।
ગુણાન્વિક્રિયતે સર્વાનુદાસીનવદીશ્વરઃ॥ 12-255-1 (75621)
સ્વભાવયુક્તં તત્સત્વં યદિમાન્સૃજતે ગુણાન્।
ઊર્ણનાભિર્યથા સૂત્રં સૃજતે તન્તુવદ્ગુણાન્॥ 12-255-2 (75622)
પ્રધ્વસ્તા ન નિવર્તન્તે પ્રવૃત્તિર્નોપલભ્યતે।
એવમેકે વ્યવસ્યન્તિ નિવૃત્તિરિતિ ચાપરે॥ 12-255-3 (75623)
ઉભયં સંપ્રધાર્યૈતદધ્યવસ્યેદ્યથામતિ।
અનેનૈવ વિધાનેન ભવેદ્ગર્ભશયો મહાન્॥ 12-255-4 (75624)
અનાદિનિધનં નિત્યં તં બુદ્ધ્વા વિચરેન્નરઃ।
અક્રુધ્યન્નપ્રહૃષ્યંશ્ચ નિત્યં વિગતમત્સરઃ॥ 12-255-5 (75625)
ઇત્યેવં હૃદયગ્રન્થિં બુદ્ધિચિન્તામયં દૃઢમ્।
અતીત્ય સુખમાસીત અશોચંશ્છિન્નસંશયઃ॥ 12-255-6 (75626)
તામ્યેયુઃ પ્રચ્યુતાઃ પૃથ્વ્યાં યથા પૂર્ણાં નદીં નરાઃ।
અવગાઢા હ્યવિદ્વાંસો વિદ્ધિ લોકમિમં તથા॥ 12-255-7 (75627)
ન તુ તામ્યતિ વૈ વિદ્વાન્સ્થલે ચરતિ તત્ત્વવિત્।
એવં યો વિન્દતેઽઽત્માનં કેવલં જ્ઞાનમાત્મનઃ॥ 12-255-8 (75628)
એવં બુદ્ધ્વા નરઃ સર્વં ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્।
સમવેક્ષ્ય ચ વૈષમ્યં લભતે શમમુત્તમમ્॥ 12-255-9 (75629)
એતદ્વૈ જન્મસામર્થ્યં બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષતઃ।
આત્મજ્ઞાનં શમશ્ચૈવ પર્યાપ્તં તત્પરાયણમ્॥ 12-255-10 (75630)
એતદ્બુદ્ધ્વા ભવેદ્બુદ્ધઃ કિમન્યદ્બુદ્ધલક્ષણમ્।
વિજ્ઞાયૈતદ્વિમુચ્યન્તે કૃતકૃત્યા મનીષિણઃ॥ 12-255-11 (75631)
ન ભવતિ વિદુષાં મહદ્ભયં
યદવિદુષાં સુમહદ્ભયં પરત્ર।
ન હિ ગતિરધિકાઽસ્તિ કસ્યચિ
દ્ભવતિ હિ યા વિદુષઃ સનાતની॥ 12-255-12 (75632)
લોકમાતુરમસૂયતે જન
સ્તત્તદેવ ચ નિરીક્ષ્ય શોચતે।
તત્ર પશ્ય કુશલાનશોચતો
યે વિદુસ્તદુભયં કૃતાકૃતમ્॥ 12-255-13 (75633)
યત્કરોત્યનભિસન્ધિપૂર્વકં
તચ્ચ નિર્ણુદતિ ---
ન પ્રિયં તદુભયં ન ચાપ્રિય
તસ્ય તજ્જનયતીહ કુર્વતઃ॥ ॥ 12-255-14 (75634)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 255॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-255-2 ઊર્ણનાભિર્યથા સત્વમિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-255-7 નાત્યેયુઃ પ્રચ્યુતા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 256
॥ શ્રીઃ ॥
12.256. અધ્યાયઃ 256
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જ્ઞાનોપાયાદિપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-256-0 (75635)
શુક ઉવાચ। 12-256-0x (6261)
યસ્માદ્ધર્માત્પરો ધર્મો વિદ્યદે નેહ કશ્ચન।
યો વિ----- ન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 12-256-1 (75636)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-256-2x (6262)
ધર્મં તિ સંપ્રવક્ષ્યામિ પુરાણમૃષિસંસ્તુતમ્।
વિશિષ્ટં સર્વધર્મેભ્યસ્તમિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-256-2 (75637)
ઇન્દ્રિયા-----પ્રમાથીનિ બુદ્ધ્યા સંયમ્ય યત્નતઃ।
સર્વતો
------------
--------॥ 12-256-3 (75638)
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણા ચાપ્યકાગ્ર્ય પરમં તપ।
તજ્જ્યાયઃ સર્વધર્મેભ્યઃ સ ધર્મઃ પર ઉચ્ય॥ 12-256-4 (75639)
તાનિ સર્વાણિ સંધાય મનઃષષ્ઠાનિ મેધયા।
આત્મતૃપ્ત ઇવાસીત બહુચિન્ત્યમચિન્તયન્॥ 12-256-5 (75640)
ગોચરેભ્યો નિવૃત્તાનિ યદા સ્થાસ્યન્તિ વેશ્મનિ।
તદા ત્વમાત્મનાઽઽત્માનં પરં દ્રક્ષ્યસિ શાશ્વતમ્॥ 12-256-6 (75641)
સર્વાત્માનં મહાત્માનં વિધૂમમિવ પાવકમ્।
તં પશ્યન્તિ મહાત્માનો બ્રાહ્મણા યે મનીષિણઃ॥ 12-256-7 (75642)
યથા પુષ્પફલોપેતો બહુશાખો મહાદ્રુમઃ।
આત્મનો નાભિજાનીતે ક્વ મે પુષ્પં ક્વ મે ફલમ્॥ 12-256-8 (75643)
એવમાત્મા ન જાનીતે ક્વ ગભિષ્યે કુતસ્ત્વહમ્।
અન્યો હ્યત્રાન્તરાત્માઽસ્તિ યઃ સર્વમનુપશ્યતિ॥ 12-256-9 (75644)
જ્ઞાનદીપેન દીપ્તેન પશ્યત્યાત્માનમાત્મના।
દૃષ્ટ્વા ત્વમાત્મનાઽઽત્માનં નિરાત્મા ભવ સર્વવિત્॥ 12-256-10 (75645)
વિમુક્તઃ સર્વપાપેભ્યો વિમુક્તત્વગિવોરગઃ।
પરાં બુદ્ધિમવાપ્યેહ વિપાપ્મા વિગતજ્વરઃ॥ 12-256-11 (75646)
સર્વતઃ પ્રવહાં ઘોરાં નદીં લોકપ્રવાહિનીમ્।
પઞ્ચેન્દ્રિયગ્રાહવતીં મનઃસંકલ્પરોધસમ્॥ 12-256-12 (75647)
લોભમોહતૃણચ્છન્નાં કામક્રોધસરીસૃપામ્।
સત્યતીર્થાનૃતક્ષોભાં ક્રોધપઙ્કાં સરિદ્વરામ્॥ 12-256-13 (75648)
અવ્યક્તપ્રભવાં શીઘ્રાં દુસ્તરામકૃતાત્મભિઃ।
પ્રતરસ્વ નદીં બુદ્ધ્યા કામગ્રાહસમાકુલામ્॥ 12-256-14 (75649)
------------
તાલદ્સ્તરામ્।
આત્મકમા---------જિહ્વાવર્તાં દુરાસદામ્॥ 12-256-15 (75650)
યાં તરન્તિ કૃતપ્રજ્ઞા ધૃતિમન્તો મનીષિણઃ।
તાં તીર્ણઃ સર્વતોમુક્તો વિધૂતાત્માઽઽત્મવિચ્છુચિઃ॥ 12-256-16 (75651)
ઉત્તમાં બુદ્ધિમાસ્થાય બ્રહ્મભૂયં ભવિષ્યસિ।
સંતીર્ણઃ સર્વસંક્લેશાન્પ્રસન્નાત્મા વિકલ્મષઃ॥ 12-256-17 (75652)
ભૂમિષ્ઠાનીવ ભૂતાનિ પર્વતસ્થો નિશામય।
અક્રુધ્યન્નપ્રહૃષ્યંશ્ચ અનૃશંસમતિસ્તથા॥ 12-256-18 (75653)
તતો દ્રક્ષ્યસિ સર્વેષાં ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયૌ।
એનં વૈ સર્વભૂતેભ્યો વિશિષ્ટં મેનિરે બુધાઃ।
ધર્મં ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠા મુનયસ્તત્ત્વદર્શિનઃ॥ 12-256-19 (75654)
આત્મનો વ્યાપિનો જ્ઞાનમિદં પુત્રાનુશાસનમ્।
પ્રયતાય પ્રવક્તવ્યં હિતાયાનુગતાય ચ॥ 12-256-20 (75655)
આત્મજ્ઞાનમિદં ગુહ્યં સર્વગુહ્યતમં મહત્।
અબ્રુવં યદહં તાત આત્મસાક્ષિકમઞ્જસા॥ 12-256-21 (75656)
નૈવ સ્ત્રી ન પુમાનેતન્નૈવ વેદ નપુંસકમ્।
અદુઃખમસુખં બ્રહ્મ ભૂતભવ્યભવાત્મકમ્॥ 12-256-22 (75657)
નૈતજ્જ્ઞાત્વા પુમાન્સ્ત્રી વા પુનર્ભવમવાપ્નુતે।
સ્વભાવપ્રતિપત્ત્યર્થમેતદ્ધર્મં વિધીયતે॥ 12-256-23 (75658)
યથા મતાનિ સર્વાણિ તથૈતાનિ યથાતથા।
કથિતાનિ મયા પુત્ર ભવન્તિ ન ભવન્તિ ચ॥ 12-256-24 (75659)
તત્પ્રીતિયુક્તેન ગુણાન્વિતેન
પુત્રેણ સત્પુત્ર દમાન્વિતેન।
પૃષ્ટો હિ સંપ્રીતિમના યથાર્થં
બ્રૂયાત્સુતસ્યેહ યદુક્તમેતત્॥ ॥ 12-256-25 (75660)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્પઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 256॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-256-3 નિષ્યતિષ્ણૂનિ નિષ્યતનશીલાનિ સંનિયમ્યૈકાગ્ર્યં સંબન્ધઃ॥ 12-256-15 --ત્મજન્મોદ્ભવામિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 257
॥ શ્રીઃ ॥
12.257. અધ્યાયઃ 257
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સાધનસામગ્રીપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-257-0 (75661)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-257-0x (6263)
---ગન્ધાન્રસાન્નાનુરુન્ધ્યાત્સખં વા
--------કીર્તિ ચ યશશ્ચ નચ્છ-।
----- વૈ પ્રાચરઃ પશ્યતો બ્રાહ્મણસ્ય॥ 12-257-1 (75662)
----નધીયીત શુશ્રૂષુર્બ્રહ્મચર્યવાન્।
ઋવો યજૂંષિ સામાનિ વેદવેદાઙ્ગપારગઃ॥ 12-257-2 (75663)
જ્ઞાની યઃ સર્વભૂતાનાં સર્વવિત્સર્વભૂતવિત્।
નાકામો મ્રિયતે જાતુ
------------
-॥ 12-257-3 (75664)
ઇષ્ટી------શ્રાપ્ય ક્રતૂશ્ચવાપ્તદાક્ષણાન્।
પ્રાપ્નોતિ નૈવ બ્રાહ્મણ્યમવિજ્ઞાનાત્કથંચન॥ 12-257-4 (75665)
યદા ચાયં ન બિભેતિ યદા ચાસ્માન્ન બિયતિ।
યદા નેચ્છતિ ન દ્વેષ્ટિ બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-257-5 (75666)
યદા ન કુરુતે ભાવં સર્વભૂતેષુ પાપકમ્।
કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-257-6 (75667)
કામબન્ધનમેવેદં નાન્યદસ્તીહ બન્ધનમ્।
કામબન્ધનમુક્તો હિ બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે॥ 12-257-7 (75668)
કામતો મુચ્યમાનસ્તુ ધૂમાભ્રાદિવ ચન્દ્રમાઃ।
વિરજાઃ કાલમાકાઙ્ક્ષન્ધીરો ધૈર્યેણ વર્તતે॥ 12-257-8 (75669)
આપૂર્યમાણમચલપ્રતિષ્ઠં
સમુદ્રમાપઃ પ્રવિશન્તિ યદ્વત્।
તદ્વત્કામા યં પ્રવિશન્તિ સર્વે
સ શાન્તિમાપ્નોતિ ન કામકામઃ॥ 12-257-9 (75670)
ક કામકાન્તો ન તુ કામકામઃ
સ વૈ કામાત્સ્વર્ગમુપૈતિ દેહી॥ 12-257-10 (75671)
વેદસ્યોપનિપદ્દાનં દાનસ્યોપનિષદ્દમઃ।
દમસ્યોપનિપદ્દાનં દાનસ્યોપનિપત્તપઃ॥ 12-257-11 (75672)
તપસોપનિપત્ત્યાગસ્ત્યાગસ્યોપનિપત્સુખમ્।
સુખસ્યોપનિપત્સ્વર્ગઃ સ્વર્ગસ્યોપનિપચ્છમઃ॥ 12-257-12 (75673)
ક્લેદનં શોકમનસોઃ સંતીર્ણં તૃષ્ણયા સહ।
સત્વમૃચ્છતિ સંતોપાચ્છાન્તિલક્ષણમુત્તમમ્॥ 12-257-13 (75674)
વિશોકો નિર્મમઃ શાંતઃ પ્રશાંતાત્માઽત્મવિચ્છુચિઃ।
પઙ્ગિર્લક્ષણવાનેતૈઃ સમગ્રઃ પુનરેષ્યતિ॥ 12-257-14 (75675)
પઙ્ભિઃ સત્વગુણોપેતૈઃ પ્રાજ્ઞૈરધિગતં ત્રિભિઃ।
યે વિદુઃ પ્રત્યગાત્માનમિહસ્થાનમૃતાન્વિદુઃ॥ 12-257-15 (75676)
અકૃત્રિમમસંહાર્યં પ્રાકૃતં નિરુપસ્કૃતમ્।
અધ્યાત્મવિત્કૃતપ્રજ્ઞઃ સુખમવ્યયમશ્નુતે॥ 12-257-16 (75677)
નિષ્પ્રચારં મનઃ કૃત્વા પ્રતિષ્ઠાપ્ય ચ સર્વશઃ।
યામયં લભતે તુષ્ટિં સા ન શક્યાઽઽત્મનોન્યથા॥ 12-257-17 (75678)
યેન તૃપ્યત્યભુઞ્જાનો યેન તૃપ્યત્યવિત્તવાન્।
યેનાસ્નેહો બલં ધત્તે યસ્તં વેદ સ વેદવિત્॥ 12-257-18 (75679)
અસઙ્ગો હ્યાત્મનો દ્વારાણ્યપિધાય વિચિન્તયન્।
યો હ્યાસ્તે બ્રાહ્મણઃ શિષ્ટઃ સ આત્મરતિરુચ્યતે॥ 12-257-19 (75680)
સમાહિતં પરે તત્ત્વે ક્ષીણકામમવસ્થિતમ્।
સર્વતઃ સુખમન્વેતિ વપુશ્ચાન્દ્રમસં યથા॥ 12-257-20 (75681)
અવિશેષાણિ ભૂતાનિ ગુણાંશ્ચ જહતો મુનેઃ।
સુખેનાપોહ્યતે દુઃખં ભાસ્કરેણ તમો યથા॥ 12-257-21 (75682)
તમતિક્રાન્તકર્માણમતિક્રાન્તગુણક્ષયમ્।
બ્રાહ્મણં વિપયાશ્લિષ્ટં જરામૃત્યૂ ન વિન્દતઃ॥ 12-257-22 (75683)
સ યદા સર્વતો મુક્તઃ સમઃ પર્યવતિષ્ઠતે।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાંશ્ચ શરીરસ્થોઽતિવર્તતે॥ 12-257-23 (75684)
કારણં પરમં પ્રાપ્ય અતિક્રાન્તસ્ય કાર્યતામ્।
પુનરાવર્તનં નાસ્તિ સંપ્રાપ્તસ્ય પરાત્પરમ્॥ ॥ 12-257-24 (75685)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 257॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-257-9 સકામકામો નતુ કામકામઃ સ વૈ લોકં સ્વર્ગમુપૈતિ દેહીતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-257-16 અધ્યાત્મસુકૂતપ્રજ્ઞમિતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 258
॥ શ્રીઃ ॥
12.258. અધ્યાયઃ 258
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ આકાશાદિભૂતગુણાદિપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-258-0 (75686)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-258-0x (6264)
દ્વન્દ્વાસિ મોક્ષજિજ્ઞાસુરર્થધર્માનુતિષ્ઠતઃ।
વક્રા ગુણવતા શિષ્યઃ શ્રાવ્યઃ પૂર્વમિદં મહત્॥ 12-258-1 (75687)
આકાશં મારુતો જ્યોતિરા--પૃથ્વી ચ પઞ્ચમી।
ભાવાભાવૌ ચ કાલશ્ચ સર્વભૂતેષુ પઞ્ચસુ॥ 12-258-2 (75688)
અન્તરાત્મકમાકાશં તન્મયં શ્રોત્રમિન્દ્રિયમ્।
તસ્ય શબ્દં ગુણં વિદ્યાન્મુનિઃ શાસ્ત્રવિધાનવિત્॥ 12-258-3 (75689)
ચરણં મારુતાત્મેતિ પ્રાણાપાનૌ ચ તન્મયૌ।
સ્પર્શનં ચેન્દ્રિયં વિદ્યાત્તથા સ્પર્શં ચ તન્મયમ્॥ 12-258-4 (75690)
તાપઃ પાકઃ પ્રકાશશ્ચ જ્યોતિશ્ચક્ષુશ્ચ તન્મયમ્।
તસ્ય રૂપં ગુણં વિદ્યાત્તમોનાશકમાત્મવાન્॥ 12-258-5 (75691)
પ્રક્લેદો દ્રવતા સ્નેહ ઇત્યપામુપદિશ્યતે।
[અસૃઙ્ભજ્જા ચ યચ્ચાન્યત્સ્નિગ્ધં વિદ્યાત્તદાત્મકમ્॥]
રસનં ચેન્દ્રિયં જિહ્વા રસશ્ચાપાં ગુણો મતઃ॥ 12-258-6 (75692)
સંઘાતઃ પાર્થિવો ધાતુરસ્થિદન્તનખાનિ ચ।
શ્મશ્ચુ રોમ ચ કેશાશ્ચ સિરા સ્નાયુ ચ ચર્મ ચ॥ 12-258-7 (75693)
ઇન્દ્રિયં ઘ્રાણસંજ્ઞાતં નાસિકેત્યભિસંજ્ઞિતા।
ગન્ધશ્ચૈવેન્દ્રિયાર્થોઽયં વિજ્ઞેયઃ પૃથિવીમયઃ॥ 12-258-8 (75694)
ઉત્તરેષુ ગુણાઃ સર્વે સન્તિ પૂર્વેષુ નોત્તરાઃ।
પઞ્ચાનાં ભૂતસઙ્ઘાનાં સંતતિં મુનયો વિદુઃ॥ 12-258-9 (75695)
મનો નવમમેષાં તુ બુદ્ધિસ્તુ દશમી સ્મૃતા।
એકાદશસ્ત્વન્તરાત્મા સ સર્વઃ પર ઉચ્યતે॥ 12-258-10 (75696)
વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિર્મનો વ્યાકરણાત્મકમ્।
કર્માનુમાનાદ્વિજ્ઞેયઃ સ જીવઃ ક્ષેત્રસંજ્ઞકઃ॥ 12-258-11 (75697)
એભિઃ કાલાત્મકૈર્ભાવૈર્યઃ સર્વૈઃ સર્વમન્વિતમ્।
પશ્યત્યકલુયં બુદ્ધ્યા સ મોહં નાનુવર્તતે॥ ॥ 12-258-12 (75698)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટપઞ્ચાશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 258॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-258-1 દ્વન્દ્વાન્નિર્મોક્ષજિજ્ઞાસુરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-258-9 ઉત્તરેષુ ભૂતેષુ પૂર્વભૂતગુણાઃ સન્તિ॥ 12-258-11 મનોવ્યાહરણાત્મકમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 259
॥ શ્રીઃ ॥
12.259. અધ્યાયઃ 259
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યોગિપ્રશંસાદિપરવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-259-0 (75699)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-259-0x (6265)
શરીરાદ્વિપ્રમુક્તં હિ સૂક્ષ્મભૂતં શરીરિણમ્।
કર્મભિઃ પરિપશ્યન્તિ શાસ્ત્રોક્તૈઃ શાસ્ત્રચેતસઃ॥ 12-259-1 (75700)
યથા મરીચ્યઃ સહિતાશ્ચરન્તિ
ગચ્છન્તિ તિષ્ઠન્તિ ચ દૃશ્યમાનાઃ।
દેહૈર્વિમુક્તાનિ વરન્તિ લોકાં
સ્તથૈવ સત્વાન્યતિમાનુષાણિ॥ 12-259-2 (75701)
પ્રતિરૂપં યથૈવાપ્સુ તાવત્સૂર્યસ્ય લક્ષ્યતે।
સત્વવાંસ્તુ તથા સત્વં પ્રતિરૂપં સ પશ્યતિ॥ 12-259-3 (75702)
તાનિ સૂક્ષ્માણિ સત્વાનિ વિમુક્તાનિ શરીરતઃ।
તેન તત્વેન તત્વજ્ઞાઃ પશ્યન્તિ નિયતેન્દ્રિયાઃ॥ 12-259-4 (75703)
સ્વપતાં જાગ્રતાં ચૈષ સર્વેષામાત્મચિન્તિતમ્।
પ્રધાનાદ્વૈધયુક્તાનાં દહ્યતે કર્મજં રજઃ॥ 12-259-5 (75704)
યથાઽહનિ તથા રાત્રૌ યથા રાત્રૌ તથાઽહનિ।
વશે તિષ્ઠતિ સત્વાત્મા સતતં યોગયોગિનામ્॥ 12-259-6 (75705)
તેષાં નિત્યં સદા નિત્યો ભૂતાત્મા સતતં ગુણૈઃ।
સપ્તભિસ્ત્વન્વિતઃ સૂક્ષ્મૈશ્ચરિષ્ણુરજરામરઃ॥ 12-259-7 (75706)
મનોવુદ્ધિપરાભૂતઃ સ્વદેહપરદેહવિત્।
સ્વપ્નેષ્વપિ ભવત્યેષ વિજ્ઞાતા સુખદુઃખયોઃ॥ 12-259-8 (75707)
તત્રાપિ લભતે દુઃખં તત્રાપિ લભતે સુખમ્।
કામં ક્રોધં ચ તત્રાપિ કૃત્વા વ્યસનમૃચ્છતિ॥ 12-259-9 (75708)
પ્રીણિતશ્ચાપિ ભવતિ મહતોઽર્થાનવાપ્ય હિ।
કરોતિ પુણ્યં તત્રાપિ જાગ્રન્નિવ ચ પશ્યતિ॥ 12-259-10 (75709)
સદોષ્માન્તર્ગતશ્ચાપિ ગર્ભત્વં સમુપેયિવાન્।
દશ માસાન્વસન્કુક્ષૌ નૈષોઽન્નમિવ જીર્યતે॥ 12-259-11 (75710)
તમેતમતિતેજોંશં ભૂતાત્માનં હૃદિ સ્થિતમ્।
તમોરજોભ્યામાવિષ્ટા નાનુપશ્યન્તિ મૂર્તિષુ॥ 12-259-12 (75711)
યોગશાસ્ત્રપરા ભૂત્વા સ્વમાત્માનં પરીપ્સવઃ।
`તમોરજોભ્યાં નિર્મુક્તાસ્તં પ્રપશ્યન્તિ મૂર્તિષુ।'
અનુચ્છ્વાસાન્યમૂર્તાનિ યાનિ વજ્રોપમાન્યપિ॥ 12-259-13 (75712)
પૃથગ્ભૂતેષુ સૃષ્ટેષુ ચતુર્ષ્વાશ્રમકર્મસુ।
સમાધૌ યોગમેવૈતચ્છાણ્ડિલ્યઃ સમમબ્રવીત્॥ 12-259-14 (75713)
વિદિત્વા સપ્તસૂક્ષ્માણિ ષડઙ્ગં ચ મહેશ્વરમ્।
પ્રધાનવિનિયોગજ્ઞઃ પરં બ્રહ્માનુપશ્યતિ॥ ॥ 12-259-15 (75714)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 259॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-259-8 સ્વપ્નેષ્વપિ સ્વદેહં પરદેહં ચ સ્થૂલાદન્યં વેત્તીતિ તથા॥ 12-259-13 વજ્રોપમાનિ બ્રાહ્મપ્રલયેઽપ્યવિનાશીનિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 260
॥ શ્રીઃ ॥
12.260. અધ્યાયઃ 260
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કામાદિશક્તિપ્રતિપાદનપૂર્વકતજ્જયોપાયપ્રતિપાદનપરવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-260-0 (75749)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-260-0x (6269)
હૃદિ કામદ્રુમશ્ચિત્રો મોહસંચયસંભવઃ।
ક્રોધમાનમહાસ્કન્ધો વિવિત્સાપરિવેષણઃ॥ 12-260-1 (75750)
તસ્ય ચાજ્ઞાનમાધારઃ પ્રમાદઃ પરિષેચનમ્।
સોઽભ્યસૂયાપલાશો હિ પુરા દુષ્કૃતસારવાન્॥ 12-260-2 (75751)
સંમોહચિન્તાવિટપઃ શોકશાખો ભયાઙ્કુરઃ।
મોહનીભિઃ પિપાસાભિર્લતાભિરનુવેષ્ટિતઃ॥ 12-260-3 (75752)
ઉપાસતે મહાવૃક્ષં સુલુબ્ધાસ્તત્ફલેપ્સવઃ।
આયતૈઃ સંયુતાઃ પાશૈઃ ફલદં પરિવેષ્ટ્ય તમ્॥ 12-260-4 (75753)
યસ્તાન્પાશાન્વશે કૃત્વા તં વૃક્ષમપકર્ષતિ।
ગતઃ સ દુઃખયોરન્તં જરામરણયોર્દ્વયોઃ॥ 12-260-5 (75754)
સંરોહત્યકૃતપ્રજ્ઞઃ સસત્વો હન્તિ પાદપમ્।
સ તમેવાહતો હન્તિ વિષં ગ્રસ્તમિવાતુરમ્॥ 12-260-6 (75755)
તસ્યાનુગતમૂલસ્ય મૂલમુદ્ભિયતે બલાત્।
યોગપ્રસાદાત્કૃતિના સામ્યેન પરમાસિના॥ 12-260-7 (75756)
એવં યો વેદ કામસ્ય કેવલં પરિસર્પણમ્।
એતચ્ચ કામશાસ્ત્રસ્ય સુદુઃખાન્યતિવર્તતે॥ 12-260-8 (75757)
શરીરં પુરમિત્યાહુઃ સ્વામિની બુદ્ધિરિષ્યતે।
તત્ર બુદ્ધેઃ શરીરસ્થં મનો નામાર્થચિન્તકમ્॥ 12-260-9 (75758)
ઇન્દ્રિયાણિ જનાઃ પૌરાસ્તદર્થં તુ પરા કૃતિઃ।
તત્ર દ્વૌ દારુણૌ દોષૌ તમો નામ રજસ્તથા।
તદર્થમુપજીવન્તિ પૌરાઃ સહ પુરેશ્વરૈઃ॥ 12-260-10 (75759)
અદ્વારેણ તમેવાર્થં દ્વૌ દોષાવુપજીવતઃ।
તત્ર બુદ્ધિર્હિ દુર્ધર્ષા મનઃ સાધર્મ્યમુચ્યતે॥ 12-260-11 (75760)
પૌરાશ્ચાપિ મનસ્તૃપ્તાસ્તેષામપિ ચલા સ્થિતિઃ।
યદર્થં બુદ્ધિરધ્યાસ્તે સોઽનર્થઃ પરિષીદતિ॥ 12-260-12 (75761)
`પૌરમન્ત્રવિયુક્તાયાઃ સોઽર્થઃ સંસીદતિ ક્રમાત્'।
યદર્થં પૃથગધ્યાસ્તે મનસ્તત્પરિષીદતિ॥ 12-260-13 (75762)
પૃથગ્ભૂતં મનો બુદ્ધ્યા મનો ભવતિ કેવલમ્।
તત્રૈનં વિકૃતં શૂન્યં રજઃ પર્યવતિષ્ઠતે॥ 12-260-14 (75763)
તન્મનઃ કુરુતે સખ્યં રજસા સહ સંગતમ્।
તં ચાદાય જનં પૌરં રજસે સંપ્રયચ્છતિ॥ ॥ 12-260-15 (75764)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 260॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-260-1 વિધિત્સા પરિષેચન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-260-3 શોકશાખાભયંકર ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-260-4 ફલાદાયિભિરન્વિત ઇતિ ધ. પાઠઃ। પાશૈઃ ફલાનિ પરિભક્ષયન્નિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-260-5 ત્યાગપ્રમાદ કૃતિનેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 261
॥ શ્રીઃ ॥
12.261. અધ્યાયઃ 261
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પૃથિવ્યાદિભૂદગુણપ્રતિપાદકવ્યાસવાક્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-261-0 (75765)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-261-0x (6270)
ભૂતાનાં ગુણસઙ્ખ્યાનં ભૂયઃ પુત્ર નિશામય।
દ્વૈપાયનમુખાદ્ધષ્ટં શ્લાઘયા પરયાઽનઘ॥ 12-261-1 (75766)
દીપ્તાનલનિભઃ પ્રાહ ભગવાન્ધૂમવત્સલઃ।
તતોઽહમપિ વક્ષ્યામિ ભૂયઃ પુત્ર નિદર્શનમ્॥ 12-261-2 (75767)
ભૂમેઃ સ્થૈર્યં ગુરુત્વં ચ કાઠિન્યં પ્રસવાત્મતા।
ગન્ધો ભારશ્ચ શક્તિશ્ચ સંઘાતઃ સ્થાપના ધૃતિઃ॥ 12-261-3 (75768)
અપાં શૈત્યં રસઃ ક્લેદો દ્રવત્વં સ્નેહસૌમ્યતા।
જિહ્વાવિસ્યન્દનં ચાપિ ભૌમાનાં શ્રપણં તથા॥ 12-261-4 (75769)
અગ્નેર્દુર્ધર્ષતા જ્યોતિસ્તાપઃ પાકઃ પ્રકાશનમ્।
શૌચં રાગો લઘુસ્તૈક્ષ્ણ્યં સતતં ચોર્ધ્વભાગિતા॥ 12-261-5 (75770)
વાયોરનિયમસ્પર્શો વાદસ્થાનં સ્વતન્ત્રતા।
બલં શૈધ્યં ચ મોક્ષં ચ કર્મ ચેષ્ટાત્મતા ભવઃ॥ 12-261-6 (75771)
આકાશસ્ય ગુણઃ શબ્દો વ્યાપિત્વં છિદ્રતાઽપિ ચ।
અનાશ્રયમનાલમ્બમવ્યક્તમવિકારિતા॥ 12-261-7 (75772)
અપ્રતીઘાતિતા ચૈવ શ્રોતત્વં વિવરાણિ ચ।
ગુણાઃ પઞ્ચાશતં પ્રોક્તાઃ પઞ્ચભૂતવિભાવિતાઃ॥ 12-261-8 (75773)
ફલોપપત્તિર્વ્યક્તિશ્ચ વિસર્ગઃ કલ્પના ક્ષમા।
સદસચ્ચાશુતા ચૈવ મનસો નવ વૈ ગુણાઃ॥ 12-261-9 (75774)
ઇષ્ટાનિષ્ટવિપત્તિશ્ચ વ્યવસાયઃ સમાધિતા।
સંશયઃ પ્રતિપત્તિશ્ચ બુદ્ધેઃ પઞ્ચ ગુણાન્વિદુઃ॥ 12-261-10 (75775)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-261-11x (6271)
કથં પઞ્ચગુણા બુદ્ધિઃ કથં પઞ્ચેન્દ્રિયા ગુણાઃ।
એતન્મે સર્વમાચક્ષ્વ સૂક્ષ્મજ્ઞાનં પિતામહ॥ 12-261-11 (75776)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-261-12x (6272)
આહુઃ ષષ્ટિં ભૂતગુણાન્વૈ
ભૂતવિષક્તાન્પ્રકૃતિવિસૃષ્ટાન્।
નિત્યવિષક્તાંશ્ચાક્ષરસૃષ્ટા
ન્પુત્ર ન નિત્યં તદિહ વદન્તિ॥ 12-261-12 (75777)
તત્પુત્રચિન્તાકલિલં તદુક્ત
મનાગતં વૈ તવ સંપ્રતીહ।
ભૂતાર્થવત્ત્વં તદવાપ્ય સર્વં
ભૂતપ્રભાવાદ્ભવ શાન્તબુદ્ધિઃ॥ ॥ 12-261-13 (75778)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વઁણિ એકષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 261॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-261-2 ધર્મવત્સલ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-261-4 જિહ્વા રસનેન્દ્રિયમ્। વિસ્યન્દનં પ્રસ્રવણમ્। ભૌમાનાં તણ્ડુલાદીનાં શ્રપણં પાચનમ્। વિષ્યન્દનં ચૈવ ભૂમાવાસ્રવણં તથેતિ થ. પાઠઃ। વિષ્યન્દનં ભૂમેર્દેહેષ્વાશ્રયણં તથેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-261-5 જ્યોતિર્જ્વલનકર્મ। લઘુઃ શીઘ્રગામિત્વમ્। દશમશ્ચોર્ધ્વભાગિતેતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 12-261-6 અનિયમસ્પર્શોઽનુષ્ણાશીતસ્પર્શઃ। વાદસ્થાનં વાગિન્દ્રિયગોલકાનિ। સ્વતન્ત્રતા ગમનાદૌ। મોક્ષો મૂત્રાદેઃ। કર્મ ઉત્ક્ષેપણાદિ। ચેષ્ટા શ્વાસપ્રશ્વાસાદિઃ। ભવો જન્મમરણે। વાયોસ્તિર્યગ્ગતિઃ સ્પર્શે ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ। ચલં શૈઘ્ર્યં ચ ગમનં ચેષ્ટા કર્માત્મતા તથા ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-261-7 અનાશ્રયમાશ્રયત્વાભાવઃ। અનાલમ્બનમાશ્રયાન્તરશૂન્યત્વમ્। અવ્યક્તં રૂપસ્પર્શશૂન્યત્વાત્। અવિકારિતા દ્રવ્યાન્તરાનારમ્ભકત્વમ્॥ 12-261-8 પઞ્ચભૂતાત્મભાવિતાઃ પઞ્ચાનાં ભૂતાનામાત્મા પ્રાતિસ્વિકં સ્વરૂપં તત્ર લક્ષિતાઃ॥ 12-261-9 વ્યક્તિઃ સ્મરણમ્। વિસર્ગો વિપરીતઃ સર્ગો ભ્રાન્તિઃ। કલ્પના મનોરથવૃત્તિઃ। ક્ષમા પ્રસિદ્ધ। સત્ વૈરાગ્યાદિ। અસત્ રાગદ્વેષાદિ। આશુતા અસ્તિરત્વમ્॥ 12-261-10 ઇષ્ટાનિષ્ટાનાં વૃત્તિવિશેષાણાં વિપત્તિર્નાશો નિદ્રારૂપા વૃત્તિરિત્યર્થઃ। વ્યવસાય ઉત્સાહઃ। સમાધિતા ચિત્તસ્થૈર્યં નિરોધ ઇત્યર્થઃ। પ્રતિપત્તિઃ પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણવૃત્તિઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 262
॥ શ્રીઃ ॥
12.262. અધ્યાયઃ 262
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નારદાકમ્પનસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥ નારદેનાકમ્પનં પ્રતિ સ્થાણુપ્રજાપતિસંવાદાનુવાદારમ્ભઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-262-0 (75779)
યુધિષ્ઠિરં ઉવાચ। 12-262-0x (6273)
ય ઇમે પૃથિવીપાલાઃ શેરતે પૃથિવીતલે।
પૃતનામધ્ય એતે હિ ગતસત્ત્વા મહાબલાઃ॥ 12-262-1 (75780)
એકૈકશો ભીમબલા નાગાયુતબલાસ્તથા।
એતે હિ નિહતાઃ સઙ્ખ્યે તુલ્યતેજીબલૈર્નરૈઃ॥ 12-262-2 (75781)
નૈષાં પશ્યામિ હન્તારં પ્રાણિનાં સંયુગે પુરા।
વિક્રમેણોપસંપન્નાસ્તેજોબલસમન્વિતાઃ॥ 12-262-3 (75782)
અથ ચેમે મહાપ્રાજ્ઞાઃ શેરતે હિ ગતાસવઃ।
મૃતા ઇતિ ચ શબ્દોઽયં વર્તત્યેષુ ગતાસુષુ॥ 12-262-4 (75783)
ઇમે મૃતા નૃપતયઃ પ્રાયશો ભીમવિક્રમાઃ।
તત્ર મે સંશયો જાતઃ કુતઃ સંજ્ઞા મૃતા ઇતિ॥ 12-262-5 (75784)
કસ્ય મૃત્યુઃ કુતો મૃત્યુઃ કેન મૃત્યુરિહ પ્રજાઃ।
હરત્યમરસંકાશ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-262-6 (75785)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-262-7x (6274)
પુરા કૃતયુગે તાત રાજા હ્યાસીદકમ્પનઃ।
સ શત્રુવશમાપન્નઃ સંગ્રામે ક્ષીણવાહનઃ॥ 12-262-7 (75786)
તસ્ય પુત્રો હરિર્નામ નારાયણસમો બલે।
સ શત્રુભિર્હતઃ સઙ્ખ્યે સબલઃ સપદાનુગઃ॥ 12-262-8 (75787)
સ રાજા શત્રુવશગઃ પુત્રશોકસમન્વિતઃ।
યદૃચ્છયા શાન્તિપરો દદર્શ ભુવિ નારદમ્॥ 12-262-9 (75788)
તસ્મૈ સ સર્વમાચષ્ટ યથાવૃત્તં જનેશ્વરઃ।
શત્રુભિર્ગ્રહણં સઙ્ખ્યે પુત્રસ્ય મરણં તથા॥ 12-262-10 (75789)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા નારદોઽથ તપોધનઃ।
આખ્યાનમિદમાચષ્ટ પુત્રશોકાપહં તદા॥ 12-262-11 (75790)
નારદ ઉવાચ। 12-262-12x (6275)
રાજઞ્શૃણુ મહાખ્યાનં મમેદં બહુવિસ્તરમ્।
યથાવૃત્તં શ્રુતં ચૈવ મયાઽપિ વસુધાધિપ॥ 12-262-12 (75791)
પ્રજાઃ સૃષ્ટ્વા મહાતેજાઃ પ્રજાસર્ગે પિતામહઃ।
અતીવ વૃદ્ધા બહુલા નામૃષ્યત પુનઃ પ્રજાઃ॥ 12-262-13 (75792)
ન હ્યન્તરમભૂત્કિંચિત્ક્વચિજ્જન્તુભિરચ્યુત।
નિરુચ્છ્વાસમિવોન્નદ્ધં ત્રૈલોક્યમભવન્નૃપ॥ 12-262-14 (75793)
તસ્ય ચિન્તા સમુત્પન્ના સંહારં પ્રતિ ભૂપતે।
ચિન્તયન્નાધ્યગચ્છચ્ચ સંહારે હેતુકારણમ્॥ 12-262-15 (75794)
તસ્ય રોપાન્મહારાજ ખેભ્યોઽગ્નિરુદતિષ્ઠત।
તેન સર્વા દિશો રાજન્દદાહ સ પિતામહઃ॥ 12-262-16 (75795)
તતો દિવં ભુવં ખં ચ જગચ્ચ સચરાચરમ્।
દદાહ પાવકો રાજન્ભગવત્કોપસંભવઃ॥ 12-262-17 (75796)
તત્રાદહ્યન્ત ભૂતાનિ જઙ્ગમાનિ ધ્રુવાણિ ચ।
મહતા ક્રોધવેગેન કુપિતે પ્રપિતામહે॥ 12-262-18 (75797)
તતો હરો જટી સ્થાણુર્દેવોઽધ્વરપતિઃ શિવઃ।
જગામ શરણં દેવો બ્રહ્માણં પરમેષ્ઠિનમ્॥ 12-262-19 (75798)
તસ્મિન્નભિગતે સ્થાણૌ પ્રજાનાં હિતકામ્યયા।
અબ્રવીદ્વરદો દેવો જ્વલન્નિવ તદા શિવમ્॥ 12-262-20 (75799)
કરવાણ્યદ્ય કં કામં વ્નરાર્હોઽસિ મતો મમ।
કર્તા હ્યસિ પ્રિયં શંભો તવ યદ્ધૃદિ વર્તતે॥ ॥ 12-262-21 (75800)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 262॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-262-1 ગતસંજ્ઞા મહાબલા ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-262-16 ખેભ્ય ઇન્દ્રિયચ્છિદ્રેભ્યઃ॥ 12-262-17 ખં ખસ્થં ગ્રહનક્ષત્રાદિ॥ 12-262-19 સ્થાણુઃ શ્મશાનનિલયઃ શિવ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 263
॥ શ્રીઃ ॥
12.263. અધ્યાયઃ 263
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
સ્થાણુવચનાદ્બ્રહ્મણા લોકદાહકકોપાગ્નેરન્તર્નિયમનમ્॥ 1॥ તથા સ્વચક્ષુરાદીન્દ્રિયેભ્યો જાતાં મૃત્યુદેવીંપ્રતિ પ્રજાસંહારે નિયોજનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-263-0 (75801)
સ્થાણુરુવાચ। 12-263-0x (6276)
પ્રજાસર્ગનિમિત્તં મે કાર્યવત્તામિમાં પ્રભો।
વિદ્ધિ સૃષ્ટાસ્ત્વયા હીમા મા કુપ્યાસાં પિતામહ॥ 12-263-1 (75802)
તવ તેજોગ્નિના દેવ પ્રજા દહ્યન્તિ સર્વશઃ।
તા દૃષ્ટ્વા મમ કારુણ્યં મા કુપ્યાસાં જગત્પ્રભો॥ 12-263-2 (75803)
પ્રજાપતિરુવાચ। 12-263-3x (6277)
ન કુપ્યે ન ચ મે કામો નભવેયુઃ પ્રજા ઇતિ।
લાઘવાર્થં ધરણ્યાસ્તુ તતઃ સંહાર ઇષ્યતે॥ 12-263-3 (75804)
ઇયં હિ માં સદા દેવી ભારાર્તા સમચોદયત્।
સંહારાર્થં મહાદેવ ભારેણાપ્સુ નિમજ્જતી॥ 12-263-4 (75805)
યદાઽહં નાધિગચ્છામિ બુદ્ધ્યા બહુ વિચારયન્।
સંહારમાસાં વૃદ્ધાનાં તતો માં ક્રોધ આવિશત્॥ 12-263-5 (75806)
સ્થાણુરુવાચ। 12-263-6x (6278)
સંહારાત્ત્વં નિવર્તસ્ય મા ક્રુધો વિવુધેશ્વર।
મા પ્રજાઃ સ્થાવરં ચૈવ જઙ્ગમં ચ વ્યનીનશઃ॥ 12-263-6 (75807)
પલ્વલાનિ ચ સર્વાણિ સર્વં ચૈવ તૃણીલપમ્।
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ ભૂતગ્રામં ચતુર્વિધમ્॥ 12-263-7 (75808)
અકાલે ભસ્મસાદ્ભૂતં જગત્સર્વમુપપ્લુતમ્।
પ્રસીદ ભગવન્સાધો વર એષ વૃતો મયા॥ 12-263-8 (75809)
નષ્ટા ન પુનરેષ્યન્તિ પ્રજા હ્યેતાઃ કથંચન।
તસ્માન્નિવર્તતામેતત્તેન સ્વેનેવ તેજસા॥ 12-263-9 (75810)
ઉપાયમન્યં સંપશ્ય ભૂતાનાં હિતકામ્યયા।
યથામી જન્તવઃ સર્વે ન દહ્યેરન્પિતામહ॥ 12-263-10 (75811)
અભાવં હિ ન ગચ્છેયુરુત્સન્નપ્રજનાઃ પ્રજાઃ।
`પુત્રત્વેનાનુસંકલ્પ્યે તદાઽહં તપ્ય દાનવૈઃ।'
અધિદૈવે નિયુક્તોસ્મિ ત્વયા લોકહિતેપ્સુના॥ 12-263-11 (75812)
ત્વદ્ભવં હિ જગન્નાથ એતત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
પ્રસાદ્ય ત્વાં મહાદેવ યાચામ્યાવૃત્તિજાઃ પ્રજાઃ॥ 12-263-12 (75813)
નારદ ઉવાચ। 12-263-13x (6279)
શ્રુત્વા તુ વચનં દેવઃ સ્થાણોર્નિયતવાઙ્ભનાઃ।
તેજસ્તત્સન્નિજગ્રાહ પુનરેવાન્તરાત્મનિ॥ 12-263-13 (75814)
તતોઽગ્નિમુપસંગૃહ્ય ભગવાઁલ્લોકપૂજિતઃ।
પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ કલ્પયામાસ વૈ પ્રભુઃ॥ 12-263-14 (75815)
ઉપસંહરતસ્તસ્ય તમગ્નિં રોષજં તદા।
પ્રાદુર્બભૂવ વિશ્વેભ્યઃ ખેભ્યો નારી મહાત્મનઃ॥ 12-263-15 (75816)
કૃષ્ણરક્તામ્બરધરા કૃષ્ણનેત્રતલાન્તરા।
દિવ્યકુણ્ડલસંપન્ના દિવ્યાભરણભૂષિતા॥ 12-263-16 (75817)
સા વિનિઃસૃત્ય વૈ ખેભ્યો દક્ષિણામાશ્રિતા દિશમ્।
દદૃશાતે ચ તાં કન્યાં દેવૌ વિશ્વેશ્વરાવુભૌ॥ 12-263-17 (75818)
તામાહૂય તદા દેવો લોકાનામાદિરીશ્વરઃ।
મૃત્યો ઇતિ મહીપાલ જહિ ચેમાઃ પ્રજા ઇતિ॥ 12-263-18 (75819)
ત્વં હિ સંહારબુદ્ધ્યા મે ચિન્તિતા રુષિતેન ચ।
તસ્માત્સંહર સર્વાસ્ત્વં પ્રજાઃ સજડપણ્ડિતાઃ॥ 12-263-19 (75820)
અવિશેષેણ ચૈવ ત્વં પ્રજાઃ સંહર કામિનિ।
મમ ત્વં હિ નિયોગેન શ્રેયઃ પરમવાપ્સ્યસિ॥ 12-263-20 (75821)
એવમુક્તા તુ યા દેવી મૃત્યુઃ કમલમાલિની।
પ્રદધ્યૌ દુઃખિતા બાલા સાશ્રુપાતમતીવ ચ॥ 12-263-21 (75822)
પાણિભ્યાં ચૈવ જગ્રાહ તાન્યશ્રૂણિ જનેશ્વરઃ।
માનવાનાં હિતાર્થાય યયાચે પુનરેવ હ॥ ॥ 12-263-22 (75823)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 263॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-263-1 કાર્યવત્તામર્થિત્વમ્। મા કુપ્ય કોપં મા કુરુ। આસાં આસુ॥ 12-263-3 નભવેયુર્નશ્યેયુઃ॥ 12-263-7 ઉલયં તૃણવિશેષઃ॥ 12-263-10 નિવર્તેરન્પરંતપેતિ ધ. પાઠઃ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-263-11 અધિદૈવે અહંકારાધિષ્ઠાતૃત્વે॥ 12-263-12 આવૃત્તિજાઃ પ્રજા યાચામિ યાચે। આવૃત્ત્યા જાતાઃ। મૃત્વા મૃત્વા પુનર્જાયન્તામિત્યર્થઃ॥ 12-263-13 સંનિજગ્રાહ સંહૃતવાન્॥ 12-263-14 પ્રવૃત્તિં જન્મ। નિવૃત્તિં મરણમ્ અનેન નાત્યન્તં પ્રજાનામુચ્છેદો નાપ્યત્યન્તં ભૂમેર્ભાર ઇતિ દર્શિતમ્॥ 12-263-17 ઉભૌ બ્રહ્મરુદ્રૌ॥ 12-263-22 મૃત્યોરશ્રુપાતેયુગપત્ સર્વભૂતક્ષયો માભૂદિતિ ભાવઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 264
॥ શ્રીઃ ॥
12.264. અધ્યાયઃ 264
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદેન મૃત્યુબ્રહ્મસંવાદાનુવાદપૂર્વકમકમ્પનસ્ય પુત્રશોકાપનોદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-264-0 (75824)
નારદ ઉવાચ। 12-264-0x (6280)
વિનીય દુઃખમબલા સાઽઽત્મનૈવાયતેક્ષણા।
ઉવાચ પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા તમેવાવર્જિતા તદા॥ 12-264-1 (75825)
ત્વયા સૃષ્ટા કથં નારી માદૃશી વદતાં વર।
રૌદ્રકર્માભિજાયેત સર્વપ્રાણિભયંકરી॥ 12-264-2 (75826)
વિભેમ્યહમધર્મસ્ય ધર્મ્યમાદિશ કર્મ મે।
ત્વં માં ભીતામવેક્ષસ્વ શિવેનેશ્વરચક્ષુષા॥ 12-264-3 (75827)
બાલાન્વૃદ્ધાન્વયસ્થાંશ્ચ ન હરેયમનાગસઃ।
પ્રાણિનઃ પ્રાણિનામીશ નમસ્તેઽસ્તુ પ્રસીદ મે॥ 12-264-4 (75828)
પ્રિયાન્પુત્રાન્વયસ્યાંશ્ચ ભ્રાતૄન્માતૄઃ પિતૃનપિ।
અપધ્યાસ્યન્તિ યદ્યેવં મૃતાસ્તેભ્યો વિભેમ્યહમ્॥ 12-264-5 (75829)
કૃપણાશ્રુપરિક્લેદો દહેન્માં શાશ્વતીઃ સમાઃ।
તેભ્યોઽહં બલવદ્ભીતા શરણં ત્વામુપાગતા॥ 12-264-6 (75830)
યમસ્ય ભવને દેવ પાત્યન્તે પાપકર્મિણઃ।
પ્રસાદયે ત્વાં વરદ પ્રસાદં કુરુ મે પ્રભો॥ 12-264-7 (75831)
એતદિચ્છામ્યહં કામં ત્વત્તો લોકપિતામહ।
ઇચ્છેયં ત્વત્પ્રસાદાચ્ચ તપસ્તપ્તું મહેશ્વર॥ 12-264-8 (75832)
પિતામહ ઉવાચ। 12-264-9x (6281)
ત્વં હિં સંહારબુદ્ધ્યા મે ચિન્તિતા રુષિતેન ચ।
તસ્માત્સંહર સર્વાસ્ત્વં પ્રજા મા ચ વિચારય॥ 12-264-9 (75833)
એતદેવમવશ્યં હિ ભવિતા નૈતદન્યથા।
ક્રિયતામનવદ્યાઙ્ગિ યથોક્તં મદ્વચોઽનઘે॥ 12-264-10 (75834)
એવમુક્તા મહાબાહો મૃત્યુઃ પરપુરંજય।
ન વ્યાજહાર તસ્થૌ ચ પ્રહ્વા ભગવદુન્મુખી॥ 12-264-11 (75835)
પુનઃ પુનરથોક્તા સા ગતસત્ત્વેવ ભામિની।
તૂષ્ણીમાસીત્તતો દેવો લોકાનામીશ્વરેશ્વરઃ॥ 12-264-12 (75836)
પ્રસસાદ કિલ બ્રહ્મા સ્વયમેવાત્મનાઽઽત્મનિ।
સ્મયમાનશ્ચ લોકેશો લોકાન્સર્વાનવૈક્ષત॥ 12-264-13 (75837)
નિવૃત્તરોષે તસ્મિંસ્તુ ભગવત્યપરાજિતે।
સા કન્યાઽથ જગામાસ્ય સમીપાદિતિ નઃશ્રુતમ્॥ 12-264-14 (75838)
અપસૃત્યાપ્રતિશ્રુત્ય પ્રજાસંહરણં તદા।
ત્વરમાણેવ રાજેન્દ્ર મૃત્યુર્ધેનુકમભ્યગાત્॥ 12-264-15 (75839)
સા તત્ર પરમં દેવી તપોઽચરત દુશ્ચરમ્।
સમા હ્યેકપદે તસ્થૌ દશપદ્માનિ પઞ્ચ ચ॥ 12-264-16 (75840)
તાં તથા કુર્વતીં તત્ર તપઃ પરમદુશ્ચરમ્।
પુનરેવ મહાતેજા બ્રહ્મા વચનમબ્રવીત્॥ 12-264-17 (75841)
કુરુષ્વ મે વચો મૃત્યો તદનાદૃત્ય સત્વરા।
તથૈવૈકપદે તાત પુનરન્યાનિ સપ્ત સા॥ 12-264-18 (75842)
તસ્થૌ પદ્માનિ ષટ્ ચૈવ પઞ્ચ દ્વે ચૈવ માનદ।
ભૂયઃ પદ્માયુતં તાત મૃગૈઃ સહ ચચાર સા॥ 12-264-19 (75843)
દ્વે ચાયુતે નરશ્રેષ્ઠ વાય્વાહારા મહામતે।
પુનરેવ તતો રાજન્મૌનમાતિષ્ઠદુત્તમમ્॥ 12-264-20 (75844)
અપ્સુ વર્ષસહસ્રાણિ સપ્ત ચૈકં ચ પાર્થિવ।
તતો જગામ સા કન્યા કૌશિકીં નૃપસત્તમ॥ 12-264-21 (75845)
તત્ર વાયુજલાહારા ચચાર નિયમં પુનઃ।
તતો યયૌ મહાભાગા ગઙ્ગાં મેરું ચ કેવલમ્॥ 12-264-22 (75846)
તસ્થૌ દાર્વિવ નિશ્ચેષ્ટા પ્રજાનાં હિતકામ્યયા।
તતો હિમવતો મૂર્ધ્નિં યત્ર દેવાઃ સમીજિરે॥ 12-264-23 (75847)
તત્રાઙ્ગુષ્ઠેન રાજેન્દ્ર નિખર્વમચરત્તપઃ।
તસ્થૌ પિતામહં ચૈવ તોષયામાસ યત્નતઃ॥ 12-264-24 (75848)
તતસ્તામબ્રવીત્તત્ર લોકાનાં પ્રપિતામહઃ।
કિમિદં વર્તસે પુત્રિ ક્રિયતાં મમ તદ્વચઃ॥ 12-264-25 (75849)
તતોઽબ્રવીત્પુનર્મૃત્યુર્ભગવન્તં પિતામહમ્।
ન હરેયં પ્રજા દેવ પુનસ્ત્વાઽહં પ્રસાદયે॥ 12-264-26 (75850)
તામધર્મભયાદ્ભીતાં પુનરેવ પ્રયાચતીમ્।
તદાઽબ્રવીદ્દેવદેવો નિગૃહ્યેદં વચસ્તતઃ॥ 12-264-27 (75851)
અધર્મો નાસ્તિ તે મૃત્યો સંયચ્છેમાઃ પ્રજાઃ શુભે।
મયાઽપ્યુક્તં મૃષા ભદ્રે ભવિતા નેહ કિંચન॥ 12-264-28 (75852)
ધર્મઃ સનાતનશ્ચ ત્વામિહૈવાનુપ્રવેક્ષ્યતિ।
અહં ચ વિબુધાશ્ચૈવ ત્વદ્ધિતે નિરતાઃ સદા॥ 12-264-29 (75853)
ઇમન્યં ચ તે કામં દદાનિ મનસેપ્સિતમ્।
ન ત્વાં દોષેણ યાસ્યન્તિ વ્યાધિસંપીડિતાઃ પ્રજાઃ॥ 12-264-30 (75854)
પુરુષેષુ ચ રૂપેણ પુરુષસ્ત્વં ભવિષ્યસિ।
સ્ત્રીષુ સ્ત્રીરૂપિણી ચૈવ તૃતીયેષુ નપુંસકમ્॥ 12-264-31 (75855)
સૈવમુક્તા મહારાજ કૃતાઞ્જલિરુવાચ હ।
પુનરેવ મહાત્માનં નેતિ દેવેશમવ્યયમ્॥ 12-264-32 (75856)
તામબ્રવીત્તદા દેવો મૃત્યો સંહર માનવાન્।
અધર્મસ્તે ન ભવિતા યથા ધ્યાસ્યામ્યહં શુભે॥ 12-264-33 (75857)
`ત્વં હિ શક્તા ચ યુક્તા ચ પૂર્વોત્પન્ના ચ ભામિનિ।
અનુશિષ્ટા ચ નિર્દોષા તસ્માત્ત્વં કુરુ મે મતમ્'॥ 12-264-34 (75858)
યાનશ્રુબિન્દૂન્પતિતાનપશ્યં
યે પાણિભ્યાં ધારિતાસ્તે પુરસ્તાત્।
તે વ્યાધયો માનવાન્ઘોરરૂપાઃ
પ્રાપ્તે કાલે પીડયિષ્યન્તિ મૃત્યો॥ 12-264-35 (75859)
સર્વેષાં ત્વં પ્રાણિનામન્તકાલે
કામક્રોધૌ સહિતૌ યોજયેથાઃ।
એવં ધર્મસ્ત્વામુપૈષ્યત્યમોઘો
ન ચાધર્મં લપ્સ્યસે તુલ્યવૃત્તિઃ॥ 12-264-36 (75860)
એવં ધર્મં પાલયિષ્યસ્યથો ત્વં
ન ચાત્માનં મઞ્જયિષ્યસ્યધર્મે।
તસ્માત્કામં રોચયાભ્યાગતં ત્વં
સા ત્વં સાધો સંહરસ્વેહ જન્તૂન્॥ 12-264-37 (75861)
સા વૈ તદા મૃત્યુસંજ્ઞા કૃતાસ્ત્રી
શાપાદ્ભીતા બાઢમિત્યબ્રવીત્તમ્।
અથો પ્રાણાન્પ્રાણિનામન્તકાલે
કામક્રોધૌ પ્રાપ્ય નિત્યં નિહન્તિ॥ 12-264-38 (75862)
મૃત્યોર્યે તે વ્યાધયશ્ચાશ્ચુપાતા
મનુષ્યાણાં યુજ્યતે યૈઃ શરીરમ્।
સર્વેષાં વૈ પ્રાણિનાં પ્રાણનાન્તે
તસ્માચ્છોકં મા કૃથા બુદ્ધ્ય બુદ્ધ્યા॥ 12-264-39 (75863)
સર્વે દેવાઃ પ્રાણિનાં પ્રાણનાન્તે
ગત્વા વૃત્તાઃ સન્નિવૃત્તાસ્તથૈવ।
એવં સર્વે માનવાઃ પ્રાણનાન્તે
ગત્વા વૃત્તા દેવવદ્રાજસિંહ॥ 12-264-40 (75864)
વાયુર્ભીમો ભીમનાદો મહૌજાઃ
સર્વેષાં ચ પ્રાણિનાં પ્રાણભૂતઃ।
અનાવૃત્તિર્દેહિનાં દેહપાતે
તસ્માદ્વાયુર્દેવદેવો વિશિષ્ટઃ॥ 12-264-41 (75865)
સર્વે દેવા મર્ત્યસંજ્ઞાવિશિષ્ટાઃ
સર્વે મર્ત્યા દેવસંજ્ઞાવિશિષ્ટાઃ।
તસ્માત્પુત્રં મા શુચો રાજસિંહ
પુત્રઃ સ્વર્ગં પ્રાપ્યતે મોદતે હે॥ 12-264-42 (75866)
એવં મૃત્યુર્દેવસૃષ્ટા પ્રજાનાં
પ્રાપ્તે કાલે સંહરન્તી યથાવત્।
તસ્યાશ્ચૈવ વ્યાધયસ્તેઽશ્રુપાતાઃ
પ્રાપ્તે કાલે સંહરન્તીહ જન્તૂન્॥ ॥ 12-264-43 (75867)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુષ્ષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 264॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-264-1 વિનીય પ્રમાર્જ્ય। આવર્જિતા ઋજુભૂતા। સાત્વતીવાયતે ક્ષણેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-264-5 પ્રિયાન્ પુત્રાનિત્યસ્ય ન હરેયમિતિ પૂર્વેણાન્વયઃ। તત્ર હેતુઃ। યેષાં સંબન્ધિનો મૃતાસ્તે યદ્યપધ્યાસ્યન્તિ શપ્સ્યન્તે તર્હિ તેષાં તેભ્યો બિભેમ્યહમ્। અપધ્યાસ્યન્તિ યે દેવમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-264-6 બલવદત્યન્તમ્॥ 12-264-7 નિવેદયે ત્વા વરદેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-264-9 મૃત્યો સંકલ્પિતા મે ત્વં પ્રજાસંહારહેતુના। ગચ્છ સંહરેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-264-15 અપ્રતિશ્રુત્યાઽનઙ્ગીકૃત્ય। ધેનુકં ગોતીર્થં માયાન્તર્વર્તિ॥ 12-264-21 કૌશિકી ગણ્ડકી નદીમ્॥ 12-264-23 દાર્વિવ સ્થાણુરિવ॥ 12-264-27 નેગૃહ્ય હઠં કૃત્વા॥ 12-264-35 કાલયિષ્યન્તિ મૃત્યો ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-264-38 પ્રાપ્ય પ્રાપય્ય॥ 12-264-39 પ્રાણનાન્તે જીવનાન્તે। બુદ્ધ્ય જાનીહિ। પ્રાણિનાં પ્રાયણાન્તે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-264-41 નાનાવૃત્તિર્દેહિનાં દેહભેદે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-264-42 દેવાઃ ક્ષીણપુણ્યા મર્ત્યત્વં મર્ત્યાશ્ચ કૃતપુણ્યા દેવત્વં પ્રાપ્નુવન્તીત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 265
॥ શ્રીઃ ॥
12.265. અધ્યાયઃ 265
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્મલક્ષણકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-265-0 (75868)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-265-0x (6282)
ઇમે વૈ માનસાઃ સર્વે ધર્મં પ્રતિ વિશઙ્કિતાઃ।
કોઽયં ધર્મઃ કુતો ધર્મસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-265-1 (75869)
ધર્મસ્ત્વયમિહાર્થઃ કિમમુત્રાર્થોપિ વા ભવેત્।
ઉભયાર્થો હિ વા ધર્મસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-265-2 (75870)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-265-3x (6283)
સદાચારઃ સ્મૃતિર્વેદાસ્ત્રિવિધં ધર્મલક્ષણમ્।
ચતુર્થમર્થમપ્યાહુઃ કવયો ધર્મલક્ષણમ્॥ 12-265-3 (75871)
અવિધ્યુક્તાનિ કર્માણિ વ્યવસ્યન્ત્યુપ્તમૂષરે।
લોકયાત્રાર્થમેવેહ ધર્મસ્ય નિયમઃ કૃતઃ॥ 12-265-4 (75872)
ઉભયત્ર સુખોદર્ક ઇહ ચૈવ પરત્ર ચ।
અલબ્ધ્વા નિપુણં ધર્મં પાપઃ પાપે પ્રસજ્જતિ॥ 12-265-5 (75873)
ન ચ પાપકૃતઃ પાપાન્મુચ્યન્તે કેચિદાપદિ।
અપાપવાદી ભવતિ યથા ભવતિ ધર્મવિત્।
ધર્મસ્ય નિષ્ઠા સ્વાચારસ્તમેવાશ્રિત્ય ચાવસેત્॥ 12-265-6 (75874)
યથાધર્મસમાવિષ્ટો ધનં ગૃહ્ણાતિ તસ્કરઃ।
રમતે નિર્હરસ્તેનઃ પરવિત્તમરાજકે॥ 12-265-7 (75875)
યદાસ્ય તદ્ધરન્ત્યન્યે તદા રાજાનમિચ્છતિ।
તદા તેષાં સ્પૃહયતે યે વૈ તુષ્ટાઃ સ્વકૈર્ધનૈઃ॥ 12-265-8 (75876)
અભીતઃ શુચિરભ્યેતિ રાજદ્વારમશઙ્કિતઃ।
ન હિ દુશ્ચરિતં કિંચિદન્તરાત્મનિ પશ્યતિ॥ 12-265-9 (75877)
સત્યસ્ય વચનં સાધુ ન સત્યાદ્વિદ્યતે પરમ્।
સત્યેન વિધૃતં સર્વં સર્વં સત્યે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-265-10 (75878)
અપિ પાપકૃતો રૌદ્રાઃ સત્યં કૃત્વા મિથઃકૃતમ્।
અદ્રોહમવિસંવાદં પ્રવર્તન્તે તદાશ્રયાઃ॥ 12-265-11 (75879)
તે ચેન્મિથ્યા ધૃતિં કુર્યુર્વિનશ્યેયુરસંશયમ્।
ન હર્તવ્યં પરધનમિતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-265-12 (75880)
મન્યન્તે બલવન્તસ્તં દુર્બલૈઃ સંપ્રવર્તિતમ્।
યદા નિયતિદૌર્બલ્યમથૈષામેવ રોચતે॥ 12-265-13 (75881)
ન હ્યત્યન્તં બલયુતા ભવન્તિ સુખિનોપિ વા।
તસ્માદનાર્જવે બુદ્ધિર્ન કાર્યા તે કદાચન॥ 12-265-14 (75882)
અસાધુભ્યોઽસ્ય ન ભયં ન ચૌરેભ્યો ન રાજતઃ।
અકિંચિત્કસ્યચિત્કુર્વન્નિર્ભયઃ શુચિરાવસેત્॥ 12-265-15 (75883)
સર્વતઃ શઙ્કતે સ્તેનો મૃગો ગ્રામમિવેયિવાન્।
બહુધાઽઽચરિતં પાપમન્યત્રૈવાનુપશ્યતિ॥ 12-265-16 (75884)
મુદિતઃ શુચિરભ્યેતિ સર્વતો નિર્ભયઃ સદા।
ન હિ દુશ્ચરિતં કિંચિદાત્મનોઽન્યેષુ પશ્યતિ॥ 12-265-17 (75885)
દાતવ્યમિત્યયં ધર્મ ઉક્તો ભૂતહિતે રતૈઃ।
તં મન્યન્તે ધનયુતાઃ કૃપણૈઃ સંપ્રવર્તિતમ્॥ 12-265-18 (75886)
યદા નિયતિકાર્પણ્યમથૈપામવ રોચતે।
ધનવન્તોપિ નાત્યન્તં ભવન્તિ સુખિનોપિ વા॥ 12-265-19 (75887)
યદન્યૈર્વિહિતં નેચ્છેદાત્મનઃ કર્મ પૂરુષઃ।
ન તત્પરેષુ કુર્વીત જાનન્નપ્રિયમાત્મનઃ॥ 12-265-20 (75888)
યોઽન્યસ્ય સ્યાદુપપતિઃ સ કં કિં વક્તુમર્હતિ।
યદન્યસ્ય તતઃ કુર્યાન્ન મૃષ્યેદિતિ મે મતિઃ॥ 12-265-21 (75889)
જીવિતું યઃ સ્વયં ચેચ્છેત્કથં સોઽન્યં પ્રઘાતયેત્।
યદ્યદાત્મન ઇચ્છેત તત્પરસ્યાપિ ચિન્તયેત્॥ 12-265-22 (75890)
અતિરિક્તઃ સંવિભજેદ્ભોગૈરન્યાનકિંચનાન્।
એતસ્માત્કારણાદ્ધાત્રા કુસીદં સંપ્રવર્તિતમ્॥ 12-265-23 (75891)
યસ્મિંસ્તુ દેવાઃ સમયે સન્તિષ્ઠેરંસ્તથા ભવેત્।
અથ ચેલ્લોભસમયે સ્થિતિર્ધર્મોઽપિ શોભના॥ 12-265-24 (75892)
સર્વં પ્રિયાભ્યુપગતં પુણ્યમાહુર્મનીષિણઃ।
પશ્યૈતં લક્ષણોદ્દેશં ધર્માધર્મે યુધિષ્ઠિર॥ 12-265-25 (75893)
લોકસંગ્રહસંયુક્તં વિધાત્રા વિહિતં પુરા।
સૂક્ષ્મધર્માર્થનિયતં સતાં ચરિતમુત્તમમ્॥ 12-265-26 (75894)
ધર્મલક્ષણમાખ્યાતમેતત્તે કુરુસત્તમ।
તસ્માદનાર્જવે બુદ્ધિર્ન તે કાર્યા કથંચન॥ ॥ 12-265-27 (75895)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 265॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-265-14 તસ્માદર્થાર્જને બુદ્ધિરિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-265-16 પાપં મનસ્યેવાધિગચ્છતીતિ થ. પાઠઃ॥ 12-265-18 ક્ષન્તવ્યમિત્યયં ધર્મ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-265-21 યોઽન્યસ્ય સ્વાદુવદ્વક્તિ કસ્તં હિંસિતુમિચ્છતીતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-265-22 યઃ સ્વયં નેચ્છેદિતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 266
॥ શ્રીઃ ॥
12.266. અધ્યાયઃ 266
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યુધિષ્ઠિરેણ ભીષ્મંપ્રતિ ધર્મપ્રામાણ્યાક્ષેપઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-266-0 (75896)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-266-0x (6284)
સૂક્ષ્મં સાધુ સમાદિષ્ટં ભવતા ધર્મલક્ષણમ્।
પ્રતિભા ત્યસ્તિ મે કાચિત્તાં બ્રૂયામનુમાનતઃ॥ 12-266-1 (75897)
ભૂયાંસો હૃદયે યે મે પ્રશ્નાસ્તે વ્યાહૃતાસ્ત્વયા।
ઇદં ત્વન્યત્પ્રવક્ષ્યામિ ન રાજન્નિગ્રહાદિવ॥ 12-266-2 (75898)
ઇમાનિ હિ પ્રાણયન્તિ સૃદન્ત્યુત્તારયન્તિ ચ।
ન ધર્મઃ પરિપાઠેન શક્યો ભારત વેદિતુમ્॥ 12-266-3 (75899)
અન્યો ધર્મઃ સમસ્થસ્ય વિષમસ્થસ્ય ચાપરઃ।
આપદસ્તુ કથં શક્યાઃ પરિપાઠેન વેદિતુમ્॥ 12-266-4 (75900)
સદાચારો મચો ધર્મઃ સંતસ્ત્વાચારલક્ષણાઃ।
સાધ્યાસાધ્યં કથં શક્યં સદાચારો હ્યલક્ષણઃ॥ 12-266-5 (75901)
દૃશ્યતે ધર્મરૂપેણ હ્યધર્મં પ્રાકૃતશ્ચરન્।
ધર્મં ચાધર્મરૂપેણ કશ્ચિદપ્રાકૃતશ્ચરન્॥ 12-266-6 (75902)
પુનરસ્ય પ્રમાણં હિ નિર્દિષ્ટં શાસ્ત્રકોવિદૈઃ।
વેદવાદાશ્ચાનુયુગં હ્રસન્તીતીહ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-266-7 (75903)
અન્યે કૃતયુગે ધર્માસ્ત્રેતાયાં દ્વાપરે પરે।
અન્યે કલિયુગે ધર્મા યથાશક્તિ કૃતા ઇવ॥ 12-266-8 (75904)
આમ્નાયવચનં સત્યમિત્યયં લોકસંગ્રહઃ।
આમ્નાયેભ્યઃ પુનર્વેદાઃ પ્રસૃતાઃ સર્વતોમુખાઃ॥ 12-266-9 (75905)
તે ચેત્સર્વપ્રમાણં વૈ પ્રમાણં હ્યત્ર વિદ્યતે।
પ્રમાણં ચ પ્રમાણેન વિરુદ્ધ્યેચ્છાસ્ત્રતા કુતઃ॥ 12-266-10 (75906)
ધર્મસ્ય ક્રિયમાણસ્ય બલવદ્ભિર્દુરાત્મભિઃ।
યદા વિક્રિયતે સંસ્થા તતઃ સાઽપિ પ્રણશ્યતિ॥ 12-266-11 (75907)
વિદ્મશ્ચૈનં ન વા વિદ્મઃ શક્યં વા વેદિતું ન વા।
અણીયાન્ક્ષુરધારાયા ગરીયાનપિ પર્વતાત્॥ 12-266-12 (75908)
ગન્ધર્વનગરાકારઃ પ્રથમં સંપ્રદૃશ્યતે।
અન્વીક્ષ્યમાણઃ કવિભિઃ પુનર્ગચ્છત્યદર્શનમ્॥ 12-266-13 (75909)
નિપાનાનીવ ગોભ્યાશે ક્ષેત્રે કુલ્યે ચ ભારત।
સ્મૃતો હિ શાશ્વતો ધર્મો વિપ્રહીણો ન દૃશ્યતે॥ 12-266-14 (75910)
કામાદન્યે ભયાદન્યે કારણૈરપરૈસ્તથા।
અસન્તોઽપિ વૃથાચારં ભજન્તે બહવોઽપરે॥ 12-266-15 (75911)
ધર્મો ભવતિ સ ક્ષિપ્રં વિલોમસ્તેષ્વસાધુષુ।
અથૈતાનાહુરુન્મત્તાનપિ ચાવહસન્ત્યુત॥ 12-266-16 (75912)
મહાજના હ્યુપાવૃત્તા રાજધર્મં સમાશ્રિતાઃ।
ન હિ સર્વહિતઃ કશ્ચિદાચારઃ સંપ્રવર્તતે॥ 12-266-17 (75913)
તેનૈવાન્યઃ પ્રભવતિ સોઽપરં બાધતે પુનઃ।
દૃશ્યતે ચૈવ સ પુનસ્તુલ્યરૂપો યદૃચ્છયા॥ 12-266-18 (75914)
યેનૈવાન્યઃ પ્રભવતિ સોઽપરાનપિ બાધતે।
આચારાણામનૈકાગ્ર્યં સર્વેષામેવ લક્ષયેત્॥ 12-266-19 (75915)
ચિરાભિપન્નઃ કવિભિઃ પૂર્વં ધર્મ ઉદાહૃતઃ।
તેનાચારેણ પૂર્વેણ સંસ્થા ભવતિ શાશ્વતી॥ ॥ 12-266-20 (75916)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્ષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 266॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-266-2 નિગ્રહાત્ કુતર્કાગ્રહેણ॥ 12-266-9 પ્રસૂતાઃ સર્વતોમુખા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-266-16 અપિ વાચં હસન્ત્યુતેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-266-20 સંસ્થા મર્યાદા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 267
॥ શ્રીઃ ॥
12.267. અધ્યાયઃ 267
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જાજલિચરિત્રકથનારમ્ભઃ॥ 1॥ ધાર્મિકંમન્યેન જાજલિના ખેચરકૃતાવજ્ઞયા તુલાધારસમીપગમનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-267-0 (75917)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-267-0x (6285)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
તુલાધારસ્ય વાક્યાનિ ધર્મે જાજલિના સહ॥ 12-267-1 (75918)
વને વનચરઃ કશ્ચિજ્જાજલિર્નામ વૈ દ્વિજઃ।
સાગરોદ્દેશમાગમ્ય તપસ્તેપે મહાતપાઃ॥ 12-267-2 (75919)
નિયતો નિયતાહારશ્ચીરાજિનજટાધરઃ।
મલપઙ્કધરો ધીમાન્બહૂન્વર્ષગણાન્મુનિઃ॥ 12-267-3 (75920)
સ કદાચિન્મહાતેજા જલવાસો મહીપતે।
ચચાર લોકાન્વિપ્રર્ષિઃ પ્રેક્ષમાણો મનોજવઃ॥ 12-267-4 (75921)
સ ચિન્તયામાસ મુનિર્જલમધ્યે કદાચન।
વિપ્રેક્ષ્ય સાગરાન્તાં વૈ મહીં સવનકાનનામ્॥ 12-267-5 (75922)
ન મયા સદૃશોઽસ્તીહ લોકે સ્થાવરજઙ્ગમે।
અપ્સુ વૈહાયસં ગચ્છેન્મયા યોઽન્યઃ સહેતિ વૈ॥ 12-267-6 (75923)
સ દૃશ્યમાનો રક્ષોભિર્જલમધ્યે ચ ભારત।
આસ્ફોટયત્તદાઽઽકાશે ધર્મઃ પ્રાપ્તો મયેતિ વૈ॥ 12-267-7 (75924)
અબ્રુવંશ્ચ પિશાચાસ્તં નૈવં ત્વં વક્તુમર્હસિ।
તુલાધારો વણિગ્ધર્મા વારાણસ્યાં મહાયશાઃ।
સોઽપ્યેવં નાર્હતે વક્તું યથા ત્વં દ્વિજસત્તમ॥ 12-267-8 (75925)
ઇત્યુક્તો જાજલિર્ભૂતૈઃ પ્રત્યુવાચ મહાતપાઃ।
પશ્યેયં તમહં પ્રાજ્ઞં તુલાધારં યશસ્વિનમ્॥ 12-267-9 (75926)
ઇતિ બ્રુવાણં તમૃષિં રક્ષાંસ્યુત્થાય સાગરાત્।
અબ્રુવન્ગચ્છ પન્થાનમાસ્થાયેમં દ્વિજોત્તમ્॥ 12-267-10 (75927)
ઇત્યુક્તો જાજલિર્ભૂતૈર્જગામ વિમનાસ્તદા।
વારાણસ્યાં તુલાધારં સમાસાદ્યાબ્રવીદિદમ્॥ 12-267-11 (75928)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-267-12x (6286)
કિં કૃતં દુષ્કરં તાત કર્મ જાજલિના પુરા।
યેન સિદ્ધિં પરાં પ્રાપ્તસ્તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-267-12 (75929)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-267-13x (6287)
અતીવ તપસા યુક્તો ઘોરેણ સ બભૂવ હ।
નદ્યુપસ્પર્શનપરઃ સાયંપ્રાતર્મહાતપાઃ॥ 12-267-13 (75930)
અગ્નીન્પરિચરન્સમ્યક્સ્વાધ્યાયપરમો દ્વિજઃ।
વાનપ્રસ્થ વિધાનજ્ઞો જાજલિર્જ્વલિતઃ શ્રિયા॥ 12-267-14 (75931)
વને તપસ્યતિષ્ઠત્સ ન ચાધર્મમવૈક્ષત।
વર્ષાસ્વાકાશશાયી ચ હેમન્તે જલસંશ્રયઃ॥ 12-267-15 (75932)
વાતાતપસહો ગ્રીષ્મે ન ચાધર્મમવિન્દત।
દુઃખશય્યાશ્ચ વિવિધા ભૂમૌ ચ પરિવર્તનમ્॥ 12-267-16 (75933)
તતઃ કદાચિત્સ મુનિર્વર્ષાસ્વાકાશમાસ્થિતઃ।
અન્તરિક્ષાજ્જલં મૂર્ધ્નાં પ્રત્યગૃહ્ણાન્મુહુર્મુહુઃ॥ 12-267-17 (75934)
આપ્લુતસ્ય જટાઃ ક્લિન્ના બભૂવુર્ગ્રથિતાઃ પ્રભો।
અરણ્યગમનાન્નિત્યં મલિનોઽમલસંયુતઃ॥ 12-267-18 (75935)
સ કદાચિન્નિરાહારો વાયુભક્ષો મહાતપાઃ।
તસ્થૌ કાષ્ઠવદવ્યગ્રો ન ચચાલ ચ કર્હિચિત્॥ 12-267-19 (75936)
તસ્ય સ્મ સ્થાણુભૂતસ્ય નિર્વિચેષ્ટસ્ય ભારત।
કુલિઙ્ગશકુનૌ રાજન્નીડં શિરસિ ચક્રતુઃ॥ 12-267-20 (75937)
સ તૌ દયાવાન્બ્રહ્મર્ષિરુપપ્રૈક્ષત દંપતી।
કુર્વાણૌ નીડકં તત્ર જટાસુ તૃણતન્તુભિઃ॥ 12-267-21 (75938)
યદા ન સ ચલત્યેવ સ્થાણુભૂતો મહાતપાઃ।
તતસ્તૌ સુખવિશ્વસ્તૌ સુખં તત્રોષતુસ્તદા॥ 12-267-22 (75939)
અતીતાસ્વથ વર્ષાસુ શરત્કાલ ઉપસ્થિતે।
પ્રાજાપત્યેન વિધિના વિશ્વાસાત્કામમોહિતૌ॥ 12-267-23 (75940)
તત્રોત્પાદયતાં રાજઞ્શિરસ્યણ્ડાનિ ખેચરૌ।
તાન્યબુધ્યત તેજસ્વી સ વિપ્રઃ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-267-24 (75941)
બુદ્ધ્વા ચ સ મહાતેજા ન ચચાલ ચ જાજલિઃ।
ધર્મે કૃતમના નિત્યં નાધર્મં સ ત્વરોચયત્॥ 12-267-25 (75942)
અહન્યહનિ ચાગત્ય તતસ્તૌ તસ્ય મૂર્ધનિ।
આશ્વાસિતૌ નિવસતઃ સંપ્રહૃષ્ટૌ તદા વિભૌ॥ 12-267-26 (75943)
અણ્ડેભ્યસ્ત્વથ પુષ્ટેભ્યઃ પ્રાજાયન્ત શકુન્તકાઃ।
વ્યવર્ધન્ત ચ તત્રૈવ ન ચાકમ્પત જાજલિઃ॥ 12-267-27 (75944)
સ રક્ષમાણસ્ત્વણ઼્ડાનિ કુલિઙ્ગાનાં ધૃતવ્રતઃ।
તથૈવ તસ્થૌ ધર્માત્મા નિર્વિચેષ્ટઃ સમાહિતઃ॥ 12-267-28 (75945)
તતસ્તુ કાલે રાજેન્દ્ર બભૂવુસ્તેઽથ પક્ષિણઃ।
બુબુધે તાંસ્તુ સ મુનિર્જાતપક્ષાન્કુલિઙ્ગકાન્॥ 12-267-29 (75946)
તતઃ કદાચિત્તાંસ્તત્ર પશ્યન્પક્ષીન્યતવ્રતઃ।
બભૂવ પરમપ્રીતસ્તદા મતિમતાં વરઃ॥ 12-267-30 (75947)
તથા તાનભિસંવૃદ્ધાન્દૃષ્ટ્વા ચૈવાપ્તવાન્મુદમ્।
શકુનૌ નિર્ભયૌ તત્ર ઊષતુશ્ચાત્મજૈઃ સહ॥ 12-267-31 (75948)
જાતપક્ષાંશ્ચ સોઽપશ્યદુડ્ડીનાન્પુનરાગતાન્।
સાયંસાયં દ્વિજાન્વિપ્રો ન ચાકમ્પત જાજલિઃ॥ 12-267-32 (75949)
કદાચિત્પુનરભ્યેત્ય પુનર્ગચ્છન્તિ સંતતમ્।
ત્યક્તા માતાપિતૃભ્યાં તે નચાકમ્પત જાજલિઃ॥ 12-267-33 (75950)
તથા તે દિવસં ચાપિ ગત્વા સાયં પુનર્નૃપ।
ઉપાવર્તન્ત તત્રૈવ નિવાસાર્થં શકુન્તકાઃ॥ 12-267-34 (75951)
કદાચિદ્દિવસાન્પઞ્ચ સમુત્પત્ય વિહગમાઃ।
ષષ્ઠેઽહનિ સમાજગ્મુર્ન ચાકમ્પત જાજલિઃ॥ 12-267-35 (75952)
ક્રમેણ ચ પુનઃ સર્વે દિવસાન્સુબહૂનથ।
નોપાવર્તન્ત શકુના જાતપક્ષાશ્ચ તે યદા॥ 12-267-36 (75953)
કદાચિન્માસમાત્રેણ સમુત્પત્ય વિહંગમાઃ।
નૈવાગચ્છંસ્તતો રાજન્પ્રાતિષ્ઠત સ જાજલિઃ॥ 12-267-37 (75954)
તતસ્તેષુ પ્રલીનેષુ જાજલિર્જાતવિસ્મયઃ।
સિદ્ધોસ્મીતિ મતિં ચક્રે તતસ્તં માન આવિશત્॥ 12-267-38 (75955)
સ તથા નિર્ગતાન્દૃષ્ટ્વા શકુન્તાન્નિયતવ્રતઃ।
સંભાવિતાત્મા સંભાવ્ય ભૃશં પ્રીતસ્તદાઽભવત્॥ 12-267-39 (75956)
સ નદ્યાં સમુપસ્પૃશ્ય તર્પયિત્વા હુતાશનમ્।
ઉદયન્તમથાદિત્યમભ્યાગચ્છન્મહાતપાઃ॥ 12-267-40 (75957)
સંભાવ્ય ચટકાન્મૂર્ધ્નિ જાજલિર્જપતાંવરઃ।
આસ્ફોટયત્તથાઽઽકાશે ધર્મઃ પ્રાપ્તો મયેતિ વૈ॥ 12-267-41 (75958)
અથાન્તરિક્ષે વાગાસીત્તાં ચ શુશ્રાવ જાજલિઃ।
ધર્મેણ ન સમસ્ત્વં વૈ તુલાધારસ્ય જાજલે॥ 12-267-42 (75959)
વારાણસ્યાં મહાપ્રાજ્ઞસ્તુલાધારઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ।
સોઽપ્યેવં નાર્હતે વક્તું યથા ત્વં ભાષસે દ્વિજ॥ 12-267-43 (75960)
સોમર્ષવશમાપન્નસ્તુલાધારદિદૃક્ષયા।
પૃથિવીમચરદ્રાજન્યત્રસાયંગૃહો મુનિઃ॥ 12-267-44 (75961)
કાલેન મહતાઽગચ્છત્સ તુ વારાણસીં પુરીમ્।
વિક્રીણન્તં ચ પણ્યાનિ તુલાધારં દદર્શ સઃ॥ 12-267-45 (75962)
સોઽપિ દૃષ્ટ્વૈવ તં વિપ્રમાયાન્તં ભાણ્ડજીવનઃ।
સમુત્થાય સુસંહૃષ્ટઃ સ્વાગતેનાભ્યપૂજયત્॥ 12-267-46 (75963)
તુલાધાર ઉવાચ। 12-267-47x (6288)
આયાનેવાસિ વિદિતો મમ બ્રહ્મન્ન સંશયઃ।
બ્રવીમિ યત્તુ વચનં તચ્છૃણુષ્વ દ્વિજોત્તમ॥ 12-267-47 (75964)
સાગરાનૂપમાશ્રિત્ય તપસ્તપ્તં ત્વયા મહત્।
ન ચ ધર્મસ્ય સંજ્ઞાં ત્વં પુરા વેત્થ કથંચન॥ 12-267-48 (75965)
તતઃ સિદ્ધસ્ય તપસા તવ વિપ્ર શકુન્તકાઃ।
ક્ષિપ્રં શિરસ્યજાયન્ત તે ચ સંભાવિતાસ્ત્વયા॥ 12-267-49 (75966)
જાતપક્ષા યદા તે ચ ગતા સંચરિતું તતઃ।
મન્યમાનસ્તતો ધર્મં ચટકપ્રભવં દ્વિજ।
ખે વાચાં ત્વમથાશ્રૌષીર્માં પ્રતિ દ્વિજસત્તમ॥ 12-267-50 (75967)
અમર્ષવશમાપન્નસ્તતઃ પ્રાપ્તો ભવાનિહ।
કરવાણિ પ્રિયં કિં તે તદ્બ્રૂહિ દ્વિજસત્તમ॥ ॥ 12-267-51 (75968)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 267॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-267-1 જાંજલિના સહેતિ ડ. થ. પાઠઃ। તુલાધારવાક્યાનિ ધર્મે પ્રમાણત્વેનોદાહરન્તીત્યર્થઃ॥ 12-267-4 પ્રેક્ષમાણો મહાજલમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-267-5 જલધ્યે મહીં વિપ્રેક્ષ્ય તપોબલાદ્દૂરદર્શનાદિસિદ્ધિં પ્રાપ્યેત્યર્થઃ॥ 12-267-6 વૈહાયસમાકાશમતં ગ્રહનક્ષત્રાદિ ગચ્છેત્ અવગચ્છેત્। મયા સહ ગચ્છેશઃ સોઽન્યઃ કોસ્તતિ યોજ્યમ્॥ 12-267-13 ઉપસ્પશંનરતઃ સ્રામાચમનરતઃ॥ 12-267-14 સ્ત્રિયા વેદવિદ્યયા॥ 12-267-18 અમલસંયુતઃ નિષ્પાપઃ॥ 12-267-21 ઉપપ્રૈક્ષતોપેક્ષાંચક્રે। ન વારિતવાનિત્યર્થઃ॥ 12-267-23 પ્રાજાપત્યેન ગર્ભાધાનવિધિના॥ 12-267-29 તે શકુન્તકાઃ પક્ષિણઃ પક્ષવન્તો બભૂવુઃ॥ 12-267-30 પક્ષીન્। આર્ષો મત્વર્થીય ઇઃ॥ 12-267-32 દ્વિજાન્ શકુન્તાન્॥ 12-267-38 પ્રલીનેષુ પ્રડીનેષુ। માનો ગર્વઃ॥ 12-267-41 સંભાવ્ય વર્ધયિત્વા। આસ્ફોટયદ્વાહુશબ્દમકરોત્॥ 12-267-46 ભાણ્ડં મૂલવણિગ્ધનં તેન જીવનં યસ્ય॥ 12-267-47 આયાનાગચ્છન્। આગતેનાસિ વિદિત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-267-48 સાગરાનૂપં સાગરસમીપસ્થં સજલં પ્રદેશમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 268
॥ શ્રીઃ ॥
12.268. અધ્યાયઃ 268
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
તુલાધારેણ જાજલયે ધર્મરહસ્યોપદેશઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-268-0 (75969)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-268-0x (6289)
ઇત્યુક્તઃ સ તદા તેન તુલાધારેણ ધીમતા।
પ્રોવાચ વચનં ધીમાઞ્જાજલિર્જપતાંવરઃ॥ 12-268-1 (75970)
જાજલિરુવાચ। 12-268-2x (6290)
વિક્રીણતઃ સર્વરસાન્સર્વગન્ધાંશ્ચ વાણિજ।
વનસ્પતીનોષધીશ્ચ તેષાં મૂલફલાનિ ચ॥ 12-268-2 (75971)
અગ્ર્યા સા નૈષ્ઠિકી બુદ્ધિઃ કુતસ્ત્વામિયમાગતા।
એતદાચક્ષ્વ મે સર્વં નિખિલેન મહામતે॥ 12-268-3 (75972)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-268-4x (6291)
એવમુક્તસ્તુલાધારો બ્રાહ્મણેન યશસ્વિના।
ઉવાચ ધર્મસૂક્ષ્માણિ વૈશ્યો ધર્માર્થતત્ત્વવિત્॥ 12-268-4 (75973)
વેદાહં જાજલે ધર્મં સરહસ્યં સનાતનમ્।
સર્વભૂતહિતં મૈત્રં પુરાણં યં જના વિદુઃ॥ 12-268-5 (75974)
અદ્રોહેણૈવ ભૂતાનામલ્પદ્રોહેણ વા પુનઃ।
યા વૃત્તિઃ સ પરો ધર્મસ્તેન જીવામિ જાજલે॥ 12-268-6 (75975)
પરિચ્છિન્નૈઃ કાષ્ઠતૃણૈર્મયેદં શરણં કૃતમ્।
અલક્તં પદ્મકં તુઙ્ગં ગન્ધાંશ્ચોચ્ચાવચાંસ્તથા॥ 12-268-7 (75976)
રસાંશ્ચ તાંસ્તાન્વિપ્રર્ષે મદ્યવર્જ્યાન્બહૂનહમ્।
ક્રીત્વા વૈ પ્રતિવિક્રીણે પરહસ્તાદમાયયા॥ 12-268-8 (75977)
સર્વેષાં યઃ સુહૃન્નિત્યં સર્વેષાં ચ હિતે રતઃ।
કર્મણા મનસા વાચા સ ધર્મં વેદ જાજલે॥ 12-268-9 (75978)
નાનુરુધ્યે વિરુધ્યે વા ન દ્વેષ્મિ ન ચ કામયે।
સમોઽહં સર્વભૂતેષુ પશ્ય મે જાજલે વ્રતમ્।
તુલા મે સર્વભૂતેષુ સમા તિષ્ઠતિ જાજલે॥ 12-268-10 (75979)
નાહં પરેષાં કૃત્યાનિ પ્રશંસામિ ન ગર્હયે।
આકાશસ્યેવ વિપ્રેન્દ્ર પશ્યઁલ્લોકસ્ય ચિત્રતામ્॥ 12-268-11 (75980)
`કૃપા મે સર્વભૂતેષુ સમા તિષ્ઠતિ જાજલે।
ઇષ્ટાનિષ્ટનિયુક્તસ્ય પ્રિયદ્વેષૌ બહિષ્કૃતૌ॥' 12-268-12 (75981)
ઇતિ માં ત્વં વિજાનીહિ સર્વલોકસ્ય જાજલે।
સમં મતિમતાં શ્રેષ્ઠ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનમ્॥ 12-268-13 (75982)
યથાઽન્ધબધિરોત્મત્તા ઉચ્છ્વાસપરમાઃ સદા।
દેવૈરપિહિતદ્વારાઃ સોપમા પશ્યતો મમ॥ 12-268-14 (75983)
યથા વૃદ્ધાતુરકૃશા નિસ્પૃહા વિષયાન્પ્રતિ।
તથાઽર્થકામભોગેષુ મમાપિ વિગતા સ્પૃહા॥ 12-268-15 (75984)
યદા ચાયં ન બિભેતિ યદા ચાસ્માન્ન બિભ્યતિ।
યદા નેચ્છતિ ન દ્વેષ્ટિ તદા સિદ્ધ્યતિ વૈ દ્વિજ॥ 12-268-16 (75985)
યદા ન કુરુતે ભાવં સર્વભૂતેષુ પાપકમ્।
કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-268-17 (75986)
ન ભૂતો ન ભવિષ્યોઽસ્તિ ન ચ ધર્મોસ્તિ કશ્ચન।
યોઽભયઃ સર્વભૂતાનાં સ પ્રાપ્નોત્યભયં પદમ્॥ 12-268-18 (75987)
યસ્માદુદ્વિજતે લોકઃ સર્વો મૃત્યુમુખાદિવ।
વાક્ક્રૂરાદ્દણ્ડપરુષાત્સ પ્રાપ્નોતિ મહદ્ભયમ્॥ 12-268-19 (75988)
યથાવદ્વર્તમાનાનાં વૃદ્ધાનાં પુત્રપૌત્રિણામ્।
અનુવર્તામહે વૃત્તમહિંસ્ત્રાણાં મહાત્મનામ્॥ 12-268-20 (75989)
પ્રનષ્ટઃ શાશ્વતો ધર્મઃ સદાચારેણ મોહિતઃ।
તેન વૈદ્યસ્તપસ્વી વા બલવાન્વા વિમુહ્યતે॥ 12-268-21 (75990)
આચારાજ્જાજલે પ્રાજ્ઞઃ ક્ષિપ્રં ધર્મમવાપ્નુયાત્।
એવં યઃ સાધુભિર્દાન્તશ્ચરેદદ્રોહચેતસા॥ 12-268-22 (75991)
નદ્યાં ચેહ યથા કાષ્ઠમુહ્યમાનં યદૃચ્છયા।
યદૃચ્છયૈવ કાષ્ઠેન સન્ધિ ગચ્છેત કેનચિત્॥ 12-268-23 (75992)
તત્રાપરાણિ દારૂણિ સંસૃજ્યન્તે તતસ્તતઃ।
તૃણકાષ્ઠકરીપાણિ કદાચિન્ન સમીક્ષયા॥ 12-268-24 (75993)
યસ્માન્નોદ્વિજતે ભૂતં જાતુ કિંચિત્કથંચન।
અભયં સર્વભૂતેભ્યઃ સ પ્રાપ્નોતિ સદા મુને॥ 12-268-25 (75994)
યસ્માદુદ્વિજતે વિદ્વન્સર્વલોકો વૃકાદિવ।
ક્રોશતસ્તીરમાસાદ્ય યથા સર્વે જલેચરાઃ॥ 12-268-26 (75995)
એવમેવાયમાચારઃ પ્રાદુર્ભૂતો યતસ્તતઃ।
સહાયવાન્દ્રવ્યવાન્યઃ સુભગોઽથ પરસ્તથા॥ 12-268-27 (75996)
તતસ્તાનેવ કવયઃ શાસ્ત્રેષુ પ્રવદન્ત્યુત।
કીર્ત્યર્થમલ્પહૃલ્લેખાઃ પટવઃ કૃત્સ્નનિર્ણયાઃ॥ 12-268-28 (75997)
તપોભિર્યજ્ઞદાનૈશ્ચ વાક્યૈઃ પ્રજ્ઞાશ્રિતૈસ્તથા।
પ્રાપ્નોત્યભયદાનસ્ય યદ્યત્ફલમિહાશ્નુતે॥ 12-268-29 (75998)
લોકે યઃ સર્વભૂતેભ્યો દદાત્યભયદક્ષિણામ્।
સ સત્યયજ્ઞૈરીજાનઃ પ્રાપ્નોત્યભયદક્ષિણામ્॥ 12-268-30 (75999)
ન ભૂતાનામહિંસાયા જ્યાયાન્ધર્મોઽસ્તિ કશ્ચન।
યસ્માન્નોદ્વિજતે ભૂતં જાતુ કિંચિત્કથંચન।
સોઽભયં સર્વભૂતેભ્યઃ સંપ્રાપ્નોતિ મહામુને॥ 12-268-31 (76000)
યસ્માદુદ્વિજતે લોકઃ સર્પાદ્વેશ્મગતાદિવ।
ન સ ધર્મમવાપ્નોતિ ઇહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-268-32 (76001)
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય સર્વભૂતાનિ પશ્યતઃ।
દેવાઽપિ માર્ગે મુહ્યન્તિ હ્યપદસ્ય પદૈપિણઃ॥ 12-268-33 (76002)
દાનં ભૂતાભયસ્યાહુઃ સર્વદાનેભ્ય ઉત્તમમ્।
બ્રવીમિ તે સત્યમિદં શ્રદ્ધત્સ્વ મમ જાજલે॥ 12-268-34 (76003)
સ એવ સુભગો ભૂત્વા પુનર્ભવતિ દુર્ભગઃ।
વ્યાપત્તિં કર્મણાં દૃષ્ટ્વા જુગુપ્સન્તિ જનાઃ સદા॥ 12-268-35 (76004)
અકારણો હિ નૈવાસ્તિ ધર્મઃ સૂક્ષ્મો હિ જાજલે।
ભૂતભવ્યાર્થમેવેહ ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્॥ 12-268-36 (76005)
સૂક્ષ્મત્વાન્ન સ વિજ્ઞાતું શક્યતે બહુનિહ્નવઃ।
ઉપલભ્યાન્તરા ચાન્યાનાચારાનવબુધ્યતે॥ 12-268-37 (76006)
યે ચ ચ્છિન્દન્તિ વૃષણાન્યે ચ ભિન્દન્તિ નસ્તકાન્।
વહન્તિ મહતો ભારાન્બધ્નન્તિ દમયન્તિ ચ।
હત્વા સત્વાનિ ખાદન્તિ તાન્કથં ન વિગર્હસે॥ 12-268-38 (76007)
માનુષા માનુપાનેવ દાસભોગેન ભુઞ્જતે।
વધબન્ધનિરોધેન કારયન્તિ દિવાનિશમ્॥ 12-268-39 (76008)
આત્મનશ્ચાપિ જાનાતિ યદ્દુઃખં વધબન્ધને।
પઞ્ચેન્દ્રિયેષુ ભૂતેષુ સર્વં વસતિ દૈવતમ્॥ 12-268-40 (76009)
આદિત્યશ્ચન્દ્રમા વાયુર્બ્રહ્મા પ્રાણઃ ક્રતુર્યમઃ।
તાનિ જીવાનિ વિક્રીય કા મૃતેષુ વિચારણા॥ 12-268-41 (76010)
અજોઽગ્નિર્વરુણો મેપઃ સૂર્યોઽશ્વઃ પૃથિવી વિરાટ્।
ધેનુર્વત્સશ્ચ સોમો વૈ વિક્રીયૈતન્ન સિધ્યતિ॥ 12-268-42 (76011)
કા તૈલે કા ધૃતે બ્રહ્મન્મધુન્યપ્સ્વોષધીષુ વા॥ 12-268-43 (76012)
અદંશમશકે દેશે સુખસંવર્ધિતાન્પશૂન્।
તાંશ્ચ માતુઃ પ્રિયાઞ્જાનન્નાક્રમ્ય બહુધા નરાઃ॥ 12-268-44 (76013)
બહુદંશાકુલાન્દેશાન્નયન્તિ બહુકર્દમાન્।
વાહસંપીડિતા ધુર્યાઃ સીદન્ત્યવિધિના પરે॥ 12-268-45 (76014)
ન મન્યે ભ્રૂણહત્યાઽપિ વિશિષ્ટા તેન કર્મણા।
કૃપિં સાધ્વિતિ મન્યન્તે સા ચ વૃત્તિઃ સુદારુણા॥ 12-268-46 (76015)
ભૂમિં ભૂમિશયાંશ્ચૈવ હન્તિ કાષ્ઠૈરયોમુખૈઃ।
તથૈવાનડુહો યુક્તાન્ક્ષુત્તૃષ્ણાશ્રમકર્શિતાન્॥ 12-268-47 (76016)
અધ્ન્યા ઇતિ ગવાં નામ ક એતા હન્તુમર્હતિ।
મહચ્ચકારાકુશલં વૃથા યો ગાં નિહન્તિ હ॥ 12-268-48 (76017)
ઋપયો યતયો હ્યેતન્નહુપે પ્રત્યવેદયન્।
ગાં માતરં ચાપ્યવધીર્વૃપભં ચ પ્રજાપતિમ્।
અકાર્યં નહુપાકાપીંર્લપ્સ્યામસ્ત્વત્કૃતે વ્યથામ્॥ 12-268-49 (76018)
શતં ચૈકં ચ રોગાણાં સર્વભૂતેષ્વપાતયન્।
ઋપયસ્તે મહાભાગાઃ પ્રશસ્તાસ્તે ચ જાજલે॥ 12-268-50 (76019)
ભ્રૃણહં નહુષં ત્વાહુર્ન તં ભોક્ષ્યામહે વયમ્।
ઇત્યુક્ત્વા તે મહાત્માનઃ સર્વે તત્ત્વાર્થદર્શિનઃ।
ઋષયો યતયઃ શાન્તાસ્તપસા પ્રત્યેષધયન્॥ 12-268-51 (76020)
ઈદૃશાનશિવાન્ઘોરાનાચારાનિહ જાજલે।
કેવલાચરિતત્વાત્તુ નિપુણો નાવબુધ્યસે॥ 12-268-52 (76021)
કારણાદ્ધર્મમન્વિચ્છન્ન લોકં વિરસં ચરેત્॥ 12-268-53 (76022)
યો હન્યાદ્યશ્ચ માં સ્તૌતિ તત્રાપિ શૃણુ જાજલે।
સમૌ તાવપિ મે સ્થાતાં ન હિ મે સ્તઃ પ્રિયાપ્રિયે।
એતદીદૃશકં ધર્મં પ્રશંસન્તિ મનીષિણઃ॥ 12-268-54 (76023)
ઉપપત્ત્યા હિ સંપન્નો યતિભિશ્ચૈવ સેવ્યતે।
સતતં ધર્મશીલૈશ્ચ નિપુણેનોપલક્ષિતઃ॥ ॥ 12-268-55 (76024)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટષષ્ટ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 268॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-268-2 વાણિજ વણિક્પુત્ર॥ 12-268-3 અધ્યગા નૈષ્ઠકીં બુદ્ધિં કુતસ્ત્વામિદમાગતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-268-7 પદ્મકં તુઙ્ગં ચ કાષ્ઠવિશેષૌ। કસ્તૂર્યાદીન્ગન્ધાન્॥ 12-268-8 રસાન્ લવણાદીન્॥ 12-268-16 ન દ્વેષ્ટિ બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-268-26 દૃષ્ટાન્તે વડવાગ્નિઃ॥ 12-268-33 સમ્યગ્ભૃતાનિ પશ્યત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-268-35 વ્યાપત્તિ નાશમ્। કર્મણાં કર્મફલાનાં સ્વર્ગાદીનામ્॥ 12-268-36 અકારણઃ કારણમનુષ્ઠાનપ્રયોજકં ફલં તદ્ધીનઃ॥ 12-268-38 યદુક્તમલક્તપદ્મકાદીન્યપણ્યાનિ વિક્રીણાસીતિ તત્રાહ યેચેતિ। નસ્તકાન્ નાસાગર્ભાન્। વહન્તિ વાહયન્તિ॥ 12-268-39 દાસભાવેન ભુઞ્જતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-268-45 અવિધિના કત્વર્થાપિ હિંસા દોપાવહા કિમુતાઽકત્વર્થેત્યર્થઃ॥ 12-268-47 ભૂમિશયાન્સર્પાદીન્। અયોમુખં કાષ્ઠં લાઙ્ગલમ્॥ 12-268-48 ન હન્તું શક્યા અધ્ન્યા ઇતિ યોગાદ્ગવમાવધ્યત્વં શ્રૌતમિત્યર્થઃ॥ 12-268-50 નહુપકૃતા ગોવૃપહત્યા સર્વભૂતેષ્વેકાધિકશતરોગરૂપેણ ક્ષિપ્તત્યર્થઃ॥ 12-268-51 એવમુક્ત્વાપિ તપસા ધ્યાનેન તં પ્રત્યવેદયન્ પ્રતીપમવેદયન્। હન્તારમપિ ધીપૂર્વમહન્તારં નહુપં ધ્યાનબલેન જ્ઞાત્વા તથૈવ લોકેઽપિ પ્રમાદાત્કૃતોઽપિ ગોવધો વ્યાધિરૂપેણ સર્વલોકાપકારાયાભૃત કિમુત બુદ્ધિપૂર્વં કુત ઇતિ જ્ઞાપિતવન્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-268-52 કેવલેતિ પૂર્વૈઃ કૃત ઇત્યન્ધપરંપરામાત્રાત્કરોપિ નતુ તત્ત્વબુદ્ધ્યા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 269
॥ શ્રીઃ ॥
12.269. અધ્યાયઃ 269
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
તુલાધારેણ જાજલયે ધર્મરહસ્યોપદેશઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-269-0 (76025)
જાજલિરુવાચ। 12-269-0x (6292)
યથા પ્રવર્તિતો ધર્મસ્તુલાં ધારયતા ત્વયા।
સ્વર્ગદ્વારં ચ વત્તિં ચ ભૂતાનામવરોત્સ્યતે॥ 12-269-1 (76026)
કૃષ્યા હ્યન્નં પ્રભવતિ તતસ્ત્વમપિ જિવસિ।
પશુભિશ્ચૌષધીભિશ્ચ મર્ત્યા જીવન્તિ વાણિજ॥ 12-269-2 (76027)
તતો યજ્ઞઃ પ્રભવતિ નાસ્તિક્યમપિ જલ્પસિ।
ન હિ વર્તેદયં લોકો વાર્તામુત્સૃજ્ય કેવલામ્॥ 12-269-3 (76028)
તુલાધાર ઉવાચ। 12-269-4x (6293)
વક્ષ્યામિ જાજલે વૃત્તિં નાસ્મિ બ્રાહ્મણ નાસ્તિકઃ।
ન યજ્ઞં ચ વિનિન્દામિ યજ્ઞવિત્તુ સુદુર્લભઃ॥ 12-269-4 (76029)
નમો બ્રાહ્મણ યજ્ઞાય યે ચ યજ્ઞવિદો જનાઃ।
સ્વયજ્ઞં બ્રાહ્મણા હિત્વા ક્ષત્રયજ્ઞમનુષ્ઠિતાઃ॥ 12-269-5 (76030)
લુબ્ધૈર્વિત્તપરૈર્બ્રહ્મન્નાસ્તિકૈઃ સંપ્રવર્તિતમ્।
વેદવાદાનભિજ્ઞાનાં સત્યાભાસમિવાનૃતમ્॥ 12-269-6 (76031)
ઇદં દેયમિદં દેયમિતિ નાન્યચ્ચિકીર્ષતિ।
અતઃ સ્તૈન્યં પ્રભવતિ વિકર્માણિ ચ જાજલે॥ 12-269-7 (76032)
યદેવ સુકૃતં હવ્યં તેન તુષ્યન્તિ દેવતાઃ।
નમસ્કારેણ હવિષા સ્વાધ્યાયૈરૌષધૈસ્તથા।
પૂજા સ્યાદ્દેવતાનાં હિ યથાશાસ્ત્રનિદર્શનમ્॥ 12-269-8 (76033)
ઇષ્ટાપૂર્તાદસાધૂનાં વિદુષાં જાયતે પ્રજા।
લુબ્ધેભ્યો જાયતે લુબ્ધઃ સમેભ્યો જાયતે સમઃ॥ 12-269-9 (76034)
યજમાના યથાઽઽત્માનમૃત્વિજશ્ચ તથા પ્રજાઃ।
યજ્ઞાત્પ્રજા પ્રભવતિ નભસોઽમ્ભ ઇવામલમ્॥ 12-269-10 (76035)
અગ્નૌ પ્રાસ્તાહુતિર્બ્રહ્મન્નાદિત્યમુપગચ્છતિ।
આદિત્યાજ્જાયતે વૃષ્ટિર્વૃષ્ટેરન્નં તતઃ પ્રજાઃ॥ 12-269-11 (76036)
તસ્માત્સુનિષ્ઠિતાઃ પૂર્વે સર્વાન્કામાંશ્ચ લેભિરે।
અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી આશીર્ભિર્વીરરુધોઽભવન્॥ 12-269-12 (76037)
ન તે યજ્ઞેષ્વાત્મસુ વા ફલં પશ્યન્તિ કિંચન।
શઙ્કમાનાઃ ફલં યજ્ઞે યે યજેરન્કથંચન॥ 12-269-13 (76038)
જાનન્તઃ સર્વથા સાધુ લુબ્ધા વિત્તપ્રયોજનાઃ।
સ સ્મ પાપકૃતાં લોકાન્ગુચ્છેદશુભકર્મણા॥ 12-269-14 (76039)
પ્રમાણમપ્રમાણેન યઃ કુર્યાદશુભં નરઃ।
પાપાત્મા સોઽકૃતપ્રજ્ઞઃ સદૈવેહ દ્વિજોત્તમ॥ 12-269-15 (76040)
કર્તવ્યમિતિ કર્તવ્યં વેત્તિ વૈ બ્રાહ્મણો ભયમ્।
બ્રહ્મૈવ વર્તતે લોકે નૈવ કર્તવ્યતાં પુનઃ॥ 12-269-16 (76041)
વિગુણં ચ પુનઃ કર્મ જ્યાય ઇત્યનુશુશ્રુમ્।
સર્વભૂતોપકારશ્ચ ફલભાવે ચ સંયમઃ॥ 12-269-17 (76042)
સત્યયજ્ઞા દમયજ્ઞા અલુબ્ધાશ્ચાત્મવૃત્તયઃ।
ઉત્પન્નત્યાગિનઃ સર્વે જના આસન્નમત્સરાઃ॥ 12-269-18 (76043)
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞતત્ત્વજ્ઞાઃ સ્વયજ્ઞપરિનિષ્ઠિતાઃ।
બ્રાહ્મં વેદમધીયન્તસ્તોષયન્ત્યપરાનપિ॥ 12-269-19 (76044)
અખિલં દૈવતં સર્વં બ્રહ્મ બ્રહ્મણિ સંશ્રિતમ્।
તૃપ્યન્તિ તૃપ્યતો દેવાસ્તૃપ્તાઽતૃપ્તસ્ય જાજલે॥ 12-269-20 (76045)
યથા સર્વરસૈસ્તૃપ્તો નાભિનન્દતિ કિંચન।
તથા પ્રજ્ઞાનતૃપ્તસ્ય નિત્યતૃપ્તિઃ સુખોદયા॥ 12-269-21 (76046)
ધર્માધારા ધર્મસુખાઃ કૃત્સ્નવ્યવસિતાસ્તથા।
અસ્તિ નસ્તત્ત્વતો ભૂય ઇતિ પ્રાજ્ઞસ્ત્વવેક્ષતે॥ 12-269-22 (76047)
જ્ઞાનવિજ્ઞાનિનઃ કેચિત્પરં પારં તિતીર્ષવઃ।
અતીવ પુણ્યદં પુણ્યં પુણ્યાભિજનસંહિતમ્॥ 12-269-23 (76048)
યત્ર ગત્વા ન શોચન્તિ ચ ચ્યવન્તિ વ્યથન્તિ ચ।
તે તુ તદ્બ્રહ્મણઃ સ્થાનં પ્રાપ્નુવન્તીહ સાત્વિકાઃ॥ 12-269-24 (76049)
નૈવ તે સ્વર્ગમિચ્છન્તિ ન યજન્તિ યશોધનાઃ।
સતાં વર્ત્માનુવર્તન્તે યથાબલમહિંસયા॥ 12-269-25 (76050)
વનસ્પતીનોષધીશ્ચ ફલમૂલાનિ તે વિદુઃ।
ન ચૈતાનૃત્વિજો લુબ્ધા યાજયન્તિ ફલાર્થિનઃ॥ 12-269-26 (76051)
સ્વમેવ ચાર્થં કુર્વાણા યજ્ઞં ચક્રુઃ પુનર્દ્વિજાઃ।
પરિનિષ્ઠિતકર્માણાઃ પ્રજાનુગ્રહકામ્યયા॥ 12-269-27 (76052)
તસ્માત્તાનૃત્વિજો લુબ્ધા યાજયન્ત્યશુભાન્નરાન્।
પ્રાપયેયુઃ પ્રજાઃ સ્વર્ગે સ્વધર્માચરણેન વૈ।
ઇતિ મે વર્તતે બુદ્ધિઃ સમા સર્વત્ર જાજલે॥ 12-269-28 (76053)
પ્રયુઞ્જતે યેન યજ્ઞે સદા પ્રાજ્ઞા દ્વિજર્ષભાઃ।
તેન તે દેવયાનેન પથા યાન્તિ મહામુને॥ 12-269-29 (76054)
આવૃત્તિસ્તસ્ય ચૈકસ્ય નાસ્ત્યાવૃત્તિર્મનીષિણાઃ।
ઉભૌ તૌ દેવયાનેન ગચ્છતો જાજલે યથા॥ 12-269-30 (76055)
સ્વયં ચૈષામનડુહો યુઞ્જન્તિ ચ વહન્તિ ચ।
સ્વયમુસ્રાશ્ચ દુહ્યન્તે મનઃસંકલ્પસિદ્ધિભિઃ॥ 12-269-31 (76056)
સ્વયં યૂપાનુપાદાય યજન્તે સ્વાપ્તદક્ષિણાઃ।
યસ્તથા ભાવિતાત્મા સ્યાત્સ ગામાલબ્ધુમર્હતિ॥ 12-269-32 (76057)
ઓષધીભિસ્તથા બ્રહ્મન્યજેરંસ્તે ન તાદૃશાઃ।
શ્રદ્ધયા ગાં પુરસ્કૃત્ય તદૃતં પ્રબ્રવીમિ તે॥ 12-269-33 (76058)
નિરાશિષમનારમ્ભં નિર્નમસ્કારમસ્તુતિમ્।
અક્ષીણં ક્ષીણકર્માણં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-269-34 (76059)
ન શ્રાવયન્ન ચ યજન્ન દદદ્બ્રાહ્મણેષુ ચ।
કામ્યાં વૃત્તિં લિપ્સમાનઃ કાં ગતિં યાતિ જાજલે।
ઇદં તુ દૈવતં કૃત્વા યથા યજ્ઞમવાપ્નુયાત્॥ 12-269-35 (76060)
જાજલિરુવાચ। 12-269-36x (6294)
[ન વૈ મુનીનાં શૃણુમઃ સ્મ તત્ત્વં
પૃચ્છામિ તે વાણિજ કષ્ટમેતત્।
પૂર્વેપૂર્વે ચાસ્ય નાવેક્ષમાણા
નાતઃ પરં તમૃષયઃ સ્થાપયન્તિ॥ 12-269-36 (76061)
યસ્મિન્નેવાત્મતીર્થેન પશવઃ પ્રાપ્નુયુર્મખમ્।]
અથ સ્મ કર્મણા કેન વાણિજ પ્રાપ્નુયાત્સુખમ્।
શંસ મે તન્મહાપ્રાજ્ઞ ભૃશં વૈ શ્રદ્દધામિ તે॥ 12-269-37 (76062)
તુલાધાર ઉવાચ। 12-269-38x (6295)
ઉત યજ્ઞા ઉતાયજ્ઞા મસ્વં નાર્હન્તિ તે ક્વચિત્।
આજ્યેન પયસા દધ્ના સત્કૃત્યામિક્ષયા ત્વચા।
બાલૈઃ શૃઙ્ગેણ પાદેન સંભરત્યેવ ગૌર્મખમ્॥ 12-269-38 (76063)
પત્નીવ્રતેન વિધિના પ્રકરોતિ નિયોજયન્।
ઇષ્ટં તુ દૈવતં કૃત્વા યથા યજ્ઞમવાપ્નુયાત્॥ 12-269-39 (76064)
પુરોડાશો હિ સર્વેષાં પશૂનાં મેધ્ય ઉચ્યતે।
સર્વા નદ્યઃ સરસ્વત્યઃ સર્વે પુણ્યાઃ શિલોચ્ચયાઃ।
જાજલે તીર્થમાત્મેવ મા સ્મ દેશાતિથિર્ભવ॥ 12-269-40 (76065)
એતાનીદૃશકાન્ધર્માનાચરન્નિહ જાજલે।
કારણૈર્ધર્મમન્વિચ્છન્સ લોકાનાપ્નુતે શુભાન્॥ 12-269-41 (76066)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-269-42x (6296)
એતાનીદૃશકાન્ધર્માંસ્તુલાધારઃ પ્રશંસતિ।
ઉપપત્ત્યાઽભિસંપન્નાન્નિત્યં સદ્ભિર્નિષેવિતાન્॥ ॥ 12-269-42 (76067)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 269॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-269-3 નાસ્તિક્યં હિંસાત્મકત્વેન યજ્ઞનિન્દા॥ 12-269-9 વિગુણા જાયતે પ્રજેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-269-25 યજન્તે ચાવિહિંસયેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-269-38 અશક્તાનાં તુ બાલૈર્ગોપુચ્છે પિતૃતર્પણાદિના। શૃઙ્ગેણ ગોશૃઙ્ગેણાભિષેકાદિના। પાદ્દેનેતિ પાદરજસેત્યર્થઃ। એતેષાં ગોસ્પર્શનાદીનાં ચ સદ્યઃ પાપનાશકત્વં પરલોકપ્રદત્વં ચ સ્મૃત્યુક્તં દર્શિતમ્॥ 12-269-41 ઈદૃશકાનહિંસ્રાન્। કારણૈરર્થિત્વસમર્થત્વવિદ્વત્ત્વતારતમ્યૈઃ॥ 12-269-42 ઉપપત્ત્યા યુત્તયા॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 270
॥ શ્રીઃ ॥
12.270. અધ્યાયઃ 270
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જાજલિતુલાધારસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-270-0 (76068)
તુલાધાર ઉવાચ। 12-270-0x (6297)
સદ્ભિર્વા યદિ વાઽસદ્ભિઃ પન્થાનમિમમાશ્રિતઃ।
પ્રત્યક્ષં ક્રિયતાં સાધુ તતો જ્ઞાસ્યસિ તદ્યથા॥ 12-270-1 (76069)
એતે શકુન્તા બહવઃ સમન્તાદ્વિચરન્તિ હ।
તવોત્તમાઙ્ગે સંભૂતાઃ શ્યેનાશ્ચાન્યાશ્ચ જાતયઃ॥ 12-270-2 (76070)
આહૂયૈનાન્મહાબ્રહ્મન્વિશમાનાંસ્તતસ્તતઃ।
પશ્યેમાન્હસ્તપાદૈશ્ચ શ્લિષ્ટાન્દેહેષુ સર્વશઃ॥ 12-270-3 (76071)
સંભાવયન્તિ પિતરં ત્વયા સંભાવિતાઃ સ્વગાઃ।
અસંશયં પિતા વૈ ત્વં પુત્રાનાહ્વય જાજલે॥ 12-270-4 (76072)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-270-5x (6298)
તતો જાજલિના તેન સમાહૂતાઃ પતત્રિણઃ।
વાચમુચ્ચારયન્તિ સ્મ ધર્મસ્ય વચનાત્કિલ॥ 12-270-5 (76073)
તુલાધાર ઉવાચ। 12-270-6x (6299)
અહિંસાદિ કૃતં કર્મ ઇહ ચૈવ પરત્ર ચ।
શ્રદ્ધાં નિહન્તિ વૈ બ્રહ્મન્સા હતા હન્તિ તં નરમ્॥ 12-270-6 (76074)
સમાનાં શ્રદ્દધાનાનાં સંયતાનાં સુચેતસામ્।
કુર્વતાં યજ્ઞ ઇત્યેવ ન યજ્ઞો જાતુ નેષ્યતે॥ 12-270-7 (76075)
શ્રદ્ધા વૈ સાત્વિકી દેવી સૂર્યસ્ય દુહિતા દ્વિજ।
સાવિત્રી પ્રસવિત્રી ચ હવિર્વાઙ્ભનસી તતઃ॥ 12-270-8 (76076)
વાગ્વૃદ્ધં ત્રાયતે શ્રદ્ધા મનોવૃદ્ધં ચ જાજલે।
શ્રદ્ધાવૃદ્ધં વાઙ્ભનસી ન યજ્ઞસ્ત્રાતુમર્હતિ॥ 12-270-9 (76077)
અત્ર ગાથા બ્રહ્મગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ।
શુચેરશ્રદ્દધાનસ્ય શ્રદ્દધાનસ્યર ચાશુચેઃ॥ 12-270-10 (76078)
દેવા વિત્તમમન્યન્ત સદૃશં યજ્ઞકર્મણિ।
શ્રોત્રિયસ્ય કદર્યસ્ય વદાન્યસ્ય ચ વાર્ધુષેઃ॥ 12-270-11 (76079)
મીમાંસિત્વોભયં દેવાઃ સમમન્નમકલ્પયન્।
પ્રજાપતિસ્તાનુવાચ વિષમં કૃતમિત્યુત॥ 12-270-12 (76080)
શ્રદ્ધાપૂતં વદાન્યસ્ય હતમશ્રદ્ધયેતરત્।
ભોજ્યમન્નં વદાન્યસ્ય કદર્યસ્ય ન વાર્ધુષેઃ॥ 12-270-13 (76081)
અશ્રદ્દધાન એવૈકો દેવાનાં નાર્હતે હવિઃ।
તસ્યૈવાન્નં ન ભોક્તવ્યમિતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-270-14 (76082)
અશ્રદ્ધા પરમં પાપં શ્રદ્ધા પાપપ્રમોચની।
જહાતિ પાપં શ્રદ્ધાવાન્સર્પો જીર્ણામિવ ત્વચમ્॥ 12-270-15 (76083)
જ્યાયસી યા પવિત્રાણાં નિવૃત્તિઃ શ્રદ્ધયા સહ।
નિવૃત્તશીલદોષો યઃ શ્રદ્ધાવાન્પૂત એવ સઃ॥ 12-270-16 (76084)
કિં તસ્ય તપસા કાર્યં કિં વૃત્તેન કિમાત્મના।
શ્રદ્ધામયોઽયં પુરુષો યો યચ્છ્રદ્ધઃ સ એવ સઃ॥ 12-270-17 (76085)
ઇતિ ધર્મઃ સમાખ્યાતઃ સદ્ભિર્ધર્માર્થદર્શિભિઃ।
વયં જિજ્ઞાસમાનાસ્તુ સંપ્રાપ્તા ધર્મદર્શનાત્॥ 12-270-18 (76086)
શ્રદ્ધાં કુરુ મહાપ્રાજ્ઞ તતઃ પ્રાપ્સ્યસિ યત્પરમ્॥ 12-270-19 (76087)
`જાજલિરુવાચ। 12-270-20x (6300)
ન વૈ મુનીનાં શૃણુમશ્ચ તત્વં
પૃચ્છામિ તે વાણિજ તત્વમેતત્।
પૂર્વે હિ પૂર્વેઽપ્યનવેક્ષમાણા
નાતઃ પરં તે ઋષયઃ સ્થાપયન્તિ॥ 12-270-20 (76088)
યસ્મિન્નેવાનુતીર્થેન પશવઃ પ્રાપ્નુયુઃ સુખમ્।
પત્નીવ્રતેન વિધિના પ્રકરોતિ નિયોજયન્।'
શ્રદ્ધાવાઞ્શ્રદ્દધાનશ્ચ ધર્મશ્ચૈવ હિ વાણિજ॥ 12-270-21 (76089)
તુલાધાર ઉવાચ। 12-270-22x (6301)
સ્વવર્ત્મનિ સ્થિતશ્ચૈવ ગરીયાનેવ જાજલે॥ 12-270-22 (76090)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-270-23x (6302)
તતોઽચિરેણ કાલેન તુલાધારઃ સ એવ ચ।
દિવં ગત્વા મહાપ્રાજ્ઞૌ વિહરેતાં યથાસુખમ્।
સ્વંસ્વં સ્થાનમુપાગમ્ય સ્વકર્મફલનિર્મિતમ્॥ 12-270-23 (76091)
એવં બહુવિધાર્થં ચ તુલાધારેણ ભાપિતમ્।
સમ્યક્ચૈવમુપાલબ્ધો ધર્મશ્ચોક્તઃ સનાતનઃ॥ 12-270-24 (76092)
તસ્ય વિખ્યાતવીર્યસ્ય શ્રુત્વા વાક્યાનિ જાજલિઃ।
તુલાધારસ્ય કૌન્તેય શાન્તિમેવાન્વપદ્યત॥ 12-270-25 (76093)
`સમાનાં શ્રદ્દધાનાનાં યુક્તાનાં ચ યથાબલમ્।
કુર્વતાં યજ્ઞ ઇત્યેવ નાયજ્ઞો જાતુ નેષ્યતે॥' 12-270-26 (76094)
એવં બહુમતાર્થં ચ તુલાધારેણ ભાષિતમ્।
યથૌપમ્યોપદેશેન કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-270-27 (76095)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 270॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-270-1 અયં પન્થાઃ સમાશ્રિત ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-270-3 તતસ્તતઃ તેષુ તેષુ નીડેષુ પ્રવેશાય શ્લિષ્ટાન્ સંકુચિતહસ્તપાદાન્॥ 12-270-5 વાચમુચ્ચારયન્તિ। નિઃશઙ્કં પ્રત્યુત્તરં પ્રયચ્છન્તીત્યર્થઃ। તત્ર હેતુઃ ધર્મસ્યાઽહિંસાત્મકસ્ય સંબન્ધિનો વચનાત્પ્રિયવચનાદિત્યર્થઃ॥ 12-270-6 હિંસા આદિપદાર્થઃ। ઇહ પરત્ર ચ પ્રત્યક્ષફલમિતિ શેષઃ। તત્ર હિંસાફલમાહ શ્રદ્ધામિતિ। હિંસા શ્રદ્ધાં વિશ્વાસં નિહન્તીત્યધ્યાહૃત્ય યોજ્યમ્। તં વિશ્વાસઘાતિનમ્। સ્પર્ધાનિહન્તિ તં ધર્મં સ હતો હન્તીતિ ધ. પાઠઃ। હિંસા નિહન્તિ વૈ ધર્મસંહતો હન્તીતિ થ. પાઠઃ॥ 12-270-7 સમાનાં લાભાલાભયોઃ યજ્ઞઃ કર્તવ્ય ઇત્યેવાભિસંધાય કુર્વતાં ફલં ચાભિસંધાયેતિ એવાર્થઃ। તેષાં યજ્ઞો નેષ્વત ઇતિ ન। સંગતાનાં સુચેતસામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-270-9 વાચા સ્વરવર્ણવિપર્યાસેન યદ્વૃદ્ધં છિન્નં નષ્ટં મન્ત્રાદ્યુચ્ચારણે તચ્છ્રદ્ધા ત્રાયતે સમાધત્તે। મનસા વ્યગ્રેણ યન્નષ્ટં દેવતાધ્યાનાદિ॥ 12-270-12 મીમાંસિત્વા વિચાર્ય॥ 12-270-14 હવિર્દાતુમિતિ શેષઃ॥ 12-270-17 યત્ યા સાત્વિકી રાજસી તામસી વા શ્રદ્ધા યસ્ય સ યચ્છ્રદ્ધઃ। સ એવ સ સાત્વિકો રાજસસ્તામસો વા॥ 12-270-18 ધર્મદર્શનાખ્યાન્મુનેધૈર્મં વયં પ્રાપ્તવન્તઃ॥ 12-270-19 સ્પર્ધાં જહિ મહાપ્રાજ્ઞેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-270-21 શ્રદ્ધાવાન્વેદવાક્યે। શ્રદ્દધાનસ્તદર્થમનુષ્ઠાતું મમેદં શ્રેય ઇતિ નિશ્ચયવાન્। ધર્મો ધર્માત્મા॥ 12-270-22 ગરીયાનેવ ભૂતલે ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-270-27 યર્થાપમ્યોપદેશેન યથાયદ્દષ્ટાન્તકીર્તનેન॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 271
॥ શ્રીઃ ॥
12.271. અધ્યાયઃ 271
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ હિંસાત્યાગપૂર્વકં શરીરાવિરોધેન ધર્માચરણચોદના॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-271-0 (76096)
`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-271-0x (6303)
શરીરમાપદશ્ચૈવ ન વિદન્ત્યવિહિંસકાઃ।
કથં યાત્રા શરીરસ્ય નિરારમ્ભસ્ય સેત્સ્યતે॥ 12-271-1 (76097)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-271-2x (6304)
યથા શરીરં ન મ્લાયેન્નૈવ મૃત્યુવશં ભવેત્।
તથા કર્મસુ વર્તેત સમર્થો ધર્મમાચરેત્॥' 12-271-2 (76098)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
પ્રજાનામનુકમ્પાર્થં ગીતં રાજ્ઞા વિચખ્યુના॥ 12-271-3 (76099)
છિન્નસ્થૂણં વૃપં દૃષ્ટ્વા વિરાવં ચ ગવાં ભૃશમ્।
ગોગૃહે યજ્ઞવાટે ચ પ્રેક્ષમાણઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-271-4 (76100)
સ્વસ્તિ ગોભ્યોઽસ્તુ લોકેષુ તતો નિર્વચનં કૃતમ્।
હિંસાયાં હિ પ્રવૃત્તાયામાશીરેષા તુ કલ્પિતા॥ 12-271-5 (76101)
અવ્યવસ્થિતમર્યાદૈર્વિમૂઢૈર્નાસ્તિકૈર્નરૈઃ।
સંશયાત્મભિરવ્યક્તૈર્હિંસા સમનુદર્શિતા॥ 12-271-6 (76102)
સર્વકર્મગ્વહિંસાં હિ ધર્માત્મા મનુરબ્રવીત્।
કામકારાદ્વિહિંસન્તિ બહિર્વેદ્યાં પશૂન્નરાઃ॥ 12-271-7 (76103)
તસ્માત્પ્રમાણતઃ કાર્યો ધર્મઃ સૂક્ષ્મો વિજાનતા।
અહિંસા હ્યેવ સર્વેભ્યો ધર્મેભ્યો જ્યાયસી મતા॥ 12-271-8 (76104)
ઉપોષ્ય સંશિતો ભૂત્વા હિત્વા વેદકૃતાં શુચિઃ।
આચાર ઇત્યનાચારઃ કૃપણાઃ ફલહેતવઃ॥ 12-271-9 (76105)
યદિ ચ્છિન્દન્તિ વૃક્ષાંશ્ચ યૂપાંશ્ચોદ્દિશ્ય માનવાઃ।
વૃથા માંસાનિ ખાદન્તિ નૈપ ધર્મઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-271-10 (76106)
સુરાં મત્સ્યાન્મધુ માંસમાસવં કૃસરૌદનમ્।
ધૂર્તૈઃ પ્રવર્તિતં હ્યેતન્નૈતદ્વેદેષુ કલ્પિતમ્।
કામાન્મોહાચ્ચ લોભાચ્ચ લૌલ્યમેતત્પ્રવર્તિતમ્॥ 12-271-11 (76107)
વિષ્ણુમેવાભિજાનન્તિ સર્વયજ્ઞેષુ બ્રાહ્મણાઃ।
પાયસૈઃ સુમનોભિશ્ચ તસ્યૈવ યજનં સ્મૃતમ્॥ 12-271-12 (76108)
યજ્ઞિયાશ્ચૈવ યે વૃક્ષા વેદેષુ પરિકલ્પિતાઃ।
યચ્ચાપિ કિંચિત્કર્તવ્યમન્યચ્ચોક્ષૈઃ સુસંસ્કૃતમ્।
મહાસત્વૈઃ શુદ્ધભાવૈઃ સર્વં દેવાર્હમેવ તત્॥ 12-271-13 (76109)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-271-14x (6305)
શરીરમાપદશ્ચાપિ વિવદન્ત્યવિહંસતઃ।
કથં યાત્રા શરીરસ્ય નિરારમ્ભસ્ય સેત્સ્યતે॥ 12-271-14 (76110)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-271-15x (6306)
યથા શરીરં ન ગ્લાયેન્નેયાન્મૃત્યુવશં યથા।
તથા કર્મસુ વર્તેત સમર્થો ધર્મમાચરેત્॥ ॥ 12-271-15 (76111)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 271॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-271-4 છિન્ના વિશસ્તા સ્થૂણા પ્રતિમા શરીરં યસ્ય તમ્॥ 12-271-5 નિશ્ચિતં વચનં નિર્વચનમ્। એષા સ્વસ્તિ ગોભ્યોઽસ્ત્વિતિ હિંસા કતૌ પશ્વાલમ્ભઃ॥ 12-271-9 વેદકૃતાં વેદોક્તાં હિંસામ્। આચાર ઇતિ બુદ્ધ્યા અનાચારઃ આચરણહીનઃ॥ 12-271-12 વિષ્ણુમેવ યજન્તીહેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-271-13 ચોક્ષૈર્વિશુદ્ધૈઃ॥ 12-271-14 આપદઃ શરીરં શોપયન્તિ શરીરં ચાપદાં નાશમિચ્છત્યતોઽત્યન્તં હિંસાશૂન્યસ્ય કથં શરીરનિર્વાહ ઇત્યાહ શરીરમિતિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 272
॥ શ્રીઃ ॥
12.272. અધ્યાયઃ 272
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ચિરકારિકોપાખ્યાનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-272-0 (76112)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-272-0x (6307)
કથં કાર્યં પરીક્ષેત શીઘ્રં વાઽથ ચિરેણ વા।
સર્વથા કાર્યદુર્ગેઽસ્મિન્ભવાન્નઃ પરમો ગુરુઃ॥ 12-272-1 (76113)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-272-2x (6308)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ચિરકારેસ્તુ યત્પૂર્વં વૃત્તમાઙ્ગિરસાં કુલે॥ 12-272-2 (76114)
`ગૌતમસ્ય સુતા હ્યાસન્વીયાંશ્ચિરકારિકઃ।'
ચિરકારિક ભદ્રં તે ભદ્રં તે ચિરકારિક।
ચિરકારી હિ મેધાવી નાપરાધ્યતિ કર્મસુ॥ 12-272-3 (76115)
ચિરકારી મહાપ્રાજ્ઞો ગૌતમસ્યાભવત્સુતઃ।
ચિરેણ સર્વકાર્યાણિ વિમૃશ્યાર્થાન્પ્રપદ્યતે॥ 12-272-4 (76116)
ચિરં સ ચિન્તયત્યર્થાંશ્ચિરં જાગ્રચ્ચિરં સ્વપન્।
ચિરં કાર્યાભિષત્તિં ચ ચિરકારી તથોચ્યતે॥ 12-272-5 (76117)
અલસગ્રહણં પ્રાપ્તો દુર્મેધાવીતિ ચોચ્યતે।
બુદ્ધિલાઘવયુક્તેન જનેનાદીર્ઘદર્શિના॥ 12-272-6 (76118)
વ્યભિચારે તુ કસ્મિંશ્ચિદ્વ્યતિક્રમ્યાપરાન્સુતાન્।
પિત્રોક્તઃ કુપિતેનાથ જહીમાં જનનીમિતિ॥ 12-272-7 (76119)
ઇત્યુક્ત્વા સ તદા વિપ્રો ગૌતમો જપતાં વરઃ।
અવિમૃશ્ય મહાભાગો વનમેવ જગામ સઃ॥ 12-272-8 (76120)
સ તથેતિ ચિરેણોક્ત્વા સ્વભાવાચ્ચિરકારિકઃ।
વિમૃશ્ય ચિરકારિત્વાચ્ચિન્તયામાસ વૈ ચિરમ્॥ 12-272-9 (76121)
પિતુરાજ્ઞાં કથં કુર્યાં ન હન્યાં માતરં કથમ્।
કથં ધર્મચ્છલે નાસ્મિન્નિમજ્જેયમસાધુવત્॥ 12-272-10 (76122)
પિતુરાજ્ઞા પરો ધર્મઃ સ્વધર્મો માતૃરક્ષણમ્।
અસ્વતન્ત્રં ચ પુત્રત્વં કિંતુ માં નાનુપીડયેત્॥ 12-272-11 (76123)
સ્ત્રિયં હત્વા માતરં ચ કો હિ જાતુ સુખી ભવેત્।
પિતરં ચાપ્યવજ્ઞાય કઃ પ્રતિષ્ઠામવાપ્નુયાત્॥ 12-272-12 (76124)
અનવજ્ઞા પિતુર્યુક્તા સ્વધર્મો માતૃરક્ષણમ્।
યુક્તક્ષમાવુભાવેતૌ નાતિવર્તેતમાં કથમ્॥ 12-272-13 (76125)
પિતા હ્યાત્માનમાધત્તે જાયાયાં જાયતામિતિ।
શીલચારિત્રગોત્રસ્ય ધારણાર્થં કુલસ્ય ચ॥ 12-272-14 (76126)
સોઽહં માત્રા સ્વયં પિત્રા પુત્રત્વે પ્રકૃતઃ પુનઃ।
વિજ્ઞાનં મે કથં ન સ્યાદ્દ્વૌ બુદ્ધ્યે ચાત્મસંભવમ્॥ 12-272-15 (76127)
જાતકર્મણિ યત્પ્રાહ પિતા યચ્ચોપકર્મણિ।
પર્યાપ્તઃ સ દૃઢીકારઃ પિતુર્ગૌરવનિશ્ચયે॥ 12-272-16 (76128)
ગુરુરગ્ર્યઃ પરો ધર્મઃ પોષણાધ્યાપનાન્વિતઃ।
પિતા યદાહ ધર્મઃ સ વેદેષ્વપિ સુનિશ્ચિતઃ॥ 12-272-17 (76129)
પ્રીતિમાત્રં પિતુઃ પુત્રઃ સર્વં પુત્રસ્ય વૈ પિતા।
શરીરાદીનિ દેયાનિ પિતા ત્વેકઃ પ્રયચ્છતિ॥ 12-272-18 (76130)
તસ્માત્પિતુર્વચઃ કાર્યં ન વિચાર્યં કદાચન।
પાતકાન્યપિ પૂયન્તે પિતુઃર શાસનકારિણઃ॥ 12-272-19 (76131)
ભાગ્યભોગે પ્રસવને સર્વલોકનિદર્શને।
ધાત્ર્યાશ્ચૈવ સમાયોગે સીમન્તોન્નયને તથા॥ 12-272-20 (76132)
પિતા ધર્મઃ પિતા સ્વર્ગઃ પિતા હિ પરમં તપઃ।
પિતરિ પ્રીતિમાપન્ને સર્વાઃ પ્રીણન્તિ દેવતાઃ॥ 12-272-21 (76133)
આશિષસ્તા ભજન્ત્યનં પુરુષં પ્રાહ યત્પિતા।
નિષ્કૃતિઃ સર્વપાપાનાં પિતા યચ્ચાભિનન્દતિ॥ 12-272-22 (76134)
મુચ્યતે બન્ધનાત્પુરુષં ફલં વૃક્ષાન્પ્રમુચ્યતે।
ક્લિશ્યન્નપિ સુતસ્નેહૈઃ પિતા પુત્રં ન મુઞ્ચતિ॥ 12-272-23 (76135)
એતદ્વિચિન્તિતં તાવત્પુત્રસ્ય પિતૃગૌરવમ્।
પિતા નાલ્પતરં સ્થાનં ચિન્તયિષ્યામિ માતરમ્॥ 12-272-24 (76136)
યો હ્યયં મયિ સંઘાતો મર્ત્યત્વે પાઞ્ચભૌતિકઃ।
અસ્ય મે જનની હેતુઃ પાવકસ્ય યથાઽરણિઃ॥ 12-272-25 (76137)
માતા દેહારણિઃ પુંસાં સર્વસ્યાર્તસ્ય નિર્વૃતિઃ।
માતૃલાભે સનાથત્વમનાથત્વં વિપર્યયે॥ 12-272-26 (76138)
ન ચ શોચતિ નાપ્યેનં સ્થાવિર્યમપકર્ષતિ।
શ્રિયા હીનોઽપિ યો ગેહમમ્બેતિ પ્રતિપદ્યતે॥ 12-272-27 (76139)
પુત્રપૌત્રોપપન્નોપિ જનનીં યઃ સમાશ્રિતઃ।
અપિ વર્ષશતસ્યાન્તે સ દ્વિહાયનવચ્ચરેત્॥ 12-272-28 (76140)
સમર્થં વાઽસમર્થં વા કૃશં વાપ્યકૃશં તથા।
રક્ષત્યેવ સુતં માતા નાન્યઃ પોષ્ટા વિધાનતઃ॥ 12-272-29 (76141)
તદા સ વૃદ્ધો ભવતિ તદા ભવતિ દુઃખિતઃ।
તદા શૂન્યં જગત્તસ્ય યદા માત્રા વિયુજ્યતે॥ 12-272-30 (76142)
નાસ્તિ માતૃસમા ચ્છાયા નાસ્તિ માતૃસમા ગતિઃ।
નાસ્તિ માતૃસમં ત્રાણં નાસ્તિ માતૃસમા પ્રિયા॥ 12-272-31 (76143)
કુક્ષૌ સંધારણાદ્ધાત્રી જનનાજ્જનની સ્મૃતા।
અઙ્ગાનાં વર્ધનાદમ્બા વીરસૂત્વેન વીરસૂઃ॥ 12-272-32 (76144)
શિશોઃ શુશ્રૂષણાચ્છુશ્રૂર્માતા દેહમનન્તરમ્।
ચેતનાવાન્સ કો હન્યાદ્યસ્ય નાસુષિરં શિરઃ॥ 12-272-33 (76145)
દંપત્યોઃ પ્રાણસંશ્લેષે યોઽભિસન્ધિઃ કૃતઃ કિલ।
તં માતા ચ પિતા ચેતિ ભૂતાર્થો માતરિ સ્થિતઃ॥ 12-272-34 (76146)
માતા જાનાતિ યદ્ગોત્રં માતા જાનાતિ યસ્ય સઃ।
માતુર્ભરણમાત્રેણ પ્રીતિઃ સ્નેહઃ પિતુઃ પ્રજાઃ॥ 12-272-35 (76147)
પાણિબન્ધં સ્વયં કૃત્વા સહધર્મમુપેત્ય ચ।
યદા યાસ્યન્તિ પુરુષાઃ સ્ત્રિયો નાર્હન્તિ યાપ્યતાં॥ 12-272-36 (76148)
ભરણાદ્ધિ સ્ત્રિયો ભર્તા પાલનાદ્ધિ પતિસ્તથા।
ગુણસ્યાસ્ય નિવૃત્તૌ તુ ન ભર્તા ન પુનઃ પતિઃ॥ 12-272-37 (76149)
એવં સ્ત્રી નાપરાઘ્નોતિ નર એવાપરાધ્યતિ।
વ્યુચ્ચરંશ્ચ મહાદોષં નર એવાપરાધ્યતિ॥ 12-272-38 (76150)
સ્ત્રિયા હિ પરમો ભર્તા દૈવતં પરમં સ્મૃતમ્।
તસ્માત્મના તુ સદૃશમાત્માનં પરમં દદૌ॥ 12-272-39 (76151)
નાપરાધોઽસ્તિ નારીણાં નર એવાપરાધ્યતિ।
સર્વકાર્યાપરાધ્યત્વાન્નાપરાધ્યન્તિ ચાઙ્ગનાઃ॥ 12-272-40 (76152)
યશ્ચનોક્તોઽથ નિર્દેશઃ સ્ત્રિયા મૈથુનવૃદ્ધયે।
તસ્ય સ્મારયતો વ્યક્તમધર્મો નાસ્તિ સંશયઃ॥ 12-272-41 (76153)
એવં નારીં માતરં ચ ગૌરવે ચાધિકે સ્થિતામ્।
અવધ્યાં તુ વિજાનીયુઃ પશવોઽપ્યવિચક્ષણાઃ॥ 12-272-42 (76154)
દેવતાનાં સમાવાયમેકસ્થં પિતરં વિદુઃ।
મર્ત્યાનાં દેવતાનાં ચ સ્નેહાદભ્યેતિ માતરમ્॥ 12-272-43 (76155)
એવં વિમૃશતસ્તસ્ય વિરકારિતયા બહુ।
દીર્ઘઃ કાલો વ્યતિક્રાન્તસ્તતોસ્યાભ્યાગમત્પિતા॥ 12-272-44 (76156)
મેધાતિથિર્મહાપ્રાજ્ઞો ગૌતમસ્તપસિ સ્થિતઃ।
વિમૃશ્ય તેન કાલેન પત્ન્યાઃ સંસ્થાવ્યતિક્રમમ્॥ 12-272-45 (76157)
સોઽબ્રવીદ્ભૃશસંતપ્તો દુઃખેનાશ્રૂણિ વર્તયન્।
શ્રુતધૈર્યપ્રસાદેન પશ્ચાત્તાપમુપાગતઃ॥ 12-272-46 (76158)
આશ્રમં મમ સંપ્રાપ્તસ્ત્રિલોકેશઃ પુરંદરઃ।
અતિથિવ્રતમાસ્થાય બ્રાહ્મણ્યં રૂપમાસ્થિતઃ॥ 12-272-47 (76159)
સ મયા સાન્ત્વિતો વાગ્ભિઃ સ્વાગતેનાભિષૂજિતઃ।
અર્ધ્યં પાદ્યં યથાન્યાયં મયા ચ પ્રતિપાદિતઃ॥ 12-272-48 (76160)
પરવાનસ્મિ ચેત્યુક્તઃ પ્રણયિષ્યતિ તેન ચ।
અત્ર ચાકુશલે જાતે સ્ત્રિયા નાસ્તિ વ્યતિક્રમઃ॥ 12-272-49 (76161)
એવં ન સ્ત્રી ન ચૈવાહં નાધ્વગસ્ત્રિદશેશ્વરઃ।
અપરાધ્યતિ ધર્મસ્ય પ્રમાદસ્ત્વપરાધ્યતિ॥ 12-272-50 (76162)
ઈર્ષ્યાજં વ્યસનં પ્રાહુસ્તેન ચૈવોર્ધ્વરેતસઃ।
ઈર્ષ્યયા ત્વહમાક્ષિપ્તો મગ્નો દુષ્કૃતસાગરે॥ 12-272-51 (76163)
હત્વા સાધ્વીં ચ નારીં ચ વ્યસનિત્વાચ્ચ વાસિતામ્।
ભર્તવ્યત્વેન ભાર્યાં ચ કો નુ માં તારયિષ્યતિ॥ 12-272-52 (76164)
અન્તરેણ મયાઽઽજ્ઞપ્તશ્ચિરકારીત્યુદારધીઃ।
યદ્યદ્ય ચિરકારી સ્યાત્સ માં ત્રાયેત પાતકાત્॥ 12-272-53 (76165)
ચિરકારિક ભદ્રં તે ભદ્રં તે ચિરકારિક।
યદ્યદ્ય ચિરકારી ત્વં તતોઽસિ ચિરકારિકઃ॥ 12-272-54 (76166)
ત્રાહિ માં માતરં ચૈવ તપો યચ્ચાર્જિતં ત્વયા।
આત્માનં પાતકેભ્યશ્ચ ભવાદ્ય ચિરકારિકઃ॥ 12-272-55 (76167)
સહજં ચિરકારિત્વમતિપ્રજ્ઞતયા તવ।
સફલં તત્તથા તેઽસ્તુ ભવાદ્ય ચિરકારિકઃ॥ 12-272-56 (76168)
ચિરમાંશસિતો માત્રા ચિરં ગર્ભેણ ધારિતઃ।
સફલં ચિકારિત્વં કુરુ ત્વં ચિરકારિક॥ 12-272-57 (76169)
ચિરાયતે ચ સંતાપાચ્ચિરં સ્વપિતિ ધારિતઃ।
આવયોશ્ચિરસંતાપાદવેક્ષ્ય ચિરકારિક॥ 12-272-58 (76170)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-272-59x (6309)
એવં સ દુઃખિતો રાજન્મહર્ષિર્ગૌતમસ્તદા।
ચિરકારિં દદર્શાથ પુત્રં સ્થિતમથાન્તિકે॥ 12-272-59 (76171)
ચિરકારી તુ પિતરં દૃષ્ટ્વા પરમદુઃખિતઃ।
શસ્ત્રં ત્યક્ત્વા તતો મૂર્ધ્ના પ્રસાદાયોપચક્રમે॥ 12-272-60 (76172)
ગૌતમસ્તં તતો દૃષ્ટ્વા શિરસા પતિતં ભુવિ।
પત્નીં ચૈવ નિરાકારાં પરામભ્યાગમન્મુદમ્॥ 12-272-61 (76173)
ન હિ સા તેન સંભેદં પત્ની નીતા મહાત્મના।
વિજને ચાશ્રમસ્થેન પુત્રશ્ચાપિ સમાહિતઃ॥ 12-272-62 (76174)
હન્યા ઇતિ સમાદેશઃ શસ્ત્રપાણૌ સુતે સ્થિતે।
વિનીતે પ્રસવત્યર્થે વિવાસે ચાત્મકર્મસુ॥ 12-272-63 (76175)
બુદ્ધિશ્ચાસીત્સુતં દૃષ્ટ્વા પિતુશ્ચરણયોર્નતમ્।
શસ્ત્રગ્રહણચાપલ્યં સંવૃણોતિ ભયાદિતિ॥ 12-272-64 (76176)
તતઃ પિત્રા ચિરં સ્તુત્વા ચિરં ચાઘ્રાય મૂર્ધનિ।
ચિરં દોર્ભ્યાં પરિષ્વજ્ય ચિરં જીવેત્યુદાહૃતઃ॥ 12-272-65 (76177)
એવં સ ગૌતમઃ પુત્રં પ્રીતિહર્ષગુણૈર્યુતઃ।
અભિનન્દ્ય મહાપ્રજ્ઞ ઇદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-272-66 (76178)
ચિરકારિક ભદ્રં તે ચિરકારી ચિરં ભવ।
ચિરાય યદિ તે સૌમ્ય ચિરમસ્મિ ન દુઃખિતઃ॥ 12-272-67 (76179)
ગાથાશ્ચાપ્યબ્રવીદ્વિદ્વાન્ગૌતમો મુનિસત્તમઃ।
ચિરકારિષુ ધીરેષુ ગુણોદ્દેશસમાશ્રયાઃ॥ 12-272-68 (76180)
ચિરેણ મિત્રં બધ્નીયાચ્ચિરેણ ચ કૃતં ત્યજેત્।
ચિરેણ હિ કૃતં મિત્રં ચિરં ધારણમર્હતિ॥ 12-272-69 (76181)
રાગે દર્પે ચ માને ચ દ્રોહે પાપે ચ કર્મણિ।
અપ્રિયે ચૈવ કર્તવ્યે ચિરકારી પ્રશસ્યતે॥ 12-272-70 (76182)
બન્ધૂનાં સુહૃદાં ચૈવ ભૃત્યાનાં સ્ત્રીજનસ્ય ચ।
અવ્યક્તેષ્વપરાધેષુ ચિરકારી પ્રશસ્યતે॥ 12-272-71 (76183)
એવં સ ગૌતમસ્તત્ર પ્રીતઃ પુત્રસ્ય ભારત।
કર્મણા તેન કૌરવ્ય ચિરકારિતયા તથા॥ 12-272-72 (76184)
એવં સર્વેષુ કાર્યેષુ વિમૃશ્ય પુરુષસ્તતઃ।
ચિરેણ નિશ્ચયં કૃત્વા ચિરં ન પરિતપ્યતે॥ 12-272-73 (76185)
ચિરં ધારયતે રોષં ચિરં કર્મ નિયચ્છતિ।
પશ્ચાત્તાપકરં કર્મ ન કિંચિદુપપદ્યતે॥ 12-272-74 (76186)
ચિરં વૃદ્ધાનુપાસીત ચિરમન્યાંશ્ચ પૂજયેત્।
ચિરં ધર્મં નિષેવેત કુર્યાચ્ચાન્વેષણં ચિરમ્॥ 12-272-75 (76187)
ચિરમન્વાસ્ય વિદુષશ્ચિરં શિષ્ટાન્નિષેવ્ય ચ।
ચિરં વિનીય ચાત્માનં ચિરં ચાત્યનવજ્ઞતામ્॥ 12-272-76 (76188)
બ્રુવતશ્ચ પરસ્યાપિ વાક્યં ધર્મોપસંહિતમ્।
ચિરં પૃષ્ટોઽપિ ચ બ્રૂયાચ્ચિરં ન પરિતપ્યતે॥ 12-272-77 (76189)
ઉપાસ્ય બહુલાસ્તસ્મિન્નાશ્રમો સુમહાતપાઃ।
સમાઃ સ્વર્ગં ગતો વિપ્રઃ પુત્રેણ સહિતસ્તદા॥ ॥ 12-272-78 (76190)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 272॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-272-1 કાર્યદુર્ગે ગુર્વાદિવચનાદવશ્યકર્તવ્યે હિંસામયત્વેન દુષ્કરે ચ સતીત્યર્થઃ॥ 12-272-4 સર્વકાર્યાણિ વિમર્શાત્પ્રત્યપદ્વ્યતેતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-272-6 ગૃહ્યતે ઉપાદીયતે લોકેઽનેનેતિ ગ્રહ્રણં નામધેયમ્। અલસ ઇતિ ગ્રહણમલસગ્રહણં પ્રાપ્તઃ॥ 12-272-7 પિત્રા ગૌતમેન। ઇમાં જનનીમહલ્યાં જહિ સંહર॥ 12-272-10 ધર્મચ્છલે ધર્મસંકટે॥ 12-272-13 યુક્તમુચિતમ્। ક્ષમં સુખાનુષ્ટેયમ્। નાતિવર્તેતમામતિશયેન નાતિવર્તે। તિડન્તાત્તમપ આમ્ નાતિવર્તે ત્વહં કથમ્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-272-14 પિતા હ્યાત્માનમાદત્તે માતા ભસ્ત્રા હ્યનિન્દિતેતિ ટ. પાઠઃ। ગોત્રસ્ય નામ્નઃ॥ 12-272-15 બુદ્ધ્યે જાનામિ। સંભવમુત્પત્તિહેતુમ્॥ 12-272-26 નિર્વૃતિઃ સુખં તત્કર્ત્રી॥ 12-272-27 હે અમ્બ ઇત્યુક્ત્વા॥ 12-272-28 દ્વિહાયનવદ્દ્વિવર્ષવાન્ ભવેત્। અપિ વર્ષશતસ્યાન્તે હાયનત્વેન વર્તતે ઇતિધ. પાઠઃ॥ 12-272-32 વીરસૂર્વીરપુત્રસૂઃ॥ 12-272-33 અસુષિરં કર્ણનાસાદિસુષિરહીનં યઃ શૃણોતિ પશ્યતિ જિઘ્રતિ ભક્ષયતિ ચ સ માતરં ન હન્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-272-34 પ્રાણ ઉપસ્થેન્દ્રિયં તત્સંશ્લેષે મૈથુને ઇત્યર્થઃ। અભિસંધિઃ પુત્રો મે ગૌરો જાયેતેત્યાદિરૂપોઽભિલાષઃ। માતા પિતા વા ઉભૌ વા કુરુતસ્તત્ર ભૂતાર્થો યાથાર્થ્યં માતર્યેવ તત્કર્તૃત્વં સ્થિતં નિષ્ઠિતં પિતરિ તુ સોઽભિલાષઃ પાક્ષિકો ભવતીત્યર્થઃ। દંપત્યોઃ પાણિસંશ્લેષે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-272-35 ભરણમાત્રેણ ગર્ભધારણમાત્રેણ સંબન્ધેન માતા પુત્રે પ્રીતિમાહ્લાદં સ્નેહમાસક્તિં ચ કરોતિ। વસ્તુતસ્તુ પિતુરેવ પ્રજાઃ। પિતુરાજ્ઞાઽનુલ્લડ્ઘનીયેતિ ભાવઃ॥ 12-272-36 યાપ્યતાં ત્યાજ્યતામ્॥ 12-272-37 તથાચ ભર્તૃત્વાદિગુણશૂન્યસ્યોન્મત્તસ્યેવ વચનાન્માતરં ન હિંસિષ્યે ઇત્યાશયઃ॥ 12-272-38 વ્યુચ્ચરન્ પોષણાદિકમકુર્વન્ મહાદોષં પ્રાપ્નોતીતિ શેષઃ॥ 12-272-40 સર્વેષુ કાર્યેષ્વપરાધ્યત્વાદનુરોધ્યત્વાદલ્પબલત્વેન સર્વથા પુરુષાધીનત્વાત્॥ 12-272-41 ચનશબ્દોઽપ્યર્થે॥ 12-272-42 પશવોઽપિ પશુપ્રાયા અપિ॥ 12-272-43 સમાવાયઃ સમૂહઃ। મર્ત્યાનાં દેવતાનાં ચ સમાવાયં માતરં સ્નેહાદભ્યોતીતિ યોજના। માતા તુ ઇહ લોકે પાલયિત્રી ચેતિ ભાવઃ॥ 12-272-45 તેન તાવતા કાલેન। સંસ્થાવ્યતિક્રમં મરણાનૌચિત્યમ્॥ 12-272-49 પરવાન્ પ્રણયિષ્યતિ મયિ પ્રણયં કરિષ્યતિ। અત્રાસ્મિન્નર્થે ચિન્તિતે સતિ। અકુશલે ઇન્દ્રલૌલ્યેન સ્ત્રીદૂષણે જાતે વિષયે સ્ત્રિયા અહલ્યાયા વ્યતિક્રમો નાસ્તિ॥ 12-272-53 અન્તરેણ પ્રમાદેન॥ 12-272-61 નિરાકારા પાષાણભૂતામ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 273
॥ શ્રીઃ ॥
12.273. અધ્યાયઃ 273
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પ્રજાપાલનપ્રકારપ્રતિપાદકદ્યુમત્સેનસત્યવત્સંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-273-0 (76191)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-273-0x (6310)
કથં રાજા પ્રજા રક્ષેન્ન ચ કિંચિત્પ્રતાપયેત્।
પૃચ્છામિ ત્વાં સતાં શ્રેષ્ઠ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-273-1 (76192)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-273-2x (6311)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
દ્યુમત્સેનસ્ય સંવાદં રાજ્ઞા સત્યવતા સહ॥ 12-273-2 (76193)
અવ્યાહૃતં વ્યાજહાર સત્યવાનિતિ નઃ શ્રુતમ્।
વધાય નીયમાનેષુ પિતુરેવાનુશાસનાત્॥ 12-273-3 (76194)
અધર્મતાં યાતિ ધર્મો યાત્યધર્મશ્ચ ધર્મતામ્।
વધો નામ ભવેદ્ધર્મો નૈતદ્ભવિતુમર્હતિ॥ 12-273-4 (76195)
દ્યુમત્સેન ઉવાચ। 12-273-5x (6312)
અથ ચેદવધો ધર્મોઽધર્મઃ કો જાતુચિદ્ભવેત્।
દસ્યવશ્ચેન્ન હન્યેરન્સત્યવન્સંકરો ભવેત્॥ 12-273-5 (76196)
મમેદમિતિ નાસ્યૈતત્પ્રવર્તેત કલૌ યુગે।
લોકયાત્રા ન ચૈવ સ્યાદશ્ચ ચેદ્વેત્થ શંસ નઃ॥ 12-273-6 (76197)
સત્યવાનુવાચ। 12-273-7x (6313)
સર્વ એવ ત્રયો વર્ણાઃ કાર્યા બ્રાહ્મણબન્ધનાઃ।
ધર્મપાશનિબદ્ધાનાં નાલ્પોઽપ્યપચરિષ્યતિ॥ 12-273-7 (76198)
યો યસ્તેષામપચરેત્તમાચક્ષીત વૈ દ્વિજઃ।
અયં મે ન શૃણોતીતિ તસ્મિન્રાજા પ્રધારયેત્॥ 12-273-8 (76199)
તત્ત્વાભાવેન યચ્છાસ્ત્રં તત્કુર્યાન્નાન્યથા વધઃ।
અસમીક્ષ્યૈવ કર્માણિ નીતિશાસ્ત્રં યથાવિધિ।
દસ્યૂન્નિહન્તિ વૈ રાજા ભૂયસો વાઽપ્યનાગસઃ॥ 12-273-9 (76200)
ભાર્યા માતા પિતા પુત્રો હન્યન્તે પુરુષેણ તે।
પરેણાપકૃતો રાજા તસ્માત્સમ્યક્પ્રધારયેત્॥ 12-273-10 (76201)
અસાધુશ્ચૈવ પુરુષો લભતે શીતમેકદા।
સાધોશ્ચાપિ હ્યસાધુભ્યઃ શોભના જાયતે પ્રજાઃ॥ 12-273-11 (76202)
ન મૂલઘાતઃ કર્તવ્યો નૈષ ધર્મઃ સનાતનઃ।
અપિ ખલ્વવધેનૈવ પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-273-12 (76203)
ઉદ્વે તેન બન્ધેન વિરૂપકરણેન ચ।
વધદણ્ડેન ક્લિશ્યા ન પુરોહિતસસદિ॥ 12-273-13 (76204)
યદા પુરોહિતં વા તે પર્યેયુઃ શરણૈપિણઃ।
કરિષ્યામઃ પુનર્બ્રહ્મન્ન પાપમિતિ વાદિનઃ॥ 12-273-14 (76205)
તદા વિસર્ગમર્હાઃ સ્યુરિતીદં ધાતૃશાસનમ્।
વિભ્રદ્દણ્ડાજિનં મુણ્ડો બ્રાહ્મણોઽર્હતિ શાસનમ્॥ 12-273-15 (76206)
ગરીયાંસો ગરીયાંસમપરાધે પુનઃ પુનઃ।
તદા વિસર્ગમર્હન્તિ ન યથા પ્રથમે તથા॥ 12-273-16 (76207)
દ્યુમત્સેન ઉવાચ। 12-273-17x (6314)
યત્રયત્રૈવ શક્યેરન્સંયન્તું સમયે પ્રજાઃ।
સ તાવાન્પ્રોચ્યતે ધર્મો યાવન્ન પ્રતિલઙ્ઘ્યતે।
અહન્યમાનેષુ પુનઃ સર્વમેવ પરાભવેત્॥ 12-273-17 (76208)
પૂર્વે પૂર્વતરે ચૈવ સુશાસ્યા હ્યભવઞ્જનાઃ।
મૃદવઃ સત્યભૂયિષ્ઠા અલ્પદ્રોહાલ્પમન્યવઃ॥ 12-273-18 (76209)
પુરા ધિગ્દણ્ડ એવાસીદ્વાગ્દણ્ડસ્તદનન્તરમ્।
આસીદાદાનદણ્ડોઽપિ વધદણ્ડોઽદ્ય વર્તતે॥ 12-273-19 (76210)
વધેનાપિ ન શક્યન્તે નિયન્તુમપરે જનાઃ॥ 12-273-20 (76211)
નૈવ દસ્યુર્મનુષ્યાણાં ન દેવાનામિતિ શ્રુતિઃ।
ન ગન્ધર્વપિતૃણાં ચ કઃ કસ્યેહ ન કશ્ચન॥ 12-273-21 (76212)
પક્વં શ્મશાનાદાદત્તે પિશાચાંશ્ચાપિ દૈવતમ્।
તેષુ યઃ સમયં કશ્ચિત્કુર્વીત હતબુદ્ધિષુ॥ 12-273-22 (76213)
સત્યવાનુવાચ। 12-273-23x (6315)
તાન્ન શક્નોષિ ચેત્સાધૂન્પરિત્રાતુમહિંસયા।
કસ્યચિદ્ભૂતભવ્યસ્ય લોભેનાન્તં તથા કુરુ॥ 12-273-23 (76214)
રાજાનો લોકયાત્રાર્થં તપ્યન્તે પરમં તપઃ।
તેઽપત્રપન્તિ તાદૃગ્ભ્યસ્તથાવૃત્તા ભવન્તિ ચ॥ 12-273-24 (76215)
વિત્રાસ્યમાનાઃ સુકૃતો ન કામાદ્ધન્તિ દુષ્કૃતીન્।
સુકૃતેનૈવ રાજાનો ભૂયિષ્ઠં શાસતે પ્રજાઃ॥ 12-273-25 (76216)
શ્રેયસઃ શ્રેયસોઽપ્યેવં વૃત્તં લોકોઽનુવર્તતે।
સદૈવ હિ ગુરોર્વૃત્તમનુવર્તન્તિ માનવાઃ॥ 12-273-26 (76217)
દ્યુમત્સેન ઉવાચ। 12-273-27x (6316)
આત્માનમસમાધાય સમાધિત્સતિ યઃ પરાન્।
વિષયેષ્વિન્દ્રિયવશં માનવાઃ પ્રહસન્તિ તમ્॥ 12-273-27 (76218)
યો રાજ્ઞો દમ્ભમોહેન કિંચિત્કુર્યાદસાંપ્રતમ્।
સર્વોપાયૈર્નિયમ્યઃ સ તથા પાપાન્નિવર્તતે॥ 12-273-28 (76219)
આત્મૈવાદૌ નિયન્તવ્યો દુષ્કૃંતં સંનિયચ્છતા।
દણ્ડયેચ્ચ મહાદણ્ડૈરપિ બન્ધૂનનન્તરાન્॥ 12-273-29 (76220)
`યો રાજા લોભમોહેન કિંચિત્કુર્યાદસાંપ્રતમ્।
સર્વોપાયૈર્નિયમ્યઃ સ તથા પાપાન્નિવર્તતે॥' 12-273-30 (76221)
યત્ર વૈ પાપકૃન્નીચો ન મહદ્દુઃખમર્ચ્છતિ।
વર્ધન્તે તત્ર પાપાનિ ધર્મો હ્રસતિ ચ ધ્નુવમ્॥ 12-273-31 (76222)
ઇતિ કારુણ્યશીલસ્તુ વિદ્વાન્વૈ બ્રાહ્મણોઽન્વશાત્।
ઇતિ ચૈવાનુશિષ્ટોઽસ્મિ પૂર્વૈસ્તાતપિતામહૈઃ।
આશ્વાસયદ્ભિઃ સુભૃશમનુક્રોશાત્તથૈવ ચ॥ 12-273-32 (76223)
એતત્પ્રથમકલ્પેન રાજા કૃતયુગે જયેત્।
પાદોનેનાપિ ધર્મેણ ગચ્છેત્રેતાયુગે તથા।
દ્વાપરે તુ દ્વિપાદેન પાદેન ત્વવરે યુગે॥ 12-273-33 (76224)
તથા કલિયુગે પ્રાપ્તે રાજ્ઞો દુશ્ચરિતેન હ।
ભવેત્કાલવિશેષેણ કલા ધર્મસ્ય પોડશી॥ 12-273-34 (76225)
અથ પ્રથમકલ્પેન સત્યવન્સંકરો ભવેત્।
આયુઃ શક્તિં ચ કાલં ચ નિર્દિશ્ય તપ આદિશેત્॥ 12-273-35 (76226)
સત્યાય હિ યથા નેહ જહ્યાદ્ધર્મફલં મહત્।
ભૂતાનામનુકમ્પાર્થં મનુઃ સ્વાયંભુવોઽબ્રવીત્॥ ॥ 12-273-36 (76227)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 273॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-273-3 અવ્યાહૃતં દણ્ડ્યાનામપ્યદણ્ડ્યત્વં પ્રાક્કેનાપ્યનુક્તમ્। વધાય વષ્યેષ્વિતિ શેષઃ॥ 12-273-4 વધો નામ સ ચ ધર્મ ઇતિ વદતોવ્યાઘાત ઇત્યર્થઃ॥ 12-273-8 અપચરેદ્બ્રાહ્મણવચનમતિક્રામેત્। પ્રધારયેદ્દણ્ડમ્। અધર્મેણ શૃણોતીતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-273-10 અનપરાધિવધાત્ જન્મન્યસ્મિન્નેવ પાપં ફલતીત્યાહ ભાર્યેતિ॥ 12-273-11 સાધોઃ સકાશાત્ શીલં લભતે॥ 12-273-14 તે દસ્યવઃ॥ 12-273-15 બિભ્રદિતિ સંન્યાસિનોઽપિ શાસ્યાં ઇત્યર્થઃ॥ 12-273-16 ગરીયાંસમપિ શાસ્યુરિતિ શેષઃ। પુનઃપુનરપરાધે કૃતે તદા તે વિસર્ગં નાર્હન્તિ। પ્રથમાપરાથે ઇવેતિ વ્યતિરેકદૃષ્ટાન્તઃ॥ 12-273-18 ધર્મોલ્લઙ્ઘનેઽપ્યહન્યમાનેષુ ચોરેષુ પૂર્વે પૂર્વકાલે॥ 12-273-19 અદ્ય કલૌ॥ 12-273-21 નૈવ દસ્યુષુ દયા કાર્યેત્યાહ। નૈવેતિ। કઃ કસ્યેહેતિ પ્રશ્નઃ। ન કશ્ચન કસ્યાપીત્યુત્તરમ્॥ 12-273-22 ચોરેષુ મર્યાદાકરણમપિ ન સંભવતીત્યાહ પક્કમિતિ। તેષુ સમયં શાસ્ત્રમર્યાદાં યઃ કુર્વીત સ પક્વં શ્મશાનાદાદત્તે પિશાચાન્ દૈવતત્વેન ગૃહ્ણાતિ। પાત્રં શ્મશાનાદિતિ ડ. પાઠઃ। પદ્મં શ્મશાનાદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર પદ્મં શવાલંકારમિત્યર્થઃ॥ 12-273-23 લાભેનાથ તથા કુર્વિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-273-24 તે રાજાનસ્તાદૃગ્ભ્યઃ સ્તેનેભ્યોઽપત્રપન્તે મમાપિ રાજ્યે સ્તેન ઇતિ લજ્જાં કુર્વતેઽતસ્યથા વૃત્તા લોકયાત્રાર્થં પ્રજાનાં નિર્દોષત્વં કામયાનાઃ પિતર ઇવ તપસ્વિનો ભવન્તિ॥ 12-273-25 વિત્રાસ્યમાના ઇતિ ત્રાસેનૈવ પ્રજાઃ સાધ્વ્યો ભવન્તિ॥ 12-273-29 દુષ્કૃતં દુષ્ટકર્મકારિષ્યમ્॥ 12-273-32 આશ્વાસયદ્ભિઃ દ્રજા ઇતિ શેષઃ॥ 12-273-33 એતદ્ભૂમણ્ડલં પ્રથમકલ્પને મુખ્યેવાર્હિસાભવેન દણ્ડેન જયેદ્વશીકુર્યાત્। ધિગ્દણ્ડં વાગ્દણ્ડમાદાતદણ્ડં વધૃદણ્ડં ચ યુગક્રમેણ પ્રજાસુ પ્રવર્ણયેદિતિ તાત્પર્યમ્॥ 12-273-35 નિર્દિશ્ય નિશ્ચિત્ય। તપોદણ્ડમ્। રાજભિઃ કૃતદણ્ડાસ્તુ સુચ્દ્યન્તિ ગલિના જાના ઇતિ દણ્ડસ્યાપિ તપોવચ્છુદ્ધિહેતુત્વસ્મૃતેઃ॥ 12-273-36 સત્યાય બ્રહ્મપ્રાપ્તયે। હિ પ્રતિદ્ધમ્। મહદ્ધમંફલં જ્ઞાનમ્। ગયા યેન પ્રકારેણેહ ન જહ્યાત્તાદૃશમહિંસાખ્યં ધર્મં મનુરબ્રવીત્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 274
॥ શ્રીઃ ॥
12.274. અધ્યાયઃ 274
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ફલાનિચ્છયા યજ્ઞાદેઃ કર્તવ્યતાપ્રતિપાદકગોકપિલસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-274-0 (76228)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-274-0x (6317)
અવિરોધેન ભૂતાનાં ત્યાગઃ ષાઙ્ગુણ્યકારકઃ।
યઃ સ્યાદુમયભાગ્ધર્મસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-274-1 (76229)
ગાર્હસ્થ્યસ્ય ચ ધર્મસ્ય યોગધર્મસ્ય ચોભયોઃ।
અદૂરસંપ્રસ્થિતયોઃ કિંસ્વિચ્છ્રેયઃ પિતામહ॥ 12-274-2 (76230)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-274-3x (6318)
ઉભૌ ધર્મૌ મહાભાગાવૃભૌ પરમદુશ્ચરૌ।
ઉભૌ નહાફલૌ તૌ તુ સદ્ભિરાચરિતાવુભૌ॥ 12-274-3 (76231)
અવ તે વર્તયિષ્યાસિ પ્રામાણ્યમુભયોસ્તયોઃ।
શુણુષ્વૈકમતાઃ પાર્થ ચ્છિન્નધર્માર્થસંશયમ્॥ 12-274-4 (76232)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
કપિલસ્ય ગોશ્ચ સંવાદં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-274-5 (76233)
આમ્નાયમનુપશ્યન્હિ પુરાણં શાશ્વતં ધ્રુવમ્।
નહુષઃ પૂર્વમાલેભે ત્વષ્ટુર્ગામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-274-6 (76234)
તાં નિયુક્તામદીનાત્મા સત્વસ્થઃ સંયમે રતઃ।
જ્ઞાનવાન્નિયતાહારો દદર્શ કપિલસ્તથા॥ 12-274-7 (76235)
સ બુદ્ધિમુત્તમાં પ્રાપ્તો નૈષ્ઠિકીમકુતોભયામ્।
સ્વરેણ શિથિલાં સત્યાં વેદા 3 ઇત્યબ્રવીત્સકૃત્॥ 12-274-8 (76236)
તાં ગામૃષિઃ સ્યૂમરશ્મિઃ પ્રવિશ્ય યતિમબ્રવીત્।
હંહો વેદા 3 યદિ મતા ધર્માઃ કેનાપરે મતાઃ॥ 12-274-9 (76237)
તપસ્વિનો ધૃતિમતઃ શ્રુતિવિજ્ઞાનચક્ષુષઃ।
સર્વમાર્ષં હિ મન્યન્તે વ્યાહૃતં વિદિતાત્મનઃ॥ 12-274-10 (76238)
તસ્યૈવં ગતતૃષ્ણસ્ય વિજ્વરસ્ય નિરાશિષઃ।
કા વિવક્ષાઽસ્તિ વેદેષુ નિરારમ્ભસ્ય સર્વતઃ॥ 12-274-11 (76239)
કપિલ ઉવાચ। 12-274-12x (6319)
નાહં વેદાન્વિનિન્દામિ ન વિવક્ષ્યામિ કર્હિચિત્।
પૃથગાશ્રમિણાં કર્માણ્યેકાર્થાનીતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-274-12 (76240)
ગચ્છત્યેવ પરિત્યાગી વાનપ્રસ્થશ્ચ ગચ્છતિ।
ગૃહસ્થો બ્રહ્મચારી ચ ઉભૌ તાવપિ ગચ્છતઃ॥ 12-274-13 (76241)
દેવયાના હિ પન્થાનશ્ચત્વારઃ શાશ્વતા મતાઃ।
નૈષાં જ્યાયઃ કનીયસ્ત્વં ફલેષૂક્તં બલાબલમ્॥ 12-274-14 (76242)
એવં વિદિત્વા સર્વાર્થાનારભેતેતિ વૈદિકમ્।
નારભેતેતિ ચાન્યત્ર નૈષ્ઠિકી શ્રૂયતે શ્રુતિઃ॥ 12-274-15 (76243)
અનારમ્ભે હ્યદોષઃ સ્યાદારમ્ભે દોષ ઉત્તમઃ।
એવં સ્થિતસ્ય શાસ્ત્રસ્ય દુર્વિજ્ઞેયં બલાબલમ્॥ 12-274-16 (76244)
યદત્ર કિંચિત્પ્રત્યક્ષમહિંસાયાઃ પરં મતમ્।
ઋતે ત્વાગમશાસ્ત્રેભ્યો બ્રૂહિ તદ્યદિ પશ્યસિ॥ 12-274-17 (76245)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-274-18x (6320)
સ્વર્ગકામો યજેતેતિ સતતં શ્રૂયતે શ્રુતિઃ।
ફલં પ્રકલ્પ્ય પૂર્વં હિ તતો યજ્ઞઃ પ્રતાયતે॥ 12-274-18 (76246)
અજશ્ચાશ્વશ્ચ મેષશ્ચ ર્ગૌશ્ચ પક્ષિગણાશ્ચ યે।
ગ્રામ્યારણ્યાશ્ચૌષધયઃ પ્રાણસ્યાન્નમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-274-19 (76247)
તથૈવાન્નં હ્યહરહઃ સાયંપ્રાતર્નિરૂપ્યતે।
પશવશ્ચાથ ધાન્યં ચ યજ્ઞસ્યાઙ્ગમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-274-20 (76248)
એતાનિ સહ યજ્ઞેન પ્રજાપતિરકલ્પયત્।
તેન પ્રજાપતિર્દેવાન્યજ્ઞેનાયજત પ્રભુઃ॥ 12-274-21 (76249)
તદન્યોન્યવરાઃ સર્વે પ્રાણિનઃ સપ્તસપ્ત ચ॥ 12-274-22 (76250)
`ગૌરજો મનુજઃ શ્વા વા અશ્વાશ્વતરગર્દભાઃ।
એતે ગ્રામ્યાઃ સમાખ્યાતાઃ પશવઃ સપ્ત સાધુભિઃ॥ 12-274-23 (76251)
સિંહા વ્યાઘ્રા વરાહાશ્ચ મહિષા વારણાસ્તથા।
હરિણઃ શલલાશ્ચૈવ સપ્તારણ્યાસ્તથા સ્મૃતાઃ॥' 12-274-24 (76252)
યજ્ઞેષૂપાકૃતં વિશ્વં પ્રાહુરુત્તમસંજ્ઞિતમ્॥ 12-274-25 (76253)
એતચ્ચૈવાભ્યનુજ્ઞાતં પૂર્વૈઃ પૂર્વતરૈસ્તથા।
કો જાતુ ન વિચિન્વીત વિદ્વાન્સ્વાં શક્તિમાત્મનઃ॥ 12-274-26 (76254)
પશવશ્ચ મનુષ્યાશ્ચ દ્રુમાશ્ચૌષધિભિઃ સહ।
સ્વર્ગમેવાભિકાઙ્ક્ષન્તે ન ચ સ્વર્ગોસ્તિ તે મખાત્॥ 12-274-27 (76255)
ઓષધ્યઃ પશવો વૃક્ષા વીરુદાજ્યં પયો દધિ।
હવિર્ભૂમિર્દિશઃ શ્રદ્ધા કાલશ્ચૈતાનિ દ્વાદશ॥ 12-274-28 (76256)
ઋચો યજૂંષિ સામાનિ ઋત્વિજશ્ચાપિ ષોડશ।
અગ્નિર્જ્ઞેયો ગૃહપતિઃ સ સપ્તદશ ઉચ્યતે॥ 12-274-29 (76257)
અઙ્ગાન્યેતાનિ યજ્ઞસ્ય યજ્ઞો મૂલમિતિ શ્રુતિઃ।
આજ્યેન પયસા દધ્ના શકૃતાઽઽમિક્ષયા ત્વચા॥ 12-274-30 (76258)
બાલૈઃ શૃઙ્ગેણ પાદેન સંભવત્યેવ ગૌર્મખમ્।
એવં પ્રત્યકેશઃ સર્વં યદ્યદસ્ય વિધીયતે॥ 12-274-31 (76259)
યજ્ઞં વહન્તિ સંભૂય સહત્વિંગ્ભિઃ સદક્ષિણૈઃ।
સંહૃત્યૈતાનિ સર્વાણિ યજ્ઞં નિર્વર્તયન્ત્યુત॥ 12-274-32 (76260)
યજ્ઞાર્થાનિ હિ સૃષ્ટાનિ યથાર્થા શ્રૂયતે શ્રુતિઃ।
એવં પૂર્વતરાઃ પૂર્વે પ્રવૃત્તાશ્ચૈવ માનવાઃ॥ 12-274-33 (76261)
ન હિનસ્તિ નારભતે નાભિદ્રુહ્યતિ કિંચન।
યજ્ઞૈર્યષ્ટવ્યમિત્યેવ યો યજત્યફલેપ્સયા॥ 12-274-34 (76262)
યજ્ઞાઙ્ગાન્યપિ ચૈતાનિ યથોક્તાન્યપિ સર્વશઃ।
વિધિના વિધિયુક્તાનિ તારયન્તિ પરસ્પરમ્॥ 12-274-35 (76263)
આમ્નાયમાર્ષં પશ્યામિ યસ્મિન્વેદાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
તં વિદ્વાંસોઽનુપશ્યન્તિ બ્રાહ્મણસ્યાનુદર્શનાત્॥ 12-274-36 (76264)
બ્રાહ્મણપ્રભવો યજ્ઞો બ્રાહ્મણાર્પણ એવ ચ।
અનુયજ્ઞં જગત્સર્વં યજ્ઞશ્ચાનુજગત્સદા॥ 12-274-37 (76265)
ઓમિતિ બ્રહ્મણો યોનિર્નમઃ સ્વાહા સ્વધા વષટ્।
યસ્યૈતાનિ પ્રયુજ્યન્તે યથાશક્તિ કૃતાન્યપિ॥ 12-274-38 (76266)
