%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % machine-readable Text of the mahaabhaarata % based on the poona critical edition % produced by muneo tokunaga % kyoto, japan % completed on november 14, 1991 % the first revised version(v1): september 16, 1994 % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% ====================================================================== == The files in this directory are revised versions of the == == digital files produced by Professor Muneo Tokunaga, Kyoto == == University, and copyrighted by him. I am grateful to Professor == == Tokunaga for his agreement to this use of his original files == == and for permitting the revised versions to be made publicly == == available. == ====================================================================== == Dr J. D. Smith * jds10@cam.ac.uk == == http://bombay.oriental.cam.ac.uk/index.html == ====================================================================== %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % ITRANS conversion questions to: Avinash Chopde %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{iarticle} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitpage \parindent=0pt % no indents \let\usedvng=\normaldvng % \Largedvng \pagestyle{headings} \begin{document} #indian \centerline{\hugedvng .. mahaabhaarata..}##\setcounter{section}{11}## ##\begin{center}## \section{shaa.ntiparva.n} ##\end{center}## ##\begin{multicols}{2}\obeylines## \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 1} vaizampaayana kR^itodakAste suhR^ida.n sarveShAM pANDunandanAH . viduro dhR^itarAShTrashcha sarvAshcha bharata striyaH .. 1..\\ tatra te sumahAtmAno nyavasankurunandanAH . shauchaM nivartayiShyanto mAsamekaM bahiH purAt .. 2..\\ kR^itodaka.n tu rAjAnaM dharmAtmAna.n yudhiShThiram . abhijagmurmahAtmAnaH siddhA brahmarShisattamAH .. 3..\\ dvaipAyano nAradashcha devalashcha mahAnR^iShiH . devasthAnashcha kaNvashcha teShA.n shiShyAshcha sattamAH .. 4..\\ anye cha veda vidvA.nsaH kR^itapraGYA dvijAtayaH . gR^ihasthAH snAtakAH sarve dadR^ishuH kurusattamam .. 5..\\ abhigamya mahAtmAnaH pUjitAshcha yathAvidhi . AsaneShu mahArheShu vivishuste maharShayaH .. 6..\\ pratigR^ihya tataH pUjA.n tatkAlasadR^ishIM tadA . paryupAsanyathAnyAyaM parivArya yudhiShThiram .. 7..\\ puNye bhAgIrathI tIre shokavyAkula chetasam . AshvAsayanto rAjAna.n viprAH shatasahasrashaH .. 8..\\ nAradastvabravItkAle dharmAtmAna.n yudhiShThiram . vichArya munibhiH sArdha.n tatkAlasadR^isha.n vachaH .. 9..\\ bhavato bAhuvIryeNa prasAdAnmAdhavasya cha . jiteyamavaniH kR^itsnA dharmeNa cha yudhiShThiraH .. 10..\\ diShTyA muktAH sma sa~NgrAmAdasmAllokabhaya~NkarAt . kShatradharmaratashchApi kachchinmodasi pANDava .. 11..\\ kachchichcha nihatAmitraH prINAsi suhR^ido nR^ipa . kachchichchhriyamimAM prApya na tvA.n shokaH prabAdhate .. 12..\\ yudhisthira vijiteyaM mahIkR^itsnA kR^iShNa bAhubalAshrayAt . brAhmaNAnAM prasAdena bhImArjunabalena cha .. 13..\\ ida.n tu me mahadduHkha.n vartate hR^idi nityadA . kR^itvA GYAtikShayamimaM mahAnta.n lobhakAritam .. 14..\\ saubhadra.n draupadeyAMshcha ghAtayitvA priyAnsutAn . jayo.ayamajayAkAro bhagavanpratibhAti me .. 15..\\ kiM nu vakShyati vArShNeyI vadhUrme madhusUdanam . dvArakAvAsinI kR^iShNamitaH pratigata.n harim .. 16..\\ draupadI hataputreya.n kR^ipaNA hatabAndhavA . asmatpriyahite yuktA bhUyo pIDayatIva mAm .. 17..\\ idamanyachcha bhagavanyattvA.n vakShyAmi nArada . mantrasa.nvaraNenAsmi kuntyA duHkhena yojitaH .. 18..\\ yo.asau nAgAyuta balo loke.apratiratho raNe . si.nhakhela gatirdhImAnghR^iNI dAnto yatavrataH .. 19..\\ Ashramo dhArtarAShTrANAM mAnI tIkShNaparAkramaH . amarShI nityasa.nrambhI kSheptAsmAka.n raNe raNe .. 20..\\ shIghrAstrashchitrayodhI cha kR^itI chAdbhutavikramaH . gUDhotpannaH sutaH kuntyA bhrAtAsmAka.n cha sodaraH .. 21..\\ toyakarmaNi ya.n kuntI kathayAmAsa sUryajam . putra.n sarvaguNopetamavakIrNa.n jale purA .. 22..\\ ya.n sUtaputraM loko.ayaM rAdheya.n chApyamanyata . sa jyeShThaputraH kuntyA vai bhrAtAsmAka.n cha mAtR^ijaH .. 23..\\ ajAnatA mayA sa~Nkhye rAjyalubdhena ghAtitaH . tanme dahati gAtrANi tUlarAshimivAnalaH .. 24..\\ na hi ta.n veda pArtho.api bhrAtaraM shvetavAhanaH . nAhaM na bhImo na yamau sa tvasmAnveda suvrataH .. 25..\\ gatA kila pR^ithA tasya sakAshamiti naH shrutam . asmAka.n shama kAmA vai tva.n cha putro mametyatha .. 26..\\ pR^ithAyA na kR^itaH kAmastena chApi mahAtmanA . ati pashchAdidaM mAtaryavochaditi naH shrutam .. 27..\\ na hi shakShyAmyaha.n tyaktuM nR^ipaM duryodhana.n raNe . anArya.n cha nR^isha.nsaM cha kR^itaghnaM cha hi me bhavet .. 28..\\ yudhiShThireNa sandhi.n chayadi kuryAM mate tava . bhIto raNe shvetavAhAditi mAM ma.nsyate janaH .. 29..\\ so.ahaM nirjitya samare vijaya.n saha keshavam . sandhAsye dharmaputreNa pashchAditi cha so.abravIt .. 30..\\ tamavochatkila pR^ithA punaH pR^ithula vakShasam . chaturNAmabhaya.n dehi kAma.n yudhyasva phalgunam .. 31..\\ so.abravInmAtara.n dhImAnvepamAnaH kR^itA~njaliH . prAptAnviShahyAMshchaturo na haniShyAmi te sutAn .. 32..\\ pa~nchaiva hi sutA mAtarbhaviShyanti hi te dhruvam . sa karNA vA hate pArthe sArjunA vA hate mayi .. 33..\\ taM putragR^iddhinI bhUyo mAtAputramathAbravIt . bhrAtR^INA.n svasti kurvIthA yeShAM svasti chikIrShasi .. 34..\\ tamevamuktvA tu pR^ithA visR^ijyopayayau gR^ihAn . so.arjunena hato vIro bhrAtA bhrAtrA sahodaraH .. 35..\\ na chaiva vivR^ito mantraH pR^ithAyAstasya vA mune . atha shUro maheShvAsaH pArthenAsau nipAtitaH .. 36..\\ aha.n tvaGYAsiShaM pashchAtsvasodaryaM dvijottama . pUrvajaM bhrAtara.n karNaM pR^ithAyA vachanAtprabho .. 37..\\ tena me dUyate.atIva hR^idayaM bhrAtR^ighAtinaH . karNArjuna sahAyo.aha.n jayeyamapi vAsavam .. 38..\\ sabhAyA.n klishyamAnasya dhArtarAShTrairdurAtmabhiH . sahasotpatitaH krodhaH karNa.n dR^iShTvA prashAmyati .. 39..\\ yadAyhyasya giro rUkShAH shR^iNomi kaTukodayAH . sabhAyA.n gadato dyUte duryodhanahitaiShiNaH .. 40..\\ tadA nashyati me krodhaH pAdau tasya nirIkShya ha . kuntyA hi sadR^ishau pAdau karNasyeti matirmama .. 41..\\ sAdR^ishya hetumanvichchhanpR^ithAyAstava chaiva ha . kAraNaM nAdhigachchhAmi katha.n chidapi chintayan .. 42..\\ kathaM nu tasya sa~NgrAme pR^ithivI chakramagrasat . katha.n cha shapto bhrAtA me tattva.n vaktumihArhasi .. 43..\\ shrotumichchhAmi bhagava.nstvattaH sarva.n yathAtatham . bhavAnhi sarvavidvidvA.Nlloke veda kR^itAkR^itam .. 44..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 2} vaizampaayana sa evamuktastu munirnArado vadatA.n varaH . kathayAmAsa tatsarva.n yathA shaptaH sasUtajaH .. 1..\\ evametanmahAbAho yathA vadasi bhArata . na karNArjunayoH ki.n chidaviShahyaM bhavedraNe .. 2..\\ guhyametattu devAnA.n kathayiShyAmi te nR^ipa . tannibodha mahArAja yathAvR^ittamidaM purA .. 3..\\ kShatra.n svarga.n kathaM gachchhechchhastra pUtamiti prabho . sa~NgharShajananastasmAtkanyA garbho vinirmitaH .. 4..\\ sa bAlastejasA yuktaH sUtaputratvamAgataH . chakArA~NgirasA.n shreShThe dhanurveda.n gurau tava .. 5..\\ sabalaM bhImasenasya phalgunasya cha lAghavam . buddhi.n cha tava rAjendra yamayorvinayaM tathA .. 6..\\ sakhya.n cha vAsudevena bAlye gANDivadhanvanaH . prajAnAmanurAga.n cha chintayAno vyadahyata .. 7..\\ sa sakhyamagamadbAlye rAGYA duryodhanena vai . yuShmAbhirnityasandviShTo daivAchchApi svabhAvataH .. 8..\\ vidyAdhikamathAlakShya dhanurvede dhana~njayam . droNa.n rahasyupAgamya karNo vachanamabravIt .. 9..\\ brahmAsta.n vettumichchhAmi sa rahasyanivartanam . arjunena samo yuddhe bhaveyamiti me matiH .. 10..\\ samaH putreShu cha snehaH shiShyeShu cha tava dhruvam . tvatprasAdAnna mAM brUyurakR^itAstra.n vichakShaNAH .. 11..\\ droNastathoktaH karNena sApekShaH phalgunaM prati . daurAtmya.n chApi karNasya viditvA tamuvAcha ha .. 12..\\ brahmAstaM brAhmaNo vidyAdyathAvachcharitavrataH . kShatriyo vA tapasvI yo nAnyo vidyAtkatha.n chana .. 13..\\ ityukto.a~NgirasA.n shreShThamAmantrya pratipUjya cha . jagAma sahasA rAmaM mahendraM parvataM prati .. 14..\\ sa tu rAmamupAgamya shirasAbhipraNamya cha . brAhmaNo bhArgavo.asmIti gauraveNAbhyagachchhata .. 15..\\ rAmastaM pratijagrAha pR^iShTvA gotrAdi sarvashaH . uShyatA.n svAgata.n cheti prItimAMshchAbhavadbhR^isham .. 16..\\ tatra karNasya vasato mahendre parvatottame . gandharvai rAkShasairyakShairdevaishchAsItsamAgamaH .. 17..\\ sa tatreShvastramakarodbhR^igushreShThAdyathAvidhi . priyashchAbhavadatyartha.n devagandharvarakShasAm .. 18..\\ sa kadA chitsamudrAnte vicharannAshramAntike . ekaH khaDgadhanuH pANiH parichakrAma sUta jaH .. 19..\\ so.agnihotraprasaktasya kasya chidbrahmavAdinaH . jaghAnAGYAnataH pArtha homadhenu.n yadR^ichchhayA .. 20..\\ tadaGYAnakR^itaM matvA brAhmaNAya nyavedayat . karNaH prasAdayaMshchainamidamityabravIdvachaH .. 21..\\ abuddhi pUrvaM bhagavandhenureShA hatA tava . mayA tatra prasAdaM me kuruShveti punaH punaH .. 22..\\ ta.n sa vipro.abravItkruddho vAchA nirbhartsayanniva . durAchAra vadhArhastvaM phalaM prApnuhi durmate .. 23..\\ yena vispardhase nitya.n yadartha.n ghaTase.anisham . yudhyatastena te pApabhUmishchakra.n grasiShyati .. 24..\\ tatashchakre mahI graste mUrdhAna.n te vichetasaH . pAtayiShyati vikramya shatrurgachchha narAdhama .. 25..\\ yatheya.n gaurhatA mUDha pramattena tvayA mama . pramattasyaivamevAnyaH shiraste pAtayiShyati .. 26..\\ tataH prasAdayAmAsa punasta.n dvijasattamam . gobhirdhanaishcha ratnaishcha sa chainaM punarabravIt .. 27..\\ nedaM madvyAhR^ita.n kuryAtsarvaloko.api vai mR^iShA . gachchha vA tiShTha vA yadvA kArya.n te tatsamAchara .. 28..\\ ityukto brAhmaNenAtha karNo dainyAdadhomukhaH . rAmamabhyAgamadbhItastadeva manasA smaran .. 29..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 3} naarada karNasya bAhuvIryeNa prashrayeNa damena cha . tutoSha bhR^igushArdUlo gurushushrUShayA tathA .. 1..\\ tasmai sa vidhivatkR^itsnaM brahmAstra.n sa nivartanam . provAchAkhilamavyagra.n tapasvI sutapasvine .. 2..\\ viditAstrastataH karNo ramamANo.a.ashrame bhR^igoH . chakAra vai dhanurvede yatnamadbhutavikramaH .. 3..\\ tataH kadA chidrAmastu charannAshramamantikAt . karNena sahito dhImAnupavAsena karshitaH .. 4..\\ suShvApa jAmadagnyo vai visrambhotpanna sauhR^idaH . karNasyotsa~Nga AdhAya shiro klAntamanA guruH .. 5..\\ atha kR^imiH shleShma mayo mA.nsashoNitabhojanaH . dAruNo dAruNasparshaH karNasyAbhyAshamAgamat .. 6..\\ sa tasyorumathAsAdya bibheda rudhirAshanaH . na chainamashakatkSheptu.n hantuM vApi gurorbhayAt .. 7..\\ sandashyamAno.api tathA kR^imiNA tena bhArata . guru prabodha sha~NkI cha tamupaikShata sUta jaH .. 8..\\ karNastu vedanA.n dhairyAdasahyA.n vinigR^ihya tAm . akampannavyathaMshchaiva dhArayAmAsa bhArgavam .. 9..\\ yadA tu ridhireNA~Nge parispR^iShTo bhR^igUdvahaH . tadAbudhyata tejasvI santaptashchedamabravIt .. 10..\\ aho.asmyashuchitAM prAptaH kimida.n kriyate tvayA . kathayasva bhaya.n tyaktvA yAthAtathyamidaM mama .. 11..\\ tasya karNastadAchaShTa kR^imiNA paribhakShaNam . dadarsha rAmasta.n chApi kR^imi.n sUkara saMnibham .. 12..\\ aShTa pAda.n tIkShNadaMShTra.n sUchIbhiriva sa.nvR^itam . romabhiH saMniruddhA~NgamalarkaM nAma nAmataH .. 13..\\ sa dR^iShTamAtro rAmeNa kR^imiH prANAnavAsR^ijat . tasminnevAsR^iksa~Nklinne tadadbhutamivAbhavat .. 14..\\ tato.antarikShe dadR^ishe vishvarUpaH karAlavAn . rAkShaso lohitagrIvaH kR^iShNA~Ngo meghavAhanaH .. 15..\\ sa rAma prA~njalirbhUtvA babhAShe pUrNamAnasaH . svasti te bhR^igushArdUla gamiShyAmi yathAgatam .. 16..\\ mokShito narakAdasmi bhavatA munisattama . bhadra.n cha te.asu nandishcha priyaM me bhavatA kR^itam .. 17..\\ tamuvAchaM mahAbAhurjAmadagnyaH pratApavAn . kastva.n kasmAchcha narakaM pratipanno bravIhi tat .. 18..\\ so.abravIdahamAsaM prAggR^itso nAma mahAsuraH . purA devayuge tAta bhR^igostulyavayA iva .. 19..\\ so.ahaM bhR^igorsudayitAM bhAryAmapaharaM balAt . maharSherabhishApena kR^imibhUto.apataM bhuvi .. 20..\\ abravIttu sa mA.n krodhAttava pUrvapitAmahaH . mUtra shleShmAshanaH pApanirayaM pratipatsyase .. 21..\\ shApasyAnto bhavedbrahmannityeva.n tamathAbruvam . bhavitA bhArgave rAma iti mAmabravIdbhR^iguH .. 22..\\ so.ahametA.n gatiM prApto yathA na kushalaM tathA . tvayA sAdho samAgamya vimuktaH pApayonitaH .. 23..\\ evamuktvA namaskR^itya yayau rAmaM mahAsuraH . rAmaH karNa.n tu sa krodamida.n vachanamabravIt .. 24..\\ ati duHkhamidaM mUDha na jAtu brAhmaNaH sahet . kShatriyasyaiva te dhairya.n kAmayA satyamuchyatAm .. 25..\\ tamuvAcha tataH karNaH shApabhItaH prasAdayan . brahmakShatrAntare sUta.n jAtaM mA.n viddhi bhArgava .. 26..\\ rAdheyaH karNa iti mAM pravadanti janA bhuvi . prasAda.n kuru me brahmannastralubdhasya bhArgava .. 27..\\ pitA gururna sandeho veda vidyA pradaH prabhuH . ato bhArgava ityuktaM mayA gotra.n tavAntike .. 28..\\ tamuvAcha bhR^igushreShThaH saroShaH prahasanniva . bhUmau nipatita.n dIna.n vepamAna kR^itA~njalim .. 29..\\ yasmAnmithyopacharito astralobhAdiha tvayA . tasmAdetaddhi te mUDha brahmAstraM pratibhAsyati .. 30..\\ anyatra vadhakAlAtte sadR^ishena sameyuShaH . abrAhmaNe na hi brahma dhruva.n tiShThetkadA chana .. 31..\\ gachchhedAnIM na te sthAnamanR^itasyeha vidyate . na tvayA sadR^isho yuddhe bhavitA kshatriyo bhuvi .. 32..\\ evamuktastu rAmeNa nyAyenopajagAma saH . duryodhanamupAgamya kR^itAstro.asmIti chAbravIt .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 4} naarada karNastu samavApyaitadastraM bhArgavanandanAt . duryodhanena sahito mumude bharatarShabha .. 1..\\ tataH kadA chidrAjAnaH samAjagmuH svaya.nvare . kali~Nga viShaye rAjanrAGYashchitrA~Ngadasya cha .. 2..\\ shrImadrAjapuraM nAma nagara.n tatra bhArata . rAjAnaH shatashastatra kanyArtha.n samupAgaman .. 3..\\ shutvA duryodhanastatra sametAnsarvapArthivAn . rathena kA~nchanA~Ngena karNena sahito yayau .. 4..\\ tataH svaya.nvare tasminsampravR^itte mahotsave . samApeturnR^ipatayaH kanyArthe nR^ipasattama .. 5..\\ shishupAlo jarAsandho bhIShmako vakra eva cha . kapota romA nIlashcha rukmI cha dR^iDhavikramaH .. 6..\\ sR^igAlashcha mahArAja strI rAjyAdhipatishcha yaH . ashokaH shatadhanvA cha bhojo vIrashcha nAmataH .. 7..\\ ete chAnye cha bahavo dakShiNA.n dishamAshritAH . mlechchhAchAryAshcha rAjAnaH prAchyodIchyashcha bhArata .. 8..\\ kA~nchanA~NgadinaH sarve baddhajAmbUnada srajaH . sarve bhAsvaradehAshcha vyAghrA iva madotkaTAH .. 9..\\ tataH samupaviShTeShu teShu rAjasu bhArata . vivesha ra~Nga.n sA kanyA dhAtrI varShadharAnvitA .. 10..\\ tataH saMshrAvyamANeShu rAGYAM nAmasu bhArata . atyakrAmaddhArtarAShTra.n sA kanyA varavarNinI .. 11..\\ duryodhanastu kauravyo nAmarShayata la~Nghanam . pratyaShedhachcha tA.n kanyAmasatkR^itya narAdhipAn .. 12..\\ sa vIryamadamattatvAdbhIShmadroNAvupAshritaH . rathamAropya tA.n kanyAmAjuhAva narAdhipAn .. 13..\\ tamanvayAdrathI khaDgI bhaddha godhA~NgulitravAn . karNaH shasta bhR^itA.n shreShThaH pR^iShThataH puruSharShabha .. 14..\\ tato vimardaH sumahAnrAGYAmAsIdyudhiShThiraH . saMnahyatA.n tanutrANi rathAnyojayatAm api .. 15..\\ te.abhyadhAvanta sa~NkruddhAH karNaduryodhanAvubhau . sharavarShANi mu~nchanto meghAH parvatayoriva .. 16..\\ karNasteShAmApatatAmekaikena kShureNa ha . dhanUMShi sa sharAvApAnyapAtayata bhUtale .. 17..\\ tato vidhanuShaH kAMshchitkAMshchidudyatakArmukAn . kAMshchidudvahato bANAnrathashakti gadAstathA .. 18..\\ lAghavAdAkulI kR^ityakarNaH praharatA.n varaH . hatasUtAMshcha bhUyiShThAnavajigye narAdhipAn .. 19..\\ te svaya.n tvarayanto.ashvAnyAhi yAhIti vAdinaH . vyapeyuste raNa.n hitvA rAjAno bhagnamAnasAH .. 20..\\ duryodhanastu karNena pAlyamAno.abhyayAttadA . hR^iShTaH kanyAmupAdAya naragaM nAgasAhvayam .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 5} naarada AviShkR^itabala.n karNa.n GYAtvA rAjA tu mAgadhaH . AhvayaddvairathenAjau jarAsandho mahIpatiH .. 1..\\ tayoH samabhavadyuddha.n divyAstraviduShordvayoH . yudhi nAnApraharaNairanyonyamabhivarShatoH .. 2..\\ kShINabANau vi dhanuShau bhagnakhaDgau mahI.n gatau . bAhubhiH samasa~njetAmubhAvapi balAnvitau .. 3..\\ bAhukaNTaka yuddhena tasya karNo.atha yudhyataH . bibheda sandhi.n dehasya jarayA shleShitasya ha .. 4..\\ sa vikAra.n sharIrasya dR^iShTvA nR^ipatirAtmanaH . prIto.asmItyabravItkarNa.n vairamutsR^ijya bhArata .. 5..\\ prItyA dadau sa karNAya mAlinIM nagarIm atha . a~NgeShu narashArdUla sa rAjAsItsapatnajit .. 6..\\ pAlayAmAsa champA.n tu karNaH parabalArdanaH . duryodhanasyAnumate tavApi vidita.n tathA .. 7..\\ eva.n shastrapratApena prathitaH so.abhavatkShitau . tvaddhitArtha.n surendreNa bhikShito varma kuNDale .. 8..\\ sa divye sahaje prAdAtkuNDale paramArchite . sahaja.n kavachaM chaiva mohito deva mAyayA .. 9..\\ vimuktaH kuNDalAbhyA.n cha sahajena cha varmaNA . nihato vijayenAjau vAsudevasya pashyataH .. 10..\\ brAhmaNasyAbhishApena rAmasya cha mahAtmanaH . kuntyAshcha varadAnena mAyayA cha shatakratoH .. 11..\\ bhIShmAvamAnAtsa~NkhyAyA.n rathAnAmardhakIrtanAt . shalyAttejovadhAchchApi vAsudeva nayena cha .. 12..\\ rudrasya devarAjasya yamasya varuNasya cha . kubera droNayoshchaiva kR^ipasya cha mahAtmanaH .. 13..\\ astrANi divyAnyAdAya yudhi gANDIvadhanvanA . hato vaikartanaH karNo divAkarasamadyutiH .. 14..\\ eva.n shaptastava bhrAtA bahubhishchApi va~nchitaH . na shochyaH sa naravyAghro yuddhe hi nidhana.n gataH .. 15..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 6} vaizampaayana etAvaduktvA devarShirvirarAma sa nAradaH . yudhiShThirastu rAjarShirdadhyau shokapariplutaH .. 1..\\ ta.n dInamanasa.n vIramadho vadanamAtulam . niHshvasanta.n yathA nAgaM paryashrunayana.n tathA .. 2..\\ kuntI shokaparItA~NgI duHkhopahata chetanA . abravInmadhurAbhAShA kAle vachanamarthavat .. 3..\\ yudhiShThira mahAbAho naina.n shochitumarhasi . jahi shokaM mahAprAGYa shR^iNu cheda.n vacho mama .. 4..\\ yatitaH sa mayA pUrvaM bhrAtrya.n GYApayitu.n tava . bhAskareNa cha devena pitrA dharmabhR^itA.n vara .. 5..\\ yadvAchya.n hitakAmena suhR^idA bhUtimichchhatA . tathA divAkareNoktaH svapnAnte mama chAgrataH .. 6..\\ na chainamashakadbhAnuraha.n vA snehakAraNaiH . purA pratyanunetu.n vA netuM vApyekatA.n tvayA .. 7..\\ tataH kAlaparItaH sa vairasyoddhukShaNe rataH . pratIpa kArI yuShmAkamiti chopekShito mayA .. 8..\\ ityukto dharmarAjastu mAtrA bAShpAkulekShaNaH . uvAcha vAkya.n dharmAtmA shokavyAkula chetanaH .. 9..\\ bhavatyA gUDhamantratvAtpIDito.asmItyuvAcha tAm . shashApa cha mahAtejAH sarvalokeShu cha striyaH . na guhya.n dhArayiShyantItyatiduHkha samanvitaH .. 10..\\ sa rAjA putrapautrANA.n sambandhisuhR^idA.n tathA . smarannudvignahR^idayo babhUvAsvastha chetanaH .. 11..\\ tataH shokaparItAtmA sa dhUma iva pAvakaH . nirvedamakaroddhImAnrAjA santApapIDitaH .. 12..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 7} vaizampaayana yudhiShThirastu dharmAtmA shokavyAkula chetanaH . shushocha duHkhasantaptaH smR^itvA karNaM mahAratham .. 1..\\ AviShTo duHkhashokAbhyAM niHshvasaMshcha punaH punaH . dR^iShTvArjunamuvAcheda.n vachanaM shokakarshitaH .. 2..\\ yadbhaikShamAchariShyAma vR^iShNyandhakapure vayam . GYAtInniShpuruShAnkR^itvA nemAM prApsyAma durgatim .. 3..\\ amitrA naH samR^iddhArthA vR^ittArthAH kuravaH kila . AtmAnamAtmanA hatvA ki.n dharmaphalamApnumaH .. 4..\\ dhigastu kShAtramAchAra.n dhigastu balamaurasam . dhigastvamarSha.n yenemAmApada.n gamitA vayam .. 5..\\ sAdhu kShamA damaH shauchamavairodhyamamatsaraH . ahi.nsA satyavachanaM nityAni vanachAriNAm .. 6..\\ vaya.n tu lobhAnmohAchcha stambhaM mAnaM cha saMshritAH . imAmavasthAmApannA rAjyalesha bubhukShayA .. 7..\\ trailokyasyApi rAjyena nAsmAnkashchitpraharShayet . bAndhavAnnihatAndR^iShTvA pR^ithivyAmAmiShaiShiNaH .. 8..\\ te vayaM pR^ithivI hetoravadhyAnpR^ithivIsamAn . samparityajya jIvAmo hInArthA hatabAndhavAH .. 9..\\ AmiShe gR^idhyamAnAnAmashunAM naH shunAm iva . AmiSha.n chaiva no naShTamAmiShasya cha bhojinaH .. 10..\\ na pR^ithivyA sakalayA na suvarNasya rAshibhiH . na gavAshvena sarveNa te tyAjyA ya ime hatAH .. 11..\\ sa.nyuktAH kAmamanyubhyA.n krodhAmarShasamanvitAH . mR^ityuyAna.n samAruhya gatA vaivasvatakShayam .. 12..\\ bahukalyANamichchhanta Ihante pitaraH sutAn . tapasA brahmacharyeNa vandanena titikShayA .. 13..\\ upavAsaistathejyAbhirvratakautuka ma~NgalaiH . labhante mAtaro garbhA.nstAnmAsAndasha bibhrati .. 14..\\ yadi svasti prajAyante jAtA jIvanti vA yadi . sambhAvitA jAtabalAste dadyuryadi naH sukham . iha chAmutra chaiveti kR^ipaNAH phalahetukAH .. 15..\\ tAsAmaya.n samArambho nivR^ittaH kevalo.aphalaH . yadAsAM nihatAH putrA yuvAno mR^iShTakuNDalAH .. 16..\\ abhuktvA pArthivAnbhogAnR^iNAnyanavadAya cha . pitR^ibhyo devatAbhyashcha gatA vaivasvatakShayam .. 17..\\ yadaiShAma~Ngapitarau jAtau kAmamayAviva . sa~njAtabalarUpeShu tadaiva nihatA nR^ipAH .. 18..\\ sa.nyuktAH kAmamanyubhyA.n krodhaharShAsama~njasAH . na te janma phala.n kiM chidbhoktAro jAtu karhi chit .. 19..\\ pA~nchAlAnA.n kurUNAM cha hatA eva hi ye.ahatAH . te vaya.n tvadhamA.NllokAnprapadyema svakarmabhiH .. 20..\\ vayamevAsya lokasya vinAshe kAraNa.n smR^itAH . dhR^itarAShTrasya putreNa nikR^ityA pratyapatsmahi .. 21..\\ sadaiva nikR^itipraGYo dveShTA mAyopajIvanaH . mithyavR^ittaH sa satatamasmAsvanapakAriShu .. 22..\\ aMshakAmA vaya.n te cha na chAsmAbhirna tairjitam . na tairbhukteyamavanirna nAryo gItavAditam .. 23..\\ nAmAtya samitau kathyaM na cha shrutavatA.n shrutam . na ratnAni parArdhyAni na bhUrna draviNAgamaH .. 24..\\ R^iddhimasmAsu tA.n dR^iShTvA vivarNo hariNaH kR^ishaH . dhR^itarAShTrasya nR^ipateH saubalena niveditaH .. 25..\\ taM pitA putragR^iddhitvAdanumene.anaye sthitam . anavekShyaiSha pitara.n gA~Ngeya.n viduraM tathA . asaMshaya.n dhR^itarAShTro yathaivAhaM tathAgataH .. 26..\\ aniyamyAshuchi.n lubdhaM putra.n kAmavashAnugam . patito yashaso dIptAdghAtayitvA sahodarAn .. 27..\\ imau vR^iddhau cha shokAgnau prakShipya sa suyodhanaH . asmatpradveSha sa.nyuktaH pApabuddhiH sadaiva hi .. 28..\\ ko hi bandhuH kulInaH sa.nstathA brUyAtsuhR^ijjane . yathAsAvuktavAnkShudro yuyutsurvR^iShNisaMnidhau .. 29..\\ Atmano hi vaya.n doShAdvinaShTAH shAshvatIH samAH . pradahanto dishaH sarvAstejasA bhAskarA iva .. 30..\\ so.asmAka.n vairapuruSho durmantri pragraha.n gataH . duryodhanakR^ite hyetatkulaM no vinipAtitam . avadhyAnA.n vadha.n kR^itvA loke prAptAH sma vAchyatAm .. 31..\\ kulasyAsyAnta karaNa.n durmatiM pApakAriNam . rAjA rAShTreshvara.n kR^itvA dhR^itarAShTro.adya shochati .. 32..\\ hatAH shUrAH kR^itaM pApa.n viShayaH svo vinAshitaH . hatvA no vigato manyuH shoko mA.n rundhayatyayam .. 33..\\ dhana~njaya kR^itaM pApa.n kalyANenopahanyate . tyAgavAMshcha punaH pApaM nAla.n kartumiti shrutiH .. 34..\\ tyAgavA~njanma maraNe nApnotIti shrutiryadA . prAptavarmA kR^itamatirbrahma sampadyate tadA .. 35..