ન તસ્ય ત્રિષુ લોકેષુ પરલોકભયં વિદુઃ।
ઇતિ વેદા વદન્તીહ સિદ્ધાશ્ચ પરમર્ષયઃ॥ 12-274-39 (76267)
ઋચો યજૂંહિ સામાનિ સ્તોત્રાશ્ચ વિધિચોદિતાઃ।
યસ્મિન્નેતાનિ સર્વાણિ ભવન્તીહ સ વૈ દ્વિજઃ॥ 12-274-40 (76268)
અગ્ન્યાધેયે યદ્ભવતિ યચ્ચ સોમે સુતે દ્વિજ।
યચ્ચેતરૈર્મહાયજ્ઞૈર્વેદ તદ્ભગવાંસ્તથા॥ 12-274-41 (76269)
તસ્માદ્બ્રહ્મન્યજેચ્ચૈવ યાજયેચ્ચાવિચારયન્।
યજતો યજ્ઞવિધિના પ્રેત્ય સ્વર્ગફલં મહત્॥ 12-274-42 (76270)
નાયં લોકોસ્ત્યયજ્ઞાનાં પરશ્ચેતિ વિનિશ્ચયઃ।
વેદવાદવિદશ્ચૈવ પ્રમાણમુભયં તદા॥ ॥ 12-274-43 (76271)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુઃસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 274॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-274-1 યોગઃ પાઙ્ગુણ્યકારિત ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-274-3 ઉભૌ ગાર્હસ્થ્યયોગધર્મૌ॥ 12-274-6 ત્વષ્ટુસ્ત્વષ્ટ્રે ગૃહાગતાય મધુપર્કે ગામાલેભે। યષ્ટું ગામિતીતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-274-7 નિયુક્તાં હન્તું પુરસ્કૃતાં દૃષ્ટ્વા વેદા ઇત્યવ્રવીદિતિ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ॥ 12-274-8 વેદા ઇતિ ગર્હાયાં પ્લુતિઃ॥ 12-274-9 પ્રવિશ્ય યોગબલેનેત્યર્થઃ। યતિં કપિલમુનિમ્। હંહો ઇતિ વિસ્મયે। વેદા યદિ મતાઃ ગર્હિતત્વેન સંમતાઃ। અત્રાપિ ગર્હાર્થાયાઃ પ્લુતેરનુવાદઃ। અપરે હિંસાશૂન્યાધર્માઃ કેન મતાઃ। પ્રામાણ્યમપ્રામાણ્યં વા કર્મજ્ઞાનકાણ્ડયોસ્તુલ્યમતો નાન્યતરન્નિન્દેત્પ્રશંસેદ્વેતિ ભાવઃ॥ 12-274-10 વિલક્ષણપુરુષસ્ય ભાષિતં સત્યમિતિ જના મન્યન્તે। કિં વિદિતાત્મનઃ નિત્યજ્ઞાનવતઃ પરમેશ્વરસ્ય વ્યાહૃતમ્॥ 12-274-12 વિવક્ષ્યામિ વિષમાન્ વક્ષ્યામિ॥ 12-274-13 એકાર્થત્વમાહ ગચ્છત્યેવેતિ। પરિત્યાગી સંન્યાસી। ગચ્છત્યેવ પરં પદમિતિ શેષઃ॥ 12-274-14 દેવયાનાઃ દેવમાત્માનં યાન્ત્યેભિરિતિ તથાભૂતાશ્ચત્વાર આશ્રમાઃ॥ 12-274-22 તસ્માદ્યાગપરાઃ સર્વે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-274-34 નાપિ દૂહ્યતિ કિંચનેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-274-39 ઇતિ લોકા વદન્તીહેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-274-41 યચ્ચ સોમે સ્થિતં જગત્। ઇતિ ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 275
॥ શ્રીઃ ॥
12.275. અધ્યાયઃ 275
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ગોકપિલસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-275-0 (76272)
કપિલ ઉવાચ। 12-275-0x (6321)
એતાવદનુપશ્યન્તો યતયો યાન્તિ માર્ગગાઃ।
નૈષાં સર્વેષુ લોકેષુ કશ્ચિદસ્તિ વ્યતિક્રમઃ॥ 12-275-1 (76273)
નિર્દ્વન્દ્વા નિર્નમસ્કારા નિરાશીર્બન્ધના બુધાઃ।
વિમુક્તાઃ સર્વપાપેભ્યશ્ચરન્તિ શુચયોઽમલાઃ॥ 12-275-2 (76274)
અપવર્ગેઽથ સંત્યાગે બુદ્ધૌ ચ કૃતનિશ્ચયાઃ।
બ્રહ્મિષ્ઠા બ્રહ્મભૂતાશ્ચ બ્રહ્મણ્યેવ કૃતાલયાઃ॥ 12-275-3 (76275)
યેઽશોકા નષ્ટરજસસ્તેષાં લોકાઃ સનાતનાઃ।
તેષાં ગતિં પરાં પ્રાપ્ય ગાર્હસ્થ્યે કિં પ્રયોજનમ્॥ 12-275-4 (76276)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-275-5x (6322)
યદ્યેષાં પરમા નિષ્ઠા યદ્યેષાં પરમા ગતિઃ।
ગૃહસ્થાનવ્યપાશ્રિત્ય નાશ્રમોઽન્યઃ પ્રવર્તતે॥ 12-275-5 (76277)
યથા માતરમાશ્રિત્ય સર્વે જીવન્તિ જન્તવઃ।
એવં ગાર્હસ્થ્યમાશ્રિત્ય વર્તન્ત ઇતરાશ્રમાઃ॥ 12-275-6 (76278)
ગૃહસ્થ એવ યજતે ગૃહસ્થસ્તપ્યતે તપઃ।
ગાર્હસ્થ્યમસ્ય ધર્મસ્ય મૂલં યત્કિંચિદેવ હિ॥ 12-275-7 (76279)
પ્રજનાદ્યભિનિર્વૃત્તાઃ સર્વે પ્રાણભૃતો મુનેઃ।
પ્રજનં ચાપ્યુતાન્યત્ર ન કથંચન વિદ્યતે॥ 12-275-8 (76280)
યાસ્તુ સ્યુર્બહિરોષધ્યો બહિરન્યાસ્તથાઽદ્રિજાઃ।
ઓષધિભ્યો બહિર્યસ્માત્પ્રાણી કશ્ચિન્ન વિદ્યતે॥ 12-275-9 (76281)
કસ્યૈષા વાગ્ભવેત્સત્યા મોક્ષો નાસ્તિ ગૃહાદિતિ।
અશ્રદ્દધાનૈરપ્રાજ્ઞૈઃ સૂક્ષ્મદર્શનવર્જિતૈઃ॥ 12-275-10 (76282)
નિરાશૈરલસૈઃ શ્રાન્તૈસ્તપ્યમાનૈઃ સ્વકર્મભિઃ।
શમસ્યોપરમો દૃષ્ટઃ પ્રવ્રજ્યાયામપણ઼્ડિતૈઃ॥ 12-275-11 (76283)
ત્રૈલોક્યસ્યેવ હેતુર્હિ મર્યાદા શાશ્વતી ધ્રુવા।
બ્રાહ્મણો નામ ભગવાઞ્જન્મપ્રભૃતિ પૂજ્યતે॥ 12-275-12 (76284)
પ્રાગ્ગર્ભાઘાનમન્ત્રા હિ પ્રવર્તન્તે દ્વિજાતિષુ।
અવિશ્વસ્તેષુ વર્તન્તે વિશ્વસ્તેષ્વપિ સંશ્રિતાઃ॥ 12-275-13 (76285)
દાહે પુનઃ સંશ્રયણે સંશ્રિતે પાત્રભોજને।
દાનં ગવાં પશૂનાં વા પિણ્ડાનામપ્સુ મજ્જનમ્॥ 12-275-14 (76286)
અર્ચિષ્મન્તો બર્હિષદઃ ક્રવ્યાદાઃ પિતરસ્તથા।
મૃતસ્યાપ્યનુમન્યન્તે મન્ત્રા મન્ત્રાશ્ચ કારણમ્॥ 12-275-15 (76287)
એવં ક્રોશત્સુ વેદેષુ કુતો મોક્ષોઽસ્તિ કસ્યચિત્।
ઋણવન્તો યદા મર્ત્યાઃ પિતૃદેવદ્વિજાતિષુ॥ 12-275-16 (76288)
શ્રિયા વિહીનૈરલસૈઃ પણ્ડિતૈશ્ચ પલાયિતમ્।
વેદવાદાપરિજ્ઞાનં સત્યાભાસમિવાનૃતમ્॥ 12-275-17 (76289)
ન વૈ પાપૈર્હિયતે કૃષ્યતે વા
યો બ્રાહ્મણો યજતે વેદશાસ્ત્રૈઃ।
ઊર્ધ્વં યજન્પશુભિઃ સાર્ધમેતિ
તતઃ પુનસ્તર્કયતે ન કામાન્॥ 12-275-18 (76290)
ન વેદાનાં પરિભવાન્ન શાઠ્યેન ન માયયા।
મહત્પ્રાપ્નોતિ પુરુષો બ્રાહ્મણો બ્રહ્મ વિન્દતિ॥ 12-275-19 (76291)
કપિલ ઉવાચ। 12-275-20x (6323)
દર્શશ્ચ પૂર્ણમાસશ્ચ અગ્નિહોત્રં ચ ધીમતામ્।
ચાતુર્માસ્યાનિ ચૈવાસંસ્તેષુ યજ્ઞઃ સનાતનઃ॥ 12-275-20 (76292)
અનારમ્ભાઃ સુધૃતયઃ શુચયો બ્રહ્મસંજ્ઞિતાઃ।
બ્રાહ્મણા એવ તે દેવાંસ્તર્પન્ત્યમૃતૈરિવ॥ 12-275-21 (76293)
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય સર્વભૂતાનિ પશ્યતઃ।
દેવાઽપિ માર્ગે મુહ્યન્તિ હ્યપદસ્ય પદૈષિણઃ॥ 12-275-22 (76294)
ચતુર્દ્વારં પુરુષ ચર્તુર્મુખં
ચતુર્મુખો નૈનમુપૈતિ નિન્દા।
બાહુભ્યાં પદ્ભ્યામુદરાદુપસ્થા
ત્તેષાં દ્વારં દ્વારપાલો બુભૂષેત્॥ 12-275-23 (76295)
નાક્ષૈર્દીવ્યેન્નાદદીતાન્યવિત્તં
ન વાઽયોનીયસ્ય શૃતં પ્રગૃહ્ણાત્।
ક્રુદ્ધો ન ચૈવ પ્રહરેત ધીમાં
સ્તથાસ્ય તત્પાણિપાદં સુગુપ્તમ્॥ 12-275-24 (76296)
નાક્રોશમૃચ્છેન્ન વૃથા વદેચ્ચ
ન પૈશુનં જનવાદં ચ કુર્યાત્।
સત્યવ્રતો મિતભાષોઽપ્રમત્ત
સ્તથાઽસ્ય વાગ્દ્વારમથો સુગુપ્તમ્॥ 12-275-25 (76297)
નાનાશનઃ સ્યાન્ન મહાશનઃ સ્યા
ન્ન લોલુપઃ સાધુભિરાગતઃ સ્યાત્।
યાત્રાર્થમાહારમિહાદદીત
તથાઽસ્ય સ્યાજ્જાઠરદ્વારગુપ્તિઃ॥ 12-275-26 (76298)
ન વીરપત્નીં વિહરેત નારીં
ન ચાપિ નારીમનૃતાવાહ્વયીત।
ભાર્યાવ્રતં હ્યાત્મનિ ધારયીત
તથાસ્યોપસ્થદ્વારગુપ્તિર્ભવેત્॥ 12-275-27 (76299)
દ્વારાણિ યસ્ય સર્વાણિ સુગુપ્તાનિ મનીષિણઃ।
ઉપસ્થમુદરં પાણી વાક્ચતુર્થી સ વૈ દ્વિજઃ॥ 12-275-28 (76300)
મોઘાન્યગુપ્તદ્વારસ્ય સર્વાણ્યેવ ભવન્ત્યુત।
કિં તસ્ય તપસા કાર્યં કિં યજ્ઞેન કિમાત્મના॥ 12-275-29 (76301)
અનુત્તરીયવસનમનુપસ્તીર્ણશાયિનમ્।
બાહૂપધાનં શામ્યન્તં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-275-30 (76302)
દ્વન્દ્વારામેષુ સર્વેષુ ય એકો રમતે મુનિઃ।
પરેષામનનુધ્યાયંસ્તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-275-31 (76303)
યેન સર્વમિદં બુદ્ધં પ્રકૃતિર્વિકૃતિશ્ચ યા।
ગતિજ્ઞઃ સર્વભૂતાનાં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-275-32 (76304)
અભયં સર્વભૂતેભ્યઃ સર્વેષામભયં યતઃ।
સર્વભૂતાત્મભૂતો યસ્તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-275-33 (76305)
નાન્તરેણાનુજાનાતિ વેદાનાં યત્ક્રિયાફલમ્।
અવિજ્ઞાય ચ તત્સર્વમન્યદ્રોચયતે ફલમ્॥ 12-275-34 (76306)
સ્વકર્મભિઃ સંશ્રિતાનાં તપો ઘોરત્વમાગમત્।
તં સદાચારમાશ્ચર્યં પુરાણં શાશ્વતં ધ્રુવમ્॥ 12-275-35 (76307)
અશક્નુવન્તશ્ચરિતું કિંચિદ્ધર્મેષુ સૂત્રિતમ્।
નિરાપદ્ધર્મ આચારો હ્યપ્રમાદો પરાભવઃ॥ 12-275-36 (76308)
ફલવન્તિ ચ કર્માણિ વ્યુષ્ટિમન્તિ ધ્રવાણિ ચ।
વિગુણાનિ ચ પશ્યન્તિ તથા નૈકાનિ કેન ચ॥ 12-275-37 (76309)
ગુણાશ્ચાત્ર સુદુર્જ્ઞેયા જ્ઞાતાશ્ચાત્ર સુદુષ્કરાઃ।
અનુષ્ઠિતાશ્ચાન્તવન્ત ઇતિ ત્વમનુપશ્યસિ॥ 12-275-38 (76310)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-275-39x (6324)
યથા ચ વેદપ્રામાણ્યં ત્યાગશ્ચ સફલો યથા।
તૌ પન્થાનાવુભૌ વ્યક્તૌ ભગવંસ્તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-275-39 (76311)
કપિલ ઉવાચ। 12-275-40x (6325)
પ્રત્યક્ષમિહ પશ્યન્તિ ભવન્તઃ સત્પથે સ્થિતાઃ।
પ્રત્યક્ષં તુ કિમત્રાસ્તિ યદ્ભવન્ત ઉપાસતે॥ 12-275-40 (76312)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-275-41x (6326)
સ્યૂમરશ્મિરહં બ્રહ્મઞ્જિજ્ઞાસાર્થમિહાગતઃ।
શ્રેયસ્કામઃ પ્રત્યવોચમાર્જવાન્ન વિવક્ષયા॥ 12-275-41 (76313)
ઇમં ચ સંશયં ઘોરં ભગવાન્પ્રબ્રવીતુ મે।
પ્રત્યક્ષમિહ પશ્યન્તો ભવન્તઃ સત્પથે સ્થિતાઃ।
કિમત્ર પ્રત્યક્ષતમં ભવન્તો યદુપાસતે॥ 12-275-42 (76314)
અન્યત્ર તર્કશાસ્ત્રેભ્ય આગમાર્થં યથાગમમ્।
આગમો વેદવાદાસ્તુ તર્કશાસ્ત્રાણિ ચાગમઃ॥ 12-275-43 (76315)
યથાશ્રમમુપાસીત આગમસ્તત્ર સિધ્યતિ।
સિદ્ધિઃ પ્રત્યક્ષરૂપા ચ દૃશ્યત્યાગમનિશ્યયાત્॥ 12-275-44 (76316)
નૌર્નાવીવ નિબદ્ધા હિ સ્રોતસા સનિબન્ધના।
હ્રિયમાણા કથ વિપ્ર કુબુદ્ધીંસ્તારયિષ્યતિ॥ 12-275-45 (76317)
એતદ્બ્રવીતુ ભગવાનુપપન્નોઽસ્મ્યધીહિ ભો।
નૈવ ત્યાગી ન સંતુષ્ટો નાશોકો ન નિરામયઃ।
નાનિર્વિવિત્સો નાવૃત્તો નાપવૃત્તોઽસ્તિ કશ્ચન॥ 12-275-46 (76318)
ભવન્તોઽપિ ચ હૃષ્યન્તિ શોચન્તિ ચ યથા વયમ્।
ઇન્દ્રિયાર્થાશ્ચ ભવતાં સમાનાઃ સર્વજન્તુષુ॥ 12-275-47 (76319)
એવં ચતુર્ણાં વર્ણાનામાશ્રમાણાં પ્રવૃત્તિષુ।
એકમાલમ્બમાનાનાં નિર્ણયે કિં નિરામયમ્।
`એતદ્બ્રવીતુ ભગવાનુપપન્નોસ્ય્યધીહિ ભો॥' 12-275-48 (76320)
કપિલ ઉવાચ। 12-275-49x (6327)
યદ્યદાચરતે શાસ્ત્રમર્થ્યં સર્વપ્રવૃત્તિષુ।
યસ્ય યત્ર હ્યનુષ્ઠાનં તસ્ય તત્તુ નિરામયમ્॥ 12-275-49 (76321)
સર્વં પ્રાપયતિ જ્ઞાનં યે જ્ઞાનં હ્યનુવર્તતે।
જ્ઞાનાદપેત્ય યા વૃત્તિઃ સા વિનાશયતિ પ્રજાઃ॥ 12-275-50 (76322)
ભવન્તો જ્ઞાનિનો નિત્યં સર્વતશ્ચ નિરમયાઃ।
ઐકાત્મ્યં નામ કશ્ચિદ્ધિ કદાચિદભિપદ્યતે॥ 12-275-51 (76323)
શાસ્ત્રં હ્યબુદ્ધ્વા તત્ત્વેન કેચિદ્વાદબલાજ્જનાઃ।
કામદ્વેષાભિભૂતત્વાદહંકારવશં ગતાઃ॥ 12-275-52 (76324)
યાથાતથ્યમવિજ્ઞાય શાસ્ત્રાણાં શાસ્ત્રદસ્યવઃ।
બ્રહ્મસ્તેના નિરારમ્ભા અપક્વમનસોઽશિવાઃ॥ 12-275-53 (76325)
નૈર્ગુણ્યમેવ પશ્યન્તિ ન ગુણાનનુયુઞ્જતે।
તેષાં તમઃ શરીરાણાં તમ એવ પરાયણમ્॥ 12-275-54 (76326)
યો યથાપ્રકૃતિર્જન્તુઃ પ્રકૃતેઃ સ્યાદ્વશાનુગઃ।
તસ્ય દ્વેષશ્ચ કામશ્ચ ક્રોધો દમ્ભોઽનૃતં મદઃ।
નિત્યમેવાનુવર્તન્તે ગુણાઃ પ્રકૃતિસંભવાઃ॥ 12-275-55 (76327)
યે તદ્બુદ્ધ્વાઽનુપશ્યન્તઃ સંત્યજેયુઃ શુભાશુભમ્।
પરાં ગતિમભીપ્સન્તો યતયઃ સંયમે રતાઃ॥ 12-275-56 (76328)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-275-57x (6328)
સર્વમેતત્ત્વયા બ્રહ્મઞ્શાસ્ત્રતઃ પરિકીર્તિતમ્।
ન હ્યવિજ્ઞાય શાસ્ત્રાર્થં પ્રવર્તન્તે પ્રવૃત્તયઃ॥ 12-275-57 (76329)
યઃ કશ્ચિન્ન્યાય્ય આચારઃ સર્વં શાસ્ત્રમિતિ શ્રુતિઃ।
યદન્યાય્યમશાસ્ત્રં તદિત્યેષા શ્રૂયતે શ્રુતિઃ॥ 12-275-58 (76330)
ન પ્રવૃત્તિર્ઋતે શાસ્ત્રાત્કાચિદસ્તીતિ નિશ્ચયઃ।
યદન્યદ્વેદવાદેભ્યસ્તદશાસ્ત્રમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-275-59 (76331)
શાસ્ત્રાદપેતં પશ્યન્તિ બહવોઽત્યર્થમાનિનઃ।
શાસ્ત્રદોષાન્ન પશ્યન્તિ ઇહ ચામુત્ર ચાપરે।
[ઇન્દ્રિયાર્થાશ્ચ ભવતાં સમાનાઃ સર્વજન્તુષુ॥ 12-275-60 (76332)
એવં ચતુર્ણાં વર્ણાનામાશ્રમાણાં પ્રવૃત્તિષુ।
એકમાલમ્બમાનાનાં નિર્ણયે સર્વતો દિશમ્॥ 12-275-61 (76333)
આનન્ત્યં વદમાનેન શક્તેનાવર્જિતાત્મના]।
અવિજ્ઞાનહતપ્રજ્ઞા હીનપ્રજ્ઞાસ્તમોવૃતાઃ॥ 12-275-62 (76334)
શક્યં ત્વેકેન યુક્તેન કૃતકૃત્યેન સર્વશઃ।
પિણ્ડમાત્રં વ્યપાશ્રિત્ય ચરિતું સર્વતો દિશમ્॥ 12-275-63 (76335)
`નાત્યન્તં વન્દમાનેન શક્તેન વિજિતાત્મના।'
વેદવાદં વ્યપાશ્રિત્ય મોક્ષોઽસ્તીતિ પ્રભાપિતુમ્।
અપેતન્યાયશાસ્ત્રેણ સર્વલોકવિગર્હિણા॥ 12-275-64 (76336)
ઇદં તુ દુષ્કરં કર્મ કુટુમ્બમભિસંશ્રિતમ્।
દાનમધ્યયનં યજ્ઞઃ પ્રજાસંતાનમાર્જવમ્॥ 12-275-65 (76337)
યદ્યેતદેવં કૃત્વાઽપિ ન વિમોક્ષોઽસ્તિ કસ્યચિત્।
ધિક્કર્તારં ચ કાર્યં ચ શ્રમશ્ચાયં નિરર્થકઃ॥ 12-275-66 (76338)
નાસ્તિક્યમન્યથા ચ સ્યાદ્વેદાનાં પૃષ્ઠતઃ ક્રિયા।
એતસ્યાનન્ત્યમિચ્છામિ ભગવઞ્શ્રોતુમઞ્જસા॥ 12-275-67 (76339)
તત્ત્વં વદસ્વ મે બ્રહ્મન્નુપસન્નોસ્મ્યધીહિ ભોઃ।
યથા તે વિદિતો મોક્ષસ્તથેચ્છામ્યુપશિક્ષિતુમ્॥ ॥ 12-275-68 (76340)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 275॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-275-11 શ્રમસ્યોપરમો દૃષ્ટ ઇતિ ટ.થ. પાઠઃ॥ 12-275-14 દાનં પુનઃ સંગ્રહણં સંશ્રિતા પાત્રભોજનમ્। ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। દાહઃ પુનઃ સંચયનં સંસ્થિતઃ પાત્રભોજનમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-275-19 બ્રહ્મ બ્રહ્મણિ વિન્દતીતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-275-20 તેષુ ધર્મઃ સનાતન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-275-22 સર્વજ્ઞાનેન પશ્યતઃ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-275-24 નાયોનિજસ્યેહ સ્રુવં પ્રગૃહ્ણાદિતિ ટ.થ. પાઠઃ। નાયોનિજસ્યૈવ સુતાં પ્રગૃહ્ણાદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-275-26 સાધુરનાગસઃ સ્યાદિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-275-27 ધૈર્યવ્રતં હ્યાત્મનીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-275-39 યથા ચ દેવબ્રાહ્મણ્યમત્યાગશ્ચ કલૌ યથેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-275-44 યથાગમમુપાસીતેતિ થ. પાઠઃ યથાકામમુપાસીતેતિ ધ.પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 276
॥ શ્રીઃ ॥
12.276. અધ્યાયઃ 276
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ગોકપિલસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-276-0 (76341)
કપિલ ઉવાચ। 12-276-0x (6329)
વેદાઃ પ્રમાણં લોકાનાં ન વેદાઃ પૃષ્ઠતઃ કૃતાઃ।
દ્વે બ્રહ્મણી વેદિતવ્યે શબ્દબ્રહ્મ પરં ચ યત્॥ 12-276-1 (76342)
શબ્દબ્રહ્મણિ નિષ્ણાતઃ પરં બ્રહ્માધિગચ્છતિ।
શરીરમેતત્કુરુતે યદ્વેદે કુરુતે તનુમ્॥ 12-276-2 (76343)
કૃતશુદ્ધશરીરો હિ પાત્રં ભવતિ બ્રાહ્મણઃ।
આનન્ત્યમનુચિન્ત્યેદં કર્મણાં તદ્બ્રબીમિ તે॥ 12-276-3 (76344)
નિરાગમમનૈતિહ્યમત્યક્ષં લોકસાક્ષિકમ્।
ધર્મ ઇત્યેવ યે યજ્ઞાન્વિતન્વન્તિ નિરાશિષઃ॥ 12-276-4 (76345)
ઉત્પન્નત્યાગિનો લુબ્ધાઃ કૃપાસૂયાવિવર્જિતાઃ।
ધનિનામેષ વૈ પન્થાસ્તીર્થેષુ પ્રતિપાદનમ્॥ 12-276-5 (76346)
અનાશ્રિતાઃ પાપકૃત્યાઃ કદાચિત્કર્મયોગિનઃ।
મનઃ સંકલ્પસંસિદ્ધા વિશુદ્ધજ્ઞાનનિશ્ચયાઃ॥ 12-276-6 (76347)
અક્રુધ્યન્તોઽનસૂયન્તો નિરહંકારમત્સરાઃ।
જ્ઞાનનિષ્ઠાસ્ત્રિશુક્લાશ્ચ સર્વભૂતહિતે રતાઃ॥ 12-276-7 (76348)
આસન્ગૃહસ્થા ભૂયિષ્ઠા અપક્રાન્તાઃ સ્વકર્મસુ।
રાજાનશ્ચ તથા યુક્તા બ્રાહ્મણાશ્ચ યથાવિધિ॥ 12-276-8 (76349)
સમા હ્યાર્જવસંપન્નાઃ સંતુષ્ટા જ્ઞાનનિશ્ચયાઃ।
પ્રત્યક્ષધર્માઃ શુચયઃ શ્રદ્દધાનાઃ પરાવરે॥ 12-276-9 (76350)
પુરસ્તાદ્ભાવિતાત્માનો યથાવચ્ચરિતવ્રતાઃ।
ચરન્તિ ધર્મં કૃચ્છ્રેઽપિ દુર્ગે ચૈવાપિ સંહતાઃ॥ 12-276-10 (76351)
સંહત્ય ધર્મં ચરતાં પુરાઽઽસીત્સુખમેવ તત્।
તેષાં નાસીદ્વિધાતવ્યં પ્રાયશ્ચિત્તં કથંચન॥ 12-276-11 (76352)
સત્યં હિ ધર્મમાસ્થાય દુરાધર્ષતમા મતાઃ।
ન માત્રામનુરુધ્યન્તે ન ધર્મચ્છલમન્તતઃ॥ 12-276-12 (76353)
ય એવ પ્રથમઃ કલ્પસ્તમેવાત્ર ચરન્મહાન્॥ 12-276-13 (76354)
અસ્યાં સ્થિતૌ સ્થિતાનાં હિ પ્રાયશ્ચિત્તં ન વિદ્યતે।
યદા તુ દુર્બલાત્માનઃ પ્રાયશ્ચિત્તં તદા ભવેત્॥ 12-276-14 (76355)
એત એવંવિધાઃ પ્રાહુઃ પુરાણા યજ્ઞવાહનાઃ।
ત્રૈવિદ્યવૃદ્ધાઃ શુચયો વૃત્તવન્તો યશસ્વિનઃ॥ 12-276-15 (76356)
યજન્તોઽહરહર્યજ્ઞૈર્નિરાશીર્બન્ધના બુધાઃ।
તેષા યજ્ઞાશ્ચ વેદાશ્ચ કર્માણિ ચ યથાગમમ્॥ 12-276-16 (76357)
આગમાશ્ચ યથાકામં સંકલ્પાશ્ચ યથાવ્રતમ્।
અપેતકામક્રોધાનાં દુશ્ચરાચારકર્મણામ્॥ 12-276-17 (76358)
સ્વકર્મભિઃ શંસિતાનાં પ્રકૃત્યા શંસિતાત્મનામ્।
ઋજૂનાં શમનિત્યાનાં સ્વેષુ કર્મસુ વર્તતામ્॥ 12-276-18 (76359)
સર્વમાનન્ત્યમેવાસીદિતિ નઃ શાશ્વતાશ્ચુતિઃ।
તેષામદીનસત્વાનાં દુશ્ચરાચારકર્મણામ્॥ 12-276-19 (76360)
સ્વકર્મભિઃ સંસિતાનાં તપો ઘોરત્વમાગતમ્।
સં સદાચારમાશ્ચર્યં પુરાણં શાશ્વતં ધ્રુવમ્॥ 12-276-20 (76361)
અશક્નુવદ્ભિશ્ચરિતું કિંચિદ્ધર્મેષુ સૂચિતમ્।
નિરાપદ્ધર્મ આચારો હ્યપ્રમાદોઽપરાભવઃ॥ 12-276-21 (76362)
સર્વવર્ણેષુ યત્તેષુ નાસીત્કશ્ચિદ્વ્યતિક્રમઃ।
ધર્મમેકં ચતુષ્પાદમાશ્રિતાસ્તે નરા વિભો॥ 12-276-22 (76363)
તં સન્તો વિધિવત્પ્રાપ્ય ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્।
ગૃહેભ્ય એવ નિષ્ક્રમ્ય વનમન્યે સમાશ્રિતાઃ॥ 12-276-23 (76364)
ગૃહમેવાભિસંશ્રિત્ય તતોઽન્યે બ્રહ્મચારિણઃ।
`વ્યસ્તમેકં ચતુર્ધા તુ બ્રાહ્મણા આશ્રમં વિદુઃ॥ 12-276-24 (76365)
સર્વે સર્વત્ર તિષ્ઠન્તો ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્।
એવ એવંવિધાઃ પ્રાહુઃ પુરાણા બ્રહ્મચારિણઃ॥' 12-276-25 (76366)
ત એતે દિવિ દૃશ્યન્તે જ્યોતિર્ભૂતા દ્વિજાતયઃ।
નક્ષત્રાણીવ ધિષ્ણ્યેષુ બહવસ્તારકાગણાઃ।
આનન્ત્યમુપસંપ્રાપ્તાઃ સંતોષાદિતિ વૈદિકમ્॥ 12-276-26 (76367)
યદ્યાગચ્છન્તિ સંસારં પુનર્યોનિષુ તાદૃશાઃ।
ન લિપ્યન્તે પારકૃત્યૈઃ કદાચિત્કર્મયોનિતઃ॥ 12-276-27 (76368)
એવમેવ બ્રહ્મચારી શુશ્રૂષુર્ઘોરનિશ્ચયઃ।
એવંયુક્તો બ્રાહ્મણઃ સ્યાદન્યો બ્રાહ્મણકો ભવેત્॥ 12-276-28 (76369)
કર્મૈવ પુરુષસ્યાહ શુભં વા યદિ વાઽશુભમ્।
એવં પક્વકષાયાણામાનન્ત્યેન શ્રુતેન ચ॥ 12-276-29 (76370)
સર્વમાનન્ત્યમેવાસીદિતિ નઃ શાશ્વતી શ્રુતિઃ।
તેષામપેતતૃષ્ણાનાં નિર્ણિક્તાનાં શુભાત્મનામ્॥ 12-276-30 (76371)
ચતુર્થ ઔપનિષદો ધર્મઃ સાધારણઃ સ્મૃતઃ।
સંસિદ્ધૈઃ સેવ્યતે નિત્યં બ્રાહ્મણૈર્નિયતાત્મભિઃ॥ 12-276-31 (76372)
સંતોષમૂલસ્ત્યાગાત્મા જ્ઞાનાધિષ્ઠાનમુચ્યતે।
અપવર્ગમતિર્નિત્યો યતિધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-276-32 (76373)
સાધારણઃ કેવલો વા યથાબલમુપાસ્યતે।
ગચ્છન્તે બલિનઃ ક્ષેમં દુર્બલોઽત્રાવસીદતિ।
બ્રાહ્મણઃ પદમન્વિચ્છન્સંસારાન્મુચ્યતે શુચિઃ॥ 12-276-33 (76374)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-276-34x (6330)
યે ભુઞ્જતે યે દદતે યજન્તેઽધીયતે ચ યે।
માત્રાભિર્ધર્મલુબ્ધાભિર્યે વા ત્યાગં સમાશ્રિતાઃ॥ 12-276-34 (76375)
એતેષાં પ્રેત્યભાવે તુ કતમઃ સ્વર્ગજિત્તમઃ।
એતદાચક્ષ્વ મે બ્રહ્મન્યાથાતથ્યેન પૃચ્છતઃ॥ 12-276-35 (76376)
કપિલ ઉવાચ। 12-276-36x (6331)
પરિગ્રહાઃ શુભાઃ સર્વે ગુણતોઽભ્યુદયાશ્ચ તે।
ન તુ ત્યાગસુખં પ્રાપ્તા એતત્ત્વમપિ પશ્યસિ॥ 12-276-36 (76377)
સ્યૂમરશ્મિરુવાચ। 12-276-37x (6332)
ભવન્તો જ્ઞાનનિષ્ઠા વૈ ગૃહસ્થાઃ કર્મનિશ્ચયાઃ।
આશ્રમાણાં ચ સર્વેષાં નિષ્ઠાયામૈક્યમુચ્યતે॥ 12-276-37 (76378)
એકત્વેન પૃથક્ત્વેન વિશેષો નાન્ય ઉચ્યતે।
તદ્યથાવદ્યથાન્યાયં ભગવાન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 12-276-38 (76379)
કપિલ ઉવાચ। 12-276-39x (6333)
શરીરપક્તિઃ કર્માણિ જ્ઞાનં તુ પરમા ગતિઃ।
પક્વે કષાયવિજ્ઞાનં યથા જ્ઞાનં ચ તિષ્ઠતિ॥ 12-276-39 (76380)
આનૃશંસ્યં ક્ષમા શાન્તિરહિંસા સત્યમાર્જવમ્।
અદ્રોહોઽનભિમાનશ્ચ હ્રીસ્તિતિક્ષા શમસ્તથા॥ 12-276-40 (76381)
પન્થાનો બ્રહ્મણસ્ત્વેત એતૈઃ પ્રાપ્નોતિ યત્પરમ્।
તદ્વિદ્વાનનુબુદ્ધ્યેત મનસા કર્મનિશ્ચયમ્॥ 12-276-41 (76382)
યાં વિપ્રાઃ સર્વતઃ શાન્તા વિશુદ્ધા જ્ઞાનનિશ્ચયાઃ।
ગતિં ગચ્છન્તિ સંતુષ્ટાસ્તામાહુઃ પરમાં ગતિમ્॥ 12-276-42 (76383)
વેદાંશ્ચ વેદિતવ્યં ચ વિદિત્વા ચ યથાસ્થિતિમ્।
એવં વેદવિદિત્યાહુરતોઽન્યો વાતરેચકઃ॥ 12-276-43 (76384)
સર્વં વિદુર્વેદવિદો વેદે સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્।
વેદે હિ નિષ્ઠા સર્વસ્ય યદ્યદસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ॥ 12-276-44 (76385)
એષૈવ નિષ્ઠા સર્વત્ર યત્તદસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ।
એતદન્તં ચ મધ્યં ચ સચ્ચાઽસચ્ચ વિજાનતઃ॥ 12-276-45 (76386)
સમાપ્તં ત્યાગ ઇત્યેવ શમ ઇત્યેવ નિશ્ચિતમ્।
સંતોષ ઇત્યનુગતમપવર્ગે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-276-46 (76387)
ઋતં સત્યં વિદિતં વેદિતવ્યં
સર્વસ્યાત્મા સ્થાવરં જઙ્ગમં ચ।
સર્વં સુખં યચ્છિવમુત્તરં ચ
બ્રહ્માવ્યક્તં પ્રભવશ્ચાવ્યયં ચ॥ 12-276-47 (76388)
તેજઃ ક્ષમા શાન્તિરનામયં શુભં
તથાવિધં વ્યોમ સનાતનં ધ્રુવમ્।
એતૈઃ શબ્દૈર્ગમ્યતે બુદ્ધિનેત્રૈ
સ્તસ્મૈ નમો બ્રહ્મણે બ્રાહ્મણાય॥ ॥ 12-276-48 (76389)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્સપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 276॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-276-5 ધનાનામેષ વૈ પન્થા ઇતિ ઝ.ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-276-14 દુર્બલાત્મન ઉત્પન્નં પ્રાયશ્ચિત્તમિતિ શ્રુતિઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-276-39 કષાયપઙ્ક્તિ કર્માણીતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-276-41 મનસા ધર્મનિશ્ચયમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-276-43 રતોન્યો વેદવાદક ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। વેદપાતક ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-276-46 ઇત્યેવ સર્વવેદેષુ નિષ્ઠિતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 277
॥ શ્રીઃ ॥
12.277. અધ્યાયઃ 277
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્માર્થકામેષુ ધર્મસ્યૈવ જ્યાયસ્ત્વપ્રતિપાદકકુણ્ડધારચરિત્રપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-277-0 (76390)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-277-0x (6334)
ધર્મમર્થં ચ કામં ચ વેદાઃ શંસન્તિ ભારત।
કસ્ય લાભો વિશિષ્ટોઽત્ર તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-277-1 (76391)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-277-2x (6335)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્।
કુણ્ડધારેણ યત્પ્રીત્યા ભક્તાયોપકૃતં પુરા॥ 12-277-2 (76392)
અધનો બ્રાહ્મણઃ કશ્ચિત્કામાદ્ધનમવૈક્ષત।
યજ્ઞાર્થં સતતોઽર્થાર્થી તપોઽતપ્યત દારુણમ્॥ 12-277-3 (76393)
સ નિશ્ચયમથો કૃત્વા પૂજયામાસ દેવતાઃ।
ભક્ત્યા ન ચૈવાધ્યગચ્છદ્ધનં સંપૂજ્ય દેવતાઃ॥ 12-277-4 (76394)
તતશ્ચિન્તામનુપ્રાપ્તઃ કતમદ્દૈવતં તુ તત્।
યન્મે દ્રુતં પ્રસીદેત માનુષૈરજડીકૃતમ્॥ 12-277-5 (76395)
સોઽથ સૌમ્યેન મનસા દેવાનુચરમન્તિકે।
પ્રત્યપશ્યજ્જલધરં કુણ્ડધારમવસ્થિતમ્॥ 12-277-6 (76396)
દૃષ્ટ્વૈવ તં મહાબાહું તસ્ય ભક્તિરજાયત।
અયં મે ધાસ્યતિ શ્રેયો વપુરેતદ્ધિ તાદૃશમ્॥ 12-277-7 (76397)
સંનિકૃષ્ટશ્ચ દેવસ્ય ન ચાન્યૈર્માનુષૈર્વૃતઃ।
એષ મે દાસ્યતિ ધનં પ્રભૂતં શીઘ્રમેવ ચ॥ 12-277-8 (76398)
તતો ધૂપૈશ્ચ ગન્ધૈશ્ચ માલ્યૈરુચ્ચાવચૈરપિ।
બલિભિર્વિવિધાભિશ્ચ પૂજયામાસ તં દ્વિજઃ॥ 12-277-9 (76399)
તતસ્ત્વલ્પેન કાલેન તુષ્ટો જલધરસ્તદા।
તસ્યોપકારનિયતામિમાં વાચમુવાચ હ॥ 12-277-10 (76400)
બ્રહ્મઘ્ને ચ સુરાપે ચ ચોરે ભગ્નવ્રતે તથા।
નિષ્કૃતિર્વિહિતા સદ્ભિઃ કૃતઘ્ને નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ॥ 12-277-11 (76401)
આશાયાસ્તનયોઽધર્મઃ ક્રોધોઽસૂયાસુતઃ સ્મૃતઃ।
લોભઃ પુત્રો નિકૃત્યાસ્તુ કૃતઘ્નો નાર્હતિ પ્રજાં॥ 12-277-12 (76402)
તતઃ સ બ્રાહ્મણઃ સ્વપ્ને કુણ્ડધારસ્ય તેજસા।
અપશ્યત્સર્વભૂતાનિ કુશેષુ શયિતસ્તદા॥ 12-277-13 (76403)
શમેન તપસા ચૈવ ભક્ત્યા ચ નિરુપસ્કૃતઃ।
શુદ્ધાત્મા બ્રાહ્મણો રાત્રૌ નિદર્શનમપશ્યત॥ 12-277-14 (76404)
માણિભદ્રં સ તત્રસ્થં દેવતાનાં મહાદ્યુતિમ્।
અપશ્યત મહાત્માનં વ્યાદિશન્તં યુધિષ્ઠિર॥ 12-277-15 (76405)
તત્ર દેવાઃ પ્રયચ્છન્તિ રાજ્યાનિ ચ ધનાનિ ચ।
શુભૈઃ કર્મભિરારબ્ધાઃ પ્રચ્છિદન્ત્યશુભેષુ ચ॥ 12-277-16 (76406)
પશ્યતામથ યક્ષાણં કુણ્ડધારો મહાદ્યુતિઃ।
નિષ્પત્ય પતિતો ભૂમૌ દેવાનાં ભરતર્ષભ॥ 12-277-17 (76407)
તતસ્તુ દેવવચનાન્મણિભદ્રો મહામનાઃ।
ઉવાચ પતિતં ભૂમૌ કુણ્ડધાર કિમિચ્છસિ॥ 12-277-18 (76408)
કુણ્ડધાર ઉવાચ। 12-277-19x (6336)
યદિ પ્રસન્ના દેવા મે ભક્તોઽયં બ્રાહ્મણો મમ।
અસ્યાનુગ્રહમિચ્છામિ કૃતં કિંચિત્સુખોદયમ્॥ 12-277-19 (76409)
તતસ્તં માણિભદ્રસ્તુ પુનર્વચનમબ્રવીત્
દેવાનામેવ વચનાત્કુણ્ડધારં માહદ્યુતિમ્॥ 12-277-20 (76410)
ઉત્તિષ્ઠોત્તિષ્ઠ ભદ્રં તે કૃતકૃત્યઃ સુખી ભવ।
ધનાર્થી યદિ વિપ્રોઽયં ધનમસ્મૈ પ્રદીયતામ્॥ 12-277-21 (76411)
યાવદ્ધનં પ્રાર્થયતે બ્રાહ્મણોઽયં સથા તવ।
દેવાનાં શાસનાત્તાવદસઙ્ખ્યેયં દદામ્યહમ્॥ 12-277-22 (76412)
વિચાર્ય કુણ્ડધારસ્તુ માનુષ્યં ચલમધ્રુવમ્।
તપસો મતિમાધત્ત બ્રાહ્મણસ્ય યશસ્વિનઃ॥ 12-277-23 (76413)
કુણ્ડધાર ઉવાચ। 12-277-24x (6337)
નાહં ધનાનિ યાચામિ બ્રાહ્મણાય ધનપ્રદ।
અન્યમેવાહમિચ્છામિ ભક્તાયાનુગ્રહં કૃતમ્॥ 12-277-24 (76414)
પૃથિવીં રત્નપૂર્ણાં વા મહદ્વા રત્નસંચયમ્।
ભક્તાય નાહમિચ્છમિ ભવેદેષ તુ ધાર્મિકઃ॥ 12-277-25 (76415)
ધર્મેઽસ્ય રમતાં બુદ્ધિર્ધર્મં ચૈવોપજીવતુ।
ધર્મપ્રધાનો ભવતુ મમૈષોઽનુગ્રહો મતઃ॥ 12-277-26 (76416)
માણિભદ્ર ઉવાચ। 12-277-27x (6338)
સદા ધર્મફલં રાજ્યં સુખાનિ વિવિધાનિ ચ।
ફલાન્યેવાયમશ્નાતુ કાયક્લેશવિવર્જિતઃ॥ 12-277-27 (76417)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-277-28x (6339)
તતસ્તદેવ બહુશઃ કુણ્ડધારો મહાયશાઃ।
અભ્યાસમકરોદ્ધર્મે તતસ્તુષ્ટાસ્તુ દેવતાઃ॥ 12-277-28 (76418)
માણિભદ્ર ઉવાચ। 12-277-29x (6340)
પ્રીતાસ્તે દેવતાઃ સર્વા દ્વિજસ્યાસ્ય તથૈવ ચ।
ભવિષ્યત્યેષ ધર્માત્મા ધર્મે ચાધરસ્યતે મતિઃ॥ 12-277-29 (76419)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-288-30x (6341)
તતઃ પ્રીતો જલધરઃ કૃતકાર્યો યુધિષ્ઠિર।
ઈપ્સિતં મનસો લબ્ધ્વા વરમન્યૈઃ સુદુર્લભમ્॥ 12-277-30 (76420)
તતોઽપશ્યત ચીરાણિ સૂક્ષ્માણિ દ્વિજસત્તમઃ।
પાર્શ્વતોઽભ્યાશતો ન્યસ્તાન્યથ નિર્વેદમાગતઃ॥ 12-277-31 (76421)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-277-32x (6342)
અયં ન સુકૃતં વેત્તિ કો ન્વન્યો વેત્સ્યતે કૃતમ્।
ગચ્છામિ વનમેવાહં પરં ધર્મેણ જીવિતુમ્॥ 12-277-32 (76422)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-277-33x (6343)
નિર્વેદાદ્દેવતાનાં ચ પ્રસાદાત્સ દ્વિજોત્તમઃ।
વનં પ્રવિશ્ય સુમહત્તપ આરબ્ધવાંસ્તદા॥ 12-277-33 (76423)
દેવતાતિથિશેષેણ ફલમૂલાશનો દ્વિજઃ।
ધર્મે ચાસ્ય મહારાજ દૃઢા બુદ્ધિરજાયત॥ 12-277-34 (76424)
ત્યક્ત્વા મૂલફલં સર્વં પર્ણાહારોઽભવદ્દ્વિજઃ।
પર્ણં ત્યક્ત્વા જલાહારઃ પુનરાસીદ્દ્વિજસ્તદા॥ 12-277-35 (76425)
વાયુભક્ષસ્તતઃ પશ્ચાદ્બહૂન્વર્ષગણાનભૂત્।
ન ચાસ્ય ક્ષીયતે પ્રાણસ્તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-277-36 (76426)
ધર્મે ચ શ્રદ્દધાનસ્ય તપસ્યુગ્રે ચ વર્તતઃ।
કાલેન મહતા તસ્ય દિવ્યા દૃષ્ટિરજાયત॥ 12-277-37 (76427)
તસ્ય બુદ્ધિઃ પ્રાદુરાસીદ્યદિ દદ્યામહં ધનમ્।
તુષ્ટઃ કસ્યચિદેવેહ મિથ્યા વાઙ્ગ ભવેન્મમ॥ 12-277-38 (76428)
તતઃ પ્રહૃષ્ટવદનો ભૂય આરબ્ધવાંસ્તપઃ।
ભૂયશ્ચાચિન્તયત્સિદ્ધો યત્પરં સોઽભિમન્યતે॥ 12-277-39 (76429)
યદિ દદ્યામહં રાજ્યં તુષ્ટો વૈ યસ્ય કસ્યચિત્।
સ ભવેદચિરાદ્રાજા ન મિથ્યા વાગ્ભવેન્મમ॥ 12-277-40 (76430)
તસ્ય સાક્ષાત્કુણ્ડધારો દર્શયામાસ ભારત।
બ્રાહ્મણસ્ય તપોયોગાત્સૌહૃદેનાભિચોદિતઃ॥ 12-277-41 (76431)
સમાગમ્ય સ તેનાથ પૂજાં ચક્રે યથાવિધિ।
બ્રાહ્મણઃ કુણ્ડધારસ્ય વિસ્મિતશ્ચાભવન્નૃપ॥ 12-277-42 (76432)
તતોઽબ્રવીત્કુણ્ડધારો દિવ્યં તે ચક્ષુરુત્તમમ્।
પશ્ય રાજ્ઞાં ગતિં વિપ્ર લોકાંશ્ચૈવ તુ ચક્ષુષા॥ 12-277-43 (76433)
તતો રાજસહસ્રાણિ મગ્નાનિ નિરયે તદા।
દૂરાદપશ્યદ્વિપ્રઃ સ દિવ્યયુક્તેન ચક્ષુષા॥ 12-277-44 (76434)
કુણ્ડધાર ઉવાચ। 12-277-45x (6344)
માં પૂજયિત્વા ભાવેન યદિ ત્વં દુઃખમાપ્નુયાઃ।
કૃતં મયા ભવેત્કિં તે કશ્ચ તેઽનુગ્રહો ભવેત્॥ 12-277-45 (76435)
પશ્યપશ્ય ચ ભૂયસ્ત્વં કામાનિચ્છેત્કથં નરઃ।
સ્વર્ગદ્વારં હિ સંરુદ્ધં માનુષેષુ વિશેષતઃ॥ 12-277-46 (76436)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-277-47x (6345)
તતોઽપશ્યત્સ કામં ચ ક્રોધં લોભં ભયં મદમ્।
નિદ્રાં તન્દ્રીં તથાઽઽલસ્યમાવૃત્ત્ય પુરુષાન્સ્થિતાન્॥' 12-277-47 (76437)
કુણ્ડધાર ઉવાચ। 12-277-48x (6346)
એતૈર્લોકાઃ સુસંરુદ્ધા દેવાનાં માનુષાદ્ભયમ્।
તથૈવ દેવવચનાદ્વિઘ્નં કુર્વન્તિ સર્વશઃ॥ 12-277-48 (76438)
ન દેવૈરનનુજ્ઞાતઃ કશ્ચિદ્ભવતિ ધાર્મિકઃ।
એષ શક્તોસ્મિ તપસા દાતું રાજ્યં ધનાનિ ચ॥ 12-277-49 (76439)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-277-50x (6347)
તતઃ પપાત શિરસા બ્રાહ્મણસ્તોયધારિણે।
ઉવાચ ચૈનં ધર્માત્મા મહાન્મેઽનુગ્રહઃ કૃતઃ॥ 12-277-50 (76440)
કામલોભાનુબન્ધેન પુરા તે યદસૂયિતમ્।
મયા સ્નેહમવિજ્ઞાય તત્ર મે ક્ષન્તુમર્હસિ॥ 12-277-51 (76441)
ક્ષાન્તમેવ મયેત્યુક્ત્વા કુણ્ડધારો દ્વિજર્ષભમ્।
સંપરિષ્વજ્ય બાહુભ્યાં તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 12-277-52 (76442)
તતઃ સર્વાંસ્તદા લોકાન્બ્રાહ્મણોઽનુચચાર હ।
કુણ્ડધારપ્રસાદેન તપસા સિદ્ધિમાગતઃ॥ 12-277-53 (76443)
વિહાયસા ચ ગમનં તથા સંકલ્પિતાર્થતા।
ધર્માચ્છક્ત્યા તથા યોગાદ્યા ચૈવ પરમા ગતિઃ॥ 12-277-54 (76444)
દેવતા બ્રાહ્મણાઃ સન્તો યક્ષા માનુષચારણાઃ।
ધાર્મિકાન્પૂજયન્તીહ ન ધનાઢ્યાન્ન કામિનઃ॥ 12-277-55 (76445)
સુપ્રસન્ના હિ તે દેવા યત્તે ધર્મે રતા મતિઃ।
ધને સુખકલા કાચિદ્ધર્મે તુ પરમં સુખમ્॥ ॥ 12-277-56 (76446)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 277॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-277-6 જલધરં મેઘમ્। કુણ્ડધારં નામતઃ॥ 12-277-7 ધાસ્યતિ વિઘાસ્યતિ। તસ્ય બુદ્ધિરજાયતેતિ ટ. થ. પાઠઃ। દાસ્યતિ શ્રેય ઇતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-277-10 ઇમાં ગાધામગાયતેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-277-14 નિરુપસ્કૃતો ભોગવર્જિતઃ॥ 12-277-15 વ્યાદિશન્તં દેવાજ્ઞયા યાચકેભ્યઃ ફલાનિ સમર્પયન્તમ્॥ 12-277-16 અશુભેષુ કર્મસૂપસ્થિતેષુ પ્રાગ્દત્તમપિ રાજ્યાદિકં પ્રચ્છિન્દન્તિ હરન્તિ॥ 12-277-17 ભૂમૌ પતિતો બ્રાહ્મણહિતાર્થી। અગ્રતઃ પતિતો ભૂમાવિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-277-18 કુણ્ડધાર કિમિષ્યત ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 278
॥ શ્રીઃ ॥
12.278. અધ્યાયઃ 278
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ હિંસાહેતુતયા યજ્ઞસ્યાપ્યપ્રાશસ્ત્યપ્રતિપાદકનારદવચનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-278-0 (76447)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-278-0x (6348)
બહૂનાં યજ્ઞતપસામેકાર્થાનાં પિતામહ।
ધર્માર્થં ન સુખાર્થાર્થં કથં યજ્ઞઃ સમાહિતઃ॥ 12-278-1 (76448)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-278-2x (6349)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ નારદેનાનુકીર્તિતમ્।
ઉઞ્છવૃત્તેઃ પુરાવૃત્તં યજ્ઞાર્થે બ્રાહ્મણસ્ય ચ॥ 12-278-2 (76449)
નારદ ઉવાચ। 12-278-3x (6350)
રાષ્ટ્રે ધર્મોત્તરે શ્રેષ્ઠે વિદર્ભેષ્વભવદ્દ્વિજઃ।
ઉઞ્છવૃત્તિર્ઋષિઃ કશ્ચિદ્યજ્ઞં યષ્ટું સમાદધે॥ 12-278-3 (76450)
શ્યામાકમશનં તત્ર સૂર્યપર્ણી સુવર્ચલા।
તિક્તં ચ વિરસં શાકં તપસા સ્વાદુતાં ગતમ્॥ 12-278-4 (76451)
ઉપગમ્ય વને પૃથ્વીં સર્વભૂતાવિહિંસયા।
અપિ મૂલફલૈરિષ્ટો યજ્ઞઃ સ્વર્ગ્યઃ પરંતપ॥ 12-278-5 (76452)
તસ્ય ભાર્યા વ્રતકૃશા શુચિઃ પુષ્કરમાલિની।
યજ્ઞપત્ની સમાનીતા સત્યેનાનુવિધીયતે॥ 12-278-6 (76453)
સા તુ શાપપરિત્રસ્તા તત્સ્વભાવાનુર્તિની।
માયૂરજીર્ણપર્ણાનાં વસ્ત્રં તસ્યાશ્ચ વર્ણિતમ્॥ 12-278-7 (76454)
અકામયા કૃતસ્તત્ર યજ્ઞો હોત્રનુમાર્ગતઃ।
શુકસ્ય પુનરાજાતિરવધ્યાનાદધર્મવત્॥ 12-278-8 (76455)
તસ્મિન્વને સમીપસ્થો મૃગોઽભૂત્સહચારિકઃ।
વચોભિરબ્રવીત્સત્યં ત્વયેદં દુષ્કૃતં કૃતમ્॥ 12-278-9 (76456)
યદિ મન્ત્રાઙ્ગહીનોઽયં યજ્ઞો ભવતિ વૈકૃતઃ।
મા ભોઃપ્રક્ષિપ હોત્રે ત્વં ગચ્છ સ્વર્ગમતન્દ્રિતઃ॥ 12-278-10 (76457)
તતસ્તુ યજ્ઞે સાવિત્રી સાક્ષાત્તં સંન્યમન્ત્રયત્।
નિમન્ત્રયન્તી પ્રત્યુક્તા ન હન્યાં સહવાસિનમ્॥ 12-278-11 (76458)
એવમુક્ત્વા નિવૃત્તા સા પ્રવૃત્તા યજ્ઞપાવકાત્।
કિંનુ દુશ્ચરિતં યજ્ઞે દિદૃક્ષુઃ સા રસાતલમ્॥ 12-278-12 (76459)
સ તુ બદ્ધાઞ્જલિં સત્યમયાચદ્ધરિણઃ પુનઃ।
સત્યેન સ પરિષ્વજ્ય સંદિષ્ટો ગમ્યતામિતિ॥ 12-278-13 (76460)
તતઃ સ હરિણો ગત્વા પદાન્યષ્ટૌ ન્યવર્તત।
સાધુ હિંસય માં સત્ય હતો યાસ્યામિ સદ્ગદિતમ્॥ 12-278-14 (76461)
પશ્ય હ્યપ્સરસો દિવ્યા મયા દત્તેન ચક્ષુષા।
વિમાનાનિ વિચિત્રાણિ ગન્ધર્વાણાં મહાત્મનામ્॥ 12-278-15 (76462)
તતઃ સ સુચિરં દૃષ્ટ્વા સ્પૃહાલગ્નેન ચક્ષુષા।
મૃગમાલોક્ય હિંસાયાં સ્વર્ગવાસં સમર્થયત્॥ 12-278-16 (76463)
સ તુ ધર્મો મૃગો ભૂત્વા બહુવર્ષોષિતો વને।
તસ્ય નિષ્કૃતિમાધત્ત ન ત્વસૌ યજ્ઞસંવિધિઃ॥ 12-278-17 (76464)
તસ્ય તેનાનુભાવેન મૃગહિંસાત્મનસ્તદા।
તપો મહત્સમુચ્છિન્નં તસ્માદ્ધિંસા ન યજ્ઞિયા॥ 12-278-18 (76465)
તતસ્તં ભગવાન્ધર્મો યજ્ઞં યાજયત સ્વયમ્।
સમાધાનં ચ ભાર્યાયા લેભે સ તપસા પરમ્॥ 12-278-19 (76466)
અહિંસા પરો ધર્મો હિંસાધર્મસ્તથા હિતઃ।
સત્યં તેઽહં પ્રવક્ષ્યામિ નો ધર્મઃ સત્યવાદિનામ્॥ ॥ 12-278-20 (76467)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટસપ્તત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 278॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-278-3 કશ્ચિત્સ ચ યજ્ઞં સમાદધ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-278-4 શ્યામાકમશનમદનીય। સૂર્યપર્ણી સુવર્ચલેતિ શાકવિશેષૌ। ત્રયમેતદ્વન્યં યજ્ઞિયદ્રવ્યમ્। સૂર્યપત્રી સુવર્ચલેતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-278-6 પુષ્કરમાલિની નામતઃ। સત્યે સત્યસંજ્ઞે ભર્તરિ નાનુવિધીયતે હિંસા યજ્ઞમશ્રેયસ્ત્વેન મન્યમાના અનુવિધાનમાનુકૂલ્યં ન કરોતિ॥ 12-278-7 તથાપિ શાપાદ્ભીતા સતી ભર્તુઃ સ્વભાવમનુરુધ્યાસ્તે ઇત્યર્થઃ। મયૂરપઞ્છૈઃ સન્નિવેશવિશેષેણ ગુમ્ફિતૈસ્તસ્યા વસ્ત્રં વર્ણિતં વિસ્તારિતમ્॥ 12-278-8 શુક્રસ્ય પુનરાજ્ઞાભિઃ પર્ણાદો નામ ધર્મવિદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-278-9 સહચારિકો યજમાનસ્ય સત્યસંજ્ઞસ્ય પ્રતિવેશી સ મૃગોઽભૂન્મૃગો ભૂત્વા ચ સત્યં મુનિમવ્રવીત્। દુષ્કૃતમિતિ। સતિસામર્થ્યે મન્ત્રાઙ્ગહીનં યજ્ઞં કુર્વતાં દુષ્કૃતં ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-278-10 નનુ દરિદ્રેણ મયાનુકલ્પેનૈવ શ્યામાકચરુણા પશુકાર્યં ક્રિયત ઇત્યાશઙ્ક્યાહ યદીતિ। હોત્રે હૂયતેઽસ્મિન્નિતિ વ્યુત્પત્ત્યા અગ્નૌ। માં પર્ણાદં મૃગભૂતમ્॥ 12-278-11 સાવિત્રી સવિતૃમણ્ડલાધિષ્ઠાત્રી દેવતા પ્રત્યક્ષમેત્ય સંન્યમન્ત્રયત્ મદર્તેઽયં પશુરગ્નૌ હોતવ્ય ઇત્યુક્તવતી। પ્રત્યુક્તા પ્રત્યાખ્યાતા। તત્ર હેતુઃ ન હન્યામિતિ॥ 12-278-12 રસાતલં દિદૃક્ષુઃ પ્રવૃત્તા તિરોભૂદિત્યર્થઃ॥ 12-278-13 સત્યં સત્યસંજ્ઞમ્। અયાચત મામગ્નૌ પ્રક્ષિપેતિ પ્રાર્થિતવાન્। તતો હિંસાયાં દોષં પશ્યતા સંદિષ્ટ આજ્ઞપ્તઃ॥ 12-278-16 હિંસાયાં કૃતાયામેવ સ્વર્ગવાસં પ્રાપ્નોતીતિ સમર્થયત્ સમર્થિતવાનિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-278-17 કેનચિન્નિમિત્તેન મૃગતાં પ્રાપ્તો ધર્મસ્તસ્ય નિમિત્તસ્ય નિષ્કૃતિં પ્રતીકારમાધત્ત સ્વાત્માનં મોચિતવાન્નત્વસૌ યજ્ઞસ્ય સમીચીનો વિધિહિસામયત્વાત્॥। 12-278-18 અનુભાવેન પશું હત્વા સ્વર્ગં પ્રાપ્સ્યામીત્યભિપ્રાયેણ। યજ્ઞિયા યજ્ઞાય હિતા॥ 12-278-19 યાજયત અડભાવ આર્ષઃ। યાજિતવાન્। ભાર્યાયાઃ પુષ્કરમાલિન્યાઃ હિંસામયયજ્ઞમનિચ્છન્ત્યાઃ॥ 12-278-20 તથા તેન સ્વર્ગપ્રદત્વેન રૂપેણ હિતઃ। સત્યવાદિનાં બ્રહ્મવાદિનાં ત્વસૌ નો ધર્મઃ અહિંસા સકલો ધર્મ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 279
॥ શ્રીઃ ॥
12.279. અધ્યાયઃ 279
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્માચરણસ્ય શ્રેયસ્સાધનત્વપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-279-0 (76468)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-279-0x (6351)
કથં ભવતિ પાપાત્મા કથં ધર્મં કરોતિ વા।
કેન નિર્વેદમાદત્તે મોક્ષં વા કેન ગચ્છતિ॥ 12-279-1 (76469)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-279-2x (6352)
વિદિતાઃ સર્વધર્માસ્તે સ્થિત્યર્થમનુપૃચ્છસિ।
શૃણુ મોક્ષં સનિર્વેદં પાપં ધર્મં ચ મૂલતઃ॥ 12-279-2 (76470)
વિજ્ઞાનાર્થં હિ પઞ્ચાનામિચ્છાપૂર્વં પ્રવર્તતે।
પ્રાપ્યતાં વર્તતે કામો દ્વેષો વા ભરતર્ષભ॥ 12-279-3 (76471)
તતસ્તદર્થં યતતે કર્મ ચારભતે મહત્।
ઇષ્ટાનાં રૂપગન્ધાનામભ્યાસં ચ ચિકીર્ષતિ॥ 12-279-4 (76472)
તતો રાગઃ પ્રભવતિ દ્વેષશ્ચ તદનન્તરમ્।
તતો લોભઃ પ્રભવતિ મોહશ્ચ તદનન્તરમ્॥ 12-279-5 (76473)
લોભમોહાભિભૂતસ્ય રાગદ્વેષાન્વિતસ્ય ચ।
ન ધર્મે જાયતે બુદ્ધિર્વ્યાજાદ્ધર્મં કરોતિ ચ॥ 12-279-6 (76474)
વ્યાજેન ચરતે ધર્મમર્થં વ્યાજેન રોચતે।
વ્યાજેન સિદ્ધ્યમાનેષુ ધર્મેષુ કુરુનન્દન॥ 12-279-7 (76475)
તત્રૈવ કુરુતે બુદ્ધિં તતઃ પાપં ચિકીર્ષતિ।
સુહૃદ્ભિર્વાર્યમાણોઽપિ પણ઼્ડિતૈશ્ચાપિ ભારત॥ 12-279-8 (76476)
ઉત્તરં ન્યાયસંબદ્ધં બ્રવીતિ વિધિચોદિતમ્।
અધર્મસ્ત્રિવિધસ્તસ્ય વર્ધતે રાગમોહજઃ॥ 12-279-9 (76477)
પાપં ચિન્તયતે કર્મ પ્રબ્રવીતિ કરોતિ ચ।
તસ્યાધર્મપ્રવૃત્તસ્ય દોષાન્પશ્યન્તિ સાધવઃ॥ 12-279-10 (76478)
એકશીલાશ્ચ મિત્રત્વં ભજન્તે પાપકર્મિણઃ।
સ નેહ સુખમાપ્નોતિ કુત એવ પરત્ર વૈ॥ 12-279-11 (76479)
એવં ભવતિ પાપાત્મા ધર્માત્માનં તુ મે શૃણુ।
યથા કુશલધર્મા સ કુશલં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-279-12 (76480)
કુશલેનૈવ ધર્મેણ ગતિમિષ્ટાં પ્રપદ્યતે।
ય એતાન્પ્રજ્ઞયા દોષાન્પૂર્વમેવાનુપશ્યતિ॥ 12-279-13 (76481)
કુશલસ્તુ સુખાર્થાય સાધૂંશ્ચાપ્યુપસેવતે।
તસ્ય સાધુસમાચારાદભ્યાસાચ્ચૈવ વર્ધતે॥ 12-279-14 (76482)
પ્રાજ્ઞો ધર્મે ચ રમતે ધર્મં ચૈવોપજીવતિ।
સોઽથ ધર્માદવાપ્તેષુ ધનેષુ કુરુનન્દન॥ 12-279-15 (76483)
તસ્યૈવ સિઞ્ચતે મૂલં ગુણાન્પશ્યતિ યત્ર વૈ।
ધર્માત્મા ભવતિ હ્યેવં મિત્રં ચ લભતે શુભમ્॥ 12-279-16 (76484)
સ મિત્રધનલાભાત્તુ પ્રેત્ય ચેહ ચ નન્દતિ।
શબ્દે સ્પર્શે રસે રૂપે તથા ગન્ધે ચ ભારત॥ 12-279-17 (76485)
પ્રભુત્વં લભતે જન્તુર્ધર્મસ્યૈતત્ફલં વિદુઃ।
સ તુ ધર્મફલં લબ્ધ્વા ન તૃષ્યતિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-279-18 (76486)
ધર્મે સ્થિતાનાં કૌન્તેય સર્વભોગક્રિયાસુ ચ।
અતૃપ્યમાણો નિર્વેદમાદત્તે જ્ઞાનચક્ષુષા।
પ્રજ્ઞાચક્ષુર્યદા કામે દોષમેવાનુપશ્યતિ॥ 12-279-19 (76487)
શબ્દે સ્પર્શે તથા રૂપે ન ચ ભાવયતે મનઃ।
વિમુચ્યતે તદા કામાન્ન ચ ધર્મં વિમુઞ્ચતિ॥ 12-279-20 (76488)
સર્વત્યાગે ચ યતતે દૃષ્ટ્વા લોકં ક્ષયાત્મકમ્।
તતો મોક્ષાય યતતે નાનુપાયાદુપાયતઃ॥ 12-279-21 (76489)
શનૈર્નિર્વેદમાદત્તે પાપં કર્મ જહાતિ ચ।
ધર્માત્મા ચૈવ ભવતિ મોક્ષં ચ લભતે પરમ્॥ 12-279-22 (76490)
એતત્તે કથિતં તાત યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ।
પાપં ધર્મસ્તથા મોક્ષો નિર્વેદશ્ચૈવ ભારત॥ 12-279-23 (76491)
તસ્માદ્ધર્મે પ્રવર્તેથાઃ સર્વાવસ્થં યુધિષ્ઠિર।
ધર્મે સ્થિતાનાં કૌન્તેય સિદ્ધિર્ભવતિ શાશ્વતી॥ ॥ 12-279-24 (76492)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનાશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 279॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-279-7 વ્યાજેન કપટેન। અર્થમર્થજાતમ્॥ 12-279-9 ન્યાયસંબદ્ધમાહારે વ્યવહારે ચ ત્યક્તલજ્જઃ સુખી ભવેદિત્યાદિ। ત્રિવિધઃ કાયિકો વાચિકો માનસશ્ચ॥ 12-279-10 પાપં પરાનિષ્ટમ્॥ 12-279-12 કુશલં કલ્યાણં પરહિતમિત્યર્થઃ॥ 12-279-19 નિર્વેદં વૈરાગ્યમ્॥ 12-279-20 ભાવયતે ચિન્તાવશં કરોતિ। વિરજ્યતિ તદા કામે ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 280
॥ શ્રીઃ ॥
12.280. અધ્યાયઃ 280
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મોક્ષોપાયપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-280-0 (76493)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-280-0x (6353)
મોક્ષઃ પિતામહેનોક્ત ઉપાયાન્નાનુપાયતઃ।
તમુપાયં યથાન્યાયં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત॥ 12-280-1 (76494)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-280-2x (6354)
ત્વય્યેવૈતન્મહાપ્રાજ્ઞ યુક્તં નિપુણદર્શનમ્।
યદુપાયેન સર્વાર્થં નિત્યં મૃગયસેઽનઘ॥ 12-280-2 (76495)
કરણે ઘટસ્ય યા બુદ્ધિર્ઘટોત્પત્તૌ ન સા મતા।
એવં ધર્માભ્યપાયેષુ નાન્યદ્ધર્મેષુ કારણમ્॥ 12-280-3 (76496)
પૂર્વે સમુદ્રે યઃ પન્થાઃ સ ન ગચ્છતિ પશ્ચિમમ્।
એકઃ પન્થા હિ મોક્ષસ્ય તન્મે વિસ્તરતઃ શૃણુ॥ 12-280-4 (76497)
ક્ષમયા ક્રોધમુચ્છિન્દ્યાત્કામં સંકલ્પવર્જનાત્।
સત્વસંસેવાનદ્ધીરો નિદ્રામુચ્છેત્તુમર્હતિ॥ 12-280-5 (76498)
અપ્રમાદાદ્ભયં રક્ષેચ્છ્વાસં ક્ષેત્રજ્ઞશીલનાત્।
ઇચ્છાં દ્વેષં ચ કામં ચ ધૈર્યેણ વિનિવર્તયેત્॥ 12-280-6 (76499)
ભ્રમં સંમોહમાવર્તમભ્યાસાદ્વિનિવર્તયેત્।
નિદ્રાં ચાપ્રતિભાં ચૈવ જ્ઞાનાભ્યાસેન તત્ત્વવિત્॥ 12-280-7 (76500)
ઉપદ્રવાંસ્તથા રોગાન્હિતજીર્ણમિતાશનાત્।
લોભં મોહં ચ સંતોષાદ્વિષયાંસ્તત્ત્વદર્શનાત્॥ 12-280-8 (76501)
અનુક્રોશાદધર્મં ચ જયેદ્ધર્મમવેક્ષયા।
આયત્યા ચ જયેદાશામર્થં સઙ્ગવિવર્જનાત્॥ 12-280-9 (76502)
અનિત્યત્વેન ચ સ્નેહં ક્ષુધં યોગેન પણ્ડિતઃ।
કારુણ્યેનાત્મનો માનં તૃષ્ણાં ચ પરિતોષતઃ॥ 12-280-10 (76503)
ઉત્થાનેન જયેત્તન્દ્રીં વિતર્કં નિશ્ચયાજ્જયેત્।
મૌનેન બહુભાષાં ચ શૌર્યેણ ચ ભયં જયેત્॥ 12-280-11 (76504)
યચ્છેદ્વાઙ્ભનસી બુદ્ધ્યા તાં યચ્છેજ્જ્ઞાનચક્ષુષા।
જ્ઞાનમાત્મા મહાન્યચ્છેત્તં યચ્છેજ્જ્ઞાનમાત્મનઃ॥ 12-280-12 (76505)
તદેતદુપશાન્તેન બોદ્ધવ્યં શુચિકર્મણા।
યોગદોષાન્સમુચ્છિદ્યાત્પઞ્ચ યાન્કવયો વિદુઃ॥ 12-280-13 (76506)
કામં ક્રોધં ચ લોભં ચ ભયં સ્વપ્નં ચ પઞ્ચમમ્।
પરિત્યજ્ય નિષેવેત તથેમાન્યોગસાધનાન્॥ 12-280-14 (76507)
ધ્યાનમધ્યયનં દાનં સત્યં હ્રીરાર્જવં ક્ષમા।
શૌચમાહારતઃ શુદ્ધિરિન્દ્રિયાણાં ચ સંયમઃ॥ 12-280-15 (76508)
એતૈર્વિવર્ધતે તેજઃ પાપ્માનમપહન્તિ ચ।
સિધ્યન્તિ ચાસ્ય સંકલ્પા વિજ્ઞાનં ચ પ્રવર્તતે॥ 12-280-16 (76509)
ધૂતપાપઃ સ તેજસ્વી લધ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ।
કામક્રોધૌ વશે કૃત્વા નિનીષેદ્બ્રહ્મણઃ પદમ્॥ 12-280-17 (76510)
અમૂઢત્વમસઙ્ગિત્વં કામક્રોધવિવર્જનમ્।
અદૈન્યમનુદીર્ણત્વમનુદ્વેગો વ્યવસ્થિતિઃ॥ 12-280-18 (76511)
એષ માર્ગો હિ મોક્ષસ્ય પ્રસન્નો વિમલઃ શુચિઃ।
તથા વાક્કાયમનસાં નિયમઃ કામતોઽન્યથા॥ ॥ 12-280-19 (76512)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 280॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-280-9 અયેદ્ધર્મમુપેક્ષયેતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-280-12 જ્ઞાનમાત્માવબોધેન યચ્છેદાત્માનમાત્મનેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 281
॥ શ્રીઃ ॥
12.281. અધ્યાયઃ 281
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભૂતોત્પત્તિવિનાશાદિપ્રતિપાદકદેવલનારદસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-281-0 (76513)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-281-0x (6355)
અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નારદસ્ય ચ સંવાદં દેવલસ્યાસિતસ્ય ચ॥ 12-281-1 (76514)
આસીનં દેવલં વૃદ્ધં બુદ્ધ્વા બુદ્ધિમતાં વરમ્।
નારદઃ પરિપપ્રચ્છ ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયમ્॥ 12-281-2 (76515)
નારદ ઉવાચ। 12-281-3x (6356)
કુતઃ સૃષ્ટમિદં વિશ્વં બ્રહ્મન્સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
પ્રલયે ચ કમભ્યેતિ તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 12-281-3 (76516)
અસિત ઉવાચ। 12-281-4x (6357)
યેભ્યઃ સૃજતિ ભૂતાનિ કાલો ભાવપ્રચોદિતઃ।
મહાભૂતાનિ પઞ્ચેતિ તાન્યાહુર્ભૂતચિન્તકાઃ॥ 12-281-4 (76517)
તેભ્યઃ સૃજતિ ભૂતાનિ કાલ આત્મપ્રચોદિતઃ।
એતેભ્યો યઃ પરં બ્રૂયાદસદ્બ્રૂયાદસંશયમ્॥ 12-281-5 (76518)
વિદ્ધિ નારદ પઞ્ચૈતાઞ્શાશ્વતાનચલાન્ધ્રુવાન્।
મહતસ્તેજસો રાશીન્કાલષષ્ઠાન્સ્વભાવતઃ॥ 12-281-6 (76519)
આપશ્ચૈવાન્તરિક્ષં ચ પૃથિવી વાયુપાવકૌ।
અસિદ્ધિઃ પરમેતેભ્યો ભૂતેભ્યો મુક્તસંશયમ્॥ 12-281-7 (76520)
નોપપત્ત્યા ન વા યુક્ત્યા ત્વસદ્બ્રૂયાદસંશયમ્।
વેત્થૈતાનભિનિર્વૃત્તાન્ષડેતે યસ્ય રાશયઃ॥ 12-281-8 (76521)
પઞ્ચૈવ તાનિ કાલશ્ચ ભાવાભાવૌ ચ કેવલૌ।
અષ્ટૌ ભૂતાનિ ભૂતાનાં શાશ્વતાનિ ભવાવ્યયૌ॥ 12-281-9 (76522)
અભાવભાવિતેષ્વેવ તેભ્યશ્ચ પ્રભવન્ત્યપિ।
વિનષ્ટોઽપ્યનુતાન્યેવ જન્તુર્ભવતિ પઞ્ચધા॥ 12-281-10 (76523)
તસ્ય ભૂમિમયો દેહઃ શ્રોત્રમાકાશસંભવમ્।
સૂર્યાચ્ચક્ષુરસુર્વાયોરદ્ભ્યસ્તુ ખલુ શોણિતમ્॥ 12-281-11 (76524)
ચક્ષુષી નાસિકાકર્ણૌ ત્વક્ જિહ્વેતિ ચ પ઼ઞ્ચમી।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાનાં જ્ઞાનાનિ કવયો વિદુઃ॥ 12-281-12 (76525)
દર્શનં શ્રવણં ઘ્રાણં સ્પર્શનં રસનં તથા।
ઉપપત્ત્યા ગુણાન્વિદ્ધિ પઞ્ચ પઞ્ચસુ ધાતુષુ॥ 12-281-13 (76526)
રૂપં ગન્ધો રસઃ સ્પર્શઃ શબ્દશ્ચૈવાથ તદ્ગુણાઃ।
ઇન્દ્રિયૈરુપલભ્યન્તે પઞ્ચધા પઞ્ચ પઞ્ચભિઃ॥ 12-281-14 (76527)
રૂપં ગન્ધં રસં સ્પર્શં શબ્દં ચૈવાથ તદ્ગુણાન્।
ઇન્દ્રિયાણિ ન બુધ્યન્તે ક્ષેત્રજ્ઞસ્તૈસ્તુ બુધ્યતે॥ 12-281-15 (76528)
ચિત્તમિન્દ્રિયસંઘાતાત્પરં તસ્માત્પરં મનઃ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિઃ ક્ષેત્રજ્ઞો બુદ્ધિતઃ પરઃ॥ 12-281-16 (76529)
પૂર્વં ચેતયતે જન્તુરિન્દ્રિયૈર્વિષયાન્પૃથક્।
વિચાર્ય મનસા પશ્ચાદથ બુદ્ધ્યા વ્યવસ્યતિ।
ઇન્દ્રિયૈરુપસૃષ્ટાર્થાન્મત્વા યસ્ત્વધ્યવસ્યતિ॥ 12-281-17 (76530)
ચિત્તમિન્દ્રિયસંઘાતં મનો બુદ્ધિસ્તથાઽષ્ટમી।
અષ્ટૌ જ્ઞાનેન્દ્રિયાણ્યાહુરેતાન્યધ્યાત્મચિન્તકાઃ॥ 12-281-18 (76531)
પાણિં પાદં ચ પાયું ચ મેહનં પઞ્ચમં મુખમ્।
ઇતિ સંશબ્દ્યમાનાનિ શૃણુ કર્મેન્દ્રિયાણ્યપિ॥ 12-281-19 (76532)
જલ્પનાભ્યવહારાર્થં મુખમિન્દ્રિયમુચ્યતે।
ગમનેન્દ્રિયં તથા પાદૌ કર્મણઃ કરણે કરૌ॥ 12-281-20 (76533)
પાયૂપસ્થં વિસર્ગાર્થમિન્દ્રિયે તુલ્યકર્મણી।
વિસર્ગે ચ પુરીષસ્ય વિસર્ગે ચાપિ કામિકે॥ 12-281-21 (76534)
મનઃ ષષ્ઠાન્યથૈતાનિ વાચા સમ્યગ્યથાગમમ્।
જ્ઞાનચેષ્ટેન્દ્રિયગુણાઃ સર્વેષાં શબ્દિતા મયા॥ 12-281-22 (76535)
ઇન્દ્રિયાણાં સ્વકર્મભ્યઃ શ્રમાદુપરમો યદા।
ભવતીન્દ્રિયસંન્યાસાદથ સ્વપિતિ વૈ નરઃ॥ 12-281-23 (76536)
ઇન્દ્રિયાણાં વ્યુપરમે મનોઽવ્યુપરતં યદિ।
સેવતે વિષયાનેવ તં વિદ્યાત્સ્વપ્નદર્શનમ્॥ 12-281-24 (76537)
સાત્વિકાશ્ચૈવ યે ભાવાસ્તથા રાજસતામસાઃ।
કર્મયુક્તાઃ પ્રશંસન્તિ સાત્વિકાન્નેતરાંસ્તથા॥ 12-281-25 (76538)
આનન્દઃ કર્મણાં સિદ્ધિઃ પ્રતિપત્તિઃ પરા ગતિઃ।
સાત્વિકસ્ય નિમિત્તાનિ ભાવાન્સંશ્રયસે સ્મૃતિઃ॥ 12-281-26 (76539)
જન્તુષ્વેકતમેષ્વેવં ભાવં યો વા સમાસ્થિતઃ।
ભાવયોરીપ્સિતં નિત્યં પ્રત્યક્ષં ગમનં દ્વયોઃ॥ 12-281-27 (76540)
ઇન્દ્રિયાણિ ચ ભાવાશ્ચ ગુણાઃ સપ્તદશ સ્મૃતાઃ।
તેષામષ્ટાદશો દેહી યઃ શરીરે સ શાશ્વતઃ॥ 12-281-28 (76541)
અથવા સશરીરાસ્તે ગુણાઃ સર્વે શરીરિણામ્।
સંશ્રિતાસ્તદ્વિયોગે હિ સશરીરા ન સન્તિ તે॥ 12-281-29 (76542)
અથવા સંવિભાગેન શરીરં પાઞ્ચભૌતિકમ્।
એકશ્ચ દશ ચાષ્ટૌ ચ ગુણાઃ સહ શરીરિણામ્।
ઊષ્મણા સહ વિશો વા સંઘાતઃ પાઞ્ચભૌતિકઃ॥ 12-281-30 (76543)
મહાન્સંધારયત્યેતચ્છરીરં વાયુના સહ।
સત્યપ્રભાવયુક્તસ્ય નિમિત્તં દેહભેદને॥ 12-281-31 (76544)
તથૈવોત્પદ્યતે કિંચિત્પઞ્ચત્વં ગચ્છતે તથા।
પુણ્યપાપવિનાશાન્તે પુણ્યપાપસમીરિતઃ।
દેહં વિશતિ કાલેન તતોઽયં કર્મસંભવમ્॥ 12-281-32 (76545)
હિત્વાહિત્વા હ્યયં પ્રૈતિ દેહાદ્દેહં કૃતાશ્રયઃ।
કાલસંચોદિતઃ ક્ષેત્રી વિશીર્ણાદ્વા ગૃહાદ્ગૃહમ્॥ 12-281-33 (76546)
તં તુ નૈવાનુતપ્યન્તે પ્રાજ્ઞા નિશ્ચિતનિશ્ચયાઃ।
કૃપણાસ્ત્વનુતપ્યન્તે જનાઃ સંબન્ધિમાનિનઃ॥ 12-281-34 (76547)
ન હ્યયં કસ્યચિત્કશ્ચિન્નાસ્ય કશ્ચન વિદ્યતે।
ભવત્યેકો હ્યયં નિત્યં શરીરે સુખદુઃખકૃત્॥ 12-281-35 (76548)
નૈવ સંજાયતે જન્તુર્ન ચ જાતુ વિપદ્યતે।
યાતિ દેહમયં મુક્ત્વા કદાચિત્પરમાં ગતિમ્॥ 12-281-36 (76549)
પુણ્યપાપમયં દેહં ક્ષપયન્કર્મસંક્ષયાત્।
ક્ષીણદેહઃ પુનર્દેહી બ્રહ્મત્વમુપગચ્છતિ॥ 12-281-37 (76550)
પુણ્યપાપક્ષયાર્થં હિ સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં વિધીયતે।
તત્ક્ષયે હૃદિ પશ્યન્તિ બ્રહ્મભાવે પરાં ગતિમ્॥ ॥ 12-281-38 (76551)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકાશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 281॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-281-13 પઞ્ચધેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-281-37 ક્ષીણભોગઃ પુનર્દેહીતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 282
॥ શ્રીઃ ॥
12.282. અધ્યાયઃ 282
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તૃષ્ણાત્યાગસ્ય સુખસાધનતાપ્રતિપાદકજનકમાણ્ડવ્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-282-0 (76552)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-282-0x (6358)
ભ્રાતરઃ પિતરઃ પૌત્રા જ્ઞાતયઃ સુહૃદઃ સુતાઃ।
અર્થહેતોર્હતાઃ ક્રૂરૈરસ્માભિઃ પાપબુદ્ધિભિઃ॥ 12-282-1 (76553)
યેયમર્થોદ્ભવા તૃષ્ણા કથમેતાં પિતામહ।
નિવર્તયેયં પાપાનિ તૃષ્ણયા કારિતા વયમ્॥ 12-282-2 (76554)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-282-3x (6359)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગીતં વિદેહરાજેન માણ્ડવ્યાયાનુપૃચ્છતે॥ 12-282-3 (76555)
સુસુખં બત જીવામિ યસ્ય મે નાસ્તિ કિંચન।
મિથિલાયાં પ્રદીપ્તાયાં ન મે દહ્યતિ કિંચન॥ 12-282-4 (76556)
અર્થાઃ ખલુ સમૃદ્ધા હિ ગાઢં દુઃખં વિજાનતામ્।
અસમૃદ્ધાસ્ત્વપિ સદા મોહયન્ત્યવિચક્ષણાન્॥ 12-282-5 (76557)
યચ્ચ કામસુખં લોકે યચ્ચ દિવ્યં મહત્સુખમ્।
તૃષ્ણાક્ષયસુખસ્યૈતે નાર્હતઃ ષોડશીં કલામ્॥ 12-282-6 (76558)
યથૈવ શૃઙ્ગં ગોઃ કાલે વર્ધમાનસ્ય વર્ધતે।
તથૈવ તૃષ્ણા વિત્તેન વર્ધમાનેન વર્ધતે॥ 12-282-7 (76559)
કિંચિદેવ મમત્વેન યદા ભવતિ કલ્પિતમ્।
તદેવ પરિતાપાય નાશે સંપદ્યતે પુનઃ॥ 12-282-8 (76560)
ન કામાનનુરુધ્યેત દુઃખં કામેષુ વૈ રતિઃ।
પ્રાપ્યાર્થમુપયુઞ્જીત ધર્મં કામાન્વિવર્જયેત્॥ 12-282-9 (76561)
વિદ્વાન્સર્વેષુ ભૂતેષુ વ્યાઘ્રમાંસોપમો ભવેત્।
કૃતકૃત્યો વિશુદ્ધાત્મા સર્વં જ્યજતિ વૈ સ્વયમ્॥ 12-282-10 (76562)
ઉભે સત્યાનૃતે ત્યક્ત્વા શોકાનન્દૌ પ્રિયાપ્રિયે।
ભયાભયે ચ સંત્યજ્ય ભવ શાન્તો નિરામયઃ॥ 12-282-11 (76563)
યા દુસ્ત્યજા દુર્મતિભિર્યા ન જીર્યતિ જીર્યતઃ।
યોસૌ પ્રાણાન્તિકો રોગસ્તાં તૃષ્ણાં ત્યજતઃ સુખં॥ 12-282-12 (76564)
ચારિત્રમાત્મનઃ પશ્યંશ્ચન્દ્રશુદ્ધમનામયમ્।
ધર્માત્મા લભતે કીર્તિ પ્રેત્ય ચેહ યથાસુખમ્॥ 12-282-13 (76565)
રાજ્ઞસ્તદ્વચનં શ્રુત્વા પ્રીતિમાનભવદ્દ્વિજઃ।
પૂજયિત્વા ચ તદ્વાક્યં માણ્ડવ્યો મોક્ષમાશ્રિતઃ॥ ॥ 12-282-14 (76566)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વ્યશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 282॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 283
॥ શ્રીઃ ॥
12.283. અધ્યાયઃ 283
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ કાલસ્ય દ્રુતતરપાતિતયા સદ્યસ્સાધનસ્ય સંપાદનીયત્વે પ્રમાણતયા પિતૃપુત્રસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-283-0 (76567)
* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-283-0x (6360)
અતિક્રામતિ કાલેઽસ્મિન્સર્વભૂતભયાવહે।
કિં શ્રેયઃ પ્રતિપદ્યેત તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-283-1 (76568)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-283-2x (6361)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
પિતુઃ પુત્રેણ સંવાદં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-283-2 (76569)
દ્વિજાતેઃ કસ્યજિત્પાર્થ સ્વાધ્યાયનિરતસ્ય વૈ।
પુત્રો બભૂવ મેધાવી મેધાવી નામ નામતઃ॥ 12-283-3 (76570)
સોઽબ્રવીત્પિતરં પુત્રઃ સ્વાધ્યાયકરણે રતમ્।
મોક્ષધર્મેષ્વકુશલં મોક્ષધર્મવિચક્ષણઃ॥ 12-283-4 (76571)
પુત્ર ઉવાચ। 12-283-5x (6362)
ધીરઃ કિંસ્વિત્તાત કુર્યાત્પ્રજાનન્
ક્ષિપ્રં હ્યાયુર્ભ્રશ્યતે માનવાનામ્।
પિતસ્તથાઽઽખ્યાહિ યથાર્થયોગં
મમાનુપૂર્વ્યા યેન ધર્મં ચરેયમ્॥ 12-283-5 (76572)
પિતોવાચ। 12-283-6x (6363)
અધીત્ય વેદાન્બ્રહ્મચર્યેષુ પુત્ર
પુત્રાનિચ્છેત્પાવનાર્થં પિતૃણામ્।
અગ્નીનાધાય વિધિવચ્ચેષ્ટયજ્ઞો
વનં પ્રવિશ્યાથ મુનિર્બુભૂષેત્॥ 12-283-6 (76573)
પુત્ર ઉવાચ। 12-283-7x (6364)
એવમભ્યાહતે લોકે સર્વતઃ પરિવારિતે।
અમોધાસુ પતન્તીષુ કિં ધીર ઇવ ભાષસે॥ 12-283-7 (76574)
પિતોવાચ। 12-283-8x (6365)
કથમભ્યાહતો લોકઃ કેન વા પરિવારિતઃ।
અમોઘાઃ કાઃ પતન્તીહ કિંનુ ભીષયસીવ મામ્॥ 12-283-8 (76575)
પુત્ર ઉવાચ। 12-283-9x (6366)
મૃત્યુનાઽઽભ્યાહતો લોકો જસ્યા પરિવારિતઃ।
અહોરાત્રાઃ પતન્તીમે તચ્ચ કસ્માન્ન બુધ્યસે॥ 12-283-9 (76576)
યદાહમેવ જાનામિ ન મૃત્યુસ્તિષ્ઠતીતિ હ।
સોહં કથં પ્રતીક્ષિપ્યે જ્ઞાનેનાપિહિતશ્ચરન્॥ 12-283-10 (76577)
રાત્ર્યાંરાત્ર્યાં વ્યતીતાયામાયુરલ્પતરં યદા।
ગાધોદકે મત્સ્ય ઇવ સુખં વિન્દેત કસ્તદા॥ 12-283-11 (76578)
`યામેકરાત્રિં પ્રથમાં ગર્ભો વિશતિ માતરમ્।
તામેવ રાત્રિં પ્રસ્વાપ્ય મરણાય વિવર્તકઃ॥' 12-283-12 (76579)
પુષ્પાણીવ વિચિન્વન્તમન્યત્ર ગતમાનસમ્।
અનવાપ્તેષુ કામેષુ મૃત્યુરભ્યેતિ ગાનવમ્॥ 12-283-13 (76580)
શ્વઃ કાર્યમદ્ય કુર્વીત પૂર્વાઙ્ગે ચાપરાહિકમ્।
ન હિ પ્રતીક્ષતે મૃત્યુઃ કૃતં વાઽસ્ય ન વા કૃતમ્॥ 12-283-14 (76581)
અદ્યૈવ કુરુ યચ્છ્રેયો મા ત્વાં કાલોઽત્યગાન્મહાન્।
કો હિ જાનાતિ કસ્યાદ્ય મૃત્યુકાલો મવિષ્યતિ॥ 12-283-15 (76582)
અકૃતેષ્વેવ કાર્યેષુ મૃત્યુર્વૈ સંપ્રકર્ષતિ।
યુવૈવ ધર્મશીલઃ સ્યાદનિમિત્તં હિ જીવિતમ્॥ 12-283-16 (76583)
કૃતે ધર્મ ભવેત્પ્રીતિરિહ પ્રેત્ય ચ શાશ્વતી।
મોહેન હિ સમાવિષ્ટઃ પુત્રદારાર્તમુદ્યતઃ॥ 12-283-17 (76584)
કૃત્વા કાર્યમકાર્યં વા તુષ્ટિમેષાં પ્રયચ્છતિ।
તં પુત્રપશુસંપન્નં વ્યાભક્તમનસં નરમ્॥ 12-283-18 (76585)
સપ્તં વ્યાયં મહૌઘો વા મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ।
સંવિન્વાનકમેવૈનં કામાનામવિતૃપ્તકમ્॥ 12-283-19 (76586)
વૃકીવોરપમાસાદ્ય મુત્યુરાદાય ગચ્છતિ।
ઇદં કૃતમિદં કાર્યમિદમન્યત્કૃતાકૃતમ્॥ 12-283-20 (76587)
એવમીહાસમાયુક્તં મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ।
કૃતાનાં ફલમપ્રાપ્તં કાર્યાણાં કર્મસઙ્ગિનામ્॥ 12-283-21 (76588)
ક્ષેત્રાપણગૃહાસક્તં મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ।
દુર્બલં બલવન્તં ચ પ્રાજ્ઞં શૂરં જડં કવિમ્॥ 12-283-22 (76589)
અપ્રાપ્તસર્વકામાર્થં મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ।
મૃત્યુર્જરા ચ વ્યાધિશ્ચદુઃખં ચાનેકકારણમ્॥ 12-283-23 (76590)
અસંત્યાજ્યં યદા મર્ત્યૈઃ કિં સ્વસ્થ ઇવ તિષ્ઠતિ।
જાતમેવાન્તકોઽન્તાય જરા ચાભ્યેતિ દેહિનમ્॥ 12-283-24 (76591)
અનુષક્તા દ્વયેનૈતે ભાવાઃ સ્થાવરજઙ્ગમાઃ।
ન મૃત્યુસેનામાયાન્તીં જાતુ કશ્ચિત્પ્રબાધતે॥ 12-283-25 (76592)
બલાત્સત્યમૃતે ત્વેકં સત્યે હ્યમૃતમાશ્રિતમ્।
મૃત્યોર્વા ગૃહમેતદ્વૈ યા ગ્રામે વસતો રતિઃ॥ 12-283-26 (76593)
દેવાનામેષુ વૈ ગોષ્ઠો યદરણ્યમિતિ શ્રુતિઃ।
નિબન્ધની રજ્જુરેષા યા ગ્રામે વસતો રતિઃ॥ 12-283-27 (76594)
છિત્ત્વૈનાં સુકૃતો યાન્તિ નૈનાં છિન્દન્તિ દુષ્કૃતઃ।
યો ન હિંસતિ સત્વાનિ મનોવાક્કર્મહેતુભિઃ॥ 12-283-28 (76595)
જીવિતાર્થાપનયનૈઃ પ્રાણિભિર્ન સ બધ્યતે।
તસ્માત્સત્યવ્રતાચારઃ સત્યવ્રતપરાયણઃ॥ 12-283-29 (76596)
સત્યકામઃ સમો દાન્તાઃ સત્યેનૈવાન્તકં જયેત્।
અમૃતં ચૈવ મૃત્યુશ્ચ દ્વયં દેહે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-283-30 (76597)
મૃત્યુરાપદ્યતે મોહાત્સત્યેનાપદ્યતેઽમૃતમ્।
સોહં સત્યમહિંસાથીં કામક્રોધબહિષ્કૃતઃ॥ 12-283-31 (76598)
સમાશ્રિત્ય સુખં ક્ષેમી મૃત્યું હાસ્યામ્યમૃત્યુવત્।
શાન્તિયજ્ઞરતો દાન્તો બ્રહ્મયજ્ઞે સ્થિતો મુનિઃ॥ 12-283-32 (76599)
વાઙ્ભનઃ કર્મયજ્ઞશ્ચ ભવિષ્યામ્યુદગાયને।
પશુયજ્ઞૈઃ કથં હિંસ્રૈર્માદૃશો યષ્ટુમર્હતિ॥ 12-283-33 (76600)
અન્તવદ્ભિરુત પ્રાજ્ઞઃ ક્ષત્રયજ્ઞૈઃ પિશાચવત્।
આત્મન્યેવાત્મના જાત આત્મનિષ્ઠોઽપ્રજઃ પિતઃ॥ 12-283-34 (76601)
આત્મયજ્ઞો ભવિષ્યામિ ન માં તારયતિ પ્રજા।
યસ્ય વાઙ્ભનસી સ્યાતાં સમ્યક્પ્રણિહિતે સદા॥ 12-283-35 (76602)
તપસ્ત્યાગશ્ચ યોગશ્ચ સ તૈઃ સર્વમવાપ્નુયાત્।
નાસ્તિ વિદ્યાસમં ચક્ષુર્નાસ્તિ વિદ્યાસમં ફલમ્॥ 12-283-36 (76603)
નાસ્તિ રાગસમં દુઃખં નાસ્તિ ત્યાગસમં સુખમ્॥ 12-283-37 (76604)
નૈતાદૃશં બ્રાહ્મણસ્યાસ્તિ વિત્તં
યથૈકતા સમતા સત્યતા ચ।
શીલે સ્થિતિર્દણ્ડવિધાનમાર્જવં
તતસ્તતશ્ચોપરમઃ ક્રિયાભ્યઃ॥ 12-283-38 (76605)
કિં તે ધનૈર્બાન્ધવૈર્વાઽપિ કિં તે
કિં તે દારૈબ્રાહ્મણ યો મરિષ્યસિ।
આત્માનમન્વિચ્છ ગૃહા પ્રવિષ્ટં
પિતામહાસ્તે ક્વ ગતાઃ પિતા ચ॥ 12-283-39 (76606)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-283-40x (6367)
પુત્રસ્યૈતદ્વચઃ શ્રુત્વા તથાકાર્ષીત્પિતા નૃપ।
તથા ત્વમપિ રાજેન્દ્ર સત્યધર્મપરો ભવ॥ ॥ 12-283-40 (76607)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્ર્યશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 283॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* યદ્યપ્યયમધ્યાયઃ પૂર્વત્ર 174 તમાધ્યાયતયા સ્થાપિતઃ। તથાપિ ડ. થે. તરપુસ્તકેષુ દ્વિતીયવારમત્રાપિ દૃશ્યમાનતયાઽસ્માભિરત્રાપિ સ્થાપિતઃ।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 284
॥ શ્રીઃ ॥
12.284. અધ્યાયઃ 284
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મોક્ષસાધનપ્રતિપાદકહારીતગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-284-0 (76608)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-284-0x (6368)
કિંશીલઃ કિંસમાચારઃ કિંવિદ્યઃ કિંપરાયણઃ।
પ્રાપ્નોતિ બ્રહ્મણઃ સ્થાનં યત્પરં પ્રકૃતેર્ધ્રુવમ્॥ 12-284-1 (76609)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-284-2x (6369)
મોક્ષધર્મેષુ નિરતો લઘ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ।
પ્રાપ્નોતિ પરમં સ્થાનં યત્પરં પ્રકૃતેર્ધ્રુવમ્॥ 12-284-2 (76610)
`અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
હારીતેન પુરા ગીતં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-284-3 (76611)
સ્વગૃહાદભિનિઃસૃત્ય લાભેઽલાભે સમો મુનિઃ।
સમુપોઢેષુ કામેષુ નિરપેક્ષઃ પરિવ્રજેત્॥ 12-284-4 (76612)
ન ચક્ષુષા ન મનસા ન વાચા દૂષયેત્પરમ્।
ન પ્રત્યક્ષં પરોક્ષં વા દૂષણં વ્યાહરેત્ક્વચિત્॥ 12-284-5 (76613)
ન હિંસ્યાત્સર્વભૂતાનિ મૈત્રાયણગતિશ્ચરેત્।
નેદં જીવિતમાસાદ્ય વૈરં કુર્વીત કેનચિત્॥ 12-284-6 (76614)
અતિવાદાંસ્તિતિક્ષેત નાભિમન્યેત કંચન।
ક્રોધ્યમાનઃ પ્રિયં બ્રૂયાદાક્રુષ્ટઃ કુશલં વદેત્॥ 12-284-7 (76615)
પ્રદક્ષિણં ચ સવ્યં ચ ગ્રામમધ્યે ચ નાચરેત્।
ભૈક્ષચર્યામનાપન્નો ન ગચ્છેત્પૂર્વકેતનમ્॥ 12-284-8 (76616)
અવકીર્ણઃ સુગુપ્તશ્ચ ન વાચાઽપ્યપ્રિયં ચરેત્।
મૃદુઃ સ્યાદપ્રતીકારો વિસ્રબ્ધઃ સ્યાદરોષણઃ॥ 12-284-9 (76617)
વિધૂમે ન્યસ્તમુસલે વ્યઙ્ગારે ભુક્તવજ્જને।
અતીતે પાત્રસંચારે ભિક્ષાં લિપ્સેત વૈ મુનિઃ॥ 12-284-10 (76618)
પ્રાણયાત્રિકમાત્રઃ સ્યાન્માત્રાલાભેષ્વનાદૃતઃ।
અલાભે ન વિહન્યેત લાભશ્ચૈનં ન હર્ષયેત્॥ 12-284-11 (76619)
લાભં સાધારણાં નેચ્છેન્ન ભુઞ્જીતાભિપૂજિતઃ।
અભિપૂજિતલાભં હિ જુગુપ્સેતૈવ તાદૃશઃ॥ 12-284-12 (76620)
ન ચાન્નદોષાન્નિન્દેત ન ગુણાનભિપૂજયેત્।
શય્યાસને વિવિક્તે ચ નિત્યમેવાભિપૂજયેત્॥ 12-284-13 (76621)
શૂન્યાગારં વૃક્ષમૂલમરણ્યમથવા ગુહામ્।
અજ્ઞાતચર્યાં ગત્વાઽન્યાં તતોઽન્યત્રૈવ સંવિશેત્॥ 12-284-14 (76622)
અનુરોધવિરોધાભ્યાં સમઃ સ્યાદચલો ધ્રુવઃ।
સુકૃતં દુષ્કૃતં ચોભે નાનુરુધ્યેત કર્મણિ॥ 12-284-15 (76623)
નિત્યતૃપ્તઃ સુસંતૃષ્ટઃ પ્રસન્નવદનેન્દ્રિયઃ।
વિભીર્જપ્યપરો મૌની વૈરાગ્યં સમુપાશ્રિતઃ॥ 12-284-16 (76624)
અભ્યસ્તં ભૌતિકં પશ્યન્ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્।
વિસ્મિતઃ સર્વદર્શી ચ પક્વાપક્વેન વર્તયન્।
આત્મારામઃ પ્રશાન્તાત્મા લઘ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-284-17 (76625)
વાચો વેગં મનસઃ ક્રોધવેગં
હિંસાવેગમુદરોપસ્થવેગમ્।
એતાન્વેગાન્વિનયેદ્વૈ તપસ્વી
નિન્દા ચાસ્ય હૃદયં નોપહન્યાત્॥ 12-284-18 (76626)
મધ્યસ્થ એવ તિષ્ઠેત પ્રશંસાનિન્દયોઃ સમઃ।
એતત્પવિત્રં પરમં પરિવ્રાજક આશ્રયેત્॥ 12-284-19 (76627)
મહાત્મા સર્વતો દાન્તઃ સર્વત્રૈવાનપાશ્રિતઃ।
અપૂર્વચારકઃ સૌમ્યો હ્યનિકેતઃ સમાહિતઃ॥ 12-284-20 (76628)
વાનપ્રસ્થગૃહસ્થાભ્યાં ન સંસૃજ્યેત કર્હિચિત્।
અજ્ઞાતલિપ્સં લિપ્સેત ન ચૈનં હર્ષ આવિશેત્॥ 12-284-21 (76629)
વિજાનતાં મોક્ષ એષ શ્રમઃ સ્યાદવિજાનતામ્।
મોક્ષયાનમિદં કૃત્સ્નં વિદુષાં હારિતોઽબ્રવીત્॥ 12-284-22 (76630)
અભયં સર્વભૂતેભ્યો દત્ત્વા યઃ પ્રવ્રજેદ્ગૃહાત્।
લોકાસ્તેજોમયાસ્તસ્ય તથાઽનન્ત્યાય કલ્પતે॥ ॥ 12-284-23 (76631)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુરશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 284॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-284-2 પ્રાપ્નોતિ બ્રહ્મણઃ સ્થાનમિતિ ઝ. થ. પાઠઃ॥ 12-284-4 સમુષોઢેષૂપસ્થિતેષ્વપિ। સંમુખેષુ ચ કામેષુ ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ। સમો દુઃખેષુ કામેષુ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-284-6 મૈત્રાયણગતો મિત્રઃ સૂર્યસ્તસ્યેદં મૈત્રં તદયનં ગમનં તચ્ચ મૈત્રાયણં તત્ર ગતઃ। સૂર્યવત્પ્રત્યહં વિભિન્નમાર્ગઃ। ગ્રામૈકરાત્રવિધિના ચરેદિત્યર્થઃ મૈત્રાયણગતિં ચરેદિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-284-7 નાતિમન્યેત્કથંચનેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-284-8 ગ્રામમધ્યે જનસમાજે પ્રદક્ષિણમનુકૂલં સવ્યં પ્રતિકૂલં વા નાચરેત્॥ 12-284-9 અવતીર્ણઃ સુગુપ્તશ્ચેતિ ટ. ધ. પાઠઃ। અપ્રિયં વદદિતિ ઝ. પાઠઃ। અવકીર્ણો મૂઢૈઃ પાંસુભિશ્છન્નઃ। ધિક્કૃત ઇત્યર્થઃ। તથાપિ સુગુપ્તોઽચપલઃ સ્વધર્મે નિષ્ઠાવાન્॥ 12-284-11 અનુયાત્રિકમર્થી સ્યાદિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-284-12 સાધારણં સર્વંયોગ્યં સ્રક્બુન્દનાદિલાભમ્॥ 12-284-16 ધ્યાનજલ્પપરો મૌનીતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-284-17 સવ્યક્તં ભૌતિકં સ્વર્ગ્યં ઇતિ ડ. ધ. પાઠઃ। નિઃસ્પૃહઃ સમદર્શી ચેતિ ઝ. પાઠઃ। સુવ્રતો દાન્ત ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-284-20 અજ્ઞાતનિષ્ઠાં લિપ્સેતેતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 285
॥ શ્રીઃ ॥
12.285. અધ્યાયઃ 285
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વૃત્રગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-285-0 (76632)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-285-0x (6370)
ધન્યાધન્યા ઇતિ જનાઃ સર્વેઽસ્માન્પ્રવદન્ત્યુત।
ન દુઃખિતતરઃ કશ્ચિત્પુમાનસ્માભિરસ્તિ હ॥ 12-285-1 (76633)
લોકસંભાવિતૈર્દુઃખં યત્પ્રાપ્તં કુરુસત્તમ।
પ્રાપ્ય જાતિં મનુષ્યેષુ દેવૈરપિ પિતામહ॥ 12-285-2 (76634)
કદા વયં કરિષ્યામઃ સંન્યાસં દુઃખભેષજમ્।
દુઃખમેતચ્છરીરાણાં ધારણં કુરુસત્તમ॥ 12-285-3 (76635)
વિમુક્તાઃ સપ્તદશભિર્હેતુભૂતૈશ્ચ પઞ્ચભિઃ।
ઇન્દ્રિયાર્થૈર્ગુણૈશ્ચૈવ અષ્ટાભિશ્ચ પિતામહ॥ 12-285-4 (76636)
ન ગચ્છન્તિ પુનર્ભાવં મુનયઃ સંશિતવ્રતાઃ।
કદા વયં ગમિષ્યામો રાજ્યં હિત્વા પરંતપ॥ 12-285-5 (76637)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-285-6x (6371)
નાસ્ત્યનન્તં મહારાજ સર્વં સઙ્ખ્યાનગોચરમ્।
પુનર્ભાવોપિ સંખ્યાતો નાસ્તિ કિંચિદિહાચલમ્॥ 12-285-6 (76638)
ન ચાપિ ગમ્યતે રાજન્નૈષ દોષઃ પ્રસઙ્ગતઃ।
ઉદ્યોગાદેવ ધર્મજ્ઞાઃ કાલેનૈવ ગમિષ્યથ॥ 12-285-7 (76639)
નેશેઽયં સતતં દેહી નૃપતે પુણ્યપાપયોઃ।
તત એવ સમુત્થેન તમસા રુધ્યતેઽપિ ચ॥ 12-285-8 (76640)
યથાઞ્જનમયો વાયુઃ પુનર્માનઃશિલં રજઃ।
અનુપ્રવિશ્ય તદ્વર્ણો દૃશ્યતે રઞ્જયન્દિશઃ॥ 12-285-9 (76641)
તથા કર્મફલૈર્દેહી રઞ્જિતસ્તમસા વૃતઃ।
વિવર્ણો વર્ણમાશ્રિત્ય દેહેષુ પરિવર્તતે॥ 12-285-10 (76642)
જ્ઞાનેન હિ યદા જન્તુરજ્ઞાનપ્રભવં તમઃ।
વ્યપોહતિ તદા બ્રહ્મ પ્રકાશેત સનાતનમ્॥ 12-285-11 (76643)
અયત્નસાધ્યં મુનયો વદન્તિ
ચે ચાપિ મુક્તાસ્તદુપાસિતવ્યાઃ।
ત્વયા ચ લોકેન ચ સામરેણ
તસ્માન્ન શામ્યન્તિ મહર્ષિસઙ્ઘાઃ॥ 12-285-12 (76644)
અસ્મિન્નર્થે પુરા ગીતં શૃણુષ્વૈકમના નૃપ।
યથા દૈત્યેન વૃત્રેણ ભ્રષ્ટૈશ્વર્યેણ ચેષ્ટિતમ્॥ 12-285-13 (76645)
નિર્જિતેનાસહાયેન હૃતરાજ્યેન ભારત।
અશોચતા શત્રુમધ્યે બુદ્ધિમાસ્થાય કેવલામ્॥ 12-285-14 (76646)
ભ્રષ્ટૈશ્વર્યં પુરા વૃત્રમુશના વાક્યમબ્રવીત્।
કચ્ચિત્પરાજિતસ્યાદ્ય ન વ્યથા તેઽસ્તિ દાનવ॥ 12-285-15 (76647)
વૃત્ર ઉવાચ। 12-285-16x (6372)
સત્યેન તપસા ચૈવ વિદિત્વા સંક્ષયં હ્યહમ્।
ન શોચામિ ન હૃષ્યામિ ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્॥ 12-285-16 (76648)
કાલસંચોદિતા જીવા મજ્જન્તિ નરકેઽવશાઃ।
પરિહૃષ્ટાનિ સર્વાણિ દિવ્યાન્યાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-285-17 (76649)
ક્ષપયિત્વા તુ તં કાલં ગણિતં કાલચોદિતાઃ।
સાવશેષેણ કાલેન સંધાવન્તિ પુનઃપુનઃ॥ 12-285-18 (76650)
તિર્યગ્યોનિસહસ્રાણિ ગત્વા નરકમેવ ચ।
નિર્ગચ્છન્ત્યવશા જીવાઃ કાલબન્ધનબન્ધનાઃ॥ 12-285-19 (76651)
એવં સંસરમાણાનિ હ્યહં ભૂતાનિ દૃષ્ટવાન્।
યથા કર્મ તથા લાભ ઇતિ શાસ્ત્રનિદર્શનમ્॥ 12-285-20 (76652)
તિર્યગ્ગચ્છન્તિ નરકં માનુષ્યં દૈવમેવ ચ।
સુખદુઃખે પ્રિયે દ્વેષ્યે ચરિત્વા પૂર્વમેવ ચ॥ 12-285-21 (76653)
કૃતાન્તવિધિસંયુક્તઃ સર્વો લોકઃ પ્રપદ્યતે।
ગતં ગચ્છન્તિ ચાધ્વાનં સર્વભૂતાનિ સર્વદા॥ 12-285-22 (76654)
કાલસઙ્ખ્યાનસઙ્ખ્યેયં સૃષ્ટિસ્થિતિપરાયણમ્।
તં ભાષમાણં ભગવાનુશના પ્રત્યભાષત।
ઇમાન્દુષ્ટપ્રલાપાંસ્ત્વં તાત કસ્માત્પ્રભાષતે॥ 12-285-23 (76655)
વૃત્ર ઉવાચ। 12-285-24x (6373)
પ્રત્યક્ષમેતદ્ભવતસ્તથાઽન્યેષાં મનીષિણામ્।
મયા યજ્જયલુબ્ધેન પુરા તપ્તં મહત્તપઃ॥ 12-285-24 (76656)
ગન્ધાનાદાય ભૂતાનાં રસાંશ્ચ વિવિધાનપિ।
અવર્ધં ત્રીન્સમાક્રમ્ય લોકાન્વૈ સ્વેન તેજસા॥ 12-285-25 (76657)
જ્વાલામાલાપરિક્ષિપ્તો વૈહાયસગતિસ્તથા।
અજેયઃ સર્વભૂતાનામાસં નિત્યમપેતભીઃ॥ 12-285-26 (76658)
ઐશ્વર્યં તપસા પ્રાપ્તં ભ્રષ્ટં તચ્ચ સ્વકર્મભિઃ।
ધૃતિમાસ્થાય ભગવન્ન શોચામિ તતસ્ત્વહમ્॥ 12-285-27 (76659)
યુયુત્સતા મહેન્દ્રેણ પુરા સાર્ધં મહાત્મના।
તતો મે ભગવાન્દૃષ્ટો હરિર્નારાયણઃ પ્રભુઃ॥ 12-285-28 (76660)
વૈકુણ્ઠઃ પુરુષોઽનન્તઃ શુક્લો વિષ્ણુઃ સનાતનઃ।
મુઞ્જકેશો હરિશ્મશ્રુઃ સર્વભૂતપિતામહઃ॥ 12-285-29 (76661)
નૂનં તુ તસ્ય તપસઃ સાવશેષં મમાસ્તિ વૈ।
યદહં પ્રષ્ટુમિચ્છામિ ભવન્તં કર્મણઃ ફલમ્॥ 12-285-30 (76662)
ઐશ્વર્યં વૈ મહદ્બ્રહ્મન્વર્ણે કસ્મિન્પ્રતિષ્ઠિતમ્।
નિવર્તતે ચાપિ પુનઃ કથમૈશ્વર્યમુત્તમમ્॥ 12-285-31 (76663)
ભવન્તિ કસ્માદ્ભૂતાનિ પ્રવર્તન્તે યથા પુનઃ।
કિં વા ફલં પરં પ્રાપ્ય જીવસ્તિષ્ઠતિ શાશ્વતઃ॥ 12-285-32 (76664)
કેન વા કર્મણા શક્યમથ જ્ઞાનેન કેન વા।
બ્રહ્મર્ષે તત્ફલં પ્રાપ્તું તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-285-33 (76665)
ઇતીદમુક્તઃ સ મુનિસ્તદાનીં
પ્રત્યાહ યત્તચ્છૃણુ રાજસિંહ।
મયોચ્યમાનં પુરુષર્ષભ ત્વ
મનન્યચિત્તઃ સહ સોદરીયૈઃ॥ ॥ 12-285-34 (76666)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 285॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-285-2 દેવૈર્ધર્માદિભિઃ। જાતિં જન્મ॥ 12-285-3 સુખસંજ્ઞિકમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-285-5 વ્રજન્તિ યેષુ ન ભવમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-285-7 ન ચાપિ મન્યતે રાજન્નેષ ધર્મોઽત્રસન્તત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-285-8 નેશે નેષ્ટે। ઈદૃશો યતતે દેહીતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-285-9 યથાઞ્જનચયં વાયુરિતિ ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-285-18 સંભવન્તિ પુનઃપુનરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-285-23 ધીમન્દુષ્ટપ્રલાપાંસ્ત્વમિતિ ઝ. પાઠઃ। દુષ્ટપ્રલાપાન્ અસુરભાવવિનાશકાન્ અસુરે ભૂત્વા કથં ભાષસ ઇત્યર્થઃ॥ 12-285-25 ગન્ધાદ્યાદાનં તદાશ્રયોપમર્દેન। અવર્ધં હિંસિતવાન્॥ 12-285-26 વૈહાયસગતિશ્ચરન્નિતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 286
॥ શ્રીઃ ॥
12.286. અધ્યાયઃ 286
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વૃત્રાય સનત્કુમારોક્તવિષ્ણુમાહાત્મ્યાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-286-0 (76667)
ઉશનોવાચ। 12-286-0x (6374)
નમસ્તસ્મૈ ભગવતે દેવાય પ્રભવિષ્ણવે।
યસ્ય પૃથ્વી તલં તાત સાકાશં બાહુગોચરઃ॥ 12-286-1 (76668)
મૂર્ધા યસ્ય ત્વનન્તં ચ સ્થાનં દાનવસત્તમ।
તસ્યાહં તે પ્રવક્ષ્યામિ વિષ્ણોર્માહાત્મ્યમુત્તમમ્॥ 12-286-2 (76669)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-286-3x (6375)
તયોઃ સંવદતોરેવમાજગામ મહામુનિઃ।
સનત્કુમારો ધમાર્ત્મા સંશયચ્છેદનાય વૈ॥ 12-286-3 (76670)
સ પૂજિતોઽસુરેન્દ્રેણ મુનિનોશનસા તથા।
નિષસાદાસને રાજન્મહાર્હે મુનિપુઙ્ગવઃ॥ 12-286-4 (76671)
તમાસીનં મહાપ્રજ્ઞમુશના વાક્યમબ્રવીત્।
બ્રૂહ્યસ્મૈ દાનવેન્દાય વિષ્ણોર્માહાત્મ્યમુત્તમમ્॥ 12-286-5 (76672)
સનત્કુમારસ્તુ વચઃ શ્રુત્વા પ્રાહ વચોઽર્થવત્।
વિષ્ણોર્માહાત્મ્યસંયુક્તં દાનવેન્દ્રાય ધીમતે॥ 12-286-6 (76673)
શૃણુ સર્વમિદં દૈત્ય વિષ્ણોર્માહાત્મ્યમુત્તમમ્।
વિષ્ણૌ જગત્સ્થિતં સર્વમિતિ વિદ્ધિ પરંતપ॥ 12-286-7 (76674)
અસ્મિન્ગચ્છન્તિ વિલયમસ્માચ્ચ પ્રભવન્ત્યુત।
અવત્યેષ મહાબાહુર્ભૂતગ્રામં ચરાચરમ્।
એષ ચાક્ષિપતે કાલે કાલે ચ સૃજતે પુનઃ॥ 12-286-8 (76675)
નૈષ દાનવ તે શક્યસ્તપસા નૈવ ચેજ્યયા।
સંપ્રાપ્તુમિન્દ્રિયાણાં તુ સંયમેનૈવ શક્યતે॥ 12-286-9 (76676)
બાહ્યે ચાભ્યન્તરે ચૈવ કર્મણા મનસિ સ્થિતઃ।
નિર્મલીકુરુતે બુદ્ધ્યા સોઽમુત્રાનન્ત્યમશ્નુતે॥ 12-286-10 (76677)
યથા હિરણ્યકર્તા વૈ રૂપ્યમગ્નૌ વિશોધયેત્।
બહુશોઽતિપ્રયત્નેન મહતાઽઽત્મકૃતેન હ॥ 12-286-11 (76678)
તદ્વજ્જાતિશતૈર્જીવઃ શુદ્ધ્યતેઽલ્પેન કર્મણા।
યત્નેન મહતા ચૈયવાપ્યેકજાતૌ વિશુદ્ધ્યતે॥ 12-286-12 (76679)
લીલયાઽલ્પં યથા ગાત્રાત્પ્રમૃજ્યાદાત્મનો રજઃ।
બહુયત્નેન મહતા દોષનિર્હરણં તથા॥ 12-286-13 (76680)
યથા ચાલ્પેન માલ્યેન વાસિતં તિલસર્ષપમ્।
ન મુઞ્ચતિ સ્વકં ગન્ધં તથા સૂક્ષ્મસ્ય દર્શનમ્॥ 12-286-14 (76681)
તદેવ બહુભિર્માલ્યૈર્વાસ્યમાનં પુનઃ પુનઃ।
વિમુચ્ય તં સ્વકં ગન્ધં માલ્યગન્ધેઽવતિષ્ઠતે॥ 12-286-15 (76682)
એવં જાતિશતૈર્યુક્તો ગુણૈરેવ પ્રસઙ્ગિષુ।
બુદ્ધ્યા નિવર્તતે દોષો યત્નેનાભ્યાસજેન હ॥ 12-286-16 (76683)
કર્મણા સ્વેન રક્તાનિ વિરક્તાનિ ચ દાનવ।
યથા કર્મવિશેષાંશ્ચ પ્રાપ્નુવન્તિ તથા શૃણુ॥ 12-286-17 (76684)
યથાવત્સંપ્રવર્તન્તે યસ્મિંસ્તિષ્ઠતિ ચાનિશમ્।
તત્તેઽનુપૂર્વ્યા વ્યાખ્યાસ્યે તદિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-286-18 (76685)
અનાદિનિધનઃ શ્રીમાન્હરિર્નારાયણઃ પ્રભુઃ।
દેવઃ સૃજતિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ॥ 12-286-19 (76686)
એષ સર્વેષુ ભૂતેષુ ક્ષરશ્ચાક્ષર એવ ચ।
એકાદશ વિકારાત્મા જગત્પિબતિ રશ્મિભિઃ॥ 12-286-20 (76687)
પાદૌ તસ્ય મહીં વિદ્ધિ મૂર્ધાનં દિવમેવ ચ।
બાહવસ્તુ દિશો દૈત્ય શ્રોત્રમાકાશમેવ ચ॥ 12-286-21 (76688)
તસ્ય તેજોમયઃ સૂર્યો મનશ્ચન્દ્રમસિ સ્થિતમ્।
બુદ્ધિર્જ્ઞાનગતા નિત્યં રસસ્ત્વપ્સુ પ્રવર્તતે॥ 12-286-22 (76689)
ભ્રુવોરનન્તરાસ્તસ્ય ગ્રહા દાનવસત્તમ।
નક્ષત્રચક્રં નેત્રં ચ આસ્યમગ્નિં ચ દાનવ।
તં વિશ્વભૂતં વિશ્વાદિં પરમં વિદ્ધિ ચેશ્વરમ્॥ 12-286-23 (76690)
રજસ્તમશ્ચ સત્વં ચ વિદ્ધિ નારાયણાત્મકમ્।
સોશ્રમાણાં મુખં તાત કર્મણસ્તત્ફલં વિદુઃ॥ 12-286-24 (76691)
અકર્મણઃ ફલં ચૈવ સ એવ પરમોઽવ્યયઃ।
છન્દાંસિ યસ્ય રોમાણિ હ્યક્ષરં ચ સરસ્વતી॥ 12-286-25 (76692)
બહ્વાશ્રયો બહુમુખો ધર્મો હૃદિ સમાશ્રિતઃ।
સ બ્રહ્મપરમો ધર્મસ્તપશ્ચ સદસચ્ચ સઃ॥ 12-286-26 (76693)
શ્રોત્રશાસ્ત્રગ્રહોપેતઃ ષોડ્શર્ત્વિક્ક્રતુશ્ચ સઃ।
પિતામહશ્ચ રુદ્રશ્ચ સોઽશ્વિનૌ સ પુરંદરઃ॥ 12-286-27 (76694)
મિત્રોઽથ વરુણશ્ચૈવ યમોઽથ ધનદસ્તથા।
તે પૃથગ્દર્શનાસ્તસ્ય સંવિદન્તિ તથૈકતામ્।
એકસ્ય વિદ્ધિ દેવસ્ય સર્વં જગદિદં વશે॥ 12-286-28 (76695)
નાનાભૂતસ્ય દૈત્યેન્દ્ર તસ્યૈકત્વં વદન્ત્યપિ।
જન્તુઃ પશ્યતિ વિજ્ઞાનાત્તતઃ સત્વં પ્રકાશતે॥ 12-286-29 (76696)
સંહારવિક્ષેપસહસ્રકોટી
સ્તિષ્ઠન્તિ જીવાઃ પ્રચરન્તિ ચાન્યે।
પ્રજાવિસર્ગસ્ય ચ પારિમાણ્યં
વાપીસહસ્રાણિ બહૂનિ દૈત્ય॥ 12-286-30 (76697)
વાપ્યઃ પુનર્યોજનવિસ્તૃતાસ્તાઃ
ક્રોશં ચ ગમ્ભીરતયાઽવગાઢાઃ।
આયામતઃ પઞ્ચશતાશ્ચ સર્વાઃ
પ્રત્યેકશો યોજનતઃ પ્રવૃદ્ધાઃ॥ 12-286-31 (76698)
વાપ્યા જલં ક્ષિપ્યતિ વાલકોટ્યા
ત્વહ્ના સકૃચ્ચાપ્યથ ન દ્વિતીયમ્।
તાસાં ક્ષયે વિદ્ધિ પરં વિસર્ગં
સંહારમેકં ચ તથા પ્રજાનામ્॥ 12-286-32 (76699)
ષ઼ડ્જીવવર્ણાઃ પરમં પ્રમાણં
કૃષ્ણો ધૂમ્રો નીલમથાસ્ય મધ્યમ્।
રક્તં પુનઃ સહ્યતરં સુખં તુ
હારિદ્રવર્ણં સુસુખં ચ શુક્લમ્॥ 12-286-33 (76700)
પરં તુ શુક્લં વિમલં વિશોકં
ગતક્લમં સિદ્ધ્યતિ દાનવેન્દ્ર।
ગત્વા તુ યોનિપ્રભવાણિ દૈત્ય
સહસ્રશઃ સિદ્ધિમુપૈતિ જીવઃ॥ 12-286-34 (76701)
ગતિં ચ યાં દર્શનમાહ દેવો
ગત્વા શુભં દર્શનમેવ ચાપિ।
ગતિઃ પુનર્વર્ણકૃતા પ્રજાનાં
વર્ણસ્તથા કાલકૃતોઽસુરેન્દ્ર॥ 12-286-35 (76702)
શતં સહસ્રાણિ ચતુર્દશેહ
પરા ગતિર્જીવગણસ્ય દૈત્ય।
આરોહણં તત્કૃતમેવ વિદ્ધિ
સ્થાનં તથા નિઃસરણં ચ તેષામ્॥ 12-286-36 (76703)
`યોઽસ્માદથ ભ્રશ્યતિ કાલયોગા
ત્કૃષ્ણે વર્ણે તિષ્ઠતિ સર્વકૃષ્ટે।
અતિપ્રસક્તો નિરયાચ્ચ દૈત્ય
તતસ્તતઃ સંપરિવર્તતે ચ॥' 12-286-37 (76704)
કૃષ્ણસ્ય વર્ણસ્ય ગતિર્નિકુષ્ટા
સ મજ્જતે નરકે પચ્યમાનઃ।
સ્થાનં તથા દુર્ગતિભિસ્તુ તસ્ય
પ્રજાવિસર્ગાન્સુબહૂન્વદન્તિ॥ 12-286-38 (76705)
શતં સહસ્રાણિ તતશ્ચરિત્વા
પ્રાપ્નોતિ વર્ણં હરિતં તુ પશ્ચાત્।
સ ચૈવ તસ્મિન્નિવસત્યનિશો
યુગક્ષયં તમસા સંવૃતાત્મા॥ 12-286-39 (76706)
સ વૈ યદા સત્વગુણેન યુક્ત
સ્તમો વ્યપોહન્ઘટતે સ્વબુદ્ધ્યા।
સ લોહિતં વર્ણમુપૈતિ નીલા
ન્મનુષ્યલોકે પરિવર્તતે ચ॥ 12-286-40 (76707)
સ તત્ર સંહારવિસર્ગમેકં
સ્વકર્મજૈર્બન્ધનૈઃ ક્લિશ્યમાનઃ।
તતઃ સ હારિદ્રમુપૈતિ વર્ણં
સંહારવિક્ષેપશતે વ્યતીતે॥ 12-286-41 (76708)
હારિદ્રવર્ણસ્તુ પ્રજાવિસર્ગા
ત્સહસ્રશસ્તિષ્ઠતિ સંચરન્વૈ।
અવિપ્રમુક્તો નિરયે ચ દૈત્ય
તતઃ સહસ્રાણિ દશાપરાણિ॥ 12-286-42 (76709)
ગતીઃ સહસ્રાણિ ચ પઞ્ચ તસ્ય
ચત્વારિ સંવર્તકૃતાનિ ચૈવ।
વિમુક્તમેનં નિરયાચ્ચ વિદ્ધિ
સર્વેષુ ચાન્યેષુ ચ સંભવેષુ॥ 12-286-43 (76710)
સ દેવલોકે વિહરત્યભીક્ષ્ણં
તતશ્ચ્યુતો માનુષતામુપૈતિ
સંહારવિક્ષેપશતાનિ ચાષ્ટૌ
મર્ત્યેષુ તિષ્ઠન્નમૃતત્વમેવિ॥ 12-286-44 (76711)
સોઽસ્માદય ભ્રશ્યતિ કાલયોગા
ત્કૃષ્ણે તલે તિષ્ઠતિ સર્વકૃષ્ટે।
યથા ત્વયં સિધ્યતિ જીવલોક
સ્તત્તેઽભિધાસ્યામ્યસુરપ્રવીર॥ 12-286-45 (76712)
દૈવાનિ સ વ્યૂહશતાનિ સપ્ત
રક્તો હરિદ્રોઽથ તથૈવ શુક્લઃ।
સંશ્રિત્ય સંધાવતિ શુક્લમેત
મષ્ટાવરાનર્ચ્યતમાન્સ લોકાન્। 12-286-46 (76713)
અષ્ટૌ ચ ષષ્ટિં ચ શતાનિ ચૈવ
મનોવિરુદ્ધાનિ મહાદ્યુતીનામ્।
શુક્લસ્ય વર્ણસ્ય પરા ગતિર્યા
ત્રીણ્યેવ રુદ્ધાનિ મહાનુભાવ॥ 12-286-47 (76714)
સંહારાવિક્ષેપમનિષ્ટમેકં
ચત્વારિ ચાન્યાનિ વસત્યનીશઃ।
ષષ્ઠસ્ય વર્ણસ્ય પરા ગતિર્યા
સિદ્ધાવસિદ્ધસ્ય ગતક્લમસ્યર॥ 12-286-48 (76715)
સપ્તોચરં તત્ર વસત્યનીશઃ
સંહારવિક્ષેપશતં સશેષઃ।
સંહારવિક્ષેપમનિષ્ટમેકં
ચત્વારિ ચાન્યાનિ વસત્યનીશઃ।
તસ્માદુપાવૃત્ય મનુષ્યલોકે
તતો મહાન્માનુષતામુપૈતિ॥ 12-286-49 (76716)
તસ્માદુપાવૃત્ય તતઃ ક્રમેણ
સોગ્રેણ સંતિષ્ઠતિ ભૂતસર્ગમ્।
સ સપ્તકૃત્વશ્ચ પરૈતિ લોકા
ન્સંહારવિક્ષેપકૃતપ્રવાસઃ॥ 12-286-50 (76717)
સપ્તૈવ સંહારમુપપ્લવાનિ
સંભાવ્ય સંતિષ્ઠતિ જીવલોકે।
તતોઽવ્યયં સ્થાનમનન્તમેતિ
દેવસ્ય વિષ્ણોરથ બ્રહ્મણથ।
શેષસ્ય ચૈવાથ નરસ્ય ચૈવ
દેવસ્ય વિષ્ણોઃ પરમસ્ય ચૈવ॥ 12-286-51 (76718)
સંહારકાલે પરદિગ્ધકાયા
બ્રહ્માણમાયાન્તિ સદા પ્રજાહિ।
ચેષ્ટાત્મનો દેવગણાશ્ચ સર્વે
યે બ્રહ્મલોકે હ્યમરાઃ સ્મ તેઽપિ॥ 12-286-52 (76719)
પ્રજાનિસર્ગે તુ સ શેષકાલે
સ્થાનાનિ સ્વાન્યેવ સરન્તિ જીવાઃ।
નિઃશેષતસ્તત્પદં વાન્તિ ચાન્તે
સર્વે દેવા યે સદૃશા મનુષ્યાઃ॥ 12-286-53 (76720)
યે તુ ચ્યુતાઃ સિદ્ધલોકાત્ક્રમેણ
તેષાં ગતિં યાન્તિ યથાઽઽનુપૂર્વ્યા।
જીવાઃ પરે તદ્બલવેષરૂપાઃ
સ્વકં વિધિં યાન્તિ વિષર્યયેણ॥ 12-286-54 (76721)
સ યાવદેવાસ્તિ સશેષભુક્તિઃ
પ્રજાશ્ચ દેવ્યૌ ચ તથૈવ શુક્લે।
તાવત્તદઙ્ગેષુ વિશુદ્ધભાવઃ
સંયમ્ય પઞ્ચેન્દ્રિયરૂપમેતત્॥ 12-286-55 (76722)
શુદ્ધાં ગતિં તાં પરમાં પ્રયાતિ
શુદ્ધેન નિત્યં મનસા વિચિન્વન્।
તતોઽવ્યયં સ્થાનમુપૈતિ બ્રહ્મ
દુષ્પ્રાપમન્યેન સ શાશ્વતં વૈ।
ઇત્યેતદાખ્યાતમહીનસત્વ
નારાયણસ્યેહ બલં મયા તે॥ 12-286-56 (76723)
વૃત્ર ઉવાચ। 12-286-57x (6376)
એવં ગતે મે ન વિષાદોસ્તિ કશ્ચિ
ત્સમ્યક્ચ પશ્યામિ વચસ્તથૈતત્।
શ્રુત્વા તુ તે વાચમદીનસત્વ
વિકલ્મષોસ્મ્યદ્ય તથા વિપાષ્મા॥ 12-286-57 (76724)
પ્રવૃત્તમેતદ્ભગવન્મહર્ષે
મહાદ્યુતેશ્ચક્રમનન્તવીર્યમ્।
વિષ્ણોરનન્તસ્ય સનાતનં ત
ત્સ્થાનં સર્ગા યત્ર સર્વં પ્રવૃત્તાઃ।
સ વૈ મહાત્મા પુરુષોત્તમો વૈ
તસ્મિજ્જગત્સર્વમિદં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-286-58 (76725)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-286-59x (6377)
એવમુક્ત્વા સ કૌન્તેય વૃત્રઃ પ્રાણાનવાસૃજત્।
યોજયિત્વા તથાઽઽત્માનં પરં સ્થાનમવાપ્તવાન્॥ 12-286-59 (76726)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-286-60x (6378)
અયં સ ભગવાન્દેવઃ પિતામહ જનાર્દનઃ।
સનત્કુમારો વૃત્રાય યત્તદાખ્યાતવાન્પુરા॥ 12-286-60 (76727)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-286-61x (6379)
મૂલસ્થાયી સ ભગવાન્સ્વેનાનન્તેન તેજસા।
તત્સ્થઃ સૃજતિ તાન્ભાવાનાત્મરૂપાન્મહામનાઃ॥ 12-286-61 (76728)
તુરીયાંશેન તસ્યેમં વિદ્ધિ કેશવમચ્યુતમ્।
`તુરીયાંશેન બ્રહ્માણં તસ્ય વિદ્ધિ મહાત્મનઃ।'
તુરીયાર્ધેન લોકાંસ્ત્રીન્ભાવયત્યેવ બુદ્ધિમાન્॥ 12-286-62 (76729)
અર્વાક્સ્થિતસ્તુ યઃ સ્થાયી કલ્પાન્તે પરિવર્તતે।
સ શેતે ભગવાનપ્સુ યોઽસાવતિબલઃ પ્રભુઃ।
તાન્વિઘાતા પ્રસન્નાત્મા લોકાંશ્ચરતિ શાશ્વતાન્॥ 12-286-63 (76730)
સર્વાણ્યશૂન્યાનિ કરોત્યનન્તઃ
સનાતનઃ સંચરતે ચ લોકાન્।
સ ચાનિરુદ્ધઃ સૃજતે મહાત્મા
તત્સ્થં જગત્સર્વમિદં વિચિત્રમ્॥ 12-286-64 (76731)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-286-65x (6380)
વૃત્રેણ પરમાર્થજ્ઞ દૃષ્ટા મન્યેત્મનો ગતિઃ।
સુખાત્તસ્માત્સ સુખિતો ન શોચતિ પિતામહ॥ 12-286-65 (76732)
શુક્લઃ શુક્લાભિજાતીયઃ સાધ્યો નાવર્તતેઽનઘ।
તિર્યગ્ગતેશ્ચ નિર્મુક્તો નિરયાચ્ચ પિતામહ॥ 12-286-66 (76733)
હારિદ્રવર્ણે રક્તે વા વર્તમાનસ્તુ પાર્થિવ।
તિર્યગેવાનુપશ્યેત કર્મભિસ્તામસૈર્વૃતઃ॥ 12-286-67 (76734)
વયં તુ ભૃશમાપન્ના રક્તાઃ કષ્ટાઃ સુખેઽસુખે।
કાં ગતિં પ્રતિપત્સ્યામો નીલાં કૃષ્ણાધમામથ॥ 12-286-68 (76735)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-286-69x (6381)
શુદ્ધાભિજનસંપન્નાઃ પાણ્ડવાઃ સંશિતવ્રતાઃ।
વિહત્ય દેવલોકેષુ પુનર્માનુષમેધ્યથ॥ 12-286-69 (76736)
પ્રજાવિસર્ગં ચ સુખેન લોકે
પ્રેત્યાન્યેદેહેષુ સુખાનિ ભુક્ત્વા।
સુખેન સંયાસ્યથ સિદ્ધસઙ્ખ્યાં
મા વો ભયં ભવતુ ન વોઽસ્તુ પાપમ્॥ ॥ 12-286-70 (76737)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષ઼ડશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 286॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-286-1 તલમધોભાગઃ। સાકાશમાકાશસહિતં સર્વમુપરિતનમ્। બાહુગોચરો મધ્યસ્થમિત્યર્થઃ। યસ્ય પૃથ્વીતલં પાદમાશા વૈ બહુગોચરા ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-286-2 અનન્તં સ્થાનં મોક્ષઃ॥ 12-286-9 નૈષ દાનકૃતા શક્ય ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-286-11 મહતાલ્પકૃતેન ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-286-12 જાતિશતૈર્જન્મશતૈઃ એકજાતૌ એકજન્મન્યપિ॥ 12-286-22 અપ્સુ પ્રતિષ્ઠિત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-23 નેત્રાભ્યાં પાદયોર્ભૂશ્ચ દાનયેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-24 ફલં તાતેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-29 તતો બ્રહ્મ પ્રકાશતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-30 વાપીસહસ્રાણિ તતોઽપ્યશીતિઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-286-31 યોજનવિસ્તૃતાશ્ચેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-286-34 ગત્વાશુયોનિપ્રભાવાનુતીત્યેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-286-35 દર્શનમાપજીવ ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-286-36 જીવગુણસ્ય દૈત્યેતિ ઝ. થ. પાઠઃ॥ 12-286-38 પ્રજાનિસર્ગાત્સબહૂન્વદન્તીતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-286-39 યુગક્ષયે તપસેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-44 તિષ્ઠગ્રમલત્વમેતીતિ ટ.થ. પાઠઃ॥ 12-286-50 સ્વર્ગં સુખં તિષ્ઠતિ ભૂતસર્ગમિતિ ટ. પાઠઃ। વિક્ષેપકૃતપ્રભાવ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-51 સિદ્ધિલોકે ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ। સંતિષ્ઠતિ સર્વલોકે ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-286-53 નિશ્શેષા વૈ તત્પદં યાન્તતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-286-55 સશેષભાવ ઇતિ ટ. પાઠઃ। દિવ્યાશ્ચ તથૈવ શુક્લે ઇતિ ધ. પાઠઃ। તાવત્તરત્યેષ વિશુદ્ધભાવ ઇતિં ધ. પાઠઃ॥ 12-286-56 દુષ્પ્રાપમભ્યેતિ સ ઇતિ ઝ. ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-286-61 મહાદેવો ભગવાન્સ્વેન તેજસેતિ ઝ. પાઠઃ। નાનારૂપાન્મહામના ઇતિ ઝ. ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-286-64 સનત્કુમારશ્ચરતે ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-286-65 મન્યે શુભા ગતિરિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-286-66 નાવર્તતે પુનરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-286-68 રક્તાઃ કામમુખેષુ વૈ ઇતિ ધ. પાઠઃ। દુઃખમુખેઽમુખે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-286-70 પ્રત્યેત્ય દેવેષુ સુખાનિ બુક્ત્વેતિ ઝ. પાઠઃ। મા વો ભયં ભૂદ્વિમલાઃ સ્થ સર્વે ઇતિ ચ. ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 287
॥ શ્રીઃ ॥
12.287. અધ્યાયઃ 287
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શક્રવૃત્રયુદ્ધવર્ણનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-287-0 (76738)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-287-0x (6382)
અહો ધર્મિષ્ઠતા તસ્ય વૃત્રસ્યામિતતેજસઃ।
યસ્ય વિજ્ઞાનમતુલં વિષ્ણોર્ભક્તિશ્ચ તાદૃશી॥ 12-287-1 (76739)
દુર્વિજ્ઞેયમિદં તસ્ય વિષ્ણોરમિતતેજસઃ।
કથં વા રાજશાર્દૂલ પદં તુ જ્ઞાતવાનસૌ॥ 12-287-2 (76740)
ભવતા કથિતં હ્યેતચ્છ્રદ્દધે ચાહમચ્યુત।
ભૂયશ્ચ મે સમુત્પન્ના બુદ્ધિરવ્યક્તદર્શના॥ 12-287-3 (76741)
કથં વિનિહતો વૃત્રઃ શક્રેણ ભરતર્ષભ।
ધાર્મિકો વિષ્ણુભક્તશ્ચ તત્ત્વજ્ઞશ્ચ તદન્વયે॥ 12-287-4 (76742)
એતન્મે સંશયં બ્રૂહિ પૃચ્છતે ભરતર્ષભ।
વૃત્રઃ સ રાજશાર્દૂલ યથા શક્રેણ નિર્જિતઃ॥ 12-287-5 (76743)
યથા ચૈવાભવદ્યુદ્ધં તચ્ચાચક્ષ્વ પિતામહ।
વિસ્તરેણ મહાબાહો પરં કૌતૂહલં હિ મે॥ 12-287-6 (76744)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-287-7x (6383)
રથેનેન્દ્રઃ પ્રયાતો વૈ સાર્ધં સુરગણૈઃ પુરા।
દદર્શાથાગ્રતો વૃત્રં ધિષ્ઠિતં પર્વતોપમમ્॥ 12-287-7 (76745)
યોજનાનાં શતાન્યૂર્ધ્વં પઞ્ચોન્છ્રિતમરિંદમ્।
શતાનિ વિસ્તરેણાથ ત્રીણિ ચાભ્યધિકાનિ વૈ॥ 12-287-8 (76746)
તત્પ્રેક્ષ્ય તાદૃશં રૂપં ત્રૈલોક્યેનાપિ દુર્જયમ્।
વૃત્રસ્ય દેવાઃ સંત્રસ્તા ન શાન્તિમુપલેભિરે॥ 12-287-9 (76747)
શક્રસ્ય તુ તદા રાજન્નૂરુસ્તમ્ભો વ્યજાયત।
ભયાદ્વૃત્રસ્ય સહસા દૃષ્ટ્વા તદ્રૂપમુત્તમમ્॥ 12-287-10 (76748)
તતો નાદઃ સમભવદ્વાદિત્રાણાં ચ નિઃસ્વનઃ।
દેવાસુરાણાં સર્વેષાં તસ્મિન્યુદ્ધે હ્યુપસ્થિતે॥ 12-287-11 (76749)
અથ વૃત્રસ્ય કૌરવ્ય દૃષ્ટ્વા શક્રમવસ્થિતમ્।
ન સંભ્રમો ન ભીઃ કાચિદાસ્થા વા સમજાયત॥ 12-287-12 (76750)
તતઃ સમભવદ્યુદ્ધં ત્રૈલોક્યસ્ય ભયંકરમ્।
શક્રસ્ય ચ સુરેન્દ્રસ્ય વૃત્રસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-287-13 (76751)
અસિભિઃ પટ્ટસૈઃ શૂલૈઃ શક્તિતોમરમ્રુદ્ગરૈઃ।
શિલાભિર્વિવિધાભિશ્ચ કાર્મુકૈશ્ચ મહાસ્વનૈઃ॥ 12-287-14 (76752)
અસ્ત્રૈશ્ચ વિવિર્ધૌર્દિવ્યૈઃ પાવકોલ્કાભિરેવ ચ।
દેવાસુરૈસ્તતઃ સૈન્યૈઃ સર્વમાસીત્સમાકુલમ્॥ 12-287-15 (76753)
પિતામહપુરોગાશ્ચ સર્વે દેવગણાસ્તદા।
ઋષયશ્ચ મહાભાગાસ્તદ્યુદ્ધં દ્રષ્ટુમાગમન્॥ 12-287-16 (76754)
વિમાનાગ્ર્યૈર્મહારાજ સિદ્ધાશ્ચ ભરતર્ષભ।
ગન્ધર્વાશ્ચ વિમાનાગ્રૈરપ્સરોભિઃ સમાગમન્॥ 12-287-17 (76755)
તતોઽન્તરિક્ષમાવૃત્ય વૃત્રો ધર્મભૂતાં વરઃ।
અશ્મવર્ષેણ દેવેન્દ્રં સર્વતઃ સમવાકિરત્॥ 12-287-18 (76756)
તતો દેવગણાઃ ક્રુદ્ધાઃ સર્વતઃ શરવૃષ્ટિભિઃ।
અશ્મવર્ષમપોહન્ત વૃત્રપ્રેરિતમાહવે॥ 12-287-19 (76757)
વૃત્રસ્તુ કુરુશાર્દૂલ મહામાયો મહાબલઃ।
મોહયામાસ દેવેન્દ્રં માયાયુદ્ધેન સર્વશઃ॥ 12-287-20 (76758)
તસ્ય વૃત્રાર્દિતસ્યાથ મોહ આસીચ્છતક્રતોઃ।
રથન્તરેણ તં તત્ર વસિષ્ઠઃ સમબોધયત્॥ 12-287-21 (76759)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-287-22x (6384)
દેવશ્રેષ્ઠોઽસ્તિ દેવેન્દ્ર દૈત્યાસુરનિબર્હણ।
ત્રૈલોક્યબલસંયુક્તઃ કસ્માચ્છક્ર વિષીદસિ॥ 12-287-22 (76760)
એષ બ્રહ્મા ચ વિષ્ણુશ્ચ શિવશ્ચૈવ જગત્પતિઃ।
સોમશ્ચ ભગવાન્દેવઃ સર્વે ચ પરમર્ષયઃ॥ 12-287-23 (76761)
`સમુદ્વિગ્નં સમીક્ષ્ય ત્વાં સ્વસ્તીત્યૂચુર્જયાય તે।'
મા કાર્ષીઃ કશ્મલં શક્ર કશ્ચિદેવેતરો યથા।
આર્યાં યુદ્ધે મતિં કૃત્વા જહિ શત્રૂન્સુરાધિપ॥ 12-287-24 (76762)
એષ લોકગુરુસ્ત્ર્યક્ષઃ સર્વલોકનમસ્કૃતઃ।
નિરીક્ષતે ત્વાં ભગવાંસ્ત્યજ મોહં સુરાધિપ॥ 12-287-25 (76763)
એતે બ્રહ્મર્ષયશ્ચૈવ બૃહસ્પતિપુરોગમાઃ।
સ્તવેન શક્ર દિવ્યેન સ્તુવન્તિ ત્વાં જયાય વૈ॥ 12-287-26 (76764)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-287-27x (6385)
એવં સંબોધ્યમાનસ્ય વસિષ્ઠેન મહાત્મના।
અતીવ વાસવસ્યાસીદ્બલમુત્તમતેજસઃ॥ 12-287-27 (76765)
તતો બુદ્ધિમુપાગમ્ય ભગવાન્પાકશાસનઃ।
યોગેન મહતા યુક્તસ્તાં માયાં વ્યપકર્ષત॥ 12-287-28 (76766)
તતોઽઙ્ગિરઃ સુતઃ શ્રીમાંસ્તે ચૈવ સુમહર્ષયઃ।
દૃષ્ટ્વા વૃત્રસ્ય વિક્રાન્તુમુપાગમ્ય મહેશ્વરમ્॥ 12-287-29 (76767)
ઊચુર્વૃત્રવિનાશાર્થં લોકાનાં હિતકામ્યયા।
તતો ભગવતસ્તેજો જ્વરો ભૂત્વા જગત્પતેઃ॥ 12-287-30 (76768)
સમાવિશત્તદા રૌદ્રં વૃત્રં લોકપતિં તદા।
વિષ્ણુશ્ચ ભગવાન્દેવઃ સર્વલોકાભિપૂજિતઃ॥ 12-287-31 (76769)
ઐન્દ્રં સમાવિશુદ્વજ્રં લોકસંરક્ષણે રતઃ।
તતો બૃહસ્પતિર્ધીમાનુપાગમ્ય શતક્રતુમ્।
વસિષ્ઠશ્ચ મહાતેજાઃ સર્વે ચ પરમર્ષયઃ॥ 12-287-32 (76770)
તે સમાસાદ્ય વરદં વાસવં લોકપૂજિતમ્।
ઊચુરેકાગ્રમનસો જહિ વૃત્રમિતિ પ્રભો॥ 12-287-33 (76771)
મહેશ્વર ઉવાચ। 12-287-34x (6386)
એષ વૃત્રો મહાઞ્શક્રે બલેન મહતા વૃતઃ।
વિશ્વાત્મા સર્વગશ્ચૈવ બહુમાયશ્ચ વિશ્રુતઃ॥ 12-287-34 (76772)
તદેનમસુરશ્રેષ્ઠં ત્રૈલોક્યેનાપિ દુર્જયમ્।
જહિ ત્વં યોગમાસ્થાય માવમંસ્થાઃ સુરેશ્વર॥ 12-287-35 (76773)
અનેન હિ તપસ્તપ્તં બલાર્થમમરાધિપ।
ષષ્ટિં વર્ષસહસ્રાણિ બ્રહ્મા ચાસ્મૈ વરં દદૌ॥ 12-287-36 (76774)
મહત્ત્વં યોગિનાં ચૈવ મહામાયત્વમેવ ચ।
મહાબલત્વં ચ તથા તેજશ્ચાગ્ર્યં સુરેશ્વર॥ 12-287-37 (76775)
એતત્ત્વાં મામકં તેજઃ સમાવિશતિ વાસવ।
વૃત્રમેવં ત્વવધ્યં તં વજ્રેણ જહિ દાનવમ્॥ 12-287-38 (76776)
શક્ર ઉવાચ। 12-287-39x (6387)
ભગવંસ્ત્વત્પ્રસાદેન દિતિજં સુદુરાસદમ્।
વજ્રેણ નિહનિષ્યામિ પશ્યતસ્તે સુરર્ષભ॥ 12-287-39 (76777)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-287-40x (6388)
આવિશ્યમાને દૈત્યે તુ જ્વરેણાથ મહાસુરે।
દેવતાનામૃષીણાં ચ હર્ષાન્નાદો મહાનભૂત્॥ 12-287-40 (76778)
તતો દુન્દુભયશ્ચૈવ શઙ્ખ્યાશ્ચ સુમહાસ્વનાઃ।
મુરજા ડિણ્ડિભાશ્ચૈવ પ્રાવાદ્યન્ત સહસ્રશઃ॥ 12-287-41 (76779)
અસુરાણાં તુ સર્વેષાં સ્મૃતિલોપો મહાનભૂત્।
માયાનાશશ્ચ બલવાન્ક્ષણેન સમપદ્યત॥ 12-287-42 (76780)
તમાવિષ્ટમથો જ્ઞાત્વા ઋષયો દેવતાસ્તથા।
સ્તુવન્તઃ શક્નમીશાનં તથા પ્રાચોદયન્નપિ॥ 12-287-43 (76781)
રથસ્થસ્ય હિ શક્રસ્ય યુદ્ધકાલે મહાત્મનઃ।
ઋષિભિઃ સ્તૂયમાનસ્ય રૂપમાસીન્સુદુર્દૃશમ્॥ ॥ 12-287-44 (76782)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તાશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 287॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-287-21 અથાન્તરે ચ તં તત્રેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-287-22 સુરારાતિનિબર્હણેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-287-24 કશ્ચિદેવ નરો યથેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-287-25 એષ દેવગુરુસ્ત્વદ્યેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-287-26 સ્તુવન્ત્યાત્મજયાય વૈ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-287-34 બહુમાયાસુ વિશ્રુત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-287-42 ધૃતિલોપો મહાનભૂત્ ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 288
॥ શ્રીઃ ॥
12.288. અધ્યાયઃ 288
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શક્રકૃતવૃત્રસંહારકથનમ્॥ 1॥ તથા શક્રમાક્રાન્તવત્યા બ્રહ્મહત્યાયા અગ્ન્યાદિષુ બ્રહ્મકૃત વિભજનકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-280-0 (76783)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-280-0x (6389)
વૃત્રસ્ય તુ મહારાજ જ્વરાવિષ્ટસ્ય સર્વશઃ।
અભવન્યાનિ લિઙ્ગાનિ શરીરે તાનિ મે શૃણુ॥ 12-288-1 (76784)
જ્વલિતાસ્યોઽભવદ્ધોરો વૈવર્ણ્યં ચાગમત્પરમ્।
ગાત્રકમ્પશ્ચ સુમહાઞ્શ્વાસશ્ચાપ્યભવન્મહાન્॥ 12-288-2 (76785)
રોમહર્ષશ્ચ તીવ્રોઽભૂન્નિઃશ્વાસશ્ચ મહાન્નૃપ।
શિવા ચાશિવસંકાશા તસ્ય વક્રાત્સુદારુણા॥ 12-288-3 (76786)
નિષ્પપાત મહાઘોરા સ્મૃતિર્નષ્ટાસ્ય ભારત।
ઉત્કાશ્ચ જ્વલિતાસ્તસ્ય દીપ્તાઃ પાર્શ્વે પ્રપેદિરે॥ 12-288-4 (76787)
ગૃધ્રાઃ કઙ્કા બલાકાશ્ચ વાચોઽમુઞ્ચન્સુદારુણાઃ।
વૃત્રસ્યોપરિ સંહૃષ્ટાશ્ચક્રવત્પરિબભ્રમુઃ॥ 12-288-5 (76788)
તતસ્તં રથમાસ્થાય દેવાપ્યાયિત આહવે।
વજ્રોદ્યતકરઃ શક્રસ્તં દૈત્યં પ્રત્યવૈક્ષત॥ 12-288-6 (76789)
અમાનુષમથો નાદં સ મુમોચ મહાસુરઃ।
વ્યજૃમ્ભચ્ચૈવ રાજેન્દ્ર તીવ્રજ્વરસમન્વિતઃ॥ 12-288-7 (76790)
અથાસ્ય જૃમ્ભતઃ શક્રસ્તતો વજ્રમવાસૃજત્।
સ વજ્રઃ સુમહાતેજા કાલાન્તકયમોપમઃ॥ 12-288-8 (76791)
ક્ષિપ્રમેવ મહાકાયં વૃત્રં દૈત્યમપાતયત્।
તતો નાદઃ સમભવત્પુનરેવ સમન્તતઃ॥ 12-288-9 (76792)
વૃત્રં વિનિહિતં દૃષ્ટ્વા દેવાનાં ભરતર્ષભ।
વૃત્રં તુ હત્વા મઘવા દાનવારિર્મહાયશાઃ॥ 12-288-10 (76793)
વજ્રેણ વિષ્ણુયુક્તેન દિવમેવ સમાવિશત્।
અથ વૃત્રસ્ય કૌરવ્ય શરીરાદભિનિઃસૃતા॥ 12-288-11 (76794)
બ્રહ્મહત્યા મહાઘોરા રૌદ્રા લોકભયાવહા।
કરાલદશના ભીમા વિકૃતા કૃષ્ણપિઙ્ગલા॥ 12-288-12 (76795)
પ્રકીર્ણમૂર્ધજા ચૈવ ઘોરનેત્રા ચ ભારત।
કપાલમાલિની ચૈવ કૃત્યેવ ભરતર્ષભ॥ 12-288-13 (76796)
રુધિરાર્દ્રા ચ ધર્મજ્ઞ ચીરવલ્કલવાસિની।
સાઽભિનિષ્ક્રમ્ય રાજેન્દ્ર તાદૃગ્રૃપા ભયાવહા॥ 12-288-14 (76797)
વજ્રિણં મૃગયામાસ તદા ભરતસત્તમ।
કસ્યચિત્ત્વથ કાલસ્ય વૃત્રહા કુરુનન્દન॥ 12-288-15 (76798)
સ્વર્ગાયાભિમુખઃ પ્રાયાલ્લોકાનાં હિતકામ્યયા।
સા વિનિઃસરમાણં તુ દૃષ્ટ્વા શક્રં મહૌજસમ્॥ 12-288-16 (76799)
કણ્ઠે જગ્રાહ દેવેન્દ્રં સુલગ્ના ચાભવત્તદા।
સ હિ તસ્મિન્સમુત્પન્ને બ્રહ્મવધ્યાકૃતે ભયે॥ 12-288-17 (76800)
નલિન્યા વિસમધ્યસ્થ ઉવાસાબ્દગણાન્બહૂન્।
અનુસૃત્ય તુ યત્નાત્સ તયા વૈ બ્રહ્મહત્યયા॥ 12-288-18 (76801)
તદા ગૃહીતઃ કૌરવ્ય નિસ્તેજાઃ સમપદ્યત।
તસ્યા વ્યપોહને શક્રઃ પરં યત્નં ચકાર હ॥ 12-288-19 (76802)
ન ચાશકત્તાં દેવેન્દ્રો બ્રહ્મવધ્યાં વ્યપોહિતુમ્।
ગૃહીત એવ તુ તયા દેવેન્દ્રો ભરતર્ષભ॥ 12-288-20 (76803)
પિતામહમુપાગમ્ય શિરસા પ્રત્યપૂજયત્।
જ્ઞાત્વા ગૃહીતં શક્રં સ દ્વિજપ્રવરવધ્યયા॥ 12-288-21 (76804)
બ્રહ્મા સ ચિન્તયામાસ તદા ભરતસત્તમ।
તામુવાચ મહાબાહો બ્રહ્મવધ્યાં પિતામહઃ॥ 12-288-22 (76805)
સ્વરેણ મધુરેણાથ સાન્ત્વયન્નિવ ભારત।
મુચ્યતાં ત્રિદશેન્દ્રોયં મત્પ્રિયં કુરુ ભામિની॥ 12-288-23 (76806)
બ્રૂહિ કિં તે કરોમ્યદ્ય કામં કિં ત્વમિહેચ્છસિ॥ 12-288-24 (76807)
બ્રહ્મહત્યોવાચ। 12-288-25x (6390)
ત્રિલોકપૂજિતે દેવે પ્રીતે ત્રૈલોક્યકર્તરિ।
કૃતમેવ હિ મન્યામિ નિવાસં તુ વિધત્સ્વ મે॥ 12-288-25 (76808)
ત્વયા કૃતેયં મર્યાદા લોકસંરક્ષણાર્થિના।
સ્થાપના વૈ સુમહતી ત્વયા દેવ પ્રવર્તિતા॥ 12-288-26 (76809)
પ્રીતે તુ ત્વયિ ધર્મજ્ઞ સર્વલોકેશ્વર પ્રભો।
શક્રાદપગમિષ્યામિ નિવાસં સંવિધત્સ્વ મે॥ 12-288-27 (76810)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-288-28x (6391)
તથેતિ તાં પ્રાહ તદા બ્રહ્મવધ્યાં પિતામહઃ।
ઉપાયતઃ સ શક્રસ્ય બ્રહ્મવધ્યાં વ્યપોહિતુમ્॥ 12-288-28 (76811)
તતઃ સ્વયંભુવા ધ્યાતસ્તત્ર વહ્નિર્મહાત્મના।
બ્રહ્માણમુપસંગમ્ય તતો વચનમબ્રવીત્॥ 12-288-29 (76812)
પ્રાપ્તોઽસ્મિ ભગવન્દેવ ત્વત્સકાશમનિન્દિત્।
યત્કર્તવ્યં મયા દેવ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-288-30 (76813)
બ્રહ્મોવાચ। 12-288-31x (6392)
બહુધા વિભજિષ્યામિ બ્રહ્મવધ્યામિમામહમ્।
શક્રસ્યાદ્ય વિમોક્ષાર્થં ચતુર્ભાગં પ્રતીચ્છ વૈ॥ 12-288-31 (76814)
અગ્નિરુવાચ। 12-288-32x (6393)
મમ મોક્ષસ્ય કોઽન્તો વૈ બ્રહ્મન્ધ્યાયસ્વ વૈ પ્રભો।
એતદિચ્છામિ વિજ્ઞાતું તત્વતો લોકપૂજિત॥ 12-288-32 (76815)
બ્રહ્મોવાચ। 12-288-33x (6394)
યસ્ત્વાં જ્વલન્તમાસાદ્ય સ્વયં વૈ માનવઃ ક્વચિત્।
બીજૌષધિરસૈર્વહ્ને ન યક્ષ્યતિ તમોવૃતઃ॥ 12-288-33 (76816)
તમેષા યાસ્યતિ ક્ષિપ્રં તત્રૈવ ચ નિવત્સ્યતિ।
બ્રહ્મવધ્યા હવ્યવાહ વ્યેતુ તે માનસો જ્વરઃ॥ 12-288-34 (76817)
ઇત્યુક્તઃ પ્રતિજગ્રાહ તદ્વચો હવ્યકવ્યભુક્।
પિતામહસ્ય ભગવાંસ્તથા ચ તદભૂત્પ્રભો॥ 12-288-35 (76818)
તતો વૃક્ષૌષધિતૃણં સમાહૂય પિતામહઃ।
ઇમમર્થં મહારાજ વક્તું સમુપચક્રમે॥ 12-288-36 (76819)
`ઇયં પુત્રાદનુપ્રાપ્તા બ્રહ્મહત્યા મહાભયા।
પુરુહૂતં ચતુર્થાંશમસ્યા યૂયં પ્રતીચ્છત॥' 12-288-37 (76820)
તતો વૃક્ષૌષધિતૃણં તથૈવોક્તં યથાતથમ્।
વ્યથિતં વહ્નિવદ્રાજન્બ્રહ્માણમિદમબ્રવીત્॥ 12-288-38 (76821)
અસ્માકં બ્રહ્મવધ્યાયાઃ કોઽન્તો લોકપિતામહ।
સ્વભાવનિહતાનસ્માન્ન પુનર્હન્તુમર્હસિ॥ 12-288-39 (76822)
વયમગ્નિં તથા શીતં વર્ષં ચ પવનેરિતમ્।
સહામઃ સતતં દેવ તથા ચ્છેદનભેદને॥ 12-288-40 (76823)
બ્રહ્મવધ્યામિમામદ્ય ભવતઃ શાસનાદ્વયમ્।
ગ્રહીષ્યામસ્ત્રિલોકેશ મોક્ષં ચિન્તયતાં ભવાન્। 12-288-41 (76824)
બ્રહ્મોવાચ। 12-288-42x (6395)
પર્વકાલે તુ સંપ્રાપ્તે યો વૈ છેદનભેદનમ્।
કરિષ્યતિ નરો મોહાત્તમેષાઽનુગમિષ્યતિ॥ 12-288-42 (76825)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-288-43x (6396)
તતો વૃક્ષૌષધિતૃણમેવમુક્તં મહાત્મના।
બ્રહ્માણમભિસંપૂજ્ય જગામાશુ યથાગતમ્॥ 12-288-43 (76826)
આહૂયાપ્સરસો દેવસ્તતો લોકપિતામહઃ।
વાચા મધુરયા પ્રાહ સાન્ત્વયન્નિવ ભારત॥ 12-288-44 (76827)
ઇયમિન્દ્રાદનુપ્રાપ્તા બ્રહ્મવધ્યા વરાઙ્ગનાઃ।
ચતુર્થમસ્યા ભાગાંશં મયોક્તાઃ સંપ્રતીચ્છત॥ 12-288-45 (76828)
અપ્સરસ ઊચુઃ। 12-288-46x (6397)
ગ્રહણે કૃતબુદ્ધીનાં દેવેશ તવ શાસનાત્।
મોક્ષં સમયતોઽસ્માકં ચિન્તયસ્વ પિતામહ॥ 12-288-46 (76829)
બ્રહ્મોવાચ। 12-288-47x (6398)
રજસ્વલાસુ નારીષુ યો વૈ મૈથુનમાચરેત્।
તમેષા યાસ્યતિ ક્ષિપ્રં વ્યેતુ વો માનસો જ્વરઃ॥ 12-288-47 (76830)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-288-48x (6399)
તથેતિ હૃષ્ટમનસ ઇત્યુક્ત્વાઽઽપ્સરસાં ગણાઃ।
સ્વાનિ સ્થાનાનિ સંપ્રાપ્ય રેમિરે ભરતર્ષભ॥ 12-288-48 (76831)
તતસ્ત્રિલોકકૃદ્દેવઃ પુનરેવ મહાતપાઃ।
અથઃ સંચિન્તયામાસ ધ્યાતાસ્તાશ્ચાપ્યથાગમન્॥ 12-288-49 (76832)
તાસ્તુ સર્વાઃ સમાગમ્ય બ્રહ્માણમમિતૌજસમ્।
ઇદમૂચુર્વચો રાજન્પ્રણિપત્ય પિતામહમ્॥ 12-288-50 (76833)
ઇમાઃ સ્મ દેવ સંપ્રાપ્તાસ્ત્વત્સકાશમરિંદમ્।
શાસનાત્તવ લોકેશ સમાજ્ઞાપય નઃ પ્રભો॥ 12-288-51 (76834)
બ્રહ્મોવાચ। 12-288-52x (6400)
ઇયં વૃત્રાદનુપ્રાપ્તા પુરુહૂતં મહાભયા।
બ્રહ્મવધ્યા ચતુર્થાંશમસ્યા યૂયં પ્રતીચ્છત॥ 12-288-52 (76835)
આપ ઊચુઃ। 12-288-53x (6401)
એવં ભવતુ લોકેશ યથા વદસિ નઃ પ્રભો।
મોક્ષં સમયતોઽસ્માકં સંચિન્તયિતુમર્હસિ॥ 12-288-53 (76836)
ત્વં હિ દેવેશ સર્વસ્ય જગતઃ પરમા ગતિઃ।
કોઽન્યઃ પ્રસાદ્યો હિ ભવેદ્યઃ કૃચ્છ્રાન્નઃ સમુદ્ધરેત્॥ 12-288-54 (76837)
બ્રહ્મોવાચ। 12-288-55x (6402)
અલ્પા ઇતિ મતિં કૃત્વા યો નરો બુદ્ધિમોહિતઃ।
શ્લેષ્મમૂત્રપુરીષાણિ યુષ્માસુ પ્રતિમોક્ષ્યતિ॥ 12-288-55 (76838)
તમિયં યાસ્યતિ ક્ષિપ્રં તત્રૈવ ચ નિવત્સ્યતિ।
તથા વો ભવિતા મોક્ષ ઇતિ સત્યં બ્રવીમિ વઃ॥ 12-288-56 (76839)
તતો વિમુચ્ય દેવેન્દ્રં બ્રહ્મવધ્યા યુધિષ્ઠિર।
યથા નિસૃષ્ટં તં વાસમગમદ્દેવશાસનાત્॥ 12-288-57 (76840)
એવં શક્રેણ સંપ્રાપ્તા બ્રહ્મવધ્યા જનાધિપ।
પિતામહમનુજ્ઞાપ્ય સોઽશ્વમેધમકલ્પયત્॥ 12-288-58 (76841)
શ્રૂયતે ચ મહારાજ સંપ્રાપ્તા વાસવેન વૈ।
બ્રહ્મવધ્યા તતઃ શુદ્ધિં હયમેધેન લબ્ધવાન્॥ 12-288-59 (76842)
સમવાપ્ય શ્રિયં દેવો હત્વાઽરીંશ્ચ સહસ્રશઃ।
પ્રહર્ષમતુલં લેભે વાસવઃ પૃથિવીપતે॥ 12-288-60 (76843)
વૃત્રસ્ય રુધિરાચ્ચૈવ બુદ્બુદાઃ પાર્થ જજ્ઞિરે।
દ્વિજાતિભિરભક્ષ્યાસ્તે દીક્ષિતૈશ્ચ તપોધનૈઃ॥ 12-288-61 (76844)
સર્વાવસ્થં ત્વમપ્યેષાં દ્વિજાતીનાં પ્રિયં કુરુ।
ઇમે હિ ભૂતલે દેવાઃ પ્રથિતાઃ કુરુનન્દન॥ 12-288-62 (76845)
એવં શક્રેણ કૌરવ્ય બુદ્ધિસૌક્ષ્મ્યાન્મહાસુરઃ।
ઉપાયપૂર્વં નિહતો વૃત્રો હ્યમિતતેજસા॥ 12-288-63 (76846)
એવં ત્વમપિ કૌન્તેય પૃથિવ્યામપરાજિતઃ।
ભવિષ્યસિ યથા દેવઃ શતક્રતુરમિત્રહા॥ 12-288-64 (76847)
યે તુ શક્રકથાં દિવ્યામિમાં પર્વસુપર્વસુ।
વિપ્રમધ્યે વદિષ્યન્તિ ન તે પ્રાપ્સ્યન્તિ કિલ્વિષં॥ 12-288-65 (76848)
ઇત્યેતદ્વૃત્રમાશ્રિત્ય શક્રસ્યાત્યદ્ભુતં મહત્।
કથિતં કર્મ તે તાત કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-288-66 (76849)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાશીત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 288॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-288-4 સ્મૃતિઃ સા તસ્ય ભારતેતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-288-11 વિસમેવ સમાવિશદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-288-13 કૃશા ચ ભરતર્ષભેતિ ધ.ધ. પાઠઃ॥ 12-288-14 ચીરવસ્ત્રા વિભીષણેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-288-16 વસાન્નિસ્સરમાણત્વિતિ ધ. પાઠઃ। જગ્રાહ વથ્યા દેવેન્દ્રમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-288-18 વિસમધ્યસ્થો બભૂવાબ્દગણાનિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-288-19 નિશ્ચેષ્ઠઃ સમપદ્યતેતિ, તસ્યાશ્ચાપનયે શક્ર ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-288-31 શક્રાસ્યાધવિમોક્ષાર્થમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-288-33 યઃ આહિતાગ્નિરધિકારી બીજૈઃ પુરોડાશાદિના ઓષધિરસૈ સોમેન પય આદિભિર્વા॥ 12-288-39 દૈવેનાભિહતાનસ્માનિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-288-49 તતસ્તુ લોકકૃદ્દેવ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-288-31 શિખણ્ડાઃ પાર્થ જજ્ઞિરે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 289
॥ શ્રીઃ ॥
12.289. અધ્યાયઃ 289
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
દક્ષયજ્ઞે ભાગાલાભેન રુષ્ટસ્ય રુદ્રસ્ય લલાટતટોદ્ગતસ્વેદાદગ્નિરૂપજ્વરોત્પત્તિઃ॥ 1॥ બ્રહ્મવચનાદ્રુદ્ગેણ જ્વરસ્ય પૃથિવ્યાદિષુ વિભજનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-289-0 (76850)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-289-0x (6403)
પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સર્વશાસ્ત્રવિશારદ।
અસ્મિન્વૃત્રવધે તાત વિવક્ષા મમ જાયતે॥ 12-289-1 (76851)
જ્વરેણ મોહિતો વૃત્રઃ કથિતસ્તે જનાધિપ।
નિહતો વાસવેનેહ વજ્રેણેતિ મમાનઘ॥ 12-289-2 (76852)
કથમેષ મહાપ્રાજ્ઞ જ્વરઃ પ્રાદુર્બભૂવ હ।
જ્વરોત્પત્તિં નિપુણતઃ શ્રોતુમિચ્છામ્યહં પ્રભો॥ 12-289-3 (76853)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-289-4x (6404)
શૃણુ રાજઞ્જ્વરસ્યેમં સંભવં લોકવિશ્રુતમ્।
વિસ્તરં ચાસ્ય વક્ષ્યામિ યાદૃશશ્ચૈવ ભારત॥ 12-289-4 (76854)
પુરા મેરોર્મહારાજ શૃઙ્ગં ત્રૈલોક્યવિશ્રુતમ્।
જ્યોતિષ્કં નામ સાવિત્રં સર્વરત્નવિભૂષિતમ્॥ 12-289-5 (76855)
અપ્રમેયમનાધૃષ્યં સર્વલોકેષુ ભારત।
તત્ર દેવો ગિરિતટે હેમધાતુવિભૂષિતે॥ 12-289-6 (76856)
પર્યઙ્ક ઇવ વિભ્રાજન્નુપવિષ્ટો બભૂવ હ।
શૈલરાજસુતા ચાસ્ય નિત્યં પાર્શ્વે સ્થિતા બભૌ।
તથા દેવા મહાત્માનો વસવશ્ચામિતૌજસઃ॥ 12-289-7 (76857)
તથૈવ ચ મહાત્માનાવશ્વિનૌ ભિષજાં વરૌ।
તથા વૈશ્રવણો રાજા ગુહ્યકૈરભિસંવૃતઃ॥ 12-289-8 (76858)
યક્ષાણામીશ્વરઃ શ્રીમાન્કૈલાસનિલયઃ પ્રભુઃ।
`શઙ્ખપદ્મનિધિભ્યાં ચ લક્ષ્મ્યા પરમયા સહ।'
ઉપાસન્ત મહાત્માનમુશના ચ મહાકવિઃ॥ 12-289-9 (76859)
સનત્કુમારપ્રમુખાસ્તથૈવ ચ મહર્ષયઃ।
અઙ્ગિરઃ પ્રમુખાશ્ચૈવ તથા દેવર્ષયોઽપરે॥ 12-289-10 (76860)
વિશ્વાવસુશ્ચ ગન્ધર્વસ્તથા નારદપર્વતૌ।
અપ્સરોગણસઙ્ઘાશ્ચ સમાજગ્મુરનેકશઃ॥ 12-289-11 (76861)
વવૌ સુખઃ શિવો વાયુર્નાનાગન્ધવહઃ શુચિઃ।
સર્વર્તુકુસુમોપેતાઃ પુષ્પવન્તો દ્રુમાસ્તથા॥ 12-289-12 (76862)
તથા વિદ્યાધરાશ્ચૈવ સિદ્ધાશ્ચૈવ તપોધનાઃ।
મહાદેવં પશુપતિં પર્યુપાસન્ત ભારત॥ 12-289-13 (76863)
ભૂતાનિ ચ મહારાજ નાનારૂપધરાણ્યથ।
રાક્ષસાશ્ચ મહારૌદ્રાઃ પિશાચાશ્ચ મહાબલાઃ॥ 12-289-14 (76864)
બહુરૂપધરા હૃષ્ટા નાનાપ્રહરણોદ્યતાઃ।
દેવસ્યાનુચરાસ્તત્ર તસ્થિરે ચાનલોપમાઃ॥ 12-289-15 (76865)
નન્દી ચ ભગવાંસ્તત્ર દેવસ્યાનુમતે સ્થિતઃ।
પ્રગૃહ્ય જ્વલિતં શૂલં દીપ્યમાનં સ્વતેજસા॥ 12-289-16 (76866)
ગઙ્ગા ચ સરિતાં શ્રેષ્ઠા સર્વતીર્થજલોદ્ભવા।
પર્યુપાસત તં દેવ રૂપિણી કુરુનન્દન॥ 12-289-17 (76867)
સ એવં ભગવાંસ્તત્ર પૂજ્યમાનઃ સુરર્ષિભિઃ।
દેવૈશ્ચ સુમહાતેજા મહાદેવો વ્યતિષ્ઠત॥ 12-289-18 (76868)
કસ્યચિત્ત્વથ કાલસ્ય દક્ષો નામ પ્રજાપતિઃ।
પૂર્વોક્તેન વિધાનેન યક્ષ્યમાણોઽન્વપદ્યત॥ 12-289-19 (76869)
તતસ્તસ્ય મખં દેવાઃ સર્વે શક્રપુરોગમાઃ।
ગમનાય સમાગમ્ય બુદ્ધિમાપેદિરે તદા॥ 12-289-20 (76870)
તે વિમાનૈર્મહાત્માનો જ્વલનાર્કસમપ્રભૈઃ।
દેવસ્યાનુમતેઽગચ્છન્ગઙ્ગાદ્વારમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-289-21 (76871)
પ્રસ્થિતા દેવતા દૃષ્ટ્વા શૈલરાજસુતા તદા।
ઉવાચ વચનં સાધ્વી દેવં પશુપતિં પતિમ્॥ 12-289-22 (76872)
ભગવન્ક્વનુ યાન્ત્યેતે દેવાઃ શક્રપુરોગમાઃ।
બ્રૂહિ તત્ત્વેન તત્ત્વજ્ઞ સંશયો મે મહાનયમ્॥ 12-289-23 (76873)
મહેશ્વર ઉવાચ। 12-289-24x (6405)
દક્ષો નામ મહાભાગે પ્રજાનાં પતિરુત્તમઃ।
હયમેધેન જયતે તત્ર યાન્તિ દિવૌકસઃ॥ 12-289-24 (76874)
ઉમોવાચ। 12-289-25x (6406)
યજ્ઞમેતં મહાદેવ કિમર્થં નાધિગચ્છતિ।
કેન વા પ્રતિષેધેન ગમનં તે ન વિદ્યતે॥ 12-289-25 (76875)
મહેશ્વર ઉવાચ। 12-289-26x (6407)
સુરૈરેવ મહાભાગે પૂર્વમેતદનુષ્ઠિતમ્।
યજ્ઞેષુ સર્વેષુ મમ ન ભાગ ઉપકલ્પિતઃ॥ 12-289-26 (76876)
પૂર્વોપાયોપપન્નેન માર્ગેણ વરવર્ણિનિ।
ન મે સુરાઃ પ્રયચ્છન્તિ ભાગં યજ્ઞસ્ય ધર્મતઃ॥ 12-289-27 (76877)
ઉમોવાચ। 12-289-28x (6408)
ભગવન્સર્વભૂતેષુ પ્રભાવાભ્યધિકો ગુણૈઃ।
અજય્યશ્ચાપ્યધૃષ્યશ્ચ તેજસા યશસા શ્રિયા॥ 12-289-28 (76878)
અનેન તે મહાભાગ પ્રતિષેધેન ભાગતઃ।
અતીવ દુઃખમુત્પન્નં વેપથુશ્ચ મમાનઘ॥ 12-289-29 (76879)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-289-30x (6409)
એવમુક્ત્વા તુ સા દેવી દેવં પશુપતિં પતિમ્।
તુષ્ણીંભૂતાઽભવદ્રાજન્દહ્યમાનેન ચેતસા॥ 12-289-30 (76880)
અથ દેવ્યા મતં જ્ઞાત્વા હૃદ્ગતં યચ્ચિકીર્ષિતમ્।
સ સમાજ્ઞાપયામાસ તિષ્ઠ ત્વમિતિ નન્દિનમ્॥ 12-289-31 (76881)
તતો યોગબલં કૃત્વા સર્વયોગેશ્વરેશ્વરઃ।
તં યજ્ઞં સ મહાતેજા ભીમૈરનુચરૈસ્તદા॥ 12-289-32 (76882)
સહસા ઘાતયામાસ દેવદેવઃ પિનાકધૃત્।
કેચિન્નાદાનમુઞ્ચન્ત કેચિદ્ધાસાંશ્ચ ચક્રિરે॥ 12-289-33 (76883)
રુધિરેણાપરે રાજંસ્તત્રાગ્નિં સમવાકિરન્।
કેચિદ્યૂપાન્સમુત્પાટ્ય વ્યાક્ષિપન્વિકૃતાનનાઃ॥ 12-289-34 (76884)
આસ્યૈરન્યે ચાગ્રસન્ત તથૈવ પરિચારકાન્।
તતઃ સ યજ્ઞો નૃપતેર્વધ્યમાનઃ સમન્તતઃ॥ 12-289-35 (76885)
આસ્થાય મૃગરૂપં વૈ સ્વમેવાભ્યગમત્તદા।
તં તુ યજ્ઞં તથારૂપં ગચ્છન્તમુપલભ્ય સઃ॥ 12-289-36 (76886)
ધનુરાદાય બાણેન તદાન્વસરત પ્રભુઃ।
તતસ્તસ્ય સુરેશસ્ય ક્રોધાદમિતતેજસઃ॥ 12-289-37 (76887)
લલાટાત્પ્રસૃતો ઘોરઃ સ્વેદબિન્દુર્બભૂવ હ।
તસ્મિન્યતિતમાત્રે ચ સ્વેદબિન્દૌ તદા ભુવિ॥ 12-289-38 (76888)
પ્રાદુર્બભૂવ સુમહાનગ્નિઃ કાલાનલોપમઃ।
તત્ર ચાજાયત તદા પુરુષઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-289-39 (76889)
હ્રસ્વોઽતિમાત્રં રક્તાક્ષો હરિશ્મશ્રુર્વિભીષણઃ।
ઊર્ધ્વકેશોઽતિરોમાઙ્ગઃ શ્યેનોલૂકસ્તથૈવ ચ॥ 12-289-40 (76890)
કરાલકૃષ્ણવર્ણશ્ચ રક્તવાસાસ્તથૈવ ચ।
તં યજ્ઞં સુમહાસત્વોઽદહત્કક્ષમિવાનલઃ॥ 12-289-41 (76891)
વ્યચરત્સર્વતો દેવાન્પ્રાદ્રવત્સ ઋષીંસ્તથા।
દેવાશ્ચાપ્યાદ્રવન્સર્વે તતો ભીતા દિશો દશ॥ 12-289-42 (76892)
તેન તસ્મિન્વિચરતા પુરુષેણ વિશાંપતે।
પૃથિવી હ્યચલદ્રાજન્નતીવ ભરતર્ષભ॥ 12-289-43 (76893)
હાહાભૂતં જગત્સર્વમુપલક્ષ્ય તદા પ્રભુઃ।
પિતામહો મહાદેવં દર્શયન્પ્રત્યભાષત॥ 12-289-44 (76894)
બ્રહ્મોવાચ। 12-289-45x (6410)
ભવતોપિ સુરાઃ સર્વે ભાગં દાસ્યન્તિ વૈ પ્રભો।
ક્રિયતાં પ્રતિસંહારઃ સર્વદેવેશ્વર ત્વયા॥ 12-289-45 (76895)
ઇમા હિ દેવતાઃ સર્વા ઋષયશ્ચ પરંતપ।
તવ ક્રોધાન્મહાદેવ ન શાન્તિમુપલેભિરે॥ 12-289-46 (76896)
યશ્ચૈષ પુરુષો જાતઃ સ્વેદાત્તે વિબુધોત્તમ।
જ્વરો નામૈષ ધર્મજ્ઞ લોકેષુ પ્રચરિષ્યતિ॥ 12-289-47 (76897)
એકીભૂતસ્ય ન ત્વસ્ય ધારણે તેજસઃ પ્રભો।
સમર્થા સકલા પૃથ્વી બહુધા સૃજ્યતામયમ્॥ 12-289-48 (76898)
ઇત્યુક્તો બ્રહ્મણા દેવો ભાગે ચાપિ પ્રકલ્પિતે।
ભગવન્તં તથેત્યાહ બ્રહ્માણમમિતૌજસમ્॥ 12-289-49 (76899)
પરાં ચ પ્રીતિમગમદુત્સ્મયંશ્ચ પિનાકધૃત્।
અવાપ ચ તદા ભાગં યથોક્તં બ્રહ્મણા ભવઃ॥ 12-289-50 (76900)
જ્વરં ચ સર્વધર્મજ્ઞો બહુધા વ્યસૃજત્તદા।
શાન્ત્યર્થં સર્વભૂતાનાં શૃણુ તચ્ચાપિ પુત્રક॥ 12-289-51 (76901)
શીર્ષાભિતાપો નાગાનાં પર્વતાનાં શિલાજતુ।
અપાં તુ નીલિકાં વિદ્ધિ નિર્મોકં ભુજગેષુ ચ॥ 12-289-52 (76902)
ખોરકઃ સૌરભેયાણામૂષરં પૃથિવીતલે।
પશૂનામપિ ધર્મજ્ઞ દૃષ્ટિપ્રત્યવરોધનમ્॥ 12-289-53 (76903)
રન્ધ્રાગતમથાશ્વાનાં શિખોદ્ભેદશ્ચ બર્હિણામ્।
નેત્રરોગઃ કોકિલાનાં જ્વરઃ પ્રોક્તો મહાત્મના॥ 12-289-54 (76904)
અવીનાં પિત્તભેદશ્ચ સર્વેષામિતિ નઃ શ્રુતમ્।
શુકાનામપિ સર્વેષાં હિક્કિકા પ્રોચ્યતે જ્વરઃ॥ 12-289-55 (76905)
શાર્દૂલષ્વથ ધર્મજ્ઞ શ્રમો જ્વર ઇહોચ્યતે।
માનુષેષુ તુ ધર્મજ્ઞ જ્વરો નામૈષ વિશ્રુતઃ॥ 12-289-56 (76906)
મરણે જન્મનિ તથા મધ્યે ચાવિશતે નરમ્।
એતન્માહેશ્વરં તેજો જ્વરો નામ સુદારુણઃ॥ 12-289-57 (76907)
નમસ્યશ્ચૈવ માન્યશ્ચ સર્વપ્રાણિભિરીશ્વરઃ।
અનેન હિ સમાવિષ્ટો વૃત્રો ધર્મભૂતાં વરઃ॥ 12-289-58 (76908)
વ્યજૃમ્ભત તતઃ શક્રસ્તસ્મૈ વજ્રમવાસૃજત્।
પ્રવિશ્ય બજ્રં વૃત્રં ચ દારયામાસં ભારત॥ 12-289-59 (76909)
દારિતશ્ચ સ વજ્રેણ મહાયોગી મહાસુરઃ।
જગામ પરમં સ્થાનં વિષ્ણોરમિતતેજસઃ॥ 12-289-60 (76910)
વિષ્ણુભક્ત્યા હિ તેનેદં જગદ્વ્યાપ્તમભૂત્પુરા।
તસ્માચ્ચ નિહતો યુદ્ધે વિષ્ણોઃ સ્થાનમવાપ્તવાન્॥ 12-289-61 (76911)
ઇત્યેષ વૃત્રમાશ્રિત્ય જ્વરસ્ય મહતો મયા।
વિસ્તરઃ કથિતઃ પુત્ર કિમન્યત્પ્રબ્રવીમિ તે॥ 12-289-62 (76912)
ઇમાં જ્વરોત્પત્તિમદીનમાનસઃ
પઠેત્સદા યઃ સુસમાહિતો નરઃ।
વિમુક્તરોગઃ સ સુખી મુદા યુતો
લભેત કામાન્સ યથા મનીષિતાન્॥ ॥ 12-289-63 (76913)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 289॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-289-6 સિદ્ધં લોકેષુ ભારતેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-289-15 તસ્થિરે ચાચલોપમા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-289-21 જ્વલિતૈર્જ્વલનપ્રભૈરિતિ ટ. થ. ધ. પાપઃ॥ 12-289-26 સર્વમેતદનુષ્ઠિતમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-289-28 પ્રભવસ્યધિકો ગુણૈરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-289-32 સર્વલોકમહેશ્વર ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-289-36 આધાય મૃગરૂપં ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-289-40 ઊર્ધ્વકેશોતિરિક્તાઙ્ગ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-289-44 હાહાભૂતે પ્રવૃત્તે તુ નાદે લોકભયંકરે ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-289-52 શિલાજતુ ધાતુવિશેષઃ। નીલિકા શૈવાલમ્॥ 12-289-53 ખોરકઃ પશૂનાં પાદરોગઃ॥ 12-289-54 રન્ધ્રાગતં અશ્વગલરન્ધ્રગતં માંસખણ્ડમ્। રન્ધ્રોદ્રમનમશ્વાનામિતિ ટ. થ. પાઠઃ। રન્ધ્રોદ્ભવશ્ચ મત્સ્યાનામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-289-55 પિત્તભેદશ્ચ સર્વેષાં પ્રાણિનામિતિ નઃ શ્રુતમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 290
॥ શ્રીઃ ॥
12.290. અધ્યાયઃ 290
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વીરભદ્રેણ દક્ષયજ્ઞભઙ્ગઃ॥ 1॥ દક્ષકૃતસ્તુતિપ્રસન્નેન રુદ્રેણ દક્ષાય વરદાનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-290-0 (76914)
જનમેજય ઉવાચ। 12-290-0x (6411)
પ્રાચેતસસ્ય દક્ષસ્ય કથં વૈવસ્વતેન્તરે।
વિનાશમગમદ્બ્રહ્મન્હયમેધઃ પ્રજાપતેઃ। 12-290-1 (76915)
`કથં સ ચાભવદ્બ્રહ્મન્હયમેવ પ્રજાપતેઃ॥' 12-290-1x (6412)
દેવ્યા મન્યુકૃતં મત્વા ક્રુદ્ધઃ સર્વાત્મકઃ પ્રભુઃ।
પ્રસાદાત્તસ્ય દક્ષેણ સ યજ્ઞઃ સંધિતઃ કથમ્।
એતદ્વેદિતુમિચ્છેયં તન્મે બ્રૂહિ યથાતથમ્॥ 12-290-2 (76916)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-290-3x (6413)
પુરા હિમવતઃ પૃષ્ઠે દક્ષો વૈ યજ્ઞમાહરત્।
ગઙ્ગાદ્વારે શુભે દેશે ઋષિસિદ્ધનિષેવિતે॥ 12-290-3 (76917)
ગન્ધર્વાપ્સરસાકીર્ણે નાનાદ્રુમલતાવૃતે।
ઋષિસઙ્ઘૈઃ પરિવૃતં દક્ષં ધર્મભૃતાં વરમ્॥ 12-290-4 (76918)
પૃથિવ્યામન્તરિક્ષે ચ યે ચ સ્વર્લોકવાસિનઃ।
સર્વે પ્રાજ્જલયો ભૂત્વા ઉપતસ્થુઃ પ્રજાપતિમ્॥ 12-290-5 (76919)
દેવદાનવગન્ધર્વાઃ પિશાચોરગરાક્ષસાઃ।
હાહા હૂહૂશ્ચ ગન્ધર્વૌ તુમ્બુરુર્નારદસ્તથા॥ 12-290-6 (76920)
વિશ્વાવસુર્વિશ્વસેનો ગન્ધર્વાપ્સરસસ્તથા।
આદિત્યા વસવો રદ્રાઃ સાધ્યાઃ સહ મરુદ્ગણૈઃ॥ 12-290-7 (76921)
ઇન્દ્રેણ સહિતાઃ સર્વે આગતા યજ્ઞભાગિનઃ।
ઊષ્મપાઃ સોમપાશ્ચૈવ ધૂમપા આજ્યપાસ્તથા॥ 12-290-8 (76922)
ઋષયઃ પિતરશ્ચૈવ આગતા બ્રહ્મણા સહ।
એતે ચાન્યે ચ બહવો ભૂતગ્રામાશ્ચતુર્વિધાઃ॥ 12-290-9 (76923)
જરાયુજાણ્ડજાશ્ચૈવ સહસા સ્વેદજોદ્ભિજૈઃ।
આહૂતા મન્ત્રિતાઃ સર્વે દેવાશ્ચ સહ પત્નિભિઃ॥ 12-290-10 (76924)
વિરાજન્તે વિમાનસ્થા દીપ્યમાના ઇવાગ્નયઃ।
તાન્દૃષ્ટ્વા મન્યુનાઽઽવિષ્ટો દધીચિર્વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-290-11 (76925)
નાયં યજ્ઞો ન વા ધર્મો યત્ર રુદ્રો ન ઇજ્યતે।
વધબન્ધં પ્રપન્ના વૈ કિંનુ કાલસ્ય પર્યયઃ॥ 12-290-12 (76926)
કિંનુ મોહાન્ન પશ્યન્તિ વિનાશં પર્યુપસ્થિતમ્।
ઉપસ્થિતં ભયં ઘોરં ન બુધ્યન્તિ યહાધ્વરે॥ 12-290-13 (76927)
ઇત્યુક્ત્વા સ મહાયોગી પશ્યતિ ધ્યાનચક્ષુષા।
સ પશ્યતિ મહાદેવં દેવીં ચ વરદાં શુભામ્॥ 12-290-14 (76928)
નારદં ચ મહાત્માનં તસ્યા દેવ્યાઃ સમીપતઃ।
સંતોષં પરમં લેભે ઇતિ નિશ્ચિત્ય યોગવિત્॥ 12-290-15 (76929)
એકમન્ત્રાસ્તુ તે સર્વે યેનેશો ન નિમન્ત્રિતઃ।
તસ્માદ્દેશાદપક્રમ્ય દધીચિર્વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-290-16 (76930)
અપૂજ્યપૂજનાચ્ચૈવ પૂજ્યાનાં ચાપ્યપૂજનાત્।
નૃઘાતકસમં પાપં શશ્વત્પ્રાપ્નોતિ માનવઃ॥ 12-290-17 (76931)
અનૃતં નોક્તપૂર્વં મે ન ચ વક્ષ્યે કદાચન।
દેવતાનામૃષીણાં ચ મધ્યે સત્યં બ્રવીમ્યહમ્॥ 12-290-18 (76932)
આગતં પશુભર્તારં સ્રષ્ટારં જગતઃ પતિમ્।
અધ્વરે હ્યગ્રભોક્તારં હ્યર્વેષાં પશ્યત પ્રભુમ્॥ 12-290-19 (76933)
દક્ષ ઉવાચ। 12-290-20x (6414)
સન્તિ નો બહવો રુદ્રાઃ શૂલહસ્તાઃ કપર્દિનઃ।
એકાદશસ્થાનગતા નાહં વેદ્મિ મહેશ્વરમ્॥ 12-290-20 (76934)
દધીચિરુવાચ। 12-290-21x (6415)
સર્વેષામેવ મન્ત્રોઽયં યેનાસૌ ન નિમન્ત્રિતઃ।
યથાઽહં શંકરાદૂર્ધ્વં નાન્યં પશ્યામિ દૈવતમ્।
તથા દક્ષસ્ય વિપુલો યજ્ઞોઽયં નભવિષ્યતિ॥ 12-290-21 (76935)
દક્ષ ઉવાચ। 12-290-22x (6416)
એતન્મખેશાય સુવર્ણપાત્રે
હવિઃ સમસ્તં વિધિમન્ત્રપૂતમ્।
વિષ્ણોર્નયામ્યપ્રતિમસ્ય ભાગં
પ્રભુર્વિભુશ્ચાહવનીય એષઃ॥ 12-290-22 (76936)
દેવ્યુવાચ। 12-290-23x (6417)
કિં નામ દાનં નિયમં તપો વા
કુર્યામહં યેન પતિર્મમાદ્ય।
` લભેત ભાગં ચ તથૈવ સર્વં
પ્રભુર્વિભુશ્ચાહવનીય એષઃ।'
લભેત ભાગં ભગવાનચિન્ત્યો
હ્યર્ધં તથા ભાગમથો તૃતીયમ્॥ 12-290-23 (76937)
એવં બ્રુવાણાં ભગવાન્સ્વપત્નીં
પ્રહૃષ્ટરૂપઃ ક્ષુભિતામુવાચ।
ન વેત્સિ માં દેવિ કૃશોદરાઙ્ગિ
કિં નામ યુક્તં વચનં મખેશે॥ 12-290-24 (76938)
અહં વિજાનામિ વિશાલનેત્રે
ધ્યાનેન હીના ન વિદન્ત્યસન્તઃ।
તવાદ્ય મોહેન ચ સેન્દ્રદેવા
લોકાસ્ત્રયઃ સર્વત એવ મૂઢાઃ॥ 12-290-25 (76939)
મામધ્વરે શંસિતારઃ સ્તુવન્તિ
રથન્તરં સામગાશ્ચોપગાન્તિ।
માં બ્રાહ્મણા બ્રહ્મવિદો યજન્તે
મમાધ્વર્યવઃ કલ્પયન્તે ચ ભાગમ્॥ 12-290-26 (76940)
દેવ્યુવાચ। 12-290-27x (6418)
સુપ્રાકૃતોઽપિ પુરુષઃ સર્વઃ સ્ત્રીજનસંસદિ।
સ્તૌતિ ગર્વાયતે ચાપિ સ્વમાત્માનં ન સંશયઃ॥ 12-290-27 (76941)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-290-28x (6419)
નાત્માનં સ્તૌમિ દેવેશિ પશ્ય મે તનુમધ્યમે।
યં સ્રક્ષ્યામિ વરારોહે યાગાર્થે વરવર્ણિનિ॥ 12-290-28 (76942)
ઇત્યુક્ત્વા ભગવાન્પત્નીમુમાં પ્રાણૈરપિ પ્રિયામ્।
સોઽસૃજદ્ભગવાન્વક્રાદ્ભૂતં ઘોરં પ્રહર્ષણમ્॥ 12-290-29 (76943)
તમુવાચાક્ષિપ મખં દક્ષસ્યેતિ મહેશ્વરઃ।
તતો વક્રાદ્વિમુક્તેન સિંહેનૈકેન લીલયા॥ 12-290-30 (76944)
દેવ્યા મન્યુવ્યપોહાર્થં હતો દક્ષસ્ય વૈ ક્રતુઃ।
મન્યુના ચ મહાભીમા મહાકાલી મહેશ્વરી॥ 12-290-31 (76945)
આત્મનઃ કર્મસાક્ષિત્વે તેન સાર્ધં સહાનુગા।
દેવસ્યાનુમતં મત્વા પ્રણમ્ય શિરસા તતઃ॥ 12-290-32 (76946)
આત્મનઃ સદૃશઃ શૌર્યાદ્બલરૂપસમન્વિતઃ।
સ એવ ભગવાન્ક્રોધઃ પ્રતિરૂપસમન્વિતઃ॥ 12-290-33 (76947)
અનન્તબલવીર્યશ્ચ અનન્તબલપૌરુષઃ।
વીરભદ્ર ઇતિ ખ્યાતો દેવ્યા મન્યુપ્રમાર્જકઃ॥ 12-290-34 (76948)
સોઽસૃજદ્રોમકૂષેભ્યો રૌમ્યાન્નામ ગણેશ્વરાન્।
રુદ્રતુલ્યા ગણા રૌદ્રા રુદ્રવીર્યપરાક્રમાઃ॥ 12-290-35 (76949)
તે નિપેતુસ્તતસ્તૂર્ણં દક્ષયજ્ઞવિહિંસયા।
ભીમરૂપા મહાકાયાઃ શતશોઽથ સહસ્રશઃ॥ 12-290-36 (76950)
તતઃ કિલકિલાશબ્દૈરાકાશં પૂરયન્તિ ચ।
તેન શબ્દેન મહતા ત્રસ્તાસ્તત્ર દિવૌકસઃ॥ 12-290-37 (76951)
પર્વતાશ્ચ વ્યશીર્યન્ત ચકમ્પે ચ વસુંધરા।
મારુતાશ્ચૈવ ઘૂર્ણન્તે ચુક્ષુભે વરુણાલયઃ॥ 12-290-38 (76952)
અગ્નયો નૈવ દીપ્યન્તે નૈવ દીપ્યતિ ભાસ્કરઃ।
ગ્રહા ચૈવ પ્રકાશન્તે નક્ષત્રાણિ ન ચન્દ્રમાઃ॥ 12-290-39 (76953)
ઋષયો ન પ્રકાશન્તે ન દેવા ન ચ માનુષાઃ।
એવં તુ તિમિરીભૂતે નિર્દહન્ત્યપમાનિતાઃ॥ 12-290-40 (76954)
પ્રહરન્ત્યપરે ઘોરા યૂપાનુત્પાટયન્તિ ચ।
પ્રમર્દન્તિ તથા ચાન્યે વિમર્દન્તિ તથાઽપરે॥ 12-290-41 (76955)
આધાવન્તિ પ્રધાવન્તિ વાયુવેગા મનોજવાઃ।
ચૂર્ણ્યન્તે યજ્ઞપાત્રાણિ દિવ્યાન્યાભરણાનિ ચ॥ 12-290-42 (76956)
વિશીર્યરમાણા દૃશ્યન્તે તારા ઇવ નભસ્તલે।
દિવ્યાન્નપાનભક્ષ્યાણાં રાશયઃ પર્વતોપમાઃ॥ 12-290-43 (76957)
ક્ષીરનદ્યોઽથ દૃશ્યન્તે ધૃતપાયસકર્દમાઃ।
દધિમણ્ડેદકા દિવ્યાઃ ખણ્ડશર્કરવાલુકાઃ॥ 12-290-44 (76958)
ષડ્રસા નિવહન્ત્યેતા ગુડકુલ્યા મનોરમાઃ।
ઉચ્ચાવચાનિ માંસાનિ ભક્ષ્યાણિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-290-45 (76959)
પાનકાનિ ચ દિવ્યાનિ લેહ્યચોષ્યાણિ યાનિ ચ।
ભૃઞ્જતે વિવિધૈર્વક્રૈર્વિલુમ્પન્ત્યાક્ષિપન્તિ ચ॥ 12-290-46 (76960)
રુદ્રકોપાન્મહાકાયાઃ કાલાગ્નિસદૃશોપમાઃ।
ક્ષોભયન્સુરસૈન્યાનિ ભીક્ષયન્તઃ સમન્તતઃ॥ 12-290-47 (76961)
ક્રીડન્તિ વિવિધાકારાશ્ચિક્ષિષુઃ સુરયોષિતઃ।
રુદ્રક્રોધાત્પ્રયત્નેન સર્વદેવૈઃ સુરક્ષિતમ્॥ 12-290-48 (76962)
તં યજ્ઞમદહચ્છીઘ્નં રુદ્રકર્મા સમન્તતઃ।
ચકાર ભૈરવં નાદં સર્વભૂતભયંકરમ્॥ 12-290-49 (76963)
છિત્ત્વા શિરો વૈ યજ્ઞસ્ય નનાદ ચ મુમોદ ચ।
તતો બ્રહ્માદયો દેવા દક્ષશ્ચૈવ પ્રજાપતિઃ॥ 12-290-50 (76964)
ઊચુઃ પ્રાઞ્જલયઃ સર્વે કથ્યતાં કો ભવાનિતિ। 12-290-51 (76965)
વીરભદ્ર ઉવાચ।
નાહં રુદ્રો ન વા દેવી નૈવ ભોક્તુમિહાગતઃ॥ 12-290-51x (6420)
દેવ્યા મન્યુકૃતં મત્વા ક્રુદ્ધઃ સર્વાત્મકઃ પ્રભુઃ।
દ્રષ્ટું વા નૈવ વિપ્રેન્દ્રાન્નૈવ કૌતૂહલેન વા॥ 12-290-52 (76966)
તવ યજ્ઞવિઘાતાર્થં સંપ્રાપ્તં વિદ્ધિ મામિહ।
વીરભદ્ર ઇતિ ખ્યાતો રુદ્રકોપાદ્વિનિઃસૃતઃ॥ 12-290-53 (76967)
ભદ્રકાલીતિ વિખ્યાતા દેવ્યાઃ કોપાદ્વિનિઃ સૃતા।
પ્રેષિતૌ દેવદેવેન યજ્ઞાન્તિકમિહાગતૌ॥ 12-290-54 (76968)
શરણં ગચ્છ વિપ્રેન્દ્ર દેવદેવમુમાપતિમ્।
વરં ક્રોધોઽપિ દેવસ્ય વરદાનં ન ચાન્યતઃ॥ 12-290-55 (76969)
વીરભદ્રવચઃ શ્રુત્વા દક્ષો ધર્મભૃતાં વરઃ।
તોષયામાસ સ્તોત્રેણ પ્રણિપત્યં મહેશ્વરમ્॥ 12-290-56 (76970)
પ્રપદ્યે દેવમીશાનં શાશ્વતં ધ્રુવમવ્યયમ્।
મહાદેવં મહાત્માનં વિશ્વસ્ય જગતઃ પતિમ્॥ 12-290-57 (76971)
દક્ષપ્રજાપતેર્યજ્ઞેઃ દ્રવ્યૈસ્તૈઃ સુસમાહિતૈઃ।
આહૂતા દેવતાઃ સર્વા ઋષયશ્ચ તપોધનાઃ॥ 12-290-58 (76972)
દેવો નાહૂયતે તત્ર વિશ્વકર્મા મહેશ્વરઃ।
તત્ર ક્રુદ્ધા મહાદેવી ગણાંસ્તત્ર વ્યસર્જયત્॥ 12-290-59 (76973)
પ્રદીપ્તે યજ્ઞવાટે તુ વિદ્ગુતેષુ દ્વિજાતિષુ।
તારાગણમનુપ્રાપ્તે રૌદ્રે દીપ્તે મહાત્મનિ॥ 12-290-60 (76974)
શૂલનિર્ભિન્નહૃદયૈઃ કૂજદ્ભિઃ પરિચારકૈઃ।
નિખાતોત્પાટિતૈર્યૂરપવિદ્ધૈરિતસ્તતઃ॥ 12-290-61 (76975)
ઉત્પતદ્ભિઃ પતદ્ભિશ્ચ ગૃધ્રૈરામિષગૃદ્ધિભિઃ।
પક્ષવાતવિનિર્ધૂતૈઃ શિવાશતનિનાદિતૈઃ॥ 12-290-62 (76976)
યક્ષગન્ધર્વસઙ્ઘૈશ્ચ પિશાચોરગરાક્ષમૈઃ।
પ્રાણાપાનૌ સંનિરુધ્ય વક્રસ્થાનેન યત્નતઃ॥ 12-290-63 (76977)
વિચાર્ય સર્વતો દૃષ્ટિં બહુદૃષ્ટિરમિત્રજિત્।
સહસા દેવદેવેશો હ્યગ્નિકુણ્ડાત્સમુત્થિતઃ॥ 12-290-64 (76978)
વિભ્રત્સૂર્યસહસ્રસ્ય તેજઃ સંવર્તકોપમઃ।
સ્મિતં કૃત્વાઽવ્રવીદ્વાક્યં બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે॥ 12-290-65 (76979)
શ્રાવિતે ચ મખાધ્યાયે દેવાનાં ગુરુણા તતઃ।
તમુવાચાજ્જલિં કૃત્વા દક્ષો દેવં પ્રજાપતિઃ॥ 12-290-66 (76980)
ભીતશઙ્કિતવિત્રસ્તઃ સવાષ્પવદનેક્ષણઃ।
યદિ પ્રસન્નો ભગવાન્યદિ ચાહં ભવત્પ્રિયઃ॥ 12-290-67 (76981)
યદિ વાઽહભનુગ્રાહ્યો યદિ વા વરદો મમ।
યદ્દગ્ધં ભક્ષિતં પીતમશિત્તં યચ્ચ નાશિતમ્॥ 12-290-68 (76982)
ચૂર્ણીકૃતાપવિદ્ધં ચ યજ્ઞસંભારમીદૃશમ્।
દીર્ઘકાલેન મહતા પ્રયત્નેન સુસંચિતમ્।
તન્ન મિથ્યા ભવેન્મહ્યં વરમેતમહં વૃણે॥ 12-290-69 (76983)
તથાઽસ્ત્વિત્યાહ ભગવાન્ભગનેત્રહરો હરઃ।
ધર્માધ્યક્ષો વિરૂપાક્ષસ્ત્ર્યક્ષો દેવઃ પ્રજાપતિઃ॥ 12-290-70 (76984)
જાનુભ્યામવનીં ગત્વા દક્ષો લબ્ધ્વા ભવાદ્વરમ્।
નામ્નામષ્ટસહસ્રેણ સ્તુતવાન્વૃષભધ્વજમ્॥ 12-290-71 (76985)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-290-72x (6421)
યૈર્નામઘેયૈઃ સ્તુતવાન્દક્ષો દેવં પ્રજાપતિઃ।
વક્તુમર્હસિ મે તાત શ્રોતું શ્રદ્ધા મમાનઘ॥ 12-290-72 (76986)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-290-73x (6422)
શ્રૂયતાં દેવદેવસ્ય નામાન્યદ્ભૂતકર્મણઃ।
ગૂઢવ્રતસ્ય ગુહ્યાનિ પ્રકાશાનિ ચ ભારત॥ 12-290-73 (76987)
નમસ્તે દેવદેવેશ દેવારિબલસૂદન।
દેવેન્દ્રબલવિષ્ટમ્ભ દેવદાનવપૂજિત॥ 12-290-74 (76988)
સહસ્રાક્ષ વિરૂપાક્ષ ત્ર્યક્ષ યક્ષાધિપપ્રિય।
સર્વતઃ પાણિપાદાન્ત સર્વતોક્ષિશિરોમુખં॥ 12-290-75 (76989)
સર્વતઃ શ્રુતિમંલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠસિ।
શઙ્કુકર્ણ મહાકર્ણ કુમ્ભકર્ણાર્ણવાલય॥ 12-290-76 (76990)
ગજેન્દ્રકર્ણ ગોકર્ણ પાણિકર્ણ નમોસ્તુ તે।
શતોદર શતાવર્ત શતજિહ્ન નમોસ્તુ તે॥ 12-290-77 (76991)
ગાયન્તિ ત્વા ગાયત્રિણોઽર્ચન્ત્યર્કમર્કિણઃ।
બ્રહ્માણં ત્વા શતક્રતુમૂર્ધ્વં ખમિવ મેનિરે॥ 12-290-78 (76992)
મૂર્તૌ હિ તે મહામૂર્તે સમુદ્રામ્બરસન્નિભ।
સર્વા વૈ દેવતા હ્યસ્મિન્ગાવો ગોષ્ઠ ઇવાસતે॥ 12-290-79 (76993)
ભવચ્છરીરે પશ્યામિ સોમમગ્નિં જલેશ્વરમ્।
આદિત્યમથ વૈ વિષ્ણું બ્રહ્માણં ચ બૃહસ્પતિમ્॥ 12-290-80 (76994)
ભગવાન્કારણં કાર્યં ક્રિયા કરણમેવ ચ।
અસતશ્ચ સતશ્ચૈવ તથૈવ પ્રભવાપ્યયૌ॥ 12-290-81 (76995)
નમો ભવાય શર્વાય રુદ્રાય વરદાય ચ।
પશૂનાં પતયે નિત્યં નમોસ્ત્વન્ધકઘાતિને॥ 12-290-82 (76996)
ત્રિજટાય ત્રિશીર્ષાય ત્રિશૂલવરપાણિને।
ત્ર્યમ્બકાય ત્રિનેત્રાય ત્રિપુરઘ્નાય વૈ નમઃ॥ 12-290-83 (76997)
નમશ્ચણ્ડાય કૃણ્ડાય અણ્ડાયાણ્ડધરાય ચ।
દણ્ડિને સમકર્ણાય દણ્ડિમુણ્ડાય વૈ નમઃ॥ 12-290-84 (76998)
નમોર્ધ્વદંષ્ટ્રકેશાય શુક્લાયાવતતાય ચ।
વિલોહિતાય ધૂમ્રાય નીલગ્નીવાય વૈ નમઃ॥ 12-290-85 (76999)
નમોસ્ત્વપ્રતિરૂપાય વિરૂપાય શિવાય ચ।
સૂર્યાય સૂર્યમાલાય સૂર્યધ્વજપતાકિને॥ 12-290-86 (77000)
નમઃ પ્રમથનાથાય વૃષસ્કન્ધાય ધન્વિને।
શત્રુંદમાય દણ્ડાય પર્ણચીરપટાય ચ॥ 12-290-87 (77001)
નમો હિરણ્યગર્ભાય હિરણ્યકવચાય ચ।
હિરણ્યકૃતચૂડાય હિરણ્યપતયે નમઃ॥ 12-290-88 (77002)
નમઃ સ્તુતાય સ્તુત્યાય સ્તૂયમાનાય વૈ નમઃ।
સર્વાય સર્વભક્ષાય સર્વભૂતાન્તરાત્મને॥ 12-290-89 (77003)
નમો હોત્રેઽથ મન્ત્રાય શુક્લધ્વજપતાકિને।
નમો નાભાય નાભ્યાય નમઃ કટકટાય ચ॥ 12-290-90 (77004)
નમોસ્તુ કૃશનાસાય કૃશાઙ્ગાય કૃશાય ચ।
સંહૃષ્ટાય વિહૃષ્ટાય નમઃ કિલકિલાય ચ॥ 12-290-91 (77005)
નમોસ્તુ શયમાનાય શયિતાયોત્થિતાય ચ।
સ્થિતાય ધાવમાનાય મુણ્ડાય જટિલાય ચ॥ 12-290-92 (77006)
નમો નર્તનશીલાય મુખવાદિત્રવાદિને।
નાદ્યોપહારલુબ્ધાય ગીતવાદિત્રશાલિને॥ 12-290-93 (77007)
નમો જ્યેષ્ઠાય શ્રેષ્ઠાય વલપ્રમથનાય ચ।
કાલનાથાય કલ્યાય ક્ષયાયોપક્ષયાય ચ॥ 12-290-94 (77008)
ભીમદુન્દુભિહાસાય ભીમવ્રતધરાય ચ।
ઉગ્રાય ચ નમો નિત્યં નમોસ્તુ દશબાહવે॥ 12-290-95 (77009)
નમઃ કપાલહસ્તાય ચિતિભસ્મપ્રિયાય ચ।
વિભીષણાય ભીષ્માય ભીમવ્રતધરાય ચ॥ 12-290-96 (77010)
નમો વિકૃતવક્રાય ખઙ્ગજિહ્વાય દંષ્ટ્રિણે।
પક્વામમાંસલુબ્ધાય તુમ્બીવીણાપ્રિયાય ચ॥ 12-290-97 (77011)
નમો વૃષાય વૃષ્યાય ગોવૃષાય વૃષાય ચ।
કટંકટાય દણ્ડાય નમઃ પચપચાય ચ॥ 12-290-98 (77012)
નમઃ સર્વવરિષ્ઠાય વરાય વરદાય ચ।
વરમાલ્યગન્ધવસ્ત્રાય વરાતિવરદે નમઃ॥ 12-290-99 (77013)
નમો રક્તવિરક્તાય ભાવનાયાક્ષમાલિને।
સંભિન્નાય વિભિન્નાય ચ્છાયાયાતપનાય ચ॥ 12-290-100 (77014)
અઘોરઘોરરૂપાય ઘોરઘોરતરાય ચ।
નમઃ શિવાય શાન્તાય નમઃ શાન્તતમાય ચ॥ 12-290-101 (77015)
એકપાદ્વહુનેત્રાય એકશીર્ષ્ણે નમોસ્તુ તે।
રુદ્રાય ક્ષુદ્રલુબ્ધાય સંવિભાગપ્રિયાય ચ॥ 12-290-102 (77016)
પઞ્ચાલાય સિતાઙ્ગાય નમઃ શમશમાય ચ।
નમશ્ચણ્ડિકઘણ્ટાય ઘણ્ટાયાઘણ્ટઘણ્ટિને॥ 12-290-103 (77017)
સહસ્રાધ્માતઘણ્ટાય ઘણ્ટામાલાપ્રિયાય ચ।
પ્રાણઘણ્ટાય ગન્ધાય નમઃ કલકલાય ચ॥ 12-290-104 (77018)
હૂંહૂંહૂંકારપારાય હૂંહૂંકારપ્રિયાય ચ।
નમઃ શમશમે નિત્યં ગિરિવૃક્ષાલયાયા ચ॥ 12-290-105 (77019)
ગર્ભમાંસસૃગાલાય તારકાય તરાય ચ।
નમો યજ્ઞાય યજિને હુતાય પ્રહુતાય ચ॥ 12-290-106 (77020)
યજ્ઞવાહાય દાન્તાય તપ્યાયાતપનાય ચ।
નમસ્તટાય તટ્યાય તટાનાં પતયે નમઃ॥ 12-290-107 (77021)
અન્નદાયાન્નપતયે નમસ્ત્વન્નભુજે તથા।
નમઃ સહસ્રશીર્ષાય સહસ્રચરણાય ચ॥ 12-290-108 (77022)
સહસ્રોદ્યતશૂલાય સહસ્રનયનાય ચ।
નમો બાલાર્કવર્ણાય બાલરૂપધરાય ચ॥ 12-290-109 (77023)
બાલાનુચરગોપ્તાય બાલક્રીડનકાય ચ।
નમોવૃદ્ધાય લુબ્ધાય ક્ષુબ્ધાય ક્ષોભણાય ચ॥ 12-290-110 (77024)
તરઙ્ગાઙ્કિતકેશાય મુઞ્જકેશાય વૈ નમઃ।
નમઃ ષટ્કર્મતુષ્ટાય ત્રિકર્મનિરતાય ચ॥ 12-290-111 (77025)
વર્ણાશ્રમાણાં વિધિવત્પૃથક્કર્મનિવર્તિને।
નમો ઘુષ્યાય ઘોષાય નમઃ કલકલાય ચ॥ 12-290-112 (77026)
શ્વેતપિઙ્ગલનેત્રાય કૃષ્ણરક્તેક્ષણાય ચ।
પ્રાણભગ્નાય દણ્ડાય સ્ફોટનાય કૃશાય ચ॥ 12-290-113 (77027)
ધર્મકામાર્થમોક્ષાણાં કથનીયકથાય ચ।
સાઙ્ખ્યાય સાઙ્ખ્યમુખ્યાય સાઙ્ખ્યયોગપ્રવર્તિને॥ 12-290-114 (77028)
નમો રથ્યવિરથ્યાય ચતુષ્પથરથાય ચ।
કૃષ્ણાજિનોત્તરીયાય વ્યાલયજ્ઞોપવીતિને॥ 12-290-115 (77029)
ઈશાનવજ્રસંઘાતહરિકેશ નમોસ્તુ તે।
ત્ર્યમ્બકામ્બિકનાથાય વ્યક્તાવ્યક્ત નમોસ્તુ તે॥ 12-290-116 (77030)
કામ કામદ કામઘ્ન તૃપ્તાતૃપ્તવિચારિણે।
સર્વ સર્વદ સર્વઘ્ન સંન્ધ્યારાગ નમોસ્તુ તે॥ 12-290-117 (77031)
`મહાબલ મહાબાહો મહાસત્વ મહાદ્યુતે।
મહામેઘચલપ્રખ્ય મહાકાલ નમોસ્તુ તે।
સ્થૂલજીર્ણાઙ્ગજટિલે વત્કલાજિનધારિણે॥ 12-290-118 (77032)
દીપ્તસૂર્યાગ્નિજટિને વત્કલાજિનવાસસે।
રસહસ્રસૂર્યપ્રતિમ તપોનિત્ય તમોસ્તુ તે॥ 12-290-119 (77033)
ઉન્માદનુશતાવર્ત ગઙ્ગાતોયાર્દ્રમૂર્ધજ।
ચન્દ્રવર્ત યુગાવર્ત મેઘાવર્ત નમોસ્તુ તે॥ 12-290-120 (77034)
ત્વમન્નમત્તા ભોક્તા ચ અન્નદોઽન્નભુગેવ ચ।
અન્નસ્રષ્ટા ચ પક્તા ચ પક્કભુક્પવનોઽનલઃ॥ 12-290-121 (77035)
જરાયુજાણ્ડજાશ્ચૈવ સ્વેદજાશ્ચ તથોદ્ભિજાઃ।
ત્વમેવ દેવદેવેશ ભૂતગ્રામશ્ચતુર્વિધઃ॥ 12-290-122 (77036)
ચરાચરસ્ય સ્રષ્ટા ત્વં પ્રતિહર્તા તથૈવ ચ।
ત્વામાહુર્બ્રહ્મવિદુષો બ્રહ્મ બ્રહ્મવિદાંવર॥ 12-290-123 (77037)
મનસઃ પરમા યોનિઃ ખં વાયુર્જ્યોતિષાં નિધિઃ।
ઋક્સામાનિ તથોઙ્કારમાહુસ્ત્વાં બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-290-124 (77038)
હાયિહાયિ હુવાહાયિ હાવુહાયિ તથાઽસકૃત્।
ગાયન્તિ ત્વાં સુરશ્રેષ્ઠ સામગા બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-290-125 (77039)
યજુર્મયો ઋઙ્ભયશ્ચ ત્વમાહુતિમયસ્તથા।
પઠ્યસે સ્તુતિભિશ્ચૈવ વેદોપનિષદાં ગણૈઃ॥ 12-290-126 (77040)
બ્રાહ્મણાઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યાઃ શૂદ્રા વર્ણાવરાશ્ચ યે।
ત્વમેવ મેઘસઙ્ઘાશ્ચ વિદ્યુત્સ્તનિતગર્જિતઃ॥ 12-290-127 (77041)
સંવત્સરસ્ત્વામુતવો માસો માસાર્ધમેવ ચ।
યુગં નિમેષાઃ કાષ્ઠાસ્ત્વં નક્ષત્રાણિ ગ્રહાઃ કલાઃ॥ 12-290-128 (77042)
વૃક્ષાણાં કકુદોસિ ત્વં ગિરીણાં શિખરાણિ ચ।
વ્યાઘ્રો મૃગાણાં પતતાં તાર્ક્ષ્યોઽનન્તશ્ચ ભોગિનામ્॥ 12-290-129 (77043)
ક્ષીરાદો હ્યુદધીનાં ચ યન્ત્રાણાં ધનુરેવ ચ।
વજ્રઃ પ્રહરણાનાં ચ વ્રતાનાં સત્યમેવ ચ॥ 12-290-130 (77044)
ત્વમેવ દ્વેષ ઇચ્છા ચ રાગો મોહઃ ક્ષમાક્ષમે।
વ્યવસાયો ધૃતિર્લોભઃ કામક્રોધૌ જયાજયૌ॥ 12-290-131 (77045)
ત્વં ગદી ત્વં શરી ચાપી ખટ્વાઙ્ગી ઝર્ઝરી તથા।
છેત્તા ભેત્તા પ્રહર્તા ત્વં નેતા મન્તા પિતા મતઃ॥ 12-290-132 (77046)
દશલક્ષણસંયુક્તો ધર્મોઽર્થઃ કામ એવ ચ।
ગઙ્ગા સમુદ્રાઃ સરિતઃ પલ્વલાનિ સંરાસિ ચ॥ 12-290-133 (77047)
લતા વલ્લ્યસ્તૃણૌષધ્યઃ પશવો મૃગપક્ષિણઃ।
દ્રવ્યકર્મસમારમ્ભઃ કાલઃ પુષ્પફલપ્રદઃ॥ 12-290-134 (77048)
આદિશ્ચાન્તશ્ચ દેવાનાં ગાયત્ર્યોઙ્કાર એવ ચ।
હરિતો રોહિતો નીલઃ કૃષ્ણો રક્તસ્તથાઽરુણઃ।
કદ્રુશ્ચ કપિલશ્ચૈવ કપોતો મેચકસ્તથા॥ 12-290-135 (77049)
અવર્ણશ્ચ સુવર્ણશ્ચ વર્ણકારો ઘનોપમઃ।
સુવર્ણનામા ચ તથા સુવર્ણપ્રિય એવ ચ॥ 12-290-136 (77050)
ત્વમિન્દ્રશ્ચ યમશ્ચૈવ વરુણો ધનદોઽનલઃ।
ઉપપ્લવશ્ચિત્રભાનુઃ સ્વર્ભાનુર્ભાનુરેવ ચ॥ 12-290-137 (77051)
હોત્રં હોતા ચ હોમ્યં ચ હુતં ચૈવ તથા પ્રભુઃ।
ત્રિસૌપર્ણં તથા બ્રહ્મ યજુષાં શતરુદ્રિયમ્॥ 12-290-138 (77052)
પવિત્રં ચ પવિત્રાણાં મઙ્ગલાનાં ચ મઙ્ગલમ્।
ગિરિકો હિણ્ડુકો વૃક્ષો જીવઃ પુદ્ગલ એવ ચ॥ 12-290-139 (77053)
પ્રાણઃ સત્ત્વં રજશ્ચૈવ તમશ્ચાપ્રમદસ્તથા।
પ્રાણોપાનઃ સમાનશ્ચ ઉદાનો વ્યાન એવ ચ॥ 12-290-140 (77054)
ઉન્મેષશ્ચ નિમેષશ્ચ ક્ષુતં જૃમ્ભિતમેવ ચ।
લોહિતાન્તર્ગતા દૃષ્ટિર્મહાવક્રો મહોદરઃ॥ 12-290-141 (77055)
સૂચીરોમા હરિશ્મશ્રુરૂર્ધ્વકેશશ્ચલાચલઃ।
ગીતવાદિત્રતત્ત્વજ્ઞો ગીતવાદનકપ્રિયઃ॥ 12-290-142 (77056)
મત્સ્યો જલચરો જાલ્યોઽકલઃ કેલિકલઃ કલિઃ।
અકાલશ્ચાતિકાલશ્ચ દુષ્કાલઃ કાલ એવ ચ॥ 12-290-143 (77057)
મૃત્યુઃ ક્ષુરશ્ચ કૃત્યશ્ચ પક્ષોઽપક્ષક્ષયંકરઃ।
મેઘકાલો મહાદંષ્ટ્રઃ સંવર્તકબલાહકઃ॥ 12-290-144 (77058)
ઘણ્ટોઽઘણ્ટો ઘટી ઘણ્ટી ચરુચેલી મિલીમિલી।
બ્રહ્મકાયિકમગ્નીનાં દણ્ડી મુણ્ડસ્ત્રિદણ્ડધૃક્॥ 12-290-145 (77059)
ચતુર્યુગશ્ચતુર્વેદશ્ચાતુર્હોત્રપ્રવર્તકઃ।
ચાતુરાશ્રમ્યવેતા ચ ચાતુર્વર્ણ્યકરશ્ચ યઃ॥ 12-290-146 (77060)
સદા ચાક્ષપ્રિયો ધૂર્તો ગણાધ્યક્ષો ગણાધિપઃ।
રક્તમાલ્યામ્બરઘરો ગિરિશો ગિરિકપ્રિયઃ॥ 12-290-147 (77061)
શિલ્પિકઃ શિલ્પિનાંશ્રેષ્ઠઃ સર્વશિલ્પપ્રવર્તકઃ।
ભગનેત્રાઙ્કુશશ્ચણ્ડઃ પૂષ્ણો દન્તવિનાશનઃ॥ 12-290-148 (77062)
સ્વાહાસ્વધાવષટ્કારો નમસ્કારો નમો નમઃ।
ગૂઢવ્રતો ગુહ્યતપાસ્તારકસ્તારકામયઃ॥ 12-290-149 (77063)
ધાતા વિધાતા સંધાતા વિધાતા ધારણો ધરઃ।
બ્રહ્મા તપશ્ચ સત્યં ચ બ્રહ્મચર્યમથાર્જવમ્॥ 12-290-150 (77064)
ભૂતાત્મા ભૂતકૃદ્ભૂતો ભૂતભવ્યવોદ્ભવઃ।
ભૂર્ભુવઃ સ્વરિતશ્ચૈવ ધ્રુવો દાન્તો મહેશ્વરઃ॥ 12-290-151 (77065)
દીક્ષિતોઽદીક્ષિતઃ ક્ષાન્તો દુર્દાન્તોઽદાન્તનાશનઃ।
ચન્દ્રાવર્તયુગાવર્તઃ સંવર્તઃ સંપ્રવર્તકઃ॥ 12-290-152 (77066)
કામો વિન્દુરણુઃ સ્થૂલઃ કર્ણિકારસ્રજપ્રિયઃ।
નન્દીમુખો ભીમમુખઃ સુમુખો દુર્મુખોઽમુખઃ॥ 12-290-153 (77067)
ચતુર્મુખો બહુમુખો રણેષ્વગ્નિમુખસ્તથા।
હિરણ્યગર્ભઃ શકુનિર્મહોરગપતિર્વિરાટ્॥ 12-290-154 (77068)
અધર્મહા મહાપાર્શ્વશ્ચણ્ડધારો ગણાધિપઃ।
ગોનર્દો ગોપ્રતારશ્ચ ગોવૃષેશ્વરવાહનઃ॥ 12-290-155 (77069)
ત્રૈલોક્યગોપ્તા ગોવિન્દો ગોમાર્ગોઽમાર્ગ એવ ચ।
શ્રેષ્ઠઃ સ્થિરશ્ચ સ્થાણુશ્ચ નિષ્કમ્પઃ કમ્પ એવ ચ॥ 12-290-156 (77070)
દુર્વારણો દુર્વિષહો દુઃસહો દુરતિક્રમઃ।
દુર્ધર્પો દુષ્પ્રકમ્પશ્ચ દુર્વિષો દુર્જયો જયઃ॥ 12-290-157 (77071)
શશઃ શશાઙ્કઃ શમનઃ શીતોષ્ણક્ષુજ્જરાધિકૃત્।
આધયો વ્યાધયશ્ચૈવ વ્યાધિહા વ્યાધિરેવ ચ॥ 12-290-158 (77072)
મમ યજ્ઞમૃગવ્યાધો વ્યાધીનામાગમો ગમઃ।
શિખણ્ડી પુણ્ડરીકાક્ષઃ પુણ્ડરીકવનાલયઃ॥ 12-290-159 (77073)
દણ્ડધારસ્ત્ર્યમ્બકશ્ચ ઉગ્રદણ્ડોઽણ્ડનાશનઃ।
વિષાગ્નિપાઃ સુરશ્રેષ્ઠઃ સોમપાસ્ત્વં મરુત્પતિઃ॥ 12-290-160 (77074)
અમૃતપાસ્ત્વં જગન્નાથ દેવદેવ ગણેશ્વરઃ।
વિષાગ્નિપા મૃત્યુપાશ્ચ ક્ષીરપાઃ સોમપાસ્તથા।
મધુશ્ચ્યુતાનામગ્રપાસ્ત્વં ત્વમેવ તુષિતાદ્યપાઃ॥ 12-290-161 (77075)
હિરણ્યરેતાઃ પુરુષસ્ત્વમેવ
ત્વં સ્ત્રી પુમાંસ્ત્વં ચ નપુંસકં ચ।
બાલો યુવા સ્થવિરો જીર્ણદંષ્ટ્રસ્ત્વં
નાગેન્દ્ર શક્રસ્ત્વં વિશ્વકૃદ્વિશ્વકર્તા॥ 12-290-162 (77076)
વિશ્વકૃદ્વિશ્વકૃતાં વરેણ્યસ્ત્વં વિશ્વબાહો
વિશ્વરૂપસ્તેજસ્વી વિશ્વતોમુખઃ।
ચન્દ્રાદિત્યૌ ચક્ષુષી તે હૃદયં ચ પિતામહઃ। 12-290-163 (77077)
મહોદધિઃ સરસ્વતી વાગ્બલમનલોઽ
નિલઃ અહોરાત્રં નિમેષોન્મેષકર્મા॥ 12-290-164 (77078)
ન બ્રહ્મા ન ચ ગોવિન્દઃ પૌરાણા ઋષયો ન તે।
માહાત્મ્યં વેદિતું શક્તા યાથાતથ્યેન તે શિવ॥ 12-290-165 (77079)
યા મૂર્તયઃ સુસૂક્ષ્માસ્તે ન મહ્યં યાન્તિ દર્શનમ્।
ત્રાહિ માં સતતં રક્ષ પિતા પુત્રમિવૌરસમ્॥ 12-290-166 (77080)
રક્ષ માં રક્ષણીયોઽહં તવાનઘ નમોસ્તુ તે।
ભક્તાનુકમ્પી ભગવાન્ભક્તશ્ચાહં સદા ત્વયિ॥ 12-290-167 (77081)
યઃ સહસ્રાણ્યનેકાપિ પુંસામાવૃત્ય દુર્દૃશઃ।
તિષ્ઠત્યેકઃ સમુદ્રાન્તે સ મે ગોપ્તાઽસ્તુ નિત્યશઃ॥ 12-290-168 (77082)
યં વિનિદ્રા જિતશ્વાસાઃ સત્વસ્થાઃ સંયતેન્દ્રિયાઃ।
જ્યોતિઃ પશ્યન્તિ યુઞ્જાનાસ્તસ્મૈ યોગાત્મને નમઃ॥ 12-290-169 (77083)
જટિલે દણ્ડિને નિત્યં લમ્બોદરશરીરિણે।
કમણ્ડલુનિષઙ્ગાય તસ્મૈ બ્રહ્માત્મને નમઃ॥ 12-290-170 (77084)
યસ્ય કેશેષુ જીમૂતા નદ્યઃ સર્વાઙ્ગસન્ધિષુ।
કુક્ષૌ સમુદ્રાશ્ચત્વારસ્તસ્મૈ તોયાત્મને નમઃ॥ 12-290-171 (77085)
સંભક્ષ્ય સર્વભૂતાનિ યુગાન્તે પર્યુપસ્થિતે।
યઃ શેતે જલમધ્યસ્થસ્તં પ્રપદ્યેઽમ્બુશાયિનમ્॥ 12-290-172 (77086)
પ્રવિશ્ય વદનં રાહોર્યઃ સોમં પિબતે નિશિ।
ગ્રસત્યર્કં ચ સ્વર્ભાનુર્ભૂત્વા માં સોઽભિરક્ષતુ॥ 12-290-173 (77087)
યે ચાનુપતિતા ગર્ભા યથા ભાગાનુપાસતે।
નમસ્તેભ્યઃ સ્વધા સ્વાહા પ્રાપ્નુવન્તુ મુદં તુ તે॥ 12-290-174 (77088)
યેઽઙ્ગુષ્ઠમાત્રાઃ પુરુષા દેહસ્થાઃ સર્વદેહિનામ્।
રક્ષન્તુ તે હિ માં નિત્યં નિત્યં ચાપ્યાયયન્તુ મામ્॥ 12-290-175 (77089)
યેન રોદન્તિ દેહસ્થા દેહિનો રોદયન્તિ ચ।
હર્ષયન્તિ ન હૃષ્યન્તિ નમસ્તેભ્યોઽસ્તુ નિત્યશઃ॥ 12-290-176 (77090)
યે નદીષુ સમુદ્રેષુ પર્વતેષુ ગુહાસુ ચ।
વૃક્ષમૂલેષુ ગોષ્ઠેષુ કાન્તારે ગહનેષુ ચ॥ 12-290-177 (77091)
ચતુષ્પથેષુ રથ્યાસુ ચત્વરેષુ તટેષુ ચ।
હસ્ત્યશ્વરથશાલાસુ જીર્ણોદ્યાનાલયેષુ ચ॥ 12-290-178 (77092)
યેષુ પઞ્ચસુ ભૂતેષુ દિશાસુ વિદિશાસુ ચ।
ચન્દ્રાર્કયોર્મધ્યગતા યે ચ ચન્દ્રાર્કરશ્મિષુ॥ 12-290-179 (77093)
રસાતલગતા યે ચ યે ચ તસ્મૈ પરં ગતાઃ।
નમસ્તેભ્યો નમસ્તેભ્યો નમસ્તેભ્યોસ્તુ નિત્યશઃ॥ 12-290-180 (77094)
યેષાં ન વિદ્યતે સઙ્ખ્યા પ્રમાણં રુપમેવ ચ।
અસંખ્યેયગુણા રુદ્રા નમસ્તેભ્યોસ્તુ નિત્યશઃ॥ 12-290-181 (77095)
સર્વભૂતકરો યસ્માત્સર્વભૂતપતિર્હરઃ।
સર્વભૂતાન્તરાત્મા ચ તેન ત્વં ન નિમન્ત્રિતઃ॥ 12-290-182 (77096)
ત્વમેવ હીજ્યસે યસ્માદ્યજ્ઞૈર્વિવિધદક્ષિણૈઃ।
ત્વમેવ કર્તા સર્વસ્ય તેન ત્વં ન નિમન્ત્રિતઃ॥ 12-290-183 (77097)
અથવા માયયા દેવ સૂક્ષ્મયા તવ મોહિતઃ।
એતસ્માત્કારણાદ્વાઽપિ તેન ત્વં ન નિમન્ત્રિતઃ॥ 12-290-184 (77098)
પ્રસીદ મમ ભદ્રં તે ભવ ભાવગતસ્ય મે।
ત્વયિ મે હૃદયં દેવ ત્વયિ બુદ્ધિર્મનસ્ત્વયિ॥ 12-290-185 (77099)
સ્તુત્વૈવં સ મહાદેવં વિરરામ પ્રજાપતિઃ।
ભગવાનપિ સુપ્રીતઃ પુનર્દક્ષમભાષત॥ 12-290-186 (77100)
પરિતુષ્ટોઽસ્મિ તે દક્ષ સ્તવેનાનેન સુવ્રત।
બહુનાત્ર કિમુક્તેન મત્સમીપે ભવિષ્યસિ॥ 12-290-187 (77101)
અશ્વમેધસહસ્રસ્ય વાજપેયશતસ્ય ચ।
પ્રજાપતે મત્પ્રસાદાત્ફલભાગી ભવિષ્યસિ॥ 12-290-188 (77102)
અથૈનમબ્રવીદ્વાક્યં લોકસ્યાધિપતિર્ભવઃ।
આશ્વાસનકરં વાક્યં વાક્યવિદ્વાક્યસંમિતમ્॥ 12-290-189 (77103)
દક્ષ દક્ષ ન કર્તવ્યો મન્યુર્વિઘ્નમિમં પ્રતિ।
અહં યજ્ઞહરસ્તુભ્યં દૃષ્ટમેતત્પુરાતનમ્॥ 12-290-190 (77104)
ભૂયશ્ચ તે વરં દદ્મિ તં ત્વં ગૃહ્ણીષ્વ સુવ્રત।
પ્રસન્નવદનો ભૂત્વા તદિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-290-191 (77105)
વેદાત્ષડઙ્ગાદુદ્ધૃત્ય સાઙ્ખ્યયોગાચ્ચ યુક્તિતઃ।
તપઃ સુતપ્તં વિપુલં દુશ્ચરં દેવદાનવૈઃ॥ 12-290-192 (77106)
અપૂર્વં સર્વતોભદ્રં સર્વતોમુખમવ્યયમ્।
અબ્દૈર્દશાહસંયુક્તં ગૂઢમપ્રાજ્ઞનિન્દિતમ્॥ 12-290-193 (77107)
વર્ણાશ્રમકૃતૈર્ધર્મૈર્વિપરીતં ક્વચિત્સમમ્।
ગતાન્તૈરધ્યવસિતમત્યાશ્રમમિદં વ્રતમ્॥ 12-290-194 (77108)
મયા પાશુપતં દક્ષ શુભમુત્પાદિતં પુરા।
તસ્ય ચીર્ણસ્ય તત્સમ્યક્ફલં ભવતિ પુષ્કલમ્॥ 12-290-195 (77109)
તચ્ચાસ્તુ તે મહાભાગ ત્યજ્યતાં માનસો જ્વરઃ।
એવમુક્ત્વા મહાદેવઃ સપત્નીકઃ સહાનુગઃ।
અદર્શનમનુપ્રાપ્તો દક્ષસ્યામિતવિક્રમઃ॥ 12-290-196 (77110)
દક્ષપ્રોક્તં સ્તવમિમં કીર્તયેદ્યઃ શૃણોતિ વા।
નાશુભં પ્રાપ્નુયાત્કિંચિદ્દીર્ઘમાયુરવાપ્નુયાત્॥ 12-290-197 (77111)
યથા સર્વેષુ દેવેષુ વરિષ્ઠો ભગવાઞ્છિવઃ।
તથા સ્તવો વરિષ્ઠોઽયં સ્તવાનાં બ્રહ્મસંમિતઃ॥ 12-290-198 (77112)
યશોરાજ્યસુખૈશ્વર્યકામાર્થધનકાઙ્ક્ષિભિઃ।
શ્રોતવ્યો ભક્તિમાસ્થાય વિદ્યાકામૈશ્ચ યત્નતઃ॥ 12-290-199 (77113)
વ્યાધિતો દુઃખિતો દીનશ્ચોરગ્રસ્તો ભયાર્દિતઃ।
રાજકાર્યાભિયુક્તો વા મુચ્યતે મહતો ભયાત્॥ 12-290-200 (77114)
અનેનૈવ તુ દેહેન ગણાનાં સમતાં વ્રજેત્।
તેજસા યશસા ચૈવ યુક્તો ભવતિ નિર્મલઃ॥ 12-290-201 (77115)
ન રાક્ષસાઃ પિશાચા વા ન ભૂતા ન વિનાયકાઃ।
વિઘ્નં કુર્યુર્ગૃહે તસ્ય યત્રાયં પઠ્યતે સ્તવઃ॥ 12-290-202 (77116)
શૃણુયાચ્ચૈવ યા નારી તદ્ભક્તા બ્રહ્મચારિણી।
પિતૃપક્ષે માતૃપક્ષે પૂજ્યા ભવતિ દેવવત્॥ 12-290-203 (77117)
શૃણુયાદ્યઃ સ્તવં કૃત્સ્નં કીર્તયેદ્વા સમાહિતઃ।
તસ્ય સર્વાણિ કર્માણિ સિદ્ધિં ગચ્છન્ત્યભીક્ષ્ણશઃ॥ 12-290-204 (77118)
મનસા ચિન્તિતં યચ્ચ યચ્ચ વાચાઽનુકીર્તિતમ્।
સર્વં સંપદ્યતે તસ્ય સ્તવસ્યાસ્યાનુકીર્તનામ્॥ 12-290-205 (77119)
દેવસ્ય ચ ગુહસ્યાપિ દેવ્યા નન્દીશ્વરસ્ય ચ।
બલિં સુવિહિતં કૃત્વા દમેન નિયમેન ચ॥ 12-290-206 (77120)
તતસ્તુ યુક્તો ગૃહ્ણીયાન્નામાન્યાશુ યથાક્રમમ્।
ઈપ્સિતાઁલ્લભતે સોર્થાન્ભોગાન્કામાંશ્ચ માનવઃ॥ 12-290-207 (77121)
મૃતશ્ચ સ્વર્ગમાપ્નોતિ તિર્યક્ષુ ચ ન જાયતે।
ઇત્યાહ ભગવાન્વ્યાસઃ પરાશરસુતઃ પ્રભુઃ॥ ॥ 12-290-208 (77122)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 290॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-290-12 વધં ચ સંપ્રપન્ના વૈ કિન્તુ કાલસ્યેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-24 ક્ષુભિતો હ્યુવાચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-28 યં દદામિ વરારોહે યોગાર્થે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-41 પ્રહરન્ત્યધ્વરે ઘોરા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-47 ક્ષોભયન્ત્યશુભૈર્વકૈરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-62 યજ્ઞઘાતવિનિર્ઘાતૈઃ શિવાશતનિનાદિતૈરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-63 વકસ્થાનેન પદ્માસનાપરપર્યાયેણ યોગાસનેન॥ 12-290-69 તૃણીકૃતાપવિદ્ધં ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-78 સ્વમિવ યેમિરે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-84 નમશ્ચણ્ડાય મુણ઼્ડાયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-85 શુદ્ધાયાત્મકૃતાય ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-90 મહામાત્રાય મન્ત્રાયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-97 બહુજિહ્વાય દંષ્ટ્રિણિ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-98 ક્રિડક્રિડાય ચણ઼્ડાયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-103 નમશ્ચણ્ડિકદણ્ડાય ચણ્ડાયાદન્ડદણ઼્ડિને ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-104 સહસ્રધાતુચણ્ડાય રુણ઼્ડમાલાપ્રિયાય ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-109 બાલસૂર્યધરાય ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-110 બાલાતુરાણાં ગોપાયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-114 સાંખ્યાય સાંખ્યયોગાયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-290-116 ઈશાનબ્રહ્મસંભૂતેતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 291
॥ શ્રીઃ ॥
12.291. અધ્યાયઃ 291
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરં પ્રત્યધ્યાત્મકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-291-0 (77123)
* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-291-0x (6423)
અધ્યાત્મં નામ યદિદં પુરુષસ્યેહ વિદ્યતે।
યદધ્યાત્મં યતશ્ચૈવ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-291-1 (77124)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-291-2x (6424)
સર્વજ્ઞાનં પરં બુદ્ધ્યા યન્માં ત્વમનુપૃચ્છસિ।
તદ્વ્યાખ્યાસ્યામિ તે તાત તસ્ય વ્યાખ્યામિમાં શૃણુ॥ 12-291-2 (77125)
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્।
મહાભૂતાનિ ભૂતાનાં સર્વેષાં પ્રભવાપ્યયૌ॥ 12-291-3 (77126)
સ તેષાં ગુણસંઘાતઃ શરીરં ભરતર્ષભ।
સતતં હિ પ્રલીયન્તે ગુણાસ્તે પ્રભવન્તિ ચ॥ 12-291-4 (77127)
તતઃ સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ તાનિ યાન્તિ પુનઃ પુનઃ।
મહાભૂતાનિ ભૂતેભ્ય ઊર્મયઃ સાગરે યથા॥ 12-291-5 (77128)
પ્રસારયિત્વેહાઙ્ગાનિ કૂર્મઃ સંહરતે યથા।
તદ્વદ્ભૂતાનિ ભૂતાનામલ્પીયાંસિ સ્થવીયસામ્॥ 12-291-6 (77129)
આકાશાત્ખલુ યો ઘોષઃ સંઘાતસ્તુ મહીગુણઃ।
વાયોઃ પ્રાણો રસસ્ત્વદ્ભ્યો રૂપં તેજસ ઉચ્યતે॥ 12-291-7 (77130)
ઇત્યેતન્મયમેવૈતત્સર્વં સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
પ્રલયે ચ તમભ્યેતિ તસ્માદુદ્દિશ્યતે પુનઃ॥ 12-291-8 (77131)
મહાભૂતાનિ પઞ્ચૈવ સર્વભૂતેષુ ભૂતકૃત્।
વિષયાન્કલ્પયામાસ યસ્મિન્યદનુપશ્યતિ॥ 12-291-9 (77132)
શબ્દશ્રોત્રે તથા ખાનિ ત્રયમાકાશયોનિજમ્।
રસઃ સ્નેહશ્ચ જિહ્વા ચ અપામેતે ગુણાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-291-10 (77133)
રૂપં ચક્ષુર્વિપાકશ્ચ ત્રિવિધં જ્યોતિરૂચ્યતે।
ઘ્રેયં ઘ્રાણં શરીરં ચ એતે ભૂમિગુણાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-291-11 (77134)
પ્રાણઃ સ્પર્શશ્ચ ચેષ્ટા ચ વાયોરેતે ગુણાઃ સ્મૃતાઃ।
ઇતિ સર્વગુણા રાજન્વ્યાખ્યાતાઃ પાઞ્ચભૌતિકાઃ॥ 12-291-12 (77135)
સત્ત્વં રજસ્તમઃ કાલઃ કર્મ બુદ્ધિશ્ચ ભારત।
મનઃ ષષ્ઠાનિ ચૈતેષુ ઈશ્વરઃ સમકલ્પયત્॥ 12-291-13 (77136)
યદૂર્ધ્વપાદતલયોરવાડ્યૂર્ધ્નશ્ચ પશ્યસિ।
એતસ્મિન્નેવ કૃત્સ્નેયં વર્તતે બુદ્ધિરન્તરે॥ 12-291-14 (77137)
ઇન્દ્રિયાણિ નરે પઞ્ચ ષષ્ઠં તુ મન ઉચ્યતે।
સપ્તમીં બુદ્ધિમેવાહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞઃ પુનરષ્ટમઃ॥ 12-291-15 (77138)
ઇન્દ્રિયાણિ ચ કર્તા ચ વિચેતવ્યાનિ ભાગશઃ।
તમઃ સત્વં રજસ્તૈવ તેઽપિ ભાવાસ્તદાશ્રયાઃ॥ 12-291-16 (77139)
ચક્ષુરાલોચનાયૈવ સંશયં કુરુતે મનઃ।
બુદ્ધિરધ્યવસાનાય સાક્ષી ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે॥ 12-291-17 (77140)
તમઃ સત્વં રજશ્ચેતિ કાલઃ કર્મ ચ ભારત।
ગુણૈર્નેનીયતે બુદ્ધિર્બુદ્ધિરેવેન્દ્રિયાણિ ચ।
મનઃ ષષ્ઠાનિ સર્વાણિ બુદ્ધ્યભાવે કુતો ગુણાઃ॥ 12-291-18 (77141)
યેન પશ્યતિ તચ્ચક્ષુઃ શૃણ્વતી શ્રોત્રમુચ્યતે।
જિઘ્રતી ભવતિ ઘ્રાણં રસતી રસના રસાન્॥ 12-291-19 (77142)
સ્પર્શનં સ્પર્શતી સ્પર્શાન્બુદ્ધિર્વિક્રિયતેઽસકૃત્।
યદા પ્રાર્થયતે કિંચિત્તદા ભવતિ સા મનઃ॥ 12-291-20 (77143)
અધિષ્ઠાનાનિ બુદ્ધ્યા હિ પૃથગેતાનિ પઞ્ચધા।
ઇન્દ્રિયાણીતિ તાન્યાહુસ્તેષુ દુષ્ટેષુ દુષ્યતિ॥ 12-291-21 (77144)
પુરુષે તિષ્ઠતી બુદ્ધિસ્ત્રિષુ ભાવેષુ વર્તતે।
કદાચિલ્લભતે પ્રીતિં કદાચિદપિ શોચતિ॥ 12-291-22 (77145)
ન સુખેન ન દુઃખેન કદાચિદપિ વર્તતે।
સેયં ભાવાત્મિકા ભાવાંસ્ત્રીનેતાન્પરિવર્તતે॥ 12-291-23 (77146)
સરિતાં સાગરો ભર્તા યથા વેલામિવોર્મિમાન્।
ઇતિ ભાવગતા બુદ્ધિર્ભાવે મનસિ વર્તતે॥ 12-291-24 (77147)
પ્રવર્તમાનં તુ રજસ્તદ્ભાવેનાનુર્તતે।
પ્રહર્ષઃ પ્રીતિરાનન્દઃ સુખં સંશાન્તચિત્તતા॥ 12-291-25 (77148)
કથંચિદુપપદ્યન્તે પુરુષે સાત્વિકા ગુણાઃ।
પિરદાહસ્તથા શોકઃ સંતાપોઽપૂર્તિરક્ષમા॥ 12-291-26 (77149)
લિઙ્ગાનિ રજસસ્તાનિ દૃશ્યન્તે હેત્વહેતુભિઃ।
અવિદ્યા રાગમોહૌ ચ પ્રમાદઃ સ્તબ્ધતા ભયમ્॥ 12-291-27 (77150)
અસમૃદ્ધિસ્તથા દૈન્યં પ્રમોહઃ સ્વપ્નતન્દ્રિતા।
કથંચિદુપવર્તન્તે વિવિધાસ્તામસા ગુણાઃ॥ 12-291-28 (77151)
તત્ર યત્પ્રીતિસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્।
વર્તતે સાત્વિકો ભાવ ઇત્યુપેક્ષેત તત્તથા॥ 12-291-29 (77152)
અથ યદ્દુઃખસંયુક્તમપ્રીતિકરમાત્મનઃ।
પ્રવૃત્તં રજ ઇત્યેવ તદસંરભ્ય ચિન્તયેત્॥ 12-291-30 (77153)
અથ યન્મોહસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્।
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં તમસ્તદુપધારયેત્॥ 12-291-31 (77154)
ઇતિ બુદ્ધિગતીઃ સર્વા વ્યાખ્યાતા યાવતીરિહ।
એતદ્બુદ્ધ્વા ભવેદ્બુદ્ધઃ કિમન્યદ્બુદ્ધલક્ષણમ્॥ 12-291-32 (77155)
સત્વક્ષેત્રજ્ઞયોરેતદન્તરં વિદ્ધિ સૂક્ષ્મયોઃ।
સૃજતેઽત્ર ગુણાનેક એકો ન સૃજતે ગુણાન્॥ 12-291-33 (77156)
પૃથગ્ભૂતૌ પ્રકૃત્યા તુ સંપ્રયુક્તૌ ચ સર્વદા।
યથા મત્સ્યોઽદ્ભિરન્યઃ સ્યાત્સંપ્રયુક્તો ભવેત્તથા॥ 12-291-34 (77157)
ન ગુણા વિદુરાત્માનં સ ગુણાન્વેદ સર્વતઃ।
પરિદ્રષ્ટા ગુણાનાં તુ સંસ્રષ્ટા મન્યતે યથા॥ 12-291-35 (77158)
આશ્રયો નાસ્તિ સત્વસ્ય ગુણસર્ગેણ ચેતના।
સત્વમસ્ય સૃજન્ત્યન્યે ગુણાન્વેદ કદાચન॥ 12-291-36 (77159)
સૃજતે હિ ગુણાન્સત્વં ક્ષેત્રજ્ઞઃ પરિપશ્યતિ।
સંપ્રયોગસ્તયોરેષ સત્વક્ષેત્રજ્ઞયોર્ધ્રુવઃ॥ 12-291-37 (77160)
ઇન્દ્રિયૈસ્તુ પ્રદીપાર્થં ક્રિયતે બુદ્ધિરન્તરા।
નિશ્ચક્ષુર્ભિરજાનદ્ભિરિન્દ્રિયાણિ પ્રદીપવત્॥ 12-291-38 (77161)
એવં સ્વભાવમેવૈતત્તદ્બુદ્ધ્વા વિહરન્નરઃ।
અશોચન્નપ્રહૃષ્યંશ્ચ સ વૈ વિગતમત્સરઃ॥ 12-291-39 (77162)
સ્વભાવસિદ્ધમેવૈતદ્યદિમાન્સૃજતે ગુણાન્।
ઊર્ણનાભિર્યથા સૂત્રં વિજ્ઞેયાસ્તન્તુવદ્ગુણાઃ॥ 12-291-40 (77163)
પ્રધ્વસ્તા ન નિવર્તન્તે પ્રવૃત્તિર્નોપલભ્યતે।
એવમેકે વ્યવસ્યન્તિ નિવૃત્તિરિતિ ચાપરે॥ 12-291-41 (77164)
ઇતીદં હૃદયગ્રન્થિં બુદ્ધિચિન્તામયં દૃઢમ્।
વિમુચ્ય સુખમાસીત વિશોકશ્છિન્નસંશયઃ॥ 12-291-42 (77165)
તામ્યેયુઃ પ્રચ્યુતાઃ પૃથ્વીં મોહપૂર્ણાં નદીં નરાઃ।
યથા ગાધમવિદ્વાંસો બુદ્ધિયોગમયં તથા॥ 12-291-43 (77166)
નૈવ તામ્યન્તિ વિદ્વાંસઃ પ્લવન્તઃ પારમમ્ભસઃ।
અધ્યાત્મવિદુષો ધીરા જ્ઞાનં તુ પરમં પ્લવઃ॥ 12-291-44 (77167)
ન ભવતિ વિદુષાં મહદ્ભયં
યદવિદુષાં સુમહદ્ભયં ભવેત્।
ન હિ ગતિરધિકાઽસ્તિ કસ્યચિ
ત્સકૃદુપદર્શયતીહ તુલ્યતામ્॥ 12-291-45 (77168)
યત્કરોતિ બહુદોષમેકત
સ્તચ્ચ દૂષયતિ યત્પુરા કૃતમ્।
નાપ્રિયં તદુભયં કરોત્યસૌ
યચ્ચ દૂષયતિ યત્કરોતિ ચ॥ ॥ 12-291-46 (77169)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 291॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* 192 તમાધ્યાયતયા પૂર્વં વિદ્યમાન એવાયમધ્યાયઃ ખ. ધ. ઝ. પુસ્તકેષુ ક્વચિત્ક્વચિત્પાઠભેદેન પુનરપિ દૃશ્યતે ન દૃશ્યતે ચ દાક્ષિણાત્યબહુકોશેષુ।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 292
॥ શ્રીઃ ॥
12.292. અધ્યાયઃ 292
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જ્ઞાનસ્ય દુઃખાદિનિવર્તકત્વપ્રતિપાદકનારદસમઙ્ગસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-292-0 (77170)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-292-0x (6425)
શોકાદ્દુઃખાચ્ચ મૃત્યોશ્ચ ત્રસન્તે પ્રાણિનઃ સદા।
ઉભયં નો યથા ન સ્યાત્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-292-1 (77171)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-292-2x (6426)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નારદસ્ય ચ સંવાદં સમઙ્ગસ્ય ચ ભારત॥ 12-292-2 (77172)
નારદ ઉવાચ। 12-292-3x (6427)
ઉરસેવ પ્રણમસે બાહુભ્યાં તરસીવ ચ।
સંપ્રહૃષ્ટમના નિત્યં વિશોક ઇવ લક્ષ્યસે॥ 12-292-3 (77173)
ઉદ્વેગં ન હિ તે કિંચિત્સુસૂક્ષ્મમપિ લક્ષયે।
નિત્યતૃપ્ત ઇવ સ્વસ્થો બાલવચ્ચ વિચેષ્ટસે॥ 12-292-4 (77174)
સમઙ્ગ ઉવાચ। 12-292-5x (6428)
ભૂતં ભવ્યં ભવિષ્યચ્ચ સર્વભૂતેષુ નારદ।
તેષાં તત્ત્વાનિ જાનામિ તતો ન વિમના હ્યહમ્॥ 12-292-5 (77175)
ઉપક્રમાનહં વેદ પુનરેવ ફલોદયાન્।
લોકે ફલાનિ ચિત્રાણિ તતો ન વિમના હ્યહમ્॥ 12-292-6 (77176)
અનાથાશ્ચાપ્રતિષ્ઠાશ્ચ ગતિમન્તશ્ચ નારદ।
અન્ધા જડાશ્ચ જીવન્તિ પશ્યાસ્માનપિ જીવતઃ॥ 12-292-7 (77177)
વિહિતેનૈવ જીવન્તિ અરોગાઙ્ગા દિવૌકસઃ।
બલવન્તોઽબલાશ્ચૈવ તદ્વદસ્માન્સભાજય॥ 12-292-8 (77178)
સહસ્રિણોઽપિ જીવન્તિ જીવન્તિ શતિનસ્તથા।
શાકેન ચાન્યે જીવન્તિ પશ્યાસ્માનપિ જીવતઃ॥ 12-292-9 (77179)
યદા ન શોચેમહિ કિં નુ નઃ સ્યા
દ્ધર્મેણ વા નારદ કર્મણા વા।
કૃતાન્તવશ્યાનિ યદા સુખાનિ
દુઃખાનિ વા યન્ન વિધર્ષયન્તિ॥ 12-292-10 (77180)
યસ્મૈ પ્રાજ્ઞાઃ કથયન્તે મનુષ્યાઃ
પ્રજ્ઞામૂલં હીન્દ્રિયાણાં પ્રસાદઃ।
મુહ્યન્તિ શોચન્તિ તથેન્દ્રિયાણિ
પ્રજ્ઞાલાભો નાસ્તિ મૂઢેન્દ્રિયસ્ય॥ 12-292-11 (77181)
મૂઢસ્ય દર્પઃ સ પુનર્મોહ એવ
મૂઢસ્ય નાયં ન પરોઽસ્તિ લોકઃ।
ન હ્યેવ દુઃખાનિ સદા ભવન્તિ
સુખસ્ય વા નિત્યશો લાભ એવ॥ 12-292-12 (77182)
ભાવાત્મકં સંપરિવર્તમાનં
ન માદૃશઃ સંજ્વરં જાતુ કુર્યાત્।
ઇષ્ટાન્ભોગાન્નાનુરુધ્યેત્સુખં વા
ન ચિન્તયેદ્દુઃખમભ્યાગતં વા॥ 12-292-13 (77183)
સમાહિતો ન સ્પૃહયેત્પરેષાં
નાનાગતં ચાભિનન્દેચ્ચ લાભમ્।
ન ચાપિ હૃષ્યેદ્વિપુલેઽર્થલાભે
તથાઽર્થનાશે ચ ન વૈ વિષીદેત્॥ 12-292-14 (77184)
ન બાન્ધવા ન ચ વિત્તં ન કૌલ્યં
ન ચ શ્રુતં ન ચ મન્ત્રા ન વીર્યમ્।
દુઃખાન્ત્રાતું સર્વ એવોત્સહન્તે
પરત્ર શીલેન તુ યાન્તિ શાન્તિમ્॥ 12-292-15 (77185)
નાસ્તિ બુદ્ધિરયુક્તસ્ય નાયોગાદ્વિન્દતે સુખમ્।
ધૃતિશ્ચ દુઃખત્યાગશ્ચેત્યુભયં તુ સુખં નૃપ॥ 12-292-16 (77186)
પ્રિયં હિ હર્ષજનનં હર્ષ ઉત્સેકવર્ધનઃ।
ઉત્સેકો નરકાયૈવ તસ્માત્તાન્સંત્યજામ્યહમ્॥ 12-292-17 (77187)
એતાઞ્શોકભયોત્સેકાન્મોહનાન્સુખદુઃખયોઃ।
પશ્યામિ સાક્ષિવલ્લોકે દેહસ્યાસ્ય વિચેષ્ટનાત્॥ 12-292-18 (77188)
અર્થકામૌ પરિત્યજ્ય વિશોકો વિગતજ્વરઃ।
તૃષ્ણામોહૌ તુ સંત્યજ્ય ચરામિ પૃથિવીમિમામ્॥ 12-292-19 (77189)
ન ચ મૃત્યોર્ન ચાધર્માન્ન લોભાન્ન કુતશ્ચન।
પીતામૃતસ્યેવાત્યન્તમિહ વામુત્ર વા ભયમ્॥ 12-292-20 (77190)
એતદ્બ્રહ્મન્વિજાનામિ મહત્કૃત્વા તપોઽવ્યયમ્।
તેન નારદ સંપ્રાપ્તો ન માં શોકઃ પ્રબાધતે॥ ॥ 12-292-21 (77191)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 292॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-292-8 પશવોઽપિ હિ જીવન્તીતિ તદ્વદસ્માન્વિભાવયેતિ ચ. ધ. પાઠઃ॥ 12-292-10 દુઃખાનિ ચાર્થં ન વિવર્ધયન્તીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-292-11 યત્પ્રજ્ઞાનં કથયન્તે ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-292-16 નાયોગે વિન્દતે સુખમિતિ। મતિઃ સુખં ચ યોગઃ સ્યાદુભયં ન સુખોદયમિતિ ચ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 293
॥ શ્રીઃ ॥
12.293. અધ્યાયઃ 293
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શ્રેયઃસાધનાનાં કથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-293-0 (77192)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-293-0x (6429)
અતત્ત્વજ્ઞસ્ય શાસ્ત્રાણાં સંતતં સંશયાત્મનઃ।
અકૃતવ્યવસાયસ્ય શ્રેયો બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-293-1 (77193)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-293-2x (6430)
ગુરુપૂજા ચ સતતં વૃદ્ધાનાં પર્યુપાસનમ્।
શ્રવણં ચૈવ વિદ્યાનાં કૂટસ્થં શ્રેય ઉચ્યતે॥ 12-293-2 (77194)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ગાલવસ્ય ચ સંવાદં દેવર્ષેર્નારદસ્ય ચ॥ 12-293-3 (77195)
વીતમોહક્લમં વિપ્રં જ્ઞાનતૃપ્તં જિતેન્દ્રિયઃ।
શ્રેયસ્કામો યતાન્માનં નારદં ગાલવોઽબ્રવીત્॥ 12-293-4 (77196)
યૈઃ કૈશ્ચિત્સંમતો લોકે ગુણૈશ્ચ પુરુષો નૃષુ।
ભવત્યનપગાન્સર્વાંસ્તાન્ગુણાઁલ્લક્ષયામહે॥ 12-293-5 (77197)
ભવાનેવંવિધોઽસ્માકં સંશયં છેત્તુમર્હતિ।
અમૂઢશ્ચિરમૂઢાનાં લોકતત્ત્વમજાનતામ્॥ 12-293-6 (77198)
જ્ઞાને હ્યેવં પ્રવૃત્તિઃ સ્યાત્કાર્યાણામવિશેષતઃ।
યત્કાર્યં ન વ્યવસ્યામસ્તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-293-7 (77199)
ભગવન્નાશ્રમાઃ સર્વે પૃથગાચારદર્શિનઃ।
ઇદં શ્રેય ઇદં શ્રેય ઇતિ સર્વે પ્રબોધિતાઃ॥ 12-293-8 (77200)
તાંસ્તુ વિપ્રસ્થિતાનદૃષ્ટ્વા શાસ્ત્રૈઃ શાસ્ત્રાભિનન્દિનઃ।
સ્વશાસ્ત્રૈઃ પિરતુષ્ટાશ્ચ શ્રેયો નોપલભામહે॥ 12-293-9 (77201)
શાસ્ત્રં યદિ ભવેદેકં શ્રેયો વ્યક્તં ભવેત્તદા।
શાસ્ત્રૈશ્ચ બહુભિર્ભૂયઃ શ્રેયો ગુહ્યં પ્રવેશિતમ્॥ 12-293-10 (77202)
એતસ્માત્કારણાચ્છ્રેયો ગહનં પ્રતિભાતિ મે।
બ્રવીતુ ભગવાંસ્તન્મે ઉપસન્નોસ્મ્યધીહિ ભો॥ 12-293-11 (77203)
નારદ ઉવાચ। 12-293-12x (6431)
આશ્રમાસ્તાત ચત્વારો યથા સંકલ્પિતાઃ પૃથક્।
તાન્સર્વાનનુપશ્ય ત્વં સમાશ્રિત્યૈવ ગાલવ॥ 12-293-12 (77204)
તેષાંતેષાં તથાહિ ત્વમાશ્રમાણાં તતસ્તતઃ।
નાનારૂપં ગુણોદ્દેશં પશ્ય વિપ્રસ્થિતં પૃથક્॥ 12-293-13 (77205)
ન યાન્તિ ચૈવ તે સમ્યગભિપ્રેતમસંશયમ્।
અન્યેઽપશ્યંસ્તથા સમ્યગાશ્રમાણાં પરાં ગતિમ્॥ 12-293-14 (77206)
યત્તુ નિઃશ્રેયસં સમ્યક્તચ્ચૈવાસંશયાત્મકમ્।
અનુગ્રહં ચ મિત્રાણામમિત્રાણાં ચ નિગ્રહમ્॥ 12-293-15 (77207)
સંગ્રહં ચ ત્રિવર્ગસ્ય શ્રેય આહુર્મનીષિણઃ।
નિવૃત્તિઃ કર્મણઃ પાપાત્સતતં પુણ્યશીલતા॥ 12-293-16 (77208)
સદ્ભિશ્ચ સમુદાચારઃ શ્રેય એતદસંશયમ્।
માર્દવં સર્વભૂતેષુ વ્યવહારેષુ ચાર્જવમ્॥ 12-293-17 (77209)
વાક્ચૈવ મધુરા પ્રોક્તા શ્રેય એતદસંશયમ્।
દેવતાભ્યઃ પિતૃભ્યશ્ચ સંવિભાગોઽતિથિષ્વપિ॥ 12-293-18 (77210)
અસંત્યાગશ્ચ ભૂત્યાનાં શ્રેય એતદસંશયમ્।
સત્યસ્ય વચનં શ્રેયઃ સત્યજ્ઞાનં તુ દુષ્કરમ્॥ 12-293-19 (77211)
યદ્ભૂતહિતમત્યન્તમેતત્સત્યં બ્રવીમ્યહમ્।
અહંકારસ્ય ચ ત્યાગઃ પ્રમાદસ્ય ચ નિગ્રહઃ॥ 12-293-20 (77212)
સંતોષશ્ચૈકચર્યા ચ કૂટસ્થં શ્રેય ઉચ્યતે।
ધર્મેણ વેદાધ્યયનં વેદાઙ્ગાનાં તથૈવ ચ॥ 12-293-21 (77213)
જ્ઞાનાર્થાનાં ચ જિજ્ઞાસા શ્રેય એતદસંશયમ્।
શબ્દરૂપરસસ્પર્શાન્સહ ગન્ધેન કેવલાન્॥ 12-293-22 (77214)
નાત્યર્થમુપસેવેત શ્રેયસોર્થી કથંચન॥ 12-293-23 (77215)
નક્તંચર્યાં દિવાસ્વપ્નમાલસ્યં પૈશુનં મદમ્।
અતિયોગમયોગં ચ શ્રેયસોર્થી પરિત્યજેત્॥ 12-293-24 (77216)
આત્મોત્કર્ષં ન માર્ગેત પરેષાં પરિનિન્દયા।
સ્વગુણૈરેવ માર્ગેતિ વિપ્રકર્ષં પૃથગ્જનાત્॥ 12-293-25 (77217)
નિર્ગુણાસ્ત્વેવ ભૂયિષ્ઠમાત્મસંભાવિતા નરાઃ।
દોષૈરન્યાન્ગુણવતઃ ક્ષિપન્ત્યાત્મગુણક્ષયાત્॥ 12-293-26 (77218)
અનૂચ્યમાનાસ્તુ પુનસ્તે મન્યન્તે મહાજનાત્।
ગુણવત્તરમાત્માનં સ્વેન માનેન દર્પિતાઃ॥ 12-293-27 (77219)
અબ્રુવન્કસ્યચિન્નિન્દામાત્મપૂજામવર્ણયન્।
વિપશ્ચિદ્ગુણસંપન્નઃ પ્રાપ્નોત્યેવ મહદ્યશઃ॥ 12-293-28 (77220)
અબ્રુવન્વાઽતિસુરભિર્ગન્ધઃ સુમનસાં શુચિઃ।
તથૈવાવ્યાહરન્ભાતિ વિમલો ભાનુરમ્બરે॥ 12-293-29 (77221)
એવ માદીનિ ચાન્યાનિ પરિત્યક્તાનિ મેધયા।
જ્વલન્તિ યશસા લોકે યાનિ ન વ્યાહરન્તિ ચ॥ 12-293-30 (77222)
ન લોકે દીપ્યતે મૂર્ખઃ કેવલાત્મપ્રશંસયા।
અપિ ચાપિહિતઃ શ્વભ્રે કૃતવિદ્યઃ પ્રકાશતે॥ 12-293-31 (77223)
અસદુચ્ચૈરપિ પ્રોક્તઃ શબ્દઃ સમુપશામ્યતિ।
દીપ્યતે ત્વેવ લોકેષુ શનૈરપિ સુભાષિતમ્॥ 12-293-32 (77224)
મૂઢાનામવલિપ્તાનામસારં ભાષિતં બહુ।
દર્શયત્યન્તરાત્માનમગ્નિરૂપમિવાંશુમાન્॥ 12-293-33 (77225)
એતસ્માત્કારણાત્પ્રજ્ઞાં મૃગયન્તે પૃથગ્વિધામ્।
પ્રજ્ઞાલાભો હિ ભૂતાનામુત્તમઃ પ્રતિભાતિ મે॥ 12-293-34 (77226)
નાપૃષ્ટઃ કસ્યચિદ્બ્રૂયાન્નાપ્યન્યાયેન પૃચ્છતઃ।
જાનન્નપિ ચ મેધાવી જડવત્સમુપાવિશેત્॥ 12-293-35 (77227)
તતો વાસં પરીક્ષેત ધર્મનિત્યેષુ સાધુષુ।
મનુષ્યેષુ વદાન્યેષુ સ્વધર્મનિરતેષુ ચ॥ 12-293-36 (77228)
ચતુર્ણાં યત્ર વર્ણાનાં ધર્મવ્યતિકરો ભવેત્।
ન તત્ર વાસં કુર્વીત શ્રેયોર્થી વૈ કથંચન॥ 12-293-37 (77229)
નિરારમ્ભોઽપ્યયમિહ યથાલબ્ધોપજીવનઃ।
પુણ્યં પુણ્યેષુ વિમલં પાપં પાપેષુ ચાપ્નુયાત્॥ 12-293-38 (77230)
અપામગ્નેસ્તથેન્દોશ્ચ સ્પર્શં વેદયતે યથા।
તથા પશ્યામહે સ્પર્શમુભયોઃ પુણ્યપાપયોઃ॥ 12-293-39 (77231)
અપશ્યન્તોઽન્યવિષયં ભુઞ્જતે વિઘસાશિનઃ।
ભુઞ્જાનાશ્ચાન્યવિષયાન્વિષયાન્વિદ્ધિ કર્મણામ્॥ 12-293-40 (77232)
યત્રાગમયમાનાનામસત્કારેણ પૃચ્છતામ્।
પ્રબ્રૂયાદ્બ્રહ્માણો ધર્મં ત્યજેત્તં દેશમાત્મવાન્॥ 12-293-41 (77233)
શિષ્યોષાધ્યાયિકા વૃત્તિર્યત્ર સ્યાત્સુસમાહિતા।
યથાવચ્છાસ્ત્રસંપન્ના કસ્તં દેશં પરિત્યજેત્॥ 12-293-42 (77234)
આકાશસ્થા ધ્રુવં યત્ર દોષં બ્રૂયુર્વિપશ્ચિતામ્।
આત્મપૂજાભિકામો વૈ કો વસેત્તત્ર પણ્ડિતઃ॥ 12-293-43 (77235)
યત્ર સંલોડિતા લુબ્ધૈઃ પ્રાયશો ધર્મસેતવઃ।
પ્રદીપ્તમિવ ચેલાન્તં કસ્તં દેશં ન સંત્યજેત્॥ 12-293-44 (77236)
યત્ર ધર્મમનાશઙ્કાશ્ચરેયુર્વીતમત્સરાઃ।
ભવેત્તત્ર વસેચ્ચૈવ પુણ્યશીલેષુ સાધુષુ॥ 12-293-45 (77237)
ધર્મમર્થનિમિત્તં ચ ચરેયુર્યત્ર માનવાઃ।
ન તાનનુવસેજ્જાતુ તે હિ પાપકૃતો જનાઃ॥ 12-293-46 (77238)
કર્મણાં યત્ર પાપેન વર્તન્તે જીવિતેપ્સવઃ।
વ્યવધાવેત્તતસ્તૂર્ણં સસર્પાચ્છરણાદિવ॥ 12-293-47 (77239)
યેન ખટ્વાં સમારૂઢઃ કર્મણાઽનુશયી ભવેત્।
આદિતસ્તન્ન કર્તવ્યમિચ્છતા ભવમાત્મનઃ॥ 12-293-48 (77240)
યત્ર રાજા ચ રાજ્ઞશ્ચ પુરુષાઃ પ્રત્યનન્તરાઃ।
કુટુમ્બિનામગ્રભુજસ્ત્યજેત્તદ્રાષ્ટ્રમાત્મવાન્॥ 12-293-49 (77241)
શ્રોત્રિયાસ્ત્વગ્રભોક્તારો ધર્મનિત્યાઃ સનાતનાઃ।
યાજનાધ્યાપને યુક્તા યત્ર તદ્રાષ્ટ્રમાવસેત્॥ 12-293-50 (77242)
સ્વાહાસ્વધાવષટ્કારા યત્ર સમ્યગનુષ્ઠિતાઃ।
અજસ્રં ચૈવ વર્તન્તે વસેત્તત્રાવિચારયન્॥ 12-293-51 (77243)
અશુચીન્યત્ર પશ્યેત બ્રાહ્મણાન્વૃત્તિકર્શિતાન્।
ત્યજેત્તદ્રાષ્ટ્રમાસન્નમુપસૃષ્ટમિવામિષમ્॥ 12-293-52 (77244)
પ્રીયમાણા નરા યત્ર પ્રયચ્છેયુરયાચિતાઃ।
સ્વસ્થચિત્તો વસેત્તત્ર કૃતકૃત્ય ઇવાત્મવાન્॥ 12-293-53 (77245)
દણ્ડો યત્રાવિનીતેષુ સત્કારશ્ચ કૃતાત્મસુ।
ચરેત્તત્ર વસેચ્ચૈવ પુણ્યશીલેષુ સાધુષુ॥ 12-293-54 (77246)
ઉપસૃષ્ટેષુ દાન્તેષુ દુરાચારેષુ સાધુષુ।
અવિનીતેષુ લુબ્ધેષુ સુમહદ્દણ્ડધારણમ્॥ 12-293-55 (77247)
યત્ર રાજા ધર્મનિત્યો રાજ્યં ધર્મેણ પાલયેત્।
અપાસ્ય કામાન્કામેશો વસેત્તત્રાવિચારયન્॥ 12-293-56 (77248)
યથાશીલા હિ રાજાનઃ સર્વાન્વિષયવાસિનઃ।
શ્રેયસા યોજયત્યાશુ શ્રેયસિ પ્રત્યુપસ્થિતે॥ 12-293-57 (77249)
પૃચ્છતસ્તે મયા તાત શ્રેય એતદુદાહૃતમ્।
ન હિ શક્યં પ્રધાનેન શ્રેયઃ સઙ્ખ્યાતુમાત્મનઃ॥ 12-293-58 (77250)
એવં પ્રવર્તમાનસ્ય વૃત્તિં પ્રાણિહિતાત્મનઃ।
તપસૈવેહ બહુલં શ્રેયો વ્યક્તં ભવિષ્યતિ॥ ॥ 12-293-59 (77251)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 293॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-293-2 શ્રવણં ચૈવ શાસ્ત્રાણામિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-293-4 શ્રેયસ્કામં જિતાત્માનમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-293-7 પ્રવૃત્તિઃ સ્યાત્કાર્યાકાર્યે વિજાનત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-9 નાનાવિધા ગિરસ્તાસ્તુ દૃષ્ટ્વા શાસ્ત્રાભિનન્દિન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-11 શ્રેયઃ કલિલં પ્રતિ ભાતિ યે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। ઉપપન્નોસ્મ્યધીહિ ભો ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-14 ઋજુ પશ્યન્તિ યે સમ્યગિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-19 અસંત્યાગશ્ચ ભૂતાનામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-20 પ્રણયસ્ય ચ નિગ્રહ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-22 વેદ્યાર્થાનાં ચ જિજ્ઞાસેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-37 કર્મવ્યતિકરો ભવેદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-43 આકારં ગૂહમાનાય દોષાન્બ્રૂયુર્વિપશ્ચિતામ્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-45 ધર્મશીલેષુ સાધુષ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-48 ઇચ્છતા હિતમાત્મન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-55 યે દાન્તેષુ ઉપસૃષ્ટાઃ સક્રોધાસ્તેષુ યેચ સાધુષુ દુરાચારાસ્તેષુ। ઉપસૃષ્ટેષ્વદાન્તેષુ દુરાચારેષ્વસાધુષ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-293-59 વૃત્તિં પ્રણિહિતાત્મન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 294
॥ શ્રીઃ ॥
12.294. અધ્યાયઃ 294
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મુક્તિસાધનપ્રતિપાદકસગરારિષ્ટનેમિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-294-0 (77252)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-294-0x (6432)
કથં નુ યુક્તઃ પૃથિવીં ચરેદસ્મદ્વિધો નૃપઃ।
નિત્યં કૈશ્ચ ગુણૈર્યુક્તઃ સઙ્ગપાશાદ્વિમુચ્યતે॥ 12-294-1 (77253)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-294-2x (6433)
અત્ર તે વર્તયિષ્યેઽહમિતિહાસં પુરાતનમ્।
અરિષ્ટનેમિના પ્રોક્તં સગરાયાનુપૃચ્છતે॥ 12-294-2 (77254)
સગર ઉવાચ। 12-294-3x (6434)
કિં શ્રેયઃ પરમં બ્રહ્મન્કૃત્વેહ સુખમશ્નુતે।
કથં ન શોચેન્ન ક્ષુભ્યેદેતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-294-3 (77255)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-294-4x (6435)
એવમુક્તસ્તદા તાર્ક્ષ્યઃ સર્વશાસ્ત્રવિદાં વરઃ।
વિબુધ્ય સંપદં ચાગ્ર્યાં સદ્વાક્યમિદમબ્રવીત્॥ 12-294-4 (77256)
સુખં મોક્ષસુખં લોકે ન ચ મૂઢોઽવગચ્છતિ।
પ્રસક્તઃ પુત્રપશુષુ ધનધાન્યસમાકુલઃ॥ 12-294-5 (77257)
સક્તબુદ્ધિરશાન્તાત્મા સ ન શક્યશ્ચિકિત્સિતુમ્।
સ્નેહપાશસિતો મૂઢો ન સ મોક્ષાય કલ્પતે॥ 12-294-6 (77258)
સ્નેહજાનિહ તે પાશાન્વક્ષ્યામિ શૃણુ તાન્મમ।
સકર્ણકેન શિરસા શક્યાશ્છેત્તું વિજાનતા॥ 12-294-7 (77259)
સંભાવ્ય પુત્રાન્કાલેન યૌવનસ્થાન્નિવેશ્ય ચ।
સમર્થાજ્જીવને જ્ઞાત્વા મુક્તશ્ચર યથાસુખમ્॥ 12-294-8 (77260)
ભાર્યાં પુત્રવતીં વૃદ્ધાં લાલિતાં પુત્રવત્સલામ્।
જ્ઞાત્વા પ્રજહિ કાલેન પરાર્થમનુદૃશ્ય ચ॥ 12-294-9 (77261)
સાપત્યો નિરપત્યો વા મુક્તશ્ચર યથાસુખમ્।
ઇન્દ્રિયૈરિન્દ્રિયાર્થાંસ્ત્વમનુભૂય યથાવિધિ॥ 12-294-10 (77262)
કૃતકૌન્તૂહલસ્તેષુ મુક્તશ્ચર યથાસુખમ્।
ઉપપત્ત્યોપલબ્ધેષુ લોકેષુ ચ સમો ભવ॥ 12-294-11 (77263)
એષ તાવત્સમાસેન તવ સંકીર્તિતો મયા।
મોક્ષાર્થો વિસ્તરેણાથ ભૂયો વક્ષ્યામિ તચ્છૃણુ॥ 12-294-12 (77264)
મુક્તા વીતભયા લોકે ચરન્તિ સુખિનો નરાઃ।
સક્તભાવા વિનશ્યન્તિ નરાસ્તત્ર ન સંશયઃ॥ 12-294-13 (77265)
આહારસંચયે સક્તા યથા કીટપિપીલિકાઃ।
અસક્તાઃ સુખિનો લોકે સક્તાશ્ચૈવ વિનાશિનઃ॥ 12-294-14 (77266)
સ્વજને ન ચ તે ચિન્તા કર્તવ્યા મોક્ષબુદ્ધિના।
ઇમે મયા વિનાભૂતા ભવિષ્યન્તિ કથં ત્વિતિ॥ 12-294-15 (77267)
સ્વયમુત્પદ્યતે જન્તુઃ સ્વયમેવ વિવર્ધતે।
સુખદુઃખે તથા મૃત્યું સ્વયમેવાધિગચ્છતિ॥ 12-294-16 (77268)
ભોજનાચ્છાદને ચૈવ માત્રા પિત્રા ચ સંગ્રહમ્।
સ્વકૃતે નાધિગચ્છન્તિ લોકે નાસ્ત્યકૃતં પુરા॥ 12-294-17 (77269)
ધાત્રા વિહિતભક્ષ્યાણિ સર્વભૂતાનિ મેદિનીમ્।
લોકે વિપરિધાવન્તિ રક્ષિતાનિ સ્વકર્મભિઃ॥ 12-294-18 (77270)
સ્વયં મૃત્પિણ્ડભૂતસ્ય પરતન્ત્રસ્ય સર્વદા।
કો હેતુઃ સ્વજનં દ્વેષ્ટું રક્ષિતં વાઽદૃઢાત્મનઃ॥ 12-294-19 (77271)
સ્વજનં હિ યદા મૃત્યુર્હન્ત્યેવ ભુવિ પશ્યતઃ।
કૃતેઽપિ યત્ને મહતિ તત્ર બોદ્ધવ્યમાત્મના॥ 12-294-20 (77272)
જીવન્તમપિ ચૈવૈનં ભરણે રક્ષણે તથા।
અસમાપ્તે પરિત્યજ્ય પશ્ચાદપિ મરિષ્યસિ॥ 12-294-21 (77273)
યદા મૃતં ચ સ્વજનં ન જ્ઞાસ્યસિ કથંચન।
સુખિતં દુઃખિતં વાઽપિ નનુ બોદ્ધવ્યમાત્મના॥ 12-294-22 (77274)
મૃતે વા ત્વયિ જીવે વા યદા ભોક્ષ્યતિ વૈ જનઃ।
સ્વકૃતં નનુ બુદ્ધ્વૈવં કર્તવ્યં હિતમાત્મનઃ॥ 12-294-23 (77275)
એવં વિજાનઁલ્લોકેઽસ્મિન્કઃ કસ્યેત્યભિનિશ્ચિતઃ।
મોક્ષે નિવેશય મનો ભૂયશ્ચાપ્યુપધારય॥ 12-294-24 (77276)
ક્ષુત્પિપાસાદયો ભાવા જિતા યસ્યેહ દેહિનઃ।
ક્રોધો લોભસ્તથા મોહઃ સત્વવાન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-25 (77277)
દ્યૂતે પાને તથા સ્ત્રીષુ મૃગયાયાં ચ યો નરઃ।
ન પ્રમાદ્યતિ સંમોહાત્સતતં મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-26 (77278)
દિવસેદિવસે નામ રાત્રૌરાત્રૌ પુમાન્સદા।
ભોક્તવ્યમિતિ યઃ સ્વિન્નો દોષબુદ્ધિઃ સ ઉચ્યતે॥ 12-294-27 (77279)
આત્મભાવં તથા સ્ત્રીષુ સક્તમેવ પુનઃ પુનઃ।
યઃ પશ્યતિ સદા યુક્તો યથાવન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-28 (77280)
સંભવં ચ વિનાશં ચ ભૂતાનાં ચેષ્ટિતં તથા।
યસ્તત્ત્વતો વિજાનાતિ લોકેઽસ્મિન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-29 (77281)
પ્રસ્થં વાહસહસ્રેષુ યાત્રાર્થં ચૈવ કોટિષુ।
પ્રાસાદે મઞ્ચકં સ્થાનં યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતે॥ 12-294-30 (77282)
મૃત્યુનાઽભ્યાહતં લોકં વ્યાધિભિશ્ચોપપીડિતમ્।
અવૃત્તિકર્શિતં ચૈવ યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતે॥ 12-294-31 (77283)
યઃ પશ્યતિ સ સંતુષ્ટો નપશ્યંશ્ચ વિહન્યતે।
યશ્ચાપ્યલ્પેન સંતુષ્ટો લોકેઽસ્મિન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-32 (77284)
અગ્નીષોમાવિદં સર્વમિતિ યશ્ચાનુપશ્યતિ।
ન ચ સંસ્પૃશ્યતે ભાવૈરદ્ભુતૈર્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-33 (77285)
પર્યઙ્કશય્યા ભૂમિશ્ચ સામને યસ્ય દેહિનઃ।
શાલ્યન્નં ચ કદન્નં ચ યસ્ય સ્યાન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-34 (77286)
ક્ષૌમં ચ કુશચીરં ચ કૌશેયં વલ્કલાનિ ચ।
આવિકં ચર્મ ચ સમં યસ્ય સ્યાન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-35 (77287)
પઞ્ચભૂતસમુદ્ભૂતં લોકં યશ્ચાનુપશ્યતિ।
તથાચ વર્તતે દૃષ્ટ્વા લોકેઽસ્મિન્મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-36 (77288)
સુખદુઃખે સમે યસ્ય લાભાલાભૌ જયાજયૌ।
ઇચ્છાદ્વેષૌ ભયોદ્વેગૌ સર્વથા મુક્ત એવ સઃ॥ 12-294-37 (77289)
રક્તમૂત્રપુરીષાણાં દોષાણાં સંચયાંસ્તથા।
શરીરં દોષબહુલં દૃષ્ટ્વા ચૈવ વિમુચ્યતે॥ 12-294-38 (77290)
વલીપલિતસંયોગં કાર્શ્યં વૈવર્ણ્યમેવ ચ।
કુજભાવં ચ જરયાઃ યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતેત॥ 12-294-39 (77291)
પુંસ્ત્વોપઘાતં કાલેન દર્શનોપરમં તથા।
બાધિર્યં પ્રાણમન્દત્વં યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતે॥ 12-294-40 (77292)
ગતાનૃષીંસ્તથા દેવાનસુરાંશ્ચ તથા ગતાન્।
લોકાદસ્માત્પરં લોકં યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતે॥ 12-294-41 (77293)
પ્રભાવૈરન્વિતાસ્તૈસ્તૈઃ પાર્થિવેન્દ્રાઃ સહસ્રશઃ।
યે ગતાઃ પૃથિવીં ત્યક્ત્વા ઇતિ જ્ઞાત્વા વિમુચ્યતે॥ 12-294-42 (77294)
અર્થાંશ્ચ દુર્લભાઁલ્લોકે ક્લેશાંશ્ચ સુલભાંસ્તથા।
દુઃખં ચૈવ કુટુમ્બાર્થે યઃ પશ્યતિ સ મુચ્યતે॥ 12-294-43 (77295)
અપત્યાનાં ચ વૈગુણ્યં જનં વિગુણમેવ ચ।
પશ્યન્ભૂયિષ્ઠશો લોકે કો મોક્ષં નાભિપૂજયેત્॥ 12-294-44 (77296)
શાસ્ત્રાલ્લોકાચ્ચ યો બુદ્ધઃ સર્વં પશ્યતિ માનવઃ।
અસારમિવ માનુષ્યં સર્વથા મુક્તા એવ સઃ॥ 12-294-45 (77297)
એતચ્છ્રુત્વા મમ વચો ભવાંશ્ચરતુ મુક્તવત્।
ગાર્હસ્થ્યાદ્યદિ તે મોક્ષે કૃતા બુદ્ધિરવિક્લવા॥ 12-294-46 (77298)
તત્તસ્ય વચનં શ્રુત્વા સમ્યક્સ પૃથિવીપતિઃ।
મોક્ષજૈશ્ચ ગુણૈર્યુક્તઃ પાલયામાસ ચ પ્રજાઃ॥ ॥ 12-294-47 (77299)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુર્નવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 294॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-294-1 કથં વિમુક્તઃ પૃથિવીમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-294-5 નચ લોકોઽવગચ્છતીતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-294-8 નિવેશ્ય દારૈઃ સંયોજ્ય॥ 12-294-9 પરાર્થમન્તિમં પુરુષાર્થં મોક્ષમ્। પ્રજહિ ત્યજ॥ 12-294-11 કૃતકૌતૂહલઃ છિન્નૌત્સુક્યઃ। લાભેષુ ચ સમો ભવેતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 12-294-12 મોક્ષાર્થો મોક્ષપ્રયોજનઃ॥ 12-294-13 મુક્તાશ્છિન્નસ્નેહપાશાઃ। સક્તભાવાઃ વિષયાસક્તવિત્તાઃ॥ 12-294-30 વાહઃ ધાન્યપૂર્ણં શકટમ્। સહસ્રેષુ કોટિષ્વિતિ સમાનાધિકરણમ્। પ્રસ્થં પુરુષાહારપરિમિતં ધાન્યમ્। યાત્રાર્થં દેહવ્યવહારાર્થમ્। અધિકસંગ્રહો વ્યર્થં ઇતિ યઃ પશ્યતિ॥ 12-294-31 અવૃત્તિર્જીવિકાયા અભાવઃ॥ 12-294-32 નપશ્યન્નિત્યેકં પદમ્। મૃત્યુનાભ્યાહતં લોકમિત્યનુકૃષ્યતે॥ 12-294-33 અગ્નિર્જાઠરો ભોક્તા। સોમોઽન્નં ભોજ્યમ્॥ 12-294-34 શાલયશ્ચ કદગ્નં ચેતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-294-38 શ્લેષ્મમૂત્રપુરીષાણામિતિ ધ. પાઠઃ। છર્દિમૂત્રેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-294-40 બાધિર્યં ઘ્રાણમન્દત્વમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-294-42 પ્રતાપૈરન્વિતા ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 295
॥ શ્રીઃ ॥
12.295. અધ્યાયઃ 295
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભાર્ગવચરિત્રકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-295-0 (77300)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-295-0x (6436)
તિષ્ઠતે મે સદા તાત કૌતૂહલમિદં હૃદિ।
તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ ત્વત્તઃ કુરુપિતામહ॥ 12-295-1 (77301)
કથં દેવર્ષિરુશના સદા કાવ્યો મહામતિઃ।
અસુરાણાં પ્રિયકારઃ સુરાણામપ્રિયે રતઃ॥ 12-295-2 (77302)
વર્ધયામાસ તેજશ્ચ કિમર્થમમિતૌજસામ્।
નિત્યં વૈરનિબદ્ધાશ્ચ દાનવાઃ સુરસત્તમૈઃ॥ 12-295-3 (77303)
કથં ચાપ્યુશના પ્રાપ શુક્રત્વમમરદ્યુતિઃ।
ઋદ્ધિં ચ સ કથં પ્રાપ્તઃ સર્વમેતદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-295-4 (77304)
ન યાતિ ચ સ તેજસ્વી મધ્યેન નભસઃ કથમ્।
એતદિચ્છામિ વિજ્ઞાતું નિખિલેન પિતામહ॥ 12-295-5 (77305)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-295-6x (6437)
શૃણુ રાજન્નવહિતઃ સર્વમેતદ્યથાતથમ્।
યથામતિ યથા ચૈતચ્છ્રુતપૂર્વં મયાઽનઘ॥ 12-295-6 (77306)
એષ ભાર્ગવદાયાદો મુનિર્માન્યો દૃઢવ્રતઃ।
સુરાણાં વિપ્રિયકરો નિમિત્તે કારણાત્મકે॥ 12-295-7 (77307)
ઇન્દ્રોઽથ ધનદો રાજા યક્ષરક્ષોધિપઃ સદા।
પ્રભવિષ્ણુશ્ચ કોશસ્ય જગતશ્ચ તથા પ્રભુઃ॥ 12-295-8 (77308)
તસ્યાત્માનમથાવિશ્ય યોગસિદ્ધો મહામુનિઃ।
રુદ્ધ્વા ધનપતિં દેવં યોગેન હૃતવાન્વસુ॥ 12-295-9 (77309)
હૃતે ધને તતઃ શર્મ ન લેભે ધનદસ્તથા।
આપન્નમન્યુઃ સંવિગ્નઃ સોભ્યગાત્સુરસત્તમમ્॥ 12-295-10 (77310)
નિવેદયામાસ તદા શિવાયામિતતેજસે।
દેવશ્રેષ્ઠાય રુદ્રાય સૌમ્યાય બહુરૂપિણે॥ 12-295-11 (77311)
યોગાત્મકેનોશનસા રુદ્ધ્વા મમ હૃતં વસુ।
યોગેનાત્મગતં કૃત્વા નિઃસૃતશ્ચ મહાતપાઃ॥ 12-295-12 (77312)
એતચ્છ્રુત્વા તતઃ ક્રુદ્ધો મહાયોગી મહેશ્વરઃ।
સંરક્તનયનો રાજઞ્શૂલમાદાય તસ્થિવાન્॥ 12-295-13 (77313)
ક્વાસૌ ક્વાસાવિતિ પ્રાહ ગૃહીત્વા પરમાયુધમ્।
ઉશના દૂરતસ્તસ્ય હ્યભૂજ્જ્ઞાત્વા ચિકીર્ષિતમ્॥ 12-295-14 (77314)
સ મહાયોગિનો બુદ્ધ્વા તં રોષં વૈ મહાત્મનઃ।
ગતિમાગમનં વેત્તિ સ્થાનં ચૈવ તતઃ પ્રભુઃ॥ 12-295-15 (77315)
સંચિન્ત્યેગ્રેણ તપસા મહાત્માનં મહેશ્વરમ્।
ઉશના યોગસિદ્ધાત્મા શૂલાગ્રે પ્રત્યદૃશ્યત॥ 12-295-16 (77316)
વિજ્ઞાતરૂપઃ સ તદા તપઃ સિદ્ધોઽથ ધન્વિના।
જ્ઞાત્વા શૂલં ચ દેવેશઃ પાણિના સમનામયત્॥ 12-295-17 (77317)
આનતેનાથ શૂલેન પાણિનામિતતેજસા।
પિનાકમિતિ ચોવાચ શૂલમુગ્રાયુધઃ પ્રભુઃ॥ 12-295-18 (77318)
પાણિમધ્યગતં દૃષ્ટ્વા ભાર્ગવં તમુમાપતિઃ।
આસ્યં વિવૃત્ય ભ્રકુટિં પાણિં સંપ્રાક્ષિપચ્છનૈઃ॥ 12-295-19 (77319)
સ તુ પ્રવિષ્ટ ઉશના કોષ્ઠં માહેશ્વરં પ્રભુઃ।
વ્યચરચ્ચાપિ તત્રાસૌ મહાત્મા ભૃગુનન્દનઃ॥ 12-295-20 (77320)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-295-21x (6438)
કિમર્થં વ્યચરદ્રાજન્નુશના તસ્ય ધીમતઃ।
જઠરે દેવદેવસ્ય કિંચાકાર્ષીન્મહાદ્યુતિઃ॥ 12-295-21 (77321)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-295-22x (6439)
પુરા સોઽન્તર્જલગતઃ સ્થાણુભૂતો મહાવ્રતઃ।
વર્ષાણામભવદ્રાજન્પ્રયુતાન્યર્બુદાનિ ચ॥ 12-295-22 (77322)
ઉદતિષ્ઠત્તપસ્તપ્ત્વા દુશ્ચરં ચ મહાહ્રદાત્।
તતો દેવાતિદેવસ્તં બ્રહ્મા વૈ સમસર્પત॥ 12-295-23 (77323)
તપોવૃદ્ધિમપૃચ્છચ્ચ કુશલં ચૈવમવ્યયઃ।
તપઃ સુચીર્ણમિતિ ચ પ્રોવાચ વૃષભધ્વજઃ॥ 12-295-24 (77324)
તત્સંયોગેન વૃદ્ધિં ચાપ્યપશ્યત્સ તુ શંકરઃ।
મહામતિરચિન્ત્યાત્મા સત્યધર્મરતઃ સદા॥ 12-295-25 (77325)
સ તેનાઢ્યો મહાયોગી તપસા ચ ધનેન ચ।
વ્યરાજત મહારાજ ત્રિષુ લોકેષુ વીર્યવાન્॥ 12-295-26 (77326)
તતઃ પિનાકી યોગાત્મા ધ્યાનયોગં સમાવિશત્।
ઉશના તુ સમુદ્વિગ્નો નિલિલ્યે જઠરે તતઃ॥ 12-295-27 (77327)
તુષ્ટાવ ચ મહાયોગી દેવં તત્રસ્થ એવ ચ।
નિઃસારં કાઙ્ક્ષમાણઃ સ તેન સ્મ પ્રતિહન્યતે॥ 12-295-28 (77328)
ઉશના તુ તથોવાચ જઠરસ્થો મહામુનિઃ।
પ્રસાદં મે કુરુષ્વેતિ પુનઃ પુનરરિંદમ્॥ 12-295-29 (77329)
તમુવાચ મહાદેવો ગચ્છ શિશ્નેન મોક્ષણમ્।
ઇતિ સર્વાણિ સ્રોતાંસિ રુદ્ધ્વા ત્રિદશપુઙ્ગવઃ॥ 12-295-30 (77330)
અપશ્યમાનસ્તદ્દ્વારં સર્વતઃ પિહિતો મુનિઃ।
પર્યક્રામદ્દહ્યમાન ઇતશ્ચેતશ્ચ તેજસા॥ 12-295-31 (77331)
સ વૈ નિષ્ક્રમ્ય શિશ્નેન શુક્રત્વમભિપેદિવાન્।
કાર્યેણ તેન નભસો નાધ્યગચ્છત મધ્યતઃ॥ 12-295-32 (77332)
`તત એવ ચ દેવેષુ અપ્રવિષ્ટો મહામુનિઃ।
પૌરોહિત્યં ચ દૈત્યાનાં શક્રતેજોવિવૃદ્ધયે॥' 12-295-33 (77333)
વિનિષ્ક્રાન્તં તુ તં દૃષ્ટ્વા જ્વલન્તમિવ તેજસા।
ભવો રોષસમાવિષ્ટઃ શૂલોદ્યતકરઃ સ્થિતઃ॥ 12-295-34 (77334)
અવારયત તં દેવી ક્રુદ્ધં પશુપતિં પતિમ્।
પુત્રત્વમગમદ્દેવ્યા વારિતે શંકરે ચ સઃ॥ 12-295-35 (77335)
દેવ્યુવાચ। 12-295-36x (6440)
હિંસનીયસ્ત્વયા નૈવ મમ પુત્રત્વમાગતઃ।
ન હિ દેવોદરાત્કશ્ચિન્નિઃસૃતો નાશમર્હતિ॥ 12-295-36 (77336)
તતઃ પ્રીતો ભવો દેવ્યાઃ પ્રહસંશ્ચેદમબ્રવીત્।
ગચ્છત્વેષ યથાકામમિતિ રાજન્પુનઃ પુનઃ॥ 12-295-37 (77337)
તતઃ પ્રણમ્ય વરદં દેવં દેવીમુમાં તથા।
ઉશના પ્રાપ તદ્ધીમાન્ગતિમિષ્ટાં મહામુનિઃ॥ 12-295-38 (77338)
એતત્તે કથિતં તાત ભાર્ગવસ્ય મહાત્મનઃ।
ચરિતં ભરતશ્રેષ્ઠ યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ ॥ 12-295-39 (77339)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 295॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-295-3 વર્ધયામાસ ચિચ્છેદ। અમિતૌજસાં દેવાનામ્॥ 12-295-4 શુક્રત્વં શુક્રોત્પન્નત્વમ્॥ 12-295-5 તસ્યાકાશગતિઃ કુતઃ કુણ્ઠિતેત્યર્થઃ॥ 12-295-7 કારણા ક્રિયા તદાત્મકે નિમિત્તે સતિ॥ 12-295-8 ઇન્દ્રો જગતઃ॥ 12-295-9 તસ્ય ધનદસ્ય। આત્માનં શરીરમ્॥ 12-295-10 આપન્નમન્યુઃ પ્રાપ્તદૈન્યઃ॥ 12-295-17 સઃ શુક્ર। ધન્વિના રુદ્રેણ। શૂલં શુક્રયુતમ્। તપસ્સિદ્ધેન ચક્ષુષેતિ થ. પાઠઃ। તપસ્સિદ્ધેન ચેતસેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-295-20 કોષ્ઠમુદરમ્॥ 12-295-21 વ્યચરદેવ નત્વન્નવનીર્ણતાં ગતઃ। કિંચ તાદૃશમકાર્ષીત્તપ ઇતિ શેષઃ॥ 12-295-26 સ શુક્રઃ॥ 12-295-27 નિલિલ્યે નિતરાં ગતિં જગામ બભ્રામેત્યર્થઃ॥ 12-295-28 નિઃસારં નિર્ગમમ્। તેન રુદ્રેણ॥ 12-295-32 તેન શિશ્રાન્નિર્ગમનેન કાર્યેણ નિમિત્તેન॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 296
॥ શ્રીઃ ॥
12.296. અધ્યાયઃ 296
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શ્રેયઃસાધનપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-296-0 (77340)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-296-0x (6441)
અતઃ પરં મહાબાહો યચ્છ્રેયસ્તદ્બ્રવીહિ મે।
ન તૃપ્યામ્યમૃતસ્યેવ વચસસ્તે પિતામહ॥ 12-296-1 (77341)
કિં કર્મ પુરુષઃ કૃત્વા શુભં પુરુષસત્તમ।
શ્રેયઃ પરમવાપ્નોતિ પ્રેત્ય ચેહ ચ તદ્વદ॥ 12-296-2 (77342)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-296-3x (6442)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યથા પૂર્વં મહાયશાઃ।
પરાશરં મહાત્માનં પપ્રચ્છ જનકો નૃપઃ॥ 12-296-3 (77343)
કિં શ્રેયઃ સર્વભૂતાનામસ્મિઁલ્લોકે પરત્ર ચ।
યદ્ભવેત્પ્રતિપત્ત્વ્યં તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 12-296-4 (77344)
તતઃ સ તપસા યુક્તઃ સર્વધર્મવિધાનવિત્।
નૃપાયાનુગ્રહમના મુનિર્વાક્યમથાબ્રવીત્॥ 12-296-5 (77345)
પરાશર ઉવાચ। 12-296-6x (6443)
ધર્મ એવ કૃતઃ શ્રેયાનિહ લોકે પરત્ર ચ।
તસ્માદ્ધિ પરમં નાસ્તિ યથા પ્રાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-296-6 (77346)
પ્રતિપદ્ય નરો ધર્મં સ્વર્ગલોકે મહીયતે।
ધર્માત્મકઃ કર્મવિધિર્દેહિનાં નૃપસત્તમ॥ 12-296-7 (77347)
તસ્મિન્ત્રાશ્રમિણઃ સન્તઃ સ્વકર્માણીહ કુર્વતે॥ 12-296-8 (77348)
ચતુર્વિધા હિ લોકેઽસ્મિન્યાત્રા તાત વિધીયતે।
મર્ત્યા યત્રાવતિષ્ઠન્તે સા ચ કામાત્પ્રવર્તતે॥ 12-296-9 (77349)
સુકૃતાસુકૃતં કર્મ નિષેવ્ય વિવિધૈઃ ક્રમૈઃ।
દશાર્ધપ્રવિભક્તાનાં ભૂતાનાં વિવિધા ગતિઃ॥ 12-296-10 (77350)
સૌવર્ણં રાજતં ચાપિ યથા ભાણ્ડં નિષિચ્યતે।
તથા નિપિચ્યતે જન્તુઃ પૂર્વકર્મવશાનુગઃ॥ 12-296-11 (77351)
નાબીજાજ્જાયતે કિંચિન્નાકૃત્વા સુખમેધતે।
સુકૃતૈર્વિન્દતે સૌખ્યં પ્રાપ્ય દેહક્ષયં નરઃ॥ 12-296-12 (77352)
દૈવં તાત ન પશ્યામિ નાસ્તિ દૈવસ્ય સાધનમ્।
સ્વભાવતો હિ સંસિદ્ધા દેવગન્ધર્વદાનવાઃ॥ 12-296-13 (77353)
પ્રેત્ય યાન્ત્યકૃતં કર્મ ન સ્મરન્તિ સદા જનાઃ।
તે વૈ તસ્ય ફલપ્રાપ્તૌ કર્મ ચાપિ ચતુર્વિધમ્॥ 12-296-14 (77354)
લોકયાત્રાશ્રયશ્ચૈવ શબ્દો વેદાશ્રયઃ કૃતઃ।
શાન્ત્યર્થં મનસસ્તાત નૈતદ્વૃદ્ધાનુશાસનમ્॥ 12-296-15 (77355)
ચક્ષુષા મનસા વાચા કર્મણા ચ ચતુર્વિધમ્।
કુરુતે યાદૃશં કર્મ તાદૃશં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-296-16 (77356)
નિરન્તરં ચ મિશ્રં ચ લભતે કર્મ પાર્થિવ।
કલ્યાણં યદિ વા પાપં ન તુ નાશોઽસ્ય વિદ્યતે॥ 12-296-17 (77357)
કદાચિત્સુકૃતં તાત કૂટસ્થમિવ તિષ્ઠતિ।
મજ્જમાનસ્ય સંસારે યાવદ્દુઃખાદ્વિમુચ્યતે॥ 12-296-18 (77358)
તતો દુઃખક્ષયં કૃત્વા સુકૃતં કર્મ સેવતે।
સુકૃતક્ષયાચ્ચ દુષ્કૃતં તદ્વિદ્ધિ મનુજાધિપ॥ 12-296-19 (77359)
દમઃ ક્ષમા ધૃતિસ્તેજઃ સંતોષઃ સત્યવાદિતા।
હ્રીરહિંસાઽવ્યસનિતા દાક્ષ્યં ચેતિ સુખાવહાઃ॥ 12-296-20 (77360)
દુષ્કૃતે સુકૃતે ચાપિ ન જન્તુર્નિયતો ભવેત્।
નિત્યં મનઃ સમાધાને પ્રયતેત વિચક્ષણઃ॥ 12-296-21 (77361)
નાયં પરસ્ય સુકૃતં દુષ્કૃતં ચાપિ સેવતે।
કરોતિ યાદૃશં કર્મ તાદૃશં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-296-22 (77362)
સુખદુઃખે સમાધાય પુમાનન્યેન ગચ્છતિ।
અન્યેનૈવ જનઃ સર્વઃ સંગતો યશ્ચ પાર્થિવઃ॥ 12-296-23 (77363)
પરેષાં યદસૂયેત ન તત્કુર્યાત્સ્વયં નરઃ।
યો હ્યસૂયુસ્તથા યુક્તઃ સોઽવહાસં નિયચ્છતિ॥ 12-296-24 (77364)
ભીરૂ રાજન્યો બ્રાહ્મણઃ સર્વભક્ષ્યો
વૈશ્યોઽનીહાવાન્હીનવર્ણોઽલસશ્ચ।
વિદ્વાંશ્રાશીલો વૃત્તહીનઃ કુલીનઃ
સત્યાદ્વિભ્રષ્ટો બ્રાહ્મણસ્ત્રી ચ તુષ્ટા॥ 12-296-25 (77365)
રાગી યુક્તઃ પચમાનોઽઽત્મહેતો
ર્મૂર્ખો વક્તા નૃપહીનં ચ રાષ્ટ્રમ્।
એતે સર્વે શોચ્યતાં યાન્તિ રાજ
ન્યશ્રાયુક્તઃ સ્નેહહીનઃ પ્રજાસુ॥ ॥ 12-296-26 (77366)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષણ્ણવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 296॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-296-18 કરસ્થમિવ તિષ્ઠતીતિ થ. પાઠઃ॥ 12-296-26 રાગી મુક્ત ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 297
॥ શ્રીઃ ॥
12.297. અધ્યાયઃ 297
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરં પ્રતિ શ્રેયઃસાધનપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-297-0 (77367)
પરાશર ઉવાચ। 12-297-0x (6444)
મનોરથરથં પ્રાપ્ય ઇન્દ્રિયાર્થહયં નરઃ।
રશ્મિભિર્જ્ઞાનસંભૂતૈર્યો ગચ્છતિ સ બુદ્ધિમાન્॥ 12-297-1 (77368)
સેવાશ્રિતેન મનસા વૃત્તિહીનસ્ય શસ્યતે।
દ્વિજાતિહસ્તાન્નિર્વૃત્તા ન તુ તુલ્યાત્પરસ્પરાત્॥ 12-297-2 (77369)
આયુર્નસુલભં લબ્ધ્વા નાવકર્ષેદ્વિશાંપતે।
ઉત્કર્ષાર્થં પ્રયતતે નરઃ પુણ્યેન કર્મણા॥ 12-297-3 (77370)
વર્ણેભ્યો હિ પરિભ્રષ્ટો ન વૈ સંમાનમર્હતિ।
ન તુ યઃ સત્ક્રિયાં પ્રાપ્ય રાજસં કર્મ સેવતે॥ 12-297-4 (77371)
વર્ણોત્કર્ષમવાપ્નોતિ નરઃ પુણ્યેન કર્મણા।
દુર્લભં તમલબ્ધા હિ હન્યાત્પાપેન કર્મણા॥ 12-297-5 (77372)
અજ્ઞાનાદ્ધિ કૃતં પાપં તપસૈવાભિનિર્ણુદેત્।
પાપં હિ કર્મ ફલતિ પાપમેવ સ્વયંકૃતમ્।
તસ્માત્પાપં ન સેવેત કર્મ દુઃખફલોદયમ્॥ 12-297-6 (77373)
પાપાનુબન્ધં યત્કર્મ યદ્યપિ સ્યાન્મહાફલમ્।
તન્ન સેવેત મેધાવી શુચિઃ કુશલિનં યથા॥ 12-297-7 (77374)
કિંકષ્ટમનુપશ્યામિ ફલં પાપસ્ય કર્મણઃ।
પ્રત્યાપન્નસ્ય હિ તતો નાત્મા તાવદ્વિરોચતે॥ 12-297-8 (77375)
પ્રત્યાપત્તિશ્ચ યસ્યેહ બાલિશસ્ય ન જાયતે।
તસ્યાપિ સુમહાંસ્તાપઃ પ્રસ્થિતસ્યોપજાયતે॥ 12-297-9 (77376)
વિરક્તં શોધ્યતે વસ્ત્રં ન તુ કૃષ્ણોપસંહિતમ્।
પ્રયત્નેન મનુષ્યેન્દ્ર પાપમેવં નિબોધ મે॥ 12-297-10 (77377)
સ્વયં કૃત્વા તુ યઃ પાપં શુભમેવાનુતિષ્ઠતિ।
પ્રાયશ્ચિત્તં નરઃ કર્તુમુભયં સોઽશ્નુતે પૃથક્॥ 12-297-11 (77378)
અજ્ઞાનાત્તુ કૃતાં હિંસામહિંસા વ્યપકર્ષતિ।
બ્રાહ્મણાઃ શાસ્ત્રનિર્દેશાદિત્યાહુર્બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-297-12 (77379)
તથા કામકૃતં નાસ્ય વિહિંસૈવાનુકર્ષતિ।
ઇત્યાહુર્બ્રહ્મશાસ્ત્રજ્ઞા બ્રાહ્મણા બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-297-13 (77380)
અહં તુ તાવત્પશ્યામિ કર્મ યદ્ધર્તતે કૃતમ્।
ગુણયુક્તં પ્રકાશં વા પાપેનાનુપસંહિતમ્॥ 12-297-14 (77381)
યથા સૂક્ષ્માણિ કર્માણિ ફલન્તીહ યથાતથમ્।
બુદ્ધિયુક્તાનિ તાનીહ કૃતાનિ મનસા સહ॥ 12-297-15 (77382)
ભવત્યલ્પફલં કર્મ સેવિતં નિત્યમુલ્વણમ્।
અબુદ્ધિપૂર્વં ધર્મજ્ઞ કૃતમુગ્રેણ કર્મણા॥ 12-297-16 (77383)
કૃતાનિ યાનિ કર્માણિ દૈવતૈર્મુનિભિસ્તથા।
ન ચરેત્તાનિ ધર્માત્મા શ્રુત્વા ચાપિ ન કુત્સયેત્॥ 12-297-17 (77384)
સંચિન્ત્ય મનસા રાજન્વિદિત્વા શક્તિમાત્મનઃ।
કરોતિ યઃ શુભં કર્મ સ વૈ ભદ્રાણિ પશ્યતિ॥ 12-297-18 (77385)
નવે કપાલે સલિલં સંન્યસ્તં હીયતે યથા।
નવેતરે તથા ભાવં પ્રાપ્નોતિ સુખભાવિતમ્॥ 12-297-19 (77386)
સતોયેઽન્યત્તુ યત્તોયં તસ્મિન્નેવ પ્રસિચ્યતે।
તદ્ધિ વૃદ્ધિમવાપ્નોતિ સલિલે સલિલં યથા॥ 12-297-20 (77387)
એવં કર્માણિ યાનીહ બુદ્ધિયુક્તાનિ પાર્થિવ।
સમાનિ ચૈવ યાનીહ તાનિ પુણ્યતમાન્યપિ॥ 12-297-21 (77388)
રાજ્ઞા જેતવ્યાઃ શત્રવશ્ચોન્નતાશ્ચ
સમ્યક્કર્તવ્યં પાલનં ચ પ્રજાનામ્।
અગ્નિશ્ચેયો બહુભિશ્ચાપિ યજ્ઞૈ
રન્ત્યે મધ્યે વા વનમાશ્રિત્ય સ્થેયમ્॥ 12-297-22 (77389)
દમાન્વિતઃ પુરુષો ધર્મશીલો
ભૂતાનિ ચાત્માનમિવાનુપશ્યેત્।
ગરીયસઃ પૂજયેદાત્મશક્ત્યા
સત્યેન શીલેન સુખં નરેન્દ્ર॥ ॥ 12-297-23 (77390)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 297॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-297-2 દ્વિજાતિહીના નિર્વૃત્તા ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-297-5 દુર્લભં જન્મ લબ્ધ્યા હીતિ થ. પાઠઃ। દુષ્કૃતં કર્મ લબ્ધ્યા હીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-297-7 કુશલિનં કારુકં ચણ્ડાલવિશેષમિત્યર્થઃ॥ 12-297-8 કુત્સિતં ચ તત્કષ્ટં ચ કિંકષ્ટમ્॥ 12-297-9 પ્રત્યાપત્તિર્વૈરાગ્યમ્॥ 12-297-11 સોઽશ્નુતે ફલમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-297-23 દયાન્વિતઃ પુરુષ ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 298
॥ શ્રીઃ ॥
12.298. અધ્યાયઃ 298
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યથાવિભવશક્તિધર્માચરણસ્ય શ્રેયઃસાધનતાપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-298-0 (77391)
પરાશર ઉવાચ। 12-298-0x (6445)
કઃ કસ્ય ચોપકુરુતે કશ્ચ કસ્મૈ પ્રયચ્છતિ।
પ્રાણી કરોત્યયં કર્મ સર્વમાત્માર્થમાત્મના॥ 12-298-1 (77392)
ગૌરવેણ પરિત્યક્તં નિઃસ્નેહં પરિવર્જયેત્।
સોદર્યં ભ્રાતરમપિ કિમુતાન્યં પૃથગ્જનમ્॥ 12-298-2 (77393)
વિશિષ્ટસ્ય વિશિષ્ટાચ્ચ તુલ્યૌ દાનપ્રતિગ્રહૌ।
તયોઃ પુણ્યતરં દાનં તદ્દ્વિજસ્ય પ્રયચ્છતઃ॥ 12-298-3 (77394)
ન્યાયાગતં ધનં વર્ણૈર્ન્યાયેનૈવ વિવર્ધિતમ્।
સંરક્ષ્યં યત્નમાસ્થાય ધર્માર્થમિતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-298-4 (77395)
ન ધર્માર્થી નૃશંસેન કર્મણા ધનમાર્જયેત્।
શક્તિતઃ સર્વકાર્યાણિ કુર્યાન્નર્દ્ધિમનુસ્મરન્॥ 12-298-5 (77396)
અપો હિ પ્રયતાઃ શીતાસ્તાપિતા જ્વલનેન વા।
શક્તિતોઽતિથયે દત્ત્વા ક્ષુધાર્તાયાઽશ્નુતે ફલમ્॥ 12-298-6 (77397)
રન્તિદેવેન લોકેષ્ટા સિદ્ધિઃ પ્રાપ્તા મહાત્મના।
ફલપત્રૈરથો મૂલૈર્મુનીનચિંતવાંશ્ચ સઃ॥ 12-298-7 (77398)
તૈરેવ ફલપત્રૈશ્ચ સ માઠરમતોષયત્।
તસ્માલ્લેભે પરં સ્થાનં શૈબ્યોઽપિ પૃથિવીપતિઃ॥ 12-298-8 (77399)
દેવતાતિથિભૃત્યેભ્યઃ પિતૃભ્યશ્ચાત્મનસ્તથા।
ઋણવાઞ્જાયતે મર્ત્યસ્તસ્માદનૃણતાં વ્રજેત્॥ 12-298-9 (77400)
સ્વાધ્યાયેન મહર્ષિભ્યો દેવેભ્યો યજ્ઞકર્મણા।
પિતૃભ્યઃ શ્રાદ્ધદાનેન નૃણામભ્યર્ચનેન ચ॥ 12-298-10 (77401)
પાકશેપાવહાર્યેણ પાલનેનાત્મનોઽપિ ચ।
યથાવદ્ભૃત્યવર્ગસ્ય ચિકીર્ષેત્કર્મ આદિતઃ॥ 12-298-11 (77402)
પ્રયત્નેન ચ સંસિદ્ધા ધનૈરપિ વિવર્જિતાઃ।
સમ્યગ્ઘૃત્વા હુતવહં મુનયઃ સિદ્ધિમાગતાઃ॥ 12-298-12 (77403)
વિશ્વામિત્રસ્ય પુત્રત્વમૃચીકતનયોઽગમત્।
ઋગ્ભિઃ સ્તુત્વા મહાબાહો દેવાન્વૈ યજ્ઞભાગિનઃ॥ 12-298-13 (77404)
ગતઃ શુક્રત્વમુશના દેવદેવપ્રસાદનાત્।
દેવીં સ્તુત્વા તુ ગગને મોદતે તેજસા વૃતઃ॥ 12-298-14 (77405)
અસિતો દેવલશ્ચૈવ તથા નારદપર્વતૌ।
કક્ષીવાઞ્જામદગ્ન્યશ્ચ રામસ્તાણ્ડ્યસ્તથાઽઽત્મવાન્॥ 12-298-15 (77406)
વસિષ્ઠો જમદગ્નિશ્ચ વિશ્વામિત્રોઽત્રિરેવ ચ।
ભરદ્વાજો હરિશ્મશ્રુઃ કુણ્ડધારઃ શ્રુતશ્રવાઃ॥ 12-298-16 (77407)
એતે મહર્ષયઃ સ્તુત્વા વિષ્ણુમૃગ્ભિઃ સમાહિતાઃ।
લેભિરે તપસા સિદ્ધિં પ્રસાદાત્તસ્ય ધીમતઃ॥ 12-298-17 (77408)
અનર્હાશ્ચાર્હતાં પ્રાપ્તાઃ સન્તઃ સ્તુત્વા તમેવ હ।
ન તુ વૃદ્ધિમિહાન્વિચ્છેત્કર્મ કૃત્વા જુગુપ્સિતમ્॥ 12-298-18 (77409)
યેઽર્થા ધર્મેણ તે સત્યા યેઽધર્મેણ ધિગસ્તુ તાન્।
ધર્મં વૈ શાશ્વતં લોકે ન જહ્યાદ્ધનકાઙ્ક્ષયા॥ 12-298-19 (77410)
આહિતાગ્નિર્હિ ધર્માત્મા યઃ સ પુણ્યકૃદુત્તમઃ।
વેદા હિ સર્વે રાજેન્દ્ર સ્થિતાસ્ત્રિષ્વગ્નિષુ પ્રભો॥ 12-298-20 (77411)
ચ ચાપ્યગ્ન્યાહિતો વિપ્રઃ ક્રિયા યસ્ય ન હીયતે।
શ્રેયો હ્યનાહિતાગ્નિત્વમગ્નિહોત્રં ન નિષ્ક્રિયમ્॥ 12-298-21 (77412)
અગ્નિરાત્મા ચ માતા ચ પિતા જનયિતા તથા।
ગુરુશ્ચ નરશાર્દૂલ પરિચર્યા યથાતથમ્॥ 12-298-22 (77413)
માનં ત્યક્ત્વા યો નરો વૃદ્ધસેવી
વિદ્વાન્ક્લીબઃ પશ્યતિ પ્રીતિયોગાત્।
દાક્ષ્યેણ હીનો ધર્મયુક્તો ન દાન્તો
લોકેઽસ્મિન્વૈ પૂજ્યતે સદ્ભિરાર્યઃ॥ ॥ 12-298-23 (77414)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 298॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-298-2 સોદર્યં વા સુતમપીતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-298-8 સ માતુરમતોષયદિતિ થ. ધ॥ 12-298-9 દેવર્ષ્યતિથિભૃત્યેભ્ય ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-298-11 વાચા શેષાવહાર્યેણેતિ ઝ. પાઠઃ। ચિકીર્ષેદ્ધર્મમાશ્રિત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-298-14 મોદતે યશસા વૃત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 299
॥ શ્રીઃ ॥
12.299. અધ્યાયઃ 299
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષઠિરંપ્રતિ બ્રાહ્મણાદિવર્ણધર્માદિપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-299-0 (77415)
પરાશર ઉવાચ। 12-299-0x (6446)
વૃત્તિઃ સકાશાદ્વર્ણેભ્યસ્ત્રિભ્યો હીનસ્ય શોભના।
પ્રીત્યોપનીતા નિર્દિષ્ટા ધર્મિષ્ઠાન્કુરુતે સદા॥ 12-299-1 (77416)
વૃત્તિશ્ચેન્નાસ્તિ શૂદ્રસ્ય પિતૃપૈતામહી ધ્રુવા।
ન વૃત્તિં પરતો માર્ગેચ્છુશ્રૂષાં તુ પ્રયોજયેત્॥ 12-299-2 (77417)
સદ્ભિસ્તુ સહ સંસર્ગઃ શોભતે ધર્મદર્શિભિઃ।
નિત્યં સર્વાસ્વવસ્થાસુ નાસદ્ભિરિતિ મે મતિઃ॥ 12-299-3 (77418)
યથોદયગિરૌ દ્રવ્યં સન્નિકર્ષેણ દીપ્યતે।
તથા સત્સન્નિકર્ષેણ હીનવર્ણોઽપિ દીયતે॥ 12-299-4 (77419)
યાદૃશેન હિ વર્ણેન ભાવ્યતે શુક્લમમ્બરમ્।
તાદૃશં કુરુતે રૂપમેતદેવમવેહિ મે॥ 12-299-5 (77420)
તસ્માદ્ગુણેષુ રજ્યેથા મા દોષેષુ કદાચન।
અનિત્યમિહ મર્ત્યાનાં જીવિતં હિ ચલાચલમ્॥ 12-299-6 (77421)
સુખે વા યદિ વા દુઃખે વર્તમાનો વિચક્ષણઃ।
યશ્ચિનોતિ શુભાન્યેવ સ ભદ્રાણીહ પશ્યતિ॥ 12-299-7 (77422)
ધર્માદપેતં યત્કર્મ યદ્યપિ સ્યાન્મહાફલમ્।
ન તત્સેવેત મેધાવી ન તદ્ધિતમિહોચ્યતે॥ 12-299-8 (77423)
`ધર્મેણ સહિતં યત્તુ ભવેદલ્પફલોદયમ્।
તત્કાર્યમવિશઙ્કેન કર્માત્યન્તં સુખાવહમ્॥' 12-299-9 (77424)
યો હૃત્વા ગોસહસ્રાણિ નૃપો દદ્યાદરક્ષિતા।
સ શબ્દમાત્રફલભાગ્રાજા ભવતિ તસ્કરઃ॥ 12-299-10 (77425)
સ્વયંભૂરસૃજચ્ચાગ્રે ધાતારં લોકસત્કૃતમ્।
ધાતાઽસૃજત્પુત્રમેકં લોકાનાં ધારણે રતમ્॥ 12-299-11 (77426)
તમર્ચયિત્વા વૈશ્યસ્તુ કુર્યાદત્યર્થમૃદ્ધિમત્।
રક્ષિતવ્યં તુ રાજન્યૈરુપયોજ્યં દ્વિજાતિભિઃ॥ 12-299-12 (77427)
અજિહ્નૈરશઠક્રોધૈર્હવ્યકવ્યપ્રયોક્તૃભિઃ।
શૂર્દૈર્નિર્માર્જનં કાર્યમેવં ધર્મો ન નશ્યતિ॥ 12-299-13 (77428)
અપ્રનષ્ટે તતો ધર્મે ભવન્તિ સુખિતાઃ પ્રજાઃ।
સુખેન તાસાં રાજેન્દ્ર મોદન્તે દિવિ દેવતાઃ॥ 12-299-14 (77429)
તસ્માદ્યો રક્ષતિ નૃપઃ સ ધર્મેણેતિ પૂજ્યતે।
અધીતે ચાપિ યો વિપ્રો વૈશ્યો યશ્ચાર્જને રતઃ॥ 12-299-15 (77430)
યશ્ચ શુશ્રૂષતે શૂદ્રઃ સતતં નિયતેન્દ્રિયઃ।
અતોઽન્યથા મનુષ્યેન્દ્ર સ્વધર્માત્પરિહીયતે॥ 12-299-16 (77431)
પ્રાણસંતાપનિર્દિષ્ટાઃ કાકિણ્યોઽપિ મહાફલાઃ।
ન્યાયેનોપાર્જિતા દત્તાઃ કિમુતાન્યાઃ સહસ્રશઃ॥ 12-299-17 (77432)
સત્કૃત્ય હિ દ્વિજાતિભ્યો યો દદાતિ નરાધિપઃ।
યાદૃશં તાદૃશં નિત્યમશ્નાતિ ફલમૂર્જિતમ્॥ 12-299-18 (77433)
અભિગમ્ય તુ યદ્દત્તં ધર્મ્યમાહુરભિષ્ટુતમ્।
યાચિતેન તુ યદ્દત્તં તદાહુર્મધ્યમં ફલમ્॥ 12-299-19 (77434)
અવજ્ઞયા દીયતે યત્તથૈવાશ્રદ્ધયાઽપિ વા।
તદાહુરધમં દાનં મુનયઃ સત્યવાદિનઃ॥ 12-299-20 (77435)
અતિક્રામેન્મજ્જમાનો વિવિધેન નરઃ સદા।
તથા પ્રયત્નં કુર્વીત યથા મુચ્યેત સંશયાત્॥ 12-299-21 (77436)
દમેન શોભતે વિપ્રઃ ક્ષત્રિયો વિજયેન તુ।
ધનેન વૈશ્યઃ શૃદ્રસ્તુ નિત્યં દાક્ષ્યેણ શોભતે॥ ॥ 12-299-22 (77437)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 299॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-299-1 નિત્યં હીનસ્ય શોભનેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-299-6 તસ્માદ્ગુણેષુ રમતામિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-299-7 સ તન્ત્રાણીહેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-299-10 યો ધૃત્વા ગોસહસ્રાણીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-299-12 કુર્યાદર્થં સમૃદ્ધિષ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-299-17 કાકિણ્યો વિંશતિવરાટિકાઃ॥ 12-299-21 તથા મુચ્યેત કિલ્વિષાદિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-299-22 દાક્ષ્યેણ સેવાર્થોત્સાહેન॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 300
॥ શ્રીઃ ॥
12.300. અધ્યાયઃ 300
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વર્ણધર્માદિપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-300-0 (77438)
પરાશર ઉવાચ। 12-300-0x (6447)
પ્રતિગ્રહાર્જિતા વિપ્રે ક્ષત્રિયે યુધિ નિર્જિતાઃ।
વૈશ્યે ન્યાયાર્જિતાશ્ચૈવ શૂદ્રે શુશ્રૂષયાર્જિતાઃ॥ 12-300-1 (77439)
સ્વલ્પાઽપ્યર્થાઃ પ્રશસ્યન્તે ધર્મસ્યાર્થે મહાફલાઃ।
નિત્યં ત્રયાણાં વર્ણાનાં શુશ્રૂષુઃ શૂદ્ર ઉચ્યતે॥ 12-300-2 (77440)
ક્ષત્રધર્મા વૈશ્યધર્મા નાવૃત્તિઃ પતતે દ્વિજઃ।
શૂદ્રધર્મા યદા તુ સ્યાત્તદા પતતિ વૈ દ્વિજઃ॥ 12-300-3 (77441)
વાણિજ્યં પાશુપાલ્યં ચ તથા શિલ્પોપજિવનમ્।
સૂદ્રસ્યાપિ વિધીયન્તે યદા વૃત્તિર્ન જાયતે॥ 12-300-4 (77442)
રઙ્ગાવતરણં ચૈવ તથા રૂપોપજીવનમ્।
મદ્યમાંસોપજીવ્યં ચ વિક્રયં લોહચર્મણોઃ॥ 12-300-5 (77443)
અપૂર્વિણા ન કર્તવ્યં કર્મ લોકે વિગર્હિતમ્।
કૃતપૂર્વિણસ્તુ ત્યજતો મહાન્ધર્મ ઇતિ શ્રૂતિઃ॥ 12-300-6 (77444)
સંસિદ્ધઃ પુરુષો લોકે યદાચરતિ પાપકમ્।
મદેનાભિપ્લુતમનાસ્તચ્ચ ન ગ્રાહ્યમુચ્યતે॥ 12-300-7 (77445)
શ્રૂયન્તે હિ પુરાણેષુ પ્રજા ધિગ્દણ્ડશાસનાઃ।
દાન્તા ધર્મપ્રધાનાશ્ચ ન્યાયધર્માનુવૃત્તિકાઃ॥ 12-300-8 (77446)
ધર્મ એવ સદા નૄણામિહ રાજન્પ્રશસ્યતે।
ધર્મવૃદ્ધા ગુણાનેવ સેવન્તે હિ નરા ભુવિ॥ 12-300-9 (77447)
તં ધર્મમસુરાસ્તાત નામૃષ્યન્ત નરાધિપ।
વિવર્ધમાનાઃ ક્રમશસ્તત્ર તેઽન્વાવિશન્પ્રજાઃ॥ 12-300-10 (77448)
તાસાં દર્પઃ સમભવત્પ્રજાનાં ધર્મનાશનઃ।
દર્પાત્મનાં તતઃ પશ્ચાત્ક્રોધસ્તાસામજાયત॥ 12-300-11 (77449)
તતઃ ક્રોધાભિભૂતાનાં વૃત્તં લજ્જાસમન્વિતમ્।
હ્રીશ્ચૈવાપ્યનશદ્રાજંસ્તતો મોહો વ્યજાયત॥ 12-300-12 (77450)
તતો મોહપરીતાસ્તા નાપશ્યન્ત યથા પુરા।
પરસ્પરાવમર્દેન વર્ધયન્ત્યો યથાસુખમ્॥ 12-300-13 (77451)
તાઃ પ્રાપ્ય તુ સ ધિગ્દણ્ડો ન કારણમતો ભવત્।
તતોઽભ્યગચ્છન્દેવાંશ્ચ બ્રાહ્મણાંશ્ચાવમન્ય હ॥ 12-300-14 (77452)
એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ દેવા દેવવરં શિવમ્।
અગચ્છઞ્શરણં ધીરં બહુરૂપં ગુણાધિકમ્॥ 12-300-15 (77453)
તેન સ્મ તે ગગનગાઃ સપુરાઃ પાતિતાઃ ક્ષિતૌ।
ત્રિધાઽપ્યેકેન બાણેન દેવાપ્યાયિતતેજસા॥ 12-300-16 (77454)
તેષામધિપતિસ્ત્વાસીદ્ભીમો ભીમપરાક્રમઃ।
દેવતાનાં ભયકરઃ સ હતઃ શૂલપાણિના॥ 12-300-17 (77455)
તસ્મિન્હતેઽથ સ્વં ભાવં પ્રત્યપદ્યન્ત માનવાઃ।
પ્રાવર્તન્ત ચ વૈ વેદાઃ શાસ્ત્રાણિ ચ યથા પુરા॥ 12-300-18 (77456)
તતોઽભિષિચ્ય રાજ્યેન દેવાનાં દિવિ વાસવમ્।
સપ્તર્ષયશ્ચાન્વયુઞ્જન્નરાણાં દણ્ડધારણે॥ 12-300-19 (77457)
સપ્તર્ષીણામથોર્ધ્વં ચ વિપૃથુર્નામ પાર્થિવઃ।
રાજાનઃ ક્ષત્રિયાશ્ચૈવ મણ્ડલેષુ પૃથક્પૃથક્॥ 12-300-20 (77458)
મહાકુલેષુ યે જાતા વૃદ્ધાઃ પૂર્વતરાશ્ચ યે।
તેષામપ્યાસુરો ભાવો હૃદયાન્નાપસર્પતિ॥ 12-300-21 (77459)
તસ્માત્તેનૈવ ભાવેન સાનુષઙ્ગેણ પાર્થિવાઃ।
આસુરાણ્યેવ કર્માણિ ન્યસેવન્ભીમવિક્રમાઃ॥ 12-300-22 (77460)
પ્રત્યતિષ્ઠંશ્ચ તેષ્વેવ તાન્યેવ સ્થાપયન્ત્યપિ।
ભજન્તે તાનિ ચાદ્યાપિ યે બાલિશતરા નરાઃ॥ 12-300-23 (77461)
તસ્માદહં બ્રવીમિ ત્વાં રાજન્સંચિન્ત્ય શાસ્ત્રતઃ।
સંસિદ્ધાવાગમં કુર્યાત્કર્મ હિંસાત્મકં ત્યજેત્॥ 12-300-24 (77462)
ન સંકરેણ દ્રવિણં પ્રચિન્વીયાદ્વિચક્ષણઃ।
ધર્માર્થં ન્યાયમુત્સૃજ્ય ન તત્કલ્યાણમુચ્યતે॥ 12-300-25 (77463)
સ ત્વમેવંવિધો દાન્તઃ ક્ષત્રિયઃ પ્રિયબાન્ધવઃ।
પ્રજા ભૃત્યાંશ્ચ પુત્રાંશ્ચ સ્વધર્મેણાનુપાલય॥ 12-300-26 (77464)
ઇષ્ટાનિષ્ટસમાયોગે વૈરં સૌહાર્દમેવ ચ।
અથ જાતિસહસ્રાણિ બહૂનિ પરિવર્તતે॥ 12-300-27 (77465)
તસ્માદ્ગુણેષુ રજ્યેથા મા દોષેષુ કથંચન।
નિર્ગુણોઽપિ હિ દુર્બુદ્ધિરાત્મનઃ સોતિરિચ્યતે॥ 12-300-28 (77466)
માનુષેષુ મહારાજ ધર્માધર્મૌ પ્રવર્તતઃ।
ન તથાઽન્યેષુ ભૂતેષુ મનુષ્યરહિતેષ્વિહ॥ 12-300-29 (77467)
ધર્મશીલો નરો વિદ્વાનીહકોઽનીહકોપિ વા।
આત્મભૂતઃ સદા લોકે ચરેદ્ભૂતાન્યહિંસયા॥ 12-300-30 (77468)
યદા વ્યપેતહૃલ્લેખં મનો ભવતિ તસ્ય વૈ।
નાનૃતં ચૈવ ભવતિ તદા કલ્યાણમૃચ્છતિ॥ ॥ 12-300-31 (77469)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 300॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-300-1 પ્રતિગ્રહાગતા વિપ્રે ઇતિ ઝ. થ. પાઠઃ॥ 12-300-3 ન પતત ઇતિ સંબન્ધઃ। ક્ષત્રધર્માદ્વૈશ્યધર્માન્નાપન્નઃ પતતે દ્વિજ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-300-4 શિલ્પં ચિત્રલેખનાદિ। વૃત્તિઃ સેવારૂપા॥ 12-300-5 રઙ્ગે ખ્યાદિવેષેણ અવતરણમ્॥ 12-300-6 અપૂર્વિણા યેન પૂર્વં મદ્યાદ્યુપજીવનં ન કૃતં સોઽપૂર્વી તેન તન્ન કર્તવ્યમ્॥ 12-300-7 સંસિદ્ધો લબ્ધાન્નવસ્ત્રાદિઃ॥ 12-300-9 ધર્મવૃદ્ધ્યા ગુણાનેવેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-300-12 અનશત્ અનવયત॥ 12-300-16 ત્રિદૈવત્યેન વાણેનેતિ ધ. પાઠઃ। વાણેન દેવસ્યામિતતેજસ ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 301
॥ શ્રીઃ ॥
12.301. અધ્યાયઃ 301
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ તપઃપ્રશંસાદિપરપરાશરગીતનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-301-0 (77470)
પરાશર ઉવાચ। 12-301-0x (6448)
એષ ધર્મવિધિસ્તાત ગૃહસ્થસ્ય પ્રકીર્તિતઃ।
તપોવિધિં તુ વક્ષ્યામિ તન્મે નિગદતઃ શૃણુ॥ 12-301-1 (77471)
પ્રાયેણ ચ ગૃહસ્થસ્ય મમત્વં નામ જાયતે।
સઙ્ગાગતં નરશ્રેષ્ઠ ભાવૈ રાજસતામસૈઃ॥ 12-301-2 (77472)
ગૃહાણ્યાશ્રિત્ય ગાવશ્ચ ક્ષેત્રાણિ ચ ધનાનિ ચ।
દારાઃ પુત્રાશ્ચ ભૃત્યાશ્ચ ભવન્તીહ નરસ્ય વૈ॥ 12-301-3 (77473)
એવં તસ્ય પ્રવૃત્તસ્ય નિત્યમેવાનુપશ્યતઃ।
રાગદ્વેષૌ વિવર્ધેતે હ્યનિત્યત્વમપશ્યતઃ॥ 12-301-4 (77474)
રાગદ્વેષાભિભૂતં ચ નરં દ્રવ્યવશાનુગમ્।
મોહજસ્તારતિર્નામ સમુપૈતિ નરાધિપ॥ 12-301-5 (77475)
કૃતાર્થ ભોગિનં મત્વા સર્વો રતિપરાયણઃ।
લાભં પ્રાત્યસુખાદન્યં રતિતો નાનુપશ્યતિ॥ 12-301-6 (77476)
તતો લોભાભિભૂતાત્મા સઙ્ગાદ્વધર્યતે જનમ્।
દુષ્ટાર્થં ચૈવ તસ્યેહ જનસ્યાર્થં ચિકીર્ષતિ॥ 12-301-7 (77477)
સ જાનત્રપિ ચાકાર્યમર્થાર્થં સેવતે નરઃ।
બાલસ્નેહપરીતાત્મા તત્ક્ષયાચ્ચાનુતપ્યતે॥ 12-301-8 (77478)
તતો દાનેન સંપન્નો રક્ષન્નાત્મપરાજયમ્।
કરોતિ યેન ભોની સ્યામિતિ તસ્માદ્વિનશ્યતિ॥ 12-301-9 (77479)
તદ્યદિ વુદ્ધિયુક્તાનાં શાશ્વતં બ્રહ્મવાદિનામ્।
અભિચ્છતાં શુભં કર્મ નરાણાં ત્યજતાં સુખમ્॥ 12-301-10 (77480)
લોકાયતનનાશાચ્ચ ધનનાશાચ્ચ પાર્થિવ।
આધિવ્યાધિપ્રતાપાચ્ચ નિર્વેદમુપગચ્છતિ॥ 12-301-11 (77481)
નિર્વેદાદાત્મસંબોધઃ સંબોધાદાત્મદર્શનમ્।
શાસ્ત્રાર્થદર્શનાદ્રાજસંસ્તપ એવાનુપશ્યતિ॥ 12-301-12 (77482)
દુર્લભો હિ મનુષ્યેન્દ્ર નરઃ પ્રત્યવમર્શવાન્।
યો વૈ પ્રિયસુખે ક્ષીણે તપઃ કર્તું વ્યવસ્યતિ॥ 12-301-13 (77483)
તપઃ સર્વગતં તાત હીનસ્યાપિ વિધીયતે।
જિતેન્દ્રિયસ્ય દાન્તસ્ય સ્વર્ગમાર્ગપ્રવર્તકમ્॥ 12-301-14 (77484)
પ્રજાપતિઃ પ્રજાઃ પૂર્વમસૃજત્તપસા વિભુઃ।
ક્વચિત્ક્વચિદ્બ્રતપરો વ્રતાન્યાસ્થાય પાર્થિવ॥ 12-301-15 (77485)
આદિત્યા વસવો રુદ્રાસ્તથૈવાગ્ન્યશ્વિમારુતાઃ।
વિશ્વેદેવાસ્તથા સાધ્યાઃ પિતરોઽથ મરુદ્ગણાઃ॥ 12-301-16 (77486)
યક્ષરાક્ષસગન્ધર્વાઃ સિદ્ધાશ્ચાન્યે દિવૌકસઃ।
સંસિદ્ધાસ્તપસા તાત યે ચાન્યે સ્વર્ગવાસિનઃ॥ 12-301-17 (77487)
યે ચાદૌ બ્રાહ્મણાઃ સૃષ્ટા બ્રહ્મણા તપસા પુરા।
તે ભાવયન્તઃ પૃથિવીં વિચરન્તિ દિવં તથા॥ 12-301-18 (77488)
મર્ત્યલોકે ચ રાજાનો યે ચાન્યે ગૃહમેધિનઃ।
મહાકુલેષુ દૃશ્યન્તે તત્સર્વં તપસઃ ફલમ્॥ 12-301-19 (77489)
કૌશેયાનિ ચ વસ્ત્રાણિ શુભાન્યાભરણાનિ ચ।
વાહનાસનપાનાનિ તત્સર્વં તપસઃ ફલમ્॥ 12-301-20 (77490)
મનોનુકૂલાઃ પ્રમદા રૂપવત્યઃ સહસ્રશઃ।
વાસઃ પ્રાસાદપૃષ્ઠે ચ તત્સર્વં તપસઃ ફલમ્॥ 12-301-21 (77491)
શયનાનિ ચ મુખ્યાનિ ભોજ્યાનિ વિવિધાનિ ચ।
અભિપ્રેતાનિ સર્વાણિ ભવન્તિ શુભકર્મિણામ્॥ 12-301-22 (77492)
નાપ્રાપ્યં તપસઃ કિંચિન્ત્રૈલોક્યેઽપિ પરંતપ।
ઉપભોગપરિત્યાગઃ ફલાન્યકૃતકર્મણામ્॥ 12-301-23 (77493)
સુખિતો દુઃખિતો વાઽપિ નરો લોભં પરિત્યજેત્।
અવેક્ષ્ય મનસા શાસ્ત્રં બુદ્ધ્યા ચ નૃપસત્તમ॥ 12-301-24 (77494)
અસંતોષોઽસુખથાયેતિ લોભાદિન્દ્રિયવિભ્રમઃ।
તતોઽસ્ય નશ્યતિ પ્રજ્ઞા વિદ્યેવાભ્યાસવર્જિતા॥ 12-301-25 (77495)
નષ્ટપ્રજ્ઞો યદા તુ સ્યાત્તદા ન્યાયં ન પશ્યતિ।
તસ્માત્સુખક્ષયે પ્રાપ્તે પુમાનુગ્રતપશ્ચરેત્॥ 12-301-26 (77496)
યદિષ્ટં તત્સુખં પ્રાહુર્દ્વેષ્યં દુઃખમિહેષ્યતે।
કૃતાકૃતસ્ય તપસઃ ફલં પશ્યસ્વ યાદૃશમ્॥ 12-301-27 (77497)
નિત્યં ભદ્રાણિ પશ્યન્તિ વિષયાંશ્ચોપભુઞ્જતે।
પ્રાકાશ્યં ચૈવં ગચ્છન્તિ કૃત્વા નિષ્કલ્મષં તપઃ॥ 12-301-28 (77498)
અપ્રિયાણ્યવમાનાશ્ચ દુઃખં બહુવિધાત્મકમ્।
ફલાર્થી સત્પથં ત્યક્ત્વા પ્રાપ્નોતિ વિષયાત્મકમ્॥ 12-301-29 (77499)
ધર્મે તપસિ દાને ચ વિચિકિત્સાઽસ્ય જાયતે।
સ કૃત્વા પાપકાન્યેવ નિરયં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-301-30 (77500)
સુખે તુ વર્તમાનો વૈ દુઃખે વાઽપિ નરોત્તમ્।
સુવૃત્તાદ્યો ન ચલતે શાસ્ત્રચક્ષુઃ સ માનવઃ॥ 12-301-31 (77501)
ઇષુપ્રપાતમાત્રં હિ સ્પર્શયોગે રતિઃ સ્મૃતા।
રસને દર્શને ઘ્રાણે શ્રવણે ચ વિશાંપતે॥ 12-301-32 (77502)
તતોઽસ્ય જાયતે તીવ્રા વેદના તત્ક્ષયાત્પુનઃ।
બુધા યે ન પ્રશંસન્તિ મોક્ષં સુખમનુત્તમમ્॥ 12-301-33 (77503)
તતઃ ફલાર્થં સર્વસ્ય ભવન્તિ જ્યાયસે ગુણાઃ।
ધર્મવૃદ્ધ્યા ચ સતતં કામાર્થાભ્યાં ન હીયતે॥ 12-301-34 (77504)
અપ્રયત્નાગતાઃ સેવ્યા ગૃહસ્થૈર્વિષયાઃ સદા।
પ્રયત્નેનોપગમ્યશ્ચ સ્વધર્મ ઇતિ મે મતિઃ॥ 12-301-35 (77505)
માનિનાં કુલજાતાનાં નિત્યં શાસ્ત્રાર્થચક્ષુષામ્।
ક્રિયાધર્મવિમુક્તાનામશક્ત્યા સંવૃતાત્મનામ્॥ 12-301-36 (77506)
ક્રિયમાણં યદા કર્મ નાશં ગચ્છતિ માનુષમ્।
તેષાં નાન્યદૃતે લોકે તપસઃ કર્મ વિદ્યતે॥ 12-301-37 (77507)
સર્વાત્મનાઽનુકુર્વીત ગૃહસ્થઃ કર્મનિશ્ચયમ્।
દાક્ષ્યેણ હવ્યકવ્યાર્થં સ્વધર્મે વિચરન્નૃપ॥ 12-301-38 (77508)
યથા નદીનદાઃ સર્વે સાગરે યાન્તિ સંસ્થિતિમ્।
એવમાશ્રમિણઃ સર્વે ગૃહસ્થે યાન્તિ સંસ્થિતિમ્॥ ॥ 12-301-39 (77509)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 301॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-301-2 સમાણ્યં નરશ્રેહેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-301-6 ભોગિનં આત્માનમિતિ શેષઃ। રત્યર્થં ચ ધનં ત્યક્ત્વા સ વૈ રતિપરાયણ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-301-7 પુષ્ઠાર્થં ચેહ દેહસ્યેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-301-10 તપસા સિદ્ધિયુક્તાનાં શાશ્વતં દ્રહાદર્શનમ્ ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-301-12 સંબોધાચ્છાસ્રદર્શનમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-301-14 તપઃ સ્વર્ગફલં તાતેતિ થ. પાઠઃ॥ સ્વર્ગમાર્ગપ્રદર્શકમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-301-15 ક્વચિદ્દ્વહ્યપર ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 302
॥ શ્રીઃ ॥
12.302. અધ્યાયઃ 302
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નાનાધર્મપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-302-0 (77510)
જનક ઉવાચ। 12-302-0x (6449)
વર્ણો વિશેષવર્ણાનાં મહર્ષે કેન જાયતે।
એતદિચ્છામ્યહં જ્ઞાતું તદ્બ્રૂહિ વદતાં વર॥ 12-302-1 (77511)
યદેતજ્જાયતેઽપત્યં સ એવાયમિતિ શ્રુતિઃ।
કથં બ્રાહ્મણતો જાતો વિશેષગ્રહણં ગતઃ॥ 12-302-2 (77512)
પરાશર ઉવાચ। 12-302-3x (6450)
એવમેતન્મહારાજ યેન જાતઃ સ એવ સઃ।
તપસસ્ત્વપકર્ષેણ જાતિગ્રહણતાં ગતઃ॥ 12-302-3 (77513)
સુક્ષેત્રાચ્ચ સુબીજાચ્ચ પુણ્યો ભવતિ સંભવઃ।
અતોઽન્યતરતો હીનાદવરો નામ જાયતે॥ 12-302-4 (77514)
વક્રાદ્ભુજાભ્યામૂરુભ્યાં પદ્ભ્યાં ચૈવાથ જજ્ઞિરે।
સૃજતઃ પ્રજાપતેર્લોકાનિતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-302-5 (77515)
મુખજા બ્રાહ્મણાસ્તાત બાહુજાઃ ક્ષત્રિયાઃ સ્મૃતાઃ।
ઊરુજા ધનિનો રાજન્પાદજાઃ પરિચારકાઃ॥ 12-302-6 (77516)
ચતુર્ણામેવ વર્ણાનામાગમઃ પુરુષર્ષભ।
અતોન્યે ત્વતિરિક્તા યે તે વૈ સંકરજાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-302-7 (77517)
ક્ષત્રિયાતિરથામ્બષ્ઠા ઉગ્રા વૈદેહકાસ્તથા।
શ્વપાકાઃ પુલ્કસાઃ સ્તેના નિષાદાઃ સૂતમાગધાઃ॥ 12-302-8 (77518)
અયોગાઃ કારણા વ્રાત્યાશ્ચાણ્ડાલાશ્ચ નરાધિપ।
એતે ચતુર્ભ્યો વર્ણેભ્યો જાયન્તે વૈ પરસ્પરાત્॥ 12-302-9 (77519)
જનક ઉવાચ। 12-302-10x (6451)
બ્રહ્મણૈકેન જાતાનાં નાનાત્વં ગોત્રતઃ કથમ્।
બહૂનીહ હિ લોકે વૈ ગોત્રાણિ મુનિસત્તમ॥ 12-302-10 (77520)
યત્ર તત્ર કથં જાતાઃ સ્વયોનિં મુનયો ગતાઃ।
શૂદ્રયોનૌ સમુત્પન્ના વિયોનૌ ચ તથા પરે॥ 12-302-11 (77521)
પરાશર ઉવાચ। 12-302-12x (6452)
રાજન્નૈતદ્ભવેદ્બ્રાહ્મમપકૃષ્ટેન જન્મના।
મહાત્મનાં સમુત્પત્તિસ્તપસા ભાવિતાત્મનામ્॥ 12-302-12 (77522)
ઉત્પાદ્ય પુત્રાન્મુનયો નૃપતે યત્ર તત્ર હ।
સ્વેનૈવ તપસા તેષામૃષિત્વં વિદધુઃ પુનઃ॥ 12-302-13 (77523)
પિતામહશ્ચ મે પૂર્વમૃશ્યશૃઙ્ગશ્ચ કાશ્યપઃ।
વેદસ્તાણ્ડ્યઃ કૃપશ્ચૈવ કાક્ષીવત્કમઠાદયઃ॥ 12-302-14 (77524)
યવક્રીતશ્ચ નૃપતે દ્રોણશ્ચ વદતાંવરઃ।
આયુર્મતઙ્ગો દત્તશ્ચ દ્રુમદો માત્સ્ય એવ ચ॥ 12-302-15 (77525)
એતે સ્વાં પ્રકૃતિં પ્રાપ્તા વૈદેહ તપસો બલાત્।
પ્રતિષ્ઠિતા વેદવિદો દમેન તપસૈવ હિ॥ 12-302-16 (77526)
મૂલગોત્રાણિ ચત્વારિ સમુત્પન્નાનિ પાર્થિવ।
અઙ્ગિરાઃ કશ્યપશ્ચૈવ વસિષ્ઠો ભૃગુરેવ ચ॥ 12-302-17 (77527)
કર્મતોઽન્યાનિ ગોત્રાણિ સમુત્પન્નાનિ પાર્થિવ।
નામધેયાનિ તપસા તાનિ ચ ગ્રહણં સતામ્॥ 12-302-18 (77528)
જનક ઉવાચ। 12-302-19x (6453)
વિશેષધર્માન્વર્ણાનાં પ્રબ્રૂહિ ભગવન્મમ।
તતઃ સામાન્યધર્માંશ્ચ સર્વત્ર કુશલો હ્યસિ॥ 12-302-19 (77529)
પરાશર ઉવાચ। 12-302-20x (6454)
પ્રતિગ્રહો યાજનં ચ તથૈવાધ્યાપનં નૃપ।
વિશેષધર્મા વિપ્રાણાં રક્ષા ક્ષત્રસ્ય શોભના॥ 12-302-20 (77530)
કૃષિશ્ચ પાશુપાલ્યં ચ વાણિજ્યં ચ વિશામપિ।
દ્વિજાનાં પરિચર્યા ચ શૂદ્રકર્મ નરાધિપ॥ 12-302-21 (77531)
વિશેષધર્મા નૃપતે વર્ણાનાં પરિકીર્તિતાઃ।
ધર્માન્સાધારણાંસ્તાત વિસ્તરેણ શૃણુષ્વ મે॥ 12-302-22 (77532)
આનૃશંસ્યમર્હિસા ચાપ્રમાદઃ સંવિભાગિતા।
શ્રાદ્ધકર્માતિથેયં ચ સત્યમક્રોધ એવ ચ॥ 12-302-23 (77533)
સ્વેષુ દારેષુ સંતોષઃ શૌચં નિત્યાઽનસૂયતા।
આત્મજ્ઞાનં તિતિક્ષા ચ ધર્માઃ સાધારણા નૃપ॥ 12-302-24 (77534)
બ્રાહ્મણાઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યાસ્રયો વર્ણા દ્વિજાતયઃ।
અત્ર તેષામધીકારો ધર્મેષુ દ્વિપદાં વર॥ 12-302-25 (77535)
વિકર્માવસ્થિતા વર્ણાઃ પતન્તિ નૃપતે ત્રયઃ।
ઉન્નમન્તિ યથા સન્ત આશ્રિત્યેહ સ્વકર્મસુ॥ 12-302-26 (77536)
ન ચાપિ શૂદ્રઃ પતતીતિ નિશ્ચયો
ન ચાપિ સંસ્કારમિહાર્હતીતિ વા।
શ્રુતિપ્રયુક્તં ન ચ ધર્મમાપ્નુતે
ન ચાસ્ય ધર્મે પ્રતિષેધનં કૃતમ્॥ 12-302-27 (77537)
વૈદેહકં શૂદ્રમુદાહરન્તિ
દ્વિજા મહારાજ શ્રુતોપપન્નાઃ।
અહં હિ પશ્યામિ નરેન્દ્ર દેવં
વિશ્વસ્ય વિષ્ણું જગતઃ પ્રધાનમ્॥ 12-302-28 (77538)
સતાં વૃત્તમધિષ્ઠાય નિહીના ઉદ્દિધીર્ષવઃ।
મન્ત્રવર્જં ન દુષ્યન્તિ કુર્વાણાઃ પૌષ્ટિકીઃ ક્રિયાઃ॥ 12-302-29 (77539)
યથાયથા હિ સદ્વૄત્તમાલમ્બન્તીતરે જનાઃ।
યથાતથા સુખં પ્રાપ્ય પ્રેત્ય ચેહ ચ મોદતે॥ 12-302-30 (77540)
જનક ઉવાચ। 12-302-31x (6455)
કિં કર્મ દૂષયત્યેનમથો જાતિર્મહામુને।
સંદેહો મે સમુત્પન્નસ્તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-302-31 (77541)
પરાશર ઉવાચ। 12-302-32x (6456)
અસંશયં મહારાજ ઉભયં દોષકારકમ્।
કર્મ ચૈવ હિ જાતિશ્ચ વિશેષં તુ નિશામય॥ 12-302-32 (77542)
જાત્યા ચ કર્મણા ચૈવ દુષ્ટં કર્મ ન સેવતે।
જાત્યા દુષ્ટશ્ચ યઃ પાપં ન કરોતિ સ પૂરુષઃ॥ 12-302-33 (77543)
જાત્યા પ્રધાનં પુરુષં કુર્વાણં કર્મ ધિક્કૃતમ્
કર્મ તદ્દૂષયત્યેનં તસ્માત્કર્મ ન શોભનમ્॥ 12-302-34 (77544)
જનક ઉવાચ। 12-302-35x (6457)
કાનિ કર્માણિ ધર્મ્યાણિ લોકેઽસ્મિન્દ્વિજસત્તમ્।
ન હિંસન્તીહ ભૂતાનિ ક્રિયમાણાનિ સર્વદા॥ 12-302-35 (77545)
પરાશર ઉવાચ। 12-302-36x (6458)
શૃણુ મેઽત્ર મહારાજ યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ।
યાનિ કર્માણ્યહિંસ્રાણિ નરં ત્રાયન્તિ સર્વદા॥ 12-302-36 (77546)
સંન્યસ્યાગ્નીનુદાસીનાઃ પશ્યન્તિ વિગતજ્વરાઃ।
નૈઃશ્રેયસં કર્મપથં સમારુહ્ય યથાક્રમમ્॥ 12-302-37 (77547)
પ્રશ્રિતા વિનયોપેતા દમનિત્યાઃ સુસંશિતાઃ।
પયાન્તિ સ્થાનમજરં સર્વકર્મવિવર્જિતાઃ॥ 12-302-38 (77548)
સર્વે વર્ણા ધર્મકાર્યાણિ સમ્યક્
કૃત્વા રાજન્સત્યવાક્યાનિ ચોક્ત્વા।
ત્યક્ત્વા ધર્મં દારુણં જીવલોકે
યાન્તિ સ્વર્ગં નાત્ર કાર્યો વિચારઃ॥ ॥ 12-302-39 (77549)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 302॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-302-6 ઊરુજા વણિજો રાજન્નિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-302-10 નાનાત્વં બ્રહ્મક્ષત્રિયાદિભાવેન ભિન્નત્વમ્। ગોત્રતઃ અન્વયતઃ। ગોત્રાણિ બ્રહ્મક્ષત્રિયાદીનિ ઉગ્રામ્બષ્ઠાદીનિ ચ। તસ્માજ્જાતિતારતમ્યમયુક્તમિત્યર્થઃ॥ 12-302-11 યથા કાક્ષીવતા શૂદ્રાયામુત્પાદિતાઃ પુત્રા બ્રાહ્મણત્વં નીતા નતુ તે નિષાદત્વં પ્રાપ્તા ઇત્યર્થઃ। તસ્માત્કારણદ્વારા કાર્યદ્વારા વા જાતિભેદો ન યુક્ત ઇતિ ભાવઃ॥ 12-302-14 વસુસ્તાણ્ડ્ય ઇતિ થ. પાઠઃ। વટસ્તાણ્ડ્ય ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-302-16 તપસો શ્રયાદિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-302-26 નિરયેત્રય ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 303
॥ શ્રીઃ ॥
12.303. અધ્યાયઃ 303
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભૂષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ધર્માદિસાધનતયા માનુષ્યપ્રશંસાપૂર્વકં નાનાધર્મપ્રતિપાદકપરાશારગીતાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-303-0 (77550)
પરાશર ઉવાચ। 12-303-0x (6459)
પિતા સખાયો ગુરવઃ સ્ત્રિયશ્ચ
ન નિર્ગુણાનાં પ્રભવન્તિ લોકે।
અનન્યભક્તાઃ પ્રિયવાદિનશ્ચ
હિતાશ્ચ વશ્યાશ્ચ તથૈવ રાજન્॥ 12-303-1 (77551)
પિતા પરં દૈવતં માનવાનાં
માતુર્વિશિષ્ટં પિતરં વદન્તિ।
જ્ઞાનસ્ય લાભં પરમં વદન્તિ
જિતેન્દ્રિયાર્થાઃ પરમાપ્નુવન્તિ॥ 12-303-2 (77552)
રણાજિરે યત્ર શરાગ્નિસંસ્તરે
નૃપાત્મજો ઘાતમવાપ્ય દહ્યતે।
પ્રયાતિ લોકાનમરૈઃ સુદુર્લભા
ન્નિષેવતે સ્વર્ગફલં યથાસુખમ્॥ 12-303-3 (77553)
શ્રાન્તં ભીતં ભ્રષ્ટશસ્ત્રં રુદન્તં
પરાઙ્ભુખં પારિવર્હૈશ્ચ હીનમ્।
અનુદ્યન્તં રોગિણં યાચમાનં
ન વૈ હિંસ્યાદ્બાલવૃદ્ધૌ ચ રાજન્॥ 12-303-4 (77554)
પારિબર્હૈઃ સુસંયુક્તમુદ્યતં તુલ્યતાં ગતમ્।
અતિક્રમેત્તં નૃપતિઃ સંગ્રામે ક્ષત્રિયાત્મજમ્॥ 12-303-5 (77555)