\\ sadhana~njaya nirdvandvo munirGYAnasamanvitaH . vanamAmantrya vaH sarvAngamiShyAmi parantapa .. 36..\\ na hi kR^itsnatamo dharmaH shakyaH prAptumiti shrutiH . parigrahavatA tanme pratyakShamarisUdana .. 37..\\ mayA nisR^iShTaM pApa.n hi parigrahamabhIpsatA . janma kShayanimitta.n cha shakyaM prAptumiti shrutiH .. 38..\\ sa parigrahamutsR^ijya kR^itsna.n rAjya.n tathaiva cha . gamiShyAmi vinirmukto vishoko vi jvarastathA .. 39..\\ prashAdhi tvamimAmurvI.n kShemAM nihatakaNTakAm . na mamArtho.asti rAjyena na bhogairvA kurUttama .. 40..\\ etAvaduktvA vachana.n dharmarAjo yudhiShThiraH . vyupAramattataH pArthaH kanIyAnpratyabhAShata .. 41..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 8} vaizampaayana athArjuna uvAchedamadhikShipta ivAkShamI . abhinItatara.n vAkya.n dR^iDhavAdaparAkramaH .. 1..\\ darshayannaindrirAtmAnamugramugraparAkramaH . smayamAno mahAtejAH sR^ikkiNI sa.nlihanmuhuH .. 2..\\ aho duHkhamaho kR^ichchhramaho vaiklavyamuttamam . yatkR^itvAmAnuSha.n karma tyajethAH shriyamuttamAm .. 3..\\ shatrUnhatvA mahI.n labdhvA svadharmeNopapAditAm . hatAmitraH katha.n sarva.n tyajethA buddhilAghavAt .. 4..\\ klIbasya hi kuto rAjya.n dIrghasUtrasya vA punaH . kimartha.n cha mahIpAlAnavadhIH krodhamUrchhitaH .. 5..\\ yo hyAjijIviShedbhaikShya.n karmaNA naiva kena chit . samArambhAnbubhUSheta hatasvastiraki~ncanaH . sarvalokeShu vikhyAto na putrapashusa.nhitaH .. 6..\\ kApAlIM nR^ipa pApiShThA.n vR^ittimAsthAya jIvataH . santyajya rAjyamR^iddha.n te loko.ayaM ki.n vadiShyati .. 7..\\ sarvArambhAnsamutsR^ijya hatasvastiraki~ncanaH . kasmAdAsha.nsase bhaikShya.n chartuM prAkR^itavatprabho .. 8..\\ asminrAjakule jAto jitvA kR^itsnA.n vasundharAm . dharmArthAvakhilau hitvA vanaM mauDhyAtpratiShThase .. 9..\\ yadImAni havIMShIha vimathiShyantyasAdhavaH . bhavatA viprahINAni prApta.n tvAmeva kilbiSham .. 10..\\ Aki~ncanyamanAshAsyamiti vai nahuSho.abravIt . kR^ityA nR^isha.nsA hyadhane dhigastvadhanatAm iha .. 11..\\ ashvastanamR^iShINA.n hi vidyate veda tadbhavAn . ya.n tvimaM dharmamityAhurdhanAdeSha pravartate .. 12..\\ dharma.n sa.nharate tasya dhanaM harati yasya yaH . hriyamANe dhane rAjanvaya.n kasya kShamemahi .. 13..\\ abhishastavatprapashyanti daridraM pArshvataH sthitam . dAridryaM pAtaka.n loke kastachchha.nsitumarhati .. 14..\\ patitaH shochyate rAjannirdhanashchApi shochyate . visheShaM nAdhigachchhAmi patitasyAdhanasya cha .. 15..\\ arthebhyo hi vivR^iddhebhyaH sambhR^itebhyastatastataH . kriyAH sarvAH pravartante parvatebhya ivApa gAH .. 16..\\ ardhAddharmashcha kAmashcha svargashchaiva narAdhipa . prANayAtrA hi lokasya vinArthaM na prasidhyati .. 17..\\ arthena hi vihInasya puruShasyAlpamedhasaH . vyuchchhidyante kriyAH sarvA grIShme ku sarito yathA .. 18..\\ yasyArthAstasya mitrANi yasyArthAstasya bAndhavAH . yasyArthAH sa pumA.Nlloke yasyArthAH sa cha paNDitaH .. 19..\\ adhanenArthakAmena nArthaH shakyo vivitsatA . arthairarthA nibadhyante gajairiva mahAgajAH .. 20..\\ dharmaH kAmashcha svargashcha harShaH krodhaH shruta.n damaH . arthAdetAni sarvANi pravartante narAdhipa .. 21..\\ dhanAtkulaM prabhavati dhanAddharmaH pravartate . nAdhanasyAstyaya.n loko na paraH puruShottama .. 22..\\ nAdhano dharmakR^ityAni yathAvadanutiShThati . dhanAddhi dharmaH sravati shailAdgirinadI yathA .. 23..\\ yaH kR^ishAshvaH kR^isha gavaH kR^isha bhR^ityaH kR^ishAtithiH . sa vai rAjankR^isho nAma na sharIrakR^ishaH kR^ishaH .. 24..\\ avekShasva yathAnyAyaM pashya devAsura.n yathA . rAjankimanyajGYAtInA.n vadhAdR^idhyanti devatAH .. 25..\\ na cheddhartavyamanyasya katha.n taddharmamArabhet . etAvAneva vedeShu nishchayaH kavibhiH kR^itaH .. 26..\\ adhyetavyA trayI vidyA bhavitavya.n vipashchitA . sarvathA dhanamAhArya.n yaShTavya.n chApi yatnataH .. 27..\\ krohAddevairavAptAni divi sthAnAni sarvashaH . iti devA vyavasitA vedavAdAshcha shAshvatAH .. 28..\\ adhIyante tapasyanti yajante yAjayanti cha . kR^itsna.n tadeva cha shreyo yadapyAdadate.anyataH .. 29..\\ na pashyAmo.anapahR^ita.n dhanaM kiM chitkva chidvayam . evameva hi rAjAno jayanti pR^ithivImimAm .. 30..\\ jitvA mamatvaM bruvate putrA iva piturdhane . rAjarShayo jitasvargA dharmo hyeShAM nigadyate .. 31..\\ yathaiva pUrNAdudadheH syandantyApo disho dasha . eva.n rAjakulAdvittaM pR^ithivIM pratitiShThati .. 32..\\ AsIdiya.n dilIpasya nR^igasya nahuShasya cha . ambarIShasya mAndhAtuH pR^ithivI sA tvayi sthitA .. 33..\\ sa tvA.n dravyamayo yaGYaH samprAptaH sarvadakShiNaH . ta.n chenna yajase rAjanprAptastvaM devakilbiSham .. 34..\\ yeShA.n rAjAshvamedhena yajate dakShiNAvatA . upetya tasyAvabhR^ithaM pUtAH sarve bhavanti te .. 35..\\ vishvarUpo mahAdevaH sarvamedhe mahAmakhe . juhAva sarvabhUtAni tathaivAtmAnamAtmanA .. 36..\\ shAshvato.ayaM bhUtipatho nAsyAntamanushushruma . mahAndAsharathaH panthA mA rAjankApatha.n gamaH .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 9} yudhisthira muhUrta.n tAvadekAgro manaH shrotre.antarAtmani . dhArayitvApi te shrutvA rochatA.n vachanaM mama .. 1..\\ sArthagamyamahaM mArgaM na jAtu tvatkR^ite punaH . gachchheya.n tadgamiShyAmi hitvA grAmyasukhAnyuta .. 2..\\ kShemyashchaikAkinA gamyaH panthAH ko.astIti pR^ichchha mAm . atha vA nechchhasi praShTumapR^ichchhannapi me shR^iNu .. 3..\\ hitvA grAmyasukhAchAra.n tapyamAno mahattapaH . araNye phalamUlAshI chariShyAmi mR^igaiH saha .. 4..\\ juhvAno.agni.n yathAkAlamubhau kAlAvupaspR^ishan . kR^ishaH parimitAhArashcharma chIrajaTA dharaH .. 5..\\ shItavAtAtapa sahaH kShutpipAsAshramakShamaH . tapasA vidhidR^iShTena sharIramupashoShayan .. 6..\\ manaHkarNasukhA nitya.n shR^iNvannuchchAvachA giraH . muditAnAmaraNyeShu vasatAM mR^igapakShiNAm .. 7..\\ AjighranpeshalAngandhAnphullAnA.n vR^ikShavIrudhAm . nAnArUpAnvane pashyanramaNIyAnvanaukasaH .. 8..\\ vAna prasthajanasyApi darshana.n kulavAsinaH . nApriyANyAchariShyAmi kiM punargrAmavAsinAm .. 9..\\ ekAntashIlI vimR^ishanpakvApakvena vartayan . pitR^IndevAMshcha vanyena vAgbhiradbhish cha tarpayan .. 10..\\ evamAraNya shAstrANAmugramugratara.n vidhim . sevamAnaH pratIkShiShye dehasyAsya samApanam .. 11..\\ atha vaiko.ahamekAhamekaikasminvanaspatau . charanbhaikShyaM munirmuNDaH kShapayiShye kalevaram .. 12..\\ pA.nsubhiH samavachchhannaH shUnyAgAra pratishrayaH . vR^ikShamUlaniketo vA tyaktasarvapriyApriyaH .. 13..\\ na shochanna prahR^iShyaMshcha tulyanindAtmasa.nstutiH . nirAshIrnirmamo bhUtvA nirdvandvo niShparigrahaH .. 14..\\ AtmArAmaH prasannAtmA jaDAndhabadhirAkR^itiH . akurvANaH paraiH kA.n chitsa.nvidaM jAtu kena chit .. 15..\\ ja~NgamAja~NgamAnsarvAnna vihi.nsaMshchaturvidhAn . prajAH sarvAH svadharmasthAH samaH prANabhR^itaH prati .. 16..\\ na chApyavahasanka.n chinna kurvanbhrukuTIM kva chit . prasannavadano nitya.n sarvendriyasusa.nyataH .. 17..\\ apR^ichchhankasya chinmArga.n vrajanyenaiva kena chit . na deshaM na disha.n kAM chidgantumichchhanvisheShataH .. 18..\\ gamane nirapekShashcha pashchAdanavalokayan . R^ijuH praNihito gachchha.nstrasa sthAvaravarjakaH .. 19..\\ svabhAvastu prayAtyagre prabhavantyashanAnyapi . dvandvAni cha viruddhAni tAni sarvANyachintayan .. 20..\\ alpa.n vAsvAdu vA bhojyaM pUrvAlAbhena jAtuchit . anyeShvapi chara.NllAbhamalAbhe sapta pUrayan .. 21..\\ vi dhUme nyastamusale vya~NgAre bhuktavajjane . atItapAtra sa~ncAre kAle vigatabhikShuke .. 22..\\ ekakAla.n charanbhaikShyaM gR^ihe dve chaiva pa~ncha cha . spR^ihA pAshAnvimuchyAha.n chariShyAmi mahImimAm .. 23..\\ na jijIviShuvatki.n chinna mumUrShuvadAcharan . jIvitaM maraNa.n chaiva nAbhinandanna cha dviShan .. 24..\\ vAsyaika.n takShato bAhuM chandanenaikamukShataH . nAkalyANaM na kalyANa.n chintayannubhayostayoH .. 25..\\ yAH kAshchijjIvatA shakyAH kartumabhyudaya kriyAH . sarvAstAH samabhityajya nimeShAdi vyavasthitaH .. 26..\\ teShu nityamasaktashcha tyaktasarvendriyakriyaH . suparityakta sa~NkalpaH sunirNiktAtma kalmaShaH .. 27..\\ vimuktaH sarvasa~Ngebhyo vyatItaH sarvavAgurAH . na vashe kasya chittiShThansa dharmA mAtarishvanaH .. 28..\\ vItarAgashcharanneva.n tuShTiM prApsyAmi shAshvatIm . tR^iShNayA hi mahatpApamaGYAnAdasmi kAritaH .. 29..\\ kushalAkushalAnyeke kR^itvA karmANi mAnavAH . kAryakAraNa saMshliShTa.n svajanaM nAmabibhratI .. 30..\\ AyuSho.ante prahAyeda.n kShINaprAyaM kalevaram . pratigR^ihNAti tatpApa.n kartuH karmaphala.n hi tat .. 31..\\ eva.n sa.nsArachakre.asminvyAviddhe rathachakravat . sameti bhUtagrAmo.ayaM bhUtagrAmeNa kAryavAn .. 32..\\ janmamR^ityujarAvyAdhivedanAbhirupadrutam . asAramimamasvanta.n sa.nsAra.n tyajataH sukham .. 33..\\ divaH patatsu deveShu sthAnebhyashcha maharShiShu . ko hi nAma bhavenArthI bhavetkAraNatattvavit .. 34..\\ kR^itvA hi vividha.n karma tattadvividhalakShaNam . pArthivairnR^ipatiH svalpaiH kAraNaireva badhyate .. 35..\\ tasmAtpraGYAmR^itamida.n chirAnmAM pratyupasthitam . tatprApya prArthaye sthAnamavyaya.n shAshvata.n dhruvam .. 36..\\ etayA satata.n vR^ittyA charannevaM prakArayA . deha.n sa.nsthApayiShyAmi nirbhayaM mArgamAsthitaH .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 10} bhiima shrotriyasyeva te rAjanmandakasyAvipashchitaH . anuvAka hatA buddhirnaiShA tattvArtha darshinI .. 1..\\ Alasye kR^itachittasya rAjadharmAnasUyataH . vinAshe dhArtarAShTrANA.n kiM phalaM bharatarShabha .. 2..\\ kShamAnukampA kAruNyamAnR^isha.nsyaM na vidyate . kShAtramAcharato mArgamapi bandhostvadantare .. 3..\\ yadImAM bhavato buddhi.n vidyAma vayamIdR^ishIm . shastraM naiva grahIShyAmo na vadhiShyAma ka.n chana .. 4..\\ bhaikShyamevAchariShyAma sharIrasyA vimokShaNAt . na cheda.n dAruNa.n yuddhamabhaviShyanmahIkShitAm .. 5..\\ prANasyAnnamida.n sarvamiti vai kavayo viduH . sthAvara.n ja~NgamaM chaiva sarvaM prANasya bhojanam .. 6..\\ AdadAnasya chedrAjya.n ye ke chitparipanthinaH . hantavyAsta iti prAGYAH kShatradharmavido viduH .. 7..\\ te sa doShA hatAsmAbhI rAjyasya paripanthinaH . tAnhatvA bhu~NkShva dharmeNa yudhiShThira mahImimAm .. 8..\\ yathA hi puruShaH khAtvA kUpamaprApya chodakam . pa~Nkadigdho nivarteta karmedaM nastathopamam .. 9..\\ yathAruhya mahAvR^ikShamapahR^itya tato madhu . aprAshya nidhana.n gachchhetkarmedaM nastathopamam .. 10..\\ yathA mahAntamadhvAnamAshayA puruShaH patan . sa nirAsho nivarteta karmedaM nastathopamam .. 11..\\ yathA shatrUnghAtayitvA puruShaH kurusattama . AtmAna.n ghAtayetpashchAtkarmedaM nastathAvidham .. 12..\\ yathAnna.n kShudhito labdhvA na bhu~njIta yadR^ichchhayA . kAmI cha kAminI.n labdhvA karmedaM nastathAvidham .. 13..\\ vayamevAtra garhyA hi ye vayaM mandachetasaH . tvA.n rAjannanugachchhAmo jyeShTho.ayamiti bhArata .. 14..\\ vaya.n hi bAhubalinaH kR^itavidyA manasvinaH . klIbasya vAkye tiShThAmo yathaivAshaktayastathA .. 15..\\ agatInkAgatInasmAnnaShTArthAnarthasiddhaye . katha.n vai nAnupashyeyurjanAH pashyanti yAdR^isham .. 16..\\ ApatkAle hi saMnyAsaH kartavya iti shiShyate . jarayAbhiparItena shatrubhirvya.nsitena cha .. 17..\\ tasmAdiha kR^itapraGYAstyAgaM na parichakShate . dharmavyatikrama.n chedaM manyante sUkShmadarshinaH .. 18..\\ katha.n tasmAtsamutpannastanniShThastadupAshrayaH . tadeva nindannAsIta shraddhA vAnyatra gR^ihyate .. 19..\\ shriyA vihInairadhanairnAstikaiH sampravartitam . vedavAdasya viGYAna.n satyAbhAsamivAnR^itam .. 20..\\ shakya.n tu mauNDyamAsthAya bibhratAtmAnamAtmanA . dharmachchhadma samAsthAya AsituM na tu jIvitum .. 21..\\ shakyaM punararaNyeShu sukhamekena jIvitum . abibhratA putrapautrAndevarShInatithInpitR^In .. 22..\\ neme mR^igAH svargajito na varAhA na pakShiNaH . athaitena prakAreNa puNyamAhurna tA~njanAH .. 23..\\ yadi saMnyAsataH siddhi.n rAjankashchidavApnuyAt . parvatAshcha drumAshchaiva kShipra.n siddhimavApnuyuH .. 24..\\ ete hi nityasaMnyAsA dR^ishyante nirupadravAH . aparigrahavantashcha satata.n chAtmachAriNaH .. 25..\\ atha chedAtmabhAgyeShu nAnyeShA.n siddhimashnute . tasmAtkarmaiva kartavyaM nAsti siddhirakarmaNaH .. 26..\\ audakAH sR^iShTayashchaiva jantavaH siddhimApnuyuH . yeShAmAtmaiva bhartavyo nAnyaH kash chana vidyate .. 27..\\ avekShasva yathA svaiH svaiH karmabhirvyApR^ita.n jagat . tasmAtkarmaiva kartavyaM nAsti siddhirakarmaNaH .. 28..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 11} arjuna atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . tApasaiH saha sa.nvAda.n shakrasya bharatarShabha .. 1..\\ ke chidgR^ihAnparityajya vanamabhyagamandvijAH . ajAtashmashravo mandAH kule jAtAH pravavrajuH .. 2..\\ dharmo.ayamiti manvAnA brahmacharye vyavasthitAH . tyaktvA gR^ihAnpitR^IMshchaiva tAnindro.anvakR^ipAyata .. 3..\\ tAnAbabhAShe bhagavAnpakShI bhUtvA hiranmayaH . suduShkaraM manuShyaishcha yatkR^ita.n vighasAshibhiH .. 4..\\ puNya.n cha bata karmaiShAM prashastaM chaiva jIvitam . sa.nsiddhAste gatiM mukhyAM prAptA dharmaparAyaNAH .. 5..\\ rsarah aho batAya.n shakunirvighasAshAnprasha.nsati . asmAnnUnamaya.n shAsti vaya.n cha vighasAshinaH .. 6..\\ zakuni nAha.n yuShmAnprasha.nsAmi pa~NkadigdhAnrajasvalAn . uchchhiShTa bhojino mandAnanye vai vighasAshinaH .. 7..\\ rsayah ida.n shreyo paramiti vayamevAbhyupAsmahe . shakune brUhi yachchhreyo bhR^isha.n vai shraddadhAma te .. 8..\\ zakuni yadi mAM nAbhisha~Nkadhva.n vibhAjyAtmAnamAtmanA . tato.aha.n vaH pravakShyAmi yAthA tathyaM hitaM vachaH .. 9..\\ rsayah shR^iNumaste vachastAta panthAno viditAstava . niyoge chaiva dharmAtmansthAtumichchhAmi shAdhi naH .. 10..\\ zakuni chatuShpadA.n gauH pravarA lohAnAM kA~nchana.n varam . shabdAnAM pravaro mantro brAhmaNo dvipadA.n varaH .. 11..\\ mantrAya.n jAtakarmAdi brAhmaNasya vidhIyate . jIvato yo yathAkAla.n shmashAnanidhanAditi .. 12..\\ karmANi vaidikAnyasya svargyaH panthAstvanuttamaH . atha sarvANi karmANi mantrasiddhAni chakShate .. 13..\\ AmnAyadR^iDhavAdIni tathA siddhiriheShyate . mAsArdha mAsA R^itava Aditya shashitArakam .. 14..\\ Ihante sarvabhUtAni tadR^ita.n karmasa~NginAm . siddhikShetramidaM puNyamayamevAshramo mahAn .. 15..\\ atha ye karma nindanto manuShyAH kApatha.n gatAH . mUDhAnAmarthahInAnA.n teShAm enastu vidyate .. 16..\\ deva vaMshAnpitR^ivaMshAnbrahma vaMshAMshcha shAshvatAn . santyajya mUDhA vartante tato yAntyashrutI patham .. 17..\\ etadvo.astu tapo yukta.n dadAnItyR^iShichoditam . tasmAttadadhyavasatastapasvitapa uchyate .. 18..\\ deva vaMshAnpitR^ivaMshAnbrahma vaMshAMshcha shAshvatAn . sa.nvibhajya guroshcharyA.n tadvai duShkaramuchyate .. 19..\\ devA vai duShkara.n kR^itvA vibhUtiM paramAM gatAH . tasmAdgArhasthyamudvoDhu.n duShkaraM prabravImi vaH .. 20..\\ tapo shreShThaM prajAnA.n hi mUlametanna saMshayaH . kuTumba vidhinAnena yasminsarvaM pratiShThitam .. 21..\\ etadvidustapo viprA dvandvAtItA vimatsarAH . tasmAdvanaM madhyama.n cha lokeShu tapa uchyate .. 22..\\ durAdharShaM pada.n chaiva gachchhanti vighasAshinaH . sAyamprAtarvibhajyAnna.n svakuTumbe yathAvidhi .. 23..\\ dattvAtithibhyo devaibhyaH pitR^ibhyaH svajanasya cha . avashiShTAni ye.ashnAti tAnAhurvighasAshinaH .. 24..\\ tasmAtsvadharmamAsthAya suvratAH satyavAdinaH . lokasya guravo bhUtvA te bhavantyanupaskR^itAH .. 25..\\ tridivaM prApya shakrasya svargaloke vimatsarAH . vasanti shAshvatIrvarShA janA duShkarakAriNaH .. 26..\\ tataste tadvacho shrutvA tasya dharmArthasa.nhitam . utsR^ijya nAstika gati.n gArhasthyaM dharmamAshritAH .. 27..\\ tasmAttvamapi durdharSha dhairyamAlambya shAshvatam . prashAdhi pR^ithivI.n kR^itsnA.n hatAmitrAM narottama .. 28..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 12} vaizampaayana arjunasya vacho shrutvA nakulo vAkyamabravIt . rAjAnamabhisamprekShya sarvadharmabhR^itA.n varam .. 1..\\ anurudhya mahAprAGYo bhrAtushchittamarindamaH . vyUDhoraH ko mahAbAhustAmrAsyo mita bhAShitA .. 2..\\ vishAkha yUpe devAnA.n sarveShAmagnayashchitAH . tasmAdviddhi mahArAja devAnkarma pathi sthitAn .. 3..\\ anAstikAnAstikAnAM prANadAH pitarash cha ye . te.api karmaiva kurvanti vidhiM pashyasva pArthiva . vedavAdApaviddhA.nstu tAnviddhi bhR^ishanAstikAn .. 4..\\ na hi vedoktamutsR^ijya vipraH sarveShu karmasu . deva yAnena nAkasya pR^iShThamApnoti bhArata .. 5..\\ atyAshramAnaya.n sarvAnityAhurveda nishchayAH . brAhmaNAH shrutisampannAstAnnibodha janAdhipa .. 6..\\ vittAni dharmalabdhAni kratumukhyeShvavAsR^ijan . kR^itAtmasu mahArAja sa vai tyAgI smR^ito naraH .. 7..\\ anavekShya sukhAdAna.n tathevordhvaM pratiShThitaH . AtmatyAgI mahArAja sa tyAgI tAmasaH prabho .. 8..\\ aniketaH paripatanvR^ikShamUlAshrayo muniH . apAchakaH sadA yogI sa tyAgI pArtha bhikShukaH .. 9..\\ krodhaharShAvanAdR^itya paishunya.n cha vishAM pate . vipro vedAnadhIte yaH sa tyAgI guru pUjakaH .. 10..\\ AshramA.nstulayA sarvAndhR^itAnAhurmanIShiNaH . ekataste trayo rAjangR^ihasthAshrama ekataH .. 11..\\ samIkShate tu yo.artha.n vai kAmasvarga.n cha bhArata . ayaM panthA maharShINAmiya.n lokavidA.n gatiH .. 12..\\ iti yaH kurute bhAva.n sa tyAgI bharatarShabha . na yaH parityajya gR^ihAnvanameti vimUDhavat .. 13..\\ yadA kAmAnsamIkSheta dharmavaita.nsiko.anR^ijuH . athainaM mR^ityupAshena kaNThe badhnAti mR^ityurAj .. 14..\\ abhimAna kR^ita.n karma naitatphalavaduchyate . tyAgayuktaM mahArAja sarvameva mahAphalam .. 15..\\ shamo damastapo dAna.n satyaM shauchamathArjavam . yaGYo dhR^itishcha dharmashcha nityamArSho vidhiH smR^itaH .. 16..\\ pitR^idevAtithi kR^ite samArambho.atra shasyate . atraiva hi mahArAja trivargaH kevalaM phalam .. 17..\\ etasminvartamAnasya vidhau vipraniShevite . tyAginaH prakR^itasyeha nochchhittirvidyate kva chit .. 18..\\ asR^ijaddhi prajA rAjanprajApatirakalmaShaH . mA.n yakShyantIti shAntAtmA yaGYairvividhadakShiNaiH .. 19..\\ vIrudhashchaiva vR^ikShAMshcha yaGYArtha.n cha tathauShadhIH . pashUMshchaiva tathA medhyAnyaGYArthAni havIMShi cha .. 20..\\ gR^ihasthAshramiNastachcha yaGYakarma virodhakam . tasmAdgArhasthyameveha duShkara.n durlabhaM tathA .. 21..\\ tatsamprApya gR^ihasthA ye pashudhAnya samanvitAH . na yajante mahArAja shAshvata.n teShu kilbiSham .. 22..\\ svAdhyAyayaGYA R^iShayo GYAnayaGYAstathApare . athApare mahAyaGYAnmanasaiva vitanvate .. 23..\\ eva.n dAnasamAdhAnaM mArgamAtiShThato nR^ipa . dvijAterbrahmabhUtasya spR^ihayanti divaukasaH .. 24..\\ sa ratnAni vichitrANi sambhR^itAni tatastataH . makheShvanabhisantyajya nAstikyamabhijalpasi . kuTumbamAsthite tyAgaM na pashyAmi narAdhipa .. 25..\\ rAjasUyAshvamedheShu sarvamedheShu vA punaH . ya chAnye kratavastAta brAhmaNairabhipUjitAH . tairyajasva mahArAja shakro devapatiryathA .. 26..\\ rAGYaH pramAdadoSheNa dasyubhiH parimuShyatAm . asharaNyaH prajAnA.n yaH sa rAjA kaliruchyate .. 27..\\ ashvAngAshchaiva dAsIshcha kareNUshcha svala.n kR^itAH . grAmA~njanapadAMshchaiva kShetrANi cha gR^ihANi cha .. 28..\\ apradAya dvijAtibhyo mAtsaryAviShTa chetasaH . vaya.n te rAjakalayo bhaviShyAmo vishAM pate .. 29..\\ adAtAro.asharaNyAshcha rAjakilbiSha bhAginaH . duHkhAnAmeva bhoktAro na sukhAnA.n kadA chana .. 30..\\ aniShTvA cha mahAyaGYairakR^itvAcha pitR^isvadhAm . tIrtheShvanabhisantyajya pravrajiShyasi chedatha .. 31..\\ chhinnAbhramiva gantAsi vilayaM mAruteritam . lokayorubhayorbhraShTo hyantarAle vyavasthitaH .. 32..\\ antarbahishcha yatki.n chinmano vyAsa~Nga kArakam . parityajya bhavettyAgI na yo hitvA pratiShThate .. 33..\\ etasminvartamAnasya vidhau vipraniShevite . brAhmaNasya mahArAja nochchhittirvidyate kva chit .. 34..\\ nihatya shatrU.nstarasA samR^iddhAn shakro yathA daitya balAni sa~Nkhye . kaH pArtha shochennirataH svadharme pUrvaiH smR^ite pArthiva shiShTajuShTe .. 35..\\ kShAtreNa dharmeNa parAkrameNa jitvA mahIM mantravidbhyaH pradAya . nAkasya pR^iShThe.asi narendra gantA na shochitavyaM bhavatAdya pArtha .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 13} sahadeva na bAhya.n dravyamutsR^ijya siddhirbhavati bhArata . shArIra.n dravyamutsR^ijya siddhirbhavati vA na vA .. 1..\\ bAhyadravyavimuktasya sharIreShu cha gR^idhyataH . yo dharmo yatsukha.n vA syAddviShatA.n tattathAstu naH .. 2..\\ shArIra.n dravyamutsR^ijya pR^ithivImanushAsataH . yo dharmo yatsukha.n vA syAtsuhR^idA.n tattathAstu naH .. 3..\\ dvyakSharastu bhavenmR^ityustryakSharaM brahma shAshvatam . mameti cha bhavenmR^ityurna mameti cha shAshvatam .. 4..\\ brahma mR^ityU cha tau rAjannAtmanyeva samAshritau . adR^ishyamAnau bhUtAni yodhayetAmasaMshayam .. 5..\\ avinAsho.asya sattvasya niyato yadi bhArata . bhittvA sharIraM bhUtAnAM na hi.nsA pratipatsyate .. 6..\\ athApi cha sahotpattiH sattvasya pralayastathA . naShTe sharIre naShTa.n syAdvR^ithA cha syAtkriyA pathaH .. 7..\\ tasmAdekAntamutsR^ijya pUrvaiH pUrvataraishcha yaH . panthA niShevitaH sadbhiH sa niShevyo vijAnatA .. 8..\\ labdhvApi pR^ithivI.n kR^itsnA.n sahasthAvaraja~NgamAm . na bhu~Nkte yo nR^ipaH samya~NniShphala.n tasya jIvitam .. 9..\\ atha vA vasato rAjanvane vanyena jIvataH . dravyeShu yasya mamatA mR^ityorAsye sa vartate .. 10..\\ bAhyAbhyantara bhUtAnA.n svabhAvaM pashya bhArata . ye tu pashyanti tadbhAvaM muchyante mahato bhayAt .. 11..\\ bhavAnpitA bhavAnmAtA bhavAnbhrAtA bhavAnguruH . duHkhapralApAnArtasya tasmAnme kShantumarhasi .. 12..\\ tathya.n vA yadi vAtathyaM yanmayaitatprabhAShitam . tadviddhi pR^ithivIpAla bhaktyA bharatasattama .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 14} vaizampaayana avyAharati kaunteye dharmarAje yudhiShThire . bhrAtR^INAM bruvatA.n tA.nstAnvividhAnveda nishchayAn .. 1..\\ mahAbhijana sampannA shrImatyAyatalochanA . abhyabhAShata rAjendra.n draupadI.n yoShitAM varA .. 2..\\ AsInamR^iShabha.n rAGYAM bhrAtR^ibhiH parivAritam . si.nhashArdUlasadR^ishairvAraNairiva yUthapam .. 3..\\ abhimAnavatI nitya.n visheSheNa yudhiShThire . lAlitA satata.n rAGYA dharmaGYA dharmadarshinI .. 4..\\ Amantrya vipulashroNI sAmnA paramavalgunA . bhartAramabhisamprekShya tato vachanamabravIt .. 5..\\ ime te bhrAtaraH pArtha shuShyanta stokakA iva . vAvAshyamAnAstiShThanti na chainAnabhinandase .. 6..\\ nandayaitAnmahArAja mattAniva mahAdvipAn . upapannena vAkyena satata.n duHkhabhAginaH .. 7..\\ katha.n dvaitavane rAjanpUrvamuktvA tathA vachaH . bhrAtR^InetAnsma sahitA~nshItavAtAtapArditAn .. 8..\\ vaya.n duryodhana.n hatvA mR^idhe bhokShyAma medinIm . sampUrNA.n sarvakAmAnAmAhave vijayaiShiNaH .. 9..\\ virathAshcha rathAnkR^itvA nihatya cha mahAgajAn . sa.nstIrya cha rathairbhUmi.n sa sAdibhirarindamAH .. 10..\\ yajatA.n vividhairyaGYaiH samR^iddhairAptadakShiNaiH . vanavAsa kR^ita.n duHkhaM bhaviShyati sukhAya naH .. 11..\\ ityetAnevamuktvA tva.n svaya.n dharmabhR^itAM vara . kathamadya punarvIra viniha.nsi manA.nsyuta .. 12..\\ na klIbo vasudhAM bhu~Nkte na klIbo dhanamashnute . na klIbasya gR^ihe putrA matsyAH pa~Nka ivAsate .. 13..\\ nAdaNDaH kShatriyo bhAti nAdaNDo bhUtimashnute . nAdaNDasya prajA rAjNaH sukhamedhanti bhArata .. 14..\\ mitratA sarvabhUteShu dAnamadhyayana.n tapaH . brAhmaNasyaiSha dharmaH syAnna rAGYo rAjasattama .. 15..\\ asatAM pratiShedhashcha satA.n cha paripAlayan . eSha rAGYAM paro dharmaH samare chApalAyanam .. 