તુલ્યાદિહ વધઃ શ્રેયાન્વિશિષ્ટાચ્ચેતિ નિશ્ચયઃ।
નિહીનાત્કાતરાચ્ચૈવ કૃપણાદ્ગર્હિતો વધઃ॥ 12-303-6 (77556)
પાપાત્પાપસમાચારાન્નિહીનાચ્ચ નરાધિપ।
પાપ એષ વધઃ પ્રોક્તો નરકાયેતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-303-7 (77557)
ન કશ્ચિત્રાતિ વૈ રાજન્દિષ્ટાન્તવશમાગતમ્।
સાવશેષાયુષં ચાપિ કશ્ચિન્નૈવાપકર્ષતિ॥ 12-303-8 (77558)
સ્નિગ્ધૈશ્ચ ક્રિયમાણાનિ કર્માણીહ નિવર્તયેત્।
હિંસાત્મકાનિ સર્વાણિ નાયુરિચ્છેત્પરાયુષા॥ 12-303-9 (77559)
ગૃહસ્થાનાં તુ સર્વેષાં વિનાશમભિકાઙ્ક્ષતામ્।
નિધનં શોભનં તાત પુલિનેષુ ક્રિયાવતામ્॥ 12-303-10 (77560)
આયુષિ ક્ષયમાપન્ને પઞ્ચત્વમુપગચ્છતિ।
તથા હ્યકારણાદ્ભવતિ કારણૈરુપપાદિતમ્॥ 12-303-11 (77561)
તથા શરીરં ભવતિ દેહાદ્યેનોપપાદિતમ્।
અધ્વાનં ગતકશ્ચાયં પ્રાપ્તશ્ચાયં ગૃહાદ્ગૃહમ્॥ 12-303-12 (77562)
દ્વિતીયં કારણં તત્ર નાન્યત્કિંચન વિદ્યતે।
તદ્દેહં દેહિનાં યુક્તં મોક્ષભૂતેષુ વર્તતે॥ 12-303-13 (77563)
શિરાસ્નાય્વસ્થિસંઘાતં બીભત્સામેધ્યસંકુલમ્।
ભૂતાનામિન્દ્રિયાણાં ચ ગુણાનાં ચ સમાગમમ્॥ 12-303-14 (77564)
ત્વગન્તં દેહમિત્યાહુર્વિદ્વાંસોઽધ્યાત્મચિન્તકાઃ।
ગુણૈરપિ પરિક્ષીણં શરીરં મર્ત્યતાં ગતમ્॥ 12-303-15 (77565)
શરીરિણા પરિત્યક્તં નિશ્ચેષ્ટં ગતચેતનમ્।
ભૂતૈઃ પ્રકૃતિમાપન્નૈસ્તતો ભૂમૌ નિમજ્જતિ॥ 12-303-16 (77566)
ભાવિતં કર્મયોગેન જાયતે તત્રતત્ર હ।
ઇદં શરીરં વૈદેહ મ્રિયતે યત્રયત્ર હ।
તત્પ્રપાતે પરો દૃષ્ટો વિસર્ગઃ કર્મણસ્તથા॥ 12-303-17 (77567)
ન જાયતે તુ નૃપતે કંચિત્કાલમયં પુનઃ।
પરિભ્રમતિ ભૂતાત્મા દ્યામિવામ્બુધરો મહાન્॥ 12-303-18 (77568)
સ પુનર્જાયતે રાજન્પ્રાપ્યેહાયતનં નૃપઃ।
મનસઃ પરમો હ્યાત્મા ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરં મનઃ॥ 12-303-19 (77569)
વિવિધાનાં ચ ભૂતાનાં જઙ્ગમાઃ પરમા નૃપ।
જઙ્ગમાનામપિ તથા દ્વિપદાઃ પરમા મતાઃ।
દ્વિપદાનામપિ તથા દ્વિજા વૈ પરમાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-303-20 (77570)
દ્વિજાનામપિ રાજેન્દ્ર પ્રજ્ઞાવન્તઃ પરા મતાઃ।
પ્રાજ્ઞાનામાત્મસંબુદ્ધાઃ સંબુદ્ધાનામમાનિનઃ॥ 12-303-21 (77571)
જાતમન્વેતિ મરણં નૃણામિતિ વિનિશ્ચયઃ।
અન્તવન્તિ હિ કર્માણિ સેવન્તે ગુણતઃ પ્રજાઃ॥ 12-303-22 (77572)
આપન્ને તૂત્તરાં કાષ્ઠાં સૂર્યે યો નિધનં વ્રજેત્।
નક્ષત્રે ચ મુહૂર્તે ચ પુણ્યે રાજન્સ પુણ્યકૃત્॥ 12-303-23 (77573)
અયોજયિત્વા ક્લેશેન જનં પ્લાપ્ય ચ દુષ્કૃતમ્।
મૃત્યુનાઽઽત્મકૃતેનેહ કર્મ કૃત્વાઽઽત્મશક્તિતઃ॥ 12-303-24 (77574)
વિષમુદ્બન્ધનં દાહો દસ્યુહસ્તાત્તથ વધઃ।
દંષ્ટ્રિભ્યશ્ચ પશુભ્યશ્ચ પ્રાકૃતો વધ ઉચ્યતે॥ 12-303-25 (77575)
ન ચૈભિઃ પુણ્યકર્માણો યુજ્યન્તે ચાભિસંધિજૈઃ।
એવંવિધૈશ્ચ બહુભિરપરૈઃ પ્રાકૃતૈરપિ॥ 12-303-26 (77576)
ઊર્ધ્વં ભિત્ત્વા પ્રતિષ્ઠન્તે પ્રાણાઃ પુણ્યવતાં નૃપ।
મધ્યતો મધ્યપુણ્યાનામધો દુષ્કૃતકર્મણામ્॥ 12-303-27 (77577)
એકઃ શત્રુર્ન દ્વિતીયોસ્તિ શત્રુ
રજ્ઞાનતુલ્યઃ પુરુષસ્ય રાજન્।
યેનાવૃતઃ કુરુતે સંપ્રયુક્તો
ઘોરાણિ કર્માણિ સુદારુણાનિ॥ 12-303-28 (77578)
પ્રબોધનાર્થં શ્રુતિધર્મયુક્તં
વૃદ્ધાનુપાસ્ય પ્રભવેત યસ્ય।
પ્રયત્નસાધ્યો હિ સ રાજપુત્ર
પ્રજ્ઞાશરેણોન્મથિતઃ પરૈતિ॥ 12-303-29 (77579)
અધીત્ય વેદં તપસા બ્રહ્મચારી
યજ્ઞાઞ્શક્ત્યા સન્નિસૃજ્યેહ પઞ્ચ।
વનં ગચ્છેત્પુરુષો ધર્મકામઃ
શ્રેયઃ કૃત્વા સ્થાપયિત્વા સ્વવંશમ્॥ 12-303-30 (77580)
ઉપભોગૈરપિ ત્યક્તં નાત્માનં સાદયેન્નરઃ।
ચણ્ડાલત્વેઽપિ માનુષ્યં સર્વથા તાત શોભનમ્॥ 12-303-31 (77581)
ઇયં હિ યોનિઃ પ્રથમા યાં પ્રાપ્ય જગતીયતે।
આત્મા વૈ શક્યતે ત્રાતું કર્મભિઃ શુભલક્ષણૈઃ॥ 12-303-32 (77582)
કથં ન વિપ્રણશ્યેમ યોનિતોસ્યા ઇતિ પ્રભો।
કુર્વન્તિ ધર્મં મનુજાઃ શ્રુતિપ્રામાણ્યદર્શનાત્॥ 12-303-33 (77583)
યો દુર્લભતરં પ્રાપ્ય માનુષ્યં દ્વિષતે નરઃ।
ધર્માવમન્તા કામાત્મા ભવેત્સ ખલુ વઞ્ચ્યતે॥ 12-303-34 (77584)
યસ્તુ પ્રીતિપુરાણેન ચક્ષુષા તાત પશ્યતિ।
દીપોપમાનિ ભૂતાનિ યાવદર્થાન્ન પશ્યતિ॥ 12-303-35 (77585)
સાન્ત્વેનાનુપ્રદાનેન પ્રિયવાદેન ચાપ્યુત।
સમદુઃખસુખો ભૂત્વા સ પરત્ર મહીયતે॥ 12-303-36 (77586)
દાનં ત્યાગઃ શોભના મુર્તિમદ્ભ્યો
ભૂયઃ પ્લાવ્યં તપસા વૈ શરીરમ્।
સરસ્વતીનૈમિષપુષ્કરેષુ
યે ચાપ્યન્યે પુણ્યદેશાઃ પૃથિવ્યામ્॥ 12-303-37 (77587)
ગૃહેષુ યેષામસવઃ પતન્તિ
તેષામથો નિર્હરણં પ્રશસ્તમ્।
યાનેન વૈ પ્રાપણં ચ શ્મશાને
શુચૌ દેશે વિધિના ચૈવ દાહઃ॥ 12-303-38 (77588)
ઇષ્ટિઃ પુષ્ટિર્યજનં યાજનં ચ
દાર્ગ પુણ્યાનાં કર્મણાં ચ પ્રયોગઃ।
શક્ત્યા પિત્ર્યં યચ્ચ કિંચિત્પ્રશસ્તં
સર્વાણ્યાત્માર્થે માનવોઽયં કરોતિ॥ 12-303-39 (77589)
`ગૃહસ્થાનાં ચ સર્વેષાં વિનાશમભિકાઙ્ક્ષતામ્।
નિધનં શોભનં તાત પુલિનેષુ ક્રિયાવતામ્॥' 12-303-40 (77590)
ધર્મશાસ્ત્રાણિ વેદાશ્ચ ષ઼ડઙ્ગાનિ નરાધિપ।
શ્રેયસોર્થે વિધીયન્તે નરસ્યાક્લિષ્ટકર્મણઃ॥ 12-303-41 (77591)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-303-42x (6460)
એતદ્વૈ સર્વમાખ્યાતં મુનિના સુમહાત્મના।
વિદેહરાજાય પુરા શ્રયેસોર્થે નરાધિપ॥ ॥ 12-303-42 (77592)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્ર્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 303॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-303-2 લાભં લાભહેતુમ્॥ 12-303-4 પારિબર્હૈ રથાશ્વકવચાદિભિઃ॥ 12-303-5 અતિક્રમેજ્જયેત્॥ 12-303-8 દિષ્ટાન્તો મૃત્યુઃ॥ 12-303-9 સન્નદ્ધૈઃ ક્રિયમાણાનીતિ થ. પાઠઃ। હિંસાત્મકાનિ કર્માણીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-303-10 પુલિનેષુ પુલિનવત્સુ તીર્થેષુ નિધનં મરણં શ્રેયઃ॥ 12-303-15 શરીરં મન્દતાં ગતમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-303-17 તત્સ્વભાવો પરો દૃષ્ટ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-303-32 આત્મા વૈ શક્યતે જ્ઞાતુમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-303-36 સાંત્વેનાન્નપ્રદાનેનેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-303-35 પ્રીતિપુરાણેન પ્રીત્યા ચિરંતનેન દીપોપમાનિ સ્નેહેન સંવર્ધનીયાનિ। યાક્દર્થાન્ સર્વાન્વિષયાન્ દયાવાન્ ભૂતાનિ પશ્યતિ વિરક્તોઽર્થાન્ન પશ્યતિ યઃ સ મહીયતે ઇત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ॥ 12-303-38 શૌચેનં નૂનં વિધિના ચેતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 304
॥ શ્રીઃ ॥
12.304. અધ્યાયઃ 304
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શ્રેયઃસાધનકલાપપ્રતિપાદકપરાશરગીતાનુવાદસમાપનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-304-0 (77593)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-304-0x (6461)
પુનરેવ તુ પપ્રચ્છ જનકો મિથિલાધિપઃ।
પરાશરં મહાત્માનં ધર્મે પરમનિશ્ચયમ્॥ 12-304-1 (77594)
જનક ઉવાચ। 12-304-2x (6462)
કિં શ્રેયઃ કા ગતિર્બ્રહ્મન્કિં કૃતં ન વિનશ્યતિ।
ક્વ ગતો ન નિવર્તેત તન્મે બ્રૂહિ મહામતે॥ 12-304-2 (77595)
પરાશર ઉવાચ। 12-304-3x (6463)
અસઙ્ગઃ શ્રેયસો મૂલં જ્ઞાનં જ્ઞાનગતિઃ પરા।
ચીર્ણં તપો ન પ્રણશ્યેદ્વાપઃ ક્ષેત્રે ન નશ્યતિ॥ 12-304-3 (77596)
છિત્ત્વાઽધર્મમયં પાશં યદા ધર્મેઽભિરજ્યતે।
દત્ત્વાઽભયકૃતં દાનં તદા સિદ્ધિમવાપ્નુતે॥ 12-304-4 (77597)
યો દદાતિ સહસ્રાણિ ગવામશ્વશતાનિ ચ।
અભયં સર્વભૂતેભ્યઃ સદા તમભિવર્તતે॥ 12-304-5 (77598)
વસન્વિષયમધ્યેઽપિ ન વસત્યેવ બુદ્ધિમાન્।
સંવસત્યેવ દુર્બુદ્ધિરસત્સુ વિષયેષ્વપિ॥ 12-304-6 (77599)
નાધર્મઃ શ્લિષ્યતે પ્રાજ્ઞં પયઃ પુષ્કરપર્ણવત્।
અપ્રાજ્ઞમધિકં પાપં શ્લિષ્યતે જતુકાષ્ઠવત્॥ 12-304-7 (77600)
નાધર્મઃ કારણાપેક્ષી કર્તારમભિમુઞ્ચતિ।
કર્તા ખલુ યથાકાલં તતઃ સમભિપદ્યતે॥ 12-304-8 (77601)
ન ભિદ્યન્તે કૃતાત્માન આત્મપ્રત્યયદર્શિનઃ।
બુદ્ધિકર્મેન્દ્રિયાણાં હિ પ્રમત્તો યો ન બુધ્યતે।
શુભાશુભે પ્રસક્તાત્મા પ્રાપ્નોતિ સુમહદ્ભયમ્॥ 12-304-9 (77602)
વીતરાગો જિતક્રોધઃ સમ્યગ્ભવતિ યઃ સદા।
વિષયે વર્તમાનોઽપિ ન સ પાપેન યુજ્યતે॥ 12-304-10 (77603)
મર્યાદાયાં વર્તમાનોઽપિ નાવસીદતિ।
પુષ્ટસ્રોત ઇવાસક્તઃ સ્ફીતો ભવતિ સંચયઃ॥ 12-304-11 (77604)
યથા ભાનુગતં તેજો મણિઃ શુદ્ધઃ સમાધિના।
આદત્તે રાજશાર્દૂલ તથા યોગઃ પ્રવર્તતે॥ 12-304-12 (77605)
યથા તિલાનામિહ પુણ્યસંશ્રયા
ત્પૃથક્પૃથગ્યાતિ ગુણોઽતિસામ્યતામ્।
તથા નરાણાં ભુવિ ભાવિતાત્મનાં
યથાશ્રયં સત્વગુણઃ પ્રવર્તતે॥ 12-304-13 (77606)
જહાતિ દારાન્વિવિધાશ્ચ સંપદઃ
પદં ચ યાનં વિવિધાશ્ચ સત્ક્રિયાઃ।
ત્રિવિષ્ટપે જાતમતિર્યદા નર
સ્તદાઽસ્ય બુદ્ધિર્વિષયેષુ ભિદ્યતે॥ 12-304-14 (77607)
પ્રસક્તબુદ્ધિર્વિષયેષુ યો નરો
ન બુધ્યતે હ્યાત્મહિતં કથંચન।
સ સર્વભાવાનુગતેન ચેતસા
નૃપાઽઽમિષેણેવ ઝષો વિકૃષ્યતે॥ 12-304-15 (77608)
સંઘાતવન્મર્ત્યલોકઃ પરસ્પરમપાશ્રિતઃ।
કદલીગર્ભનિઃસારો નૌરિવાપ્સુ નિમજ્જતિ॥ 12-304-16 (77609)
ન ધર્મકાલઃ પુરુષસ્ય નિશ્ચિતો
ન ચાપિ મૃત્યુઃ પુરુષં પ્રતીક્ષતે।
સદા હિ ધર્મસ્ય ક્રિયૈવ શોભના
તદા નરો મૃત્યુમુખાન્નિવર્તતે॥ 12-304-17 (77610)
યથાઽન્ધઃ સ્વગૃહે યુક્તો હ્યભ્યાસાદેવ ગચ્છતિ।
તથા યુક્તેન મનસા પ્રાજ્ઞો ગચ્છતિ તાં ગતિમ્॥ 12-304-18 (77611)
મરણં જન્મનિ પ્રોક્તં જન્મ વૈ મરણાશ્રિતમ્।
અવિદ્વાન્મોક્ષધર્મેષુ બદ્ધો ભ્રમતિ ચક્રવત્॥ 12-304-19 (77612)
બુદ્ધિમાર્ગપ્રયાતસ્ય સુખં ત્વિહ પરત્ર ચ।
વિસ્તરાઃ ક્લેશસંયુક્તાઃ સંક્ષેપાસ્તુ સુખાવહાઃ।
પરાર્થં વિસ્તરાઃ સર્વે ત્યાગમાંત્મહિતં વિદુઃ॥ 12-304-20 (77613)
યથા મૃણાલાનુગતમાશુ મુઞ્ચતિ કર્દમમ્।
તથાઽઽત્મા પુરુષસ્યેહ મનસા પરિમુચ્યતે॥ 12-304-21 (77614)
મનઃ પ્રણયતેઽઽત્માનં સ એનમભિયુઞ્જતિ।
યુક્તો યદા સ ભવતિ તદા તં પશ્યતે પરમ્॥ 12-304-22 (77615)
પરાર્થે વર્તમાનસ્તુ સ્વં કાર્યં યોઽભિમન્યતે।
ઇન્દ્રિયાર્થેષુ સક્તઃ સ સ્વકાર્યાત્પરિહીયતે॥ 12-304-23 (77616)
અધસ્તિર્યગ્ગતિં ચૈવ સ્વર્ગે ચૈવ પરાં ગતિમ્।
પ્રાપ્નોતિ સુકૃતૈરાત્મા પ્રાજ્ઞસ્યેહેતરસ્ય ચ॥ 12-304-24 (77617)
મૃન્મયે ભાજને પક્વે યથા વૈ નશ્યતિ દ્રવઃ।
તથા શરીરં તપસા તપ્તં વિષયમશ્નુતે॥ 12-304-25 (77618)
વિષયાનશ્નુતે યસ્તુ ન સ ભોક્ષ્યત્યસંશયમ્।
યસ્તુ ભોગાંસ્ત્યજેદાત્મા સ વૈ ભોક્તું વ્યવસ્યતિ॥ 12-304-26 (77619)
નીહારેણ હિ સંવીતઃ શિશ્નોદરપરાયણઃ।
જાત્યન્ધ ઇવ પન્થાનમાવૃતાત્મા ન બુધ્યતે॥ 12-304-27 (77620)
વણિગ્યથા સમુદ્રાદ્વૈ યથાર્થં લભતે ધનમ્।
તથા મર્ત્યાર્ણવાજ્જન્તોઃ કર્મવિજ્ઞાનતો ગતિઃ॥ 12-304-28 (77621)
અહોરાત્રમયે લોકે જરારૂપેણ સંચરન્।
મૃત્યુર્ગ્રસતિ ભૂતાનિ પવનં પન્નગો યથા॥ 12-304-29 (77622)
સ્વયં કૃતાનિ કર્માણિ જાતો જન્તુઃ પ્રપદ્યતે।
નાકૃતં લભતે કશ્ચિત્કિંચિદત્ર પ્રિયાપ્રિયમ્॥ 12-304-30 (77623)
સયાનં યાન્તમાસીનં પ્રવૃત્તં વિષયેષુ ચ।
શુભાશુભાનિ કર્માણિ પ્રપદ્યન્તે નરં સદા॥ 12-304-31 (77624)
ન હ્યન્યત્તીરમાસાદ્ય પુનસ્તર્તું વ્યવસ્યતિ।
દુર્લભો દૃશ્યતે હ્યસ્ય વિનિપાતો મહાર્ણવે॥ 12-304-32 (77625)
યથા ભાવાવસન્ના હિ નૌર્મહામ્ભસિ તન્તુના।
યથા મનોભિયોગાદ્વૈ શરીરં પ્રચિકીર્ષતિ॥ 12-304-33 (77626)
યથા સમુદ્રમભિતઃ સંશ્રિતાઃ સરિતોઽપરાઃ।
તથાઽન્યાપ્રકૃતિર્યોગાદભિસંશ્રિયતે સદા॥ 12-304-34 (77627)
સ્નેહપાશૈર્બહુવિધૈરાસક્તમનસો નરાઃ।
પ્રકૃતિસ્થા વિષીદન્તિ જલે સૈકતવેશ્મવત્॥ 12-304-35 (77628)
શરીરગૃહસંસ્થસ્ય શૌચતીર્થસ્ય દેહિનઃ।
બુદ્ધિમાર્ગપ્રયાતસ્ય સુખં ત્વિહ પરત્ર ચ॥ 12-304-36 (77629)
વિસ્તરાઃ ક્લેશસંયુક્તાઃ સંક્ષેપાસ્તુ સુખાવહાઃ।
પરાર્થં વિસ્તરાઃ સર્વે ત્યાગમાત્મહિતં વિદુઃ॥ 12-304-37 (77630)
સંકલ્પજો મિત્રવર્ગો જ્ઞાતયઃ કારણાત્મકાઃ।
ભાર્યા પુત્રશ્ચ દાસશ્ચ સ્વમર્થમનુયુઞ્જતે॥ 12-304-38 (77631)
ન માતા ન પિતા કિંચિત્કસ્યચિત્પ્રતિપદ્યતે।
દાનપથ્યૌદનો જન્તુ સ્વકર્મફલમશ્નુતે॥ 12-304-39 (77632)
માતા પુત્રઃ પિતા ભ્રાતા ભાર્યા મિત્રજનસ્તથા।
અષ્ટાપદપદસ્થાને લાક્ષામુદ્રેવ લક્ષ્યતે॥ 12-304-40 (77633)
સર્વાણિ કર્માણિ પુરાકૃતાનિ
શુભાશુભાન્યાત્મનો યાન્તિ જન્તોઃ।
ઉપસ્થિતં કર્મફલં વિદિત્વા
બુદ્ધિં તથા ચોદયતેઽન્તરાત્મા॥ 12-304-41 (77634)
વ્યવસાયં સમાશ્રિત્ય સહાયાન્યોઽધિગચ્છતિ।
ન તસ્ય કશ્ચિદારમ્ભઃ કદાચિદવસીદતિ॥ 12-304-42 (77635)
અદ્વૈધમનસં યુક્તં શૂરં ધીરં વિપશ્ચિતમ્।
ન શ્રીઃ સંત્યજતે નિત્યમાદિત્યમિવ રશ્મયઃ॥ 12-304-43 (77636)
આસ્તિક્યવ્યવસાયાભ્યામુપાયાન્વિતયા ધિયા।
ય આરભત્યનિન્દ્યાત્મા ન સોઽર્થાત્પરિસીદતિ॥ 12-304-44 (77637)
સર્વઃસ્વાનિ શુભાશુભાનિ નિયતં કર્માણિ જન્તુઃસ્વયં
ગર્ભાત્સંપ્રતિપદ્યતે તદુભયં યત્તેન પૂર્વં કૃતમ્।
મૃત્યુશ્ચાપરિહારવાન્સમગતિઃ કાલેન વિચ્છેદિના
દારોશ્ચૂર્ણમિવાશ્મસારવિહિતં કર્માન્તિકં પ્રાપયેત્ 12-304-45 (77638)
સ્વરૂપતામાત્મકૃતં ચ વિસ્તરં
કુલાન્વયં દ્રવ્યસમૃદ્ધિસંચયમ્।
નરો હિ સર્વો ભલતે યથાકૃતં
શુભાશુભેનાત્મકૃતેન કર્મણા॥ 12-304-46 (77639)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-304-47x (6464)
ઇત્યુક્તો જનકો રાજન્યાથાતથ્યં મનીષિણા।
શ્રુત્વા ધર્મવિદાં શ્રેષ્ઠઃ પરાં મુદમવાપ હ॥ ॥ 12-304-47 (77640)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુરધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 304॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-304-2 શ્રેયઃ શ્રેયઃ સાધનમ્। ક્વ ગત્વા ન નિવર્તન્ત ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-304-3 જ્ઞાનં ચૈવ પરા ગતિરિતિ ડ. થ. પાઠઃ। ન પ્રણશ્યેત્સંસિદ્ધો ન નિવર્તતે ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-304-5 સ દાનમતિવર્તતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-304-11 યથા નદ્યાં બદ્ધઃ સેતુર્નૈવ સીદતિ સ્રોતઃપુષ્ટિં કરોતિ એવમસક્તો ધર્મ એવ સેતુર્યસ્ય સઃ। મર્યાદાયાં બદ્ધો નૈવ સીદતિ। સંચયસ્તપાવૃદ્ધિશ્ચ સ્ફીતા ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-304-13 યથાનિલાનામિહ પુષ્પસંચયાદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-304-14 જહાતિ રાજન્વિહિતેન સંપદા સદશ્વયાનં વિવિધાશ્ચ શય્યાઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-304-15 આમિષેણ બડિશમર્ભિતેન। ઝષો મત્સ્યઃ। ન વિન્દતે હ્યાત્મપદં કદાચનેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-304-16 સંઘાતવદ્દેહેન્દ્રિયાદિસમુદાયવત્। મર્ત્યલોકઃ સ્ત્રીપુત્રપશ્વાદિસમુદાયઃ। અપાશ્રિત ઉપકારકઃ॥ 12-304-19 જન્મનિ જન્મનિમિત્તમ્॥ 12-304-20 વિસ્તરાઃ વૈતાનિકાન્યગ્રિહોત્રાદીનિ। સંક્ષેપાસ્ત્યાગાદયઃ॥ 12-304-23 સ્વકાર્યં યો નિવર્તતે ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-304-25 મૃણ્મયે ભાજને બહ્નૌ યથા વૈ શુષ્યતે દ્રવમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-304-41 વાન્તિ ફલં દાતુમિતિ શેષઃ॥ 12-304-42 વ્યપસાયમુદ્યોગમ્॥ 12-304-43 અદ્વૈધમનસં એકાગ્રચિત્તમ્॥ 12-304-45 ગર્ભાત્ ગર્ભપ્રવેશમારભ્ય। યત્ યસ્માત્તદુભયં શુભાશુભમ્। અપરિહારવાન્પરિહર્તુમશક્યઃ। કાલેન પ્રાપ્તેન વિચ્છેદિના જીવનનાશકેન સહાયેન સૃત્યુઃ કર્માન્તિકં દિષ્ટાન્તં વિનાશાખ્યં પ્રાપયેત્। દારોઃ કાષ્ઠસ્ય ચૂર્ણં અશ્મસારવિહિતં કકચકૃતમ્। સમા સીતોષ્ણસામ્યવતી ગતિર્યસ્ય સ સમગતિર્વાયુઃ। દારુચૂર્ણમિવ મૃત્યુર્નરં કાલેનાન્તં નયતીત્યર્થઃ। કર્માન્તરં પ્રાપયેદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-304-46 સ્વરૂપતાં સ્વસ્ય રૂપં હિરણ્યં પશવો વિવાહા ઇતિ શ્રુતં રૂપમિવ રૂપં યસ્ય સ્વકુલાનુસારિ વિવાહાદિકં તદેવ તત્તા તામ્। આત્મકૃતં વિસ્તરં પુત્રસંતત્યાદિપૌષ્કલ્યમ્। કુલાન્વયં સત્કુલે જન્મ। યથાકૃતં કૃતમનતિક્રમ્ય સર્વં પ્રાક્કર્મવશાદેવ લભ્યતે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 305
॥ શ્રીઃ ॥
12.305. અધ્યાયઃ 305
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ મોક્ષસાધનપ્રતિપાદકહંસસાધ્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-305-0 (77641)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-305-0x (6465)
સત્યં દમં ક્ષમાં પ્રજ્ઞાં પ્રશંસન્તિ પિતામહ।
વિદ્વાંસો મનુજા લોકે કથમેતન્મતં તવ॥ 12-305-1 (77642)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-305-2x (6466)
અત્ર તે વર્તયિષ્યેઽહમિતિહાસં પુરાતનમ્।
સાધ્યાનામિહ સંવાદં હંસસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-305-2 (77643)
હંસો ભૂત્વાઽથ સૌવર્ણસ્ત્વજો નિત્યઃ પ્રજાપતિઃ।
સ વૈ પર્યેતિ લોકાંસ્ત્રીનથ સાધ્યાનુપાગમત્॥ 12-305-3 (77644)
સાધ્યા ઊચુઃ। 12-305-4x (6467)
શકુને વયં સ્મ દેવા વૈ સાધ્યાસ્ત્વામનુયુઙ્ક્ષ્મહે।
પૃચ્છામસ્ત્વાં મોક્ષધર્મં ભવાંશ્ચ કિલ મોક્ષવિત્॥ 12-305-4 (77645)
શ્રુતોસિ નઃ પણ્ડિતો ધીરવાદી
સાધુઃ શબ્દશ્ચરતે તે પતત્રિન્।
કિં મન્યસે શ્રેષ્ઠતમં દ્વિજ ત્વં
કસ્મિન્મનસ્તે રમતે મહાત્મન્॥ 12-305-5 (77646)
તન્નઃ કાર્યં પક્ષિવર પ્રશાધિ
યત્કાર્યાણાં મન્યસે શ્રેષ્ઠમેકમ્।
યત્કૃત્વા વૈ પુરુષઃ સર્વબન્ધૈ
ર્વિમુચ્યતે વિહગેન્દ્રેહ શીઘ્રમ્॥ 12-305-6 (77647)
હંસ ઉવાચ। 12-305-7x (6468)
ઇદં કાર્યમમૃતાશાઃ શૃણુધ્વં
તપો દમઃ સત્યમાત્માભિગુપ્તિઃ।
ગ્રન્થીન્વિમુચ્ય હૃદયસ્ય સર્વા
ન્પ્રિયાપ્રિયે સ્વં વશમાનયીત॥ 12-305-7 (77648)
નારુતુદઃ સ્યાન્ન નૃશંસવાદી
ન હીનતઃ પરમભ્યાદદીત।
યયાઽસ્ય વાચા પર ઉદ્વિજેત
ન તાં વદેદુશતિં પાપલોક્યામ્॥ 12-305-8 (77649)
વાક્સાયકા વદનાન્નિષ્યતન્તિ
યૈરાહતઃ શોચતિ રાત્ર્યહાનિ।
પરસ્ય નામર્મસુ તે પતન્તિ
તાન્પણ્ડિતો નાવસૃજેત્પરેષુ॥ 12-305-9 (77650)
પરશ્ચેદેનમતિવાદવાણૈ
ર્ભૃશં વિધ્યેચ્છમ એવેહ કાર્યઃ।
સંરોષ્યમાણઃ પ્રતિહૃષ્યતે યઃ
સ આદત્તે સુકૃતં વૈ પરસ્ય॥ 12-305-10 (77651)
ક્ષેપાયમાણમભિષઙ્ગવ્યલીકં
નિગૃહ્ણાતિ જ્વલિતં યશ્ચ મન્યુમ્।
અદુષ્ટચેતા મુદિતોઽનસૂયુઃ
સ આદત્તે સુકૃતં વૈ પરેષામ્॥ 12-305-11 (77652)
આક્રુશ્યમાનો ન વદામિ કિંચિ
ત્ક્ષમામ્યહં તાડ્યમાનશ્ચ નિત્યમ્।
શ્રેષ્ઠં હ્યેતદ્યત્ક્ષમામાહુરાર્યાઃ
સત્યં તથૈવાર્જવમાનૃશંસ્યમ્॥ 12-305-12 (77653)
વેદસ્યોપનિષત્સત્યં સત્યસ્યોપનિષદ્દમઃ।
દમસ્યોપનિષન્મોક્ષ એતત્સર્વાનુશાસનમ્॥ 12-305-13 (77654)
વાચો વેગં મનસઃ ક્રોધવેગં
વિધિત્સાવેગમુદરોપસ્થવેગમ્।
એતાન્વેગાન્યો વિષહેદુદીર્ણાં
સ્તં મન્યેઽહં બ્રાહ્મણં વૈ મુનિં ચ॥ 12-305-14 (77655)
અક્રોધનઃ ક્રુધ્યતાં વૈ વિશિષ્ટ
સ્તથા તિતિક્ષુરતિતિક્ષોર્વિશિષ્ટઃ।
અમાનુષાન્માનુષો વૈ વિશિષ્ટ
સ્તથાઽજ્ઞાનાજ્જ્ઞાનવાન્વૈ વિશિષ્ટઃ॥ 12-305-15 (77656)
આક્રુશ્યમાનો નાક્રોશેન્મન્યુરેવં તિતિક્ષતઃ।
આક્રોષ્ટારં નિર્દહતિ સુકૃતં ચાસ્ય વિન્દતિ॥ 12-305-16 (77657)
યો નાયુક્તઃ પ્રાહ રૂક્ષં પ્રિયં વા
યો વા હતો ન પ્રતિહન્તિ ધૈર્યાત્।
પાપં ચ યો નેચ્છતિ તસ્ય હન્તુ
સ્તસ્યેહ દેવાઃ સ્પૃહયન્તિ નિત્યમ્॥ 12-305-17 (77658)
પાપીયસઃ ક્ષમેતૈવ શ્રેયસઃ સદૃશસ્ય ચ।
વિમાનિતો હતોક્રુષ્ટ એવં સિદ્ધિં ગમિષ્યતિ॥ 12-305-18 (77659)
સદાઽહમાર્યાન્નિભૃતોપ્યુપાસે
ન મે વિધિત્સોત્સહતે ન રોષઃ।
ન ચાપ્યહં લિપ્સમાનઃ પરૈમિ
ન ચૈવ કિંચિદ્વિષમેણ યામિ॥ 12-305-19 (77660)
નાહં શપ્તઃ પ્રતિશપામિ કંચિ
દ્દમં દ્વારં હ્યમૃતસ્યેહ વેદ્મિ।
ગુહ્યં બ્રહ્મ તદિદં બ્રવીમિ
ન માનુષાચ્છ્રેષ્ઠતરં હિ કિંચિત્॥ 12-305-20 (77661)
નિર્મુચ્યમાનઃ પાપેભ્યો ઘનેભ્ય ઇવ ચન્દ્રમાઃ।
વિરજાઃ કાલમાકાઙ્ક્ષન્ધીરો ધૈર્યેણ સિધ્યતિ॥ 12-305-21 (77662)
યઃ સર્વેષાં ભવતિ હ્યર્ચનીય
ઉત્સેચને સ્તમ્ભ ઇવાભિજાતઃ।
યસ્મૈ વાચં સુપ્રસન્નાં વદન્તિ
સ વૈ દેવાન્ગચ્છતિ સંયતાત્મા॥ 12-305-22 (77663)
ન તથા વક્તુમિચ્છન્તિ કલ્યાણાન્પુરુષે ગુણાન્।
યથૈષાં વક્તુમિચ્છન્તિ નૈર્ગુણ્યમનુયુઞ્જકાઃ॥ 12-305-23 (77664)
યસ્ય વાઙ્ભનસી ગુપ્તે સમ્યક્પ્રણિહિતે સદા।
વેદાસ્તપશ્ચ ત્યાગશ્ચ સ ઇદં સર્વમાપ્નુયાત્॥ 12-305-24 (77665)
આક્રોશનવિમાનાભ્યાં નાબુધાન્બોધયેદ્બુધઃ।
તસ્માન્ન વર્ધયેદન્યં ન ચાત્માનં વિહિંસયેંત્॥ 12-305-25 (77666)
અમૃતસ્યેવ સંતૃપ્યેદવમાનસ્ય પણ્ડિતઃ।
સુખં હ્યવમતઃ શેતે યોઽવમન્તા સ નશ્યતિ॥ 12-305-26 (77667)
યત્ક્રોધનો યજતિ યદ્દદાતિ
યદ્વા તપસ્તપ્યતિ યજ્જુહોતિ।
વૈવસ્વતસ્તદ્ધરતેઽસ્ય સર્વં
મોઘઃ શ્રમો ભવતિ હિ ક્રોધનસ્ય॥ 12-305-27 (77668)
ચત્વારિ યસ્ય દ્વારાણિ સુગુપ્તાન્યમરોત્તમાઃ।
ઉપસ્થમુદરં હસ્તૌ વાક્ચતુર્થી સ ધર્મવિત્॥ 12-305-28 (77669)
સત્યં દમં હ્યાર્જવમાનૃશંસ્યં
ધૃતિં તિતિક્ષામભિસેવમાનઃ।
સ્વાધ્યાયનિત્યોઽસ્પૃહયન્યરેષા
મેકાન્તશીલ્યૂર્ધ્વગતિર્ભવેત્સઃ॥ 12-305-29 (77670)
સર્વાન્દેદાનનુચરન્વત્સવચ્ચતુરઃ સ્તનાન્।
ન પાવનતમં કિંચિત્સત્યાદ્ગધ્યગમં ક્વચિત્॥ 12-305-30 (77671)
આચક્ષેઽહં મનુષ્યેભ્યો દેવેભ્યઃ પ્રતિસંચરન્।
સત્યં સ્વર્ગસ્ય સોપાનં પારાવારસ્ય નૌરિવ॥ 12-305-31 (77672)
યાદૃશૈઃ સંવિવદતે યાદૃશાંશ્ચોપસેવતે।
યાદૃગિચ્છેચ્ચ ભવિતું તાદૃગ્ભવતિ પૂરુષઃ॥ 12-305-32 (77673)
યદિ સન્તં સેવતિ યદ્યસન્તં
તપસ્વિનં યદિ વા સ્તેનમેવ।
વાસો યથા રાગવશં પ્રયાતિ
તથા સ તેષાં વશમભ્યુપૈતિ॥ 12-305-33 (77674)
સદા દેવાઃ સાધુભિઃ સંવદન્તે
ન માનુષં વિષયં યાન્તિ દ્રષ્ટુમ્।
નેન્દુઃ સમઃ સ્યાદસમો હિ વાયુ
રુચ્ચાવચં વિષયં યઃ સ વેદ॥ 12-305-34 (77675)
અદુષ્ટં વર્તમાને તુ હૃદયાન્તરપૂરુષે।
તેનૈવ દેવાઃ પ્રીયન્તે સતાં માર્ગસ્થિતેન વૈ॥ 12-305-35 (77676)
વિશ્નોદરે યે નિરતાઃ સદૈવ
સ્તેના નરા વાક્યરુષાશ્ચ નિત્યમ્।
અપેતધર્માનિતિ તાન્વિદિત્વા
દૂરાદ્દેવઃ સંપરિવર્જયન્તિ॥ 12-305-36 (77677)
ન વૈ દેવા હીનસત્વેન તોષ્યાઃ
સર્વાશિના દુષ્કૃતકર્મણા વા।
સત્યવ્રતા યે તુ નરાઃ કૃતજ્ઞા
ધર્મે રતાસ્તૈઃ સહ સંભજન્તે॥ 12-305-37 (77678)
અવ્યાહૃતં વ્યાહૃતાચ્છ્રેય આહુઃ
સત્યં વદેદ્વ્યાહૃતં તદ્દ્વિતીયમ્।
ધર્મ્યં વદેદ્વ્યાહૃતં તત્તૃતીયં
પ્રિયં વદેદ્વ્યાહૃતં તચ્ચતુર્થમ્॥ 12-305-38 (77679)
સાધ્યા ઊચુઃ। 12-305-39x (6469)
કેનાયમાવૃતો લોકઃ કેન વા ન પ્રકાશતે।
કેન ત્યજતિ મિત્રાણિ કેન સ્વર્ગં ન ગચ્છતિ॥ 12-305-39 (77680)
હંસ ઉવાચ। 12-305-40x (6470)
અજ્ઞાનેનાવૃતો લોકો માત્સર્યાન્ન પ્રકાશતે।
લોભાત્ત્યજતિ મિત્રાણિ સઙ્ગાત્સ્વર્ગં ન ગચ્છતિ॥ 12-305-40 (77681)
સાધ્યા ઊચઃ। 12-305-41x (6471)
કઃ સ્વિદેકો રમતે બ્રાહ્મણાનાં
કઃ સ્વિદેકો બહુભિર્જોષમાસ્તે।
કઃ સ્વિદેકો બલવાન્દુર્બલોપિ
કઃ સ્વિદેષાં કલહં નાન્વવૈતિ॥ 12-305-41 (77682)
હંસ ઉવાચ। 12-305-42x (6472)
પ્રાજ્ઞ એકો રમતે બ્રાહ્મણાનાં
પ્રાજ્ઞશ્ચૈકો બહુભિર્જોષમાસ્તે
પ્રાજ્ઞ એકો બલવાન્દુર્બલોઽપિ
પ્રાજ્ઞ એષાં કલહં નાન્વબૈતિ॥ 12-305-42 (77683)
સાધ્યા ઊચુઃ। 12-305-43x (6473)
કિં બ્રાહ્મણાનાં દેવત્વં કિંચ સાધુત્વમુચ્યતે।
અસાધુત્વે ચ કિં તેષાં કિમેષાં માનુષં મતમ્॥ 12-305-43 (77684)
હંસ ઉવાચ। 12-305-44x (6474)
સ્વાધ્યાય એષાં દેવત્વં વ્રતં સાધુત્વમુચ્યતે।
અસાધુત્વં પરીવાદો મૃત્યુર્માનુષ્યમુચ્યતે॥ 12-305-44 (77685)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-305-45x (6475)
` ઇત્યુક્ત્વા પરમો દેવો ભગવાન્નિત્ય અવ્યયઃ।
સાધ્યૈર્દેવગણૈઃ સાર્ધં દિવમેવારુરોહ સઃ॥ 12-305-45 (77686)
એતદ્યશસ્યમાયુષ્યં પુણ્યં સ્વર્ગાય ચ ધ્રુવમ્।
દર્શિતં દેવદેવેન પરમેણાવ્યયેન ચ॥' 12-305-46 (77687)
સંવાદ ઇત્યયં શ્રેષ્ઠઃ સાધ્યાનાં પરિકીર્તિતઃ।
ક્ષેત્રં વૈ કર્મણાં યોનિઃ સદ્ભાવઃ સત્યમુચ્યતે॥ ॥ 12-305-47 (77688)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 305॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-305-5 હે દ્વિજ પક્ષિન્॥ 12-305-7 ભો અમૃતાશા અમૃતભુજો દેવાઃ તપઃ સ્વધર્માચરણમ્। પ્રન્થીન્ રાગાદીન્॥ 12-305-8 અંરુતુદો મર્મચ્છિત્॥ 12-305-11 ક્ષેપાયમાણમધિક્ષેપકારિણમ્। અભિષઙ્ગવ્યલીકમભિનિવેશવશાદપ્રિયમ્॥ 12-305-13 ઉપનિષદ્રહસ્યં વેદાધિગમસ્ય ફલં સત્યવચનમિત્યર્થઃ। દમસ્યોપનિષત્ત્યાગ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-305-14 વિધિત્સા વિશિષ્ટા પિપાસા। ધેટ્ પાનેઽસ્ય રૂપમ્। તૃષ્ણાવેગમિત્યર્થઃ। બ્રાહ્મણં બ્રહ્મિષ્ટમ્। મુનિં ધ્યાયિનમ્॥ 12-305-15 અજ્ઞાનાજ્જ્ઞાનહીનાન્મૂઢાત્॥ 12-305-17 અત્યુક્તોઽત્યન્તં નિન્દિતઃ॥ 12-305-19 નિભૃતોઽપિ પૂર્ણોઽપિ। વિધિત્સા તૃષ્ણા। ઉત્સહતે ઉલ્લસતિ। પરૈમિ ધર્માદપગચ્છામિ॥ 12-305-20 બ્રહ્મ મહત્॥ 12-305-23 નૈર્ગુણ્યં દોષમ્। અનુયુઞ્જકાઃ સ્પર્ધાવન્તઃ॥ 12-305-25 અબુધાન્ આક્રોષ્ટૄન્ શુનકાનિવન બોધયેત્। ન વર્ધયેત્ ન હિંસયેત્। મબુધ્વા વર્ધતે બુધ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-305-29 અસ્પૃહયન્પરેષાં આશાં જિતવાન્॥ 12-305-31 આચક્ષે કથયામિ। પારાવારસ્ય સમુદ્રસ્ય॥ 12-305-34 ઇન્દુરમૃતમયોઽપિ ન સમઃ કિંતૂપચયાપચયધર્મા। તથા વાયુરપ્યસમ એવ। મન્દમધ્યમતીવ્રભેદાત્। એવં સર્વં વિષયમુચ્ચાવયમુપચયાપચયવન્તં યો વેદ સ એવ વેદ નાન્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-305-37 હીનસત્વેન નીચબુદ્ધિના। સંભજન્તે સુખં વિભજ્ય સેવન્તે॥ 12-305-38 અવ્યાહૃતં મૌનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 306
॥ શ્રીઃ ॥
12.306. અધ્યાયઃ 306
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ યોગનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-306-0 (77689)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-306-0x (6476)
સાઙ્ખ્યે યોગે ચ મે તાત વિશેષં વક્તુમર્હસિ।
તવ ધર્મજ્ઞ સર્વં હિ વિદિતં કુરુસત્તમ॥ 12-306-1 (77690)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-306-2x (6477)
સાઙ્ખ્યાઃ સાઙ્ખ્યં પ્રશંસન્તિ યોગા યોગં દ્વિજાતયઃ।
વદન્તિ કારણં શ્રેષ્ઠં સ્વપક્ષોદ્ભાવનાય વૈ॥ 12-306-2 (77691)
અનીશ્વરઃ કથં મુચ્યેદિત્યેવં શત્રુસૂદન।
વદન્તિ કારણશ્રૈષ્ઠ્યં યોગાઃ સમ્યઙ્ભનીષિણઃ॥ 12-306-3 (77692)
વદન્તિ કારણં ચેદં સાઙ્ખ્યાઃ સમ્યગ્દ્વિજાતયઃ।
વિજ્ઞાયેહ ગતીઃ સર્વા વિરક્તો વિષયેષુ યઃ॥ 12-306-4 (77693)
ઊર્ધ્વં ચ દેહાત્સુવ્યક્તં વિમુચ્યેદિતિ નાન્યથા।
એતદાહુર્મહાપ્રાજ્ઞાઃ સાઙ્ખ્યં વૈ મોક્ષદર્શનમ્॥ 12-306-5 (77694)
સ્વપક્ષે કારણં ગ્રાહ્યં સમર્થં વચનં હિતમ્।
શિષ્ટાનાં હિ મતં ગ્રાહ્યં ત્વદ્વિધૈઃ શિષ્ટસંમતૈઃ॥ 12-306-6 (77695)
પ્રત્યક્ષહેતવો યોગાઃ સાઙ્ખ્યાઃ શાસ્ત્રવિનિશ્ચયાઃ।
ઉભે ચૈતે મતે તત્ત્વે મમ તાત યુધિષ્ઠિર॥ 12-306-7 (77696)
ઉભે ચૈતે મતે જ્ઞાને નૃપતે શિષ્ટસંમતે।
અનુષ્ઠિતે યથાશાસ્ત્રં નયેતાં પરમાં ગતિમ્॥ 12-306-8 (77697)
તુલ્યં શૌચં તયોરેકં દયા ભૂતેષુ ચાનઘ।
વ્રતાનાં ધારણં તુલ્યં દર્શનં ન સમં તયોઃ।
`તયોસ્તુ દર્શનં સમ્યક્સૂક્ષ્માભાવે પ્રસજ્યતે॥' 12-306-9 (77698)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-306-10x (6478)
યદિ તુલ્યં વ્રતં શૌચં દયા ચાત્ર ફલં તથા।
ન તુલ્યં દર્શનં કસ્માત્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-306-10 (77699)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-306-11x (6479)
રાગં મોહં તથા સ્નેહં કામં ક્રોધં ચ કેવલમ્।
યોગાચ્છિત્ત્વા તતો દોષાન્પઞ્ચૈતાન્પ્રાપ્નુવન્તિ તે॥ 12-306-11 (77700)
યથા ચાનિમિષાઃ સ્થૂલા જાલં છિત્ત્વા પુનર્જલમ્।
પ્રાપ્નુવન્તિ તથા યોગાસ્તત્પદં વીતકલ્મષાઃ॥ 12-306-12 (77701)
તથૈવ વાગુરાં છિત્ત્વા બલવન્તો યથા મૃગાઃ।
પ્રાપ્નુયુર્વિમલં માર્ગં વિમુક્તાઃ સર્વબન્ધનૈઃ॥ 12-306-13 (77702)
લોભજાનિ તથા રાજન્બન્ધનાનિ બલાન્વિતાઃ।
છિત્ત્વા યોગાત્પરં માર્ગં ગચ્છન્તિ વિમલં શિવમ્॥ 12-306-14 (77703)
અબલાશ્ચ મૃગા રાજન્વાગુરાસુ યથા પરે।
વિનશ્યન્તિ ન સંદેહસ્તદ્વદ્યોગબલાદૃતે॥ 12-306-15 (77704)
બલહીનાશ્ચ કૌન્તેય યથા જાલં ગતા ઝષાઃ।
અન્તં ગચ્છન્તિ રાજેન્દ્ર યોગાસ્તદ્વત્સુદુર્બલાઃ॥ 12-306-16 (77705)
યથા ચ શકુનાઃ સૂક્ષ્મં પ્રાપ્ય જાલમરિંદમ।
તત્ર સક્તા વિપદ્યન્તે મુચ્યન્તે ચ બલાન્વિતાઃ॥ 12-306-17 (77706)
કર્મજૈર્બન્ધનૈર્બદ્ધાસ્તદ્વદ્યોગાઃ પરંતપ।
અબલા વૈ વિનશ્યન્તિ મુચ્યન્તે ચ બલાન્વિતાઃ॥ 12-306-18 (77707)
અલ્પકશ્ચ યથા રાજન્વહ્નિઃ શામ્યતિ દુર્બલઃ।
આક્રાન્ત ઇન્ધનૈઃ સ્થૂલૈસ્તદ્વદ્યોગો બલઃ પ્રભો॥ 12-306-19 (77708)
સ એવ ચ યદા રાજન્વહ્નિર્જાતબલઃ પુનઃ।
સમીરણયુતઃ ક્ષિપ્રં દહેત્કૃત્સ્નાં મહીમપિ॥ 12-306-20 (77709)
તદ્વજ્જાતબલો યોગી દીપ્તતેજા મહાબલઃ।
અન્તકાલ ઇવાદિત્યઃ કૃત્સ્નં સંશોષયેજ્જગત્॥ 12-306-21 (77710)
દુર્બલશ્ચ યથા રાજન્સ્રોતસા હિયતે નરઃ।
બલહીનસ્તથા યોગો વિષયૈર્હ્રિયતેઽવશઃ॥ 12-306-22 (77711)
તદેવ ચ મહાસ્રોતો વિષ્ટમ્ભયતિ વારણઃ।
તદ્વદ્યોગબલં લબ્ધ્વા વ્યૂહતે વિષયાન્બહૂન્॥ 12-306-23 (77712)
વિશન્તિ ચાવશાઃ પાર્થ યોગાદ્યોગબલાન્વિતાઃ।
પ્રજાપતીનૃષીન્દેવાન્મહાભૂતાનિ ચેશ્વરાઃ॥ 12-306-24 (77713)
ન યમો નાન્તકઃ ક્રુદ્ધો ન નૃત્યુર્ભીમવિક્રમઃ।
ઈશતે નૃપતે સર્વે યોગસ્યામિતતેજસઃ॥ 12-306-25 (77714)
આત્મનાં ચ સહસ્રાણિ બહૂનિ ભરતર્ષભ।
યોગઃ કુર્યાદ્બલં પ્રાપ્ય તૈશ્ચ સર્વૈર્મહીં ચરેત્॥ 12-306-26 (77715)
પ્રાપ્નુયાદ્વિષયાન્કશ્ચિત્પુનશ્ચોગ્રં તપશ્ચરેત્।
સંક્ષિપેચ્ચ પુનસ્તાત સૂર્યસ્તેતોગુણાનિવ॥ 12-306-27 (77716)
બલસ્થસ્ય હિ યોગસ્ય બન્ધનેશસ્ય પાર્થિવ।
વિમોક્ષે પ્રભવિષ્ણુત્વમુપપન્નમસંશયમ્॥ 12-306-28 (77717)
બલાનિ યોગપ્રાપ્તાનિ મયૈતાનિ વિશાંપતે।
નિદર્શનાર્થં સૂક્ષ્માણિ વક્ષ્યામિ ચ પુનસ્તવ॥ 12-306-29 (77718)
આત્મનશ્ચ સમાધાને ધારણાં પ્રતિ વા વિભો।
નિદર્શનાનિ સૂક્ષ્માણિ શૃણુ મે ભરતર્ષભ॥ 12-306-30 (77719)
અપ્રમત્તો યથા ધન્વી લક્ષ્યં હન્તિ સમાહિતઃ।
યુક્તઃ સમ્યક્તથા યોગી મોક્ષં પ્રાપ્નોત્યસશયમ્॥ 12-306-31 (77720)
સ્નેહપૂર્ણે યથા પાત્રે મન આધાય નિશ્ચલમ્।
પુરુષો યુક્ત આરોહેત્સોપાનં યુક્તમાનસઃ॥ 12-306-32 (77721)
યુક્તસ્તથાઽયમાત્માનં યોગઃ ષાર્થિવ નિશ્ચલમ્।
કરોત્યમલમાત્માનં ભાસ્કરોપમદર્શનમ્॥ 12-306-33 (77722)
યથા ચ નાવં કૌન્તેય કર્ણધારઃ સમાહિતઃ।
મહાર્ણવગતાં શીઘ્રં નયેત્પાર્થિવ પત્તનમ્॥ 12-306-34 (77723)
તદ્વદાત્મસમાધાનં યુક્ત્વા યોગેન તત્વવિત્।
દુર્ગમં સ્થાનમાપ્નોતિ હિત્વા દેહમિમં નૃપ॥ 12-306-35 (77724)
સારથિશ્ચ યથા યુક્ત્વા સદશ્વાન્સુસમાહિતઃ।
દેશમિષ્ટં નયત્યાશુ ધન્વિનં પુરુષર્ષભ॥ 12-306-36 (77725)
તથૈવ નૃપતે યોગી ધારણાસુ સમાહિતઃ।
પ્રાપ્નોત્યાશુ પરં સ્થાનં લક્ષં મુક્ત ઇવાશુગઃ॥ 12-306-37 (77726)
આવેશ્યાત્મનિ ચાત્માનં યોગી તિષ્ઠતિ યોચલઃ।
પાપં હન્તિ પુનીતાનાં પદમાપ્નોતિ સોઽજરમ્॥ 12-306-38 (77727)
નાભ્યાં કણ્ઠે ચ શીર્ષે ચ હૃદિ વક્ષસિ પાર્શ્વયોઃ।
દર્શને શ્રવણે ચાપિ ઘ્રાણે ચામિતવિક્રમ॥ 12-306-39 (77728)
સ્થાનેષ્વેતેષુ યો યોગી મહાવ્રતસમાહિતઃ।
આત્મના સૂક્ષ્મમાત્માનં યુઙ્ક્તે સમ્યગ્વિશાંપતે॥ 12-306-40 (77729)
સ શીઘ્રમચલપ્રખ્યં કર્મ દગ્ધ્યા શુભાશુભમ્।
ઉત્તમં યોગમાસ્થાય યદીચ્છતિ વિમુચ્યતે॥ 12-306-41 (77730)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-306-42x (6480)
આહારાન્કીદૃશાન્કૃત્વા કાનિ જિત્વા ચ ભારત।
યોગી બલમવાપ્નોતિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-306-42 (77731)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-306-43x (6481)
કણાનાં ભક્ષણે યુક્તઃ પિણ્યાકસ્ય ચ ભારત।
સ્નેહાનાં વર્જને યુક્તો યોગી બલમવાપ્નુયાત્॥ 12-306-43 (77732)
ભુઞ્જાનો યાવકં રૂક્ષં દીર્ઘકાલમરિંદમ્।
એકાહારો વિશુદ્ધાત્મા યોગી બલમવાપ્નુયાત્॥ 12-306-44 (77733)
પક્ષાન્માસાનૃતૂંશ્ચૈતાન્સંવત્સરાનહસ્તથા।
અપઃ પીત્વા પયોમિશ્રા યોગી બલમવાપ્નુયાત્॥ 12-306-45 (77734)
અખણ્ડમપિ વા માંસં સતતં મનુજેશ્વર।
ઉપોષ્ય સમ્યક્શુદ્ધાત્મા યોગી બલમવાપ્નુયાત્॥ 12-306-46 (77735)
કામં જિત્વા તથા ક્રોધં શીતોષ્ણે વર્ષમેવ ચ।
ભયં શોકં તથા શ્વાસં પૌરુષાન્વિષયાંસ્તથા॥ 12-306-47 (77736)
અરતિં દુર્જયાં ચૈવ ઘોરાં તૃષ્ણાં ચ પાર્થિવ।
સ્પર્શં નિદ્રાં તથા તન્દ્રીં દુર્જયાં નૃપસત્તમ॥ 12-306-48 (77737)
દીપયન્તિ મહાત્માનઃ સૂક્ષ્મમાત્માનમાત્મના।
વીતરાગા મહાપ્રજ્ઞા ધ્યાનાધ્યયનસંપદા॥ 12-306-49 (77738)
દુર્ગસ્ત્વેપ મતઃ પન્થા બ્રાહ્મણાનાં વિપશ્ચિતામ્।
ન કશ્ચિદ્વ્રજતિ હ્યસ્મિન્ક્ષેમેણ ભરતર્ષભ॥ 12-306-50 (77739)
યથા કશ્ચિદ્વનં ઘોરં બહુસર્પસરીસૃપમ્।
શ્વભ્રવત્તોયહીનં ચ દુર્ગમં બહુકણ્ટકમ્॥ 12-306-51 (77740)
અભક્ષમટવીપ્રાયં દાવદગ્ધમહીરુહમ્।
પન્થાનં તસ્કરાકીર્ણં ક્ષેમેણાભિપતેદ્યુવા॥ 12-306-52 (77741)
યોગમાર્ગં તથાઽઽસાદ્ય યઃ કશ્ચિદ્વ્રજતે દ્વિજઃ।
ક્ષેમેણોપરમેન્માર્ગાદ્બહુદોષો હિ સ સ્મૃતઃ॥ 12-306-53 (77742)
સુસ્થેયં ક્ષુરધારાસુ નિશિતાસુ મહીપતે।
ધારણાસુ તુ યોગસ્ય દુઃસ્થેયમકૃતાત્મભિઃ॥ 12-306-54 (77743)
વિપન્ના ધારણાસ્તાત નયન્તિ ન શુભાં ગતિમ્।
નેતૃહીના યથા નાવઃ પુરુષાનર્ણવે નૃપ॥ 12-306-55 (77744)
યસ્તુ તિષ્ઠતિ કૌન્તેય ધારણાસુ યથાવિધિ।
મરણં જન્મ દુઃખં ચ સુખં ચ સ વિમુઞ્ચતિ॥ 12-306-56 (77745)
નાનાશાસ્ત્રેષુ નિષ્પન્નં યોગેષ્વિદમુદાહૃતમ્।
પરં યોગસ્ય યત્કૃત્યં નિશ્ચિતં તદ્દ્વિજાતિષુ॥ 12-306-57 (77746)
પરં હિ તદ્બ્રહ્મમયં મહાત્મ
ન્બ્રહ્માણમીશં વરદં ચ વિષ્ણુમ્।
ભવં ચ ધર્મં ચ ષ઼ડાનનં ચ
ષટ્બ્રહ્મપુત્રાંશ્ચ મહાન્ભાવાન્॥ 12-306-58 (77747)
તમશ્ચ કષ્ટં સુમહદ્રજશ્ચ
સત્વં વિશુદ્ધં પ્રકૃતિં પરાં ચ।
સિદ્ધિં ચ દેવીં વરુણસ્ય પત્નીં
તેજશ્ચ કૃત્સ્નં સુમહચ્ચ ધૈર્યમ્॥ 12-306-59 (77748)
તારાધિપં ખે વિમલં સતારં
વિશ્વાંશ્ચ દેવાનુરગાન્પિતૃંશ્ચ।
શૈલાંશ્ચ કૃત્સ્નાનુદધીંશ્ચ ઘોરા
ન્નદીશ્ચ સર્વાઃ સવનાન્ઘનાંશ્ચ॥ 12-306-60 (77749)
નાગાન્નગાન્યક્ષગણાન્દિશશ્ચ
ગન્ધર્વસંઘાન્પુરુષાન્સ્ત્રિયશ્ચ।
પરાત્પરં પ્રાપ્ય મહાન્મહાત્મા
વિશેત યોગી નચિરાદ્વિમુક્તઃ॥ 12-306-61 (77750)
કથા ચ યેયં નૃપતે પ્રસક્તા
દેવે મહાવીર્યતમૌ શુભેયમ્।
યોગી સ સર્વાનભિભૂય મર્ત્યા
ન્નારાયણાત્મા કુરુતે મહાત્મા॥ ॥ 12-306-62 (77751)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષડધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 306॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-306-1 તવ સર્વજ્ઞેતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 12-306-2 કારણં હેતુઃ યુક્તિરિતિ યાવત્। સ્વપક્ષસ્યોદ્ભાવનાય ઉત્કર્ણાય કારણં શ્રૈઠ્યમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-306-5 સાંખ્યા વૈ મોક્ષદર્શિન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-306-7 ઉભે ચૈતે મતે યુક્તે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-306-9 ભૂતાનાં ધારણં તુલ્યમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-306-14 છિત્ત્વા યોગાઃ પરમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-306-23 વ્યૂહતે વિક્ષિપતિ તુચ્છીકરોતીત્યર્થઃ॥ 12-306-24 અવશાઃ સ્વતન્ત્રાઃ॥ 12-306-26 આત્માનં ચ સહસ્રાણીતિ ટ. થ. પાઠઃ। સૌભર્યાદિવદ્યુગપદનેકદેહધારણં યોગિનાં દૃષ્ટમિત્યર્થઃ॥ 12-306-28 બન્ધનેશસ્ય બન્ધનં છેત્તું સમર્થસ્ય॥ 12-306-29 બલાનિ યોગે પ્રોક્તાનિ ઇતિ ધ. પાઠઃ। મયા ઉક્તાનીતિ શેષઃ॥ 12-306-32 પાત્રે શિરસિ ધૃતે॥ 12-306-33 યોગી પાર્થિવ નિશ્ચલમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-306-38 અવેક્ષ્યાત્મનીતિ ઝ. પાઠઃ। જલં હન્તેવ મીનાનામિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-306-44 એકારામો વિશુદ્ધાત્મેતિ ઠ. ધ. પાઠઃ॥ 12-306-45 ઋતૂંશ્ચિત્રાન્સંચરશ્ચ ગૃહાંસ્તથેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-306-51 બહુસંકટમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-306-52 અભક્તમટવીપ્રાયમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-306-62 યોગાન્સર્વાનનુભૂયેહ મર્ત્ય ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 307
॥ શ્રીઃ ॥
12.307. અધ્યાયઃ 307
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સાઙ્ખ્યનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-307-0 (77752)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-307-0x (6482)
સમ્પક્ત્વયાઽયં નૃપતે વર્ણિતઃ શિષ્ટસંમતઃ।
યોગમાર્ગો યથાન્યાયં શિષ્યાયેહ હિતૈષિણા॥ 12-307-1 (77753)
સાઙ્ખ્યે ત્વિદાનીં કાર્ત્સ્ન્યેન વિધિં પ્રબ્રૂહિ પૃચ્છતે।
ત્રિષુ લોકેષુ યજ્જ્ઞાનં સર્વં તદ્વિદિતં હિ તે॥ 12-307-2 (77754)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-307-3x (6483)
શૃણુ મે ત્વમિદં કૃત્સ્નં સાઙ્ખ્યાનાં વિદિતાત્મનામ્।
વિદિતં યતિભિઃ સર્વૈઃ કપિલાદિભિરીશ્વરૈઃ॥ 12-307-3 (77755)
યસ્મિન્નવિભ્રમાઃ કેચિદ્દૃશ્યન્તે મનુજર્ષભ।
ગુણાશ્ચ યસ્મિન્બહવો દોષહાનિશ્ચ કેવલા॥ 12-307-4 (77756)
જ્ઞાનેન પરિસઙ્ખ્યાય સદોષાન્વિષયાન્નૃપ।
માનુષાન્દુર્જયાન્કૃત્સ્નાન્પૈશાચાન્વિષયાંસ્તથા॥ 12-307-5 (77757)
રાક્ષસાન્વિષયાઞ્જ્ઞાત્વા યક્ષાણાં વિષયાંસ્તથા।
વિષયાનૌરગાઞ્જ્ઞાત્વા ગાન્ધર્વવિષયાંસ્તથા॥ 12-307-6 (77758)
પિતૃણાં વિષયાઞ્જ્ઞાત્વા તિર્યક્ષુ ચરતાં નૃપ।
સુપર્ણવિષયાઞ્જ્ઞાત્વા મરુતાં વિષયાંસ્તથા॥ 12-307-7 (77759)
રાજર્ષિવિષયાઞ્જ્ઞાત્વા બ્રહ્મર્ષિવિષયાંસ્તથા।
આસુરાન્વિષયાઞ્જ્ઞાત્વા વૈશ્વદેવાંસ્તથૈવ ચ॥ 12-307-8 (77760)
દેવર્ષિવિષયાઞ્જ્ઞાત્વા યોગાનામપિ ચેશ્વરાન્।
પ્રજાપતીનાં વિષયાન્બ્રહ્મણો વિષયાંસ્તથા॥ 12-307-9 (77761)
આયુષશ્ચ પરં કાલં લોકે વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ।
સુખસ્ય ચ પરં તત્ત્વં વિજ્ઞાય વદતાં વર॥ 12-307-10 (77762)
પ્રાપ્તે કાલે ચ યદ્દુઃખં સતતં વિષયૈષિણામ્।
તિર્યક્ષુ પતતાં દુઃખં પતતાં નરકે ચ યત્॥ 12-307-11 (77763)
સ્વર્ગસ્ય ચ ગુણાન્કૃત્સ્નાન્દોષાન્સર્વાંશ્ચ ભારત।
`પરિસંખ્યાનસંખ્યાનં સત્વં સાંખ્યગુણાત્મકમ્।'
વેદવાદે યેઽપિ દોષા ગુણા યે ચાપિ વૈદિકાઃ॥ 12-307-12 (77764)
જ્ઞાનયોગે ચ યે દોષા ગુણા યોગે ચ યે નૃપ।
સાઙ્ખ્યજ્ઞાને ચ યે દોષાસ્તથૈવ ચ ગુણા નૃપ।
`ઇતરેષુ ચ યે દોષા ગુણાસ્તેષુ ચ ભારત॥' 12-307-13 (77765)
સત્વં દશગુણં જ્ઞાત્વા રજો નવગુણં તથા।
તમશ્ચાષ્ટગુણં જ્ઞાત્વા વૃદ્ધિં સપ્તગુણાં તથા॥ 12-307-14 (77766)
ષઙ્ગુણં ચ મનો જ્ઞાત્વા નભઃ પઞ્ચગુણં તથા।
બુદ્ધિં ચતુર્ગુણાં જ્ઞાત્વા તમશ્ચ ત્રિગુણં તથા॥ 12-307-15 (77767)
દ્વિગુણં ચ રજો જ્ઞાત્વા સત્વમેકગુણં પુનઃ।
સર્ગં વિજ્ઞાય તત્ત્વેન પ્રલયે પ્રેક્ષ્ય ચાત્મનઃ॥ 12-307-16 (77768)
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંપન્નાઃ કારણૈર્ભાવિતાઃ શુભાઃ।
પ્રાપ્નુવન્તિ શુભં મોક્ષં સૂક્ષ્મા ઇવ નભઃ પરમ્॥ 12-307-17 (77769)
રૂપેણ દૃષ્ટિં સંયુક્તાં ઘ્રાણં ગન્ધગુણેન ચ।
શબ્દે સક્તં તથા શ્રોત્રં જિહ્વા રસગુણેષુ ચ॥ 12-307-18 (77770)
ત્વચં સ્પર્શે તથા સક્તાં વાયું નભસિ ચાશ્રિતમ્।
મોહં તમસિ સંયુક્તં લોભમર્થેષુ સંશ્રિતમ્॥ 12-307-19 (77771)
વિષ્ણૌ ક્રાન્તં બલં શક્રે કોષ્ઠે સક્તં તથાઽનલમ્।
અપ્સુ દેવીં સમાસક્તામપસ્તેજસિ સંશ્રિતાઃ॥ 12-307-20 (77772)
તેજઃ સૂક્ષ્મે ચ સંયુક્તં વાયું નભસિ ચાશ્રિતમ્।
નભો મહતિ સંયુક્તં મહદ્બુદ્ધૌ ચ સંશ્રિતમ્॥ 12-307-21 (77773)
બુદ્ધિં તમસિ સંસક્તાં તમો રજસિ સંશ્રિતમ્।
રજઃ સત્વે તથા સક્તં સત્વં સક્તં તથાઽઽત્મનિ॥ 12-307-22 (77774)
સક્તમાત્માનમીશે ચ દેવે નારાયણે તથા।
દેવં મોક્ષે ચ સંસક્તં મોક્ષં સક્તં તુ ન ક્વચિત્॥ 12-307-23 (77775)
જ્ઞાત્વા સત્વયુતં દેહં વૃતં ષોડશભિર્ગુણૈઃ।
સ્વભાવં ચેતનાં ચૈવ જ્ઞાત્વા દેહસમાશ્રિતે॥ 12-307-24 (77776)
મધ્યસ્થમેકમાત્માનં પાપં યસ્મિન્ન વિદ્યતે।
દ્વિતીયં કર્મ વિજ્ઞાય નૃપતે વિષયૈષિણામ્॥ 12-307-25 (77777)
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાંશ્ચ સર્વાનાત્મનિ સંશ્રિતાન્।
દુર્લભત્વં ચ મોક્ષસ્ય વિજ્ઞાય શ્રુતિપૂર્વકમ્॥ 12-307-26 (77778)
પ્રાણાપાનૌ સમાનં ચ વ્યાનોદાનૌ ચ તત્ત્વતઃ।
આવહં ચાનિલં જ્ઞાત્વા પ્રવહં ચાનિલં પુનઃ॥ 12-307-27 (77779)
સપ્તવાતાંસ્તથા શેષાન્સપ્તધા વિહિતાન્પુનઃ।
પ્રજાપતીનૃષીંશ્ચૈવ માર્ગાંશ્ચૈવ બહૂન્વરાન્॥ 12-307-28 (77780)
સપ્તર્ષીશ્ચ બહૂઞ્જ્ઞાત્વા રાજર્ષીશ્ચ પરંતપ।
સુરર્ષીન્મહતશ્ચાન્યાન્બ્રહ્મર્ષીન્સૂર્યસન્નિભાન્॥ 12-307-29 (77781)
ઐશ્વર્યાચ્ચ્યાવિતાન્દૃષ્ટ્વા કાલેન મહતા નૃપ।
મહતાં ભૂતસઙ્ઘાનાં શ્રુત્વા નાશં ચ પાર્થિવ॥ 12-307-30 (77782)
ગતિં ચાપ્યશુભાં જ્ઞાત્વા નૃપતે પાપકર્મિણામ્।
વૈતરણ્યાં ચ યદ્દુઃખં પતિતાનાં યમક્ષયે॥ 12-307-31 (77783)
યોનીષુ ચ વિચિત્રાસુ સંસારાનશુભાંસ્તથા।
જઠરે ચાશુભે વાસં શોણિતોદકભાજને॥ 12-307-32 (77784)
શ્લેષ્મમૂત્રપુરીષે ચ તીવ્રગન્ધસમન્વિતે।
શુક્રશોણિતસંઘાતે મજ્જાસ્નાયુપરિગ્રહે॥ 12-307-33 (77785)
સિરાશતસમાકીર્ણે નવદ્વારે પુરેઽશુચૌ।
વિજ્ઞાયાહિતમાત્માનં યોગાંશ્ચ વિવિધાન્નૃપ॥ 12-307-34 (77786)
તામસાનાં ચ જન્તૂનાં રમણીયાવૃતાત્મનામ્।
સાત્વિકાનાં ચ જન્તૂનાં કુત્સિતં ભરતર્ષભ॥ 12-307-35 (77787)
ગર્હિતં મહતામર્થે સાઙ્ખ્યાનાં વિદિતાત્મનામ્।
ઉપપ્લવાંસ્તથા ઘોરાઞ્શશિનસ્તેજસસ્તથા॥ 12-307-36 (77788)
તારાણાં પતનં દૃષ્ટ્વા નક્ષત્રાણાં ચ પર્યયમ્।
દ્વન્દ્વાનાં વિપ્રયોગં ચ વિજ્ઞાય કૃપણ નૃપ॥ 12-307-37 (77789)
અન્યોન્યભક્ષણં દૃષ્ટ્વા ભૂતાનામપિ ચાશુભમ્।
બાલ્યે મોહં ચ વિજ્ઞાય ક્ષયં દેહસ્ય ચાશુભમ્॥ 12-307-38 (77790)
રાગે મોહે ચ સંપ્રાપ્તે ક્વચિત્સત્વં સમાશ્રિતમ્।
સહસ્રેષુ નરઃ કશ્ચિન્મોક્ષબુદ્ધિં સમાશ્રિતઃ॥ 12-307-39 (77791)
દુર્લભત્વં ચ મોક્ષસ્ય વિજ્ઞાય શ્રુતિપૂર્વકમ્।
બહુમાનમલબ્ધેષુ લબ્ધે મધ્યસ્થતાં પુનઃ॥ 12-307-40 (77792)
વિષયાણાં ચ દૌરાત્મ્યં વિજ્ઞાય નૃપતે પુનઃ।
ગતાસૂનાં ચ કૌન્તેય દેહાન્દૃષ્ટ્વા તથાઽશુભાન્॥ 12-307-41 (77793)
વાસં કુલેષુ જન્તૂનાં દુઃખં વિજ્ઞાય ભારત।
બ્રહ્મઘ્નાનાં ગતિં જ્ઞાત્વા પતિતાનાં સુદારુણામ્॥ 12-307-42 (77794)
સુરાપાને ચ સક્તાનાં બ્રાહ્મણાનાં દુરાત્મનામ્।
ગુરૂદારપ્રસક્તાનાં ગતિં વિજ્ઞાય ચાશુભામ્॥ 12-307-43 (77795)
જનનીષુ ચ વર્તન્તે યેન સમ્યગ્યુધિષ્ઠિર।
સદેવકેષુ લોકેષુ યેન વર્તન્તિ માનવાઃ॥ 12-307-44 (77796)
તેન જ્ઞાનેન વિજ્ઞાય ગતિં ચાશુભકર્મણામ્
તિર્યગ્યોનિગતાનાં ચ વિજ્ઞાય ચ ગતિં પૃથક્॥ 12-307-45 (77797)
વેદવાદાંસ્તથા ચિત્રાનૃતૂનાં પર્યયાંસ્તથા।
ક્ષયં સંવત્સરાણાં ચ માસાનાં ચ ક્ષયં તથા॥ 12-307-46 (77798)
પક્ષક્ષયં તથા દૃષ્ટ્વા દિવસાનાં ચ સંક્ષયમ્।
ક્ષયં વૃદ્ધિં ચ ચન્દ્રસ્ય દૃષ્ટ્વા પ્રત્યક્ષતસ્તથા॥ 12-307-47 (77799)
વૃદ્ધિં દૃષ્ટ્વા સમુદ્રાણાં ક્ષયં તેષાં તથા પુનઃ।
ક્ષયં ધનાનાં દૃષ્ટ્વા ચ પુનર્વૃદ્ધિં તથૈવ ચ॥ 12-307-48 (77800)
સંયોગાનાં ક્ષયં દૃષ્ટ્વા યુગાનાં ચ વિશેષતઃ।
ક્ષયં ચ દૃષ્ટ્વા શૈલાનાં ક્ષયં ચ સરિતાં તથા॥ 12-307-49 (77801)
વર્ણાનાં ચ ક્ષયં દૃષ્ટ્વા ક્ષયાન્તં ચ પુનઃ પુનઃ।
જરા મૃત્યુસ્તથા જન્મ દૃષ્ટ્વા દુઃખાનિ ચૈવ હ॥ 12-307-50 (77802)
દેહદોષાંસ્તથા જ્ઞાત્વા તેષાં દુઃખં ચ તત્ત્વતઃ।
દેહવિક્લવતાં ચૈવ સમ્યગ્વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ॥ 12-307-51 (77803)
આત્મદોષાંશ્ચ વિજ્ઞાય સર્વાનાત્મનિ સંશ્રિતાન્।
સ્વદેહાદુત્થિતાન્ગબ્ધાંસ્તથા વિજ્ઞાય ચાશુભાન્।
`મૂત્રશ્લેષ્મપુરીષાદીન્સ્વેદજાંશ્ચ સુકુત્સિતાન્॥' 12-307-52 (77804)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-307-53x (6484)
કાન્સ્વગાત્રોદ્ભવાન્દોષાન્પશ્યસ્યમિતવિક્રમ।
એતન્મે સંશયં કૃત્સ્નં વક્તુમર્હસિ તત્ત્વતઃ॥ 12-307-53 (77805)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-307-54x (6485)
પઞ્ચ દોષાન્પ્રભો દેહે પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ।
માર્ગજ્ઞાઃ કાપિલાઃ સાઙ્ખ્યાઃ શૃણુ તાનરિસૂદન॥ 12-307-54 (77806)
કામક્રોધૌ ભયં નિદ્રા પઞ્ચમઃ શ્વાસ ઉચ્યતે॥ 12-307-55 (77807)
એતે દોષાઃ શરીરેષુ દૃશ્યન્તે સર્વદેહિનામ્।
છિન્દન્તિ ક્ષમયા ક્રોધં કામં સંકલ્પવર્જનાત્॥ 12-307-56 (77808)
સત્વસંસેવનાન્નિદ્રામપ્રમાદાદ્ભયં તથા।
છિન્દન્તિ પઞ્ચમં શ્વાસમલ્પાહારતયા નૃપ॥ 12-307-57 (77809)
ગુણાન્ગુણશતૈર્જ્ઞાત્વા દોષાન્દોષશતૈરપિ।
હેતૂન્હેતુશતૈશ્ચિત્રૈશ્ચિત્રાન્વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ॥ 12-307-58 (77810)
અપાં ફેનોપમં લોકં વિષ્ણોર્માયાશતૈશ્વિતમ્।
ચિત્રભિત્તિપ્રતીકાશં નલસારમનર્થકમ્॥ 12-307-59 (77811)
તમઃ શ્વભ્રનિભં દૃષ્ટ્વા વર્ષબુદ્બુદસંનિભમ્।
ક્લેશપ્રાયં સુખાદ્ધીનં નાશોત્તરમિહાવશમ્॥ 12-307-60 (77812)
રજસ્તમસિ સંમગ્નં પઙ્કે દ્વીપમિવાવશમ્।
સાઙ્ખ્યા રાજન્મહાપ્રાજ્ઞાસ્ત્યક્ત્વા દેહં પ્રજાકૃતં॥ 12-307-61 (77813)
જ્ઞાનયોગેન સાઙ્ખ્યેન વ્યાપિના મહતા નૃપ।
રાજસાનશુભાન્ગન્ધાંસ્તાંમસાંશ્ચ તથાવિધાન્॥ 12-307-62 (77814)
પુણ્યાંશ્ચ સાત્વિકાન્ગન્ધાન્સ્પર્શજાન્દેહસંશ્રિતાન્।
છિત્ત્વાઽઽશુ જ્ઞાનશસ્ત્રેણ તપો દણ્ડેન ભારત॥ 12-307-63 (77815)
તતો દુઃખોદધિં ઘોરં ચિન્તાશોકમહાહ્રદમ્।
વ્યાધિમૃત્યુમહાગ્રાહં મહાભયમહોરગમ્॥ 12-307-64 (77816)
તમઃકૂર્મં રજોમીનં પ્રજ્ઞયા સંતરન્ત્યુત।
સ્નેહપઙ્કં જરાદુર્ગં જ્ઞાનદીપમરિંદમ્॥ 12-307-65 (77817)
કર્માગાધં સત્યતીરં સ્થિતવ્રતમરિંદમ્।
હિંસાશીઘ્રમહાવેગં નાનારસસમાકરમ્॥ 12-307-66 (77818)
નાનાપ્રીતિમહારત્નં દુઃખજ્વરસમીરણમ્।
શોકતૃષ્ણામહાવર્તં તીક્ષ્ણવ્યાધિમહાગજમ્॥ 12-307-67 (77819)
અસ્થિસંઘાતસંઘટ્ટં શ્લેષ્મફેનમરિંદમ્।
દાનમુક્તાકરં ઘોરં શોણિતહ્રદવિદ્રુમમ્॥ 12-307-68 (77820)
હસિતોત્ક્રુષ્ટનિર્ઘોષં નાનાજ્ઞાનસુદુસ્તરમ્।
રોદનાશ્રુમલક્ષારં સઙ્ગત્યાગપરાયણમ્। 12-307-69 (77821)
પુત્રદારજલૌકૌઘં મત્રિબાન્ધવપત્તનમ્।
અહિંસાસત્યમર્યાદં પ્રાણત્યાગમહોર્મિણમ્॥ 12-307-70 (77822)
વેદાન્તગમનદ્વીપં સર્વભૂતદયોદકમ્।
મોક્ષદુર્લાભવિષયં વ઼ડવામુખસાગરમ્॥ 12-307-71 (77823)
તરન્તિ મુનયઃ સિદ્ધા જ્ઞાનયાનેન ભારત।
તીર્ત્વાઽતિદુસ્તરં જન્મ વિશન્તિ વિમલં નભઃ॥ 12-307-72 (77824)
તત્ર તાન્સુકૃતીન્સાઙ્ખ્યાન્સૂર્યો વહતિ રશ્મિભિઃ।
પદ્મતન્તુવદાવિશ્ય પ્રસહ્ય વિષયાન્નૃપ॥ 12-307-73 (77825)
તત્ર તાન્પ્રવહો વાયુઃ પ્રતિગૃહ્ણાતિ ભારત।
વીતરાગાન્યતીન્સિદ્ધાન્વીર્યયુક્તાંસ્તપોધનાન્॥ 12-307-74 (77826)
સૂક્ષ્મઃ શીતઃ સુગન્ધી ચ સુખસ્પર્શશ્ચ ભારત।
સપ્તાનાં મરુતાં શ્રેષ્ઠો લોકાન્ગચ્છતિ યઃ શુભાન્।
સ તાન્વહતિ કૌન્તેય નભસઃ પરમાં ગતિમ્॥ 12-307-75 (77827)
નભો વહતિ લોકેશ રજસઃ પરમાં ગતિમ્।
`તમો વહતિ લોકેશ રજસઃ પરમાં ગતિમ્।'
રજો વહતિ રાજેન્દ્ર સત્વસ્ય પરમાં ગતિમ્॥ 12-307-76 (77828)
સત્વં વહતિ રાજેન્દ્ર પરં નારાયણં પ્રભુમ્।
પ્રભુર્વહતિ શુદ્ધાત્મા પરમાત્માનમાત્મના॥ 12-307-77 (77829)
પરમાત્માનમાસાદ્ય તદ્ભૂતા યતયોઽમલાઃ।
અમૃતત્વાય કલ્પન્તે ન નિવર્તન્તિ વા વિભો॥ 12-307-78 (77830)
પરમા સા ગતિઃ પાર્થ નિર્દ્વન્દ્વાનાં મહાત્મનામ્।
સત્યાર્જવરતાનાં વૈ સર્વભૂતદયાવતામ્॥ 12-307-79 (77831)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-307-80x (6486)
સ્થાનમુત્તમમાસાદ્ય ભગવન્તં સ્થિરવ્રતાઃ।
આજન્મમરણં વા તે સ્મરન્ત્યુત ન વાઽનઘ॥ 12-307-80 (77832)
યદત્ર તથ્યં તન્મે ત્વં યથાવદ્વક્તુમર્હસિ।
ત્વદૃતે પુરુષં નાન્યં પ્રષ્ટુમર્હામિ કૌરવ॥ 12-307-81 (77833)
મોક્ષે દોષો મહાનેષ પ્રાપ્ય સિદ્ધિગતાનૃષીન્।
યદિ તત્રૈવ વિજ્ઞાને વર્તન્તે યતયઃ પરે॥ 12-307-82 (77834)
પ્રવૃત્તિલક્ષણં ધર્મં પશ્યામિ પરમં નૃપ।
મગ્નસ્ય હિ પરે જ્ઞાને કિં ન દુઃખતરં ભવેત્। 12-307-83 (77835)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-307-84x (6487)
યથાન્યાયં ત્વયા તાત પ્રશ્નઃ પૃષ્ટઃ સુસંકટઃ।
બુધાનામપિ સંમોહઃ પ્રશ્નેઽસ્મિન્ભરતર્ષભ॥ 12-307-84 (77836)
અત્રાપિ તત્ત્વં પરમં શૃણુ સમ્યઙ્ભયેરિતમ્।
બુદ્ધિશ્ચ પરમા યત્ર કાપિલાનાં મહાત્મનામ્॥ 12-307-85 (77837)
ઇન્દ્રિયાણ્યેવ બુધ્યન્તે સ્વદેહે દેહિનાં નૃપ।
કારણાન્યાત્મનસ્તાનિ સૂક્ષ્મઃ પશ્યતિ તૈસ્તુ સઃ॥ 12-307-86 (77838)
આત્મના વિપ્રહીણાનિ કાષ્ઠકુડ્યસમાનિ તુ।
વિનશ્યન્તિ ન સંદેહઃ ફેના ઇવ મહાર્ણવે॥ 12-307-87 (77839)
ઇન્દ્રિયૈઃ સહ સુપ્તસ્ય દેહિનઃ શત્રુતાપન।
સૂક્ષ્મશ્ચરતિ સર્વત્ર નભસીવ સમીરણઃ॥ 12-307-88 (77840)
સ પશ્યતિ યથાન્યાયં સ્પર્શાન્સ્પૃશતિ વા વિભો।
બુધ્યમાનો યથાપૂર્વમખિલેનેહ ભારત॥ 12-307-89 (77841)
ઇન્દ્રિયાણીહ સર્વાણિ સ્વે સ્વે સ્થાને યથાવિધિ।
અનીશત્વાત્પ્રલીયન્તે સર્પા હતવિષા ઇવ॥ 12-307-90 (77842)
ઇન્દ્રિયાણાં તુ સર્વેષાં સ્વસ્થાનેષ્વેવ સર્વશઃ।
આક્રમ્ય ગતયઃ સૂક્ષ્માશ્ચરત્યાત્મા ન સંશયઃ॥ 12-307-91 (77843)
સત્વસ્ય ચ ગુણાન્કૃત્સ્નાન્નજસશ્ચ ગુણાન્પુનઃ।
ગુણાંશ્ચ તમસઃ સર્વાન્ગુણાન્બુદ્ધેશ્ચ ભારત॥ 12-307-92 (77844)
ગુણાંશ્ચ મનસશ્ચાપિ નભસશ્ચ ગુણાંશ્ચ સઃ।
ગુણાન્વાયોશ્ચ ધર્માત્મંસ્તેજસાં ચ ગુણાન્પુનઃ॥ 12-307-93 (77845)
અપાં ગુણાંસ્તથા પાર્થ પાર્થિંવાંશ્ચ ગુણાનપિ।
સર્વાત્મના ગુણૈર્વ્યાપ્તઃ ક્ષેત્રજ્ઞેષુ યુધિષ્ઠિર॥ 12-307-94 (77846)
આત્મા ચ યાતિ ક્ષેત્રજ્ઞં કર્મણી ચ શુભાશુભે।
શિષ્યા ઇવ મહાત્માનમિન્દ્રિયાણિ ચ તં પ્રભો॥ 12-307-95 (77847)
પ્રકૃતિં ચાપ્યતિક્રમ્ય ગચ્છત્યાત્માનમવ્યયમ્।
પરં નારાયણં દેવં નિર્દ્વન્દ્વં પ્રકૃતેઃ પરમ્॥ 12-307-96 (77848)
વિમુક્તઃ સર્વપાપેભ્યઃ પ્રવિષ્ટસ્તમનામયમ્।
પરમાત્માનમગુણં ન નિવર્તતિ ભારત॥ 12-307-97 (77849)
શિષ્ટં તત્ર મનસ્તાત ઇન્દ્રિયાણિ ચ ભારત।
આગચ્છન્તિ યથાકાલં ગુરોઃ સંદેશકારિણઃ॥ 12-307-98 (77850)
શક્યં ચાલ્પેન કાલેન શાન્તિં પ્રાપ્તું ગુણાર્થિના।
એવમુક્તેન કૌન્તેય યુક્તજ્ઞાનેન મોક્ષિણા॥ 12-307-99 (77851)
સાઙ્ખ્યા રાજન્મહાપ્રાજ્ઞા ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્।
જ્ઞાનેનાનેન કૌન્તેય તુલ્યં જ્ઞાનં ન વિદ્યતે॥ 12-307-100 (77852)
અત્ર તે સંશયો મા ભૂજ્જ્ઞાનં સાંખ્યં પરં મતમ્।
અક્ષરં ધ્રુવમવ્યક્તં પૂર્ણં બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 12-307-101 (77853)
અનાદિમધ્યનિધનં નિર્દ્વન્દ્વં કર્તૃ શાશ્વતમ્।
કૂટસ્થં ચૈવ નિત્યં ચ યદ્વદન્તિ શમાત્મકાઃ॥ 12-307-102 (77854)
યતઃ સર્વાઃ પ્રવર્તન્તે સર્ગપ્રલયવિક્રિયાઃ।
યચ્ચ શંસન્તિ શાસ્ત્રેષુ વદન્તિ પરમર્ષયઃ॥ 12-307-103 (77855)
સર્વે વિપ્રાશ્ચ દેવાશ્ચ તથા શમવિદો જનાઃ।
બ્રહ્મણ્યં પરમં દેવમનન્તં પરમચ્યુતમ્॥ 12-307-104 (77856)
પ્રાર્થયન્તશ્ચ તં વિપ્રા વદન્તિ ગુણબુદ્ધયઃ।
સમ્યગ્યુક્તાસ્તથા યોગાઃ સાઙ્ખ્યાશ્ચામિતદર્શનાઃ॥ 12-307-105 (77857)
અમૂર્તેસ્તસ્ય કૌન્તેય સાઙ્ખ્યં મૂર્તિરિતિ શ્રુતિઃ।
અભિજ્ઞાનાનિ તસ્યાહુર્મતં હિ ભરતર્ષભ॥ 12-307-106 (77858)
દ્વિવિધાનીહ ભૂતાનિ પૃથિવ્યાં પૃથિવીપતે।
જઙ્ગમાજઙ્ગમાખ્યાનિ જઙ્ગમં તુ વિશિષ્યતે॥ 12-307-107 (77859)
જ્ઞાનં મહદ્યદ્ધિ મહત્સુ રાજ
ન્વેદેષુ સાઙ્ખ્યેષુ તથૈવ યોગે।
યચ્ચાપિ દૃષ્ટં વિવિધં પુરાણે
સાઙ્ખ્યાગતં તન્નિખિલં નરેન્દ્ર॥ 12-307-108 (77860)
યચ્ચેતિહાસેષુ મહત્સુ દૃષ્ટં
યચ્ચાર્થશાસ્ત્રે નૃપ શિષ્ટજુષ્ટે।
જ્ઞાનં ચ લોકે યદિહાસ્તિ કિંચિ
ત્સાઙ્ખ્યાગતં તચ્ચ મહન્મહાત્મન્॥ 12-307-109 (77861)
શમશ્ચ દૃષ્ટઃ પરમં બલં ચ
જ્ઞાનં ચ સાઙ્ખ્યં ચ યથાવદુક્તમ્।
તપાંસિ સૂક્ષ્માણિ સુખાનિ ચૈવ
સાઙ્ખ્યે યથાવદ્વિહિતાનિ રાજન્॥ 12-307-110 (77862)
વિપર્યયે તસ્ય હિ પાર્થ દેવા
ન્ગચ્છન્તિ સાઙ્ખ્યાઃ સતતં સુખેન।
તાંશ્ચાનુસંચાર્ય તતઃ કૃતાર્થાઃ
પતન્તિ વિપ્રેષુ યતેષુ ભૂયઃ॥ 12-307-111 (77863)
હિત્વા ચ દેહં પ્રવિશન્તિ મોક્ષં
દિવૌકસો દ્યામિવ પાર્થ સાઙ્ખ્યાઃ।
અતોઽધિકં તેઽભિરતા મહાર્થે
સાઙ્ખ્યે દ્વિજાઃ પાર્થિવ શિષ્ટજુષ્ટે॥ 12-307-112 (77864)
તેષાં ન તિર્યગ્ગમનં હિ દૃષ્ટં
નાર્વાગ્ગતિઃ પાપકૃતાધિવાસઃ।
ચ ચાબુધાનામપિ તે દ્વિજાતયો
યે જ્ઞાનમેતન્નૃપતેઽનુરક્તાઃ॥ 12-307-113 (77865)
સાઙ્ખ્યં વિશાલં પરમં પુરાણં
મહાર્ણવં વિમલમુદાહરન્તિ
કૃત્સ્નં ચ સાઙ્ખ્યં નૃપતે મહાત્મા
નારાયણો ધારયતેઽપ્રમેયમ્॥ 12-307-114 (77866)
એતન્મયોક્તં નરદેવ તત્ત્વં
નારાયણો વિશ્વમિદં પુરાણમ્।
સ સર્ગકાલે ચ કરોતિ સર્ગં
સંહારકાલે ચ તદત્તિ ભૂયઃ॥ 12-307-115 (77867)
સંહૃત્ય સર્વં નિજદેહસંસ્થં
કૃત્વાઽપ્સુ શેતે જગદન્તરાત્મા॥ ॥ 12-307-116 (77868)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 307॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-307-1 સમ્યક્ત્વયા યજ્ઞપતે ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-4 યસ્મિન્ન વિશ્રમાઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-5 દોષાન્વિષયજાન્નૃપેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-9 વિષયાંશ્ચ પ્રણાશાન્તાન્બ્રહ્મણો વિષયાંસ્તથેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-307-19 તનું સ્પર્શો ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-307-20 કોષ્ઠે ઉદરે। દેવીં પૃથ્વીમ્॥ 12-307-24 સત્વગુણં દેહમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-307-36 ઉપપ્લવાન્ ઉપરાગાન્। તેજસઃ સૂર્યસ્ય॥ 12-307-37 નરાણાં પતનં દૃષ્ટ્વેતિ થ. પાઠઃ। બન્ધૂનાં વિપ્રયોગં ચેતિ ટ. પાઠઃ। દ્વન્દ્વાનાં દમ્પતીનામ્॥ 12-307-39 ક્વચિત્પુંસિ॥ 12-307-40 બહુમાનં અત્યાદરમ્। મધ્યસ્થતાં ઔદાસીન્યમ્॥ 12-307-41 દૌરાત્મ્યં બન્ધહેતુતામ્॥ 12-307-42 કુલેષુ ગૃહેષુ॥ 12-307-45 વિજ્ઞાય ગતયઃ પૃથગિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-48 ક્ષયં વનાનામિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-59 નલસારં નલતૃણવદન્તઃસારદ્દીનમ્॥ 12-307-60 ક્લેશપ્રાયં ક્લેશબહુલમ્॥ 12-307-65 સ્પર્શદ્વિપમરિંદમેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-307-67 વ્યાધિમહારુજમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-76 તમસઃ પરમાં ગતિમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-307-83 મગ્નસ્ય હિ પરં જ્ઞાનમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-307-85 તથાપિ પરમં તત્વમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-307-104 સર્વે દેવાશ્ચ વેદાશ્ચેતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 308
॥ શ્રીઃ ॥
12.308. અધ્યાયઃ 308
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ક્ષરાક્ષરલક્ષણપ્રતિપાદકજનકવસિષ્ઠસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-308-0 (77869)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-308-0x (6488)
કિં તદક્ષરમિત્યુક્તં યસ્માન્નાવર્તતે પુનઃ।
કિંચ તત્ક્ષરમિત્યુક્તં યસ્માદાવર્તતે પુનઃ॥ 12-308-1 (77870)
અક્ષરધરયોર્વ્યક્તિં પૃચ્છામ્યરિનિષૂદન।
ઉપલબ્ધું મહાબાહો તત્ત્વેન કુરુનન્દન॥ 12-308-2 (77871)
ત્વં હિ જ્ઞાનનિધિર્વિપ્રૈરુચ્યસે વેદપારગૈઃ।
ઋષિભિશ્ચ મહાભાગૈર્યતિભિશ્ચ મહાત્મભિઃ॥ 12-308-3 (77872)
શેષમત્યં દિનાનાં તે દક્ષિણાયનભાસ્કરે।
આવૃત્તે ભગવત્યર્કે ગન્તાસિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-308-4 (77873)
ત્વયિ પ્રતિગતે શ્રેયઃ કુતઃ શ્રોષ્યામહે વયમ્।
કુરુવંશપ્રદીપસ્ત્વં જ્ઞાનદીપેન દીપ્યસે॥ 12-308-5 (77874)
તદેતચ્છ્રોતુમિચ્છામિ ત્વત્તઃ કુરુકુલોદ્વહ।
ન તૃષ્યામીહ રાજેન્દ્ર શૃણ્વન્નમૃતમીદૃશમ્॥ 12-308-6 (77875)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-308-7x (6489)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્।
વસિષ્ઠસ્ય ચ સંવાદં કરાલજનકસ્ય ચ॥ 12-308-7 (77876)
વસિષ્ઠં શ્રેષ્ઠમાસીનમૃષીણાં ભાસ્કરદ્યુતિમ્।
પપ્રચ્છ જનકો રાજા જ્ઞાનં નૈઃશ્રેયસં પરમ્॥ 12-308-8 (77877)
પરમધ્યાત્મકુશલમધ્યાત્મગતિનિશ્ચયમ્।
મૈત્રાવરુણિમાસીનમભિવાદ્ય કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-308-9 (77878)
સ્વક્ષરં પ્રશ્રિતં વાક્યં મધુરં ચાપ્યનુલ્વણમ્।
પપ્રચ્છર્ષિવરં રાજા કરાલજનકઃ પુરા॥ 12-308-10 (77879)
ભગવઞ્શ્રોતુમિચ્છામિ પરં બ્રહ્મ સનાતનમ્।
યસ્માન્ન પુનરાવૃત્તિમાપ્નુવન્તિ મનીષિણઃ॥ 12-308-11 (77880)
યચ્ચ તત્ક્ષરમિત્યુક્તં યત્રેદં ક્ષરતે જગત્।
યચ્ચાક્ષરમિતિ પ્રોક્તં શિવં ક્ષેમ્યમનામયમ્॥ 12-308-12 (77881)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-308-13x (6490)
શ્રૂયતાં પૃથિવીપાલ ક્ષરતીદં યથા જગત્।
યન્ન ક્ષરતિ પૂર્વેણ યાવત્કાલેન ચાપ્યથ॥ 12-308-13 (77882)
યુગં દ્વાદશસાહસ્રં કલ્પં વિદ્ધિ ચતુર્યુગમ્।
દશકલ્પશતાવૃત્તમહસ્તદ્બ્રાહ્મમુચ્યતે॥ 12-308-14 (77883)
રાત્રિશ્ચૈતાવતી રાજન્યસ્યાન્તે પ્રતિબુધ્યતે।
સૃજત્યનન્તકર્માણં મહાન્તં ભૂતમગ્રજમ્॥ 12-308-15 (77884)
મૂર્તિમન્તમમૂર્તાત્મા વિશ્વં શંભુઃ સ્વયંભુવમ્।
અણિમા લઘિમા પ્રાપ્તિરીશાનં જ્યોતિરવ્યયમ્॥ 12-308-16 (77885)
સર્વતઃ પાણિપાદં તત્સર્વતોક્ષિશિરોમુખમ્।
સર્વતઃ શ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ॥ 12-308-17 (77886)
હિરણ્યગર્ભો ભગવાનેષ બુદ્ધિરિતિ સ્મૃતઃ।
મહાનિતિ ચ યોગેષુ વિરિઞ્ચિરિતિ ચાપ્યજઃ॥ 12-308-18 (77887)
સાઙ્ખ્યે ચ પઠ્યતે શાસ્ત્રે નામભિર્બહુધાત્મકઃ।
વિચિત્રરૂપો વિશ્વાત્મા એકાક્ષર ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-308-19 (77888)
વૃતં નૈકાત્મકં યેન કૃતં ત્રૈલોક્યમાત્મના।
તથૈવ બહુરૂપત્વાદ્વિશ્વરૂપ ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-308-20 (77889)
એષ વૈ વિક્રિયાપન્નઃ સૃજત્યાત્માનમાત્મના।
અહંકારં મહાતેજાઃ પ્રજાપતિરંકૃતમ્॥ 12-308-21 (77890)
અવ્યક્તાદ્વ્યક્તમાપન્નં વિદ્યાસર્ગં વદન્તિ તમ્।
મહાન્તં ચાપ્યહંકારમવિદ્યાસર્ગમેવ ચ॥ 12-308-22 (77891)
અપરશ્ચ પરશ્ચૈવ સમુત્પન્નૌ તથૈકતઃ।
વિદ્યાવિદ્યેતિ વિખ્યાતે શ્રુતિશાસ્ત્રાર્થચિન્તકૈઃ॥ 12-308-23 (77892)
ભૂતસર્ગમહંકારાત્તૃતીયં વિદ્ધિ પાર્થિવ।
અહંકારેષુ સર્વેષુ ચતુર્થં વિદ્ધિ વૈકૃતમ્॥ 12-308-24 (77893)
વાયુર્જ્યોતિરથાકાશમાપોઽથ પૃથિવી તથા।
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ॥ 12-308-25 (77894)
એવં યુગપદુત્પન્નં દશવર્ગમસંશયમ્।
પઞ્ચમં વિદ્ધિ રાજેન્દ્ર ભૌતિકં સર્ગમર્થવત્॥ 12-308-26 (77895)
શ્રોત્રં ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા ઘ્રાણમેવ ચ પઞ્ચમમ્।
વાક્ચ હસ્તૌ ચ પાદૌ ચ પાયુર્મેઢ્રં તથૈવ ચ॥ 12-308-27 (77896)
બુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચૈતાનિ તથા કર્મેન્દ્રિયાણિ ચ।
સંભૂતાનીહ યુગપન્મનસા સહ પાર્થિવ॥ 12-308-28 (77897)
એષા તત્ત્વચતુર્વિશત્સર્વાકૃતિષુ વર્તતે।
યાં જ્ઞાત્વા નાભિશોચન્તિ બ્રાહ્મણાસ્તત્ત્વદર્શિનઃ॥ 12-308-29 (77898)
એતદ્દેહં સમાખ્યાનં ત્રૈલોક્યે સર્વદેહિષુ।
વેદિતવ્યં નરશ્રેષ્ઠ સદેવનરદાનવે॥ 12-308-30 (77899)
સયક્ષભૂતગન્ધર્વે સકિન્નરમહોરગે।
સચારણપિશાચે વૈ સદેવર્ષિનિશાચરે॥ 12-308-31 (77900)
સદંશકીટમશક્રે સપૂતિકૃમિમૂષિકે।
શુનિ શ્વપાકે ચૈણેયે સચાણ્ડાલે સપુલ્કસે॥ 12-308-32 (77901)
હસ્ત્યશ્વખરશાર્દૂલે સવૃકે ગવિ ચૈવ હ।
યચ્ચ મૂર્તિમયં કિચિત્સર્વત્રૈતન્નિદર્શનમ્॥ 12-308-33 (77902)
જલે ભુવિ તથાઽઽકાશે નાન્યત્રેતિ વિનિશ્ચયઃ।
સ્થાનં દેહવતામસ્તિ ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ॥ 12-308-34 (77903)
કૃત્સ્નમેતાવતસ્તાત ક્ષરતે વ્યક્તસંજ્ઞિતમ્।
અહન્યહનિ ભૂતાત્મા તતઃ ક્ષર ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-308-35 (77904)
એતદ્ધિ ક્ષરમિત્યુક્તં ક્ષરતીદં યથા જગત્।
જગન્મોહાત્મકં પ્રાહુરવ્યક્તં વ્યક્તસંજ્ઞકમ્॥ 12-308-36 (77905)
મહાંશ્ચૈવાગ્રજો નિત્યમેતત્ક્ષરનિદર્શનમ્।
કથિતં તે મહારાજન્યસ્માન્નાવર્તતે પુનઃ॥ 12-308-37 (77906)
પઞ્ચર્વિશતિમો વિષ્ણુર્નિસ્તત્ત્વસ્તત્ત્વસંજ્ઞિતઃ।
તત્ત્વસંશ્રયણાદેતત્તત્વમાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-308-38 (77907)
યન્મર્ત્યમસૃજદ્વ્યક્તં તત્તન્મૂર્ત્યધિતિષ્ઠતિ।
ચતુર્વિશતિમોઽવ્યક્તો હ્યમૂર્તઃ પઞ્ચવિંશકઃ॥ 12-308-39 (77908)
સ એવ હૃદિ સર્વાસુ મૂર્તિષ્વાત્માવતિષ્ઠતે।
ચેતયંશ્ચેતનાન્નિત્યં સર્વમૂર્તિરમૂર્તિમાન્॥ 12-308-40 (77909)
સર્વપ્રત્યયધર્મિણ્યાં સ સર્ગઃ પ્રત્યયાત્મકઃ।
ગોચરે વર્તતે નિત્યં નિર્ગુણો ગુણસંજ્ઞિતે॥ 12-308-41 (77910)
એવમેષ મહાનાત્મા સર્ગપ્રલયકોવિદઃ।
વિકુર્વાણઃ પ્રકૃતિમાનભિમન્યત્યબુદ્ધિમાન્॥ 12-308-42 (77911)
તમઃ સત્વરજોયુક્તસ્તાસુ તાસ્વિહ યોનિષુ।
લીયતે પ્રતિબુદ્ધત્વાદબુદ્ધજનસેવનાત્॥ 12-308-43 (77912)
સહવાસનિવાસાત્મા નાન્યોઽહમિતિ મન્યતે।
યોઽહં સોહમિતિ હ્યુક્ત્વા ગુણાનેવાનુવર્તતે॥ 12-308-44 (77913)
તમસા તામસાન્ભાવાન્વિવિધાન્પ્રતિપદ્યતે।
રજસા રાજસાંશ્ચૈવ સાત્વિકાન્સત્વસંશ્રયાત્॥ 12-308-45 (77914)
શુક્લલોહિતકૃષ્ણાનિ રૂપાણ્યેતાનિ ત્રીણિ તુ।
સર્વાણ્યેતાનિ રૂપાણિ યાનીહ પ્રાકૃતાનિ વૈ॥ 12-308-46 (77915)
તામસા નિરયં યાન્તિ રાજસા માનુપાનથ।
સાત્વિકા દેવલોકાય ગચ્છન્તિ સુખભાગિનઃ॥ 12-308-47 (77916)
નિષ્કૈવલ્યેન પાપેન તિર્યગ્યોનિમવાપ્નુયાત્।
પુણ્યપાપેન માનુષ્યં પુણ્યેનૈકેન દેવતાઃ॥ 12-308-48 (77917)
એવમવ્યક્તવિષયં ક્ષરમાહુર્મનીષિણઃ।
પઞ્ચવિંશતિમો યોઽયં જ્ઞાનાદેવ પ્રવર્તતે॥ ॥ 12-308-49 (77918)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 308॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-308-5 જ્ઞાનદ્રવ્યેણ દીપ્યસ ઇતિ ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-308-7 કરાલનામાજનકઃ કરાલજનકસ્તસ્ય। એતત્તે વર્તયિષ્યામીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-308-9 કુશલં ઊહાપોહસમર્થમ્। ગતિરનુભવસ્તેન નિશ્ચયોઽસ્યાસ્તીતિ તથા। મૈત્રાવરુણિં વસિષ્ઠમ્॥ 12-308-22 મહતશ્ચાપ્યહંકારમિતિ ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-308-23 અબિધિશ્ચ વિધિશ્ચૈવેતિ ઝ. પાઠઃ। શ્રુતિશ્ચાધ્યાત્મચિન્તકૈરિતિ ડ. થ.ધ. પાઠ॥ 12-308-37 એતત્ક્ષેત્રનિદર્શનમિતિ ટ. ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-308-39 યાં તુ મૂર્તિ સૃજત્યેષા તાં મૂર્તિમધિતિષ્ઠતીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-308-41 સર્ગપ્રલયધર્મિણ્યા સસર્ગપ્રલયાત્મક ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-308-42 સર્ગપ્રત્યયકોવિદ ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ। અક્ષરઃ ક્ષરમાત્માનમભિમજ્જત્યબુદ્ધિમાનિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-308-44 સહવાસવિનાશિત્વાન્નાન્યોઽહમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-308-46 જાતાનિ પ્રાકૃતાનિ વૈ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ। જાનીહિ પ્રાકૃતાનિ વૈ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 309
॥ શ્રીઃ ॥
12.309. અધ્યાયઃ 309
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જીવાનામજ્ઞાનનિમિત્તકાનર્થપ્રાપ્ત્યાદિપ્રતિપાદકવસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-309-0 (77919)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-309-0x (6491)
એવમપ્રતિબુદ્ધત્વાદબુદ્ધમનુવર્તનાત્।
દેહાદ્દેહસહસ્રાણિ તથા સમભિપદ્યતે॥ 12-309-1 (77920)
તિર્યગ્યોનિસહસ્રેષુ કદાચિદ્દેવતાસ્વપિ।
ઉપપદ્યતિ સંયોગાદ્ગુણૈઃ સહ ગુણક્ષયાત્॥ 12-309-2 (77921)
માનુષત્વાદ્દિવં યાતિ દિવો માનુષ્યમેતિ ચ।
માનુષ્યાન્નિરયસ્થાનમનન્તં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-309-3 (77922)
કોશકારો યથાઽઽત્માનં કીટઃ સમનુરુન્ધતિ।
સૂત્રતન્તુગુણૈર્નિત્યં તથાઽયમગુણો ગુણૈઃ॥ 12-309-4 (77923)
દ્વન્દ્વમેતિ ચ નિર્દ્વન્દ્વસ્તાસુ તાસ્વિહ યોનિષુ।
શીર્ષરોગેઽક્ષિરોગે ચ દન્તશૂલે ગલગ્રહે॥ 12-309-5 (77924)
જલોદરે તૃષારોગે જ્વરગણ્ડે વિષૂચકે।
શ્વિત્રકુષ્ઠેઽગ્નિદગ્ધે ચ સિધ્માપસ્મારયોરપિ॥ 12-309-6 (77925)
યાનિ ચાન્યાનિ દ્વન્દ્વાનિ પ્રાકૃતાનિ શરીરિષુ।
ઉત્પદ્યન્તે વિચિત્રાણિ તાન્યેષોઽપ્યભિમન્યતે॥ 12-309-7 (77926)
અભિમન્યત્યભીમાનાત્તથૈવ સુકૃતાન્યપિ॥ 12-309-8 (77927)
શુક્લવાસાશ્ચ દુર્વાસાઃ શાયી નિત્યમધસ્તથા।
મણ્ડૂકશાયી ચ તથા વીરાસનગતસ્તથા॥ 12-309-9 (77928)
ચીરધારણમાકાશે શયનં સ્થાનમેવ ચ।
ઇષ્ટકાપ્રસ્તરે ચૈવ કણ્ટકપ્રસ્તરે તથા॥ 12-309-10 (77929)
ભસ્મપ્રસ્તરશાયી ચ ભૂમિશય્યાઽનુલેપનઃ।
વીરસ્થાનામ્બુપઙ્કે ચ શયનં ફલકેષુ ચ॥ 12-309-11 (77930)
વિવિધાસુ ચ શય્યાસુ ફલગૃદ્ધ્યાન્વિતસ્તથા।
મુઞ્જમેખલનગ્નત્વં ક્ષૌમકૃષ્ણાજિનાનિ ચ॥ 12-309-12 (77931)
શણવાલપરીધાનો વ્યાઘ્રચર્મપરિચ્છદઃ।
સિંહતચર્મપરીધાનઃ પટ્ટવાસાસ્તથૈવ ચ॥ 12-309-13 (77932)
ફલકપરિધાનશ્ચ તથા કણ્ટકવસ્રધૃત્।
કીટકાર્પાસવસનશ્ચીરવાસાસ્તથૈવ ચ॥ 12-309-14 (77933)
વસ્રાણિ ચાન્યાનિ બહૂન્યભિમન્યત્યબુદ્ધિમાન્।
ભોજનાનિ વિચિત્રાણિ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-309-15 (77934)
એકવસ્રાન્તરાશિત્વમેકકાલિકભોજનમ્।
ચતુર્થાષ્ટમકાલશ્ચ ષષ્ઠકાલિક એવ ચ॥ 12-309-16 (77935)
ષ઼ડ્રાત્રભોજનશ્ચૈવ તથૈવાષ્ટાહભોજનઃ।
સપ્તરાત્રદશાહારો દ્વાદશાહિકભોજનઃ॥ 12-309-17 (77936)
માસોપવાસી મૂલાશી ફલાહારસ્તથૈવ ચ।
વાયુભક્ષોઽમ્બુપિણ્યાકદધિગોમયભોજનઃ॥ 12-309-18 (77937)
ગોમૂત્રભોજનશ્ચૈવ શાકપુષ્પાદ એવ ચ।
શેવાલભોજનશ્ચૈવ તથાઽઽચામેન વર્તયન્॥ 12-309-19 (77938)
વર્તયઞ્શીર્ણપર્મૈશ્ચ પ્રકીર્ણફલભોજનઃ।
વિવિધાનિ ચ કૃચ્છ્રાણિ સેવતે સિદ્ધિકાઙ્ક્ષયા॥ 12-309-20 (77939)
ચાન્દ્રાયણાનિ વિધિવલ્લિઙ્ગાનિ વિવિધાનિ ચ।
ચાતુરાશ્રમ્યપન્થાનમાશ્રયત્યપથાનપિ॥ 12-309-21 (77940)
ઉપાશ્રમાનપ્યપરાન્પાષણ્ડાન્વિવિધાનપિ।
વિવિક્તાશ્ચ શિલાચ્છાયાસ્તથા પ્રસ્રવણાનિ ચ॥ 12-309-22 (77941)
પુલિનાનિ વિવિક્તાનિ વિવિક્તાનિ વનાનિ ચ।
દેવસ્થાનાનિ પુણ્યાનિ વિવિક્તાનિ સરાંસિ ચ॥ 12-309-23 (77942)
વિવિક્તાશ્ચાપિ શૈલાનાં ગુહા ગૃહનિભોપમાઃ।
વિવિક્તાનિ ચ જપ્યાનિ વ્રતાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-309-24 (77943)
નિયમાન્વિવિધાંશ્ચાપિ વિવિધાનિ તપાંસિ ચ।
યજ્ઞાંશ્ચ વિવિધાકારાન્વિધીંશ્ચ વિવિધાંસ્તથા॥ 12-309-25 (77944)
વણિક્પથં દ્વિજક્ષત્રં વૈશ્યં શૂદ્રાંસ્તથૈવ ચ।
દાનં ચ વિવિધાકારં દીનાન્ધકૃપણાદિષુ॥ 12-309-26 (77945)
અભિમન્યત્યસંબોધાત્તથૈવ ત્રિવિધાન્ગુણાન્।
સત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ધર્માર્થૌ કામ એવ ચ॥ 12-309-27 (77946)
પ્રકૃત્યાઽઽત્માનમેવાત્મા એવં પ્રવિ ભજત્યુત।
સ્વધાકારવષટ્કારૌ સ્વાહાકારનમસ્ક્રિયાઃ॥ 12-309-28 (77947)
યાજનાધ્યાપનં દાનં તથૈવાહુઃ પ્રતિગ્રહમ્।
યજનાધ્યયને ચૈવ યચ્ચાન્યદપિ કિંચન॥ 12-309-29 (77948)
જન્મમૃત્યુવિવાદે ચ તથા વિશસનેઽપિ ચ।
શુભાશુભમયં સર્વમેતદાહુઃ ક્રિયાફલમ્॥ 12-309-30 (77949)
પ્રકૃતિઃ કુરુતે દેવી ભવં પ્રલયમેવ ચ।
દિવસાન્તે ગુણાનેતાનભ્યેત્યૈકોઽવતિષ્ઠતે॥ 12-309-31 (77950)
રશ્મિજાલમિવાદિત્યસ્તત્તત્કાલે નિયચ્છતિ।
એવમેષોઽસકૃત્સર્વં ક્રીડાર્થમભિમન્યતે॥ 12-309-32 (77951)
આત્મરૂપગુણાનેતાન્વિવિધાન્હૃદયપ્રિયાન્।
એવમેવ વિકુર્વાણઃ સર્ગપ્રલયધર્મિણી॥ 12-309-33 (77952)
ક્રિયાં ક્રિયાપથે રક્તસ્ત્રિગુણાંસ્ત્રિગુણાધિપઃ।
ક્રિયાં ક્રિયાપથોપેતસ્તથા તદભિમન્યતે॥ 12-309-34 (77953)
પ્રકૃત્યા સર્વમેવેદં જગદન્ધીકૃતં વિભો।
રજસા તમસા ચૈવ વ્યાપ્તં સર્વમનેકધા॥ 12-309-35 (77954)
એવં દ્વન્દ્વાન્યથૈતાનિ વર્તન્તે મયિ નિત્યશઃ।
મમૈવૈતાનિ જાયન્તે ધાવન્તે તાનિ મામિતિ॥ 12-309-36 (77955)
નિસ્તર્તવ્યાન્યથૈતાનિ સર્વાણીતિ નરાધિપ।
મન્યતેઽયં હ્યબુદ્ધિત્વાત્તથૈવ સુકૃતાન્યપિ॥ 12-309-37 (77956)
ભોક્તવ્યાનિ મયૈતાનિ દેવલોકગતેન વૈ।
ઇહૈવ ચૈનં ભોક્ષ્યામિ શુભાશુભફલોદયમ્॥ 12-309-38 (77957)
પુણ્યમેવ તુ કર્તવ્યં તત્કુત્વા સુસુખં મમ।
યાવદન્તં ચ મે સૌખ્યં જાત્યાં જાત્યાં ભવિષ્યતિ॥ 12-309-39 (77958)
ભવિષ્યતિ ચ મે દુઃખં કૃતેનેહાપ્યનન્તકમ્।
મહદ્દુઃખં હિ માનુષ્યં નિરયે ચાપિ મજ્જનમ્॥ 12-309-40 (77959)
નિરયાચ્ચાપિ માનુષ્યં કાલેનૈષ્યામ્યહં પુનઃ।
મનુષ્યત્વાચ્ચ દેવત્વં દેવત્વાત્પૌરુષં પુનઃ॥ 12-309-41 (77960)
મનુષ્યત્વાચ્ચ નિરયં પર્યાયેણોપગચ્છતિ।
ય એવં વેત્તિ નિત્યં વૈ નિરાત્માત્મગુણૈર્વૃતઃ॥ 12-309-42 (77961)
તેન દેવમનુષ્યેષુ નિરયે ચોપપદ્યતે।
મમત્વેનાવૃતો નિત્યં તત્રૈવ પરિવર્તતે॥ 12-309-43 (77962)
સર્ગકોટિસહસ્રાણિ મરણાન્તાસુ યોનિષુ।
ય એવં કુરુતે કર્મ શુભાશુભફલાત્મકમ્॥ 12-309-44 (77963)
સ એવં ફલમાપ્નોતિ ત્રિષુ લોકેષુ મૂર્તિમાન્।
પ્રકૃતિઃ કુરુતે કર્મ શુભાશુભફલાત્મકમ્।
પ્રકૃતિશ્ચ તદશ્નાતિ ત્રિષુ લોકેષુ કામગા॥ 12-309-45 (77964)
તિર્યગ્યોનિમનુષ્યત્વે દેવલોકે તથૈવ ચ।
ત્રીણિ સ્થાનાનિ ચૈતાનિ જાનીયાત્પ્રાકૃતાનિહ॥ 12-309-46 (77965)
અલિઙ્ગાં પ્રકૃતિં ત્વાહુર્લિઙ્ગૈરનુમિમીમહે।
તથૈવ પૌરુષં લિઙ્ગમનુમાનાદ્ધિ ગમ્યતે॥ 12-309-47 (77966)
સ લિઙ્ગાન્તરમાસાદ્ય પ્રાકૃતં લિઙ્ગમવ્રણમ્।
વ્રણદ્વારાણ્યધિષ્ઠાય કર્મણાઽઽત્મનિ પશ્યતિ॥ 12-309-48 (77967)
શ્રોત્રાદીનિ તુ સર્વાણિ પઞ્ચ કર્મેન્દ્રિયાણ્યથ।
વાગાદીનિ પ્રવર્તન્તે ગુણેષ્વિહ ગુણૈઃ સહ॥ 12-309-49 (77968)
અહમેતાનિ વૈ સર્વં મય્યેતાનીન્દ્રિયાણિ હ।
નિરિન્દ્રિયો હિ મન્તેત વ્રણવાનસ્મિ નિર્વ્રણઃ॥ 12-309-50 (77969)
અલિઙ્ગો લિઙ્ગમાત્માનમકાલઃ કાલમાત્મનઃ।
અસત્વં સત્વમાત્માનમતત્ત્વં તત્ત્વમાત્મનઃ॥ 12-309-51 (77970)
અમૃત્યુર્મૃત્યુમાત્માનમચરશ્ચરમાત્મનઃ।
અક્ષેત્રઃ ક્ષેત્રમાત્માનમસર્ગઃ સર્ગમાત્મનઃ॥ 12-309-52 (77971)
અતપાસ્તપ આત્માનમગતિર્ગતિમાત્મનઃ।
અભવો ભવમાત્માનમભયો ભયમાત્મનઃ॥ 12-309-53 (77972)
`અકર્તા કર્તૃ ચાત્માનમબીજો બીજમાત્મનઃ।'
અક્ષરઃ ક્ષરમાત્માનમબુદ્ધિસ્ત્વભિમન્યતે॥ ॥ 12-309-54 (77973)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નવાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 309॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-309-1 અબુદ્ધમનુવર્તત ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ। અબુદ્ધં અબોધં અજ્ઞાનમ્। ભાવે નિષ્ઠા ન તેન નઞ્સમાસઃ॥ 12-309-2 ગુણક્ષયાત્ ગુણસામર્થ્યાત્। ક્ષિ ક્ષયૈશ્વર્યયોરિત્યૈશ્વર્યાર્થસ્ય ક્ષિધાતો રૂપમ્॥ 12-309-6 યક્ષ્માપસ્મારયોરપિ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-309-7 તાન્યેષોઽપ્યભિપદ્યતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-309-9 મણ્ડૂકવત્પાણિપાદં સંકોચ્યન્યુબ્જઃ શેતે ઇતિ મણ્ડૂકશાયી॥ 12-309-10 આકાશે નિરાવરણેદેશે॥ 12-309-12 ફલગૃદ્ધ્યા ફલાશા॥ 12-309-13 શાણીવાલપરીધાન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-309-14 ફલકં ભૂર્જત્વગાદિ॥ 12-309-19 આચામેન ભક્તમણ્ડેન॥ 12-309-24 ગૃહેષુ યે નિભાઃ નિતરાં ભાન્તિ તે। દિવ્યગૃહોપમા ઇત્યર્થઃ॥ 12-309-30 વિશસને સંગ્રામે॥ 12-309-31 ભવં સૃષ્ટિમ્। અભ્યેત્ય ગ્રસિત્વા॥ 12-309-34 ક્રિયાપયે કર્મમાર્ગે॥ 12-309-39 યાવદ્દાનસ્ય મે સૌખ્યં ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-309-51 અગતિર્ગતિમાત્મન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 310
॥ શ્રીઃ ॥
12.310. અધ્યાયઃ 310
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ પ્રાણિનાં શરીરાદિસંબન્ધાદિપ્રકારપ્રતિપાદકવસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-310-0 (77974)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-310-0x (6492)
એવમપ્રતિબુદ્ધત્વાદબુદ્ધજનસેવનાત્।
સર્ગકોટિસહસ્રાણિ મરણાન્તાનિ ગચ્છતિ॥ 12-310-1 (77975)
ધામ્ના ધામસહસ્રાણિ પતનાન્તાનિ ગચ્છતિ।
તિર્યગ્યોનૌ મનુષ્યત્વે દેવલોકે તથૈવ ચ॥ 12-310-2 (77976)
ચન્દ્રમા ઇવ ભૂતાનાં પુનસ્તત્ર સહસ્રશઃ।
લીયતેઽપ્રતિબુદ્ધત્વાદેવમેષ હ્યબુદ્ધિમાન્॥ 12-310-3 (77977)
કલા પઞ્ચદશી યોનિસ્તદ્ધામ ઇતિ મન્યતે।
નિત્યમેતં વિજાનીહિ સોમં વૈ ષૌડશીં કલામ્॥ 12-310-4 (77978)
કલયા જાયતે જન્તુઃ પુનઃ પુનરબુદ્ધિમાન્।
ધામ તસ્યોપયુઞ્જન્તિ ભૂય એવોપજાયતે॥ 12-310-5 (77979)
ષોડશી તુ કલા સૂક્ષ્મા સ સોમ ઉપધાર્યતામ્।
ન તૂપયુજ્યતે દેવૈર્દેવાનુપયુનક્તિ સા॥ 12-310-6 (77980)
એતામક્ષપયિત્વા હિ જાયતે નૃપસત્તમ।
સા હ્યસ્ય પ્રકૃતિર્દૃષ્ટા તત્ક્ષયાન્મોક્ષ ઉચ્યતે॥ 12-310-7 (77981)
તદેવં ષોડશકલં દેહમવ્યક્તસંજ્ઞિકમ્।
મમાયમિતિ મન્વાનસ્તત્રૈવ પરિવર્તતે॥ 12-310-8 (77982)
પઞ્ચવિંશસ્તથૈવાત્મા તસ્યૈવાપ્રતિબોધનાત્।
વિમલશ્ચ વિશુદ્ધશ્ચ શુદ્ધામલનિષેવણાત્॥ 12-310-9 (77983)
અશુદ્ધ એવ શુદ્ધાત્મા તાદૃગ્ભવતિ પાર્થિવ।
અબુદ્ધસેવનાચ્ચાપિ બુદ્ધોઽપ્યબુદ્ધતાં વ્રજેત્॥ 12-310-10 (77984)
તથૈવાપ્રતિબુદ્ધોઽપિ વિજ્ઞેયો નૃપસત્તમ।
પ્રકૃતેસ્ત્રિગુણાયાસ્તુ સેવનાત્પ્રાકૃતો ભવેત્॥ 12-310-11 (77985)
કરાલજનક ઉવાચ। 12-310-12x (6493)
અક્ષરક્ષરયોરેષુ દ્વયોઃ સંબન્ધ ઉચ્યતે।
સ્ત્રીપુંસોશ્ચાપિ ભગવન્સંબન્ધસ્તદ્વદુચ્યતે॥ 12-310-12 (77986)
ઋતે તુ પુરુષં નેહ સ્ત્રી ગર્ભં ધારયત્યુત।
ઋતે સ્ત્રિયં ન પુરુષો રૂપં નિર્વર્તયેત્તથા॥ 12-310-13 (77987)
અન્યોન્યસ્યાભિસંબન્ધાદન્યોન્યગુણસંશ્રયાત્।
રૂપં નિર્વર્તયત્યેતદેવં સર્વાસુ યોનિષુ॥ 12-310-14 (77988)
સ્ત્રીપુંસોરભિસંબન્ધાદન્યોન્યગુણસંશ્રયાત્।
ઋતૌ નિર્વર્ત્યતે રૂપં તદ્વક્ષ્યામિ નિદર્શનમ્॥ 12-310-15 (77989)
યે ગુણાઃ પુરુષસ્યેહ યે ચ માતૃગુણાસ્તથા।
અસ્થિ સ્નાયુ ચ મજ્જાનં જાનીમઃ પૈતૃકાન્દ્વિજ॥ 12-310-16 (77990)
ત્વઙ્ભાંસં શોણિતં ચેતિ માતૃજાન્યપિ શુશ્રુમ।
એવમેતાદ્દ્વિજશ્રેષ્ઠ વેદે શાસ્ત્રે ચ પઠ્યતે॥ 12-310-17 (77991)
પ્રમાણં યચ્ચ વેદોક્તં શાસ્ત્રોક્તં યચ્ચ પઠ્યતે।
વેદશાસ્ત્રપ્રમાણાનાં પ્રમાણં તત્સનાતનમ્॥ 12-310-18 (77992)
[અન્યોન્યગુણસંરોધાદન્યોન્યગુણસંશ્રયાત્।]
એવમેવાભિસંબદ્ધૌ નિત્યં પ્રકૃતિપૂરુષૌ॥ 12-310-19 (77993)
પશ્યામિ ભગવંસ્તસ્માન્મોક્ષધર્મો ન વિદ્યતે।
અથવાઽનન્તરકૃતં કિંચિદેવ નિદર્શનમ્।
તન્મમાચક્ષ્વ તત્ત્વેન પ્રત્યક્ષો હ્યસિ સર્વથા॥ 12-310-20 (77994)
મોક્ષકામા વયં ચાપિ કાઙ્ક્ષામો યદનામયમ્।
અદેહમજરં નિત્યમતીન્દ્રિયમનીશ્વરમ્॥ 12-310-21 (77995)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-310-22x (6494)
યદેતદુક્તં ભવતા દેવશાસ્ત્રનિદર્શનમ્।
એવમેતદ્યથા ચૈતન્ન ગૃહ્ણાતિ તથા ભવાન્॥ 12-310-22 (77996)
ધાર્યતે હિ ત્વયા ગ્રન્થ ઉભયોર્વેદશાસ્ત્રયોઃ।
ન ચ ગ્રન્થસ્ય તત્ત્વજ્ઞો યથાવત્ત્વં નરેશ્વરઃ॥ 12-310-23 (77997)
યો હિ વેદે ચ શાસ્ત્રે ચ ગ્રન્થધારણતત્પરઃ।
ન ચ ગ્રન્થાર્થતત્ત્વજ્ઞસ્તસ્ય તદ્વારણં વૃથા॥ 12-310-24 (77998)
મારં સ વહતે તસ્ય ગ્રન્થસ્યાર્થં ન વેત્તિ યઃ।
યસ્તુ ગ્રન્થાર્થતત્ત્વજ્ઞો નાસ્ય ગ્રન્થગુણો વૃથા॥ 12-310-25 (77999)
ગ્રન્થસ્યાર્થસ્ય પૃષ્ટઃ સંસ્તાદૃશો વક્તુમર્હતિ।
યથાતત્ત્વાભિગમનાદર્થં તસ્ય સ વિન્દતિ॥ 12-310-26 (78000)
વસ્તુ સંસત્સુ કથયેદ્ગ્રન્થાર્થસ્થૂલબુદ્ધિમાન્।
સ કથં મન્દવિજ્ઞાનો ગ્રન્થં વક્ષ્યતિ નિર્ણયાત્॥ 12-310-27 (78001)
નિર્ણયં ચાપિ છિદ્રાત્મા ન તં વક્ષ્યતિ તત્ત્વતઃ।
સોપહાસ્યાત્મતામેતિ યસ્માચ્ચાવાપ્તવાનપિ॥ 12-310-28 (78002)
તસ્માત્ત્વં શૃણુ રાજેન્દ્ર યથૈતદનુદૃશ્યતે।
યાથાતથ્યેન સાઙ્ખ્યેષુ યોગેષઉ ચ મહાત્મસુ॥ 12-310-29 (78003)
યદેવ યોગાઃ પશ્યન્તિ સાઙ્ખ્યૈસ્તદવગમ્યતે।
એકં સાઙ્ખ્યં ચ યોગં ચ યઃ પશ્યતિ સ બુદ્ધિમાન્॥ 12-310-30 (78004)
ત્વઙ્ભાંસં રુઘિરં મેદઃ પિત્તં મજ્જા ચ સ્નાયુ ચ।
એતદૈન્દ્રિયકં તાત તદ્ભવાનિદમાહ મામ્॥ 12-310-31 (78005)
દ્રવ્યાદ્દ્રવ્યસ્ય નિર્વૃત્તિરિન્દ્રિયાદિન્દ્રિયં તથા।
દેહાદ્દેહમવાપ્નોતિ બીજાદ્વીજં તથૈવ ચ॥ 12-310-32 (78006)
નિરિન્દ્રિયસ્યાબીજસ્ય નિર્દ્રવ્યસ્યાપ્યદેહિનઃ।
કથં ગુણા ભવિષ્યન્તિ નિર્ગુણત્વાન્મહાત્મનઃ॥ 12-310-33 (78007)
ગુણા ગુણેષુ જાયન્તે તત્રૈવ નિવિશન્તિ ચ।
એવં ગુણાઃ પ્રકૃતિતો જાયન્તે નિવિશન્તિ ચ॥ 12-310-34 (78008)
ત્વઙ્ભાંસં રુધિરં મેદઃ પિત્તં મજ્જાઽસ્થિ સ્નાયુ ચ।
અષ્ટૌ તાન્યથ શુક્રેણ જાનીહિ પ્રાકૃતાનિ વૈ॥ 12-310-35 (78009)
પુમાંશ્ચૈવાપુમાંશ્ચૈવ ત્રૈલિઙ્ગ્યં પ્રાકૃતં સ્મૃતમ્।
ન વા પુમાન્પુમાંશ્ચૈવ સ લિઙ્ગીત્યભિધીયતે॥ 12-310-36 (78010)
અલિઙ્ગાત્પ્રકૃતિર્લિઙ્ગૈરુપાલભ્યતિ સાત્મજૈઃ।
યથા પુષ્પફલૈર્નિત્યમૃતવો મૂર્તયસ્તથા॥ 12-310-37 (78011)
એવમપ્યનુમાનેન હ્યલિઙ્ગમુપલભ્યતે।
પઞ્ચવિંશતિમસ્તાત લિઙ્ગેષુ નિયતાત્મકઃ॥ 12-310-38 (78012)
અનાદિનિધનોઽનન્તઃ સર્વદર્શી નિરામયઃ।
કેવલં ત્વભિમાનિત્વાદગુણેષ્વગુણા ઉચ્યતે॥ 12-310-39 (78013)
ગુણા ગુણવતઃ સન્તિ નિર્ગુણસ્ય કુતો ગુણાઃ।
તસ્માદેવં વિજાનન્તિ યે જના ગુણદર્શિનઃ॥ 12-310-40 (78014)
યદા ત્વેષ ગુણનિવ પ્રકૃતાવનુમન્યતે।
તદા સ ગુણવાનેવ પરમં નાનુપશ્યતિ॥ 12-310-41 (78015)
યત્તં બુદ્ધેઃ પરં પ્રાહુઃ સાઙ્ખ્યયોગાશ્ચ સર્વશઃ।
બુધ્યમાનં મહાપ્રાજ્ઞમબુદ્ધપરિવર્જનાત્॥ 12-310-42 (78016)
અપ્રબુદ્ધમથાવ્યક્તં ગુણં પ્રાહુરનીશ્વરમ્।
નિર્ગુણં ચેશ્વરં નિત્યમધિષ્ઠાતારમેવ ચ॥ 12-310-43 (78017)
પ્રકૃતેશ્ચ ગુણાનાં ચ પઞ્ચવિંશતિકં બુધાઃ।
સાઙ્ખ્યયોગે ચ કુશલા બુધ્યન્તે પરમૈષિણઃ॥ 12-310-44 (78018)
યદા પ્રબુદ્ધાસ્ત્વવ્યક્તમવસ્થાજન્મભીરવઃ।
બુધ્યમાનં પ્રબુદ્ધેન ગમયન્તિ સમન્તતઃ॥ 12-310-45 (78019)
એતન્નિદર્શનં સમ્યગસમ્યક્ચાર્થદર્શનમ્।
બુધ્યમાનાપ્રબુદ્ધાના પૃથગ્પૃથગરિંદમ્॥ 12-310-46 (78020)
પરસ્પરેણૈતદુક્તં ક્ષરાક્ષરનિદર્શનમ્।
એકત્વમક્ષરં પ્રાહુર્નાનાત્વં ક્ષરમુચ્યતે॥ 12-310-47 (78021)
પઞ્ચવિંશતિનિષ્ઠોઽયં યદા સમ્યક્પ્રચક્ષતે।
એકત્વં દર્શનં ચાસ્ય નાનાત્વં ચાપ્યદર્શનમ્॥ 12-310-48 (78022)
તત્ત્વનિસ્તત્ત્વયોરેતત્પૃથગ્નેવ નિદર્શનમ્।
પઞ્ચવિંશતિતત્વં તુ તત્ત્વમાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-310-49 (78023)
નિસ્તત્ત્વં પઞ્ચવિંશસ્ય પરમાહુર્નિદર્શનમ્।
વર્ગસ્ય વર્ગમાચારં તત્ત્વં તત્ત્વાત્સનાતનમ્॥ ॥ 12-310-50 (78024)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 310॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-310-9 તસ્યૈવ પ્રતિસાધનાત્ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-310-11 તથૈવ પ્રતિબુદ્ધોઽપીતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-310-15 રત્યર્થમભિસંબન્ધાદિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-310-27 ન યઃ સંસત્સ્વિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-310-28 યસ્માચ્ચૈવાત્મવાનપીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-310-29 યોગેશેષુ મહ્યત્મસ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-310-33 નિરિન્દ્રિયસ્ય બીજસ્યેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-310-36 સ્ત્રીલિઙ્ગં માકૃતં સ્મૃતમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-310-42 યં તુ બુદ્ધેઃ પરં ઇતિ ટ. પાઠઃ। યત્તદ્બુદ્ધેરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-310-43 સગુણં પ્રાહુરીશ્વરમિતિ ટ. પાઠઃ। અગુણં પ્રાહુરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-310-46 અસત્યત્વાર્થદર્શનમિતિ ડ.પાઠઃ। અસક્ત્વાર્થદર્શનમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-310-49 પઞ્ચવિંશતિકત્વં તુ ઇતિ ટ. પાઠઃ। પઞ્ચવિંશતિસર્ગં તુ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 311
॥ શ્રીઃ ॥
12.311. અધ્યાયઃ 311
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સાઙ્ખ્યપ્રતિપાદકવસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-311-0 (78025)
જનક ઉવાચ। 12-311-0x (6495)
માનાત્વૈકત્વમિત્યુક્તં ત્વયૈતદૃષિસત્તમ।
પશ્યામિ વાભિસંદિગ્ધમેતયોર્વૈ નિદર્શનમ્॥ 12-311-1 (78026)
તથાઽબુદ્ધપ્રબુદ્ધાભ્યાં બુધ્યમાનસ્ય ચાનઘ।
સ્થૂલબુદ્ધ્યા ન પશ્યામિ તત્ત્વમેતન્ન સંશયઃ॥ 12-311-2 (78027)
અક્ષરક્ષરયોર્યુક્તં ત્વયા યદપિ કારણમ્।
તદપ્યસ્થિરબુદ્ધિત્વાત્પ્રનષ્ટમિવ મેઽનઘ॥ 12-311-3 (78028)
તદેત્તચ્છ્રોતુમિચ્છામિ નાનાત્વૈકત્વદર્શનમ્।
પ્રબુદ્ધમપ્રબુદ્ધં ચ બુધ્યમાનં ચ તત્ત્વતઃ॥ 12-311-4 (78029)
વિદ્યાવિદ્યે ચ ભગવન્નક્ષરં ક્ષરમેવ ચ।
સાઙ્ખ્યં યોગં ચ કાર્ત્સ્ન્યેન પૃથક્ચૈવાપૃથક્ચ હ॥ 12-311-5 (78030)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-311-6x (6496)
હન્ત તે સંપ્રવક્ષ્યામિ યદેતદનુપૃચ્છસિ।
યોગકૃત્યં મહારાજ પૃથગેવ શૃણુષ્વ મે॥ 12-311-6 (78031)
યોગકૃત્યં તુ યોગાનાં ધ્યાનમેવ પરં બલમ્।
તચ્ચાપિ દ્વિવિધં ધ્યાનમાહુર્વેદવિદો જનાઃ॥ 12-311-7 (78032)
એકાગ્રતા ચ મનસઃ પ્રાણાયામસ્તથૈવ ચ।
પ્રાણાયામસ્તુ સગુણો નિર્ગુણો મનસસ્તથા॥ 12-311-8 (78033)
મૂત્રોત્સર્ગપુરીષે ચ ભોજને ચ નરાધિપ।
દ્વિકાલં નાભિયુજ્જીત શેષં યુઞ્જીત તત્પરઃ॥ 12-311-9 (78034)
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યો નિવર્ત્ય મનસા મુનિઃ।
દશદ્વાદશભિર્વાપિ ચતુર્વિશાત્પરં તતઃ॥ 12-311-10 (78035)
તં ચોદનાભિર્મતિમાનાત્માનં ચોદયેદથ।
તિષ્ઠન્તમજરં યં તુ યત્તદુક્તં મનીષિભિઃ॥ 12-311-11 (78036)
તૈશ્ચાત્મા સતતં યોજ્ય ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ્।
દ્રુતં હ્યહીનમનસો નાન્યથેતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-311-12 (78037)
વિમુક્તઃ સર્વસઙ્ગેભ્યો લધ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ॥
પૂર્વરાત્રેઽપરરાત્રે ચ ધારયેત મનોઽઽત્મનિ॥ 12-311-13 (78038)
સ્થિરીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામં મનસા મિથિલેશ્વર।
મનો બુદ્ધ્યા સ્થિરં કૃત્વા પાષાણ ઇવ નિશ્ચલઃ॥ 12-311-14 (78039)
સ્થાણુવચ્ચાપ્યકમ્પઃ સ્યાદ્દારુવચ્ચાપિ નિશ્ચલઃ।
બુધા વિધિવિધાનજ્ઞાસ્તદા યુક્તં પ્રચક્ષતે॥ 12-311-15 (78040)
ન શૃણોતિ ન ચાઘ્રાતિ ન રસ્યતિ ન પશ્યતિ।
ન ચ સ્પર્શં વિજાનાતિ ન સંકલ્પયતે મનઃ॥ 12-311-16 (78041)
ન ચાભિમન્યતે કિંચિન્ન ચ બુધ્યતિ કાષ્ઠવત્।
તદા પ્રકૃતિમાપન્નં યુક્તમાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-311-17 (78042)
નિર્વાતે હિ યથા દીપ્યન્દીપસ્તદ્વત્પ્રકાશતે।
નિર્લિઙ્ગો વિચલશ્ચોર્ધ્વં ન તિર્યગ્ગતિમાપ્નુયાત્॥ 12-311-18 (78043)
તદા તમનુપશ્યેત યસ્મિન્દૃષ્ટે તુ કથ્યતે।
હૃદયસ્થોઽન્તરાત્મેતિ જ્ઞેયો જ્ઞસ્તાત મદ્વિધૈઃ॥ 12-311-19 (78044)
વિધૂમ ઇવ સપ્તાર્ચિરાદિત્ય ઇવ રશ્મિમાન્।
વૈદ્યુતોઽગ્નિરિવાકાશે દૃશ્યતેઽઽત્મા તથાઽઽત્મનિ॥ 12-311-20 (78045)
સંપશ્યન્તિ મહાત્માનો ધૃતિમન્તો મનીષિણઃ।
બ્રાહ્મણા બ્રહ્મયોનિસ્થા હ્યયોનિમમૃતાત્મકમ્॥ 12-311-21 (78046)
તદેવાહુરણુભ્યોઽણુ તન્મહદ્ભ્યો મહત્તરમ્।
તત્તત્ર સર્વભૂતેષુ ધ્રુવં તિષ્ઠન્ન દૃશ્યતે॥ 12-311-22 (78047)
બુદ્ધિદ્રવ્યેણ દૃશ્યેત મનોદીપેન લોકકૃત્।
મહતસ્તમસસ્તાત પારે તિષ્ઠન્ન તામસઃ॥ 12-311-23 (78048)
સ ચ માનસ ઇત્યુક્તસ્તત્વજ્ઞૈર્વેદપારગૈઃ।
વિમલો વિતમસ્કશ્ચ નિર્લિઙ્ગોઽલિઙ્ગસંજ્ઞકઃ॥ 12-311-24 (78049)
યોગમેતત્તુ યોગાનાં મન્યે યોગસ્ય લક્ષણમ્।
એવં પશ્યં પ્રપશ્યન્તિ આત્મસ્થમજરં પરમ્॥ 12-311-25 (78050)
યોગદર્શનમેતાવદુક્તં તે તત્વતો મયા।
સાઙ્ખ્યાજ્ઞાનં પ્રવક્ષ્યામિ પરિસંખ્યાનદર્શનમ્॥ 12-311-26 (78051)
અવ્યક્તમાહુઃ પ્રકૃતિં પરાં પ્રકૃતિવાદિનઃ।
તસ્માન્મહત્સમુત્પન્નં દ્વિતીયં રાજસત્તમ॥ 12-311-27 (78052)
અહંકારસ્તુ મહતસ્તૃતીય ઇતિ નઃ શ્રુતમ્।
પઞ્ચભૂતાન્યહંકારાદાહુઃ સાઙ્ખ્યનિદર્શિનઃ॥ 12-311-28 (78053)
એતાઃ પ્રકૃતયશ્ચાષ્ટૌ વિકારાશ્ચાપિ ષોડશ।
પઞ્ચ ચૈવ વિશેષા વૈ તથા પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ ચ॥ 12-311-29 (78054)
એતાવદેવ તત્ત્વાનાં સાઙ્ખ્યા આહુર્મનીષિણઃ।
સાઙ્ખ્યે વિધિવિધાનજ્ઞા નિત્યં સાઙ્ખ્યપથે રતાઃ॥ 12-311-30 (78055)
યસ્માદ્યદભિજાયેત તત્તત્રૈવ પ્રલીયતે।
લીયન્તે પ્રતિલોમાનિ સૃજ્યન્તે ચાન્તરાત્મના॥ 12-311-31 (78056)
અનુલોમેન જાયન્તે લીયન્તે પ્રતિલોમતઃ।
ગુણા ગુણેષુ સતતં સાગરસ્યોર્મયો યથા॥ 12-311-32 (78057)
સર્વપ્રલય એતાવાન્પ્રકૃતેર્નૃપસત્તમ।
એકત્વં પ્રલયે ચાસ્ય બહુત્વં ચ યદાઽસૃજત્॥ 12-311-33 (78058)
એવમેવ ચ રાજેન્દ્ર વિજ્ઞેયં જ્ઞેયચિન્તકૈઃ।
અધિષ્ઠાતા ય ઇત્યુક્તસ્તસ્યાપ્યેતન્નિદર્શનમ્॥ 12-311-34 (78059)
એકત્વં ચ બહુત્વં ચ પ્રકૃતેરનુતત્ત્વવાન્।
એકત્વં પ્રલયે ચાસ્ય બહુત્વં ચ પ્રવર્તનાત્॥ 12-311-35 (78060)
બહુધાઽઽત્માનમકરોત્પ્રકૃતિઃ પ્રસાવત્મિકા।
તચ્ચ ક્ષેત્રં મહાનાત્મા પઞ્ચવિંશોઽધિતિષ્ઠતિ॥ 12-311-36 (78061)
અધિષ્ઠાતેતિ રાજેન્દ્ર પ્રોચ્યતે યતિસત્તમૈઃ।
અધિષ્ઠાનાદધિષ્ઠાતા ક્ષેત્રાણામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-311-37 (78062)
ક્ષેત્રં જાનાતિ ચાવ્યક્તં ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ ચોચ્યતે।
અવ્યક્તકે પુરે શેતે પુરુષશ્ચેતિ કથ્યતે॥ 12-311-38 (78063)
અન્યદેવ ચ ક્ષેત્રં સ્યાદન્યઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે।
ક્ષેત્રમવ્યક્તમિત્યુક્તં જ્ઞાતા વૈ પઞ્ચવિંશકઃ॥ 12-311-39 (78064)
અન્યદેવ વચો જ્ઞાનં સ્યાદન્યજ્જ્ઞેયમુચ્યતે।
જ્ઞાનમવ્યક્તમિત્યુક્તં જ્ઞેયો વૈ પઞ્ચવિંશકઃ॥ 12-311-40 (78065)
અવ્યક્તં ક્ષેત્રમિત્યુક્તં યથાસત્વં તથેશ્વરમ્।
અનીશ્વરમતત્ત્વં ચ તત્ત્વં તત્પઞ્ચવિંશકમ્॥ 12-311-41 (78066)
સાઙ્ખ્યદર્શનમેતાવત્પરિસઙ્ખ્યાનદર્શનમ્।
સાઙ્ખ્યાઃ પ્રકુર્વતે ચૈવ પ્રકૃતિં ચ પ્રચક્ષતે॥ 12-311-42 (78067)
તત્ત્વાનિ ચ ચતુર્વિશત્પરિસંખ્યાય તત્ત્વતઃ।
સાઙ્ખ્યાઃ સહ પ્રકૃત્યા તુ નિસ્તત્ત્વઃ પઞ્ચવિંશકઃ॥ 12-311-43 (78068)
પઞ્ચવિંશો પ્રબુદ્ધાત્મા બુધ્યમાન ઇતિ સ્મૃતઃ।
યદા તુ બુધ્યતેઽઽત્માનં તદા ભવતિ કેવલઃ॥ 12-311-44 (78069)
સમ્યગ્દર્શનમેતાવદ્ભાષિતં તવ તત્ત્વતઃ।
એવમેતદ્વિજાનન્તઃ સામ્યતાં પ્રતિયાન્ત્યુત॥ 12-311-45 (78070)
સમ્યઙ્ગિદર્શનં નામ પ્રત્યક્ષં પ્રકૃતેસ્તથા।
ગુણતત્ત્વાદ્યથૈતાનિ નિર્ગુણોઽન્યસ્તથા ભવેત્॥ 12-311-46 (78071)
ન ત્વેવં વર્તમાનાનામવૃત્તિર્વિદ્યતે પુનઃ।
વિદ્યતેઽક્ષરભાવત્વે સ પરાત્પરમવ્યયમ્॥ 12-311-47 (78072)
પશ્યેરન્નેકમતયો ન સમ્પક્તેષુ દર્શનમ્।
તેઽવ્યક્તં પ્રતિપદ્યન્તે પુનઃ પુનરરિંદમ્॥ 12-311-48 (78073)
સર્વમેતદ્વિજાનન્તો નાસર્વસ્ય પ્રબોધનાત્।
વ્યક્તીભૂતા ભવિષ્યન્તિ વ્યક્તસ્ય વશવર્તિનઃ॥ 12-311-49 (78074)
સર્વમવર્યક્તમિત્યુક્તમસર્વઃ પઞ્ચવિંશકઃ।
ય એનમભિજાનન્તિ ન ભયં તેષુ વિદ્યતે॥ ॥ 12-311-50 (78075)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકાદશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 311॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-311-3 અક્ષરક્ષરયોરુક્તમિતિ ટ. પાઠઃ। અક્ષરક્ષરયોગેન ત્વયેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-311-7 તત્રાપિ વિવિધમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-311-9 વિકારં નાભિયુજ્જીતેતિ ડ. થ. પાઠઃ। ત્રિકાલં નાભિયુજ્જીતેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-311-10 મનસાત્મનીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-311-12 દ્રુતં હ્યદીનેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-311-19 દૃષ્ટેતિ કથ્યત ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-311-21 યં પશ્યન્તિ મહાત્માન ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-311-41 તથા તત્વં તથેશ્વરમિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-311-47 વિદ્યતે ક્ષરભાવત્વં યો નૈવં વેત્તિ પાર્થિવ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-311-49 ન સર્વસ્ય પ્રબોધ નાદિતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 312
॥ શ્રીઃ ॥
12.312. અધ્યાયઃ 312
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વિદ્યાઽવિદ્યાદિપ્રતિપાદકવસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-312-0 (78076)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-312-0x (6497)
સાઙ્ખ્યદર્શનમેતાવદુક્તં તે નૃપસત્તમ્।
વિદ્યાવિદ્યે ત્વિદાનીં મે ત્વં નિબોધાનુપૂર્વશઃ॥ 12-312-1 (78077)
અવિદ્યામાહુરવ્યક્તં સર્ગપ્રલયધર્મિણીમ્।
સર્ગપ્રલયનિર્મુક્તો વિદ્યો વૈ પઞ્ચવિંશકઃ॥ 12-312-2 (78078)
`એકત્વં ચ બહુત્વં ચ પ્રકૃતેરનુ તત્ત્વવિત્।'
પરસ્પરં તુ વિદ્યાં વૈ ત્વં નિબોધાનુપૂર્વશઃ।
યથોક્તમૃષિભિસ્તાત સાઙ્ખ્યસ્યાસ્ય નિદર્શનમ્॥ 12-312-3 (78079)
કર્મેન્દ્રિયાણાં સર્વેષાં વિદ્યા બુદ્ધીન્દ્રિયં સ્મૃતમ્।
બુદ્ધીન્દ્રિયાણાં ચ તથા વિશેષા ઇતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-312-4 (78080)
વિશેષાણાં મનસ્તેષાં વિદ્યામાહુર્મનીષિણઃ।
મનસઃ પઞ્ચભૂતાનિ વિદ્યા ઇત્યભિચક્ષતે॥ 12-312-5 (78081)
અહંકારસ્તુ ભૂતાનાં પઞ્ચાનાં નાત્ર સંશયઃ।
અહંકારસ્ય ચ તથા બુદ્ધિર્વિદ્યા નરેશ્વર॥ 12-312-6 (78082)
બુદ્ધેઃ પ્રકૃતિરવ્યક્તં તત્ત્વાનાં પરમેશ્વરમ્।
વિદ્યા જ્ઞેયા નરશ્રેષ્ઠ વિધિશ્ચ પરમઃ સ્મૃતઃ॥ 12-312-7 (78083)
અવ્યક્તસ્ય પરં પ્રાહુર્વિદ્યાં વૈ પઞ્ચવિંશકમ્।
સર્વસ્ય સર્વમિત્યુક્તં જ્ઞેયં જ્ઞાનસ્ય પાર્થિવ॥ 12-312-8 (78084)
જ્ઞાનમવ્યક્તમિત્યુક્તં જ્ઞેયો વૈ પઞ્ચવિંશકઃ।
તથૈવ જ્ઞાનમવ્યક્તં વિજ્ઞાતા પઞ્ચવિંશક॥ 12-312-9 (78085)
વિદ્યાવિદ્યાર્થિતત્ત્વેન મયોક્તા તે વિશેષતઃ।
અક્ષરં ચ ક્ષરં ચૈવ યદુક્તં તન્નિબોધ મે॥ 12-312-10 (78086)
ઉભાવેતૌ ક્ષરાવુક્તાવુભાવેતૌ ક્ષરાક્ષરૌ।
કારણં તુ પ્રવક્ષ્યામિ યથાખ્યાતો ન જાનતઃ॥ 12-312-11 (78087)
અનાદિનિધનાવેતાવુભાવેવેશ્વરૌ મતૌ।
તત્ત્વસંજ્ઞાવુભાવેતૌ પ્રોચ્યતે જ્ઞાનચિન્તકૈઃ॥ 12-312-12 (78088)
સર્ગપ્રલયધર્મત્વાદવ્યક્તં પ્રાહુરક્ષરમ્।
તદેતદ્ગુણસર્ગાય વિકુર્વાણં પુનઃપુનઃ॥ 12-312-13 (78089)
ગુણાનાં મહદાદીનામુત્પદ્યન્તે પરમ્પરાઃ।
અધિષ્ઠાનં ક્ષેત્રમાહુરેતત્તત્પઞ્ચવિંશકમ્॥ 12-312-14 (78090)
યદા તુ ગુણજાલં તદવ્યક્તાત્મનિ સંક્ષિપેત્।
તદા સહ ગુણૈસ્તૈસ્તુ પઞ્ચવિંશો વિલીયતે॥ 12-312-15 (78091)
ગુણા ગુણેષુ લીયન્તે તદૈકા પ્રકૃતિર્ભવેત્।
ક્ષેત્રજ્ઞોઽપિ યદા તાત તત્ક્ષેત્રે સંપ્રલીયતે॥ 12-312-16 (78092)
તદાઽક્ષરત્વં પ્રકૃતિર્ગચ્છતે ગુણસંજ્ઞિતા।
નિર્ગુણત્વં ચ વૈદેહ ગુણેષ્વપ્રતિવર્તનાત્॥ 12-312-17 (78093)
એવમેવ ચ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ક્ષેત્રજ્ઞાનપરિક્ષયાત્।
પ્રકૃત્યા નિર્ગુણસ્ત્વેષ ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ॥ 12-312-18 (78094)
ક્ષરો ભવત્યેષ યદા તદા ગુણવતી મિથઃ।
પ્રકૃતિં ત્વિભજાનાતિ નિર્ગુણત્વં તથાઽઽત્મનઃ॥ 12-312-19 (78095)
તદા વિશુદ્ધો ભવતિ પ્રકૃતેઃ પરિવર્જનાત્।
અન્યોઽહમન્યેયમિતિ યદા બુધ્યતિ બુદ્ધિમાન્॥ 12-312-20 (78096)
તદૈષા ત્વન્યતામેતિ ન ચ મિશ્રત્વતાં વ્રજેત્।
પ્રકૃત્યા ચૈવ રાજેન્દ્ર મિશ્રોઽનન્યશ્ચ દૃશ્યતે॥ 12-312-21 (78097)
યદા તુ ગુણજાલં તત્પ્રાકૃતં વિજુગુપ્સતે।
પશ્યતે ચાપરં પશ્યં તદા પશ્યન્ન સંસ્વજેત્॥ 12-312-22 (78098)
કિમહં કૃતવાનેવં યોહં કાલમિમં જનમ્।
`યદા મત્સ્યોદકં જ્ઞાનમનુવર્તિતવાંસ્તદા।'
મત્સ્યો જાલં હ્યવિજ્ઞાનાદનુવર્તિતવાનિહ॥ 12-312-23 (78099)
અહમેવ હિ સંમોહાદન્યમન્યં જનાજ્જનમ્।
મત્સ્યો યથોદકજ્ઞાનાદનુવર્તિતવાનહમ્॥ 12-312-24 (78100)
મત્સ્યોઽન્યત્વં યથા જ્ઞાનાદુદકાન્નાભિમન્યતે।
આત્માનં તદ્વદજ્ઞાનાદન્યત્વં ચૈવ વેદયહમ્॥ 12-312-25 (78101)
મમાસ્તુ ધિગબુદ્ધસ્ય યોઽહમજ્ઞ ઇમં પુનઃ।
અનુવર્તિતવાન્મોહાદન્યમન્યં જનાજ્જનમ્॥ 12-312-26 (78102)
અયમત્ર ભેવદ્બન્ધુરનેન સહ મે ક્ષમમ્।
સામ્યમેકત્વતાં યાસ્યે યાદૃશસ્તાદૃશસ્ત્વહમ્॥ 12-312-27 (78103)
તુલ્યતામિહ પશ્યામિ સદૃશોઽહમનેન વૈ।
અયં હિ વિમલોઽવ્યક્તમહમીદૃશકસ્તથા॥ 12-312-28 (78104)
યોઽહમજ્ઞાનસંમોહાદજ્ઞયા સંપ્રવૃત્તવાન્।
સસઙ્ગયાઽહં નિઃસઙ્ગઃ સ્થિતઃ કાલમિમં ત્વહમ્॥ 12-312-29 (78105)
અનયાઽહં વશીભૂતઃ કાલમેતં ન બુદ્ધવાન્।
ઉચ્ચમધ્યમનીચાનાં તામહં કથમાવસે॥ 12-312-30 (78106)
સમાનયા ન યાચેહ સહવાસમહં કથમ્।
ગચ્છામ્યબુદ્ધભાવત્વાદેષેદાનીં સ્થિરો ભવે॥ 12-312-31 (78107)
સહવાસં ન યાસ્યામિ કાલમેતદ્ધિ વઞ્ચનાત્।
વઞ્ચિતોસ્મ્યનયા યદ્ધિ નિર્વિકારો વિકારયા॥ 12-312-32 (78108)
ન ચાયમપરાધોઽસ્યા હ્યપરાધો હ્યયં મમ।
યોઽહમત્રાભવં સક્તઃ પરાઙ્ભુખમુપસ્થિતઃ॥ 12-312-33 (78109)
તતોસ્મિ બહુરૂપાસુ સ્થિતો મૂર્તિષ્વમૂર્તિમાન્।
અમૂર્તશ્ચાપિ મૂર્તાત્મા મમત્વેન પ્રધર્ષિતઃ॥ 12-312-34 (78110)
પ્રકૃતેરનયત્વેન તાસુ તાસ્વિહ યોનિષુ।
નિર્મમસ્ય મમત્વેન કિં કૃતં તાસુ તાસુ ચ॥ 12-312-35 (78111)
યોનીષુ વર્તમાનેન નષ્ટસંજ્ઞેન ચેતસા।
ન મમાત્રાનયા કાર્યમહંકારકૃતાત્મના॥ 12-312-36 (78112)
આત્માનં બહુધા કૃત્વા યેયં ભૂયો યુનક્તિ મામ્।
ઇદાનીમેષ બુદ્ધોસ્મિ નિર્મમો નિરહંકૃતઃ॥ 12-312-37 (78113)
મમત્વમનયા નિત્યમહંકારકૃતાત્મકમ્।
અપેત્યાહમિમાં હિત્વા સંશ્રયિષ્યે નિરામયમ્॥ 12-312-38 (78114)
અનેન સામ્યં યાસ્યામિ નાનયાઽહમચેતસા।
ક્ષણં મમ સહાનેન નૈકત્વમનયા સહ॥ 12-312-39 (78115)
એવં પરમસંબોધાત્પઞ્ચવિંશોઽનુબુદ્ધવાન્।
અક્ષરત્વં નિયચ્છેત ત્યક્ત્વા ક્ષરમનામયમ્॥ 12-312-40 (78116)
અવ્યક્તં વ્યક્તકર્માણં સગુણં નિર્ગુણં તથા।
નિર્ગુણં પરમં દૃષ્ટ્વા તાદૃગ્ભવતિ મૈથિલ॥ 12-312-41 (78117)
અક્ષરક્ષરયોરેતદુક્તં તત્વનિદર્શનમ્।
મયેહ જ્ઞાનસંપન્નં યથાશ્રૂતિનિદર્શનાત્॥ 12-312-42 (78118)
નિઃસંદિગ્ધં ચ સૂક્ષ્મં ચ વિબુદ્ધં વિમલં યથા।
પ્રવક્ષ્યામિ તુતે ભૂયસ્તન્નિબોધ યથાશ્રુતમ્॥ 12-312-43 (78119)
સાઙ્ખ્યયોગૌ મયા પ્રોક્તૌ શાસ્ત્રદ્વયનિદર્શનાત્।
યદેવ શાસ્ત્રં સાઙ્ખ્યોક્તં યોગદર્શનમેવ તત્॥ 12-312-44 (78120)
પ્રબોધનકરં જ્ઞાનં સાઙ્ખ્યાનામવનીપતે।
વિસ્પષ્ટં પ્રોચ્યતે તત્ર શિષ્યાણાં હિતકામ્યયા॥ 12-312-45 (78121)
પૃથક્ચૈવમિદં શાસ્ત્રમિત્યાહુઃ કુશલા જનાઃ।
અસ્મિંશ્ચ શાસ્ત્રે યોગાનાં પુનર્દધિ પુનઃ શરઃ॥ 12-312-46 (78122)
પઞ્ચવિંશાત્પરં તત્ત્વં ન પશ્યતિ નરાધિપ।
સાઙ્ખ્યાનાં તુ પરં તત્ત્વં યથાવદનુવર્ણિતમ્॥ 12-312-47 (78123)
બુદ્ધમપ્રતિબુદ્ધં ચ બુધ્યમાનં ચ તત્ત્વતઃ।
બુધ્યમાનં ચ બુદ્ધં ચ પ્રાહુર્યોગનિદર્શનમ્॥ ॥ 12-312-48 (78124)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વાદશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 312॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-312-10 વિદ્યાવિદ્યાર્થતત્વેનેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-312-14 અધિષ્ઠાનં ક્ષેમમાહુરિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-312-22 ન સંસૃજેદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-312-25 ઉદકાદભિમન્યત ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-312-35 પ્રાકૃતેન મમત્વેનેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-312-37 શ્રેયો ભૂયો યુનક્તિમામિતિ ધ.પાઠઃ॥ 12-312-41 અવ્યક્તં વ્યક્તધર્માણમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-312-46 પુનર્વેદે પુરઃસર ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-312-47 પઠ્યતે ન નરાધિપેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 313
॥ શ્રીઃ ॥
12.313. અધ્યાયઃ 313
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ બુદ્ધાબુદ્ધસ્વરૂપનિરૂપકવસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદાનુવાદસમાપનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-313-0 (78125)
વસિષ્ઠ ઉવાચ। 12-313-0x (6498)
અપ્રબુદ્ધમથાવ્યક્તમિમં ગુણવિધિં શૃણુ।
ગુણાન્ધારયતે હ્યેષા સૃજત્યાક્ષિપતે તથા॥ 12-313-1 (78126)
અજસ્રં ત્વિહ ક્રીડાર્થં વિકરોતિ જનાધિપ।
આત્માનં બહુધા કૃત્વા તાન્યેવ પ્રવિચક્ષતે॥ 12-313-2 (78127)
એતદેવં વિકુર્વાણં બુધ્યમાનો ન બુધ્યતે।
અવ્યક્તબોધનાચ્ચૈવ બુધ્યમાનં વદન્ત્યપિ॥ 12-313-3 (78128)
ન ત્વેવ બુધ્યતેઽવ્યક્તં સગુણં વાઽથ નિર્ગુણમ્।
કદાચિત્ત્વેવ ખલ્વેતદાહુરપ્રતિબુદ્ધકમ્॥ 12-313-4 (78129)
બુધ્યતે યદિ વાઽવ્યક્તમેતદ્વૈ પઞ્ચવિંશકમ્।
બુધ્યમાનો ભવત્યેષ સઙ્ગાત્મક ઇતિ શ્રુતિઃ।
અનેનાપ્રતિબુદ્ધેતિ વદન્ત્યવ્યક્તમચ્યુતમ્॥ 12-313-5 (78130)
અવ્યક્તોબોધનાચ્ચાપિ બુધ્યમાનં વદન્ત્યુત।
પઞ્ચવિંશં મહાત્માનં ન ચાસાવપિ બુધ્યતે॥ 12-313-6 (78131)
ષઙ્વિશં વિમલં બુદ્ધમપ્રમેયં સનાતનમ્।
સ તુ તં પઞ્ચવિંશં ચ ચતુર્વિશં ચ બુધ્યતે॥ 12-313-7 (78132)
દૃશ્યાદૃશ્યૌ હ્યનુગતાવુભાવેવ મહાદ્યુતી।
અવ્યક્તં તત્તુ તદ્બ્રહ્મ બુધ્યતે તાત કેવલમ્॥ 12-313-8 (78133)
કેવલં પઞ્ચવિંશં ચ ચતુર્વિશં ચ પશ્યતિ।
બુધ્યમાનો યદાત્માનમન્યોઽહમિતિ મન્યતે॥ 12-313-9 (78134)
તદા પ્રકૃતિમાનેષ ભવત્યવ્યક્તલોચનઃ।
બુધ્યતે ચ પરાં બુદ્ધિં વિમલામમલાં યદા॥ 12-313-10 (78135)
ષઙ્વિંશં રાજશાર્દૂલ તથા બુદ્ધત્વમાવ્રજેત્।
તતસ્ત્યજતિ સોઽવ્યક્તં સર્ગપ્રલયધર્મિ વૈ॥ 12-313-11 (78136)
નિર્ગુણઃ પ્રકૃતિં વેદ ગુણયુક્તામચેતનામ્।
તતઃ કેવલધર્માઽસૌ ભવત્યવ્યક્તદર્શનાત્॥ 12-313-12 (78137)
કેવલેન સમાગમ્ય વિમુક્તોઽઽત્માનમાપ્નુયાત્।
એતં વૈ તત્ત્વમિત્યાહુર્નિસ્તત્ત્વમજરામરમ્॥ 12-313-13 (78138)
તત્ત્વસંશ્રયણાદેષ તત્ત્વવાન્ન ચ માનદ।
પઞ્ચવિંશતિતત્ત્વાનિ પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ॥ 12-313-14 (78139)
ન ચૈષ તત્ત્વવાંસ્તાત નિસ્તત્ત્વસ્ત્વેષ બુદ્ધિમાન્।
એષ મુઞ્ચતિ તત્ત્વં હિ ક્ષિપ્રં બુદ્ધત્વલક્ષણમ્॥ 12-313-15 (78140)
ષાઙ્વિંશોઽહમિતિ પ્રાજ્ઞો ગૃહ્યમાણોઽજરામરઃ।
કેવલેન બલેનૈવ સમતાં યાત્યસંશયમ્॥ 12-313-16 (78141)
ષઙ્વિંશેન પ્રબુદ્ધેન બુધ્યમાનો હ્યબુદ્ધિમાન્।
એવં નાનાત્વમિત્યુક્તં સાઙ્ખ્યશ્રુતિનિદર્શનાત્॥ 12-313-17 (78142)
ચેતનેન સમેતસ્ય પઞ્ચવિંશતિકસ્ય ચ।
એકત્વં વૈ ભવત્યસ્ય યદા બુદ્ધ્યા ન બુધ્યતે॥ 12-313-18 (78143)
બુધ્યમાનોપ્રબુદ્ધેન સમતાં યાતિ મૈથિલ।
સઙ્ગધર્મા ભવત્યેષ નિઃસઙ્ગાત્મા નરાધિપ॥ 12-313-19 (78144)
નિઃસઙ્ગાત્માનમાસાદ્ય ષઙ્વિંશકમજં વિભુમ્।
વિભુસ્ત્યજતિ ચાવ્યક્તં યદા ત્વેતાદ્વિબુધ્યતે॥ 12-313-20 (78145)
ચતુર્વિશં મહાભાગ ષઙ્વિંશસ્ય પ્રબોધનાત્।
એષ હ્યપ્રતિબુદ્ધશ્ચ બુધ્યમાનશ્ચ તેઽનઘ॥ 12-313-21 (78146)
પ્રોક્તો બુદ્ધશ્ચ તત્ત્વેન યથાશ્રુતિનિદર્શનાત્।
નાનાત્વૈકત્વમેતાવદ્દ્રષ્ટવ્યં શાસ્ત્રદૃષ્ટિભિઃ॥ 12-313-22 (78147)
મશકોદુમ્બરે યદ્વદન્યત્વં તદ્વદેતયોઃ।
મત્સ્યોદકે યથા તદ્વદન્યત્વમુપલભ્યતે॥ 12-313-23 (78148)
એવમેવાવગન્તવ્યં નાનાત્વૈકત્વમેતયોઃ।
એતદ્ધિ મોક્ષ ઇત્યુક્તમવ્યક્તજ્ઞાનસંજ્ઞિતમ્॥ 12-313-24 (78149)
પઞ્ચવિંશતિકસ્યાસ્ય યોઽયં દેહેષુ વર્તતે।
એષ મોક્ષયિતવ્યેતિ પ્રાહુરવ્યક્તગોચરાત્॥ 12-313-25 (78150)
સોયમેવં વિમુચ્યેત નાન્યથેતિ વિનિશ્ચયઃ।
પરેણ પરધર્મા ચ ભવત્યેષ સમેત્ય વૈ॥ 12-313-26 (78151)
વિશુદ્ધર્મા શુદ્ધેન બુદ્ધેન ચ સ બુદ્ધિમાન્।
વિમુક્તધર્મા મુક્તેન સમેત્ય પુરુષર્ષભ॥ 12-313-27 (78152)
વિયોગધર્મિણા ચૈવ વિયોગાત્મા ભવત્યથ।
વિમોક્ષિણા વિમોક્ષશ્ચ સમેત્યેહ તથા ભવેત્॥ 12-313-28 (78153)
શુદ્ધધર્મા શુચિશ્ચૈવ ભવત્યમિતદીપ્તિમાન્।
વિમલાત્મા ચ ભવતિ સમેત્ય વિમલાત્મના॥ 12-313-29 (78154)
કેવલાત્મા તથા ચૈવ કેવલેન સમેત્ય વૈ।
સ્વતન્ત્રશ્ચ સ્વતન્ત્રેણ સ્વતન્ત્રત્વમવાપ્નુતે॥ 12-313-30 (78155)
એતાવદેતત્કથિતં મયા તે
તથ્યં મહારાજ યથાર્થતત્ત્વમ્।
અમત્સરત્વં પ્રતિગૃહ્ય ચાર્થં
સનાતનં બ્રહ્મ વિશુદ્ધમાદ્યમ્॥ 12-313-31 (78156)
નાવેદનિષ્ઠસ્ય જનસ્ય રાજ
ન્પ્રદેયમેતત્પરમં ત્વયા ભવેત્।
વિવિત્સમાનાય વિબોધકારણં
પ્રબોધહેતોઃ પ્રણતસ્ય શાસનમ્॥ 12-313-32 (78157)
ન દેયમેતચ્ચ તથાઽનૃતાત્મને
શઠાય ક્લીબાય ન જિહ્નબુદ્ધયે।
ન પણ્ડિતજ્ઞાનપરોપતાપિને
દેયં ત્વયેદં વિનિબોધ યાદૃશે॥ 12-313-33 (78158)
શ્રદ્ધાન્વિતાયાથ ગુણાન્વિતાય
પરાપવાદાદ્વિરતાય નિત્યમ્।
વિશુદ્ધયોગાય બુધાય ચૈવ
ક્રિયાવતે ચ ક્ષમિણે હિતાય॥ 12-313-34 (78159)
વિવિક્તશીલાય વિધિપ્રિયાય
વિવાદહીનાય બહુશ્રુતામ્।
વિજાનતે ચૈવ દમક્ષમાવતે
શક્તાય ચૈકાત્મશમાય દેહિનામ્॥ 12-313-35 (78160)
એતૈર્ગુણૈર્હીનતમે ન દેય
મેતત્પરં બ્રહ્મ વિશુદ્ધમાહુઃ।
ન શ્રેયસા યોક્ષ્યતિ તાદૃશે કૃતં
ધર્મપ્રવક્તારમપાત્રદાનાત્॥ 12-313-36 (78161)
પૃથ્વીમિમાં યદ્યપિ રત્નપૂર્ણાં
દદ્યાન્ન દેયં ત્વિદમવ્રતાય।
જિતેન્દ્રિયાયૈતદસંશયં તે
ભવેત્પ્રદેયં પરમં નરેન્દ્ર॥ 12-313-37 (78162)
કરાલ મા તે ભયમસ્તુ કિંચિ
દેતચ્છ્રુતં બ્રહ્મ પરં ત્વયાઽદ્ય।
યથાવદુક્તં પરમં પવિત્રં
વિશોકમત્યન્તમનાદિમધ્યમ્॥ 12-313-38 (78163)
અગાધજન્મામરણં ચ રાજ
ન્નિરામયં વીતભયં શિવં ચ।
સમીક્ષ્ય મોહં ત્યજ બાઽદ્ય સર્વ
જ્ઞાનસ્ય તત્ત્વાર્થમિદં વિદિત્વા॥ 12-313-39 (78164)
અવાપ્તમેતદ્ધિ મયા સનાતના
દ્ધિરણ્યગર્ભાદ્યજતો નરાધિપ।
પ્રસાદ્ય યત્નેન તમુગ્રતેજસં
સનાતનં બ્રહ્મ યથાઽદ્ય વૈ ત્વયા॥ 12-313-40 (78165)
પૃષ્ટસ્ત્વયા ચાસ્મિ યથા નરેન્દ્ર
તથા મયેદં ત્વયિ ચોક્તમદ્ય।
તથાઽવાપ્તં બ્રહ્મણો મે નરેન્દ્ર
મહાજ્ઞાનં મોક્ષવિદાં પરાયણમ્॥ 12-313-41 (78166)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-313-42x (6499)
એતદુક્તં પરં બ્રહ્મ યસ્માન્નાવર્તતે પુનઃ।
પઞ્ચવિંશો મહારાજ પરમર્ષિનિદર્શનાત્॥ 12-313-42 (78167)
પુનરાવૃત્તિમાપ્નોતિ પરં જ્ઞાનમવાપ્ય ચ।
નાવબુધ્યતિ તત્ત્વેન બુધ્યમાનોઽજરામરમ્॥ 12-313-43 (78168)
એતન્નિઃ શ્રેયસકરં જ્ઞાનં તે પરમં મયા।
કથિતં તત્ત્વતસ્તાત શ્રુત્વા દેવર્ષિતો નૃપ॥ 12-313-44 (78169)
હિરણ્યગર્ભાદૃષિણા વસિષ્ઠેન મહાત્મના।
વસિષ્ઠાદૃષિશાર્દૂલાન્નારદોઽવાપ્તવાનિદમ્॥ 12-313-45 (78170)
નારદાદ્વિદિતં મહ્યમેતદ્બ્રહ્મ સનાતનમ્।
મા શુચઃ કૌરવેન્દ્ર ત્વં શ્રુત્વૈતત્પરમં પદમ્॥ 12-313-46 (78171)
યેન ક્ષરાક્ષરે વિત્તે ભયં તસ્ય ન વિદ્યતે।
વિદ્યતે તુ ભયં તસ્ય યો નૈતદ્વેત્તિ પાર્થિવ॥ 12-313-47 (78172)
અવિજ્ઞાનાચ્ચ મૂઢાત્મા પુનઃ પુનરુપાદ્રવત્।
પ્રેત્ય જાતિસહસ્રાણિ મરણાન્તાન્યુપાશ્નુતે॥ 12-313-48 (78173)
દેવલોકં તથા તિર્યઙ્ભનુષ્યમપિ ચાશ્નુતે।
યદિ શુધ્યતિ કાલેન તસ્માદજ્ઞાનસાગરાત્॥ 12-313-49 (78174)
`ઉત્તીર્ણોઽસ્માદગાધાત્સ પરમાપ્નોતિ શોભનમ્।'
અજ્ઞાનસાગરો ઘોરો હ્યવ્યક્તોઽગાધ ઉચ્યતે।
અહન્યહનિ મજ્જન્તિ યત્ર ભૂતાનિ ભારત॥ 12-313-50 (78175)
યસ્માદગાધાદવ્યક્તાદુત્તીર્ણસ્ત્વં સનાતનાત્।
તસ્માત્ત્વં વિરજાશ્ચૈવ વિતમસ્કશ્ચ પાર્થિવ॥ ॥ 12-313-51 (78176)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રયોદશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 313॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-313-3 અવ્યક્તબોધનં ચૈનમિતિ ડ. થ. પાઠઃ। અવ્યક્તબોધનાચ્ચૈનમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-313-9 ચતુર્વિશં ન પશ્યતીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-313-10 બુદ્ધ્યતે વિમલં બુદ્ધવિશુદ્ધમચલોપમમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-313-11 ષઙ્વિશો રાજશાર્દૂલેતિ ઝ. પાઠઃ। પ્રલયધર્મિણિ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-313-13 એતદ્વૈ તત્વમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-313-15 ક્ષિપ્રં બુદ્ધ્યા સુલક્ષણમિતિ ડ. થ. પાઠઃ। ક્ષિપ્રં બુદ્ધ્વા સ્વલક્ષણમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-313-18 એકત્વં ચૈવ તત્વસ્યેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-313-47 વિત્તે વિજ્ઞાતે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 314
॥ શ્રીઃ ॥
12.314. અધ્યાયઃ 314
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શ્રેયઃસાધનધર્મપ્રતિપાદકજનકાનુશાસનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-314-0 (78177)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-314-0x (6500)
મૃગયાં વિચરન્કશ્ચિદ્વિજને જનકાત્મજઃ।
વને દદર્શ વિપ્રેન્દ્રમૃષિં વંશધરં ભૃગોઃ॥ 12-314-1 (78178)
તમાસીનમુપાસીનઃ પ્રણમ્ય શિરસા મુનિમ્।
પશ્ચાદનુમતસ્તેન પપ્રચ્છ વસુમાનિદમ્॥ 12-314-2 (78179)
ભગવન્કિમિદં શ્રેયઃ પ્રેત્ય ચાપીહ વા ભવેત્।
પુરુષસ્યાધ્રુવે દેહે કામસ્ય વશવર્તિનઃ॥ 12-314-3 (78180)
સત્કૃત્ય પરિપૃષ્ટઃ સન્સુમહાત્મા મહાતપાઃ।
નિજગાદ તતસ્તસ્મૈ શ્રેયસ્કરમિદં વચઃ॥ 12-314-4 (78181)
ઋષિરુવાચ। 12-314-5x (6501)
મનસઃ પ્રતિકૂલાનિ પ્રેત્ય ચેહ નચેચ્છસિ।
ભૂતાનાં પ્રતિકૂલેભ્યો નિવર્તસ્ય યતેન્દ્રિયઃ॥ 12-314-5 (78182)
ધર્મઃ સદા હિતઃ પુંસાં ધર્મશ્ચૈવાશ્રયઃ સતામ્।
ધર્માલ્લોકાસ્ત્રયસ્તાત પ્રવૃત્તાઃ સચરાચરાઃ॥ 12-314-6 (78183)
સ્વાદુકામુક કામાનાં વૈતૃષ્ણ્યં કિં ન ગચ્છસિ।
મધુ પશ્યસિ દુર્બુદ્ધે પ્રપાતં નાનુપશ્યસિ॥ 12-314-7 (78184)
યથા જ્ઞાને પરિચયઃ કર્તવ્યસ્તત્ફલાર્થિના।
તથા ધર્મે પરિચયઃ કર્તવ્યસ્તત્ફલાર્થિના॥ 12-314-8 (78185)
અસતા ધર્મકામેન વિશુદ્ધં કર્મ દુષ્કરમ્।
સતા તુ ધર્મકામેન સુકરં કર્મ દુષ્કરમ્॥ 12-314-9 (78186)
વને ગ્રામ્યસુખાચારો યથાગ્રામ્યસ્તથૈવ સઃ।
ગ્રામે વનસુખાચારો યથા વનચરસ્તથા॥ 12-314-10 (78187)
મનોવાક્કર્મગે ધર્મે કુરુ શ્રદ્ધાં સમાહિતઃ।
નિવૃત્તૌ વા પ્રવૃત્તૌ વા સંપ્રધાર્ય ગુણાગુણાન્॥ 12-314-11 (78188)
નિત્યં ચ બહુ દાતવ્યં સાધુભ્યશ્ચાનસૂયતા।
પ્રાર્થિતં બ્રાહ્મણેભ્યશ્ચ સત્કૃતં દેશકાલયોઃ॥ 12-314-12 (78189)
શુભેન વિધિના લબ્ધમર્હાય પ્રતિપાદયેત્।
ક્રોધમુત્સૃજ્ય દત્ત્વાઽથ નાનુતપ્યેન્ન કીર્તયેત્॥ 12-314-13 (78190)
અનૃશંસઃ શુચિર્દાન્તઃ સત્યવાગાર્જવે સ્થિતઃ।
યોનિકર્મવિશુદ્ધશ્ચ પાત્રં સ્યાદ્વેદવિદ્દ્વિજઃ॥ 12-314-14 (78191)
સંસ્કૃતા ચૈકપત્ની ચ જાત્યા યોનિરિહેષ્યતે।
ઋગ્યજુઃસામગો વિદ્વાન્ષટ્કર્મા પાત્રમુચ્યતે॥ 12-314-15 (78192)
સ એવ ધર્મઃ સોઽધર્મસ્તં તં પ્રતિ નરં ભવેત્।
પાત્રાકર્મવિશેષેણ દેશકાલાવવેક્ષ્ય ચ॥ 12-314-16 (78193)
લીલયાઽલ્પં યથા ગાત્રાત્પ્રમૃજ્યાત્તુ રજઃ પુમાન્।
બહુયત્નેન ચ મહત્પાપનિર્હરણં તથા॥ 12-314-17 (78194)
વિરિક્તસ્ય યથા સમ્યગ્ઘૃતં ભવતિ ભેષજમ્।