16..\\ yasminkShamA cha krodhashcha dAnAdAne bhayAbhaye . nigrahAnugrahau chobhau sa vai dharmaviduchyate .. 17..\\ na shrutena na dAnena na sAntvena na chejyayA . tvayeyaM pR^ithivI labdhA notkochena tathApyuta .. 18..\\ yattadbalamamitrANA.n tathA vIra samudyatam . hastyashvarathasampanna.n tribhira~Ngairmahattaram .. 19..\\ rakShita.n droNakarNAbhyAmashvatthAmnA kR^ipeNa cha . tattvayA nihata.n vIra tasmAdbhu~NkShva vasundharAm .. 20..\\ jambUdvIpo mahArAja nAnAjanapadAyutaH . tvayA puruShashArdUla daNDena mR^iditaH prabho .. 21..\\ jambUdvIpena sadR^ishaH krau~nchadvIpo narAdhipa . apareNa mahAmerordaNDena mR^iditastvayA .. 22..\\ krau~nchadvIpena sadR^ishaH shAkadvIpo narAdhipa . pUrveNa tu mahAmerordaNDena mR^iditastvayA .. 23..\\ uttareNa mahAmeroH shAkadvIpena saMmitaH . bhadrAshvaH puruShavyAghra daNDena mR^iditastvayA .. 24..\\ dvIpAshcha sAntaradvIpA nAnAjanapadAlayAH . vigAhya sAgara.n vIra daNDena mR^iditAstvayA .. 25..\\ etAnyapratimAni tva.n kR^itvA karmANi bhArata . na prIyase mahArAja pUjyamAno dvijAtibhiH .. 26..\\ sa tvaM bhrAtR^InimAndR^iShTvA pratinandasva bhArata . R^iShabhAniva saMmattAngajendrAnUrjitAniva .. 27..\\ amara pratimAH sarve shatrusAhAH parantapAH . eko.api hi sukhAyaiShA.n kShamaH syAditi me matiH .. 28..\\ kiM punaH puruShavyAghrAH patayo me nararShabhAH . samastAnIndriyANIva sharIrasya vicheShTane .. 29..\\ anR^itaM mAbravIchchhvashrUH sarvaGYA sarvadarshinI . yudhiShThirastvAM pA~nchAli sukhe dhAsyatyanuttame .. 30..\\ hatvA rAjasahasrANi bahUnyAshu parAkramaH . tadvyartha.n samprapashyAmi mohAttava janAdhipa .. 31..\\ yeShAmunmattako jyeShThaH sarve tasyopachAriNaH . tavonmAdena rAjendra sonmAdAH sarvapANDavAH .. 32..\\ yadi hi syuranunmattA bhrAtaraste janAdhipa . baddhvA tvAM nAstikaiH sArdhaM prashAseyurvasundharAm .. 33..\\ kurute mUDhameva.n hi yaH shreyo nAdhigachchhati . dhUpaira~njana yogaish cha nasya karmabhireva cha . bheShajaiH sa chikitsyaH syAdya unmArgeNa gachchhati .. 34..\\ sAha.n sarvAdhamA loke strINAM bharatasattama . tathA vinikR^itAmitrairyAhamichchhAmi jIvitum .. 35..\\ eteShA.n yatamAnAnAmutpadyante tu sampadaH . tva.n tu sarvAM mahI.n labdhvA kuruShe svayamApadam .. 36..\\ yathAstA.n saMmatau rAGYAM pR^ithivyAM rAjasattamau . mAndhAtA chAmbarIShashcha tathA rAjanvirAjase .. 37..\\ prashAdhi pR^ithivI.n devIM prajA dharmeNa pAlayan . sa parvata vanadvIpAM mA rAjanvimanA bhava .. 38..\\ yajasva vividhairyaGYairjuhvannagnInprayachchha cha . purANi bhogAnvAsA.nsi dvijAtibhyo nR^ipottama .. 39..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 15} vaizampaayana yAGYasenyA vacho shrutvA punarevArjuno.abravIt . anumAnya mahAbAhu.n jyeShThaM bhrAtaramIshvaram .. 1..\\ daNDaH shAsti prajAH sarvA daNDa evAbhirakShati . daNDaH supteShu jAgarti daNDa.n dharma.n vidurbudhAH .. 2..\\ dharma.n sa.nrakShate daNDastathevArthaM narAdhipa . kAma.n sa.nrakShate daNDastrivargo daNDa uchyate .. 3..\\ daNDena rakShyate dhAnya.n dhanaM daNDena rakShyate . etadvidvannupAdatsva svabhAvaM pashya laukikam .. 4..\\ rAjadaNDabhayAdeke pApAH pApaM na kurvate . yamadaNDabhayAdeke paralokabhayAdapi .. 5..\\ parasparabhayAdeke pApAH pApaM na kurvate . eva.n sA.nsiddhike loke sarva.n daNDe pratiShThitam .. 6..\\ daNDasyaiva bhayAdeke na khAdanti parasparam . andhe tamasi majjeyuryadi daNDo na pAlayet .. 7..\\ yasmAdadAntAndamayatyashiShTAndaNDayatyapi . damanAddaNDanAchchaiva tasmAddaNDa.n vidurbudhAH .. 8..\\ vAchi daNDo brAhmaNAnA.n kShatriyANAM bhujArpaNam . dAnadaNDaH smR^ito vaishyo nirdaNDaH shUdra uchyate .. 9..\\ asaMmohAya martyAnAmarthasa.nrakShaNAya cha . maryAdA sthApitA loke daNDasa~nj~nA vishAM pate .. 10..\\ yatra shyAmo lohitAkSho daNDashcharati sUnR^itaH . prajAstatra na muhyanti netA chetsAdhu pashyati .. 11..\\ brahma chArI gR^ihasthashcha vAnaprastho.atha bhikShukaH . daNDasyaiva bhayAdete manuShyA vartmani sthitAH .. 12..\\ nAbhIto yajate rAjannAbhIto dAtumichchhati . nAbhItaH puruShaH kashchitsamaye sthAtumichchhati .. 13..\\ nAchchhittvA paramarmANi nAkR^itvA karma dAruNam . nAhatvA matsyaghAtIva prApnoti mahatI.n shriyam .. 14..\\ nAghnataH kIrtirastIha na vittaM na punaH prajAH . indro vR^itravadhenaiva mahendraH samapadyata .. 15..\\ ya eva devA hantArastA.Nlloko.archayate bhR^isham . hantA rudrastathA skandaH shakro.agnirvaruNo yamaH .. 16..\\ hantA kAlastathA vAyurmR^ityurvaishravaNo raviH . vasavo marutaH sAdhyA vishve devAshcha bhArata .. 17..\\ etAndevAnnamasyanti pratApa praNatA janAH . na brahmANaM na dhAtAraM na pUShANa.n kathaM chana .. 18..\\ madhyasthAnsarvabhUteShu dAntA~nshama parAyaNAn . yajante mAnavAH ke chitprashAntAH sarvakarmasu .. 19..\\ na hi pashyAmi jIvanta.n loke ka.n chidahi.nsayA . sattvaiH sattvAni jIvanti durbalairbalavattarAH .. 20..\\ nakulo mUShakAnatti biDAlo nakula.n tathA . biDAlamatti shvA rAja~nshvAna.n vyAlamR^igastathA .. 21..\\ tAnatti puruShaH sarvAnpashya dharmo yathAgataH . prANasyAnnamida.n sarva.n ja~NgamaM sthAvaraM cha yat .. 22..\\ vidhAna.n deva vihitaM tatra vidvAnna muhyate . yathA sR^iShTo.asi rAjendra tathA bhavitumarhasi .. 23..\\ vinItakrodhaharShA hi mandA vanamupAshritAH . vinA vadhaM na kurvanti tApasAH prANayApanam .. 24..\\ udake bahavaH prANAH pR^ithivyA.n cha phaleShu cha . na cha kashchinna tAnhanti kimanyatprANayApanAt .. 25..\\ sUkShmayonIni bhUtAni tarka gamyAni kAni chit . pakShmaNo.api nipAtena yeShA.n syAtskandhaparyayaH .. 26..\\ grAmAnniShkramya munayo vigatakrodhamatsarAH . vane kuTumba dharmANo dR^ishyante parimohitAH .. 27..\\ bhUmiM bhittvauShadhIshchhittvA vR^ikShAdInaNDajAnpashUn . manuShyAstanvate yaGYA.nste svargaM prApnuvanti cha .. 28..\\ daNDanItyAM praNItAyA.n sarve sidhyantyupakramAH . kaunteya sarvabhUtAnA.n tatra me nAsti saMshayaH .. 29..\\ daNDashchenna bhavelloke vyanashiShyannimAH prajAH . shUle matsyAnivApakShyandurbalAnbalavattarAH .. 30..\\ satya.n chedaM brahmaNA pUrvamuktaM daNDaH prajA rakShati sAdhu nItaH . pashyAgnayashcha pratishAmyantyabhItAH santarjitA daNDabhayAjjvalanti .. 31..\\ andha.n tama iveda.n syAnna praGYAyeta kiM chana . daNDashchenna bhavelloke vibhajansAdhvasAdhunI .. 32..\\ ye.api sambhinnamaryAdA nAstikA veda nindakAH . te.api bhogAya kalpante daNDenopanipIDitAH .. 33..\\ sarvo daNDajito loko durlabho hi shuchirnaraH . daNDasya hi bhayAdbhIto bhogAyeha prakalpate .. 34..\\ chAturvarNyApramohAya sunIta nayanAya cha . daNDo vidhAtrA vihito dharmArthAvvabhirakShitum .. 35..\\ yadi daNDAnna bibhyeyurvayA.nsi shvApadAni cha . adyuH pashUnmanuShyAMshcha yaGYArthAni havIMShi cha .. 36..\\ na brahmacharyadhIyIta kalyANI gaurna duhyate . na kanyodvahana.n gachchhedyadi daNDo na pAlayet .. 37..\\ vishvalopaH pravarteta bhidyeransarvasetavaH . mamatvaM na prajAnIyuryadi daNDo na pAlayet .. 38..\\ na sa.nvatsarasatrANi tiShTheyurakutobhayAH . vidhivaddakShiNAvanti yadi daNDo na pAlayet .. 39..\\ chareyurnAshrame dharma.n yathoktaM vidhimAshritAH . na vidyAM prApnuyAtkashchidyadi daNDo na pAlayet .. 40..\\ na choShTrA na balIvardA nAshvAshvatara gardabhAH . yuktA vaheyuryAnAni yadi daNDo na pAlayet .. 41..\\ na preShyA vachana.n kuryurna bAlo jAtu karhi chit . tiShThetpitR^imate dharme yadi daNDo na pAlayet .. 42..\\ daNDe sthitAH prajAH sarvA bhaya.n daNDa.n vidurbudhAH . daNDe svargo manuShyANA.n loko.aya.n cha pratiShThitaH .. 43..\\ na tatra kUTaM pApa.n vA va~nchanA vApi dR^iShyate . yatra daNDaH suvihitashcharatyarivinAshanaH .. 44..\\ haviH shvA prapibeddhR^iShTo daNDash chennodyato bhavet . haretkAkaH puroDAsha.n yadi daNDo na pAlayet .. 45..\\ yadida.n dharmato rAjya.n vihitaM yadyadharmataH . kAryastatra na shoko vai bhu~NkShva bhogAnyajasva cha .. 46..\\ sukhena dharma.n shrImantashcharanti shuchi vAsasaH . sa.nvasantaH priyairdArairbhu~njAnAshchAnnamuttamam .. 47..\\ arthe sarve samArambhAH samAyattA na saMshayaH . sa cha daNDe samAyattaH pashya daNDasya gauravam .. 48..\\ lokayAtrArthameveha dharmapravachana.n kR^itam . ahi.nsA sAdhu hi.nseti shreyAndharmaparigrahaH .. 49..\\ nAtyanta guNavAnkashchinna chApyatyantanirguNaH . ubhaya.n sarvakAryeShu dR^ishyate sAdhvasAdhu cha .. 50..\\ pashUnA.n vR^iShaNa.n chhittvA tato bhindanti nastakAn . kR^iShanti bahavo bhArAnbadhnanti damayanti cha .. 51..\\ evaM paryAkule loke vipathe jarjarIkR^ite . taistairnyAyairmahArAja purANa.n dharmamAchara .. 52..\\ jaya dehi prajA rakSha dharma.n samanupAlaya . amitrA~njahi kaunteya mitrANi paripAlaya .. 53..\\ mA cha te nighnataH shatrUnmanyurbhavatu bhArata . na tatra kilbiSha.n kiM chitkartuM bhavati bhArata .. 54..\\ AtatAyI hi yo hanyAdAtatAyinamAgatam . na tena bhrUNahA sa syAnmanyustaM manyumR^ichchhati .. 55..\\ avadhyaH sarvabhUtAnAmantarAtmA na saMshayaH . avadhye chAtmani katha.n vadhyo bhavati kena chit .. 56..\\ yathA hi puruShaH shAlAM punaH sampravishennavAm . eva.n jIvaH sharIrANi tAni tAni prapadyate .. 57..\\ dehAnpurANAnutsR^ijya navAnsampratipadyate . evaM mR^ityumukhaM prAhurye janAstattvadarshinaH .. 58..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 16} vaizampaayana arjunasya vacho shrutvA bhImaseno.atyamarShaNaH . dhairyamAsthAya tejasvI jyeShThaM bhrAtaramabravIt .. 1..\\ rAjanviditadharmo.asi na te.astyaviditaM bhuvi . upashikShAma te vR^itta.n sadaiva na cha shaknumaH .. 2..\\ na vakShyAmi na vakShyAmItyevaM me manasi sthitam . ati duHkhAttu vakShyAmi tannibodha janAdhipa .. 3..\\ bhavatastu pramohena sarva.n saMshayita.n kR^itam . viklavatva.n cha naH prAptamabalatvaM tathaiva cha .. 4..\\ katha.n hi rAjA lokasya sarvashAstravishAradaH . mohamApadyate dainyAdyathA ku puruShastathA .. 5..\\ Agatishcha gatishchaiva lokasya viditA tava . AyatyA.n cha tadAtve cha na te.astyaviditaM prabho .. 6..\\ eva~Ngate mahArAja rAjyaM prati janAdhipa . hetumatra pravakShyAmi tadihaikamanAH shR^iNu .. 7..\\ dvididho jAyate vyAdhiH shArIro mAnasastathA . paraspara.n tayorjanma nirdvandvaM nopalabhyate .. 8..\\ shArIrAjjAyate vyAdhirmAnaso nAtra saMshayaH . mAnasAjjAyate vyAdhiH shArIra iti nishchayaH .. 9..\\ shArIra mAnase duHkhe yo.atIte anushochati . duHkhena labhate duHkha.n dvAvanarthau prapadyate .. 10..\\ shItoShNe chaiva vAyushcha trayaH shArIra jA guNAH . teShA.n guNAnA.n sAmyaM cha tadAhuH svasthalakShaNam .. 11..\\ teShAmanyatamotseke vidhAnamupadiShyate . uShNena bAdhyate shIta.n shItenoShNaM prabAdhyate .. 12..\\ sattva.n rajo tamo chaiva mAnasAH syustrayo guNAH . harSheNa bAdhyate shoko harShaH shokena bAdhyate .. 13..\\ kashchitsukhe vartamAno duHkhasya smartumichchhati . kashchidduHkhe vartamAnaH sukhasya smartumichchhati .. 14..\\ sa tvaM na duHkhI duHkhasya na sukhI cha sukhasya cha . na duHkhI sukhajAtasya na sukhI duHkhajasya vA .. 15..\\ smartumarhasi kauravya diShTa.n tu balavattaram . atha vA te svabhAvo.aya.n yena pArthiva kR^iShyase .. 16..\\ dR^iShTvA sabhA gatA.n kR^iShNAmekavastrA.n rajasvalAm . miShatAM pANDuputrANAM na tasya smartumarhasi .. 17..\\ pravrAjana.n cha nagarAdajinaishcha nivAsanam . mahAraNyanivAsash cha na tasya smartumarhasi .. 18..\\ jaTAsurAtpariklesha.n chitrasenena chAhavam . saindhavAchcha pariklesha.n katha.n vismR^itavAnasi . punaraGYAtacharyAyA.n kIchakena padA vadham .. 19..\\ yachcha te droNa bhIShmAbhyA.n yuddhamAsIdarindama . manasaikena te yuddhamida.n ghoramupasthitam .. 20..\\ yatra nAsti sharaiH kAryaM na mitrairna cha bandhubhiH . Atmanaikena yoddhavya.n tatte yuddhamupasthitam .. 21..\\ tasminnanirjite yuddhe praNAnyadi ha mokShyase . anya.n deha.n samAsthAya punastenaiva yotsyase .. 22..\\ tasmAdadyaiva gantavya.n yuddhasya bharatarShabha . etajjitvA mahArAja kR^itakR^ityo bhaviShyasi .. 23..\\ etAM buddhi.n vinishchitya bhUtAnAmAgati.n gatim . pitR^ipaitAmahe vR^itte shAdhi rAjya.n yathochitam .. 24..\\ diShTyA duryodhanaH pApo nihataH sAnugo yudhi . draupadyAH keshapakShasya diShTyA tvaM padavI.n gataH .. 25..\\ yajasva vAjimedhena vidhivaddakShiNAvatA . vaya.n te ki~NkarAH pArtha vAsudevashcha vIryavAn .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 17} yudhisthira asantoShaH pramAdashcha mado rAgo.aprashAntatA . balaM moho.abhimAnashcha udvegashchApi sarvashaH .. 1..\\ ebhiH pApmabhirAviShTo rAjya.n tvamabhikA~NkShasi . nirAmiSho vinirmuktaH prashAntaH susukhI bhava .. 2..\\ ya imAmakhilAM bhUmi.n shiShyAdeko mahIpatiH . tasyApyudaramevaika.n kimidaM tvaM prasha.nsasi .. 3..\\ nAhnA pUrayitu.n shakyA na mAsena nararShabha . apUryAM pUrayannichchhAmAyuShApi na shaknuyAt .. 4..\\ yatheddhaH prajvalatyagnirasamiddhaH prashAmyati . alpAhAratayA tvagni.n shamayaudaryamutthitam . jayodaraM pR^ithivyA te shreyo nirjitayA jitam .. 5..\\ mAnuShAnkAmabhogA.nstvamaishvarya.n cha prasha.nsasi . abhogino.abalAshchaiva yAnti sthAnamanuttamam .. 6..\\ yogakShemau cha rAShTrasya dharmAdharmau tvayi sthitau . muchyasva mahato bhArAttyAgamevAbhisaMshraya .. 7..\\ ekodara kR^ite vyAghraH karoti vighasaM bahu . tamanye.apyupajIvanti mandavega.n charA mR^igAH .. 8..\\ viShayAnpratisa.nhR^itya saMnyAsa.n kurute yatiH . na cha tuShyanti rAjAnaH pashya buddhyantara.n yathA .. 9..\\ patrAhArairashmakuTTairdantolUkhalikaistathA . abbhakShairvAyubhakShaishcha tairayaM narako jitaH .. 10..\\ yashchemA.n vasudhA.n kR^itsnAM prashAsedakhilAM nR^ipaH . tulyAshma kA~nchano yashcha sa kR^itArtho na pArthivaH .. 11..\\ sa~NkalpeShu nirArambho nirAsho nirmamo bhava . vishoka.n sthAnamAtiShTha iha chAmutra chAvyayam .. 12..\\ nirAmiShA na shochanti shochasi tva.n kimAmiSham . parityajyAmiSha.n sarvaM mR^iShAvAdAtpramokShyase .. 13..\\ panthAnau pitR^iyAnashcha deva yAnashcha vishrutau . IjAnAH pitR^iyAnena deva yAnena mokShiNaH .. 14..\\ tapasA brahmacharyeNa svAdhyAyena cha pAvitAH . vimuchya dehAnvai bhAnti mR^ityoraviShaya.n gatAH .. 15..\\ AmiShaM bandhana.n loke karmehokta.n tathAmiSham . tAbhyA.n vimuktaH pAshAbhyAM padamApnoti tatparam .. 16..\\ api gAthAmimA.n gItAM janakena vadantyuta . nirdvandvena vimuktena mokSha.n samanupashyatA .. 17..\\ anantaM bata me vitta.n yasya me nAsti ki.n chana . mithilAyAM pradIptAyAM na me dahyati ki.n chana .. 18..\\ praGYA prasAdamAruhya na shochyA~nshochato janAn . jagatIsthAnivAdristho mandabuddhInavekShate .. 19..\\ dR^ishyaM pashyati yaH pashyansa chakShuShmAnsa buddhimAn . aGYAtAnA.n cha viGYAnAtsambodhAdbuddhiruchyate .. 20..\\ yastu vAcha.n vijAnAti bahumAnamiyAtsa vai . brahma bhAvaprasUtAnA.n vaidyAnAM bhAvitAtmanAm .. 21..\\ yadA bhUtapR^ithagbhAvamekasthamanupashyati . tata eva cha vistAraM brahma sampadyate tadA .. 22..\\ te janAnA.n gati.n yAnti nAvidvA.nso.alpachetasaH . nAbuddhayo nAtapasaH sarvaM buddhau pratiShThitam .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 18} vaizampaayana tUShNImbhUta.n tu rAjAnaM punarevArjuno.abravIt . santaptaH shokaduHkhAbhyA.n rAGYo vAkshalya pIDitaH .. 1..\\ kathayanti purAvR^ittamitihAsamima.n janAH . videharAGYaH sa.nvAdaM bhAryayA saha bhArata .. 2..\\ utsR^ijya rAjyaM bhaikShArtha.n kR^itabuddhiM janeshvaram . videharAjaM mahiShI duHkhitA pratyabhAShata .. 3..\\ dhanAyapatyaM mitrANi ratnAni vividhAni cha . panthAnaM pAvana.n hitvA janako mauNDyamAsthitaH .. 4..\\ ta.n dadarsha priyA bhAryA bhaikShya vR^ittimaki~ncanam . dhAnA muShTimupAsInaM nirIha.n gatamatsaram .. 5..\\ tamuvAcha samAgamya bhartAramakutobhayam . kruddhA manasvinI bhAryA vivikte hetumadvachaH .. 6..\\ kathamutsR^ijya rAjya.n sva.n dhanadhAnya samAchitam . kApAlI.n vR^ittimAsthAya dhAnA muShTirvane.acharaH .. 7..\\ pratiGYA te.anyathA rAjanvicheShTA chAnyathA tava . yadrAjyaM mahadutsR^ijya svalpe tuShyasi pArthiva .. 8..\\ naitenAtithayo rAjandevarShipitarastathA . shakyamadya tvayA bhartuM moghaste.ayaM parishramaH .. 9..\\ devatAtithibhishchaiva pitR^ibhishchaiva pArthiva . sarvairetaiH parityaktaH parivrajasi niShkriyaH .. 10..\\ yastva.n traividya vR^iddhAnAM brAhmaNAnA.n sahasrashaH . bhartA bhUtvA cha lokasya so.adyAnyairbhR^itimichchhasi .. 11..\\ shriya.n hitvA pradIptA.n tvaM shvavatsamprati vIkShyase . aputrA jananI te.adya kausalyA chApatistvayA .. 12..\\ ashItirdharmakAmAstvA.n kShatriyAH paryupAsate . tvadAshAmabhikA~NkShantyaH kR^ipaNAH phalahetukAH .. 13..\\ tAshcha tva.n viphalAH kurvankAlM lokAnnu gamiShyasi . rAjansaMshayite mokShe paratantreShu dehiShu .. 14..\\ naiva te.asti paro loko nAparaH pApakarmaNaH . dharmyAndArAnparityajya yastvamichchhasi jIvitum .. 15..\\ srajo gandhAnala.n kArAnvAsA.nsi vividhAni cha . kimarthamabhisantyajya parivrajasi niShkriyaH .. 16..\\ nipAna.n sarvabhUtAnAM bhUtvA tvaM pAvanaM mahat . ADhyo vanaspatirbhUtvA so.adyAnyAnparyupAsase .. 17..\\ khAdanti hastinaM nyAse kravyAdA bahavo.apyuta . bahavaH kR^imayashchaiva kiM punastvAm anarthakam .. 18..\\ ya imA.n kuNDikAM bhindyAntriviShTabdhaM cha te haret . vAso chApaharettasminkatha.n te mAnasaM bhavet .. 19..\\ yastvaya.n sarvamutsR^ijya dhAnA muShTiparigrahaH . yadAnena sama.n sarva.n kimidaM mama dIyate . dhAnA muShTirihArthashchetpratiGYA te vinashyati .. 20..\\ kA vAha.n tava ko me tvaM ko.adya te mayyanugrahaH . prashAdhi pR^ithivI.n rAjanyatra te.anugraho bhavet . prAsAda.n shayanaM yAnaM vAsA.nsyAbharaNAni cha .. 21..\\ shriyA nirAshairadhanaistyaktamitrairaki~ncanaiH . saukhikaiH sambhR^itAnarthAnyaH santyajasi kiM nu tat .. 22..\\ yo.atyantaM pratigR^ihNIyAdyashcha dadyAtsadaiva hi . tayostvamantara.n viddhi shreyA.nstAbhyA.n ka uchyate .. 23..\\ sadaiva yAchamAneShu satsu dambhavivarjiShu . eteShu dakShiNA dattA dAvAgnAviva durhutam .. 24..\\ jAtavedA yathA rAjannAdagdhvaivopashAmyati . sadaiva yAchamAno vai tathA shAmyati na dvijaH .. 25..\\ satA.n cha vedA annaM cha loke.asminprakR^itirdhruvA . na cheddAtA bhaveddAtA kutaH syurmokShakA~NkShiNaH .. 26..\\ annAdgR^ihasthA loke.asminbhikShavastata eva cha . annAtprANaH prabhavati annadaH prANado bhavet .. 27..\\ gR^ihasthaibhyo.abhinirvR^ittA gR^ihasthAneva saMshritAH . prabhava.n cha pratiShThAM cha dAntA nindanta Asate .. 28..\\ tyAgAnna bhikShuka.n vidyAnna mauNDyAnna cha yAchanAt . R^ijustu yo.artha.n tyajati ta.n sukhaM viddhi bhikShukam .. 29..\\ asaktaH saktavadgachchhanniHsa~Ngo muktabandhanaH . samaH shatrau cha mitre cha sa vai mukto mahIpate .. 30..\\ parivrajanti dAnArthaM muNDAH kAShAyavAsasaH . sitA bahuvidhaiH pAshaiH sa~ncinvanto vR^ithAmiSham .. 31..\\ trayI.n cha nAma vArtAM cha tyaktvA putrA.nstyajanti ye . triviShTabdha.n cha vAso cha pratigR^ihNantyabuddhayaH .. 32..\\ aniShkaShAye kAShAyamIhArthamiti viddhi tat . dharmadhvajAnAM muNDAnA.n vR^ittyarthamiti me matiH .. 33..\\ kAShAyairajinaishchIrairnagnAnmuNDA~njaTAdharAn . bibhratsAdhUnmahArAja jaya lokA~njitendriyaH .. 34..\\ agnyAdheyAni gurvarthAnkratUnsa pashudakShiNAn . dadAtyaharahaH pUrva.n ko nu dharmatarastataH .. 35..\\ tattvaGYo janako rAjA loke.asminniti gIyate . so.apyAsInmohasampanno mA mohavashamanvagAH .. 36..\\ eva.n dharmamanukrAnta.n sadA dAnaparairnaraiH . AnR^isha.nsya guNopetaiH kAmakrodhavivarjitAH .. 37..\\ pAlayantaH prajAshchaiva dAnamuttamamAsthitAH . iShTA.NllokAnavApsyAmo brahmaNyAH satyavAdinaH .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 19} yudhisthira vedAha.n tAta shAstrANi aparANi parANi cha . ubhaya.n veda vachana.n kuru karma tyajeti cha .. 1..\\ AkulAni cha shAstrANi hetubhishchitritAni cha . nishchayashchaiva yanmAtro vedAha.n ta.n yathAvidhi .. 2..\\ tva.n tu kevalamastraGYo vIravratamanuShThitaH . shAstrArtha.n tattvato gantuM na samarthaH kathaM chana .. 3..\\ shAstrArthasUkShma darshI yo dharmanishchaya kovidaH . tenApyevaM na vAchyo.aha.n yadi dharmaM prapashyasi .. 4..\\ bhrAtR^isauhR^idamAsthAya yadukta.n vachana.n tvayA . nyAyya.n yukta.n cha kaunteya prIto.ahaM tena te.arjuna .. 5..\\ yuddhadharmeShu sarveShu kriyANAM naipuNeShu cha . na tvayA sadR^ishaH kashchittriShu lokeShu vidyate .. 6..\\ dharmasUkShma.n tu yadvAkyaM tatra duShprataraM tvayA . dhana~njaya na me buddhimabhisha~Nkitumarhasi .. 7..\\ yuddhashAstravideva tvaM na vR^iddhAH sevitAstvayA . samAsa vistara vidAM na teShA.n vetShi nishchayam .. 8..\\ tapastyAgo vidhiriti nishchayastApadhImatAm . paraM para.n jyAya eShA.n saiShA naiHshreyasI gatiH .. 9..\\ na tvetanmanyase pArtha na jyAyo.asti dhanAditi . atra te vartayiShyAmi yathA naitatpradhAnataH .. 10..\\ tapaHsvAdhyAyashIlA hi dR^ishyante dhArmikA janAH . R^iShayastapasA yuktA yeShA.n lokAH sanAtanAH .. 11..\\ ajAtashmashravo dhIrAstathAnye vanavAsinaH . anantA adhanA eva svAdhyAyena diva.n gatAH .. 12..\\ uttareNa tu panthAnamAryA viShayanigrahAt . abuddhi ja.n tamastyaktvA lokA.nstyAgavatAM gatAH .. 13..\\ dakShiNena tu panthAna.n yaM bhAsvantaM prapashyasi . ete kriyAvatA.n lokA ye shmashAnAni bhejire .. 14..\\ anirdeshyA gatiH sA tu yAM prapashyanti mokShiNaH . tasmAttyAgaH pradhAneShTaH sa tu duHkhaH praveditum .. 15..\\ anusR^itya tu shAstrANi kavayaH samavasthitAH . apIha syAdapIha syAtsArAsAra didR^iShkayA .. 16..\\ vedavAdAnatikramya shAstrANyAraNyakAni cha . vipATya kadalI skandha.n sAra.n dadR^ishire na te .. 17..\\ athaikAnta vyudAsena sharIre pa~ncha bhautike . ichchhA dveShasamAyuktamAtmAnaM prAhuri~NgitaiH .. 18..\\ agrAhyashchakShuShA so.api anirdeshya.n cha tadgirA . karmahetupuraskAraM bhUteShu parivartate .. 19..\\ kalyANa gochara.n kR^itvA manastR^iShNAM nigR^ihya cha . karma santatimutsR^ijya syAnnirAlambanaH sukhI .. 20..\\ asminneva.n sUkShmagamye mArge sadbhirniShevite . kathamarthamanarthADhyamarjuna tvaM prasha.nsasi .. 21..\\ pUrvashAstravido hyeva.n janAH pashyanti bhArata . kriyAsu niratA nitya.n dAne yaGYe cha karmaNi .. 22..\\ bhavanti sudurAvartA hetumanto.api paNDitAH . dR^iDhapUrvashrutA mUDhA naitadastIti vAdinaH .. 23..\\ amR^itasyAvamantAro vaktAro janasa.nsadi . charanti vasudhA.n kR^itsnA.n vAvadUkA bahushrutAH .. 24..\\ yAnvayaM nAbhijAnImaH kastA~nGYAtumihArhati . evaM prAGYAnsatashchApi mahataH shAstravittamAn .. 25..\\ tapasA mahadApnoti buddhyA vai vindate mahat . tyAgena sukhamApnoti sadA kaunteya dharmavit .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 20} vaizampaayana tasminvAkyAntare vaktA devasthAno mahAtapAH . abhinItatara.n vAkyamityuvAcha yudhiShThiram .. 1..\\ yadvacho phalgunenoktaM na jyAyo.asti dhanAditi . atra te vartayiShyAmi tadekAgramanAH shR^iNu .. 2..\\ ajAtashatro dharmeNa kR^itsnA te vasudhA jitA . tA.n jitvA na vR^ithA rAja.nstvaM parityaktumarhasi .. 3..\\ chatuShpadI hi niHshreNI karmaNyeShA pratiShThitA . tA.n krameNa mahAbAho yathAvajjaya pArthiva .. 4..\\ tasmAtpArtha mahAyaGYairyajasva bahu dakShiNaiH . svAdhyAyayaGYA R^iShayo GYAnayaGYAstathApare .. 5..\\ karma niShThA.nstu budhyethAstapo niShThAMshcha bhArata . vaikhAnasAnA.n rAjendra vachanaM shrUyate yathA .. 6..\\ Ihate dhanahetoryastasyAnIhA garIyasI . bhUyAndoShaH pravardheta yasta.n dhanamapAshrayet .. 7..