તથા નિર્હૃતદોષસ્ય પ્રેત્ય ધર્મઃ સુખાવહઃ॥ 12-314-18 (78195)
માનસં સર્વભૂતેષુ વર્તતે વૈ શુભાશુભમ્।
અશુભેભ્યઃ સમાક્ષિપ્ય શુભેષ્વેવાવધારય॥ 12-314-19 (78196)
સર્વં સર્વેણા સર્વત્ર ક્રિયમાણં ચ પૂજય।
સ્વધર્મે યત્ર રાગસ્તે કામં ધર્મો વિધીયતામ્॥ 12-314-20 (78197)
અધૃતાત્મન્ધૃતૌ તિષ્ઠ દુર્બદ્ધે બુદ્ધિમાન્ભવ।
અપ્રશાન્તઃ પ્રશામ્ય ત્વમપ્રાજ્ઞઃ પ્રાજ્ઞવચ્ચર॥ 12-314-21 (78198)
તેજસા શક્યતે પ્રાપ્તુમુપાયઃ સહચારિણા।
ઇહ ચ પ્રેત્ય ચ શ્રેયસ્તસ્ય મૂલં ધૃતિઃ પરા॥ 12-314-22 (78199)
રાજર્ષિરધૃતિઃ સ્વર્ગાત્પતિતો હિ મહાભિષઃ।
યયાતિઃ ક્ષીણપુણ્યોપિ ધૃત્યા લોકાનવાપ્તવાન્॥ 12-314-23 (78200)
તપસ્વિનાં ધર્મવતાં વિદુષાં ચોપસેવનાત્।
પ્રાપ્સ્યસે વિપુલાં બુદ્ધિં તથા શ્રેયોઽભિપત્સ્યસે॥ 12-314-24 (78201)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-314-25x (6502)
સ તુ સ્વભાવસંપન્નસ્તચ્છ્રુત્વા મુનિભાષિતમ્।
વિનિવર્ત્ય મનઃ કામાદ્ધર્મે બુદ્ધિં ચકાર હ॥ ॥ 12-314-25 (78202)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુર્દશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 314॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-314-5 વૈતૃષ્ણં કો ન ગચ્છતિ ઇતિ ધ. પાઠઃ। કિં ન પૃચ્છસીતિ થ. પાઠઃ॥ 12-314-15 એકસ્યૈવ પત્ની એકપત્ની નત્વન્યપૂર્વા। જાત્યાઃ પુત્રોત્પત્તેઃ યોનિઃ સ્યતાનમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 315
॥ શ્રીઃ ॥
12.315. અધ્યાયઃ 315
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ભૂતસૃષ્ટિપ્રકારાદિપ્રતિપાદકજનકયાજ્ઞવલ્ક્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-315-0 (78203)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-315-0x (6503)
ધર્માધર્મવિમુક્તં યદ્વિમુક્તં સર્વસંશયાત્।
જન્મમૃત્યુવિમુક્તં ચ વિમુક્તં પુણ્યપાપયોઃ॥ 12-315-1 (78204)
યચ્છિવં નિત્યમભયં નિત્યમક્ષરમવ્યયમ્।
શુચિ નિત્યમનાયાસં તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-315-2 (78205)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-315-3x (6504)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્।
યાજ્ઞવલ્ક્યસ્ય સંવાદં જનકસ્ય ચ ભારત॥ 12-315-3 (78206)
યાજ્ઞવલ્ક્યમૃષિશ્રેષ્ઠં દૈવરાતિર્મહાયશાઃ।
પપ્રચ્છ જનકો રાજા પ્રશ્નં પ્રશ્નવિદાંવરઃ॥ 12-315-4 (78207)
જનક ઉવાચ। 12-315-5x (6505)
કતીન્દ્રિયાણિ વિપ્રર્ષે કતિ પ્રકૃતયઃ સ્મૃતાઃ।
કિમવ્યક્તં પરં બ્રહ્મ તસ્માચ્ચ પરતસ્તુ કિમ્॥ 12-315-5 (78208)
પ્રભવં ચાપ્યયં ચૈવ કાલસઙ્ખ્યાં તથૈવ ચ।
વક્તુમર્હસિ વિપ્રેન્દ્ર ત્વદનુગ્રહકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-315-6 (78209)
અજ્ઞાનાત્પરિપૃચ્છામિ ત્વં હિ જ્ઞાનમયો નિધિઃ।
તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ સર્વમેતદસંશયમ્॥ 12-315-7 (78210)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-315-8x (6506)
શ્રૂયતામવનીપાલ યદેતદનુપૃચ્છસિ।
યોગાનાં પરમં જ્ઞાનં સાઙ્ખ્યાનાં ચ વિશેષતઃ॥ 12-315-8 (78211)
ત તવાવિદિતં કિંચિન્માં તુ જિજ્ઞાસતે ભવાન્।
પૃષ્ટેન ચાપિ વક્તવ્યમેષ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-315-9 (78212)
અષ્ટૌ પ્રકૃતયઃ પ્રોક્તા વિકારાશ્ચાપિ ષોડશ।
આસાં તુ સપ્ત વ્યક્તાનિ પ્રાહુરધ્યાત્મચિન્તકાઃ॥ 12-315-10 (78213)
અવ્યક્તં ચ મહાંશ્ચૈવ તથાઽહંકાર એવ ચ।
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્॥ 12-315-11 (78214)
એતાઃ પ્રકૃતયસ્ત્વષ્ટૌ વિકારાનપિ મે શૃણુ।
શ્રોત્રં ત્વક્ચૈવ ચક્ષુશ્ચ જિહ્વા ઘ્રાણં ચ પઞ્ચમમ્॥ 12-315-12 (78215)
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ।
વાક્ચ હસ્તૌ ચ પાદૌ ચ પાયુર્મેઢ્રં તથૈવ ચ॥ 12-315-13 (78216)
એતે વિશેષા રાજેન્દ્રા મહાભૂતેષુ પઞ્ચસુ।
બુદ્ધીન્દ્રિયાણ્યથૈતાનિ સવિશેષાણિ મૈથિલ॥ 12-315-14 (78217)
મનઃ ષોડશકં પ્રાહુરધ્યાત્મગતિચિન્તકાઃ।
ત્વં ચૈવાન્યે ચ વિદ્વાંસસ્તત્ત્વબુદ્ધિવિશારદાઃ॥ 12-315-15 (78218)
અવ્યક્તાચ્ચ મહાનાત્મા સમુત્પદ્યતિ પાર્થિવ।
પ્રથમં સર્ગમિત્યેતદાહુઃ પ્રાધાનિકં બુધાઃ॥ 12-315-16 (78219)
મહતશ્ચાપ્યહંકાર ઉત્પદ્યતિ નરાધિપ।
દ્વિતીયં સર્ગમિત્યાહુરેતદ્બુદ્ધ્યાત્મકં સ્મૃતમ્॥ 12-315-17 (78220)
અહંકારાચ્ચ સંભૂતં મનો ભૂતગુણાત્મકમ્।
તૃતીયઃ સર્ગ ઇત્યેષ આહંકારિક ઉચ્યતે॥ 12-315-18 (78221)
મનસસ્તુ સમુદ્ભૂતા મહાભૂતા નરાધિપ।
ચતુર્થં સર્ગમિત્યેતન્માનસં ચિન્તનાત્મકમ્॥ 12-315-19 (78222)
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ।
પઞ્ચમં સર્ગમિત્યાહુર્ભૌતિકં ભૂતચિન્તકાઃ॥ 12-315-20 (78223)
શ્રોત્રં ત્વક્ચૈવ ચક્ષુશ્ચ જિહ્વા ઘ્રાણં ચ પઞ્ચમમ્।
સર્ગં તુ ષષ્ઠમિત્યાહુર્બહુચિન્તાત્મકં સ્મૃતમ્॥ 12-315-21 (78224)
અધઃ શ્રોત્રેન્દ્રિયગ્રામ ઉત્પદ્યદિ નરાધિપ।
સપ્તમં સર્ગમિત્યાહુરેતદૈન્દ્રિયકં સ્મૃતમ્॥ 12-315-22 (78225)
ઊર્ધ્વં સ્રોતસ્તથા તિર્યગુત્પદ્યતિ નરાધિપ।
અષ્ટમં સર્ગમિત્યાહુરેતદાર્જવકં સ્મૃતમ્॥ 12-315-23 (78226)
તિર્યક્સ્રોતસ્ત્વધઃસ્રોત ઉત્પદ્યતિ નરાધિપ।
નવમં સર્ગમિત્યાહુરેતદાર્જવકં બુધાઃ॥ 12-315-24 (78227)
એતે વૈ નવ સર્ગા હિ તત્ત્વાનિ ચ નરાધિપ।
ચતુર્વિશતિરુક્તાનિ યથાશ્રુતિનિદર્શનમ્॥ 12-315-25 (78228)
અત ઊર્ધ્વં મહારાજ ગુણસ્યૈતસ્ય તત્ત્વતઃ।
મહાત્મભિરનુપ્રોક્તાં કાલસઙ્ખ્યાં નિબોધ મે॥ ॥ 12-315-26 (78229)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 315॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 316
॥ શ્રીઃ ॥
12.316. અધ્યાયઃ 316
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ અણ્ડાદિસૃષ્ટિપ્રકારાદિપ્રતિપાદકજનકયાજ્ઞવલ્ક્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-316-0 (78230)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-316-0x (6507)
અવ્યક્તસ્ય નરશ્રેષ્ઠ કાલસઙ્ખ્યાં નિબોધ મે।
પઞ્ચકલ્પસહસ્રાણિ દ્વિગુણાન્યહરુચ્યતે॥ 12-316-1 (78231)
રાત્રિરેતાવતી ચાસ્ય પ્રતિબુદ્ધો નરાધિપ।
સૃજત્યોષધિમેવાગ્રે જીવનં સર્વદેહિનામ્॥ 12-316-2 (78232)
તતો બ્રહ્માણમસૃજદ્ધૈરણ્યાણ્ડસમુદ્ભવમ્।
સા મૂર્તિઃ સર્વભૂતાનામિત્યેવમનુશુશ્રુમ॥ 12-316-3 (78233)
સંવત્સરમુષિત્વાણ્ડે નિષ્ક્રમ્ય ચ મહામુનિઃ।
સંદધેઽર્ધં મહીં કૃત્સ્નાં દિવમર્ધં પ્રજાપતિઃ॥ 12-316-4 (78234)
દ્યાવાપૃથિવ્યોરિજ્યેષ રાજન્વેદેષુ પઠ્યતે।
તયોઃ શકલયોર્મધ્યમાકાશમકરોત્પ્રભુઃ॥ 12-316-5 (78235)
એતસ્યાપિ ચ સઙ્ખ્યાનં વેદવેદાઙ્ગપારગૈઃ।
દશકલ્પસહસ્રાણિ પાદોનાન્યહરુચ્યતે॥ 12-316-6 (78236)
રાત્રિમેતાવતીં ચાસ્વ પ્રાહુરધ્યાત્મચિન્તકાઃ।
સૃજત્યહંકારમૃષિર્ભૂતં દિવ્યાત્મકં તથા॥ 12-316-7 (78237)
ચતુરશ્ચાપરાન્પુત્રાન્દેહાત્પૂર્વં મહાનૃષિઃ।
તે વૈ પિતૃભ્યઃ પિતરઃ શ્રૂયન્તેં રાજસત્તમ॥ 12-316-8 (78238)
દેવાઃ પિતૄણાં ચ સુતા દેવૈર્લોકાઃ સમાવૃતાઃ।
ચરાચરા નરશ્રેષ્ઠ ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ॥ 12-316-9 (78239)
પરમેષ્ઠી ત્વહંકારોઽસૃજદ્ભૂતાનિ પઞ્ચધા।
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્॥ 12-316-10 (78240)
એતસ્યાપિ નિશામાહુસ્તૃતીયમથ કુર્વતઃ।
પઞ્ચ કલ્પસહસ્રાણિ તાવદેવાહરુચ્યતે॥ 12-316-11 (78241)
શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધશ્ચ પઞ્ચમઃ।
એતે વિશેષા રાજેન્દ્ર મહાભૂતેષુ પઞ્ચસુ॥ 12-316-12 (78242)
યૈરાવિષ્ટાનિ ભૂતાનિ અહન્યહનિ પાર્થિવ।
અન્યોન્યં સ્પૃહયન્ત્યેતે અન્યોન્યસ્યાહિતે રતાઃ॥ 12-316-13 (78243)
અન્યોન્યમતિવર્તન્તે અન્યોન્યસ્પર્ધિનસ્તથા।
તે વધ્યમાના હ્યન્યોન્યં ગુણૈર્હારિભિરવ્યયાઃ॥ 12-316-14 (78244)
ઇહૈવ પરિવર્તન્તે તિર્યગ્યોનિપ્રવેશિનઃ।
ત્રીણિ કલ્પસહસ્રાણિ એતેષામહરુચ્યતે॥ 12-316-15 (78245)
રાત્રિરેતાવતી ચૈવ મનસશ્ચ નરાધિપ।
મનશ્ચરતિ રાજેન્દ્ર ચરિતં સર્વમિન્દ્રિયૈઃ॥ 12-316-16 (78246)
ન ચેન્દ્રિયાણિ પશ્યન્તિ મન એવાત્ર પશ્યતિ।
ચક્ષુઃ પશ્યતિ રૂપાણિ મનસા તુ ન ચક્ષુષા॥ 12-316-17 (78247)
મનસિ વ્યાકુલે ચક્ષુઃ પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ।
અથેન્દ્રિયાણિ સર્વાણિ પશ્યન્તીત્યભિચક્ષતે॥ 12-316-18 (78248)
મનસ્યુપરતે રાજન્નિન્દ્રિયોપરમો ભવેત્॥ 12-316-19 (78249)
ન ચેન્દ્રિયવ્યુપરમે મનસ્યુપરમો ભવેત્।
એવં મનઃ પ્રધાનાનિ ઇન્દ્રિયાણિ પ્રભાવયેત્॥ 12-316-20 (78250)
ઇન્દ્રિયાણાં તુ સર્વેષામીશ્વરં મન ઉચ્યતે।
એતદ્વિશન્તિ ભૂતાનિ સર્વાણીહ મહાયશઃ॥ ॥ 12-316-21 (78251)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષોડશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 316॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-316-4 સંદધેઽયં મહીમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-316-8 પુત્રાન્દેવાનિતિ ડ. થ. પાઠઃ। પુત્રાન્પૂર્વમેવ મહાનૃષિરિતિ। પિતૄણાં પિતર ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-316-13 અન્યોન્યસ્ય હિતે રતા ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-316-21 એતદ્વશે હિ ભૂતાનીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 317
॥ શ્રીઃ ॥
12.317. અધ્યાયઃ 317
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જગત્પ્રલયપ્રકારાદિપ્રતિપાદકજનકયાજ્ઞવલ્ક્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-317-0 (78252)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-317-0x (6508)
તત્ત્વાનાં સર્ગસઙ્ખ્યા ચ કાલસઙ્ખ્યા તથૈવ ચ।
મયા પ્રોક્તાઽનુપૂર્વેણ સંહારમપિ મે શૃણુ॥ 12-317-1 (78253)
યતા સંહરતે જન્તૂન્સસર્જ ચ પુનઃ પુનઃ।
અનાદિનિધનો બ્રહ્મા નિત્યશ્ચાક્ષર એવ ચ। 12-317-2 (78254)
અહઃક્ષયમથો બુદ્ધ્વા નિશિ સ્વપ્નમનાસ્તથા।
ચોદયામાસ ભગવાનવ્યક્તોઽહંકૃતં નરમ્॥ 12-317-3 (78255)
તતઃ શતસહસ્રાંશુરવ્યક્તેનાભિચોદિતઃ।
કૃત્વા દ્વાદશધાઽઽત્માનમાદિત્યો જ્વલદગ્નિવત્॥ 12-317-4 (78256)
ચતુર્વિધં પ્રજાજાતં નિર્દહત્યાશુ તેજસા।
જરાય્વણ્ડસ્વેદજાતમુદ્ભિજ્જં સ નરાધિપ॥ 12-317-5 (78257)
એતદુન્મેષમાત્રેણ વિનષ્ટં સ્થાણુજઙ્ગમમ્।
કૂર્મપૃષ્ઠસમા ભૂમિર્ભવત્યથ સમન્તતઃ॥ 12-317-6 (78258)
જગદ્દગ્ધ્વાઽમિતબલઃ કેવલાં જગર્તી તતઃ।
અમ્ભસા બલિના ક્ષિપ્રમાપૂરયતિ સર્વશઃ॥ 12-317-7 (78259)
તતઃ કાલાગ્નિમાસાદ્ય તદમ્ભો યાતિ સંક્ષયમ્।
વિનષ્ટેઽમ્ભસિ રાજેન્દ્ર જાજ્વલત્યનલો મહાન્॥ 12-317-8 (78260)
તમપ્રમેયાતિબલં જ્વલમાનં વિભાવસુમ્।
ઊષ્માણં સર્વભૂતાનાં સપ્તાચિંપમથાઞ્જસા॥ 12-317-9 (78261)
ભક્ષયામાસ ભગવાન્વાયુરષ્ટાત્મકો બલી।
વિચરન્નમિતપ્રાણસ્તિર્યગૂર્ધ્વમધસ્તથા॥ 12-317-10 (78262)
તમપ્રતિબલં ભીમમાકાશં ગ્રસતે પુનઃ।
આકાશમપ્યભિનદન્મનો ગ્રસતિ ચારિકમ્॥ 12-317-11 (78263)
મનો ગ્રસતિ સર્વાત્મા સોહંકારઃ પ્રજાપતિઃ।
અહંકારો મહાનાત્મા ભૂતભવ્યભવિષ્યવિત્॥ 12-317-12 (78264)
તમપ્યનુપમાત્માનં વિશ્વં શંભુઃ પ્રજાપતિઃ।
અણિમા લઘિમા પ્રાપ્તિરીશાનો જ્યોતિરવ્યયઃ॥ 12-317-13 (78265)
સર્વતઃ પાણિપાદં તત્સર્વતોક્ષિશિરોમુખમ્।
સર્વતઃ શ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ॥ 12-317-14 (78266)
હૃદયં સર્વભૂતાનાં પર્વણાઽઙ્ગુષ્ઠમાત્રકઃ।
અણુગ્રસત્યનન્તો હિ મહાત્મા વિશ્વમીશ્વરઃ॥ 12-317-15 (78267)
તતઃ સમભવત્સર્વમક્ષયાવ્યયમવ્રણમ્।
ભૂતભવ્યભવિષ્યાણાં સ્રષ્ટારમનઘં તથા॥ 12-317-16 (78268)
એષોપ્યયસ્તે રાજેન્દ્ર યથાવત્સમુદાહૃતઃ।
અધ્યાત્મમધિભૂતં ચ શ્રૂયતાં ચાધિદૈવતમ્॥ ॥ 12-317-17 (78269)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તદશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 317॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-317-4 સંદધેઽયં મહીમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-317-8 પુત્રાન્દેવાનિતિ ડ. થ. પાઠઃ। પુત્રાન્પૂર્વંમેવ મહાનૃષિરિતિ। પિતૄણાં પિતર ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-317-13 અન્યોન્યસ્ય હિતે રતા ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-317-21 એતદ્વશે હિ ભૂતાનીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 318
॥ શ્રીઃ ॥
12.318. અધ્યાયઃ 318
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યાજ્ઞવલ્ક્યેન જનકંપ્રતિ ઇન્દ્રિયતદ્વિષયતદભિમાનિદેવતાકથનમ્॥ 1॥ તથા સત્વાદિગુણત્રયકાર્યધર્મપ્રતિપાદનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-318-0 (78270)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-318-0x (6509)
પાદાવધ્યાત્મમિત્યાહુર્બ્રાહ્મણાસ્તત્ત્વદર્શિનઃ।
ગન્તવ્યમધિભૂતં ચ વિષ્ણુસ્તત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-1 (78271)
પાયુરધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાતત્ત્વાર્થદર્શિનઃ।
વિસર્ગમધિભૂતં ચ મિત્રસ્તત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-2 (78272)
ઉપસ્થોઽધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાયોગપ્રદર્શિનઃ।
અધિભૂતં તથાઽઽનન્દો દૈવતં ચ પ્રજાપતિઃ॥ 12-318-3 (78273)
હસ્તાવધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાસઙ્ખ્યાનદર્શિનઃ।
કર્તવ્યમધિભૂતં તુ ઇન્દ્રસ્તત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-4 (78274)
વાગધ્યાત્મમિતિ પ્રાહુર્યથાશ્રુતિનિદર્શિનઃ।
વક્તવ્યમધિભૂતં તુ વહ્નિસ્તત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-5 (78275)
ચક્ષુરધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાશ્રુતિનિદર્શિનઃ।
રૂપમત્રાધિભૂતં તુ સૂર્યશ્ચાપ્યધિદૈવતમ્॥ 12-318-6 (78276)
શ્રોત્રમધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાશ્રુતિનિદર્શિનઃ।
શબ્દસ્તત્રાધિભૂતં તુ દિશશ્ચાત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-7 (78277)
જિહ્વામધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાશ્રુતિનિદર્શિનઃ।
રસ એવાધિભૂતં તુ આપસ્તત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-8 (78278)
ઘ્રાણમધ્યાત્મમિત્યાહુર્થથાશ્રુતિનિદર્શિનઃ।
ગન્ધ એવાધિભૂતં તુ પૃથિવી ચાધિદૈવતમ્॥ 12-318-9 (78279)
ત્વગધ્યાત્મમિતિ પ્રાહુસ્તત્ત્વબુદ્ધિવિશારદાઃ।
સ્પર્શમેવાધિભૂતં તુ પવનશ્ચાધિદૈવતમ્॥ 12-318-10 (78280)
મનોઽધ્યાત્મમિતિ પ્રાહુર્યથા શાસ્ત્રવિશારદાઃ।
મન્તવ્યમધિભૂતં તુ ચન્દ્રમાશ્ચાધિદૈવતમ્॥ 12-318-11 (78281)
આહંકારિકમધ્યાત્મમાહુસ્તત્ત્વનિદર્શિનઃ।
અભિમાનોઽધિભૂતં તુ બુદ્ધિશ્ચાત્રાધિદૈવતમ્॥ 12-318-12 (78282)
બુદ્ધિરધ્યાત્મમિત્યાહુર્યથાવદભિદર્શિનઃ।
બોદ્ધવ્યમધિભૂતં તુ ક્ષેત્રજ્ઞશ્ચાધિદૈવતમ્॥ 12-318-13 (78283)
એષા તે વ્યક્તિતો રાજન્વિભૂતિરનુદર્શિતા।
આદૌ મધ્યે તથાઽન્તે ચ યથા તત્ત્વેન તત્ત્વવિત્॥ 12-318-14 (78284)
પ્રકૃતિર્ગુણાન્વિકુરુતે સ્વચ્છન્દેનાત્મકામ્યયા।
ક્રીડાર્થે તુ મહારાજ શતશોઽથ સહસ્રશઃ॥ 12-318-15 (78285)
યથા દીપસહસ્રાણિ દીપાન્મર્ત્યાઃ પ્રકુર્વતે।
પ્રકૃતિસ્તથા વિકુરુતે પુરુષસ્ય ગુણાન્બહૂન્॥ 12-318-16 (78286)
સત્વમાનન્દ ઉદ્રેકઃ પ્રીતિઃ પ્રાકામ્યમેવ ચ।
સુખં શુદ્ધત્વમારોગ્યં સંતોષઃ શ્રદ્દધાનતા॥ 12-318-17 (78287)
અકાર્પણ્યમસંરમ્ભઃ ક્ષમા ધૃતિરહિંસતા।
સમતા સત્યમાનૃણ્યમાર્જવં હ્રીરચાપલમ્॥ 12-318-18 (78288)
શૌચમાર્દવમાચારમલૌલ્યં હૃદ્યસંભ્રમઃ।
ઇષ્ટાનિષ્ટવિયોગાનાં કૃતાનામવિકત્થના॥ 12-318-19 (78289)
દાનેન ચાત્મગ્રહણમસ્પૃહત્વં પરાર્થતા।
સર્વભૂતદયા ચૈવ સત્વસ્યૈતે ગુણાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-318-20 (78290)
રજોગુણાનાં સંઘાતો રૂપમૈશ્વર્યવિગ્રહૌ।
અત્યાગિત્વમકારુણ્યં સુખદુઃખોપસેવનમ્॥ 12-318-21 (78291)
પરાપવાદેષુ રતિર્વિવાદાનાં ચ સેવનમ્।
અહંકારસ્ત્વસત્કારશ્ચિન્તા વૈરોપસેવનમ્॥ 12-318-22 (78292)
પરિતાપોઽભિહરણં હ્રીનાશોઽનાર્જવં તથા।
ભેદઃ પરુષતા ચૈવ કામક્રોધો મદસ્તથા॥ 12-318-23 (78293)
દર્પો દ્વેષોઽતિમાનશ્ચ એતે પ્રોક્તા રજોગુણાઃ।
તામસાનાં તું સંઘાતાન્પ્રવક્ષ્યામ્યુપધાર્યતામ્॥ 12-318-24 (78294)
મોહોઽપ્રકાશસ્તામિસ્રમન્ધતામિસ્રસંજ્ઞિતમ્।
મરણં ચાન્ધતામિસ્રં તામિસ્રં ક્રોધ ઉજ્યતે॥ 12-318-25 (78295)
તમસો લક્ષણાનીહ ભક્ષણાદ્યભિરોચનમ્।
ભોજનાનામપર્યાપ્તિસ્તથા પેયેષ્વતૃપ્તતા॥ 12-318-26 (78296)
ગન્ધવાસો વિહારેષુ શયનેષ્વાસનેષુ ચ।
દિવાસ્વપ્ને વિવાદે ચ પ્રમાદેષુ ચ વૈ રતિઃ॥ 12-318-27 (78297)
નૃત્યવાદિત્રગીતાનામજ્ઞાનાચ્છ્રદ્દધાનતા।
દ્વેષો ધર્મવિશેષાણામેતે વૈ તામસા ગુણાઃ॥ ॥ 12-318-28 (78298)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશાધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 318॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-318-4 યથા તત્વનિદર્શિનઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-318-19 શૌચતારમપારુપ્યમપૈશુનમિતિ ડ. પાઠઃ। ઇષ્ટાપૂર્વવિશેષાણામિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 319
॥ શ્રીઃ ॥
12.319. અધ્યાયઃ 319
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યાજ્ઞવલ્ક્યેન જનકંપ્રતિ સાત્વિકાદિસારતમ્યનિરૂપણમ્॥ 1॥ જનકેન યાજ્ઞવલ્ક્યંપ્રતિ તત્વકથનપ્રાર્થના ચ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-319-0 (78299)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-319-0x (6510)
એતે પ્રધાનસ્ય ગુણાસ્ત્રયઃ પુરુષસત્તમ।
કૃત્સ્નસ્ય ચૈવ જગતસ્તિષ્ઠન્ત્યનપગાઃ સદા॥ 12-319-1 (78300)
અવ્યક્તરૂપો ભગવાઞ્શતધા ચ સહસ્રધા।
શતધા સહસ્રધા ચૈવ તથા શતસહસ્રધા॥ 12-319-2 (78301)
કોટિશશ્ચ કરોત્યેવ પ્રકૃત્યાઽઽત્માનમાત્મના।
સાત્વિકરણોત્તમં સ્થાનં રાજસસ્યેહ મધ્યમમ્॥ 12-319-3 (78302)
તામસસ્વાધમં સ્થાનં પ્રાહુરધ્યાત્મચિન્તકાઃ।
કેવલેનેહ પુણ્યેન ભતિભૂર્ધ્વામવાપ્નુયાત્॥ 12-319-4 (78303)
પુણ્યપાપેન માનુષ્યમધર્મેણાપ્યઘોગતિમ્।
દ્વન્દ્વનેષાં ત્રયાણાં તુ સન્નિપાતં ચ તત્વતઃ॥ 12-319-5 (78304)
સત્વસ્ય રજસશ્ચૈવ તમસશ્ચ શૃણુષ્વ મે।
સત્વસ્ય તુ રજો દૃષ્ટં રજસશ્ચ તમસ્તથા॥ 12-319-6 (78305)
તમસશ્ચ તથા સત્વં સત્વસ્યાવ્યક્તમેવ ચ।
અધ્યક્તઃ સત્વસંયુક્તો દેવલોકમયાપ્નુયાત્॥ 12-319-7 (78306)
રવાસત્વસમાયુક્તો માનુષેષુ પ્રપદ્યતે।
રસસ્તમોભ્યાં સંયુક્તસ્તિર્યગ્યોનિષુ જાયતે॥ 12-319-8 (78307)
રાજસૈસ્તામસૈઃ સત્વૈર્યુક્તો માનુષમાપ્નુયાત્।
પુણ્યપાપવિયુક્તાનાં સ્થાનમાહુર્મહાત્મનામ્॥ 12-319-9 (78308)
શાશ્વતં ચાવ્યયં ચૈવમક્ષયં ચામૃતં ચ તત્।
જ્ઞાનિનાં સંભવં શ્રેષ્ઠં સ્થાનમવ્રણમચ્યુતમ્।
અતીન્દ્રિયમબીજં ચ જન્મમૃત્યુતમોનુદમ્॥ 12-319-10 (78309)
અવ્યક્તસ્થં પરં યત્તત્પૃષ્ટસ્તેઽહં નરાધિપ।
સ એવ પ્રકૃતિસ્થો હિ તત્સ્થ ઇત્યભિધીયતે॥ 12-319-11 (78310)
અચેતના ચૈવ મતા પ્રકૃતિશ્ચાપિ પાર્થિવ।
એતેનાધિષ્ઠિતા ચૈવ સૃજતે સંહરત્યપિ॥ 12-319-12 (78311)
જનક ઉવાચ। 12-319-13x (6511)
અનાદિનિધનાવેતાવુભાવેવ મહામતે।
અમૂર્તિમન્તાવચલાવપ્રકમ્પ્યગુણાગુણૌ॥ 12-319-13 (78312)
અગ્રાહ્યાવૃષિશાર્દૂલ કથમેકો હ્યચેતનઃ।
ચેતનાવાંસ્તથા ચૈકઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ ભાષિતઃ॥ 12-319-14 (78313)
ત્વં હિ વિપ્રેન્દ્ર કાર્ત્સ્ન્યેન ર્મોક્ષધર્મમુપાસસે।
સાકલ્પં મોક્ષધર્મસ્ય શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ॥ 12-319-15 (78314)
નિસ્તત્વં કેવલત્વં ચ વિનાભાવં તથૈવ ચ।
દૈવતાનિ ચ મે બ્રૂહિ દેહં યાન્યાશ્રિતાનિ વૈ॥ 12-319-16 (78315)
તથૈવોત્ક્રાણિણઃ સ્થાનં દેહિનો વૈ વિપદ્યતઃ।
કાલેન યદ્ધિ પ્રાપ્નોતિ સ્થાનં તત્પ્રબ્રવીહિ મે॥ 12-319-17 (78316)
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં ચ તત્ત્વેન પૃથગ્યોગં તથૈવ ચ।
અરિષ્ટાનિ ચ તત્ત્વાનિ વક્તુમર્હસિ સત્તમ।
વિદિતં સર્વમેતત્તે પાણાવામલકં યથા॥ ॥ 12-319-18 (78317)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 319॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-319-12 સચ્ચેતનશ્ચૈપ મતઃ પ્રકૃતિસ્થશ્ચ પાર્થિવેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-319-13 અપ્રકમ્પ્યૌ ત્રણાવ્રણાવિતિ ટ. ડ. પાઠઃ। અપ્રકમ્પ્યૌ વૃષાવૃષાવિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-319-16 અસ્તિત્વં કેવ ત્વં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-319-17 દેહિનોઽપિ વિયુજ્યત ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-319-18 અનુક્તાનિ ચ તત્વેનેતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 320
॥ શ્રીઃ ॥
12.320. અધ્યાયઃ 320
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યાજ્ઞવલ્ક્યેન જનકંપ્રતિ સાઙ્ખ્યદર્શનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-320-0 (78318)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-320-0x (6512)
ન શક્યો નિર્ગુણસ્તાત ગુણીકર્તું વિશાંપતે।
ગુણવાંશ્ચાપ્યગુણવાન્યથાતત્ત્વં નિબોધ મે॥ 12-320-1 (78319)
ગુણૈર્હિ ગુણવાનેવ નિર્ગુણશ્ચાગુણસ્તથા।
પ્રાહુરેવં મહાત્માનો મુનયસ્તત્ત્વદર્શિનઃ॥ 12-320-2 (78320)
ગુણસ્વભાવસ્ત્વવ્યક્તો ગુણાનેવાભિવર્તતે।
ઉપયુઙ્ક્તે ચ તાનેવ સ ચૈવાજ્ઞઃ સ્વભાવતઃ॥ 12-320-3 (78321)
અવ્યક્તસ્તુ ન જાનીતે પુરુષોઽજ્ઞઃ સ્વભાવતઃ।
ન મત્તઃ પરમોસ્તીતિ નિત્યમેવાભિમન્યતે॥ 12-320-4 (78322)
અનેન કારણેનૈતદવ્યક્તં સ્યાદચેતનમ્।
નિત્યત્વાચ્ચાક્ષરત્વાચ્ચ ક્ષરત્વાન્ન તદન્યથા॥ 12-320-5 (78323)
યદાઽજ્ઞાનેન કુર્વીત ગુણસર્ગં પુનઃપુનઃ।
યદાત્માનં ન જાનીતે તદાઽઽત્માપિ ન મુચ્યતે॥ 12-320-6 (78324)
કર્તૃત્વાચ્ચાપિ સર્ગાણાં સર્ગધર્મા તથોચ્યતે।
કર્તૃત્વાચ્ચાપિ યોગાનાં યોગધર્મા તથોચ્યતે॥ 12-320-7 (78325)
કર્તૃત્વાત્પ્રકૃતીનાં ચ તથા પ્રકૃતિધર્મિતા॥ 12-320-8 (78326)
કર્તૃત્વાચ્ચાપિ વીજાનાં બીજધર્મા તથોચ્યતે।
ગુણાનાં પ્રસવત્વાચ્ચ પ્રલયત્વાત્તથૈવ ચ॥ 12-320-9 (78327)
`કર્તૃત્વાત્પ્રલયાનાં તુ તથા પ્રલયધર્મિ ચ।
કર્તૃત્વાત્પ્રભવાણાં ચ તથા પ્રભવધર્મિ ચ॥ 12-320-10 (78328)
બીજત્વાત્પ્રકૃતિત્વાચ્ચ પ્રલયત્વાત્તથૈવ ચ।'
ઉપેક્ષત્વાદનન્યત્વાદભિમાનાચ્ચ કેવલમ્॥ 12-320-11 (78329)
મન્યન્તે યતયઃ સિદ્ધા અધ્યાત્મજ્ઞા ગતજ્વરાઃ।
અનિત્યં નિત્યમવ્યક્તં વ્યક્તમેતદ્ધિ શુશ્રુમ॥ 12-320-12 (78330)
અવ્યક્તૈકત્વમિત્યાહુર્નાનાત્વં પુરુષાસ્તથા।
સર્વભૂતદયાવન્તઃ કેવલં જ્ઞાનમાસ્થિતાઃ॥ 12-320-13 (78331)
અન્યઃ સ પુરુષોઽવ્યક્તસ્ત્વધ્રુવો ધ્રુવસંજ્ઞકઃ।
યથા મુઞ્જ ઇષીકાણાં તથૈવૈતદ્ધિ જાયતે।
`ન ચૈવ મુઞ્જસંયોગાદિષીકા તત્ર બુધ્યતે॥' 12-320-14 (78332)
અન્યચ્ચ મશકં વિદ્યાદન્યચ્ચોદુમ્બરં તથા।
ચ ચોદુમ્બરસંયોગૈર્મશકસ્તત્ર લિપ્યતે॥ 12-320-15 (78333)
અન્ય એવ તથા મત્સ્યસ્તદન્યદુદુકં સ્મૃતમ્।
ન ચોદકસ્ય સ્પર્શેન મત્સ્યો લિપ્યતિ સર્વશઃ॥ 12-320-16 (78334)
અન્યો હ્યગ્નિરુખાઽપ્યન્યા નિત્યમેવમવેહિ ભોઃ।
ન ચોપલિપ્યતે સોઽગ્નિરુખાસંસ્પર્શનેન વૈ॥ 12-320-17 (78335)
પુષ્કરં ત્વન્યદેવાત્ર તથાઽન્યદુદકં સ્મૃતમ્।
ન ચોદકસ્ય સ્પર્શેન લિપ્યતે તત્ર પુષ્કરમ્॥ 12-320-18 (78336)
એતેષાં સહવાસં ચ નિવાસં ચૈવ નિત્યશઃ।
યાથાતથ્યેન પશ્યન્તિ ન નિત્યં પ્રાકૃતા જનાઃ॥ 12-320-19 (78337)
યે ત્વન્યથૈવ પશ્યન્તિ ન સમ્યક્તેષુ દર્શનમ્।
તે વ્યક્તં નિરયં ઘોરં પ્રવિશન્તિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-320-20 (78338)
સાઙ્ખ્યદર્શનમેતત્તે પરિસઙ્ખ્યાનમુત્તમમ્।
એવં હિ પરિસંખ્યાય સાઙ્ખ્યાઃ કેવલતાં ગતાઃ॥ 12-320-21 (78339)
યે ત્વન્યે તત્ત્વકુશલાસ્તેષામેતન્નિદર્શનમ્।
અતઃ પરં પ્રવક્ષ્યામિ યોગાનામનુદર્શનમ્॥ ॥ 12-320-22 (78340)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ વિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 320॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-320-3 ગુણામ્નૈવાતિવર્તત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-320-5 યદજ્ઞાનેન કુરુતે નિર્ગુણઃ સગુણઃ પુનરિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-320-6 યદજ્ઞાનં ન જાનીષે તદિત્યવ્યક્તમુચ્યત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-320-7 કર્તૃત્વાચ્ચૈવ ધર્માણામિતિ ટ. પાઠઃ। કર્તૃત્વાચ્ચાપિ યોનીનાં યોનિધર્મેત્યથોચ્યત ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-320-17 ઉખા મૃત્પાત્રવિશેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 321
॥ શ્રીઃ ॥
12.321. અધ્યાયઃ 321
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યાજ્ઞવલ્ક્યેન જનકંપ્રતિ યોગનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-321-0 (78341)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-321-0x (6513)
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં મયા પ્રોક્તં યોગજ્ઞાનં નિબોધ મે।
યથાશ્રુતં યથાદૃષ્ટં તત્ત્વેન નૃપસત્તમ॥ 12-321-1 (78342)
નાસ્તિ સાઙ્ખ્યસમં જ્ઞાનં નાસ્તિ યોગસમં બલમ્।
તાવુભાવેકચર્યૌ તાવુભાવનિધનૌ સ્મૃતૌ॥ 12-321-2 (78343)
પૃથક્પૃથક્પ્રપશ્યન્તિ યેઽપ્યબુદ્ધિરતા નરાઃ।
વયં તુ રાજન્પશ્યામ એકમેવ તુ નિશ્ચયાત્॥ 12-321-3 (78344)
યદેવ યોગાઃ પશ્યન્તિ તત્સાઙ્ખ્યૈરપિ દૃશ્યતે।
એકં સાઙ્ખ્યં ચ યોગં ચ યઃ પશ્યતિ સ તત્ત્વવિત્॥ 12-321-4 (78345)
રુદ્રપ્રધાનાનપરાન્વિદ્ધિ યોગાનરિંદમ્।
તેનૈવ ચાથ દેહેન વિચરન્તિ દિશો દશ॥ 12-321-5 (78346)
યાવદ્ધિ પ્રલયસ્તાત સૂક્ષ્મેણાષ્ટગુણેન હ।
યોગેન લોકાન્વિચરન્સુખં સંન્યસ્ય ચાનઘ॥ 12-321-6 (78347)
તાવદેવાષ્ટગુણિનં યોગપ્રાહુર્મનીષિણઃ।
સૂક્ષ્મમષ્ટગુણં પ્રાહુર્નેતરં નૃપસત્તમ॥ 12-321-7 (78348)
દ્વિગુણં યોગત્યં તુ યોગાનાં પ્રાહુરુત્તમમ્।
સગુણં નિર્ગુણં ચૈવ યથાશાસ્ત્રનિદર્શનમ્॥ 12-321-8 (78349)
ધારણં ચૈવ મનસઃ પ્રાણાયામશ્ચ પાર્થિવ।
એકાગ્રતા ચ મનસઃ પ્રાણાયામસ્તથૈવ ચ॥ 12-321-9 (78350)
પ્રાણાયામો હિ સગુણો નિર્ગુણં ધારયેન્મનઃ।
યદ્યદૃશ્યતિ મુઞ્ચન્વૈ પ્રાણાન્મૈથિલસત્તમ।
વાતાધિક્યં ભવત્યેવ તસ્માત્તં ન સમાચરેત્॥ 12-321-10 (78351)
નિશાયાઃ પ્રથમે યામે ચોદના દ્વાદશ સ્મૃતાઃ।
મધ્યે સ્વપ્નાત્પરે યામે દ્વાદશૈવ તુ ચોદનાઃ॥ 12-321-11 (78352)
તદેવમુપશાન્તેન દાન્તેનૈકાન્તશીલિના।
આત્મારામેણ બુદ્ધેન યોક્તવ્યોઽઽત્મા ન સંશયઃ॥ 12-321-12 (78353)
પઞ્ચાનામિન્દ્રિયાણાં તુ દોષાનાક્ષિપ્ય પઞ્ચધા।
શબ્દં રૂપં તથા સ્પર્શં રસં ગન્ધં તથૈવ ચ॥ 12-321-13 (78354)
પ્રતિભામપવર્ગં ચ પ્રતિસંહૃત્ય મૈથિલ।
ઇન્દ્રિયગ્રામમખિલં મનસ્યભિનિવેશ્ય હ॥ 12-321-14 (78355)
મનસ્તથૈવાહંકારે પ્રતિષ્ઠાપ્ય નરાધિપ।
અહંકારં તથા બુદ્ધૌ બુદ્ધિં ચ પ્રકૃતાવપિ॥ 12-321-15 (78356)
એવં હિ પરિસંખ્યાય તતો ધ્યાયન્તિ કેવલમ્।
વિરજસ્કમલં નિત્યમનન્તં શુદ્ધમવ્રણમ્॥ 12-321-16 (78357)
તસ્થુષં પુરુષં નિત્યમભેદ્યમજરામરમ્।
શાશ્વતં ચાવ્યયં ચૈવ ઈશાનં બ્રહ્મ ચાખ્યમ્॥ 12-321-17 (78358)
યુક્તસ્ય તુ મહારાજ લક્ષણાન્યુપધારમ્।
લક્ષણં તુ પ્રસાદસ્ય યથા તૃપ્તઃ સુખં સ્વયેત્॥ 12-321-18 (78359)
નિર્વાતે તુ યથા દીપો જ્વલેત્સ્નેહસ --ધતઃ।
નિશ્ચલોર્ધ્વશિખસ્તદ્વદ્યુક્તમાહુર્મનીષિણ॥ 12-321-19 (78360)
પાષાણ ઇવ મેઘોત્થૈર્યથા બિન્દુભિરાહતઃ।
નાલં ચાલયિતું શક્યસ્તથા યુક્તસ્ય લક્ષણમ્॥ 12-321-20 (78361)
શક્તદુન્દુભિનિર્ઘોષૈર્વિધિધૈર્ગીતવાદિતૈઃ।
ક્રિયમાણૈર્ન કમ્પેત યુક્તસ્યૈતન્નિદર્શનમ્॥ 12-321-21 (78362)
તૈલપાત્રં યથા પૂર્ણં કરાભ્યાં ગૃહ્ય પૂરુષઃ।
સોપાનમારુહેદ્ભીતસ્તર્જ્યમાનોઽસિષણિભિઃ॥ 12-321-22 (78363)
સંયતાત્મા ભયાત્તેષાં ન પાત્રાદ્બિન્દુમુત્સૃજેત્।
તથૈવોત્તરમાગમ્ય એકાગ્રમનસસ્તથા॥ 12-321-23 (78364)
સ્થિરત્વાદિન્દ્રિયાણાં તુ નિશ્ચલસ્તથૈવ ચ।
એવં યુક્તસ્ય તુ મુનેર્લક્ષણાન્યુપલ----॥ 12-321-24 (78365)
સ્વયુક્તઃ પશ્યતે બ્રહ્મ યત્તત્પરમ----યમ્।
મહતસ્તમસો મધ્યે સ્થિતં જ્વ નસા--ભમ્॥ 12-321-25 (78366)
એતેન કેવલં યાતિ ત્યક્ત્વા દેહમસાક્ષિકમ્।
કાલેન મહતા રાજઞ્શ્રુતિરેષા સનાતની॥ 12-321-26 (78367)
એતદ્ધિ યોગં યોગાનાં કિમન્યદ્યોગલક્ષણમ્।
વિજ્ઞાય તદ્ધિ મન્યન્તે કૃતકૃત્યા મનીષિણઃ॥ ॥ 12-321-27 (78368)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 321॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-321-2 તાવુભાવેકપક્ષૌ તુ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-321-3 યેઽલ્પબુદ્ધિપરાયણા ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-321-6 સુખં વસતિ ચાનઘેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-321-8 નિર્ગુણં યોગકૃત્યં ત્વિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-321-10 દૃશ્યતે યત્ર મુઞ્જન્વૈ ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-321-14 મનસ્યગિર એવ ચેતિ ડ. પાઠઃ। પૂતિકામુપસર્ગં વેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-321-24 હિયમાણૈર્ન કમ્પેયુરિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-321-26 કાલેન કેવલં જાનઞ્શ્રુતિરેષા સનાતનીતિ ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 322
॥ શ્રીઃ ॥
12.322. અધ્યાયઃ 322
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
યાજ્ઞવલ્ક્યેન જનકંપ્રતિ પ્રાણિનામુત્ક્રમણસ્થાનવિશેષપ્રયોજ્યફલવિશેષકથનમ્॥ 1॥ તથા પ્રાણિનાં મરણસૂચક દુઃશકુનકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-322-0 (78369)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-322-0x (6514)
તથૈવોત્ક્રમતાં સ્થાનં શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ।
પદ્ભ્યામુત્ક્રમમાણસ્ય વૈષ્ણવં સ્થાનમુચ્યતે॥ 12-322-1 (78370)
જઙ્ઘાભ્યાં તુ વસૂન્દેવાનાપ્નુયાદિતિ નઃ શ્રુતમ્।
જાનુભ્યાં ચ મહાભાગાન્સાધ્યાન્દેવાનવાપ્નુયાત્॥ 12-322-2 (78371)
પાયુનોત્ક્રમમાણસ્તુ મૈત્રં સ્થાનમવાપ્નુયાત્।
પૃથિવીં જઘનેનાથ ઊરુભ્યાં ચ પ્રજાપતિમ્॥ 12-322-3 (78372)
પાર્શ્વાભ્યાં મરુતો દેવાન્નાસાભ્યામિન્દુમેવ ચ।
બાહુભ્યામિન્દ્રમિત્યાહુરુરસા રુદ્રમેવ ચ॥ 12-322-4 (78373)
ગ્રીવયા તુ મુનિશ્રેષ્ઠં નરમાપ્નોત્યનુત્તમમ્।
વિશ્વેદેવાન્મુખેનાથ દિશઃ શ્રોત્રેણ ચાપ્નુયાત્॥ 12-322-5 (78374)
ઘ્રાણેન ગન્ધવહનં નેત્રાભ્યાં સૂર્યમેવ ચ।
ભ્રૂભ્યાં ચૈવાશ્વિનૌ દેવૌ લલાટેન પિતૃનથ॥ 12-322-6 (78375)
બ્રહ્માણમાપ્નોતિ વિભું મૂર્ધ્ના દેવાગ્રજં તથા।
એતાન્યુત્ક્રમણસ્થાનાન્યુક્તાનિ મિથિલેશ્વર॥ 12-322-7 (78376)
અરિગનિ પ્રવક્ષ્યામિ વિહિતાનિ મનીષિભિઃ।
સંવત્સરાદ્ધિમોક્ષસ્તુ સંભવેત શરીરિણઃ॥ 12-322-8 (78377)
યોઽરુન્ધતીં ન પશ્યેત દૃષ્ટપૂર્વા કદાચન।
તથૈવ ધ્રુવમતિત્યાહુઃ પૂર્ણેન્દું દીપમેવ ચ॥ 12-322-9 (78378)
ખણ્ડાભાસં દક્ષિણતસ્તેઽપિ સંવત્સરાયુષઃ।
પરચક્ષુષિ ચાત્માનં યે ન પશ્યન્તિ પાર્થિવઃ॥ 12-322-10 (78379)
આત્મચ્છાયાકૃતીભૂતં તેઽપિ સંવત્સરાયુષઃ।
અતિદ્યુતિરતિપ્રજ્ઞા અપ્રજ્ઞા ચાદ્યુતિસ્તથા॥ 12-322-11 (78380)
પ્રકૃતેર્વિક્રિયાપત્તિઃ ષણ્માસાન્મૃત્યુલક્ષણમ્।
દૈવતાન્યવજાનાતિ બ્રાહ્મણૈશ્ચ વિરુધ્યતે॥ 12-322-12 (78381)
કૃષ્ણશ્યાવચ્છવિચ્છાયઃ ષણ્માસાન્મૃત્યુલક્ષણમ્।
શીર્ણનાભિં યથા ચક્રં છિદ્રં સોમં પ્રપશ્યતિ॥ 12-322-13 (78382)
તથૈવ ચ સહસ્રાંશું સપ્તરાત્રેણ મૃત્યુભાક્।
શવગન્ધમુપાઘ્રાતિ સપ્તરાત્રેણ મૃત્યુભાક્। 12-322-14 (78383)
કર્ણનાસાવનમનં દન્તદૃષ્ટિવિરાગિતાં॥
કર્ણનાસાવનમનં દન્તદૃષ્ટિવિરાગિતા॥ 12-322-15 (78384)
સંજ્ઞાલોપો નિરૂષ્મત્વં સદ્યોમૃત્યુનિદર્શનમ્।
અકસ્માચ્ચ સ્રવેદ્યસ્ય વામમક્ષિ નરાધિપ॥ 12-322-16 (78385)
મૂર્ધ્રતશ્ચોત્પતેદ્ધૂમઃ સદ્યોમૃત્યુનિદર્શનમ્।
એતાવન્તિ ત્વરિષ્ટાનિ વિદિત્વા માનવોઽઽત્મવાન્॥ 12-322-17 (78386)
નિશિ ચાહનિ ચાત્માનં યોજયેત્પરમાત્મનિ।
પ્રતીક્ષમાણસ્તત્કાલં યઃ કાલઃ પ્રકૃતો ભવેત્॥ 12-322-18 (78387)
અથાસ્ય નેષ્ટં મરણં સ્થાતુમિચ્છેદિમાં ક્રિયામ્।
સર્વગન્ધાન્રસાંશ્ચૈવ ધારયીત સમાહિતઃ॥ 12-322-19 (78388)
`તથા મૃત્યુમુપાદાય તત્પરેણાન્દરાત્મના।'
સ સાઙ્ખ્યધારણં ચૈવ વિદિત્વા મનુજર્ષભ।
જયેચ્ચ મૃત્યું યોગેન તત્પરેણાન્તરાત્મના॥ 12-322-20 (78389)
ગચ્છેત્પ્રાપ્યાક્ષયં કૃત્સ્નમજન્મ શિવમવ્યયમ્।
શાશ્વતં સ્થાનમચલં દુષ્પ્રાપમકૃતાત્મભિઃ॥ ॥ 12-322-21 (78390)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 322॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-322-8 સંવત્સરવિયોગસ્ય સંભવે નુ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-322-10 ખણ્ડભાગં દક્ષિણત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-322-13 છિદ્રં છિદ્રવન્તમ્॥ 12-322-14 સુરભિદ્રવ્યે શવગન્ધગ્રહ ઇત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 323
॥ શ્રીઃ ॥
12.323. અધ્યાયઃ 323
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ જનકયાજ્ઞવલ્ક્યસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-323-0 (78391)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-323-0x (6515)
અવ્યક્તસ્થં પરં યત્તત્પૃષ્ટસ્તેઽહં નરાધિપ।
પરં ગુહ્યમિમં પ્રશ્નં શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ॥ 12-323-1 (78392)
યથાર્ષેણેહ વિધિના ચરતાઽવમતેન હ।
મયાઽઽદિત્યાદવાપ્તાનિ યજૂંષિ મિથિલાધિપ॥ 12-323-2 (78393)
મહતા તપસા દેવસ્તપિષ્ણુઃ સેવિતો મયા।
પ્રીતેન ચાહં વિભુના સૂર્યેણોક્તસ્તદાઽનઘ॥ 12-323-3 (78394)
વરં વૃણીષ્વ વિપ્રર્ષે યદિષ્ટં તે સુદુર્લભમ્।
તં તે દાસ્યામિ પ્રીતાત્મા મત્પ્રસાદો હિ દુર્લભઃ॥ 12-323-4 (78395)
તતઃ પ્રણમ્ય શિરસા મયોક્તસ્તપતાંવરઃ।
યજૂંષિ નોપયુક્તાનિ ક્ષિપ્રમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-323-5 (78396)
તતો માં ભગવાનાહ વિતરિષ્યામિ તે દ્વિજ।
સરસ્વતીહ વાગ્ભૂતા શરીરં તે પ્રવેક્ષ્યતિ॥ 12-323-6 (78397)
તતો મામાહ ભગવાનાસ્યં સ્વં વિવૃતં કુરુ।
વિવૃતં ચ તતો મેઽઽસ્યં પ્રવિષ્ટા ચ સરસ્વતી॥ 12-323-7 (78398)
તતો વિદહ્યમાનોઽહં પ્રવિષ્ટોઽમ્ભસ્તદાઽનઘ।
અવિજ્ઞાનાદમર્ષાચ્ચ ભાસ્કરસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-323-8 (78399)
તતો વિદહ્યમાનં મામુવાચ ભગવાન્રવિઃ।
મુહૂર્તં સહ્યતાં દાહસ્તતઃ શીતીભવિષ્યતિ॥ 12-323-9 (78400)
શીતીભૂતં ચ માં દૃષ્ટ્વા ભગવાનાહ ભાસ્કરઃ।
પ્રતિભાસ્યતિ તે વેદઃ સખિલઃ સોત્તરો દ્વિજ॥ 12-323-10 (78401)
કૃત્સ્નં શતપથં ચૈવ પ્રણેષ્યસિ દ્વિજર્ષભ।
તસ્યાન્તે ચાષુનર્ભાવે બુદ્ધિસ્તવ ભવિષ્યતિ॥ 12-323-11 (78402)
પ્રાપ્સ્યસે ચ યદિષ્ટં તત્સાઙ્ખ્યયોગેપ્સિતં પદમ્।
એતાવદુક્ત્વા ભગવાનસ્તમેવાભ્યવર્તત॥ 12-323-12 (78403)
તતોઽનુવ્યાહૃતં શ્રુત્વા ગતે દેવે વિભાવસૌ।
ગૃહમાગત્ય સંહૃષ્ટોઽચિન્તયં વૈ સરસ્વતીમ્॥ 12-323-13 (78404)
તતઃ પ્રવૃત્તાઽતિશુભા સ્વરવ્યઞ્જનભૂષિતા।
ઓંકારમાદિતઃ કૃત્વા મમ દેવી સરસ્વતી॥ 12-323-14 (78405)
તતોઽહમર્ધ્યં વિધિવત્સરસ્વત્યૈ ન્યવેદયમ્।
પરં યત્નમવાપ્યૈવ નિષણ્ણસ્તત્પરાયણઃ॥ 12-323-15 (78406)
તતઃ શતપથં કૃત્સ્નં સરહસ્યં સસંગ્રહમ્।
ચક્રે સપરિશેષં ચ હર્ષેણ પરમેણ હ॥ 12-323-16 (78407)
કૃત્વા ચાધ્યયનં તેષાં શિષ્યાણાં શતમુત્તમમ્।
વિપ્રિયાર્થં સશિષ્યસ્ય માતુલસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-323-17 (78408)
તતઃ સશિષ્યેણ મયા સૂર્યેણેવ ગભસ્તિભિઃ।
વ્યસ્તો યજ્ઞો મહારાજ પિતુસ્તવ મહાત્મનઃ॥ 12-323-18 (78409)
મિષતો દેવલસ્યાપિ તતોઽર્ધં હૃતવાન્વસુ।
સ્વવેદદક્ષિણાયાર્થે વિમર્દે માતુલેન હ॥ 12-323-19 (78410)
સુમન્તુનાઽથ પૈલેન તથા જૈમિનિના ચ વૈ।
પિત્રા તે મુનિભિશ્ચૈવ તતોઽહમનુમાનિતઃ॥ 12-323-20 (78411)
દશ પઞ્ચ ચ પ્રાપ્તાનિ યજૂંષ્યર્કાન્મયાઽનઘ।
તથૈવ રોમહર્ષેણ પુરાણમવધારિતમ્॥ 12-323-21 (78412)
બીજમેતત્પુરસ્કૃત્ય દેવીં ચૈવ સરસ્વતીમ્।
સૂર્યસ્ય ચાનુભાવેન પ્રવૃત્તોઽહં નરાધિપ॥ 12-323-22 (78413)
કર્તું શતપથં ચેદમપૂર્વં ચ કૃતં મયા।
યથાભિલપિતં માર્ગં તથા તચ્ચોપપાદિતમ્॥ 12-323-23 (78414)
શિષ્યાણામખિલં કૃત્સ્નમનુજ્ઞાતં સસંગ્રહમ્।
સર્વે ચ શિષ્યાઃ શુચયો ગતાઃ પરમહર્ષિતાઃ॥ 12-323-24 (78415)
શાખાઃ પઞ્ચદશેમાસ્તુ વિદ્યા ભાસ્કરદર્શિતા।
પ્રતિષ્ઠાપ્ય યથાકામં વેદ્યં તદનુચિતયમ્॥ 12-323-25 (78416)
કિમત્ર બ્રહ્મણ્યમૃતં કિંચ વેદ્યમનુત્તમમ્।
ચિન્તયંસ્તત્ર ચાગત્ય ગન્ધર્વો મામપૃચ્છત॥ 12-323-26 (78417)
વિશ્વાવસુસ્તતો રાજન્વેદાન્તજ્ઞાનકોવિદઃ।
ચતુર્વિશાંસ્તતોઽપૃચ્છત્પ્રશ્નાન્વેદસ્ય પાર્થિવ॥ 12-323-27 (78418)
પઞ્ચવિંશતિમં પ્રશ્નં પપ્રચ્છાન્વીક્ષિકીં તદા।
`તથૈવ પુરુષવ્યાઘ્ર મિત્રં વરુણમેવ ચ॥' 12-323-28 (78419)
જ્ઞાનં જ્ઞેયં તથા જ્ઞોઽજ્ઞઃ કસ્તપા અતપાસ્તથા।
સૂર્યાતિસૂર્ય ઇતિ ચ વિદ્યાવિદ્યે તથૈવ ચ॥ 12-323-29 (78420)
વેદ્યાવેદ્યં તથા રાજન્નચલં ચલમેવ ચ।
અવ્યયં ચાક્ષરં ક્ષેમ્યમેતત્પ્રશ્નમનુત્તમમ્॥ 12-323-30 (78421)
અથોક્તશ્ચ મહારાજ રાજા ગન્ધર્વસત્તમઃ।
પૃષ્ટવાનાનુપૂર્વ્યેણ પ્રશ્નમર્થવદુત્તમમ્॥ 12-323-31 (78422)
મુહૂર્તમુષ્યતાં તાવદ્યાવદેનં વિચિન્તયે।
બાઢમિત્યેવ કૃત્વા સ તૂર્ષ્ણીં ગન્ધર્વ આસ્થિતઃ॥ 12-323-32 (78423)
તતોઽનુચિન્તયમહં ભૂયો દેવીં સરસ્વતીમ્।
મનસા સ ચ મે પ્રશ્નો દધ્નો ધૃતમિવોદ્ધૃતઃ॥ 12-323-33 (78424)
તત્રોપનિષદં ચૈવ પરિશેષં ચ પાર્થિવ।
મથ્નામિ મનસા તાત દૃષ્ટ્વા ચાન્વીક્ષિકીં પરામ્॥ 12-323-34 (78425)
ચતુર્થી રાજશાર્દૂલ વિદ્યૈષા સાંપરાયિકી।
ઉદીરિતા મયા તુભ્યં પઞ્ચવિંશાઽધિતિષ્ઠતા॥ 12-323-35 (78426)
અથોક્તસ્તુ મયા રાજન્રાજા વિશ્વાવસુસ્તદા।
શ્રૂયતાં યદ્ભવાનસ્માન્પ્રશ્નં સંપૃષ્ટવાનિહ॥ 12-323-36 (78427)
વિશ્વાવિશ્વેતિ યદિદં ગન્ધર્વેન્દ્રાનુપૃચ્છસિ।
વિશ્વાવ્યક્તં પરં વિદ્યાદ્ભૂતભવ્યભયંકરમ્॥ 12-323-37 (78428)
ત્રિગુણં ગુણકર્તૃત્વાદ્વિશ્વાન્યો નિષ્કલસ્તથા।
વિશ્વાવિશ્વેતિ મિથુનમેવમેવાનુદૃશ્યતે॥ 12-323-38 (78429)
અવ્યક્તં પ્રકૃતિઃ પ્રાહુઃ પુરુષેતિ ચ નિર્ગુણમ્।
તથૈવ મિત્રં પુરુષં વરુણં પ્રકૃતિં તથા॥ 12-323-39 (78430)
જ્ઞાનં તુ પ્રકૃતિં પ્રાહુર્જ્ઞેયં પુરુષમેવ ચ।
અજ્ઞમવ્યક્તમિત્યુક્તં જ્ઞસ્તુ નિષ્કલ ઉચ્યતે॥ 12-323-40 (78431)
કસ્તપા અતપાઃ પ્રોક્તઃ કોસૌ પુરુષ ઉચ્યતે।
તપાસ્તુ પ્રકૃતિં પ્રાહુરતપા નિષ્કલઃ સ્મૃતઃ॥ 12-323-41 (78432)
`સૂર્યમવ્યક્તમિત્યુક્તમતિસૂર્યસ્તુ નિષ્કલઃ।
અવિદ્યા પ્રોક્તમવ્યક્તં વિદ્યા પુરુષ ઉચ્યતે॥' 12-323-42 (78433)
તથૈવાવેદ્યમવ્યક્તં વેદ્યઃ પુરુષ ઉચ્યતે।
ચલાચલમિતિ પ્રોક્તં ત્વયા તદપિ મે શૃણુ॥ 12-323-43 (78434)
ચલાં તુ પ્રકૃતિં પ્રાહુઃ કારણં ક્ષેપસર્ગયોઃ।
અક્ષેપસર્ગયોઃ કર્તા નિશ્ચલઃ પુરુષઃ સ્મૃતઃ॥ 12-323-44 (78435)
અજ્ઞાવુભૌ ધ્રુવૌ ચૈવ અક્ષયૌ ચાપ્યુભાવપિ॥ 12-323-45 (78436)
અજૌ નિત્યાવુભૌ પ્રાહુરધ્યાત્મગતિનિશ્ચયાઃ।
અક્ષયત્વાત્પ્રજનને અજમત્રાહુરવ્યયમ્।
અક્ષયં પુરુષં પ્રાહુઃ ક્ષયો હ્યસ્ય ન વિદ્યતે॥ 12-323-46 (78437)
ગુણક્ષયત્વાત્પ્રકૃતિઃ કર્તૃત્વાદક્ષયં બુધાઃ।
એષા તેઽન્વીક્ષિકી વિદ્યા ચતુર્થી સાંપરાયિકી॥ 12-323-47 (78438)
વિદ્યોપેતં ધનં કૃત્વા કર્મણા નિત્યકર્મણિ।
એકાન્તદર્શના વેદાઃ સર્વે વિશ્વાવસો સ્મૃતાઃ॥ 12-323-48 (78439)
જાયન્તે ચ મ્રિયન્તે ચ યસ્મિન્નેતે યતશ્ચ્યુતાઃ।
વેદાર્થં યે ન જાનીતે વેદ્યં ગન્ધર્વસત્તમ॥ 12-323-49 (78440)
સાઙ્ગોપાઙ્ગાનપિ યદિ પઞ્ચ વેદાનધીયતે।
વેદવેદ્યં ન જાનીતે વેદભારવહો હિ સઃ॥ 12-323-50 (78441)
યો ઘૃતાર્થી ખરાક્ષીરં મથેદ્ગન્ધર્વસત્તમ।
વિષ્ઠાં તત્રાનુપશ્યેત ન મણ઼્ડં ન ચ વૈ ઘૃતમ્॥ 12-323-51 (78442)
તથા વેદ્યમવેદ્યં ચ વેદવિદ્યો ન વિન્દતિ।
સ કેવલં મૂઢમતિર્વેદભારવહઃ સ્મૃતઃ॥ 12-323-52 (78443)
દ્રષ્ટવ્યૌ નિત્યમેવૈતૌ તત્પરેણાન્તરાત્મના।
યથાઽસ્ય જન્મનિધને ન ભવેતાં પુનઃ પુનઃ॥ 12-323-53 (78444)
અજસ્રં જન્મનિધનં ચિન્તયિત્વા ત્રયીમિમામ્।
પરિત્યજ્ય ક્ષયમિહ અક્ષયં ધર્મમાસ્થિતઃ॥ 12-323-54 (78445)
યદાઽનુપશ્યતેઽત્યન્તમહન્યહનિ કાશ્યપ।
તદા સ કેવલીભૂતઃ ષઙ્વિંશમનુપશ્યતિ॥ 12-323-55 (78446)
અન્યશ્ચ શાશ્વતો વ્યક્તસ્તથાઽન્યઃ પઞ્ચવિંશકઃ।
તત્સ્થં સમનુપશ્યન્તિ તમેકમિતિ સાધવઃ॥ 12-323-56 (78447)
તેનૈતં નાભિનન્દન્તિ પઞ્ચવિંસકમચ્યુતમ્।
જન્મમૃત્યુભયાદ્યોગાઃ સાખ્યાશ્ચ પરમૈષિણઃ॥ 12-323-57 (78448)
વિશ્વાવસુરુવાચ। 12-323-58x (6516)
પઞ્ચવિંશં યદેતત્તે પ્રોક્તં બ્રાહ્મણસત્તમ।
તદહં ન તથા વેદ્મિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 12-323-58 (78449)
જૈગીષવ્યસ્યાસિતસ્ય દેવલસ્ય મયા શ્રુતમ્।
પરાશરસ્ય વિપ્રર્ષેર્વાર્ષગણ્યસ્ય ધીમતઃ॥ 12-323-59 (78450)
ભિક્ષોઃ પઞ્ચશિખસ્યાસ્ય કપિલસ્ય શુકસ્ય ચ।
ગૌતમસ્યાષ્ટિંષેણસ્ય ગર્ગસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-323-60 (78451)
નારદસ્યાસુરેશ્ચૈવ પુલસ્ત્યસ્ય ચ ધીમતઃ।
સનત્કુમારસ્ય તતઃ શુક્રસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-323-61 (78452)
કશ્યપસ્ય પિતુશ્ચૈવ પૂર્વમેવ મયા શ્રુતમ્।
તદનન્તરં ચ રુદ્રસ્ય વિશ્વરૂપસ્ય ધીમતઃ॥ 12-323-62 (78453)
દૈવતેભ્યઃ પિતૃભ્યશ્ચ દૈતેયેભ્યસ્તતસ્તતઃ।
પ્રાપ્તમેતન્મયા કૃત્સ્નં વેદ્યં નિત્યં વદન્ત્યુત॥ 12-323-63 (78454)
તસ્માત્તદ્વૈ ભવદ્બુદ્ધ્યા શ્રોતુમિચ્છામિ બ્રાહ્મણ।
ભવાન્પ્રબર્હઃ શાસ્ત્રાણાં પ્રગલ્ભશ્ચાતિબુદ્ધિમાન્॥ 12-323-64 (78455)
ન તવાવિદિતં કિંચિદ્ભવાઞ્શ્રુતિનિધિઃ સ્મૃતઃ।
કથ્યસે દેવલોકે ચ પિતૃલોકે ચ બ્રાહ્મણ॥ 12-323-65 (78456)
બ્રહ્મલોકગતાશ્ચૈવ કથયન્તિ મહર્ષયઃ।
પતિશ્ચ તપતાં શશ્વદાદિત્યસ્તવ ભાષિતા॥ 12-323-66 (78457)
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનં ત્વયા બ્રહ્મન્નવાપ્તં કૃત્સ્નમેવ ચ।
તથૈવ યોગશાસ્ત્રં ચ યાજ્ઞવલ્ક્ય વિશેષતઃ॥ 12-323-67 (78458)
નિઃસંદિગ્ધં પ્રબુદ્ધસ્ત્વં બુધ્યમાનશ્ચરાચરમ્।
શ્રોતુમિચ્છામિ તજ્જ્ઞાનં ઘૃતં મણ્ડમયં યથા॥ 12-323-68 (78459)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-323-69x (6517)
કૃત્સ્નધારિણમેવ ત્વાં મન્યે ગન્ધર્વસત્તમ।
જિજ્ઞાસમે ચ માં રાજંસ્તન્નિબોધ યથાશ્રુતમ્॥ 12-323-69 (78460)
બુધ્યમાનો હિ પ્રકૃતિં બુધ્યતે પઞ્ચવિંશકઃ।
ન તુ બુધ્યતિ ગન્ધર્વપ્રકૃતિઃ પઞ્ચવિંશકમ્॥ 12-323-70 (78461)
અનેન પ્રતિબોધેન પ્રધાનં પ્રવદન્તિ તત્।
સાઙ્ખ્યયોગાર્થતત્ત્વજ્ઞા યથ્નાશ્રુતિનિદર્શનાત્॥ 12-323-71 (78462)
પશ્યંસ્તથૈવ ચાપશ્યન્પશ્યત્યન્યઃ સદાઽનઘ।
ષઙ્વિંશં પઞ્ચવિંશં ચ ચતુર્વિશં ચ પશ્યતિ॥ 12-323-72 (78463)
ન તુ પશ્યતિ પશ્યંસ્તુ યશ્ચૈનમનુપશ્યતિ।
પઞ્ચવિંશોઽભિમન્યેત નાન્યોઽસ્તિ પરતો મમ॥ 12-323-73 (78464)
ન ચતુર્વિશકો ગ્રાહ્યો મનુજૈર્જ્ઞાનદર્શિભિઃ।
મત્સ્યો વોદકમન્વેતિ પ્રવર્તેત પ્રવર્તનાત્॥ 12-323-74 (78465)
યથૈવ બુધ્યતે મત્સ્યસ્તથૈષોઽપ્યનુબુધ્યતે।
સ સ્નેહાત્સહવાસાચ્ચ સાભિમાનાચ્ચ નિત્યશઃ॥ 12-323-75 (78466)
સ નિમજ્જતિ કાલસ્ય યદૈકત્વં ન બુધ્યતે।
ઉન્મજ્જતિ હિ કાલસ્ય સમત્વેનાભિસંવૃતઃ॥ 12-323-76 (78467)
યદા તુ મન્યતેઽન્યોઽહમન્ય એષ ઇતિ દ્વજિઃ।
તદા સ કેવલીભૂતઃ ષઙ્વિંશમનુપશ્યતિ॥ 12-323-77 (78468)
અન્યશ્ચ રાજન્પરમસ્તથાઽન્યઃ પઞ્ચવિંશકઃ।
તત્સ્થત્વાદનુપશ્યન્તિ એક એવેતિ સાધવઃ॥ 12-323-78 (78469)
તેનૈતન્નાભિનન્દન્તિ પઞ્ચવિંશકમચ્યુતમ્।
જન્મમૃત્યુભયાદ્ભીતા યોગાઃ સાઙ્ખ્યાશ્ચ કાશ્યપ।
ષઙ્વિંશમનુપશ્યન્તઃ શુચયસ્તત્પરાયણાઃ॥ 12-323-79 (78470)
યદા સ કેવલીભૂતઃ ષઙ્વિંશમનુપશ્યતિ।
તદા સ સર્વવિદ્વિદ્વાન્ન પુનર્જન્મ વિન્દતિ॥ 12-323-80 (78471)
એવમપ્રતિબુદ્ધશ્ચ બુધ્યમાનશ્ચ તેઽનઘ।
બુદ્ધિશ્ચોક્તા યથાતત્ત્વં મયા શ્રુતિનિદર્શનાત્॥ 12-323-81 (78472)
પશ્યાપશ્યં યો ન પશ્યેત્ક્ષેમ્યં તત્વં ચ કાશ્યપ।
કેવલાકેવલં ચાન્યત્પઞ્ચવિંશં પરં ચ યત્॥ 12-323-82 (78473)
વિશ્વાવસુરુવાચ। 12-323-83x (6518)
તથ્યં શુભં ચૈતદુક્તં ત્વયા વિભો।
સમ્યક્ક્ષેમ્યં દૈવતાદ્યં યથાવત્।
સ્વસ્ત્યક્ષયં ભવતશ્ચાસ્તુ નિત્યં
બુદ્ધ્યા સદા બુદ્ધિયુક્તં નમસ્યે॥ 12-323-83 (78474)
યાજ્ઞવલ્ક્ય ઉવાચ। 12-323-84x (6519)
એવમુક્ત્વા સંપ્રયાતો દિવં સ
વિભ્રાજન્વૈ શ્રીમતા દર્શનેન।
દૃષ્ટશ્ચ તુષ્ટ્યા પરયાઽભિનન્દ્ય
પ્રદક્ષિણં મમ કૃત્વા મહાત્મા॥ 12-323-84 (78475)
બ્રહ્માદીનાં ખેચરાણાં ક્ષિતૌ ચ
યે ચાધસ્તાત્સંવસન્તે નરેન્દ્ર।
તત્રૈવ તદ્દર્શનં દર્શયન્વૈ
સમ્યક્ક્ષેમ્યં યે પથં સંશ્રિતા વૈ॥ 12-323-85 (78476)
સાઙ્ખ્યાઃ સર્વે સાઙ્ખ્યધર્મે રતાશ્ચ
તદ્વદ્યોગા યોગધર્મે રતાશ્ચ।
યે ચાપ્યન્યે મોક્ષકામા મનુષ્યા
સ્તેષામેતદ્દર્શનં જ્ઞાનદૃષ્ટમ્॥ 12-323-86 (78477)
જ્ઞાનાન્મોક્ષો જાયતે રાજસિંહ
નાસ્ત્યજ્ઞાનાદેવમાહુર્નરેન્દ્ર।
તસ્માજ્જ્ઞાનં તત્ત્વતોઽન્તેષિતવ્યં
યેનાત્માનં મોક્ષયેજ્જન્મમૃત્યોઃ॥ 12-323-87 (78478)
પ્રાપ્ય જ્ઞાનં બ્રાહ્મણાત્ક્ષત્રિયાદ્વા
વૈશ્યાચ્છ્રદ્રાદપિ નીચાદભીક્ષ્ણમ્।
શ્રદ્ધાતવ્યં શ્રદ્દધાનેન નિત્યં
ન શ્રદ્ધિનં જન્મમૃત્યૂ વિશેતામ્॥ 12-323-88 (78479)
સર્વે વર્ણા બ્રાહ્મણા બ્રહ્મજાશ્ચ
સર્વે નિત્યં વ્યાહરન્તે ચ બ્રહ્મ।
` યેનાત્માનં મોક્ષયેજ્જન્મમૃત્યો
સ્તત્ત્વં શાસ્ત્રં બ્રહ્મબુદ્ધ્યા બ્રવીમિ।'
તત્ત્વં શાસ્ત્રં બ્રહ્મબુદ્ધ્યા બ્રવીમિ
સર્વં વિશ્વં બ્રહ્મ ચૈતત્સમસ્તમ્॥ 12-323-89 (78480)
બ્રહ્માસ્યતો બ્રાહ્મણાઃ સંપ્રસૂતા
બાહુભ્યાં વૈ ક્ષત્રિયાઃ સંપ્રસૂતાઃ।
નાભ્યાં વૈશ્યાઃ પાદતશ્ચાપિ શૂદ્રાઃ
સર્વે વર્ણા નાન્યથા વેદિતવ્યાઃ॥ 12-323-90 (78481)
અજ્ઞાનતઃ કર્મયોનિં ભજન્તે
તાંતાં રાજંસ્તે યથા યાન્ત્યભાવમ્।
તથા વર્ણા જ્ઞાનહીનાઃ પતન્તે
ઘોરાદજ્ઞાનાત્પ્રાકૃતં યોનિજાલમ્॥ 12-323-91 (78482)
તસ્માજ્જ્ઞાનં સર્વતો માર્ગિતવ્યં
સર્વત્રસ્થં ચૈતદુક્તં મયા તે।
તત્સ્થો બ્રહ્મા તસ્થિવાંશ્ચાપરો ય
સ્તસ્મૈ નિત્યં મોક્ષમાહુર્નરેન્દ્ર॥ 12-323-92 (78483)
યત્તે પૃષ્ટં તન્મયા ચોપદિષ્ટં
યાથાતથ્યં તદ્વિશોકો ભજસ્વ।
રાજન્ગચ્છસ્વૈતદર્થસ્ય પારં
સમ્યક્પ્રોક્તં સ્વસ્તિ તે ત્વસ્તુ નિત્યમ્॥ 12-323-93 (78484)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-323-94x (6520)
સ એવમનુશિષ્ટસ્તુ યાજ્ઞવલ્ક્યેન ધીમતા।
પ્રીતિમાનભવદ્રાજા મિથિલાધિપતિસ્તદા॥ 12-323-94 (78485)
ગતે મુનિવરે તસ્મિન્કૃતે ચાપિ પ્રદક્ષિણમ્।
દૈવરાતિર્નરપતિરાસીનસ્તત્ર મોક્ષવિત્॥ 12-323-95 (78486)
ગોકોટિં સ્પર્શયામાસ હિરણ્યસ્ય તથૈવ ચ।
રત્નાઞ્જલિમથૈકૈકં બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ તદા॥ 12-323-96 (78487)
વેદહરાજ્યં ચ તદા પ્રતિષ્ઠાપ્ય સુતસ્ય વૈ।
યતિધર્મમુપાસ્યંશ્ચાપ્યવસન્મિથિલાધિપઃ॥ 12-323-97 (78488)
સાઙ્ખ્યજ્ઞાનમધીયાનો યોગશાસ્ત્રં ચ કૃત્સ્નશઃ।
ધર્માધર્મં ચ રાજેન્દ્ર પ્રાકૃતં પરિગર્હયન્॥ 12-323-98 (78489)
અનન્ત ઇતિ કૃત્વા સ નિત્યં કેવલમેવ ચ।
ધર્માધર્મૌ પુણ્યપાપે સત્યાસત્યે તથૈવ ચ॥ 12-323-99 (78490)
જન્મમૃત્યૂ ચ રાજેન્દ્ર પ્રાકૃતં તદચિન્તયત્।
બ્રહ્માવ્યક્તસ્ય કર્મેદમિતિ નિત્યં નરાધિપ॥ 12-323-100 (78491)
પશ્યન્તિ યોગાઃ સાઙ્ખ્યાશ્ચ સ્વશાસ્ત્રકૃતલક્ષણાઃ।
ઇષ્ટાનિષ્ટવિમુક્તં હિ તસ્થૌ બ્રહ્મ પરાત્પરમ્॥ 12-323-101 (78492)
નિત્યં તદાહુર્વિદ્વાંસઃ શુચિ તસ્માચ્છુચિર્ભવ।
દીયતે યચ્ચ લભતે દત્તં યચ્ચાનુમન્યતે॥ 12-323-102 (78493)
`અવ્યક્તેનેતિ તચ્ચિન્ત્યમન્યથા મા વિચન્તય।'
દદાતિ ચ નરશ્રેષ્ઠ પ્રતિગૃહ્ણાતિ યચ્ચ હ।
દદાત્યવ્યક્ત ઇત્યેતત્પ્રતિગૃહ્ણાતિ યચ્ચ વૈ॥ 12-323-103 (78494)
આત્મા હ્યેવાત્મનો હ્યેકઃ કોઽન્યસ્તસ્માત્પરો ભવેત્।
એવં મન્યસ્વ સતતમન્યથા મા વિચિન્તય॥ 12-323-104 (78495)
યસ્યાવ્યક્તં ન વિદિતં સગુણં નિર્ગુણં પુનઃ।
તેન તીર્થાનિ યજ્ઞાશ્ચ સેવિતવ્યા વિપશ્ચિતા॥ 12-323-105 (78496)
ન સ્વાધ્યાયૈસ્તપોભિર્વા યજ્ઞૈર્વા કુરુનન્દન।
લભતેઽવ્યક્તિકં સ્થાનં જ્ઞાત્વાઽવ્યક્તં મહીયતે॥ 12-323-106 (78497)
તથૈવ મહતઃ સ્થાનમાહંકારિકમેવ ચ।
અહંકારાત્પરં ચાપિ સ્થાનાનિ સમવાપ્નુયાત્॥ 12-323-107 (78498)
યે ત્વવ્યક્તાત્પરં નિત્યં જાનતે શાસ્ત્રતત્પરાઃ।
જન્મમૃત્યુવિમુક્તં ચ વિમુક્તં સદસચ્ચ યત્॥ 12-323-108 (78499)
એતન્મયાઽઽપ્તં જનકાત્પુરસ્તા
ત્તેનાપિ ચાપ્તં નૃપ યાજ્ઞવલ્ક્યાત્।
જ્ઞાતં વિશિષ્ટં ન તથા હિ યજ્ઞા
જ્ઞાનેન દુર્ગં તરતે ન યજ્ઞૈઃ॥ 12-323-109 (78500)
દુર્ગં જન્મ નિધનં ચાપિ રાજ
ન્ન ભૌતિકં જ્ઞાનવિદો વદન્તિ।
યજ્ઞૈસ્તપોભિર્નિયમૈર્વ્રતૈશ્ચ
દિવં સમાસાદ્ય પતન્તિ ભૂમૌ॥ 12-323-110 (78501)
તસ્માદુપાસસ્વ પરં મહચ્છુચિ
શિવં વિમોક્ષં વિમલં પવિત્રમ્।
ક્ષેત્રં જ્ઞાત્વા પાર્થિવ જ્ઞાનયજ્ઞ
મુપાસ્ય વૈ તત્ત્વમૃષિર્ભવિષ્યસિ॥ 12-323-111 (78502)
યુદુપનિષદમુપાકરોત્તથાઽસૌ
જનકનૃપસ્ય પુરા હિ યાજ્ઞવલ્ક્યઃ।
યદુપગણિતશાશ્વતાવ્યયં ત
ચ્છુભમમૃતત્વમશોકમર્ચ્છતિ॥ ॥ 12-323-112 (78503)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 323॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-323-2 ચરતાવનતેન હેતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-323-3 દેવઃ સવિતા તોષિતો મયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-323-7 મેઽઽસ્યં મમાસ્યમ્। સંધિરાર્ષઃ॥ 12-323-8 માતુલસ્ય મહાત્મન ઇતિ ટ. ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-323-9 પ્રતિષ્ઠાસ્યતિ તે વેદ ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ। શીતીભવિષ્યતિત્વદ્દેહ ઇતિ શેષઃ॥ 12-323-10 પરશાખીયં સ્વશાખાયામપેક્ષાવશાત્ પઠ્યતે તત્ખિલમિત્યુચ્યતે। સોત્તરઃ સોપનિષત્કઃ॥ 12-323-11 અપુનર્ભાવે મોક્ષે॥ 12-323-16 ચક્રે કર્મકર્તરિ પ્રયોગઃષ। સ્વયમેવાવિરભૂદિત્યર્થઃ॥ 12-323-17 માતુલસ્ય વૈશમ્પાયનસ્ય॥ 12-323-19 તતોર્ધ્યં કૃતવાનહમિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ। દેવલસ્ય માતુલપક્ષીયસ્ય મિષતઃ પશ્યતઃ પુરસ્તાત્। અર્થે અર્થનિમિત્તં માતુલાદિભિઃ સહ વિમર્દે સતિ સમં વિભજ્ય ગ્રાહ્યમિતિ નિર્બન્ધે સતિ દેવલસંમત્યાહં દક્ષિણાયા અર્ધં હૃતવાન્ સ્વીકૃતવાનિત્યર્થઃ। દક્ષિણાયાર્થે ઇતિ સંધિરાર્ષઃ॥ 12-323-23 કર્તું પ્રકટીકર્તુમ્॥ 12-323-26 બ્રહ્મણ્યં બ્રાહ્મણજાતેહિંતમ્॥ 12-323-28 વિશ્વાવિશ્વં તથાશ્વાશ્વં મિત્રં વરુણમેવ ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-323-29 સૂર્યાતિસૂર્યમિતિ ચેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-323-37 વિશ્વમવ્યક્તમિત્યુક્તમવિશ્વો નિષ્કલસ્તથેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-323-38 અશ્વશ્ચાશ્વા ચ મિથુનમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-323-40 અજ્ઞશ્ચ જ્ઞશ્ચ પુરુષસ્તસ્માન્નિષ્કલ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-323-48 વિદ્યાપેતં ધનં કૃત્વેતિ ટ. થ. પાઠઃ। વિદ્યોપેતં મનઃ કૃત્વેતિ ડ. પાઠઃ। વિદ્યામેતાં ધનં કૃત્વેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-323-56 તસ્માદ્દ્વાવનુપશ્યેતિતિ ધ. પાઠઃ। તસ્ય દ્વાવનુપશ્યેતામિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-323-69 કુત્સ્નહારિણમેવ ત્વામિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-323-70 અબુધ્યમાનઃ પ્રકૃતિમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-323-96 ત્પર્શયામાસ દદૌ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 324
॥ શ્રીઃ ॥
12.324. અધ્યાયઃ 324
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દારાપત્યાદિષુ સ્નેહત્યાગપૂર્વકં ધર્માચરણચોદકજનકપઞ્ચશિખસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-324-0 (78504)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-324-0x (6521)
ઐશ્વર્યં વા મહત્પ્રાપ્ય ધનં વા ભરતર્ષભ।
દીર્ઘમાયુરવાપ્યાથ કથં મૃત્યુમતિક્રમેત્॥ 12-324-1 (78505)
તપસા વા સુમહતા કર્મણા વા શ્રુતેન વા।
રસાયનપ્રયોગૈર્વા કૈર્નાપ્નોતિ જરાન્તકૌ॥ 12-324-2 (78506)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-324-3x (6522)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ભિક્ષોઃ પઞ્ચશિખસ્યેહ સંવાદં જનકસ્ય ચ॥ 12-324-3 (78507)
વૈદેહો જનકો રાજા મહર્ષિ વેદવિત્તમમ્।
યર્યપૃચ્છત્પઞ્ચશિખં છિન્નધર્માર્થસંશયમ્॥ 12-324-4 (78508)
કેન વૃત્તેન ભગવન્નતિક્રામેજ્જરાન્તકૌ।
તપસા વાઽથવા બુદ્ધ્યા કર્મણા વા શ્રુતેન વા॥ 12-324-5 (78509)
એવમુક્તઃ સ વૈદેહં પ્રત્યુવાચાપરેક્ષવિત્।
નિવૃત્તિર્નૈતયોરસ્તિ નાતિવૃત્તિઃ કથંચન॥ 12-324-6 (78510)
ન હ્યહાનિ નિવર્તન્તે ન માસા ન પુનઃ ક્ષપાઃ।
સોયં પ્રપદ્યતેઽધ્વાનં ચિરાય ધ્રુવમધ્રુવઃ॥ 12-324-7 (78511)
સર્વભૂતસમુચ્છેદઃ સ્રોતસેવોહ્યતે સદા।
ઊહ્યમાનં નિમજ્જન્તમપ્લવે કાલસાગરે॥ 12-324-8 (78512)
જરામૃત્યુમહાગ્રાહે ન કશ્ચિદતિવર્તતે।
નૈવાસ્ય કશ્ચિદ્ભવતિ નાસૌ ભવતિ કસ્યચિત્॥ 12-324-9 (78513)
પથિ સંગતમેવેદં દારૈરન્યૈશ્ચ બન્ધુભિઃ।
નાયમત્યન્તસંવાસો લબ્ધપૂર્વો હિ કેનચિત્॥ 12-324-10 (78514)
ક્ષિપ્યન્તે તેનતેનૈવ નિષ્ટનન્તઃ પુનઃ પુનઃ।
કાલેન જાતા યાતા હિ વાયુનેવાભ્રસંચયાઃ॥ 12-324-11 (78515)
જરામૃત્યૂ હિ ભૂતાનાં ખાદિતારૌ વૃકાવિવ।
બલિનાં દુર્બલાનાં ચ હ્રસ્વાનાં મહતામપિ॥ 12-324-12 (78516)
એવંભૂતેષુ ભૂતેષુ નિત્યભૂતાધ્રવેષુ ચ।
કથં હિ હૃષ્યેજ્જાતેષુ મૃતેષુ ચ ન સંજ્વરેત્॥ 12-324-13 (78517)
કુતોઽહમાગતઃ કોઽસ્મિ ક્વ ગમિષ્યામિ કસ્ય વા।
કસ્મિન્સ્થિતઃ ક્વ ભવિતા કસ્માત્કિમનુશોચસિ॥ 12-324-14 (78518)
દ્રષ્ટા સ્વર્ગસ્ય ન હ્યસ્તિ તથૈવ નરકસ્ય ચ।
આગમાસ્ત્વનતિક્રમ્ય દદ્યાચ્ચૈવ યજેત ચ॥ ॥ 12-324-15 (78519)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 324॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-324-14 કુતસ્ત્વમાગતઃ ક્વાસિ ત્વં ગમિષ્યસિ કસ્યવેતિ ડ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 325
॥ શ્રીઃ ॥
12.325. અધ્યાયઃ 325
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સુતભાજનકસંવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-325-0 (78520)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-325-0x (6523)
અપરિત્યજ્ય ગાર્હસ્થ્યં કુરુરાજર્ષિસત્તમ।
કઃ પ્રાપ્તો ભૂપતિઃ સિદ્ધિં મોક્ષતત્ત્વં વદસ્વ મે॥ 12-325-1 (78521)
સંન્યસ્યતે યથાઽત્માઽયં વ્યક્તસ્યાત્મા યથા ચ યત્।
પરં મોક્ષસ્ય યચ્ચાપિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-325-2 (78522)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-325-3x (6524)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
જનકસ્ય ચ સંવાદં સુલભાયાશ્ચ ભારત॥ 12-325-3 (78523)
સંન્યાસફલિકઃ કશ્ચિદ્બભૂવ નૃપતિઃ પુરા।
મૈથિલો જનકો નામ ધર્મધ્વજ ઇતિ શ્રુતઃ॥ 12-325-4 (78524)
સ વેદે મોક્ષશાસ્ત્રે ચ સ્વે ચ શાસ્ત્રે કૃતશ્રમઃ।
ઇન્દ્રિયાણિ સમાધાય શશાસ વસુધામિમામ્॥ 12-325-5 (78525)
તસ્ય વેદવિદઃ પ્રાજ્ઞાઃ શ્રુત્વા તાં સાધુવૃત્તતામ્।
લોકેષુ સ્પૃહયન્ત્યન્યે પુરુષાઃ પુરુષેશ્વરમ્॥ 12-325-6 (78526)
અથ ધર્મયુગે તસ્મિન્યોગધર્મમનુષ્ઠિતા।
મહીમનુચચારૈકા સુલભા નામ ભિક્ષુકી॥ 12-325-7 (78527)
તયા જગદિદં કૃત્સ્નમટન્ત્યા મિથિલેશ્વરઃ।
તત્રતત્ર શ્રુતો મોક્ષે કથ્યમાનસ્ત્રિદણ્ડિભિઃ॥ 12-325-8 (78528)
સાઽતિસૂક્ષ્માં કથાં શ્રુત્વા તથ્યં નેતિ સસંશયા।
દર્શને જાતસંકલ્પા જનકસ્ય બભૂવ હ॥ 12-325-9 (78529)
તત્ર સા વિપ્રહાયાઽથ પૂર્વરૂપં હિ યોગતઃ।
અબિભ્રદનવદ્યાઙ્ગી રૂપમન્યદનુત્તમમ્॥ 12-325-10 (78530)
ચક્ષુનિંમેષમાત્રેણ લધ્વસ્ત્રગતિગામિની।
વિદેહાનાં પુરીં સુભ્રૂર્જગામ કમલેક્ષણા॥ 12-325-11 (78531)
સા પ્રાપ્ય મિથિલાં રમ્યાં સમૃદ્ધજનસંકુલામ્।
ભૈક્ષ્યચર્યાપદેશેન દદર્શ મિથિલેશ્વરમ્॥ 12-325-12 (78532)
રાજા તસ્યાઃ પરં દૃષ્ટ્વા સૌકુમાર્યં પુનસ્તદા।
કેયં કસ્ય કુતો વેતિ બભૂવાગતવિસ્મયઃ॥ 12-325-13 (78533)
તતોસ્યાઃ સ્વાગતં કૃત્વા વ્યાદિશ્ય ચ વરાસનમ્।
પૂજિતાં પાદશૌચેન વરાન્નેનાપ્યતર્પયત્॥ 12-325-14 (78534)
અથ ભુક્તવતીં પ્રીતાં રાજા તાં મન્ત્રિભિર્વૃતઃ।
સર્વભાષ્યવિદાં મધ્યે ચોદયામાસ ભિક્ષુકીમ્॥ 12-325-15 (78535)
સુલભા ત્વસ્ય ધર્મેષુ મુક્તો નેતિ સસંશયા।
સત્વં સત્વેન યોગજ્ઞા પ્રવિષ્ટાઽભૂન્મહીપતે॥ 12-325-16 (78536)
નેત્રાભ્યાં નેત્રયોરસ્ય રશ્મીન્સંયોજ્ય રશ્મિભિઃ।
સા સ્મ તં ચોદયિષ્યન્તી યોગબન્ધૈર્બબન્ધ હ॥ 12-325-17 (78537)
જનકોપ્યુત્સ્મયન્રાજા ભાવમસ્યા વિશેષયન્।
પ્રતિજગ્રાહ ભાવેન ભાવમસ્યા નૃપોત્તમ॥ 12-325-18 (78538)
તદેકસ્મિન્નધિષ્ઠાને સંવાદઃ શ્રૂતયામયમ્।
છત્રાદિષુ વિમુક્તસ્ય મુક્તાયાશ્ચ ત્રિદણ્ડકૈઃ॥ 12-325-19 (78539)
જનક ઉવાચ। 12-325-20x (6525)
ભગવત્યાઃ ક્વ ચર્યેયં કૃતા ક્વ ચ ગમિષ્યસિ।
કસ્ય ચ ત્વં કુતો વેતિ પપ્રચ્છૈનાં મહિપતિઃ॥ 12-325-20 (78540)
શ્રુતે વયસિ જાતૌ ચ સદ્ભાવો નાધિગમ્યતે।
એષ્વર્થેષૂત્તરં તસ્માત્પ્રવેદ્યં મત્સમાગમે॥ 12-325-21 (78541)
છત્રાદિષુ વિશેષેષુ મુક્તં માં વિદ્ધિ તત્ત્વતઃ।
સત્વાં સંવેત્તુમિચ્છામિ માનાર્હા હિ મતાઽસિમે॥ 12-325-22 (78542)
યસ્માચ્ચૈતન્મયા પ્રાપ્તં જ્ઞાનં વૈશેષિકં પુરા।
યસ્ય નાન્યઃ પ્રવક્તાઽસ્તિ મોક્ષે તમપિ મે શૃણુ॥ 12-325-23 (78543)
પરાશરસગોત્રસ્ય વૃદ્ધસ્ય સુમહાત્મનઃ।
ભિક્ષોઃ પઞ્ચશિખસ્યાહં શિષ્યઃ પરમસંમતઃ॥ 12-325-24 (78544)
સાઙ્ખ્યજ્ઞાને ચ યોગે ચ મહીપાલવિધૌ તથા।
ત્રિવિધે મોક્ષધર્મોસ્મિન્ગતાધ્વા છિન્નસંશયઃ॥ 12-325-25 (78545)
સ યથા શાસ્ત્રદૃષ્ટેન માર્ગેણેહ પરિભ્રમન્।
વાર્ષિકાંશ્ચતુરો માસાન્પુરા મયિ સુખોષિતઃ॥ 12-325-26 (78546)
તેનાહં સાઙ્ખ્યમુખ્યેન સુદૃષ્ટાર્થેન તત્ત્વતઃ।
શ્રાવિતસ્ત્રિવિધં મોક્ષં ન ચ રાજ્યાદ્ધિ ચાલિતઃ॥ 12-325-27 (78547)
સોહં તામખિલાં વૃત્તિં ત્રિવિધાં મોક્ષસંહિતામ્।
મુક્તરાગશ્ચરામ્યેકઃ પદે પરમકે સ્થિતઃ॥ 12-325-28 (78548)
વૈરાગ્યં પુનરેતસ્ય મોક્ષસ્ય પરમો વિધિઃ।
જ્ઞાનાદેવ ચ વૈરાગ્યં જાયતે યેન મુચ્યતે॥ 12-325-29 (78549)
જ્ઞાનેન કુરુતે યત્નં યત્નેન પ્રાપ્યતે મહત્।
મહદ્દ્વન્દ્વપ્રમોક્ષાય સા સિદ્ધિર્યા વયોતિગા॥ 12-325-30 (78550)
સેયં પરમિકા સિદ્ધિઃ પ્રાપ્તા નિર્દ્વન્દ્વતા મયા।
ઇહૈવ ગતમોહેન ચરતા મુક્તસઙ્ગિના॥ 12-325-31 (78551)
યથા ક્ષેત્રં મૃદુભૂતમદ્ભિરાપ્લાવિતં તથા।
જનયત્યઙ્કુરં કર્મ નૃણાં તદ્વત્પુનર્ભવમ્॥ 12-325-32 (78552)
યથા ચોત્તાપિતં બીજં કપાલે યત્રતત્ર વા।
પ્રાપ્યાપ્યઙ્કુરહેતુત્વમબીજત્વાન્ન જાયતે॥ 12-325-33 (78553)
તદ્વદ્ભગવતાઽનેન શિખાપ્રોક્તેન ભિક્ષુણા।
જ્ઞાનં કૃતમબીજં મે વિષયેષુ ન જાયતે॥ 12-325-34 (78554)
નામિરજ્યતિ કસ્મિંશ્ચિન્નાનર્થે ન પરિગ્રહે।
નાભિરજ્યતિ ચૈતેષુ વ્યર્થત્વાદ્રાગરોષયોઃ॥ 12-325-35 (78555)
યશ્ચ મે દક્ષિણં બાહું ચન્દનેન સમુક્ષયેત્।
સવ્યં વાઽસ્યાપિ યસ્તક્ષેત્સમાવેતાવુભૌ મમ॥ 12-325-36 (78556)
સુખી સોઽહમવાપ્તાર્થઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ।
મુક્તસઙ્ગઃ સ્થિતો રાજ્યે વિશિષ્ટોઽન્યૈસ્ત્રિદણ્ડિભિઃ॥ 12-325-37 (78557)
મોક્ષે હિ ત્રિવિધા નિષ્ઠા દૃષ્ટાઽન્યૈર્મોક્ષવિત્તમૈઃ।
જ્ઞાનં લોકોત્તરં યચ્ચ સર્વત્યાગશ્ચ કર્મણામ્॥ 12-325-38 (78558)
જ્ઞાનનિષ્ઠાં વદન્ત્યેકે મોક્ષશાસ્ત્રવિદો જનાઃ।
કર્મનિષ્ઠાં તથૈવાન્યે યતયઃ સૂક્ષ્મદર્શિનઃ॥ 12-325-39 (78559)
પ્રહાયોભયમપ્યેવ જ્ઞાનં કર્મ ચ કેવલમ્।
તૃતીયેયં સમાખ્યાતા નિષ્ઠા તેન મહાત્મના॥ 12-325-40 (78560)
યમે ચ નિયમે ચૈવ કામે દ્વેષે પરિગ્રહે।
માને દમ્ભે તથા સ્નેહે સદૃશાસ્તે કુટુમ્બિભિઃ॥ 12-325-41 (78561)
ત્રિદણ્ડાદિષુ યદ્યસ્તિ મોક્ષો જ્ઞાનેન કેનચિત્।
છત્રાદિષુ કથં ન સ્યાત્તુલ્યહેતૌ પરિગ્રહે॥ 12-325-42 (78562)
યેનયેન હિ યસ્યાર્થઃ કારણેનેહ કર્મણિ।
તત્તદાલમ્બતે સર્વદ્રવ્યે સ્વાર્થપરિગ્રહે॥ 12-325-43 (78563)
દોષદર્શી તુ ગાર્હસ્થ્યે યો વ્રજત્યાશ્રમાન્તરે।
ઉત્સૃજન્પરિગૃહ્ણંશ્ચ સોઽપિ સઙ્ગાન્ન મુચ્યતે॥ 12-325-44 (78564)
આધિપત્યે તથા તુલ્યે નિગ્રહાનુગ્રહાત્મકે।
રાજભિર્ભિક્ષુકાસ્તુલ્યા મુચ્યન્તે કેન હેતુના॥ 12-325-45 (78565)
અથ સત્યાધિપત્યેઽપિ જ્ઞાનેનૈવેહ કેવલમ્।
મુચ્યન્તે કિં ન મુચ્યન્તે પદે પરમકે સ્થિતાઃ॥ 12-325-46 (78566)
કાષાયધારણં મૌણ્ડ્યં ત્રિવિષ્ટબ્ધં કમણ્ડલુમ્।
લિઙ્ગાન્યુત્પથભૂતાનિ ન મોક્ષાયેતિ મે મતિઃ॥ 12-325-47 (78567)
યદિ સત્યપિ લિઙ્ગેઽસ્મિઞ્જ્ઞાનમેવાત્ર કારણમ્।
નિર્મોક્ષાયેહ દુઃખસ્ય લિઙ્ગમાત્રં નિરર્થકમ્॥ 12-325-48 (78568)
અથવા દુઃખશૈથિલ્યં વીક્ષ્ય લિઙ્ગે કૃતા મતિઃ।
કિં તદેવાર્થસામાન્યં છત્રાદિષુ ન લક્ષ્યતે॥ 12-325-49 (78569)
આકિઞ્ચન્યે ન મોક્ષોસ્તિ કૈઞ્ચન્યે નાસ્તિ બન્ધનમ્।
કૈઞ્ચન્યે ચેતરે ચૈવ જન્તુર્જ્ઞાનેન મુચ્યતે॥ 12-325-50 (78570)
તસ્માદ્ધર્માર્થકામેષુ તથા રાજ્યપરિગ્રહે।
બન્ધનાયતનેષ્વેષુ વિદ્ધ્યબન્ધે પદે સ્થિતમ્॥ 12-325-51 (78571)
રાજ્યૈશ્વર્યમયઃ પાશઃ સ્નેહાયતનબન્ધનઃ।
મોક્ષાશ્મનિશિતેનેહ ચ્છિન્નસ્ત્યાગાસિના મયા॥ 12-325-52 (78572)
સોહમેવં ગતો મુક્તો જાતાસ્થસ્ત્વયિ ભિક્ષુકિ।
અયથાર્થં હિ તે વર્ણં વક્ષ્યામિ શૃણુ તન્મમ॥ 12-325-53 (78573)
સૌકુમાર્યં તથા રૂપં વપુરગ્ર્યં તથા વયઃ।
તવૈતાનિ સમસ્તાનિ નિયમશ્ચેતિ સંશયઃ॥ 12-325-54 (78574)
યચ્ચાપ્યનનુરૂપં તે લિઙ્ગસ્યાસ્ય વિચેષ્ટિતમ્।
મુક્તોઽયં સ્યાન્ન વેતિ સ્યાદ્ધર્ષિતો મત્પરિગ્રહઃ॥ 12-325-55 (78575)
ન ચ કામસમાયુક્તે યુક્તેઽપ્યસ્તિ ત્રિદણ્ડકે।
ન રક્ષ્યતે ત્વયા ચેદં ન મુક્તસ્યાસ્તિ ગોપના॥ 12-325-56 (78576)
મત્પક્ષસંશ્રયાચ્ચાયં શૃણુ યસ્તે વ્યતિક્રમઃ।
આશ્રયન્ત્યાઃ સ્વભાવેન મમ પૂર્વપરિગ્રહમ્॥ 12-325-57 (78577)
પ્રવેશસ્તે કૃતઃ કેન મમ રાષ્ટ્રે પુરેપિ વા।
કસ્ય વા સન્નિકર્ષાત્ત્વં પ્રવિષ્ટા હૃદયં મમ॥ 12-325-58 (78578)
વર્ણપ્રવરમુખ્યાઽસિ બ્રાહ્મણી ક્ષત્રિયસ્ત્વહમ્।
નાવયોરેકયોગોઽસ્તિ મા કૃથા વર્ણસંકરમ્॥ 12-325-59 (78579)
વર્તસે મોક્ષધર્મેણ ત્વં ગાર્હસ્થ્યેઽહમાશ્રમે।
અયં ચાપિ સુકષ્ટસ્તે દ્વિતીયાશ્રમસંકરઃ॥ 12-325-60 (78580)
સગોત્રાં વાઽસગોત્રાં વા ન વેદ ત્વાં ન વેત્થ મામ્।
સગોત્રમાવિશન્ત્યાસ્તે તૃતીયો ગોત્રસંકરઃ॥ 12-325-61 (78581)
અથ જીવતિ તે ભર્તા પ્રોષિતોપ્યથવા ક્વચિત્।
અગમ્યા પરભાર્યેતિ ચતુર્થો ધર્મસંકરઃ॥ 12-325-62 (78582)
સા ત્વમેતાન્યકાર્યાણિ કાર્યાપેક્ષા વ્યવસ્યસિ।
અવિજ્ઞાનેન વા યુક્તા મિથ્યાજ્ઞાનેન વા પુનઃ॥ 12-325-63 (78583)
અથવાપિ સ્વતન્ત્રાઽસિ સ્વદોષેણેહ કેનચિત્।
યદિ કિંચિચ્છ્રુતં તેઽસ્તિ સર્વં કૃતમનર્થકમ્॥ 12-325-64 (78584)
ઇદમન્યત્તૃતીયં યે ભાવસ્પર્શવિઘાતકમ્।
દુષ્ટાયાઽલક્ષ્યતે લિઙ્ગં વિવૃણ્વત્યા પ્રકાશિતમ્॥ 12-325-65 (78585)
ન મય્યેવાભિસન્ધિસ્તે જયૈષિણ્યા જયે કૃતઃ।
યેયં મત્પરિષત્કૃત્સ્ના ચેતુમિચ્છસિ તામપિ॥ 12-325-66 (78586)
તથાઽર્હતસ્તતશ્ચ ત્વં દૃષ્ટિં સ્વાં પ્રતિમુઞ્ચસિ।
મત્પક્ષપ્રતિઘાતાય સ્વપક્ષોદ્ભવનાય ચ॥ 12-325-67 (78587)
સા સ્વેનામર્ષજેન ત્વમૃદ્ધિમોહેન મોહિતા।
ભૂયઃ સૃજસિ યોગાંસ્ત્વં વિષામૃતમિવૈકતામ્॥ 12-325-68 (78588)
ઇચ્છતોરત્ર યો લાભઃ સ્ત્રીપુંસોરમૃતોપમઃ।
અલાભશ્ચાપિ રક્તસ્ય સોપિ દોષો વિષોષમઃ॥ 12-325-69 (78589)
મા ત્યાક્ષીઃ સાધુ જાનીષ્વ સ્વશાસ્ત્રમનુપાલય।
કૃતેયં હિ વિજિજ્ઞાસા મુક્તો નેતિ ત્વયા મમ॥ 12-325-70 (78590)
એતત્સર્વં પ્રતિચ્છન્નં મયિ નાર્હસિ ગૂહિતમ્।
સા યદિ ત્વં સ્વકાર્યેણ યદ્યન્યસ્ય મહીપતેઃ।
તત્ત્વમત્ર પ્રતિચ્છન્ના મયિ નાર્હસિ ગૂહિતમ્॥ 12-325-71 (78591)
ન રાજાનં મૃષા ગચ્છેન્ન દ્વિજાતિં કથંચન।
ન સ્ત્રિયં સ્ત્રીગુણોપેતાં હન્યુર્હ્યેતે મૃષાગતાઃ॥ 12-325-72 (78592)
રાજ્ઞાં હિ બલમૈશ્વર્યં બ્રહ્મ બ્રહ્મવિદાં બલમ્।
રૂપયૌવનસૌભાગ્યં સ્ત્રીણાં બલમનુત્તમમ્॥ 12-325-73 (78593)
અત એતૈર્બલૈરેવ બલિનઃ સ્વાર્થમિચ્છતા।
આર્જવેનાભિગન્તવ્યા વિનાશાય હ્યનાર્જવમ્॥ 12-325-74 (78594)
સા ત્વં જાતિં શ્રુતં વૃત્તં ભાવં પ્રકૃતિમાત્મનઃ।
કૃત્યમાગમને ચૈવ વક્તુમર્હસિ તત્ત્વતઃ॥ 12-325-75 (78595)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-325-76x (6526)
ઇત્યેતૈરસુખૈર્વાક્યૈરયુક્તૈરસમઞ્જસૈઃ।
પ્રત્યાદિષ્ટા નરેન્દ્રેણ સુલભા ન વ્યકમ્પત॥ 12-325-76 (78596)
ઉક્તવાક્યે તુ નૃપતૌ સુલભા ચારુદર્શના।
તતશ્ચારુતરં વાક્યં પ્રચક્રામાથ ભાષિતુમ્॥ 12-325-77 (78597)
સુલભોવાચ। 12-325-78x (6527)
નવભિર્નવભિશ્ચૈવ દોષૈર્વાગ્બુદ્ધિદૂષણૈઃ।
અપેતમુપપન્નાર્થમષ્ટાદશગુણાન્વિતમ્॥ 12-325-78 (78598)
સૌક્ષ્મ્યં સાઙ્ખ્યક્રમૌ ચોભૌ નિર્ણયઃ સપ્રયોજનઃ।
પઞ્ચૈતાન્યર્થજાતાનિ વાક્યમિત્યુચ્યતે નૃપ॥ 12-325-79 (78599)
એષામેકૈકશોઽર્થાનાં સૌક્ષ્મ્યાદીનાં સ્વલક્ષણમ્।
શૃણુ સંસાર્યમાણાનાં પદાર્થપદવાક્યતઃ॥ 12-325-80 (78600)
જ્ઞાનં જ્ઞેયેષુ ભિન્નેષુ યદા ભેદેન વર્તતે।
તત્રાતિશયિની બુદ્ધિસ્તત્સૌક્ષ્મ્યમિતિ વર્તતે॥ 12-325-81 (78601)
દોષાણાં ચ ગુણાનાં ચ પ્રમાણં પ્રવિભાગતઃ।
કંચિદર્થમભિપ્રેત્ય સા સઙ્ખ્યેત્યુપધાર્યતામ્॥ 12-325-82 (78602)
ઇદં પૂર્વમિદં પશ્ચાદ્વક્તવ્યં યદ્વિવક્ષિતમ્।
ક્રમયોગં તમપ્યાહુર્વાક્યં વાક્યવિદો જનાઃ॥ 12-325-83 (78603)
ધર્મકામાર્થમોક્ષેષુ પ્રતિજ્ઞાય વિશેષતઃ।
ઇદં તદિતિ વાક્યાન્તે પ્રોચ્યતે સ વિનિર્ણયઃ॥ 12-325-84 (78604)
ઇચ્છાદ્વેષભવૈર્દુઃખૈઃ પ્રકર્ષો યત્ર જાયતે।
તત્ર યા નૃપતે વૃત્તિસ્તત્પ્રયોજનમિષ્યતે॥ 12-325-85 (78605)
તાન્યેતાનિ યથોક્તાનિ સૌક્ષ્મ્યાદીનિ જનાધિપ।
એકાર્થસમવેતાનિ વાક્યં મમ નિશામય॥ 12-325-86 (78606)
ઉપેતાર્થમભિન્નાર્થં ન્યાયવૃત્તં ન ચાધિકમ્।
નાશ્લક્ષ્ણં ન ચ સંદિગ્ધં વક્ષ્યામિ પરમં તતઃ॥ 12-325-87 (78607)
ન ગુર્વક્ષરસંયુક્તં પરાઙ્યુખપદં ન ચ।
નાનૃતં ન ત્રિવર્ગેણ વિરુદ્ધં નાપ્યસંસ્કૃતમ્॥ 12-325-88 (78608)
ન ન્યૂનં નષ્ટશબ્દં વા વ્યુત્ક્રમાભિહિતં ન ચ।
સદોષમભિકલ્પેન નિષ્કારણમહેતુકમ્॥ 12-325-89 (78609)
કામાત્ક્રોધાદ્ભયાલ્લોભાદ્દૈન્યાચ્ચાનાર્થકાત્તથા।
હ્રીતોઽનુક્રોશતો માનાન્ન વક્ષ્યામિ કથંચન॥ 12-325-90 (78610)
વક્તા શ્રોતા ચ વાક્યં ચ યદા ત્વવિકલં નૃપ।
સ મમેતિ વિવક્ષાયાં તદા સોર્થઃ પ્રકાશતે॥ 12-325-91 (78611)
વક્તવ્યે તુ યદા વક્તા શ્રોતારમવમન્યતે।
સ્વાર્થમાહ પરાર્થં તત્તદા વાક્યં ન રોહતિ॥ 12-325-92 (78612)
અથ યઃ સ્વાર્થમુત્સૃજ્ય પરાર્થં પ્રાહ માનવઃ।
વિશઙ્કા જાયતે તસ્મિન્વાક્યં તદપિ દોષવત્॥ 12-325-93 (78613)
યસ્તુ વક્તા દ્વયોરર્થમવિરુદ્ધં પ્રભાષતે।
શ્રોતુશ્ચૈવાત્મનશ્ચૈવ સ વક્તા નેતરો નૃપ॥ 12-325-94 (78614)
તદર્થવદિદં વાક્યમુપેતં વાક્યસંપદા।
`અવિક્ષિપ્તમના રાજન્નેકાગ્રઃ શ્રોતુમર્હસિ॥ 12-325-95 (78615)
કાઽસિ કસ્ય કુતો વેતિ ત્વયાઽહમિતિ ચોદિતા।
તત્રોત્તરમિદં વાક્યં રાજન્નેકમનાઃ શૃણુ॥' 12-325-96 (78616)
યથા જતુ ચ કાષ્ઠં ચ પાંસવશ્ચોદબિન્દવઃ।
સુશ્લિષ્ટાનિ તથા રાજન્પ્રાણિનામિહ સંભવઃ॥ 12-325-97 (78617)
શબ્દઃ સ્પર્શો રસો રૂપં ગન્ધઃ પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ ચ।
પૃથગાત્મા દશાત્માનં સંશ્લિષ્ટા જતુકાષ્ઠવત્।
ન ચૈષાં ચોદના કાચિદસ્તીત્યેષ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-325-98 (78618)
એકૈકસ્યેહ વિજ્ઞાનં નાસ્ત્યાત્મનિ તથા પરે।
ન વેદ ચક્ષુશ્ચક્ષુષ્ટ્વં શ્રોત્રં નાત્મનિ વર્તતે॥ 12-325-99 (78619)
તથૈવ વ્યભિચારેણ ન વર્તન્તે પરસ્પરમ્।
પ્રશ્લિષ્ટં ચ ન જાનન્તિ યથાઽઽપ ઇવ પાંવસઃ॥ 12-325-100 (78620)
વાહ્યાનન્યાનપેક્ષન્તે ગુણાંસ્તાનપિ મે શૃણુ।
રૂપં ચક્ષુઃ પ્રકાશશ્ચ દર્શને હેતવસ્ત્રયઃ॥ 12-325-101 (78621)
યથૈવાત્ર તથાઽન્યેષુ જ્ઞાનજ્ઞેયેષુ હેતવઃ।
જ્ઞાનજ્ઞેયાંતરેતસ્મિન્મનો નામાપરો ગુણઃ॥ 12-325-102 (78622)
વિચારયતિ યેનાયં નિશ્ચયે સાધ્વસાધુની।
દ્વાદશસ્ત્વપરસ્તત્ર બુદ્ધિર્નામ ગુણઃ સ્મૃતઃ।
યેંન સંશયપૂર્વેષુ બોદ્ધવ્યેષુ વ્યવસ્યતિ॥ 12-325-103 (78623)
અથ દ્વાદશકે તસ્મિન્સત્વં નામાપરો ગુણઃ।
મહાસત્વોઽલ્પસત્વો વા જન્તુયેનાનુમીયતે॥ 12-325-104 (78624)
ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ ચાપ્યન્યો ગુણસ્તત ચતુર્દશઃ।
મમાયમિતિ યેનાયં મન્યતે ન મમેતિ ચ॥ 12-325-105 (78625)
અથ પઞ્ચદશો રાજન્ગુણસ્તત્રાપરઃ સ્મૃતઃ।
પૃથક્કાલસમૂહસ્ય સામગ્ર્યં તદિહોચ્યતે॥ 12-325-106 (78626)
ગુણસ્ત્વેકોઽપરસ્તત્ર સંઘાત ઇતિ ષોડશઃ।
આકૃતિર્વ્યક્તિરિત્યેતૌ ગુણો યસ્મિન્સમાશ્રિતૌ॥ 12-325-107 (78627)
સુખાસુખે જન્મમૃત્યૂ લાભાલાભૌ પ્રિયાપ્રિયે।
ઇતિ ચૈકોનર્વિશોઽયં દ્વન્દ્વયોગ ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-325-108 (78628)
ઊર્ધ્વમેકોનર્વિશત્યા કાલો નામાપરો ગુણઃ।
ઇતીમં વિદ્ધિ વિંશત્યા ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયમ્॥ 12-325-109 (78629)
વિંશકશ્ચૈવ સંઘાતો મહાભૂતાનિ પઞ્ચ ચ।
સદસદ્ભવાયોગૌ તુ ગુણાવન્યૌ પ્રકાશકૌ॥ 12-325-110 (78630)
ઇત્યેવં વિંશતિશ્ચૈવ ગુણાઃ સપ્ત ચ યે સ્મૃતાઃ।
વિધિઃ શુક્રં બલં ચેતિ ત્રય એતે ગુણાઃ પરે॥ 12-325-111 (78631)
એવં વિંશચ્ચ દશ ચ કલાઃ સંખ્યાનતઃ સ્મૃતાઃ।
સમગ્રા યત્ર વર્તન્તે તચ્છરીરમિતિ સ્મૃતમ્॥ 12-325-112 (78632)
અવ્યક્તં પ્રકૃતિં ત્વાસાં કલાનાં કશ્ચિદિચ્છતિ।
વ્યક્તં ચાસાં તથૈવાન્યઃ સ્થૂલદર્શી પ્રપશ્યતિ॥ 12-325-113 (78633)
અવ્યક્તં યદિ વા વ્યક્તં દ્વયં વાઽથ ચતુષ્ટયમ્।
પ્રકૃતિં સર્વભૂતાનાં પશ્યન્ત્યધ્યાત્મચિન્તકાઃ॥ 12-325-114 (78634)
સેયં પ્રકૃતિરવ્યક્તા કલાભિર્વ્યક્તતાં ગતા।
તતોઽહં ત્વં ચ રાજેન્દ્ર ચે ચાપ્યન્તે શરીરિણઃ। 12-325-115 (78635)
વિન્દુન્યાસાદયોઽવસ્થાઃ શુક્રશોણિતસંભવાઃ।
યાસામેવ નિપાતેન કલલં નામ જાયતે॥ 12-325-116 (78636)
કલલાદ્બુદ્બુદોત્પત્તિઃ પેશી વા બુદ્બુદાત્સ્મૃતા।
પેશ્યાસ્ત્વઙ્ગાભિનિર્વૃત્તિર્નખરોમાણિ ચાઙ્ગતઃ॥ 12-325-117 (78637)
સંપૂર્ણે નવમે માસિ જન્તોર્જાતસ્ય મૈથિલ।
જાયતે નામરૂપત્વં સ્ત્રીપુમાન્વેતિ લિઙ્ગતઃ॥ 12-325-118 (78638)
જાતમાત્રં તુ તદ્રૂપં દૃષ્ટ્વા તામ્રનખાઙ્ગુલિ।
કૌમારં રૂપમાપન્નં રૂપવાનુપલભ્યતે॥ 12-325-119 (78639)
કૌમારાદ્યૌવનં ચાપિ સ્થાવિર્યં ચાપિ યૌવનાત્।
અનેન ક્રમયોગેન પૂર્વં પૂર્વં ન લભ્યતે॥ 12-325-120 (78640)
કલાનાં પૃથગર્થાનાં પ્રતિભેદઃ ક્ષણે ક્ષણે।
વર્તતે સર્વભૂતેષુ સૌક્ષ્મ્યાત્તુ ન વિભાવ્યતે॥ 12-325-121 (78641)
ન ચૈષામપ્યયો રાજઁલ્લક્ષ્યતે પ્રભવો ન ચ।
અવસ્થાયામવસ્થાયાં દીપસ્યેવાર્ચિષો ગતિઃ॥ 12-325-122 (78642)
તસ્યાપ્યેવંપ્રક્તારસ્ય સદશ્વસ્યેવ ધાવતઃ।
અજસ્રં સર્વલોકસ્ય કઃ કુતો વા ન વા કુતઃ॥ 12-325-123 (78643)
કસ્યેદં કસ્ય વા નેદં કુતો વેદં ન વા કુતઃ।
સંબન્ધઃ કોઽસ્તિ ભૂતાનાં સ્વૈરપ્યવયવૈરિહ॥ 12-325-124 (78644)
યથાઽઽદિત્યાન્મણેશ્ચાપિ વીરુદ્ભ્યશ્ચૈવ પાવકઃ।
જાયન્ત્યેવં સમુદયાત્કલાનામિહ જન્તવઃ॥ 12-325-125 (78645)
આત્મન્યેવાત્મનાઽઽત્માનં યથા ત્વમનુપશ્યસિ।
એવમેવાત્મનાઽઽત્માનમન્યસ્મિન્કિં ન પશ્યસિ॥ 12-325-126 (78646)
યદ્યાત્મનિ પરસ્મિંશ્ચ સમતામધ્યવસ્યસિ।
અથ માં કાઽસિ કસ્યેતિ કિમર્થમનુપૃચ્છસિ॥ 12-325-127 (78647)
ઇદં મે સ્યાદિદં નેતિ દ્વન્દ્વૈર્મુક્તસ્ય મૈથિલ।
કાઽસિ કસ્ય કુતો વેતિ વચનૈઃ કિં પ્રયોજનમ્॥ 12-325-128 (78648)
રિપૌ મિત્રેઽથ મધ્યસ્થે વિજયે સન્ધિવિગ્રહે।
કૃતવાન્યો મહીપાલઃ કિં તસ્મિન્મુક્તલક્ષણમ્॥ 12-325-129 (78649)
ત્રિવર્ગં સપ્તધા ન્યસ્તં યો ન વેદેહ કર્મસુ।
સઙ્ગવાન્યસ્ત્રિવર્ગે ચ કિં તસ્મિન્મુક્તલક્ષણમ્॥ 12-325-130 (78650)
પ્રિયે વાઽપ્યપ્રિયે વાઽપિ દુર્બલે બલવત્યપિ।
યસ્ય નાસ્તિ સમં ચક્ષુઃ કિં તસ્મિન્મક્તલક્ષણમ્॥ 12-325-131 (78651)
તદયુક્તસ્ય તે મોક્ષે યોઽભિમાનો ભવેન્નૃપ।
સુહૃદ્ભિઃ સન્નિવાર્યસ્તેઽવિરક્તસ્યેવ ભેષજમ્॥ 12-325-132 (78652)
તાનિ તાન્યનુસંદૃશ્ય સઙ્ગસ્થાનાન્યરિંદમ્।
આત્મનાઽઽત્મનિ સંપશ્ય કિમન્યન્મુક્તલક્ષણમ્॥ 12-325-133 (78653)
ઇમાન્યન્યાનિ સૂક્ષ્માણિ મોક્ષમાશ્રિત્ય કેનચિત્।
ચતુરઙ્ગપ્રવૃત્તાનિ સઙ્ગસ્થાનાનિ મે શૃણુ॥ 12-325-134 (78654)
ય ઇમાં પૃથિવીં કૃત્સ્નામેકચ્છત્રાં પ્રશાસ્તિ હ।
એકમેવ સ વૈ રાજા પુરમધ્યાવસત્યુત॥ 12-325-135 (78655)
તત્પુરે ચૈકમેવાસ્ય ગૃહં યદધિતિષ્ઠતિ।
ગૃહે શયનમપ્યેકં નિશાયાં યત્ર લીયતે॥ 12-325-136 (78656)
શય્યાર્ધં તસ્ય ચાપ્યત્ર સ્ત્રીપૂર્વમધિતિષ્ઠતિ।
તદનેન પ્રસઙ્ગેન ફલેનાલ્પેન યુજ્યતે॥ 12-325-137 (78657)
એવમેવોપભોગેષુ ભોજનાચ્છાદનેષુ ચ।
ગુણેષ્વપરિમેયેષુ નિગ્રહાનુગ્રહં પ્રતિ॥ 12-325-138 (78658)
પરતન્ત્રઃ સદા રાજા સ્વલ્પે સોઽપિ પ્રસજ્જતે।
સન્ધિવિગ્રહયોગે ચ કુતો રાજ્ઞઃ સ્વતન્ત્રતા॥ 12-325-139 (78659)
સ્ત્રીષુ ક્રીડાવિહારેષુ નિત્યમસ્યાસ્વતન્ત્રતા।
મન્ત્રે ચામાત્યસહિતે કુતસ્તસ્ય સ્વતન્ત્રતા॥ 12-325-140 (78660)
યદા હ્યાજ્ઞાપયત્યન્યાંસ્તત્રાસ્યોક્તા સ્વતન્ત્રતા।
અવશઃ કાર્યતે તત્ર તસ્મિંસ્તસ્મિન્ગુણે સ્થિતઃ॥ 12-325-141 (78661)
સ્વપ્નકામો ન લભતે સ્વપ્તું કાર્યાર્થિભિર્જનૈઃ।
શયને ચાપ્યનુજ્ઞાતઃ સુપ્ત ઉત્થાપ્યતેઽવશઃ॥ 12-325-142 (78662)
સ્નાહ્યાલભ પિબ પ્રાશ જુહુધ્યગીન્યજેત્યપિ।
વદસ્વ શૃણુ ચાપીતિ વિવશઃ કાર્યતે પરૈઃ॥ 12-325-143 (78663)
અભિગમ્યાભિગમ્યૈવં યાચન્તે સતતં નરાઃ।
ન ચાપ્યુત્સહતે દાતું વિત્તરક્ષી મહાજનાન્॥ 12-325-144 (78664)
દાને કોશક્ષયોઽપ્યસ્ય વૈરં ચાસ્ય પ્રયચ્છતઃ।
ક્ષણેનાસ્યોઽપવર્તન્તે દોષા વૈરાગ્યકારકાઃ॥ 12-325-145 (78665)
પ્રાજ્ઞાઞ્શૂરાંસ્તથા વૈદ્યાનેકસ્થાનપિ શઙ્કતે।
ભયમપ્યનયે રાજ્ઞો યૈશ્ચ નિત્યમુપાસ્યતે॥ 12-325-146 (78666)
તથા ચૈતે પ્રદુષ્યન્તિ રાજન્યે કીર્તિતા મયા।
તથૈવાસ્ય ભયં તેભ્યો જાયતે પશ્ય યાદૃશમ્॥ 12-325-147 (78667)
સર્વઃ સ્વેસ્વે ગૃહે રાજા સર્વઃ સ્વેસ્વે ગૃહે ગૃહી।
નિગ્રહાનુગ્રહૌ કુર્વંસ્તુલ્યો જનક રાજભિઃ॥ 12-325-148 (78668)
પુત્રા દારાસ્તથૈવાત્મા કોશો મિત્રાણિ સંચયાઃ।
પરૈઃ સાધારણા હ્યેતે તૈસ્તૈરેવાસ્ય હેતુભિઃ॥ 12-325-149 (78669)
હતો દેશઃ પુરં દગ્ધં પ્રધાનઃ કુઞ્જરો મૃતઃ।
લોકસાધારણેષ્વેષુ મિથ્યાજ્ઞાનેન તપ્યતે॥ 12-325-150 (78670)
અમુક્તો માનસૈર્દુઃખૈરિચ્છાદ્વેષપ્રિયોદ્ભવૈઃ।
શિરોરોગાદિભી રોગૈસ્તથૈવ વિનિપાતિભિઃ॥ 12-325-151 (78671)
દ્વન્દ્વૈસ્તૈસ્તૈરુપહતઃ સર્વતઃ પરિશઙ્કિતઃ।
બહુભિઃ પ્રાર્થિતં રાજ્યમુપાસ્તે ગણયન્નિશાઃ॥ 12-325-152 (78672)
તદલ્પસુખમત્યર્થં બહુદુઃખમસારવત્।
તૃણાગ્નિજ્વલનપ્રખ્યં ફેનબુદ્બુદસંનિભમ્॥ 12-325-153 (78673)
કો રાજ્યમભિપદ્યેત પ્રાપ્ય ચોપશમં લભેત્।
મમેદમિતિ યચ્ચેદં પુરં રાષ્ટ્રં ચ મન્યસે॥ 12-325-154 (78674)
બલં કોશમમાત્યાંશ્ચ કસ્યૈતાનિ ન વા નૃપ।
મિત્રામાત્યપુરં રાષ્ટ્રં દણ્ડઃ કોશો મહીપતિઃ॥ 12-325-155 (78675)
`સપ્તાઙ્ગશ્ચૈષ સઙ્ઘાતો રાજ્યમિત્યુચ્યતે નૃપ।'
સપ્તાઙ્ગસ્યાસ્ય રાજ્યસ્ય ત્રિદણ્ડસ્યેવ તિષ્ઠતઃ।
અન્યોન્યગુણયુક્તસ્ય કઃ કેન ગુણતોઽધિકઃ॥ 12-325-156 (78676)
તેષુતેષુ હિ કાલેષુ તત્તદઙ્ગં વિશિષ્યતે।
યેન યત્સિધ્યતે કાર્યં તત્પ્રાધાન્યાય કલ્પતે॥ 12-325-157 (78677)
સપ્તાઙ્ગશ્ચૈવ સંઘાતસ્ત્રયશ્ચાન્યે નૃપોત્તમ।
સંભૂય દશવર્ગોઽયં ભુઙ્ક્તે રાજ્યં હિ રાજવત્॥ 12-325-158 (78678)
યશ્ચ રાજા મહોત્સાહઃ ક્ષત્રધર્મે રતો ભવેત્।
સ તુષ્યેદ્દશભાગેન તતસ્ત્વન્યો દશાવરૈઃ॥ 12-325-159 (78679)
નાસ્ત્યસાધારણો રાજા નાસ્તિ રાજ્યમરાજકમ્।
રાજ્યેઽસતિ કુતો ધર્મો ધર્મેઽસતિ કુતઃ પરમ્॥ 12-325-160 (78680)
યોપ્યત્ર પરમો ધર્મઃ પવિત્રં રાજરાજ્યયોઃ।
પૃથિવી દક્ષિણા યસ્ય સોઽશ્વમેધો ન વિદ્યતે॥ 12-325-161 (78681)
સાઽહમેતાનિ કર્માણિ રાજદુઃખાનિ મૈથિલ।
સમર્થા શતશો વક્તુમથવાઽપિ સહસ્રશઃ॥ 12-325-162 (78682)
સ્વદેહે નાભિષઙ્ગો મે કુતઃ પરપરિગ્રહે।
ન મામેવંવિધાં યુક્તામીદૃશં વક્તુમર્હસિ॥ 12-325-163 (78683)
નનુ નામ ત્વયા મોક્ષઃ કૃત્સ્નઃ પઞ્ચશિખાચ્છ્રુતઃ।
સોપાયઃ સોપનિષદઃ સોપસઙ્ગઃ સનિશ્ચયઃ॥ 12-325-164 (78684)
તસ્ય તે મુક્તસઙ્ગસ્ય પાશાનાક્રમ્ય તિષ્ઠતઃ।
છત્રાદિષુ વિશેષેષુ પુનઃ સઙ્ગઃ કથં નૃપ॥ 12-325-165 (78685)
શ્રુતં તે ન શ્રુતં મન્યે મૃષા વાઽપિ શ્રુતં શ્રુતમ્।
અથવા શ્રુતસંકાશં શ્રુતમન્યચ્છ્રુતં ત્વયા॥ 12-325-166 (78686)
અથાપીમાસુ સંજ્ઞાસુ લૌકિકીષુ પ્રતિષ્ઠસે।
અભિષઙ્ગાવરોધાભ્યાં બદ્ધસ્ત્વં પ્રાકૃતો યથા॥ 12-325-167 (78687)
સત્વેનાનુપ્રવેશો હિ યોઽયં ત્વયિ કૃતો મયા।
કિં તવાપકૃતં તત્ર યદિ મુક્તોઽસિ સર્વશઃ॥ 12-325-168 (78688)
નિયમો હ્યેષુ ધર્મેષુ યતીનાં શૂન્યવાસિતા।
શૂન્યમાવાસયન્ત્યા ચ મયા કિં કસ્ય દૂષિતમ્॥ 12-325-169 (78689)
ન પાણિભ્યાં ન બાહુભ્યાં પાદોરુભ્યાં ન ચાનઘ।
ન ગાત્રાક્યવૈરન્યૈઃ સ્પૃશામિ ત્વાં નરાધિપ॥ 12-325-170 (78690)
કુલે મહતિ જાતેન હ્રીમતા દીર્ઘદર્શિના।
નૈતત્સદસિ વક્તવ્યં સદ્વાઽસદ્વા મિથઃ કૃતમ્॥ 12-325-171 (78691)
બ્રાહ્મણા ગુરવશ્ચેમે તથા માન્યા ગુરૂત્તમાઃ।
ત્વં ચાથ ગુરુરપ્યેષામેવમન્યોન્યગૌરવમ્॥ 12-325-172 (78692)
તદેવમનુસંદૃશ્ય વાચ્યાવાચ્યં પરીક્ષતા।
સ્ત્રીપુંસોઃ સમવાયોઽયં ત્વયા વાચ્યો ન સંસદિ॥ 12-325-173 (78693)
યથા પુષ્કરપર્ણસ્થં જલં તત્પર્ણસંસ્થિતમ્।
તિષ્ઠત્યસ્પૃશતી તદ્વત્ત્વપિ વત્સ્યામિ મૈથિલ॥ 12-325-174 (78694)
યદિ ચાદ્ય સ્પૃશન્ત્યા મે સ્પર્શં જાનાસિ કંચન।
જ્ઞાનં કૃતમબીજં તે કથં તેનેહ ભિક્ષુણા॥ 12-325-175 (78695)
સ ગાર્હસ્થ્યાચ્ચ્યુતશ્ચ ત્વં મોક્ષં ચાનાપ્ય દુર્વિદમ્।
ઉભયોરન્તરાલે વૈ વર્તસે મોક્ષવાદિકઃ॥ 12-325-176 (78696)
ન હિ મુક્તસ્ય મુક્તેન જ્ઞસ્યૈકત્વપૃથક્ત્વયોઃ।
ભાવાભાવસમાયોગે જાયતે વર્ણસંકરઃ॥ 12-325-177 (78697)
વર્ણાશ્રમાઃ પૃથક્ત્વેન દૃષ્ટાર્થસ્યાપૃથક્ત્વતઃ।
નાન્યદન્યદિતિ જ્ઞાત્વા નાન્યદન્યત્ર વર્તતે॥ 12-325-178 (78698)
પાપૌ કુણ્ડં તથા કુણ્ડે પયઃ પયસિ મક્ષિકા।
આશ્રિતાશ્રયયોગેન પૃથક્ત્વેનાશ્રિતાઃ પુનઃ॥ 12-325-179 (78699)
ન તુ કુણ્ડે પયોભાવઃ પયશ્ચાપિ ન મક્ષિકા।
સ્વયમેવાશ્રયન્ત્યેતે ભાવા ન તુ પરાશ્રયમ્॥ 12-325-180 (78700)
પૃથક્ત્વાદાશ્રમાણાં ચ વર્ણાન્યત્વે તથૈવ ચ।
પરસ્પરપૃથક્ત્વાચ્ચ કથં તે વર્ણસંકરઃ॥ 12-325-181 (78701)
નાસ્મિ પર્ણોત્તમા જાત્યા ન વૈશ્યા નાવરા તથા।
તવ રાજન્સવર્ણાઽસ્મિ શુદ્ધયોનિરવિપ્લુતા॥ 12-325-182 (78702)
પ્રધાનો નામ રાજર્ષિર્વ્યક્તં તે શ્રોત્રમાગતઃ।
કુલે તસ્ય સમુત્પન્નાં સુલભાં નામ વિદ્ધિ મામ્॥ 12-325-183 (78703)
દ્રોણશ્ચ શતશૃઙ્ગશ્ચ વક્રદ્ધારશ્ચ પર્વતઃ।
મમ સત્રેષુ પૂર્વેષાં ચિતા મઘવતા સહ॥ 12-325-184 (78704)
સાહં તસ્મિન્કુલે જાતા ભર્તર્યસતિ મદ્વિધે।
વિનીતા મોક્ષધર્મેષુ ચરામ્યેકા મુનિવ્રતમ્॥ 12-325-185 (78705)
નાસ્મિ સત્રપ્રતિચ્છન્ના ન પરસ્વાભિમાનિની।
ન ધર્મસંકરકરી સ્વધર્મેઽસ્મિ દૃઢવ્રતા॥ 12-325-186 (78706)
નાસ્થિરા સ્વપ્રતિજ્ઞાયાં નાસમીક્ષ્ય પ્રવાદિની।
નાસમીક્ષ્યાગતા ચેહ ત્વત્સકાશં જનાધિપ॥ 12-325-187 (78707)
મોક્ષે તે ભાવિતાં બુદ્ધિં શ્રુત્વાઽહં કુશલૈષિણી।
તવ મોક્ષસ્ય ચાપ્યસ્ય જિજ્ઞાસાર્થમિહાગતા॥ 12-325-188 (78708)
ન વર્ગસ્થા બ્રવીમ્યેતત્સ્વપક્ષપરપક્ષયોઃ।
મુક્તો વિમુચ્યતે યશ્ચ શાન્તૌ યશ્ચ ન શામ્યતિ॥ 12-325-189 (78709)
યથા શૂન્યે પુરાઽગારે ભિક્ષુરેકાં નિશાં વસેત્।
તથાઽહં ત્વચ્છરીરેઽસ્મિન્નિમાં વત્સ્યામિ શર્વરીમ્॥ 12-325-190 (78710)
સાઽહં માનપ્રદાનેન વાગાતિથ્યેન ચાર્ચિતા।
સુપ્તા સુશરણં પ્રીતા શ્વો ગમિષ્યામિ મૈથિલ॥ 12-325-191 (78711)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-325-192x (6528)
ઇત્યેતાનિ સ વાક્યાનિ હેતુમન્ત્યર્થવન્તિ ચ।
શ્રુત્વા નાધિજગૌ રાજા કિંચિદન્યદતઃ પરં॥ ॥ 12-325-192 (78712)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 325॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-325-2 અવ્યયસ્ય યથાત્મા ચ વ્યક્તસ્યાત્મા યથા ચ યદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-4 સંન્યાસફલં સમ્યગ્દર્શનં તદસ્યાસ્તીતિ સંન્યાસફલિકઃ॥ 12-325-5 સ્વે શાસ્ત્રે દણ્ડનીતૌ॥ 12-325-7 અનુષ્ઠિતા કર્તરિક્તઃ॥ 12-325-8 મોક્ષે મોક્ષશાસ્ત્રે નિષ્ણાત ઇતિ શેષઃ॥ 12-325-9 નેતિ નવેતિ॥ 12-325-10 તતઃ સા વિપ્રભાર્યાશ્ચ પૂર્વરૂપવિયોગત ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-325-11 લઘુ શીઘ્રમસ્રગત્યા ગચ્છતીતિ સા। વિદેહાનાં પદમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-15 ભાષ્યવિદાં સૂત્રાર્થજ્ઞાનાં મધ્યે। અથ ભુક્તવતી પ્રીતા રાજાનં મન્ત્રિભિર્વૃતમિતિ। ચોદયામાસભિક્ષુકીતિ ચ. ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-16 સુલભાઽયં સ્વધર્મેષુ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-18 ભાવમાશયમેનં મૂકં કરિષ્યામીત્યેવંરૂપમ્। વિશેષયન્નભિભવન્॥ 12-325-20 ભવત્યાચક્ષ્વ વાર્ષેયં કુતઃ ક્વ ચ ગમિષ્યસિ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-325-29 મોક્ષસ્ય પરમો નિધિરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-30 સા સિદ્ધિર્યા ચ યોગિતેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-325-42 જ્ઞાનેન કસ્યચિદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-45 આધિપત્યે તથા તુલ્યે નિગ્રહાનુગ્રહાત્મકાઃ। રાજાનો ભિક્ષુકાચાર્યા મુચ્યન્તે ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-325-46 મુચ્યન્તે સર્વપાપેભ્યો દેહે પરમકે સ્થિતા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-47 લિઙ્ગાન્યન્યાર્થભૂતાનીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-325-49 છત્રાદિષુ ન લભ્યત ઇતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-325-54 નચૈતાનિ સમસ્તાનીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-58 સંનિસર્ગાત્ત્વં ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-60 દ્વિતીયો વર્ણસંકર ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-62 પ્રેરિતા તેન ગચ્છસીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-63 કાર્યાર્થજ્ઞા વ્યવસ્યસીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-65 તદ્વક્તવ્યં પ્રકાશિતમિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-67 અર્હતઃ પૂજ્યાન્ ઉદ્દિશ્ય॥ 12-325-70 માપ્રાક્ષીરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-87 નાપેતાર્થં ન ભિન્નાર્થં નાપવૃત્તં ન ચાધિકમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-89 ન નિષ્ઠાનમહેતુકમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-90 દૈન્યાદન્યાય્યકાત્તથેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-93 નિઃશઙ્કો જાયતે તસ્મિન્નિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-100 પ્રશ્લિષ્ટા નાભિજાયન્તે યથાદ્ભિરિવ પાંસવ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-103 અથ ત્રયોદશે તસ્મિન્બુદ્ધિર્નામ ગુણઃ સ્મૃત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-106 પૃથક્કલાસમૂહસ્યેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-111 વિધિઃ શુદ્ધં બલં ચેતીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-114 અવ્યક્તાં યદિ વા વ્યક્તાં દ્વયીમથ ચતુષ્ટયીમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-325-122 ન ચૈષામપ્યથો રાજન્નિતિ ટ. પાઠઃ। ન ચાસામપ્યથો રાજન્નિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-128 ઇદં મે સ્યાદિદં ચેતિ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-325-130 સપ્તધા વ્યસ્તમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-325-141 તસ્મિંસ્તસ્મિન્ક્ષણે સ્થિત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-151 તથૈવાભિનિયન્તૃભિરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-152 બહુપ્રત્યર્થિકં રાજ્યમિતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-325-168 અઙ્ગનાનુપ્રવેશોઽપિ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-169 નિયમો હ્યેષુ વર્ણેષ્વિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-174 જલં તત્પત્રસંજ્ઞિતમિતિ ધ. પાઠઃ। તત્પણંમસ્પૃશદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-175 યદિ વાપ્યસ્પૃશન્ત્યા મે ઇતિ ટ. ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-325-176 મોક્ષં ચાવાપ્ય દુર્લભમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-325-178 પૃથક્ત્વે ચ દૃષ્ટાસ્યાર્થાઃ પૃથક્કૃતા ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-325-184 દ્રોણાદયઃ પર્વતા મમ પૂર્વેષઆં સત્રેષુ મઘવતા સહ ચિતાશ્ચયને ઇષ્ટકાસ્થાને નિવેશિતા ઇત્યર્થઃ। ચિત્યાં મઘવતા સહેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-325-185 ભર્તર્યસતિ મદ્ગૃહે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-325-186 સત્રપ્રતિચ્છન્ના કપટસંન્યાસિની। ન પરસ્વાપહારિણીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-325-189 મુક્તો વ્યાયચ્છતે યશ્ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 326
॥ શ્રીઃ ॥
12.326. અધ્યાયઃ 326
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
આસુરિણા કપિલં પ્રતિ અવ્યક્તાદિતત્વવિષયકપ્રશ્નઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-326-0 (78713)
* યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-326-0x (6529)
અવ્યક્તવ્યક્તતત્વાનાં નિશ્ચયં ભરતર્ષભ।
વક્તુમર્હસિ કૌરવ્ય દેવસ્યાજસ્ય યા કૃતિઃ॥ 12-326-1 (78714)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-326-2x (6530)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમં સંવાદં ગુરુશિષ્યયોઃ।
કપિલસ્યાસુરેશ્ચૈવ સર્વદુઃખવિમોક્ષણમ્॥ 12-326-2 (78715)
અસુરિરુવાચ। 12-326-3x (6531)
અવ્યક્તવ્યક્તતત્વાનાં નિશ્ચયં બુદ્ધિનિશ્ચયમ્।
ભગવન્નમિતપ્રજ્ઞ વક્તુમર્હસિ મેઽર્થિતઃ॥ 12-326-3 (78716)
કિં વ્યક્તં કિમવ્યક્તં કિં વ્યક્તા
વ્યક્તં કિમિતિ તત્વાનિ।
કિમાદ્યં મધ્યમં ચ તત્વાનાં
કિમધ્યાત્માધિભૂતદૈવતં ચ॥ 12-326-4 (78717)
કિંનુ સર્ગાપ્યયં કતિ સર્ગાઃ કિં ભૂતં
કિં ભવિષ્યં કિં ભવ્યં ચ કિં જ્ઞાનમ્।
કો જ્ઞાતા કિં બુદ્ધં કિમપ્રબુદ્ધં
કિં બુધ્યમાનં કતિ પર્વાણિ॥ 12-326-5 (78718)
કતિ સ્રોતાંસિ કતિ કર્મયોનયઃ
કિમેકત્વં નાનાત્વમ્।
કિં સહવાસં નિવાસં
કિં વિદ્યાવિદ્યમિતિ॥' ॥ 12-326-6 (78719)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષઙ્વિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 326॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
* એતદાદયસ્રયોઽધ્યાયાઃ ધ. પુસ્તકે એવ વર્તન્તે।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 327
॥ શ્રીઃ ॥
12.327. અધ્યાયઃ 327
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
આસુરિંપ્રતિ કપિલેન વ્યક્તાવ્યક્તતાવનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-327-0 (78720)
`કપિલ ઉવાચ। 12-327-0x (6532)
યદ્ભવાનાહ કિં વ્યક્તિં કિમવ્યક્તમિતિ અત્ર બ્રૂમઃ॥ 12-327-1 (78721)
અવ્યક્તમગ્રાહ્યમતર્ક્યમપરિમેયમવ્યક્તં વ્યક્તમુપલક્ષ્યતે યથર્તવો મૂર્તયસ્તેષુ પુષ્પફલૈર્વ્યક્તિરુપલક્ષ્યતે તદ્વદ્વ્યક્તગુણૈરુપલક્ષ્યતે॥ 12-327-2 (78722)
પ્રાગ્ગતં પ્રત્યગ્ગતમૂર્ધ્વમધસ્તિર્યક્ચ શતશ્ચાનુગ્રાહ્યત્વાત્સાઽકૃતિઃ॥ 12-327-3 (78723)
વ્યક્ત ઉત્તમો રજઃ સત્વં તત્પ્રધાનં તત્વમક્ષમજરમિત્યેવમાદીન્યવ્યક્તનામાનિ ભવન્તિ।
એવમાહ॥ 12-327-4 (78724)
અવ્યક્તં બીજધર્માણં મહાગ્રાહમચેતનમ્।
તસ્માદેકગુણો જજ્ઞે તદ્વ્યક્તં તત્વમીશ્વરઃ॥ 12-327-5 (78725)
તદેતદવ્યક્તમ્। પ્રસ્નવા ઘારણાદાનસ્વભાવમાપોધારણે પ્રજનને દાને ગુણાનાં પ્રકૃતિઃ સપરાપ્રમત્તં તદેતદસ્મિન્કાર્યકરણે॥ 12-327-6 (78726)
યદપ્યુક્તં કિમવ્યક્તમિતિ તત્ર બ્રૂમઃ। વ્યક્તં નામાઽઽસુરે યત્પૂર્વમવ્યક્તાદુત્પન્નતત્વમીશ્વરમપ્રતિબુદ્ધગુણસ્યગેતત્પુરુષસંજ્ઞિકં મહદિત્યુક્તં બુદ્ધિરિતિ ચ। સત્તા સ્મૃતિર્ધૃતિર્મેધા વ્યવસાયઃ સમાધિપ્રાપ્તિરિત્યેવમાદીનિ વ્યક્તપર્યાયે નામાનિ વદન્ત્યેવમાહ॥ 12-327-7 (78727)
મમ વ્યક્તાદુપાત્તાસિદ્ધિરાગતા સંયમશ્ચ મહદ્યતઃ।
પરસર્ગશ્ચ દીપ્ત્યર્થમૌત્સુક્યં ચ પરં તથા॥ 12-327-8 (78728)
યદેષોર્ધ્યસ્રોતાભિર્મહત્વાદપ્રતિબુદ્ધત્વાચ્ચાત્મનઃ યકરોત્યહંકારમવ્યક્તાવ્યક્તતરમ્॥ 12-327-9 (78729)
યદપ્યુક્તં કિમવ્યક્તતરમિતિ અત્ર બ્રૂમઃ॥ 12-327-10 (78730)
વ્યક્તાવ્યક્તતરં નામ તૃતીયં પુરુષસંજ્ઞકમ્।
તદેતદુભયોર્વિરિઞ્ચવૈરિઞ્ચયોરેકૈક ઉત્પત્તિઃ॥
વિરિઞ્ચોઽભિમાનિન્યવિવેક ઈર્ષ્યા કામઃ ક્રોધો લોભો મદો દર્પો મમકારશ્ચૈતાન્યહંકારપર્યાયનામાનિ ભવન્ત્યેવમાહ॥ 12-327-11 (78731)
અહં કર્તેત્યહંકર્તા સસૃજે વિશ્વમીશ્વરઃ।
તૃતીયમેનં પુરુષમભિમાનગુણં વિદુઃ॥ 12-327-13 (78732)
અહંકારાદ્યુગપદુન્માદયામાસ પઞ્ચ મહાભૂતાનિ શબ્દસ્પર્શરૂપરસગન્ધલક્ષણાનિ। તાન્યેવ બુદ્ધ્યન્ત ઇત્યેવમાહ॥ 12-327-14 (78733)
ભૂતસઙ્ઘમહઙ્કારાદ્યો વિદ્વાનવબુધ્યસે।
અભિમાનમતિક્રમ્ય મહાન્તં પ્રતિતિષ્ઠતે॥ 12-327-15 (78734)
ભૂતેષુ ચાપ્યહંકારમશ્વરૂપસ્તથોચ્યતે।
પુનર્વિષયહેત્વર્થે સ મનસ્સંજ્ઞકઃ સ્મૃતઃ॥
વિખરાદ્વૈખરં યુગપદિન્દ્રિયૈઃ સહોત્પાદયતિ। શ્રોત્રં ઘ્રાણં ચક્ષુર્જિહ્વા ત્વગિત્યેતાનિ શબ્દસ્પર્શરૂપરસગન્ધાનવબુધ્યન્ત ઇતિ પઞ્ચ બુદ્ધીન્દ્રિયાણિ વદન્ત્યેવમાહુરાચાર્યાઃ॥
વાગ્ઘસ્તૌ પાદપાયુરાનન્દશ્ચેતિ પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ વિશેષમાદિત્યોશ્વીનિ નક્ષત્રાણીત્યેતાનીન્દ્રિયાણાં પર્યાયનામાનિ વદન્ત્યેવમાહ॥ 12-327-16 (78735)
અહંકારાત્તથા ભૂતાન્યુત્પાદ્ય મહદાત્મનોઃ।
વૈખરત્વં તતો રાજ્ઞા વૈખર્યો વિષયાત્મકઃ॥ 12-327-19 (78736)
વિકારસ્થમહંકારમવબુધ્યાથ માનવઃ।
મહદૈશ્વર્યમાપ્નોતિ યાવદાચન્દ્રતારકમ્॥' ॥ 12-327-20 (78737)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપરર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 327॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 328
॥ શ્રીઃ ॥
12.328. અધ્યાયઃ 328
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
કપિલેનાસુરિ પ્રતિ તત્વવિભાગાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-328-0 (78738)
કપિલ ઉવાચ। 12-328-0x (6533)
યદપ્યુક્તં કતિ તત્વાનિ ભવન્તિ તત્વમેતાનિ।
યમાનુપૂર્વ્યશઃ પ્રોક્તાન્યેવમાહ॥ 12-328-1 (78739)
તત્વાન્યથોક્તાનિ। તથાવિદ્યો નિબુદ્ધ્યતે।
ન સ પાપેન લિપ્યેત નિર્મુક્તઃ સર્વસંકરાત્॥ 12-328-2 (78740)
યદપ્યુક્તં ઇહાદ્યં મધ્યમં ચ તત્વાનામિત્યત્ર બ્રૂમઃ॥ 12-328-3 (78741)
એવમાદ્યં મધ્યમં ચોક્તં બુદ્ધ્યાદીનિ ત્રયોવિંશતિતત્વાનિ વિશેષપર્યવસાનાનિ જ્ઞાતવ્યાનિ ભવન્તીત્યેવ મામકેનેત્યત્રોચ્યતે॥ 12-328-4 (78742)
તદેવ તદ્યદા દત્તબ્રાહ્મણક્ષત્રિયવૈશ્યશૂદ્રચણ્ડાલપુલ્કસાદિરેતાનિ જ્ઞાતવ્યાનિ બુદ્ધ્યાદીનિ વિશેષપર્યવસાનાનિ મન્તવ્યાનિ પ્રત્યેતવ્યાભ્યુક્તાનિ એતદાદ્યં મધ્યમં ચ। એતસ્માત્તત્વાનામુત્પત્તિર્ભવતિ અત્ર પ્રલીયન્તે। કેચિદાહુરાચાર્યાઃ॥ 12-328-5 (78743)
અહમિત્યેતદાત્મકં સશીરસઙ્ઘાતં ત્રિષુ લોકેષુ વ્યક્તમવ્યક્તાધિષ્ઠિતમેતદ્દેવદત્તસંજ્ઞકમ્॥ 12-328-6 (78744)
યોગદશમપુરુષદર્શનાનાં તુ પઞ્ચવિંશતિતત્વાનાં પ્રતિબુધ્યમાનયોર્વ્યતિરિક્તં શુચિવ્યભ્રમિત્યાહુરાચાર્યાઃ। એવમાહ॥ 12-328-7 (78745)
ચતુર્વિશતિતત્વજ્ઞસ્ત્વવ્યક્તે પ્રતિતિષ્ઠતિ।
પઞ્ચવિંશતિતત્વજ્ઞોઽપ્યવ્યક્તમધિતિષ્ઠતિ॥' ॥ 12-328-8 (78746)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 328॥
શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 329
॥ શ્રીઃ ॥
12.329. અધ્યાયઃ 329
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ વ્યાસકૃતશુકાનુશાસનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-329-0 (78747)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-329-0x (6534)
કથં નિર્વેદમાપન્નઃ શુકો વૈયાસકિઃ પુરા।
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું પરં કૌતૂહલં હિ મે॥ 12-329-1 (78748)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-329-2x (6535)
પ્રાકૃતેનૈવ વૃત્તેન ચરન્તમકુતોભયમ્।
અધ્યાપ્ય કૃત્સ્નં સ્વાધ્યાયમન્વશાદ્વૈ પિતા સુતમ્॥ 12-329-2 (78749)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-329-3x (6536)
ધર્મં પુત્ર નિપેવસ્વ સુતીક્ષ્ણૌ ચ હિમાતપૌ।
ક્ષુત્પિપાસે ચ વાયું ચ જય નિત્યં જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-329-3 (78750)
સત્યમાર્જવમક્રોધમનસૂયાં દમં તપઃ।
અહિંસાં ચાનૃશંસ્યં ચ વિધિવત્પરિપાલય॥ 12-329-4 (78751)
સત્યે તિષ્ઠ રતો ધર્મે હિત્વા સર્વમનાર્જવમ્।
દેવતાતિથિશેષેણ યાત્રાં પ્રાણસ્ય સંલિહ॥ 12-329-5 (78752)
ફેનમાત્રોપમે દેહે જીવે શકુનિવત્સ્થિતે।
અનિત્યે પ્રિયસંવાસે કથં સ્વપિષિ પુત્રક॥ 12-329-6 (78753)
અપ્રમત્તેષુ જાગ્રત્સુ નિત્યયુક્તેષુ શત્રુષુ।
અન્તરં લિપ્યમાનેષુ બાલસ્ત્વં નાવબુધ્યસે॥ 12-329-7 (78754)
અહઃસુ ગણ્યમાનેષુ ક્ષીયમાણે તથાઽઽયુષિ।
જીવિતે લિખ્યમાને ચ કિમુત્થાય ન ધાવસિ॥ 12-329-8 (78755)
ઐહલૌકિકનીહન્તે માંસશોણિતવર્ધનમ્।
પારલૌકિકકાર્યેષુ પ્રસુપ્તા ભૃશનાસ્તિકાઃ॥ 12-329-9 (78756)
ધર્માય યેઽભ્યસૂયન્તિ બુદ્ધિમોહાન્વિતા નરાઃ।
અપથા ગચ્છતાં તેષામનુયાતાઽપિ પીડ્યતે॥ 12-329-10 (78757)
યે તુ તુષ્ટાઃ શ્રુતિપરા મહાત્માનો મહાબલાઃ।
ધર્મ્યં પન્થાનમારૂઢાસ્તાનુપાસ્સ્વ ચ પૃચ્છ ચ॥ 12-329-11 (78758)
ઉપધાર્ય મતં તેષાં બુધાનાં ધર્મદર્શિનામ્।
નિયચ્છ પરયા બુદ્ધ્યા ચિત્તમુત્પથગામિ વૈ॥ 12-329-12 (78759)
આદ્યકાલિકયા બુદ્ધ્યા દૂરેશ્ચ ઇતિ નિર્ભયાઃ।
સર્વભક્ષ્યા ન પશ્યન્તિ કર્મભૂમિમચેતસઃ॥ 12-329-13 (78760)
ધર્મં નિઃશ્રેણિમાસ્થાય કિંચિત્કિંચિત્સમારુહ।
કોશકારવદાત્માનં વેષ્ટયન્નાવબુધ્યસે॥ 12-329-14 (78761)
નાસ્તિકં ભિન્નમર્યાદં કૂલપાતમિવ સ્થિતમ્।
વામતઃ કુરુ વિસ્રબ્ધો નરં વેણુમિવોદ્ધૃતમ્॥ 12-329-15 (78762)
કામક્રોધગ્રાહવતીં પઞ્ચેન્દ્રિયજલાં નદીમ્।
નાવં ધૃતિમયીં કૃત્વા જન્મદુર્ગાણિ સંતર॥ 12-329-16 (78763)
મૃત્યુનાઽભ્યાહતે લોકે જરયા પરિપીડિતે।
અમોઘાસુ પતન્તીષુ ધર્મયાનેન સંતર॥ 12-329-17 (78764)
તિષ્ઠન્તં ચ શયાનં ચ મૃત્યુરન્વેષતે યદા।
નિર્વૃત્તિં લભતે કસ્માદકસ્માન્મૃત્યુનાઽશિતઃ॥ 12-329-18 (78765)
સંચિન્વાનકમેવૈનં કામાનામવિતૃપ્તકમ્।
વૃકીવોરણમાસાદ્ય મૃત્યુરાદાયં ગચ્છતિ॥ 12-329-19 (78766)
ક્રમશઃ સંચિતશિખો ધર્મબુદ્ધિમયો મહાન્।
અન્ધકારે પ્રવેષ્ટવ્યે દીપો યત્નેન ધાર્યતામ્॥ 12-329-20 (78767)
સંપતન્દેહજાલાનિ કદાચિદિહ માનુષે।
બ્રાહ્મણ્યં લભતે જન્તુસ્તત્પુત્ર પરિપાલય॥ 12-329-21 (78768)
બ્રાહ્મણસ્ય તુ દેહોઽયં ન કામાર્થાય જાયતે।
ઇહ ક્લેશાય તપસે પ્રેત્ય ત્વનુપમં સુખમ્॥ 12-329-22 (78769)
બ્રાહ્મણ્યં બહુભિરવાપ્યતે તપોભિ
સ્તલ્લબ્ધ્વા ન રતિપરેણ હેલિતવ્યમ્।
સ્વાધ્યાયે તપસિ દમે ચ નિત્યયુક્તઃ
મોક્ષાર્થી કુશલપરઃ સદા યતસ્વ॥ 12-329-23 (78770)
અવ્યક્તપ્રકૃતિરયં કલાશરીરઃ
સૂક્ષ્માત્મા ક્ષણત્રુટિકા નિમેષરોમા।
યાનેતત્સમબલશુક્લકૃષ્ણનેત્રો
માસાઙ્ગો દ્રવતિ વયોહયો નરાણામ્॥ 12-329-24 (78771)
તં દૃષ્ટ્વા પ્રસૃતમજસ્રમુગ્રવેગં
ગચ્છન્તં સતતમિહાન્વવેક્ષમાણમ્।
યક્ષુસ્તે યદિ ન પરપ્રણેતૃનેયં
ધર્મે તે રમતુ મનઃ પરં નિશામ્ય॥ 12-329-25 (78772)
યેઽમી તુ પ્રચલિતધર્મકામવૃત્તાઃ
ક્રોશન્તઃ સતતમનિષ્ટસંપ્રયોગાત્।
ક્લિશ્યન્તઃ પરિગતવેદનાશરીરા
બહ્વીભિઃ સુભૃશમધર્મવાગુરાભિઃ॥ 12-329-26 (78773)
રાજા સદા ધર્મપરઃ શુભાશુભસ્ય ગોપ્તા
સમીક્ષ્ય સુકૃતિનાં દધાતિ લોકાન્।
બહુવિધમપિ ચરતિ પ્રવિશતિ
સુખમનુપગતં નિરવદ્યમ્॥ 12-329-27 (78774)
શ્વાનો ભીષણકાયા અયોમુખાનિ વયાંસિ
બલગૃધ્રકુરરપક્ષિણાં ચ સંઘાતમ્।
નરકદને રુધિરપા ગુરુવચન
નુદમુપરતં વિશન્ત્યસન્તઃ॥ 12-329-28 (78775)
મર્યાદા નિયતાઃ સ્વયમ્ભુવા ય ઇહેમાઃ
પ્રભિનત્તિ દશ ગુણા મનોઽનુગત્વાત્।
નિવસતિ ભૃશમસુખં પિતૃવિષય
વિપિનમવગાહ્ય સ પાપઃ॥ 12-329-29 (78776)
યો લુબ્ધ સુભૃશં પ્રિયાનૃતશ્ચ મનુષ્યઃ
સતતનિકૃતિવઞ્ચનાભિરતિઃ સ્યાત્।
ઉપનિધિભિરસુખકૃત્સ પરમનિરયગો
ભૃશમસુખમનુભવતિ દુષ્કૃતકર્મા॥ 12-329-30 (78777)
ઉષ્ણાં વૈતરણીં મહાનદીમવ
ગાઢોઽસિપત્રવનભિન્નગાત્રઃ।
પરશુવનશયોનિપતિતો
વસતિ ચ મહાનિરયે ભૃશાર્તઃ॥ 12-329-31 (78778)
મહાપાદનિ કત્થસે ન ચાપ્યવેક્ષસે પરમ્।
ચિરસ્ય મૃત્યુકારિકામનાગતાં ન બુધ્યસે॥ 12-329-32 (78779)
પ્રયસ્યતાં કિમાસ્યતે સમુત્થિતં મહદ્ભયમ્।
અતિપ્રમાર્થિ દારુણં સુખસ્ય સંવિધીયતામ્॥ 12-329-33 (78780)
પુરા મૃતઃ પ્રણીયસે યમસ્ય રાજશાસનાત્।
ત્વમન્તકાય દારુણૈઃ પ્રયત્નમાર્જવે કુરુ॥ 12-329-34 (78781)
પુરા સમૂલબાન્ધવં પ્રભુર્હરત્યદુઃખવિત્।
કિયત્તવેહ જીવિતં યમે ન ચાસ્તિ વારકઃ॥ 12-329-35 (78782)
પુરા વિવાતિ મારુતો યમસ્ય યઃ પુરઃસરઃ।
પુરૈક એવ નીયસે કુરુષ્વ સાંપરાયિકમ્॥ 12-329-36 (78783)
પુરા સ એક એવ તે પ્રવાતિ મારુતોઽન્તકઃ।
પુરા ચ વિભ્રમન્તિ તે દિશો મહાભયાગમે॥ 12-329-37 (78784)
શ્રુતિશ્ચ સન્નિરુધ્યતે પુરા તવેહ પુત્રક।
સમાકુલસ્ય ગચ્છતઃ સમાધિમુત્તમં કુરુ॥ 12-329-38 (78785)
શુભાશુભે પુરા કૃતે પ્રમાદકર્મવિપ્લુતે।
સ્મરન્પુરાઽનુતપ્યસે નિધત્સ્વ કેવલં નિધિમ્॥ 12-329-39 (78786)
પુરા જરા કલેવરં વિજર્ઝરીકરોતિ તે।
બલાઙ્ગરૂપહારિણી નિધત્સ્વ કેવલં નિધિમ્॥ 12-329-40 (78787)
પુરા શરીરમન્તકો ભિનત્તિ રોગસાયકૈઃ।
પ્રસહ્ય જીવિતક્ષયે તપો મહત્સમારભ॥ 12-329-41 (78788)
પુરા વૃકા ભયંકરા મનુષ્યદેહગોચરાઃ।
અભિદ્રવન્તિ સર્વતો યતસ્વ પુણ્યશીલને॥ 12-329-42 (78789)
પુરાન્ધકારમેકકોઽનુપશ્યસિ ત્વરસ્વ વૈ।
પુરા હિરણ્મયાન્નગાન્નિરીક્ષસેઽદ્રિમૂર્ધનિ॥ 12-329-43 (78790)
પુરા કુસઙ્ગતાનિ તે સુહૃન્મુખાશ્ચ શત્રવઃ।
વિચાલયન્તિ દર્શનાદ્ધટસ્વ પુત્ર યત્પરમ્॥ 12-329-44 (78791)
ધનસ્ય યસ્ય રાજતો ભયં ન ચાસ્તિ ચોરતઃ।
મૃતં ચ યન્ન મુઞ્ચતિ સમાર્જયસ્વ તદ્ધનમ્॥ 12-329-45 (78792)
ન તત્ર સંવિભજ્યતે સ્વકર્મભિઃ પરસ્પરમ્।
યદેવ યસ્ય યૌતકં તદેવ તત્ર સોઽશ્નૃતે॥ 12-329-46 (78793)
પરત્ર તેન જીવ્યતે તદેવ પુત્ર જીયતામ્।
ધનં યદક્ષરં ધ્રુવં સમાર્જયસ્વ તત્સ્વયમ્॥ 12-329-47 (78794)
ન યાવદેવ પચ્યતે મહાજનસ્ય યાવકમ્।
અપક્વ એવ યાવકે પુરા પ્રલીયતે ત્વરમ્॥ 12-329-48 (78795)
ન માતૃપુત્રબાન્ધવા ન સંસ્તુતઃ પ્રિયો જનઃ।
અનુવ્રજન્તિ સંકટે વ્રજન્તમેકપાતિનમ્॥ 12-329-49 (78796)
યદેવ કર્મ કેવલં પુરાકૃતં શુભાશુભમ્।
તદેવ પુત્ર યૌતકં ભવત્યમુત્ર ગચ્છતઃ॥ 12-329-50 (78797)
હિરણ્યરત્નસંચયાઃ શુભાશુભેન સંચિતાઃ।
ન તસ્ય દેહસંક્ષયે ભવન્તિ કાર્યસાધકાઃ॥ 12-329-51 (78798)
ન પુત્ર શાન્તિરસ્તિ તે કૃતાકૃતસ્ય કર્મણઃ।
ન સાક્ષિકોઽઽત્મના સમો નૃણામિહાસ્તિ કશ્ચન॥ 12-329-52 (78799)
મનુષ્યદેહશૂન્યકં ભવત્યમુત્ર ગચ્છતઃ।
પ્રવિશ્ય બુદ્ધિચક્ષુષા પ્રદૃશ્યતે હિ સર્વશઃ॥ 12-329-53 (78800)
ઇહાગ્નિસૂર્યવાયવઃ શરીરમાશ્રિતાસ્ત્રયઃ।
ત એવ તસ્ય સાક્ષિણો ભવન્તિ ધર્મદર્શિનઃ॥ 12-329-54 (78801)
અહનિંશેષુ સર્વતઃ સ્પૃશત્સુ સર્વચારિષુ।
પ્રકાશગૂઢવૃત્તિષુ સ્વધર્મમેવ પાલય॥ 12-329-55 (78802)
અનેકપારિપાન્થકે વિરૂપરૌદ્રમક્ષિકે।
સ્વમેવ કર્મ રક્ષ્યતાં સ્વકર્મ તત્ર ગચ્છતિ॥ 12-329-56 (78803)
ન તત્ર સંવિભજ્યતે સ્વકર્મભિઃ પરસ્પરમ્।
તથા કૃતં સ્વકર્મજં તદેવ ભુજ્યતે ફલમ્॥ 12-329-57 (78804)
યથાઽપ્સરોગણાઃ ફલં સુખં મહર્ષિભિઃ સહ।
તથાઽઽપ્નુવન્તિ કર્મજં વિમાનકામગામિનઃ॥ 12-329-58 (78805)
યથેહ યત્કૃતં શુભં વિપાપ્મભિઃ કૃતાત્મભિઃ।
તદાપ્નુવન્તિ માનવાસ્તથા વિશુદ્ધયોનયઃ॥ 12-329-59 (78806)
પ્રજાપતેઃ સલોકતાં બૃહસ્પતેઃ શતક્રતોઃ।
વ્રજન્તિ તે પરાં ગતિં ગૃહસ્થધર્મસેતુભિઃ॥ 12-329-60 (78807)
સહસ્રશોઽપ્યનેકશઃ પ્રવક્તુમુત્સહામહે।
અબુદ્ધિમોહનં પુનઃ પ્રભુસ્તુ તેન પાવકઃ॥ 12-329-61 (78808)
ગતા ત્રિરષ્ટવર્ષતા ધ્રુવોઽસિ પઞ્ચવિંશકઃ।
કુરષ્વ ધર્મસંચયં વયો હિ તેઽતિવર્તતે॥ 12-329-62 (78809)
પુરા કરોતિ સોઽન્તકઃ પ્રમાદગોમુખાં ચમૂમ્।
યથાગૃહીતમુત્થિતસ્ત્વરસ્વ ધર્મપાલને॥ 12-329-63 (78810)
યથા ત્વમેવ પૃષ્ઠતસ્ત્વમગ્રતો ગમિષ્યસિ।
તથા ગતિં ગમિષ્યતઃ કિમાત્મના પરેણ વા॥ 12-329-64 (78811)
યદેકપાતિનાં સતાં ભવત્યમુત્ર ગચ્છતામ્।
ભયેષુ સાંપરાયિકં નિધત્સ્વ કેવલં નિધિમ્॥ 12-329-65 (78812)
સતૂલમૂલબાન્ધવં પ્રભુર્હરત્યસઙ્ગવાન્।
ન સન્તિ યસ્ય વારકાઃ કુરષ્વ ધર્મસંનિધિમ્॥ 12-329-66 (78813)
ઇદં નિદર્શનં મયા તવેહ પુત્ર સંમતમ્।
સ્વદર્શનાનુપાનતઃ પ્રવર્ણિતં કુરુષ્વ તત્॥ 12-329-67 (78814)
દદાતિ યઃ સ્વકર્મણા ધનાનિ યસ્યકસ્યચિત્।
અબુદ્ધિમોહજૈર્ગુણૈઃ સ એક એવ યુજ્યતે॥ 12-329-68 (78815)
શુભં સમસ્તમશ્નુતે પ્રકુર્વતઃ શુભાઃ ક્રિયાઃ।
તદેતદર્થદર્શનં કૃતજ્ઞમર્થસંહિતમ્॥ 12-329-69 (78816)
નિબન્ધની રજ્જુરેષા યા ગ્રામે વસતો રતિઃ।
છિત્ત્વૈતાં સુકૃતો યાન્તિ નૈનાં છિદન્તિ દુષ્કૃતઃ॥ 12-329-70 (78817)
કિં તે ધનેન કિં બન્ધુભિસ્તે
કિં તે પુત્રૈઃ પુત્રક યો મરિષ્યસિ।
આત્માનમન્વિચ્છ ગુહાં પ્રવિષ્ટં
પિતામહાસ્તે ક્વ ગતાશ્ચ સર્વે॥ 12-329-71 (78818)
શ્વઃ કાર્યમદ્યે કુર્વીત પૂર્વાહ્ણે ચાપરાહ્ણિકમ્।
ન હિ પ્રતીક્ષતે મૃત્યુઃ કૃતં વાઽસ્ય ન વાઽકૃતમ્॥ 12-329-72 (78819)
અનુગમ્ય વિનાશાન્તે નિવર્તન્તે હ બાન્ધવાઃ।
અગ્નૌ પ્રક્ષિપ્ય પુરુષં જ્ઞાતયઃ સુહૃદસ્તથા॥ 12-329-73 (78820)
નાસ્તિકાન્નિરનુક્રોશાન્નરાન્પાપમતે સ્થિતાન્।
વામતઃ કુરુ વિસ્રબ્ધં પરં પ્રેપ્સુરતન્દ્રિતઃ॥ 12-329-74 (78821)
એવમભ્યાહતે લોકે કાલેનોપનિપીડિતે।
સુમહદ્ધૈર્યમાલમ્બ્ય ધર્મં સર્વાત્મના કુરુ॥ 12-329-75 (78822)
અથેમં દર્શનોપાયં સમ્યગ્યો વેત્તિ માનવઃ।
સમ્યક્ સ્વધર્મં કૃત્વેહ પરત્ર સુખમશ્નુતે॥ 12-329-76 (78823)
ન દેહભેદે મરણં વિજાનતાં
ન ચ પ્રણાશઃ સ્વનુપાલિતે પથિ।
ધર્મં હિ યો બર્ધયતે સ પણ઼્ડિતો
ય એવ ધર્માચ્ચ્યવતે સ દહ્યતે॥ 12-329-77 (78824)
પ્રયુક્તયોઃ કર્મપથિ સ્વકર્મણોઃ
ફલં પ્રયોક્તા લભતે યથાવિધિ।
નિહીનકર્મા નિરયં પ્રપદ્યતે
ત્રિવિષ્ટપં ગચ્છતિ ધર્મપારગઃ॥ 12-329-78 (78825)
સોપાનભૂતં સ્વર્ગસ્ય માનુષ્યં પ્રાપ્ય દુર્લભમ્।
તથાઽઽત્માનં સમાદધ્યાદ્ધશ્યતે ન પુનર્યથા॥ 12-329-79 (78826)
યસ્ય નોત્ક્રામતિ મતિઃ સ્વર્ગમાર્ગાનુસારિણી।
તમાહુઃ પુણ્યકર્માણમશોચ્યં મિત્રબાન્ધવૈઃ॥ 12-329-80 (78827)
યસ્ય નોપહતા બુદ્ધિર્નિશ્ચયે હ્યવલમ્બતે।
સ્વર્ગે કૃતાવકાશસ્ય નાસ્તિ તસ્ય મહદ્ભયમ્॥ 12-329-81 (78828)
તપોવનેષુ યે જાતાસ્તત્રૈવ નિધનં ગતાઃ।
તેષામલ્પતરો ધર્મઃ કામભોગાનજાનતામ્॥ 12-329-82 (78829)
યસ્તુ ભોગાન્પરિત્યજ્ય શરીરેણ તપશ્ચરેત્।
ન તેન કિંચિન્ન પ્રાપ્તં તન્મે બહુમતં ફલમ્॥ 12-329-83 (78830)
માતાપિતૃસહસ્રાણિ પુત્રદારશતાનિ ચ।
અનાગતાન્યતીતાનિ કસ્ય તે કસ્ય વા વયમ્॥ 12-329-84 (78831)
અહમેકો ન મે કશ્ચિન્નાહમન્યસ્ય કસ્યચિત્।
ન તં પશ્યામિ યસ્યાહં તન્ન પશ્યામિ યો મમ॥ 12-329-85 (78832)
ન તેષાં ભવતા કાર્યં ન કાર્યં તવ તૈરપિ।
સ્વકૃતૈસ્તાનિ જાતાનિ ભવાંશ્ચૈવ ગમિષ્યતિ॥ 12-329-86 (78833)
ઇહ લોકે હિ ધનિના પરોઽપિ સ્વજનાયતે।
સ્વજનસ્તુ દરિદ્રાણાં જીવતામપિ નશ્યતિ॥ 12-329-87 (78834)
સંચિનોત્યશુભં કર્મ કલત્રાપેક્ષયા નરઃ।
તતઃ ક્લેશમવાપ્નોતિ પરત્રેહ તથૈવ ચ॥ 12-329-88 (78835)
પશ્યતિ ચ્છિન્નભૂતં હિ જીવલોકં સ્વકર્મણા।
તત્કુરુષ્વ તથા પુત્ર કૃત્સ્નં યત્સમુદાહૃતમ્॥ 12-329-89 (78836)
તદેતત્સંપ્રદૃશ્યૈવ કર્મ ભૂમિં પ્રપશ્યતઃ।
શુભાન્યાચરિતવ્યાનિ પરલોકમભીપ્સતા॥ 12-329-90 (78837)
માસર્તુસંજ્ઞાપરિવર્તકેન
સૂર્યાગ્નિના રાત્રિદિવેન્ધનેન।
સ્વકર્મનિષ્ઠાફલસાક્ષિકેણ
ભૂતાનિ કાલઃ પચતિ પ્રસહ્ય॥ 12-329-91 (78838)
ધનેન કિં યન્ન દદાતિ નાશ્નુતે
બલેન કિં યેન રિપું ન બાધતે।
શ્રુતેન કિં યેન ન ધર્મમાચરે
ત્કિમાત્મના યો ન જિતેન્દ્રિયો વશી॥ 12-329-92 (78839)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-329-93x (6537)
ઇદં દ્વૈપાયનવચો હિતમુક્તં નિશમ્ય તુ।
શુકો ગતઃ પરિત્યજ્ય પિતરં મોક્ષદૈશિકમ્॥ ॥ 12-329-93 (78840)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 329॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-329-2 સ્વાધ્યાયમન્વશિક્ષયત સ્વયમિતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-329-5 હિત્વા સઙ્ગમનાર્જવમિતિ પ્રાણસ્ય લેલિહેતિ ચ. ધ. પાઠઃ। સંલિહ સ્પૃશ। સ્વાદ્વસ્વાદુવિવેકં મા કાર્ષીરિત્યર્થઃ॥ 12-329-6 આમપાત્રોપમે ઇતિ ધ. પાઠઃ। સ્વપિષિ પુરુષાર્થસાધને ન પ્રવર્તસે॥ 12-329-7 શત્રુષુ કામાદિષુ। અન્તરં છિદ્રમ્॥ 12-329-8 ન ધાવસિ દેવં ગુરું વા શરણં ન યાસિ। જીવિતે લિહ્યમાને ચેતિ ધ. પાઠઃ। જીવિતે લુલ્યમાનેચેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-329-10 અપથા અપથેન। બુદ્ધિમોહપરાયણા ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-329-13 આદ્યકાલિકયા વર્તમાનમાત્રદર્શિન્યા॥ 12-329-15 કૂલપાતં મહાનદીપૂરમ્। રણરેણુમિવોત્થિતમિતિ ધ. પાઠઃ। રથરેણુમિવેતિ ધ.પાઠઃ। રથરેણું યથા વામતઃ કુર્વન્તિ વામભાગે કુર્વન્તિ વર્જયન્તીત્યર્થ ઇતિ રત્નગર્ભઃ। ખરરેણુમિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-329-17 અમોઘાસુ આયુર્હરણેન સફલાસુ રાત્રિષુ। ધર્મપોતેન સંચરેતિ ધ. પાઠઃ। જરયા પરિવારિત ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-329-18 મૃત્યુરન્વેતિ તે યદેતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ। નિવૃત્તિં લમ્ભસે યસ્માત્તસ્માત્ત્વં મૃત્યુનાશિત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-329-19 સંચિન્વાનકં ધનાદિસંચયપરમ્॥ 12-329-20 અન્ધકારે સંસારે। દીપો જ્ઞાનમ્॥ 12-329-22 ઇહ ક્લેશાય મહતે પ્રેત્યાનન્તસુખાય ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-329-24 શુક્લકૃષ્ણૌ પક્ષૌ॥ 12-329-25 ચક્ષુર્જ્ઞાનં પરપ્રણેતૃનેયમ્। અન્ધવત્ યદિ ન ભવસીત્યર્થઃ। પરં પરલોકં આત્માનં વા॥ 12-329-26 પરિગતં પ્રાપ્તં વેદનાશરીરં યમલોકે યાતનાશરીરં યૈસ્તે તથાભૂતા ભવન્તીતિ શેષઃ॥ 12-329-28 શ્નાન ઇતિ નરાણાં કદનં યત્ર તસ્મિન્નરકે। રુધિરપાઃ કીટાઃ। ગુરૂણાં માતૃપિ તૃપ્રભૃતીનાં વચનં નુદતિ દૂરીકરોતિ તં ઉપતરં મૃતમ્। શ્વાનોભીષિકયેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-329-29 પિતૃવિષયે યમલોકે વિપિનમસિપત્રવનં તદેવાવગાહ્ય તત્રૈવ નિવસતિ॥ 12-329-30 નિકૃતિર્નીચકર્મ વઞ્ચનાચૌર્યાદિ। ઉપનિધિભિશ્છલેન। અપકીર્તિભિરશુભકૃતઃ કૃત્સ્નં પરમનિરયયાતનાભૃશમસુખમનુભવતિ દુષ્કૃતકર્મેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-329-32 મહાપદાનિ બ્રહ્માદીનાં સ્થાનાનિ દૃષ્ટ્વા કત્થસે ધન્યોઽહમિતિ શ્લાઘસે પરંતુ બ્રહ્મ નાવેક્ષસે। મૃત્યુકારિકાં જરામ્॥ 12-329-33 પ્રયાસ્યતાં મોક્ષમાર્ગેણ પ્રસ્થાતવ્યમ્। સુખસ્ય પ્રમાથિ સંવિધીયતાં પ્રયત્યતામ્॥ 12-329-34 અન્તકાય અયતિસુખાય। દારુણૈઃ કૃચ્છ્રાદિતપોભિઃ॥ 12-329-42 વૃકાઃ કામાદયઃ॥ 12-329-43 હિરણ્મયવૃક્ષદર્શનં મરણચિહ્નમ્॥ 12-329-44 તે ત્વામ્॥ 12-329-45 તદ્ધનં વિદ્યામ્॥ 12-329-46 યૌતકં વિવાહાપ્તંધનં દાયાદાગ્રાહ્યમ્॥ 12-329-48 યાવકે ઘૃતખણ્ડમિશ્રે યવપિવષ્ટવિકારે ત્વરં ત્વરાયુક્તં યથા સ્યાત્તથા પ્રલીયસે મ્રિયસે। ભોગાન્ભુક્ત્વા મોક્ષે યત્નં કરિષ્યામીતિ ન મન્તવ્યમિતિ ભાવઃ॥ 12-329-55 યથેન્દ્રિયેષુ સર્વતઃ શ્રુતેષ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-329-58 તથાઽઽપ્નુવન્તિ કર્મતો વિયુદ્ધિમોહનં પુનરિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-329-66 કુરુષ્વ ધર્મસંચયમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-329-72 નહિ તદ્વેદ કસ્યાદ્યમૃત્યુસેનાભિવીક્ષતે ઇતિ ધ. પાઠઃ। કો હિ તદ્વેદ યસ્યાદ્યમૃત્યુસેનાભિવીક્ષત ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-329-79 સૃજ્યતે ન પુનર્યથેતિ ધ. પાઠઃ। મ્રિયતે ન પુનર્યથેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-329-83 તદેવ બહુલં મતમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-329-93 હિતયુક્તમિતિ ધ. પાઠઃ। મોક્ષદૈશિકં મોક્ષોપદેષ્ટારમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 330
॥ શ્રીઃ ॥
12.330. અધ્યાયઃ 330
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ સર્વથા ધર્મસ્ય કર્તવ્યતાકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-330-0 (78841)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-330-0x (6538)
યદ્યસ્તિ દત્તમિષ્ટં વા તપસ્તપ્તં તથૈવ ચ।
ગુરૂણાં વાઽપિ શુશ્રૂષા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-330-1 (78842)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-330-2x (6539)
આત્મનાઽનર્થયુક્તેન પાપે નિવિશતે મનઃ।
સ કર્મ કલુષં કૃત્વા ક્લેશે મહતિ ધીયતે॥ 12-330-2 (78843)
દુર્ભિક્ષાદેવ દુર્ભિક્ષં ક્લેશાત્ક્લેશં ભયાદ્ભયમ્।
મૃતેભ્યઃ પ્રમૃતા યાન્તિ દરિદ્રાઃ પાપકર્મિણઃ॥ 12-330-3 (78844)
ઉત્સવાદુત્સવં યાન્તિ સ્વર્ગાત્સ્વર્ગં સુખાત્સુખમ્।
શ્રદ્દધાનાશ્ચ દાન્તાશ્ચ ધનસ્યાઃ શુભકારિણઃ॥ 12-330-4 (78845)
વ્યાલકુઞ્જરદુર્ગેષુ સર્પચોરભયેષુ ચ।
હસ્તાવાપેન ગચ્છન્તિ નાસ્તિકાઃ કિમતઃ પરમ્॥ 12-330-5 (78846)
પ્રિયદેવાતિથેયાશ્ચ વદાન્યાઃ પ્રિયસાધવઃ।
ક્ષેમ્યમાત્મવતા માર્ગમાસ્થિતા હસ્તદક્ષિણાઃ॥ 12-330-6 (78847)
પુલાકા ઇવ ધાન્યેષુ પૂત્યણ્ડા ઇવ પક્ષિષુ।
તદ્વિધાસ્તે મનુષ્યેષુ યેષાં ધર્મો ન કારણમ્॥ 12-330-7 (78848)
સુશીઘ્રમપિ ધાવન્તં વિધાનમનુધાવતિ।
શેતે સહ શયાનેન યેનયેન યથાકૃતમ્॥ 12-330-8 (78849)
પાપં તિષ્ઠતિ તિષ્ઠન્તં ધાવન્તમનુધાવતિ।
કરોતિ કુર્વતઃ કર્મ ચ્છાયેવાનુવિધીયતે॥ 12-330-9 (78850)
યેનયેન યથા યદ્યત્પુરા કર્મ સુનિશ્ચિતમ્।
તત્તદેવ નરો ભુઙ્ક્તે નિત્યં વિહિતમાત્મના॥ 12-330-10 (78851)
સમાનકર્મનિક્ષેપં વિધાનપરિરક્ષણમ્।
ભૂતગ્રામમિમં કાલઃ સમન્તાદપકર્ષતિ॥ 12-330-11 (78852)
અચોદ્યમાનાનિ યથા પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ।
સ્વં કાલં નાતિવર્તન્તે તથા કર્મ પુરાકૃતમ્॥ 12-330-12 (78853)
સમાનશ્ચાવમાનશ્ચ લાભાલાભૌ જયાજયૌ।
પ્રવૃત્તા ન નિવર્તન્તે નિધનાન્તાઃ પદેપદે॥ 12-330-13 (78854)
આત્મના વિહિતં દુઃખમાત્મના વિહિતં સુખમ્।
ગર્ભશય્યામુપાદાય ભજતે પૂર્વદેહિકમ્॥ 12-330-14 (78855)
બાલો યુવા વા વૃદ્ધશ્ચ યત્કરોતિ શુભાશુભમ્।
તસ્યાંતસ્યામવસ્થાયાં ભુઙ્ક્તે જન્મનિજન્મનિ॥ 12-330-15 (78856)
યથા ધેનુસહસ્રેષુ વત્સો વિન્દતિ માતરમ્।
તથા પૂર્વકૃતં કર્મ કર્તારમનુગચ્છતિ॥ 12-330-16 (78857)
મલિનં હિ યથા વસ્ત્રં પશ્ચાચ્છુધ્યતિ વારિણા।
ઉપવાસૈઃ પ્રતપ્તાનાં દીર્ઘં સુખમનન્તકમ્॥ 12-330-17 (78858)
દીર્ઘકાલેન તપસા સેવિતેન તપોવને।
ધર્મનિર્ધૂતપાપાનાં સંસિધ્યન્તે મનોરથાઃ॥ 12-330-18 (78859)
શકુનાનામિવાકાશે મત્સ્યાનામિવ ચોદકે।
પદં યથા ન દૃશ્યેત તથા પુણ્યકૃતાં ગતિઃ॥ 12-330-19 (78860)
અલમન્યૈરુપાલબ્ધૈઃ કીર્તિતૈશ્ચ વ્યતિક્રમૈઃ।
પેશલં ચાનુરૂપં ચ કર્તવ્યં હિતમાત્મનઃ॥ ॥ 12-330-20 (78861)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 330॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-330-6 આસ્થિતા હતદક્ષિણા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-330-10 તત્તદેવોત્તરં ભુઙ્ક્તે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-330-13 લાભોઽલાભઃ ક્ષયાક્ષયાવિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-330-14 ભુજ્યતે પૂર્વદૈહિકમિતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 331
॥ શ્રીઃ ॥
12.331. અધ્યાયઃ 331
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શુકોત્પત્તિપ્રકારકથનારમ્ભઃ॥ 1॥ તથા પુત્રાર્થં વ્યાસતપશ્ચર્યાકથનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-331-0 (78862)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-331-0x (6540)
કથં વ્યાસસ્ય ધર્માત્મા શુકો જજ્ઞે મહાતપાઃ।
સિદ્ધિં ચ પરમાં પ્રાપ્તસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-331-1 (78863)
કસ્યાં ચોત્પાદયામાસ શુકં વ્યાસસ્તપોધનઃ।
ન હ્યસ્ય જનનીં વિદ્મો જન્મ ચાગ્ર્યં મહાત્મનઃ॥ 12-331-2 (78864)
કથં ચ બાલસ્ય સતઃ સૂક્ષ્મજ્ઞાને રતા મતિઃ।
યથા નાન્યસ્ય લોકેઽસ્મિન્દ્વિતીયસ્યેહ કસ્યચિત્॥ 12-331-3 (78865)
એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું વિસ્તરેણ મહામતે।
ન હિ મે તૃપ્તિરસ્તીહ શૃણ્વતોઽમૃતમુત્તમમ્॥ 12-331-4 (78866)
માહાત્મ્યમાત્મયોગં ચ વિજ્ઞાનં ચ શુકસ્ય હ।
યથાવદાનુપૂર્વ્યેણ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-331-5 (78867)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-331-6x (6541)
ન હાયનૈર્ન પલિતૈર્ન વિત્તૈર્ન ચ બન્ધુભિઃ।
ઋષયશ્ચક્રિરે ધર્મં યોઽનૂચાનઃ સ નો મહાન્॥ 12-331-6 (78868)
તપોમૂલમિદં સર્વં યન્માં પૃચ્છસિ પાણ્ડવ।
તદિન્દ્રિયાણિ સંયમ્ય તપો ભવતિ નાન્યથા॥ 12-331-7 (78869)
ઇન્દ્રિયાણાં પ્રસઙ્ગેન દોષમૃચ્છત્યસંશયમ્।
સંનિયમ્ય તુ તાન્યેવ સિદ્ધિમાપ્નોતિ માનવઃ॥ 12-331-8 (78870)
અશ્વમેધસહસ્રસ્ય વાજપેયશતસ્ય ચ।
યોગસ્ય કલયા તાત ન તુલ્યં વિદ્યતે ફલમ્॥ 12-331-9 (78871)
અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ જન્મયોગફલં તથા।
શુકસ્યાગ્ર્યાં ગતિં ચૈવ દુર્વિદામકૃતાત્મભિઃ॥ 12-331-10 (78872)
મેરુશૃઙ્ગે કિલ પુરા કર્ણિકારવનાયુતે।
વિજહાર મહાદેવો ભીમૈર્ભૂતગણૈર્વૃતઃ॥ 12-331-11 (78873)
શૈલરાજસુતા ચૈવ દેવી તત્રાભવત્પુરા।
તત્ર દિવ્યં તપસ્તેષે કૃષ્ણદ્વૈપાયનઃ પ્રભુઃ॥ 12-331-12 (78874)
યોગેનાત્માનમાવિશ્ય યોગધર્મપરાયણઃ।
ધારયન્સ તપસ્તેપે પુત્રાર્થં કુરુસત્તમ॥ 12-331-13 (78875)
અગ્નેર્ભૂમેરપાં વાયોરન્તરિક્ષસ્ય વા વિભો।
વીર્યેણ સંમિતઃ પુત્રો મમ ભૂયાદિતિ સ્મ હ॥ 12-331-14 (78876)
સંકલ્પેનાથ મૌનેન દુષ્પ્રાપમકૃતાત્મભિઃ।
વરયામાસ દેવેશમાસ્થિતસ્તપ ઉત્તમમ્॥ 12-331-15 (78877)
અતિષ્ઠન્મારુતાહારઃ શતં કિલ સમાઃ પ્રભુઃ
આરાધયન્મહાદેવં બહુરૂપમુમાપતિમ્॥ 12-331-16 (78878)
તત્ર બ્રહ્મર્ષયશ્ચૈવ સર્વે દેવર્ષયસ્તથા।
લોકપાલાશ્ચ લોકેશં સાધ્યાશ્ચ વસુભિઃ સહ॥ 12-331-17 (78879)
આદિત્યાશ્ચૈવ રુદ્રાશ્ચ દિવાકરનિશાકરૌ।
મારુતો મરુતશ્ચૈવ સાગરાઃ સરિતસ્તથા॥ 12-331-18 (78880)
અશ્વિનૌ દેવગન્ધર્વાસ્તથા નારદપર્વતૌ।
વિશ્વાવસુશ્ચ ગન્ધર્વઃ સિદ્ધાશ્ચાપ્સરસાં ગણાઃ॥ 12-331-19 (78881)
તત્ર રુદ્રો મહાદેવઃ કર્ણિકારમયીં શુભામ્।
ધારયાણઃ સ્રજં ભાતિ જ્યોત્સ્નામિવ નિશાકરઃ॥ 12-331-20 (78882)
તસ્મિન્દિવ્યે વને રમ્યે દેવદેવર્ષિસંકુલે।
આસ્થિતઃ પરમં યોગમૃષિઃ પુત્રાર્થમચ્યુતઃ॥ 12-331-21 (78883)
ન ચાસ્ય હીયતે પ્રાણો ન ગ્લાનિરુપજાયતે।
ત્રયાણામપિ લોકાનાં તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-331-22 (78884)
જટાશ્ચ તેજસા તસ્ય વૈશ્વાનરશિખોપમાઃ।
પ્રજ્વલન્ત્યઃ સ્મ દૃશ્યન્તે યુક્તસ્યામિતતેજસઃ॥ 12-331-23 (78885)
માર્કણ્ડેયો હિ ભગવાનેતદાખ્યાતવાન્મમ।
સ દેવચરિતાનીહ કથયામાસ મે તદા॥ 12-331-24 (78886)
એતા અદ્યાપિ કૃષ્ણસ્ય તપસા તેન દીપિતાઃ।
અગ્નિવર્ણા જટાસ્તાત પ્રકાશન્તે મહાત્મનઃ॥ 12-331-25 (78887)
એવંવિધેન તપસા તસ્ય ભક્ત્યા ચ ભારત।
મહેશ્વરઃ પ્રસન્નાત્મા ચકાર મનસા મતિમ્॥ 12-331-26 (78888)
`તતસ્તસ્ય મહાદેવો દર્શયામાસ સામ્બિકઃ।'
ઉવાચ ચૈવં ભગવાંખ્યમ્બકઃ પ્રહસન્નિવ।
એવંવિધસ્તે તનયો દ્વૈપાયન ભવિષ્યતિ॥ 12-331-27 (78889)
યથા હ્યગ્નિર્યથા વાયુર્યથા ભૂમિર્યથા જલમ્।
યથાઽઽકારાસ્તથા શુદ્ધો ભવિતા તે સુતો મહાન્॥ 12-331-28 (78890)
તદ્ભાવભાવી તદ્બુદ્ધિસ્તદાઽઽત્મા તદપાશ્રયઃ।
તેજસાઽઽવૃત્ય લોકાંસ્ત્રીન્યશઃ પ્રાપ્સ્યતિ તે સુતઃ॥ ॥ 12-331-29 (78891)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 331॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-331-2 કથં ચોત્પાદયામાસેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-331-3 સૂક્ષ્મજ્ઞાને સ્થિતામતિરિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-331-12 દેવી ભર્ત્રાભવત્પુરેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-331-15 સંકલ્પેનાથ યોગેનેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-331-18 વસવો મરુતશ્ચૈવેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-331-22 હીયતે વર્ણ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-331-25 કૃષ્ણસ્ય વ્યાસસ્ય॥ 12-331-29 યશઃ પ્રાપ્સ્યતિ કેવલમિતિ ટ. ડ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 332
॥ શ્રીઃ ॥
12.332. અધ્યાયઃ 332
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ શુકોત્પત્તિપ્રકારકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-332-0 (78892)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-332-0x (6542)
સ લબ્ધ્વા પરમં દેવાદ્વરં સત્યવતીસુતઃ।
અરણીં તુ તતો ગૃહ્ય મમન્થાગ્નિચિકીર્ષયા॥ 12-332-1 (78893)
અથ રૂપં પરં રાજન્બિભ્રતીં સ્વેન તેજસા।
ઘૃતાચીં નામાપ્સરસમપશ્યદ્ભગવાનૃષિઃ॥ 12-332-2 (78894)
ઋષિરપ્સરસં દૃષ્ટ્વા સહસા કામમોહિતઃ।
અભવદ્ભગવાન્વ્યાસો વને તસ્મિન્યુધિષ્ઠિર॥ 12-332-3 (78895)
સા ચ દૃષ્ટ્વા તદા વ્યાસં કામસંવિગ્નમાનસમ્।
શુકી ભૂત્વા મહારાજ ઘૃતાચી સમુપાગમત્॥ 12-332-4 (78896)
સ તામપ્સરસં દૃષ્ટ્વા રૂપેણાન્યેન સંવૃતામ્।
શરીરજેનાનુગતઃ સર્વગાત્રાતિગેન હ॥ 12-332-5 (78897)
સ તુ ધૈર્યેણ મહતા નિગૃહ્ણન્હૃચ્છયં મુનિઃ।
ન શશાક નિયન્તું તદ્વ્યાસઃ પ્રવિસૃતં મનઃ।
ભાવિત્વાચ્ચૈવ ભાવસ્ય ઘૃતાચ્યા વપુષા હૃતઃ॥ 12-332-6 (78898)
યત્નાન્નિયચ્છતસ્તસ્ય મુનેરગ્નિચિકીર્ષયા।
અરણ્યામેવ સહસા તસ્ય શુક્રમવાપતત્॥ 12-332-7 (78899)
સોઽવિશઙ્કેન મનસા તથૈવ દ્વિજસત્તમઃ।
અરણીં મમન્થ બ્રહ્મર્ષિસ્તસ્યાં જજ્ઞે શુકો નૃપ॥ 12-332-8 (78900)
શુક્રે નિર્મથ્યમાને સ શુકો જજ્ઞે મહાતપાઃ।
પરમર્ષિર્મહાયોગી અરણીગર્ભસંભવઃ॥ 12-332-9 (78901)
યથાઽધ્વરે સમિદ્ધોઽગ્નિર્ભાતિ હવ્યમુદાવહન્।
તથારૂપઃ શુકો જજ્ઞે પ્રજ્વલન્નિવ તેજસા॥ 12-332-10 (78902)
વિભ્રત્પિતુશ્ચ કૌરવ્ય રૂપવર્ણમનુત્તમમ્।
બભૌ તદા ભાવિતાત્મા વિધૂમોઽગ્નિરિવજ્વલન્॥ 12-332-11 (78903)
તં ગઙ્ગા સરિતાં શ્રેષ્ઠા મેરુપૃષ્ઠે જનેશ્વર।
સ્વરૂપિણી તદાઽભ્યેત્ય સ્નાપયામાસ વારિણા॥ 12-332-12 (78904)
અન્તરિક્ષાચ્ચ કૌરવ્ય દણ્ડઃ કૃષ્ણાજિનં ચ હ।
પપાત ભુવિ રાજેન્દ્ર શુકસ્થાર્થે મહાત્મનઃ॥ 12-332-13 (78905)
જેગીયન્તે સ્મ ગન્ધર્વા નનૃતુશ્ચાપ્સરોગણાઃ।
દેવદુન્દુભયશ્ચૈવ પ્રાવાદ્યન્ત સહસ્રશઃ॥ 12-332-14 (78906)
વિશ્વાસુશ્ચ ગન્ધર્વસ્તથા તુમ્બુરુનારદૌ।
હાહા હૂહૂશ્ચ ગન્ધર્વૌ તુષ્ટુવુઃ શુકસંભવમ્॥ 12-332-15 (78907)
તત્ર શક્રપુરોગાશ્ચ લોકપાલાઃ સમાગતાઃ।
દેવા દેવર્ષયશ્ચૈવ તથા બ્રહ્મર્ષયોઽપિ ચ॥ 12-332-16 (78908)
દિવ્યાનિ સર્વપુષ્પાણિ પ્રવવર્ષ ચ મારુતઃ।
જઙ્ગમં સ્થાવરં ચૈવ પ્રહૃષ્ટમભવજ્જગત્॥ 12-332-17 (78909)
તં મહાત્મા સ્વયં પ્રીત્યા દેવ્યા સહ મહાદ્યુતિઃ।
જતામાત્રં મુનેઃ પુત્રં વિધિનોપાનયત્તદા॥ 12-332-18 (78910)
તસ્ય દેવેશ્વરઃ શક્રો દિવ્યમદ્ભુતદર્શનમ્।
દદૌ કમણ્ડલું પ્રીત્યા દેવવાસાંસિ ચાભિભો॥ 12-332-19 (78911)
હંસાશ્ચ શતપત્રાશ્ચ સારસાશ્ચ સહસ્રશઃ।
પ્રદક્ષિણમવર્તન્ત શુકાશ્ચાષાશ્ચ ભારત॥ 12-332-20 (78912)
આરણેયસ્તતો દિવ્યં પ્રાપ્ય જન્મ મહાદ્યુતિઃ।
તત્રૈવોવાસ મેધાવી બ્રહ્મચારી સમાહિતઃ॥ 12-332-21 (78913)
ઉત્પન્નમાત્રં તં વેદાઃ સરહસ્યાઃ સસંગ્રહાઃ।
ઉપતસ્થુર્મહારાજ યથાઽસ્ય પિતરં તથા॥ 12-332-22 (78914)
બૃહસ્પતિં ચ વવ્રે સ વેદવેદાઙ્ગભાષ્યવિત્।
ઉપાધ્યાયં મહારાજ ધર્મમેવાનુચિન્તયન્॥ 12-332-23 (78915)
સોઽધીત્ય નિખિલાન્વેદાન્સરહસ્યાન્સસંગ્રહાન્।
ઇતિહાસં ચ કાર્ત્સ્ન્યેન ધર્મશાસ્ત્રાણિ ચાભિભો॥ 12-332-24 (78916)
ગુરવે દક્ષિણાં દત્ત્વા સમાવૃત્તો મહામુનિઃ।
ઉગ્રં તપઃ સમારેભે બ્રહ્મચારી સમાહિતઃ॥ 12-332-25 (78917)
દેવતાનામૃષીણાં ચ બાલ્યેઽપિ સ મહાતપાઃ।
સંમન્ત્રણીયો માન્યશ્ચ જ્ઞાનેન તપસા તથા॥ 12-332-26 (78918)
ન ત્વસ્ય રમતે બુદ્ધિરાશ્રમેષુ નરાધિપ।
ત્રિષુ ગાર્હસ્થ્યમૂલેષુ મોક્ષધર્માનુદર્શિનઃ॥ ॥ 12-332-27 (78919)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 332॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-332-1 અરણી સહિતે ગૃહ્યેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અરણી દ્વે અધરોત્તરે સહિતે મિથુનરૂપે ઇત્યર્થઃ॥ 12-332-4 સા ચ કૃત્વા તદા વ્યાસમિતિ ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-332-9 શુકે નિર્મથ્યમાને જાતત્વાત્ શુક ઇતિ રેફલોપેનાસ્ય નામ કૃતમ્॥ 12-332-12 તર્પયામાસ વારિણેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-332-14 ખે ગાયન્તિ સ્મ ગન્ધર્વા ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-332-18 મહાત્મા મહાદેવઃ ઉપાનયત્ સ્વશિષ્યં કૃતવાનિતિ સંબન્ધઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 333
॥ શ્રીઃ ॥
12.333. અધ્યાયઃ 333
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શુકેન વ્યાસાજ્ઞયા તત્વજિજ્ઞાસયા મિથિલાસ્થં જનકંપ્રત્યગ્ગભનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-333-0 (78920)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-333-0x (6543)
સ મોક્ષમનુચિન્ત્યૈવ શુકઃ પિતરમભ્યગાત્।
પ્રાહાભિવાદ્ય ચ ગુરું શ્રેયોર્થી વિનયાન્વિતઃ॥ 12-333-1 (78921)
મોક્ષધર્મેષુ કુશલો ભગવાન્પ્રબ્રવીતુ મે।
યથા મે મનસઃ શાન્તિઃ પરમા સંભવેત્પ્રભો॥ 12-333-2 (78922)
શ્રુત્વા પુત્રસ્ય તુ વચઃ પરમર્ષિરુવાચ તમ્।
અધીહિ પુત્ર મોક્ષં વૈ ધર્માંશ્ચ વિવિધાનપિ॥ 12-333-3 (78923)
પિતુર્નિયોગાજ્જગ્રાહ શુકો ધર્મભૃતાં વરઃ।
યોગશાસ્ત્રં ચ નિખિલં કાપિલં ચૈવ ભારત॥ 12-333-4 (78924)
સ તં બ્રાહ્નયા શ્રિયઃ યુક્તં બ્રહ્મતુલ્યપરાક્રમમ્।
મેને પુત્રં યદા વ્યાસો મોક્ષધર્મવિશારદમ્॥ 12-333-5 (78925)
ઉવાચ ગચ્છેતિ તદા જનકં મિથિલેશ્વરમ્।
સ તે વક્ષ્યતિ મોક્ષાર્થં નિખિલં મિથિલેશ્વરઃ॥ 12-333-6 (78926)
પિતુર્નિયોગાદગમન્મૈથિલં જનકં નૃપમ્।
પ્રષ્ટું ધર્મસ્ય નિષ્ઠાં વૈ મોક્ષસ્ય ચ પરાયણમ્॥ 12-333-7 (78927)
ઉક્તશ્ચ માનુષેણ ત્વં પથા ગચ્છેત્યવિસ્મિતઃ।
ન પ્રભાવેણ ગન્તવ્યમન્તરિક્ષચરેણ વૈ॥ 12-333-8 (78928)
આર્જવેનૈવ ગન્તવ્યં ન સુખાન્વેષિણા તથા।
નાન્વેષ્ટવ્યા વિશેષાસ્તુ વિશેષા હિ પ્રસઙ્ગિનઃ॥ 12-333-9 (78929)
અહંકારો ન કર્તવ્યો યાજ્યે તસ્મિન્નરાધિપે।
સ્યાતવ્યં ચ વશે તસ્ય સ તે છેત્સ્યતિ સંશયમ્॥ 12-333-10 (78930)
સ ધર્મકુશલો રાજા મોક્ષશાસ્ત્રવિશારદઃ।
યાજ્યો મમ સ યદ્બ્રૂયાત્તત્કાર્યમવિશઙ્કયા॥ 12-333-11 (78931)
એવમુક્તઃ સ ધર્માત્મા જગામ મિથિલાં મુનિઃ।
પદ્ભ્યાં શક્તોન્તરિક્ષેણ ક્રાન્તું પૃથ્વીં સસાગરામ્॥ 12-333-12 (78932)
સ ગિરીંશ્ચાપ્યતિક્રમ્ય નદીતીર્થસરાંસિ ચ।
બહુવ્યાલમૃગાકીર્ણા હ્યટવીશ્ચ વનાનિ ચ॥ 12-333-13 (78933)
મેહોર્હરેશ્ચ દ્વે વર્ષે વર્ષં હૈમવતં તતઃ।
ક્રમેણૈવં વ્યતિક્રમ્ય ભારતં વર્ષમાસદત્॥ 12-333-14 (78934)
સ દેશાન્વિવિધાન્પશ્યંશ્ચીનહૂણનિષેવિતાન્।
આર્યાવર્તમિમં દેશમાજગામ મહામુનિઃ॥ 12-333-15 (78935)
પિતુર્વચનમાજ્ઞાય તમેવાર્થં વિચિન્તયન્।
અધ્વાનં સોઽતિચક્રામ ખચરઃ ખે પતવિવ॥ 12-333-16 (78936)
પત્તનાનિ ચ રમ્યાણિ સ્ફીતાનિ નગરાણિ ચ।
રત્નાનિ ચ વિચિત્રાણિ પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ॥ 12-333-17 (78937)
ઉદ્યાવાનિ ચ રમ્યાણિ તથૈવાયતનાનિ ચ।
પુણ્યાનિ ચૈવ તીર્થાનિ સોત્યક્રામદથાધ્વગઃ॥ 12-333-18 (78938)
સોચિરેણૈવ કાલેન વિદેહાનાસસાદ હ।
રક્ષિતાન્ધર્મરાજેન જનકેન મહાત્મના॥ 12-333-19 (78939)
તત્ર ગ્રામાન્બહૂન્પશ્યન્બહ્વન્નરસભોજનાન્।
પલ્લીઘોષાન્સમૃદ્ધાંશ્ચ બહુગોકુલસંકુલાન્॥ 12-333-20 (78940)
સ્ફીતાંશ્ચ શાલિયવસર્હંસસારસસેવિતાન્।
પદ્મિનીભિશ્ચ શતશઃ શ્રીમતીભિરલકૃતાન્॥ 12-333-21 (78941)
સ વિદેહાનતિક્રમ્ય સમૃદ્ધજનસેવિતાન્।
મિથિલોપવનં રમ્યમાસસાદ સમૃદ્ધિમત્॥ 12-333-22 (78942)
હસ્ત્યશ્વરથસંકીર્ણં નરનારીસમાકુલમ્।
પશ્યન્નપશ્યન્નિવ તત્સમતિક્રામદચ્યુતઃ॥ 12-333-23 (78943)
મનસા તં બહન્ભારં તમેવાર્થં વિચિન્તયન્।
આત્મારામઃ પ્રસન્નાત્મા મિથિલામાસસાદ હ॥ 12-333-24 (78944)
તસ્યા દ્વારં સમાસાદ્ય દ્વારપાલૈર્નિવારિતઃ।
સ્થિતો ધ્યાનપરો મુક્તો વિદિતઃ પ્રવિવેશ હ॥ 12-333-25 (78945)
સ રાજમાર્ગમાસાદ્ય સમૃદ્ધજનકસંકુલમ્।
પાર્થિવક્ષયમાસાદ્ય નિઃશઙ્કઃ પ્રવિવેશ હ॥ 12-333-26 (78946)
તત્રાપિ દ્વારપલાસ્તમુગ્રવાચા ન્યષેધયન્।
તથૈવ ચ શુક્રસ્તત્ર નિર્મન્યુઃ સમતિષ્ઠત॥ 12-333-27 (78947)
ન ચાતપાધ્વસંતપ્તઃ ક્ષુત્પિપાસાશ્રમાન્વિતઃ।
પ્રતામ્યતિ ગ્લાયતિ વા નાપૈતિ ચ તથાઽઽતપાત્॥ 12-333-28 (78948)
તેષાં તુ દ્વારપાલાનામેકઃ શોકસમન્વિતઃ।
મધ્યંગતમિવાદિત્યં દૃષ્ટ્વા શુકમવસ્થિતમ્॥ 12-333-29 (78949)
પૂજયિત્વા યથાન્યાયમભિવાદ્ય કૃતાઞ્જલિઃ।
પ્રાવેશયત્તતઃ કક્ષ્યાં પ્રથમાં રાજવેશ્મનઃ॥ 12-333-30 (78950)
તત્રાસીનઃ શુકસ્તાત મોક્ષમેવાન્વચિન્તયત્।
છાયાયામાતપે ચૈવ સમદર્શી સમદ્યુતિઃ॥ 12-333-31 (78951)
તં મુહૂર્તાદિવાગમ્ય રાજ્ઞો મન્ત્રી કૃતાઞ્જલિઃ।
પ્રાવેશયત્તતઃ કક્ષ્યાં દ્વિતીયાં રાજવેશ્મનઃ॥ 12-333-32 (78952)
તત્રાન્તઃ પુરસંબદ્ધં મહચ્ચૈત્રરથોપમમ્।
સુવિભક્તજલાક્રીડં રમ્યં પુષ્પિતપાદપમ્॥ 12-333-33 (78953)
તં દર્શયિત્વા સ શુકં મન્ત્રી જનકમુત્તમમ્।
અર્હમાસનમાદિશ્ય નિશ્ચક્રામઃ તતઃ પુનઃ॥ 12-333-34 (78954)
તં ચારુવેષાઃ સુશ્રોણ્યસ્તરુણ્યઃ પ્રિયદર્શનાઃ।
સૂક્ષ્મરક્તામ્બરધરાસ્તપ્તકાઞ્ચનભૂષણાઃ॥ 12-333-35 (78955)
સંલાપાલાપકુશલા નૃત્તગીતવિશારદાઃ।
સ્મિતપૂર્વાભિભાષિણ્યો રૂપેણાપ્સરસાં સમાઃ॥ 12-333-36 (78956)
ભાવોપચારકુશલા ભાવજ્ઞાઃ સત્વકોવિદાઃ।
પરં પઞ્ચાશતં નાર્યો વારમુખ્યાઃ સમાદ્રવન્॥ 12-333-37 (78957)
પાદ્યાદીનિ પ્રતિગ્રાહ્ય પૂજયા પરયાઽર્ચયન્।
કાલોપપન્નેન તદા સ્વાદ્વન્નેનાભ્યતર્પયન્॥ 12-333-38 (78958)
તસ્ય ભુક્તવતસ્તાત તદન્તઃ પુરકાનનમ્।
સુરમ્યં દર્શયામાસુરેકૈકશ્યેન ભારત॥ 12-333-39 (78959)
ક્રીડન્ત્યશ્ચ હસન્ત્યશ્ચ ગાયન્ત્યશ્ચાપિ તાઃ શુભમ્।
ઉદારસત્વં સત્વજ્ઞાઃ સ્ત્રિયઃ પર્યચરંસ્તથા॥ 12-333-40 (78960)
આરણેયસ્તુ શુદ્ધાત્મા નિઃસંદેહસ્ત્રિકર્મકૃત્।
વશ્યેન્દ્રિયો જિતક્રોધો ન હૃષ્યતિ ન કુપ્યતિ॥ 12-333-41 (78961)
તસ્મૈ શય્યાસનં દિવ્યં વરાર્હઃ રત્નભૂષિતમ્।
સ્પર્ધ્યાસ્તરણસંકીર્ણં દદુસ્તાઃ પરમસ્ત્રિયઃ॥ 12-333-42 (78962)
પાદશૌચં તુ કૃત્વૈવ શુક્રઃ સંધ્યામુપાસ્ય ચ।
નિષસાદાસને પુણ્યે તમેવાર્થં વિચિન્તયન્॥ 12-333-43 (78963)
પૂર્વરાત્રે તુ તત્રાસૌ હુત્વા ધ્યાનપરાયણઃ।
મધ્યરાત્રે યથાન્યાયં નિદ્રામાહારયત્પ્રભુઃ। 12-333-44 (78964)
તતો મુહૂર્તાદુત્થાય કૃત્વા શૌચમનન્તરમ્।
સ્ત્રીભિઃ પરિવૃતો ધીમાન્ધ્યાનમેવાન્વપદ્યત॥ 12-333-45 (78965)
અનેન વિધિના કર્ષ્ણિસ્તદહઃ શેષમચ્યુતઃ।
તાં ચ રાત્રિં નૃપકુલે વર્તયામાસ ભારત॥ ॥ 12-333-46 (78966)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપ્રવણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 333॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-333-1 મોક્ષં મોક્ષશાસ્ત્રમ્। અનુચિન્ત્ય ઉપાદેયત્વેન જ્ઞાત્વા॥ 12-333-3 ધર્માંશ્ચ ત્રિવિધાનપીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-333-4 શુકો વેદવિદાંવર ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-333-5 મોક્ષવિદ્યાવિશારદમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-333-6 મોક્ષાર્થં મોક્ષશાસ્ત્રાર્થં। મોક્ષાર્થં નિખિલેન વિશેષત ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-333-14 મેરોર્વર્ષમિલાવૃતમ્। હરેવંર્ષં હરિવર્ષાખ્યમ્। હૈમવન્તં વર્ષં કિંપુરુષાખ્યમ્॥ 12-333-24 તં ભારં જિજ્ઞાસાખ્યમ્। અર્થં મોક્ષમ્॥ 12-333-28 નોપૈતિ ચ તથા રુષમિતિ ડ. ધ. પાઠઃ॥ 12-333-37 કાલોપચારકુશલા ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-333-41 આરણેયઃ અરણિજઃ શુકઃ॥ 12-333-42 હેવાર્હં રત્નભૂષિતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-333-44 ભૂત્વા ધ્યાનપરાયણ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। અર્ધરાત્રે યથાન્યાયમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-333-46 કાર્ષ્ણિઃ શુકઃ। અચ્યુતો ધૈર્યાદિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 334
॥ શ્રીઃ ॥
12.334. અધ્યાયઃ 334
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
જનકેન શુકંપ્રતિ મોક્ષસાધનીભૂતાશ્રમધર્મકથનપૂર્વકં શુકપ્રશંસનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-334-0 (78967)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-334-0x (6544)
તતઃ સ રાજા જનકો મન્ત્રિભિઃ સહ ભારત।
પુરોહિતં પુરસ્કૃત્ય સર્વાણ્યન્તઃ પુરાણિ ચ॥ 12-334-1 (78968)
આસનં ચ પુરસ્કૃત્ય રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ।
શિરસા ચાર્ધ્યમાદાય ગુરુપુત્રં સમભ્યગાત્॥ 12-334-2 (78969)
સ તદાસનમાદાય બહુરત્નવિભૂષિતમ્।
સ્પર્ધ્યાસ્તરણસંસ્તીર્ણં સર્વતોભદ્રમૃદ્ધિમત્॥ 12-334-3 (78970)
પુરોધસા સંગૃહીતં હસ્તેનાલભ્ય પાર્થિવઃ।
પ્રદદૌ ગુરુપુત્રાય શુકાય પરમાર્ચિતમ્॥ 12-334-4 (78971)
તત્રોપવિષ્ટં તં કાર્ષ્ણિ શાસ્ત્રતઃ પ્રતિપૂજ્ય ચ।
પાદ્યં નિવેદ્ય પ્રથમમર્ધ્યં ગાં ચ ન્યવેદયત્॥ 12-334-5 (78972)
સ ચ તાં મન્ત્રવત્પૂજાં પ્રત્યગૃહ્ણાદ્યથાવિધિ।
પ્રતિગૃહ્ય તુ તાં પૂજાં જનકાદ્દ્વિજસત્તમઃ॥ 12-334-6 (78973)
ગાં ચૈવ સમનુજ્ઞાય રાજાનમનુમાન્ય ચ।
પર્યપૃચ્છન્મહાતેજા રાજ્ઞઃ કુશલમવ્યયમ્॥ 12-334-7 (78974)
અનામયં ચ રાજેન્દ્ર શુકઃ સાનુચરસ્ય હ।
અનુજ્ઞાતઃ સ તેનાથ નિષસાદ સહાનુગઃ॥ 12-334-8 (78975)
કુશલં ચાવ્યયં ચૈવ પૃષ્ટ્વા વૈયાસકિં નૃપઃ।
કિમાગમનમિત્યેવં પર્યપૃચ્છત પાર્થિવઃ॥ 12-334-9 (78976)
શુક ઉવાચ। 12-334-10x (6545)
પિત્રાઽહમુક્તો ભદ્રં તે મોક્ષધર્માર્થકોવિદઃ।
વિદેહરાજો યાજ્યો મે જનકો નામ વિશ્રુતઃ॥ 12-334-10 (78977)
તત્ર ગચ્છસ્વ વૈ તૂર્ણં યદિ તે હૃદિ સંશયઃ।
પ્રવૃત્તૌ વા નિવૃત્તૌ વા સ તે ચ્છેત્સ્યતિ સંશયં॥ 12-334-11 (78978)
સોહં પિતુર્નિયોગાત્ત્વામુપપ્રષ્ટુમિહાગતઃ।
તન્મે ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠ યથાવદ્વક્તુમર્હસિ॥ 12-334-12 (78979)
કિં કાર્યં બ્રાહ્મણેનેહ મોક્ષાર્થશ્ચ કિમાત્મકઃ।
કથં ચ મોક્ષઃ પ્રાપ્તવ્યો જ્ઞાનેન તપસાઽથવા॥ 12-334-13 (78980)
જનક ઉવાચ। 12-334-14x (6546)
યત્કાર્યં બ્રાહ્મણેનેહ જન્મપ્રભૃતિ તચ્છૃણુ।
કૃતોપનયનસ્તાત ભવેદ્વેદપરાયણઃ॥ 12-334-14 (78981)
તપસા ગુરુવૃત્ત્યા ચ બ્રહ્મચર્યેણ ચાભિભો।
દેવતાનામૃષીણાં ચાપ્યનૃણો હ્યનસૂયકઃ॥ 12-334-15 (78982)
વેદાનધીત્ય નિયતો દક્ષિણામપવર્જ્ય ચ।
અભ્યનુજ્ઞામથ પ્રાપ્ય સમાવર્તેત વૈ દ્વિજઃ॥ 12-334-16 (78983)
સમાવૃત્તશ્ચ ગાર્હસ્થ્યે સ્વદારનિરતો વસેત્।
અનસૂયુર્યથાન્યાયમાહિતાગ્નિરનાવૃતઃ॥ 12-334-17 (78984)
ઉત્પાદ્ય પુત્રં પૌત્રં તુ વન્યાશ્રમપદે વસેત્।
તાનેવાગ્નીન્યથાશાસ્ત્રમર્ચયન્નતિથિપ્રિયઃ॥ 12-334-18 (78985)
સ વનેઽગ્નીન્યથાન્યાયમાત્મન્યારોપ્ય ધર્મવિત્।
નિર્દ્વન્દ્વો બીતરાગાત્મા બ્રહ્માશ્રમપદે વસેત્॥ 12-334-19 (78986)
શુક ઉવાચ। 12-334-20x (6547)
ઉત્પન્ને જ્ઞાનવિજ્ઞાને પ્રત્યક્ષે હૃદિ શાશ્વતે।
કિમવશ્યં નિવસ્તવ્યમાશ્રમેષુ વનેષુ વા॥ 12-334-20 (78987)
એતદ્ભવન્તં પૃચ્છામિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ।
યથા વેદાર્થતત્ત્વેન બ્રૂહિ મે ત્વં જનાધિપ॥ 12-334-21 (78988)
જનક ઉવાચ। 12-334-22x (6548)
ન વિના જ્ઞાનવિજ્ઞાને મોક્ષસ્યાધિગમો ભવેત્।
ન વિના ગુરુસંબન્ધં જ્ઞાનસ્યાધિગમઃ સ્મૃતઃ॥ 12-334-22 (78989)
ગુરુઃ પ્લાવયિતા તસ્ય જ્ઞાનં પ્લવ ઇહોચ્યતે।
વિજ્ઞાય કૃતકૃત્યસ્તુ તીર્ણસ્તદુભયં ત્યજેત્॥ 12-334-23 (78990)
અનુચ્છેદાય લોકાનામનુચ્છેદાય કર્મણામ્।
પૂર્વૈરાચરિતો ધર્મશ્ચાતુરાશ્રમ્યસંશ્રિતઃ॥ 12-334-24 (78991)
અનેન ક્રમયોગેન બહુજાતિષુ કર્મણામ્।
કૃત્વા શુભાશુભં કર્મ મોક્ષો નામેહ લભ્યતે॥ 12-334-25 (78992)
ભાવિતૈઃ કરણૈશ્ચાયં બહુસંસારયોનિષુ।
આસાદયતિ શુદ્ધાત્મા મોક્ષં વૈ પ્રથમાશ્રમે॥ 12-334-26 (78993)
તમાસાદ્ય તુ મુક્તસ્ય દૃષ્ટાર્થસ્ય વિપશ્ચિતઃ।
ત્રિષ્વાશ્રમેષુ કોઽન્વર્થો ભવેત્પરમભીપ્સતઃ॥ 12-334-27 (78994)
રાજસાંસ્તામસાંશ્ચૈવ નિત્યં દોષાન્વિવર્જયેત્।
સાત્વિકં માર્ગમાસ્થાય પશ્યેદાત્માનમાત્મના॥ 12-334-28 (78995)
સર્વભૂતેષુ ચાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ।
સંપશ્યન્નોપલિપ્યેત જલે વારિચરો યથા॥ 12-334-29 (78996)
પક્ષિવત્પ્રાયણાદૂર્ધ્વમમુત્રાનન્ત્યમશ્નુતે।
વિહાય દેહાન્નિર્મુક્તો નિર્દ્વન્દ્વઃ પ્રશમં ગતઃ॥ 12-334-30 (78997)
અત્ર ગાથાઃ પુરા ગીતાઃ શૃણુ રાજ્ઞા યયાતિના।
ધાર્યન્તો યા દ્વિજૈસ્તાત મોક્ષશાસ્ત્રવિશારદૈઃ॥ 12-334-31 (78998)
જ્યોતિરાત્મનિ નાન્યત્ર સર્વજન્તુષુ તત્સમમ્।
સ્વયં ચ શક્યતે દ્રષ્ટું સુસમાહિતચેતસા॥ 12-334-32 (78999)
ન બિભેતિ પરો યસ્માન્ન બિભેતિ પરાચ્ચ યઃ।
યશ્ચ નેચ્છતિ ન દ્વેષ્ટિ બ્રહ્મ સંપદ્યતે તુ સઃ॥ 12-334-33 (79000)
યદા ભાવં ન કુરુતે સર્વભૂતેષુ પાપકમ્।
કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-334-34 (79001)
સંયોજ્ય મનસાઽઽત્માનમીર્ષ્યામુત્સૃજ્ય મોહનીમ્।
ત્યક્ત્વા કામં ચ મોહં ચ તતો બ્રહ્મત્વમશ્નુતે॥ 12-334-35 (79002)
યદા શ્રાવ્યે ચ દૃશ્યે ચ સર્વભૂતેષુ ચાપ્યયમ્।
સમો ભવતિ નિર્દ્વન્દ્વો બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-334-36 (79003)
યદા સ્તુતિં ચ નિન્દાં ચ સમત્વેનૈવ પશ્યતિ।
કાઞ્ચનં ચાયસં ચૈવ સુખં દુઃખં તથૈવ ચ॥ 12-334-37 (79004)
શીતમુષ્ણં તથૈવાર્થમનર્થં પ્રિયમપ્રિયમ્।
જીવિતં મરણં ચૈવ બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-334-38 (79005)
પ્રસાર્યેહ યથાઙ્ગાનિ કૂર્મઃ સંહરતે પુનઃ।
તથેન્દ્રિયાણિ મનસા સંયન્તવ્યાનિ ભિક્ષુણા॥ 12-334-39 (79006)
તમઃ પરિગતં વેશ્મ યથા દીપેન દૃશ્યતે।
તથા બુદ્ધિપ્રદીપેન શક્ય આત્મા નિરીક્ષિતુમ્॥ 12-334-40 (79007)
એતત્સર્વં ચ પશ્યામિ ત્વયિ બુદ્ધિમતાં વર।
યચ્ચાન્યદપિ નોક્તં મે તત્ત્વતો વેદ તદ્ભવાન્॥ 12-334-41 (79008)
બ્રહ્મર્ષે વિદિતશ્ચાસિ વિષયાન્તમુપાગતઃ।
ગુરોસ્તવ પ્રસાદેન તવ ચૈવોપશિક્ષયા॥ 12-334-42 (79009)
તસ્યૈવ ચ પ્રસાદેન પ્રાદુર્ભૂતં મહાત્મનઃ।
જ્ઞાનં દિવ્યં મમાપીદં તેનાસિ વિદિતો મમ॥ 12-334-43 (79010)
અધિકં તવ વિજ્ઞાનમધિકા ચ ગતિસ્તવ।
અધિકં તવ ચૈશ્વર્યં તચ્ચ ત્વં નાવબુધ્યસે॥ 12-334-44 (79011)
બાલ્યાદ્વા સંશયાદ્વાપિ ભયાદ્વાઽપ્યવિમોક્ષણાત્।
ઉત્પન્ને ચાપિ વિજ્ઞાને નાધિગચ્છતિ તાં ગતિં॥ 12-334-45 (79012)
વ્યવસાયેન શુદ્ધેન મદ્વિધૈશ્છિન્નસંશયઃ।
વિમુચ્ય હૃદયગ્રન્થીનાસાદયતિ તાં ગતિમ્॥ 12-334-46 (79013)
ભવાંશ્ચોત્પન્નવિજ્ઞાનઃ સ્થિરબુદ્ધિરલોલુપઃ।
વ્યવસાયાદૃતે બ્રહ્મન્નાસાદયતિ તત્પરમ્॥ 12-334-47 (79014)
નાસ્તિ તે સુખદુઃખેષુ વિશેષો નાસ્તિ લોલુપઃ।
નૌત્સુક્યં નૃત્યગીતેષુ ન રાગ ઉપજાયતે॥ 12-334-48 (79015)
ન બન્ધુષ્વનુબન્ધસ્તે ન ભયેષ્વસ્તિ તે ભયમ્।
પશ્યામિ ત્વાં મહાભાગ તુલ્યલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનમ્॥ 12-334-49 (79016)
અહં ત્વામનુપશ્યામિ યે ચાપ્યન્તે મનીષિણઃ।
આસ્થિતં પરમં માર્ગમક્ષયં તમનામયમ્॥ 12-334-50 (79017)
યત્ફલં બ્રાહ્મણસ્યેહ મોક્ષાર્થશ્ચ યદાત્મકઃ।
તસ્મિન્વૈ વર્તસે વિપ્ર કિમન્યત્પરિપૃચ્છસિ॥ ॥ 12-334-51 (79018)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 334॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-334-7 રાજ્યે કુશલમવ્યયમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-334-12 મોક્ષઃ કર્તવ્ય ઇતિ ટ. ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-334-23 આચાર્યઃ પ્રાપિતા તસ્યેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-334-32 નાન્યત્ર રતં તત્રૈવ ચૈવ તત્ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-334-41 ચચ્ચાન્યદપિ વેત્તવ્યમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-334-44 અધિકં ભવતિ જ્ઞાનમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-334-46 તદ્વિધશ્છિન્નસંશય ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-334-48 નાસ્તિ લોલુપ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 335
॥ શ્રીઃ ॥
12.335. અધ્યાયઃ 335
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
જનકાભ્યનુજ્ઞાતેન શુકેન વ્યાસમેત્ય સ્વસ્ય જનકેન સહ સંવાદપ્રકારકથનમ્॥ 1॥ વ્યાસસ્ય વૈશમ્પાયનાદિભિઃ સહ સંવાદઃ॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-335-0 (79019)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-335-0x (6549)
એતચ્છ્રુત્વા તુ વચનં કૃતાત્મા કૃતનિશ્ચયઃ।
આત્મનાઽઽત્માનમાસ્થાય દૃષ્ટ્વા ચાત્માનમાત્મના॥ 12-335-1 (79020)
કૃતકાર્યઃ સુખી શાન્તસ્તૂષ્ણીં પ્રાયાદુદઙ્ભુખઃ।
શૈશિરં ગિરિમુદ્દિશ્ય સધર્મા માતરિશ્વનઃ॥ 12-335-2 (79021)
એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ દેવર્ષિર્નારદસ્તથા।
હિમવન્તમિયાદ્દુષ્ટું સિદ્ધચારણસેવિતમ્॥ 12-335-3 (79022)
તમપ્સરોગાકીર્ણં ગીતસ્વનનિનાદિતમ્।
કિન્નરાણાં સહસ્રૈશ્ચ ભૃઙ્ગરાજૈસ્તથૈવ ચ॥ 12-335-4 (79023)
મદ્ગુભિઃ ખઞ્જરીટૈશ્ચ વિચિત્રૈર્જીવજીવકૈઃ॥ 12-335-5 (79024)
ચિત્રવર્ણૈર્મયૂરૈશ્ચ કેકાશતવિરાજિતૈઃ।
રાજહંસસમૂહૈશ્ચ હૃષ્ટૈઃ પરભૃતૈસ્તથા॥ 12-335-6 (79025)
પક્ષિરાજો ગરુત્માંશ્ચ યં નિત્યમધિતિષ્ઠતિ।
ચત્વારો લોકપાલાશ્ચ દેવાઃ સર્ષિગણાસ્તથા॥ 12-335-7 (79026)
તત્ર નિત્યં સમાયાન્તિ લોકસ્ય હિતકામ્યયા।
વિષ્ણુના યત્ર પુત્રાર્થે તપસ્તપ્તં મહાત્મના॥ 12-335-8 (79027)
તત્રૈવ ચ કુમારેણ બાલ્યે ક્ષિપ્તા દિવૌકસઃ।
શક્તિર્ન્યસ્તા ક્ષિતિતલે ત્રૈલોક્યમવમન્ય વૈ॥ 12-335-9 (79028)
તત્રોવાચ જગત્સ્કન્દઃ ક્ષિપન્વાક્યમિદં તદા।
યોઽન્યોસ્તિ મત્તોઽભ્યધિકો વિપ્રા યસ્યાધિકં પ્રિયાઃ॥ 12-335-10 (79029)
યો બ્રહ્મણ્યો દ્વિતીયોઽસ્તિ ત્રિષુ લોકેષુ વીર્યવાન્।
સોભ્યુદ્ધરત્વિમાં શક્તિમથવા કમ્પયત્વિતિ॥ 12-335-11 (79030)
તચ્છુત્વા વ્યથિતા લોકાઃ ક ઇમામુદ્ધરેદિતિ।
અથ દેવગણં સર્વં સંભ્રાન્તેન્દ્રિયમાનસમ્॥ 12-335-12 (79031)
અપશ્યદ્ભગવાન્વિષ્ણુઃ ક્ષિપ્તં સાસુરરાક્ષસમ્।
કિંન્વત્ર સુકૃતં કાર્યં ભવેદિતિ વિચિન્તયન્॥ 12-335-13 (79032)
અનામૃષ્ય તતઃ ક્ષેપમવૈક્ષત ચ પાવિકમ્।
સંપ્રગૃહ્ય વિશુદ્ધાત્મા શક્તિં પ્રજ્વલિતાં તદા॥ 12-335-14 (79033)
કમ્પયામાસ સવ્યેન પાણિના પુરુષોત્તમઃ।
શક્ત્યાં તુ કમ્પ્યમાનાયાં વિષ્ણુના બલિના તદા॥ 12-335-15 (79034)
મેદિની કમ્પિતા સર્વા સશૈલવનકાનના।
શક્તેનાપિ સમુદ્ધર્તું કમ્પિતા સાઽભવત્તદા॥ 12-335-16 (79035)
રક્ષિતા સ્કન્દરાજસ્ય ધર્ષણા પ્રભવિષ્ણુના।
તાં કમ્પયિત્વા ભગવાન્પ્રહ્લાદમિદમબ્રવીત્॥ 12-335-17 (79036)
પશ્ય વીર્યં કુમારસ્ય નૈતદન્યઃ કરિષ્યતિ।
સોઽમૃષ્યમાણસ્તદ્વાક્યં સમુદ્ધરણનિશ્ચિતઃ॥ 12-335-18 (79037)
જગ્રાહ તાં તદા શક્તિં ન ચૈનામભ્યકમ્પયત્।
નાદં મહાન્તં મુક્ત્વા સ મૂર્ચ્છિતો ગિરિમૂર્ઘનિ॥ 12-335-19 (79038)
વિહ્વલઃ પ્રાપતદ્ભૂમૌ હિરણ્યકશિપોઃ સુતઃ।
તત્રોત્તરાં દિશં ગત્વા શૈલરાજસ્ય પાર્શ્વતઃ॥ 12-335-20 (79039)
તપોઽતપ્યત દુર્ઘર્ષં તાત નિત્યં વૃષધ્વજઃ।
પાવકેન પરિક્ષિપ્તં દીપ્યતા યસ્ય ચાશ્રમમ્॥ 12-335-21 (79040)
આદિત્યપર્વતં નામ દુર્ઘર્ષમકૃતાત્મભિઃ।
ન તત્ર શક્યતે ગન્તું યક્ષરાક્ષસદાનવૈઃ॥ 12-335-22 (79041)
દશયોજનવિસ્તારમગ્નિજ્વાલસમાવૃતમ્।
ભગવાન્પાવકસ્તત્ર સ્વયં તિષ્ઠતિ વીર્યવાન્॥ 12-335-23 (79042)
સર્વાન્વિઘ્નાન્પ્રશમયન્મહાદેવસ્ય ધીમતઃ।
દિવ્યં વર્ષસહસ્રં હિ પાદેનૈકેન તિષ્ઠતઃ॥ 12-335-24 (79043)
દેવાન્સંતાપયંસ્તત્ર મહાદેવો મહાવ્રતઃ।
ઐન્દ્રીં તુ દિશમાસ્થાય શૈલરાજસ્ય ધીમતઃ॥ 12-335-25 (79044)
વિવિક્તે પર્વતતટે પારાશર્યો મહાતપાઃ।
વેદાનધ્યાપયામાસ વ્યાસઃ શિષ્યાન્મહાતપાઃ॥ 12-335-26 (79045)
સુમન્તું ચ મહાભાગં વૈશમ્પાયનમેવ ચ।
જૈમિનિં ચ મહાપ્રાજ્ઞં પૈલં ચાપિ તપસ્વિનમ્॥ 12-335-27 (79046)
એભિઃ શિષ્યૈઃ પરિવૃતો વ્યાસ આસ્તે મહાતપાઃ।
તત્રાશ્રમપદં રમ્યં દદર્શ પિતુરુત્તમમ્।
આરણેયો વિશુદ્ધાત્મા નભસીવ દિવાકરઃ॥ 12-335-28 (79047)
અથ વ્યાસઃ પરિક્ષિપ્તં જ્વલન્તમિવ પાવકમ્।
દદૃશે સુતમાયાન્તં દિવાકરસમપ્રભમ્॥ 12-335-29 (79048)
અસજ્જમાનં વૃક્ષેષુ શૈલેષુ વિષયેષુ ચ।
યોગયુક્તં મહાત્માનં યથા બાણં ગુણચ્યુતમ્॥ 12-335-30 (79049)
સોઽભિગમ્ય પિતુઃ પાદાવગૃહ્ણાદરણીસુતઃ।
યથોપજોષં તૈશ્ચાપિ સમાગચ્છન્મહામુનિઃ॥ 12-335-31 (79050)
તતો નિવેદયામાસ પિત્રે સર્વમશેષતઃ।
શુકો જનકરાજેન સંવાદં પ્રીતમાનસઃ॥ 12-335-32 (79051)
એવમધ્યાપયઞ્શિષ્યાન્વ્યાસઃ પુત્રં ચ વીર્યવાન્।
ઉવાસ હિમવત્પૃષ્ઠે પારાશર્યો મહામુનિઃ॥ 12-335-33 (79052)
તતઃ કદાચિચ્છિષ્યાસ્તં પરિવાર્યાવતસ્થિરે।
વેદાધ્યયનસંપન્નાઃ શાન્તાત્માનો જિતેન્દ્રિયાઃ॥ 12-335-34 (79053)
વેદેષુ નિષ્ઠાં સંપ્રાપ્ય સાઙ્ગેષ્વપિ તપસ્વિનઃ।
અથોચુસ્તે તદા વ્યાસં શિષ્યાઃ પ્રાઞ્જલયો ગુરુમ્॥
શિષ્યા ઊચુઃ। 12-335-35 (79054)
મહતા તેજસા યુક્તા યશસા ચાપિ વર્ધિતાઃ।
એકં ત્વિદાનીમિચ્છામો ગુરુણાઽનુગ્રહં કૃતમ્॥ 12-335-36 (79055)
ઇતિ તેષાં વચઃ શ્રુત્વા બ્રહ્મર્ષિસ્તાનુવાદ હ।
ઉચ્યતામિતિ તદ્વત્સા યદ્વઃ કાર્યં પ્રિયં મયા॥ 12-335-37 (79056)
એતદ્વાક્યં ગુરોઃ શ્રુત્વા શિષ્યાસ્તે હૃષ્ટમાનસાઃ।
પુનઃ પ્રાઞ્જલયો ભૂત્વા પ્રણમ્ય શિરસા ગુરુમ્॥ 12-335-38 (79057)
ઊચુસ્તે સહિતા રાજન્નિદં વચનમુત્તમમ્।
યદિ પ્રીત ઉપાધ્યાયો ધન્યાઃ સ્મો મુનિસત્તમ॥ 12-335-39 (79058)
કાઙ્ક્ષામસ્તુ વયં સર્વે વરં દત્તં મહર્ષિણા।
પષ્ઠઃ શિષ્યો ન તે ખ્યાતિં ગચ્છેદત્ર પ્રસીદ નઃ॥ 12-335-40 (79059)
ચત્વારસ્તે વયં શિષ્યા ગુરુપૂત્રશ્ચ પઞ્ચમઃ।
ઇહ વેદાઃ પ્રતિષ્ઠેરન્નેષ નઃ કાઙ્ક્ષિતો વરઃ॥ 12-335-41 (79060)
શિષ્યાણાં વચનં શ્રુત્વા વ્યાસો વેદાર્થતત્ત્વવિત્।
પરાશરાત્મજો ધીમાન્પરલોકાર્થચિન્તકઃ॥ 12-335-42 (79061)
ઉવાચ શિષ્યાન્ધર્માત્મા ધર્મ્યં નૈઃશ્રેયસં વચઃ।
બ્રાહ્મણાય સદા દેયં બ્રહ્મ શુશ્રૂષવે તથા॥ 12-335-43 (79062)
બ્રહ્મલોકે નિવાસં યો ધ્રુવં સમભિકાઙ્ક્ષતે।
ભવન્તો બહુલાઃ સન્તુ વેદો વિસ્તાર્યતામયમ્॥ 12-335-44 (79063)
નાશિષ્યે સંપ્રદાતવ્યો નાવ્રતે નાકૃતાત્મનિ।
એતે શિષ્યગુણાઃ સર્વે વિજ્ઞાતવ્યા યથાર્થતઃ।
નાપરીક્ષિતચારિત્રે વિદ્યા દેયા કથંચન॥ 12-335-45 (79064)
યથા હિ કનકં શુદ્ધં તાપચ્છેદનિકર્ષણૈઃ।
પરીક્ષેત તથા શિષ્યાનીક્ષેત્કુલગુણાદિભિઃ॥ 12-335-46 (79065)
ન નિયોજ્યાશ્ચ વઃ શિષ્યા અનિયોગે મહાભયે।
યથામતિ યથાપાઠં તથા વિદ્યા ફલિષ્યતિ॥ 12-335-47 (79066)
સર્વસ્તરતુ દુર્ગાણિ સર્વો ભદ્રાણિ પશ્યતુ।
શ્રાવયેચ્ચતુરો વર્ણાન્કૃત્વા બ્રાહ્મણમગ્રતઃ॥ 12-335-48 (79067)
વેદસ્યાધ્યયનં હીદં તચ્ચ કાર્યં મહત્સ્મૃતમ્।
સ્તુત્યર્થમિહ દેવાનાં વેદાઃ સૃષ્ટાઃ સ્વયંભુવા॥ 12-335-49 (79068)
યો નિર્વદેત સંમોહાદ્બ્રાહ્મણાં વેદપારગમ્।
સોઽભિધ્યાનાદ્બ્રાહ્મણસ્ય પરાભૂયાદસંશયમ્॥ 12-335-50 (79069)
યશ્ચાધર્મેણ વિબ્રૂયાદ્યશ્ચાધર્મેણ પૃચ્છતિ।
તયોરન્યતરઃ પ્રૈતિ વિદ્વેષં ચાધિગચ્છતિ॥ 12-335-51 (79070)
એતદ્વઃ સર્વમાખ્યાતં સ્વાધ્યાયસ્ય વિધિં પ્રતિ।
ઉપકુર્યાચ્ચ શિષ્યાણામેતચ્ચ હૃદ્વિ વો ભવેત્॥ ॥ 12-335-52 (79071)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 335॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-335-2 શૈશિરં ગિરિં હિમાલયમ્॥ 12-335-4 સહસ્રૈશ્ચ રાજહઁસૈસ્તથૈવ ચેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-335-24 આસીદિતિ શેષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 336
॥ શ્રીઃ ॥
12.336. અધ્યાયઃ 336
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈશમ્પાયનાદિશિષ્યપ્રવાસેન વિમનસં વ્યાસંપ્રતિ નારદસ્યાગમનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-336-0 (79072)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-336-0x (6550)
એતચ્છ્રુત્વા ગુરોર્વાક્યં વ્યાસશિષ્યા મહૌજસઃ।
અન્યોન્યં હૃષ્ટમનસઃ પરિષસ્વજિરે તદા॥ 12-336-1 (79073)
ઉક્તાઃ સ્મો યદ્ભગવતા તદાત્વાયતિસંહિતમ્।
તન્નો મનસિ સંરૂઢં કરિષ્યામસ્તથા ચ તત્॥ 12-336-2 (79074)
અન્યોન્યં સંવિભાષ્યૈવં સુપ્રીતમનસઃ પુનઃ।
વિજ્ઞાપયન્તિ સ્મ ગુરું પુનર્વાક્યવિશારદાઃ॥ 12-336-3 (79075)
શૈલાદસ્માન્મહીં ગન્તું કાઙ્ક્ષિતં નો મહામુને।
વેદાનનેકધા કર્તું યદિ તે રુચિતં પ્રભો॥ 12-336-4 (79076)
શિષ્યાણાં વચનં શ્રુત્વા પરાશરસુતઃ પ્રભુઃ।
પ્રત્યુવાચ તતો વાક્યં ધર્માર્થસહિતં હિતમ્॥ 12-336-5 (79077)
ક્ષિતિં વા દેવલોકં વા ગમ્યતાં યદિ રોચતે।
અપ્રમાદશ્ચ વઃ કાર્યો બ્રહ્મ હિ પ્રચુરચ્છલમ્॥ 12-336-6 (79078)
તેઽનુજ્ઞાતાસ્તતઃ સર્વે ગુરુણા સત્યવાદિના।
જગ્મુઃ પ્રદક્ષિણં કૃત્વા વ્યાસં મૂર્ધ્નાઽભિવાદ્ય ચ॥ 12-336-7 (79079)
અવતીર્ય મહીં તેઽથ ચાતુર્હોત્રમકલ્પયન્।
સંયાજયન્તો વિપ્રાંશ્ચ રાજન્યાંશ્ચ વિશસ્તથા॥ 12-336-8 (79080)
પૂજ્યમાના દ્વિજૈર્નિત્યં મોદમાના ગૃહે રતાઃ।
યાજનાધ્યાપનરતાઃ શ્રીમન્તો લોકવિશ્રુતાઃ॥ 12-336-9 (79081)
અવતીર્ણેષુ શિષ્યેષુ વ્યાસઃ પુત્રસહાયવાન્।
તૂષ્ણીં ધ્યાનપરો ધીમાનેકાન્તે સમુપાવિશત્॥ 12-336-10 (79082)
`એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ દેવર્ષિર્નારદસ્તથા।
હિમવન્તમગં દ્રષ્ટું સિદ્ધચારણસેવિતમ્॥' 12-336-11 (79083)
તં દદર્શાશ્રમપદે નારદઃ સુમહાતપાઃ।
અથૈનમબ્રવીત્કાલે મધુરાક્ષરયા ગિરા॥ 12-336-12 (79084)
ભોભો મહર્ષે વાસિષ્ઠ બ્રહ્મઘોષો ન વર્તતે।
એકો ધ્યાનપરસ્તૂષ્ણીં કિમાસ્સે ચિન્તયન્નિવ॥ 12-336-13 (79085)
બ્રહ્મઘોષૈર્વિરહિતઃ પર્વતોઽયં ન શોભતે।
રજસા તમસા ચૈવ સોમઃ સોપપ્લવો યથા॥ 12-336-14 (79086)
ન ભ્રાજતે યથાપૂર્વં નિષાદાનામિવાલયઃ।
દેવર્ષિગણજુષ્ટોઽપિ વેદધ્વનિવિનાકૃતઃ॥ 12-336-15 (79087)
ઋષયશ્ચ હિ દેવાશ્ચ ગન્ધર્વાશ્ચ મહૌજસઃ।
વિયુક્તા બ્રહ્મઘોષેણ ન ભ્રાજન્તે યથા પુરા॥ 12-336-16 (79088)
નારદસ્ય વચઃ શ્રુત્વા કૃષ્ણદ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્।
મહર્ષે યત્ત્વયા પ્રોક્તં વેદવાદવિચક્ષણ॥ 12-336-17 (79089)
એતન્મનોઽનુકૂલં મે ભવાનર્હસિ ભાષિતુમ્।
સર્વજ્ઞઃ સર્વદર્શી ચ સર્વત્ર ચ કુતૂહલી॥ 12-336-18 (79090)
ત્રિષુ લોકેષુ યદ્વૃત્તં સર્વં તવ મતે સ્થિતમ્।
તદાજ્ઞાપય વિપ્રર્ષે બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે॥ 12-336-19 (79091)
યન્મયા સમનુષ્ઠેયં બ્રહ્મર્ષે તદુદાહર।
વિયુક્તસ્યેહ શિષ્યૈર્મે નાતિહૃષ્ટમિદં મનઃ॥ 12-336-20 (79092)
નારદ ઉવાચ। 12-336-21x (6551)
અનામ્નાયમલા વેદા બ્રાહ્મણસ્યાવ્રતં મલમ્।
મલં પૃથિવ્યા બાહ્વીકાઃ સ્ત્રીણાં કૌતૂહલં મલમ્॥ 12-336-21 (79093)
અધીયતાં ભવાન્વેદાન્સાર્ઘં પુત્રેણ ધીમતા।
વિધુન્વન્બ્રહ્મઘોષેણ રક્ષોભયકૃતં તમઃ॥ 12-336-22 (79094)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-336-23x (6552)
નારદસ્ય વચઃ શ્રુત્વા વ્યાસઃ પરમધર્મવિત્।
તથેત્યુક્ત્વાઽથ સંહૃષ્ટો વેદાભ્યાસે દૃઢવ્રતઃ॥ 12-336-23 (79095)
`* ઉવાચ ચ મહાપ્રાજ્ઞં નારદં પુનરેવ હિ॥ 12-336-24 (79096)
મલં પૃથિવ્યા બાહ્લીકા ઇત્યુક્તમધુના ત્વયા।
કીદૃશાશ્ચૈવ વાહ્લીકા બ્રૂહિ મે વદતાં વર॥ 12-336-25 (79097)
નારદ ઉવાચ। 12-336-26x (6553)
અસ્યાં પૃથિવ્યાં ચત્વારો દેશાઃ પાપજનૈર્વૃતાઃ।
યુગન્ધરસ્તુ પ્રથમસ્તથા ભૂતિલકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-336-26 (79098)
અચ્યુતચ્છલ ઇત્યુક્તસ્તૃતીયઃ પારકૃત્તમઃ।
ચતુર્થસ્તુ મહાપાપો બાહ્લીક ઇતિ સંજ્ઞિતઃ॥ 12-336-27 (79099)
ભૃગોષ્ટ્રગર્દભક્ષીરં પિબન્ત્યસ્ય યુગન્ધરે।
એવકર્ણાસ્તુ દૃશ્યન્તે જના વૈ હ્યચ્યુતસ્થલે॥ 12-336-28 (79100)
મેહન્તિ ચ મલં પાપા વિસૃજન્તિ જલેષુ વૈ।
નિત્યં ભૂતિલકેત્યન્નં તજ્જલં ચ પિબન્તિ ચ॥ 12-336-29 (79101)
હરિબાહ્યાસ્તુ બાહીકા ન સ્મરન્તિ હરિં ક્વચિત્।
ઐહલૌકિકમોક્ષં તે માંસશોણિતવર્ધનાઃ।
વૃથા જાતા ભવિષ્યન્તિ બાહ્લીકા ઇતિ વિશ્રુતાઃ॥ 12-336-30 (79102)
પુષ્કરાહારનિરતાઃ પિશાચા યદભાષતે।
મુસુણ્ઠીં પરિગૃહ્યોગ્રાં તચ્છૃણુષ્વ મહામુને॥ 12-336-31 (79103)
બ્રાહ્મણીં બહુપુત્રાં તાં પુષ્કરે સ્નાતુમાગતામ્।
યુગન્ધરે પયઃ પીત્વા હ્યુચિતા હ્યચ્યુતસ્થલે॥ 12-336-32 (79104)
તથા ભૂતિલકે સ્નાત્વા બાહ્લીકાંશ્ચ નિરીક્ષ્ય વૈ।
આગતાઽસિ તથા સ્નાતું કથં સ્વર્ગં ન ગચ્છસિ॥ 12-336-33 (79105)
ઇત્યુક્ત્વા બ્રાહ્મણીભાણ્ડં પોથયિત્વા મુસુણ્ઠિના।
ઉવાચ ક્રોધતામ્રાક્ષી પિશાચી તીર્થપાલિકા॥ 12-336-34 (79106)
એતત્તુ તે દિવાવૃત્તં રાત્રૌ વૃત્તમથાન્યથા।
ગચ્છ બાહ્લીકસંસર્ગાદશુચિત્વં ન સંશયઃ॥ 12-336-35 (79107)
યદ્દ્વિષન્તિ મહાત્માનં ન સ્મરન્તિ જનાર્દનમ્।
ન તેષાં પુણ્યતીર્થેષુ ગતિઃ સંસર્ગિણામપિ॥ 12-336-36 (79108)
ઉદ્યુક્તા બ્રાહ્મણી ભીતા પ્રતિયાતા સુતૈઃ સહ।
સ્વદેહસ્થા જજાપૈવં સપુત્રા ધ્યાનતત્પરા॥ 12-336-37 (79109)
અનન્તસ્ય હરેઃ શુદ્ધં નામ વૈ દ્વાદશાક્ષરમ્।
વત્સરત્રિતયે પૂર્ણે બ્રાહ્મણી પુનરાગતા॥ 12-336-38 (79110)
સપુત્રા પુષ્કરદ્વારં પિશાચ્યાહ તથાગતમ્।
નમસ્તે બ્રાહ્મણિ શુભે પૂતાઽહં તવ દર્શનાત્॥ 12-336-39 (79111)
કુરુ તીર્થાભિષેકં ચ સપુત્રા પાપવર્જિતા।
હરેર્નામ્ના ચ માં સાધ્વી જલેન સ્પ્રષ્ટુમર્હસિ॥ 12-336-40 (79112)
ઇત્યુક્તા બ્રાહ્મણી હૃષ્ટા પુત્રૈઃ સહ શુભવ્રતા।
જલેન પ્રોક્ષયામાસ દ્વાદશાક્ષરસંયુતમ્॥ 12-336-41 (79113)
તત્ક્ષણાદભવચ્છુદ્ધા પિશાચી દિવ્યરૂપિણી।
અપ્સરા હ્યભવદ્દિવ્યા ગતા સ્વર્લોકમુત્તભમ્॥ 12-336-42 (79114)
બ્રાહ્મણી ચૈવ કાલેન વાસુદેવપરાયણા।
સપુત્રા ચાગતા સ્થાનમચ્યુતસ્ય શુભં પરમ્॥ 12-336-43 (79115)
એતત્તે કથિતં વિદ્વન્મુને કાલોઽયમાગતઃ॥ 12-336-44 (79116)
ગમિષ્યેઽહં મહાપ્રાજ્ઞ આગમિષ્યામિ વૈ પુનઃ।
ઇત્યુક્ત્વા સ જગામાથ નારદો વદતાંવરઃ॥ 12-336-45 (79117)
દ્વૈપાયનસ્તુ ભગવાંસ્તચ્છ્રુત્વા મુનિસત્તમાત્।'
શુકેન સહ પુત્રેણ વેદાભ્યાસમથાકરોત્।
સ્વરેણોચ્ચૈઃ સશૈક્ષ્યેણ લોકાનાપૂરયન્નિવ॥ 12-336-46 (79118)
તયોરભ્યસતોરેવ નાનાધર્મપ્રવાદિનોઃ।
વાતોઽતિમાત્રં પ્રવવૌ સમુદ્રાનિલવેજિતઃ॥ 12-336-47 (79119)
તતોઽનધ્યાય ઇતિ તં વ્યાસઃ પુત્રમવારયત્।
શુકો વારિતમાત્રસ્તુ કૌતૂહલસમન્વિતઃ॥ 12-336-48 (79120)
અપૃચ્છત્પિતરં બ્રહ્મન્કુતો વાયુરભૂદયમ્।
આખ્યાતુમર્હતિ ભવાન્વાયોઃ સર્વં વિચેષ્ટિતમ્॥ 12-336-49 (79121)
શુકસ્યૈતદ્વચઃ શ્રુત્વા વ્યાસઃ પરમધર્મવિત્।
અનધ્યાયનિમિત્તેઽસ્મિન્નિદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-336-50 (79122)
દિવ્યં તે ચક્ષુરુત્પન્નં સ્વસ્થં તે નિશ્ચલં મનઃ।
તમસા રજસા ચાપિ ત્યક્તઃ સત્વે વ્યવસ્થિતઃ॥ 12-336-51 (79123)
આદર્શે રસ્વામિવ ચ્છાયાં પશ્યસ્યાત્માનમાત્મના।
ન્યસ્યાત્મનિ સ્વયં ચેતો બુદ્ધ્યા સમનુચિન્તય॥ 12-336-52 (79124)
દેવયાનપથો વિષ્ણુઃ પિતૃયાનપથો રવિઃ।
દ્વાવેતૌ પ્રેત્ય પન્થાનૌ દિવં ચાધશ્ચ ગચ્છતઃ॥ 12-336-53 (79125)
પૃથિવ્યામન્તરિક્ષે ચ યત્ર સંવાન્તિ વાયવઃ।
સપ્તૈતે વાયુમાર્ગા વૈ તાન્નિબોધાનુપૂર્વશઃ॥ 12-336-54 (79126)
તત્ર દેવગણાઃ સાધ્યાઃ સંબભૂવુર્મહાબલાઃ।
તેષામપ્યભવત્પુત્રઃ સમાનો નામ દુર્જયઃ॥ 12-336-55 (79127)
ઉદાનસ્તસ્ય પુત્રોઽભૂદ્વ્યાનસ્તસ્યાભવત્સુતઃ।
અપાનશ્ચ તતો જ્ઞેયઃ પ્રાણશ્ચાપિ તતાઽપરઃ॥ 12-336-56 (79128)
અનપત્યોઽભવત્પ્રાણો દુર્ઘર્ષઃ શત્રુતાપનઃ।
પૃથક્કર્માણિ તેષાં તુ પ્રવક્ષ્યામિ યથાતથમ્॥ 12-336-57 (79129)
પ્રાણિનાં સર્વતો વાયુશ્રેષ્ટાં વર્તયતે પૃથક્।
પ્રાણનાચ્ચૈવ ભૂતાનાં પ્રાણ ઇત્યભિધીયતે॥ 12-336-58 (79130)
પ્રેરયત્યભ્રસંઘાતાન્ધૂમજાંશ્ચોષ્મજાંશ્ચ યઃ।
પ્રથમઃ પ્રથમે માર્ગે આવહો નામ યોઽનિલઃ॥ 12-336-59 (79131)
અમ્બરે સ્નેહમભ્રેભ્યસ્તટિદ્ભ્યશ્ચ મહાદ્યુતિઃ।
પ્રવહો નામ સંવાતિ દ્વિતીયશ્ચ સતોયદઃ॥ 12-336-60 (79132)
ઉદયં જ્યોતિષાં શશ્વત્સોમાદીનાં કરોતિ યઃ।
અન્તર્દેહેષુ ચોદાનં યં વદન્તિ મનીષિણઃ॥ 12-336-61 (79133)
યશ્ચતુર્ભ્યઃ સમુદ્રેભ્યો વાયુર્ધારયતે જલમ્।
ઉદ્ધૃત્યાદદતે ચાપો જીમૂતેભ્યોઽમ્બરેઽનિલઃ॥ 12-336-62 (79134)
યોઽદ્ભિઃ સંયોજ્ય જીમૂતાન્પર્જન્યાય પ્રયચ્છતિ।
ઉદ્વહો નામ વર્ષિષ્ઠસ્તૃતીયઃ સ સદાગતિઃ॥ 12-336-63 (79135)
સમુહ્યમાના બહુધા યેન નીતાઃ પૃથગ્ઘનાઃ।
વર્ષમોક્ષકૃતારમ્ભાસ્તે ભવન્તિ ઘનાઘનાઃ॥ 12-336-64 (79136)
સંહતા યેન ચાવિદ્ધા ભવન્તિ નદનાન્તરાઃ।
રક્ષણાર્થાય સંભૂતા મેઘત્વમુપશ્યાન્તિ ચ॥ 12-336-65 (79137)
યોઽસૌ વહતિ દેવાનાં વિમાનાનિ વિહાયસા।
ચતુર્થઃ સંવહો નામ વાયુઃ સ ગિરિમર્દનઃ॥ 12-336-66 (79138)
યેન વેગવતા તૂર્ણં રૂક્ષેણારુજતા રસાન્।
વાયુના વિહતા મેઘા ન ભવન્તિ બલાહકાઃ॥ 12-336-67 (79139)
દારુણોત્પાતસંચારો નભસઃ સ્તનયિત્નુમાન્।
પઞ્ચમઃ સ મહાવેગો વિવહો નામ મારુતઃ॥ 12-336-68 (79140)
યસ્મિન્પારિપ્લવા દિવ્યા ભવન્ત્યાપો વિહાયસા।
પુણ્યં ચાકાશગઙ્ગાયાસ્તોયં વિષ્ટભ્ય તિષ્ઠતિ॥ 12-336-69 (79141)
દૂરાત્પ્રતિહતો યસ્મિન્નેકરશ્મિર્દિવાકરઃ।
યો નિરંશુઃ સહસ્રસ્ય યેન ભાતિ વસુંધરા॥ 12-336-70 (79142)
યસ્માદાપ્યાયતે સોમો યોનિર્દિવ્યોઽમૃતસ્ય યઃ।
ષષ્ઠઃ પિરવહો નામ સ વાયુર્જયતાંવરઃ॥ 12-336-71 (79143)
સર્વપ્રાણભૃતાં પ્રાણાન્યોઽનુકાલે નિરસ્યતિ।
યસ્ય વર્ત્માનુવર્તેતે મૃત્યુવૈવસ્વતાવુભૌ॥ 12-336-72 (79144)
સમ્યગન્વીક્ષતાં બુદ્ધ્યા શાન્તયાઽધ્યાત્મચિન્તકાઃ।
ધ્યાનાભ્યાસાભિરામાણાં યોઽમૃતત્વાય કલ્પતે॥ 12-336-73 (79145)
યં સમાસાદ્ય વેગેન દિશામન્તં પ્રપેદિરે।
દક્ષસ્ય દશપુત્રાણાં સહસ્રાણિ પ્રજાપતેઃ॥ 12-336-74 (79146)
યેન સૃષ્ટઃ પરાભૂતો યાત્યેવ ન નિવર્તતે।
પરાવહો નામ પરો વાયુઃ સ દુરતિક્રમઃ॥ 12-336-75 (79147)
એવમેતેઽદિતેઃ પુત્રા મારુતાઃ પરમાદ્ભુતાઃ।
અનારતં તે સંવાન્તિ સર્વગાઃ સર્વધારિણઃ॥ 12-336-76 (79148)
એતત્તુ મહદાશ્ચર્યં યદયં પર્વતોત્તમઃ।
કમ્પિતઃ સહસા તેન વાયુનાઽતિપ્રવાયતા॥ 12-336-77 (79149)
વિષ્ણોર્નિઃ શ્વાસવાતોઽયં યદા વેગસમીરિતઃ।
સહસોદીર્યતે તાત જગત્પ્રવ્યથતે તદા॥ 12-336-78 (79150)
તસ્માદ્બ્રહ્મવિદો બ્રહ્મ નાધીયન્તેઽતિવાયતિ।
વાયોર્વાયુભયં હ્યુક્તં બ્રહ્મ તત્પીડિતં ભવેત્॥ 12-336-79 (79151)
એતાવદુક્ત્વા વચનં પરાશરસુતઃ પ્રભુઃ।
ઉક્ત્વા પુત્રમધીષ્વેતિ વ્યોમગઙ્ગામગાત્તદા॥ ॥ 12-336-80 (79152)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 336॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-336-2 તદાત્વાયતિસંહિતમ્ તદાત્વે તત્કાલે આયતૌ ઉત્તરકાલે ચ સંહિતં સમ્યક્હિતમ્॥ 12-336-14 સોપપ્લવો રાહુગ્રસ્તઃ॥ 12-336-15 વેદધ્વનિનિરાકૃત ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-336-19 તદાજ્ઞાપય દેવર્ષે ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-336-21 પૃથિવ્યા વાહીકા ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-336-22 અધીયતા ભવાનિતિ ઝ. ડ. પાઠઃ। રજોભયકૃતં તમ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-336-47 સમુદ્રાનિલવેગિત ઇતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-336-49 પિતરં પ્રહ્લ ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ। અપૃચ્છત્પિતરં પુત્ર ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-336-52 વ્યસ્યાત્મનિ સ્વયં વેદાનિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-336-61 અન્તર્દેહેષુ ચોદાનં દ્વિતીયશ્ચ તતોઽનિલ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-336-71 સોમઃ ક્ષીણઃ સંપૂર્ણમણ્ડલ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-336-78 વિષ્ણોર્નિશ્વાસનૂતોયમિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-336-79 બ્રહ્મવિદો વેદાનિતિ ઝ. પાઠઃ॥ * 23 તમશ્લેકાદુપરિ 44 તમશ્લોકાત્પૂર્વ વર્તમાનાઃ સાર્ધવિશતિશ્લોકા ધ. પુસ્તક એવ દૃશ્યન્તે।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 337
॥ શ્રીઃ ॥
12.337. અધ્યાયઃ 337
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદેન શુકંપ્રતિ ઋષિભ્યઃ સનત્કુમારોક્તદિતવચનાનુવ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-337-0 (79153)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-337-0x (6554)
એતસ્મિન્નન્તરે ભૂતે નારદઃ પુનરાગમત્।
શુકં સ્વાધ્યાયનિરતં વેદાર્થાન્પ્રષ્ટુમીપ્સવા॥ 12-337-1 (79154)
દેવર્ષિ તુ શુકો દૃષ્ટ્વા નારદં સમુપસ્યિતમ્।
અર્ધ્યપૂર્વેણ વિધિવા વેદોક્તેનાભ્યપૂજયત્॥ 12-337-2 (79155)
નારદોઽયાજવીત્પ્રીતો બ્રૂહિ બ્રહ્મવિદાં વર।
કેન ત્વાં શ્રેયસા વત્સ યોજયામીતિ હૃષ્ટવત્॥ 12-337-3 (79156)
નારદસ્ય વચઃ શ્રુત્વા શુકઃ પ્રોવાચ ભારત।
અસ્મિઁલ્લોકે હિતં યત્સ્વાત્તેન માં યોક્તુમર્હસિ॥ 12-337-4 (79157)
નારદ ઉવાચ। 12-337-5x (6555)
તત્ત્વં જિજ્ઞાસતાં પૂર્વનૃષીણાં ભાવિતાત્મનામ્।
સનત્કુમારો ભગવાનિદં વતનમબ્રવીત્॥ 12-337-5 (79158)
નાસ્તિ વિદ્યાસગં ચક્ષુર્નાસ્તિ સત્યસમં તપઃ।
નાસ્તિ રાગસમં દુઃખં નાસ્તિ ત્યાગસમં સુખમ્॥ 12-337-6 (79159)
નિવૃત્તિઃ કર્મણા પાપાત્સતતં પુણ્યશીલતા।
સદ્વૃત્તિઃ સદ્વદાચારઃ શ્રેય એવદનુત્તમમ્॥ 12-337-7 (79160)
નાનુવયસુખં પ્રાપ્ય યઃ સજ્જતિ ન મુચ્યતે।
નાલં સ દુઃખમોક્ષાય સંયોગો દુઃખલક્ષણમ્॥ 12-337-8 (79161)
સક્તસ્ય બુદ્ધિશ્ચલતિ મોહજાલવિવર્ધની।
મોહવાલાવૃતો દુઃખમિહ ચામુત્ર સોઽશ્નુતે॥ 12-337-9 (79162)
સર્વોપાગાત્તુ કામસ્વ ક્રોધસ્ય ચ વિનિગ્રહઃ।
કાર્યઃ શ્રેયોર્થિના તૌ હિ શ્રેયોઘાતાર્થમુદ્યતૌ॥ 12-337-10 (79163)
નિત્યં ક્રોધાત્તપો રક્ષેચ્છ્રિયં રક્ષેચ્ચ મત્સરાત્।
વિદ્યાં માનાવમાનાભ્યામાત્માનં તુ પ્રમાદતઃ॥ 12-337-11 (79164)
આનૃશંસ્યં પરો ધર્મઃ ક્ષમા ચ પરમં બલમ્।
આત્મજ્ઞાનં પરં જ્ઞાનં ન સત્યાદ્વિદ્યતે પરમ્॥ 12-337-12 (79165)
સત્યસ્ય વચનં શ્રેયઃ સત્યાદપિ હિતં વદેત્।
યદ્ભૂતહિતમત્યન્તમેતત્સત્યં મતં મમ॥ 12-337-13 (79166)
સર્વારમ્ભપરિત્યાગી નિરાશીર્નિષ્પરિગ્રહઃ।
યેન સર્વં પરિત્યક્તં સ વિદ્વાન્સ ચ પણ્ડિતઃ॥ 12-337-14 (79167)
ઇન્દ્રિયૈરિન્દ્રિયાર્થાન્યશ્ચરત્યાત્મવશૈરિહ।
આસજ્જમાનઃ શાન્તાત્મા નિર્વિકારઃ સમાહિતઃ॥ 12-337-15 (79168)
અત્મભૂતૈરતદ્ભૂતઃ સહ ચૈવ વિનૈવ ચ।
સ વિમુક્તઃ પરં શ્રેયો નચિરેણાધિગચ્છતિ॥ 12-337-16 (79169)
અદર્શનમસંસ્પર્શસ્તથાઽસંભાષણં તદા।
યસ્ય ભૂતૈઃ સહ મુને સ શ્રેયો વિન્દતે પરમ્॥ 12-337-17 (79170)
ન હિંસ્યાત્સર્વભૂતાનિ મૈત્રાયગણતશ્ચરેત્।
નેદં જન્મ સમાસાદ્ય વૈરં કુર્વીત કેનચિત્॥ 12-337-18 (79171)
આકિઞ્ચન્યં સુસંતોષો નિરાશીસ્ત્વમચાપલમ્।
એતદાહુઃ પરં શ્રેય આત્મજ્ઞસ્ય જિતાત્મનઃ॥ 12-337-19 (79172)
પરિગ્રહં પરિત્યજ્ય ભવ તાત જિતેન્દ્રિયઃ।
અશોકં સ્થાનમાતિષ્ઠ ઇહ ચામુત્ર ચાભયમ્॥ 12-337-20 (79173)
નિરામિષા ન શોચન્તિ ત્યજેદામિષમાત્મનઃ।
પરિત્યજ્યામિષં સૌભ્ય દુઃખતાપાદ્વિમોક્ષ્યસે॥ 12-337-21 (79174)
તપોનિત્યેન દાન્તેન મુનિના સંયતાત્મના।
અજિતં જેતુકામેન ભાવ્યં સઙ્ગેષ્વસઙ્ગિના॥ 12-337-22 (79175)
ગુણસઙ્ગેષ્વનાસક્ત એકચર્યારતઃ સદા।
બ્રાહ્મણો નચિરાદેવ સુખમાયાત્યનુત્તમમ્॥ 12-337-23 (79176)
દ્વન્દ્વારામેષુ ભૂતેષુ ય એકો રમતે મુનિઃ।
વિદ્ધિ પ્રજ્ઞાનતૃપ્તં તં જ્ઞાનતૃપ્તો ન શોચતિ॥ 12-337-24 (79177)
શુભૈર્લભતિ દેવત્વં વ્યામિશ્રેર્જન્મ માનુષમ્।
અશુભૈશ્ચાપ્યધોજન્મ કર્મભિર્લભતેઽવશઃ॥ 12-337-25 (79178)
તત્ર મૃત્યુવશો દુઃખૈઃ સતતં સમભિદ્રુતઃ।
સંસારે પચ્યતે જન્તુસ્તત્કથં નાવબુધ્યસે॥ 12-337-26 (79179)
અહિતે હિતસંજ્ઞસ્ત્વમધ્રુવે ધ્રુવસંજ્ઞકઃ।
અનર્થે ચાર્થસંજ્ઞસ્ત્વં કિમર્થં નાવબુધ્યસે॥ 12-337-27 (79180)
સંવેષ્ટ્યમાનં બહુભિર્મોહાત્તન્તુભિરાત્મજૈઃ।
કોશકાર ઇવાત્માનં વેષ્ટયન્નાવબુધ્યસે॥ 12-337-28 (79181)
અલં પરિગ્રહેણેહ દોષવાન્હિ પરિગ્રહઃ।
કૃમિર્હિ કોશકારસ્તુ બધ્યતે સ પરિગ્રહાત્॥ 12-337-29 (79182)
પુત્રદારકુટુમ્બેષુ સક્તાઃ સીદન્તિ જન્તવઃ।
સરઃપઙ્કાર્ણવે મગ્ના જીર્ણા વનગજા ઇવ॥ 12-337-30 (79183)
મહાજાલસમાકૃષ્ટાન્સ્થલે મત્સ્યાનિવોદ્ધૃતાન્।
મોહજાલસમાકૃષ્ટાન્પશ્ય જન્તૂન્સુદુઃખિતાન્॥ 12-337-31 (79184)
કુટુમ્બં પુત્રદારાંશ્ચ શરીરં સંચયાશ્ચ યે।
પારક્યમધ્રુવં સર્વં કિં સ્વં સુકૃતદુષ્કૃતમ્॥ 12-337-32 (79185)
યદા સર્વાન્પરિત્યજ્ય ગન્તવ્યમવશેન તે।
અનર્થે કિં પ્રસક્તસ્ત્વં સમર્થં નાનુતિષ્ઠસિ॥ 12-337-33 (79186)
અવિશ્રાન્તમનાલમ્બમપાથેયમદૈશિકમ્।
તમઃ કાન્તારમધ્વાનં કથમેકો ગમિષ્યસિ॥ 12-337-34 (79187)
ન હિ ત્વાં પ્રસ્થિતં કશ્ચિત્પૃષ્ઠતોઽનુગમિષ્યતિ।
સુકૃતં દુષ્કૃતં ચ ત્વાં યાસ્યન્તમનુયાસ્યતઃ॥ 12-337-35 (79188)
વિદ્યા કર્મ ચ શૌચં ચ જ્ઞાનં ચ બહુવિસ્તરમ્।
અર્થાર્થમનુસાર્યન્તે સિદ્ધાર્થસ્ય વિમુચ્યતે॥ 12-337-36 (79189)
નિબન્ધની રજ્જુરેષા યા ગ્રામે વસતો રતિઃ।
છિત્ત્વૈતાં સુકૃતો યાન્તિ નૈનાં છિન્દન્તિ દુષ્કૃતઃ॥ 12-337-37 (79190)
રૂપકૂલાં મનઃસ્રોતાં સ્પર્શદ્વીપાં રસાવહામ્।
ગન્ધપઙ્કાં શબ્દજલાં સ્વર્ગમાર્ગદુરાવહામ્॥ 12-337-38 (79191)
ક્ષમારિત્રાં સત્યમયીં ધર્મસ્થૈર્યપદાઙ્કુરામ્।
ત્યાગવાતાધ્વગાં શીઘ્રાં નૌતાર્યાં તાં નદીં તરેત્॥ 12-337-39 (79192)
ત્યજ ધર્મમધર્મં ચ ઉભે સત્યાનૃતે ત્યજ।
ઉભે સત્યાનૃતે ત્યક્ત્વા યેન ત્યજસિ તં ત્યજ॥ 12-337-40 (79193)
ત્યજ ધર્મમસંકલ્પાદધર્મં ચાપ્યલિપ્સયા।
ઉભે સત્યાનૃતે બુદ્ધ્યા બુદ્ધિં પરમનિશ્ચયાત્॥ 12-337-41 (79194)
અસ્થિસ્થૂણં સ્નાયુયુતં માંસશોણિતલેપનમ્।
ચર્માવનદ્ધં દુર્ગન્ધિં પૂર્ણં મૂત્રપુરીષયોઃ॥ 12-337-42 (79195)
જરાશોકસમાવિષ્ટં રોગાયતનમાતુરમ્।
રજસ્વલમનિત્યં ચ ભૂતાવાસમિમં ત્યજ॥ 12-337-43 (79196)
ઇદં વિશ્વં જગત્સર્વમજગચ્ચાપિ યદ્ભવેત્।
મહાભૂતાત્મકં સર્વં મહદ્યત્પરમાણુ ચ॥ 12-337-44 (79197)
`મહાભૂતાનિ ખં વાયુરગ્નિરાપસ્તથા મહી।
ષષ્ઠં તુ ચેતના યા તુ આત્મા સપ્તમમુચ્યતે।'
અષ્ટમં તુ મનો જ્ઞેયં બુદ્ધિસ્તુ નવમી સ્મૃતા॥ 12-337-45 (79198)
ઇન્દ્રિયાણિ ચ પઞ્ચૈવ તમઃ સત્વં રજસ્તથા।
ઇત્યેષ સપ્તદશકો રાશિરવ્યક્તસંજ્ઞકઃ॥ 12-337-46 (79199)
સર્વૈરિહેન્દ્રિયાર્થૈશ્ચ વ્યક્તાવ્યક્તૈર્હિ સંહિતઃ।
ચતુર્વિશક ઇત્યેષ વ્યક્તાવ્યક્તમયો ગણઃ॥ 12-337-47 (79200)
એતૈઃ સર્વૈઃ સમાયુક્તઃ પુમાનિત્યભિધીયતે।
ત્રિવર્ગં તુ સુખં દુઃખં જીવિતં મરણં તથા॥ 12-337-48 (79201)
ય ઇદં વેદ તત્ત્વેન સ વેદ પ્રભવાપ્યયૌ।
પારમ્પર્યેહ બોદ્ધવ્યં જ્ઞાનાનાં યચ્ચ કિંચન॥ 12-337-49 (79202)
ઇન્દ્રિયૈર્ગૃહ્યતે યદ્યત્તત્તદ્વ્યક્તમિતિ સ્થિતિઃ।
અવ્યક્તમિતિ વિજ્ઞેયં લિઙ્ગગ્રાહ્યમતીન્દ્રિયમ્॥ 12-337-50 (79203)
ઇન્દ્રિયૈર્નિયતૈર્દેહી ધારાભિરિવ તર્પ્યતે।
લોકે વિતતમાત્માનં લોકાંશ્ચાત્મનિ પશ્યતિ॥ 12-337-51 (79204)
પરાવરદૃશઃ શક્તિર્જ્ઞાનમૂલા ન નશ્યતિ।
પશ્યતઃ સર્વભૂતાનિ સર્વાવસ્થાસુ સર્વદા॥ 12-337-52 (79205)
બ્રહ્મભૂતસ્ય સંયોગો નાશુભેનોપપદ્યતે।
જ્ઞાનેન વિવિધાન્ક્લેશાનતિવૃત્તસ્ય મોહજાન્॥ 12-337-53 (79206)
લોકે બુદ્ધિપ્રકાશેન લોકમાર્ગો ન રિષ્યતે।
અનાદિનિધનજ્ઞં તમાત્મનિ સ્થિતમવ્યયમ્॥ 12-337-54 (79207)
અકર્તારમમૂર્તં ચ ભગવાનાહ તીર્થવિત્।
યો જન્તુઃ સ્વકૃતૈસ્તૈસ્તૈઃ કર્મભિર્નિત્યદુઃખિતઃ॥ 12-337-55 (79208)
સ દુઃખપ્રતિઘાતાર્થં હન્તિ જન્તૂનનેકધા।
તતઃ કર્મ સમાદત્તે પુનરન્યન્નવં બહુ॥ 12-337-56 (79209)
તપ્યતેઽથ પુનસ્તેન ભુક્ત્વા પથ્યમિવાતુરઃ।
અજસ્રમેવ મોહાન્ધો દુઃખેષુ સુખસંજ્ઞિતઃ॥ 12-337-57 (79210)
બધ્યતે મથ્યતે ચૈવ કર્મભિર્મન્થવત્સદા।
તતો નિબદ્ધઃ સ્વાં યોનિં કર્મણામુદયાદિહ॥ 12-337-58 (79211)
પરિભ્રમતિ સંસારં ચક્રવદ્બહુવેદનઃ।
સત્વં નિર્વૃત્તબન્ધસ્તુ નિવૃત્તશ્ચાપિ કર્મતઃ॥ 12-337-59 (79212)
સર્વવિત્સર્વજિત્સિદ્ધૌ ભવ ભાવવિવર્જિતઃ।
સંયમેન નવં બન્ધં નિવર્ત્ય તપસો બલાત્।
સંપ્રાપ્તા બહવઃ સિદ્ધિમપ્યબાધાં સુખોદયામ્॥ ॥ 12-337-60 (79213)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 337॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-337-1 વેદાર્થાન્ધક્તુભીપ્સયેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-337-6 નાસ્તિ સત્યાત્પરં તપ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-337-8 યઃ સજ્જતિ સ મુહ્યતીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-337-13 સત્યસ્ય પાલનં શ્રેય ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-337-15 ઇન્દ્રિયૈરિન્દ્રિયાર્થેભ્ય ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-337-24 પઞ્ચાનામેષુ ભૂતેષુ ય એકો રમતે મુનિરિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-337-36 વિદ્યા કર્મ ચ શૌર્યં ચેતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-337-39 ક્ષમૈવાઽરિત્રાણિ નૌચાલનદણ્ડા યસ્યામ્। ધર્મસ્થૈર્યવટારકામ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ધર્મસ્યૈર્યં વટારકા નૌકાકર્ષણરજ્જુર્યસ્યાં તામિત્યર્થઃ। યોગવાતાધ્વગાં કૃત્વેતિ ટ. પાઠઃ। કૃત્વા નદીં તરેદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-337-44 મહદ્યત્પરમાણુવદિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-337-54 રિષ્યતે હિંસ્યતે॥ 12-337-55 તીર્થવિન્મોક્ષોપાયવિત્॥ 12-337-60 સંયમેન ધારણાધ્યાનસમાધ્યાત્મકેન। નવં દૃષ્ટિમાત્રણોત્પત્રં॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 338
॥ શ્રીઃ ॥
12.338. અધ્યાયઃ 338
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદન શુકંપ્રતિ મોક્ષમાર્ગપ્રદર્શકહિતોપદેશઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-388-0 (79214)
નારદ ઉવાચ। 12-388-0x (6556)
અશોકં શોકનાશાર્થં શાસ્ત્રં શાન્તિકરં શિવમ્।
નિશમ્ય લભતે બુદ્ધિં તાં લબ્ધ્વા સુખમેધતે॥ 12-338-1 (79215)
શોકસ્થાનસહસ્રાણિ ભયસ્થાનશતાનિ ચ।
દિવસેદિવસે મૂઢમાવિશન્તિ ન પણ્ડિતમ્॥ 12-338-2 (79216)
તસ્માદનિષ્ટનાશાર્થમિતિહાસં નિબોધ મે।
તિષ્ઠતે ચેદ્વશે બુદ્ધિર્લભતે શોકનાશનમ્॥ 12-338-3 (79217)
અનિષ્ટસંપ્રયોગાચ્ચ વિપ્રયોગાત્પ્રિયસ્ય ચ।
મનુષ્યા માનસૈર્દુઃખૈર્યુજ્યન્તે સ્વલ્પબુદ્ધ્યઃ॥ 12-338-4 (79218)
દ્રવ્યેષુ સમતીતેષુ યે ગુણાસ્તાન્ન ચિન્તયેત્।
ન તાનાદ્રિયમાણસ્ય સ્નેહબન્ધઃ પ્રમુચ્યતે॥ 12-338-5 (79219)
દોષદર્શી ભવેત્તત્ર યત્ર રાગઃ પ્રવર્તતે।
અનિષ્ટ્વદ્ધિતં પશ્યેત્તથા ક્ષિપ્રં વિરજ્યતે॥ 12-338-6 (79220)
નાર્થો ન ધર્મો ન યશો યોઽતીતમનુશોચતિ।
અપ્યભાવેન યુજ્યેત તચ્ચાસ્ય ન નિવર્તતે॥ 12-338-7 (79221)
ગુણૈર્ભૂતાનિ યુજ્યન્તે વિયુજ્યન્તે તથૈવ ચ।
સર્વાણિ નૈતદેકસ્ય શોકસ્થાનં હિ યુજ્યતે॥ 12-338-8 (79222)
મૃતં વા યદિ વા નષ્ટં યોઽતીતમનુશોચતિ।
દુઃખેન લભતે દુઃખં દ્વાવનર્થૌ પ્રપદ્યતે॥ 12-338-9 (79223)
નાશ્રુ કુર્વન્તિ યે બુદ્ધ્યા દૃષ્ટ્વા લોકેષુ સંતતિમ્।
સમ્યક્પ્રપશ્યતઃ સર્વં નાશ્રુકર્મોપપદ્યતે॥ 12-338-10 (79224)
દુઃખોપઘાતે શારીરે માનસે ચાપ્યુપસ્થિતે।
યસ્મિન્ન શક્યતે કર્તું યત્નસ્તન્નાનુચિન્તયેત્॥ 12-338-11 (79225)
ભૈષજ્યમેતદ્દુઃખસ્ય યદેતન્નાનુચિન્તયેત્।
ચિન્ત્યમાનં હિ ન વ્યેતિ ભૂયશ્ચાપિ પ્રવર્ધતે॥ 12-338-12 (79226)
પ્રજ્ઞયા માનસં દુઃખં હન્યાચ્છારીરમૌષધૈઃ।
એતદ્વિજ્ઞાનમસામર્થ્યં ન બાલૈઃ સમતામિયાત્॥ 12-338-13 (79227)
અનિત્યં યૌવનં રૂપં જીવિતં દ્રવ્યસંચયઃ।
આરોગ્યં પ્રિયસંસર્ગો ગૃધ્યેત્તત્ર ન પણ્ડિતઃ॥ 12-338-14 (79228)
ન જાનપદિકં દુઃખમેકઃ શોચિતુમર્હતિ।
અશોચન્પ્રતિકુર્વીત યદિ પશ્યેદુપક્રમમ્॥ 12-338-15 (79229)
સુખાદ્બહુતરં દુઃખં જીવિતે નાત્ર સંશયઃ।
સ્નિગ્ધત્વં ચેન્દ્રિયાર્થેષુ મોહાન્મરણમપ્રિયમ્॥ 12-338-16 (79230)
પરિત્યજતિ યો દુઃખં સુખં વાઽપ્યુભયં નરઃ।
અભ્યેતિ બ્રહ્મ સોત્યન્તં ન તં શોચન્તિ પણ્ડિતાઃ॥ 12-338-17 (79231)
ત્યજન્તે દુઃખમર્થા હિ પાલનેન ચ તે સુખાઃ।
દુઃખેન ચાધિગમ્યન્તે નાશમેષાં ન ચિન્તયેત્॥ 12-338-18 (79232)
અન્યામન્યાં ધનાવસ્થાં પ્રાપ્ય વૈશેષિકીં નરાઃ।
અતૃપ્તા યાન્તિ વિધ્વંસં સંતોષં યાન્તિ પણ્ડિતાઃ॥ 12-338-19 (79233)
સર્વે ક્ષયાન્તા નિચયાઃ પતનાન્તાઃ સમુચ્છ્રયાઃ।
સંયોગા વિપ્રયોગાન્તા મરણાન્તં હિ જીવિતમ્॥ 12-338-20 (79234)
અન્તો નાસ્તિ પિપાસાયાસ્તુષ્ટિસ્તુ પરમં સુખમ્।
તસ્માત્સંતોષમેવેહ ધનં પશ્યન્તિ પણ્ડિતાઃ॥ 12-338-21 (79235)
નિમેષમાત્રમપિ હિ વયો ગચ્છન્ન તિષ્ઠતિ।
સ્વશરીરેષ્વનિત્યેષુ નિત્યં કિમનુચિન્તયેત્॥ 12-338-22 (79236)
ભૂતેષુ ભાવં સંચિન્ત્ય યે બુદ્ધ્વા મનસઃ પરમ્।
ન શોચન્તિ ગતાધ્વાનઃ પશ્યન્તઃ પરમાં ગતિં॥ 12-338-23 (79237)
સંચિન્વાનકમેવૈનં કામાનામવિતૃપ્તકમ્।
વ્યાઘ્રઃ પશુમિવાસાદ્ય મૃત્યુરાદાય ગચ્છતિ॥ 12-338-24 (79238)
તથાઽપ્યુપાયં સંપશ્યેદ્દુઃખસ્ય પરિમોક્ષણે।
અશોચન્નારભેતૈવ યુક્તશ્ચાવ્યસની ભવેત્॥ 12-338-25 (79239)
શબ્દે સ્પર્શે ચ રૂપે ચ ગન્ધેષુ ચ રસેષુ ચ।
નોપભોગાત્પરં કિંચિદ્ધનિનો વાઽધનસ્ય ચ॥ 12-338-26 (79240)
પ્રાક્સંપ્રયોગાદ્ભૂતાનાં નાસ્તિ દુઃખં પરાયણમ્।
વિપ્રયોગાત્તુ સર્વસ્ય ન શોચેત્પ્રકૃતિસ્થિતઃ॥ 12-338-27 (79241)
ધૃત્યા શિશ્નોદરં રક્ષેત્પાણિપાદં ચ ચક્ષુષા।
ચક્ષુઃશ્રોત્રે ચ મનસા મનો વાચં ચ વિદ્યયા॥ 12-338-28 (79242)
પ્રણયં પ્રતિસંહૃત્ય સસ્નિગ્ધેષ્વિતરેષુ ચ।
વિચરેદસમુન્નદ્ધઃ સ સુખી સ ચ પણ્ડિતઃ॥ 12-338-29 (79243)
અધ્યાત્મરતિરાસીનો નિરપેક્ષો નિરામિષઃ।
આત્મનૈવ સહાયેન યશ્ચરેત્સ સુખી ભવેત્॥ ॥ 12-338-30 (79244)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 338॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-338-1 શાન્તિપરમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-338-5 તાનનાદ્રિયમાણસ્ય સ્નેહબન્ધ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-338-8 શોકસ્થાનં હિ વિદ્યત ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-338-9 દ્વાવનર્થૌ ઇષ્ઠસ્ત્ર્યાદિદેહવિનાશઃ સ્વશરીરતાપશ્ચ। શેષગ્રન્થઃ સ્પષ્ટાર્થો વ્યાખ્યાતપ્રાયશ્ચેતિ ન વ્યાખ્યાયતે॥ 12-338-11 દુઃખોપઘાતૈઃ શારીરૈર્માનસૈશ્ચાપ્યુપસ્થિતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-338-12 ચિન્ત્યમાનં હિ નાપૈતીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-338-18 દુઃખેન ચાપિ ત્યજતે પાલને ન ચ તે સુખમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-338-23 ભૂતેષ્વભાવં સંચિન્ત્ય યે બુદ્ધ્યા તમસઃ પરમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-338-27 નાસ્તિ દુઃખમનામયમિતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 339
॥ શ્રીઃ ॥
12.339. અધ્યાયઃ 339
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદવચનાજ્જાતવૈરાગ્યેણ શુકેન સૂર્યમણ્ડલપ્રવિવિક્ષયા વ્યાસનારદયોર્નિવેદનપૂર્વકં કૈલાસશિખરારોહણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-339-0 (79245)
નારદ ઉવાચ। 12-339-0x (6557)
સુખદુઃખવિપર્યાસો યદા સમનુપદ્યતે।
નૈનં પ્રજ્ઞા સુનીતં વા ત્રાયતે નાપિ પૌરુષમ્॥ 12-339-1 (79246)
સ્વભાવાદ્યત્નમાતિષ્ઠેદ્યત્નવાન્નાવસીદતિ।
જરામરણરોગેભ્યઃ પ્રિયમાત્માનમુદ્ધરેત્॥ 12-339-2 (79247)
રુજન્તિ હિ શરીરાણિ રોગાઃ શારીરમાનસાઃ।
સાયકા ઇવ તીક્ષ્ણાગ્રાઃ પ્રયુક્તા દૃઢધન્વિભિઃ॥ 12-339-3 (79248)
વ્યથિતસ્ય વિધિત્સાભિસ્ત્રસ્યતો જીવિતૈષિણઃ।
અવશસ્ય વિનાશાય શરીરમપકૃષ્યતે॥ 12-339-4 (79249)
સ્રવન્તિ ન નિવર્તન્તે સ્રોતાંસિ સરિતામિવ।
આયુરાદાય મર્ત્યાનાં રાત્ર્યહાનિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-339-5 (79250)
વ્યત્યયો હ્યયમત્યન્તં પક્ષયોઃ શુક્લકૃષ્ણયોઃ।
જાતાન્મર્ત્યાઞ્જરયતિ નિમેષાન્નાવતિષ્ઠતે॥ 12-339-6 (79251)
સુખદુઃખાનિ ભૂતાનામજરો જરયત્યસૌ।
આદિત્યો હ્યસ્તમભ્યેતિ પુનઃ પુનરુદેતિ ચ॥ 12-339-7 (79252)
અદૃષ્ટપૂર્વાનાદાય ભાવાનપરિશઙ્કિતાન્।
ઇષ્ટાનિષ્ટાન્મનુષ્યાણામસ્તં ગચ્છન્તિ રાત્રયઃ॥ 12-339-8 (79253)
યોયદિચ્છેદ્યથાકામમયત્નાચ્ચ તદાપ્નુયાત્।
યદિ સ્યાન્ન પરાધીનં પુરુષસ્ય ક્રિયાફલમ્॥ 12-339-9 (79254)
સંયતાશ્ચ હિ દક્ષાશ્ચ મતિમન્તશ્ચ માનવાઃ।
દૃશ્યન્તે નિષ્ફલાઃ સન્તઃ પ્રહીણાઃ સર્વકર્મભિઃ॥ 12-339-10 (79255)
અપરે બાલિશાઃ સન્તો નિર્ગુણાઃ પુરુષાધમાઃ।
અશુભૈરપિ સંયુક્તા દૃશ્યન્તે સર્વકામિનઃ॥ 12-339-11 (79256)
ભૂતાનામપરઃ કશ્ચિદ્ધિંસાયાં સતતોત્થિતઃ।
વઞ્ચનાયાં ચ લોકસ્ય સ સુખેષ્વેવ જીર્યતે॥ 12-339-12 (79257)
અચેષ્ટમાનમાસીનં શ્રીઃ કંચિદુપતિષ્ઠતે।
કશ્ચિત્કર્માનુસૃત્યાન્યો નાપ્રાપ્યમધિગચ્છતિ॥ 12-339-13 (79258)
અપરાધં સમાચક્ષ્વ પુરુષસ્ય સ્વભાવતઃ।
શુક્રમન્યત્ર સંભૂતં પુનરન્યત્ર ગચ્છતિ॥ 12-339-14 (79259)
તસ્ય યોનૌ પ્રસક્તસ્ય ગર્ભો ભવતિ વા ન વા।
આમ્રપુષ્પોપમા યસ્ય નિર્વૃત્તિરુપલભ્યતે॥ 12-339-15 (79260)
કેષાંચિત્પુત્રકામાનામનુસન્તાનમિચ્છતામ્।
સિદ્ધૌ પ્રયતમાનાનાં ન ચાણ્ડમુપજાયતે॥ 12-339-16 (79261)
ગર્ભાચ્ચોદ્વિજમાનાનાં ક્રુદ્ધાદાશીવિષાદિવ।
આયુષ્માઞ્જાયતે પુત્રઃ કથં પ્રેતઃ પિતેવ હ॥ 12-339-17 (79262)
દેવાનિષ્ટ્વા તપસ્તપ્ત્વા કૃપણૈઃ પુત્રગૃદ્ધિભિઃ।
દશ માસાન્પરિધૃતા જાયન્તે કુલપાંસનાઃ॥ 12-339-18 (79263)
અપરે ધનધાન્યાનિ ભોગાંશ્ચ પિતૃસંચિતાન્।
વિપુલાનભિજાયન્તે લબ્ધાસ્તૈરેવ મઙ્ગલૈઃ॥ 12-339-19 (79264)
અન્યોન્યં સમભિપ્રેત્ય મૈથુનસ્ય સમાગમે।
ઉપદ્રવ ઇવાવિષ્ટો યોનિં ગર્ભઃ પ્રપદ્યતે॥ 12-339-20 (79265)
શીર્ણં પરશરીરાણિ ચ્છિન્નબીજં શરીરિણમ્।
પ્રાણિનં પ્રાણંસરોધે માંસશ્લેષ્મવિચેષ્ટિતમ્॥ 12-339-21 (79266)
નિર્દગ્ધં પરદેહેઽપિ પરદેહં ચલાચલમ્।
વિનશ્યન્તં વિનાશાન્તે ભાવિ નાવમિવાહિતમ્॥ 12-339-22 (79267)
સઙ્ગત્યા જઠરે ન્યસ્તં રેતોબિન્દુમચેતનમ્।
કેન યત્નેન જીવન્તં ગર્ભં ત્વમિહ પશ્યસિ॥ 12-339-23 (79268)
અન્નપાનાનિ જીર્યન્તે યત્ર ભક્ષાશ્ચ ભક્ષિતાઃ।
તસ્મિન્નેવોદરે ગર્ભઃ કિં નાન્નમિવ જીર્યતે॥ 12-339-24 (79269)
ગર્ભે મૂત્રપુરીષાણાં સ્વભાવનિયતા ગતિઃ।
ધારણે વા વિસર્ગે વા ન કર્તા વિદ્યતેઽવશઃ॥ 12-339-25 (79270)
સ્રવન્તિ હ્યુદરાદ્ગર્ભા જાયમાનાસ્તથા પરે।
આગમેન તથાઽન્યેષાં વિનાશ ઉપપદ્યતે॥ 12-339-26 (79271)
એતસ્માદ્યોનિસંબન્ધાદ્યો જીવઃ પરિમુચ્યતે।
પ્રજાં ચ લભતે કાંચિત્પુનર્દ્વન્દ્વેષુ સજ્જતિ॥ 12-339-27 (79272)
સ તસ્ય સહજાતસ્ય સપ્તમીં નવમીં દશામ્।
પ્રાપ્નુવન્તિ તતઃ પઞ્ચ ન ભવન્તિ શતાયુષઃ॥ 12-339-28 (79273)
નાભ્યુત્થાને મનુષ્યાણાં યોગાઃ સ્યુર્નાત્ર સંશયઃ॥
વ્યાધિભિશ્ચ વિમથ્યન્તે વ્યાધૈઃ ક્ષુદ્રમૃગા ઇવ॥ 12-339-29 (79274)
વ્યાધિભિર્ભક્ષ્યમાણાનાં ત્યજતાં વિપુલં ધનમ્।
વેદનાં નાપકર્ષન્તિ યતમાનાશ્ચિકિત્સકાઃ॥ 12-339-30 (79275)
તે ચાપિ નિપુણા વૈદ્યાઃ કુશલાઃ સંભૃતૌષધાઃ।
વ્યાધિભિઃ પરિકૃષ્યન્તે મૃગા વ્યાધૈરિવાર્દિતાઃ॥ 12-339-31 (79276)
તે પિબન્તઃ કષાયાંશ્ચ સર્પીષિ વિવિધાનિ ચ।
દૃશ્યન્તે જરયા ભગ્ના નગા નાગૈરિવોત્તમૈઃ॥ 12-339-32 (79277)
કે વા ભુવિ ચિકિત્સન્તે રોગાર્તાન્મૃગપક્ષિણઃ।
શ્વાપદાનિ દરિદ્રાંશ્ચ પ્રાયો નાર્તા ભવન્તિ તે॥ 12-339-33 (79278)
પૌરાનપિ દુરાધર્ષાન્નૃપતીનુગ્રતેજસઃ।
આક્રમ્ય ખાદન્તે રોગાઃ પશૂન્પશુપચા ઇવ॥ 12-339-34 (79279)
ઇતિ લોકમનાક્રન્દં મોહશોકપરિપ્લુતમ્।
સ્રોતસા સહસા ક્ષિપ્તં હ્રિયમાણં બલીયસા॥ 12-339-35 (79280)
ન ધનેન ન રાજ્યેન નોગ્રેણ તપસા તથા।
સ્વભાવમતિવર્તન્તે યે નિયુક્તાઃ શરીરિણઃ॥ 12-339-36 (79281)
ન મ્રિયેરન્ન જીર્યેરન્સર્વે સ્યુઃ સર્વકામિનઃ।
નાપ્રિયં પ્રતિપશ્યેયુરુત્થાનસ્ય ફલે સતિ॥ 12-339-37 (79282)
ઉપર્યુપરિ લોકસ્ય સર્વો ભવિતુમીહતે।
યતતે ચ યથાશક્તિ ન ચ તદ્વર્તતે તથા॥ 12-339-38 (79283)
ઐશ્વર્યમદમત્તાંશ્ચ મત્તાન્મદ્યમદેન ચ।
અપ્રમત્તાશ્ચ શૂરાશ્ચ વિક્રાન્તાઃ પર્યુપાસતે॥ 12-339-39 (79284)
ક્લેશાઃ પ્રતિનિવર્તન્તે કેષાંચિદસમીક્ષિતાઃ।
સ્વંસ્વં ન પુનરન્યેષાં ન કિંચિદધિગમ્યતે॥ 12-339-40 (79285)
મહચ્ચ ફલવૈપમ્યં દૃશ્યતે કર્મસિદ્ધિષુ।
વહન્તિ શિવિકામન્યે યાન્ત્યન્યે શિવિકાગતાઃ॥ 12-339-41 (79286)
સર્વેષામૃદ્ધિકામાનામન્યે રથપુરઃસરાઃ।
મનુજાશ્ચ ગતસ્ત્રીકાઃ શતશો વિવિધાઃ સ્ત્રિયઃ॥ 12-339-42 (79287)
દ્વન્દ્વારામેષુ ભૂતેષુ ગચ્છન્ત્યેકૈકશો નરાઃ।
ઇદમન્યત્પરં પશ્ય માઽત્ર મોહં કરિષ્યસિ॥ 12-339-43 (79288)
ત્યજ ધર્મમધર્મં ચ ઉભે સત્યાનૃતે ત્યજ।
ઉભે સત્યાનૃતે ત્યક્ત્વા યેન ત્યજસિ તં ત્યજ॥ 12-339-44 (79289)
એતત્તે પરમં ગુહ્યમાખ્યાતમૃષિસત્તમ।
યેન દેવાઃ પરિત્યજ્ય મર્ત્યલોકં દિવં ગતાઃ॥ 12-339-45 (79290)
નારદસ્ય વચઃ શ્રુત્વા શુકઃ પરમબુદ્ધિમાન્।
સંચિન્ત્ય મનસા ધીરો નિશ્ચયં નાધ્યગચ્છત॥ 12-339-46 (79291)
પુત્રદારૈર્મહાન્ક્લેશો વિદ્યામ્નાયે મહાઞ્છ્રમઃ।
કિંનુ સ્યાચ્છાશ્વતં સ્થાનમલ્પક્લેશં મહોદયમ્॥ 12-339-47 (79292)
તતો મુહૂર્તં સંચિન્ત્ય નિશ્ચિતાં ગતિમાત્મનઃ।
પરાવરજ્ઞો ધર્મસ્ય પરાં નૈઃશ્રેયસીં ગતિમ્॥ 12-339-48 (79293)
કથં ત્વહમસંશ્લિષ્ટો ગચ્છેયં ગતિમુત્તમામ્।
નાવર્તેયં યથા ભૂયો યોનિસંસારસાગરે॥ 12-339-49 (79294)
પરં ભાવં હિ કાઙ્ક્ષામિ યત્ર નાવર્તતે પુનઃ।
સર્વસઙ્ગાન્પરિત્યજ્ય નિશ્ચિતો મનસા ગતિમ્॥ 12-339-50 (79295)
તત્ર યાસ્યામિ યત્રાત્મા શર્મ મેઽધિગમિષ્યતિ।
અક્ષયશ્ચાવ્યયશ્ચૈવ યત્ર સ્થાસ્યામિ શાશ્વતઃ॥ 12-339-51 (79296)
ન તુ યોગમૃતે શક્ત્યા પ્રાપ્નુયાં પરમાં ગતિમ્।
અનુબન્ધો વિમુક્તસ્ય કર્મભિર્નોપપદ્યતે॥ 12-339-52 (79297)
યસ્માદ્યોગં સમાસ્થાય ત્યક્ત્વા ગૃહકલેવરમ્।
વાયુભૂતઃ પ્રવેક્ષ્યામિ તેજોરાશિં દિવાકરમ્॥ 12-339-53 (79298)
ન હ્યેપ ક્ષયતાં યાતિ સોમઃ સુરગણૈર્યથા।
કમ્પિતઃ પતતે ભૂમિં પુનશ્ચૈવાધિરોહતિ॥ 12-339-54 (79299)
ક્ષીયતે હિ સદા સોમઃ પુનશ્ચૈવાભિપૂર્યતે।
નેચ્છામ્યેવં વિદિત્વૈતે હ્રાસવૃદ્ધી પુનઃ પુનઃ॥ 12-339-55 (79300)
રવિસ્તુ સંતાપયતે લોકાન્રશ્મિભિરુલ્બણૈઃ।
સર્વતસ્તેજ આદત્તે નિત્યમક્ષયમણ્ડલઃ॥ 12-339-56 (79301)
અતો મે રોચતે ગન્તુમાદિત્યં દીપ્તતેજસમ્।
અત્ર વત્સ્યામિ દુર્ધર્ષો નિઃસઙ્ગેનાન્તરાત્મના॥ 12-339-57 (79302)
સૂર્યસ્યર સદને ચાહં નિક્ષિપ્યેદં કલેવરમ્।
ઋષિભિઃ સહ વત્સ્યામિ સૌરં તેજોઽતિદુઃસહં॥ 12-339-58 (79303)
આપૃચ્છામિ નગાન્નાગાન્ગિરીનુર્વી દિશો દશ।
દેવદાનવગન્ધર્વાન્પિશાચોરગરાક્ષસાન્॥ 12-339-59 (79304)
લોકેષુ સર્વભૂતાનિ પ્રવેક્ષ્યામિ ન સંશયઃ।
પશ્યન્તુ યોગવીર્યં મે સર્વે દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-339-60 (79305)
અથાનુજ્ઞાપ્ય તમૃષિં નારદં લોકવિશ્રુતમ્।
તસ્માદનુજ્ઞાં સંપ્રાપ્ય જગામ પિતરં પ્રતિ॥ 12-339-61 (79306)
સોઽભિવાદ્ય મહાત્માનં કૃષ્ણદ્વૈપાયનં મુનિમ્।
શુકઃ પ્રદક્ષિણં કૃત્વા કૃષ્ણમાપૃષ્ટવાન્મુનિમ્॥ 12-339-62 (79307)
શ્રુત્વા ચર્ષિસ્તદ્વચનં શુકસ્ય
પ્રીતો મહાત્મા પુનરાહ ચૈનમ્।
ભોભો પુત્ર સ્થીયતાં તાવદદ્ય
યાવચ્ચક્ષુઃ પ્રીણયામિ ત્વદર્થે॥ 12-339-63 (79308)
નિરપેક્ષઃ શુકો ભૂત્વા નિઃસ્નેહો મુક્તસંશયઃ।
મોક્ષમેવાનુસંચિન્ત્ય ગમનાય મનો દધે॥ 12-339-64 (79309)
પિતરં સ પરિત્યજ્ય જગામ મુનિસત્તમઃ।
કૈલાસપૃષ્ઠં વિપુલં સિદ્ધસઙ્ઘનિષેવિતમ્॥ ॥ 12-339-65 (79310)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 339॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-339-1 વિપર્યાસઃ સુખે દુઃખધીર્દુઃખે સુખધીઃ॥ 12-339-4 વિધિત્સાભિઃ પિપાસાભિસ્તૃષ્ણાભિઃ॥ 12-339-6 વ્યત્યયઃ પૌર્વાપર્યમ્॥ 12-339-11 અશીર્ભિરપ્યસંયુક્તાઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-339-13 કર્મી કર્માનુસૃત્યાન્ય ઇતિ થ. પાઠઃ। કશ્ચિચ્ચ કર્મ કુર્વન્હિ નાપ્રાપ્યમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-339-17 કથં પ્રેત્ય ઇવાભવદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-339-27 યો બીજં પરિમુચ્યત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-339-28 સહજાતસ્ય જન્માદ્યન્તાં તુ વૈ દશામિતિ ધ. પાઠઃ। ન ભવન્તિ ગતાયુષ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-339-29 રોગાઃ સ્યુરિતિ ધ. પાઠઃ। યોગાઃ સામર્થ્યાનિ॥ 12-339-33 કે બાહુર્વિચિકિત્સન્તે ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-339-34 ધીરાનપિ દુરાધર્ષાનિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-339-35 અનાકન્દં વેદનયા મૂઢમ્॥ 12-339-36 સ્વભાવાન્નાતિવર્તન્તે યે નિયુક્તાઃ શરીરિષ્વિતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-339-37 ઉત્થાનસ્ય ફલં પ્રતિ ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-339-40 સ્વંસ્વં ચ પુનરન્યેષામિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-339-42 ગતશ્રીકા ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-339-49 અસંશ્લિષ્ટઃ સર્વોપાધિનિર્મુક્તઃ॥ 12-339-52 શક્યા પ્રાપ્તું સા પરમા ગતિરિતિ થ. પાઠઃ। અવબન્ધો હિ યુક્તસ્યેતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 340
॥ શ્રીઃ ॥
12.340. અધ્યાયઃ 340
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શુકેન કૈલાસશિખરાદન્તરિક્ષોત્પતનમ્॥ 1॥ શુકેનાત્માનમવલોકયતો દેવાન્પ્રતિ વ્યાસેન શુકેત્યાક્રોશે તંપ્રતિપ્રતિવચનચોદના॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-340-0 (79311)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-340-0x (6558)
ગિરિશૃઙ્ગં સમારુહ્ય સુતો વ્યાસસ્ય ભારત।
સમે દેશે વિવિક્તે સ નિઃશલાક ઉપાવિશત્॥ 12-340-1 (79312)
ધારયામાસ ચાત્માનં યથાશાસ્ત્રં યથાવિધિ।
પાદપ્રભૃતિગાત્રેષુ ક્રમેણ ક્રમયોગવિત્॥ 12-340-2 (79313)
તતઃ સ પ્રાઙ્ભુખો વિદ્વાનાદિત્યે નાચિરોદિતે।
પાણિપાદં સમાધાય વિનીતવદુપાવિશત્॥ 12-340-3 (79314)
ન તત્ર પક્ષિસંપાતો ન શબ્દો નાપિ દર્શનમ્।
યત્ર વૈયાસકિર્ધીમાન્યોક્તું સમુપચક્રમે॥ 12-340-4 (79315)
સ દદર્શ તદાઽઽત્માનં સર્વસઙ્ગવિનિઃસૃતમ્।
પ્રજહાસ તતો હાસં શુકઃ સંપ્રેક્ષ્ય તત્પરમ્॥ 12-340-5 (79316)
સ પુનર્યોગમાસ્થાય મોક્ષમાર્ગોપલબ્ધયે।
મહાયોગેશ્વરો ભૂત્વા સોઽત્યક્રામદ્વિહાયસમ્॥ 12-340-6 (79317)
તતઃ પ્રદક્ષિણં કૃત્વા દેવર્ષિ નારદં તતઃ।
નિવેદયામાસ ચ તં સ્વં યોગં પરમર્ષયે॥ 12-340-7 (79318)
શુક ઉવાચ। 12-340-8x (6559)
દૃષ્ટો માર્ગઃ પ્રવૃત્તોસ્મિ સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ તપોધન।
ત્વત્પ્રસાદાદ્ગમિષ્યામિ ગતિમિષ્ટાં મહાદ્યુતે॥ 12-340-8 (79319)
નારદેનાભ્યનુજ્ઞાતઃ શુકો દ્વૈપાયનાત્મજઃ।
અભિવાદ્ય પુનર્યોગમાસ્થાયાકાશમાવિશત્॥ 12-340-9 (79320)
કૈલાસપૃષ્ઠાદુત્પત્ય સ પપાત દિવં તદા।
અન્તરિક્ષચરઃ શ્રીમાન્વ્યાસપુત્રઃ સુનિશ્ચિતઃ॥ 12-340-10 (79321)
તમુદ્યન્તં દ્વિજશ્રેષ્ઠં વૈનતેયસમદ્યુતિમ્।
દદૃશુઃ સર્વભૂતાનિ મનોઽમારુતરંહસમ્॥ 12-340-11 (79322)
વ્યવસાયેન લોકાંસ્ત્રીન્સર્વાન્સોઽથ વિચિન્તયન્।
આસ્થિતો દિવ્યમધ્વાનં પાવકાર્કસમપ્રભઃ॥ 12-340-12 (79323)
તમેકમનસં યાન્તમવ્યગ્રમકુતોભયમ્।
દદૃશુઃ સર્વભૂતાનિ જઙ્ગમાનીતરાણિ ચ॥ 12-340-13 (79324)
યથાશક્તિ યથાન્યાયં પૂજયાંચક્રિરે તદા।
પુષ્પવર્ષેશ્ચ દિવ્યૈસ્તમલંચક્રુર્દિવૌકસઃ॥ 12-340-14 (79325)
તં દૃષ્ટ્વા વિસ્મિતાઃ સર્વે ગન્ધર્વાપ્સરસાં ગણાઃ।
ઋષયશ્ચૈવ સંસિદ્ધાઃ પરં વિસ્મયમાગતાઃ॥ 12-340-15 (79326)
અન્તરિક્ષગતઃ કોઽયં તપસા સિદ્ધિમાગતઃ।
અધઃ કાયોર્ધ્વવક્રશ્ચ નેત્રૈઃ સમતિવાહ્યતે॥ 12-340-16 (79327)
તતઃ પરમધર્માત્મા ત્રિષુ લોકેષુ વિશ્રુતઃ।
ભાસ્કરં સમુદીક્ષન્સ પ્રાઙ્ભુખો વાગ્યતોઽગમત્।
શબ્દેનાકાશમખિલં પૂરયન્નિવ સર્વશઃ॥ 12-340-17 (79328)
તમાપતન્તં સહસા દૃષ્ટ્વા સર્વાપ્સરોગણાઃ।
સંભ્રાન્તમનસો રાજન્નાસન્પરમવિસ્મિતાઃ।
પઞ્ચચૂડાપ્રભૃતયો ભૃશમુત્ફુલ્લલોચનાઃ॥ 12-340-18 (79329)
દૈવતં કતમં હ્યેતદુત્તમાં ગતિમાસ્થિતમ્।
સુનિશ્ચિતમિહાયાતિ વિમુક્તમિવ નિઃસ્પૃહમ્॥ 12-340-19 (79330)
તતઃ સમભિચક્રામ મલયં નામ પર્વતમ્।
ઉર્વશી પૂર્વચિત્તિશ્ચ યં નિત્યમુપસેવતઃ॥ 12-340-20 (79331)
તસ્ય બ્રહ્મર્ષિપુત્રસ્ય વિસ્મયં યયતુઃ પરમ્।
અહો બુદ્ધિસમાધાનં વેદાભ્યાસરતે દ્વિજે॥ 12-340-21 (79332)
અચિરેણૈવ કાલેન નભશ્ચરતિ ચન્દ્રવત્।
પિતૃશુશ્રૂષયા બુદ્ધિં સંપ્રાપ્તોઽયમનુત્તમામ્॥ 12-340-22 (79333)
પિતૃભક્તો દૃઢતપાઃ પિતુઃ સુદયિતઃ સુતઃ।
અનન્યમનસા તેન કથં પિત્રા વિસર્જિતઃ॥ 12-340-23 (79334)
ઉર્વશ્યા વચનં શ્રુત્વા શુકઃ પરમધર્મવિત્।
ઉદૈક્ષત દિશઃ સર્વા વચને ગતમાનસઃ॥ 12-340-24 (79335)
સોઽન્તરિક્ષં મહીં ચૈવ સશૈલવનકાનનામ્।
વિલોકયામાસ તદા સરાંસિ સરિતસ્તથા॥ 12-340-25 (79336)
તતો દ્વૈપાયનસુતં બહુમાનાત્સમન્તતઃ।
કૃતાઞ્જલિપુટાઃ સર્વા નિરીક્ષન્તે સ્મ દેવતાઃ॥ 12-340-26 (79337)
અબ્રવીત્તાસ્તદા વાક્યં શુકઃ પરમધર્મવિત્।
પિતા યદ્યનુગચ્છેન્માં ક્રોશમાન શુકેતિ વૈ॥ 12-340-27 (79338)
તસ્ય પ્રતિવચો દેયં સર્વૈરેવ સમાહિતૈઃ।
એતન્મે સ્નેહનઃ સર્વે વચનં કર્તુમર્હથ॥ 12-340-28 (79339)
શુકસ્ય વચન શ્રુત્વા દિશઃ સજલકાનનાઃ।
સમુદ્રાઃ સરિતઃ શૈલાઃ પ્રત્યૂચુસ્તં સમન્તતઃ॥ 12-340-29 (79340)
યથા જ્ઞાપયસે વિપ્ર બાઢમેવં ભવિષ્યતિ।
ઋષેર્વ્યાહરતો વાક્યં પ્રતિવક્ષ્યામહે વયમ્॥ ॥ 12-340-30 (79341)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 340॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-340-1 નિઃશલાકે નિસ્તૃણે॥ 12-340-16 અધઃકાયાત્ ઊર્ધ્વં વકં યસ્ય। સૂર્યે દત્તદૃષ્ટિરતઃ સ્વદેહસ્યાધોભાગં ન પશ્યતીત્યર્થઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 341
॥ શ્રીઃ ॥
12.341. અધ્યાયઃ 341
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
અન્તરિક્ષાદ્ગિરિશિખરે નિપતિતેન શુકેન તદ્વિભેદનપૂર્વકં તતો નિષ્ક્રમણમ્॥ 1॥ તતઃ પુત્રવિયોગવિષપણસ્ય વ્યાસસ્ય રુદ્રેણ સમાશ્વાસનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-341-0 (79342)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-341-0x (6560)
ઇત્યેવમુક્ત્વા વચનં બ્રહ્મર્ષિઃ સુમહાતપાઃ।
પ્રાતિષ્ઠત શુકઃ સિદ્ધિં હિત્વા દોષાંશ્ચતુર્વિધાન્॥ 12-341-1 (79343)
તમો હ્યષ્ટગુણં હિત્વા જહૌ પઞ્ચવિધં રજઃ।
તતઃ સત્વં જહૌ ધીમાંસ્તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-341-2 (79344)
તતસ્તસ્મિન્પદે નિત્યે નિર્ગુણે લિઙ્ગવર્જિતે।
બ્રહ્મણિ પ્રત્યતિષ્ઠત્સ વિધૂમોઽગ્નિરિવ જ્વલન્॥ 12-341-3 (79345)
ઉત્કાપાતા દિશાં દાહો ભૂમિકમ્પસ્તથૈવ ચ।
પ્રાદુર્ભૂતાઃ ક્ષણે તસ્મિંસ્તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-341-4 (79346)
દ્રુમાઃ શાખાશ્ચ મુમુચુઃ શિખરાણિ ચ પર્વતાઃ।
નિર્ઘાતશબ્દૈર્ગુરુભિર્ભૂમિર્વ્યાદીર્યતેવ હ॥ 12-341-5 (79347)
ન બભાસે સહસ્રાંશુર્ન જજ્વાલ ચ પાવકઃ।
હ્રદાશ્ચ સરિતશ્ચૈવ ચુક્ષુભુઃ સાગરાસ્તથા॥ 12-341-6 (79348)
વવર્ષ વાસવસ્તોયં રસવચ્ચ સુગન્ધિ ચ।
વવૌ સમીરણશ્ચાપિ દિવ્યગન્ધવહઃ શુચિઃ॥ 12-341-7 (79349)
સ શૃઙ્ગેઽપ્રતિમે દિવ્યે હિમવન્મેરુસંનિભે।
સંશ્લિષ્ટે સ્વતેપીતે દ્વે રુક્મરૂપ્યમયે શુભે॥ 12-341-8 (79350)
શતયોજનવિસ્તારે તિર્યગૂર્ધ્વં ચ ભારત।
ઉદીચીં દિશમાસ્થાય રુચિરે સંદદર્શ હ॥ 12-341-9 (79351)
સોઽવિશઙ્કેન મનસા તથૈવાભ્યપતચ્છુકઃ॥ 12-341-10 (79352)
તતઃ પર્વતશૃઙ્ગે દ્વે સહસૈવ દ્વિધાકૃતે।
અદૃશ્યેતાં મહારાજ તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-341-11 (79353)
તતઃ પર્વતશૃઙ્ગાભ્યાં સહસૈવ વિનિઃસૃતઃ।
ન ચ પ્રતિજઘાનાસ્ય સ ગતિં પર્વતોત્તમઃ॥ 12-341-12 (79354)
તતો મહાનભૂચ્છબ્દો દિવિ સર્વદિવૌકસામ્।
ગન્ધર્વાણામૃષીણાં ચ યે ચ શૈલનિવાસિનઃ॥ 12-341-13 (79355)
દૃષ્ટ્વા શુકમતિક્રાન્તં પર્વતં ચ દ્વિધા કૃતમ્।
સાધુસાધ્વિતિ તત્રાસીન્નાદઃ સર્વત્ર ભારત॥ 12-341-14 (79356)
સ પૂજ્યમાનો દેવૈશ્ચ ગન્ધર્વૈર્ઋશિભિસ્તથા।
યક્ષરાક્ષસસઙ્ઘૈશ્ચ વિદ્યાધરગણૈસ્તથા॥ 12-341-15 (79357)
દિવ્યૈઃ પુષ્પૈઃ સમાકીર્ણમન્તરિક્ષં સમન્તતઃ।
આસીત્કિલ મહારાજ શુકાભિપતને તદા॥ 12-341-16 (79358)
તતો મન્દાકિનીં રમ્યામુપરિષ્ટાદભિવ્રજન્।
શુકો દદર્શ ધર્માત્મા પુષ્પિતદ્રુમકાનનામ્॥ 12-341-17 (79359)
તસ્યાં ક્રીડન્ત્યભિરતાઃ સ્નાન્તિ ચૈવાપ્સરોગણાઃ।
શૂન્યાકારં નિરાકારાઃ શુકં દૃષ્ટ્વા વિવાસસઃ॥ 12-341-18 (79360)
તં પ્રક્રામન્તમાજ્ઞાય પિતા સ્નેહસમન્વિતઃ।
ઉત્તમાં ગતિમાસ્થાય પૃષ્ઠતોઽનુસસાર હ॥ 12-341-19 (79361)
શુકસ્તુ મારુતાદૂર્ધ્વં ગતિં કૃત્વાન્તરિક્ષગામ્।
દર્શયિત્વા પ્રભાવં સ્વં સર્વભૂતોઽભવત્તદા॥ 12-341-20 (79362)
મહાયોગગતિં ત્વગ્ર્યાં વ્યાસોત્થાય મહાતપાઃ।
નિમેષાન્તરમાત્રેણ શુકાભિપતનં યયૌ॥ 12-341-21 (79363)
સ દદર્શ દ્વિધા કૃત્વા પર્વતાગ્રં શુકં ગતમ્।
શશંસુર્ઋષયસ્તત્ર કર્મ પુત્રસ્ય તત્તદા॥ 12-341-22 (79364)
તતઃ શુકેતિ દીર્ઘેણ શબ્દેનાક્રન્દિતસ્તદા।
સ્વયં પિત્રા સ્વરેણોચ્ચૈસ્ત્રીલ્લોઁકાનનુનાદ્ય વૈ॥ 12-341-23 (79365)
શુકઃ સર્વગતો ભૂત્વા સર્વાત્મા સર્વતોમુખઃ।
પ્રત્યભાષત ધર્માત્મા ભોઃશબ્દેનાનુનાદયન્॥ 12-341-24 (79366)
તત એકાક્ષરં નાદં ભોરિત્યેવ સમીરયન્।
પ્રત્યાહરઞ્જગત્સર્વમુચ્ચૈઃ સ્થાવરજઙ્ગમમ્॥ 12-341-25 (79367)
તતઃપ્રભૃતિ ચાદ્યાપિ શબ્દાનુચ્ચારિતાન્પૃથક્।
ગિરિગહ્વરપૃષ્ઠેષુ વ્યાહરન્તિ શુકં પ્રતિ॥ 12-341-26 (79368)
અન્તર્હિતઃ પ્રભાવં તુ દર્શયિત્વા શુકસ્તદા।
ગુણાન્સંત્યજ્ય શબ્દાદીન્પદમભ્યગમત્પરમ્॥ 12-341-27 (79369)
મહિમાનં તુ તં દૃષ્ટ્વા પુત્રસ્યામિતતેજસઃ।
નિષસાદ ગિરિપ્રસ્થે પુત્રમેવાનુચિન્તયન્॥ 12-341-28 (79370)
તતો મન્દાકિનીતીરે ક્રીડન્તોઽઽપ્સરસાં ગણાઃ।
આસાદ્ય તમૃષિં સર્વાઃ સંભ્રાન્તા ગતચેતસઃ॥ 12-341-29 (79371)
જલે નિલિલ્યિરે કાશ્ચિત્કાશ્ચિદ્ગુલ્માન્પ્રપેદિરે।
વસનાન્યાદદુઃ કાશ્ચિત્તં દૃષ્ટ્વા મુનિસત્તમમ્॥ 12-341-30 (79372)
તાં મુક્તતાં તુ વિજ્ઞાય મુનિઃ પુત્રસ્ય વૈ તદા।
સક્તતામાત્મનશ્ચૈવ પ્રીતોઽભૂદ્બીડિતશ્ચ હ॥ 12-341-31 (79373)
તં દેવગન્ધર્વવૃતો મહર્ષિગણપૂજિતઃ।
પિનાકહસ્તો ભગવાનભ્યાગચ્છત શંકરઃ॥ 12-341-32 (79374)
તમુવાચ મહાદેવઃ સાન્ત્વપૂર્વમિદં વચઃ।
પુત્રશોકાભિસંતપ્તં કૃષ્ણદ્વૈપાયનં તદા॥ 12-341-33 (79375)
અગ્નેર્ભૂમેરપાં વાયોરન્તરિક્ષસ્ય ચૈવ હ।
વીર્યેણ સદૃશઃ પુત્રઃ પુરા મત્તસ્ત્વયા વૃતઃ॥ 12-341-34 (79376)
સ તથાલક્ષણો જાતસ્તપસા તવ સંભૃતઃ।
મમ ચૈવ પ્રસાદેન બ્રહ્મતેજોમયઃ શુચિઃ॥ 12-341-35 (79377)
સ ગતિં પરમાં પ્રાપ્તો દુષ્પ્રાપામજિતેન્દ્રિયૈઃ।
દૈવતૈરપિ વિપ્રર્ષે તં ત્વં કિમનુશોચસિ॥ 12-341-36 (79378)
યાવત્સ્થાસ્યન્તિ ગિરયો યાવત્સ્થાસ્યન્તિ સાગરાઃ।
તાવત્તવાક્ષયા કીર્તિઃ સપુત્રસ્ય ભવિષ્યતિ॥ 12-341-37 (79379)
છાયાં સ્વપુત્રસદૃશીં સર્વતોઽનપગાં સદા।
દ્રક્ષ્યસે ત્વં ચ લોકેઽસ્મિન્મત્પ્રસાદાન્મહામુને॥ 12-341-38 (79380)
સોઽનુગીતો ભગવતા સ્વયં રુદ્રેણ ભારત।
છાયાં પશ્યન્પરાવૃત્તઃ સ મુનિઃ પરયા મુદા॥ 12-341-39 (79381)
ઇતિ જન્મ ગતિશ્ચૈવ શુકસ્ય ભરતર્ષભ।
વિસ્તરેણ સમાખ્યાતા યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 12-341-40 (79382)
એતદાચષ્ટ મે રાજન્દેવર્ષિર્નારદઃ પુરા।
વ્યાસશ્ચૈવ મહાયોગી સંજલ્પેષુ પદેપદે॥ 12-341-41 (79383)
ઇતિહાસમિમં પુણ્યં મોક્ષધર્માર્થસંહિતમ્।
ધારયેદ્યઃ શમપરઃ સ ગચ્છેત્પરમાં ગતિમ્॥ ॥ 12-341-42 (79384)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 341॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-341-1 સિદ્ધિં શ્રુત્વા દોષાન્બહુપ્રિયાનિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-341-5 નિર્ઘાતશબ્દૈર્ગુરુભિર્હિમવાન્દીર્યતીવ હેતિ ઝ. ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-341-6 દિશશ્ચ સરિતશ્ચૈવેતિ ધ. પાઠઃ। દ્ગુમાશ્ચ સરિતશ્ચૈવેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-341-21 વ્યાસ ઉત્થાય। સંધિરાર્ષઃ॥ 12-341-23 તતઃ શુકેતિ દીર્ઘેણ શૌક્ષ્યેણાક્રન્દિતં તથેતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-341-25 તત એકાક્ષરાં વાચં ભો ઇત્યેવ સમીરયદિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-341-30 વાસાંસ્યાદદિરે કાશ્ચિદિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-341-36 દુષ્પ્રાપામકૃતાત્મભિરિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-341-42 ધારયેદ્યઃ સ પરમ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 342
॥ શ્રીઃ ॥
12.342. અધ્યાયઃ 342
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દૈવપિત્ર્યકર્માનુષ્ઠાનસ્યાવશ્યકત્વપ્રતિપાદકનારદનાનાયણસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-342-0 (79385)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-342-0x (6561)
ગૃહસ્થો બ્રહ્મચારી વા વાનપ્રસ્થોઽથ ભિક્ષુકઃ।
ય ઇચ્છેત્સિદ્ધિમાસ્થાતું દેવતાં કાં યજેત સઃ॥ 12-342-1 (79386)
કુતો હ્યસ્ય ધ્રુવઃ સ્વર્ગઃ કુતો નૈઃશ્રેયસં પરમ્।
વિધિના કેન જુહુયાદ્દૈવં પિત્ર્યં તથૈવ ચ॥ 12-342-2 (79387)
મુક્તશ્ચ કાં ગતિં ગચ્છેન્મોક્ષશ્ચૈવ કિમાત્મકઃ।
સ્વર્ગતશ્ચૈવ કિં કુર્યાદ્યેન ન ચ્યવતે દિવઃ॥ 12-342-3 (79388)
દેવતાનાં ચ કો દેવઃ પિતૄણાં ચ પિતા તથા।
તસ્માત્પરતરં યચ્ચ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-342-4 (79389)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-342-5x (6562)
ગૂઢં માં પ્રશ્નવિત્પ્રશ્નં પૃચ્છસે ત્વમિહાનઘ।
ન હ્યેતત્તર્કયા શક્યં વક્તું વર્ષશતૈરપિ॥ 12-342-5 (79390)
ઋતે દેવપ્રસાદાદ્વા રાજઞ્જ્ઞાનાગમેન વા।
ગહનં હ્યેતદાખ્યાનં વ્યાખ્યાતવ્યં તવારિહન્॥ 12-342-6 (79391)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
નારદસ્ય ચ સંવાદમૃષેર્નારાયણસ્ય ચ॥ 12-342-7 (79392)
નારાયણો હિ વિશ્વાત્મા ચતુર્મૂર્તિઃ સનાતનઃ।
ધર્માત્મજઃ સંબભૂવ પિતૈવં મેઽભ્યભાષત॥ 12-342-8 (79393)
કૃતે યુગે મહારાજ પુરા સ્વાયંભુવેઽન્તરે।
નરો નારાયણશ્ચૈવ હરિઃ કૃષ્ણસ્તથૈવ ચ॥ 12-342-9 (79394)
તેષાં નારાયણનરૌ તપસ્તેપતુરવ્યયૌ।
બદર્યાશ્રમમાસાદ્ય શકટે કનકામયે॥ 12-342-10 (79395)
અષ્ટચક્રં હિ તદ્યાનં ભૂતયુક્તં મનોરમમ્।
તત્રાદ્યૌ લોકનાથૌ તૌ કૃશૌ ધમનિસંતતૌ॥ 12-342-11 (79396)
તપસા તેજસા ચૈવ દુર્નિરીક્ષ્યૌ સુરૈરપિ।
યસ્ય પ્રસાદં કુર્વાતે સ દેવૌ દ્રષ્ટુમર્હતિ॥ 12-342-12 (79397)
નૂનં તયોરનુમતે હૃદિ હૃચ્છપચોદિતઃ।
મહામેરોગિંરેઃ શૃઙ્ગાત્પ્રત્યુતો ગન્ધમાદનમ્॥ 12-342-13 (79398)
નારદઃ સુમહદ્ભૂતં સર્વલોકાનચીચરત્।
તં દેશમગમદ્રાજન્વદર્યાશ્રમમાશુગઃ॥ 12-342-14 (79399)
તયોરાહ્નિકવેલાયાં તસ્ય કૌતૂહલં ત્વભૂત્।
ઇદં તદાસ્પદં કૃત્સ્નં યસ્મિઁલ્લોકાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 12-342-15 (79400)
સદેવાસુરગન્ધર્વાઃ સકિન્નરમહોરગાઃ।
એકા મૂર્તિરિયં પૂર્વં જાતા ભૂયશ્ચતુર્વિધા॥ 12-342-16 (79401)
ધર્મસ્ય કુલસંતાને ધર્માદેભિર્વિવર્ધિતઃ।
અહો હ્યનુગૃહીતોઽદ્ય ધર્મ એભિઃ સુરૈરિહ॥ 12-342-17 (79402)
નરનારાયણાભ્યાં ચ કૃષ્ણેન હરિણા તથા।
અત્ર કૃષ્ણો હરિશ્ચૈવ કસ્મિંશ્ચિત્કારણાન્તરે॥ 12-342-18 (79403)
સ્થિતૌ ધર્મસુતાવેતૌ તથા તપસિ ધિષ્ઠિતૌ।
એતૌ હિ પરમં ધામ કાઽનયોરાહ્નિકક્રિયા॥ 12-342-19 (79404)
પિતરૌ સર્વભૂતાનાં દૈવતં ચ યશસ્વિનૌ।
કાં દેવતાં તુ યજતઃ પિતૄન્વા કાન્મહામતી॥ 12-342-20 (79405)
ઇતિ સંચિન્ત્ય મનસા ભક્ત્યા નારાયણસ્ય તુ।
સહસા પ્રાદુરભવત્સમીપે દેવયોસ્તદા॥ 12-342-21 (79406)
કૃતે દૈવે ચ પિત્ર્યે ચ તતસ્તાભ્યાં નિરીક્ષિતઃ।
પૂજિતશ્ચૈવ વિધિના યથાપ્રોક્તેન શાસ્ત્રતઃ॥ 12-342-22 (79407)
તદ્દૃષ્ટ્વા મહદાશ્ચર્યમપૂર્વં વિધિવિસ્તરમ્।
ઉપોપવિષ્ટઃ સુપ્રીતો નારદો ભગવાનૃષિઃ॥ 12-342-23 (79408)
નારાયણં સંનિરીક્ષ્ય પ્રસન્નેનાન્તરાત્મના।
નમસ્કૃત્ય મહાદેવમિદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-342-24 (79409)
વેદેષુ સપુરાણેષુ સાઙ્ગોપાઙ્ગેષુ ગીયસે।
ત્વમજઃ શાશ્વતો ધાતા માતા મૃતમનુત્તમમ્॥ 12-342-25 (79410)
પ્રતિષ્ઠિતં ભૂતભવ્યં ત્વયિ સર્વમિદં જગત્।
ચત્વારો હ્યાશ્રમા દેવ સર્વે ગાર્હસ્થ્યમૂલકાઃ॥ 12-342-26 (79411)
યજન્તે ત્વામહરહર્નાનામૂર્તિસમાસ્થિતમ્।
પિતા માતા ચ સર્વસ્ય દેવતાનાં ચ શાશ્વતમ્।
કં ત્વદ્ય યજસે દેવં પિતરં કં ન વિદ્મહે॥ 12-342-27 (79412)
`કમર્ચસિ મહાભાગ તન્મે પ્રબ્રૂહિ પૃચ્છતઃ॥' 12-342-28 (79413)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-342-29x (6563)
અવાચ્યમેતદ્વક્તવ્યમાત્મગુહ્યં સનાતનમ્।
તવ ભક્તિમતો બ્રહ્મન્વક્ષ્યામિ તુ યથાતથમ્॥ 12-342-29 (79414)
યત્તત્સૂક્ષ્મમવિજ્ઞેયમવ્યક્તમચલં ધ્રુવમ્।
ઇન્દ્રિયૈન્દ્રિયાર્થૈશ્ચ સર્વભૂતૈશ્ચ વર્જિતમ્॥ 12-342-30 (79415)
સ હ્યન્તરાત્મા ભૂતાનાં ક્ષેત્રજ્ઞશ્ચેતિ કથ્યતે।
ત્રિગુણવ્યતિરિક્તો વૈ પુરુષશ્ચેતિ કલ્પિતઃ॥ 12-342-31 (79416)
તસ્માદવ્યક્તમુત્પન્નં ત્રિગુણં દ્વિજસત્તમ।
અવ્યક્તાવ્યક્તભાવસ્થા યા સા પ્રકૃતિરવ્યયા॥ 12-342-32 (79417)
તાં યોનિમાવયોર્વિદ્ધિ યોસૌ સદસદાત્મકઃ।
આવાભ્યાં પૂજ્યતે યો હિ દૈવે પિત્ર્યે ચ કલ્પ્યતે॥ 12-342-33 (79418)
નાસ્તિ તસ્માત્પરોઽન્યો હિ પિતા દેવોઽથવા દ્વિજ।
આત્મા હિ નૌ સ વિજ્ઞેયસ્તતસ્તં પૂજયાવહે॥ 12-342-34 (79419)
તેનૈષા પ્રથિતા બ્રહ્મન્મર્યાદા લોકમાવિની।
દૈવં પિત્ર્યં ચ કર્તવ્યમિતિ તસ્યાનુશાસનમ્॥ 12-342-35 (79420)
બ્રહ્મા સ્થાણુર્મનુર્દક્ષો ભૃગુર્ધર્મસ્તથા યમઃ।
મરીચિરઙ્ગિરાશ્ચાત્રિઃ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ॥ 12-342-36 (79421)
વસિષ્ઠઃ પરમેષ્ઠી ચ વિવસ્વાન્સોમ એવ ચ।
કર્દમશ્ચાપિ યઃ પ્રોક્તઃ ક્રોધો વિક્રીત એવ ચ॥ 12-342-37 (79422)
*એકવિંશતિરુત્પન્નાસ્તે પ્રજાપતયઃ સ્મૃતાઃ।
તસ્ય દેવસ્ય મર્યાદાં પૂજયન્તઃ સનાતનીમ્॥ 12-342-38 (79423)
દૈવં પિત્ર્યં ચ સતતં તસ્ય વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ।
આત્મપ્રાપ્તાનિ ચ તતો જાનન્તિ દ્વિજસત્તમાઃ॥ 12-342-39 (79424)
સ્વર્ગસ્થા અપિ યે કેચિત્તાન્નમસ્યન્તિ દેહિનઃ।
તે તત્પ્રસાદાદ્ગચ્છન્તિ તેનાદિષ્ટફલાં ગતિમ્॥ 12-342-40 (79425)
યે હીનાઃ સપ્તદશભિર્ગુણૈઃ કર્મભિરેવ ચ।
કલાઃ પઞ્ચદશ ત્યક્ત્વા તે મુક્તા ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-342-41 (79426)
મુક્તાનાં તુ ગતિર્બ્રહ્મન્ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ કલ્પિતા।
સ હિ સર્વગતિશ્ચૈવ નિર્ગુણશ્ચૈવ કથ્યતે॥ 12-342-42 (79427)
દૃશ્યતે જ્ઞાનયોગેન આવાં ચ પ્રસૃતૌ તતઃ।
એવં જ્ઞાત્વા તમાત્માનં પૂજયાવઃ સનાતનમ્॥ 12-342-43 (79428)
તં વેદાશ્ચાશ્રમાશ્ચૈવ નાનાતનુસમાશ્રિતમ્।
ભક્ત્યા સંપૂજયન્ત્યદ્ય ગતિં ચૈષાં દદાતિ સઃ॥ 12-342-44 (79429)
યે તુ તદ્ભાવિતા લોકે હ્યેકાન્તિત્વં સમાસ્થિતાઃ।
એતદભ્યધિકં તેષાં યત્તે તં પ્રવિશન્ત્યુત॥ 12-342-45 (79430)
ઇતિ ગુહ્યસમુદ્દેશસ્તવ નારદ કીર્તિતઃ।
ભક્ત્યા પ્રેમ્ણા ચ વિપ્રર્ષે અસ્મદ્ભક્ત્યા ચ તે શ્રુતઃ॥ ॥ 12-342-46 (79431)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 342॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-342-3 કિં કુર્યાત્કથં ન ચલતે દિવ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-342-5 અતિગૂઢમિતિ પ્રશ્નમિતિ ટ. પાઠઃ। નહ્યેતદન્યથા શક્યમિતિ ધ. પાઠઃ। તર્કયા તક્રેણ આર્ષો લિઙ્ગવ્યત્યયઃ॥ 12-342-6 જ્ઞાનાગમેન ઋતે વિના॥ 12-342-8 ચતસ્રો મૂર્તયો નરાદ્યાઃ॥ 12-342-17 ધર્મસ્ય મૂલસંતાનો મહાનિતિ વિવર્ધિત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-342-19 સ્થિતૌ ધર્મોત્તરૌ હ્યેતાવિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-342-25 સપુરાણેષુ શાસ્ત્રેષુ ચ મહામતિરિતિ ધ. પાઠઃ। ધાતા વિધાતા મૃત્યુરુત્તમ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-342-34 આત્મા હિ નઃ સ વિજ્ઞેય ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-342-35 તેનૈવ સ્થાપિતા બ્રહ્મન્નિતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 343
॥ શ્રીઃ ॥
12.343. અધ્યાયઃ 343
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બદરીનારાયણાભ્યનુજ્ઞાતેન નારદેન શ્વેતદ્વીપંપ્રતિ ગમનમ્॥ 1॥ શ્વેતદ્વીપવર્ણનમ્॥ 2॥ ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નારદોદિતોપરિચરવસુચરિતાનુવાદારમ્ભઃ॥ 3॥ મરીચ્યાદિચિત્રશિખણ્ડિભિર્નારાયણાનુગ્રહેણ સ્વકૃતધર્મશાસ્ત્રસ્ય બૃહસ્પતૌ સ્થાપનમ્॥ 4॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-343-0 (79432)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-343-0x (6564)
સ એવમુક્તો દ્વિપદાં વરિષ્ઠો
નારાયણેનોત્તમપૂરુષેણ।
જગાદ વાક્યં દ્વિપદાં વરિષ્ઠં
નારાયણં લોકહિતાધિવાસમ્॥ 12-343-1 (79433)
નારદ ઉવાચ। 12-343-2x (6565)
યદર્થમાત્મપ્રભવેહ જન્મ
ત્વયોત્તમં ધર્મગૃહે ચતુર્ધા।
તત્સાધ્યતાં લોકહિતાર્થમદ્ય
ગચ્છામિ દ્રષ્ટું પ્રકૃતિં તવાદ્યામ્॥ 12-343-2 (79434)
વેદાઃ સ્વધીતા મમ લોકનાથ
તપ્તં તપો નાનૃતમુક્તપૂર્વમ્।
પૂજાં ગુરૂણાં સતતં કરોમિ
પરસ્ય ગુહ્યં ન તુ ભિન્નપૂર્વમ્॥ 12-343-3 (79435)
ગુપ્તાનિ ચત્વારિ યથાગમં મે
શત્રૌ ચ મિત્રે ચ સમોસ્મિ નિત્યમ્।
તં ચાદિદેવં સતતં પ્રપન્ન
એકાન્તભાવેન વૃણોભ્યજસ્રમ્॥ 12-343-4 (79436)
એભિર્વિશેષૈઃ પરિશૃદ્ધસત્વઃ
કસ્માન્ન પશ્યેયમનન્તમીશમ્।
તત્પારમેષ્ઠ્યસ્ય વચો નિશમ્ય
નારાયણઃ શાશ્વતધર્મગોપ્તા॥ 12-343-5 (79437)
ગચ્છેતિ તં નારદમુક્તબાન્સ
સંપૂજયિત્વા વિધિવત્ક્રિયાભિઃ।
તતો વિસૃષ્ટઃ પરમેષ્ઠિપુત્રઃ
સોઽભ્યર્ચયિત્વા તમૃષિં પુરાણમ્॥ 12-343-6 (79438)
ખમુત્પપાતોત્તમયોગયુક્ત
સ્તતોઽધિમેરૌ સહસા નિલિલ્યે।
તત્રાવતસ્થે ચ મુનિર્મુર્હુત
મેકાન્તમાસાદ્ય ગિરેઃ સ શૃઙ્ક્તે॥ 12-343-7 (79439)
આલોકયન્નુત્તરપશ્ચિમેન
દદર્શ ચાપ્યદ્ભુતમુક્તરૂપમ્।
ક્ષીરોદધેર્યોત્તરતો હિ દ્વીપઃ
શ્વેતઃ સ નામ્ના પ્રથિતો વિશાલઃ॥ 12-343-8 (79440)
મેરોઃ સહસ્રૈઃ સ હિ યોજનાનાં
દ્વાત્રિંશતોર્ધ્વં કવિભિર્નિરુક્તઃ।
અનિન્દ્રિયાશ્ચાનશનાશ્ચ તત્ર
નિષ્પન્દહીનાઃ સુસુગન્ધિનસ્તે॥ 12-343-9 (79441)
શ્વેતાઃ પુમાંસો ગતસર્વપાપા
શ્ચક્ષુર્મુષઃ પાપકૃતાં નરાણામ્।
વજ્રાસ્થિકાયાઃ સમમાનોન્માના
દિવ્યાવયવરૂપાઃ શુભસારોપેતાઃ॥ 12-343-10 (79442)
છત્રાકૃતિશીર્ષા મેઘૌઘનિનાદાઃ
સમમુષ્કચતુષ્કા રાજીવચ્છદપાદાઃ।
ષષ્ઠ્યા દન્તૈર્યુક્તાઃ શુક્લૈરષ્ટાભિર્દંષ્ટ્રાભિર્યે
જિહ્વાભિર્યે વિશ્વવક્રંલેલિહ્યન્તે સૂર્યપ્રખ્યમ્॥ 12-343-11 (79443)
દેવં ભક્ત્યા વિશ્વોત્પન્નં
યસ્માત્સર્વે લોકાઃ સંપ્રસૂતાઃ।
સર્વગાત્રાશ્ચ સૂક્ષ્માઃ સહાઙ્ગકા
વેદા ધર્મા મુનયઃ શાન્તા દેવાઃ
સર્વે તસ્ય નિસર્ગ ઇતિ॥ 12-343-12 (79444)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-343-13x (6566)
અનિન્દ્રિયા નિરાહારા અનિષ્પન્દાઃ સુગન્ધિનઃ।
કથં તે પુરુષા જાતાઃ કા તેષાં ગતિરુત્તમા॥ 12-343-13 (79445)
યે ચ મુક્તા ભવન્તીહ નરા ભરતસત્તમ।
તેષાં લક્ષણમેતદ્ધિ તચ્છ્વેતદ્દ્વીપવાસિનામ્॥ 12-343-14 (79446)
તસ્માન્મે સંશયં છિન્ધિ પરં કૌતૂહલં હિ મે।
ત્વં હિ સર્વકથારામસ્ત્વાં ચૈવોપાશ્રિતા વયમ્॥ 12-343-15 (79447)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-343-16x (6567)
વિસ્તીર્ણૈષા કથા રાજઞ્શ્રુતા મે પિતૃસન્નિધૌ।
યૈષા તવ હિ વક્તવ્યા કથાસારો હિ સા મતા॥ 12-343-16 (79448)
`શન્તનોઃ કથયામાસ નારદો મુનિસત્તમઃ।
રાજ્ઞા પૃષ્ટઃ પુરા પ્રાહ તત્રાહં શ્રુતવાન્પુરા॥' 12-343-17 (79449)
રાજોપરિચરો નામ બભૂવાધિપતિર્ભુવઃ।
આખણ઼્ડલસખઃ ખ્યાતો ભક્તો નારાયણં હરિં॥ 12-343-18 (79450)
ધાર્મિકો નિત્યભક્તશ્ચ પિતુર્નિત્યમતન્દ્રિતઃ।
સામ્રાજ્યં તેન સંપ્રાપ્તં નારાયણવરાત્પુરા॥ 12-343-19 (79451)
સાત્વતં વિધિમાસ્થાય પ્રાક્સૂર્યમુખનિઃસૃતમ્।
પૂજયામાસ દેવેશં તચ્છેષેણ પિતામહાન્॥ 12-343-20 (79452)
પિતૃશેષેણ વિપ્રાંશ્ચ સંવિભજ્યાશ્રિતાંશ્ચ સઃ।
શેષાન્નભુક્સત્યપરઃ સર્વભૂતેષ્વહિંસકઃ॥ 12-343-21 (79453)
સર્વભાવેન ભક્તઃ સ દેવદેવં જનાર્દનમ્।
અનાદિમધ્યનિધનં લોકકર્તારમવ્યયમ્॥ 12-343-22 (79454)
તસ્ય નારાયણે ભક્તિં વહતોઽમિત્રકર્શિનઃ।
એકશય્યાસનં દેવો દત્તવાન્દેવરાટ્ સ્વયમ્॥ 12-343-23 (79455)
આત્મરાજ્યં ધનં ચૈવ કલત્રં વાહનં તથા।
યત્તદ્ભાગવતં સર્વમિતિ તત્પ્રેષિતં સદા॥ 12-343-24 (79456)
કામ્યનૈમિત્તિકા રાજન્યજ્ઞિયાઃ પરમક્રિયાઃ।
સર્વાઃ સાત્વતમાસ્થાય વિધિં ચક્રે સમાહિતઃ॥ 12-343-25 (79457)
પાઞ્ચરાત્રવિદો મુખ્યાસ્તસ્ય ગેહે મહાત્મનઃ।
વરાન્નં ભગવત્પ્રોક્તં ભુઞ્જતે વાઽગ્રભોજનમ્॥ 12-343-26 (79458)
તસ્ય પ્રશાસતો રાજ્યં ધર્મેણામિત્રઘાતિનઃ।
નાનૃતા વાક્સમભવન્મનો દુષ્ટં ન ચાભવત્।
ન ચ કાયેન કૃતવાન્સ પાપં પરમણ્વપિ॥ 12-343-27 (79459)
યે હિ તે ઋષયઃ ખ્યાતાઃ સપ્ત ચિત્રશિખણ્ડિનઃ।
તૈરેકમતિભિર્ભૂત્વા યત્પ્રોક્તં શાસ્ત્રમુત્તમમ્॥ 12-343-28 (79460)
વેદૈશ્ચતુર્ભિઃ સમિતં કૃતં મેરૌ મહાગિરૌ।
આસ્યૈઃ સપ્તભિરુદ્ગીર્ણં લોકધર્મમનુત્તમમ્॥ 12-343-29 (79461)
મરીચિરત્ર્યઙ્ગિરસૌ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ।
વસિષ્ઠશ્ચ મહાતેજાસ્તે હિ ચિત્રશિખણ્ડિનઃ॥ 12-343-30 (79462)
સપ્ત પ્રકૃતયો હ્યેતાસ્તથા સ્વાયંભુવોઽષ્ટમઃ।
એતાભિર્ધાર્યતે લોકસ્તાભ્યાઃ શાસ્ત્રં વિનિઃસૃતં॥ 12-343-31 (79463)
એકાગ્રમનસો દાન્તા મુનયઃ સંયમે રતાઃ।
ભૂતભવ્યભવિષ્યજ્ઞાઃ સત્યધર્મપરાયણાઃ॥ 12-343-32 (79464)
ઇદં શ્રેય ઇદં બ્રહ્મ ઇદં હિતમનુત્તમમ્।
લોકાન્સંચિન્ત્ય મનસા તતઃ શાસ્ત્રં પ્રચક્રિરે॥ 12-343-33 (79465)
તત્ર ધર્માર્થકામા હિ મોક્ષઃ પશ્ચાચ્ચ કીર્તિતઃ।
મર્યાદા વિવિધાશ્ચૈવ દિવિ ભૂમૌ ચ સંસ્થિતાઃ॥ 12-343-34 (79466)
આરાધ્ય તપસા દેવં હરિં નારાયણં પ્રભુમ્।
દિવ્યં વર્ષસહસ્રં વૈ સર્વે તે ઋષિભિઃ સહ॥ 12-343-35 (79467)
નારાયણાનુશિષ્ટા હિ તદા દેવી સરસ્વતી।
વિવેશ તાનૃષીન્સર્વાલ્લોઁકાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-343-36 (79468)
તતઃ પ્રવર્તિતા સમ્યક્તપોવિદ્ભિર્દ્વિજાતિભિઃ।
શબ્દે ચાર્થે ચ હેતૌ ચ એષા પ્રથમસર્ગજા॥ 12-343-37 (79469)
આદાવેવ હિ તચ્છાસ્ત્રમોંકારસ્વરપૂજિતમ્।
ઋષિભિઃ શ્રાવિતં તત્ર યત્ર કારુણિકોહ્યસૌ॥ 12-343-38 (79470)
તતઃ પ્રસન્નો ભગવાનનિર્દિષ્ટશરીરગઃ।
ઋષીનુવાચ તાન્સર્વાનદૃશ્યઃ પુરુષોત્તમઃ॥ 12-343-39 (79471)
કૃતં શતસહસ્રં હિ શ્લોકાનાં હિતમુત્તમમ્।
લોકતન્ત્રસ્ય કૃત્સ્નસ્ય યસ્માદ્ધર્મઃ પ્રવર્તતે॥ 12-343-40 (79472)
પ્રવૃત્તૌ ચ નિવૃત્તૌ ચ યસ્માદેતદ્ભવિષ્યતિ।
યજુર્ઋક્સામભિર્જુષ્ટમથર્વાઙ્ગિરસૈસ્તથા॥ 12-343-41 (79473)
યથાપ્રમાણં હિં મયા કૃતો બ્રહ્મ પ્રસાદતઃ।
રુદ્રશ્ચ ક્રોધજો વિપ્રા યૂયં પ્રકૃતયસ્તથા। 12-343-42 (79474)
સૂર્યાચન્દ્રમસૌ વાયુર્ભૂમિરાપોઽગ્નિરેવ ચ।
સર્વે ચ નક્ષત્રગણા યચ્ચ ભૂતાભિશબ્દિતમ્॥ 12-343-43 (79475)
અધિકારેષુ વર્તન્તે યથાસ્વં બ્રહ્મવાદિનઃ।
સર્વે પ્રમાણં હિ યથા તથા તચ્છાસ્ત્રમુત્તમમ્॥ 12-343-44 (79476)
ભવિષ્યતિ પ્રમાણં વૈ એતન્મદનુશાસનમ્।
તસ્માત્પ્રવક્ષ્યતે ધર્માન્મનુઃ સ્વાયંભુવઃ સ્વયમ્॥ 12-343-45 (79477)
ઉશના બૃહસ્પતિશ્ચૈવ યદોત્પન્નૌ ભવિષ્યતઃ।
તદા પ્રવક્ષ્યતઃ શાસ્ત્રં યુષ્મન્મતિભિરુદ્ધૃતમ્॥ 12-343-46 (79478)
સ્વાયંભુવેષુ ધર્મેષુ શાસ્ત્રે ચોશનસા કૃતે।
બૃહસ્પતિમતે ચૈવ લોકેષુ પ્રતિચારિતે॥ 12-343-47 (79479)
યુષ્મત્કૃતમિદં શાસ્ત્રં પ્રજાપાલો વસુસ્તતઃ।
બૃહસ્પતિસકાશાદ્વૈ પ્રાપ્સ્યતે દ્વિજસત્તમાઃ॥ 12-343-48 (79480)
સ હિ મદ્ભાવનિરતો મદ્ભક્તશ્ચ ભવિષ્યતિ।
તેન શાસ્ત્રેણ લોકેષુ ક્રિયાઃ સર્વાઃ કરિષ્યતિ॥ 12-343-49 (79481)
એતદ્ધિ યુષ્મચ્છાસ્ત્રાણાં શાસ્ત્રમુત્તમસંજ્ઞિતમ્।
એતદર્થ્યં ચ ધર્મ્યં ચ રહસ્યં ચૈતદુત્તમમ્॥ 12-343-50 (79482)
અસ્ય પ્રવર્તનાચ્ચૈવ પ્રજાવન્તો ભવિષ્યથ।
સ ચ રાજશ્રિયા યુક્તો ભવિષ્યતિ મહાન્વસુઃ॥ 12-343-51 (79483)
સંસ્થિતે તુ નૃપે તસ્મિઞ્શાસ્ત્રમેતત્સનાતનમ્।
અન્તર્ધાસ્યતિ તત્સર્વમેતદ્વઃ કથિતં મયા॥ 12-343-52 (79484)
એતાવદુક્ત્વા વચનમદૃશ્યઃ પુરુષોત્તમઃ।
વિસૃજ્ય તાનૃષીન્સર્વાન્કામપિ પ્રસૃતો દિશમ્॥ 12-343-53 (79485)
તતસ્તે લોકપિતરઃ સર્વલોકાર્થચિન્તકાઃ।
પ્રાવર્તયન્ત તચ્છાસ્ત્રં ધર્મયોનિં સનાતનમ્॥ 12-343-54 (79486)
ઉત્પન્નેઽઙ્ગિરસે ચૈવ યુગે પ્રથમકલ્પિતે।
સાઙ્ગોપનિષદં શાસ્ત્રં સ્થાપયિત્વા બૃહસ્પતૌ॥ 12-343-55 (79487)
જગ્મુર્યથેપ્સિતં સર્વલોકાનાં સર્વધર્મપ્રવર્તકાઃ॥ ॥ 12-343-56 (79488)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 343॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-343-2 જન્મ અવતારઃ। આદ્યાં મૂર્તિ શ્વેતદ્વીપસ્થામ્॥ 12-343-4 ચત્વારિ પાણિપાદોદરોપસ્થાનિ॥ 12-343-6 સંપૂજયિત્વાત્મવિધિકિયાભિરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-343-8 ઉત્તરપશ્ચિમેન વાયવ્યકોણતઃ। યોત્તરતઃ યઃ ઉત્તરતઃ॥ 12-343-9 મેરુમૂલાદ્વત્રિશત્સહસ્રયોજનાર્દૂર્ધ્વમ્। સુગન્ધિઃ પરમાત્મા। સુગન્ધિં પુષ્ટિવર્ધનમિતિ મન્ત્રલિઙ્ગાત્। શોભનઃ સોઽસ્ત્યેષાં ધ્યાનગોચર ઇતિ સુસુગન્ધિનઃ॥ 12-343-10 શ્વેતાઃ શુદ્ધસત્વપ્રધાનાઃ॥ 12-343-11 છત્રાકૃતિશીર્ષા નિર્માંસગ્રીવત્વાત્। સમં પીનત્વરહિતં મુષ્કૌ વૃષણૌ ચતુષઅકમંસયોઃ કઠ્યોશ્ચાન્તરાલં ચ મુષ્કચતુષ્કં બાહુચતુષ્કં વા। ષષ્ટ્યા ષષ્ટિસંખ્યૈર્દન્તૈરિવ જગચ્ચણકચર્વણક્ષમૈઃ સંવત્સરૈર્યુક્તાઃ। અષ્ટૌ દિશઃ સર્વેપામાશ્રયભૂતાસ્તાભિશ્ચ યુક્તાઃ। દેશકાલૌ યેષાં મુખમધ્યે પ્રવિષ્ટાવિત્યર્થઃ। સૂર્યેણ પ્રખ્યાયતે સ્ફુટીક્રિયતે દિનમાસર્તુસંવત્સરાત્મા મહાકાલસ્તમ્। વિશ્વવક્રં વિશ્વં વક્રે યસ્ય તાદૃશમ્। જિહ્નાભિરિવ સ્વાઙ્ગભૂતાભી રસનાશક્તિભિર્લેલિહ્યન્તે પાયસમિવ લિહન્તિ। છત્રાકૃતિશીર્ષાણો મેઘૌઘસ્તનિતસમનિનાદાઃ સમમુષ્કા રુચિરતરાશ્ચતુર્મુષ્કાવર્જિતરક્તતલપાદાઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-343-12 વિશ્વોત્પન્નં વિશ્વમુત્પન્નં યસ્માત્। વેદાદયસ્તસ્ય નિસર્ગઃ અયત્નરચિતાઃ॥ 12-343-16 કથાસારો હિ સ સ્મૃત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-343-18 આખણ્ડલસમ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-343-19 સાત્વતં સાત્વતાનાં પાઞ્ચરાત્રાણાં હિતં। તચ્છેષેણ વિષ્ણુશેષેણ॥ 12-343-21 પિતૄનૃષીંશ્ચ વિપ્રાંશ્ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-343-26 પ્રાયણં ભગવત્પ્રોક્તમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-343-29 વેદૈશ્ચતુર્ભિઃ સહિતમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-343-34 મોક્ષપન્થાશ્ચ કીર્તિત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-343-54 ધર્મકામાર્થચિન્તકા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 344
॥ શ્રીઃ ॥
12.344. અધ્યાયઃ 344
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બૃહસ્પતિના ઉપરિચરવસોર્યાજનમ્॥ 1॥ તત્ર શ્રીહરિણા પરોક્ષતયા ભાગગ્રહણાત્ક્રુદ્ધં બૃહસ્પતિંપ્રતિ એકતાદિભિઃ શ્વેતદ્વીપવર્ણનપૂર્વકં ભગવન્મહિમોક્ત્યા પરિસાન્ત્વનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-344-0 (79489)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-344-0x (6568)
તતોઽતીતે મહાકલ્પે ઉત્પન્નેઽઙ્ગિરસઃ સુતે।
બભૂવુર્નિર્વૃતા દેવા જાતે દેવપુરોહિતે॥ 12-344-1 (79490)
બૃહદ્બ્રહ્મ મહચ્ચેતિ શબ્દાઃ પર્યાયવાચકાઃ।
એભિઃ સમન્વિતો રાજન્ગુણૈર્વિદ્વાન્બૃહસ્પતિઃ॥ 12-344-2 (79491)
તસ્ય શિષ્યો બભૂવાગ્ર્યો રાજોપરિચરો વસુઃ।
અધીતવાંસ્તદા શાસ્ત્રં સમ્યક્ચિત્રશિખણ્ડિજં॥ 12-344-3 (79492)
સ રાજા ભાવિતઃ પૂર્વં દૈવેન વિધિના વસુઃ।
પાલયામાસ પૃથિવીં દિવમાખણ્ડલો યથા॥ 12-344-4 (79493)
તસ્ય યજ્ઞો મહાનાસીદશ્વમેધો મહાત્મનઃ।
બૃહસ્પતિરુપાધ્યાયસ્તત્ર હોતા બભૂવ હ॥ 12-344-5 (79494)
પ્રજાપતિસુતાશ્ચાત્ર સદસ્યાશ્ચાભવંસ્ત્રયઃ।
એકતશ્ચ દ્વિતશ્ચૈવ ત્રિતશ્ચૈવ મર્હષયઃ॥ 12-344-6 (79495)
ધનુષાખ્યોઽથ રૈભ્યશ્ચ અર્વાવસુપરાવસૂ।
ઋષિર્મોધાતિથિશ્ચૈવ તાણ્ડ્યશ્ચૈવ મહાનૃષિઃ॥ 12-344-7 (79496)
ઋષિઃ શાન્તિર્મહાભાગસ્તથા વેદશિરાશ્ચ યઃ।