\\ kR^ichchhrAchcha dravyasa.nhAra.n kurvanti dhanakAraNAt . dhanena tR^iShito.abuddhyA bhrUNa hatyAM na budhyate .. 8..\\ anarhate yaddadAti na dadAti yadarhate . anarhArhApariGYAnAddAnadharmo.api duShkaraH .. 9..\\ yaGYAya sR^iShTAni dhanAni dhAtrA yaShTAdiShTaH puruSho rakShitA cha . tasmAtsarva.n yaGYa evopayojyaM dhana.n tato.anantara eva kAmaH .. 10..\\ yaGYairindro vividhairannavadbhir devAnsarvAnabhyayAnmahaujAH . tenendratvaM prApya vibhrAjate.asau tasmAdyaGYe sarvamevopayojyam .. 11..\\ mahAdevaH sarvamedhe mahAtmA hutvAtmAna.n devadevo vibhUtaH . vishvA.NllokAnvyApya viShTabhya kIrtyA virochate dyutimAnkR^itti vAsAH .. 12..\\ AvikShitaH pArthivo vai maruttaH svR^iddhyA martyo yo.ayajaddevarAjam . yaGYe yasya shrIH svaya.n saMniviShTA yasminbhANDa.n kA~nchana.n sarvamAsIt .. 13..\\ harishchandraH pArthivendraH shrutaste yaGYairiShTvA puNyakR^idvItashokaH . R^iddhyA shakra.n yo.ajayanmAnuShaH sa.ns tasmAdyaGYe sarvamevopayojyam .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 21} devasthaana atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . indreNa samaye pR^iShTo yaduvAcha bR^ihaspatiH .. 1..\\ santoSho vai svargatamaH santoShaH parama.n sukham . tuShTerna ki.n chitparataH susamyakparitiShThati .. 2..\\ yadA sa.nharate kAmAnkUrmo.a~NgAnIva sarvashaH . tadAtma jyotirAtmaiva svAtmanaiva prasIdati .. 3..\\ na bibheti yadA chAya.n yadA chAsmAnna bibhyati . kAmadveShau cha jayati tadAtmAnaM prapashyati .. 4..\\ yadAsau sarvabhUtAnAM na krudhyati na duShyati . karmaNA manasA vAchA brahma sampadyate tadA .. 5..\\ eva.n kaunteya bhUtAni taM taM dharmaM tathA tathA . tadA tadA prapashyanti tasmAdbudhyasva bhArata .. 6..\\ anye shamaM prasha.nsanti vyAyAmamapare tathA . naikaM na chApara.n ke chidubhayaM cha tathApare .. 7..\\ yaGYameke prasha.nsanti saMnyAsamapare janAH . dAnameke prasha.nsanti ke chideva pratigraham . ke chitsarvaM parityajya tUShNI.n dhyAyanta Asate .. 8..\\ rAjyameke prasha.nsanti sarveShAM paripAlanam . hatvA bhittvA cha chhittvA cha ke chidekAntashIlinaH .. 9..\\ etatsarva.n samAlokya budhAnAmeSha nishchayaH . adroheNaiva bhUtAnA.n yo dharmaH sa satAM mataH .. 10..\\ adrohaH satyavachana.n sa.nvibhAgo dhR^itiH kShamA . prajanaH sveShu dAreShu mArdava.n hrIrachApalam .. 11..\\ dhana.n dharmapradhAneShTaM manuH svAyambhuvo.abravIt . tasmAdevaM prayatnena kaunteya paripAlaya .. 12..\\ yo hi rAjye sthitaH shashvadvashItulyapriyApriyaH . kShatriyo yaGYashiShTAshI rAjashAstrArtha tattvavit .. 13..\\ asAdhu nigraharataH sAdhUnAM pragrahe rataH . dharme vartmani sa.nsthApya prajA varteta dharmavit .. 14..\\ putra sa~NkrAmita shrIstu vane vanyena vartayan . vidhinA shrAmaNenaiva kuryAtkAlamatandritaH .. 15..\\ ya eva.n vartate rAjA rAjadharmavinishchitaH . tasyAya.n cha parashchaiva lokaH syAtsaphalo nR^ipa . nirvANa.n tu suduShpAraM bahuvighnaM cha me matam .. 16..\\ eva.n dharmamanukrAntAH satyadAnatapaH parAH . AnR^isha.nsya guNairyuktAH kAmakrodhavivarjitAH .. 17..\\ prajAnAM pAlane yuktA damamuttamamAsthitAH . gobrAhmaNArtha.n yuddhena samprAptA gatimuttamAm .. 18..\\ eva.n rudrAH sa vasavastathAdityAH parantapa . sAdhyA rAjarShisa~NghAshcha dharmameta.n samAshritAH . apramattAstataH svargaM prAptAH puNyaiH svakarmabhiH .. 19..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 22} vaizampaayana tasminvAkyAntare vAkyaM punarevArjuno.abravIt . viShaNNamanasa.n jyeShThamidaM bhrAtaramIshvaram .. 1..\\ kShatradharmeNa dharmaGYa prApya rAjyamanuttamam . jitvA chArInnarashreShTha tapyate kiM bhavAnbhR^isham .. 2..\\ kShatriyANAM mahArAja sa~NgrAme nidhana.n smR^itam . vishiShTaM bahubhiryaGYaiH kShatradharmamanusmara .. 3..\\ brAhmaNAnA.n tapastyAgaH pretya dharmavidhiH smR^itaH . kShatriyANA.n cha vihita.n sa~NgrAme nidhanaM vibho .. 4..\\ kShatradharmo mahAraudraH shastranitya iti smR^itaH . vadhashcha bharatashreShTha kAle shastreNa sa.nyuge .. 5..\\ brAhmaNasyApi chedrAjankShatradharmeNa tiShThataH . prashasta.n jIvita.n loke kShatraM hi brahma sa.nsthitam .. 6..\\ na tyAgo na punaryAch~nA na tapo manujeshvara . kShatriyasya vidhIyante na parasvopajIvanam .. 7..\\ sa bhavAnsarvadharmaGYaH sarvAtmA bharatarShabha . rAjA manIShI nipuNo loke dR^iShTaparAvaraH .. 8..\\ tyaktvA santApaja.n shoka.n daMshito bhava karmaNi . kShatriyasya visheSheNa hR^idaya.n vajrasa.nhatam .. 9..\\ jitvArInkShatradharmeNa prApya rAjyamakaNTakam . vijitAtmA manuShyendra yaGYadAnaparo bhava .. 10..\\ indro vai brahmaNaH putraH karmaNA kShatriyo.abhavat . GYAtInAM pApavR^ittInA.n jaghAna navatIrnava .. 11..\\ tachchAsya karma pUjya.n hi prashasya.n cha vishAM pate . tena chendratvamApede devAnAmiti naH shrutam .. 12..\\ sa tva.n yaGYairmahArAja yajasva bahu dakShiNaiH . yathaivendro manuShyendra chirAya vigatajvaraH .. 13..\\ mA tvameva~Ngate ki.n chitkShatriyarShabha shochithAH . gatAste kShatradharmeNa shastrapUtAH parA.n gatim .. 14..\\ bhavitavya.n tathA tachcha yadvR^ittaM bharatarShabha . diShTa.n hi rAjashArdUla na shakyamativartitum .. 15..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 23} vaizampaayana evamuktastu kaunteya guDAkeshena bhArata . novAcha ki.n chitkauravyastato dvaipAyano.abravIt .. 1..\\ bIbhatsorvachana.n samyaksatyametadyudhiShThira . shAstradR^iShTaH paro dharmaH smR^ito gArhasthya AshramaH .. 2..\\ svadharma.n chara dharmaGYa yathAshAstra.n yathAvidhi . na hi gArhasthyamutsR^ijya tavAraNya.n vidhIyate .. 3..\\ gR^ihastha.n hi sadA devAH pitara R^iShayastathA . bhR^ityAshchaivopajIvanti tAnbhajasva mahIpate .. 4..\\ vayA.nsi pashavashchaiva bhUtAni cha mahIpate . gR^ihasthaireva dhAryante tasmAjjyeShThAshramo gR^ihI .. 5..\\ so.aya.n chaturNAmeteShAmAshramANAM durAcharaH . ta.n charAvimanAH pArtha dushcharaM durbalendriyaiH .. 6..\\ veda GYAna.n cha te kR^itsnaM tapo cha charitaM mahat . pitR^ipaitAmahe rAjye dhuramudvoDhumarhasi .. 7..\\ tapoyaGYastathA vidyA bhaikShamindriyanigrahaH . dhyAnamekAntashIlatva.n tuShTirdAnaM cha shaktitaH .. 8..\\ brAhmaNAnAM mahArAja cheShTAH sa.nsiddhi kArikAH . kShatriyANA.n cha vakShyAmi tavApi viditaM punaH .. 9..\\ yaGYo vidyA samutthAnamasantoShaH shriyaM prati . daNDadhAraNamatyugraM prajAnAM paripAlanam .. 10..\\ veda GYAna.n tathA kR^itsnaM tapo sucharitaM tathA . draviNopArjanaM bhUri pAtreShu pratipAdanam .. 11..\\ etAni rAGYA.n karmANi sukR^itAni vishAM pate . ima.n lokamamuM lokaM sAdhayantIti naH shrutam .. 12..\\ teShA.n jyAyastu kaunteya daNDadhAraNamuchyate . bala.n hi kShatriye nityaM bale daNDaH samAhitaH .. 13..\\ etAshcheShTAH kShatriyANA.n rAjansa.nsiddhi kArikAH . api gAthAmimA.n chApi bR^ihaspatirabhAShata .. 14..\\ bhUmiretau nigirati sarpo bilashayAniva . rAjAna.n chAviroddhAraM brAhmaNaM chApravAsinam .. 15..\\ sudyumnashchApi rAjarShiH shrUyate daNDadhAraNAt . prAptavAnparamA.n siddhi.n dakShaH prAchetaso yathA .. 16..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 24} yudhisthira bhagavankarmaNA kena sudyumno vasudhAdhipaH . sa.nsiddhiM paramAM prAptaH shrotumichchhAmi taM nR^ipam .. 1..\\ vyaasa atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . sha~Nkhashcha likhitashchAstAM bhrAtarau sa.nyata vratau .. 2..\\ tayorAvasathAvAstA.n ramaNIyau pR^ithakpR^ithak . nityapuShpaphalairvR^ikShairupetau bAhudAm anu .. 3..\\ tatastadAchillikhitaH sha~NkhasyAshramamAgamat . yadR^ichchhayApi sha~Nkho.atha niShkrAnto.abhavadAshramAt .. 4..\\ so.abhigamyAshramaM bhrAtuH sha~Nkhasya likhitastadA . phalAni shAtayAmAsa samyakpariNatAnyuta .. 5..\\ tAnyupAdAya visrabdho bhakShayAmAsa sa dvijaH . tasmiMshcha bhakShayatyeva sha~Nkho.apyAshramamAgamat .. 6..\\ bhakShayanta.n tu taM dR^iShTvA sha~Nkho bhrAtaramabravIt . kutaH phalAnyavAptAni hetunA kena khAdasi .. 7..\\ so.abravIdbhrAtara.n jyeShThamupaspR^ishyAbhivAdya cha . ita eva gR^ihItAni mayeti prahasanniva .. 8..\\ tamabravIttadA sha~NkhastIvrakopasamanvitaH . steya.n tvayA kR^itamidaM phalAnyAdadatA svayam . gachchha rAjAnamAsAdya svakarma prathayasva vai .. 9..\\ adattAdAnameveda.n kR^itaM pArthiva sattama . stenaM mA.n tva.n viditvA cha svadharmamanupAlaya . shIghra.n dhAraya chaurasya mama daNDaM narAdhipa .. 10..\\ ityuktastasya vachanAtsudyumna.n vasudhAdhipam . abhyagachchhanmahAbAho likhitaH saMshitavrataH .. 11..\\ sudyumnastvAnta pAlaibhyaH shrutvA likhitamAgatam . abhyagachchhatsahAmAtyaH padbhyAmeva nareshvaraH .. 12..\\ tamabravItsamAgatya sa rAjA brahma vittamam . kimAgamanamAchakShva bhagavankR^itameva tat .. 13..\\ evamuktaH sa viprarShiH sudyumnamidamabravIt . pratishrauShi kariShyeti shrutvA tatkartumarhasi .. 14..\\ anisR^iShTAni guruNA phalAni puruSharShabha . bhakShitAni mayA rAja.nstatra mA.n shAdhi mAchiram .. 15..\\ sudyumna pramANa.n chenmato rAjA bhavato daNDadhAraNe . anuGYAyAmapi tathA hetuH syAdbrAhmaNarShabha .. 16..\\ sa bhavAnabhyanuGYAtaH shuchi karmA mahAvrataH . brUhi kAmAnato.anyA.nstva.n kariShyAmi hi te vachaH .. 17..\\ vyaasa chhandyamAno.api brahmarShiH pArthivena mahAtmanA . nAnya.n vai varayAmAsa tasmAddaNDAdR^ite varam .. 18..\\ tataH sa pR^ithivIpAlo likhitasya mahAtmanaH . karau prachchhedayAmAsa dhR^itadaNDo jagAma saH .. 19..\\ sa gatvA bhrAtara.n sha~NkhamArtarUpo.abravIdidam . dhR^itadaNDasya durbhuddherbhagavankShantumarhasi .. 20..\\ zankha na kupye tava dharmaGYa na cha dUShayase mama . dharmo tu te vyatikrAntastataste niShkR^itiH kR^itA .. 21..\\ sa gatvA bAhudA.n shIghra.n tarpayasva yathAvidhi . devAnpitR^InR^iShIMshchaiva mA chAdharme mano kR^ithAH .. 22..\\ vyaasa tasya tadvachana.n shrutvA sha~Nkhasya likhitastadA . avagAhyApagAM puNyAmudakArdhaM prachakrame .. 23..\\ prAdurAstA.n tatastasya karau jalaja saMnibhau . tataH sa vismito bhrAturdarshayAmAsa tau karau .. 24..\\ tatastamabravIchchha~Nkhastapaseda.n kR^itaM mayA . mA cha te.atra vi sha~NkA bhUddaivameva vidhIyate .. 25..\\ lihita kiM nu nAha.n tvayA pUtaH pUrvameva mahAdyute . yasya te tapaso vIryamIdR^isha.n dvijasattama .. 26..\\ zankha evametanmayA kAryaM nAha.n daNDadharastava . sa cha pUto narapatistva.n chApi pitR^ibhiH saha .. 27..\\ vyaasa sa rAjA pANDavashreShTha shreShTho vai tena karmaNA . prAptavAnparamA.n siddhi.n dakShaH prAchetaso yathA .. 28..\\ eSha dharmaH kShatriyANAM prajAnAM paripAlanam . utpathe.asminmahArAja mA cha shoke mano kR^ithAH .. 29..\\ bhrAturasya hita.n vAkyaM shR^iNu dharmaGYa sattama . daNDa eva hi rAjendra kShatradharmo na muNDanam .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 25} vaizampaayana punareva maharShista.n kR^iShNadvaipAyano.abravIt . ajAtashatru.n kaunteyamida.n vachanamarthavat .. 1..\\ araNye vasatA.n tAta bhrAtR^INAM te tapasvinAm . manorathA mahArAja ye tatrAsanyudhiShThira .. 2..\\ tAnime bharatashreShTha prApnuvantu mahArathAH . prashAdhi pR^ithivIM pArtha yayAtiriva nAhuShaH .. 3..\\ araNye duHkhavasatiranubhUtA tapasvibhiH . duHkhasyAnte naravyAghrAH sukha.n tvanubhavantvime .. 4..\\ dharmamartha.n cha kAmaM cha bhrAtR^ibhiH saha bhArata . anubhUya tataH pashchAtprasthAtAsi vishAM pate .. 5..\\ atithInA.n cha pitR^INAM devatAnAM cha bhArata . AnR^iNya.n gachchha kaunteya tataH svargaM gamiShyasi .. 6..\\ sarvamedhAshvamedhAbhyA.n yajasva kurunandana . tataH pashchAnmahArAja gamiShyasi parA.n gatim .. 7..\\ bhrAtR^IMshcha sarvAnkratubhiH sa.nyojya bahu dakShiNaiH . samprAptaH kIrtimatulAM pANDaveya bhaviShyasi .. 8..\\ vidma te puruShavyAghra vachana.n kurunandana . shR^iNu machcha yathA kurvandharmAnna chyavate nR^ipaH .. 9..\\ AdadAnasya cha dhanaM nigraha.n cha yudhiShThira . samAna.n dharmakushalAH sthApayanti nareshvara .. 10..\\ deshakAlapratIkShe yo dasyordarshayate nR^ipaH . shAstrajAM buddhimAsthAya nainasA sa hi yujyate .. 11..\\ AdAya baliShaDbhAga.n yo rAShTraM nAbhirakShati . pratigR^ihNAti tatpApa.n chaturthAMshena pArthivaH .. 12..\\ nibodha cha yathAtiShThandharmAnna chyavate nR^ipaH . nigrahAddharmashAstrANAmanurudhyannapetabhIH . kAmakrodhAvanAdR^itya piteva samadarshanaH .. 13..\\ daivenopahate rAjA karmakAle mahAdyute . pramAdayati tatkarma na tatrAhurati kramam .. 14..\\ tarasA buddhipUrva.n vA nigrAhyA eva shatravaH . pApaiH saha na sandadhyAdrAShTraM paNyaM na kArayet .. 15..\\ shUrAshchAryAshcha satkAryA vidvA.nsashcha yudhiShThira . gomato dhaninashchaiva paripAlyA visheShataH .. 16..\\ vyavahAreShu dharmyeShu niyojyAshcha bahushrutAH . guNayukte.api naikasminvishvasyAchcha vichakShaNaH .. 17..\\ arakShitA durvinIto mAnI stabdho.abhyasUyakaH . enasA yujyate rAjA durdAnta iti chochyate .. 18..\\ ye.arakShyamANA hIyante daivenopahate nR^ipe . taskaraishchApi hanyante sarva.n tadrAjakilbiSham .. 19..\\ sumantrite sunIte cha vidhivachchopapAdite . pauruShe karmaNi kR^ite nAstyadharmo yudhiShThira .. 20..\\ vipadyante samArambhAH sidhyantyapi cha daivataH . kR^ite puruShakAre tu naino spR^ishati pArthivam .. 21..\\ atra te rAjashArdUla vartayiShye kathAmimAm . yadvR^ittaM pUrvarAjarSherhayagrIvasya pArthiva .. 22..\\ shatrUnhatvA hatasyAjau shUrasyAkliShTa karmaNaH . asahAyasya dhIrasya nirjitasya yudhiShThira .. 23..\\ yatkarma vai nigrahe shAtravANAM yogashchAgryaH pAlane mAnavAnAm . kR^itvA karma prApya kIrti.n suyuddhe vAjigrIvo modate devaloke .. 24..\\ santyaktAtmA samareShvAtatAyI shastraishchhinno dasyubhirardyamAnaH . ashvagrIvaH karma shIlo mahAtmA sa.nsiddhAtmA modate devaloke .. 25..\\ dhanuryUpo rashanA jyA sharaH sruk sruvaH kha~Ngo rudhira.n yatra chAjyam . ratho vedI kAmago yuddhamagnish chAturhotra.n chaturo vAjimukhyAH .. 26..\\ hutvA tasminyaGYavahnAvathArIn pApAnmukto rAjasi.nhastarasvI . prANAnhutvA chAvabhR^ithe raNe sa vAjigrIvo modate devaloke .. 27..\\ rAShTra.n rakShanbuddhipUrvaM nayena santyaktAtmA yaGYashIlo mahAtmA . sarvA.NllokAnvyApya kIrtyA manasvI vAjigrIvo modate devaloke .. 28..\\ daivI.n siddhiM mAnuShI.n daNDanItiM yoganyAyaiH pAlayitvA mahI.n cha . tasmAdrAjA dharmashIlo mahAtmA hayagrIvo modate svargaloke .. 29..\\ vidvA.nstyAgI shraddadhAnaH kR^itaGYas tyaktvA lokaM mAnuSha.n karmakR^itvA . medhAvinA.n viduShAM saMmatAnAM tanutyajA.n lokamAkramya rAjA .. 30..\\ samyagvedAnprApya shAstrANyadhItya samyagrAShTraM pAlayitvA mahAtmA . chAturvarNya.n sthApayitvA svadharme vAjigrIvo modate devaloke .. 31..\\ jitvA sa~NgrAmAnpAlayitvA prajAsh cha somaM pItvA tarpayitvA dvijAgryAn . yuktyA daNDa.n dhArayitvA prajAnAM yuddhe kShINo modate devaloke .. 32..\\ vR^itta.n yasya shlAghanIyaM manuShyAH santo vidvA.nsashchArhayantyarhaNIyAH . svarga.n jitvA vIralokAMshcha gatvA siddhiM prAptaH puNyakIrtirmahAtmA .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 26} vaizampaayana dvaipAyana vacho shrutvA kupite cha dhana~njaye . vyAsamAmantrya kaunteyaH pratyuvAcha yudhiShThiraH .. 1..\\ na pArthivamida.n rAjyaM na cha bhogAH pR^ithagvidhAH . prINayanti mano me.adya shoko mAM nardayatyayam .. 2..\\ shrutvA cha vIra hInAnAmaputrANA.n cha yoShitAm . paridevayamAnAnA.n shAntiM nopalabhe mune .. 3..\\ ityuktaH pratyuvAcheda.n vyAso yogavidAM varaH . yudhiShThiraM mahAprAGYa.n dharmaGYo veda pAragaH .. 4..\\ na karmaNA labhyate chintayA vA nApyasya dAtA puruShasya kash chit . paryAya yogAdvihita.n vidhAtrA kAlena sarva.n labhate manuShyaH .. 5..\\ na buddhishAstrAdhyayanena shakyaM prAptu.n visheShairmanujairakAle . mUrkho.api prApnoti kadA chidarthAn kAlo hi kAryaM prati nirvisheShaH .. 6..\\ nAbhUti kAle cha phala.n dadAti shilpaM na mantrAshcha tathauShadhAni . tAnyeva kAlena samAhitAni sidhyanti chedhyanti cha bhUtakAle .. 7..\\ kAlena shIghrAH pravivAnti vAtAH kAlena vR^iShTirjaladAnupaiti . kAlena padmotpalavajjala.n cha kAlena puShyanti nagA vaneShu .. 8..\\ kAlena kR^iShNAshcha sitAshcha rAtryaH kAlena chandraH paripUrNabimbaH . nAkAlataH puShpaphalaM nagAnAM nAkAlavegAH sarito vahanti .. 9..\\ nAkAlamattAH khaga pannagAsh cha mR^igadvipAH shailamahAgrahAsh cha . nAkAlataH strIShu bhavanti garbhA nAyAntyakAle shishiroShNa varShAH .. 10..\\ nAkAlato mriyate jAyate vA nAkAlato vyAharate cha bAlaH . nAkAlato yauvanamabhyupaiti nAkAlato rohati bIjamuptam .. 11..\\ nAkAlato bhAnurupaiti yogaM nAkAlato.asta.n girimabhyupaiti . nAkAlato vardhate hIyate cha chandraH samudrashcha mahormimAlI .. 12..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gIta.n rAGYA senajitA duHkhArtena yudhiShThira .. 13..\\ sarvAnevaiSha paryAyo martyAnspR^ishati dustaraH . kAlena paripakvA hi mriyante sarvamAnavAH .. 14..\\ ghnanti chAnyAnnarA rAja.nstAnapyanye narAstathA . sa~nj~naiShA laukikI rAjanna hinasti na hanyate .. 15..\\ hantIti manyate kashchinna hantItyapi chApare . svabhAvatastu niyatau bhUtAnAM prabhavApyayau .. 16..\\ naShTe dhane vA dAre vA putre pitari vA mR^ite . aho kaShTamiti dhyAya~nshokasyApachiti.n charet .. 17..\\ sa ki.n shochasi mUDhaH sa~nshochyaH kimanushochasi . pashya duHkheShu duHkhAni bhayeShu cha bhayAnyapi .. 18..\\ AtmApi chAyaM na mama sarvApi pR^ithivI mama . yathA mama tathAnyeShAmiti pashyanna muhyati .. 19..\\ shokasthAna sahasrANi harShasthAna shatAni cha . divase divase mUDhamAvishanti na paNDitam .. 20..\\ evametAni kAlena priya dveShyANi bhAgashaH . jIveShu parivartante duHkhAni cha sukhAni cha .. 21..\\ duHkhamevAsti na sukha.n tasmAttadupalabhyate . tR^iShNArti prabhava.n duHkhaM duHkhArti prabhava.n sukham .. 22..\\ sukhasyAnantara.n duHkhaM duHkhasyAnantara.n sukham . na nitya.n labhate duHkhaM na nityaM labhate sukham .. 23..\\ sukhamante hi duHkhAnA.n duHkhamante sukhasya cha . tasmAdetaddvaya.n jahyAdya ichchhechchhAshvata.n sukham .. 24..\\ yannimittaM bhavechchhokastApo vA duHkhamUrchhitaH . Ayaso vApi yanmUlastadekA~Ngamapi tyajet .. 25..\\ sukha.n vA yadi vA duHkhaM priyaM vA yadi vApriyam . prAptaM prAptamupAsIta hR^idayenAparAjitaH .. 26..\\ IShadapya~NgadArANAM putrANA.n vA charApriyam . tato GYAsyasi kaH kasya kena vA kathameva vA .. 27..\\ ye cha mUDhatamA loke ye cha buddheH para.n gatAH . ta eva sukhamedhante madhyaH kleshena yujyate .. 28..\\ ityabravInmahAprAGYo yudhiShThira sa senajit . parAvaraGYo lokasya dharmavitsukhaduHkhavit .. 29..\\ sukhI parasya yo duHkhe na jAtu sa sukhI bhavet . duHkhAnA.n hi kShayo nAsti jAyate hyaparAtparam .. 30..\\ sukha.n cha duHkhaM cha bhavAbhavau cha lAbhAlAbhau maraNa.n jIvitaM cha . paryAyashaH sarvamiha spR^ishanti tasmAddhIro naiva hR^iShyenna kupyet .. 31..\\ dIkShA.n yaGYe pAlanaM yuddhamAhur yoga.n rAShTre daNDanItyA cha samyak . vittatyAga.n dakShiNAnAM cha yaGYe samyagGYAnaM pAvanAnIti vidyAt .. 32..\\ rakShanrAShTraM buddhipUrvaM nayena santyaktAtmA yaGYashIlo mahAtmA . sarvA.NllokAndharmamUrtyA charaMshchApy Urdhva.n dehAnmodate devaloke .. 33..\\ jitvA sa~NgrAmAnpAlayitvA cha rAShTraM somaM pItvA vardhayitvA prajAsh cha . yuktyA daNDa.n dhArayitvA prajAnAM yuddhe kShINo modate devaloke .. 34..\\ samyagvedAnprApya shAstrANyadhItya samyagrAShTraM pAlayitvA cha rAjA . chAturvarNya.n sthApayitvA svadharme pUtAtmA vai modate devaloke .. 35..\\ yasya vR^ittaM namasyanti svargasthasyApi mAnavAH . paurajAnapadAmAtyAH sa rAjA rAjasattamaH .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 27} yudhisthira abhimanyau hate bAle draupadyAstanayeShu cha . dhR^iShTadyumne virAte cha drupade cha mahIpatau .. 1..\\ vasuSheNe cha dharmaGYe dhR^iShTaketau cha pArthive . tathAnyeShu narendreShu nAnAdeshyeShu sa~Ngame .. 2..\\ na vimu~nchati mA.n shoko GYAtighAtinamAturam . rAjyakAmukamatyugra.n svavaMshochchheda kArakam .. 3..\\ yasyA~Nke krIDamAnena mayA vai parivartitam . sa mayA rAjyalubdhena gA~Ngeyo vinipAtitaH .. 4..\\ yadA hyena.n vighUrNantamapashyaM pArtha sAyakaiH . kampamAna.n yathA vajraiH prekShamANaM shikhaNDinam .. 5..\\ jIrNa.n si.nhamiva prAMshuM narasi.nhaM pitAmaham . kIryamANa.n sharaistIkShNairdR^iShTvA me vyathitaM manaH .. 6..\\ prA~Nmukha.n sIdamAna.n cha rathAdapachyutaM sharaiH . ghUrNamAna.n yathA shaila.n tadA me kashmalo.abhavat .. 7..\\ yaH sa bANadhanuShpANiryodhayAmAsa bhArgavam . bahUnyahAni kauravyaH kurukShetre mahAmR^idhe .. 8..\\ sametaM pArthiva.n kShatra.n vAraNasyAM nadI sutaH . kanyArthamAhvayadvIro rathenaikena sa.nyuge .. 9..\\ yena chogrAyudho rAjA chakravartI durAsadaH . dagdhaH shastrapratApena sa mayA yudhi ghAtitaH .. 10..\\ svayaM mR^ityu.n rakShamANaH pA~nchAlyaM yaH shikhaNDinam . na bANaiH pAtayAmAsa so.arjunena nipAtitaH .. 11..\\ yadainaM patitaM bhUmAvapashya.n rudhirokShitam . tadaivAvishadatyugro jvaro me munisattama . yena sa.nvardhitA bAlA yena sma parirakShitAH .. 12..\\ sa mayA rAjyalubdhena pApena guru ghAtinA . alpakAlasya rAjyasya kR^ite mUDhena ghAtitaH .. 13..\\ AchAryashcha maheShvAsaH sarvapArthivapUjitaH . abhigamya raNe mithyA pApenoktaH sutaM prati .. 14..\\ tanme dahati gAtrANi yanmA.n gururabhAShata . satyavAkyo hi rAja.nstva.n yadi jIvati me sutaH . satyaM mA marshayanvipro mayi tatparipR^iShTavAn .. 15..\\ ku~njara.n chAntaraM kR^itvA mithyopacharitaM mayA . subhR^isha.n rAjyalubdhena pApena guru ghAtinA .. 16..\\ satyaka~nchukamAsthAya mayokto gururAhave . ashvatthAmA hata iti ku~njare vinipAtite . kAnnu lokAngamiShyAmi kR^itvA tatkarma dAruNam .. 17..\\ aghAtaya.n cha yatkarNa.n samareShvapalAyinam . jyeShThaM bhrAtaramatyugra.n ko mattaH pApakR^ittamaH .. 18..\\ abhimanyu.n cha yadbAlaM jAta.n si.nhamivAdriShu . prAveshayamaha.n lubdho vAhinI.n droNa pAlitAm .. 19..\\ tadA prabhR^iti bIbhatsuM na shaknomi nirIkShitum . kR^iShNa.n cha puNDarIkAkShaM kilbiShI bhrUNa hA yathA .. 20..\\ draupadI.n chApyaduHkhArhAM pa~ncha putra vinAkR^itAm . shochAmi pR^ithivI.n hInAM pa~nchabhiH parvatairiva .. 21..\\ so.ahamAgaH karaH pApaH pR^ithivI nAsha kArakaH . AsIna evameveda.n shoShayiShye kalevaram .. 22..\\ prAyopaviShTa.n jAnIdhvamadya mAM guru ghAtinam . jAtiShvanyAsvapi yathA na bhaveya.n kulAnta kR^it .. 23..\\ na bhokShye na cha pAnIyamupayokShye katha.n chana . shoShayiShye priyAnprANAniha stho.aha.n tapodhana .. 24..\\ yatheShTa.n gamyatAM kAmamanujAne prasAdya vaH . sarve mAmanujAnIta tyakShyAmIda.n kalevaram .. 25..\\ vaizampaayana tameva.n vAdinaM pArthaM bandhushokena vihvalam . maivamityabravIdvyAso nigR^ihya munisattamaH .. 26..\\ ati velaM mahArAja na shoka.n kartumarhasi . punaruktaM pravakShyAmi diShTametaditi prabho .. 27..\\ sa.nyogA viprayogAshcha jAtAnAM prANinA.n dhruvam . budbudA iva toyeShu bhavanti na bhavanti cha .. 28..\\ sarve kShayAntA nichayAH patanAntAH samuchchhrayAH . sa.nyogA viprayogAntA maraNAnta.n hi jIvitam .. 29..\\ sukha.n duHkhAntamAlasyaM dAkShyaM duHkha.n sukhodayam . bhUtiH shrIrhrIrdhR^itiH siddhirnAdakShe nivasantyuta .. 30..\\ nAla.n sukhAya suhR^ido nAla.n duHkhAya durhR^idaH . na cha praGYAlamarthaibhyo na sukhaibhyo.apyala.n dhanam .. 31..\\ yathA sR^iShTo.asi kaunteya dhAtrA karmasu tatkuru . ata eva hi siddhiste neshastvamAtmanA nR^ipa .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 28} vaizampaayana GYAtishokAbhitaptasya prANAnabhyutsikR^ikShataH . jyeShThasya pANDuputrasya vyAsaH shokamapAnudat .. 1..\\ vyaasa atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . ashmagItaM naravyAghra tannibodha yudhiShThira .. 2..\\ ashmAnaM brAhmaNaM prAGYa.n vaideho janako nR^ipaH . saMshayaM paripaprachchha duHkhashoka pariplutaH .. 3..\\ janaka Agame yadi vApAye GYAtInA.n draviNasya cha . nareNa pratipattavya.n kalyANaM kathamichchhatA .. 4..\\ azman utpannamimamAtmAnaM narasyAnantara.n tataH . tAni tAnyabhivartante duHkhAni cha sukhAni cha .. 5..\\ teShAmanyatarApattau yadyadevopasevate . tattaddhi chetanAmasya haratyabhramivAnilaH .. 6..\\ abhijAto.asmi siddho.asmi nAsmi kevalamAnuShaH . ityeva.n hetubhistasya tribhishchittaM prasichyati .. 7..\\ sa prasikta manA bhogAnvisR^ijya pitR^isa~ncitAn . parikShINaH parasvAnAmAdAna.n sAdhu manyate .. 8..\\ tamatikrAnta maryAdamAdadAnamasAmpratam . pratiShedhanti rAjAno lubdhA mR^igamiveShubhiH .. 9..\\ ye cha viMshativarShA vA triMshadvarShAshcha mAnavAH . pareNa te varShashatAnna bhaviShyanti pArthiva .. 10..\\ teShAM paramaduHkhAnAM buddhyA bheShajamAdishet . sarvaprANabhR^itA.n vR^ittaM prekShamANastatastataH .. 11..\\ mAnasAnAM punaryonirduHkhAnA.n chittavibhramaH . aniShTopanipAto vA tR^itIyaM nopapadyate .. 12..\\ evametAni duHkhAni tAni tAnIha mAnavam . vividhAnyupavartante tathA sA.nsparshakAni cha .. 13..\\ jarAmR^ityU ha bhUtAni khAditArau vR^ikAviva . balinA.n durbalAnAM cha hrasvAnAM mahatAm api .. 14..\\ na kashchijjAtvatikrAmejjarAmR^ityU ha mAnavaH . api sAgaraparyantA.n vijityemAM vasundharAm .. 15..\\ sukha.n vA yadi vA duHkhaM bhUtAnAM paryupasthitam . prAptavyamavashaiH sarvaM parihAro na vidyate .. 16..\\ pUrve vayasi madhye vApyuttame vA narAdhipa . avarjanIyAste.arthA vai kA~NkShitAshcha tato.anyathA .. 17..\\ supriyairviprayogashcha samprayogastathApriyaiH . arthAnarthau sukha.n duHkha.n vidhAnamanuvartate .. 18..\\ prAdurbhAvashcha bhUtAnA.n dehanyAsastathaiva cha . prApti vyAyAmayogashcha sarvametatpratiShThitam .. 19..\\ gandhavarNarasasparshA nivartante svabhAvataH . tathaiva sukhaduHkhAni vidhAnamanuvartate .. 20..\\ Asana.n shayanaM yAnamutthAnaM pAnabhojanam . niyata.n sarvabhUtAnA.n kAlenaiva bhavantyuta .. 21..\\ vaidyAshchApyAturAH santi balavantaH sudurbalAH . strImantashcha tathA ShaNDhA vichitraH kAlaparyayaH .. 22..\\ kule janma tathA vIryamArogya.n dhairyameva cha . saubhagyamupabhogash cha bhavitavyena labhyate .. 23..\\ santi putrAH subahavo daridrANAmanichchhatAm . bahUnAmichchhatAM nAsti samR^iddhAnA.n vicheShTatAm .. 24..\\ vyAdhiragnirjala.n shastraM bubhukShA shvApadaM viSham . rajjvA cha maraNa.n jantoruchchAchcha patanaM tathA .. 25..\\ niryANa.n yasya yaddiShTa.n tena gachchhati hetunA . dR^ishyate nAbhyatikrAmannatikrAnto na vA punaH .. 26..\\ dR^ishyate hi yuvaiveha vinashyanvasumAnnaraH . daridrashcha parikliShTaH shatavarSho janAdhipa .. 27..\\ aki~ncanAshcha dR^ishyante puruShAshchirajIvinaH . samR^iddhe cha kule jAtA vinashyanti pata~Ngavat .. 28..\\ prAyeNa shrImatA.n loke bhoktuM shaktirna vidyate . kAShThAnyapi hi jIrvante daridrANAM narAdhipa .. 29..\\ ahametatkaromIti manyate kAlachoditaH . yadyadiShTamasantoShAddurAtmA pApamAcharan .. 30..\\ striyo.akShA mR^igayA pAnaM prasa~NgAnninditA budhaiH . dR^ishyante chApi bahavaH samprasaktA bahushrutAH .. 31..\\ iti kAlena sarvArthAnIpsitAnIpsitAni cha . spR^ishanti sarvabhUtAni nimittaM nopalabhyate .. 32..\\ vAyumAkAshamagni.n cha chandrAdityAvahaH kShape . jyotIMShi saritaH shailAnkaH karoti bibharti vA .. 33..\\ shItamuShNa.n tathA varShaM kAlena parivartate . evameva manuShyANA.n sukhaduHkhe nararShabha .. 34..\\ nauShadhAni na shAstrANi na homA na punarjapAH . trAyante mR^ityunopeta.n jarayA vApi mAnavam .. 35..\\ yathA kAShTha.n cha kAShThaM cha sameyAtAM mahodadhau . sametya cha vyatIyAtA.n tadvadbhUtasamAgamaH .. 36..\\ ye chApi puruShaiH strIbhirgItavAdyairupasthitAH . ye chAnAthAH parAnnAdAH kAlasteShu samakriyaH .. 37..\\ mAtR^ipitR^isahasrANi putradArashatAni cha . sa.nsAreShvanubhUtAni kasya te kasya vA vayam .. 38..\\ naivAsya kashchidbhavitA nAyaM bhavati kasya chit . pathi sa~Ngatameveda.n dArabandhusuhR^idgaNaiH .. 39..\\ kvAsa.n kvAsmi gamiShyAmi ko nvahaM kimihAsthitaH . kasmAtkamanushocheyamityeva.n sthApayenmanaH . anitye priya sa.nvAse sa.nsAre chakravadgatau .. 40..\\ na dR^iShTapUrvaM pratyakShaM paraloka.n vidurbudhAH . AgamA.nstvanatikramya shraddhAtavyaM bubhUShatA .. 41..\\ kurvIta pitR^idaivatya.n dharmANi cha samAcharet . yajechcha vidvAnvidhivattrivarga.n chApyanuvrajet .. 42..\\ saMnimajjajjagadida.n gambhIre kAlasAgare . jarAmR^ityumahAgrAhe na kash chidavabudhyate .. 43..\\ AyurvedamadhIyAnAH kevala.n sa parigraham . dR^ishyante bahavo vaidyA vyAdhibhiH samabhiplutAH .. 44..\\ te pibantaH kaShAyAMshcha sarpIMShi vividhAni cha . na mR^ityumativartante velAmiva mahodadhiH .. 45..\\ rasAyana vidashchaiva suprayukta rasAyanAH . dR^ishyante jarayA bhagnA nagA nAgairivottamaiH .. 46..\\ tathaiva tapasopetAH svAdhyAyAbhyasane ratAH . dAtAro yaGYashIlAshcha na taranti jarAntakau .. 47..\\ na hyahAni nivartante na mAsA na punaH samAH . jAtAnA.n sarvabhUtAnAM na pakShA na punaH kShapAH .. 48..\\ so.aya.n vipulamadhvAna.n kAlena dhruvamadhruvaH . naro.avashaH samabhyeti sarvabhUtaniShevitam .. 49..\\ deho vA jIvato.abhyeti jIvo vAbhyeti dehataH . pathi sa~Ngatameveda.n dArairanyaishcha bandhubhiH .. 50..\\ nAyamatyantasa.nvAso labhyate jAtu kena chit . api svena sharIreNa kimutAnyena kena chit .. 51..\\ kva nu te.adya pitA rAjankva nu te.adya pitAmahaH . na tvaM pashyasi tAnadya na tvAM pashyanti te.api cha .. 52..\\ na hyeva puruSho draShTA svargasya narakasya vA . Agamastu satA.n chakShurnR^ipate tamihAchara .. 53..\\ charitabrahma charyo hi prajAyeta yajeta cha . pitR^ideva maharShINAmAnR^iNyAyAnasUyakaH .. 54..\\ sa yaGYashIlaH prajane niviShTaH prAgbrahma chArI pravibhakta pakShaH . ArAdhayansvargamima.n cha lokaM para.n cha muktvA hR^idayavyalIkam .. 55..\\ samyagghi dharma.n charato nR^ipasya dravyANi chApyAharato yathAvat . pravR^itta chakrasya yasho.abhivardhate sarveShu lokeShu charAchareShu .. 56..\\ vyaasa ityevamAGYAya videharAjo vAkya.n samagraM paripUrNahetuH . ashmAnamAmantrya vishuddhabuddhir yayau gR^iha.n svaM prati shAntashokaH .. 57..\\ tathA tvamapyachyuta mu~ncha shokam uttiShTha shakropama harShamehi . kShAtreNa dharmeNa mahI jitA te tAM bhu~NkShva kuntIsuta mA viShAdIH .. 58..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 29} vaizampaayana avyAharati kaunteye dharmaputre yudhiShThire . guDAkesho hR^iShIkeshamabhyabhAShata pANDavaH .. 1..\\ GYAtishokAbhisantapto dharmarAjaH parantapaH . eSha shokArNave magnastamAshvAsaya mAdhava .. 2..\\ sarve sma te saMshayitAH punareva janArdana . asya shokaM mahAbAho praNAshayitumarhasi .. 3..\\ evamuktastu govindo vijayena mahAtmanA . paryavartata rAjAnaM puNDarIkekShaNo.achyutaH .. 4..\\ anatikramaNIyo hi dharmarAjasya keshavaH . bAlyAtprabhR^iti govindaH prItyA chAbhyadhiko.arjunAt .. 5..\\ sampragR^ihya mahAbAhurbhuja.n chandanabhUShitam . shailastambhopama.n shauriruvAchAbhivinodayan .. 6..\\ shushubhe vadana.n tasya sudaMShTraM chArulochanam . vyAkoshamiva vispaShTaM padma.n sUryavibodhitam .. 7..\\ mA kR^ithAH puruShavyAghra shoka.n tvaM gAtrashoShaNam . na hi te sulabhA bhUyo ye hatAsminraNAjire .. 8..\\ svapnalabdhA yathA lAbhA vi tathAH pratibodhane . eva.n te kShatriyA rAjanye vyatItA mahAraNe .. 9..\\ sarve hyabhimukhAH shUrA vigatA raNashobhinaH . naiShA.n kashchitpR^iShThato vA palAyanvApi pAtitaH .. 10..\\ sarve tyaktvAtmanaH prANAnyuddhvA vIrA mahAhave . shastrapUtA divaM prAptA na tA~nshochitumarhasi .. 11..\\ atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . sR^i~njayaM putrashokArta.n yathAyaM prAha nAradaH .. 12..\\ sukhaduHkhairaha.n tvaM cha prajAH sarvAshcha sR^i~njaya . avimukta.n chariShyAmastatra kA paridevanA .. 13..\\ mahAbhAgyaM para.n rAGYA.n kIrtyamAnaM mayA shR^iNu . gachchhAvadhAnaM nR^ipate tato duHkhaM prahAsyasi .. 14..\\ mR^itAnmahAnubhAvA.nstva.n shrutvaiva tu mahIpatIn . shrutvApanaya santApa.n shR^iNu vistarashash cha me .. 15..\\ AvikShitaM maruttaM me mR^ita.n sR^i~njaya shushruhi . yasya sendrAH sa varuNA bR^ihaspatipurogamAH . devA vishvasR^ijo rAGYo yaGYamIyurmahAtmanaH .. 16..\\ yaH spardhAmanayachchhakra.n devarAja.n shatakratum . shakra priyaiShI ya.n vidvAnpratyAchaShTa bR^ihaspatiH . sa.nvarto yAjayAmAsa yaM pIDArthaM bR^ihaspateH .. 17..\\ yasminprashAsati satAM nR^ipatau nR^ipasattama . akR^iShTapachyA pR^ithivI vibabhau chaityamAlinI .. 18..\\ AvikShitasya vai satre vishve devAH sabhA sadaH . marutaH pariveShTAraH sAdhyAshchAsanmahAtmanaH .. 19..\\ marudgaNA maruttasya yatsomamapibanta te . devAnmanuShyAngandharvAnatyarichyanta dakShiNAH .. 20..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 21..\\ suhotra.n chedvaitithinaM mR^ita.n sR^i~njaya shushruma . yasmai hiraNya.n vavR^iShe magahvAnparivatsaram .. 22..\\ satyanAmA vasumatI yaM prApyAsIjjanAdhipa . hiraNyamavahannadyastasmi~njanapadeshvare .. 23..\\ kUrmAnkarkaTakAnnakrAnmakarA~nshiMshukAnapi . nadIShvapAtayadrAjanmaghavA lokapUjitaH .. 24..\\ hairaNyAnpatitAndR^iShTvA matsyAnmakarakachchhapAn . sahasrasho.atha shatashastato.asmayata vaitithiH .. 25..\\ taddhiraNyamaparyantamAvR^itta.n kurujA~Ngale . IjAno vitate yaGYe brAhmaNebhyaH samAhitaH .. 26..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH . adakShiNamayajvAna.n shvaitya saMshAmya mA shuchaH .. 27..\\ a~NgaM bR^ihadratha.n chaiva mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yaH sahasra.n sahasrANAM shvetAnashvAnavAsR^ijat .. 28..\\ sahasra.n cha sahasrANAM kanyA hemavibhUShitAH . IjAno vitate yaGYe dakShiNAmatyakAlayat .. 29..\\ shata.n shatasahasrANAM vR^iShANAM hemamAlinAm . gavA.n sahasrAnuchara.n dakShiNAmatyakAlayat .. 30..\\ a~Ngasya yajamAnasya tadA viShNupade girau . amAdyadindraH somena dakShiNAbhirdvijAtayaH .. 31..\\ yasya yaGYeShu rAjendra shatasa~NkhyeShu vai punaH . devAnmanuShyAngandharvAnatyarichyanta dakShiNAH .. 32..\\ na jAto janitA chAnyaH pumAnyastatpradAsyati . yada~NgaH pradadau vitta.n somasa.nsthAsu saptasu .. 33..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 34..\\ shibimaushInara.n chaiva mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . ya imAM pR^ithivI.n kR^itsnAM charmavatsamaveShTayat .. 35..\\ mahatA rathaghoSheNa pR^ithivImanunAdayan . ekachhatrAM mahI.n chakre jaitreNaika rathena yaH .. 36..\\ yAvadadya gavAshva.n syAdAraNyaiH pashubhiH saha . tAvatIH pradadau gAH sa shibiraushInaro.adhvare .. 37..\\ nodyantAra.n dhuraM tasya kaM chinmene prajApatiH . na bhUtaM na bhaviShyanta.n sarvarAjasu bhArata . anyatraushInarAchchhaibyAdrAjarSherindra vikramAt .. 38..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH . adakShiNamayajvAna.n ta.n vai saMshAmya mA shuchaH .. 39..\\ bharata.n chaiva dauHShantiM mR^ita.n sR^i~njaya shushruma . shAkuntaliM maheShvAsaM bhUri draviNa tejasam .. 40..\\ yo baddhvA triMshato hyashvAndevaibhyo yamunAm anu . sarasvatI.n viMshati.n cha ga~NgAmanu chaturdasha .. 41..\\ ashvamedha sahasreNa rAjasUya shatena cha . iShTavAnsa mahAtejA dauHShantirbharataH purA .. 42..\\ bharatasya mahatkarma sarvarAjasu pArthivAH . khaM martyA iva bAhubhyAM nAnugantumashaknuvan .. 43..\\ para.n sahasrAdyo baddhvA hayAnvedIM vichitya cha . sahasra.n yatra padmAnA.n kaNvAya bharato dadau .. 44..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 45..\\ rAma.n dAsharathiM chaiva mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yo.anvakampata vai nityaM prajAH putrAnivaurasAn .. 46..\\ vidhavA yasya viShaye nAnAthAH kAshchanAbhavan . sarvasyAsItpitR^isamo rAmo rAjya.n yadAnvashAt .. 47..\\ kAlavarShAshcha parjanyAH sasyAni rasavanti cha . nitya.n subhikShamevAsIdrAme rAjyaM prashAsati .. 48..\\ prANino nApsu majjanti nAnarthe pAvako.adahat . na vyAlajaM bhaya.n chAsIdrAme rAjyaM prashAsati .. 49..\\ AsanvarShasahasrANi tathA putrasahasrikAH . arogAH sarvasiddhArthAH prajA rAme prashAsati .. 50..\\ nAnyonyena vivAdo.abhUtstrINAmapi kuto nR^iNAm . dharmanityAH prajAshchAsanrAme rAjyaM prashAsati .. 51..\\ nityapuShpaphalAshchaiva pAdapA nirupadravAH . sarvA droNa dughA gAvo rAme rAjyaM prashAsati .. 52..\\ sa chaturdasha varShANi vane proShya mahAtapAH . dashAshvamedhA~njArUthyAnAjahAra nirargalAn .. 53..\\ shyAmo yuvA lohitAkSho mattavAraNavikramaH . dashavarShasahasrANi rAmo rAjyamakArayat .. 54..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 55..\\ bhagIratha.n cha rAjAnaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yasyednro vitate yaGYe somaM pItvA madotkaTaH .. 56..\\ asurANA.n sahasrANi bahUni surasattamaH . ajayadbAhuvIryeNa bhagavAnpAkashAsanaH .. 57..\\ yaH sahasra.n sahasrANA.n kanyA hemavibhUShitAH . IjAno vitate yaGYe dakShiNAmatyakAlayat .. 58..\\ sarvA rathagatAH kanyA rathAH sarve chaturyujaH . rathe rathe shataM nAgAH padmino hemamAlinaH .. 59..\\ sahasramashvA ekaika.n hastinaM pR^iShThato.anvayuH . gavA.n sahasramashve.ashve sahasra.n gavyajAvikam .. 60..\\ upahvare nivasato yasyA~Nke niShasAda ha . ga~NgA bhAgIrathI tasmAdurvashI hyabhavatpurA .. 61..\\ bhUridakShiNamikShvAku.n yajamAnaM bhagIratham . trilokapatha gA ga~NgA duhitR^itvamupeyiShI .. 62..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 63..\\ dilIpa.n chaivailavilaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yasya karmANi bhUrINi kathayanti dvijAtayaH .. 64..\\ imA.n vai vasu sampannAM vasudhAM vasudhAdhipaH . dadau tasminmahAyaGYe brAhmaNaibhyaH samAhitaH .. 65..\\ tasyeha yajamAnasya yaGYe yaGYe purohitaH . sahasra.n vAraNAnhaimAndakShiNAmatyakAlayat .. 66..\\ yasya yaGYe mahAnAsIdyUpaH shrImAnhiraNmayaH . ta.n devAH karma kurvANAH shakra jyeShThA upAshrayan .. 67..\\ chaShAlo yasya sauvarNastasminyUpe hiraNmaye . nanR^iturdevagandharvAH ShaTsahasrANi saptadhA .. 68..\\ avAdayattatra vINAM madhye vishvAvasuH svayam . sarvabhUtAnyamanyanta mama vAdayatItyayam .. 69..\\ etadrAGYo dilIpasya rAjAno nAnuchakrire . yatstriyo hemasampannAH pathi mattAH sma sherate .. 70..\\ rAjAnamugradhanvAna.n dilIpa.n satyavAdinam . ye.apashyansumahAtmAna.n te.api svargajito narAH .. 71..\\ trayaH shabdA na jIryante dilIpasya niveshane . svAdhyAyaghoSho jyAghoSho dIyatAm iti chaiva hi .. 72..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 73..\\ mAndhAtAra.n yauvanAshvaM mR^itaM shushruma sR^i~njaya . ya.n devA maruto garbhaM pituH pArshvAdapAharan .. 74..\\ sa.nvR^iddho yuvanAshvasya jaThare yo mahAtmanaH . pR^iShadAjyodbhavaH shrImA.nstrilokavijayI nR^ipaH .. 75..\\ ya.n dR^iShTvA piturutsa~Nge shayAnaM devarUpiNam . anyonyamabruvandevAH kamaya.n dhAsyatIti vai .. 76..\\ mAmeva dhAsyatItyevamindro abhyavapadyata . mAndhAteti tatastasya nAma chakre shatakratuH .. 77..\\ tatastu payaso dhArAM puShTi hetormahAtmanaH . tasyAsye yauvanAshvasya pANirindrasya chAsravat .. 78..\\ taM pibanpANimindrasya samAmahnA vyavardhata . sa AsIddvAdasha samo dvAdashAhena pArthiva .. 79..\\ tamiyaM pR^ithivI sarvA ekAhnA samapadyata . dharmAtmAnaM mahAtmAna.n shUramindrasamaM yudhi .. 80..\\ ya A~NgAra.n hi nR^ipatiM maruttamasita.n gayam . a~NgaM bR^ihadratha.n chaiva mAndhAtA samare.ajayat .. 81..\\ yauvanAshvo yadA~NgAra.n samare samayodhayat . visphArairdhanuSho devA dyaurabhedIti menire .. 82..\\ yataH sUrya udeti sma yatra cha pratitiShThati . sarva.n tadyauvanAshvasya mAndhAtuH kShetramuchyate .. 83..\\ ashvamedha shateneShTvA rAjasUya shatena cha . adadAdrohitAnmatsyAnbrAhmaNaibhyo mahIpatiH .. 84..\\ hairaNyAnyojanotsedhAnAyatAndashayojanam . atiriktAndvijAtibhyo vyabhajannitare janAH .. 85..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 86..\\ yayAtiM nAhuSha.n chaiva mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . ya imAM pR^ithivI.n sarvAM vijitya saha sAgarAm .. 87..\\ shamyA pAtenAbhyatIyAdvedIbhishchitrayannR^ipa . IjAnaH kratubhiH puNyaiH paryagachchhadvasundharAm .. 88..\\ iShTvA kratusahasreNa vAjimedhashatena cha . tarpayAmAsa devendra.n tribhiH kA~nchanaparvataiH .. 89..\\ vyUDhe devAsure yuddhe hatvA daiteya dAnavAn . vyabhajatpR^ithivI.n kR^itsnA.n yayAtirnahuShAtmajaH .. 90..\\ anteShu putrAnnikShipya yadudruhyu purogamAn . pUru.n rAjye.abhiShichya sve sadAraH prasthito vanam .. 91..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 92..\\ ambarISha.n cha nAbhAgaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yaM prajA vavrire puNya.n goptAraM nR^ipasattama .. 93..\\ yaH sahasra.n sahasrANAM rAGYAmayuta yAjinAm . IjAno vitate yaGYe brAhmaNaibhyaH samAhitaH .. 94..\\ naitatpUrve janAshchakrurna kariShyanti chApare . ityambarIShaM nAbhAgamanvamodanta dakShiNAH .. 95..\\ shata.n rAjasahasrANi shataM rAjashatAni cha . sarve.ashvamedhairIjAnAste.abhyayurdakShiNAyanam .. 96..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadra tarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 97..\\ shashabindu.n chaitrarathaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yasya bhAryA sahasrANA.n shatamAsInmahAtmanaH .. 98..\\ sahasra.n tu sahasrANA.n yasyAsa~nshAsha bindavaH . hiraNyakavachAH sarve sarve chottamadhanvinaH .. 99..\\ shata.n kanyA rAjaputramekaikaM pR^iShThato.anvayuH . kanyA.n kanyA.n shataM nAgA nAgaM nAgaM shataM rathAH .. 100..\\ ratha.n rathaM shata.n chAshvA deshajA hemamAlinaH . ashvamashva.n shata.n gAvo gAM gAM tadvadajAvikam .. 101..\\ etaddhanamaparyantamashvamedhe mahAmakhe . shashabindurmahArAja brAhmaNaibhyaH samAdishat .. 102..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 103..\\ gayamAmUrtarayasaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . yaH sa varShashata.n rAjA hutashiShTAshano.abhavat .. 104..\\ yasmai vahnirvarAnprAdAttato vavre varAngayaH . dadato me.akShayA chAstu dharme shraddhA cha vardhatAm .. 105..\\ mano me ramatA.n satye tvatprasAdAddhutAshana . lebhe cha kAmA.nstAnsarvAnpAvakAditi naH shrutam .. 106..\\ darshena paurNamAsena chAturmAsyaiH punaH punaH . ayajatsa mahAtejAH sahasraM parivatsarAn .. 107..\\ shata.n gavA.n sahasrANi shatamashvashatAni cha . utthAyotthAya vai prAdAtsahasraM parivatsarAn .. 108..\\ tarpayAmAsa somena devAnvittairdvijAnapi . pitR^InsvadhAbhiH kAmaishcha striyaH svAH puruSharShabha .. 109..\\ sauvarNAM pR^ithivI.n kR^itvA dashavyAmAM dvirAyatAm . dakShimAmadadadrAjA vAjimedhamahAmakhe .. 110..\\ yAvatyaH sikatA rAjanga~NgAyAH puruSharShabha . tAvatIreva gAH prAdAdAmUrtarayaso gayaH .. 111..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 112..\\ ranti deva.n cha sA~NkR^ityaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . samyagArAdhya yaH shakra.n varaM lebhe mahAyashAH .. 113..\\ anna.n cha no bahu bhavedatithIMsh cha labhemahi . shraddhA cha no mA vyagamanmA cha yAchiShma ka.n chana .. 114..\\ upAtiShThanta pashavaH svaya.n ta.n saMshitavratam . grAmyAraNyA mahAtmAna.n ranti devaM yashasvinam .. 115..\\ mahAnadI charma rAsherutkledAtsusruve yataH . tatashcharmaNvatItyeva.n vikhyAtA sA mahAnadI .. 116..\\ brAhmaNaibhyo dadau niShkAnsadasi pratate nR^ipaH . tubhya.n tubhyaM niShkamiti yatrAkroshanti vai dvijAH . sahasra.n tubhyamityuktvA brAhmaNAnsma prapadyate .. 117..\\ anvAhAryopakaraNa.n dravyopakaraNaM cha yat . ghaTAH sthAlyaH kaTAhAshcha pAtryashcha piTharA api . na tatki.n chidasauvarNa.n ranti devasya dhImataH .. 118..\\ sA~NkR^ite ranti devasya yA.n rAtrimavasadgR^ihe . Alabhyanta shata.n gAvaH sahasrANi cha viMshatiH .. 119..\\ tatra sma sUdAH kroshanti sumR^iShTamaNikuNDalAH . sUpabhUyiShThamashnIdhvaM nAdya mA.nsa.n yathA purA .. 120..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 121..\\ sagara.n cha mahAtmAnaM mR^ita.n shushruma sR^i~njaya . aikShvAkaM puruShavyAghramati mAnuShavikramam .. 122..\\ ShaShTiH putrasahasrANi ya.n yAntaM pR^iShThato.anvayuH . nakShatrarAja.n varShAnte vyabhre jyotirgaNA iva .. 123..\\ ekachhatrA mahI yasya praNatA hyabhavatpurA . yo.ashvamedha sahasreNa tarpayAmAsa devatAH .. 124..\\ yaH prAdAtkA~nchanastambhaM prAsAda.n sarvakA~nchanam . pUrNaM padmadalAkShINA.n strINAM shayanasa~Nkulam .. 125..\\ dvijAtibhyo.anurUpaibhyaH kAmAnuchchAvachA.nstathA . yasyAdeshena tadvitta.n vyabhajanta dvijAtayaH .. 126..\\ khAnayAmAsa yaH kopAtpR^ithivI.n sAgarA~NkitAm . yasya nAmnA samudrashcha sAgaratvamupAgataH .. 127..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 128..\\ rAjAna.n cha pR^ithu.n vainyaM mR^itaM shushruma sR^i~njaya . yamabhyaShi~nchansambhUya mahAraNye maharShayaH .. 129..\\ prathayiShyati vai lokAnpR^ithurityeva shabditaH . kShatAchcha nastrAyatIti sa tasmAtkShatriyaH smR^itaH .. 130..\\ pR^ithu.n vainyaM prajA dR^iShTvA raktAH smeti yadabruvan . tato rAjeti nAmAsya anurAgAdajAyata .. 131..\\ akR^iShTapachyA pR^ithivI puTake puTake madhu . sarvA droNa dughA gAvo vainyasyAsanprashAsataH .. 132..\\ arogAH sarvasiddhArthA manuShyA akutobhayAH . yathAbhikAmamavasankShetreShu cha gR^iheShu cha .. 133..\\ ApaH sa.nstambhire yasya samudrasya yiyAsataH . saritashchAnudIryanta dhvajasa~Ngashcha nAbhavat .. 134..\\ hairaNyA.nstrinalotsedhAnparvatAnekaviMshatim . brAhmaNaibhyo dadau rAjA yo.ashvamedhe mahAmakhe .. 135..\\ sa chenmamAra sR^i~njaya chaturbhadratarastvayA . putrAtpuNyatarashchaiva mA putramanutapyathAH .. 136..\\ ki.n vai tUShNI.n dhyAyasi sR^i~njaya tvaM na me rAjanvAchamimA.n shR^iNoShi . na chenmogha.n vipralaptaM mayedaM pathyaM mumUrShoriva samyaguktam .. 137..\\ srnjaya shR^iNomi te nArada vAchametAM vichitrArthA.n srajamiva puNyagandhAm . rAjarShINAM puNyakR^itAM mahAtmanAM kIrtyA yuktA.n shokanirNAshanArtham .. 138..\\ na te mogha.n vipralaptaM maharShe dR^iShTvaiva tvAM nAradAha.n vi shokaH . shushrUShe te vachanaM brahmavAdin na te tR^ipyAmyamR^itasyeva pAnAt .. 139..\\ amoghadarshinmama chetprasAdaM sutAgha dagdhasya vibho prakuryAH . mR^itasya sa~njIvanamadya me syAt tava prasAdAtsuta sa~Ngamash cha .. 140..\\ naarada yaste putro dayito.aya.n viyAtaH svarNaShThIvI yamadAtparvataste . punaste taM putramaha.n dadAmi hiraNyanAbha.n varShasahasriNa.n cha .. 141..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 30} yudhisthira sa katha.n kA~nchanaShThIvI sR^i~njayasya suto.abhavat . parvatena kimartha.n cha dattaH kena mamAra cha .. 1..\\ yadA varShasahasrAyustadA bhavati mAnavaH . kathamaprAptakaumAraH sR^i~njayasya suto mR^itaH .. 2..\\ utAho nAmamAtra.n vai suvarNaShThIvino.abhavat . tathya.n vA kA~nchanaShThIvItyetadichchhAmi veditum .. 3..\\ vaasudeva atra te kathayiShyAmi yathAvR^itta.n janeshvara . nAradaH parvatashchaiva prAgR^iShI lokapUjitau .. 4..\\ mAtulo bhAgineyashcha devalokAdihAgatau . vihartu kAmau samprItyA mAnuShyeShu purA prabhU .. 5..\\ haviH pavitrabhojyena deva bhojyena chaiva ha . nArado mAtulashchaiva bhAgineyashcha parvataH .. 