ઋષિશ્રેષ્ઠશ્ચ કપિલઃ શાલિહોત્રપિતા સ્મૃતઃ॥ 12-344-8 (79497)
આદ્યઃ કઠસ્તૈત્તિરિશ્ચ વૈશમ્પાયનપૂર્વજઃ।
કણ્વોઽથ દેવહોત્રશ્ચ એતે ષોડશ કીર્તિતાઃ॥ 12-344-9 (79498)
સંભૂતાઃ સર્વસંભારાસ્તસ્મિન્રાજન્મહાક્રતૌ।
ન તત્ર પશુઘાતોઽભૂત્સ રાજૈવં સ્થિતોઽભવત્॥ 12-344-10 (79499)
અહિંસ્રઃ શુચિરક્ષુદ્રો નિરાશીઃ કર્મસંસ્તુતઃ।
આરણ્યકપદોદ્ભૂતા ભાગાસ્તત્રોપકલ્પિતાઃ॥ 12-344-11 (79500)
પ્રીતસ્તતોઽસ્ય ભગવાન્દેવદેવઃ પુરાતનઃ।
સાક્ષાત્તં દર્શયામાસ સોદૃશ્યોઽન્યેન કેનચિત્॥ 12-344-12 (79501)
સ્વયં ભાગમુપાઘ્રાય પુરોડાશં ગૃહીતવાન્।
અદૃશ્યેન હૃતો ભાગો દેવેન હરિમેધસા॥ 12-344-13 (79502)
બૃહસ્પતિસ્તતઃ ક્રુદ્ધઃ સ્રુચમુદ્યમ્ય વેગિતઃ।
આકાશં ઘ્નન્સ્રુચઃ પાતૈ રોષાદશ્રૂણ્યવર્તયત્॥ 12-344-14 (79503)
ઉવાચ ચોપરિચરં મયા ભાગોઽયમુદ્યતઃ।
ગ્રાહ્યઃ સ્વયં હિ દેવેન મત્પ્રત્યક્ષં ન સંશયઃ॥ 12-344-15 (79504)
ઉદ્યતા યજ્ઞભાગા હિ સાક્ષાત્પ્રાપ્તાઃ સુરૈરિહ।
કિમર્થમિહ ન પ્રાપ્તો દર્શનં મે હરિર્નૃપ॥ 12-344-16 (79505)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-344-17x (6569)
તતઃ સ તં સમુદ્ભૂતં ભૂમિપાલો મહાન્વસુઃ।
પ્રસાદયામાસ મુનિં સદસ્યાસ્તે ચ સર્વશઃ॥ 12-344-17 (79506)
`હુતસ્ત્વયા વદાનીહ પુરોડાશસ્ય યાવતી।
ગૃહીતા દેવદેવેન મત્પ્રત્યક્ષં ન સંશયઃ॥ 12-344-18 (79507)
ઇત્યેવમુક્તે વસુના સરોષશ્ચાબ્રવીદ્ગુરુઃ।
ન યજેયમહં ચાત્ર પરિભૂતસ્ત્વયા નૃપ॥ 12-344-19 (79508)
ત્વયા પશુર્વારિતશ્ચ કૃતઃ પિષ્ટમયઃ પશુઃ।
ત્વં દેવં પશ્યસે નિત્યં ન પશ્યેયમહં કથમ્॥ 12-344-20 (79509)
વસુરુવાચ। 12-344-21x (6570)
પશુહિંસા વારિતા ચ યજુર્વેદાદિમન્ત્રતઃ।
અહં ન વારયે હિંસાં દ્રક્ષ્યામ્યેકાન્તિકો હરિમ્।
તસ્માત્કોપો ન કર્તવ્યો ભવતા ગુરુણા મયિ॥ 12-344-21 (79510)
વસુમેવં બ્રુવાણં તુ ક્રુદ્ધ એવ બૃહસ્પતિઃ।
ઉવાચ ઋત્વિજશ્ચૈવ કિં નઃ કર્મેતિ વારયન્॥ 12-344-22 (79511)
અથૈકતો દ્વિતશ્ચૈવ ત્રિતશ્ચૈવ મહર્ષયઃ।'
ઊચુશ્ચૈનમસંભ્રાન્તા ન રોષં કર્તુમર્હસિ॥ 12-344-23 (79512)
`શૃણુ ત્વં વચનં પુત્ર અસ્માભિઃ સમુદાહૃતમ્।'
નૈષ ધર્મઃ કૃતયુગે યત્ત્વં રોષમિહાહિથાઃ॥ 12-344-24 (79513)
અરોષણો હ્યસૌ દેવો યસ્ય ભાગોઽયમુદ્યતઃ।
ન શક્યઃ સ ત્વયા દ્રષ્ટુમસ્માભિર્વા બૃહસ્પતે।
યસ્ય પ્રસાદં કુરુતે સ વૈ તં દ્રષ્ટુમર્હતિ॥ 12-344-25 (79514)
વયં હિ બ્રહ્મણઃ પુત્રા માનસાઃ પરિકીર્તિતાઃ।
ગતા નિઃશ્રેયસાર્થં હિ કદાચિદ્દિશમુત્તરામ્॥ 12-344-26 (79515)
તપ્ત્વા વર્ષસહસ્રાણિ ચત્વારિ તપ ઉત્તમમ્।
એકપાદા સ્થિતાઃ સમ્યક્કાષ્ઠભૂતાઃ સમાહિતાઃ॥ 12-344-27 (79516)
મેરોરુત્તરભાગે તુ ક્ષીરોદસ્યાનુકૂલતઃ।
સ દેશો યત્ર નસ્તપ્તં તપઃ પરમદારુણમ્॥ 12-344-28 (79517)
વરેણ્યં વરદં તં વૈ દેવદેવં સનાતનમ્।
કથં પશ્યેમહિ વયં દેવં નારાયણં ત્વિતિ॥ 12-344-29 (79518)
અથ વ્રતસ્યાવભૃથે વાગુવાચાશરીરિણી।
સ્નિગ્ધગમ્ભીરયા વાચા પ્રહર્ષણકરી વિભો॥ 12-344-30 (79519)
સુતપ્તં વસ્તપો વિપ્રાઃ પ્રસન્નેનાન્તરાત્મના।
યૂયં જિજ્ઞાસવો ભક્તાઃ કથં દ્રક્ષ્યથ તં વિભુમ્॥ 12-344-31 (79520)
ક્ષીરોદધેરુત્તરતઃ શ્વેતદ્વીપો મહાપ્રભઃ।
તત્ર નારાયણપરા માનવાશ્ચન્દ્રવર્ચસઃ॥ 12-344-32 (79521)
એકાન્તભાવોપગતાસ્તે ભક્તાઃ પુરુષોત્તમમ્।
તે સહસ્રાર્ચિષં દેવં પ્રવિશન્તિ સનાતનમ્॥ 12-344-33 (79522)
અનિન્દ્રિયા નિરાહારા અનિષ્પન્દાઃ સુગન્ધિનઃ।
એકાન્તિનસ્તે પુરુષાઃ શ્વેતદ્વીપનિવાસિનઃ। 12-344-34ca ગચ્છધ્વં તત્ર મુનયસ્તત્રાત્મા મે પ્રકાશિતઃ॥ 12-344-34 (79523)
અથ શ્રુત્વા વયં સર્વે વાચં તામશરીરિણીમ્।
યથાખ્યાતેન માર્ગેણ તં દેશં પ્રવિશેમહિ॥ 12-344-35 (79524)
પ્રાપ્ય શ્વેતં મહાદ્વીપં તચ્ચિત્તાસ્તદ્દિદૃક્ષવઃ।
`સહસા હિ ગતાઃ સર્વે તેજસા તસ્ય મોહિતાઃ॥' 12-344-36 (79525)
તતોઽસ્મદ્દૃષ્ટિવિષયસ્તદા પ્રતિહતોઽભવત્।
ન ચ પશ્યામ પુરુષં તત્તેજોહતદર્શનાઃ॥ 12-344-37 (79526)
તતો નઃ પ્રાદુરભવદ્વિજ્ઞાનં દેવયોગજમ્।
ન કિલાતપ્તતપસા શક્યતે દ્રષ્ટમઞ્જસા॥ 12-344-38 (79527)
તતઃ પુનર્વર્ષશતં તપ્ત્વા તાત્કાલિકં મહત્।
વ્રતાવસાને ચ શુભાન્નરાન્દદૃશિમો વમય્॥ 12-344-39 (79528)
શ્વેતાંશ્ચન્દ્રપ્રતીકાશાન્સર્વલક્ષણલક્ષિતાન્।
નિત્યાઞ્જલિકૃતાન્બ્રહ્મ જપતઃ પ્રાગુદઙ્ભુખાન્॥ 12-344-40 (79529)
માનસો નામ સ જપો જપ્યતે તૈર્મહાત્મભિઃ।
તેનૈકાગ્રમનસ્ત્વેન પ્રીતો ભવતિ વૈ હરિઃ॥ 12-344-41 (79530)
યાઽભવન્મુનિશાર્દૂલ ભાઃ સૂર્યસ્ય યુગક્ષયે।
એકૈકસ્ય પ્રભા તાદૃક્સાઽભવન્માનવસ્ય હ॥ 12-344-42 (79531)
તેજોનિવાસઃ સ દ્વીપ ઇતિ વૈ મેનિરે વયમ્।
ન તત્રાભ્યધિકઃ કશ્ચિત્સર્વે તે સમતેજસઃ॥ 12-344-43 (79532)
અથ સૂર્યસહસ્રસ્ય પ્રભાં યુગપદુત્થિતામ્।
સહસા દૃષ્ટવન્તઃ સ્મ પુનરેવ બૃહસ્પતે॥ 12-344-44 (79533)
સહિતાશ્ચાભ્યધાવન્ત તતસ્તે માનવા દ્રુતમ્।
કૃતાઞ્જલિપુષ્ટા હૃષ્ટા નમ ઇત્યેવ વાદિનઃ॥ 12-344-45 (79534)
તતો હિ વદતાં તેષામશ્રૌષ્મ વિપુલં ધ્વનિમ્।
બલિઃ કિલોપહ્રિયતે તસ્ય દેવસ્ય તૈર્નરૈઃ॥ 12-344-46 (79535)
વયં તુ તેજસા તસ્ય સહસા હૃતચેતસઃ।
ન કિંચિદપિ પશ્યામો હતચક્ષુર્બલેન્દ્રિયાઃ॥ 12-344-47 (79536)
એકસ્તુ શબ્દો વિતતઃ શ્રુતોઽસ્માભિરુદીરિતઃ।
`આકાશં પૂરયન્સર્વં શિક્ષાક્ષરસમન્વિતઃ॥ 12-344-48 (79537)
જિતં તે પુણ્ડરીકાક્ષ નમસ્તે વિશ્વભાવન।
નમસ્તેઽસ્તુ હૃષીકેશ મહાપુરુષ પૂર્વજ।
ઇતિ શબ્દઃ શ્રુતોઽસ્માભિઃ શિક્ષાક્ષરસમન્વિતઃ॥ 12-344-49 (79538)
એતસ્મિન્નન્તરે વાયુઃ સર્વગન્ધવહઃ શુચિઃ।
દિવ્યાન્યુવાહ પુષ્પાણિ કર્મણ્યાશ્ચૌષધીસ્તથા॥ 12-344-50 (79539)
તૈરિષ્ટઃ પઞ્ચકાલજ્ઞૈર્હરિરેકાન્તિભિર્નરૈઃ।
ભક્ત્યા પરમયા યુક્તૈર્મનોવાક્કર્મભિસ્તદા॥ 12-344-51 (79540)
નૂનં તત્રાગતો દેવો યથા તૈર્વાગુદીરિતા।
વયં ત્વેનં ન પશ્યામો મોહિતાસ્તસ્ય માયયા॥ 12-344-52 (79541)
મારુતે સન્નિવૃત્તે ચ બલૌ ચ પ્રતિપાદિતે।
ચિન્તાવ્યાકુલિતાત્માનો જાતાઃ સ્મોઙ્ગિસાંવર॥ 12-344-53 (79542)
માનવાનાં સહસ્રેષુ તેષુ વૈ શુદ્ધયોનિષુ।
અસ્માન્ન કશ્ચિન્મનસા ચક્ષુષા વાઽપ્યપૂજયત્॥ 12-344-54 (79543)
તેઽપિ સ્વસ્થા મુનિગણા એક ભાવમનુવ્રતાઃ।
નાસ્માસુ દધિરે ભાવં બ્રહ્મભાવમનુષ્ઠિતાઃ॥ 12-344-55 (79544)
તતોઽસ્માન્સુપરિશ્રાન્તાંસ્તપસા ચાતિકર્શિતાન્।
ઉવાચ સ્વસ્થં કિમપિ ભૂતં તત્રાશરીરકમ્॥ 12-344-56 (79545)
દેવ ઉવાચ। 12-344-57x (6571)
દૃષ્ટા વઃ પુરુષાઃ શ્વેતાઃ સર્વેન્દ્રિયવિવર્જિતાઃ।
દૃષ્ટો ભવતિ દેવેશ એભિર્દૃષ્ટૈર્દ્વિજોત્તમૈઃ॥ 12-344-57 (79546)
ગચ્છધ્વં મુનયઃ સર્વે યથાગતમિતોઽચિરાત્।
ન સ શક્યસ્ત્વભક્તેન દ્રષ્ટું દેવઃ કથંચન॥ 12-344-58 (79547)
કામં કાલેન મહતા એકાન્તિત્વમુપાગતૈઃ।
શક્યો દ્રષ્ટું સ ભગવાન્પ્રભામણ્ડલદુર્દૃશઃ॥ 12-344-59 (79548)
મહત્કાર્યં ચ કર્તવ્યં યુષ્માભિર્દ્વિજસત્તમાઃ।
ઇતઃ કૃતયુગેઽતીતે વિપર્યાસં ગતેઽપિ ચ॥ 12-344-60 (79549)
વૈવસ્વતેઽન્તરે વિપ્રાઃ પ્રાપ્તે ત્રેતાયુગે પુનઃ।
સુરાણાં કાર્યસિદ્ધ્યર્થં સહાયા વૈ ભવિષ્યથ॥ 12-344-61 (79550)
તતસ્તદદ્ભુતં વાક્યં નિશમ્યૈવામૃતોપમમ્।
તસ્ય પ્રસાદાત્પ્રાપ્તાઃ સ્મો દેશમીપ્સિંતમઞ્જસા॥ 12-344-62 (79551)
એવં સુતપસા ચૈવ હવ્યકવ્યસ્તૈથૈવ ચ।
દેવોઽસ્માભિર્ન દૃષ્ટઃ સ કથં ત્વં દ્રષ્ટુમર્હસિ॥ 12-344-63 (79552)
નારાયણો મહદ્ભૂતં વિશ્વસૃગ્ઘવ્યકવ્યભુક્।
અનાદિનિધનોઽવ્યક્તો દેવદાનવપૂજિતઃ॥ 12-344-64 (79553)
એવમેકતવાક્યેન દ્વિતત્રિતમતેન ચ।
અનુનીતઃ સદસ્યૈશ્ચ બૃહસ્પતિરુદારધીઃ।
સમાપયત્તતો યજ્ઞં દૈવતં સમપૂજયત્॥ 12-344-65 (79554)
સમાપ્તયજ્ઞો રાજાઽપિ પ્રજાં પાલિતવાન્વસુઃ।
બ્રહ્મશાપાદ્દિવો ભ્રષ્ટઃ પ્રવિવેશ મહીં તતઃ॥ 12-344-66 (79555)
સ રાજા રાજશાર્દૂલ સત્યધર્મપરાયણઃ।
અન્તર્ભૂમિગતશ્ચૈવ સતતં ધર્મવત્સલઃ॥ 12-344-67 (79556)
નારાયણપરો ભૂત્વા નારાયણજપં જપન્।
તસ્યૈવ ચ પ્રસાદેન પુનરેવોત્થિતસ્તુ સઃ॥ 12-344-68 (79557)
મહીતલાદ્ગતઃ સ્થાનં બ્રહ્મણઃ સમનન્તરમ્।
પરાં ગતિમનુપ્રાપ્ત ઇતિ નૈષ્ઠિકમઞ્જસા॥ ॥ 12-344-69 (79558)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે ચતુશ્ચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 344॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-344-31 ક્રુદ્ધં દ્રક્ષ્યથ તં પ્રભુમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-344-34 અતીન્દ્રિયા નિરાહારા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-344-43 પુરુષવ્યત્યય આર્ષઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 345
॥ શ્રીઃ ॥
12.345. અધ્યાયઃ 345
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ ઉપરિચરવસોઃ શાપપ્રાપ્તિતદ્વિમોચનપ્રકારકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-345-0 (79559)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-345-0x (6572)
યદા ભક્તો ભગવતિ આસીદ્રાજા મહાન્વસુઃ।
કિમર્થં સ પરિભ્રષ્ટો વિવેશ વિવરં ભુવઃ॥ 12-345-1 (79560)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-345-2x (6573)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
ઋષીણાં ચૈવ સંવાદં ત્રિદશાનાં ચ ભારત॥ 12-345-2 (79561)
`ઇયં વૈ કર્મભૂમિઃ સ્યાત્સ્વર્ગો ભોગાય કલ્પિતઃ।
તસ્માદિન્દ્રો મહીં પ્રાપ્ય યજનાપ તુ દીક્ષિતઃ॥ 12-345-3 (79562)
સવનીયપશોઃ કાલ આગતે તુ બૃહસ્પતિઃ।
પિષ્ટમાનીયતામત્ર પશ્વર્થમિતિ ભાષત॥ 12-345-4 (79563)
તચ્છ્રુત્વા દેવતાઃ સર્વા ઇદમૂચુર્દ્વિજોત્તમમ્।
બૃહસ્પતિં માંસગૃદ્ધાઃ પૃથક્પૃથગિદં પુનઃ॥' 12-345-5 (79564)
અજેન યષ્ટવ્યમિતિ પ્રાહુર્દેવા દ્વિજોત્તમાન્।
સ ચ છાગોપ્યજો જ્ઞેયો નાન્યઃ પશુરિતિ સ્થિતિઃ॥ 12-345-6 (79565)
ઋષય ઊચુઃ। 12-345-7x (6574)
બીજૈર્યજ્ઞેષુ યષ્ટવ્યમિતિ વૈ વૈદિકી શ્રુતિઃ।
અજસંજ્ઞાનિ બીજાનિ ચ્છાગં નો હન્તુમર્હથ॥ 12-345-7 (79566)
નૈષ ધર્મઃ સતાં દેવા યત્ર બધ્યેત વૈ પશુઃ।
ઇદં કૃતયુગં શ્રેષ્ઠં કથં વધ્યેત વૈ પશુઃ॥ 12-345-8 (79567)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-345-9x (6575)
તેષાં સંવદતામેવમૃષીણાં વિબુધૈઃ સહ।
માર્ગાગતો નૃપશ્રેષ્ઠસ્તં દેશં પ્રાપ્તવાન્વસુઃ॥ 12-345-9 (79568)
અન્તરિક્ષચરઃ શ્રીમાન્સહસ્રબલવાહનઃ।
તં દૃષ્ટ્વા સહસાઽઽયાન્તં વસું તે ત્વન્તરિક્ષગમ્॥ 12-345-10 (79569)
ઊચુર્દ્વિજાતયો દેવાનેષ ચ્છેત્સ્યતિ સંશયમ્।
યજ્વા દાનપતિઃ શ્રેષ્ઠઃ સર્વભૂતહિતપ્રિયઃ।
કથંસ્વિદન્યથા બ્રૂયાદેષ વાક્યં મહાન્વસુઃ॥ 12-345-11 (79570)
એવં તે સંવિદં કૃત્વા વિબુધા ઋષયસ્તથા।
અપૃચ્છન્સહિતાઽભ્યેત્ય વસું રાજાનમન્તિકાત્॥ 12-345-12 (79571)
ભો રાજન્કેન યષ્ટવ્યમજેનાહોસ્વિદૌષધૈઃ।
એતન્નઃ સંશયં છિન્ધિ પ્રમાણં નો ભવાન્મતઃ॥ 12-345-13 (79572)
સ તાન્કૃતાઞ્જલિર્ભૂત્વા પરિપપ્રચ્છ વૈ વસુઃ।
કસ્ય વૈ કો મતઃ પક્ષો બ્રૂત સત્યં દ્વિજોત્તમાઃ॥ 12-345-14 (79573)
ઋષય ઊચુઃ। 12-345-15x (6576)
ધાન્યૈર્યષ્ટવ્યમિત્યેવ પક્ષોઽસ્માકં નરાધિપ।
દેવાનાં તુ પશુઃ પક્ષો મતો રાજન્વદસ્વ નઃ॥ 12-345-15 (79574)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-345-16x (6577)
દેવાનાં તુ મતં જ્ઞાત્વા વસુના પક્ષસંશ્રયાત્।
છાગેનાજેન યષ્ટવ્યમેવમુક્તં વચસ્તદા॥ 12-345-16 (79575)
કુપિતાસ્તે તતઃ સર્વે મુનયઃ સૂર્યવર્ચસઃ।
ઊચુર્વસું વિમાનસ્થં દેવપક્ષાર્થવાદિનમ્॥ 12-345-17 (79576)
સુરપક્ષો ગૃહીતસ્તે યસ્માત્તસ્માદ્દિવઃ પત।
અદ્યપ્રભૃતિ તે રાજન્નાકાશે વિહતા ગતિઃ॥ 12-345-18 (79577)
અસ્માચ્છાપાભિઘાતેન મહીં ભિત્ત્વા પ્રવેક્ષ્યસિ।
` વિરુદ્ધં વેદસૂત્રાણામુક્તં યદિ ભવેન્નૃપ।
વયં વિરુદ્ધવચના યદિ તત્ર પતામહે॥' 12-345-19 (79578)
તતસ્તસ્મિન્મુહૂર્તેઽથ રાજોપરિચરસ્તદા।
અધો વૈ સંબભૂવાશુ ભૂમેર્વિવરગો નૃપ॥ 12-345-20 (79579)
સ્મૃતિસ્ત્વેવં ન વિજહૌ તદા નારાયણાજ્ઞયા॥ 12-345-21 (79580)
દેવાસ્તુ સહિતાઃ સર્વે વમોઃ શાપવિમોક્ષણમ્।
ચિન્તયામાસુરવ્યગ્રાઃ સુકૃતં હિ નૃપસ્ય તત્॥ 12-345-22 (79581)
અનેનાસ્મત્કૃતે રાજ્ઞા શાપઃ પ્રાપ્તો મહાત્મના।
અસ્ય પ્રતિપ્રિયં કાર્યં સહિતૈર્નો દિવૌકસઃ॥ 12-345-23 (79582)
ઇતિ બુદ્ધ્યા વ્યવસ્યાશુ ગત્વા નિશ્ચયમીશ્વરાઃ।
ઊચુઃ સંહૃષ્ટમનસો રાજોપરિચરં તદા॥ 12-345-24 (79583)
બ્રહ્મણ્ય દેવભક્તસ્ત્વં સુરાસુરગુરુર્હરિઃ।
કામં સ તવ તુષ્ટાત્મા કુર્યાચ્છાપવિભોક્ષણમ્॥ 12-345-25 (79584)
માનના તુ દ્વિજાતીનાં કર્તવ્યા વૈ મહાત્મનામ્।
અવશ્યં તપસા તેષાં ફલિતવ્યં નૃપોત્તમ॥ 12-345-26 (79585)
યતસ્ત્વં સહસા ભ્રષ્ટ આકાશાન્મેદિનીતલમ્।
`વિરુદ્ધં વેદસૂત્રાણાં ન વક્તવ્યં હિતાર્થિના॥ 12-345-27 (79586)
અસ્મત્પક્ષનિમિત્તેન વ્યસનં પ્રાપ્તમીદૃશમ્।'
એકં ત્વનુગ્રહં તુભ્યં દદ્મો વૈ નૃપ્રસત્તમ।
યાવત્ત્વં શાપદોષેણ કાલમાસિપ્યસેઽનઘ॥ 12-345-28 (79587)
ભૂમેર્વિવરગો ભૂત્વા તાવત્ત્વં કાલમાપ્સ્યસિ।
યજ્ઞેષુ સુહુતાં વિપ્રૈર્વસોર્ધારાં સમાહિતૈઃ॥ 12-345-29 (79588)
પ્રાપ્સ્યસેઽસ્મદનુધ્યાનાન્મા ચ ત્વાં ગ્લાનિરાવિશેત્।
ન ક્ષુત્પિપાસે રાજેન્દ્ર ભૂમેશ્છિદ્રે ભવિષ્યતઃ॥ 12-345-30 (79589)
વસોર્ધારામિપીતત્વાત્તેજસાઽઽપ્યાયિતેન ચ।
સ દેવોઽસ્મદ્વરાત્પ્રીતો બ્રહ્મલોકં હિ નેષ્યતિ॥ 12-345-31 (79590)
એવં દત્ત્વા વરં રાજ્ઞે સર્વે તે ચ દિવૌકસઃ।
ઋતું સમાપ્ય પિષ્ટેન મુનીનાં વચનાત્તદા॥' 12-345-32 (79591)
ગતાઃ ધમવનં દેવા ઋષગશ્ચ તપોધનાઃ।
`ગૃહીત્વા દક્ષિણાં સર્વે ગતઃ સ્વાનાશ્રમાન્પુનઃ॥ 12-345-33 (79592)
વસું વિચિન્ત્ય શક્રશ્ચ પ્રવિનેશામરાવતીમ્।
વસુર્વિવરગસ્તત્ર વ્યલીકસ્ય ફલં ગુરોઃ॥' 12-345-34 (79593)
ચક્રે વસુસ્તતઃ પૂજાં વિષ્વક્સેનાય ભારત।
જપ્યં જગૌ ચ સતતં નારાયણમુખોદ્ગવમ્॥ 12-345-35 (79594)
તત્રાપિ પઞ્ચભિર્યજ્ઞૈઃ પઞ્ચકાલાનરિંદમ્।
અયજદ્ધરિં સુરપતિં ભૂમેર્વિવરગોઽપિ સન્॥ 12-345-36 (79595)
તતોઽસ્ય તુષ્ટો ભગવાન્ભક્ત્યા નારાયણો હરિઃ।
અનન્યભક્તસ્ય સતસ્તત્પરસ્ય જિતાત્મનઃ॥ 12-345-37 (79596)
વરદો ભગવાન્વિષ્ણુઃ સમીપસ્થં દ્વિજોત્તમમ્।
ગરુત્મન્તં મહાવેગમાવભાષેઽપ્સિતં તદા॥ 12-345-38 (79597)
દ્વિજોત્તમ મહાભાગ પશ્યતાં વચનાન્મમ।
સમ્રાડ્રાજા વસુર્નામ ધર્માત્મા સંશિતવ્રતઃ॥ 12-345-39 (79598)
બ્રાહ્મણાનાં પ્રકોપેન પ્રવિષ્ટો વસુધાતલમ્।
માનિતાસ્તે તુ વિપ્રેન્દ્રાસ્ત્વં તુ ગચ્છ દ્વિજોત્તમ્॥ 12-345-40 (79599)
ભૂમેર્વિવરસંગુપ્તં ગરુડેહ મમાજ્ઞયા।
અધશ્ચરં નૃપશ્રેષ્ઠં ખેચરં કુરુ માચિરમ્॥ 12-345-41 (79600)
ગરુત્માનથ વિક્ષિપ્ય પક્ષૌ મારુતવેગવાન્।
વિવેશ વિવરં ભૂમેર્યત્રાસ્તે વાગ્યતો વસુઃ॥ 12-345-42 (79601)
તત એનં સમુત્ક્ષિપ્ય સહસા વિનતાસુતઃ।
ઉત્પપાત નભસ્તૂર્ણં તત્ર ચૈનમમુઞ્ચત॥ 12-345-43 (79602)
અસ્મિન્મુહુર્તે સંજજ્ઞે રાજોપરિચરઃ પુનઃ।
સશરીરો ગતશ્ચૈવ બ્રહ્મલોકં નૃપોત્તમઃ॥ 12-345-44 (79603)
એવં તેનાપિ કૌન્તેય વાગ્દોષાદ્દેવતાજ્ઞયા।
પ્રાપ્તા ગતિરધસ્તાત્તુ દ્વિજશાપાન્મહાત્મના॥ 12-345-45 (79604)
કેવલં પુરુષસ્તેન સેવિતો હરિરીશ્વરઃ।
તતઃ શીઘ્રં જહૌ શાપં બ્રહ્મલોકમવાપ ચ॥ 12-345-46 (79605)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-345-47x (6578)
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં સંભૂતા માનવા યથા।
નારદોઽપિ યથા શ્વેતં દ્વીપં સ ગતવાનૃષિઃ।
તત્તે સર્વં પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુષ્વૈકમના નૃપ॥ ॥ 12-345-47 (79606)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 345॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-345-7 અજસ્થસ્મ મેધસ્ય બીજેષુ સંક્રમાદ્વીજાન્યેવાજસંજ્ઞાનીતિ યુક્તમ્॥ 12-345-23 અસ્ય પ્રતિક્રિયા કાર્યેતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 346
॥ શ્રીઃ ॥
12.346. અધ્યાયઃ 346
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ દડુનામભિર્નારદકૃતશ્વેતદ્વીપગતભગવત્સ્તોત્રાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-346-0 (79607)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-346-0x (6579)
પ્રાપ્ય શ્વેતં મહાદ્વીપં નારદો ભગવાનૃષિઃ।
દદર્શ તાનેવ નરાઞ્શ્વેતાંશ્ચન્દ્રસમપ્રભાન્॥ 12-346-1 (79608)
પૂજયામાસ શિરસા મનસા તૈશ્ચ પૂજિતઃ।
દિદૃક્ષુર્જપ્યપરમઃ સર્વકૃચ્છ્રગતઃ સ્થિતઃ॥ 12-346-2 (79609)
ભૂત્વૈકાગ્રમના વિપ્ર ઊર્ધ્વબાહુઃ સમાહિતઃ।
સ્તોત્રં જગૌ સ વિશ્વાય નિર્ગુણાય ગુણાત્મને॥ 12-346-3 (79610)
નારદ ઉવાચ। 12-346-4x (6580)
12-346-4 (79611)
ઓઁ નમસ્તે દેવદેવેશ નિષ્ક્રિય નિર્ગુણ લોકસાક્ષિન્ ક્ષેત્રજ્ઞ પુરુષોત્તમ અનન્ત પુરુષ મહાપુરુષ પુરુષોત્તમ ત્રિગુણ પ્રધાન અમૃત અમૃતાખ્ય અનન્તાખ્ય વ્યોમ અમૃતાત્મન્ સનાતન સદસદ્વ્યક્તાવ્યક્ત ઋતધામ આદિદેવ વસુપ્રદ પ્રજાપતે સુપ્રજાપતે વનસ્પતે મહાપ્રજાપતે ઊર્જસ્પતે વાચસ્પતે જગત્પતે મનસ્પતે દિવસ્પતે મરુત્પતે સલિલપતે પૃથિવીપતે દિક્પતે પૂર્વનિવાસ ગુહ્ય બ્રહ્મપુરોહિત બ્રહ્મકાયિક રાજિક મહારાજિક ચાતુર્મહારાજિક આભાસુર મહાભાસુર સપ્તમહાભાગ સપ્તમહાસ્વરયામ્ય મહાયામ્ય સંજ્ઞાસંજ્ઞ *તુપિત મહાતુષિત પ્રમર્દન પરિનિર્મિત અપરિનિર્મિત વશવર્તિન્ અપરિનિન્દિત અપરિમિત વશવર્તિન્ અવશવર્તિન્ યજ્ઞ મહાયજ્ઞ અસંયજ્ઞ યજ્ઞસંભવ યજ્ઞયોને યજ્ઞગર્ભ યજ્ઞહૃદય યજ્ઞસ્તુત યજ્ઞભાગહર પઞ્ચયજ્ઞ પઞ્ચકાલકર્તૃપતે પાઞ્ચરાત્રિક વૈકુણ્ઠ અપરાજિત માનસિક નાવમિક નામનામિક પરસ્વામિન્ સુસ્નાતહંસ પરમહંસ મહાહંસ પરમજ્ઞેય હિરણ્યેશય વેદેશય દેવેશય કુશેશયબ્રહ્મેશય પદ્મેશય વિશ્વેશ્વર વિષ્વક્સેન ત્વં જગદન્વયસ્ત્વં જગત્પ્રકૃતિસ્તવાગ્નિરાસ્યં વડવામુખોઽગ્નિસ્ત્વમાહુતિઃ સારથિસ્ત્વં વષટ્કારસ્ત્વમોંકારસ્ત્વં તપસ્ત્વં મનસ્ત્વં ચન્દ્રમાઃ પૂર્ણાઙ્ગસ્ત્વં ચક્ષુરાજ્યમ્ ત્વં સૂર્યસ્ત્વં દિશાંગજસ્ત્વં દિગ્ભાનો વિદિગ્ભાનો હયશિરઃ પ્રથમત્રિસૌપર્ણો વર્ણધરઃ પઞચાગ્રે ત્રિણાચિકેત ષડઙ્ગનિધાન પ્રાગ્જોતિષ જ્યેષ્ઠસામગ સામિકવ્રતધરાથર્વશિરાઃ પઞ્ચમહાકલ્પ ફેનપાચાર્ય બાલખિલ્ય વૈખાનસા ભગ્નયોગા ભગ્નવ્રતા ભગ્નપરિસંખ્યાન યુગાદે યુગમધ્ય યુગનિધનાખણ્ડલ પ્રાચીનગર્ભકૌશિક પુરુષ્ટુત પુરુહૂત વિશ્વકૃદ્વિશ્વજિદ્વિશ્વરૂપાનન્તગતેઽનન્તભોગાઽનન્તાઽનાદેઽમધ્યાઽવ્યક્તમધ્યાઽવ્યક્તનિધન વ્રતાવાસ સમુદ્રાધિવાસ યશોવાસ તપોવાસ દમાવાસ લક્ષ્મ્યાવાસ વિદ્યાવાસ કીર્ત્યાવાસ શ્રીવાસ સર્વાવાસ વાસુદેવ સર્વચ્છન્દક હરિહય હરિમેધ મહાયજ્ઞભાગહર વરપ્રદ સુખપ્રદ ધનપ્રદ હરિમેધ યમ નિયમ મહાનિયમ કૃચ્છ્રાઽતિકૃચ્છ્રા મહાકુચ્છ્ર સર્વકૃચ્છ્ર નિયમધર નિવૃત્તભ્રમ નિવૃત્તિધર્મપ્રવરગત પ્રવચનગત પૃશ્નિગર્ભપ્રવૃત્ત પ્રવૃત્તવેદક્રિયાઽજસર્વગતે સર્વદર્શિનં નગ્રાહ્યાઽક્ષયાઽચલ મહાવિભૂતે માહાત્મ્યશરીર પવિત્ર મહાપવિત્ર હિરણ્યમય બૃહદપ્રતર્ક્યાઽવિજ્ઞેય બ્રહ્માગ્ર્ય પ્રજાસર્ગકર પ્રજાનિધનકર મહામાયાધર વિદ્યાધર યોગધર ચિત્રશિખણ્ડિન્ વરપ્રદ પુરોડાશભાગહર ગતાધ્વરચ્છિન્નતૃષ્ણ ચ્છિન્નસંશય સર્વતોવૃત્ત નિવૃત્તરૂપ બ્રાહ્મણરૂપ ચ્છિન્નસંશય સર્વતોવૃત્ત નિવૃત્તરૂપ બ્રાહ્મણરૂપ બ્રાહ્મણપ્રિય વિશ્વર્મૂર્તે મહામૂર્તે બાન્ધવ ભક્તવત્સલ બ્રહ્મણ્યદેવ ભક્તોઽહં ત્વાં દિદૃક્ષુરેકાન્તદર્શનાય નમોનમઃ॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-346-2 જપ્યપરમઃ સર્વભૂતહિતે રત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-346-3 ઊર્ધ્વબાહુર્મહામુનિરિતિ ટ. થ. પાઠઃ। મહામતિરિતિ ધ. પાઠઃ। નિર્ગુણાય મહાત્મન ઇતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥ * રુષિત- મહારુષિતેતિ ધ. પાઠઃ।શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 347
॥ શ્રીઃ ॥
12.347. અધ્યાયઃ 347
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રતિ નારદાય શ્વેતદ્વીપસ્થહર્યુક્તસ્વકૃતસૃષ્ટિપ્રકારાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-347-0 (79612)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-347-0x (6581)
એવં સ્તુતઃ સ ભગવાન્ ગુહ્યૈસ્તથ્યૈશ્ચ નામભિઃ।
`ભગવાન્વિશ્વસૃક્સિંહઃ સર્વમૂર્તિમયઃ પ્રભુઃ।'
દર્શયામાસ મુનયે રૂપં તત્પરમં હરિઃ॥ 12-347-1 (79613)
કિંચિચ્ચન્દ્રાદ્વિશુદ્ધાત્મા કિંચિચ્ચન્દ્રાદ્વિશેષવાન્।
કૃશાનુવર્ણઃ કિંચિચ્ચ કિંચિદ્ધિષ્ણ્યાકૃતિઃ પ્રભુઃ॥ 12-347-2 (79614)
શુકપત્રનિભઃ કિંચિત્કિંચિત્સ્ફટિકસન્નિભઃ।
નીલાઞ્જનચયપ્રખ્યો જાતરૂપપ્રભઃ ક્વચિત્॥ 12-347-3 (79615)
પ્રબાલાઙ્કુરવર્ણશ્ચ શ્વેતવર્ણસ્તથા ક્વચિત્।
ક્વચિત્સુવર્ણવર્ણાભો વૈદૂર્યસદૃશઃ ક્વચિત્॥ 12-347-4 (79616)
નીલવૈર્દૂર્યસદૃશ ઇન્દ્રનીલનિભઃ ક્વચિત્।
મયૂરગ્રીવવર્ણાભો મુક્તાહારનિભઃ ક્વચિત્॥ 12-347-5 (79617)
એતાન્બહુધાન્વર્ણાન્રૂપૈર્બિભ્રત્સનાતનઃ।
સહસ્રનયનઃ શ્રીમાઞ્છતશીર્ષઃ સહસ્રપાત્॥ 12-347-6 (79618)
સહસ્રોદરબાહુશ્ચ અવ્યક્ત ઇતિ ચ ક્વચિત્।
ઓંકારમુદ્ગિરન્વક્રાત્સાવિત્રીં ચ તદન્વયામ્॥ 12-347-7 (79619)
શેષેભ્યશ્ચૈવ વક્રેભ્યશ્ચતુર્વેદાન્ગિરન્બહૂન્।
આરણ્યકં જગૌ દેવો હરિર્નારાયણો વશી॥ 12-347-8 (79620)
વેદિં કમણ્ડલું દર્ભાન્મણિરૂપાંસ્તથા કુશાન્।
અજિનં દણ્ડકાષ્ઠં ચ જ્વલિતં ચ હુતાશનમ્।
ધારયામાસ દેવેશો હસ્તૈર્યજ્ઞપતિસ્તદા॥ 12-347-9 (79621)
તં પ્રસન્નં પ્રસન્નાત્મા નારદો દ્વિજસત્તમઃ।
વાગ્યતઃ પ્રણતો ભૂત્વા વવન્દે પરમેશ્વરમ્॥ 12-347-10 (79622)
તમુવાચ નતં મૂર્ધ્ના દેવાનામાદિરવ્યયઃ॥ 12-347-11 (79623)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-347-12x (6582)
એકતશ્ચ દ્વિતશ્ચૈવ ત્રિતશ્ચૈવ મહર્ષયઃ।
ઇમં દેશમનુપ્રાપ્તા મમ દર્શનલાલસાઃ॥ 12-347-12 (79624)
ન ચ માં તે દદૃશિરે ન ચ દ્રક્ષ્યતિ કશ્ચન।
ઋતે હ્યૈકાન્તિકશ્રેષ્ઠાત્ત્વં ચૈવૈકાન્તિકોત્તમ॥ 12-347-13 (79625)
મમૈતાસ્તનવઃ શ્રેષ્ઠા જાતા ધર્મગૃહે દ્વિજ।
તાસ્ત્વં ભજસ્વ સતતં સાધયસ્વ યથાગતમ્॥ 12-347-14 (79626)
વૃણીષ્વ ચ વરં પ્રિય મત્તસ્ત્વં યદિહેચ્છસિ।
પ્રસન્નોઽહં તવાદ્યેહ વિશ્વમૂર્તિરિહાવ્યયઃ॥ 12-347-15 (79627)
નારદ ઉવાચ। 12-347-16x (6583)
અદ્ય મે તપસો દેવ યમસ્ય નિયમસ્ય ચ।
સદ્યઃ ફલમવાપ્તં વૈ દૃષ્ટો યદ્ભગવાન્મયા॥ 12-347-16 (79628)
વર એષ મમાત્યન્તં દૃષ્ટસ્ત્વં યત્સનાતનઃ।
ભગવન્વિશ્વદૃક્ સિંહઃ સર્વમૂર્તિર્મહાન્પ્રભુઃ॥ 12-347-17 (79629)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-347-18x (6584)
એવં સંદર્શયિત્વા તુ નારદં પરમેષ્ઠિજમ્।
ઉવાચ વચનં ભૂયો ગચ્છ નારદ માચિરમ્॥ 12-347-18 (79630)
ઇમે હ્યનિન્દ્રિયાહારા મદ્ભક્તાશ્ચન્દ્રવર્ચસઃ।
એકાગ્રાશ્ચિન્તયેયુર્માં નૈષાં વિઘ્નો ભવેદિતિ॥ 12-347-19 (79631)
સિદ્ધા હ્યેતે મહાભાગાઃ પુરા હ્યેકાન્તિનોઽભવન્।
તમોરજોભિર્નિર્મુક્તા માં પ્રવેક્ષ્યન્ત્યસંશયમ્॥ 12-347-20 (79632)
ન દૃશ્યશ્ચક્ષુષા યોઽસૌ ન સ્પૃશ્યઃ સ્પર્શનેન ચ।
ન ઘ્રેયશ્ચૈવ ગન્ધેન રસેન ચ વિવર્જિતઃ॥ 12-347-21 (79633)
સત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ન ગુણાસ્તં ભજન્તિ વૈ।
યશ્ચ સર્વગતઃ સાક્ષી લોકસ્યાત્મેતિ કથ્યતે॥ 12-347-22 (79634)
ભૂતગ્રામશરીરેષુ નશ્યત્સુ ન વિનશ્યતિ।
અજો નિત્યઃ શાશ્વતશ્ચ નિર્ગુણો નિષ્કલસ્તથા॥ 12-347-23 (79635)
દ્વિર્દ્વાદશેભ્યસ્તત્ત્વેભ્યઃ ખ્યાતો યઃ પઞ્ચવિંશકઃ।
પુરુષો નિષ્ક્રિયશ્ચૈવ જ્ઞાનદૃશ્યશ્ચ કથ્યતે॥ 12-347-24 (79636)
યં પ્રવિશ્ય ભવન્તીહ મુક્તા વૈ દ્વિજસત્તમાઃ।
સ વાસુદેવો વિજ્ઞેયઃ પરમાત્મા સનાતનઃ॥ 12-347-25 (79637)
પશ્ય દેવસ્ય માહાત્મ્યં મહિમાનં ચ નારદ।
શુભાશુભૈઃ કર્મભિર્યો ન લિપ્યતિ કદાચન॥ 12-347-26 (79638)
સત્વં રજસ્તમશ્ચેતિ ગુણાનેતાન્પ્રચક્ષતે।
એતે સર્વશરીરેષુ તિષ્ઠન્તિ વિચરન્તિ ચ॥ 12-347-27 (79639)
એતાન્ગુણાંસ્તુ ક્ષેત્રજ્ઞો ભુઙ્ક્તે નૈભિઃ સ ભુજ્યતે।
નિર્ગુણો ગુણભુક્ચૈવ ગુણસ્રષ્ટા ગુણાતિગઃ॥ 12-347-28 (79640)
જગત્પ્રતિષ્ઠા દેવર્ષે પૃથિવ્યપ્સુ પ્રલીયતે।
જ્યોતિષ્યાપઃ પ્રલીયન્તે જ્યોતિર્વાયૌ પ્રલીયતે॥ 12-347-29 (79641)
ખે વાયુઃ પ્રલયં યાતિ મનસ્યાકાશમેવ ચ।
મનો હિ પરમં ભૂતં તદવ્યક્તે પ્રલીયતે॥ 12-347-30 (79642)
અવ્યક્તં પુરુષે બ્રહ્મન્નિષ્ક્રિયે સંપ્રલીયતે।
નાસ્તિ તસ્માત્પરતરઃ પુરુષાદ્વૈ સનાતનાત્॥ 12-347-31 (79643)
નિત્યં હિ નાસ્તિ જગતિ ભૂતં સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
ઋતે તમેકં પુરુષં વાસુદેવં સનાતનમ્।
સર્વભૂતાત્મભૂતો હિ વાસુદેવો મહાબલઃ॥ 12-347-32 (79644)
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્।
તે સમેતા મહાત્માનઃ શરીરમિતિ સંજ્ઞિતમ્॥ 12-347-33 (79645)
તદાવિશતિ યો બ્રહ્મન્ન દૃશ્યો લઘુવિક્રમઃ।
ઉત્પન્ન એવ ભવતિ શરીરં ચેષ્ટયન્પ્રભુઃ॥ 12-347-34 (79646)
ન વિના ધાતુસંઘાતં શરીરં ભવતિ ક્વચિત્।
ન ચ જીવં વિના બ્રહ્મન્વાયવશ્ચેષ્ટયન્ત્યુત॥ 12-347-35 (79647)
સ જીવઃ પરિસંખ્યાતઃ શેષઃ સંકર્ષણઃ પ્રભુઃ।
તસ્માત્સનત્કુમારત્વં યોઽલભત્સ્વેન કર્મણા॥ 12-347-36 (79648)
યસ્મિંશ્ચ સર્વભૂતાનિ પ્રદ્યુમ્નઃ પરિપઠ્યતે।
તસ્માત્પ્રસૂતો યઃ કર્તા કારણં કાર્યમેવ ચ॥ 12-347-37 (79649)
તસ્મત્સર્વં સંભવતિ જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
સોઽનિરુદ્ધઃ સ ઈશાનો વ્યક્તિઃ સા સર્વકર્મસુ॥ 12-347-38 (79650)
યો વાસુદેવો ભગવાન્ક્ષેત્રજ્ઞો નિર્ગુણાત્મકઃ।
જ્ઞેયઃ સ એવ રાજેન્દ્ર જીવઃ સંકર્ષણઃ પ્રભુઃ॥ 12-347-39 (79651)
સંકર્ષણાચ્ચ પ્રદ્યુમ્નો મનોભૂતઃ સ ઉચ્યતે।
પ્રદ્યુમ્નાદ્યોઽનિરૂદ્ધસ્તુ સોહંકારઃ સ ઈશ્વરઃ॥ 12-347-40 (79652)
મત્તઃ સર્વં સંભવતિ જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્।
અક્ષરં ચ ક્ષરં ચૈવ સચ્ચાસચ્ચૈવ નારદ॥ 12-347-41 (79653)
માં પ્રવિશ્ય ભવન્તીહ મુક્તા ભક્તાસ્તુ યે મમ।
અહં હિ પુરુષો જ્ઞેયો નિષ્ક્રિયઃ પઞ્ચવિંશકઃ॥ 12-347-42 (79654)
નિર્ગુણો નિષ્કલશ્ચૈવ નિર્દ્વન્દ્વો નિષ્પરિગ્રહઃ।
એતત્ત્વયા ન વિજ્ઞેયં રૂપવાનિતિ દૃશ્યતે॥ 12-347-43 (79655)
ઇચ્છન્મુહૂર્તાન્નશ્યેયમીશોઽહં જગતો ગુરુઃ।
માયા હ્યેષા મયા સૃષ્ટા યન્માં પશ્યસિ નારદ॥ 12-347-44 (79656)
સર્વભૂતગુણૈર્યુક્તં નૈવં ત્વં જ્ઞાતુમર્હસિ।
મયૈતત્કથિતં સમ્યક્તવ મૂર્તિચતુષ્ટયમ્॥ 12-347-45 (79657)
અહં હિ જીવસંજ્ઞો વૈ મયિ જીવઃ સમાહિતઃ।
મૈવં તે બુદ્ધિરત્રાભૂર્દ્દૃષો જીવો મયેતિ વૈ॥ 12-347-46 (79658)
અહં સર્વત્રગો બ્રહ્મન્ભૂતગ્રામાન્તરાત્મકઃ।
ભૂતગ્રામશરીરેષુ નશ્યત્સુ ન નશામ્યહમ્॥ 12-347-47 (79659)
સિદ્ધા હિ તે મહાભાગા નરા હ્યેકાન્તિનોઽભવન્।
તમોરજોભ્યાં નિર્મુક્તાઃ પ્રવેક્ષ્યન્તિ ચ માં મુને॥ 12-347-48 (79660)
`અહં કર્તા ચ કાર્યં ચ કારણં ચાપિ નરાદ।
ન દૃશ્યશ્ચક્ષુષા દેવઃ સ્પૃશ્યો ન સ્પર્શનેન ચ।
આઘ્રેયો નૈવ ગન્ધેન રસેન ચ વિસર્જિતઃ॥ 12-347-49 (79661)
સત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ન ગુણાસ્તે ભવન્તિ હિ।
સ હિ સર્વગતઃ સાક્ષી લોકસ્યાત્મેતિ કથ્યતે॥' 12-347-50 (79662)
હિરણ્યગર્ભો લોકાદિશ્ચતુર્વક્રોઽનિરુક્તગઃ।
બ્રહ્મા સનાતનો દેવો મમ બહ્વર્થચિન્તકઃ॥ 12-347-51 (79663)
લલાટાચ્ચૈવ મે રુદ્રો દેવઃ ક્રોધાદ્વિનિઃસૃતઃ।
પશ્યૈકાદશ મે રુદ્રાન્દક્ષિણં પાર્શ્વમાસ્થિતાન્॥ 12-347-52 (79664)
દ્વાદશૈવ તથાઽઽદિત્યાન્વામપાર્શ્વે સમાસ્થિતાન્।
અગ્રતશ્ચૈવ મે પશ્ય વસૂનષ્ટૌ સુરોત્તમાન્॥ 12-347-53 (79665)
નાસત્યં ચૈવ દસ્રં ચ ભિષજૌ પશ્ય પૃષ્ઠતઃ।
સર્વાન્પ્રજાપતીન્પશ્ય પશ્ય સપ્તઋર્ષીસ્તથા॥ 12-347-54 (79666)
વેદાન્યજ્ઞાંશ્ચ શતશઃ પશ્યામૃતમથૌષધીઃ।
તપાંસિ નિયમાંશ્ચૈવ યમાનપિ પૃથગ્વિધાન્॥ 12-347-55 (79667)
તથાઽષ્ટગુણમૈશ્વર્યમેકસ્થં પશ્ય મૂર્તિમત્।
શ્રિયં લક્ષ્મીં ચ કીર્તિં ચ પૃથિવીં ચ કકુદ્મિની॥ 12-347-56 (79668)
વેદાનાં માતરં પશ્ય મત્સ્થાં દેવીં સરસ્વતીમ્।
ધ્રુવં ચ જ્યોતિષાં શ્રેષ્ઠં પશ્ય નારદ ખેચરમ્॥ 12-347-57 (79669)
અમ્ભોધરાન્સમુદ્રાંશ્ચ સરાંસિ સરિતસ્તથા।
મૂર્તિમન્તઃ પિતૃગણાંશ્ચતુરઃ પશ્ય સત્તમ॥ 12-347-58 (79670)
ત્રીંશ્ચૈવેમાન્ગુણાન્પશ્ય મત્સ્થાન્મૂર્તિવિવર્જિતાન્।
દેવકાર્યાદપિ મુને પિતૃકાર્યં વિશિષ્યતે॥ 12-347-59 (79671)
દેવાનાં ચ પિતૃણાં ચ પિતા હ્યેકોઽહમાદિતઃ।
અહં હયશિરા ભૂત્વા સમુદ્રે પશ્ચિમોત્તરે॥ 12-347-60 (79672)
પિબામિ સુહુતં હવ્યં કવ્યં ચ શ્રદ્ધયાઽન્વિતમ્।
મયા સૃષ્ટઃ પુરા બ્રહ્મા માં યજ્ઞમયજત્સ્વયમ્॥ 12-347-61 (79673)
તતસ્તસ્મૈ વરાન્પ્રીતો દત્તવાનસ્મ્યનુત્તમાન્।
મત્પુત્રત્વં ચ કલ્પાદૌ લોકાધ્યક્ષત્વમેવ ચ॥ 12-347-62 (79674)
અહંકારકૃતં ચૈવ નામપર્યાયવાચકમ્।
ત્વયા કૃતાં ચ મર્યાદાં નાતિક્રંસ્યતિ કશ્ચન॥ 12-347-63 (79675)
ત્વં ચૈવ વરદો બ્રહ્મન્વરેપ્સૂનાં ભવિષ્યસિ।
સુરાસુરગણાનાં ચ ઋષીણાં ચ તપોધન॥ 12-347-64 (79676)
પિતૃણાં ચ મહાભાગ સતતં સંશિતવ્રત।
વિવિધાનાં ચ ભૂતાનાં ત્વમુપાસ્યો ભવિષ્યસિ॥ 12-347-65 (79677)
પ્રાદુર્ભાવગતશ્ચાહં સુરકાર્યેષુ નિત્યદા।
અનુશાસ્યસ્ત્વયા બ્રહ્મન્નિયોજ્યશ્ચ સુતો યથા॥ 12-347-66 (79678)
એતાંશ્ચાન્યાંશ્ચ રુચિરાન્બ્રહ્મણેઽમિતતેજસે।
`એવં રુદ્રાય મનવે ઇન્દ્રાયામિતતેજસે।'
અહં દત્ત્વા વરાન્પ્રીતો નિવૃત્તિપરમોઽભવમ્॥ 12-347-67 (79679)
નિર્વાણં સર્વધર્માણાં નિવૃત્તિઃ પરમા સ્મૃતા।
તસ્માન્નિવૃત્તિમાપન્નશ્ચરેત્સર્વાઙ્ગનિર્વૃતઃ॥ 12-347-68 (79680)
વિદ્યાસહાયવન્તં મામાદિત્યસ્થં સનાતનમ્।
કપિલં પ્રાહુરાચાર્યાઃ સાઙ્ખ્યનિશ્ચિતનિશ્ચયાઃ॥ 12-347-69 (79681)
હિરણ્યગર્ભો ભગવાનેષ ચ્છન્દસિ સંસ્તુતઃ।
સોહં યોગગતિર્બ્રહ્મન્યોગશાસ્ત્રેષુ શબ્દિતઃ॥ 12-347-70 (79682)
એષોઽહં વ્યક્તિમાશ્રિત્ય તિષ્ઠામિ દિવિ શાશ્વતઃ।
તતો યુગસહસ્રાન્તે સંહરિષ્યે જગત્પુનઃ॥ 12-347-71 (79683)
કૃત્વાઽઽત્મસ્થાનિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ।
એકાકી વિદ્યયા સાર્ધં વિહરિષ્યે જગત્પુનઃ॥ 12-347-72 (79684)
તતો ભૂયો જગત્સર્વં કરિષ્યામીહ વિદ્યયા।
અસ્મિન્મૂર્તિશ્ચતુર્થી યા સાઽસૃજચ્છેષમવ્યયમ્॥ 12-347-73 (79685)
સ હિ સંકર્ષણઃ પ્રોક્તઃ પ્રદ્યુમ્નઃ સોપ્યજીજનત્।
પ્રદ્યુમ્નાદનિરુદ્ધોઽહં સર્ગો મમ પુનઃ પુનઃ॥ 12-347-74 (79686)
અનિરુદ્ધાત્તથા બ્રહ્મા તન્નાભિકમલોદ્ભવઃ।
બ્રહ્મણઃ સર્વભૂતાનિ ચરાણિ સ્થાવરાણિ ચ॥ 12-347-75 (79687)
એતાં સૃષ્ટિં વિજાનીહિ કલ્પાદિષુ પુનઃ પુનઃ।
યથા સૂર્યસ્ય ગગનાદુદયાસ્તમને ઇહ।
નષ્ટે પુનર્વલાત્કાલ આનયત્યમિતદ્યુતે॥ ॥ 12-347-76 (79688)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે સપ્તચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 347॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-347-1 સ્તબ્યૈશ્ચ નામભિરિતિ થ. પાઠઃ। તં મુનિં દર્શયામાસનારદં વિશ્વરૂપધૃદિતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-347-7 ગાયત્રીં ચ તદન્વયામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-9 વેદિં કમણ્ડલું શુભ્રાન્મણીનુપાનહૌ કુશાનિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-347-13 દદૃશિરે દદૃશુઃ॥ 12-347-19 મદ્ભક્તાઃ સૂર્યવર્ચસ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-22 ન ગુણાઃ સંભવન્તિ હીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-35 શરીરં ચેન્દ્રિયાણિ ચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-37 માનસઃ સર્વભૂતાનામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-38 વ્યક્તઃ સર્વેષુ કર્મસ્વિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-347-42 માં પ્રવિશ્ય ભજન્તીહેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-53 વસૂનષ્ટૌ સમાશ્રિતાનિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-347-55 વેદાન્યજ્ઞાન્પશૂંશ્ચૈવ સ્રુક્ચ દર્ભમહૌષધીરિતિ થ. પાઠઃ॥ 12-347-57 બ્રહ્મણ્યં જ્યોતિષાં શ્રેષ્ઠમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-347-61 બ્રહ્મા મદ્યજ્ઞમયજત્સ્વજિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-347-68 તસ્મિન્નિવૃત્તિમાપન્ને ચરેત્સર્વત્ર વિષ્ઠિત ઇતિ ધ. પાઠઃ। ચરેત્સર્વત્ર નિસ્સ્પૃહ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-347-70 હિરણ્યગર્ભો ભગવાન્વિશ્વયોનિઃ સનાતન ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-347-71 તિષ્ઠામમિ ભુવિ શાશ્વત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-347-75 તત્રાદિકમલોદ્ભવઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 348
॥ શ્રીઃ ॥
12.348. અધ્યાયઃ 348
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્વેતદ્વીપસ્થેન હરિણા નારદંપ્રતિ સ્વદશાવતારચરિત્રકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-348-0 (79689)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-348-0x (6585)
નારદઃ પરિપ્રપચ્છ ભગવન્તં જનાર્દનમ્।
એકાર્ણવે મહાઘોરે નષ્ટે સ્થાવરજઙ્ગમે। 12-348-1 (79690)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-348-2x (6586)
શૃણુ નારદ તત્વેન પ્રાદુર્ભાવાન્મહામુને।
મત્સ્યઃ કૂર્મો વરાહશ્ચ નરસિંહોઽથ વામનઃ।
રામો રામશ્ચ રામશ્ચ બુદ્ધઃ કલ્કીતિ તે દશ॥ 12-348-2 (79691)
પૂર્વં મીનો ભવિષ્યામિ સ્થાપયિષ્યામ્યહં પ્રજાઃ।
લોકાન્વૈ ધારયિષ્યામિ મજ્જમાનાન્મહાર્ણવે॥ 12-348-3 (79692)
દ્વિતીયઃ કૂર્મરૂપો મે હેમકૂટનિભઃ સ્મૃતઃ।
મન્દરં ધારયિષ્યામિ અમૃતાર્થં દ્વિજોત્તમ॥ 12-348-4 (79693)
મપ્રાં મહાર્ણવે ઘોરે ભારાક્રાન્તાં ભુવં પુનઃ।
તતો બલાદહં વિદ્વન્સર્વભૂતહિતાય વૈ॥' 12-348-5 (79694)
સત્વૈરાક્રાન્તસર્વાઙ્ગાં નષ્ટાં સાગરમેખલામ્।
આનયિષ્યામિ સ્વં સ્થાનં વારાહં રૂપમાસ્થિતઃ।
હિરણ્યાક્ષં હનિષ્યામિ દૈતેયં બલગર્વિતમ્॥ 12-348-6 (79695)
નારસિંહં વષુઃ કૃત્વા હિરણ્યકશિષું પુનઃ।
સુરકાર્યે હનિષ્યામિ યજ્ઞઘ્નં દિતિનન્દનમ્॥ 12-348-7 (79696)
વિરોચનસ્ય બલવાન્બલિઃ પુત્રો મહાસુરઃ।
અવધ્યઃ સર્વલોકાનાં સદેવાસુરરક્ષસામ્।
ભવિષ્યતિ સ શક્રં ચ સ્વરાજ્યાચ્ચ્યાવયિષ્યતિ॥ 12-348-8 (79697)
ત્રૈલોક્યેઽપહૃતે તેન વિમુખે ચ શચીપતૌ।
અદિત્યાં દ્વાદશઃ પુત્રઃ સંભવિષ્યામિ કશ્યપાન્॥ 12-348-9 (79698)
`વટુર્ગત્વા યજ્ઞસદઃ સ્તૂયમાનો દ્વિજોત્તમૈઃ।
યજ્ઞસ્તુતિં કરિષ્યામિ શ્રુત્વા પ્રીતો ભવેદ્વલિઃ॥ 12-348-10 (79699)
કિમિચ્છસિ વટો બ્રૂહીત્યુક્તો યાચે મહદ્વરમ્।
દીયતાં ત્રિપદીમાત્રમિતિ યાચે મહાઽઽસુરમ્॥ 12-348-11 (79700)
સ દદ્યાન્મયિ સંપ્રીતઃ પ્રતિષિદ્ધશ્ચ મન્ત્રિભિઃ।
યાવજ્જલં હસ્તગતં ત્રિભિર્વિક્રમણૈર્યુતમ્॥' 12-348-12 (79701)
તતો રાજ્યં પ્રદાસ્યામિ શક્રાયામિતતેજસે।
દેવતાઃ સ્થાપયિષ્યામિ સ્વસ્વસ્થાનેષુ નારદ॥ 12-348-13 (79702)
બલિં ચૈવ કરિષ્યામિ પાતાલતલવાસિનમ્।
દાનવં ચ બલિશ્રેષ્ઠમબધ્યં સર્વદૈવતૈઃ॥ 12-348-14 (79703)
ત્રેતાયુગે ભવિષ્યામિ રામો ભૃગુકુલોદ્વહઃ।
ક્ષત્રં ચોત્સાદયિષ્યામિ સમૃદ્ધબલવાહનમ્॥ 12-348-15 (79704)
સંધૌ તુ સમનુપ્રાપ્તે ત્રેતાયાં દ્વાપરસ્ય ચ।
રામો દાશરથિર્ભૂત્વા ભવિષ્યામિ જગત્પતિઃ॥ 12-348-16 (79705)
ત્રિતોપઘાતાદ્વૈરૂપ્યમેકતોઽથ દ્વિતસ્તથા।
પ્રાપ્સ્યેતે વાનરત્વં હિ પ્રજાપતિસુતાવૃષી॥ 12-348-17 (79706)
તયોર્યે ત્વન્વયે જાતા ભવિષ્યન્તિ વનૌકસઃ।
મહાબલા મહાવીર્યાઃ શક્રતુલ્યપરાક્રમાઃ। 12-348-18 (79707)
તે સહાયા ભવિષ્યન્તિ સુરકાર્યે મમ દ્વિજ॥
તતો રક્ષઃપતિં ઘોરં પુલસ્ત્યકુલપાંસનમ્।
હનિષ્યે રાવણં રૌદ્રં સગણં લોકકણ્ટકમ્॥ 12-348-19 (79708)
` વિભીષણાય દાસ્યામિ રાજ્યં તસ્ય યથાક્રમમ્
અયોધ્યાવાસિનઃ સર્વાન્નેષ્યેઽહં લોકમવ્યયમ્॥' 12-348-20 (79709)
દ્વાપરસ્ય કલેશ્ચૈવ સંધૌ પાર્યવસાનિકે।
પ્રાદુર્ભાવઃ કંસહેતોર્મથુરાયાં ભવિષ્યતિ॥ 12-348-21 (79710)
તત્રાહં દાનવાન્હત્વા સુબહૂન્દેવકણ્ટકાન્।
કુશસ્થલીં કરિષ્યાસિ નિવાસં દ્વારકાં પુરીમ્॥ 12-348-22 (79711)
વસાનસ્તત્ર વૈ પુર્યામદિતેર્વિપ્રિયંકરમ્।
હનિષ્યે નરકં ભૌમં મુરં પીઠં ચ દાનવમ્॥ 12-348-23 (79712)
પ્રાગ્જ્યોતિષં પુરં રમ્યં નાનાધનસમન્વિતમ્।
કુશસ્થલીં નષ્યિષ્યામિ હત્વા વૈ દાનવોત્તમાન્॥ 12-348-24 (79713)
`કૃકલાસ ભૂતં ચ નૃગં મોચયિષ્યે ચ વૈ પુનઃ॥ 12-348-25 (79714)
તત્ર પૌત્રનિમિત્તેન ગત્વા વૈ શોણિતં પુરમ્।
વાણસ્ય ચ પુરં ગત્વા કરિષ્યે કદનં મહત્॥' 12-348-26 (79715)
શંકરં રમહાસેનં બાણપ્રિયહિતે રતમ્।
પરાજેષ્યામ્યથોદ્યુક્તૌ દેવૌ લોકનમસ્કૃતૌ॥ 12-348-27 (79716)
તતઃ સુતં બલેર્જિત્વા બાણં બાહુસહસ્ત્રિણમ્।
વિનાશયિષ્યામિ તતઃ સર્વાન્સૌભનિવાસિનઃ॥ 12-348-28 (79717)
યઃ કાલયવનઃ ખ્યાતો ગર્ગતેજોભિસંવૃતઃ।
ભવિષ્યતિ વધસ્તસ્ય મત્ત એવ દ્વિજોત્તમ॥ 12-348-29 (79718)
`કંસં કેશિં તથાક્રૂરમરિષ્ટં ચ મહાસુરમ્।
ચાણૂરં ચ મહાવીર્યં મુષ્ટિકં ચ મહાબલમ્॥ 12-348-30 (79719)
પ્રલમ્બં ધેનુકં ચૈવ અરિષ્ટં વૃષરૂપિણમ્।
કાલીયં ચ વશે કૃત્વા યમુનાયા મહાહ્રદે॥ 12-348-31 (79720)
ગોકુલેષુ તતઃ પશ્ચાદ્ભવાર્થે તુ મહાગિરિમ્।
સપ્તરાત્રં ધરિષ્યામિ વર્ષમાણે તુ વાસવે॥ 12-348-32 (79721)
અપક્રાન્તે તતો વર્ષે ગિરિમૂર્ધ્નિં વ્યવસ્થિતઃ।
ઇન્દ્રેણ સહ સંવાદં કરિષ્યામિ તદા દ્વિજ।
લઘ્વાચ્છિદ્ય ધનં સર્વં વાસુદેવં ચ પૌણ્ડ્રકમ્॥' 12-348-33 (79722)
જરાસન્ધશ્ચ બલવાન્સર્વરાજવિરોધનઃ
ભવિષ્યત્યસુરઃ સ્ફીતો ભૂમિપાલો ગિરિવ્રજે॥ 12-348-34 (79723)
મમ બુદ્ધિપરિસ્પન્દાદ્વધસ્તસ્ય ભવિષ્યતિ।
શિશુપાલં વધિષ્યામિ યજ્ઞે ધર્મસુતસ્ય વૈ॥ 12-348-35 (79724)
`દુર્યોધનાપરાધેન યુધિષ્ઠિરગુણેન ચ।'
સમાગતેષુ બલિષુ પૃથિવ્યાં સર્વરાજસુ॥ 12-348-36 (79725)
વાસવિઃ સુસહાયો વૈ મમ ત્વેકો ભવિષ્યતિ।
યુધિષ્ઠિરં સ્થાપયિષ્યે સ્વરાજ્યે ભ્રાતૃભિઃ સહ॥ 12-348-37 (79726)
એવં લોકા વદિષ્યન્તિ નરનારાયણાવૃષી।
ઉદ્યુક્તૌ દહતઃ ક્ષત્રં લોકકાર્યાર્થમીશ્વરૌ॥ 12-348-38 (79727)
`શસ્ત્રૈર્નિપતિતાઃ સર્વે નૃપા યાસ્યન્તિ વૈ દિવમ્॥' 12-348-39 (79728)
કૃત્વા ભારાવતરણં વસુધાયા યથેપ્સિતમ્।
સર્વસાત્વતમુખ્યાનાં દ્વારકાયાશ્ચ સત્તમ॥ 12-348-40 (79729)
કરિષ્યે પ્રલયં ઘોરમાત્મજ્ઞાનાભિસંશ્રયઃ।
`દ્વારકામાત્મસાત્કૃત્વા સમુદ્રં ગમયામ્યહમ્॥ 12-348-41 (79730)
તતઃ કલિયુગસ્યાદૌ દ્વિજરાજતરું શ્રિતઃ।
ભીષયા માગધેનૈવ ધર્મરાજગૃહે વસન્॥ 12-348-42 (79731)
કાષાયવસ્રસંવીતો મુણ્ડિતઃ શુક્લદન્તવાન્।
શુદ્ધોદનસુતો બુદ્ધો મોહયિષ્યામિ માનવાન્॥ 12-348-43 (79732)
શૂદ્રાઃ સુદ્ધેષુ ભુજ્યન્તે મયિ બુદ્ધત્વમાગતે।
ભવિષ્યન્તિ નરાઃ સર્વે બુદ્ધાઃ કાષાયસંવૃતાઃ॥ 12-348-44 (79733)
અનધ્યાયા ભવિષ્યન્તિ વિપ્રા યાગવિવર્જિતાઃ।
અગ્નિહોત્રાણિ સીદન્તિ ગુરુપૂજા ચ નશ્યતિ॥ 12-348-45 (79734)
ન શૃણ્વન્તિ પિતુઃ પુત્રા ન સ્નુષા નૈવ ભ્રાતરઃ।
ન પૌત્રા ન કલત્રા વા વર્તન્તેઽપ્યધમોત્તમાઃ॥ 12-348-46 (79735)
એવંભૂતં જગત્સર્વં શ્રુતિસ્મૃતિવિવર્જિતમ્।
ભવિષ્યતિ કલૌ પૂર્ણે હ્યશુદ્ધો ધર્મસંકરઃ॥ 12-348-47 (79736)
તેષાં સકાશાદ્ધર્મજ્ઞા દેવબ્રહ્મવિદો નરાઃ।
ભવિષ્યન્તિ હ્યશુદ્ધાશ્ચ ન્યાયચ્છલવિભાષિણઃ॥ 12-348-48 (79737)
યે નષ્ટધર્મશ્રોતારસ્તે સમાઃ પાપનિશ્ચયે।
તસ્માદેતા ન સંભાષ્યા ન સ્પૃશ્યા ચ હિતાર્થિભિઃ।
ઉપવાસત્રયં કુર્યાત્તત્સંસર્ગવિશુદ્ધયે॥ 12-348-49 (79738)
તતઃ કલિયુગસ્યાન્તે બ્રાહ્મણો હરિપિઙ્ગલઃ।
કલ્કિર્વિષ્ણુયશઃ પુત્રો યાજ્ઞવલ્ક્યઃ પુરોહિતઃ॥ 12-348-50 (79739)
તસ્મિન્નાશે વનગ્રામે તિષ્ઠેત્સોન્નાસિમો હયઃ।
સહયા બ્રાહ્મણાઃ સર્વે તૈરહં સહિતઃ પુનઃ।
મ્લેચ્છાનુત્સાદયિષ્યામિ પાષણ઼્ડાંશ્ચૈવ સર્વશઃ॥ 12-348-51 (79740)
પાષણ્ડશ્ચ કલૌ તત્ર માયયૈવ વિનશ્યતે।
પાષણ઼્ડકાંશ્ચૈવ હત્વા તત્રાન્તં પ્રલયે હ્યહમ્॥ 12-348-52 (79741)
તતઃ પશ્ચાદ્ભવિષ્યામિ યજ્ઞેષુ નિરતઃ સદા।
રાજ્યં પ્રશાસતિ પુનઃ કુન્તીપુત્ર યુધિષ્ઠિરે॥' 12-348-53 (79742)
કર્માણ્યપરિમેયાનિ ચતુર્મૂર્તિધરો હ્યહમ્।
કૃત્વા લોકાન્ગમિષ્યામિ સ્વાનહં બ્રહ્મસત્કૃતાન્॥ 12-348-54 (79743)
હંસઃ કૂર્મશ્ચ મત્સ્યશ્ચ પ્રાદુર્ભાવા દ્વિજોત્તમ।
વરાહો નરસિંહશ્ચ વામનો રામ એવ ચ।
રામો દાશરથિશ્ચૈવ સાત્વતઃ કલ્કિરેવ ચ॥ 12-348-55 (79744)
યદા વેદશ્રુતિર્નષ્ટા મયા પ્રત્યાહૃતા પુનઃ।
સર્વદાઃ સશ્રુતીકાશ્ચ કૃતાઃ પૂર્વં કૃતે યુગે॥ 12-348-56 (79745)
અતિક્રાન્તાઃ પુરાણેષુ શ્રુતાસ્તે યદિ વા ક્વચિત્।
અતિક્રાન્તાશ્ચ બહવઃ પ્રાદુર્ભાવા મમોત્તમાઃ॥ 12-348-57 (79746)
લોકકાર્યાણિ કૃત્વા ચ પુનઃ સ્વાં પ્રકૃતિં ગતાઃ।
ન હ્યેતદ્બ્રહ્મણા પ્રાપ્તમીદૃશં મમ દર્શનમ્॥ 12-348-58 (79747)
યત્ત્વયા પ્રાપ્તમદ્યેહ એકાન્તગતબુદ્ધિના।
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં બ્રહ્મન્ભક્તિમતો મયા।
પુરાણં ચ ભવિષ્યં ચ સરહસ્યં ચ સત્તમ॥ 12-348-59 (79748)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-348-60x (6587)
એવં સ ભગવાન્દેવો વિશ્વમૂર્તિધરોઽવ્યયઃ।
એતાવદુક્ત્વા વચનં તત્રૈવાન્તર્દધે પુનઃ॥ 12-348-60 (79749)
નારદોઽપિ મહાતેજાઃ પ્રાપ્યાનુગ્રહમીપ્સિતમ્।
નરનારાયણૌ દ્રષ્ટું બદર્યાશ્રમમાદ્રવત્॥ 12-348-61 (79750)
ઇદં મહોપનિષદં ચતુર્વેદસમન્વિતમ્।
સાંખ્યયોગકૃતં તેન પઞ્ચરાત્રાનુશબ્દિતમ્॥ 12-348-62 (79751)
નારાયંણમુખોદીતં નારદોઽશ્રાવયત્પુનઃ।
બ્રહ્મણઃ સદને તાત યથાદૃષ્ટં યથાશ્રુતમ્॥ 12-348-63 (79752)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-348-64x (6588)
એતદાશ્ચર્યભૂતં હિ માહાત્મ્યં તસ્ય ધીમતઃ।
કિં વૈ બ્રહ્મા ન જાનીતે યતઃ શુશ્રાવ નારદાત્॥ 12-348-64 (79753)
પિતામહોઽપિ ભગવાંસ્તસ્માદ્દેવાદનન્તરઃ।
કથં સ ન વિજાનીયાત્પ્રભાવમમિતૌજસઃ॥ 12-348-65 (79754)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-348-66x (6589)
મહાકલ્પસહસ્રાણિ મહાકલ્પશતાનિ ચ।
સમતીતાનિ રાજેન્દ્ર સર્ગાશ્ચ પ્રલયાશ્ચ હ॥ 12-348-66 (79755)
સર્ગસ્યાદૌ સ્મૃતો બ્રહ્મા પ્રજાસર્ગકરઃ પ્રભુઃ।
જાનાતિ દેવપ્રવરં ભૂયશ્ચાતોધિકં નૃપ।
પરમાત્માનમીશાનમાત્મનઃ પ્રભવં તથા॥ 12-348-67 (79756)
યે ત્વન્યે બ્રહ્મસદને સિદ્ધસઙ્ઘાઃ સમાગતાઃ।
તેભ્યસ્તચ્છ્રાવયામાસ પુરાણં વેદસંમિતમ્॥ 12-348-68 (79757)
અષ્ટાવિંશત્સહસ્રાણિ ઋષીણાં ભાવિતાત્મનામ્।
આત્માનુગામિનાં બ્રહ્મા શ્રાવયામાસ તત્વતઃ।
એવં પુરા પ્રાપ્તમિદં ભાનુના મુનિભાષિતમ્॥ 12-348-69 (79758)
વર્ષષષ્ટિસહસ્રાણિ ષષ્ટિવર્ષશતાનિ ચ।
સૂર્યસ્ય તપતો લોકાન્નિર્મિતા યે પુરઃસરાઃ।
તેષામકથયત્સૂર્યઃ સર્વેષાં ભાવિતાત્મનામ્॥ 12-348-70 (79759)
સૂર્યાનુગામિભિસ્તાત ઋષિભિસ્તૈર્મહાત્મભિઃ।
મેરૌ સમાગતા દેવાઃ શ્રાવિતાશ્ચેદનુત્તમમ્॥ 12-348-71 (79760)
દેવાનાં તુ સકાશાદ્વૈ તતઃ શ્રુત્વાઽસિતો દ્વિજઃ।
શ્રાવયામાસ રાજેન્દ્ર પિતૄન્વૈ મુનિસત્તમઃ॥ 12-348-72 (79761)
મમ ચાપિ પિતા તાત કથયામાસ શંતનુઃ।
તતો મયાપિ શ્રુત્વા ચ કીર્તિતં તવ ભારત॥ 12-348-73 (79762)
સુરૈર્વા મુનિભિર્વાપિ પુરાણં યૈરિદં શ્રુતમ્।
સર્વે તે પરમાત્માનં પૂજયન્તે સમન્તતઃ॥ 12-348-74 (79763)
ઇદમાખ્યાનમાર્ષેયં પારમ્પર્યાગતં નૃપ।
નાવાસુદેવભક્તાય ત્વયા દેયં કથંચન॥ 12-348-75 (79764)
`આખ્યાનમુત્તમં ચેદં શ્રાવયેદ્યઃ સદા નૃપ।
તદૈવ મનુજો ભક્તઃ શુચિર્ભૂત્વા સમાહિતઃ।
પ્રાપ્નુયાદચિરાદ્રાજન્વિષ્ણુલોકં ચ શાશ્વતમ્॥' 12-348-76 (79765)
મત્તોન્યાનિ ચ તે રાજન્નુપાખ્યાનશતાનિ વૈ।
યાનિ શ્રુતાનિ સર્વાણિ તેષાં સારોયમુદ્ધૃતઃ॥ 12-348-77 (79766)
સુરાસુરૈર્યથા રાજન્નિર્મથ્યામૃતમુદ્ધૃતમ્।
એવમેતત્પુરા વિપ્રૈઃ કથામૃતમિહોદ્ધૃતમ્॥ 12-348-78 (79767)
યશ્ચેદં પઠતે નિત્યં યશ્ચેદં શૃણુયાન્નરઃ।
એકાન્તભાવોપગત એકાન્તે સુસમાહિતઃ॥ 12-348-79 (79768)
પ્રાપ્ય શ્વેતં મહાદ્વીપં ભૂત્વા ચન્દ્રપ્રભો નરઃ।
સ સહસ્રાર્ચિપં દેવં પ્રવિશેન્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-348-80 (79769)
મુચ્યેદાર્તસ્તથા રોગાચ્છ્રુત્વેમામાદિતઃ કથામ્।
જિજ્ઞાસુર્લભતે કામાન્ભક્તો ભક્તગતિં વ્રજેત્॥ 12-348-81 (79770)
ત્વયાપિ સતતં રાજત્રભ્યર્ચ્યઃ પુરુષોત્તમઃ।
સ હિ માતા પિતા ચૈવ કૃત્સ્નસ્ય જગતો ગુરુઃ॥ 12-348-82 (79771)
બ્રહ્મણ્યદેવો ભગવાન્પ્રીયતાં તે સનાતનઃ।
યુધિષ્ઠિર મહાબાહો મહાબુદ્ધિર્જનાર્દનઃ॥ 12-348-83 (79772)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-348-84x (6590)
શ્રુત્વૈતદાખ્યાનવરં ધર્મરાડ્જનમેજય।
ભ્રાતરશ્ચાસ્ય તે સર્વે નારાયણપરાભવન્॥ 12-348-84 (79773)
જિતં ભગવતા તેન પુરુષેણેતિ ભારત।
નિત્યં જપ્યપરા ભૂત્વા સારસ્વતમુદીરયન્॥ 12-348-85 (79774)
યો હ્યસ્માકં ગુરુઃ શ્રેષ્ઠઃ કૃષ્ણદ્વૈપાયનો મુનિઃ।
જગૌ પરમકં જપ્યં નારાયણમુદીરયન્॥ 12-348-86 (79775)
ગત્વાન્તરિક્ષાત્સતતં ક્ષીરોદમમૃતાશયમ્।
પૂજયિત્વા ચ દેવેશં પુનરાયાત્સ્વગાશ્રમમ્॥ 12-348-87 (79776)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-348-88x (6591)
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં નારદોક્તં મયેરિતમ્।
પારમ્પર્યાગતં હ્યેતત્પિત્રા મે કથિતં પુરા॥ 12-348-88 (79777)
સૌતિરુવાચ। 12-348-89x (6592)
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં વૈશમ્પાયનકીર્તિતમ્।
જનમેજયેન તચ્છ્રુત્વા કૃતં સમ્યગ્યથાવિધિ॥ 12-348-89 (79778)
યૂયં હિ તપ્તતપસઃ સર્વે ચ ચરિતવ્રતાઃ।
શૌનકસ્ય મહાસત્રં પ્રાપ્તાઃ સર્વે દ્વિજોત્તમાઃ। 12-348-90 (79779)
યજધ્વં સુહુતૈર્યજ્ઞૈઃ શાશ્વતં પરમેશ્વરમ્।
પારમ્પર્યાગતં હ્યેતત્પિત્રા મે કથિતં પુરા॥ ॥ 12-348-91 (79780)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે અષ્ટચત્વારિંશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 348॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-348-2 રામશ્ચ કૃષ્ણઃ કલ્કી ચ તે દશેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-348-6 યજ્ઞઘ્નં બલગર્વિતમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-348-9 અદિત્યાં દ્વાદશાદિત્ય ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-348-15 તતઃ કૃતયુગે પ્રાપ્તે દ્વાત્રિંશદ્યુગપર્યયે। ભવિષ્યામિ ઋષિસ્તત્ર જમદગ્નિકુલોદ્ભવઃ। ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-348-19 રાવણં દૃપ્તં સર્વલોકૈકકણ્ટકમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-348-21 દ્વપારસ્ય કલેશ્ચૈવ અષ્ટાર્વિશચ્ચતુર્યુગે। પ્રાદુર્ભાવં કરિષ્યામિ ભૂયો વૃષ્ણિકુલોદ્ભવઃ। મધુરાયાં કંસહેતોર્વાસુદેવેતિ નામતઃ। તૃતીયો રામ ઇત્યેવ વસુદેવસુતો બલીતિ થ. ધ. પાઠઃ। કલેશ્ચૈવ અષ્ટાર્વિશચ્ચતુર્યુગે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-348-58 ઈદૃશં બ્રહ્મદર્શનમિતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 349
॥ શ્રીઃ ॥
12.349. અધ્યાયઃ 349
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્રીહરેર્થજ્ઞેષ્વગ્રભાગભાક્ત્વપ્રકારં પૃષ્ટેન સૌતિના તત્કથનાય શૌનકાદીન્પ્રતિ બ્રહ્માદીનાં શ્વેતદ્વીપગમનાદિપ્રતિપાદક વ્યાસવૈશમ્પાયનાદિસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-349-0 (79781)
શૌકન ઉવાચ। 12-349-0x (6593)
કથં સ ભગવાન્દેવો યજ્ઞેષ્વગ્રહરઃ પ્રભુઃ।
યજ્ઞધારી ચ સતતં વેદવેદાઙ્ગવિત્તથા॥ 12-349-1 (79782)
નિવૃત્તં ચાસ્થિતો ધર્મં ક્ષેમી ભાગવતઃ પ્રભુઃ।
નિવૃત્તિધર્માન્વિદધે સ એવ ભગવાન્પ્રભુઃ॥ 12-349-2 (79783)
કથં પ્રવૃત્તિધર્મેષુ ભાગાર્હા દેવતાઃ કૃતાઃ।
કથં નિવૃત્તિધર્માશ્ચ કૃતા વ્યાવૃત્તબુદ્ધયઃ॥ 12-349-3 (79784)
એતં નઃ સંશયં સૌતે છિન્ધિ ગુહ્યં સનાતનમ્।
ત્વયા નારાયણકથાઃ શ્રુતા વૈ ધર્મસંહિતાઃ॥ 12-349-4 (79785)
સૌતિરુવાચ। 12-349-5x (6594)
જનમેજયેન યત્પૃષ્ટઃ શિષ્યો વ્યાસસ્ય ધીમતઃ।
તત્તેઽહં કથયિષ્યામિ પૌરાણં શૌનકોત્તમ॥ 12-349-5 (79786)
શ્રુત્વા માહાત્મ્યમેતસ્ય દેહિનાં પરમાત્મનઃ।
જનમેજયો મહાપ્રાજ્ઞો વૈશમ્પાયનમબ્રવીત્॥ 12-349-6 (79787)
ઇમે સબ્રહ્યકા લોકાઃ સસુરાસુરમાનવાઃ।
ક્રિયાસ્વભ્યુદયોક્તાસુ સક્તા દૃશ્યન્તિ સર્વશઃ॥ 12-349-7 (79788)
મોક્ષશ્ચોક્તસ્ત્વયા બ્રહ્મન્નિર્વાણં પરમં સુખમ્।
યે તુ મુક્તા ભવન્તીહ પુણ્યપાપવિવર્જિતાઃ।
તે સહસ્રાર્ચિષં દેવં પ્રવિશન્તીહ શુશ્રુમ્॥ 12-349-8 (79789)
અયં હિ દુરનુષ્ઠેયો મોક્ષધર્મઃ સનાતનઃ।
યં હિત્વા દેવતાઃ સર્વા હવ્યકવ્યભુજોઽભવન્॥ 12-349-9 (79790)
કિંચ બ્રહ્મા ચ રુદ્રશ્ચ બલભિત્પ્રભુઃ।
સૂર્યસ્તારાધિપો વાયુરગ્નિર્વરુણ એવ ચ॥ 12-349-10 (79791)
આકાશં જગતી ચૈવ યે ચ શેષા દિવૌકસઃ।
પ્રલયં ન વિજાનન્તિ આત્મનઃ પરિનિર્મિતમ્॥ 12-349-11 (79792)
તતસ્તેનાસ્થિતા માર્ગં ધ્રુવમક્ષરમવ્યયમ્।
સ્મૃત્વા કાલપરીમાણં પ્રવૃત્તિં યે સમાસ્થિતાઃ।
દોષઃ કાલપરીમાણો મહાનેષ ક્રિયાવતામ્॥ 12-349-12 (79793)
એતન્મે સંશયં વિપ્ર હૃદિ શલ્યમિવાર્પિતમ્।
છિન્ધીતિહાસકથનાત્પરં કૌતૂહલં હિ મે॥ 12-349-13 (79794)
કથં ભાગહરાઃ પ્રોક્તા દેવતાઃ ક્રતુષુ દ્વિજ।
કિમર્થં ચાધ્વરે બ્રહ્મન્નિજ્યન્તે ત્રિદિવૌકસઃ॥ 12-349-14 (79795)
યે ચ ભાગં પ્રગૃહ્ણન્તિ યજ્ઞેષુ દ્વિજસત્તમ।
તે યજન્તો મહાયજ્ઞૈઃ કસ્ય ભાગં દદન્તિ વૈ॥ 12-349-15 (79796)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-349-16x (6595)
અહો ગૂઢતમઃ પ્રશ્નસ્ત્વયા પૃષ્ટો જનેશ્વર।
નાતપ્તતપસા હ્યેષ નાવેદવિદુષા તથા।
નાપુરાણવિદા ચૈવ શક્યો વ્યાહર્તુમઞ્જસા॥ 12-349-16 (79797)
હન્ત તે કથયિષ્યામિ યન્મે પૃષ્ટઃ પુરા ગુરુઃ।
કૃષ્ણદ્વૈપાયનો વ્યાસો વેદવ્યાસો મહાનૃષિઃ॥ 12-349-17 (79798)
સુમન્તુર્જૈમિનિશ્ચૈવ પૈલશ્ચ સુદૃઢવ્રતઃ।
અહં ચતુર્થઃ શિષ્યો વૈ પઞ્ચમશ્ચ શુકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-349-18 (79799)
એતાન્સમાગતાન્સર્વાન્પઞ્ચ શિષ્યાન્દમાન્વિતાન્।
શૌચાચારસમાયુક્તાઞ્જિતક્રોધાઞ્જિતેન્દ્રિયાન્॥ 12-349-19 (79800)
વેદાનધ્યાપયામાસ મહાભારતપઞ્ચમાન્।
મેરૌ ગિરિવરે રમ્યે સિદ્ધચારણસેવિતે॥ 12-349-20 (79801)
તેષામભ્યસ્યતાં વેદાન્કદાચિત્સંશયોઽભવત્।
એષ વૈ યસ્ત્વયા પૃષ્ટસ્તેન તેષાં પ્રકીર્તિતઃ॥ 12-349-21 (79802)
તતઃ શ્રુતો મયા ચાપિ તવાખ્યેયોઽદ્ય ભારત॥ 12-349-22 (79803)
શિષ્યાણાં વચનં શ્રુત્વા સર્વાજ્ઞાનતમોનુદઃ।
પરાશરસુતઃ શ્રીમાન્વ્યાસો વાક્યમથાબ્રવીત્॥ 12-349-23 (79804)
મયા હિ સુમહત્તપ્તં તપઃ પરમદારુણમ્।
ભૂતં ભવ્યં ભવિષ્યં ચ જાનીયામિતિ સત્તમાઃ॥ 12-349-24 (79805)
તસ્ય મે તપ્તતપસો નિગૃહીતેન્દ્રિયસ્ય ચ।
નારાયણપ્રસાદેન ક્ષીરોદસ્યાનુકૂલતઃ॥ 12-349-25 (79806)
ત્રૈકાલિકમિદં જ્ઞાનં પ્રાદુર્ભૂતં યથેપ્સિતમ્।
તચ્છૃણુધ્વં યથાન્યાયં વક્ષ્યે સંશયમુત્તમમ્॥ 12-349-26 (79807)
યથા વૃત્તં હિ કલ્પાદૌ દૃષ્ટં મે જ્ઞાનચક્ષુષા।
પરમાત્મેતિ યં પ્રાહુઃ સાઙ્ખ્યયોગવિદો જનાઃ॥ 12-349-27 (79808)
મહાપુરુષસંજ્ઞાં સ લભતે સ્વેન કર્મણા।
તસ્માત્પ્રસૂતમવ્યક્તં પ્રધાનં તં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-349-28 (79809)
અવ્યક્તાદ્વ્યક્તમુત્પન્નં લોકસૃષ્ટ્યર્થમીશ્વરાત્।
અનિરુદ્ધો હિ લોકેષુ મહાનાત્મેતિ કથ્યતે॥ 12-349-29 (79810)
યોસૌ વ્યક્તત્વમાપન્નો નિર્મમે ચ પિતામહમ્।
યોઽહંકાર ઇતિ પ્રોક્તઃ સર્વતેજોમયો હિ સઃ॥ 12-349-30 (79811)
પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્।
અહંકારપ્રસૂતાનિ મહાભૂતાનિ પઞ્ચધા॥ 12-349-31 (79812)
મહાભૂતાનિ સૃષ્ટ્વૈવ તાન્ગુણાન્નિર્મમે પુનઃ।
ભૂતેભ્યશ્ચૈવ નિષ્પન્ના મૂર્તિમન્તશ્ચ તાઞ્શૃણુ॥ 12-349-32 (79813)
મરીચિરઙ્ગિરાશ્ચાત્રિઃ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ।
વસિષ્ઠશ્ચ મહાત્મા વૈ મનુઃ સ્વાયંભુવસ્તથા।
જ્ઞેયાઃ પ્રકૃતયોઽષ્ટૌ તા યાસુ લોકાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 12-349-33 (79814)
વેદાન્વેદાઙ્ગસંયુક્તાન્યજ્ઞયજ્ઞાઙ્ગસંયુતાન્।
નિર્મમે લોકસિદ્ધ્યર્થં બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ॥ 12-349-34 (79815)
અષ્ટાભ્યઃ પ્રકૃતિભ્યશ્ચ જાતં વિશ્વમિદં જગત્॥ 12-349-35 (79816)
રુદ્રો રોષાત્મકો જાતો દશાન્યાન્સોસૃજસ્ત્વયમ્।
એકાદશૈતે રુદ્રાસ્તુ વિકારાઃ પુરુષાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-349-36 (79817)
તે રુદ્રાઃ પ્રકૃરતિશ્ચૈવ સર્વે ચૈવ સુરર્ષયઃ।
ઉત્પન્ના લોકસિદ્ધ્યર્થં બ્રહ્માણં સમુપસ્થિતાઃ॥ 12-349-37 (79818)
વયં સૃષ્ટા હિ ભગવંસ્ત્વયા ચ પ્રભવિષ્ણુના।
યેન યસ્મિન્નધીકારે વર્તિતવ્યં પિતામહ॥ 12-349-38 (79819)
યોસૌ ત્વયાઽભિનિર્દિષ્ટો હ્યધિકારોઽર્થચિન્તકઃ।
પરિપાલ્યઃ કથં તેન સાહંકારેણ કર્તૃણા॥ 12-349-39 (79820)
પ્રદિશસ્વ બલં તસ્ય યોઽધિકારાર્થચિન્તકઃ।
એવમુક્તો મહાદેવો દેવાંસ્તાનિદમબ્રવીત્॥ 12-349-40 (79821)
બ્રહ્મોવાચ। 12-349-41x (6596)
સાધ્વહં જ્ઞાપિતો દેવા યુષ્માભિર્ભદ્રમસ્તુ વઃ।
મમાપ્યેષા સમુત્પન્ના ચિન્તા યા ભવતામિહ॥ 12-349-41 (79822)
લોકતન્ત્રસ્ય કૃત્સ્નસ્ય કથં કાર્યઃ પરિગ્રહઃ।
કથં બલક્ષયો ન સ્યાદ્યુષ્માકં હ્યાત્મનશ્ચ વૈ॥ 12-349-42 (79823)
ઇતઃ સર્વેઽપિ ગચ્છામઃ શરણં લોકસાક્ષિણમ્।
મહાપુરુષમવ્યક્તં સ નો વક્ષ્યતિ યદ્ધિતમ્॥ 12-349-43 (79824)
તતસ્તે બ્રહ્મણા સાર્ધમૃષયો વિબુધાસ્તથા।
ક્ષીરાદસ્યોત્તરં કૂલં જગ્મૂર્લોકહિતાર્થિનઃ॥ 12-349-44 (79825)
તે તપઃ સમુપાતિષ્ઠન્બ્રહ્મોક્તં વેદકલ્પિતમ્।
સ મહાનિયમો નામ તપશ્ચર્યા સુદારુણા॥ 12-349-45 (79826)
ઊર્ધ્વદૃગ્બાહવશ્ચૈવ એકાગ્રમનસોઽભવન્।
એકપાદસ્થિતાઃ સર્વે કાષ્ઠભૂતાઃ સમાહિતાઃ॥ 12-349-46 (79827)
દિવ્યં વર્ષસહસ્રં તે તપસ્તપ્ત્વા સુદારુણમ્।
શુશ્રુવુર્મધુરાં વાણીં વેદવેદાઙ્ગભૂષિતામ્॥ 12-349-47 (79828)
વાગુવાચ। 12-349-48x (6597)
ભોભોઃ સબ્રહ્યકા દેવા ઋષયશ્ચ તપોધનાઃ।
સ્વાગતેનાર્ચ્ય વઃ સર્વાઞ્શ્રાવયે વાક્યમુત્તમમ્॥ 12-349-48 (79829)
વિજ્ઞાતં વો મયા કાર્યં તચ્ચ લોકહિતં મહત્।
પ્રવૃત્તિયુક્તં કર્તવ્યં યુષ્મત્પ્રાણોપબૃંહણમ્॥ 12-349-49 (79830)
સુતપ્તં વસ્તપો દેવા મમારાધનકામ્યયા।
ભોક્ષ્યથાસ્ય મહાસત્વાસ્તપસઃ ફલમુત્તમમ્॥ 12-349-50 (79831)
એષ બ્રહ્મા લોકગુરુઃ સર્વલોકપિતામહઃ।
યૂયં ચ વિબુધશ્રેષ્ઠા માં યજધ્વં સમાહિતાઃ॥ 12-349-51 (79832)
સર્વે ભાગાન્કલ્પયધ્વં યજ્ઞેષુ મમ નિત્યશઃ।
તત્ર શ્રેયોઽભિધાસ્યામિ યથાઽધીકારમીશ્વરાઃ॥ 12-349-52 (79833)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-349-53x (6598)
શ્રુત્વૈતદ્દેવદેવસ્ય વાક્યં હૃષ્ટતનૂરુહાઃ।
તતસ્તે વિબુધાઃ સર્વે બ્રહ્મા તે ચ મહર્ષયઃ॥ 12-349-53 (79834)
વેદદૃષ્ટેન વિધિના વૈષ્ણવં ક્રતુમાહરન્।
તસ્મિન્સત્રે સદા બ્રહ્મા સ્વયં ભાગમકલ્પયત્॥ 12-349-54 (79835)
દેવા દેવર્ષયશ્ચૈવ સ્વંસ્વં ભાગમકલ્પયમ્।
તે કાર્તયુગધર્માણો ભાગાઃ પરમસત્કૃતાઃ॥ 12-349-55 (79836)
પ્રાહુરાદિત્યવર્ણં તં પુરુષં તમસઃ પરમ્।
બૃહન્તં સર્વગં દેવમીશાનં વરદં પ્રભુમ્॥ 12-349-56 (79837)
તતોઽથ વરદૌ દેવસ્તાન્સર્વાનમરાન્સ્થિતાન્।
અશરીરો બભાપેદં વાક્યં સ્વસ્થો મહેશ્વરઃ॥ 12-349-57 (79838)
યેન યઃ કલ્પિતો ભાગઃ સ તથા મામુપાગતઃ।
પ્રીતોઽહં પ્રદિશામ્યદ્ય ફલમાવૃત્તિલક્ષણમ્।
એતદ્વો લક્ષણં દેવા મત્પ્રસાદસમુદ્ભવમ્॥ 12-349-58 (79839)
યૂયં યજ્ઞૈરિજ્યમાનાઃ સમાપ્તવરદક્ષિણૈઃ।
યુગેયુગે ભવિષ્યધ્વં પ્રવૃત્તિફલભાગિનઃ॥ 12-349-59 (79840)
યજ્ઞૈર્યે ચાપિ યક્ષ્યન્તિ સર્વલોકેષુ વૈ સુરાઃ।
કલ્પયિષ્યન્તિ વો ભાગાંસ્તે નરા વેદકલ્પિતાન્॥ 12-349-60 (79841)
યો મે યથા કલ્પિતવાન્ભાગમસ્મિન્મહાક્રતૌ।
સ તથા યજ્ઞભાગાર્હો વેદસૂત્રે મયા કૃતઃ॥ 12-349-61 (79842)
યૂયં લોકાન્ભાવયધ્વં યજ્ઞભાગફલોચિતાઃ।
સર્વાર્થચિન્તકા લોકે મયાઽધીકારનિર્મિતાઃ॥ 12-349-62 (79843)
યાઃ ક્રિયાઃ પ્રચરિષ્યન્તિ પ્રવૃત્તિફલસત્કૃતાઃ।
તાભિરાપ્યાયિતબલા લોકાન્વૈ ધારયિષ્યથ॥ 12-349-63 (79844)
યૂયં હિ ભાવિતા યજ્ઞૈઃ સર્વયજ્ઞેષુ માનવૈઃ।
માં તતો ભાવયિષ્યધ્વમેષા વો ભાવના મમ॥ 12-349-64 (79845)
ઇત્યર્થં નિર્મિતા વેદા યજ્ઞાશ્ચૌષધિભિઃ સહ।
એભિઃ સમ્યક્પ્રયુક્તૈર્હિ પ્રીયન્તે દેવતાઃ ક્ષિતૌ॥ 12-349-65 (79846)
નિર્માણમેતદ્યુષ્માકં પ્રવૃત્તિગુણકલ્પિતમ્।
મયા કૃતં સુરશ્રેષ્ઠા યવાત્કલ્પક્ષયાદિહ।
ચિન્તયધ્વં લોકહિતં યથાદીકારમીશ્વરાઃ॥ 12-349-66 (79847)
મરીચિરઙ્ગિરાશ્ચાત્રિઃ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ।
વસિષ્ઠ ઇતિ સપ્તૈતે મનસા નિર્મિતા હિ તે॥ 12-349-67 (79848)
એતે વેદવિદો મુખ્યા વેદાચાર્યાશ્ચ કલ્પિતાઃ।
પ્રવૃત્તિધર્મિણશ્ચૈવ પ્રાજાપત્યે ચ કલ્પિતાઃ॥ 12-349-68 (79849)
અયં ક્રિયાવતાં પન્થા વ્યક્તીભૂતઃ સનાતનઃ।
અનિરુદ્ધ ઇતિ પ્રોક્તો લોકસર્ગકરઃ પ્રભુઃ॥ 12-349-69 (79850)
સનઃ સનત્સુજાતશ્ચ સનકઃ સમનન્દનઃ।
સનત્કુમારઃ કપિલઃ સપ્તમશ્ચ સનાતનઃ॥ 12-349-70 (79851)
સપ્તૈતે માનસાઃ પ્રોક્તા ઋષયો બ્રહ્મણઃ સુતાઃ।
સ્વયમાગતવિજ્ઞાના નિવૃત્તિં ધર્મમાસ્થિતાઃ॥ 12-349-71 (79852)
એતે યોગવિદો મુખ્યાઃ સાઙ્ખ્યશાસ્ત્રવિશારદાઃ।
આચાર્યા ધર્મશાસ્ત્રેષુ મોક્ષધર્મપ્રવર્તકાઃ॥ 12-349-72 (79853)
યતોઽહં પ્રસૃતઃ પૂર્વમવ્યક્તાત્રિગુણો મહાન્।
તસ્માત્પરતરો યોસૌ ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ કલ્પિતઃ॥ 12-349-73 (79854)
સોહં ક્રિયાવતાં પન્થાઃ પુનરાવૃત્તિદુર્લભઃ।
યો યથા નિર્મિતો જન્તુર્યસ્મિન્યસ્મિંશ્ચ કર્મણિ॥ 12-349-74 (79855)
પ્રવૃત્તૌ વા નિવૃત્તૌ વા તત્ફલં સોશ્નુતેઽવશઃ।
એષ લોકગુરુર્બ્રહ્મા જગદાદિકરઃ પ્રભુઃ॥ 12-349-75 (79856)
એષ માતા પિતા ચૈવ યુષ્માકં ચ પિતામહઃ।
મયાઽનુશિષ્ટો ભવિતા સર્વભૂતવરપ્રદઃ॥ 12-349-76 (79857)
અસ્ય ચૈવાત્મજો રુદ્રો લલાટાદ્યઃ સમુત્થિતઃ।
બ્રહ્માનુશિષ્ટો ભવિતા સર્વભૂતધરઃ પ્રભુઃ॥ 12-349-77 (79858)
ગચ્છધ્વં સ્વાનધીકારાંશ્ચિન્તયધ્વં યથાવિધિ।
પ્રવર્તન્તાં ક્રિયાઃ સર્વાઃ સર્વલોકેષુ માચિરમ્॥ 12-349-78 (79859)
પ્રદિશ્યન્તાં ચ કર્માણિ પ્રાણિનાં ગતયસ્તથા।
પરિનિષ્ઠિતકાલાનિ આયૂંષીહ સુરોત્તમાઃ॥ 12-349-79 (79860)
ઇદં કૃતયુગં નામ કાલઃ શ્રેષ્ઠઃ પ્રવર્તિતઃ।
અહિંસ્યા યજ્ઞપશવો યુગેઽસ્મિન્ન તદન્યથા॥ 12-349-80 (79861)
ચતુષ્પાત્સકલો ધર્મો ભવિષ્યત્યત્ર વૈ સુરાઃ।
તતસ્ત્રેતાયુગં નામ ત્રયી યત્ર ભવિષ્યતિ॥ 12-349-81 (79862)
પ્રોક્ષિતા યત્ર પશવો વધં પ્રાપ્સ્યન્તિ વૈ મખે।
યત્ર પાદશ્ચતુર્થો વૈ ધર્મસ્ય ન ભવિષ્યતિ॥ 12-349-82 (79863)
તતો વૈ દ્વાપરં નામ મિશ્રઃ કાલો ભવિષ્યતિ।
દ્વિપાદહીનો ધર્મશ્ચ યુગે તસ્મિન્ભવિષ્યતિ॥ 12-349-83 (79864)
તતસ્તિષ્યેઽથ સંપ્રાપ્તે યુગે કલિપુરસ્કૃતે।
એકપાદસ્થિતો ધર્મો યત્ર તત્ર ભવિષ્યતિ॥ 12-349-84 (79865)
દેવા ઊચુઃ। 12-349-85x (6599)
દેવા દેવર્ષયશ્ચોચુસ્તમેવંવાદિનં ગુરુમ્।
એકપાદસ્થિતે ધર્મે યત્ર ક્વચન ગામિનિ।
કથં કર્તવ્યમસ્માભિર્ભગવંસ્તદ્વદસ્વ નઃ॥ 12-349-85 (79866)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-349-86x (6600)
`ગુરવો યત્ર પૂજ્યન્તે સાધુવૃત્તસમન્વિતાઃ।
વસ્તવ્યં તત્ર યુષ્માભિર્યત્ર ધર્મો ન હીયતે॥' 12-349-86 (79867)
યત્ર વેદાશ્ચ યજ્ઞાશ્ચ તપઃ સત્યં દમસ્તથા।
અહિંસા ધર્મસંયુક્તાઃ પ્રચરેયુઃ સુરોત્તમાઃ।
સ વો દેશઃ સેવિતવ્યો મા વોઽધર્મઃ પદા સ્પૃશેત્॥ 12-349-87 (79868)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-349-88x (6601)
તેઽનુશિષ્ટા ભગવતા દેવાઃ સપિગણાસ્તથા।
નમસ્કૃત્વા ભગવતે જગ્મુર્દેશાન્યથેપ્સિતાન્॥ 12-349-88 (79869)
ગતેષુ ત્રિદિવૌકસ્સુ બ્રહ્મૈકઃ પર્યવસ્થિતઃ।
દિદૃક્ષુર્ભગવન્તં તમનિરુદ્ધતનૌ સ્થિતમ્॥ 12-349-89 (79870)
તં દેવો દર્શયામાસ કૃત્વા હયશિરો મહત્।
સાઙ્ગાનાવર્તયન્વેદાન્કમણ્ડલુત્રિદણ્ડધૃક્॥ 12-349-90 (79871)
તતોઽશ્વશિરસં દૃષ્ટ્વાતં દેવમમિતૌજસમ્।
લોકકર્તા પ્રભુર્બ્રહ્મા લોકાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-349-91 (79872)
મૂર્ધ્ના પ્રણમ્ય વરદં તસ્થૌ પ્રાઞ્જલિરગ્રતઃ।
સ પરિષ્વજ્ય દેવેન વચનં શ્રાવિતસ્તદા॥ 12-349-92 (79873)
ભગવાનુવાચ। 12-349-93x (6602)
લોકકાર્યગતીઃ સર્વાસ્ત્વં ચિન્તય યથાવિધિ।
ધાતા ત્વં સર્વભૂતાનાં ત્વં પ્રભુર્જગતો ગુરુઃ।
ત્વય્યાવેશિતભારોઽહં ધૃતિં પ્રાપ્સ્યામ્યથાઞ્જસા॥ 12-349-93 (79874)
યદા ચ સુરકાર્યં તે અવિષહ્યં ભવિષ્યતિ।
પ્રાદુર્ભાવં ગમિષ્યામિ તદાત્મજ્ઞાનદૈશિકઃ॥ 12-349-94 (79875)
વ્યાસ ઉવાચ। 12-349-95x (6603)
એવમુક્ત્વા હયશિરાસ્તત્રૈવાન્તરધીયત।
તેનાનુશિષ્ટો બ્રહ્માપિ સ્વં લોકમચિરાદ્ગતઃ॥ 12-349-95 (79876)
એવમેષ મહાભાગઃ પદ્મનાભઃ સનાતનઃ।
યજ્ઞેષ્વગ્રહરઃ પ્રોક્તો યજ્ઞધારી ચ નિત્યદા॥ 12-349-96 (79877)
નિવૃત્તિં ચાસ્થિતો ધર્મં ગમિમક્ષયધર્મિણામ્।
પ્રવૃત્તિધર્માન્વિદધે કૃત્વા લોકસ્ય ચિત્રતામ્॥ 12-349-97 (79878)
સ આદિઃ સ મધ્યઃ સ ચાન્તઃ પ્રજાનાં
સ ધાતા સ ધેયં સ કર્તા સ કાર્યમ્।
યુગાન્તે પ્રસુપ્તઃ સુસંક્ષિપ્ય લોકાન્
યુગાદૌ પ્રબુદ્ધો જગદ્ધ્યુત્સસર્જ॥ 12-349-98 (79879)
તસ્મૈ નમધ્વં દેવાય નિર્ગુણાય મહાત્મને।
અજાય વિશ્વરૂપાય ધામ્ને સર્વદિવૌકસામ્॥ 12-349-99 (79880)
મહાભૂતાધિપતયે રુદ્રાણાં પતયે તથા।
આદિત્યપતયે ચૈવ વસૂનાં પતયે તથા॥ 12-349-100 (79881)
અશ્વિભ્યાં પતયે ચૈવ મરુતાં પતયે તથા।
વેદયજ્ઞાધિપતયે વેદાઙ્ગપતયેઽપિ ચ॥ 12-349-101 (79882)
સમુદ્રાવસિને નિત્યં હરયે મુઞ્જકેશિને।
શાન્તાય સર્વભૂતાનાં મોક્ષધર્માનુભાષિણે॥ 12-349-102 (79883)
તપસાં તેજસાં ચૈવ પતયે યશસામપિ।
વચસાં પતયે નિત્યં સરિતાં પતયે તથા॥ 12-349-103 (79884)
કપર્દિને વરાહાય એકશૃઙ્ગાય ધીમતે।
વિવસ્વતેઽશ્વશિરસે ચતુર્મૂર્તિધૃતે સદા।
સૂક્ષ્માય જ્ઞાનદૃશ્યાય અજરાયાક્ષયાય ચ॥ 12-349-104 (79885)
એષ દેવઃ સંચરતિ સર્વત્ર ગતિરવ્યયઃ।
[એષ ચૈતત્પરં બ્રહ્મ જ્ઞેયો વિજ્ઞાનચક્ષુષા॥] 12-349-105 (79886)
એવમેતત્પુરા દૃષ્ટં મયા વૈ જ્ઞાનચક્ષુષા।
કથિતં તચ્ચ વૈ સર્વં મયા પૃષ્ટેન તત્ત્વતઃ॥ 12-349-106 (79887)
ક્રિયતાં મદ્વચઃ શિષ્યાઃ સેવ્યતાં હરિરીશ્વરઃ।
ગીયતાં વેદશબ્દૈશ્ચ પૂજ્યતાં ચ યથાવિધિ॥ 12-349-107 (79888)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-349-108x (6604)
ઇત્યુક્તાસ્તુ વયં તેન વેદવ્યાસેન ધીમતા।
સર્વે શિષ્યા સુતશ્ચાસ્ય શુકઃ પરમધર્મવિત્॥ 12-349-108 (79889)
સ ચાસ્માકમુપાધ્યાયઃ સહાસ્માભિર્વિશાંપતે।
ચતુર્વેદોદ્ગતાભિસ્તમૃગ્ભિઃ સમભિતુષ્ટુવે॥ 12-349-109 (79890)
એતત્તે સર્વમાખ્યાતં યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ।
એવં મેઽકથયદ્રાજન્પુરા દ્વૈપાયનો ગુરુઃ॥ 12-349-110 (79891)
યશ્ચેદં શૃણુયાન્નિત્યં યશ્ચૈનં પરિકીર્તયેત્।
નમો ભગવતે કૃત્વા સમાહિતમતિર્નરઃ॥ 12-349-111 (79892)
ભવત્યરોગો મતિમાન્બલરૂપસમન્વિતઃ।
આતુરો મુચ્યતે રોગાદ્બદ્ધો મુચ્યેત બન્ધનાત્॥ 12-349-112 (79893)
કામકામી લભેત્કામં દીર્ઘં ચાયુરવાપ્નુયાત્।
બ્રાહ્મણઃ સર્વવેદી સ્યાત્ક્ષત્રિયો વિજયી ભવેત્॥ 12-349-113 (79894)
વૈશ્યો વિપુલલાભઃ સ્યાચ્છૂદ્રઃ સુખમવાપ્નુયાત્।
અપુત્રો લભતે પુત્રં કન્યા ચૈવેપ્સિતં પતિમ્॥ 12-349-114 (79895)
લગ્નગર્ભા વિમુચ્યેત ગર્ભિણી જનયેત્સુતમ્।
બન્ધ્યા પ્રસવમાપ્નોતિ પુત્રપૌત્રસમૃદ્ધિમત્॥ 12-349-115 (79896)
ક્ષેમેણ ગચ્છેદધ્વાનમિદં યઃ પઠતે પથિ।
યો યં કામં કામયતે સ તમાપ્નોતિ ચ ધ્રુવમ્॥ 12-349-116 (79897)
ઇદં મહર્ષેર્વચનં વિનિશ્ચિતં
મહાત્મનઃ પુરુષવરસ્ય કીર્તિતમ્।
સમાગમં ચર્ષિદિવૌકસામિમં
નિશમ્ય ભક્તાઃ સુસુખં લભન્તે॥ ॥ 12-349-117 (79898)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે એકોનપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 349॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-349-1 યજ્ઞેષ્વાહૂયતે પ્રભુરિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-349-2 ક્ષેમં ભાગવતં પ્રભુરિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-349-12 સ્મૃતિકાલપરીમાણમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-349-29 લોકેષુ મહારાજેતિ કથ્યત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-349-32 નિષ્પન્નાનષ્ટૌ મૂર્તિમતઃ શૃણ્વિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-349-35 નિર્મમે લોકસૃષ્ટ્યર્થમિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-349-90 કમણ્ડલુપવિત્રધૃગિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-349-94 તદાત્મજ્ઞાનયોગજમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 350
॥ શ્રીઃ ॥
12.350. અધ્યાયઃ 350
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈશમ્પાયનેન જનમેજયંપ્રતિ અર્જુનાય સ્વમાહાત્મ્યખ્યાપનપૂર્વકં શ્રીકૃષ્ણકૃતનારાયણાદિસ્વનામનિર્વચનાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-350-0 (79899)
જનમેજય ઉવાચ। 12-350-0x (6605)
અસ્તૌષીદ્વૈદિકૈર્વ્યાસઃ સશિષ્યો મધુસૂદનમ્।
નામભિર્વિવિધૈરેષાં નિરુક્તં ભગવન્મમ॥ 12-350-1 (79900)
વક્તુમર્હસિ શુશ્રૂષોઃ પ્રજાપતિપતેર્હરઃ।
શ્રુત્વા ભવેયં યત્પૂતઃ શરચ્ચન્દ્ર ઇવામલઃ॥ 12-350-2 (79901)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-350-3x (6606)
શૃણુ રાજન્યથાચષ્ટ ફલ્ગુનસ્ય હરિઃ પ્રભુઃ।
પ્રસન્નાત્માત્મનો નામ્નાં નિરુક્તં ગુણકર્મજમ્॥ 12-350-3 (79902)
નામભિઃ કીર્તિતૈસ્તસ્ય કેશવસ્ય મહાત્મનઃ।
પૃષ્ટવાન્કેશવં રાજન્ફગુનઃ પરવીરહા॥ 12-350-4 (79903)
અર્જુન ઉવાચ। 12-350-5x (6607)
ભગવન્ભૂતભવ્યેશ સર્વભૂતસૃગવ્યય।
લોકધામ જગન્નાથ લોકાનામભયપ્રદ॥ 12-350-5 (79904)
યાનિ નામાનિ તે દેવ કીર્તિતાનિ મહર્ષિભિઃ।
વેદેષુ સપુરાણેષુ યાનિ ગુહ્યાનિ કર્મભિઃ॥ 12-350-6 (79905)
તેષાં નિરુક્તં ત્વત્તોઽહં શ્રોતુમિચ્છામિ કેશવ।
ન હ્યન્યો વર્ણયેન્નામ્નાં નિરુક્તં ત્વામૃતે પ્રભો॥ 12-350-7 (79906)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-350-8x (6608)
ઋગ્વેદે સયજુર્વેદે તથૈવાથર્વસામસુ।
પુરાણે સોપનિષદે તથૈવ જ્યોતિષેઽર્જુન॥ 12-350-8 (79907)
સાઙ્ખ્યે ચ યોગશાસ્ત્રે ચ આયુર્વેદે તથૈવ ચ।
બહૂનિ મમ નામાનિ કીર્તિતાનિ મહર્ષિભિઃ॥ 12-350-9 (79908)
ગૌણાનિ તત્ર નામાનિ કર્મજાનિ ચ કાનિચિત્।
નિરુક્તં કર્મજાનાં ત્વં શૃણુષ્વ પ્રયતોઽનઘ॥ 12-350-10 (79909)
કથ્યમાનં મયા તાત ત્વં હિ મેઽર્ધં સ્મૃતઃ પુરા।
નમોઽતિયશમે તસ્મૈ દેવાનાં પરમાત્મને॥ 12-350-11 (79910)
નારાયણાય વિશ્વાય નિર્ગુણાય ગુણાત્મને।
યસ્ય પ્રસાદજો બ્રહ્મા રુદ્રસ્ય ક્રોધસંભવઃ॥ 12-350-12 (79911)
યોસૌ યોનિર્હિ સર્વસ્ય સ્થાવરસ્ય ચરસ્ય ચ।
અષ્ટાદશગુણં યત્તત્સત્વં સત્વવતાંવર॥ 12-350-13 (79912)
પ્રકૃતિઃ સા પરા મહ્યં રોદસી લોકધારિણી।
ઋતા સત્યાઽમરા જય્યા લોકાનામાત્મસંજ્ઞિતા॥ 12-350-14 (79913)
તસ્માત્સર્વાઃ પ્રવર્તન્તે સર્ગપ્રલયવિક્રિયાઃ।
તપો યજ્ઞશ્ચ યષ્ટા ચ પુરાણઃ પુરુષો વિરાટ્॥ 12-350-15 (79914)
અનિરુદ્ધ ઇતિ પ્રોક્તો લોકાનાં પ્રભવાપ્યયઃ।
બ્રાહ્મે રાત્રિક્ષયે પ્રાપ્તે તસ્ય હ્યમિતતેજસઃ॥ 12-350-16 (79915)
પ્રસાદાત્પ્રાદુરભવત્પદ્મમર્કનિભં ક્ષણાત્।
તત્ર બ્રહ્મા સમભવત્સ તસ્યૈવ પ્રસાદજઃ॥ 12-350-17 (79916)
અહ્નઃ ક્ષયે લલાટાચ્ચ સુતો દેવસ્ય વૈ તથા।
ક્રોધાવિષ્ટસ્ય સંજજ્ઞે રુદ્રઃ સંહારકારકઃ॥ 12-350-18 (79917)
એતૌ દ્વૌ વિબુધશ્રેષ્ઠૌ પ્રસાદક્રોધજાવુભૌ।
તદાદર્શિતપન્થાનૌ સૃષ્ટિસંહારકારકૌ॥ 12-350-19 (79918)
નિમિત્તમાત્રં તાવત્ર સર્વપ્રાણિવરપ્રદૌ।
કપદીં જટિલો મુણ્ડઃ શ્મશાનગૃહસેવકઃ॥ 12-350-20 (79919)
ઉગ્રવ્રતચરો રુદ્રો યોગી ત્રિપુરદારણઃ।
દક્ષક્રતુહરશ્ચૈવ ભગનેત્રહરસ્તથા॥ 12-350-21 (79920)
નારાયણાત્મકો જ્ઞેયઃ પાણ્ડવેય યુગેયુગે।
તસ્મિન્હિ પૂજ્યમાને વૈ દેવદેવે મહેશ્વરે॥ 12-350-22 (79921)
સંપૂજિતો ભવત્પાર્થ દેવો નારાયણઃ પ્રભુઃ।
અહમાત્મા હિ લોકાનાં વિશ્વેષાં પાણ્ડુનન્દન॥ 12-350-23 (79922)
તસ્માદાત્માનમેવાગ્રે રુદ્રં સંપૂજયામ્યહમ્।
યદ્યહં નાર્ચયેયં વૈ ઈશાનં વરદં શિવમ્॥ 12-350-24 (79923)
આત્માનં નાર્ચયેત્કશ્ચિદિતિ મે ભાવિતાત્મનઃ।
મયા પ્રમાણં હિ કૃતં લોકઃ સમનુવર્તતે॥ 12-350-25 (79924)
પ્રમાણાનિ હિ પૂજ્યાનિ તતસ્તં પૂજયામ્યહમ્।
યસ્તં વેત્તિ સ માં વેત્તિ યોઽનુ તં સ હિ મામનુ॥ 12-350-26 (79925)
રુદ્રો નારાયણશ્ચૈવ સત્વમેકં દ્વિધા કૃતમ્।
લોકે ચરતિ કૌન્તેય વ્યક્તિસ્થં સર્વકર્મસુ॥ 12-350-27 (79926)
ન હિ મે કેનચિદ્દેયો વરઃ પાણ્ડવનન્દન।
ઇતિ સંચિન્ત્ય મનસા પુરાણં રુદ્રમીશ્વરમ્॥ 12-350-28 (79927)
પુત્રાર્થમારાધિતવાનહમાત્માનમાત્મના।
ન હિ વિષ્ણુઃ પ્રણમતિ કસ્મૈચિદ્વિબુધાય ચ॥ 12-350-29 (79928)
ઋતે આત્માનમેવેતિ તતો રુદ્રં નમામ્યહમ્।
સબ્રહ્મકાઃ સરુદ્રાશ્ચ સેન્દ્રા દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-350-30 (79929)
અર્ચયન્તિ સુરશ્રેષ્ઠં દેવં નારાયણં હરિમ્।
ભવિષ્યતાં વર્તતાં ચ ભૂતાનાં ચૈવ ભારત॥ 12-350-31 (79930)
સર્વેષામગ્રણીર્વિષ્ણુઃ સેવ્યઃ પૂજ્યશ્ચ નિત્યશઃ।
નમસ્વ હવ્યદં વિષ્ણું તથા શરણદં નમઃ। 12-350-32 (79931)
વરદં નમસ્વ કૌન્તેય હવ્યકવ્યભુજં નમઃ।
ચતુર્વિધા મમ જના ભક્તા એવ હિ મે શ્રુતમ્॥ 12-350-33 (79932)
તેષામેકાન્તિનઃ શ્રેષ્ઠા યે ચૈવાનન્યદેવતાઃ।
અહમેવ ગતિસ્તેષાં નિરાશીઃ કર્મકારિણામ્॥ 12-350-34 (79933)
યે ચ શિષ્ટાસ્ત્રયો ભક્તાઃ ફલકામા હિ તે મતાઃ।
સર્વે ચ્યવનધર્માણઃ પ્રતિબુદ્ધસ્તુ શ્રેષ્ઠભાક્॥ 12-350-35 (79934)
બ્રહ્માણં શિતિકણ્ઠં ચ યાશ્ચાન્યા દેવતાઃ સ્મૃતાઃ।
પ્રબુદ્ધચર્યાઃ સેવન્તો મામેવૈષ્યન્તિ યત્ફલમ્॥ 12-350-36 (79935)
ભક્તં પ્રતિ વિશેષસ્તે એષ પાર્થાનુકીર્તિતઃ।
ત્વં ચૈવાહં ચ કૌન્તેય નરનારાયણૌ સ્મૃતૌ॥ 12-350-37 (79936)
ભારાવતરણાર્થં તુ પ્રવિષ્ટૌ માનુષીં તનુમ્।
નાનીભ્યધ્યાત્મયોગાંશ્ચ યોઽહં યસ્માચ્ચ ભારત॥ 12-350-38 (79937)
નિવૃત્તિલક્ષણો ધર્મસ્તથાઽઽભ્યદયિકોઽપિ ચ।
નરાણામયનં ખ્યાતમહમેકઃ સનાતનઃ॥ 12-350-39 (79938)
આપો નારા ઇતિ પ્રોક્તા આપો વૈ નરસૂનવઃ।
અયનં મમ તાઃ પૂર્વમતો નારાયણોસ્મ્યહમ્॥ 12-350-40 (79939)
છાદયામિ જગદ્વિશ્વં ભૂત્વા સૂર્ય ઇવાંશુભિઃ।
સર્વભૂતાધિવાસશ્ચ વાસુદેવસ્તતો હ્યહમ્॥ 12-350-41 (79940)
ગતિશ્ચ સર્વભૂતાનાં પ્રજનશ્ચાપિ ભારત।
વ્યાપ્તે મ રોદસી પાર્થ કાન્તિશ્ચાભ્યધિકા મમ। 12-350-42 (79941)
અધિભૂતનિવિષ્ટશ્ચ તદ્વિશ્વં ચાસ્મિ ભારત।
ક્રમણાચ્ચાપ્યહં પાર્થ વિષ્ણુરિત્યભિસંજ્ઞિતઃ॥ 12-350-43 (79942)
દમાત્સિદ્ધિં પરીપ્સન્તો માં જનાઃ કામયન્તિ હ।
દિવં ચોર્વી ચ મધ્યં ચ તસ્માદ્દામોદરો હ્યહમ્॥ 12-350-44 (79943)
પૃશ્નિરિત્યુચ્યતે ચાન્નં વેદા આપોઽમૃતં તથા।
મમૈતાનિ સદા ગર્ભઃ પૃશ્નિગર્ભસ્તતો હ્યહમ્॥ 12-350-45 (79944)
ઋષયઃ પ્રાહુરેવં માં ત્રિતં કૂપનિપાતિતમ્।
પૃશ્નિગર્ભ ત્રિતં પાહીત્યેકતદ્વિતપાતિતમ્॥ 12-350-46 (79945)
તતઃ સ બ્રહ્મણઃ પુત્ર આદ્યો હ્યૃષિવરસ્ત્રિતઃ।
ઉત્તતારોદપાનાદ્વૈ પૃશ્નિગર્ભાનુકીર્તનાત્॥ 12-350-47 (79946)
સૂર્યસ્ય તપતો લોકાનગ્નેઃ સોમસ્ય ચાપ્યુત।
અંશવો યત્પ્રકાશન્તે મમૈતે કેશસંજ્ઞિતાઃ॥ 12-350-48 (79947)
સર્વજ્ઞાઃ કેશવં તસ્માન્મામાહુર્દ્વિજસત્તમાઃ।
સ્વપત્ન્યામાહિતો ગર્ભ ઉચથ્યેન મહાત્મના॥ 12-350-49 (79948)
ઉચથ્યેઽન્તહિંતે ચૈવ કદાચિદ્દેવતાજ્ઞયા।
બૃહસ્પતિરથાવિન્દત્તાં પત્નીં તસ્ય ધીમતઃ॥ 12-350-50 (79949)
તતો વૈ તમૃષિશ્રેષ્ઠં મૈથુનોપગતં તથા।
ઉવાચ ગર્ભઃ કૌન્તેય પઞ્ચભૂતગુણાત્મકઃ॥ 12-350-51 (79950)
પૂર્વાગતોઽહં વરદ નાર્હસ્યમ્બાં પ્રબાધિતુમ્।
એતદ્બૃહસ્પતિઃ શ્રુત્વા ચુક્રોધ ચ શશાપ ચ॥ 12-350-52 (79951)
મૈથુનાયાગતો યસ્માત્ત્વયાઽહં વિનિવારિતઃ।
તસ્માદન્ધો યાસ્યસિ ત્વં મચ્છાપાન્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-350-53 (79952)
સ શાપાદૃષિમુખ્યસ્ય દીર્ઘં તમ ઉપેયિવાન્।
સ હિ દીર્ઘતમા નામ નામ્ના હ્યાસીદૃષિઃ પુરા॥ 12-350-54 (79953)
વેદાનવાપ્ય ચતુરઃ સાઙ્ગોપાઙ્ગાન્સનાતનાન્।
પ્રયોજયામાસ તદા નામ ગુહ્યમિદં મમ॥ 12-350-55 (79954)
આનુપૂર્વ્યેણ વિધિના કેશવેતિ પુનઃ પુનઃ।
સ ચક્ષુષ્માન્સમભવદ્ગૌતમશ્ચાભવત્પુનઃ॥ 12-350-56 (79955)
એવં હિ વરદં નામ કેશવેતિ મમાર્જુન।
દેવાનામથ સર્વેષામૃષીણાં ચ મહાત્મનામ્॥ 12-350-57 (79956)
અગ્નિઃ સોમેન સંયુક્ત એકયોનિર્મુખં કૃતમ્।
અગ્નીષોમમયં તસ્માજ્જગત્કૃત્સ્નં ચરાચરમ્॥ 12-350-58 (79957)
અપિ હિ પુરાણે ભવતિ એકયોન્યાવગ્નીષોમૌ દેવાશ્ચાગ્નિમુખા ઇતિ। એકયોનિત્વાચ્ચ પરસ્પરં હર્ષયન્તો લોકાન્ધારયન્ત ઇતિ ॥ ॥ 12-350-59 (79958)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે પઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 350॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-350-1 નિરુક્તં નિર્વચનમ્॥ 12-350-3 ગુણકર્મજં ગુણઃ સર્વજ્ઞત્વાદિસ્તજ્જમ્। કર્મ જગત્સૃષ્ટ્યાદિ તજ્જમ્॥ 12-350-14 ઋતા સત્યા મહારાજ યા લોકાનામસંજ્ઞિતા ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-350-17 પદ્મં પદ્મનિભેક્ષણેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-350-32 સ્તવ્યઃ પૂજ્યશ્ચ નિત્યશ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-350-33 ચતુર્વિધાઃ આર્તો જિજ્ઞાસુરર્થાથાં જ્ઞાની ચેતિ ગીતોક્તાઃ॥ 12-350-40 તેન નારાયણોઽસ્મ્યહમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-350-41 વાસયામિજગદ્વિશ્વમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-350-42 સર્વભૂતાનાં બ્રહ્માદીનાં ચ ભારતેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-350-45 પૃચ્છન્ત્યેનં જિજ્ઞાસવો ધર્મજાતમિતિ વા પૃચ્છન્ત્યેનં ક્ષુધિતાદય ઇતિ વા પૃશ્નિર્વેદોઽત્રાદિ વા ગર્ભો ગર્ભસ્થાનિ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 351
॥ શ્રીઃ ॥
12.351. અધ્યાયઃ 351
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્રીકૃષ્ણેનાર્જુનંપ્રતિ સૃષ્ટિપ્રકારકથનમ્॥ 1॥ તથા બ્રાહ્મણમહિમાનુવર્ણનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-351-0 (79959)
અર્જુન ઉવાચ। 12-351-0x (6609)
અગ્નીષોમૌ કથં પૂર્વમેકયોની પ્રકીર્તિતૌ।
એષ મે સંશયો વીર તં છિન્ધિ મધુસૂદન॥ 12-351-1 (79960)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-351-2x (6610)
હન્ત તે વર્તયિષ્યામિ પુરાણં પાણ્ડુનન્દન।
આત્મતેજોદ્ભવં પાર્થ શૃણુષ્વૈકમના નૃપ॥ 12-351-2 (79961)
સંપ્રક્ષાલનકાલેઽતિક્રાન્તે ચતુર્યુગસહસ્રાન્તે।
અવ્યક્તે સર્વભૂતપ્રલયે સર્વભૂતસ્થાવરજઙ્ગમે।
જ્યોતિર્ધરણિવાયુરહિતે અન્ધે તમસિ જલૈકાર્ણવેલોકે॥ 12-351-3 (79962)
મમાયમિત્યવિદિતભૂતસંજ્ઞકેઽદ્વિતીયે પ્રતિષ્ઠિતે॥ 12-351-4 (79963)
ન વૈ રાત્ર્યાં ન દિવસે ન સતિ નાસતિ ન વ્યક્તે નચાપ્યવ્યક્તે વ્યવસ્થિતે॥ 12-351-5 (79964)
એતસ્યામવસ્થાયાં નારાયણગુણાશ્રયાદજરામરાદતીન્દ્રિયાદગ્રાહ્યાદસંભવાત્સત્યાદહિંસ્યાલ્લવાદિભિરદ્વિતીયાદપ્રવૃત્તિવિશેષાદવૈરાદક્ષયાદમરાદજરાદમૂર્તિતઃ સર્વવ્યાપિનઃ સર્વકર્તુઃ શાશ્વતાત્તમસઃ પરાત્પુરુષઃ પ્રાદુર્ભૂતોસ્ય પુરુષસ્ય બ્રહ્મયોનેર્બ્રહ્મણઃ પ્રાદુર્ભાવે હરિરવ્યયઃ॥ 12-351-6 (79965)
નિદર્શનમપિ હ્યત્ર ભવતિ॥ 12-351-7 (79966)
નાસીદહો ન રાત્રિરાસીન્ન સદાસીન્નાસદાસીત્તમ એવ પુરસ્તાદભવદ્વિશ્વરૂપમ્। સા વિશ્વરૂપસ્ય રજની હિ એવમસ્યાર્થોઽનુભાષ્યતે॥ 12-351-8 (79967)
તસ્યેદાનીં તમઃ સંભવસ્ય પુરુષસ્ય બ્રહ્મયોનેર્બ્રહ્મણઃ પ્રાદુર્ભાવે સ પુરુષઃ પ્રજાઃ સિસૃક્ષમાણો નેત્રાભ્યામગ્નીષોમૌ સસર્જ। તતો ભૂતસર્ગેષુ સૃષ્ટેષુ પ્રજાઃ ક્રમવશાદ્બ્રહ્મક્ષત્રમુપાતિષ્ઠન્। યઃ સોમસ્તદ્બ્રહ્મ યદ્બ્રહ્મ તે બ્રાહ્મણા યોઽગ્નિસ્તત્ક્ષત્રં ક્ષત્રાદ્બ્રહ્મબલવત્તરમ્। કસ્માદિતિ પરં ભૂતં નોત્પન્નપૂર્વં દીપ્યમાનેઽગ્નૌ જુહોતિ યો બ્રાહ્મણમુખે જુહોતીતિ કૃત્વા બ્રવીમિ ભૂતસર્ગઃ કૃતો બ્રહ્મણા ભૂતાનિ ચ પ્રતિષ્ઠાપ્ય ત્રૈલોક્યં ધાર્યત ઇતિ મન્ત્રવાદોપિ હિ ભવતિ॥ 12-351-9 (79968)
ત્વમગ્ને યજ્ઞાનાં હોતા વિશ્વેષાં હિતો દેવાનાં માનુષાણાં ચ જગત ઇતિ॥ 12-351-10 (79969)
નિદર્શનં ચાત્ર ભાવતિ વિશ્વેપામગ્ને યજ્ઞાનાં ત્વં હોતેતિ। ત્વં હિતો દેવૈર્મનુષ્યૈર્જગત ઇતિ॥ 12-351-11 (79970)
અગ્નિર્હિ યજ્ઞાનાં હોતા કર્તા સ ચાગ્નિર્બ્રહ્મ॥ 12-351-12 (79971)
ન હ્યૃતે મન્ત્રાણાં હવનમસ્તિ ન વિના પુરુષં તપઃ સંભવતિ। હવિર્મન્ત્રાણાં સંપૂજા વિદ્યતે દેવમાનુપઋષીણામનેન ત્વં હોતેતિ નિયુક્તઃ। યે ચ માનુષહોત્રાધિકારાસ્તે ચક્રુર્બ્રાહ્મણસ્ય હિ યાજનં વિધીયતે ન ક્ષત્રવૈશ્યયોર્દ્વિજાત્યોસ્તસ્માદ્બ્રાહ્મણા હ્યગ્નિભૂતા યજ્ઞાનુદ્વહન્તિ। યજ્ઞાસ્તે દેવાંસ્તર્પયન્તિ દેવાઃ પૃથિવીં ભાવયન્તિ શતપથેઽપિ હિ બ્રાહ્મણમુખે ભવતિ॥ 12-351-13 (79972)
અગ્નૌ સમિદ્ધે સ જુહોતિ યો વિદ્વાન્ બ્રાહ્મણમુખેનાહુતિં જુહોતિ॥ 12-351-14 (79973)
એવમપ્યગ્નિભૂતા બ્રાહ્મણા વિદ્વાંસોઽગ્નિં ભાવયન્તિ અગ્નિર્વિષ્ણુઃ સર્વભૂતાન્યનુપ્રવિશ્ય પ્રાણાન્ધારયતિ॥ 12-351-15 (79974)
અપિચાત્ર સનત્કુમારગીતાઃ શ્લોકા ભવન્તિ।
બ્રહ્મા વિશ્વં સૃજત્પૂર્વં સર્વાદિર્નિરવસ્કરઃ।
બ્રહ્મઘોષૈર્દિવં તિષ્ઠન્ત્યમરા બ્રહ્મયોનયઃ॥ 12-351-16 (79975)
બ્રાહ્મણાનામૃતં વાક્યં કર્મશ્રદ્ધાતપાંસિ ચ।
ધારયન્તિ મહીં દ્યાં ચ શૈત્યાદ્વાય્વમૃતં તથા॥ 12-351-17 (79976)
નાસ્તિ સત્યાત્પરો ધર્મો નાસ્તિ માતૃસમો ગુરુઃ।
બ્રાહ્મણેભ્યઃ પરં નાસ્તિ પ્રેત્ય ચેહ ચ ભૂતયે॥ 12-351-18 (79977)
નૈષામુક્ષા વહતિ નોત વાહા
ન ગર્ગરો મથ્યતિ સંપ્રદાને।
અપધ્વસ્તા દસ્યુભૂતા ભવન્તિ
યેષાં રાષ્ટ્રે બ્રાહ્મણા વૃત્તિહીનાઃ॥ 12-351-19 (79978)
તે ચ પુરાણેતિહાસપ્રામાણ્યાન્નારાયણમુખોદ્ગતાઃ।
સર્વાત્માનઃ સર્વકર્તારઃ સર્વભાવાશ્ચ બ્રાહ્મણાશ્ચ॥ 12-351-20 (79979)
વાક્સંયમકાલે હિ તસ્ય વરપ્રદસ્ય દેવદેવસ્ય બ્રાહ્મણાઃ પ્રથમં પ્રાદુર્ભૂતા બ્રાહ્મણેભ્યશ્ચ શેષા વર્ણાઃ પ્રાદુર્ભૂતાઃ॥ 12-351-21 (79980)
ઇત્થં ચ સુરાસુરવિશિષ્ટા બ્રાહ્મણા વેદમયા બ્રહ્મભૂતેન પુરા સ્વયમેવોત્પાદિતાઃ સુરાસુરમહર્ષયો ભૂતવિશેષાઃ સ્થાપિતા નિગૃહીતાશ્ચ તેષાં પ્રભાવઃ શ્રૂયતામ્॥ 12-351-22 (79981)
અહલ્યાધર્ષણનિમિત્તં હિ ગૌતમાદ્ધરિશ્મશ્રુતામિન્દ્રઃ પ્રાપ્તઃ। ગૌતમનિમિત્તં ચેન્દ્રો મુષ્કવિયોગં મેપવૃષણત્વં ચાવાપ॥ 12-351-23 (79982)
અશ્વિનોર્ગ્રહપ્રતિષેધોદ્યતવજ્રસ્ય પુરન્દરસ્ય ચ્યવનેન સ્તમ્ભિતૌ વાહૂ॥ 12-351-24 (79983)
ઋતુવધપ્રાપ્તમન્યુના ચ દક્ષેણ ભૂયસ્તપસા ચાત્માનં સંયોજ્ય ત્રિનેત્રાકૃતિરન્યા લલાટે રુદ્રસ્યોત્પાદિતા॥ 12-351-25 (79984)
ત્રિપુરવધાર્થં દીક્ષામુપગતસ્ય રુદ્રસ્ય ઉશનસાજટાઃ શિરસ ઉત્કૃત્યાગ્નૌ પ્રયુક્તાસ્તતઃ પ્રાદુર્ભૂતા ભુજગાસ્તૈરસ્ય ભુજગૈઃ પીડ્યમાનઃ કણ્ઠો નીલતામુપગતઃ। પૂર્વે ચ મન્વન્તરે સ્વાયંભુવે નારાયણહસ્તબન્ધગ્રહણાન્નીલકણ્ઠત્વમુપનીતઃ॥ 12-351-26 (79985)
અમૃતોત્પાદને પુનર્ભક્ષણતાં વાયુસમીકૃતસ્ય વિષસ્યોપગતશ્ચ તદ્ભક્ષણમિતિ તન્નિમિત્તમેવ ચન્દ્રકલા બ્રહ્મણા નિહિતા। આઙ્ગિરસબૃહસ્પતેરુપસ્પૃશતો ન પ્રસાદં ગતવત્યઃ કિલાપઃ। અથ બૃહસ્પતિરદ્ભ્યશ્ચુક્રોધ યસ્માન્મમોપસ્પૃશતઃ કલુપીભૂતા નચ પ્રસાદમુપગતાસ્તતસ્માદદ્યપ્રભૃતિ ઝષમકરમત્સ્યકચ્છપજન્તુમણ્ડૂકસંકીર્ણાઃ કલુષીભવતેતિ। તદાપ્રભૃત્યાપો યાદોભિઃ સંકીર્ણાઃ કલુષીભવતેતિ। તદાપ્રભૃત્યાપો યાદોભિઃ સંકીર્ણાઃ સંવૃત્તાઃ॥ 12-351-27 (79986)
વિશ્વરૂપો હિ વૈ ત્વાષ્ટ્રઃ પુરીહિતો દેવાનામાસીત્। સ્વસ્ત્રીયોસુરાણાં સ પ્રત્યક્ષં દેવેભ્યો ભાગમદાત્પરોક્ષમસુરેભ્યઃ॥ 12-351-28 (79987)
અથ હિરણ્યકશિષું પુરસ્કૃત્ય વિશ્વરૂપમાતરં સ્વસારમસુરા વરમયાચન્ત હે સ્વસરયં તે પુત્રસ્ત્વાષ્ટ્રો વિશ્વરૂપસ્ત્રિશિરા દેવાનાં પુરોહિતઃ પ્રત્યક્ષં દેવેભ્યોભાગમદાત્ પરોક્ષમસ્માકં તતો દેવા વર્ધન્તે વયં ક્ષીયામસ્તદેનં ત્વં વારયિતુમર્હસિ તથા યથાઽસ્માન્ભજેદિતિ॥ 12-351-29 (79988)
અથ વિશ્વરૂપં નન્દનવનમુપગતં માતોવાચ પુત્ર કિં પરપક્ષવર્ધનસ્ત્વં માતુલપક્ષં નાશયસિ। નાર્હસ્યેવં કર્તુમિતિ સ વિશ્વરૂપો માતુર્વાક્યમનતિક્રમણીયમિતિ મત્વા સંપૂજ્ય હિરણ્યકશિપુમગાત્॥ 12-351-30 (79989)
હૈરણ્યગર્ભાચ્ચ વસિષ્ઠાદ્ધિરણ્યકશિષુઃ શાપં પ્રાપ્તવાન્યસ્માત્ત્વયાઽન્યો વૃતો હોતા તસ્માદસમાપ્તયજ્ઞસ્ત્વમપૂર્વાત્સત્વજાતાદ્વધં પ્રાપ્સ્યસીતિ તચ્છાપદાનાદ્ધિરણ્યકશિષુઃ પ્રાપ્તવાન્વધમ્॥ 12-351-31 (79990)
અથ વિશ્વરૂપો માતૃપક્ષવર્ધનોત્યર્થં તપસ્વ્યભવત્તસ્ય વ્રતભઙ્ગાર્થમિન્દ્રો બહ્નીઃ શ્રીમત્યોઽપ્સરસો નિયુયોજ તાશ્ચ દૃષ્ટ્વા મનઃ ક્ષુભિતં તસ્યાભવત્તાસુ ચાપ્સરઃસુ નચિરાદેવ સક્તોઽભવત્સક્તં ચૈનં જ્ઞાત્વા અપ્સરસ ઊચુર્ગચ્છામહે વયં યથાગતમિતિ॥ 12-351-32 (79991)
તાસ્ત્વાષ્ટ્ર ઉવચા। ક્વ ગમિષ્યથાસ્યતાં તાવન્મયા સહ શ્રેયો ભવિષ્યતીતિ તાસ્તમબ્રુવન્વયં દેવસ્ત્રિયોઽપ્સરસ ઇન્દ્રં દેવં વરદં પુરા પ્રભવિષ્ણું વૃણીમહ ઇતિ॥ 12-351-33 (79992)
અથ તા વિશ્વરૂપોઽબ્રવીદદ્યૈવ સેન્દ્રા દેવા નભવિષ્યન્તીતિ તતો મન્ત્રાઞ્જજાપ તૈર્મન્ત્રૈરવર્ધતત્રિશિરા એકેનાસ્યેન સર્વલોકેષુ યથાવદ્દ્વિજૈઃ ક્રિયાવદ્ભિર્યજ્ઞેષુ સુહૃતં સોમં પપૌ એકે(1)નાન્નમેકેન સેન્દ્રાન્દેવાનથેન્દ્રસ્તં વિવર્ધમાનં સોમપાનાપ્યાયિતસર્વગાત્રં દૃષ્ટ્વા ચિન્તામાપેદે સહ દેવૈઃ॥ 12-351-34 (79993)
તે દેવાઃ સેન્દ્રા બ્રહ્માણમભિજગ્મુસ્ત ઊચુર્વિશ્વરૂપેણ સર્વયજ્ઞેષુ સુહુતઃ સોમઃ પીયતે વયમભાગાઃ સંવૃત્તા અસુરપક્ષો વર્ધતે વયં ક્ષીયામસ્તદર્હસિ નો વિધાતું શ્રેયોઽનન્તરમિતિ॥ 12-351-35 (79994)
તાન્બ્રહ્મોવાચ ઋષિર્ભાર્ગવસ્તપસ્તપ્યતે દધીચઃ સ યાચ્યતાં વરં સ યથા કલેવરં જહ્યાત્ તસ્યાસ્થિભિર્વજ્રં ક્રિયતામિતિ॥ 12-351-36 (79995)
તતો દેવાસ્તત્રાગચ્છન્યત્ર દધીચો ભગવાનૃષિસ્તપસ્તેપે સેન્દ્રા દેવાસ્તમભિગમ્યોચુર્ભગવંસ્તપસા કુશલમવિઘ્નં ચેતિ॥ 12-351-37 (79996)
તાન્દધીચ ઉવાચ સ્વાગતં ભવતાં ઉચ્યતાં કિં ક્રિયતાં યદ્વક્ષ્યથ તત્કરિષ્યામિ॥ 12-351-38 (79997)
તે તમબ્રુવઞ્શરીપરિત્યાગં લોકહિતાર્થં ભગવાન્કર્તુમર્હતીતિ॥ 12-351-39 (79998)
`એવમુક્તો દધીચસ્તાનબ્રવીત્। સહસ્રં વર્ષાણામૈન્દ્રં પદમવાપ્યતે મયા યદિ જહ્યામ્। તથેત્યુક્ત્વેન્દ્રઃ સ્વસ્થાનં દત્વા તપસ્વ્યભવત્। ઇન્દ્રો દધીચોઽભવત્। તાવત્પૂર્વેણ સેન્દ્રા દેવા આગમન્કાલોઽયં દેહન્યાસાયેતિ। ' અથ દધીચસ્તથૈવા વિમનાઃ સુખદુઃખસમો મહાયોગી આત્મનિ પરમાત્માનં સમાધાય શરીરપરિત્યાગં ચકાર॥ 12-351-40 (79999)
`શ્રુતિરપ્યત્ર ભવતિ ઇન્દ્રો દધીચોસ્થિભિકૃતમિતિ' તસ્ય પરમાત્મન્યપસૃતે તાન્યસ્થીતિ વિધાતા સંગૃહ્ય વજ્રમકરોત્તેન વજ્રેણાભેદ્યેનામધૃષ્યેણ બ્રહ્માસ્થિસંભૂતેન વિષ્ણુપ્રવિષ્ટેનેન્દ્રો વિશ્વરૂપં જઘાન શિરસાં ચાસ્ય ચ્છેદનમકરોત્તક્ષ્ણ યજ્ઞપશોઃ શિરસ્તે દદાનીત્યુક્ત્વા। તસ્માદનન્તર વિશ્વરૂપગાત્રમથનસંભવં ત્વાષ્ટ્રોત્પાદિતમેવારિં વૃત્રમિન્દ્રો જઘાન॥ 12-351-41 (80000)
(2)તસ્યાં દ્વૈધીભૂતાનાં બ્રહ્મવધ્યાયાં ભયાદિન્દ્રો દેવરાજ્યં પર્યત્યજદપ્સુ સંભવાં ચ શીતલાં માનસસરોગતાં નલિનીં પ્રતિપેદે તત્ર ચૈશ્વર્યયોગાદણુમાત્રો ભૂત્વા વિસગ્રન્થિં પ્રવિવેશ॥ 12-351-42 (80001)
અથ બ્રહ્મવધ્યાકૃતે પ્રનષ્ટે ત્રૈલોક્યનાથે શચીપતૌ જગદનીશ્વરં બભૂવ દેવાન્ રજસ્તમશ્ચાવિવેશમન્ત્રા ન પ્રાવર્તન્ત મહાર્ષીણાં રક્ષાંસિ પ્રાદુરભવન્ બ્રહ્મ ચોત્સાદનં જગામાનિન્દ્રાશ્ચાબલાલોકાઃ સુપ્રધૃષ્યા બભૂવુઃ ॥ 12-351-43 (80002)
અથ દેવા ઋષયશ્ચાયુષઃ પુત્રં નહુષં નામ દેવરાજ્યેઽભિષિપિચુર્નહુષઃ પઞ્ચભિઃ શતૈર્જ્યોતિષાં લલાટે જ્વલદ્ભિઃ સર્વતેજોહરૈસ્ત્રિવિષ્ટપં પાલયાંબભૂવ॥ 12-351-44 (80003)
અથ લોકાઃ પ્રકૃતિમાપેદિરે સ્વસ્થાશ્ચ હૃષ્ટાશ્ચ બભૂવુઃ॥ 12-351-45 (80004)
અથોવાચ નહુષઃ સર્વં માં શક્રોપભોગ્યમુપસ્થિતમૃતે શચીમિતિ સ એવમુક્ત્વા શચીસમીપમગમદ્વૃહસ્પતિગૃહે ચાસીનામુવાચનાં સુભગેઽહમિન્દ્રો દેવાનાં ભજસ્વ મામિતિ તં શચીપ્રત્યુવાચ પ્રકૃત્યા ત્વં ધર્મવત્સલઃ સોમવંશોદ્ભવશ્ચ નાર્હસિ પરપત્નીધર્ષણં કર્તુમિતિ॥ 12-351-46 (80005)
તામથોવાચ નહુષ ઐન્દ્રં પદમધ્યાસ્યતે મયાઽહમિન્દ્રસ્ય રાજ્યરત્નહરો નાત્રાધર્મઃ કશ્ચિત્ત્વમિન્દ્રોપભુક્તેતિ સા તમુવાચાસ્તિ મમ કિંચિદ્બ્રતમપર્યવસિતં તસ્યાવભૃથે ત્વામુપગમિષ્યામિ કૈશ્ચિદેવાહોભિરિતિ સ શચ્યૈવમભિહિતો જગામ॥ 12-351-47 (80006)
અથ શચી દુઃખશોકાર્તા ભર્તૃદર્શનલાલસાનહુષભયગૃહીતા બૃહસ્પતિમુપાગચ્છત્સ ચ તામત્યુદ્વિગ્નાં દૃષ્ટ્વૈવ ધ્યાનં પ્રવિશ્ય ભર્તૃકાર્યતત્પરાં જ્ઞાત્વા બૃહસ્પતિરુવાચાનેનૈવ વ્રતેન તપસા ચાન્વિતા દેવીં વરદામુપશ્રુતિમાહ્વય તદા સા તે ઇન્દ્રં દર્શયિષ્યતીતિ સાઽથ મહાનિયમસ્થિતા દેવીં વરદામુપશ્રુતિં મન્ત્રૈરાહ્વયત્સોપશ્રુતિઃ શચીસમીપમગાદુવાચ ચૈનામિયમસ્તીતિ ત્વયાઽઽહૂતોપસ્થિતા કિં તે પ્રિયં કરવાણીતિ તાં ભૂર્ધ્ના પ્રણમ્યોવાચ શચી ભગવત્યર્હસિ મે ભર્તારં દર્શયિતું ત્વં સત્યા માતા સતાં ચેતિ સૈનાં માનસં સરોઽનયત્તત્રેન્દ્રં વિસગ્રન્થિગતમદર્શયત્॥ 12-351-48 (80007)
તામથ પત્નીં શચીં કૃશાં રલાનાં ચેન્દ્રો દૃષ્ટ્વા ચિન્તયાંબભૂવ અહો મમ દુઃખમિદમુપગતં નષ્ટં હિ મામિયમન્વિષ્ય યત્પત્ન્યભ્યગમદ્દુઃસ્વાર્તેતિ તામિન્દ્ર ઉવાચ (1)કથં વર્યસીતિ સા તમુવાચ નહુ(2)પો મામાહ્વયતિ પત્નીં કર્તું કાલશ્ચાસ્ય મયા કૃત ઇતિ તામિન્દ્ર ઉવાચ ગચ્છ નહુષસ્ત્વયા વાચ્યોઽપૂર્વેણ મામૃષિયુક્તેન યાનેન ત્વમધિરૂઢ ઉદ્વહસ્વેતિ। ઇન્દ્રસ્ય મહાન્તિ વાહનાનિ સન્તિ મનઃ પ્રિયાણ્યધિરૂઢાનિ મયા ત્વમન્યેનોપયાતુમર્હતીતિ સૈવમુક્તા હૃષ્ટા જગામેન્દ્રોપિ વિસગ્રન્થિમેવાવિવેશ ભૂયઃ॥ 12-351-49 (80008)
અથેન્દ્રાણીમભ્યાગતાં દૃષ્ટ્વા તામુવાચ નહુષો `યન્મે ત્વયા કાલઃ પરિકલ્પિતઃ' પૂર્ણઃ સ કાલ ઇતિ તં શચ્યબ્રવીચ્છક્રેણ યથોક્તં સ મહર્ષિયુક્તં બાહનમધિરૂઢઃ શચીસમીપમુપાગચ્છત્॥ 12-351-50 (80009)
અથ મૈત્રાવરુણિઃ કુમ્ભયોનિરગસ્ત્ય ઋષિવરો મહર્ષીન્ ધિક્ક્રિયમાણાંસ્તાન્નહુષેણાપશ્યત્ તદ્દુષ્કરમિતિ સ્વયમપિ ગૃહીતઃ પદ્ભ્યાં ચાસ્પૃશ્યત તતઃ સ નહુષમબ્રવીદકાર્યપ્રવૃત્ત પાપ પતસ્વ મહીં સર્પો ભવ યાવદ્ભૂમિર્ગિરયશ્ચ તિષ્ઠેયુસ્તાવદિતિ સમહર્ષિવાક્યસમકાલમેવ તસ્માદ્યાનાદવાપતત્॥ 12-351-51 (80010)
અથાનિન્દ્રં પુનસ્ત્રૈલોક્યમભવત્ તતો દેવા ઋષયશ્ચ ભગવન્તં વિષ્ણું શરણમિન્દ્રાર્થેઽભિજગ્મુરૂચુશ્ચૈનં ભગવન્નિન્દ્રં બ્રહ્મહત્યાભિભૂતં ત્રાતુમર્હસીતિ તતઃ સ વરદસ્તાનબ્રવીદશ્વમેધં યજ્ઞં વૈષ્ણવં શક્રોઽભિયજતાં તતઃ સ્વસ્થાનં પ્રાપ્સ્યતીતિ તતો દેવા ઋષયશ્ચેન્દ્રં નાપશ્યન્યદા તદા શચીમૂચુર્ગચ્છ સુભગે ઇન્દ્રમાનયસ્વેતિ સા તત્સર ઇન્દ્રમાહ્વયત્। ઇન્દ્રશ્ચ તસ્માત્સરસઃ પ્રત્યુત્થાય ગત્વા સરસ્વતીમભિજગામ બૃહસ્પતિશ્ચાશ્વમેઘં મહાક્રતું શક્રાયાહારત્ તત્ર કૃષ્ણસારઙ્ગં મેધ્યમશ્વમત્સૃજ્ય પાવનં તમેવ કૃત્વા ઇન્દ્રં મરુત્પતિં બૃહસ્પતિઃ સ્વં સ્થાનં પ્રાપયામાસ॥ 12-351-52 (80011)
તતઃ સ દેવરાટ્ દેવૈર્ઋષિભિઃ સ્તૂયમાનસ્ત્રિવિષ્ટપસ્થો નિષ્કલ્મષો બભૂવ હ બ્રહ્મવધ્યાં ચતુર્ષુ સ્થાનેષુ વ્યભજત્ વનિતાવૃક્ષગિર્યવનિષુ।' વનિતાસુ રજઃ। વૃક્ષેષુ નિર્યાસઃ। ગિરિષુ શિમ્બઃ પૃથિવ્યામૂષરઃ તેઽસ્પૃશ્યાઃ। તસ્માદ્ધવિરલવણં પચ્યતે, એવમિન્દ્રો બ્રહ્મતેજઃ પ્રભાવોપવૃંહિતઃ શત્રુવધં કૃત્વા સ્વં સ્થાનં પ્રાપિતઃ॥ 12-351-53 (80012)
`નહુષસ્ય શાપમોક્ષાર્થં દેવૈર્ઋષિભિશ્ચ યાચ્યમાનોઽગસ્ત્યઃ પ્રાહ।
યાવત્સ્વકુલજઃ શ્રીમાન્ધર્મરાડ્ભ્રાતૃભિર્યુતઃ।
ભીમસ્તસ્યાનુજસ્તં ત્વં ગ્રહીતા તુ યુધિષ્ઠરઃ।
કથયિત્વા સ્વકાન્પ્રશ્નાંસ્ત્વાં ચ તં ચ વિમોક્ષ્યતિ॥' 12-351-54 (80013)
આકાશગઙ્ગાગતશ્ચ પુરા ભરદ્વાજો મહર્ષિરુપાસ્પૃશત્રીન્ક્રમાન્ક્રમતા વિષ્ણુનાઽભ્યાસાદિત સ ભરદ્વાજેન સલક્ષણેન પાણિનોરસિ તાડિતઃ સલક્ષણોરસ્કઃ સંવૃત્તઃ॥ 12-351-55 (80014)
ભૃગુણા મહર્ષિણા શપ્તોઽગ્નિઃ સર્વભક્ષત્વમુપાનીતઃ॥ 12-351-56 (80015)
અદિતિર્વૈ દેવાનામન્નમપચદેતદ્ભુક્ત્વા સુરા અસુરાન્હનિષ્યન્તીતિ તત્ર બુધો વ્રતચર્યારામાપ્તાવાગચ્છદદિતિં ચાયાચદ્ભિક્ષાં દેહીતિ તત્ર દેવૈઃ પૂર્વમેતત્પ્રાશ્યં નાન્યેનેત્યદિતિર્ભિક્ષાં નાદાદથ ભિક્ષાપ્રત્યાખ્યાનરૂષિતેન બુધેન બ્રહ્મભૂતેનાદિતિઃ શપ્તા અદિરેરુદરે ભવિષ્યતિ વ્યથા વિવસ્વતો દ્વિતીયજન્મન્યણ્ડસંજ્ઞિતસ્ય અણ્ડં માતુરદિત્યા મારિતં સ માર્તાણ્ડો વિવસ્વાનભવચ્છ્રાદ્ધદેવઃ॥ 12-351-57 (80016)
દક્ષસ્ય યા દૈ દુહિતરઃ ષષ્ટિરાસંસ્તાસાં કશ્યપારય ત્રયોદશ પ્રાદાદ્દશ ધર્માય દશ મનવે સપ્તવિઁશતિમિન્દવે તાસુ તુલ્યાસુ નક્ષત્રાખ્યાં ગતાસુ સોમો રોહિણ્યામભ્યધિકં પ્રીતિમાન ભૂત્તતસ્તાઃ શિષ્ટાઃ પત્ન્ય ઇર્ષ્યાવ્રત્યઃ પિતુઃ સમીપં ગત્વેમમર્થં શશંસુર્ભગવન્નસ્માસુ તુલ્યપ્રભાવાસુ સોમો રોહિણીં પ્રત્યધિકં ભજતીતિ સોઽબ્રવીદ્યક્ષ્મૈનમાવેક્ષ્યત ઇતિ દક્ષશાપાચ્ચ સોમં રાજાનં યક્ષ્મા વિવેશ સ યક્ષ્મણાઽઽવિષ્ટો દક્ષમગાદ્દક્ષશ્ચૈનમબ્રવીન્ન સમં વર્તસ ઇતિ તત્રર્ષયઃ સોમમબ્રુવન્ક્ષીયસે યક્ષ્મણા પશ્ચિમાયાં દિશિ સમુદ્રે હિરણ્યસરસ્તીર્થં તત્ર ગત્વા આત્માનમભિષેચયસ્વેત્યથાગચ્છત્સોમસ્તત્ર હિરણ્યસરસ્તીર્થં ગત્વા ચાત્મનઃ સેચનમકરોત્ સ્નાત્વા ચાત્માનં પાપ્મનો મોક્ષયામાસ તત્ર ચાવ ભાસિતસ્તીર્થે યદા સોમસ્તદાપ્રભૃતિ ચ તીર્થં તત્પ્રભાસમિતિ નામ્ના ખ્યાતં બભૂવ॥ 12-351-58 (80017)
તચ્છાપાદદ્યાપિ ક્ષીયતે સોમોઽમાવાસ્યાન્તરસ્થઃ પૌર્ણમાસીમાત્રેઽધિષ્ઠિતો મેઘલેખાપ્રતિચ્છન્નં બપુર્દર્શયતિ મેઘસદૃશં વર્ણમગમત્તદસ્ય શશલક્ષ્મવિમલમભવત્॥ 12-351-59 (80018)
સ્થૂલશિરા મહર્ષિર્મેરોઃ પ્રાગુત્તરે દિગ્વિભાગે તપસ્તેપે તતસ્તસ્ય તપસ્તપ્યમાનસ્ય સર્વગન્ધવહઃ શુચિર્વાયુર્વાયમાનઃ શરીરમસ્પૃશત્સ તપસા તાપિતશરીરઃ કૃશો વાયુનોપવીજ્યમાનો હૃદયે પરિતોષમગમત્તત્ર કિલ તસ્યાનિલવ્યજનકૃતપરિતોષસ્ય સદ્યો વનસ્પતયઃ પુષ્પશોભાં નિદર્શિતવન્ત ઇતિ સ એતાઞ્શશાપ ન સર્વકાલં પુષ્પફલવન્તો ભવિષ્યથેતિ॥ 12-351-60 (80019)
નારાયણો લોકહિતાર્થં વ઼ડવામુખો નામ પુરા મહર્ષિર્બભૂવ તસ્ય મેરૌ તપસ્તપ્યતઃ સમુદ્ર આહૂતો નાગતસ્તેનામર્ષિતેનાત્મગાત્રોષ્મણાઃ સમુદ્રઃ સ્તિમિતજલઃ કૃતઃ સ્વેદપ્રસ્યન્દનસદૃશશ્ચાસ્ય લવણભાવો જનિતઃ॥ 12-351-61 (80020)
ઉક્તશ્ચાપ્યપેયો ભવિષ્યસ્તેતચ્ચ તે તોયં બડવામુખસંજ્ઞિતેન પેપીયમાનં મધુરં ભવિષ્યતિ તદેતદદ્યાપિ બડવામુખસંજ્ઞિતેનાનુવર્તિના તોયં સમુદ્રાત્પીયતે। `પુનરુમા દક્ષકોપાદ્ધિમવતો ગિરેર્દુહિતા બભૂવ॥' 12-351-62 (80021)
હિમવતો ગિરેર્દુહિતરમુમાં કન્યાં રુદ્રશ્ચકમે ભૃગુરપિ ચ મહર્ષિર્હિમવન્તમાગત્યાબ્રવીત્ કન્યામિમાં મે દેહીતિ તમબ્રવીદ્ધિમવાનભિલષિતો વરો દુહિતુર્હિ રુદ્ર ઇતિ તમબ્રવીદ્ભૃગુર્યસ્માત્ત્વયાઽહં કન્યાવરણકૃતભાવઃ પ્રત્યાખ્યાતસ્તસ્માન્ન રત્નાનાં ભવાન્ભાજનં ભવિષ્યતીતિ॥ 12-351-63 (80022)
અદ્યપ્રભૃત્યેતદવસ્થિતમૃષિવચનં તદેવંવિધં માહાત્મ્યં બ્રાહ્મણાનામ્॥ 12-351-64 (80023)
ક્ષત્રમપિ ચ બ્રાહ્મણપ્રસાદાદેવ શાશ્વતીમવ્યયાં ચ પૃથિવીં પત્નીમભિગમ્ય બુભુજે॥ 12-351-65 (80024)
તદેતદ્બ્રહ્મક્ષત્રગ્નીષોમીયં તેન જગદ્ધાર્યરતે॥ ॥ 12-351-66 (80025)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે એકપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 351॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-351-11 દેવાનાં માનુષે જન ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-351-17 વાક્યં મન્ત્રશ્રદ્ધામનાંસિ ચેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-351-18 નાસ્તિ મન્ત્રાત્સમાશ્રયમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-351-19 ગર્ગરઃ દધીક્ષુતૈલાદિનિપીડનયન્ત્રમ્॥ 12-351-34 એકેનાપઃ સુરામેકેન। 12-351-42 તસ્મિન્દ્વિધાભૂતે તદ્બ્રહ્મવધ્યાભયાત્ ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ। 12-351-49 કથં કર્તાસીતીતિ ધ. પાઠઃ। નહુષો માં દુષ્ટસ્તર્કયતીતિ થ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 352
॥ શ્રીઃ ॥
12.352. અધ્યાયઃ 352
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્રીકૃષ્ણેનાર્જુનંપ્રતિ હૃષીકેશાદિસ્વનામનિર્વચનમ્॥ 1॥ તથા રુદ્ગનારાયણયુદ્ધવર્ણનમ્॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-352-0 (80026)
`ભગવાનુવાચ। 12-352-0x (6611)
નામ્નાં નિરુક્તં વક્ષ્યામિ શૃણુષ્વૈકાગ્રમાનસઃ।
સૂર્યાચન્દ્રમસૌ શશ્વત્કેશૈર્મે અંશુસંજ્ઞિતૈઃ।'
બોધયંસ્તાપયંશ્ચૈવ જગદુત્તિષ્ઠતે પૃથક્॥ 12-352-1 (80027)
બોધનાત્તાપનાચ્ચૈવ જગતો હર્ષણં ભવેત્।
અગ્નીષોમકૃતૈરેભિઃ કર્મભિઃ પાણ્ડુનન્દન।
હૃષીકેશોઽહમીશાનો વરદો લોકભાવનઃ॥ 12-352-2 (80028)
ઇલોપહૂતં ગેહેષુ હરે ભાગં ક્રતુષ્વહમ્।
વર્ણો મે હરિતઃ શ્રેષ્ઠસ્તસ્માદ્ધરિરહં સ્મૃતઃ॥ 12-352-3 (80029)
ધામસારો હિ લોકાનામૃતં ચૈવ વિચારિતમ્।
ઋતધામા તતો વિપ્રૈઃ સદ્યશ્ચાહં પ્રકીર્તિતઃ॥ 12-352-4 (80030)
નષ્ટાં ચ ધરણીં પૂર્વમવિન્દં વૈ ગુહાગતામ્।
ગોવિન્દ ઇતિ તેનાહં દેવૈર્વાગ્ભિરભિષ્ટુતઃ॥ 12-352-5 (80031)
શિપિવિષ્ટેતિ ચાખ્યાયાં હીનરોમા ચ યો ભવેત્।
તેનાવિષ્ટ તુ યત્કિંચિચ્છિપિવિષ્ટેતિ ચ સ્મૃતઃ॥ 12-352-6 (80032)
યાસ્કો મામૃપિરવ્યગ્રો નૈકયજ્ઞેષુ ગીતવાન્।
શિપિવિષ્ટ ઇતિ હ્યસ્માદ્ગુહ્યનામધરો હ્યહમ્॥ 12-352-7 (80033)
સ્તુત્વા માં શિપિવિષ્ટેતિ યાસ્ક ઋષિરુદારધીઃ।
મત્પ્રસાદાદધો નષ્ટં નિરુક્તમભિજગ્મિવાન્॥ 12-352-8 (80034)
ન હિ જાતો ન જાયેયં ન જનિષ્યે કદાચન।
ક્ષેત્રજ્ઞઃ સર્વભૂતાનાં તસ્માદહમજં સ્મૃતઃ॥ 12-352-9 (80035)
નોક્તપૂર્વં મયા ક્ષુદ્રમશ્લીલં વા કદાચન।
ઋતા બ્રહ્મસુતા સા મે સત્યદેવી સરસ્વતી॥ 12-352-10 (80036)
સચ્ચાસચ્ચૈવ કૌન્તેય મયા વેશિતમાત્મનિ।
પૌષ્કરે બ્રહ્મસદને સત્યં માસૃષયો વિદુઃ॥ 12-352-11 (80037)
સત્વાન્ન ચ્યુતપૂર્વોઽહં સત્યં વૈ વિદ્ધિ મત્કુતમ્।
જન્મનીહાભવેત્સત્વં પૌર્વિકં મે ધનંજય॥ 12-352-12 (80038)
નિરાશીઃ કર્મસંયુક્તઃ સત્વતશ્ચાપ્યકલ્મષઃ।
સાત્વતજ્ઞાનગદૃષ્ટોઽહં સત્વતામિતિ સાત્વતઃ॥ 12-352-13 (80039)
કૃષાણિ મેદિનીં પાર્થ ભૂત્વા કાર્ષ્ણાયસો મહાન્।
કૃષ્ણો વર્ણશ્ચ મે યસ્માત્તસ્માત્કૃષણોઽહમર્જુન॥ 12-352-14 (80040)
મયા સંશ્લેષિતા ભૂમિરદ્ભિર્વ્યોમ ચ વાયુના।
વાયુશ્ચ તેજસા સાર્ધં વૈકુણ્ઠત્વં તતો મમ॥ 12-352-15 (80041)
નિર્વાણં પરમં બ્રહ્મ ધર્મોઽસૌ પર ઉચ્યતે।
તસ્માન્ન ચ્યુતપૂર્વોઽહમચ્યુતસ્તેન કર્મણા॥ 12-352-16 (80042)
પૃથિવીનભસી ચોભે વિશ્રુતે વિશ્વતોમુખે।
તયોઃ સંધારણાર્થં હિ મામધોક્ષજમઞ્જસા॥ 12-352-17 (80043)
નિરુક્તં વેદવિદુપો વેદશબ્દાર્થચિન્તકાઃ।
તે માં ગાયન્તિ પ્રાગ્વંશે અધોક્ષજ ઇતિ સ્મૃતઃ॥ 12-352-18 (80044)
શબ્દ એકમતૈરેપ વ્યાહૃતઃ પરમર્ષિભિઃ।
નાન્યો હ્યધોક્ષજો લોકે ઋતે નારાયણં પ્રભુમ્॥ 12-352-19 (80045)
ધૃતં મમાર્ચિષો લોકે જન્તૂનાં પ્રાણધારણમ્।
ઘૃતાર્ચિરહમવ્યગ્રૈર્વેદજ્ઞૈઃ પરિકીર્તિતઃ॥ 12-352-20 (80046)
ત્રયો હિ ધાતવઃ ખ્યાતાઃ કર્મજા ઇતિ યે સ્મૃતાઃ।
પિત્તં શ્લેષ્મા ચ વાયુશ્ચ એષ સંઘાત ઉચ્યતે॥ 12-352-21 (80047)
એતૈશ્ચ ધાર્યતે જન્તુરેતૈઃ ક્ષીણૈશ્ચ ક્ષીયતે।
આયુર્વેદવિદસ્તસ્માત્રિધાતું માં પ્રચક્ષતે॥ 12-352-22 (80048)
વૃષો હિ ભગવાન્ધર્મઃ ખ્યાતો લોકેષુ ભારત।
નેઘણ્ટુકપદાખ્યાને વિદ્ધિ માં વૃષમુત્તમમ્॥ 12-352-23 (80049)
કપિર્વરાહઃ શ્રેષ્ઠશ્ચ ધર્મશ્ચ વૃષ ઉચ્યતે।
ત્સમાદ્વૃષાકપિં પ્રાહ કશ્યપો માં પ્રજાપતિઃ॥ 12-352-24 (80050)
ન ચાદિં ન મધ્યં તથા ચૈવ નાન્તં
કદાચિદ્વિમન્તે દ્વિજા મે સુરાશ્ચ।
અનાદ્યો હ્યમધ્યસ્તથા ચાપ્યનન્તઃ।
પ્રગીતોઽહમીશો વિભૂર્લોકસાક્ષી॥ 12-352-25 (80051)
શુચીનિ શ્રવણીયાનિ શૃણોમીહ ધનંજય।
ન ચ પાપાનિ ગૃહ્ણામિ તતોઽહં વૈ શુચિશ્રવાઃ॥ 12-352-26 (80052)
એકશૃઙ્ગઃ પુરા ભૂત્વા વરાહો નન્દિવર્ધનઃ।
ઇમાં ચોદ્ધૃતવાન્ભૂમિમેકશૃઙ્ગસ્તતો હ્યહમ્॥ 12-352-27 (80053)
તથૈવાસં ત્રિકકુદો વારાહં રૂપમાસ્થિતઃ।
ત્રિકકુત્તેન વિખ્યાતઃ શરીરસ્ય તુ માપનાત્॥ 12-352-28 (80054)
નિરિઞ્ચ ઇતિ યત્પ્રોક્તં કાપિલ જ્ઞાનચિન્તકૈઃ।
સ પ્રજાપતિરેવાહં ચેતનાત્સર્વલોકકૃત્॥ 12-352-29 (80055)
વિદ્યાસહાયવન્તં મામાદિત્યસ્થં સનાતનમ્।
કપિલં પ્રાહુરાચાર્યાઃ સાઙ્ખ્યા નિશ્ચિતનિશ્ચયાઃ॥ 12-352-30 (80056)
હિરણ્યગર્ભો દ્યુતિમાન્ય એષ ચ્છન્દસિ સ્તુતઃ।
યોગૈઃ સંપૂજ્યતે નિત્યં સ એવાહં વિભુઃ સ્મૃતઃ॥ 12-352-31 (80057)
એકવિંશતિસાહસ્રં ઋગ્વેદં માં પ્રચક્ષતે।
સહસ્રશાખં યત્સામ યે વૈ વેદવિદો જનાઃ।
ગાયન્ત્યારણ્યકે વિપ્રા મદ્ભક્તાસ્તે હિ દુર્લભાઃ॥ 12-352-32 (80058)
ષટ્પઞ્ચાશતમષ્ટૌ ચ સપ્તત્રિંશતમિત્યત।
યસ્મિઞ્શાખા યજુર્વેદે સોહમાધ્વર્યવે સ્મૃતઃ॥ 12-352-33 (80059)
પઞ્ચકલ્પમથર્વાણં કૃત્યાભિઃ પરિબૃંહિતમ્।
કલ્પયન્તિ હિ માં વિપ્રા અથર્વાણવિદસ્તથા॥ 12-352-34 (80060)
શાખાભેદાશ્ચ યે કેચિદ્યાશ્ચ શાખાસુ ગીતયઃ।
સ્વરવર્ણસમુચ્ચારાઃ સર્વાંસ્તાન્વિદ્ધિ મત્કૃતાન્॥ 12-352-35 (80061)
યત્તદ્ધયશિરઃ પાર્થ સમુદેતિ વરપ્રદમ્।
સોહમેવોત્તરે ભાગે ક્રમાક્ષરવિભાગવિત્॥ 12-352-36 (80062)
રામાદેશિતમાર્ગેણ મત્પ્રસાદાન્મહાત્મના।
પાઞ્ચાલેન ક્રમઃ પ્રાપ્તસ્તસ્માદ્ભૂતાત્સનાતનાત્॥ 12-352-37 (80063)
બાભ્રવ્યગોત્રઃ સ બભૌ પ્રથમં ક્રમપારગઃ।
નારાયણાદ્વરં લબ્ધ્વા પ્રાપ્ય યોગમનુત્તમમ્।
ક્રમં પ્રણીય શિક્ષાં ચ પ્રણયિત્વા સ ગાલવઃ॥ 12-352-38 (80064)
પુણ્ડરીકોઽથ રાજા ચ બ્રહ્મદત્તઃ પ્રતાપવાન્।
જાતીમરણજં દુઃખં સ્મૃત્વાસ્મૃત્વા પુનઃ પુનઃ।
સપ્તજાતિષુ મુખ્યત્વાદ્યોગાના સંપદં ગતઃ॥ 12-352-39 (80065)
પુરાઽહમાત્મજઃ પાર્થ પ્રથિતઃ કારણાન્તરે।
ધર્મસ્ય કુરુશાર્દૂલ તતોઽહં ધર્મજઃ સ્મૃતઃ॥ 12-352-40 (80066)
નરનારાયણૌ પૂર્વં તપસ્તેપતુરવ્યયમ્।
ધર્મયાનં સમારૂઢૌ પર્વતે ગન્ધમાદને॥ 12-352-41 (80067)
તત્કાલસમયે ચૈવ દક્ષયજ્ઞો બભૂવ હ।
ન ચૈવાકલ્પયદ્ભાગં દક્ષો રુદ્રસ્ય ભારત॥ 12-352-42 (80068)
તતો દધીચિવચનાદ્દક્ષયજ્ઞમપાહરત્।
સસર્જ શૂલં કોપેન પ્રજ્વલન્તં મુહુર્મુહુઃ॥ 12-352-43 (80069)
તચ્છૂલં ભસ્મસાત્કૃત્વા દક્ષયજ્ઞં સવિસ્તરમ્।
આવયોઃ સહસાઽગચ્છદ્વદર્યાશ્રમમન્તિકાત્।
વેગેન મહતા પાર્થ પતન્નારાયણોરસિ॥ 12-352-44 (80070)
તત્તસ્યતેજસાઽઽવિષ્ટાઃ કેશા નારાયણસ્ય હ।
બભૂવુર્મુઞ્જવર્ણાસ્તુ તતોઽહં મુઞ્જકેશવાન્॥ 12-352-45 (80071)
તચ્ચ શૂલં વિનિર્ધૂતં હુંકારેણ મહાત્મના।
જગામ શંકરકરં નારાયણસમાહતમ્॥ 12-352-46 (80072)
અથ રુદ્ર ઉપાધાવત્તાવૃષી તપસાઽન્વિતૌ॥ 12-352-47 (80073)
તત એનં સમુદ્ધૂતં કણ્ઠે જગ્રાહ પાણિના।
નારાયણઃ સ વિશ્વાત્મા તેનાસ્ય શિતિકણ્ઠતા॥ 12-352-48 (80074)
અથ રુદ્રવિઘાતાર્થમિષીકાં નર ઉદ્ધરન્।
મન્ત્રૈશ્ચ સંયુયોજાશુ સોઽભવત્પરશુર્મહાન્॥ 12-352-49 (80075)
ક્ષિપ્તશ્ચ સહસા તેન ખણ્ડનં પ્રાપ્તવાંસ્તદા।
તતોઽહં ખણ્ડપરશુઃ સ્મૃતઃ પરશુખણ્ડનાત્॥ 12-352-50 (80076)
`રુદ્રસ્ય ભાગં પ્રદદુર્ભાગમુચ્છેષણં પુનઃ।
શ્રુતિરપ્યત્ર ભવતિ વેદૈરુક્તસ્તથા પુનઃ॥ 12-352-51 (80077)
ઉચ્છેપણભાગો વૈ રુદ્રસ્તસ્યોચ્છેપણેન હોતવ્યમિતિ સર્વે ગમ્યરૂપેણ તદા॥' 12-352-52 (80078)
અર્જુન ઉવાચ। 12-352-53x (6612)
અસ્મિન્યુદ્ધે તુ વાર્ષ્ણેય ત્રૈલોક્યશમને તદા।
કો જય પ્રાપ્તવાંસ્તત્ર શંસૈતન્મે જનાર્દન॥ 12-352-53 (80079)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-352-54x (6613)
તયોઃ સંરબ્ધયોર્યુદ્ધે રુદ્રનારાયણાત્મનોઃ।
ઉદ્વિગ્રાઃ સહસા કૃત્સ્નાઃ સર્વે લોકાસ્તદાઽભવન્॥ 12-352-54 (80080)
નાગૃહ્ણાત્પાવ્નકઃ શુભ્રં મૂખેષુ સુહુતં હવિઃ।
વેદા ન પ્રતિભાન્તિ સ્મ ઋષીણાં ભાવિતાત્મનાં॥ 12-352-55 (80081)
દેવાન્રજસ્તમશ્ચૈવ સમાવિવિશતુસ્તદા।
વસુધા સંચકમ્પે ચ નભશ્ચ વિપફાલ હ॥ 12-352-56 (80082)
નિષ્પ્રભાણિ ચ તેજાંસિ બ્રહ્મા ચૈવાસનચ્યુતઃ।
અગાચ્છોપં સમુદ્રશ્ચ હિમવાંશ્ચ વ્યશીર્યત॥ 12-352-57 (80083)
તસ્મિન્નેવં સમુત્પન્ને નિમિત્તે પાણ્ડુનન્દન।
બ્રહ્મા વૃતો દેવગણાર્ઋષિભિશ્ચ મહાત્મભિઃ।
આજગામાશુ તં દેશં યત્ર યુદ્ધમવર્તત॥ 12-352-58 (80084)
સોઽઞ્જલિપ્રગ્રહો ભૂત્વા ચતુર્વક્રો નિરુક્તગઃ।
ઉવાચ વચનં રુદ્રં લોકાનામસ્તુ વૈ શિવમ્।
ત્યજાયુધાનિ વિશ્વેશ જગતો હિતકામ્યયા॥ 12-352-59 (80085)
યદક્ષરમથાવ્યક્તમીશં લોકસ્ય ભાવનમ્।
કૂટસ્થં કર્તૃનિર્દ્વન્દ્વમકર્તેતિ ચ યં વિદુઃ।
વ્યક્તિભાવગતસ્યાસ્ય એકા મૂર્તિરિયં શુભા॥ 12-352-60 (80086)
નરો નારાયણશ્ચૈવ જાતૌ ધર્મકુલોદ્વહૌ।
તપસા મહતા યુક્તૌ દેવશ્રેષ્ઠૌ મહાવ્રતૌ॥ 12-352-61 (80087)
અહં પ્રસાદજસ્તસ્ય કુતશ્ચિત્કારણાન્તરે।
ત્વં ચૈવ ક્રોધજસ્તાત પૂર્વસર્ગે સનાતનઃ॥ 12-352-62 (80088)
મયા ચ સાર્ધં વરદ વિબુધૈશ્ચ મહર્ષિભિઃ।
પ્રસાદયાશુ લોકાનાં શાન્તિર્ભવતુ માચિરમ્॥ 12-352-63 (80089)
બ્રહ્મણા ત્વેવમુક્તસ્તુ રુદ્રઃ ક્રોધાગ્નિમુત્સૃજન્।
પ્રસાદયામાસ તતો દેવં નારાયણં પ્રભુમ્।
શરણં ચ જગામાદ્યં વરેણ્યં વરદં હરિમ્॥ 12-352-64 (80090)
તતોઽથ વરદો દેવો જિતક્રોધો જિતેન્દ્રિયઃ।
પ્રીતિમાનભવત્તત્ર રુદ્રેણ સહ સંગતઃ॥ 12-352-65 (80091)
ઋષિભિર્બ્રહ્મણા ચૈવ વિબુધૈશ્ચ સુપૂજિતઃ।
ઉવાચ દેવમીશાનમીશઃ સ જગતો હરિઃ॥ 12-352-66 (80092)
યસ્ત્વાં વેત્તિ સ માં વેત્તિ યસ્ત્વામનુ સ મામનુ।
નાવયોરન્તરં કિંચિન્મા તેઽભૂદ્વુદ્ધિરન્યથા॥ 12-352-67 (80093)
અદ્યપ્રભૃતિ શ્રીવત્સઃ શૂલાઙ્કો મે ભવત્વયમ્।
મમ પાણ્યઙ્કિતશ્ચાપિ શ્રીકણ્ઠસ્ત્વં ભવિષ્યસિ॥ 12-352-68 (80094)
શ્રીભગવાનુવાચ। 12-352-69x (6614)
એવંલક્ષણમુત્પાદ્ય પરસ્પરકૃતં તદા।
સખ્યં ચૈવાતુલં કૃત્વા રુદ્રેણ સહિતાવૃષી।
તપસ્તેપતુરવ્યગ્રૌ વિસૃજ્ય ત્રિદિવૌકસઃ॥ 12-352-69 (80095)
એષ તે કથિતઃ પાર્થ નારાયણજયો મૃધે।
નામાનિ ચૈવ ગુહ્યાનિ નિરુક્તાનિ ચ ભારત।
ઋષિભિઃ કથિતાનીહ યાનિ સંકીર્તિતાનિ તે॥ 12-352-70 (80096)
એવં બહુવિધૈ રૂપૈશ્ચરામીહ વસુંધરામ્।
બ્રહ્મલોકં ચ કૌન્યેય ગોલોકં ચ સનાતનમ્॥ 12-352-71 (80097)
મયા ત્વં રક્ષિતો યુદ્ધે મહાન્તં પ્રાપ્તવાઞ્જયમ્॥ 12-352-72 (80098)
યસ્તુ તે સોગ્રતો યાતિ યુદ્ધે સંપ્રત્યુપસ્થિતે।
તં વિદ્ધિ રુદ્રં કૌન્તેય દેવદેવં કપર્દિનમ્॥ 12-352-73 (80099)
કાલઃ સ એવ વિહિતઃ ક્રોધજેતિ મયા તવ।
નિહતાંસ્તેન વૈ પૂર્વં હતવાનસિ યાન્રિપૂન્॥ 12-352-74 (80100)
અપ્રમેયપ્રભાવં તં દેવદેવમુમાપતિમ્।
નમસ્વ દેવં પ્રયતો વિશ્વેશં હરમક્ષયમ્॥ 12-352-75 (80101)
યશ્ચ તે કથિતઃ પૂર્વં ક્રોધજેતિ પુનઃ પુનઃ।
તસ્ય પ્રભાવ એવાગ્રે યચ્છ્રુતં તે ધનંજય॥ ॥ 12-352-76 (80102)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે દ્વિપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 352॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-352-1 બોધયન્સ્થાપયંશ્ચૈવેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-352-2 બોધનાત્સ્થાપનાચ્ચૈવેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-352-3 ઇલોપહૂતં યોગેનેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-352-6 શિપિવિષ્ટં હિ તત્સ્મૃતમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-352-11 પૌષ્કરે મન્નાભિકમલોત્થે॥ 12-352-13 નિરાશીઃ કર્મ નિષ્કામકર્મ॥ 12-352-15 વિગતા કુણ્ઠા પઞ્ચાનાં ભૂતાનાં મેલને અસામર્થ્યં યસ્ય સ વિકુણ્ઠઃ સ એવ વૈકુણ્ઠઃ॥ 12-352-17 અધઇતિ પૃથિવી। અક્ષૂ વ્યાપ્તાવિત્યતોઽક્ આકાશઃ। તે ઉભે સઞ્જયતિ સઙ્ગેન ધારયતીત્યધોક્ષજ ઇત્યર્થઃ॥ 12-352-18 પ્રાગ્વંશે યજ્ઞશાલૈકદેજ્ઞે॥ 12-352-20 મમ વહ્નિસ્વરૂપસ્યાર્ચિપો વર્ધકમિતિ શેષઃ॥ 12-352-28 શરીરસ્ય પ્રકોપનાદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-352-29 કાલિવિજ્ઞાનચિન્તકૈરિતિ ટ. પાઠઃ। રેચનાત્સર્વલોકકૃદિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-352-43 અપાહરન્નાશિતવાન્ રુદ્ર ઇતિ શેષઃ॥ 12-352-44 તચ્છૂલં કર્તૃ॥ 12-352-45 તત્તેજસા શૂલતેજસા॥ 12-352-48 એનં સમુદ્ધૂતમુડ્ડીયાગતં રુદ્રમ્॥ 12-352-50 ક્ષિપ્ત આક્ષિપ્તસ્તેન રુદ્રશૂલેન રુદ્રેણ વા॥ 12-352-64 વરદં હર ઇતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 353
॥ શ્રીઃ ॥
12.353. અધ્યાયઃ 353
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્વેતદ્વીપાદ્ધદર્યાશ્રમમુપાગતસ્ય નારદસ્ય શ્રીનારાયણેન સંવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-353-0 (80103)
શૌનક ઉવાચ। 12-353-0x (6615)
સૌતે સુમહદાખ્યાનં ભવતા પરિકીર્તિતમ્।
યચ્છ્રુત્વા મુનયઃ સર્વે વિસ્મયં પરમં ગતાઃ॥ 12-353-1 (80104)
સર્વાશ્રમાભિગમનં સર્વતીર્થાવગાહનમ્।
ન તથા ફલદં સૌતે નારાયણકથા યથા॥ 12-353-2 (80105)
પાવિતાઙ્ગાઃ સ્મ સંવૃત્તાઃ શ્રુત્વેમામાદિતઃ કથામ્।
નારાયણાશ્રયાં પુણ્યાં સર્વપાપપ્રમોચનીમ્॥ 12-353-3 (80106)
દુર્દર્શો ભગવાન્દેવઃ સર્વલોકનમસ્કૃતઃ।
સબ્રહ્મકૈઃ સુરૈઃ કૃત્સ્નૈરન્યૈશ્ચૈવ મહર્ષિભિઃ॥ 12-353-4 (80107)
દૃષ્ટવાન્નારદો યત્તુ દેવં નારાયણં હરિમ્।
નૂનમેનદ્ધ્યનુમતં તસ્ય દેવસ્ય સૂતજ॥ 12-353-5 (80108)
યદૃષ્ટવાઞ્જગન્નાથમનિરુદ્દતનૌ સ્થિતમ્।
યત્પ્રાદ્રવત્પુનર્ભૂયો નારદો દેવસત્તમૌ।
નરનારાયણૌ દ્રષ્ટું કારણં તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-353-6 (80109)
સૌતિરુવાચ। 12-353-7x (6616)
તસ્મિન્યજ્ઞે વર્તમાને રાજ્ઞઃ પારિક્ષિતસ્ય વૈ।
કર્માન્તરેષુ વિધિવદ્વર્તમાનેષુ શૌનક॥ 12-353-7 (80110)
કૃષ્ણદ્વૈપાયનં વ્યાસમૃષિં વેદનિધિં પ્રભુમ્।
પરિપપ્રચ્છ રાજેન્દ્રઃ પિતામહપિતામહમ્॥ 12-353-8 (80111)
જનમેજય ઉવાચ। 12-353-9x (6617)
શ્વેતદ્વીપાન્નિવૃત્તેન નારદેન સુરર્ષિણા।
ધ્યાયતા ભગવદ્વાક્યં ચેષ્ટિતં કિમતઃ પરમ્॥ 12-353-9 (80112)
બદર્યાશ્રમમાગમ્ય સમાગમ્ય ચ તાવૃષી।
કિયન્તં કાલમવસત્કાં કથાં પૃષ્ટવાંશ્ચ સઃ॥ 12-353-10 (80113)
ઇદં શતસહસ્રાદ્ધિ ભારતાખ્યાનવિસ્તરાત્।
આમન્થ્ય મતિમન્થેન જ્ઞાનોદધિમનુત્તમમ્॥ 12-353-11 (80114)
નવનીતં યથા દધ્નો મલયાચ્ચન્દનં યથા।
અરણ્યકં ચ વેદેભ્ય ઓષધીભ્યોઽમૃતં યથા।
સમુદ્ધૃતમિદં બ્રહ્મન્કથામૃતમિદં તથા॥ 12-353-12 (80115)
તપોનિધે ત્વયોક્તં હિ નારાયણકથાશ્રયમ્।
સ ઈશો ભગવાન્દેવઃ સર્વભૂતાત્મભાવનઃ॥ 12-353-13 (80116)
અહો નારાયણં તેજો દુર્દર્શં દ્વિજસત્તમ।
યત્રાવિશન્તિ કલ્પાન્તે સર્વે બ્રહ્માદયઃ સુરાઃ॥ 12-353-14 (80117)
ઋષયશ્ચ સગન્ધર્વા યચ્ચ કિંચિચ્ચરાચરમ્।
ન તતોઽસ્તિ પરં મન્યે પાવતં દિવિ ચેહ ચ॥ 12-353-15 (80118)
સર્વાશ્રમાભિગમનં સર્વતીર્થાવગાહનમ્।
ન તથા ફલદં ચાપિ નારાયણકથા યથા॥ 12-353-16 (80119)
સર્વથા પાવિતાઃ સ્મેહ શ્રુત્વેમામાદિતઃ કથામ્।
હરેર્વિશ્વેશ્વરસ્યેહ સર્વપાપપ્રણાશનીમ્॥ 12-353-17 (80120)
ન ચિત્રં કૃતવાંસ્તત્ર યદાર્યો મે ધનંજયઃ।
વાસુદેવસહાયો યઃ પ્રાપ્તવાઞ્જયમુત્તમમ્॥ 12-353-18 (80121)
ન ચાસ્ય કિંચિદપ્રાપ્યં મન્યે લોકેષ્વપિ ત્રિષુ।
ત્રૈલોક્યનાથો વિષ્ણુઃ સ યથાઽસીત્સાહ્યકૃત્સખા॥ 12-353-19 (80122)
ધન્યાશ્ચ સર્વ એવાસન્બ્રહ્મંસ્તે મમ પૂર્વજાઃ।
હિતાય શ્રેયસે ચૈવ યેષામાસીજ્જનાર્દનઃ॥ 12-353-20 (80123)
તપસાઽપ્યથ દુર્દર્શો ભગવાઁલ્લોકપૂજિતઃ।
યં દૃષ્ટવન્તસ્તે સાક્ષાચ્છ્રીવત્સાઙ્કવિભૂષણમ્॥ 12-353-21 (80124)
તેભ્યો ધન્યતરશ્ચૈવ નારદઃ પરમેષ્ઠિજઃ।
`દૃષ્ટવાન્યો હરિં દેવં નારાયણમજં વિભુમ્॥' 12-353-22 (80125)
ન ચાલ્પતેજસમૃષિં વેદ્મિ નારદમવ્યયમ્।
શ્વેતદ્વીપં સમાસાદ્ય યેન દૃષ્ટઃ સ્વયં હરિઃ॥ 12-353-23 (80126)
દેવપ્રસાદાનુગતં વ્યક્તં તત્તસ્ય દર્શનમ્।
યદ્દૃષ્ટવાંસ્તદા દેવમનિરૂદ્ધતનૌ સ્થિતમ્॥ 12-353-24 (80127)
બદરીમાશ્રમં યત્તુ નારદઃ પ્રાદ્રવત્પુનઃ।
નરનારાયણૌ દ્રષ્ટું કિં નુ તત્કારણં મુને॥ 12-353-25 (80128)
શ્વેતદ્વીપાન્નિવૃત્તશ્ચ નારદઃ પરમેષ્ઠિજઃ।
બદરીમાશ્રમં પ્રાપ્ય સમાગમ્ય ચ તાવૃષી।
કિયન્તં કાલમવસત્પ્રશ્નાન્કાન્પૃષ્ટવાંશ્ચ હ॥ 12-353-26 (80129)
શ્વેતદ્વીપાદુપાવૃત્તે તસ્મિન્વા સુમહાત્મનિ।
કિમબ્રૂતાં મહાત્માનૌ નરનારાયણાવૃષી।
તદેતન્મે યથાતત્ત્વં સર્વમાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-353-27 (80130)
`સૌતિરુવાચ। 12-353-28x (6618)
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા કૃષ્ણદ્વૈપાયનસ્તદા।
શશાસ શિષ્યમાસીનં વૈશમ્પાયનમન્તિકે।
તદસ્મૈ સર્વમાચક્ષ્વ યન્મત્તઃ શ્રુતવાનસિ॥ 12-353-28 (80131)
ગુરોર્વચનમાજ્ઞાય સ તુ વિપ્રર્ષભસ્તદા।
આચચક્ષે તતઃ સર્વમિતિહાસં પુરાતનમ્॥' 12-353-29 (80132)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-353-30x (6619)
નમો ભગવતે તસ્મૈ વ્યાસાયામિતતેજસે।
યસ્ય પ્રસાદાદ્વક્ષ્યામિ નારાયણકથામિમામ્॥ 12-353-30 (80133)
પ્રાપ્ય શ્વેતં મહાદ્વીપં દૃષ્ટ્વા ચ હરિમવ્યયમ્।
નિવૃત્તો નારદો રાજસ્તરસા મેરુમાગમત્।
હૃદયેનોદ્વહન્ભારં યદુક્તં પરમાત્મના॥ 12-353-31 (80134)
પશ્ચાદસ્યાભવદ્રાજન્નાત્મનઃ સાધ્વસં મહત્।
યદ્ગત્વા દૂરમધ્વાનં ક્ષેમી પુનરિહાગતઃ॥ 12-353-32 (80135)
મેરોઃ પ્રચક્રામ તતઃ પર્વતં ગન્ધમાદનમ્।
નિપપાત ચ ખાત્તૂર્ણં વિશાલાં બદરીમનુ॥ 12-353-33 (80136)
તતઃ સ દદૃશે દેવૌ પુરાણાવૃષિસત્તમૌ।
તપશ્ચરન્તૌ સુમહદાત્મનિષ્ઠૌ મહાવ્રતૌ॥ 12-353-34 (80137)
તેજસાઽભ્યધિકૌ સૂર્યાત્સર્વલોકવિરોચનાત્।
શ્રીવત્સલક્ષણૌ પૂજ્યૌ જટામણ્ડલધારિણૌ॥ 12-353-35 (80138)
જાલપાદભુજૌ તૌ તુ પાદયોશ્ચક્રલક્ષણૌ।
વ્યૂઢોરસ્કૌ દીર્ઘભુજૌ તથા મુષ્કચતુષ્કિણૌ॥ 12-353-36 (80139)
ષષ્ટિદન્તાવષ્ટદંષ્ટ્રૌ મેઘૌઘસદૃશસ્વનૌ।
સ્વાસ્યૌ પૃથુલલાટૌ ચ સુભ્રૂસુહનુનાસિકૌ।
આતપત્રેણ સદૃશે શિરસી દેવયોસ્તયોઃ॥ 12-353-37 (80140)
એવં લક્ષણસંપન્નૌ મહાપુરુષસંજ્ઞિતૌ।
તૌ દૃષ્ટ્વા નારદો હૃષ્ટસ્તાભ્યાં ચ પ્રતિપૂજિતઃ॥ 12-353-38 (80141)
સ્વાગતેનાભિભાષ્યાથ પૃષ્ટશ્ચાનામયં તથા।
બભૂવાન્તર્ગતમતિર્નિરીક્ષ્ય પુરુષોત્તમૌ॥ 12-353-39 (80142)
સદોગતાસ્તત્ર યે વૈ સર્વભૂતનમસ્કૃતાઃ।
શ્વેતદ્વીપે મયા દૃષ્ટાસ્તાદૃશાવૃષિસત્તમૌ॥ 12-353-40 (80143)
ઇતિ સંચિન્ત્ય મનસા કૃત્વા ચાભિપ્રદક્ષિણામ્।
સ ચોપવિવિશે તત્ર પીઠે કુશમયે શુભે॥ 12-353-41 (80144)
તતસ્તૌ તપસાં વાસૌ યશસાં તેજસામપિ।
ઋષી શમદમોપેતૌ કૃત્વા પૌર્વાહ્ણિકં વિધિમ્॥ 12-353-42 (80145)
યશ્ચાન્નારદમવ્યગ્રૌ પાદ્યાર્ધ્યાભ્યામથાર્ચતઃ।
પીઠયોશ્ચોપવિષ્ટૌ તૌ કૃતાતિથ્યાહ્નિકૌ નૃપૌ॥ 12-353-43 (80146)
તેષુ તત્રોપવિષ્ટેષુ સ દેશોઽભિવ્યરાજત।
ભ્રાજ્યાહુતિમહાઞ્વાલૈર્યજ્ઞવાટો યથાઽગ્નિભિઃ॥ 12-353-44 (80147)
અથ નારાયણસ્તત્ર નારદં વાક્યમબ્રવીત્।
સુખોપવિષ્ટં વિશ્રાન્તં કૃતાતિથ્યં સુખસ્થિતમ્॥ 12-353-45 (80148)
અપીદાનીં સ ભગવાન્પરમાત્મા સનાતનઃ।
શ્વેતદ્વીપે ત્વયા દૃષ્ટ આવયોઃ પ્રકૃતિઃ પરા॥ 12-353-46 (80149)
નારદ ઉવાચ। 12-353-47x (6620)
દૃષ્ટો મે પુરુષઃ શ્રીમાન્વિશ્વરૂપધરોઽવ્યયઃ।
સર્વે લોકા હિ તત્રસ્થાસ્તથા દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-353-47 (80150)
અદ્યાપિ ચૈનં પશ્યામિ યુવાં પશ્યન્સનાતનૌ॥ 12-353-48 (80151)
યૈર્લક્ષણૈરુપેતઃ સ હરિરવ્યરક્તરૂપધૃત્।
તૈર્લક્ષણૈરુપેતૌ હિ વ્યક્તરૂપધરૌ યુવામ્॥ 12-353-49 (80152)
દૃષ્ટૌ યુવાં મયા તત્ર તસ્ય દેવસ્ય પાર્શ્વતઃ।
ઇહૈવ ચાગતોઽસ્મ્યદ્ય વિસૃષ્ટઃ પરમાત્મના॥ 12-353-50 (80153)
કો હિ નામ ભવેત્તસ્ય તેજસા યશસા શ્રિયા।
સદૃશસ્ત્રિષુ લોકેષુ ઋતે ધર્માત્મજૌ યુવામ્॥ 12-353-51 (80154)
તેન મે કથિતઃ કૃત્સ્નો ધર્મઃ ક્ષેત્રજ્ઞસંજ્ઞિતઃ।
પ્રાદુર્ભાવાશ્ચ કથિતા ભવિષ્યા ઇહ યે યથા॥ 12-353-52 (80155)
તત્ર યે પુરુષાઃ શ્વેતાઃ પઞ્ચેન્દ્રિયવિવર્જિતાઃ।
પ્રતિબુદ્ધાશ્ચ તે સર્વે ભક્તાશ્ચ પુરુષોત્તમમ્॥ 12-353-53 (80156)
તેઽર્ચયન્તિ સદા દેવં તૈઃ સાર્ધં રમતે ચ સઃ।
પ્રિયભક્તો હિ ભગવાન્પરમાત્મા દ્વિજપ્રિયઃ॥ 12-353-54 (80157)
રમતે સોઽર્ચ્યમાનો હિ સદા ભાગવતપ્રિયઃ।
વિશ્વભુક્સર્વગો દેવો માધવો ભક્તવત્સલઃ॥ 12-353-55 (80158)
સ કર્તા કારણં ચૈવ કાર્યં ચાતિબલદ્યુતિઃ।
હેતુશ્ચાજ્ઞાવિધાનં ચ તત્ત્વં ચૈવ મહાયશાઃ॥ 12-353-56 (80159)
તપસા યોજ્ય સોત્માનં શ્વેતદ્વીપાત્પરં હિ યત્।
તેજ ઇત્યભિવિખ્યાતં સ્વયં ભાસાવભાસિતમ્॥ 12-353-57 (80160)
શાન્તિઃ સા ત્રિષુ લોકેષુ વિહિતા ભાવિતાત્મના।
એતયા શુભયા બુદ્ધ્યા નૈષ્ઠિકં વ્રતમાસ્થિતઃ॥ 12-353-58 (80161)
ન તત્ર સૂર્યસ્તપતિ ન સોમોઽભિવિરાજતે।
ન વાયુર્વાતિ દેવેશે તપશ્ચરતિ દુશ્ચરમ્॥ 12-353-59 (80162)
વેદીમષ્ટનલોત્સેધાં ભૂમાવાસ્થાય વિશ્વકૃત્।
એકપાદસ્થિતો દેવ ઊર્ધ્વબાહુરુદઙ્ભુખઃ॥ 12-353-60 (80163)
સાઙ્ગાનાવર્તયન્વેદાંસ્તપસ્તેપે સુદુશ્ચરમ્।
યદ્બ્રહ્મ ઋષયશ્ચૈવ સ્વયં પશુપતિશ્ચ યત્॥ 12-353-61 (80164)
શેષાશ્ચ વિબુધશ્રેષ્ઠા દૈત્યદાનવરાક્ષસાઃ।
નાગાઃ સુપર્ણા ગન્ધર્વાઃ સિદ્ધા રાજર્પયશ્ચ તે॥ 12-353-62 (80165)
હવ્યં કવ્યં ચ સતતં વિધિયુક્તં પ્રયુઞ્જતે।
કૃત્સ્નં તુ તસ્ય દેવસ્ય ચરણાવુપતિષ્ઠતઃ॥ 12-353-63 (80166)
યાઃ ક્રિયાઃ સંપ્રયુક્તાશ્ચ એકાન્તગતબુદ્ધિભિઃ।
તાઃ સર્વાઃ શિરસા દેવઃ પ્રતિગૃહ્ણાતિ વૈ સ્વયં॥ 12-353-64 (80167)
ન તસ્યાન્યઃ પ્રિયતરઃ પ્રતિબુદ્ધૈર્મહાત્મભિઃ।
વિદ્યતે ત્રિષુ લોકેષુ તતોઽસ્યૈકાન્તિકં ગતઃ॥ 12-353-65 (80168)
ઇહ ચૈવાગતોઽસ્મ્યદ્ય વિસૃષ્ટઃ પરમાત્મના।
એવં મે ભગવાન્દેવઃ સ્વયમાખ્યાતવાન્હરિઃ॥ 12-353-66 (80169)
આસિષ્યે તત્પરો ભૂત્વા યુવાભ્યાં સહ નિત્યશઃ॥ ॥ 12-353-67 (80170)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે ત્રિપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 353॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-353-18 કેશવેનાભિસંગુપ્તઃ પ્રાપ્તવાનાહયે જયમિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-353-26 કાઃ કથાઃ પૃષ્ટવાંશ્ચ સ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-353-31 હૃદયેનોદ્વહન્ભાવમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-353-36 જાલપાદા હંસાસ્તદઙ્કિતભુજૌ હંસપાદાઙ્કિતભુજૌ। ચક્રલક્ષણૌ ચક્રાઙ્કિતપાદૌ। જાનુપાતભુજાન્તાવિતિ ટ. પાઠઃ। રક્તપાદભુજાન્તાવિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-353-40 સમાગતૌ હિ તત્રૈતૌ સર્વભૂતનમસ્કૃતૌ। શ્વેતદ્વીપે મયા દૃષ્ટૌ તાદૃશાવિહ સત્તમાવિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-353-57 શ્વેત ઇત્યભિવિખ્યાતમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-353-58 લોકેષુ સિદ્ધાનભાવિતાત્મનામિતિ ચ. ધ. પાઠઃ॥ 12-353-60 નલવત્પર્વયુકત્ત્વાન્નલશબ્દેનાઙ્ગુલં ગ્રાહ્મમ્॥ 12-353-64 એકાન્તગતબુદ્ધિરવ્યભિચરિતબુદ્ધિભિઃ॥ 12-353-65 તતોસ્મ્યેકાન્તિતાં ગત ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 354
॥ શ્રીઃ ॥
12.354. અધ્યાયઃ 354
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નરનારાયણાભ્યાં નારદાય શ્રીભગવન્મહિમાનુવર્ણનમ્॥ 1॥ વદર્થાશ્રમે નરાદેન ચિરતરં તપશ્ચર્યા॥ 2॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-354-0 (80171)
નરનારાયણાવૂચતુઃ। 12-354-0x (6621)
ધન્યોસ્યનુગૃહીતોસિ યત્તે દૃષ્ટઃ સ્વયંપ્રભુઃ।
ન હિ તં દૃષ્ટવાન્કશ્ચિત્પદ્મયોનિરપિ સ્વયમ્॥ 12-354-1 (80172)
અવ્યક્તયોનિર્ભગવાન્દુર્દર્શઃ પુરુષોત્તમઃ।
નારદૈતદ્ધિ નૌ સત્યં વચનં સમુદાહૃતમ્॥ 12-354-2 (80173)
નાસ્ય ભક્તાત્પ્રિયતરો લોકે કશ્ચન વિદ્યતે।
તતઃ સ્વયં દર્શિતવાન્સ્વમાત્માનં દ્વિજોત્તમ॥ 12-354-3 (80174)
તપો હિ તપ્યતસ્તસ્ય યત્સ્થાનં પરમાત્મનઃ।
ન તત્સંપ્રાપ્નુતે કશ્ચિદૃતે હ્યાવાં દ્વિતોત્તમ॥ 12-354-4 (80175)
યા હિ સૂર્યસહસ્રસ્ય સમસ્તસ્ય ભવેદ્દ્યુતિઃ।
સ્થાનસ્ય સા ભવેત્તસ્ય સ્વયં તેન વિરાજતા॥ 12-354-5 (80176)
તસ્માદુત્તિષ્ઠતે વિપ્ર દેવાદ્વિશ્વભુવઃ પતેઃ।
ક્ષમા ક્ષમાવતાં શ્રેષ્ઠ યયા ભૂમિસ્તુ યુજ્યતે॥ 12-354-6 (80177)
તસ્માચ્ચોત્તિષ્ઠતે દેવાત્સર્વભૂતહિતાદ્રસઃ।
આપો હિ તેન યુજ્યન્તે દ્રવત્વં પ્રાપ્નુવન્તિ ચ॥ 12-354-7 (80178)
તસ્માદેવ સમુદ્ભૂતં તેજો રૂપગુણાત્મકમ્।
યેન સંયુજ્યતે સૂર્યસ્તતો લોકે વિરાજતે॥ 12-354-8 (80179)
તસ્માદ્દેવાત્સમુદ્ભૂતઃ સ્પર્શસ્તુ પુરુષોત્તમાત્।
યેન સ્મ યુજ્યતે વાયુસ્તતો લોકાન્વિવાત્યસૌ॥ 12-354-9 (80180)
તસ્માચ્ચોત્તિષ્ઠતે શબ્દઃ સર્વલોકેશ્વરાત્પ્રભોઃ।
આકાશં યુજ્યતે યેન તતસ્તિષ્ઠત્યસંવૃતમ્॥ 12-354-10 (80181)
તસ્માચ્ચોત્તિષ્ઠતે દેવાત્સર્વભૂતગતં મનઃ।
ચન્દ્રમા યેન સંયુક્તઃ પ્રકાશગુણધારણઃ॥ 12-354-11 (80182)
સદ્ભૂતોત્પાદકં નામ તત્સ્થાનં વેદસંજ્ઞિતમ્।
વિદ્યાસહાયો યત્રાસ્તે ભગવાન્હવ્યકવ્યભુક્॥ 12-354-12 (80183)
યે હિ નિષ્કલ્મષા લોકે પુણ્યપાપવિવર્જિતાઃ।
તેષાં વૈ ક્ષેમમધ્વાનં ગચ્છતાં દ્વિજસત્તમ॥ 12-354-13 (80184)
સર્વલોકે તમોહન્તા આદિત્યો દ્વારમુચ્યતે।
` જ્વાલામાલી મહાતેજા યેનેદં ધાર્યતે જગત્॥' 12-354-14 (80185)
આદિત્યદગ્ધસર્વાઙ્ગા અદૃશ્યાઃ કેનચિત્ક્વચિત્।
પરમાણુભૂતા ભૂત્વા તુ તં દેવં પ્રવિશન્ત્યુત॥ 12-354-15 (80186)
તસ્માદપિ ચ નિર્મુક્તા અનિરુદ્ધતનૌ સ્થિતાઃ।
મનોભૂતાસ્તતો ભૂત્વા પ્રદ્યુમ્નં પ્રવિશન્ત્યુત॥ 12-354-16 (80187)
પ્રદ્યુમ્નાચ્ચાપિ નિર્મુક્તા જીવં સંકર્ષણં તતઃ।
વિશન્તિ વિપ્રપ્રવરાઃ સાઙ્ખ્યા ભાગવતૈઃ સહ॥ 12-354-17 (80188)
તતસ્ત્રૈગુણ્યહીનાસ્તે પરમાત્માનમઞ્જસા।
પ્રવિશન્તિ દ્વિજશ્રેષ્ઠાઃ ક્ષેત્રજ્ઞં નિર્ગુણાત્મકમ્।
સર્વાવાસં વાસુદેવં ક્ષેત્રજ્ઞં વિદ્ધિ તત્ત્વતઃ॥ 12-354-18 (80189)
સમાહિતમનસ્કાશ્ચ નિયતાઃ સંયતેન્દ્રિયાઃ।
એકાન્તભાવોપગતા વાસુદેવં વિશન્તિ તે॥ 12-354-19 (80190)
આવામપિ ચ ધર્મસ્ય ગુહે જાતૌ દ્વિજોત્તમ।
રમ્યાં વિશાલામાશ્રિત્ય તપ ઉગ્રં સમાસ્થિતૌ॥ 12-354-20 (80191)
યે તુ તસ્યૈવ દેવસ્ય પ્રાદુર્ભાવાઃ સુરપ્રિયાઃ।
ભવિષ્યન્તિ ત્રિલોકસ્થાસ્તેષાં સ્વસ્તીત્યથો દ્વિજ॥ 12-354-21 (80192)
વિધિના સ્વેન યુક્તાભ્યાં યથાપૂર્વં દ્વિજોત્તમ।
આસ્થિતાભ્યાં સર્વકૃચ્છ્રં વ્રતં સમ્યગનુત્તમમ્॥ 12-354-22 (80193)
`સ્વાર્થેન વિધિના યુક્તઃ સર્વકૃચ્છ્રવ્રતે સ્થિતઃ।'
આવાભ્યામપિ દૃષ્ટસ્ત્વં શ્વેતદ્વીપે તપોધન॥ 12-354-23 (80194)
સમાગતો ભગવતા સંકલ્પં કૃતવાંસ્તથા।
સર્વં હિ નૌ સંવિદિતં ત્રૈલોક્યે સચરાચરે॥ 12-354-24 (80195)
યદ્ભવિષ્યતિ વૃત્તં વા વર્તતે વા શુભાશુભમ્।
સર્વં સ તે કથિતવાન્દેવદેવો મહામુને॥ 12-354-25 (80196)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-354-26x (6622)
એતચ્છ્રુત્વા તયોર્વાક્યં તપસ્યુગ્રે ચ વર્તતોઃ।
નારદઃ પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા નારાયણપરાયણઃ॥ 12-354-26 (80197)
જજાપ વિધિવન્મન્ત્રાન્નારાયણગતાન્બહૂન્।
દિવ્યં વર્ષસહસ્રં હિ નરનારાયણાશ્રમે॥ 12-354-27 (80198)
અવસત્સ મહાતેજા નારદો ભગવાનૃષિઃ।
તાવેવાભ્યર્ચયન્દેવૌ નરનારાયણૌ ચ તૌ॥ ॥ 12-354-28 (80199)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે ચતુઃપઞ્ચાદશધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 354॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-354-2 આકાશયોનિર્ભગવાનિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-354-7 સર્વભૂતહિતોરસ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-354-15 પરમાણ્વાત્મભૂતાસ્તુ તં દેશં પ્રતિસન્ત્યુતેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-354-17 વિપ્રપ્રવરાસ્તેષાં શુદ્ધા ગતિર્હિસેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-354-20 વિશાલાં બદરીમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 355
॥ શ્રીઃ ॥
12.355. અધ્યાયઃ 355
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નારદંપ્રતિ નરનારાયણાભ્યાં પિત્ર્યે કર્મણિ વિશેષનિરૂપણમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-355-0 (80200)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-355-0x (6623)
કસ્યચિત્ત્વથ કાલસ્ય નારદઃ પરમેષ્ઠિજઃ।
દૈવં કૃત્વા યથાન્યાયં પિત્ર્યં ચક્રે તતઃ પરમ્॥ 12-355-1 (80201)
તતસ્તં વચનં પ્રાહ જ્યેષ્ઠો ધર્માત્મજઃ પ્રભુઃ।
ક ઇજ્યતે દ્વિજશ્રેષ્ઠ દૈવે પિત્ર્યે ચ કલ્પિતે॥ 12-355-2 (80202)
ત્વયા મતિમતાં શ્રેષ્ઠ તન્મે શંસ યથાતથમ્।
કિમેતત્ક્રિયતે કર્મ ફલં વાઽસ્ય કિમિષ્યતે॥ 12-355-3 (80203)
નારદ ઉવાચ। 12-355-4x (6624)
ત્વયૈતત્કથિતં પૂર્વં દૈવં કર્તવ્યમિત્યપિ।
દૈવતં ચ પરો જ્ઞેયઃ પરમાત્મા સનાતનઃ॥ 12-355-4 (80204)
તતસ્તદ્ભાવિતો નિત્યં યજે વૈકુણ્ઠમવ્યયમ્।
તસ્માચ્ચ પ્રસૃતઃ પૂર્વં બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ॥ 12-355-5 (80205)
મમ વૈ પિતરં પ્રીતઃ પરમેષ્ઠ્યપ્યજીજનત્।
અહં સંકલ્પજસ્તસ્ય પુત્રઃ પ્રથમકલ્પિતઃ॥ 12-355-6 (80206)
યજામિ વૈ પિતૄન્સાધો નારાયણવિધૌ કૃતે।
એવં સ એવ ભગવાન્પિતા માતા પિતામહઃ॥ 12-355-7 (80207)
ઇજ્યતે પિતૃયજ્ઞેષુ મયા નિત્યં જગત્પતિઃ।
શ્રુતિશ્ચાપ્યપરા દેવાઃ પુત્રાન્હિ પિતરોઽયજન્॥ 12-355-8 (80208)
વેદશ્રુતિઃ પ્રનષ્ટા ચ પુનરધ્યાપિતા સુતૈઃ।
તતસ્તે મન્ત્રદાઃ પુત્રાઃ પિતૄણામિતિ વૈદિકમ્॥ 12-355-9 (80209)
નૂનં સુરૈસ્તદ્વિદિતં યુવયોર્ભાવિતાત્મનોઃ।
પુત્રાશ્ચ પિતરશ્ચૈવ પરસ્પરમપૂજયન્॥ 12-355-10 (80210)
ત્રીન્પિણ્ડાન્ન્યસ્ય વૈ પિત્ર્યાન્પૂર્વં દત્ત્વા કુશાનિતિ।
કથં તુ પિણ્ડસંજ્ઞાં તે પિતરો લેભિરે પુરા॥ 12-355-11 (80211)
નરનારાયણાવૂચતુઃ। 12-355-12x (6625)
ઇમાં હિ ધરણીં પૂર્વં નષ્ટાં સાગરમેખલામ્।
ગોવિન્દ ઉજ્જહારાશુ વારાહં રૂપમાસ્થિતઃ॥ 12-355-12 (80212)
સ્થાપયિત્વા તુ ધરણીં સ્વે સ્થાને પુરુષોત્તમઃ।
જલકર્દમલિપ્તાઙ્ગો લોકકાર્યાર્થમુદ્યતઃ॥ 12-355-13 (80213)
પ્રાપ્તે ચાહ્નિકકાલે તુ મધ્યદેશગતે રવૌ।
દંષ્ટ્રાવિલગ્નાંસ્ત્રીન્પિણ્ડાન્વિધૂય સહસા પ્રભુઃ॥ 12-355-14 (80214)
સ્થાપયામાસ વૈ પૃથ્વ્યાં કુશાનાસ્તીર્ય નારદ।
સ તેષ્વાત્માનમુદ્દિશ્ય પિત્ર્યં ચક્રે યથાવિધિ॥ 12-355-15 (80215)
સંકલ્પયિત્વા ત્રીન્પિણ્ડાન્સ્વેનૈવ વિધિના પ્રભુઃ।
આત્મગાત્રોષ્મસંભૂતૈઃ સ્નેહગર્ભૈસ્તિલૈરપિ॥ 12-355-16 (80216)
પ્રોક્ષ્યાપસવ્યં દેવેશઃ પ્રાઙ્ભુખઃ કૃતવાન્સ્વયમ્।
મર્યાદાસ્થાપનાર્થં ચ તતો વચનમુક્તવાન્॥ 12-355-17 (80217)
વૃષાકપિરુવાચ। 12-355-18x (6626)
અહં હિ પિતરઃ સ્રષ્ટુમુદ્યતો લોકકૃત્સ્વયમ્।
તસ્ય ચિન્તયતઃ સદ્યઃ પિતૃકાર્યવિધીન્પરાન્॥ 12-355-18 (80218)
દંષ્ટ્રાભ્યાં પ્રવિનિર્ધૂતા મમૈતે દક્ષિણાં દિશમ્।
આશ્રિતા ધરણીં પીડ્ય તસ્માત્પિતર એવ તે॥ 12-355-19 (80219)
ત્રયો મૂર્તિવિહીના વૈ પિણ્ડમૂર્તિધરાસ્ત્વિમે।
ભવન્તુ પિતરો લોકે મયા સૃષ્ટાઃ સનાતનાઃ॥ 12-355-20 (80220)
પિતા પિતામહશ્ચૈવ તથૈવ પ્રપિતામહઃ।
અહમેવાત્ર વિજ્ઞેયસ્ત્રિષુ પિણ્ડેષુ સંસ્થિતઃ।
નાસ્તિ મત્તોઽધિકઃ કશ્ચિત્કો વાન્યોર્ચ્યો મયા સ્વયં 12-355-21 (80221)
અહમેવ પિતા લોકે અહમેવ પિતામહઃ।
પિતામહપિતા ચૈવ અહમેવાત્ર કારણમ્॥ 12-355-22 (80222)
ઇત્યેતદુક્ત્વા વચનં દેવદેવો વૃષાકપિઃ।
વરાહપર્વતે વિપ્ર દત્ત્વા પિણ્ડાન્સવિસ્તરાન્।
આત્માનં પૂજયિત્વૈવ તત્રૈવાદર્શનં ગતઃ॥ 12-355-23 (80223)
એતદર્થં સુભમતે પિતરઃ પિણ્ડસંજ્ઞિતાઃ।
લભન્તે સતતં પૂજાં વૃષાકપિવચો યથા॥ 12-355-24 (80224)
યે યજન્તિ પિતૄન્દેવાન્ગુરૂંશ્ચૈવાતિર્થીસ્તથા।
ગાશ્ચૈવ દ્વિજમુખ્યાંશ્ચ પિતરં માતરં તથા॥ 12-355-25 (80225)
કર્મણા મનસા વાચા વિષ્ણુમેવ યજન્તિ તે।
અન્તર્ગતઃ સ ભગવાન્સર્વસત્વશરીરગઃ॥ 12-355-26 (80226)
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ ઈશ્વરઃ સુખદુઃખયોઃ।
મહાન્મહાત્મા સર્વાત્મા નારાયણ ઇતિ શ્રુતિઃ॥ ॥ 12-355-27 (80227)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે પઞ્ચપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 355॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-355-2 ક ઇજ્યતે દ્વિજવરૈર્દૈવે પિત્ર્યે ચ કર્મણીતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-355-4 પરો યજ્ઞ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-355-6 મમ પિતરં પ્રજાપતિમ્। બ્રહ્મા પરમેષ્ઠીતિ સંબન્ધઃ। નારદો દક્ષશાપાત્પ્રજાપતેઃ સકાજ્ઞાત્પુનર્જન્મ પ્રાપેતિ હરિવંશેઽસ્તિ। તસ્ય બ્રહ્મણઃ॥ 12-355-7 નારાયણવિધૌ તાન્ત્રિકે પૂજાદૌ॥ 12-355-8 અગ્નિષ્વાત્તાદીન્પુત્રાન્ પિતરો દેવા અધ્યાપ્યાસુરૈઃ સહ યુદ્ધાર્થં ગતાસ્તતશ્ચિરોપિતાના તેષાં શ્રુતિઃ નષ્ટા ન પ્રતિભાતિ। તતસ્તે પુત્રેભ્ય એવ વેદમધીતયન્ત ઇત્યાખ્યાયિકા પુરાણાન્તરપ્રસિદ્ધા સૂચિતા॥ 12-355-9 પુત્રાઃ પિતૃત્વમુપપેદિર ઇતિ ઝ. ધ. પાઠઃ॥ 12-355-11 ન્યસ્ય વૈ પૃથ્વ્યામિતિ ધ. થ. પાઠઃ। પૂર્વં પૃથ્વ્યાં કુશાન્દત્વા તત્ર પિત્રાદ્યુદ્દેશેન પિણ્ડાન્ન્યસ્યાપૂજયમિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-355-14 મધ્યંદિનગતે રવાવિતિ થ. ધ. પાઠઃ। દંષ્ટ્રાવિલગ્નાન્મૃત્પિણ઼્ડાનિતિ ટ. થ. પાઠઃ॥ 12-355-16 તિલૈરપ ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-355-18 પિતરઃ પિતૄન્॥ 12-355-19 વિષ્ણોઃ શાલગ્રામઇવ પિતૄણાં મૂર્તયઃ પિણ્ડા એવેત્યાહ। દંષ્ટ્રાભ્યામિતિ। દંષ્ટ્રાભ્યાં પ્રવિનિર્ધૂતા મૃત્પિણ્ડા દક્ષિણાં દિશમિતિ ધ. થ. પાઠઃ। દંષ્ટ્રાભ્યાં વિનિધૂતાંસ્ત્રીન્પિણ્ડાનાં દક્ષિણાં દિશમિતિ ઠ. પાઠઃ। આશ્રિતા શરણીં પિણ્ડા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-355-21 પિત્તામહશ્ચેત્યાદિના શ્રાદ્ધં સર્વં વિષ્ણુદૈવત્યમેવેતિ પિત્ર્યપ્રકારો દર્શિતઃ॥ 12-355-22 ન કો મમ પિતા લોક ઇતિ ધ. પાઠઃ। કો વા મમ પિતા લોકે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। માતામહઃ પિતા ચૈવેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-355-24 એષા તસ્ય સ્થિતિર્વિપ્રેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-355-25 પિતૄન્ભક્ત્યેતિ થ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 356
॥ શ્રીઃ ॥
12.356. અધ્યાયઃ 356
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નરનારાયણાનુજ્ઞાનેન નારદેન સ્વાશ્રમંપ્રતિ ગમનમ્॥ 1॥ વૈશમ્પાયનેન જનમેજયંપ્રતિ શ્રીવ્યાસમાહાત્મ્યકથનમ્॥ 2॥ સૌતિના શ્રીનારાયણગુણવર્ણનપૂર્વકં શૌનકાદિભ્યસ્તદનુગ્રહાશંસનમ્॥ 3॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-356-0 (80228)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-356-0x (6627)
શ્રુત્વૈતન્નારદો વાક્યં નરનારાયણેરિતમ્।
અત્યન્તં ભક્તિમાન્દેવે એકાન્તિત્વમુપેયિવાન્॥ 12-356-1 (80229)
ઉષિત્વા વર્ષસાહસ્રં નરનારાયણાશ્રમે।
શ્રુત્વા ભગવદાખ્યાનં દૃષ્ટ્વા ચ હરિમવ્યયમ્।
જગામ હિમવત્કુક્ષાવાશ્રમં સ્વં સુરાર્ચિતમ્॥ 12-356-2 (80230)
તાવપિ ખ્યાતયશસૌ નરનારાયણાવૃષી।
તસ્મિન્નેવાશ્રમે રમ્યે તેપતુસ્તપ સત્તમમ્॥ 12-356-3 (80231)
ત્વમપ્યમિતવિક્રાન્તઃ પાણ્ડવાનાં કુલોદ્વહઃ।
પાવિતાત્માઽદ્ય સંવૃત્તઃ શ્રુત્વેમામાદિતઃ કથામ્॥ 12-356-4 (80232)
નૈવ તસ્યાપરો લોકો નાયં પાર્થિવસત્તમ।
કર્મણા મનસા વાચા યો દ્વિષ્યાદ્વિષ્ણુમવ્યયમ્॥ 12-356-5 (80233)
મજ્જન્તિ પિતરસ્તસ્ય નરકે શાશ્વતીઃ સમાઃ।
યો દ્વિષ્યાદ્વિબુધશ્રેષ્ઠં દેવં નારાયણં હરિમ્॥ 12-356-6 (80234)
કથં નામ ભવેદ્દ્વેષ્ય આત્મા લોકસ્ય કસ્યચિત્।
આત્મા હિ પુરુષવ્યાઘ્ર જ્ઞેયો વિષ્ણુરિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-356-7 (80235)
ય એષ ગુરુરસ્માકમૃષિર્ગન્ધવતીસુતઃ।
તેનૈતત્કથિતં તાત માહાત્મ્યં પરમાત્મનઃ।
તસ્માચ્છ્રુતં મયા ચેદં કથિતં ચ તવાનઘ॥ 12-356-8 (80236)
નારદેન તુ સંપ્રાપ્તઃ સરહસ્યઃ સસંગ્રહઃ।
એષ ધર્મો જગન્નાથાત્સાક્ષાન્નારાયણાન્નૃપ॥ 12-356-9 (80237)
એવમેષ મહાન્ધર્મઃ સ તે પૂર્વં નૃપોત્તમ।
કથિતો હરિગીતાસુ સમાસવિધિકલ્પિતઃ॥ 12-356-10 (80238)
કૃષ્ણદ્વૈપાયનં વ્યાસં વિદ્ધિ નારાયણં પ્રભુમ્।
કો હ્યન્યઃ પુણ્ડરીકાક્ષાન્મહાભારતકૃદ્ભવેત્।
ધર્માન્નાનાવિધાંશ્ચૈવ કો બ્રૂયાત્તમૃતે પ્રભુમ્॥ 12-356-11 (80239)
વર્તતાં તે મહાયજ્ઞો યથાસંકલ્પિતસ્ત્વયા।
સંકલ્પિતાશ્વમેધસ્ત્વં શ્રુતધર્મા ચ તત્ત્વતઃ॥ 12-356-12 (80240)
સૌતિરુવાચ। 12-356-13x (6628)
એતત્તુ મહદાખ્યાનં શ્રુત્વા પારીક્ષિતો નૃપઃ।
તતો યજ્ઞસમાપ્ત્યર્થં ક્રિયાઃ સર્વાઃ સમારભત્॥ 12-356-13 (80241)
નારાયણીયમાખ્યાનમેતત્તે કથિતં મયા।
પૃષ્ટેન શૌનકાદ્યેહ નૈમિષારણ્યવાસિષુ॥ 12-356-14 (80242)
નારદેન પુરા યદ્વૈ ગુરવે તુ નિવેદિતમ્।
ઋષીણાં પાણ્ડવાનાં ચ શૃણ્વતોઃ કૃષ્ણભીષ્મયોઃ॥ 12-356-15 (80243)
સ હિ પરમર્ષિર્જનભુવનપતિઃ
પૃથુધરણિધરઃ શ્રુતિવિનયપરઃ।
શમનિયમનિધિર્યમનિયમપરો દ્વિજવર
સહિતસ્તવ ચ ભવતુ ગતિર્હરિરમરહિતઃ॥ 12-356-16 (80244)
અસુરવધકરસ્તપસાંનિધિઃ
સુમહતાં યશસાં ચ ભાજનમ્।
એકાન્તિનાં શરણદોઽભયદો ગતિદો
ગતિદોસ્તુ વઃ સુખભાગકરઃ।
મધુકૈટભહા કૃતધર્મવિદાં ગતિદો
ભયદો મખભાગહરોસ્તુ શરણં સ તે॥ 12-356-17 (80245)
ત્રિગુણો વિગુણશ્ચતુરાત્મધરઃ
પૂર્તેષ્ટયોશ્ચ ફલભાગહરઃ।
વિદધાતુ નિત્યમજિતોઽતિચલો
ગતિરાત્મવતાં સુકૃતિનામૃષીણામ્॥ 12-356-18 (80246)
તં લોકસાક્ષિણમજં પુરુષં પુરાણં
રવિવર્ણમીશ્વરં ગતિં બહુશઃ।
પ્રણમધ્વમેકમતયો યતઃ
સલિલોદ્ભવોપિ તમૃષિં પ્રણતઃ॥ 12-356-19 (80247)
સ હિ લોકયોનિરસૃતસ્ય પદં
સૂક્ષ્મં પરાયણમચલં હિ પદમ્।
તત્સાઙ્ખ્યયોગિભિરુદાહૃતં તં
બુદ્ધ્યા યતાત્મભિરિદં સનાતનમ્॥ ॥ 12-356-20 (80248)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે ષટ્પઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 356॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-356-15 ગુરવે બૃહસ્પતયે॥ 12-356-16 સ નારાયણઃ॥ 12-356-17 કૃતધર્મઃ કૃતયુગધર્મઃ સત્યાદિસ્તદ્વિદામ્॥ 12-356-18 ચત્વારો વાસુદેવસંકર્ષણપ્રદ્યુમ્નાનિરુદ્ધાખ્યા આત્માનસ્તાન્ધારયતિ સ તથા। ત્રિગુણાતિગશ્ચતુષ્પથધરઃ ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-356-19 સલિલમુદ્ભવો યસ્ય સ નારાયણઃ શેષશાયી તમૃષિં વાસુદેવમ્॥ 12-356-20 લોકસ્યાવ્યક્તાદેર્યોનિઃ। અમૃતસ્ય મોક્ષસ્ય પદં સ્થાનમ્। પદં પદનીયમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 357
॥ શ્રીઃ ॥
12.357. અધ્યાયઃ 357
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્રીનારાયણેન સ્વનાભિપદ્મો બ્રહ્મણઃ સર્જનમ્॥ 1॥ તતો મધુકૈટભયોરુત્પાદનમ્॥ 2॥ તાભ્યાં બ્રહ્મણો વેદાપહરણમ્॥ 3॥ હયશિરોરૂપિણા હરિણા બ્રહ્મણે પુનર્વેદપ્રત્યર્પણપૂર્વકં મધુકૈટભસંહરણમ્॥ 4॥ વૈશમ્પાયનેન જનમેજયાય શ્રીનારાયણમહિમાનુવર્ણનમ્॥ 5॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-357-0 (80249)
શૌનક ઉવાચ। 12-357-0x (6629)
શ્રુતં ભગવતસ્તસ્ય માહાત્મ્યં પરમાત્મનઃ।
જન્મધર્મગૃહે ચૈવ નરનારાયણાત્મકમ્॥ 12-357-1 (80250)
મહાવરાહસૃષ્ટા ચ પિણ્ડોત્પત્તિઃ પુરાતની।
પ્રવૃત્તૌ ચ નિવૃત્તૌ ચ યો યથા પરિકલ્પિતઃ॥ 12-357-2 (80251)
તથા સ નઃ શ્રુતો બ્રહ્મન્કથ્યમાનસ્ત્વયાઽનઘ।
હવ્યકવ્યભુજો વિષ્ણુરુદક્પૂર્વે મહોદધૌ॥ 12-357-3 (80252)
યચ્ચ તત્કથિતં પૂર્વં ત્વયા હયશિરો મહત્।
તચ્ચ દૃષ્ટં ભગવતા બ્રહ્મણા પરમેષ્ઠિના॥ 12-357-4 (80253)
કિં તદુત્પાદિતં પૂર્વં હરિણા લોકધારિણા।
રૂપં પ્રભાવં મહતામપૂર્વં ધીમતાંવર॥ 12-357-5 (80254)
દૃષ્ટ્વા હિ વિવુધશ્રેષ્ઠમપૂર્વમમિતૌજસમ્।
તદશ્વશિરસં પુણ્યં બ્રહ્મા કિમકરોન્મુને॥ 12-357-6 (80255)
એતન્નઃ સંશયં બ્રહ્મન્પુરાણં બ્રહ્મસંભવમ્।
કથયસ્વોત્તમમતે મહાપુરુષસંશ્રિતમ્।
પાવિતાઃ સ્મ ત્વયા બ્રહ્મન્પુણ્યાઃ કથય તાઃ કથાઃ॥ 12-357-7 (80256)
સૌતિરુવાચ। 12-357-8x (6630)
કથયિષ્યામિ તે સર્વં પુરાણં વેદસંમિતમ્।
જગૌ યદ્ભગવાન્વ્યાસો રાજ્ઞઃ પારિક્ષિતસ્ય વૈ॥ 12-357-8 (80257)
શ્રુત્વાઽશ્વશિરસો મૂર્તિ દેવસ્ય હરિમેધસઃ।
ઉત્પન્નસંશયો રાજા એતદેવમચોદયત્॥ 12-357-9 (80258)
જનમેજય ઉવાચ। 12-357-10x (6631)
યત્તદ્દર્શિતવાન્બ્રાહ્મ દેવં હયશિરોધરમ્।
કિમર્થં તત્સમભવદ્વપુર્દેવોપકલ્પિતમ્॥ 12-357-10 (80259)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-357-11x (6632)
યત્કિંચિદિહ લોકે વૈ દેહબદ્ધં વિશાંપતે।
સર્વં પઞ્ચભિરાવિષ્ટં ભૂતૈરીશ્વરબુદ્ધિજૈઃ॥ 12-357-11 (80260)
ઈશ્વરો હિ જગત્સ્રષ્ટા પ્રભુર્નારાયણો વિરાટ્।
ભૂતાન્તરાત્મા વરદઃ સગુણો નિર્ગુણોપિ ચ॥ 12-357-12 (80261)
ભૂતપ્રલયમવ્યક્તં શૃણુષ્વ નૃપસત્તમ॥ 12-357-13 (80262)
ધરણ્યામથ લીનાયામપ્સુ ચૈકાર્ણવે પુરા।
જ્યોતિર્ભૂતે જલે ચાપિ લીને જ્યોતિષિ ચાનિલે॥ 12-357-14 (80263)
વાયૌ ચાકાશસંલીને આકાશે ચ મનોનુગે।
વ્યક્તે મનસિ સંલીને વ્યક્તે ચાવ્યક્તતાં ગતે॥ 12-357-15 (80264)
અવ્યક્તે પુરુષં યાતે પુંસિ સર્વગતેઽપિ ચ।
તમ એવાભવત્સર્વં ન પ્રાજ્ઞાયત કિંચન॥ 12-357-16 (80265)
તમસો બ્રહ્મસંભૂતં તમોમૂલમૃતાત્મકમ્।
તદ્વિશ્વભાવસંજ્ઞાન્તં પૌરુષીં તનુમાશ્રિતમ્॥ 12-357-17 (80266)
સોઽનિરુદ્ધ ઇતિ પ્રોક્તસ્તત્પ્રધાનં પ્રચક્ષતે।
તદવ્યક્તમિતિ જ્ઞેયં ત્રિગુણં નૃપસત્તમ॥ 12-357-18 (80267)
વિદ્યાસહાયવાન્દેવો વિષ્વક્સેનો હરિઃ પ્રભુઃ।
`આદિકર્તા સ ભૂતાનામપ્રમેયો હરિઃ પ્રભુઃ॥ 12-357-19 (80268)
અપ્સ્વેવ શયનં ચક્રે નિદ્રાયોગમુપાગતઃ।
જગતશ્ચિન્તયન્સૃષ્ટિં ચિત્રાં બહુગુણોદ્ભવામ્॥ 12-357-20 (80269)
તસ્ય ચિન્તયતઃ સૃષ્ટિં મહાનાત્મગુણઃ સ્મૃતઃ।
અહંકારસ્તતો જાતો બ્રહ્મા શુભચતુર્મુખઃ।
હિરણ્યગર્ભો ભગવાન્સર્વલોકપિતામહઃ॥ 12-357-21 (80270)
પદ્મેઽનિરુદ્ધાત્સંભૂતસ્તદા પદ્મનિભેક્ષણઃ।
સહસ્રપત્રે દ્યુતિમાનુપવિષ્ટઃ સનાતનઃ॥ 12-357-22 (80271)
દદૃશેઽદ્ભુતસંકાશો લોકાનાપ્યાયયન્પ્રભુઃ।
સત્વસ્થઃ પરમેષ્ઠી સ તતો ભૂતગણાન્સૃજન્॥ 12-357-23 (80272)
પૂર્વમેવ ચ પદ્મસ્ય પત્રે સૂર્યાંશુસપ્રભે।
નારાયણકૃતૌ બિન્દૂ અપામાસ્તાં ગુણોત્તરૌ॥ 12-357-24 (80273)
તાવપશ્યત્સ ભગવાનનાદિનિધનોઽચ્યુતઃ।
એકસ્તત્રાભવદ્વિન્દુર્મધ્વાભો રુચિરપ્રભઃ॥ 12-357-25 (80274)
સ તામસો મધુર્જાતસ્તદા નારાયણાજ્ઞયા।
કઠિનસ્ત્વપરો વિન્દુઃ કૈટભો રાજસસ્તુ સઃ॥ 12-357-26 (80275)
તાવભ્યધાતવાં શ્રેષ્ઠૌ તમોરજગુણાન્વિતૌ।
બલવન્તૌ ગદાહસ્તૌ પદ્મનાલાનુસારિણૌ॥ 12-357-27 (80276)
દદૃશાતેઽરવિન્દસ્થં બ્રહ્માણમમિતપ્રભવમ્।
સૃજન્તં પ્રથમં વેદાંશ્ચતુરશ્ચારુવિગ્રહાન્॥ 12-357-28 (80277)
તતો વિગ્રહવન્તસ્તાન્વેદાન્દૃષ્ટ્વાઽસુરોત્તમૌ।
સહસા જગૃહતુર્વેદાન્બ્રહ્મણઃ પશ્યતસ્તદા॥ 12-357-29 (80278)
અથ તૌ દાનવશ્રેષ્ઠૌ વેદાન્ગૃહ્ય સનાતનાન્।
રસાં વિવિશતુસ્તૂર્ણમુદક્પૂર્વે મહોદધૌ॥ 12-357-30 (80279)
તતો હૃતેષુ દેવેષુ બ્રહ્મા કશ્મલમાવિશત્।
તતો વચનમીશાનં પ્રાહ વેદૈર્વિનાકૃતઃ॥ 12-357-31 (80280)
બ્રહ્મોવાચ। 12-357-32x (6633)
વેદા મે પરમં ચક્ષુર્વેદા મે પરમં બલમ્।
વેદા મે પરમં ધામ વેદા મે બ્રહ્મ ચોત્તરમ્॥ 12-357-32 (80281)
મમ વેદા હૃતાઃ સર્વે દાનવાભ્યાં બલાદિતઃ।
અન્ધકારા હિ મે લોકા જાતા વેદૈર્વિના કૃતાઃ॥ 12-357-33 (80282)
વેદાનૃતે હિ કિં કુર્યા લોકાનાં સૃષ્ટિમુત્તમામ્।
અહો બત મહદ્દુઃખં વેદનાશનજં મમ॥ 12-357-34 (80283)
પ્રાપ્તં દુનોતિ હૃદયં તીવ્રં શોકપરાયણમ્।
કો હિ શોકાર્ણવે મગ્નં મામિતોઽદ્ય સમુદ્ધરેત્॥ 12-357-35 (80284)
વદાંસ્તાંશ્ચાનયેન્નષ્ટાન્કસ્ય ચાહં પ્રિયો ભવે।
ઇત્યેવં ભાષમાણસ્ય બ્રહ્મણો નૃપસત્તમ॥ 12-357-36 (80285)
હરેઃ સ્તોત્રાર્થમુદ્ભૂતા બુદ્ધિર્બુદ્ધિમતાં વર।
તતો જગૌ પરં જપ્યં સાઞ્જલિપ્રગ્રહઃ પ્રભુઃ॥ 12-357-37 (80286)
બ્રહ્મોવાચ। 12-357-38x (6634)
ૐ નમસ્તે બ્રહ્મહૃદય નમસ્તે મમ પૂર્વજ।
લોકાદ્યભુવનશ્રેષ્ઠ સાઙ્ખ્યયોગનિધે પ્રભો॥ 12-357-38 (80287)
વ્યક્તાવ્યક્તકરાચિન્ત્ય ક્ષેમં પન્થાનમાસ્થિતઃ।
વિશ્વભુક્સર્વભૂતાનામન્તરાત્મન્નયોનિજ।
અહં પ્રસાદજસ્તુભ્યં લોકધામ સ્વયંભુવઃ॥ 12-357-39 (80288)
ત્વત્તો મે માનસં જન્મ પ્રથમં દ્વિજપૂજિતમ્।
ચાક્ષુષં વૈ દ્વિતીયં મે જન્મ ચાસીત્પુરાતનમ્॥ 12-357-40 (80289)
ત્વત્પ્રસાદાત્તુ મે જન્મ તૃતીયં વાચિકં મહત્।
ત્વત્તઃ શ્રવણજં ચાપિ ચતુર્થં જન્મ મે વિભો॥ 12-357-41 (80290)
નાસત્યં ચાપિ મે જન્મ ત્વત્તઃ પઞ્ચમમુચ્યતે।
અણ્ડજં ચાપિ મે જન્મ ત્વત્તઃ ષષ્ઠં વિનિર્મિતં॥ 12-357-42 (80291)
ઇદં ચ સપ્તમં જન્મ પદ્મજન્મેતિ વૈ પ્રભો।
સર્ગેસર્ગે હ્યહં પુત્રસ્તવ ત્રિગુણવર્જિત॥ 12-357-43 (80292)
પ્રથમઃ પુણ્ડરીકાક્ષઃ પ્રધાનગુણકલ્પિતઃ।
ત્વમીશ્વરઃ સ્વભાવશ્ચ ભૂતાનાં ત્વં પ્રભાવન॥ 12-357-44 (80293)
ત્વયા વિનિર્મિતોઽહં વૈ વેદચક્ષુર્વયોતિગ।
તે મે વેદા હૃતાશ્ચક્ષુરન્ધો જાતોસ્મિ જાગૃહિ।
દદસ્વ ચક્ષૂંષિ મમ પ્રિયોઽહં તે પ્રિયોસિ મે॥ 12-357-45 (80294)
એવં સ્તુતઃ સ ભગવાન્પુરુષઃ સર્વતોમુખઃ।
જહૌ નિદ્રામથ તદા વેદકાર્યાર્થમુહ્યતઃ॥ 12-357-46 (80295)
ઐશ્વર્યેણ પ્રયોગેણ દ્વિતીયાં તનુમાસ્થિતઃ।
સુનાસિકેન કાયેન ભૂત્વા ચન્દ્રપ્રભસ્તદા।
કૃત્વા હયશિરઃ શુભ્રં વેદાનામાલયં પ્રભુઃ॥ 12-357-47 (80296)
તસ્ય મૂર્ધા સમભવદ્દ્યૌઃ સનક્ષત્રતારકાઃ।
કેશાશ્ચાસ્યાભવન્દીર્ઘા રવેરંશુસમપ્રભાઃ॥ 12-357-48 (80297)
કર્ણાવાકાશપાતાલે લલાટં ભૂતધારિણી।
ગઙ્ગાસરસ્વતી પુણ્યે ભ્રુવાવાસ્તાં મહાદ્યુતી॥ 12-357-49 (80298)
ચક્ષુષી સોમસૂર્યૌં તે નાસા સંધ્યા પુનઃ સ્મૃતા।
ૐકારસ્ત્વથ સંસ્કારો વિદ્યુજ્જિહ્વા ચ નિર્મિતા॥ 12-357-50 (80299)
દન્તાશ્ચ પિતરો રાજન્સોમપા ઇતિ વિશ્રુતાઃ।
ગોલોકો બ્રહ્મલોકશ્ચ ઓષ્ઠાવાસ્તાં મહાત્મનઃ।
ગ્રીવા ચાસ્યાભવદ્રાજન્કાલરાત્રિર્ગુણોત્તરા॥ 12-357-51 (80300)
એતદ્ધયશિરઃ કૃત્વા નાનામૂર્તિભિરાવૃતમ્।
અન્તર્દધૌ સ વિશ્વેશો વિવેશ ચ રસાં પ્રભુઃ॥ 12-357-52 (80301)
રસાં પુનઃ પ્રવિષ્ટશ્ચ યોગં પરમમાસ્થિતઃ।
શૈક્ષ્યં સ્વરં સમાસ્થાય ઉદ્ગીતં પ્રાસૃજત્સ્વરમ્॥ 12-357-53 (80302)
સસ્વરઃ સાનુનાદી ચ સર્વશઃ સ્નિગ્ધ એવ ચ।
બભૂવાન્તર્જલગતઃ સર્વભૂતગુણોદિતઃ॥ 12-357-54 (80303)
તતસ્તાવસુરૌ કૃત્વા વેદાન્સમયબન્ધનાન્।
રસાતલે વિનિક્ષિપ્ય યતઃ શબ્દસ્તતો દ્રુતૌ॥ 12-357-55 (80304)
એતસ્મિન્નન્તરે રાજન્દેવો હયશિરોધરઃ।
જગ્રાહ વેદાનખિલાન્રસાલગતાન્હરિઃ॥ 12-357-56 (80305)
પ્રાદાચ્ચ બ્રહ્મણે ભૂયસ્તતઃ સ્વાં પ્રકૃતિં ગતઃ॥ 12-357-57 (80306)
સ્થાપયિત્વા હયશિરા ઉદક્પૂર્વે મહોદધૌ।
વેદાનામાલયશ્ચાપિ બભૂવાશ્વરિરાસ્તતઃ॥ 12-357-58 (80307)
અથ કિંચિદપશ્યન્તૌ દાનવૌ મધુકૈટભૌ।
યત્ર દેવા વિનિક્ષિપ્તાસ્તત્સ્થાનં શૂન્યમેવ ચ॥ 12-357-59 (80308)
તત ઉત્તમમાસ્થાય વેગં બલવતાં વરૌ।
પુનરુત્તસ્થતુઃ શીઘ્રં રસાનામાલયાત્તદા॥ 12-357-60 (80309)
દદૃશાતે ચ પુરુષં તમેવાદિકરં પ્રભુમ્।
શ્વેતં ચન્દ્રવિશુદ્ધાભમનિરુદ્ધતનૌ સ્થિતમ્।ટ
ભૂયોપ્યમિતવિક્રાન્તં નિદ્રાયોગમુપાગતમ્॥ 12-357-61 (80310)
આત્મપ્રમાણરચિતે અપામુપરિ કલ્પિતે।
શયને નાગભોગાઢ્યે જ્વાલામાલાસમાવૃતે॥ 12-357-62 (80311)
નિષ્કલ્મષેણ સત્વેન સંપન્નં રુચિરપ્રભમ્।
તં દૃષ્ટ્વા દાનવેન્દ્રૌ તૌ મહાહાસમમુઞ્ચતામ્॥ 12-357-63 (80312)
ઊચતુશ્ચ સમાવિષ્ટૌ રજસા તમસા ચ તૌ।
અયં સ પુરુષઃ શ્વેતઃ શેતે નિદ્રામુપાગતઃ॥ 12-357-64 (80313)
અનેન નૂનં વેદાનાં કૃતમાહરણં રસાત્।
કસ્યૈષ કોનુ ખલ્વેષ કિંચ સ્વપિતિ ભોગવાન્।
ઇચ્યુચ્ચારિતવાક્યૌ તૌ બોધયામાસતુર્હરિમ્॥ 12-357-65 (80314)
યુદ્ધાર્થિનૌ હિ વિજ્ઞાય વિબુદ્ધઃ પુરુષોત્તમઃ।
નિરીક્ષ્ય ચાસુરેન્દ્રૌ તૌ તતો યુદ્ધે મનોદધે॥ 12-357-66 (80315)
અથ યુદ્ધં સમભવત્તયોર્નારાયણસ્ય વૈ॥ 12-357-67 (80316)
રજસ્તમોવિષ્ટતનૂ તાવુભૌ મધુકૈટભૌ।
બ્રહ્મણોપચિતિં કુર્વઞ્જધાન મધુસૂદનઃ॥ 12-357-68 (80317)
તતસ્તયોર્વધેનાશુ વેદાપહરણેન ચ।
શોકાપનયનં ચક્રે બ્રહ્મણઃ પુરુષોત્તમઃ॥ 12-357-69 (80318)
તતઃ પરિવૃતો બ્રહ્મા હરિણા વેદસત્કૃતઃ।
નિર્મમે સ તદા લોકાન્કૃત્સ્નાન્સ્થાવરજઙ્ગમાન્॥ 12-357-70 (80319)
દત્ત્વા પિતામહાયાગ્ર્યાં મતિં લોકવિસર્ગિકીમ્।
તત્રૈવાન્તર્દધે દેવો યત એવાગતો હરિઃ॥ 12-357-71 (80320)
તૌ દાનવૌ હરિર્હત્વા કૃત્વા હયશિરસ્તનુમ્।
પુનઃ પ્રવૃત્તિધર્માર્થં તામેવ વિદધે તનુમ્॥ 12-357-72 (80321)
એવમેષ મહાભાગો બભૂવાશ્વશિરા હરિઃ।
પૌરાણમેતત્પ્રખ્યાતં રૂપં વરદમૈશ્વરમ્॥ 12-357-73 (80322)
યો હ્યેતદ્બ્રાહ્મણો નિત્યં શૃણુયાદ્ધારયીત વા।
ન તસ્યાધ્યયનં નાશમુપગચ્છેત્કદાચન॥ 12-357-74 (80323)
આરાધ્ય તપસોગ્રેણ દેવં હયશિરોધરમ્।
પાઞ્ચાલેન ક્રમઃ પ્રાપ્તો રામેણ પથિ દેશિતે॥ 12-357-75 (80324)
એતદ્ધયશિરો રાજન્નાખ્યાનં તવ કીર્તિતમ્।
પુરાણં વેદસમિતં યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 12-357-76 (80325)
યાંયામિચ્છેત્તનું દેવઃ કર્તું કાર્યવિધૌ ક્વચિત્।
તાતાં કુર્યાદ્વિકુર્વાણઃ સ્વયમાત્માનમાત્મના॥ 12-357-77 (80326)
એષ વેદનિધિઃ શ્રીમાનેષ વૈ તપસોનિધિઃ।
એષ યોગશ્ચ સાઙ્ખ્યં ચ બ્રહ્મ ચાગ્ર્યં હવિર્વિભુઃ॥ 12-357-78 (80327)
નારાયણપરા વેદા યાજ્ઞા નારાયણાત્મકાઃ।
તપો નારાયણપરં નારાયણપરા ગતિઃ॥ 12-357-79 (80328)
નારાયણપરં સત્યમૃતં નારાયણાત્મકમ્।
નારાયણપરો ધર્મઃ પુનરાવૃત્તિદુર્લભઃ॥ 12-357-80 (80329)
પ્રવૃત્તિલક્ષણશ્ચૈવ ધર્મો નારાયણાત્મકઃ।
નારાયણાત્મકો ગન્ધો ભૂમૌ શ્રેષ્ઠતમઃ સ્મૃતઃ॥ 12-357-81 (80330)
અપાં ચાપિ ગુણા રાજન્રસા નારાયણાત્મકાઃ।
જ્યોતિષાં ચ પરં રૂપં સ્મૃતં નારાયણાત્મકમ્॥ 12-357-82 (80331)
નારાયણાત્મકશ્ચાપિ સ્પર્શો વાયુગુણઃ સ્મૃતઃ।
નારાયણાત્મકશ્ચૈવ શબ્દ આકાશસંભવઃ॥ 12-357-83 (80332)
મનશ્ચાપિ તતો ભૂતમવ્યક્તગુણલક્ષણમ્।
નારાયણપરં કાલો જ્યોતિષામયનં ચ યત્॥ 12-357-84 (80333)
નારાયણપરા કીર્તિઃ શ્રીશ્ચ લક્ષ્ણીશ્ચ દેવતાઃ।
નારાયણપરં સાઙ્ખ્યં યોગો નારાયણાત્મકઃ॥ 12-357-85 (80334)
કારણં પુરુષો હ્યેષાં પ્રધાનં ચાપિ કારણમ્।
સ્વભાવશ્ચૈવ કર્માણિ દૈવં યેષાં ચ કારણમ્॥ 12-357-86 (80335)
અધિષ્ઠાનં તથા કર્તા કરણં ચ પૃથગ્વિધમ્।
વિવિધા ચ તથા ચેષ્ટા દૈવં ચૈવાત્ર પઞ્ચમમ્॥ 12-357-87 (80336)
પઞ્ચકારણસંખ્યાતો નિષ્ઠા સર્વત્ર વૈ હરિઃ।
તત્ત્વં વિજ્ઞાસમાનાનાં હેતુભિઃ સર્વતોમુખૈઃ॥ 12-357-88 (80337)
તત્ત્વમેકો મહાયોગી હનિર્નારાયણઃ પ્રભુઃ।
બ્રહ્માદીનાં સલોકાનામૃષીણાં ચ મહાત્મનામ્॥ 12-357-89 (80338)
સાઙ્ખ્યાનાં યોગિનાં ચાપિ યતીનામાત્મવેદિનામ્।
મનીષિતં વિજાનાતિ કેશવો ન તુ તસ્ય તે॥ 12-357-90 (80339)
યે કેચિત્સર્વલોકેષુ દૈવં પિત્ર્યં ચ કુર્વતે।
દાનાનિ ચ પ્રયચ્છન્તિ તપ્યન્તે ચ તપો મહત્॥ 12-357-91 (80340)
સર્વેષામાશ્રયો વિષ્ણુરૈશ્વરં વિધિમાસ્થિતઃ।
સર્વભૂતકૃતાવાસો વાસુદેવેતિ ચોચ્યતે॥ 12-357-92 (80341)
અયં હિ નિત્યઃ પરમો મહર્ષિ
ર્મહાવિભૂતિર્ગુણવાન્ગુણાખ્યઃ।
ગુણૈશ્ચ સંયોગમુપૈતિ શીઘ્રં
કાલો યથર્તાવૃતુસંપ્રયુક્તઃ॥ 12-357-93 (80342)
નૈવાસ્ય વિન્દન્તિ ગતિં મહાત્મનો
ન ચાગતિં કશ્ચિદિહાનુપશ્યતિ।
જ્ઞાનાત્મકાઃ સંયમિનો મહર્ષયઃ।
પશ્યન્તિ નિત્યં પુરુષં ગુણાધિકમ્॥ ॥ 12-357-94 (80343)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે સપ્તપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 357॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-357-3 હવ્યકવ્યભુજઃ। મૂલવિભુજાદિત્વાત્કઃ। અકારાન્તઃ શબ્દઃ। ઉદક્પૂર્વે ઐશાનકોણે। મહોદધૌ તત્સમીપે। ઇદમુત્તરાન્વયિ॥ 12-357-5 અપૂર્વં પ્રાગદૃષ્ટમ્॥ 12-357-6 અપૂર્વં અદ્ભુતમ્॥ 12-357-10 તત્ અશ્વશિરોરૂપમ્॥ 12-357-11 ઈશ્વરબુદ્ધિજૈઃ ઈશ્વરસંકલ્પમાત્રજૈઃ॥ 12-357-23 લોકનાથો મહાન્પ્રભુરિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-357-38 લોકાદ્યનિધનશ્રેષ્ઠેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-357-46 દેવકાર્યાર્થમુદ્યત ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-357-53 ઓમિતિ પ્રાસૃજત્સ્વરમિતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 12-357-74 શૃણુયાચ્છ્રાક્યેત વેતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-357-90 કેશવો નનુ વૈ ગતિરિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-357-93 ગુણવાન્નિર્ગુણાખ્ય ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-357-94 પુરુષં ગુણાતિગમિતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 358
॥ શ્રીઃ ॥
12.358. અધ્યાયઃ 358
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈશમ્પાયનેન જનમેજયાય એકાન્તિધર્મનિરૂપણપૂર્વકં લોકે તત્પ્રચારપ્રકારપ્રતિપાદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-358-0 (80344)
જનમેજય ઉવાચ। 12-358-0x (6635)
અહો હ્યેકાન્તિનઃ સર્વાન્પ્રીણાતિ ભગવાન્હરિઃ।
વિધિપ્રયુક્તાં પૂજાં ચ ગૃહ્ણાતિ શિરસા સ્વયમ્॥ 12-358-1 (80345)
યે તુ દગ્ધેન્ધના લોકે પુણ્યપાપવિવર્જિતાઃ।
તેષાં ચ યા હિ નિર્દિષ્ટા પારમ્પર્યાગતા ગતિઃ॥ 12-358-2 (80346)
ચતુર્થ્યાં ચૈવ તે ગત્યાં ગચ્છન્તિ પુરુષોત્તમમ્।
એકાન્તિનસ્તુ પુરુષા ગચ્છન્તિ પરમં પદમ્॥ 12-358-3 (80347)
નૂનમેકાન્તધર્મોઽયં શ્રેષ્ઠો નારાયણપ્રિયઃ।
અગત્વા ગતયતિસ્રો યદ્ગચ્છત્યવ્યયં હરિમ્॥ 12-358-4 (80348)
સહોપનિષદાન્વેદાન્યે વિપ્રાઃ સમ્યગાસ્થિતાઃ।
પઠન્તિ વિધિમાસ્થાય યે ચાપિ યતિધર્મિણઃ॥ 12-358-5 (80349)
તેભ્યો વિશિષ્ટાં જાનામિ ગતિમેકાન્તિનાં નૃણામ્।
કેનૈષ ધર્મઃ કથિતો દેવેન ઋષિણાઽપિ વા॥ 12-358-6 (80350)
એકાન્તિનાં ચ કા ચર્યા કદા ચોત્પાદિતા વિભો।
એતન્મે સંશયં છિન્ધિ પરં કૌતૂહલં હિ મે॥ 12-358-7 (80351)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-358-8x (6636)
સમુપોઢેષ્વનીકેષુ કુરુપાણ્ડવયોર્મૃધે।
અર્જુને વિમનસ્કે ચ ગીતા ભગવતા સ્વયમ્॥ 12-358-8 (80352)
આગતિશ્ચ ગતિશ્ચૈવ પૂર્વં તે કથિતા મયા।
ગહનો હ્યેષ ધર્મો વૈ દુર્વિજ્ઞેયોઽકૃતાત્મભિઃ॥ 12-358-9 (80353)
સંમિતઃ સામવેદેન પુરૈવાદિયુગે કૃતઃ।
ધાર્યતે સ્વયમીશેન રાજન્નારાયણેન હ॥ 12-358-10 (80354)
એતદર્થં મહારાજ પૃષ્ટઃ પાર્થેન નારદઃ।
ઋષિમધ્યે મહાભાગઃ શૃણ્વતોઃ કૃષ્ણભીષ્મયોઃ॥ 12-358-11 (80355)
ગુરુણા ચ મયાઽપ્યેવ કથિતો નૃપસત્તમ।
યથા તત્કથિતં તત્ર નારદેન તથા શૃણુ॥ 12-358-12 (80356)
યદાઽઽસીન્માનજં જન્મ નારાયણમુખોદ્ગતમ્।
બ્રહ્મણઃ પૃથિવીપાલ તદા નારાયણઃ સ્વયમ્॥ 12-358-13 (80357)
તેન ધર્મેણ કૃતવાન્દૈવં પિત્ર્યં ચ ભારત।
ફેનપા ઋષયશ્ચૈવ તં ધર્મં પ્રતિપેદિરે॥ 12-358-14 (80358)
વૈખાનસાઃ ફેનપેભ્યો ધર્મં તં પ્રતિપદિરે।
વૈખાનસેભ્યઃ સોપસ્તુ તતઃ સોઽન્તર્દધે પુનઃ॥ 12-358-15 (80359)
યદાઽઽસીચ્ચાક્ષુષં જન્મ દ્વિતીયં બ્રહ્મણો નૃપ।
યદા પિતામહેનૈવ સોમાદ્ધર્મઃ પરિશ્રુતઃ॥ 12-358-16 (80360)
નારાયણાત્મકો રાજન્રુદ્રાય પ્રદદૌ ચ તમ્।
તતો યોગસ્થિતો રુદ્રઃ પુરા કૃતયુગે નૃપ॥ 12-358-17 (80361)
વાલખિલ્યાનૃષીન્સર્વાન્ધર્મમેનમપાઠયત્।
અન્તર્દધે તતો ભૂયસ્તસ્ય દેવસ્ય માયયા॥ 12-358-18 (80362)
તૃતીયં બ્રહ્મણો જન્મ યદાસીદ્વાચિકં મહત્।
તત્રૈષ ધર્મઃ સંભૂતઃ સ્વયં નારાયણાન્નૃપ॥ 12-358-19 (80363)
સુપર્ણો નામ તમૃષિઃ પ્રાપ્તવાન્પુરુષોત્તમાત્।
તપસા વૈ સુતપ્તેન દમેન નિયમેન ચ॥ 12-358-20 (80364)
ત્રિઃ પરિક્રાન્તવાનેતત્સુપર્ણો ધર્મસુત્તમમ્।
યસ્માત્તસ્માદ્વ્રતં હ્યેતત્રિસૌપર્ણમિહોચ્યેત॥ 12-358-21 (80365)
ઋગ્વેદપાઠપઠિતં વ્રતમેતદ્ધિ દુશ્ચરમ્।
સુપર્ણાચ્ચાપ્યધિગતો ધર્મ એષ સનાતનઃ॥ 12-358-22 (80366)
વાયુના દ્વિપદશ્રિષ્ઠે પ્રથિતો જગદાયુષા।
વાયોઃ સકાશાત્પ્રાપ્તશ્ચ ઋષિભિર્વિઘસાશિભિઃ॥ 12-358-23 (80367)
તેભ્યો મહોદધિશ્ચૈવ પ્રાપ્તવાન્ધર્મમુત્તમમ્।
અન્તર્દધે તતો ભૂયો નારાયણસમાહૃતઃ॥ 12-358-24 (80368)
યદા ભૂયઃ શ્રવણજા સૃષ્ટિરાસીન્મહાત્મનઃ।
બ્રહ્મણઃ પુરુષવ્યાઘ્ર તત્ર કીર્તયતઃ શૃણુ॥ 12-358-25 (80369)
જગત્સ્રષ્ટુમના દેવો હરિર્નારાયણઃ સ્વયમ્।
ચિન્તયામાસ પુરુષં જગત્સર્ગકરં પ્રભુમ્॥ 12-358-26 (80370)
અથ ચિન્તયતસ્તસ્ય કર્ણાભ્યાં પુરુષઃ સ્મૃતઃ।
પ્રજાસર્ગકરો બ્રહ્મા તમુવાચ જગત્પતિઃ॥ 12-358-27 (80371)
સૃજ પ્રજાઃ પુત્ર સર્વા મુખતઃ પાદતસ્તથા।
શ્રેયસ્તવ વિધાસ્યામિ બલં તેજશ્ચ સુવ્રત॥ 12-358-28 (80372)
ધર્મં ચ મત્તો ગૃહ્ણીષ્વ સાત્વતં નામ નામતઃ।
તેન સૃષ્ટં કૃતયુગં સ્થાપયસ્વ યથાવિધિ॥ 12-358-29 (80373)
તતો બ્રહ્મા નમશ્ચક્રે દેવાય હરિમેધસે।
ધર્મં ચાગ્ર્યં સ જગ્રાહ સરહસ્યં સસંગ્રહમ્॥ 12-358-30 (80374)
આરણ્યકેન સહિતં નારાયણમુખોદ્ગતમ્।
ઉપદિશ્ય તતો ધર્મં બ્રહ્મણેઽમિતતેજસે॥ 12-358-31 (80375)
તં કાર્તયુગધર્માણં નિરાશીઃ કર્મસંજ્ઞિતમ્।
જગામ તમસઃ પારં યત્રાવ્યક્તં વ્યવસ્થિતમ્॥ 12-358-32 (80376)
તતોઽથ વરદો દેવો બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ।
અસૃજત્સ તતો લોકાન્કૃત્સ્નાન્સ્થાવરજઙ્ગમાન્॥ 12-358-33 (80377)
તતઃ પ્રાવર્તત તદા આદૌ કૃતયુગં શુભમ્।
તતો હિ સાત્વતો ધર્મો વ્યાપ્ય લોકાનવસ્થિતઃ॥ 12-358-34 (80378)
તેનૈવાદ્યેન ધર્મેણ બ્રહ્મા લોકવિસર્ગકૃત્।
પૂજયામાસ દેવેશં હરિં નારાયણં પ્રભુમ્॥ 12-358-35 (80379)
ધર્મપ્રતિષ્ઠાહેતોશ્ચ મનું સ્વારોચિષં તતઃ।
અધ્યાપયામાસ તદા લોકાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-358-36 (80380)
તતઃ સ્વારોચિષઃ પુત્રં સ્વયં શઙ્ખપદં નૃપ।
અધ્યાપયત્પુરાઽવ્યગ્રઃ સર્વલોકપતિર્વિભુઃ॥ 12-358-37 (80381)
તતઃ શઙ્ખપદશ્ચાપિ પુત્રમાત્મજમૌરસમ્।
દિશાપાલં સુધર્માણમધ્યાપયત ભારત।
સોઽન્તર્દધે તતો ભૂયઃ પ્રાપ્તે ત્રેતાયુગે પુનઃ॥ 12-358-38 (80382)
નાસત્યે જન્મનિ પુરા બ્રહ્મણઃ પાર્થિવોત્તમ।
ધર્મમેતં સ્વયં દેવો હરિર્નારાયણઃ પ્રભુઃ॥ 12-358-39 (80383)
તજ્જગાદારવિન્દાક્ષો બ્રહ્મણઃ પશ્યતસ્તદા।
સનત્કુમારો ભગવાંસ્તતઃ પ્રાધીતવાન્નૃપ॥ 12-358-40 (80384)
સનત્કુમારાદપિ ચ વીરણો વૈ પ્રજાપતિઃ।
કૃતાદૌ કુરુશાર્દૂલ ધર્મમેતદધીતવાન્॥ 12-358-41 (80385)
વીરણશ્ચાપ્યધીત્યૈનં રૈભ્યાય મુનયે દદૌ।
રૈભ્યઃ પુત્રાય શુદ્ધાય સુવ્રતાય સુમેધસે॥ 12-358-42 (80386)
કુક્ષિપાલાય ચ દદૌ વિશાલાય ચ ધર્મિણે।
તતોઽપ્યન્તર્દધે ભૂયો નારાયણમુખોદ્ગતઃ॥ 12-358-43 (80387)
અણ્ડજે જન્મનિ પુનર્બ્રહ્મણે હરિયોનયે।
એષ ધર્મઃ સમુદ્ભૂતો નારાયણમુખાત્પુનઃ॥ 12-358-44 (80388)
ગૃહીતો બ્રહ્મણા રાજન્પ્રયુક્તશ્ચ યથાવિધિ।
અધ્યાપિતાશ્ચ મુનયો નામ્ના બર્હિપદો નૃપ॥ 12-358-45 (80389)
બર્હિષદ્ભ્યશ્ચ સંપ્રાપ્તઃ સામવેદાન્તગં દ્વિજમ્।
જ્યેષ્ઠં નામાભિવિખ્યાતં જ્યેષ્ઠસામવ્રતો હરિઃ॥ 12-358-46 (80390)
જ્યેષ્ઠાચ્ચાપ્યનુસંક્રાન્તો રાજાનમવિકમ્પનમ્।
અન્તર્દધે તતો રાજન્નેષ દર્મઃ પ્રભો હરેઃ॥ 12-358-47 (80391)
યદિદં સપ્તમં જન્મ પદ્મજં બ્રહ્મણો નૃપ।
તત્રૈષ ધર્મઃ કથિતઃ સ્વયં નારાયણેન હ॥ 12-358-48 (80392)
પિતામહાય શુદ્ધાય યુગાદૌ લોકધારિણે।
પિતામહશ્ચ દક્ષાય ધર્મમેતં પુરા દદૌ॥ 12-358-49 (80393)
તતો જ્યેષ્ઠે તુ દૌહિત્રે પ્રાદાદ્દક્ષો નૃપોત્તમ।
આદિત્યે સવિતુર્જ્યેષ્ઠે વિવસ્વાઞ્જગૃહે તતઃ॥ 12-358-50 (80394)
ત્રેતાયુગાદૌ ચ તતો વિવસ્વાન્મમવે દદૌ।
મનુશ્ચ લોકભૂત્યર્થં સુતાયેક્ષ્વાકવે દદૌ॥ 12-358-51 (80395)
ઇક્ષ્વાકુણા ચ કથિતો વ્યાપ્ય લોકાનવસ્થિતઃ।
ગમિષ્યતિ ક્ષયાન્તે ચ પુનર્નારાયણં નૃપ॥ 12-358-52 (80396)
યતીનાં ચાપિ યો ધર્મઃ સ તે પૂર્વં નૃપોત્તમ।
કથિતો હરિગીતાસુ સમાસવિધિકલ્પિતઃ॥ 12-358-53 (80397)
નારદેન સુસંપ્રાપ્તઃ સરહસ્યઃ સસંગ્રહઃ।
એષ ધર્મો જગન્નાથાત્સાક્ષાન્નારાયણાન્નૃપ॥ 12-358-54 (80398)
એવમેવ મહાન્ધર્મે આદ્યો રાજન્સનાતનઃ।
દુર્વિજ્ઞેયો દુષ્કરશ્ચ સાત્વતૈર્ધાર્યતે સદા॥ 12-358-55 (80399)
ધર્મજ્ઞાનેન ચૈતેન સુપ્રયુક્તેન કર્મણા।
અહિંસાધર્મયુક્તેન પ્રીયતે હરિરીશ્વરઃ॥ 12-358-56 (80400)
એકવ્યૂહવિભાગો વા ક્વચિદ્દ્વિવ્યૂહસંજ્ઞિતઃ।
ત્રિવ્યૂહશ્ચાપિ સંખ્યાતશ્ચતુર્વ્યૂહશ્ચ દૃશ્યતે॥ 12-358-57 (80401)
હરિરેવ હિ ક્ષેત્રજ્ઞો નિર્મમો નિષ્કલસ્તથા।
જીવશ્ચ સર્વભૂતેષુ પઞ્ચભૂતગુણાતિગઃ॥ 12-358-58 (80402)
મનશ્ચ પ્રથિતં રાજન્પઞ્ચન્દ્રિયસમીરણમ્।
એષ લોકનિધિઃ શ્રીમાનેષુ લોકવિસર્ગકૃત્॥ 12-358-59 (80403)
અકર્તા ચૈવ કર્તા ચ કાર્યં કારણમેવ ચ।
યથેચ્છતિ તથા રાજન્ક્રીડતે પુરુષોઽવ્યયઃ॥ 12-358-60 (80404)
એષ એકાન્તિધર્મસ્તે કીર્તિતો નૃપસત્તમ।
મયા ગુરુપ્રસાદેન દુર્વિજ્ઞેયોઽકૃતાત્મભિઃ॥ 12-358-61 (80405)
એકાન્તિનો હિ પુરુષા દુર્લભા બહવો નૃપ।
યદ્યેકાન્તિભિરાકીર્ણં જગત્સ્યાત્કુરુનન્દનઃ॥ 12-358-62 (80406)
અહિંસકૈરાત્મવિદ્ભિઃ સર્વભૂતહિતે રતૈઃ।
ભવેત્કૃતયુગપ્રાપ્તિરાશીઃ કર્મવિવર્જિતા॥ 12-358-63 (80407)
એવં સ ભગવાન્વ્યાસો ગુરુર્મમ વિશાંપતે।
કથયામાસ ધર્મજ્ઞો ધર્મરાજે દ્વિજોત્તમઃ॥ 12-358-64 (80408)
ઋષીણાં સંનિધૌ રાજઞ્શૃણ્વતોઃ કૃષ્ણભીષ્મયોઃ।
તસ્યાપ્યકથયત્પૂર્વં નારદઃ સુમહાતપાઃ॥ 12-358-65 (80409)
દેવં પરમકં બ્રહ્મ શ્વેતં ચન્દ્રાભમચ્યુતમ્।
યત્ર ચૈકાન્તિનો યાન્તિ નારાયણપરાયણાઃ।
`તદેવ પરમં સ્થાનં મુક્તાનાં કેવલં ભવેત્॥' 12-358-66 (80410)
જનમેજય ઉવાચ। 12-358-67x (6637)
એવં બહુવિધં ધર્મં પ્રવિબુદ્ધૈર્નિષેવિતમ્।
ન કુર્વન્તિ કથં વિપ્રા અન્યે નાનાવ્રતે સ્થિતાઃ॥ 12-358-67 (80411)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-358-68x (6638)
તિસ્રઃ પ્રકૃતયો રાજન્દેહબન્ધેષુ નિર્મિતાઃ।
સાત્વિકી રાજસી ચૈવ તામસી ચૈવ ભારત॥ 12-358-68 (80412)
દેહબન્ધેષુ પુરુષઃ શ્રેષ્ઠઃ કુરુકુલોદ્વહ।
સાત્વિકઃ પુરુષવ્યાઘ્ર ભવેન્મોક્ષાય નિશ્ચિતઃ॥ 12-358-69 (80413)
અત્રાપિ સ વિજાનાતિ પુરુષં બ્રહ્મવિત્તમમ્।
નારાયણાં પરં મોક્ષે તતો વૈ સાત્વિકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-358-70 (80414)
મનીષિતં ચ પ્રાપ્નોતિ ચિન્તયન્પુરુષોત્તમમ્।
એકાન્તભક્તઃ સતતં નારાયણપરાયણઃ॥ 12-358-71 (80415)
મનીષિણો હિ યે કેચિદ્યતયો મોક્ષધર્મિણઃ।
તેષાં વિચ્છિન્નતૃષ્ણાનાં યોગક્ષેમવહો હરિઃ॥ 12-358-72 (80416)
જાયમાનં હિ પુરુષં યં પશ્યેન્મધુસૂદનઃ।
સાત્વિકસ્તુ સ વિજ્ઞેયો ભવેન્મોક્ષે ચ નિશ્ચિતઃ॥ 12-358-73 (80417)
સાઙ્ખ્યયોગેન તુલ્યો હિ ધર્મ એકાન્તિસેવિતઃ।
નારાયણાત્મકે મોક્ષે તતો યાન્તિ પરાં ગતિં॥ 12-358-74 (80418)
નારાયણેન દૃષ્ટસ્તચુ પ્રતિબુદ્ધો ભવેત્પુમાન્।
એવમાત્મેચ્છયા રાજન્પ્રતિબુદ્ધો ન જાયતે॥ 12-358-75 (80419)
રાજસી તામસી ચૈવ વ્યામિશ્રે પ્રકૃતી સ્મૃતે।
તદાત્મકં હિ પુરુષં જાયમાનં વિશાંપતે।
પ્રવૃત્તિલક્ષણૈર્યુક્તં નાવેક્ષતિ હરિઃ સ્વયમ્॥ 12-358-76 (80420)
પશ્યત્યેનં જાયમાનં બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ।
રજસા તપસા ચૈવ માનસં સમભિપ્લુતમ્॥ 12-358-77 (80421)
કામં દેવાશ્ચ ઋષયઃ સત્વસ્થા નૃપસત્તમ।
હીનાઃ સત્વેન સૂક્ષ્મેણ તતો વૈકારિકાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-358-78 (80422)
જનમેજય ઉવાચ। 12-358-79x (6639)
કથં વૈકારિકો ગચ્છેત્પુરુષઃ પુરુષોત્તમમ્।
વદ સર્વં યથાદૃષ્ટં પ્રવૃત્તિં ચ યથાક્રમમ્॥ 12-358-79 (80423)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-358-80x (6640)
સુસૂક્ષ્મં તત્ત્વસંયુક્તં સંયુક્તં ત્રિભિરક્ષરૈઃ।
પુરુષઃ પુરુષં ગચ્છેન્નિષ્ક્રિયં પઞ્ચવિંશકમ્॥ 12-358-80 (80424)
એવમેકં સાઙ્ખ્યયોગં વેદારણ્યકમેવ ચ।
પરસ્પરાઙ્ગાન્યેતાનિ પાઞ્ચરાત્રં ચ કથ્યતે॥ 12-358-81 (80425)
એષ એકાન્તિનાં ધર્મો નારાયણપરાત્મકઃ॥ 12-358-82 (80426)
યથા સમુદ્રાત્પ્રસૃતા જલૌઘા
સ્તમેવ રાજન્પુનરાવિશન્તિ।
ઇમે તથા જ્ઞાનમહાજલૌઘા
નારાયણં વૈ પુનરાવિશન્તિ॥ 12-358-83 (80427)
એષ તે કથિતો ધર્મઃ સાત્વતો યદુબાન્ધવ।
કુરુષ્વૈનં યથાન્યાયં યદિ શક્તોસિ ભારત॥ 12-358-84 (80428)
એવં હિ સ મહાભાગો નારદો ગુરવે મમ।
શ્વેતાનાં યતિનાં ચાહ એકાન્તગતિમખ્યામ્॥ 12-358-85 (80429)
વ્યાસશ્ચાકથયત્પ્રીત્યા ધર્મપુત્રાય ધીમતે।
સ એવાયં મયા તુભ્યમાખ્યાતઃ પ્રસૃતો ગુરોઃ॥ 12-358-86 (80430)
ઇત્થં હિ દુશ્ચરો ધર્મ એષ પાર્થિવસત્તમ।
યથૈવ ત્વં તથૈવાન્યે ન ભજન્તિ ચ મોહિતાઃ॥ 12-358-87 (80431)
કૃષ્ણ એવ હિ લોકાનાં ભાવનો મોહનસ્તથા।
સંહારકારકશ્ચૈવ કારણં ચ વિશાંપતે॥ ॥ 12-358-88 (80432)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે અષ્ટપઞ્ચાશદધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 358॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-358-2 દગ્ધેન્ધનાઃ નષ્ટવાસનાઃ। પારમ્પર્યાગતા ગુરુસંપ્રદાયાગતાગતિર્જ્ઞાનમ્॥ 12-358-23 પ્રથિતો ગદતા પુરેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-358-25 યદા ભૂયસ્તમશ્ચાસ્ય બુદ્ધિરાસીન્મહાત્મનઃ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-358-26 જગત્સર્ગકરઃ પ્રભુરિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-358-31 નાસિક્યે જન્મનીતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 12-358-42 રૌત્ર્યાય મનવે દદાવિતિ ધ. ધ. પાઠઃ। સુવ્રતાય સુધન્વત ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-358-44 બ્રહ્મણો હરિમેધસ ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-358-49 યુગાદૌ લોકસાક્ષિણે ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-358-58 નિર્મલો નિષ્કલસ્તથેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-358-59 અતશ્ચ પ્રથિતો રાજન્પઞ્ચેન્દ્રિયસમીરિતિ ઇતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-358-63 કૃતયુગપ્રાપ્તિરીદૃશૈઃ કર્મવર્જિતૈરિતિ ટ. ધ. પાઠઃ। આશીઃ કર્મ કામ્યંકર્મ॥ 12-358-70 નારાયણપરો મોક્ષ ઇતિ ઝ. ટ. પાઠઃ॥ 12-358-72 યતયો મોક્ષકાઙ્ક્ષિણ ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥ 12-358-77 એનં રાજસં બ્રહ્મા પશ્યતિ પ્રવૃત્તિમર્ગિ નિયોજયતીત્યર્થઃ। બ્રહ્મા રુદ્રોઽથવા પુનરિતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 12-358-81 પરસ્પરાન્યાન્યેતાનીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-358-87 ધર્મઃ પુણ્યઃ પાર્થિવસત્તમેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-358-88 સંસારકારકશ્ચૈવેતિ ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 359
॥ શ્રીઃ ॥
12.359. અધ્યાયઃ 359
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈશમ્પાયનેન જનમેજયંપ્રતિ શ્રીવ્યાસસ્ય શ્રીનારાયણાદપાંતરતમ ઇતિ પ્રાદુર્ભાવાદિકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-359-0 (80433)
જનમેજય ઉવાચ। 12-359-0x (6641)
સાખ્યં યોગઃ પાઞ્ચરાત્રં વેદારણ્યકમેવ ચ।
જ્ઞાનાન્યેતાનિ બ્રહ્મર્ષે લોકેષુ પ્રચરન્તિ હ॥ 12-359-1 (80434)
કિમેતાન્યેકનિષ્ઠાનિં પૃથઙ્નિષ્ઠાનિ વા મુને।
પ્રબ્રૂહિ વૈ મયા પૃષ્ટઃ પ્રવૃત્તિં ચ યથાક્રમમ્॥ 12-359-2 (80435)
`કથં વૈકારિકો ગચ્છેત્પુરુષઃ પુરુષોત્તમમ્।
વદસ્વ ત્વં મયા પૃષ્ટઃ પ્રવૃત્તિં ચ યથાક્રમમ્॥' 12-359-3 (80436)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-359-4x (6642)
જજ્ઞે બહુજ્ઞં પરમત્યુદારં
યં દ્વીપમધ્યે સુતમાત્મવન્તમ્।
પરાશરાત્સત્યવતી મહર્ષિ
તસ્મૈ નમોઽજ્ઞાનતમોનુદાય॥ 12-359-4 (80437)
પિતામહાદ્યં પ્રવદન્તિ ષષ્ઠં
મહર્ષિમાર્ષેયવિભૂતિયુક્તમ્।
નારાયણસ્યાંશજમેકપુત્રં
દ્વૈપાયનં વેદમહાનિધાનમ્॥ 12-359-5 (80438)
તમાદિકાલેષુ મહાવિભૂતિ
ર્નારાયણો બ્રહ્મ મહાનિધાનમ્।
સસર્જ પુત્રાર્થમુદારતેજા
વ્યાસં મહાત્માનમજં પુરાણમ્॥ 12-359-6 (80439)
જનમેજાય ઉવાચ। 12-359-7x (6643)
ત્વયૈવ કથિતઃ પૂર્વં સંભવો દ્વિજસત્તમ।
વસિષ્ઠસ્ય સુતઃ શક્તિઃ શક્તિપુત્રઃ પરાશરઃ॥ 12-359-7 (80440)
પરાશરસ્ય દાયાદઃ કૃષ્ણદ્વૈપાયનો મુનિઃ।
ભૂયો નારાયણસુતં ત્વમેવૈનં પ્રભાષસે॥ 12-359-8 (80441)
કિમતઃ પૂર્વકં જન્મ વ્યાસસ્યામિતતેજસઃ।
કથયસ્વોત્તમમતે જન્મ નારાયણોદ્ભવમ્॥ 12-359-9 (80442)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-359-10x (6644)
વેદાર્થવેત્તુવ્યાસસ્ય ધર્મિષ્ઠસ્ય તપોનિધેઃ।
ગુરોર્મે જ્ઞાનનિષ્ઠસ્ય હિમવત્પાદ આસતઃ॥ 12-359-10 (80443)
કૃત્વા ભારતમાખ્યાનં તપઃ શ્રાન્તસ્ય ધીમતઃ।
શુશ્રૂષાં તત્પરા રાજન્કૃતવન્તો વયં તદા॥ 12-359-11 (80444)
સુમન્તુર્જૈમિનિશ્ચૈવ પૈલશ્ચ સુદૃઢવ્રતઃ।
અહં ચતુર્થઃ શિષ્યો વૈ શુકો વ્યાસાત્મજસ્તથા॥ 12-359-12 (80445)
એભિઃ પરિવૃતો વ્યાસઃ શિષ્યૈઃ પઞ્ચભિરુત્તમૈઃ।
શુશુભે હિમવત્પાદે ભૂતૈર્ભૂતપતિર્યથા॥ 12-359-13 (80446)
વેદાનાવર્તયન્સાઙ્ગાન્ભારતાર્થાંશ્ચ સર્વશઃ।
તમેકમનસં દાન્તં યુક્તા વયમુપાસ્મહે॥ 12-359-14 (80447)
કથાન્તરેઽથકસ્મિંશ્ચિત્પૃષ્ટોઽસ્માભિર્દ્વિજોત્તમઃ।
વેદાર્થાન્ભારતાર્થાંશ્ચ જન્મ નારાયણાત્તથા॥ 12-359-15 (80448)
સ પૂર્વમુક્ત્વા વેદાર્થાન્ભારતાર્થાંશ્ચ તત્ત્વવિત્।
નારાયણાદિદં જન્મ વ્યાહર્તુમુપચક્રમે॥ 12-359-16 (80449)
શૃણુધ્વમાખ્યાનવરમિદમાર્ષેયમુત્તમમ્।
આદિકાલોદ્ભવં વિપ્રાસ્તપસાઽધિગતં મયા॥ 12-359-17 (80450)
પ્રાપ્તે પ્રજાવિસર્ગે વૈ સપ્તમે પદ્મસંભવે।
નારાયણો મહાયોગી શભાશુભવિવર્જિતઃ॥ 12-359-18 (80451)
સસૃજે નાભિતઃ પૂર્વં બ્રહ્માણમમિતપ્રભઃ।
તતઃ સ પ્રાદુરભવદથૈનં વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-359-19 (80452)
મમ ત્વં નાભિતો જાતઃ પ્રજાસર્ગકરઃ પ્રભુઃ।
સૃજ પ્રજાસ્ત્વં વિવિધા બ્રહ્મન્સજડપણ્ડિતાઃ॥ 12-359-20 (80453)
સ એવમુક્તો વિમુખશ્ચિન્તાવ્યાકુલમાનસઃ।
પ્રણમ્ય વરદં દેવમુવાચ હરિમીશ્વરમ્॥ 12-359-21 (80454)
કા શક્તિર્મમ દેવેશ પ્રજાઃ સ્રષ્ટું નમોસ્તુ તે।
અપ્રજ્ઞાવાનહં દેવ વિધત્સ્વ યદનન્તરમ્॥ 12-359-22 (80455)
સ એવમુક્તો ભગવાન્ભૂત્વાઽથાન્તર્હિતસ્તતઃ।
ચિન્તયામાસ દેવેશો બુદ્ધિં બુદ્ધિમતાંવરઃ।
સ્વરૂપિણી તતો બુદ્ધિરુપતસ્થે હરિં પ્રભુમ્॥ 12-359-23 (80456)
યોગેન ચૈનાં નિર્યોગઃ સ્વયં નિયુયુજે તદા।
સ તામૈશ્વર્યયોગસ્થાં બુદ્ધિં ગતિમતીં સતીમ્॥ 12-359-24 (80457)
ઉવાચ વચનં દેવો બુદ્ધિં વૈ પ્રભુરવ્યયઃ।
બ્રહ્માણં પ્રવિશસ્વેતિ લોકસૃષ્ટ્યર્થસિદ્ધયે।
તતસ્તમીશ્વરાદિષ્ટા બુદ્ધિઃ ક્ષિપ્રં વિવેશ સા॥ 12-359-25 (80458)
અથૈનં બુદ્ધિસંયુક્તં પુનઃ સ દદૃશે હરિઃ।
ભૂયશ્ચૈવ વચઃ પ્રાહ સૃજેમા વિવિધાઃ પ્રજાઃ॥ 12-359-26 (80459)
બાઢમિત્યેવ કૃત્વાઽસૌ યથાઽઽજ્ઞાં શિરસા હરેઃ।
એવમુક્ત્વા સ ભગવાંસ્તત્રૈવાન્તરધાયત॥ 12-359-27 (80460)
પ્રાપ ચૈનં મુહૂર્તેન સ્વં સ્થાનં દેવસંજ્ઞિતમ્।
તાં ચૈવ પ્રકૃતિં પ્રાપ્ય એકીભાવગતોઽભવત્॥ 12-359-28 (80461)
અથાસ્ય બુદ્ધિરભવત્પુનરન્યા તદા કિલ।
સૃષ્ટાઃ પ્રજા ઇમાઃ સર્વા બ્રહ્મણા પરમેષ્ઠિના॥ 12-359-29 (80462)
દૈત્યદાનવગન્ધર્વરક્ષોગણસમાકુલા।
જાતા હીયં વસુમતી ભારાક્રાન્તા તપસ્વિની॥ 12-359-30 (80463)
બહવો બલિનઃ પૃથ્વ્યાં દૈત્યદાનવરાક્ષસાઃ।
ભવિષ્યન્તિ તપોયુક્તા વરાનપ્રાપ્સ્યન્તિ ચોત્તમાન્॥ 12-359-31 (80464)
અવશ્યમેવ તૈઃ સર્વૈર્વરદાનેન દર્પિતૈઃ।
બાધિતવ્યાઃ સુરગણા ઋષયશ્ચ તપોધનાઃ॥ 12-359-32 (80465)
તત્ર ન્યાય્યમિદં કર્તું ભારાવતરણં મયા।
અથ નાનાસમુદ્ભૂતૈર્વસુધાયાં યથાક્રમમ્॥ 12-359-33 (80466)
નિગ્રહેણ ચ પાપાનાં સાધૂનાં પ્રગ્રહેણ ચ।
ઇદં તપસ્વિની સત્યા ધારયિષ્યતિ મેદિની॥ 12-359-34 (80467)
મયા હ્યેષા હિ ધ્રિયતે પાતાલસ્થેન ભોગિના।
તસ્માત્પૃથ્વ્યાઃ પરિત્રાણં કરિષ્યે સંભવં ગતઃ॥ 12-359-35 (80468)
એવં સ ચિન્તયિત્વા તુ ભગવાન્મઘધુસૂદનઃ।
રુપાણ્યનેકાન્યસૃજત્પ્રાદુર્ભાવભવાય સઃ॥ 12-359-36 (80469)
વારાહં નારસિહં ચ વામનં માનુષં તથા।
એભિર્મયા નિહન્તવ્યાઃ દુર્વિનીતાઃ સુરારયઃ॥ 12-359-37 (80470)
અથ ભૂયો જગત્સ્રષ્ટા ભોઃશબ્દેનાનુનાદયન્।
સરસ્વતીમુચ્ચચાર તત્ર સારસ્વતોઽભવત્॥ 12-359-38 (80471)
અપાન્તરતમા નામ સુતો વાક્સંભવઃ પ્રભોઃ।
ભૂતભવ્યભવિષ્યજ્ઞઃ સત્યવાદી દૃઢવ્રતઃ॥ 12-359-39 (80472)
તમુવાચ નતં મૂર્ધ્ના દેવાનામાદિવરવ્યયઃ।
વેદાખ્યાને શ્રુતિઃ કાર્યા ત્વયા મતિમતાંવર॥ 12-359-40 (80473)
તસ્માત્કુરુ યથાજ્ઞપ્તં મમૈતદ્વચનં મુને।
તેન ભિન્નાસ્તદા વેદા મનોઃ સ્વાયંભુવેન્તરે॥ 12-359-41 (80474)
તતસ્તુતોષ ભગવાન્હરિસ્તેનાસ્ય કર્મણા।
તપસા ચ સુતપ્તેન યમેન નિયમેન ચ॥ 12-359-42 (80475)
મન્વન્તરેષુ પુત્ર ત્વમેવં લોકપ્રવર્તકઃ।
ભવિષ્યસ્યચલો બ્રહ્મન્નપ્રધૃષ્યશ્ચ નિત્યશઃ॥ 12-359-43 (80476)
પુનસ્તિષ્યે ચ સંપ્રાપ્તે કુરવો નામ ભારતાઃ।
ભવિષ્યન્તિ મહાત્માનો રાજાનઃ પ્રથિતા ભુવિ॥ 12-359-44 (80477)
તેષાં ત્વત્તઃ પ્રસૂતાનાં કુલભેદો ભવિષ્યતિ।
પરસ્પરવિનાશાર્થં ત્વામૃતે દ્વિજસત્તમ॥ 12-359-45 (80478)
તત્રાપ્યનેકધા વેદાન્ભેત્સ્યસે તપસાઽન્વિતઃ।
કૃષ્ણે યુગે ચ સંપ્રાપ્તે કૃષ્ણવર્ણો ભવિષ્યસિ॥ 12-359-46 (80479)
ધર્માણાં વિવિધાનાં ચ કર્તા જ્ઞાનકરસ્તથા।
ભવિષ્યસિ તપોયુક્તો ન ચ રાગાદ્વિમોક્ષ્યસે॥ 12-359-47 (80480)
વીતરાગશ્ચ પુત્રસ્તે પરમાત્મા ભવિષ્યતિ।
મહેશ્વરપ્રસાદેન નૈતદ્વચનમન્યથા॥ 12-359-48 (80481)
યં માનસં વૈ પ્રવદન્તિ વિપ્રાઃ
પિતામહસ્યોત્તમબુદ્ધિયુક્તમ્।
વસિષ્ઠમગ્ર્યં ચ તપોનિધાનં
યસ્યાતિસૂર્યં વ્યરિરિચ્યતે ભાઃ॥ 12-359-49 (80482)
તસ્યાન્વપે ચાપિ તતો મહર્ષિઃ
પરાશરો નામ મહાપ્રભાવઃ।
પિતા સ તે વેદનિધિર્વરિષ્ઠો
મહાતપા વૈ તપસો નિવાસઃ॥ 12-359-50 (80483)
કાનીનગર્ભઃ પિતૃકન્યકાયાં
તસ્માદૃષેસ્ત્વં ભવિતા ચ પુત્રઃ॥ 12-359-51 (80484)
ભૂતભવ્યભવિષ્યાણાં જ્ઞાનાનાં વેત્સ્યસે ગતિમ્।
યે હ્યતિક્રાન્તકાઃ પૂર્વં સહસ્રસુગપર્યયાઃ॥ 12-359-52 (80485)
તાંશ્ચ સર્વાન્મયોદ્દિષ્ટાન્દ્રક્ષ્યસે તપસાઽન્વિતઃ।
પુનર્દ્રક્ષ્યસિ ચાનેકસહસ્રયુગપર્યયાન્॥ 12-359-53 (80486)
અનાદિનિધનં લોકે ચક્રહસ્તં ચ માં મુને।
અનુધ્યાનાન્મમ મુને નૈતદ્વચનમન્યથા।
ભવિષ્યતિ મહાસત્વ ખ્યાતિશ્ચાપ્યતુલા તવ॥ 12-359-54 (80487)
* શનૈશ્ચરઃ સૂર્યપુત્રો ભવિષ્યતિ મનુર્મહાન્।
તસ્મિન્મન્વન્તરે ચૈવ મન્વાદિગણપૂર્વકઃ।
ત્વમેવ ભવિતા વત્સ મત્પ્રસાદાન્ન સંશયઃ॥ 12-359-55 (80488)
[યત્કિંચિદ્વિદ્યતે લોકે સર્વં તન્મદ્વિચેષ્ટિતમ્।
અન્યો હ્યન્યં ચિન્તયતિ સ્વચ્છન્દં વિદધામ્યહમ્॥] 12-359-56 (80489)
એવં સારસ્વતમૃષિમપાંતરતમં તથા।
યુક્ત્વા વચનમીશાનઃ સાધયસ્વેત્યથાબ્રવીત્॥ 12-359-57 (80490)
સોહં તસ્ય પ્રસાદેન દેવસ્ય હરિમેધસઃ।
અપાંતરતમો નામ્ના તતો જાતોઽઽજ્ઞયા હરેઃ॥ 12-359-58 (80491)
પુનશ્ચ જાતો વિખ્યાતો વસિષ્ઠકુલનન્દનઃ॥ 12-359-59 (80492)
તદેતત્કથિતં જન્મ મયા પૂર્વકમાત્મમઃ।
નારાયણપ્રસાદેન તદા નારાયણાંશજમ્॥ 12-359-60 (80493)
મયા હિ સુમહત્તપ્તં તપઃ પરમદારુણમ્।
પુરા મતિમતાં શ્રેષ્ઠાઃ પરમેણ સમાધિના॥ 12-359-61 (80494)
એતદ્વઃ કથિતં સર્વં યન્માં પૃચ્છત પુત્રકાઃ।
પૂર્વજન્મ ભવિષ્યં ચ ભક્તાનાં સ્નેહતો મયા॥ 12-359-62 (80495)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-359-63x (6645)
એષ તે કથિતઃ પૂર્વઃ સંભવોઽસ્મદ્ગુરોર્નૃપ।
વ્યાસસ્યાક્લિષ્ટમનસો યથા પૃષ્ટઃ પુનઃ શૃણુ॥ 12-359-63 (80496)
સાઙ્ખ્યં યોગઃ પાઞ્ચરાત્રં વેદાઃ પાશુપતં તથા।
જ્ઞાનાન્યેતાનિ રાજર્ષે વિદ્ધિ નાનામતાનિ વૈ॥ 12-359-64 (80497)
સાઙ્ખ્યસ્ય વક્તા કપિલઃ પરમર્ષિઃ સ ઉચ્યતે।
હિરણ્યગર્ભો યોગસ્ય વેત્તા નાન્યઃ પુરાતનઃ॥ 12-359-65 (80498)
અપાંતપતમાશ્ચૈવ વેદાચાર્યઃ સ ઉચ્યતે।
પ્રાચીનગર્ભં તમૃષિં પ્રવદન્તીહ કેચન॥ 12-359-66 (80499)
ઉમાપતિર્ભૂતપતિઃ શ્રીકણ્ઠો બ્રહ્મણઃ સુતઃ।
ઉક્તવાનિદમવ્યગ્રો જ્ઞાનં પાશુપતં શિવઃ॥ 12-359-67 (80500)
પાઞ્ચરાત્રસ્ય કૃત્સ્નસ્ય વક્તા તુ ભગવાન્સ્વયમ્।
સર્વેષુ ચ નૃપશ્રેષ્ઠ જ્ઞાનેષ્વેતેષુ દૃશ્યતે॥ 12-359-68 (80501)
યથાગમં યથાજ્ઞાનં નિષ્ઠા નારાયણઃ પ્રભુઃ।
ન ચૈનમેવં જાનન્તિ તમોભૂતા વિશાંપતે॥ 12-359-69 (80502)
તમેવ શાસ્ત્રકર્તારં પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ।
નિષ્ઠાં નારાયણમૃષિં નાન્યોસ્તીતિ ચ વાદિનઃ॥ 12-359-70 (80503)
નિઃસંશયેષુ સર્વેષુ નિત્યં વસતિ વૈ હરિઃ।
સસંશયાન્હેતુબલાન્નાધ્યાવસતિ માધવઃ॥ 12-359-71 (80504)
પાઞ્ચરાત્રવિદો યે તુ યથાક્રમપરા નૃપ।
એકાન્તભાવોપગતાસ્તે હરિં પ્રવિશન્તિ વૈ॥ 12-359-72 (80505)
સાઙ્ખ્યં ચ યોગં ચ સનાતને દ્વે
વેદાશ્ચ સર્વે નિખિલેન રાજન્।
સર્વૈઃ સમસ્તૈર્ઋષિભિર્નિરુક્તો
નારાયણો વિશ્વમિદં પુરાણમ્॥ 12-359-73 (80506)
શુભાશુભં કર્મ સમીરિતં ય
ત્પ્રવર્તતે સર્વલોકેષુ કિંચિત્।
તસ્માદૃપેસ્તદ્ભવતીતિ વિદ્યા
દ્દિવ્યન્તરિક્ષે ભુવિ ચાપ્સુ ચેતિ॥ ॥ 12-359-74 (80507)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે એકોનષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 359॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-359-1 સાંખ્યં યોગઃ પઞ્ચરાત્રં વેદાઃ પાશુપતં તથા ઇતિ થ. પાઠઃ। સાંખ્યં યોગઃ પાશુપતં વેદારણ્યકમેવચેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-359-5 પિતામહસ્યાદ્યો નારાયણસ્તમારભ્ય યં ષષ્ઠં વદન્તીતિ યોજ્યમ્। નારાયણસ્યાઙ્ગજમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-359-9 પૂર્વજં જન્મેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-359-19 નાભિજં પત્રમિતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-359-34 દ્વયં તરસ્વિની સત્યેતિ ધ. પાઠઃ। ઇયં સરસ્વતી સત્યેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-359-55 શનૈશ્વરભ્રાતા। સપ્તર્ષિગુણપૂર્વક ઇતિ થ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 360
॥ શ્રીઃ ॥
12.360. અધ્યાયઃ 360
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
વૈશમ્પાયનેન જનમેજયંપ્રતિ બ્રહ્મરુદ્રસંવાદાનુવાદઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-360-0 (80508)
જનમેજય ઉવાચ। 12-360-0x (6646)
બહવઃ પુરુષા બ્રહ્મન્નુતાહો એક એવ તુ।
કો હ્યત્ર પુરુષઃ શ્રેષ્ઠઃ કો વા યોનિરિહોચ્યતે॥ 12-360-1 (80509)
વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-360-2x (6647)
બહવઃ પુરુષા લોકે સાઙ્ગ્યયોગવિચારણે।
નૈતદિચ્છન્તિ પુરુષમેકં કુરુકુલોદ્વહ॥ 12-360-2 (80510)
બહનાં પુરુષાણાં ચ યથૈકા યોનિરુચ્યતે।
તથા તં પુરુષં વિશ્વં વ્યાખ્યાસ્યામિ ગુણાધિકમ્॥ 12-360-3 (80511)
નમસ્કૃત્વા ચ ગુરવે વ્યાસાય વિદિતાત્મને।
તપોયુક્તાય દાન્તાય વન્દ્યાય પરમપયે॥ 12-360-4 (80512)
ઇદં પુરુષસૂક્તં હિ સર્વવેદેષુ પાર્થિવ।
ઋતં સત્યં ચ વિખ્યાતમૃપિસિંહેન ચિન્તિતમ્॥ 12-360-5 (80513)
ઉત્સર્ગેણાપવાદેન ઋષિભિઃ કપિલાદિભિઃ।
અધ્યાન્મચિન્તામાશ્રિત્ય શાસ્ત્રાણ્યુક્તાનિ ભારત॥ 12-360-6 (80514)
સમાસતેસ્તુ યદ્વ્યાસઃ પુરુષૈકત્વમુક્તવાન્।
તત્તેઽહં સંપ્રવક્ષ્યામિ પ્રસાદાદમિતૌજસઃ॥ 12-360-7 (80515)
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।
બ્રહ્મણા સહ સંવાદં ત્ર્યમ્બકસ્ય વિશાંપતે॥ 12-360-8 (80516)
ક્ષીરોદસ્ય સમુદ્રસ્ય મધ્યે હાટકસપ્રભઃ।
વૈજયન્ત ઇતિ ખ્યાતઃ પર્વતપ્રવરો નૃપ॥ 12-360-9 (80517)
તત્રાધ્યાત્મગતિં દેવ એકાકી પ્રવિચિન્તયન્।
વૈરાજસદનાન્નિત્યં વૈજયન્તં નિપેવતે॥ 12-360-10 (80518)
અથ તત્રાઽઽસતસ્તસ્ય ચતુર્વક્રસ્ય ધીમતઃ।
લલાટપ્રભવઃ પુત્રઃ શિવ આગાદ્યદૃચ્છયા।
આકાશેન મહાયોગી પુરા ત્રિનયનઃ પ્રભુઃ॥ 12-360-11 (80519)
તતઃ ખાન્નિપપાતાશુ ધરણીધરમૂર્ધનિ।
અગ્રતશ્ચાભવત્પ્રીતો વવન્દે ચાપિ પાદયોઃ॥ 12-360-12 (80520)
તં પાદયોનિંપતિતં દૃષ્ટ્વા સવ્યેન પાણિના।
અત્થાપયામાસ તદા પ્રભુરેકઃ પ્રજાપતિઃ।
ઉવાચ ચૈનં ભગવાંશ્ચિરસ્યાગતમાત્મજમ્॥ 12-360-13 (80521)
પિતામહ ઉવાચ। 12-360-14x (6648)
સ્વાગતં તે મહાબાહો દિષ્ટ્યા પ્રાપ્તોસિ મેઽન્તિકમ્।
કચ્ચિત્તે કુશલં પુત્ર સ્વાધ્યાયતપસોઃ સદા।
નિત્યમુગ્રતપાસ્ત્વં હિ તતઃ પૃચ્છામિ તે પુનઃ॥ 12-360-14 (80522)
રુદ્ર ઉવાચ। 12-360-15x (6649)
ત્વત્પ્રસાદેન ભગવન્સ્વાધ્યાયતપસોર્મમ।
કૃશલં ચાવ્યયં ચૈવ સર્વસ્ય જગતસ્ત્વથ॥ 12-360-15 (80523)
ચિરદૃષ્ટોમિ ભગવન્વૈરાજસદને મયા।
તતોઽહં પર્વતં પ્રાપ્તસ્ત્વિમં ત્વત્પાદસેવિતમ્॥ 12-360-16 (80524)
કૌતૂહલં ચાપિ હિ મે એકાન્તગમનેન તે।
નૈતત્કારણમલ્પં હિ ભવિષ્યતિ પિતામહ॥ 12-360-17 (80525)
કિંનુ તત્સદનં શ્રેષ્ઠં ક્ષુત્પિપાસાવિવર્જિતમ્।
સુરાસુરૈરધ્યુપિતમૃષિભિશ્ચામિતપ્રભૈઃ॥ 12-360-18 (80526)
ગન્ધર્વૈરેપ્સરોભિશ્ચ સતતં સંનિષેવિતમ્।
ઉત્સૃજ્યેમં ગિરિવરમેકાકી પ્રાપ્તવાનસિ॥ 12-360-19 (80527)
બ્રહ્મોવાચ। 12-360-20x (6650)
વૈજયન્તો ગિરિવરઃ સતતં સેવ્યતે મયા।
અત્રૈકાગ્રેણ મનસા પુરુષશ્ચિન્ત્યતે વિરાટ્॥ 12-360-20 (80528)
રુદ્ર ઉવાચ। 12-360-21x (6651)
બહવઃ પુરુષા બ્રહ્મંસ્ત્વયા સૃષ્ટાઃ સ્વયંભુવ।
સૃજ્યન્તે ચાપરે બ્રહ્મન્સ ચૈકઃ પુરુષો વિરાટ્॥ 12-360-21 (80529)
કો હ્યસૌ ચિન્ત્યતે બ્રહ્મંસ્ત્વયૈકઃ પુરુષોત્તમઃ।
એતન્મે સંશયં છિન્ધિ મહત્કૌતૂહલં હિ મે॥ 12-360-22 (80530)
બ્રહ્મોવાચ। 12-360-23x (6652)
બહવઃ પુરુષાઃ પુત્ર ત્વયા યે સમુદાહૃતાઃ।
એવમેતદતિક્રાન્તં દ્રષ્ટવ્યં નૈવમિત્યપિ॥ 12-360-23 (80531)
આધારં તુ પ્રવક્ષ્યામિ એકસ્ય પુરુષસ્ય તે।
બહૂનાં પુરુષાણાં સ યથૈકા યોનિરુચ્યતે॥ 12-360-24 (80532)
તથા તં પુરુષં વિશ્વં પરમં સુમહત્તમમ્।
નિર્ગુણં નિર્ગુણા ભૂત્વા પ્રવિશન્તિ સનાતનમ્॥ ॥ 12-360-25 (80533)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે ષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 360॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-360-2 સાઙ્ખ્યયોગવિચારણા ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-360-21 સ ચ કઃ પુરુષો વિરાડિતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 361
॥ શ્રીઃ ॥
12.361. અધ્યાયઃ 361
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બ્રહ્મણા રુદ્રંપ્રતિ ભગવન્મહિમપ્રતિપદાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-361-0 (80534)
બ્રહ્મોવાચ। 12-361-0x (6653)
શૃણુ પુત્ર યથાહ્યેષ પુરુષઃ શાશ્વતોઽવ્યયઃ।
અક્ષયશ્ચાપ્રમેયશ્ચ સર્વગશ્ચ નિરુચ્યતે॥ 12-361-1 (80535)
ન સ શક્યસ્ત્વયા દ્રષ્ટું મયાઽન્યૈર્વાઽપિ સત્તમ।
સગુણૈર્નિર્ગુણૈર્વિશ્વો જ્ઞાનદૃશ્યો હ્યસૌ સ્મૃતઃ॥ 12-361-2 (80536)
અશરીરઃ શરીરેષુ સર્વેષુ નિવસત્યસૌ।
વસન્નપિ શરીરેષુ ન સ લિપ્યતિ કર્મભિઃ॥ 12-361-3 (80537)
મમાન્તરાત્મા તવ ચ યે ચાન્યે દેહસંજ્ઞિતાઃ।
સર્વેષાં સાક્ષિભૂતોઽસૌ ન ગ્રાહ્યઃ કેનચિક્વચિત્॥ 12-361-4 (80538)
વિશ્વમૂર્ધા વિશ્વભુજો વિશ્વપાદાક્ષિનાસિકઃ।
એકશ્ચરતિ ક્ષેત્રેષુ સ્વૈરચારી યથાસુખમ્॥ 12-361-5 (80539)
ક્ષેત્રાણિ હિ શરીરાણિ બીજં ચાપિ શુભાશુભમ્।
તાનિ વેત્તિ સ યોગાત્મા તતઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે॥ 12-361-6 (80540)
નાગતિર્ન ગતિસ્તસ્ય જ્ઞેયા ભૂતેષુ કેનચિત્।
સાઙ્ખ્યેન વિધિના ચૈવ યોગેન ચ યથાક્રમમ્॥ 12-361-7 (80541)
ચિન્તયામિ ગતિં ચાસ્ય ન ગતિં વેદ્મિ ચોત્તરામ્।
યથાજ્ઞાનં તુ વક્ષ્યામિ પુરુષં તુ સનાતનમ્॥ 12-361-8 (80542)
તસ્યૈકત્વં મહત્ત્વં ચ સ ચૈકઃ પુરુષઃ સ્મૃતઃ।
મહાપુરુષશબ્દં સ બિભર્ત્યેકઃ સનાતનઃ॥ 12-361-9 (80543)
એકો હુતાશો બહુધા સમિધ્યતે
એકઃ સૂર્યસ્તપસો યોનિરેકા।
એકો વાયુર્બહુધા વાતિ લોકે
મહોદધિશ્ચામ્ભસાં યોનિરેકઃ।
પુરુષશ્ચૈકો નિર્ગુણો વિશ્વરૂપ
સ્તં નિર્ગુણં પુરુષં ચાવિશન્તિ॥ 12-361-10 (80544)
હિત્વા ગુણમયં સર્વં કર્મં હિત્વા શુભાશુભમ્।
ઉભે સત્યાનૃતે ત્યક્ત્વા એવં ભવતિ નિર્ગુણઃ॥ 12-361-11 (80545)
અચિન્ત્યં ચાપિ તં જ્ઞાત્વા ભાવસૂક્ષ્મં ચતુષ્ટયમ્।
વિચરેદ્યોઽસમુન્નદ્ધઃ સ ગચ્છેત્પુરુષં શુભમ્॥ 12-361-12 (80546)
એકં હિ પરમાત્માનં કેચિદિચ્છન્તિ પણ્ડિતાઃ।
એકાત્માનં તથાઽઽત્માનમપરેધ્યાત્મચિન્તકાઃ॥ 12-361-13 (80547)
તત્ર યઃ પરમાત્મા હિ સ નિત્યો નિર્ગુણઃ સ્મૃતઃ।
સ હિ નારાયણો જ્ઞેયઃ સર્વાત્મા પુરુષો હિ સઃ॥ 12-361-14 (80548)
ન લિપ્યતે ફલૈશ્ચાપિ પદ્મપત્રમિવામ્ભસા।
કર્માત્મા ત્વપરો યોસૌ મોક્ષબન્ધૈઃ સ યુજ્યતે॥ 12-361-15 (80549)
સસપ્તદશકેનાપિ રાશિના યુજ્યતે ચ સઃ।
એવં બહુવિધઃ પ્રોક્તઃ પુરુષસ્તે યથાક્રમમ્॥ 12-361-16 (80550)
યત્તત્કૃત્સ્નં લોકતન્ત્રસ્ય ધામ
વેદ્યં પરં બોધનીયં ચ વેદૈઃ।
મન્તા મન્તવ્યં પ્રાશિતા પ્રાશનીયં
ઘ્રાતા ઘ્રેયં સ્પર્શિતા સ્પર્શનીયમ્॥ 12-361-17 (80551)
દ્રષ્ટા દ્રષ્ટવ્યં શ્રાવિતા શ્રાવણીયં
જ્ઞાતા જ્ઞેયં સગુણં નિર્ગુણં ચ।
યદ્વૈ પ્રોક્તં તાત સમ્યક્પ્રધાનં
નિત્યં ચૈતચ્છાશ્વતં ચાવ્યયં ચ॥ 12-361-18 (80552)
યદ્વૈ સૂતે ધાતુરાદ્યં વિધાનં
તદ્વૈ વિપ્રાઃ પ્રવદન્તેઽનિરુદ્ધમ્।
યદ્વૈ લોકે વૈદિકં કર્મ સાધુ
આશીર્યુક્તં તદ્ધિ તસ્યોપભોગ્યમ્॥ 12-361-19 (80553)
દેવાઃ સર્વે મનુયઃ સાધુ દાન્તા
સ્તં પ્રાગ્વંશે યજ્ઞભાગં ભજન્તે।
અહં બ્રહ્મા આદ્ય ઈશઃ પ્રજાનાં
તસ્માજ્જાતસ્ત્વં ચ મત્તઃ પ્રસૂતઃ॥ 12-361-20 (80554)
મત્તો જગજ્જઙ્ગમં સ્થાવરં ચ
સર્વે વેદાઃ સરહસ્યા હિ પુત્ર॥ 12-361-21 (80555)
ચતુર્વિભક્તઃ પુરુષઃ સ ક્રીડતિ યથેચ્છતિ।
એવં સ ભગવાન્દેવઃ સ્વેન જ્ઞાનેન બોધયત્॥ 12-361-22 (80556)
એતત્તે કથિતં પુત્ર યથાવદનુપૃચ્છતઃ।
સાઙ્ખ્યજ્ઞાને તથા યોગે યથાવદનુવર્ણિતમ્॥ ॥ 12-361-23 (80557)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ નારાયણીયે સમાપ્તૌ એકષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 361॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-361-2 સગુણો નિર્ગુણો વિશ્વ ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 362
॥ શ્રીઃ ॥
12.362. અધ્યાયઃ 362
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યુચ્છવૃત્ત્યુપાખ્યાનોષોદ્ધાતકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-362-0 (80558)
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-362-0x (6654)
ધર્માઃ પિતામહેનોક્તા મોક્ષધર્માશ્રિતાઃ શુભાઃ।
ધર્મમાશ્રમિણાં શ્રેષ્ઠં વક્તુમર્હતિ મે ભવાન્॥ 12-362-1 (80559)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-362-2x (6655)
સર્વત્ર વિહિતો ધર્મઃ સત્યઃ સત્યફલોદયઃ।
બહુદ્વારસ્ય ધર્મસ્ય નેહાસ્તિ વિફલા ક્રિયા॥ 12-362-2 (80560)
યસ્મિન્યસ્મિંશ્ચ વિષયે યો યો યાતિ વિનિશ્ચયમ્।
સ તમેવાભિજાનાતિ નાન્યં ભરતસત્તમ॥ 12-362-3 (80561)
ઇમાં ચ ત્વં નરવ્યાઘ્ર શ્રોતુમર્હસિ મે કથામ્।
પુરા શક્રસ્ય કથિતાં નારદેન મહર્ષિણા॥ 12-362-4 (80562)
મહર્ષિર્નારદો રાજન્સિદ્ધસ્ત્રૈલોક્યસંમતઃ।
પર્યેતિ ક્રમશો લોકાન્વાયુરવ્યાહતો યથા॥ 12-362-5 (80563)
સ કદાચિન્મહેષ્વાસ દેવરાજાલયં ગતઃ।
સત્કૃતશ્ચ મહેન્દ્રેણ પ્રત્યાસન્નગતોઽભવત્॥ 12-362-6 (80564)
તં કૃતક્ષણમાસીનં પર્યપૃચ્છચ્છત્તીપતિઃ।
મહર્ષે કિંચિદાશ્ચર્યમસ્તિ દૃષ્ટં ત્વયાઽનઘ॥ 12-362-7 (80565)
દૃષ્ટમેવ હિ વિપ્રર્ષે ત્રૈલોક્યં સચરાચરમ્।
જાતકૌતૂહલો નિત્યં સિદ્ધશ્ચરસિ સાક્ષિવત્॥ 12-362-8 (80566)
ન હ્યસ્ત્યવિદિતં લોકે દેવર્ષે તવ કિંચન।
શ્રુતં વાઽપ્યનુભૂતં વા દૃષ્ટં વા કથયસ્વ મે॥ 12-362-9 (80567)
તસ્મૈ રાજન્સુરેન્દ્રાય નારદો વદતાંવરઃ।
આસીનાયોપપન્નાય પ્રોક્તવાન્વિપુલાં કથામ્॥ 12-362-10 (80568)
યથા યેન ચ કલ્પેન સ તસ્મૈ દ્વિજસત્તમઃ।
કથાં કથિતવાન્પૃષ્ટસ્તથા ત્વમપિ મે શૃણુ॥ ॥ 12-362-11 (80569)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 362॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-362-2 સ્વર્ગઃ સત્યફલં મહદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-362-3 સર્વેષ્વાશ્રમેષુ સ્વર્ગો મોક્ષશ્ચાસ્તિ તેષુ યત્ર યસ્ય રુચિસ્તેન સ કૃતકૃત્યો નાન્યં ધર્મં બહુ મન્યતે ઇતિ શ્લોકદ્વયાર્થઃ॥ 12-362-4 અપિચ ત્વં નરવ્યાઘ્રેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-362-11 કલ્પેન ન્યાયેન॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 363
॥ શ્રીઃ ॥
12.363. અધ્યાયઃ 363
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
મહાપદ્મપુરવાસિના વિપ્રેણાતિથિપ્રતિ સત્કારપૂર્વકં પશ્નારમ્ભઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-363-0 (80570)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-363-0x (6656)
આસીત્કિલ નરશ્રેષ્ઠ મહાપદ્મે પુરોત્તમે।
ગઙ્ગાયા દક્ષિણે તીરે કશ્ચિદ્વિપ્રઃ સમાહિતઃ॥ 12-363-1 (80571)
સૌમ્યઃ સોમાન્વયે જાતો જિતાત્મા ગોત્રતો ભૃગુઃ।
ધર્મનિત્યો જિતક્રોધો નિત્યતપ્તો જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-363-2 (80572)
તપઃસ્વાધ્યાયનિરતઃ સત્યઃ સજ્જનસંમતઃ।
ન્યાયપ્રાપ્તેન વિત્તેન સ્વેન શીલેન ચાન્વિતઃ॥ 12-363-3 (80573)
જ્ઞાતિ સંબન્ધિવિપુલે પુત્રપૌત્રપ્રતિષ્ઠિતે।
કુલે મહતિ વિખ્યાતે વિશિષ્ટાં વૃત્તિમાસ્થિતઃ॥ 12-363-4 (80574)
સ પુત્રાન્બહુલાઁલ્લબ્ધ્વા વિપુલે કર્મણિ સ્થિતઃ।
કુલધર્માશ્રિતો રાજન્ધરર્મચર્યાસ્થિતોઽભવત્॥ 12-363-5 (80575)
તતઃ સ ધર્મં વેદોક્તં તથા શાસ્ત્રાક્તમેવ ચ।
શિષ્ટાચીર્ણં ચ ધર્મં ચ ત્રિવિધં ચિન્ત્ય ચેતસા॥ 12-363-6 (80576)
કિંનુ મે સ્યાચ્છુભં કૃત્વા કિં કૃતં કિં પરાયણમ્।
ઇત્યેવં ચિન્તયન્નિત્યં ન ચ યાતિ વિનિશ્ચયમ્॥ 12-363-7 (80577)
તસ્યૈવં ચિન્ત્યમાનસ્ય ધર્મં પરમમાસ્થિતઃ।
કદાચિદતિથિઃ પ્રાપ્તો બ્રાહ્મણઃ સુસમાહિતઃ॥ 12-363-8 (80578)
સ તસ્મૈ સત્ક્રિયાં ચક્રે ક્રિયાયુક્તેન હેતુના।
વિશ્રાન્તં સુસમાસીનમિદં વચનમબ્રવીત્॥ ॥ 12-363-9 (80579)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 363॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-363-2 સોમાન્વયે અત્રિગોત્રે॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 364
॥ શ્રીઃ ॥
12.364. અધ્યાયઃ 364
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
શ્રેયઃસાધનં પૃષ્ટેનાતિથિના બ્રાહ્મણંપ્રતિ નાનામાર્ગપ્રદર્શનપૂર્વકં સ્વસ્યાપિ સંશયોત્કીર્તનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-364-0 (80580)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-364-0x (6657)
સમુત્પન્ને વિધાનેઽસ્મિન્વાઙ્ભાધુર્યેણ તેઽનઘ।
મિત્રત્વમભિસંપન્નઃ કિંચિદ્વક્ષ્યામિ તચ્છૃણુ॥ 12-364-1 (80581)
ગૃહસ્થધર્મં વિપ્રેન્દ્ર શ્રુત્વા ધર્મગતં ત્વહમ્।
ધર્મં પરમકં કુર્યાં કો હિ માર્ગો ભવેદ્દ્વિજ॥ 12-364-2 (80582)
અહમાત્માનમાસ્થાય એક એવાત્મનિ સ્થિતમ્।
દ્રષ્ટુમિચ્છન્ન પશ્યામિ બદ્ધઃ સાધારણૈર્ગુણૈઃ॥ 12-364-3 (80583)
યાવદેતદતીતં મે વયઃ પુત્રફલાશ્રિતમ્।
તાવદિચ્છામિ પાથેયમાદાતું પારલૌકિકમ્॥ 12-364-4 (80584)
અસ્મિન્હિ લોકસંભારે પરં પારમભીપ્સતઃ।
ઉત્પન્ના મે મતિરિયં કુતો ધર્મમયઃ પ્લવઃ॥ 12-364-5 (80585)
સંયુજ્યમાનાનિ નિશામ્ય લોકે
નિર્યાત્યમાનાનિ ચ સાત્વિકાનિ।
દૃષ્ટ્વા તુ ધર્મધ્વજકેતુમાલાં
પ્રકીર્યમાણામુપરિ પ્રજાનામ્॥ 12-364-6 (80586)
ન મે મનો રજ્યતિ ભોગરાગૈ
ર્દૃષ્ટ્વા ગતિં પ્રાર્થયતઃ પરત્ર।
તેનાતિથે બુદ્ધિબલાશ્રયેણ
ધર્મેણ ધર્મે વિનિયુઙ્ક્ષ્વ માં ત્વમ્॥ 12-364-7 (80587)
સોઽતિથિર્વચનં તસ્ય શ્રુત્વા ધર્માભિભાષિણઃ।
પ્રોવાચ વચનં શ્લક્ષણં પ્રાજ્ઞો મધુરયા ગિરા॥ 12-364-8 (80588)
અહમપ્યત્ર મુહ્યામિ મમાપ્યેષ મનોરથઃ।
ન ચ સંનિશ્ચયં ચામિ બહુદ્વારે ત્રિવિષ્ટયે॥ 12-364-9 (80589)
કેચિન્મોક્ષં પ્રશંસન્તિ કેચિદ્યજ્ઞફલં દ્વિજાઃ।
વાનપ્રસ્થાશ્રયાઃ કેચિદ્ગાર્હસ્થ્યં કેચિદાશ્રિતાઃ॥ 12-364-10 (80590)
રાજધર્માશ્રયાઃ કેચિત્કેચિદાત્મફલાશ્રયાઃ।
ગુરુધર્માશ્રયાઃ કેચિત્કેચિદ્વાક્સંયમાશ્રયાઃ॥ 12-364-11 (80591)
માતરં પિતરં કેચિચ્છુશ્રૂષન્તો દિવં ગતાઃ।
અહિંસયા પરે સ્વર્ગં સત્યેન ચ તથાઽપરે॥ 12-364-12 (80592)
આહવેઽભિમુખઃ કેચિન્નિહતાસ્ત્રિદિવં ગતાઃ।
કેચિદુઞ્છવ્રતૈઃ સિદ્ધાઃ સ્વર્ગમાર્ગં સમાશ્રિતાઃ॥ 12-364-13 (80593)
કેચિદધ્યયને યુક્તા વેદવ્રતપરાઃ શુભાઃ।
બુદ્ધિમન્તો ગતાઃ સ્વર્ગં તુષ્ટાત્માનો જિતેન્દ્રિયાઃ॥ 12-364-14 (80594)
આર્જવેનાપરે યુક્તા નિહતાનાર્જવૈર્જનૈઃ।
ઋજવો નાકપૃષ્ઠે વૈ શુદ્ધાત્માનઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 12-364-15 (80595)
એવં બહુવિધૈર્લોકૈર્ધર્મદ્વારૈરનાવૃતૈઃ।
મમાપિ મતિરાવિદ્ધા મેઘલેખેવ વાયુના॥ ॥ 12-364-16 (80596)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુઃષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 364॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-364-1 સમુત્પન્નાભિધાનોસ્મીતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આભિધાની બન્ધનરજ્જુઃ। અશ્વાભિધાનીમાદત્ત ઇતિ બ્રાહ્મણાત્। તેનાભિધાનશબ્દોપિ બન્ધનવાચી। જાતબન્ધન ઇત્યર્થઃ॥ 12-364-2 કૃત્વા પુત્રગતં ત્વહમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-364-5 કુતઃ કૃત્રાશ્રમે। પ્લવઃ સંસારાબ્ધિતરણસાધનમ્॥ 12-364-6 નિશામ્ય આલોચ્ય। નિર્ગાત્યમાનાનિ નિપીડ્યમાનાતિ। સાત્વિકાનિ દેવાદીનિ। ધર્મસ્ય યમસ્ય ધ્વજાઃ પતાકા દણ્ડોપમા રોગાદયસ્તેષાં માલા સંતતિસ્તાં દૃષ્ટ્વા મે મનો ન રજ્યતીત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ। સમૂહ્યમાનાનિ યથા હિ લોકે નિહન્યમાનાનિ તથાહિ તાનિ ઇતિ।પ્રકીર્યમાણાનીતિ ચ. ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 365
॥ શ્રીઃ ॥
12.365. અધ્યાયઃ 365
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
અતિથિના બ્રાહ્મણંપ્રતિ શ્રેયઃસાધનાવગમનાય પદ્માખ્યનાગસમીપગમનચોદના॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-365-0 (80597)
અતિથિરુવાચ। 12-365-0x (6658)
ઉપદેશં તુ તે વિપ્ર કરિષ્યેઽહં યથાક્રમમ્।
ગુરુણા મે યથાખ્યાતમર્થતત્ત્વં તુ મે શૃણુ॥ 12-365-1 (80598)
યત્ર પૂર્વાભિસર્ગે વૈ ધર્મચક્રં પ્રવર્તિતમ્।
નૈમિષે ગોમતીતીરે તત્ર નાગહ્રદો મહાન્॥ 12-365-2 (80599)
સમગ્રૈસ્રિદશૈસ્તત્ર ઇષ્ટમાસીદ્દ્વિજર્ષભ।
યત્રેન્દ્રાતિક્રમં ચક્રે માધાતા રાજસત્તમઃ॥ 12-365-3 (80600)
કૃતાધિવાસો ધર્માત્મા તત્ર ચક્ષુઃશ્રવા મહાન્।
પદ્મનાભો મહાનાગઃ પદ્મ ઇત્યેવ વિશ્રુતઃ॥ 12-365-4 (80601)
સ વાચા કર્મણા ચૈવ મનસા ચ દ્વિજર્ષભઃ।
પ્રસાદયતિ ભૂતાનિ ત્રિવિધે વર્ત્મનિ સ્થિતઃ॥ 12-365-5 (80602)
સામ્ના ભેદેન દાનેન દણડેનેતિ ચતુર્વિધમ્।
પિપમસ્થં સમસ્થં ચ ચક્ષુર્ધ્યાનેન રક્ષતિ॥ 12-365-6 (80603)
તમતિક્રમ્ય વિધિના પ્રષ્ટુમર્હસિ કાઙ્ક્ષિત્તમ્।
સ તે પરમકં ધર્મં ન મિથ્યા દર્શયિષ્યરતિ॥ 12-365-7 (80604)
સ હિ સર્વાતિથિર્નાણો બુદ્ધિશાસ્ત્રવિશારદઃ।
ગુણૈરનુપમૈર્યુક્તઃ સમસ્તૈરાભિકામિકૈઃ॥ 12-365-8 (80605)
પ્રકૃત્યા નિત્યસલિલો નિત્યમધ્યયને રતઃ।
તપોદમાભ્યાં સંયુક્તો વૃત્તેનાનવરેણ ચ॥ 12-365-9 (80606)
યજ્વા દાનપતિઃ ક્ષાન્તો વૃત્તે ચ પરમે સ્થિતઃ।
સત્યવાગનસૂયુશ્ચ શીલવાન્નિયતેન્દ્રિયઃ॥ 12-365-10 (80607)
શેષાન્નભોક્તા વચનાનુકૂલો
હિતાર્જવોત્કૃષ્ટકૃતાકૃતજ્ઞઃ।
અવૈરકૃદ્ભૂતહિતે નિયુક્તો
ગઙ્ગાહ્રદામ્ભોભિજનોપપન્નઃ॥ ॥ 12-365-11 (80608)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ પઞ્ચષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 365॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-365-4 ચક્ષુઃશ્રવાઃ સર્પઃ॥ 12-365-5 ત્રિવિધે કર્મજ્ઞાનોપાસ્ત્યાત્મકે॥ 13-365-6 ચતુર્વિધં યથા સ્યાત્તયા। ચક્ષુઃ ચક્ષુરાદિ। ધ્યાનેન વસ્તુતત્ત્વાનુસંધાનેન॥ 13-365-7 અતિક્રમ્યોપગમ્ય॥ 12-365-8 આભિકામિકૈરભીપ્સિતૈઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 366
॥ શ્રીઃ ॥
12.366. અધ્યાયઃ 366
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બ્રાહ્મણેન ધર્માવગતયે નાગગૃહંપ્રતિ ગમનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-366-0 (80609)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-366-0x (6659)
અતિભારોદ્યતસ્યૈવ ભારાવતરણં મહત્।
પરાશ્વાસકરં વાક્યમિદં મે ભવતઃ શ્રુતમ્॥ 12-366-1 (80610)
અધ્યક્લાન્તસ્ય શયનં સ્થાનક્લાન્તસ્ય ચાસનમ્।
તૃષિતસ્યેવ પાનીયં ક્ષુધાર્તસ્યેવ ભોજનમ્॥ 12-366-2 (80611)
ઈપ્સિતસ્યેવ સંપ્રાપ્તિરર્થસ્ય સમયેઽતિથે।
એપિતસ્યાત્મનઃ કાલે બૃદ્ધસ્યૈવ સુતા યથા॥ 12-366-3 (80612)
મનસા ચિન્તિતસ્યેવ પ્રીતિસ્નિગ્ધસ્ય દર્શનમ્।
પ્રહ્લાદયતિ માં વાક્યં ભવતા યદુદીરિતમ્॥ 12-366-4 (80613)
મનશ્ચક્ષુરિવાકાશે પશ્યામિ વિમૃશામિ ચ।
પ્રજ્ઞાનવચનાદ્યોયમુપદેશો હિ મે કૃતઃ॥ 12-366-5 (80614)
વાઢમેવં કરિષ્યામિ યથા મે ભાષતે ભવાન્।
ઇમાં હિ રજનીં સાધો નિવસસ્વ મયા સહ॥ 12-366-6 (80615)
પ્રભાતે યાસ્યતિ ચવાન્પર્યાશ્વસ્તઃ સુખોપિતઃ।
અસૌ હિ ભગવાન્સૂર્યો મન્દરશ્મિરવાઙ્ભુખઃ॥ 12-366-7 (80616)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-366-8x (6660)
તતસ્તેન કૃતાતિથ્યઃ સોઽનિથિઃ શત્રુસૂદન।
ઉવાસ કિલ તાં રાત્રિં સહ તેન દ્વિજેન વૈ॥ 12-366-8 (80617)
તત્વં ચ ધર્મસંયુક્તં તયોઃ કથયતોસ્તદા।
વ્યતીતા સા નિશા કૃત્સ્ના સુખેન દિવસોપમા॥ 12-366-9 (80618)
તતઃ પ્રભાતસમયે સોઽતિથિસ્તેન પૂજિતઃ।
બ્રાહ્મણેન યથાશક્ત્યા સ્વકાર્યમભિકાઙ્ક્ષતા॥ 12-366-10 (80619)
તતઃ સ વિપ્રઃ કૃતકર્મનિશ્ચયઃ
કૃતાભ્યનુજ્ઞઃ સ્વજનેન ધર્મકૃત્।
યથોપદિષ્ટં ભુજગેન્દ્રસંશ્રયં
જગામ કાલે સુકૃતૈકનિશ્ચયઃ॥ ॥ 12-366-11 (80620)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ષટ્ષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 366॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-366-9 ચતુર્થધર્મસંયુક્તમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ચ ર્થધર્મો મોક્ષધર્મસ્તેન સંયુક્તામિત્યર્થઃ॥ 12-366-11 સંશ્રયં ગૃહમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 367
॥ શ્રીઃ ॥
12.367. અધ્યાયઃ 367
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
પુલિનવાસિના બ્રાહ્મણેન સ્વસ્ય ફલાદ્યાહારં પ્રાર્થયતાં નાગીયાનામવધિનિર્દેશપૂર્વકં પ્રતિનિવર્તનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-367-0 (80621)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-367-0x (6661)
સ વનાનિ વિચિત્રાણિ તીર્થાનિ ચ સરાંસિ ચ।
અભિગચ્છન્ક્રમેણ સ્મ કંચિન્મુનિમુપસ્થિતઃ॥ 12-367-1 (80622)
તં સ તેન યથોદ્દિષ્ટં નાગં વિપ્રેણ બ્રાહ્મણઃ।
પર્યપૃચ્છદ્યથાન્યાયં શ્રુત્વૈવ ચ જગામ સઃ॥ 12-367-2 (80623)
સોઽભિગમ્ય યથાન્યાયં નાગાયતનમર્થવિત્।
પ્રોક્તવાનહમસ્મીતિ ભોઃશબ્દાલંકૃતં વચઃ॥ 12-367-3 (80624)
તત્તસ્ય વચનં શ્રુત્વા રૂપિણી ધર્મવત્સલા।
દર્શયામાસ તં વિપ્રં નાગપત્ની પતિવ્રતા। 12-367-4 (80625)
સા તસ્મૈ વિધિવત્પૂજાં ચક્રે ધર્મપરાયણા।
સ્વાગતેનાગતં કૃત્વા કિં કરોમીતિ ચાબ્રવીત્॥ 12-367-5 (80626)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-367-6x (6662)
વિશ્રાન્તોઽભ્યર્ચિંતશ્ચાસ્મિ ભવત્યા શ્લક્ષ્ણયા ગિરા।
દ્રષ્ટુમિચ્છામિ ભવતિ દેવં નાગમનુત્તમમ્॥ 12-367-6 (80627)
એતદ્ધિ પરમં કાર્યમેતન્મે પરમપ્સિતમ્।
અનેન ચાર્થેનાસ્મ્યદ્ય સંપ્રાપ્તઃ પન્નગાશ્રમમ્॥ 12-367-7 (80628)
નાગભાર્યોવાચ। 12-367-8x (6663)
આર્યઃ સૂર્યરથં વોઢું ગતોઽસૌ માસચારિકઃ।
સપ્તાષ્ટભિર્દિનૈર્વિપ્ર દર્શયિષ્યત્યસંશયમ્॥ 12-367-8 (80629)
એતદ્વિદિતમાર્યસ્ય વિવાસકરણં તવ।
ભર્તુર્ભવતુ કિંચાન્યત્ક્રિયતાં તદ્વદસ્વ મે॥ 12-367-9 (80630)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-367-10x (6664)
અનેન નિશ્ચયેનાહં સાધ્વિ સંપ્રાપ્તવાનિહ।
પ્રતીક્ષન્નાગમં દેવિ વત્સ્યામ્યસ્મિન્પ્રહાવને॥ 12-367-10 (80631)
સંપ્રાપ્તસ્યૈવ ચાવ્યગ્રમાવેદ્યોઽહમિહાગતઃ।
મયાભિગમનં પ્રાપ્તો વાચ્યશ્ચ વચનં ત્વયા॥ 12-367-11 (80632)
અહમપ્યત્ર વત્સ્યામિ ગોમત્યાઃ પુલિને શુભે।
કાલં પરિમિતાહારો યથોક્તં પરિપાલયન્॥ 12-367-12 (80633)
તતઃ સ વિપ્રસ્તાં નાગીં સમાધાય પુનઃપુનઃ।
વેદવિત્પુલિનં નદ્યાઃ પ્રયયૌ બ્રાહ્મણર્ભષઃ॥ ॥ 12-367-13 (80634)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 367॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-367-9 વિવાસકરણં પ્રવાસકારણમ્॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 368
॥ શ્રીઃ ॥
12.368. અધ્યાયઃ 368
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
પુલિનવાસિના બ્રાહ્મણેન સ્વસ્ય ફલાદ્યાહારં પ્રાર્થયતાં નાગીયાનામવધિનિર્દેશપૂર્વકં પ્રતિનિવર્તનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-368-0 (80635)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-368-0x (6665)
અથ તેન નરશ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણેન તપસ્વિના।
નિરાહારેણ વસતા દુઃખિતાસ્તે ભુજઙ્ગમાઃ॥ 12-368-1 (80636)
સર્વે સંભૂય સહિતા હ્યસ્ય નાવસ્ય બાન્ધવાઃ।
ભ્રાતરસ્તનયા ભાર્યા યયુસ્તં બ્રાહ્મણં પ્રતિ॥ 12-368-2 (80637)
તેઽપશ્યન્પુલિને તં વૈ વિવિક્તે નિયતવ્રતમ્।
સમાસીનં નિરાહારં દ્વિજં જપ્યપરાયણમ્॥ 12-368-3 (80638)
તે સર્વે સમભિક્રમ્ય વિપ્રમભ્યર્ચ્ય ચાસકૃત્।
ઊચુર્વાક્યમસંદિગ્ધમાતિથેયસ્ય બાન્ધવાઃ॥ 12-368-4 (80639)
ષષ્ઠો હિ દિવસસ્તેઽદ્ય પ્રાપ્તસ્યેહ તપોધન।
ન ચાભિભાષસે કિંચિદાહારં ધર્મવત્સલ॥ 12-368-5 (80640)
આમાનભિગતશ્ચાસિ વયં ચ ત્વામુપસ્થિતાઃ।
કાર્યં ચાતિથ્યમસ્માભિરીપ્સિતં તવ ઋદ્ધિમત્॥ 12-368-6 (80641)
મૂલં ફલં વા પર્ણં વા પયો વા દ્વિજસત્તમ।
આહારહેતોરન્નં વા ભોક્તુમર્હસિ બ્રાહ્મણ॥ 12-368-7 (80642)
ત્યક્તાહારેણ ભવતા વને નિવસતા ત્વયા।
બાલવૃદ્ધમિદં સર્વં પીડ્યતે ધર્મસંકરાત્॥ 12-368-8 (80643)
ન હિ નો ભ્રૂણહા કશ્ચિત્પન્નગેષ્વિહ વિદ્યતે।
પૂર્વાશી વા કુલે હ્યસ્મિન્દેવતાતિથિબન્ધુષુ॥ 12-368-9 (80644)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-368-10x (6666)
ઉપદેશેન યુષ્માકમાહારોઽયં કૃતો મયા।
દ્વિરૂનં દશરાત્રં વૈ નાગસ્યાગમનં પ્રતિ॥ 12-368-10 (80645)
યદ્યષ્ટરાત્રેઽતિક્રાન્તે નાગમિષ્યતિ પન્નગઃ।
તદાહારં કરિષ્યામિ તન્નિમિત્તમિદ વ્રતમ્॥ 12-368-11 (80646)
કર્તવ્યો ન ચ સંતાપો ગમ્યતાં ચ યથાગતમ્।
તન્નિમિત્તમિદં સર્વં નૈતદ્ભેત્તુગિહાર્હથ॥ 12-368-12 (80647)
તે તેન સમનુજ્ઞાતા બ્રાહ્મણેન ભુજઙ્ગમાઃ।
સ્વમેવ ભવનં જગ્મુરકૃતાર્થા નરર્ષભ॥ ॥ 12-368-13 (80648)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ અષ્ટષષ્ટ્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 368॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-368-3 વિપિને નિયતવ્રતમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-368-4 સમભિક્રમ્ય ઉપેત્ય॥ 12-368-6 અસ્માભિર્વયં સર્વે કુટુમ્બિન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-368-9 કશ્ચિજ્જાતાપદ્યનૃતોપિ વેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-368-12 ભવદ્ભિરનુશિષ્ઠોસ્મિ ગમ્યતાં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 369
॥ શ્રીઃ ॥
12.369. અધ્યાયઃ 369
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નાગપત્ન્યા પ્રવાસાદાગતં સ્વભર્તારં પ્રતિ બ્રાહ્મણવચનનિવેદનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-369-0 (80649)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-369-0x (6667)
અથ કાલે બહુતિથે પૂર્ણે પ્રાપ્તો ભુજઙ્ગમઃ।
દત્તાભ્યનુજ્ઞઃ સ્વં વેશ્મ કૃતકર્મા વિવસ્વતા॥ 12-369-1 (80650)
તં ભાર્યાઽપ્યુપચક્રામ પાદશૌચાદિભિર્ગુણૈઃ।
ઉપપન્નાં ચ તાં સાધ્વીં પન્નગઃ પર્યપૃચ્છત॥ 12-369-2 (80651)
અથ ત્વમસિ કલ્યાણિ દેવતાતિથિપૂજને।
પૂર્વમુક્તેન વિધિના યુક્તા કર્મસુ વર્તસે॥ 12-369-3 (80652)
ન ખલ્વસ્યકૃતાર્થેન સ્ત્રીબુદ્ધ્યા માર્દવીકૃતા।
મદ્વિયોગેન સુશ્રોણિ વિમુક્તા ધર્મસેતુના॥ 12-369-4 (80653)
નાગભાર્યોવાચ। 12-369-5x (6668)
શિષ્યાણાં ગુરુશુશ્રૂષા વિપ્રાણાં વેદધારણમ્।
ભૃત્યાનાં સ્વામિવચનં રાજ્ઞો લોકાનુપાલનમ્॥ 12-369-5 (80654)
સર્વભૂતપરિત્રાણં ક્ષત્રધર્મ ઇહોચ્યતે।
વૈશ્યાનાં યજ્ઞસંવૃત્તિરાતિથેયસમન્વિતા॥ 12-369-6 (80655)
વિપ્રક્ષત્રિયવૈશ્યાનાં શુશ્રૂષા શૂદ્રકર્મ તત્।
ગૃહસ્થધર્મો નાગેન્દ્ર સર્વભૂતહિતૈષિતા॥ 12-369-7 (80656)
નિયતાહારતા નિત્યં વ્રતચર્યા યથાક્રમમ્।
ધર્મો હિ ધર્મસંબન્ધાદિન્દ્રિયાણાં વિશેષતઃ॥ 12-369-8 (80657)
અહં કસ્ય કુતો વાઽપિ કઃ કો મે હ ભવેદિતિ।
પ્રયોજનમતિર્નિત્યમેવં મોક્ષાશ્રમે વસેત્॥ 12-369-9 (80658)
પતિવ્રતાત્વં ભાર્યાયાઃ પરમો ધર્મ ઉચ્યતે।
તવોપદેશાન્નાગેન્દ્ર તચ્ચ તત્ત્વેન વેદ્મિ વૈ॥ 12-369-10 (80659)
સાઽહં ધર્મં વિજાનન્તી ધર્નનિત્યે ત્વયિ સ્થિતે।
સત્પથં કથમૃત્સૃજ્ય યાસ્યામિ વિપથં પથઃ॥ 12-369-11 (80660)
દેવતાનાં મહાભાગ ધર્મચર્યા ન હીયતે।
અતિથીનાં ચ સત્કારે નિત્યયુક્તાઽસ્મ્યતન્દ્રિતા॥ 12-369-12 (80661)
સપ્તાષ્ટદિવસાસ્ત્વદ્ય વિપ્રસ્યેહાગતસ્ય વૈ।
તચ્ચ કાર્યં ન મે ખ્યાતિ દર્શનં તવ કાઙ્ક્ષતિ॥ 12-369-13 (80662)
ગોમત્યાસ્ત્વેષ પુલિને ત્વદ્દર્શનસમુત્સુકઃ।
આસીનો વર્તયન્બ્રહ્મ બ્રાહ્મણઃ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-369-14 (80663)
અહં ત્વનેન નાગેન્દ્ર સત્યપૂર્વં સમાહિતા।
પ્રસ્થાપ્યો મત્સકાશં સ સંપ્રાપ્તો ભુજગોત્તમઃ॥ 12-369-15 (80664)
એતચ્છ્રુત્વા મહાપ્રાજ્ઞ તત્ર ગન્તું ત્વમર્હસિ।
દાતુમર્હસિ વા તસ્ય દર્શનં દર્શનશ્રવઃ॥ ॥ 12-369-16 (80665)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકોનસપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 369॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-369-4 અકૃતાર્થેન ધર્મસેતુના॥ 12-369-5 વિપ્રાણાં વેદપાલનમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-369-6 સર્વેષામેવ વર્ણાનામાતિથેસમન્વિતેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-369-8 ધર્મસંબન્ધાત્ક્ષત્રિયાણાં વિશેષત ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-369-13 મે માંપ્રતિ। ખ્યાતિ કથયતિ॥ 12-369-14 વર્તયન્ આવર્તયન્। બ્રહ્મ વેદમ્॥ 12-369-16 દર્શનશ્રવઃ હે સર્પ। દર્શનં દર્શનાર્થિન ઇતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 370
॥ શ્રીઃ ॥
12.370. અધ્યાયઃ 370
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બ્રાહ્મણસંદેશશ્રવણરુષ્ટેન નાગેન પત્નીસુવાક્યેન રોષત્યાગપૂર્વકં બ્રાહ્મણંપ્રતિ પ્રસ્થાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-370-0 (80666)
નાગ ઉવાચ। 12-370-0x (6669)
અથ બ્રાહ્મણરૂપેણ કં તં સમનુપશ્યસિ।
માનુષં કેવલં વિપ્રં દેવં વાઽથ શુચિસ્મિતે॥ 12-370-1 (80667)
કો હિ માં માનુષઃ શક્તો દ્રષ્ટુકામો યશસ્વિનિ।
સંદર્શનરુચિર્વાક્યમાજ્ઞાપૂર્વં વદિષ્યતિ॥ 12-370-2 (80668)
સુરાસુરગણાનાં ચ દેવર્ષીનાં ચ ભામિનિ।
નનુ નાગા મહાવીર્યાઃ સૌરભેયાસ્તરસ્વિનઃ॥ 12-370-3 (80669)
વન્દનીયાશ્ચ વરદા વયમપ્યનુયાયિનઃ।
મનુષ્યાણાં વિશેષેણ નાવેક્ષ્યા ઇતિ મે મતિઃ॥ 12-370-4 (80670)
નારભાર્યોવાચ। 12-370-5x (6670)
આર્જવેન વિજાનામિ નાસૌ દેવોઽનિલાશન।
એકં તસ્મિન્વિજાનામિ ભક્તિમાનતિરોપણ॥ 12-370-5 (80671)
સ હિ કાર્યાન્તરાકાઙ્ક્ષી જલેપ્સુઃ સ્તોકકો યથા।
વર્ષં વર્ષપ્રિયઃ પક્ષી દર્શનં તવ કાઙ્ક્ષતે॥ 12-370-6 (80672)
હિત્વા ત્વદ્દર્શનં કિંચિદ્વિઘ્નં ન પ્રતિપાલયેત્।
તુલ્યોપ્યભિજને જાતો ન કશ્ચિત્પર્યુપાસતે॥ 12-370-7 (80673)
તદ્રોષં સહજં ત્યક્ત્વા ત્વમેનં દ્રષ્ટુમર્હસિ।
આશાચ્છેદેન તસ્યાદ્ય નાત્માનં દરધુમર્હસિ॥ 12-370-8 (80674)
આશયા હ્યભિપન્નાનામકૃત્વાઽશ્રુપ્રમાર્જનમ્।
રાજા વા રાજપુત્રો વા ભ્રૂણહત્યૈવ યુજ્યતે॥ 12-370-9 (80675)
મૌને જ્ઞાનફલાવાપ્તિર્દાનેન ચ યશો મહત્।
વાગ્મિત્વં સત્યવાક્યેન પરત્ર ચ મહીયતે॥ 12-370-10 (80676)
ભૂપ્રદાનેન ચ ગતિં લભત્યાશ્રમસંમિતામ્।
ન્યાય્યસ્યાર્ધસ્ય સંપ્રાપ્તિં કૃત્વા ફલમુપાશ્રુતે॥ 12-370-11 (80677)
અભિપ્રેતામસંશ્લિષ્ટાં કૃત્વા ચાત્મહિતાં ક્રિયામ્।
ન યાતિ નિરયં કશ્ચિદિતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-370-12 (80678)
નામ ઉવાચ। 12-370-13x (6671)
અભિમાનૈર્ન માનો મે જાતિદોષેણ વૈ મહાન્।
રોષઃ સંકલ્પજઃ સાધ્વિ દગ્ધો વાગગ્નિના ત્વયા॥ 12-370-13 (80679)
ન ચ રોષાદહં સાધ્વિ પશ્યેયમધિકં તમઃ।
તસ્ય વક્તવ્યતાં યાતિ વિશેષેણ ભુજઙ્ગમાઃ॥ 12-370-14 (80680)
રોષસ્ય હિ વશં ગત્વા દશગ્નીવઃ પ્રતાપવાન્।
તથા શક્રપ્રતિસ્પર્ધી હતો રામેણ સંયુગે॥ 12-370-15 (80681)
અન્તઃપુરગતં વત્સં શ્રુત્વા રામેણ નિર્હૃતમ્।
ધર્મણારોષસંવિગ્નાઃ કાર્તવીર્યસુતા હતાઃ॥ 12-370-16 (80682)
જામદગ્ન્યેન રામેણ સહસ્રનયનોપમઃ।
સંયુગે નિહતો રોષાત્કાર્તવીર્યો મહાબલઃ॥ 12-370-17 (80683)
તદેષ તપસાં શત્રુઃ શ્રેયસાં વિનિપાતકઃ।
નિગૃહીતો મયા રોષઃ શ્રુત્વૈવં વચનં તવ॥ 12-370-18 (80684)
આત્માનં ચ વિશેષેણ પ્રશંસામ્યનપાયિનિ।
યસ્ય મે ત્વં વિશાલાક્ષિ ભાર્યા ગુણસમન્વિતા॥ 12-370-19 (80685)
એષ તત્રૈવ ગચ્છામિ યત્ર તિષ્ઠત્યસૌ દ્વિજઃ।
સર્વથા ચોક્તવાન્વાક્યં સ કૃતાર્થઃ પ્રયાસ્યતિ॥ ॥ 12-370-20 (80686)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ સપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 370॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-370-1 કથં ત્વમનુપશ્યસીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-370-3 સૌરભેયાઃ દિવ્યગન્ધવહાઃ॥ 12-370-6 સ્તોકકઃ ચાતકઃ॥ 12-370-7 ત્વદ્દર્શનં વિનાસ્ય કોપિ વિઘ્નો માભૂદિત્યર્થઃ। અતિથિં ત્યક્ત્વા ન કશ્ચિત્સ્વકુલે આસ્તે ઇત્યર્થઃ। નહિ ત્વાં દૈવતં કિંચિદ્દ્વિતીયં પ્રતિપાલયેદિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-370-9 ભ્રૂણહત્યૈવ ભ્રૂણહત્યયૈવ॥ 12-370-10 દાનેનાભ્યુદયો મહાનિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-370-11 લભત્યાશ્રમસંપદમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-370-12 નષ્ટસ્યાર્થસ્ય સંપ્રાપ્તિં કૃત્વા કામકૃતાઃ ક્રિયા ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-370-14 તસ્ય રોષસ્ય વિશેષેણાધિક્યેન॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 371
॥ શ્રીઃ ॥
12.371. અધ્યાયઃ 371
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નાગબ્રાહ્મણયોઃ સંલાપઃ॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-371-0 (80687)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-371-0x (6672)
સ પન્નગપતિસ્તત્ર પ્રયયૌ બ્રાહ્મણં પ્રતિ।
તમેવ મનસા ધ્યાયન્કાર્યવત્તાં વિચારયન્॥ 12-371-1 (80688)
તમતિક્રમ્ય નાગેન્દ્રો મતિમાન્સ નરેશ્વર।
પ્રોવાચ મધુરં વાક્યં પ્રકૃત્યા ધર્મવત્સલઃ॥ 12-371-2 (80689)
ભોભો ક્ષામ્યાભિભાષએ ત્વાં ન રોષં કર્તુમર્હસિ।
ઇહ ત્વમભિસંપ્રાપ્તઃ કસ્યાર્થે કિં પ્રયોજનમ્॥ 12-371-3 (80690)
આભિમુખ્યાદભિક્રમ્ય સ્નેહાત્પૃચ્છામિ તે દ્વિજ।
વિવિક્તે ગોમતીતીરે કં વા ત્વં પર્યુપાસસે॥ 12-371-4 (80691)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-371-5x (6673)
ધર્મારણ્યં હિ માં વિદ્ધિ નાગં દ્રષ્ટુમિહાગતમ્।
પદ્મનાભં દ્વિજશ્રેષ્ઠ તત્ર મે કાર્યમાહિતમ્॥ 12-371-5 (80692)
તસ્ય ચાહમસાન્નિધ્યે શ્રુતવાનસ્મિ તં ગતમ્।
સ્વજનાત્તં પ્રતીક્ષામિ પર્જન્યમિવ કર્ષકઃ॥ 12-371-6 (80693)
તસ્ય ચાક્લેશકરણં સ્વસ્તિકારસમાહિતમ્।
આવર્તયામિ તદ્બ્રહ્મ યોગયુક્તો નિરામયઃ॥ 12-371-7 (80694)
નાગ ઉવાચ। 12-371-8x (6674)
અહો કલ્યાણવૃત્તસ્ત્વં સાધુઃ સજ્જનવત્સલઃ।
અવાચ્યસ્ત્વં મહાભાગ પરં સ્નેહેન પશ્યસિ॥ 12-371-8 (80695)
અહં સ નાગો વિપ્રર્ષે યથા માં વિન્દતે ભવાન્।
આજ્ઞાપય યથાસ્વૈરં કિં કરોમિ પ્રિયં તવ॥ 12-371-9 (80696)
ભવન્તં સ્વજનાદસ્મિ સંપ્રાપ્તં શ્રુતવાનહમ્।
અતસ્ત્વાં સ્વયમેવાહં દ્રષ્ટુમભ્યાગતો દ્વિજ॥ 12-371-10 (80697)
સંપ્રાપ્તશ્ચ ભવાનદ્ય કૃતાર્થઃ પ્રતિયાસ્યતિ।
વિસ્રબ્ધો માં દ્વિજશ્રેષ્ઠ વિષયે યોક્તમર્હસિ॥ 12-371-11 (80698)
વયં હિ ભવતા સર્વે ગુણક્રીતા વિશેષતઃ।
યસ્ત્વમાત્મહિતં ત્યક્ત્વા મામેવેહાનુરુધ્યસે॥ 12-371-12 (80699)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-371-13x (6675)
આગતોઽહં મહાભાગ તવ દર્શનલાલસઃ।
કંચિદર્થમનર્યજ્ઞઃ પ્રષ્ટુકામો ભુજંગમ॥ 12-371-13 (80700)
અહમાત્માનમાત્મસ્થો માર્ગગાણોઽઽત્મનો ગતિમ્।
વાસાર્થિનં મહાપ્રજ્ઞં ચલચ્ચિત્તમુપાસ્મિ હ॥ 12-371-14 (80701)
પ્રકાશિતસ્ત્વં સ ગુણૈર્યશોગર્ભગભસ્તિભિઃ।
શશાઙ્કકરસંસ્પર્શૈર્હૃદ્યૈરાત્મપ્રકાશિતૈઃ॥ 12-371-15 (80702)
તસ્ય મે પ્રશ્નમુત્પન્નં છિન્ધિ ત્વમનિલાશન।
પશ્ચાત્કાર્યં વદિષ્યામિ શ્રોતુમર્હતિ તદ્ભવાન્॥ ॥ 12-371-16 (80703)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ એકસપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 371॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-371-3 ક્ષામ્ય ક્ષમસ્વ॥ 12-371-5 ધર્મારણ્યં મુનિં માં વિદ્ધિ। દ્વિજાનાં સર્પાણાં શ્રેષ્ઠ। ધર્મારણ્યાદ્ધિ માં વિદ્ધિ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-371-6 શ્રુતવાનસ્મિ તાં ગતિમિતિ ઠ. પાઠઃ॥ 12-371-7 અક્લેશકરણં ક્લેશનિવારકમ્॥ 12-371-8 શ્રુત્વાદ્ય ત્વં મહાભાગ પરં યત્નેન પશ્યસીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-371-13 અનર્થજ્ઞઃ અર્થાનભિજ્ઞઃ। કંચિદર્થં હિ તત્વજ્ઞેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-371-15 આત્મન્યાત્મપ્રકાશિભિરિતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 372
॥ શ્રીઃ ॥
12.372. અધ્યાયઃ 372
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
આશ્ચર્થકથનં પ્રાર્થિતેન નાગેન સૂર્યમણ્ડલે તત્તુલ્યતેજોન્તરપ્રવેશદર્શનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-372-0 (80704)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-372-0x (6676)
વિવસ્વતો ગચ્છતિ પર્યયેણ
વોડું ભવાંસ્તં યથમેકચક્રમ્।
આશ્ચર્યભૂતં યદિ તત્ર કિંચિ
દ્દૃષ્ટં ત્વયાશંસિતુમર્હસિ ત્વમ્॥ 12-372-1 (80705)
નાગ ઉવાચ। 12-372-2x (6677)
આશ્ચર્યાણામનેકાનાં પ્રતિષ્ઠા ભગવાન્રવિઃ।
યતો ભૂતાઃ પ્રવર્તન્તે સર્વે ત્રૈલોક્યસંમતાઃ॥ 12-372-2 (80706)
યસ્ય રશ્મિસહસ્રેષુ શાખાસ્વિવ વિહંગમાઃ।
વસન્ત્યાશ્રિત્ય મુનયઃ સંસિદ્ધા દૈવતૈઃ સહ॥ 12-372-3 (80707)
યતો પાયુર્વિનિઃસૃત્ય સૂર્યરશ્મ્યાશ્રિતો મહાન્।
વિજૃમ્ભત્યમ્બરે તત્ર કિમાશ્ચર્યમતઃ પરમ્॥ 12-372-4 (80708)
વિભજ્યં તં તુ વિપ્રર્ષે પ્રજાનાં હિતકામ્યયા।
તોયં સૃજતિ વર્ષાસુ કિમાશ્ચર્યમતઃ પરમ્॥ 12-372-5 (80709)
યસ્ય મણ્ડલમધ્યસ્થો મહાત્મા પરમત્વિષા। 12-372-6 દીપ્તઃ સમીક્ષતેઽલોકાન્કિમાશ્ચર્યમતઃ પરમ્॥ 12-372-6 (80710)
શુક્રો નામાસિતઃ પાદો યશ્ચ વારિધરોઽમ્બરે।
તોયં સૃજતિ વર્ષાસુ કિમાશ્ચર્યમતઃ પરમ્॥ 12-372-7 (80711)
યોઽષ્ટમાસાંસ્તુ શુચિના કિરણેનોક્ષિતં પયઃ।
પ્રત્યાદત્તે પુનઃ કાલે કિમાશ્ચર્યમતઃ પરમ્॥ 12-372-8 (80712)
યસ્ય તેજોવિશેષેષુ સ્વયમાત્મા પ્રતિષ્ઠિતઃ।
યતો બીજં મહી ચેયં ધાર્યતે સચરાચરમ્॥ 12-372-9 (80713)
યત્ર દેવો મહાબાહુઃ શાશ્વતઃ પુરુષોત્તમઃ।
અનાદિનિધનો વિપ્ર કિમાશ્ચર્યમતઃ પરમ્॥ 12-372-10 (80714)
આશ્ચર્યાણામિવાશ્ચર્યમિદમેકં તુ મે શૃણુ।
વિમલે યન્મયા દૃષ્ટમમ્બરે સૂર્યસંશ્રયાત્॥ 12-372-11 (80715)
પુરા મધ્યાહ્નસમયે લોકાંસ્તપતિ ભાસ્કરે।
પ્રત્યાદિત્યપ્રતીકાશઃ સર્વતઃ સમદૃશ્યત॥ 12-372-12 (80716)
સ લોકાંસ્તેજસા સર્વાન્સ્વભાસા નિર્વિભાસયન્।
આદિત્યાધિમુખોઽભ્યેતિ ગગનં પાટયન્નિવ॥ 12-372-13 (80717)
હુતાહુતિરિવ જ્યોતિર્વ્યાપ્ય તેજોમરીચિભિઃ।
અનિર્દેશ્યેન રૂપેણ દ્વિતીય ઇવ ભાસ્કરઃ॥ 12-372-14 (80718)
તસ્યાભિગમનપ્રાપ્તૌ હસ્તૌ દત્તૌ વિવસ્વતા।
તેનાપિ દક્ષિણો હસ્તો દત્તઃ પ્રત્યર્ચિતાર્થિના॥ 12-372-15 (80719)
તતો ભિત્ત્વૈવ ગગન પ્રવિષ્ટો રશ્મિમણ્ડલમ્।
એકીભૂતં ચ તત્તેજઃ ક્ષણેનાદિત્યતાં ગતમ્॥ 12-372-16 (80720)
તત્ર નઃ સંશયો જાતસ્તયોસ્તેજઃ સમાગમે।
અનયોઃ કો ભવેત્સૂર્યો રથસ્થો યોઽયમાગતઃ॥ 12-372-17 (80721)
તે વયં જાતસંદેહાઃ પર્યપૃચ્છામહે રવિમ્।
ક એષ દિવમાક્રમ્ય ગતઃ સૂર્ય ઇવાપરઃ॥ ॥ 12-372-18 (80722)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ દ્વિસપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 372॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-372-4 વિસૃજત્યમ્બરે તોયમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-372-5 તં વાતં પુરોવાતાદિરૂપેણ વિભજ્ય પરિણામં નીત્વા॥ 12-372-6 મહાત્માન્તર્યામી॥ 12-372-7 પાદઇવ પાદોઽવયવઃ નીલમેઘરૂપેણાપ્યયમેવ વર્ષતીત્યર્થઃ॥ 12-372-9 યતઃ સૂર્યાત્। બીજં ઔષધમ્॥ 12-372-12 પ્રત્યાદિપ્રતીકાશઃ આદિત્યાન્તરતુલ્યતેજસ્કઃ। સમદૃશ્યત દૃષ્ટઃ॥ 12-372-15 દત્તઃ પ્રત્યર્ચિનાર્ચિનેતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-372-16 ભિત્ત્વૈવ રવિમણ્ડલમિતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 373
॥ શ્રીઃ ॥
12.373. અધ્યાયઃ 373
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
નાગેવ બ્રાહ્મણંપ્રતિ સૂર્યેણ સ્વંપ્રતિ તદ્વિમ્બપ્રવિષ્ટતેજસ ઉઞ્છવૃત્તિમુનિસ્વરૂપત્વકથનકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-373-0 (80723)
સૂર્ય ઉવાચ। 12-373-0x (6678)
નૈષ દેવોઽનિલસખો નાસુરો ન ચ યન્નગઃ।
ઉઞ્છવૃત્તિવ્રતે સિદ્ધો મુનિરેષ દિવં ગતઃ॥ 12-373-1 (80724)
એષ મૂલફલાહારઃ શીર્ણપર્ણાશનસ્તથા।
અબ્ભક્ષો વાયુભક્ષશ્ચ આસીદ્વિપ્રઃ સમાહિતઃ॥ 12-373-2 (80725)
ભવશ્ચાનેન વિપ્રેણ સંહિતાભિરભિષ્ટુતઃ।
સ્વર્ગદ્વારે કૃતોદ્યોગો યેનાસૌ ત્રિવિદં ગતઃ॥ 12-373-3 (80726)
અસંગતિરનાકાઙ્ક્ષી નિત્યમુઞ્છશિલાશનઃ।
સર્વભૂતહિતે યુક્ત એષ વિપ્રો ભુજંગમાઃ॥ 12-373-4 (80727)
ન હિ દેવા ન ગન્ધર્વા નાસુરા ન ચ પન્નગાઃ।
પ્રભવન્તીહ ભૂતાનાં પ્રાપ્તાનામુત્તમાં ગતિમ્॥ 12-373-5 (80728)
એતદેવંવિધં દૃષ્ટમાશ્ચર્યં તત્ર મે દ્વિજ।
સંસિદ્ધો માનુષઃ કામં યોસૌ સિદ્ધગતિં ગતઃ।
સૂર્યેણ સહિતો બ્રહ્મન્પૃથિવીં પરિવર્તતે॥ ॥ 12-373-6 (80729)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ત્રિસપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 373॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-373-1 અનિલસખો વહ્નિઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 374
॥ શ્રીઃ ॥
12.374. અધ્યાયઃ 374
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
બ્રાહ્મણેન નાગામન્ત્રણપૂર્વકમિષ્ટદેશંપ્રતિ પ્રસ્થાનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-374-0 (80730)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-374-0x (6679)
આશ્ચર્યં નાત્ર સંદેહઃ સુપ્રીતોસ્મિ ભુજઙ્ગમ।
અન્વર્થોપગતૈર્વાક્યૈઃ પન્થાનં ચાસ્મિ દર્શિતઃ॥ 12-374-1 (80731)
સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ ગમિષ્યામિ સાધો ભુજગસત્તમ।
સ્મરણીયોસ્મિ ભવતા સંપ્રેષણનિયોજનૈઃ॥ 12-374-2 (80732)
નાગ ઉવાચ। 12-374-3x (6680)
અનુક્ત્વા હૃદ્ગતં કાર્યં ક્વેદાનીં પ્રસ્થિતો ભવાન્।
ઉચ્યતાં દ્વિજ યત્કાર્યં યદર્થં ત્વમિહાગતઃ॥ 12-374-3 (80733)
ઉક્તાનુક્તે કૃતે કાર્યે મામામન્ત્ર્ય દ્વિજર્ષભ।
મયા પ્રત્યભ્યનુજ્ઞાતસ્તતો યાસ્યસિ સુવ્રત॥ 12-374-4 (80734)
ન હિ માં કેવલં દૃષ્ટ્વા ત્યક્ત્વા પ્રણયવાનિહ।
ગન્તુમર્હસિ વિપ્રર્ષે વૃક્ષમૂલગતો યથા॥ 12-374-5 (80735)
ત્વયિ ચાહં દ્વિજશ્રેષ્ઠ ભવાન્મયિ ન સંશયઃ।
લોકોઽયં ભવતઃ સર્વઃ કા ચિન્તા મયિ તેઽનઘ॥ 12-374-6 (80736)
બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-374-7x (6681)
એવમેતન્મહાપ્રાજ્ઞ વિદિતાત્મન્ભુજઙ્ગમ।
નાતિરિક્તાસ્ત્વયા દેવાઃ સર્વથૈવ યથાતથમ્॥ 12-374-7 (80737)
સ એવ ત્વં સ એવાહં યોઽહં સ તુ ભવાનપિ।
અહં ભવાંશ્ચ ભૂતાનિ સર્વે યત્ર ગતાઃ સદા॥ 12-374-8 (80738)
આસીત્તુ મે ભોગિપતે સંશયઃ પુણ્યરસંચયે।
સોહમુઞ્છવ્રતં સાધો ચરિષ્યામ્યર્થસાધનમ્॥ 12-374-9 (80739)
એષ મે નિશ્ચયઃ સાધો કૃતં કારણમુત્તમમ્।
આમન્ત્રયામિ ભદ્રં તે કૃતાર્થોઽસ્મિ ભુજઙ્ગમ॥ ॥ 12-374-10 (80740)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ચતુઃસપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 374॥
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes
12-374-4 ઉક્તાનુક્તે પૃષ્ટે અપૃષ્ટેપિ મયૈવ વાત્સલ્યાત્કૃતે સતિ॥ 12-374-6 અહં ત્વયિ ભક્તિમાનિતિ શેષઃ॥ 12-374-8 યત્ર ચાહં સ એવ ત્વમેવમાહ ભુજઙ્ગમેતિ ટ. પાઠઃ॥શાન્તિપર્વ - અધ્યાય 375
॥ શ્રીઃ ॥
12.375. અધ્યાયઃ 375
Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Topics
ભીષ્મેણ યુધિષ્ઠિરંપ્રત્યુઞ્છવૃત્ત્યુપાખ્યાનોપદેશપરમ્પરાક્રમકથનપૂર્વકમુઞ્છવૃત્તિબ્રાહ્મણસ્ય વનપ્રવેશકથનમ્॥ 1॥Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text
12-375-0 (80741)
ભીષ્મ ઉવાચ। 12-375-0x (6682)
સ ચામન્ત્ર્યોરગશ્રેષ્ઠં બ્રાહ્મણઃ કૃતનિશ્ચયઃ।
દીક્ષાકાઙ્ક્ષી તદા રાજંશ્ચ્યવનં ભાર્ગવં શ્રિતઃ॥ 12-375-1 (80742)
સ તેન કૃતસત્કારો ધર્મમેવાધિતસ્થિવાન્।
તથૈવ ચ કથામેતાં રાજન્કથિતવાંસ્તદા॥ 12-375-2 (80743)
ભાર્ગવેણાપિ રાજેન્દ્ર જનકસ્ય નિવેશને।
કથૈષા કથિતા પુણ્યા નારદાય મહાત્મને॥ 12-375-3 (80744)
નારદેનાપિ રાજેન્દ્ર દેવેન્દ્રસ્ય નિવેશને।
કથિતા ભરતશ્રેષ્ઠ પૃષ્ટેનાક્લિષ્ટકર્મણા॥ 12-375-4 (80745)
દેવરાજેન ચ પુરા કથિતૈષા કથા શુભા।
સમસ્તેભ્યઃ પ્રશસ્તેભ્યો વિપ્રેભ્યો વસુધાધિપ॥ 12-375-5 (80746)
યદા ચ મમ રામેણ યુદ્ધમાસીત્સુદારુણમ્।
વસુભિશ્ચ તદા રાજન્કથેયં કથિતા મમ॥ 12-375-6 (80747)
પૃચ્છમાનાય તત્ત્વેન મયા ચૈવોત્તમા તવ।
કથેયં કથિતા પુણ્યા ધર્મ્યા ધર્મભૃતાંવર॥ 12-375-7 (80748)
તદેવ પરમો ધર્મો યન્માં પૃચ્છસિ ભારત।
આસીદ્ધીરો હ્યનાકાઙ્ક્ષી ધર્માર્થકરણે નૃપ॥ 12-375-8 (80749)
સ ચ કિલ કૃતનિશ્ચયો દ્વિજો
ભુજગપતિપ્રતિદશિતાત્મકૃત્યઃ।
યમનિયમસહો વનાન્તરં
પરિગણિતોઞ્છશિલાશનઃ પ્રવિષ્ટઃ॥ ॥ 12-375-9 (80750)
ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શતસાહસ્રિકાયાં સંહિતાયાં વૈયાસિક્યાં શાન્તિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ ઉઞ્છવૃત્ત્યુપાખ્યાને પઞ્ચસપ્તત્યધિકત્રિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 375॥