6..\\ tAvubhau tapasopetAvavanI talachAriNau . bhu~njAnau mAnuShAnbhogAnyathAvatparyadhAvatAm .. 7..\\ prItimantau mudA yuktau samaya.n tatra chakratuH . yo bhaveddhR^idi sa~NkalpaH shubho vA yadi vAshubhaH . anyonyasya sa Akhyeyo mR^iShA shApo.anyathA bhavet .. 8..\\ tau tatheti pratiGYAya maharShI lokapUjitau . sR^i~njaya.n shvaityamabhyetya rAjAnamidamUchatuH .. 9..\\ AvAM bhavati vatsyAvaH ka.n chitkAla.n hitAya te . yathAvatpR^ithivIpAlAvayoH praguNI bhava . tatheti kR^itvA tau rAjA satkR^ityopachachAra ha .. 10..\\ tataH kadA chittau rAjA mahAtmAnau tathAgatau . abravItparamaprItaH suteya.n varavarNinI .. 11..\\ ekaiva mama kanyaiShA yuvAM parichariShyati . darshanIyAnavadyA~NgI shIlavR^ittasamanvitA . sukumArI kumArI cha padmaki~njalka saMnibhA .. 12..\\ parama.n saumya ityuktastAbhyAM rAjA shashAsa tAm . kanye viprAvupachara devavatpitR^ivachcha ha .. 13..\\ sA tu kanyA tathetyuktvA pitara.n dharmachAriNI . yathAnidesha.n rAGYastau satkR^ityopachachAra ha .. 14..\\ tasyAstathopachAreNa rUpeNApratimena cha . nArada.n hR^ichchhayastUrNaM sahasaivAnvapadyata .. 15..\\ vavR^idhe cha tatastasya hR^idi kAmo mahAtmanaH . yathA shuklasya pakShasya pravR^ittAvuDurATshanaiH .. 16..\\ na cha taM bhAgineyAya parvatAya mahAtmane . shasha.nsa manmatha.n tIvra.n vrIDamAnaH sa dharmavit .. 17..\\ tapasA che~NgitenAtha parvato.atha bubodha tat . kAmArtaM nArada.n kruddhaH shashApainaM tato bhR^isham .. 18..\\ kR^itvA samayamavyagro bhavAnvai sahito mayA . yo bhaveddhR^idi sa~NkalpaH shubho vA yadi vAshubhaH .. 19..\\ anyonyasya sa Akhyeya iti tadvai mR^iShA kR^itam . bhavatA vachanaM brahma.nstasmAdetadvadAmyaham .. 20..\\ na hi kAmaM pravartantaM bhavAnAchaShTa me purA . sukumAryA.n kumAryAM te tasmAdeSha shapAmyaham .. 21..\\ brahmavAdI gururyasmAttapasvI brahmaNash cha san . akArShIH samayabhraMshamAvAbhyA.n yaH kR^ito mithaH .. 22..\\ shapsye tasmAtsusa~Nkruddho bhavanta.n taM nibodha me . sukumArI cha te bhAryA bhaviShyati na saMshayaH .. 23..\\ vAnara.n chaiva kanyA tvA.n vivAhAtprabhR^iti prabho . sandrakShyanti narAshchAnye svarUpeNa vinAkR^itam .. 24..\\ sa tadvAkya.n tu viGYAya nAradaH parvatAttadA . ashapattamapi krodhAdbhAgineya.n sa mAtulaH .. 25..\\ tapasA brahmacharyeNa satyena cha damena cha . yukto.api dharmanityashcha na svargavAsamApsyasi .. 26..\\ tau tu shaptvA bhR^isha.n kruddhau parasparamamarShaNau . pratijagmaturanyonya.n kruddhA iva gajottamau .. 27..\\ parvataH pR^ithivI.n kR^itsnA.n vichachAra mahAmuniH . pUjyamAno yathAnyAya.n tejasA svena bhArata .. 28..\\ atha tAmalabhatkanyAM nAradaH sR^i~njayAtma jAm . dharmeNa dharmapravaraH sukumArImaninditAm .. 29..\\ sA tu kanyA yathA shApaM nArada.n taM dadarsha ha . pANigrahaNa mantrANAM prayogAdeva vAnaram .. 30..\\ sukumArI cha devarShi.n vAnarapratimAnanam . naivAvamanyata tadA prItimatyeva chAbhavat .. 31..\\ upatasthe cha bhartAraM na chAnyaM manasApyagAt . devaM muni.n vA yakShaM vA patitve pativatsalA .. 32..\\ tataH kadA chidbhagavAnparvato.anusasAra ha . vana.n virahita.n kiM chittatrApashyatsa nAradam .. 33..\\ tato.abhivAdya provAcha nAradaM parvatastadA . bhavAnprasAda.n kurutA.n svargA deshAya me prabho .. 34..\\ tamuvAcha tato dR^iShTvA parvataM nAradastadA . kR^itA~njalimupAsIna.n dInaM dInataraH svayam .. 35..\\ tvayAhaM prathama.n shapto vAnaro tvaM bhaviShyasi . ityuktena mayA pashchAchchhaptastvamapi matsarAt . adya prabhR^iti vai vAsa.n svarge nAvApsyasIti ha .. 36..\\ tava naitaddhi sadR^ishaM putra sthAne hi me bhavAn . nivartayetA.n tau shApamanyo.anyena tadA munI .. 37..\\ shrIsamR^iddha.n tadA dR^iShTvA nAradaM devarUpiNam . sukumArI pradudrAva parapatyabhisha~NkayA .. 38..\\ tAM parvatastato dR^iShTvA pradravantImaninditAm . abravIttava bhartaiSha nAtra kAryA vichAraNA .. 39..\\ R^iShiH paramadharmAtmA nArado bhagavAnprabhuH . tavaivAbhedya hR^idayo mA te bhUdatra saMshayaH .. 40..\\ sAnunItA bahuvidhaM parvatena mahAtmanA . shApadoSha.n cha taM bhartuH shrutvA svAM prakR^itiM gatA . parvato.atha yayau svargaM nArado.atha yayau gR^ihAn .. 41..\\ pratyakShakarmA sarvasya nArado.ayaM mahAnR^iShiH . eSha vakShyati vai pR^iShTo yathAvR^ittaM narottama .. 42..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 31} vaizampaayana tato rAjA pANDusuto nAradaM pratyabhAShata . bhagava~nshrotumichchhAmi suvarNaShThIvi sambhavam .. 1..\\ evamuktaH sa cha munirdharmarAjena nAradaH . AchachakShe yathAvR^itta.n suvarNaShThIvinaM prati .. 2..\\ evametanmahArAja yathAya.n keshavo.abravIt . kAryasyAsya tu yachchheSha.n tatte vakShyAmi pR^ichchhataH .. 3..\\ aha.n cha parvatashchaiva svasrIyo me mahAmuniH . vastu kAmAvabhigatau sR^i~njaya.n jayatA.n varam .. 4..\\ tatra sampUjitau tena vidhidR^iShTena karmaNA . sarvakAmaiH suvihitau nivasAvo.asya veshmani .. 5..\\ vyatikrAntAsu varShAsu samaye gamanasya cha . parvato mAmuvAcheda.n kAle vachanamarthavat .. 6..\\ AvAmasya narendrasya gR^ihe paramapUjitau . uShitau samaye brahmaMshchintyatAmatra sAmpratam .. 7..\\ tato.ahamabruva.n rAjanparvataM shubhadarshanam . sarvametattvayi vibho bhAgineyopapadyate .. 8..\\ vareNa chhandyatA.n rAjA labhatAM yadyadichchhati . AvayostapasA siddhiM prApnotu yadi manyase .. 9..\\ tata AhUya rAjAna.n sR^i~njayaM shubhadarshanam . parvato.anumata.n vAkyamuvAcha munipu~NgavaH .. 10..\\ prItau svo nR^ipa satkAraistava hyArjavasambhR^itaiH . AvAbhyAmabhyanuGYAto varaM nR^ivara chintaya .. 11..\\ devAnAmavihi.nsAyA.n yadbhavenmAnuShakShamam . tadgR^ihANa mahArAja pUjArho nau mato bhavAn .. 12..\\ srnjaya prItau bhavantau yadi me kR^itametAvatA mama . eSha eva paro lAbho nirvR^itto me mahAphalaH .. 13..\\ naarada tameva.n vAdinaM bhUyaH parvataH pratyabhAShata . vR^iNIShva rAjansa~Nkalpo yaste hR^idi chira.n sthitaH .. 14..\\ srnjaya abhIpsAmi suta.n vIraM vIryavanta.n dR^iDhavratam . AyuShmantaM mahAbhAga.n devarAjasamadyutim .. 15..\\ parvata bhaviShyatyeSha te kAmo na tvAyuShmAnbhaviShyati . devarAjAbhibhUtyartha.n sa~Nkalpo hyeSha te hR^idi .. 16..\\ suvarNaShThIvanAchchaiva svarNaShThIvI bhaviShyati . rakShyashcha devarAjAtsa devarAjasamadyutiH .. 17..\\ naarada tachchhrutvA sR^i~njayo vAkyaM parvatasya mahAtmanaH . prasAdayAmAsa tadA naitadevaM bhavediti .. 18..\\ AyuShmAnme bhavetputro bhavatastapasA mune . na cha taM parvataH ki.n chiduvAchendra vyapekShayA .. 19..\\ tamahaM nR^ipati.n dInamabruvaM punareva tu . smartavyo.ahaM mahArAja darshayiShyAmi te smR^itaH .. 20..\\ aha.n te dayitaM putraM pretarAjavashaM gatam . punardAsyAmi tadrUpaM mA shuchaH pR^ithivIpate .. 21..\\ evamuktvA tu nR^ipatiM prayAtau svo yathepsitam . sR^i~njayashcha yathAkAmaM pravivesha svamandiram .. 22..\\ sR^i~njayasyAtha rAjarSheH kasmiMshchitkAlaparyaye . jaGYe putro mahAvIryastejasA prajvalanniva .. 23..\\ vavR^idhe sa yathAkAla.n sarasIva mahotpalam . babhUva kA~nchanaShThIvI yathArthaM nAma tasya tat .. 24..\\ tadadbhutatama.n loke paprathe kurusattama . bubudhe tachcha devendro varadAnaM mahAtmanoH .. 25..\\ tatastvabhibhavAdbhIto bR^ihaspatimate sthitaH . kumArasyAntara prekShI babhUva balavR^itra hA .. 26..\\ chodayAmAsa vajra.n sa divyAstraM mUrti sa.nsthitam . vyAghro bhUtvA jahIma.n tva.n rAjaputramiti prabho .. 27..\\ vivR^iddhaH kila vIryeNa mAmeSho.abhibhaviShyati . sR^i~njayasya suto vajrayathainaM parvato dadau .. 28..\\ evamuktastu shakreNa varjo bara pura~njayaH . kumArasyAntara prekShI nityamevAnvapadyata .. 29..\\ sR^i~njayo.api sutaM prApya devarAjasamadyutim . hR^iShTaH sAntaHpuro rAjA vananityo.abhavattadA .. 30..\\ tato bhAgIrathI tIre kadA chidvananirjhare . dhAtrI dvitIyo bAlaH sa krIDArthaM paryadhAvata .. 31..\\ pa~nchavarShaka deshIyo bAlo nAgendra vikramaH . sahasotpatita.n vyAghramAsasAda mahAbalaH .. 32..\\ tena chaiva viniShpiShTo vepamAno nR^ipAtma jaH . vyasuH papAta medinyA.n tato dhAtrI vichukrushe .. 33..\\ hatvA tu rAjaputra.n sa tatraivAntaradhIyata . shArdUlo devarAjasya mAyayAntarhitastadA .. 34..\\ dhAtryAstu ninada.n shrutvA rudatyAH paramArtavat . abhyadhAvata ta.n desha.n svayameva mahIpatiH .. 35..\\ sa dadarsha gatAsu.n ta.n shayAnaM pItashoNitam . kumAra.n vigatAnandaM nishAkaramiva chyutam .. 36..\\ sa tamutsa~NgamAropya paripIDita vakShasam . putra.n rudhirasa.nsiktaM paryadevayadAturaH .. 37..\\ tatastA mAtarastasya rudantyaH shokakarshitAH . abhyadhAvanta ta.n desha.n yatra rAjA sa sR^i~njayaH .. 38..\\ tataH sa rAjA sasmAra mAmantargatamAnasaH . tachchAha.n chintita.n GYAtvA gatavA.nstasya darshanam .. 39..\\ sa mayaitAni vAkyAni shrAvitaH shokalAlasaH . yAni te yaduvIreNa kathitAni mahIpate .. 40..\\ sa~njIvitashchApi mayA vAsavAnumate tadA . bhavitavya.n tathA tachcha na tachchhakyamato.anyathA .. 41..\\ ata Urdhva.n kumAraH sasvarNa ShThIvI mahAyashAH . chittaM prasAdayAmAsa piturmAtushcha vIryavAn .. 42..\\ kArayAmAsa rAjya.n sa pitari svargate vibhuH . varShANAmekashatavatsahasraM bhImavikramaH .. 43..\\ tata iShTvA mahAyaGYairbahubhirbhUridakShiNaiH . tarpayAmAsa devAMshcha pitR^IMshchaiva mahAdyutiH .. 44..\\ utpAdya cha bahUnputrAnkulasantAna kAriNaH . kAlena mahatA rAjankAladharmamupeyivAn .. 45..\\ sa tva.n rAjendra sa~njAtaM shokametannivartaya . yathA tvA.n keshavaH prAha vyAsashcha sumahAtapAH .. 46..\\ pitR^ipaitAmaha.n rAjyamAsthAya duramudvaha . iShTvA puNyairmahAyaGYairiShTA.NllokAnavApsyasi .. 47..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 32} vaizampaayana tUShNImbhUta.n tu rAjAna.n shochamAnaM yudhiShThiram . tapasvI dharmatattvaGYaH kR^iShNadvaipAyano.abravIt .. 1..\\ prajAnAM pAlana.n dharmo rAGYA.n rAjIvalochana . dharmaH pramANa.n lokasya nitya.n dharmAnuvartanam .. 2..\\ anutiShThasva vai rAjanpitR^ipaitAmahaM padam . brAhmaNeShu cha yo dharmaH sa nityo veda nishchitaH .. 3..\\ tatpramANaM pramANAnA.n shAshvataM bharatarShabha . tasya dharmasya kR^itsnasya kShatriyaH parirakShitA .. 4..\\ tathA yaH pratihantyasya shAsana.n viShaye naraH . sa bAhubhyA.n vinigrAhyo lokayAtrA vighAtakaH .. 5..\\ pramANamapramANa.n yaH kuryAnmohavasha.n gataH . bhR^ityo va yadi vA putrastapasvI vApi kash chana . pApAnsarvairupAyaistAnniyachchhedghAtayeta vA .. 6..\\ ato.anyathA vartamAno rAjA prApnoti kilbiSham . dharma.n vinashyamAnaM hi yo na rakShetsa dharmahA .. 7..\\ te tvayA dharmahantAro nihatAH sapadAnugAH . svadharme vartamAnastva.n kiM nu shochasi pANDava . rAjA hi hanyAddadyAchcha prajA rakShechcha dharmataH .. 8..\\ yudhisthira na te.abhisha~Nke vachana.n yadbravIShi tapodhana . aparokSho hi tedharmaH sarvadharmabhR^itA.n vara .. 9..\\ mayA hyavadhyA bahavo ghAtitA rAjyakAraNAt . tAnyakAryANi me brahmandananti cha tapanti cha .. 10..\\ vyaasa Ishvaro vA bhavetkartA puruSho vApi bhArata . haTho vA vartate loke karma ja.n vA phalaM smR^itam .. 11..\\ IshvareNa niyuktA hi sAdhvasAdhu cha pArthiva . kurvanti puruShAH karmaphalamIshvara gAmi tat .. 12..\\ yathA hi puruShashchhindyAdvR^ikShaM parashunA vane . chhettureva bhavetpApaM parashorna katha.n chana .. 13..\\ atha vA tadupAdAnAtprApnuyuH karmaNaH phalam . daNDashastrakR^itaM pApaM puruShe tanna vidyate .. 14..\\ na chaitadiShTa.n kaunteya yadanyena phalaM kR^itam . prApnuyAditi tasmAchcha Ishvare tanniveshaya .. 15..\\ atha vA puruShaH kartA karmaNoH shubhapApayoH . na para.n vidyate tasmAdevamanyachchhubha.n kuru .. 16..\\ na hi kashchitkva chidrAjandiShTAtpratinivartate . daNDashastrakR^itaM pApaM puruShe tanna vidyate .. 17..\\ yadi vA manyase rAjanhaThe lokaM pratiShThitam . evamapyashubha.n karma na bhUtaM na bhaviShyati .. 18..\\ athAbhipattirlokasya kartavyA shubhapApayoH . abhipannatama.n loke rAGYAmudyatadaNDanam .. 19..\\ athApi loke karmANi samAvartanta bhArata . shubhAshubhaphala.n cheme prApnuvantIti me matiH .. 20..\\ eva.n satyaM shubhAdesha.n karmaNastatphalaM dhruvam . tyaja tadrAjashArdUla maiva.n shoke mano kR^ithAH .. 21..\\ svadharme vartamAnasya sApavAde.api bhArata . evamAtmaparityAgastava rAjanna shobhanaH .. 22..\\ vihitAnIha kaunteya prAyashchittAni karmiNAm . sharIravA.nstAni kuryAdasharIraH parAbhavet .. 23..\\ tadrAja~njIvamAnastvaM prAyashchitta.n chariShyasi . prAyashchittamakR^itvA tu pretya taptAsi bhArata .. 24..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 33} yudhisthira hatAH putrAshcha pautrAshcha bhrAtaraH pitarastathA . shvashurA guravashchaiva mAtulAH sapitAmahAH .. 1..\\ kShatriyAshcha mahAtmAnaH sambandhisuhR^idastathA . vayasyA GYAtayashchaiva bhrAtarashcha pitAmaha .. 2..\\ bahavashcha manuShyendrA nAnAdeshasamAgatAH . ghAtitA rAjyalubdhena mayaikena pitAmaha .. 3..\\ tA.nstAdR^ishAnaha.n hatvA dharmanityAnmahIkShitaH . asakR^itsomapAnvIrAnkiM prApsyAmi tapodhana .. 4..\\ dahyAmyanishamadyAha.n chintayAnaH punaH punaH . hInAM pArthiva si.nhaistaiH shrImadbhiH pR^ithivImimAm .. 5..\\ dR^iShTvA GYAtivadha.n ghora.n hatAMshcha shatashaH parAn . koTishashcha narAnanyAnparitapye pitAmaha .. 6..\\ kA nu tAsA.n varastrINAmavasthAdya bhaviShyati . vihInAnA.n svatanayaiH patibhirbhrAtR^ibhistathA .. 7..\\ asmAnantakarAnghorAnpANDavAnvR^iShNisa.nhitAn . AkroshantyaH kR^ishA dInA nipatantyashcha bhUtale .. 8..\\ apashyantyaH pitR^InbhrAtR^InpatInputrAMshcha yoShitaH . tyaktvA prANAnpriyAnsarvA gamiShyanti yamakShayam .. 9..\\ vatsalatvAddvijashreShTha tatra me nAsti saMshayaH . vyakta.n saukShmyAchcha dharmasya prApsyAmaH strIvadhaM vayam .. 10..\\ te vaya.n suhR^ido hatvA kR^itvA pApamanantakam . narake nipatiShyAmo hyadhaHshirasa eva cha .. 11..\\ sharIrANi vimokShyAmastapasogreNa sattama . AshramAMshcha visheShA.nstvaM mamAchakShva pitAmaha .. 12..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 34} vaizampaayana yudhiShThirasya tadvAkya.n shrutvA dvaipAyanastadA . samIkShya nipuNaM buddhyA R^iShiH provAcha pANDavam .. 1..\\ mA viShAda.n kR^ithA rAjankShatradharmamanusmara . svadharmeNa hatA hyete kShatriyAH kShatriyarShabha .. 2..\\ kA~NkShamANAH shriya.n kR^itsnAM pR^ithivyAM cha mahadyashaH . kR^itAntavidhisa.nyuktAH kAlena nidhana.n gatAH .. 3..\\ na tva.n hantA na bhImo.api nArjuno na yamAvapi . kAlaH paryAya dharmeNa prANAnAdatta dehinAm .. 4..\\ na yasya mAtA pitarau nAnugrAhyo.asti kash chana . karma sAkShI prajAnA.n yastena kAlena sa.nhR^itAH .. 5..\\ hetumAtramida.n tasya kAlasya puruSharShabha . yaddhanti bhUtairbhUtAni tadasmai rUpamaishvaram .. 6..\\ karma mUrtyAtmaka.n viddhi sAkShiNaM shubhapApayoH . sukhaduHkhaguNodarka.n kAlaM kAlaphalapradam .. 7..\\ teShAmapi mahAbAho karmANi parichintaya . vinAshahetukAritve yaiste kAlavasha.n gatAH .. 8..\\ Atmanashcha vijAnIhi niyamavratashIlatAm . yadA tvamIdR^isha.n karma vidhinAkramya kAritaH .. 9..\\ tvaShTeva vihita.n yantraM yathA sthApayiturvashe . karmaNA kAlayuktena tathedaM bhrAmyate jagat .. 10..\\ puruShasya hi dR^iShTvemAmutpattimanimittataH . yadR^ichchhayA vinAsha.n cha shokaharShAvanarthakau .. 11..\\ vyalIka.n chApi yattvatra chittavaita.nsikaM tava . tadarthamiShyate rAjanprAyashchitta.n tadAchara .. 12..\\ ida.n cha shrUyate pArtha yuddhe devAsure purA . asurA bhrAtaro jyeShThA devAshchApi yavIyasaH .. 13..\\ teShAmapi shrInimittaM mahAnAsItsamuchchhrayaH . yuddha.n varShasahasrANi dvAtriMshadabhavatkila .. 14..\\ ekArNavAM mahI.n kR^itvA rudhireNa pariplutAm . jaghnurdaityA.nstadA devAstridiva.n chaiva lebhire .. 15..\\ tathaiva pR^ithivI.n labdhvA brAhmaNA veda pAragAH . saMshritA dAnavAnA.n vai sAhyArthe darpamohitAH .. 16..\\ shAlA vR^ikA iti khyAtAstriShu lokeShu bhArata . aShTAshIti sahasrANi te chApi vibudhairhatAH .. 17..\\ dharmavyuchchhittimichchhanto ye.adharmasya pravartakAH . hantavyAste durAtmAno devairdaityA ivolvaNAH .. 18..\\ eka.n hatvA yadi kule shiShTAnAM syAdanAmayam . kula.n hatvAtha rAShTraM vA na tadvR^ittopaghAtakam .. 19..\\ adharmarUpo dharmo hi kashchidasti narAdhipa . dharmashchAdharmarUpo.asti tachcha GYeya.n vipashchitA .. 20..\\ tasmAtsa.nstambhayAtmAna.n shrutavAnasi pANDava . devaiH pUrvagataM mArgamanuyAto.asi bhArata .. 21..\\ na hIdR^ishA gamiShyanti narakaM pANDavarShabha . bhrAtR^InAshvAsayaitA.nstva.n suhR^idashcha parantapa .. 22..\\ yo hi pApasamArambhe kArye tadbhAvabhAvitaH . kurvannapi tathaiva syAtkR^itvA cha nirapatrapaH .. 23..\\ tasmi.nstatkaluSha.n sarvaM samAptamiti shabditam . prAyashchittaM na tasyAsti hrAso vA pApakarmaNaH .. 24..\\ tva.n tu shuklAbhijAtIyaH paradoSheNa kAritaH . anichchhamAnaH karmeda.n kR^itvA cha paritapyase .. 25..\\ ashvamedho mahAyaGYaH prAyashchittamudAhR^itam . tamAhara mahArAja vi pApmaivaM bhaviShyasi .. 26..\\ marudbhiH saha jitvArInmaghavAnpAkashAsanaH . ekaika.n kratumAhR^itya shatakR^itvaH shatakratuH .. 27..\\ pUtapApmA jitasvargo lokAnprApya sukhodayAn . marudgaNavR^itaH shakraH shushubhe bhAsayandishaH .. 28..\\ svargaloke mahIyantamapsarobhiH shachIpatim . R^iShayaH paryupAsante devAshcha vibudheshvaram .. 29..\\ so.aya.n tvamiha sa~NkrAnto vikrameNa vasundharAm . nirjitAshcha mahIpAlA vikrameNa tvayAnagha .. 30..\\ teShAM purANi rAShTrANi gatvA rAjansuhR^idvR^itaH . bhrAtR^InputrAMshcha pautrAMshcha sve sve rAjye.abhiShechaya .. 31..\\ bAlAnapi cha garbhasthAnsAntvAni samudAcharan . ra~njayanprakR^itIH sarvAH paripAhi vasundharAm .. 32..\\ kumAro nAsti yeShA.n cha kanyAstatrAbhiShechaya . kAmAshayo hi strI vargaH shokamevaM prahAsyati .. 33..\\ evamAshvAsana.n kR^itvA sarvarAShTreShu bhArata . yajasva vAjimedhena yathendro vijayI purA .. 34..\\ ashochyAste mahAtmAnaH kShatriyAH kShatriyarShabha . svakarmabhirgatA nAsha.n kR^itAntabalamohitAH .. 35..\\ avAptaH kShatradharmaste rAjyaM prAptamakalmaSham . charasva dharma.n kaunteya shreyAnyaH pretya bhAvikaH .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 35} yudhisthira kAni kR^itveha karmANi prAyashchittIyate naraH . ki.n kR^itvA chaiva muchyeta tanme brUhi pitAmahaH .. 1..\\ vyaasa akurvanvihita.n karma pratiShiddhAni chAcharan . prAyashchittIyate hyevaM naro mithyA cha vartayan .. 2..\\ sUryeNAbhyudito yashcha brahma chArI bhavatyuta . tathA sUryAbhinirmuktaH kunakhI shyAvadannapi .. 3..\\ parivittiH parivettA brahmojjho yashcha kutsakaH . didhiShU patistathA yaH syAdagre didhiShureva cha .. 4..\\ avakIrNI bhavedyashcha dvijAtivadhakastathA . atIrthe brahmaNastyAgI tIrthe chApratipAdakaH .. 5..\\ grAmayAjI cha kaunteya rAGYashcha parivikrayI . shUdra strIvadhako yashcha pUrvaH pUrvastu garhitaH .. 6..\\ vR^ithA pashusamAlambhI vanadAhasya kArakaH . anR^itenopachartA cha pratiroddhA gurostathA .. 7..\\ yashchAgnInapavidhyeta tathaiva brahma vikrayI . etAnyenA.nsi sarvANi vyutkrAnta samayashcha yaH .. 8..\\ akAryANyapi vakShyAmi yAni tAni nibodha me . lokaveda viruddhAni tAnyekAgramanAH shR^iNu .. 9..\\ svadharmasya parityAgaH paradharmasya cha kriyA . ayAjya yAjana.n chaiva tathAbhakShyasya bhakShaNam .. 10..\\ sharaNAgata santyAgo bhR^ityasyAbharaNa.n tathA . rasAnA.n vikrayashchApi tiryagyonivadhastathA .. 11..\\ AdhAnAdIni karmANi shaktimAnna karoti yaH . aprayachchhaMshcha sarvANi nitya.n deyAni bhArata .. 12..\\ dakShiNAnAmadAna.n cha brAhmaNa svAbhimarshanam . sarvANyetAnyakAryANi prAhurdharmavido janAH .. 13..\\ pitrA vibhajate putro yashcha syAdguru talpa gaH . aprajAyannadharmeNa bhavatyAdharmiko janaH .. 14..\\ uktAnyetAni karmANi vistareNetareNa cha . yAni kurvannakurvaMshcha prAyashchittIyate janaH .. 15..\\ etAnyeva tu karmANi kriyamANAni mAnavAn . yeShu yeShu nimitteShu na limpantyatha tachchhR^iNu .. 16..\\ pragR^ihya shastramAyAntamapi vedAntaga.n raNe . jighA.nsantaM nihatyAjau na tena brahma hA bhavet .. 17..\\ api chApyatra kaunteya mantro vedeShu paThyate . veda pramANa vihita.n taM dharmaM prabravImi te .. 18..\\ apetaM brAhmaNa.n vR^ittAdyo hanyAdAtatAyinam . na tena brahma hA sa syAnmanyustaM manyumR^ichchhati .. 19..\\ prANAtyaye tathAGYAnAdAcharanmadirAm api . achodito dharmaparaH punaH sa.nskAramarhati .. 20..\\ etatte sarvamAkhyAta.n kaunteyAbhakShya bhakShaNam . prAyashchIta vidhAnena sarvametena shudhyati .. 21..\\ guru talpa.n hi gurvarthe na dUShayati mAnavam . uddAlakaH shvetaketu.n janayAmAsa shiShyataH .. 22..\\ steya.n kurva.nstu gurvarthamApatsu na nibadhyate . bahushaH kAmakAreNa na chedyaH sampravartate .. 23..\\ anyatra brAhmaNa svebhya AdadAno na duShyati . svayamaprAshitA yashcha na sa pApena lipyate .. 24..\\ prANatrANe.anR^ita.n vAchyamAtmano vA parasya vA . gurvarthe strIShu chaiva syAdvivAha karaNeShu cha .. 25..\\ nAvartate vrata.n svapne shukramokShe katha.n chana . AjyahomaH samiddhe.agnau prAyashchitta.n vidhIyate .. 26..\\ pArivittya.n cha patite nAsti pravrajite tathA . bhikShite pAradArya.n cha na taddharmasya dUShakam .. 27..\\ vR^ithA pashusamAlambhaM naiva kuryAnna kArayet . anugrahaH pashUNA.n hi sa.nskAro vidhichoditaH .. 28..\\ anarhe brAhmaNe dattamaGYAnAttanna dUShakam . sa kAraNa.n tathA tIrthe.atIrthe vA pratipAdanam .. 29..\\ striyastathApachAriNyo niShkR^itiH syAdadUShikA . api sA pUyate tena na tu bhartA praduShyate .. 30..\\ tattva.n GYAtvA tu somasya vikrayaH syAdadUShakaH . asamarthasya bhR^ityasya visargaH syAdadoShavAn . vanadAho gavAmarthe kriyamANo na dUShakaH .. 31..\\ uktAnyetAni karmANi yAni kurvanna duShyati . prAyashchittAni vakShyAmi vistareNaiva bhArata .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 36} vyaasa tapasA karmabhishchaiva pradAnena cha bhArata . punAti pApaM puruShaH pUtash chenna pravartate .. 1..\\ ekakAla.n tu bhu~njAnashcharanbhaikSha.n svakarmakR^it . kapAlapANiH khaTvA~NgI brahma chArI sadotthitaH .. 2..\\ anasUyuradhaH shAyI karma loke prakAshayan . pUrNairdvAdashabhirvarShairbrahma hA vipramuchyate .. 3..\\ ShaDbhirvarShaiH kR^ichchhrabhojI brahma hA pUyate naraH . mAse mAse samashna.nstu tribhirvarShaiH pramuchyate .. 4..\\ sa.nvatsareNa mAsAshI pUyate nAtra saMshayaH . tathaivoparamanrAjansvalpenApi pramuchyate .. 5..\\ kratunA chAshvamedhena pUyate nAtra saMshayaH . ya chAsyAvabhR^ithe snAnti ke chideva.nvidhA narAH .. 6..\\ te sarve pUtapApmAno bhavantIti parA shrutiH . brAhmaNArthe hato yuddhe muchyate brahmahatyayA .. 7..\\ gavA.n shatasahasra.n tu pAtrebhyaH pratipAdayan . brahma hA vipramuchyeta sarvapApebhya eva cha .. 8..\\ kapilAnA.n sahasrANi yo dadyAtpa~nchaviMshatim . dogdhrINA.n sa cha pApebhyaH sarvebhyo vipramuchyate .. 9..\\ gosahasra.n sa vatsAnA.n dogdhrINAM prANasaMshaye . sAdhubhyo vai daridrebhyo dattvA muchyeta kilbiShAt .. 10..\\ shata.n tai yastu kAmbojAnbrAhmaNebhyaH prayachchhati . niyatebhyo mahIpAla sa cha pApAtpramuchyate .. 11..\\ manoratha.n tu yo dadyAdekasmA api bhArata . na kIrtayeta dattvA yaH sa cha pApAtpramuchyate .. 12..\\ surA pAna.n sakR^itpItvA yo.agnivarNAM pibeddvijaH . sa pAvayatyathAtmAnamiha loke paratra cha .. 13..\\ meruprapAtaM prapata~njvalana.n vA samAvishan . mahAprasthAnamAtiShThanmuchyate sarvakilbiShaiH .. 14..\\ bR^ihaspatisaveneShTvA surA po brAhmaNaH punaH . samitiM brAhmaNairgachchhediti vai brAhmaNI shrutiH .. 15..\\ bhUmipradAna.n kuryAdyaH surAM pItvA vimatsaraH . punarna cha pibedrAjansa.nskR^itaH shudhyate naraH .. 16..\\ guru talpI shilA.n taptAmAyasImadhisa.nvishet . pANAvAdhAya vA shephaM pravrajedUrdhvadarshanaH .. 17..\\ sharIrasya vimokSheNa muchyate karmaNo.ashubhAt . karmabhyo vipramuchyante yattAH sa.nvatsara.n striyaH .. 18..\\ mahAvrata.n charedyastu dadyAtsarvasvameva tu . gurvarthe vA hato yuddhe sa muchyetkarmaNo.ashubhAt .. 19..\\ anR^itenopachartA cha pratiroddhA gurostathA . upahR^itya priya.n tasmai tasmAtpApAtpramuchyate .. 20..\\ avakIrNi nimitta.n tu brahmahatyA vrataM charet . kharacharma vAsAH ShaNmAsa.n tathA muchyeta kilbiShAt .. 21..\\ paradArApahArI cha parasyApaharanvasu . sa.nvatsara.n vratI bhUtvA tathA muchyeta kilbiShAt .. 22..\\ steya.n tu yasyApaharettasmai dadyAtsama.n vasu . vividhenAbhyupAyena tena muchyeta kilbiShAt .. 23..\\ kR^ichchhrAddvAdasha rAtreNa svabhyastena dashAvaram . parivettA bhavetpUtaH parivittishcha bhArata .. 24..\\ niveshya.n tu bhavettena sadA tArayitA pitR^In . na tu striyA bhaveddoSho na tu sA tena lipyate .. 25..\\ bhajane hyR^itunA shuddha.n chAturmAsya.n vidhIyate . striyastena vishudhyanti iti dharmavido viduH .. 26..\\ striyastvAsha~NkitAH pApairnopagamyA hi jAnatA . rajasA tA vishudhyante bhasmanA bhAjana.n yathA .. 27..\\ chatuShpAtsakalo dharmo brAhmaNAnA.n vidhIyate . pAdAvakR^iShTo rAjanye tathA dharmo vidhIyate .. 28..\\ tathA vaishye cha shUdre cha pAdaH pAdo vidhIyate . vidyAdeva.nvidhenaiShA.n gurulAghava nishchayam .. 29..\\ tiryagyonivadha.n kR^itvA drumAMshchhittvetarAnbahUn . trirAtra.n vAyubhakShaH syAtkarma cha prathayennaraH .. 30..\\ agamyA gamane rAjanprAyashchitta.n vidhIyate . Ardra vastreNa ShaNmAsa.n vihAryaM bhasmashAyinA .. 31..\\ eSha eva tu sarveShAmakAryANA.n vidhirbhavet . brAhmaNoktena vidhinA dR^iShTAntAgamahetubhiH .. 32..\\ sAvitrImapyadhIyAnaH shuchau deshe mitAshanaH . ahi.nsro.amandako.ajalpanmuchyate sarvakilbiShaiH .. 33..\\ ahaHsu satata.n tiShThedabhyAkAshaM nishi svapet . trirahnastrirnishAyAshcha sa vAsA jalamAvishet .. 34..\\ strI shUdra patitAMshchApi nAbhibhAShedvratAnvitaH . pApAnyaGYAnataH kR^itvA muchyedeva.n vrato dvijaH .. 35..\\ shubhAshubhaphalaM pretya labhate bhUtasAkShikaH . atirichyettayoryattu tatkartA labhate phalam .. 36..\\ tasmAddAnena tapasA karmaNA cha shubhaM phalam . vardhayedashubha.n kR^itvA yathA syAdatirekavAn .. 37..\\ kuryAchchhubhAni karmANi nimitte pApakarmaNAm . dadyAnnitya.n cha vittAni tathA muchyeta kilbiShAt .. 38..\\ anurUpa.n hi pApasya prAyashchittamudAhR^itam . mahApAtaka varja.n tu prAyashchitta.n vidhIyate .. 39..\\ bhakShyAbhakShyeShu sarveShu vAchyAvAchye tathaiva cha . aGYAnaGYAnayo rAjanvihitAnyanujAnate .. 40..\\ jAnatA tu kR^itaM pApa.n guru sarvaM bhavatyuta . aGYAnAtskhalite doShe prAyashchitta.n vidhIyate .. 41..\\ shakyate vidhinA pApa.n yathoktena vyapohitum . Astike shraddadhAne tu vidhireSha vidhIyate .. 42..\\ nAstikAshraddadhAneShu puruSheShu kadA chana . dambhadoShapradhAneShu vidhireSha na dR^ishyate .. 43..\\ shiShTAchArashcha shiShTashcha dharmo dharmabhR^itA.n vara . sevitavyo naravyAghra pretya cheha sukhArthinA .. 44..\\ sa rAjanmokShyase pApAttena pUrveNa hetunA . trANArtha.n vA vadhenaiShAmatha vA nR^ipa karmaNA .. 45..\\ atha vA te ghR^iNA kA chitprAyashchitta.n chariShyasi . mA tvevAnArya juShTena karmaNA nidhana.n gamaH .. 46..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 37} vaizampaayana evamukto bhagavatA dharmarAjo yudhiShThiraH . chintayitvA muhUrta.n tu pratyuvAcha tapodhanam .. 1..\\ kiM bhakShya.n kimabhakShyaM cha kiM cha deyaM prashasyate . ki.n cha pAtramapAtra.n vA tanme brUhi pitAmaha .. 2..\\ vyaasa atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . siddhAnA.n chaiva sa.nvAdaM manoshchaiva prajApateH .. 3..\\ siddhAstapovrataparAH samAgamya purA vibhum . dharmaM paprachchhurAsInamAdi kAle prajApatim .. 4..\\ kathamanna.n kathaM dAnaM kathamadhyayanaM tapaH . kAryAkArya.n cha naH sarva.n sha.nsa vai tvaM prajApate .. 5..\\ tairevamukto bhagavAnmanuH svAyambhuvo.abravIt . shushrUShadhva.n yathAvR^itta.n dharmaM vyAsa samAsataH .. 6..\\ adattasyAnupAdAna.n dAnamadhyayanaM tapaH . ahi.nsA satyamakrodhaH kShamejyA dharmalakShaNam .. 7..\\ ya eva dharmaH so.adharmo.adeshe.akAle pratiShThitaH . AdAnamanR^ita.n hi.nsA dharmo vyAvasthikaH smR^itaH .. 8..\\ dvividhau chApyubhAvetau dharmAdharmau vijAnatAm . apravR^ittiH pravR^ittishcha dvaividhya.n lokavedayoH .. 9..\\ apravR^itteramartyatvaM martyatva.n karmaNaH phalam . ashubhasyAshubha.n vidyAchchhubhasya shubhameva cha .. 10..\\ etayoshchobhayoH syAtA.n shubhAshubhatayA tathA . daiva.n cha daivayuktaM cha prANashcha pralayash cha ha .. 11..\\ aprekShA pUrvakaraNAdashubhAnA.n shubhaM phalam . UrdhvaM bhavati sandehAdiha dR^iShTArthameva vA . aprekShA pUrvakaraNAtprAyashchitta.n vidhIyate .. 12..\\ krodhamohakR^ite chaiva dR^iShTAntAgamahetubhiH . sharIrANAmupaklesho manasashcha priyApriye . tadauShadhaishcha mantraishcha prAyashchittaishcha shAmyati .. 13..\\ jAtishreNyadhivAsAnA.n kuladharmAMshcha sarvataH . varjayenna hi ta.n dharma.n yeShAM dharmo na vidyate .. 14..\\ dashavA veda shAstraGYAstrayo vA dharmapAThakAH . yadbrUyuH kArya utpanne sa dharmo dharmasaMshaye .. 15..\\ aruNA mR^ittikA chaiva tathA chaiva pipIlakAH . shreShmAtakastathA viprairabhakShya.n viShameva cha .. 16..\\ abhakShyA brAhmaNairmatsyAH shakalairye vivarjitAH . chatuShpAtkachchhapAdanyo maNDUkA jalajAsh cha ye .. 17..\\ bhAsA ha.nsAH suparNAshcha chakravAkA bakAH plavAH . ka~Nko madgushcha gR^idhrAshcha kAlolUka.n tathaiva cha .. 18..\\ kravyAdAH pakShiNaH sarve chatuShpAdAshcha daMShTriNaH . yeShA.n chobhayato dantAshchaturdaMShTrAshcha sarvashaH .. 19..\\ eDakAshvakharoShTrINA.n sUtikAnA.n gavAm api . mAnuShINAM mR^igINA.n cha na pibedbrAhmaNaH payaH .. 20..\\ pretAnna.n sUtikAnna.n cha yachcha kiM chidanirdasham . abhojya.n chApyapeyaM cha dhenvA dugdhamanirdasham .. 21..\\ takShNashcharmAvakartushcha puMshchalyA rajakasya cha . chikitsakasya yachchAnnamabhojya.n rakShiNastathA .. 22..\\ gaNagrAmAbhishastAnA.n ra~Nga strI jIvinash cha ye . parivitti napuMShA.n cha bandi dyUtavidAM tathA .. 23..\\ vAryamANAhR^ita.n chAnna.n shuktaM paryuShitaM cha yat . surAnugatamuchchhiShTamabhojya.n sheShita.n cha yat .. 24..\\ piShTa mA.nsekShu shAkAnA.n vikArAH payasastathA . saktu dhAnA karambhAshcha nopabhojyAshchirasthitAH .. 25..\\ pAyasa.n kR^isaraM mA.nsamapUpAshcha vR^ithA kR^itAH . abhojyAshchApyabhakShyAshcha brAhmaNairgR^ihamedhibhiH .. 26..\\ devAnpitR^InmanuShyAMshcha munIngR^ihyAshcha devatAH . pUjayitvA tataH pashchAdgR^ihastho bhoktumarhati .. 27..\\ yathA pravrajito bhikShurgR^ihasthaH svagR^ihe vaset . eva.nvR^ittaH priyairdAraiH sa.nvasandharmamApnuyAt .. 28..\\ na dadyAdyashase dAnaM na bhayAnnopakAriNe . na nR^ittagItashIleShu hAsakeShu cha dhArmikaH .. 29..\\ na matte naiva chonmatte na stene na chikitsake . na vAgghIne vivarNe vA nA~NgahIne na vAmane .. 30..\\ na durjane dauShkule vA vratairvA yo na sa.nskR^itaH . ashrotriye mR^ita.n dAnaM brAhmaNe.abrahma vAdini .. 31..\\ asamyakchaiva yaddattamasamyakcha pratigrahaH . ubhayoH syAdanarthAya dAturAdAtureva cha .. 32..\\ yathA khadiramAlambya shilA.n vApyarNava.n taran . majjate majjate tadvaddAtA yashcha pratIchchhakaH .. 33..\\ kAShThairArdrairyathA vahnirupastIrNo na dIpyate . tapaHsvAdhyAyachAritraireva.n hInaH pratigrahI .. 34..\\ kapAle yadvadApaH syuH shvadR^itau vA yathA payaH . AshrayasthAnadoSheNa vR^ittahIne tathA shrutam .. 35..\\ nirmantro nirvrato yaH syAdashAstraGYo.anasUyakaH . anukroshAtpradAtavya.n dIneShveva nareShvapi .. 36..\\ na vai deyamanukroshAddInAyApyapakAriNe . AptAcharitamityeva dharma ityeva vA punaH .. 37..\\ niShkAraNa.n sma taddattaM brAhmaNe dharmavarjite . bhavedapAtra doSheNa na me.atrAsti vichAraNA .. 38..\\ yathA dAru mayo hastI yathA charmamayo mR^igaH . brAhmaNashchAnadhIyAnastrayaste nAma dhArakAH .. 39..\\ yathA ShaNDho.aphalaH strIShu yathA gaurgavi chAphalA . shakunirvApyapakShaH syAnnirmantro brAhmaNastathA .. 40..\\ grAmadhAnya.n yathA shUnyaM yathA kUpashcha nirjalaH . yathA hutamanagnau cha tathaiva syAnnirAkR^itau .. 41..\\ devatAnAM pitR^INA.n cha havyakavya vinAshanaH . shatrurarthaharo mUrkho na lokAnprAptumarhati .. 42..\\ etatte kathita.n sarvaM yathAvR^ittaM yudhiShThira . samAsena mahaddhyetachchhrotavyaM bharatarShabha .. 43..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 38} yudhisthira shrotumichchhAmi bhagavanvistareNa mahAmune . rAjadharmAndvijashreShTha chAturvarNyasya chAkhilAn .. 1..\\ Apatsu cha yathA nItirvidhAtavyA mahIkShitA . dharmyamAlambya panthAna.n vijayeya.n kathaM mahIm .. 2..\\ prAyashchitta kathA hyeShA bhakShyAbhakShya vivardhitA . kautUhalAnupravaNA harSha.n janayatIva me .. 3..\\ dharmacharyA cha rAjya.n cha nityameva virudhyate . yena muhyati me chetashchintayAnasya nityashaH .. 4..\\ vaizampaayana tamuvAcha mahAtejA vyAso veda vidA.n varaH . nArada.n samabhiprekShya sarva.n jAnanpurAtanam .. 5..\\ shrotumichchhasi cheddharmAnakhilena yudhiShThira . praihi bhIShmaM mahAbAho vR^iddha.n kurupitAmaham .. 6..\\ sa te sarvarahasyeShu saMshayAnmanasi sthitAn . chhettrA bhAgIrathI putraH sarvaGYaH sarvadharmavit .. 7..\\ janayAmAsa ya.n devI divyA tripatha gA nadI . sAkShAddadarsha yo devAnsarvA~nshakrapurogamAn .. 8..\\ bR^ihaspatipuro gAMshcha devarShInasakR^itprabhuH . toShayitvopachAreNa rAjanItimadhItavAn .. 9..\\ ushanA veda yachchhAstra.n devAsuragururdvijaH . tachcha sarva.n sa vaiyAkhyaM prAptavAnkurusattamaH .. 10..\\ bhArgavAchchyavanAchchApi vedAna~NgopabR^i.nhitAn . pratipede mahAbuddhirvasiShThAchcha yatavratAt .. 11..\\ pitAmahasuta.n jyeShThaM kumAraM dIptatejasam . adhyAtmagatitattvaGYamupAshikShata yaH purA .. 12..\\ mArkaNDeya mukhAtkR^itsna.n yati dharmamavAptavAn . rAmAdastrANi shakrAchcha prAptavAnbharatarShabha .. 13..\\ mR^ityurAtmechchhayA yasya jAtasya manujeShvapi . tathAnapatyasya sataH puNyalokA divi shrutAH .. 14..\\ yasya brahmarShayaH puNyA nityamAsansabhA sadaH . yasya nAvidita.n kiM chijGYAnaGYeyeShu vidyate .. 15..\\ sa te vakShyati dharmaGYaH sUkShmadharmArthatattvavit . tamabhyehi purA prANAnsa vimu~nchati dharmavit .. 16..\\ evamuktastu kaunteyo dIrghapraGYo mahAdyutiH . uvAcha vadatA.n shreShThaM vyAsaM satyavatI sutam .. 17..\\ vaishasa.n sumahatkR^itvA GYAtInAM lomaharShaNam . AgaH kR^itsarvalokasya pR^ithivI nAsha kArakaH .. 18..\\ ghAtayitvA tamevAjau chhalenAjihma yodhinam . upasampraShTumarhAmi tamaha.n kena hetunA .. 19..\\ tatastaM nR^ipatishreShTha.n chAturvarNyahitepsayA . punarAha mahAbAhuryadushreShTho mahAdyutiH .. 20..\\ nedAnImatinirbandha.n shoke kartumihArhasi . yadAha bhagavAnvyAsastatkuruShva nR^ipottama .. 21..\\ brAhmaNAstvAM mahAbAho bhrAtarashcha mahaujasaH . parjanyamiva gharmArtA Asha.nsAnA upAsate .. 22..\\ hatashiShTAshcha rAjAnaH kR^itsna.n chaiva samAgatam . chAturvarNyaM mahArAja rAShTra.n te kurujA~Ngalam .. 23..\\ priyArthamapi chaiteShAM brAhmaNAnAM mahAtmanAm . niyogAdasya cha gurorvyAsasyAmita tejasaH .. 24..\\ suhR^idA.n chAsmadAdInAM draupadyAshcha parantapa . kuru priyamamitraghna lokasya cha hita.n kuru .. 25..\\ evamuktastu kR^iShNena rAjA rAjIvalochanaH . hitArtha.n sarvalokasya samuttasthau mahAtapAH .. 26..\\ so.anunIto naravyAghro viShTara shravasA svayam . dvaipAyanena cha tathA devasthAnena jiShNunA .. 27..\\ etaishchAnyaishcha bahubhiranunIto yudhiShThiraH . vyajahAnmAnasa.n duHkha.n santApaM cha mahAmanAH .. 28..\\ shrutavAkyaH shrutanidhiH shrutashravya vishAradaH . vyavasya manasaH shAntimagachchhatpANDunandanaH .. 29..\\ sa taiH parivR^ito rAjA nakShatrairiva chandramAH . dhR^itarAShTraM puraskR^itya svapuraM pravivesha ha .. 30..\\ pravivikShuH sa dharmaGYaH kuntIputro yudhiShThiraH . archayAmAsa devAMshcha brAhmaNAMshcha sahasrashaH .. 31..\\ tato rathaM nava.n shubhra.n kambalAjina sa.nvR^itam . yukta.n ShoDashabhirgobhiH pANDuraiH shubhalakShaNaiH .. 32..\\ mantrairabhyarchitaH puNyaiH stUyamAno maharShibhiH . Aruroha yathA devaH somo.amR^itamaya.n ratham .. 33..\\ jagrAha rashmInkaunteyo bhImo bhImaparAkramaH . arjunaH pANDura.n chhatraM dhArayAmAsa bhAnumat .. 34..\\ dhriyamANa.n tu tachchhatraM pANDuraM tasya mUrdhani . shushubhe tArakA rAjasitamabhramivAmbare .. 35..\\ chAmaravyajane chAsya vIrau jagR^ihatustadA . chandrarashmiprabhe shubhre mAdrIputrAvala.n kR^ite .. 36..\\ te pa~ncha rathamAsthAya bhrAtaraH samala.n kR^itAH . bhUtAnIva samastAni rAjandadR^ishire tadA .. 37..\\ AsthAya tu ratha.n shubhraM yuktamashvairmahAjavaiH . anvayAtpR^iShThato rAjanyuyutsuH pANDavAgra jam .. 38..\\ ratha.n hemamayaM shubhraM sainyasugrIva yojitam . saha sAtyakinA kR^iShNaH samAsthAyAnvayAtkurUn .. 39..\\ narayAnena tu jyeShThaH pitrA pArthasya bhArata . agrato dharmarAjasya gAndhArI sahito yayau .. 40..\\ kuru striyashcha tAH sarvAH kuntI kR^iShNA cha draupadI . yAnairuchchAvachairjagmurvidureNa puraskR^itAH .. 41..\\ tato rathAshcha bahulA nAgAshcha samala.n kR^itAH . pAdAtAshcha hayAshchaiva pR^iShThataH samanuvrajan .. 42..\\ tato vaitAlikaiH sUtairmAgadhaishcha subhAShitaiH . stUyamAno yayau rAjA nagaraM nAgasAhvayam .. 43..\\ tatprayANaM mahAbAhorbabhUvApratimaM bhuvi . AkulAkulamutsR^iShTa.n hR^iShTapuShTa janAnvitam .. 44..\\ abhiyAne tu pArthasya narairnagaravAsibhiH . nagara.n rAjamArgashcha yathAvatsamala.n kR^itam .. 45..\\ pANDureNa cha mAlyena patAkAbhishcha vedibhiH . sa.nvR^ito rAjamArgashcha dhUpanaishcha sudhUpitaH .. 46..\\ atha chUrNaishcha gandhAnAM nAnApuShpaiH priya~NgubhiH . mAlyadAmabhirAsaktai rAjaveshmAbhisa.nvR^itam .. 47..\\ kumbhAshcha nagaradvAri vAripUrNA dR^iDhA navAH . kanyAH sumanasashchhAgAH sthApitAstatra tatra ha .. 48..\\ tathA svala.n kR^itadvAraM nagaraM pANDunandanaH . stUyamAnaH shubhairvAkyaiH pravivesha suhR^idvR^itaH .. 49..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 39} vaizampaayana praveshane tu pArthAnA.n janasya puravAsinaH . didR^ikShUNA.n sahasrANi samAjagmurbahUnyatha .. 1..\\ sa rAjamArgaH shushubhe samala.n kR^itachatvaraH . yathA chandrodaye rAjanvardhamAno mahodadhiH .. 2..\\ gR^ihANi rAjamArge tu ratnavanti bR^ihanti cha . prAkampanteva bhAreNa strINAM pUrNAni bhArata .. 3..\\ tAH shanairiva savrIDaM prashasha.nsuryudhiShThiram . bhImasenArjunau chaiva mAdrIputrau cha pANDavau .. 4..\\ dhanyA tvamasi pA~nchAli yA tvaM puruShasattamAn . upatiShThasi kalyANi maharShIniva gautamI .. 5..\\ tava karmANyamoghAni vratacharyA cha bhAmini . iti kR^iShNAM mahArAja prashasha.nsustadA striyaH .. 6..\\ prasha.nsA vachanaistAsAM mithaH shabdaishcha bhArata . prItijaishcha tadA shabdaiH puramAsItsamAkulam .. 7..\\ tamatItya yathA yukta.n rAjamArgaM yudhiShThira . ala.n kR^ita.n shobhamAnamupAyAdrAjaveshma ha .. 8..\\ tataH prakR^itayaH sarvAH paurajAnapadAstathA . UchuH kathAH karNasukhAH samupetya tatastataH .. 9..\\ diShTyA jayasi rAjendra shatrU~nshatrunisUdana . diShTyA rAjyaM punaH prApta.n dharmeNa cha balena cha .. 10..\\ bhava nastvaM mahArAja rAjeha sharadA.n shatam . prajAH pAlaya dharmeNa yathendrastridivaM nR^ipa .. 11..\\ eva.n rAjakuladvAri ma~NgalairabhipUjitaH . AshIrvAdAndvijairuktAnpratigR^ihya samantataH .. 12..\\ pravishya bhavana.n rAjA devarAjagR^ihopamam . shrutvA vijayasa.nyukta.n rathAtpashchAdavAtarat .. 13..\\ pravishyAbhyantara.n shrImAndaivatAnyabhigamya cha . pUjayAmAsa ratnaishcha gandhairmAlyaishcha sarvashaH .. 14..\\ nishchakrAma tataH shrImAnpunareva mahAyashAH . dadarsha brAhmaNAMshchaiva so.abhirUpAnupasthitAn .. 15..\\ sa sa.nvR^itastadA viprairAshIrvAdavivakShubhiH . shushubhe vimalashchandrastArAgaNavR^ito yathA .. 16..\\ tAnsa sampUjayAmAsa kaunteyo vidhivaddvijAn . dhaumya.n guruM puraskR^itya jyeShThaM pitarameva cha .. 17..\\ sumanomodakai ratnairhiraNyena cha bhUriNA . gobhirvastraishcha rAjendra vividhaishcha kimichchhakaiH .. 18..\\ tataH puNyAhaghoSho.abhUddiva.n stabdhveva bhArata . suhR^idA.n harShajananaH puNyaH shrutisukhAvahaH .. 19..\\ ha.nsavanneduShA.n rAjandvijAnA.n tatra bhAratI . shushruve vedaviduShAM puShkalArtha padAkSharA .. 20..\\ tato dundubhinirghoShaH sha~NkhAnA.n cha manoramaH . jayaM pravadatA.n tatra svanaH prAdurabhUnnR^ipa .. 21..\\ niHshabde cha sthite tatra tato viprajane punaH . rAjAnaM brAhmaNa chhadmA chArvAko rAkShaso.abravIt .. 22..\\ tatra duryodhana sakhA bhikShurUpeNa sa.nvR^itaH . sA~NkhyaH shikhI tridaNDI cha dhR^iShTo vigatasAdhvasaH .. 23..\\ vR^itaH sarvaistadA viprairAshIrvAdavivakShubhiH . para.n sahasrai rAjendra tapo niyamasa.nsthitaiH .. 24..\\ sa duShTaH pApamAsha.nsanpANDavAnAM mahAtmanAm . anAmantryaiva tAnviprA.nstamuvAcha mahIpatim .. 25..\\ ime prAhurdvijAH sarve samAropya vacho mayi . dhigbhavanta.n ku nR^ipati.n GYAtighAtinamastu vai .. 26..\\ ki.n te rAjyena kaunteya kR^itvema.n GYAtisa~NkShayam . ghAtayitvA gurUMshchaiva mR^ita.n shreyo na jIvitam .. 27..\\ iti te vai dvijAH shrutvA tasya ghorasya rakShasaH . vivyathushchukrushushchaiva tasya vAkyapradharShitAH .. 28..\\ tataste brAhmaNAH sarve sa cha rAjA yudhiShThiraH . vrIDitAH paramodvignAstUShNImAsanvishAM pate .. 29..\\ yudhisthira prasIdantu bhavanto me praNatasyAbhiyAchataH . pratyApanna.n vyasaninaM na mA.n dhikkartumarhatha .. 30..\\ vaizampaayana tato rAjanbrAhmaNAste sarva eva vishAM pate . Uchurnaitadvacho.asmAka.n shrIrastu tava pArthiva .. 31..\\ jaGYushchaiva mahAtmAnastatasta.n GYAnachakShuShA . brAhmaNA veda vidvA.nsastapobhirvimalI kR^itAH .. 32..\\ braahmanaah eSha duryodhana sakhA chArvAko nAma rAkShasaH . parivrAjakarUpeNa hita.n tasya chikIrShati .. 33..\\ na vayaM brUma dharmAtmanvyetu te bhayamIdR^isham . upatiShThatu kalyANaM bhavantaM bhrAtR^ibhiH saha .. 34..\\ vaizampaayana tataste brAhmaNAH sarve hu~NkAraiH krodhamUrchhitAH . nirbhartsayantaH shuchayo nijaghnuH pAparAkShasam .. 35..\\ sa papAta vinirdagdhastejasA brahmavAdinAm . mahendrAshaninirdagdhaH pAdapo.a~NkuravAniva .. 36..\\ pUjitAshcha yayurviprA rAjAnamabhinandya tam . rAjA cha harShamApede pANDavaH sa suhR^ijjanaH .. 37..\\ vaasudeva brAhmaNAstAta loke.asminnarchanIyAH sadA mama . ete bhUmicharA devA vAgviShAH suprasAdakAH .. 38..\\ purA kR^itayuge tAta chArvAko nAma rAkShasaH . tapastepe mahAbAho badaryAM bahu vatsaram .. 39..\\ chhandyamAno vareNAtha brAhmaNA sa punaH punaH . abhaya.n sarvabhUtebhyo varayAmAsa bhArata .. 40..\\ dvijAvamAnAdanyatra prAdAdvaramamuttamam . abhaya.n sarvabhUtebhyastatastasmai jagatprabhuH .. 41..\\ sa tu labdhavaraH pApo devAnamitavikramaH . rAkShasastApayAmAsa tIvrakarmA mahAbalaH .. 42..\\ tato devAH sametyAtha brAhmaNamidamabruvan . vadhAya rakShasastasya balaviprakR^itAstadA .. 43..\\ tAnuvAchAvyayo devo vihita.n tatra vai mayA . yathAsya bhavitA mR^ityurachireNaiva bhArata .. 44..\\ rAjA duryodhano nAma sakhAsya bhavitA nR^ipa . tasya snehAvabaddho.asau brAhmaNAnavamasyate .. 45..\\ tatraina.n ruShitA viprA viprakArapradharShitAH . dhakShyanti vAgbalAH pApa.n tato nAshaM gamiShyati .. 46..\\ sa eSha nihataH shete brahmadaNDena rAkShasaH . chArvAko nR^ipatishreShTha mA shucho bharatarShabha .. 47..\\ hatAste kShatradharmeNa GYAtayastava pArthiva . svargatAshcha mahAtmAno vIrAH kShatriya pu~NgavAH .. 48..\\ sa tvamAtiShTha kalyANaM mA te bhUdglAnirachyuta . shatrU~njahi prajA rakSha dvijAMshcha pratipAlaya .. 49..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 40} vaizampaayana tataH kuntIsuto rAjA gatamanyurgatajvaraH . kA~nchane prA~Nmukho hR^iShTo nyaShIdatparamAsane .. 1..\\ tamevAbhimukhau pIThe sevyAstaraNa sa.nvR^ite . sAtyakirvAsudevashcha niShIdaturarindamau .. 2..\\ madhye kR^itvA tu rAjAnaM bhImasenArjunAvubhau . niShIdaturmahAtmAnau shlakShNayormaNipIThayoH .. 3..\\ dAnte shayyAsane shubhre jAmbUnadavibhUShite . pR^ithApi sahadevena sahAste nakulena cha .. 4..\\ sudharmA viduro dhaumyo dhR^itarAShTrashcha kauravaH . niShedurjvalanAkAreShvAsaneShu pR^ithakpR^ithak .. 5..\\ yuyutsuH sa~njayashchaiva gAndhArI cha yashasvinI . dhR^itarAShTro yato rAjA tataH sarva upAvishan .. 6..\\ tatropaviShTo dharmAtmA shvetAH sumanaso.aspR^ishat . svastikAnakShatAnbhUmi.n suvarNaM rajataM maNIn .. 7..\\ tataH prakR^itayaH sarvAH puraskR^itya purohitam . dadR^ishurdharmarAjAnamAdAya bahu ma~Ngalam .. 8..\\ pR^ithivI.n cha suvarNaM cha ratnAni vividhAni cha . AbhiShechanikaM bhANDa.n sarvasambhAra sambhR^itam .. 9..\\ kA~nchanaudumbarAstatra rAjatAH pR^ithivI mayAH . pUrNakumbhAH sumanaso lAjA barhIMShi gorasAH .. 10..\\ shamI palAshapuMnAgAH samidho madhusarpiShI . sruva audumbaraH sha~NkhAstathA hemavibhUShitAH .. 11..\\ dAshArheNAbhyanuGYAtastatra dhaumyaH purohitaH . prAgudakpravaNA.n vedIM lakShaNenopalipya ha .. 12..\\ vyAghracharmottare shlakShNe sarvatobhadra Asane . dR^iDhapAdapratiShThAne hutAshanasamatviShi .. 13..\\ upaveshya mahAtmAna.n kR^iShNAM cha drupadAtma jAm . juhAva pAvaka.n dhImAnvidhimantrapuraskR^itam .. 14..\\ abhyaShi~nchatpatiM pR^ithvyAH kuntIputra.n yudhiShThiram . dhR^itarAShTrashcha rAjarShiH sarvAH prakR^itayastathA .. 15..\\ tato.anuvAdayAmAsuH paNavAnakadundubhIH . dharmarAjo.api tatsarvaM pratijagrAha dharmataH .. 16..\\ pUjayAmAsa tAMshchApi vidhivadbhUridakShiNaH . tato niShkasahasreNa brAhmaNAnsvasti vAchayat . vedAdhyayanasampannA~nshIlavR^ittasamanvitAn .. 17..\\ te prItA brAhmaNA rAjansvastyUchurjayameva cha . ha.nsA iva cha nardantaH prashasha.nsuryudhiShThiram .. 18..\\ yudhiShThira mahAbAho diShTyA jayasi pANDava . diShTyA svadharmaM prApto.asi vikrameNa mahAdyute .. 19..\\ diShTyA gANDIvadhanvA cha bhImasenashcha pANDavaH . tva.n chApi kushalI rAjanmAdrIputrau cha pANDavau .. 20..\\ muktA vIra kShayAdasmAtsa~NgrAmAnnihatadviShaH . kShipramuttarakAlAni kuru kAryANi pANDava .. 21..\\ tataH pratyarchitaH sadbhirdharmarAjo yudhiShThiraH . pratipede mahadrAjya.n suhR^idbhiH saha bhArata .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 41} vaizampaayana prakR^itInA.n tu tadvAkyaM deshakAlopasa.nhitam . shrutvA yudhiShThiro rAjAthottaraM pratyabhAShata .. 1..\\ dhanyAH pANDusutA loke yeShAM brAhmaNapu~NgavAH . tathyAnvApyatha vAtathyAnguNAnAhuH samAgatAH .. 2..\\ anugrAhyA vayaM nUnaM bhavatAmiti me matiH . yatraiva.n guNasampannAnasmAnbrUtha vimatsarAH .. 3..\\ dhR^itarAShTro mahArAjaH pitA no daivataM param . sAshane.asya priye chaiva stheyaM matpriya kA~NkShibhiH .. 4..\\ etadartha.n hi jIvAmi kR^itvA GYAtivadhaM mahat . asya shushrUShaNa.n kAryaM mayA nityamatandriNA .. 5..\\ yadi chAhamanugrAhyo bhavatA.n suhR^idA.n tataH . dhR^itarAShTre yathApUrva.n vR^ittiM vartitumarhatha .. 6..\\ eSha nAtho hi jagato bhavatA.n cha mayA saha . asyaiva pR^ithivI kR^itsnA pANDavAH sarva eva cha . etanmanasi kartavyaM bhavadbhirvachanaM mama .. 7..\\ anugamya cha rAjAna.n yatheShTa.n gamyatAm iti . paurajAnapadAnsarvAnvisR^ijya kurunandanaH . yauvarAjyena kauravyo bhImasenamayojayat .. 8..\\ mantre cha nishchaye chaiva ShA~NguNyasya cha chintane . viduraM buddhisampannaM prItimAnvai samAdishat .. 9..\\ kR^itAkR^ita pariGYAne tathAya vyayachintane . sa~njaya.n yojayAmAsa R^iddhamR^iddhairguNairyutam .. 10..\\ balasya parimANe cha bhakta vetanayostathA . nakula.n vyAdishadrAjA karmiNAmanvavekShaNe .. 11..\\ parachakroparodhe cha dR^iptAnA.n chAvamardane . yudhiShThiro mahArAjaH phalguna.n vyAdidesha ha .. 12..\\ dvijAnA.n veda kAryeShu kAryeShvanyeShu chaiva hi . dhaumyaM purodhasA.n shreShThaM vyAdidesha parantapaH .. 13..\\ sahadeva.n samIpasthaM nityameva samAdishat . tena gopyo hi nR^ipatiH sarvAvastho vishAM pate .. 14..\\ yAnyAnamanyadyogyAMshcha yeShu yeShviha karmasu . tA.nstA.nsteShveva yuyuje prIyamANo mahIpatiH .. 15..\\ vidura.n sa~njaya.n chaiva yuyutsuM cha mahAmatim . abravItparavIra ghno dharmAtmA dharmavatsalaH .. 16..\\ utthAyotthAya yatkAryamasya rAGYaH piturmama . sarvaM bhavadbhiH kartavyamapramattairyathAtatham .. 17..\\ paurajAnapadAnA.n cha yAni kAryANi nityashaH . rAjAna.n samanuGYApya tAni kAryANi dharmataH .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 42} vaizampaayana tato yudhiShThiro rAjA GYAtInA.n ye hatA mR^idhe . shrAddhAni kArayAmAsa teShAM pR^ithagudAradhIH .. 1..\\ dhR^itarAShTro dadau rAjA putrANAm aurdhvadehikam . sarvakAmaguNopetamanna.n gAshcha dhanAni cha . ratnAni cha vichitrANi mahArhANi mahAyashAH .. 2..\\ yudhiShThirastu karNasya droNasya cha mahAtmanaH . dhR^iShTadyumnAbhimanyubhyA.n haiDimbasya cha rakShasaH .. 3..\\ virATaprabhR^itInA.n cha suhR^idAmupakAriNAm . drupada draupadeyAnA.n draupadyA sahito dadau .. 4..\\ brAhmaNAnA.n sahasrANi pR^ithagekaikamuddishan . dhanaishcha vastrai ratnaishcha gobhish cha samatarpayat .. 5..\\ ye chAnye pR^ithivIpAlA yeShAM nAsti suhR^ijjanaH . uddishyoddishya teShA.n cha chakre rAjaurdhvadaihikam .. 6..\\ sabhAH prapAshcha vividhAstaDAgAni cha pANDavaH . suhR^idA.n kArayAmAsa sarveShAm aurdhvadaihikam .. 7..\\ sa teShAmanR^iNo bhUtvA gatvA lokeShvavAchyatAm . kR^itakR^ityo.abhavadrAjA prajA dharmeNa pAlayan .. 8..\\ dhR^itarAShTra.n yathApUrva.n gAndhArIM viduraM tathA . sarvAMshcha kauravAmAtyAnbhR^ityAMshcha samapUjayat .. 9..\\ yAshcha tatra striyaH kAshchiddhatavIrA hatAtma jAH . sarvAstAH kauravo rAjA sampUjyApAlayadghR^iNI .. 10..\\ dInAndha kR^ipaNAnA.n cha gR^ihAchchhAdana bhojanaiH . AnR^isha.nsya paro rAjA chakArAnugrahaM prabhuH .. 11..\\ sa vijitya mahI.n kR^itsnAmAnR^iNyaM prApya vairiShu . niHsapatnaH sukhI rAjA vijahAra yudhiShThiraH .. 12..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 43} vaizampaayana abhiShikto mahAprAGYo rAjyaM prApya yudhiShThiraH . dAshArhaM puNDarIkAkShamuvAcha prA~njaliH shuchiH .. 1..\\ tava kR^iShNa prasAdena nayena cha balena cha . buddhyA cha yadushArdUla tathA vikramaNena cha .. 2..\\ punaH prAptamida.n rAjyaM pitR^ipaitAmahaM mayA . namaste puNDarIkAkSha punaH punararindama .. 3..\\ tvAmekamAhuH puruSha.n tvAmAhuH sAtvatAM patim . nAmabhistvAM bahuvidhaiH stuvanti paramarShayaH .. 4..\\ vishvakarmannamaste.astu vishvAtmanvishvasambhava . viShNo jiShNo hare kR^iShNa vaikuNTha puruShottama .. 5..\\ adityAH saptarAtra.n tu purANe garbhatAM gataH . pR^ishni garbhastvamevaikastriyuga.n tvA.n vadantyapi .. 6..\\ shuchi shravA hR^iShIkesho ghR^itArchirha.nsa uchyase . trichakShuH shambhurekastva.n vibhurdAmodaro.api cha .. 7..\\ varAho.agnirbR^ihadbhAnurvR^iShaNastArkShya lakShaNaH . anIka sAhaH puruShaH shipi viShTa uru kramaH .. 8..\\ vAchiShTha ugraH senAnIH satyo vAjasanirguhaH . achyutashchyAvano.arINA.n sa~NkR^itirvikR^itirvR^iShaH .. 9..\\ kR^itavartmA tvamevAdrirvR^iShagarbho vR^iShA kapiH . sindhukShidUrmistrikakuttridhAmA trivR^idachyuta .. 10..\\ sa.nrAdvirATsvarATchaiva surarADdharmado bhavaH . vibhurbhUrabhibhUH kR^iShNaH kR^iShNavartmA tvameva cha .. 11..\\ sviShTakR^idbhiShagAvartaH kapilastva.n cha vAmanaH . yaGYo dhruvaH pata~Ngash cha jayatsenastvamuchyase .. 12..\\ shikhaNDI nahuSho babhrurdivaspR^iktvaM punarvasuH . subabhrurukSho rukmastva.n suSheNo dundubhistathA .. 13..\\ gabhastinemiH shrIpadmaM puShkaraM puShpadhAraNaH . R^ibhurvibhuH sarvasUkShmastva.n sAvitra.n cha paThyase .. 14..\\ ambhonidhistvaM brahmA tvaM pavitra.n dhAma dhanva cha . hiraNyagarbha.n tvAmAhuH svadhA svAhA cha keshava .. 15..\\ yonistvamasya pralayashcha kR^iShNa tvameveda.n sR^ijasi vishvamagre . vishva.n chedaM tvadvashe vishvayone namo.astu te shAr~NgachakrAsi pANe .. 16..\\ eva.n stuto dharmarAjena kR^iShNaH sabhAmadhye prItimAnpuShkarAkShaH . tamabhyanandadbhArataM puShkalAbhir vAgbhirjyeShThaM pANDava.n yAdavAgryaH .. 17..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 44} vaizampaayana tato visarjayAmAsa sarvAH prakR^itayo nR^ipaH . vivishushchAbhyanuGYAtA yathA svAni gR^ihANi cha .. 1..\\ tato yudhiShThiro rAjA bhImaM bhImaparAkramam . sAntvayannabravIddhImAnarjuna.n yamajau tathA .. 2..\\ shatrubhirvividhaiH shastraiH kR^ittadehA mahAraNe . shrAntA bhavantaH subhR^isha.n tApitAH shokamanyubhiH .. 3..\\ araNye duHkhavasatIrmatkR^ite puruShottamAH . bhavadbhiranubhUtAshcha yathA ku puruShaistathA .. 4..\\ yathAsukha.n yathAjoSha.n jayo.ayamanubhUyatAm . vishrAntA.NllabdhaviGYAnA~nshvaH sametAsi vaH punaH .. 5..\\ tato duryodhana gR^ihaM prAsAdairupashobhitam . bahuratnasamAkIrNa.n dAsIdAsa samAkulam .. 6..\\ dhR^itarAShTrAbhyanuGYAtaM bhrAtrA datta.n vR^ikodaraH . pratipede mahAbAhurmandaraM maghavAniva .. 7..\\ yathA duryodhana gR^iha.n tathA duHshAsanasya cha . prAsAdamAlA sa.nyukta.n hematoraNa bhIShitam .. 8..\\ dAsIdAsa susampUrNaM prabhUtadhanadhAnyavat . pratipede mahAbAhurarjuno rAjashAsanAt .. 9..\\ durmarShaNasya bhavana.n duHshAsana gR^ihAdvaram . kuberabhavanaprakhyaM maNihemavibhUShitam .. 10..\\ nakulAya varArhAya karshitAya mahAvane . dadau prIto mahArAja dharmarAjo yudhiShThiraH .. 11..\\ durmukhasya cha veshmAgrya.n shrImatkanakabhUShitam . pUrNaM padmadalAkShINA.n strINAM shayanasa~Nkulam .. 12..\\ pradadau sahadevAya satataM priyakAriNe . mumude tachcha labdhvA sa kailAsa.n dhanado yathA .. 13..\\ yuyutsurvidurashchaiva sa~njayashcha mahAdyutiH . sudharmA chaiva dhaumyashcha yathA sva.n jagmurAlayAn .. 14..\\ saha sAtyakinA shaurirarjunasya niveshanam . vivesha puruShavyAghro vyAghro giriguhAm iva .. 15..\\ tatra bhakShAnna pAnaiste samupetAH sukhoShitAH . sukhaprabuddhA rAjAnamupatasthuryudhiShThiram .. 16..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 45} janamejaya prApya rAjyaM mahAtejA dharmarAjo yudhiShThiraH . yadanyadakarodvipra tanme vaktumihArhasi .. 1..\\ bhagavAnvA hR^iShIkeshastrailokyasya paro guruH . R^iShe yadakarodvIrastachcha vyAkhyAtumarhasi .. 2..\\ vaizampaayana shR^iNu rAjendra tattvena kIrtyamAnaM mayAnagha . vAsudevaM puraskR^itya yadakurvata pANDavAH .. 3..\\ prApya rAjyaM mahAtejA dharmarAjo yudhiShThiraH . chAturvarNya.n yathAyogaM sve sve dharme nyaveshayat .. 4..\\ brAhmaNAnA.n sahasra.n cha snAtakAnAM mahAtmanAm . sahasraniShkamekaika.n vAchayAmAsa pANDavaH .. 5..\\ tathAnujIvino bhR^ityAnsaMshritAnatithInapi . kAmaiH santarpayAmAsa kR^ipaNA.nstarkakAnapi .. 6..\\ purohitAya dhaumyAya prAdAdayutashaH sa gAH . dhana.n suvarNaM rajataM vAsA.nsi vividhAni cha .. 7..\\ kR^ipAya cha mahArAja guruvR^ittamavartata . vidurAya cha dharmAtmA pUjA.n chakre yatavrataH .. 8..\\ bhakShAnna pAnairvividhairvAsobhiH shayanAsanaiH . sarvAnsantoShayAmAsa saMshritAndadatA.n varaH .. 9..\\ labdhaprashamana.n kR^itvA sa rAjA rAjasattama . yuyutsordhAtarAShTrasya pUjA.n chakre mahAyashAH .. 10..\\ dhR^itarAShTrAya tadrAjyagAndhAryai vidurAya cha . nivedya svasthavadrAjannAste rAjA yudhiShThiraH .. 11..\\ tathA sarva.n sa nagaraM prasAdya janamejaya . vAsudevaM mahAtmAnamabhyagachchhatkR^itA~njaliH .. 12..\\ tato mahati parya~Nke maNikA~nchanabhUShite . dadarsha kR^iShNamAsInaM nIlaM merAvivAmbudam .. 13..\\ jAjvalyamAna.n vapuShA divyAbharaNabhUShitam . pItakausheyasa.nvIta.n hemnIvopahitaM maNim .. 14..\\ kaustubhena uraHsthena maNinAbhi virAjitam . udyatevodaya.n shailaM sUryeNApta kirITinam . naupamya.n vidyate yasya triShu lokeShu ki.n chana .. 15..\\ so.abhigamya mahAtmAna.n viShNuM puruShavigraham . uvAcha madhurAbhAShaH smitapUrvamida.n tadA .. 16..\\ sukhena te nishA kachchidvyuShTA buddhimatA.n vara . kachchijGYAnAni sarvANi prasannAni tavAchyuta .. 17..\\ tava hyAshritya tA.n devIM buddhiM buddhimatA.n vara . vaya.n rAjyamanuprAptAH pR^ithivI cha vashe sthitA .. 18..\\ bhavatprasAdAdbhagava.nstrilokagativikrama . jayaH prApto yashashchAgryaM na cha dharmAchchyutA vayam .. 19..\\ ta.n tathA bhAShamANaM tu dharmarAja.n yudhiShThiram . novAcha bhagavAnki.n chiddhyAnamevAnvapadyata .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 46} yudhisthira kimidaM paramAshcharya.n dhyAyasyamitavikrama . kachchillokatrayasyAsya svasti lokaparAyaNa .. 1..\\ chaturtha.n dhyAnamArgaM tvamAlambya puruShottama . apakrAnto yato deva tena me vismitaM manaH .. 2..\\ nigR^ihIto hi vAyuste pa~ncha karmA sharIragaH . indriyANi cha sarvANi manasi sthApitAni te .. 3..\\ indriyANi manashchaiva buddhau sa.nveshitAni te . sarvashchaiva gaNo devakShetraGYe te niveshitaH .. 4..\\ ne~Nganti tava romANi sthirA buddhistathA manaH . sthANukuDya shilA bhUto nirIhashchAsi mAdhava .. 5..\\ yathA dIpo nivAtastho niri~Ngo jvalate.achyuta . tathAsi bhagavandeva nishchalo dR^iDhanishchayaH .. 6..\\ yadi shrotumihArhAmi na rahasyacha te yadi . chhindhi me saMshaya.n deva prapannAyAbhiyAchate .. 7..\\ tva.n hi kartA vikartA cha tva.n kSharaM chAkSharaM cha hi . anAdi nidhanashchAdyastvameva puruShottama .. 8..\\ tvatprapannAya bhaktAya shirasA praNatAya cha . dhyAnasyAsya yathAtattvaM brUhi dharmabhR^itA.n vara .. 9..\\ vaizampaayana tataH svagochare nyasya mano buddhIndriyANi cha . smitapUrvamuvAchedaM bhagavAnvAsavAnujaH .. 10..\\ sharatalpagato bhIShmaH shAmyanniva hutAshanaH . mA.n dhyAti puruShavyAghrastato me tadgataM manaH .. 11..\\ yasya jyAtalanirghoSha.n visphUrjitamivAshaneH . na saheddevarAjo.api tamasmi manasA gataH .. 12..\\ yenAbhidrutya tarasA samasta.n rAjamaNDalam . UDhAstisraH purA kanyAstamasmi manasA gatAH .. 13..\\ trayo viMshatirAtra.n yo yodhayAmAsa bhArgavam . na cha rAmeNa nistIrNastamasmi manasA gataH .. 14..\\ ya.n ga~NgA garbhavidhinA dhArayAmAsa pArthivam . vasiShTha shiShya.n taM tAta manasAsmi gato nR^ipa .. 15..\\ divyAstrANi mahAtejA yo dhArayati buddhimAn . sA~NgAMshcha chaturo vedA.nstamasmi manasA gataH .. 16..\\ rAmasya dayita.n shiShya.n jAmadagnyasya pANDava . AdhAra.n sarvavidyAnA.n tamasmi manasA gataH .. 17..\\ ekIkR^ityendriya grAmaM manaH sa.nyamya medhayA . sharaNaM mAmupAgachchhattato me tadgataM manaH .. 18..\\ sa hi bhUta.n cha bhavyaM cha bhavachcha puruSharShabha . vetti dharmabhR^itA.n shreShThastato me tadgataM manaH .. 19..\\ tasminhi puruShavyAghre karmabhiH svairdiva.n gate . bhaviShyati mahI pArtha naShTachandreva sharvarI .. 20..\\ tadyudhiShThira gA~NgeyaM bhIShmaM bhImaparAkramam . abhigamyopasa~NgR^ihya pR^ichchha yatte manogatam .. 21..\\ chAturvedya.n chAturhotraM chAturAshramyameva cha . chAturvarNyasya dharma.n cha pR^ichchhainaM pR^ithivIpate .. 22..\\ tasminnastamite bhIShme kauravANA.n dhurandhare . GYAnAnyalpI bhaviShyanti tasmAttvA.n chodayAmyaham .. 23..\\ tachchhrutvA vAsudevasya tathya.n vachanamuttamam . sAshrukaNThaH sa dharmaGYo janArdanamuvAcha ha .. 24..\\ yadbhavAnAha bhIShmasya prabhAvaM prati mAdhava . tathA tannAtra sandeho vidyate mama mAnada .. 25..\\ mahAbhAgya.n hi bhIShmasya prabhAvashcha mahAtmanaH . shrutaM mayA kathayatAM brAhmaNAnAM mahAtmanAm .. 26..\\ bhavAMshcha kartA lokAnA.n yadvravItyaru sUdana . tathA tadanabhidhyeya.n vAkyaM yAdavanandana .. 27..\\ yatastvanugraha kR^itA buddhiste mayi mAdhava . tvAmagrataH puraskR^itya bhIShmaM pashyAmahe vayam .. 28..\\ AvR^itte bhagavatyarke sa hi lokAngamiShyati . tvaddarshanaM mahAbAho tasmAdarhati kauravaH .. 29..\\ tava hyAdyasya devasya kSharasyaivAkSharasya cha . darshana.n tasya lAbhaH syAttva.n hi brahma mayo nidhiH .. 30..\\ shrutvaitaddharmarAjasya vachanaM madhusUdanaH . pArshvastha.n sAtyakiM prAha ratho me yujyatAm iti .. 31..\\ sAtyakistUpaniShkramya keshavasya samIpataH . dArukaM prAha kR^iShNasya yujyatA.n ratha ityuta .. 32..\\ sa sAtyakerAshu vacho nishamya rathottama.n kA~nchanabhIShitA~Ngam . masAragalvarkamayairvibha~Ngair vibhUShita.n hemapinaddha chakram .. 33..\\ divAkarAMshu prabhamAshu gAminaM vichitranAnA maNiratnabhUShitam . navodita.n sUryamiva pratApinaM vichitratArkShya dhvajinaM patAkinam .. 34..\\ sugrIva sainyapramukhairvarAshvair manojavaiH kA~nchanabhUShitA~NgaiH . suyuktamAvedayadachyutAya kR^itA~njalirdAruko rAjasi.nha .. 35..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 47} janamejaya sharatalpe shayAnastu bharatAnAM pitAmahaH . kathamutsR^iShTavAndeha.n kaM cha yogamadhArayat .. 1..\\ vaizampaayana shR^iNuShvAvahito rAja~nshuchirbhUtvA samAhitaH . bhIShmasya kurushArdUla dehotsargaM mahAtmanaH .. 2..\\ nivR^ittamAtre tvayana uttare vai divAkare . samAveshayadAtmAnamAtmanyeva samAhitaH .. 3..\\ vikIrNAMshurivAdityo bhIShmaH sharashataishchitaH . shishye paramayA lakShmyA vR^ito brAhmaNasattamaiH .. 4..\\ vyAsena veda shravasA nAradena surarShiNA . devasthAnena vAtsyena tathAshmaka sumantunA .. 5..\\ etaishchAnyairmunigaNairmahAbhAgairmahAtmabhiH . shraddhA damapuraskArairvR^itashchandra iva grahaiH .. 6..\\ bhIShmastu puruShavyAghraH karmaNA manasA girA . sharatalpagataH kR^iShNaM pradadhyau prA~njaliH sthitaH .. 7..\\ svareNa puShTanAdena tuShTAva madhusUdanam . yogeshvaraM padmanAbha.n viShNu.n jiShNuM jagatpatim .. 8..\\ kR^itA~njaliH shuchirbhUtvA vAgvidAM pravaraH prabhum . bhIShmaH paramadharmAtmA vAsudevamathAstuvat .. 9..\\ ArirAdhayiShuH kR^iShNa.n vAcha.n jigamiShAmi yAm . tayA vyAsa samAsinyA prIyatAM puruShottamaH .. 10..\\ shuchiH shuchi Shada.n ha.nsa.n tatparaH parameShThinam . yuktvA sarvAtmanAtmAna.n taM prapadye prajApatim .. 11..\\ yasminvishvAni bhUtAni tiShThanti cha vishanti cha . guNabhUtAni bhUteshe sUtre maNigaNA iva .. 12..\\ yasminnitye tate tantau dR^iDhe sragiva tiShThati . sadasadgrathita.n vishvaM vishvA~Nge vishvakarmaNi .. 13..\\ hari.n sahasrashirasaM sahasracharaNekShaNam . prAhurnArAyaNa.n deva.n yaM vishvasya parAyaNam .. 14..\\ aNIyasAmaNIyA.nsa.n sthaviShTha.n cha sthavIyasAm . garIyasA.n gariShThaM cha shreShThaM cha shreyasAm api .. 15..\\ ya.n vAkeShvanuvAkeShu niShatsUpaniShatsu cha . gR^iNanti satyakarmANa.n satyaM satyeShu sAmasu .. 16..\\ chaturbhishchaturAtmAna.n sattvasthaM sAtvatAM patim . ya.n divyairdevamarchanti guhyaiH paramanAmabhiH .. 17..\\ ya.n devaM devakI devI vasudevAdajIjanat . bhaumasya brahmaNo guptyai dIptamagnimivAraNiH .. 18..\\ yamananyo vyapetAshIrAtmAna.n vItakalmaSham . iShTvAnantyAya govindaM pashyatyAtmanyavasthitam .. 19..\\ purANe puruShaH prokto brahmA prokto yugAdiShu . kShaye sa~NkarShaNaH proktastamupAsyamupAsmahe .. 20..\\ ati vAyvindra karmANamati sUryAgnitejasam . ati buddhIndriyAtmAna.n taM prapadye prajApatim .. 21..\\ ya.n vai vishvasya kartAra.n jagatastasthuShAM patim . vadanti jagato.adhyakShamakSharaM paramaM padam .. 22..\\ hiraNyavarNa.n ya.n garbhamaditirdaitya nAshanam . eka.n dvAdashadhA jaGYe tasmai sUryAtmane namaH .. 23..\\ shukle devAnpitR^InkR^iShNe tarpayatyamR^itena yaH . yashcha rAjA dvijAtInA.n tasmai somAtmane namaH .. 24..\\ mahatastamasaH pAre puruSha.n jvalanadyutim . ya.n GYAtvA mR^ityumatyeti tasmai GYeyAtmane namaH .. 25..\\ yaM bR^ihantaM bR^ihatyukthe yamagnau yaM mahAdhvare . ya.n viprasa~NghA gAyanti tasmai vedAtmane namaH .. 26..\\ R^igyajuH sAma dhAmAna.n dashArdha havirAkR^itim . ya.n sapta tantu.n tanvanti tasmai yaGYAtmane namaH .. 27..\\ yaH suparNo yajurnAma chhando gAtrastrivR^ichchhirAH . rathantara bR^ihatyakShastasmai stotrAtmane namaH .. 28..\\ yaH sahasrasave satre jaGYe vishvasR^ijAmR^iShiH . hiraNyavarNaH shakunistasmai ha.nsAtmane namaH .. 29..\\ padA~Nga.n sandhiparvANaM svaravya~njana lakShaNam . yamAhurakSharaM nitya.n tasmai vAgAtmane namaH .. 30..\\ yashchinoti satA.n setumR^itenAmR^ita yoninA . dharmArthavyavahArA~Ngaistasmai satyAtmane namaH .. 31..\\ yaM pR^ithagdharmacharaNAH pR^ithagdharmaphalaiShiNaH . pR^ithagdharmaiH samarchanti tasmai dharmAtmane namaH .. 32..\\ ya.n ta.n vyaktasthamavyaktaM vichinvanti maharShayaH . kShetre kShetraGYamAsIna.n tasmai kShetrAtmane namaH .. 33..\\ ya.n dR^igAtmAnamAtmastha.n vR^itaM ShoDashabhirguNaiH . prAhuH sapta dasha.n sA~NkhyAstasmai sA~NkhyAtmane namaH .. 34..\\ ya.n vinidrA jitashvAsAH sattvasthAH sa.nyatendriyAH . jyotiH pashyanti yu~njAnAstasmai yogAtmane namaH .. 35..\\ apuNya puNyoparame yaM punarbhava nirbhayAH . shAntAH saMnyAsino yAnti tasmai mokShAtmane namaH .. 36..\\ yo.asau yugasahasrAnte pradIptArchirvibhAvasu . sambhakShayati bhUtAni tasmai ghorAtmane namaH .. 37..\\ sambhakShya sarvabhUtAni kR^itvA chaikArNava.n jagat . bAlaH svapiti yashchaikastasmai mAyAtmane namaH .. 38..\\ sahasrashirase tasmai puruShAyAmitAtmane . chatuHsamudraparyAya yoganidrAtmane namaH .. 39..\\ ajasya nAbhAvadhyeka.n yasminvishvaM pratiShThitam . puShkaraM puShkarAkShasya tasmai padmAtmane namaH .. 40..\\ yasya kesheShu jImUtA nadyaH sarvA~NgasandhiShu . kukShau samudrAshchatvArastasmai toyAtmane namaH .. 41..\\ yugeShvAvartate yo.aMshairdinartvanaya hAyanaiH . sarga pralayayoH kartA tasmai kAlAtmane namaH .. 42..\\ brahma vaktraM bhujau kShatra.n kR^itsnamUrUdara.n vishaH . pAdau yasyAshritAH shUdrAstasmai varNAtmane namaH .. 43..\\ yasyAgnirAsya.n dyaurmUrdhA khaM nAbhishcharaNau kShitiH . sUryashchakShurdishaH shrotre tasmai lokAtmane namaH .. 44..\\ viShaye vartamAnAnA.n ya.n taM vaisheShikairguNaiH . prAhurviShayagoptAra.n tasmai goptrAtmane namaH .. 45..\\ annapAnendhana mayo rasaprANavivardhanaH . yo dhArayati bhUtAni tasmai prANAtmane namaH .. 46..\\ paraH kAlAtparo yaGYAtparaH sadasatoshcha yaH . anAdirAdirvishvasya tasmai vishvAtmane namaH .. 47..\\ yo mohayati bhUtAni sneharAgAnubandhanaiH . sargasya rakShaNArthAya tasmai mohAtmane namaH .. 48..\\ AtmaGYAnamida.n GYAnaM GYAtvA pa~nchasvavasthitam . ya.n GYAnino.adhigachchhanti tasmai GYAnAtmane namaH .. 49..\\ aprameyasharIrAya sarvato.ananta chakShuShe . apAraparimeyAya tasmai chintyAtmane namaH .. 50..\\ jaTine daDine nitya.n lambodara sharIriNe . kamaNDaluniSha~NgAya tasmai brahmAtmane namaH .. 51..\\ shUline tridasheshAya tryambakAya mahAtmane . bhasma digdhordhva li~NgAya tasmai rudrAtmane namaH .. 52..\\ pa~ncha bhUtAtmabhUtAya bhUtAdi nidhanAtmane . akrodha droha mohAya tasmai shAntAtmane namaH .. 53..\\ yasminsarva.n yataH sarvaM yaH sarvaM sarvatashcha yaH . yashcha sarvamayo nitya.n tasmai sarvAtmane namaH .. 54..\\ vishvakarmannamaste.astu vishvAtmanvishvasambhava . apavargo.asi bhUtAnAM pa~nchAnAM parataH sthitaH .. 55..\\ namaste triShu lokeShu namaste paratastriShu . namaste dikShu sarvAsu tva.n hi sarvaparAyaNam .. 56..\\ namaste bhagavanviShNo lokAnAM prabhavApyaya . tva.n hi kartA hR^iShIkesha sa.nhartA chAparAjitaH .. 57..\\ tena pashyAmi te divyAnbhAvAnhi triShu vartmasu . tachcha pashyAmi tattvena yatte rUpa.n sanAtanam .. 58..\\ diva.n te shirasA vyAptaM padbhyAM devI vasundharA . vikrameNa trayo lokAH puruSho.asi sanAtanaH .. 59..\\ atasI puShpasa~NkAshaM pItavAsasamachyutam . ye namasyanti govindaM na teShA.n vidyate bhayam .. 60..\\ yathA viShNumaya.n satyaM yathA viShNumayaM haviH . yathA viShNumaya.n sarvaM pApmA me nashyatA.n tathA .. 61..\\ tvAM prapannAya bhaktAya gatimiShTA.n jigIShave . yachchhreyaH puNDarIkAkSha taddhyAyasva surottama .. 62..\\ iti vidyA tapo yonirayonirviShNurIDitaH . vAgyaGYenArchito devaH prIyatAM mejanArdanaH .. 63..\\ etAvaduktvA vachanaM bhIShmastadgatamAnasaH . nama ityeva kR^iShNAya praNAmamakarottadA .. 64..\\ abhigamya tu yogena bhaktiM bhIShmasya mAdhavaH . traikAlya darshana.n GYAna.n divyaM dAtuM yayau hariH .. 65..\\ tasminnuparate shabde tataste brahmavAdinaH . bhIShma.n vAgbhirbAShpakaNThAstamAnarchurmahAmatim .. 66..\\ te stuvantashcha viprAgryAH keshavaM puruShottamam . bhIShma.n cha shanakaiH sarve prashasha.nsuH punaH punaH .. 67..\\ viditvA bhaktiyoga.n tu bhIShmasya puruShottamaH . sahasotthAya sa.nhR^iShTo yAnamevAnvapadyata .. 68..\\ keshavaH sAtyakishchaiva rathenaikena jagmatuH . apareNa mahAtmAnau yudhiShThira dhana~njayau .. 69..\\ bhImaseno yamau chobhau rathameka.n samAsthitau . kR^ipo yuyutsuH sUtashcha sa~njayashchApara.n ratham .. 70..\\ te rathairnagarAkAraiH prayAtAH puruSharShabhAH . nemighoSheNa mahatA kampayanto vasundharAm .. 71..\\ tato giraH puruShavarastavAnvitA dvijeritAH pathi sumanAH sa shushruve . kR^itA~njaliM praNatamathApara.n janaM sa keshi hA muditamanAbhyanandata .. 72..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 48} vaizampaayana tataH sa cha hR^iShIkeshaH sa cha rAjA yudhiShThiraH . kR^ipAdayashcha te sarve chatvAraH pANDavAsh cha ha .. 1..\\ rathaiste nagarAkAraiH patAkAdhvajashobhitaiH . yayurAshu kurukShetra.n vAjibhiH shIghragAmibhiH .. 2..\\ te.avatIrya kurukShetra.n keshamajjAsthi sa~Nkulam . dehanyAsaH kR^ito yatra kShatriyaistairmahAtmabhiH .. 3..\\ gajAshvadehAsthi chayaiH parvatairiva sa~ncitam . narashIrSha kapAlaishcha sha~Nkhairiva samAchitam .. 4..\\ chitA sahasrairnichita.n varma shastrasamAkulam . ApAnabhUmi.n kAlasya tadA bhuktojjhitAm iva .. 5..\\ bhUtasa~NghAnucharita.n rakShogaNaniShevitam . pashyantaste kurukShetra.n yayurAshu mahArathAH .. 6..\\ gachchhanneva mahAbAhuH sarvayAdavanandanaH . yudhiShThirAya provAcha jAmadagnyasya vikramam .. 7..\\ amI rAmahradAH pa~ncha dR^ishyante pArtha dUrataH . yeShu santarpayAmAsa pUrvAnkShatriya shoNitaiH .. 8..\\ trisapta kR^itvo vasudhA.n kR^itvA niHkShatriyAM prabhuH . ihedAnI.n tato rAmaH karmaNo virarAma ha .. 9..\\ yudhisthira triH saptakR^itvaH pR^ithivI kR^itA niHkShatriyA tadA . rAmeNeti yadAttha tvamatra me saMshayo mahAn .. 10..\\ kShatrabIja.n yadA dagdhaM rAmeNa yadupu~Ngava . kathaM bhUyaH samutpattiH kShatrasyAmita vikrama .. 11..\\ mahAtmanA bhagavatA rAmeNa yadupu~Ngava . kathamutsAdita.n kShatraM katha.n vR^itthiM punargatam .. 12..\\ mahAbhArata yuddhe hi koTishaH kShatriyA hatAH . tathAbhUchcha mahI kIrNA kShatriyairvadatA.n vara .. 13..\\ evaM me chhindhi vArShNeya saMshaya.n tArkShya ketana . Agamo hi paraH kR^iShNa tvatto no vAsavAnuja .. 14..\\ vaizampaayana tato vrajanneva gadAgra jaH prabhuH shasha.nsa tasmai nikhilena tattvataH . yudhiShThirAyApratimaujase tadA yathAbhavatkShatriya sa~NkulA mahI .. 15..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 49} vaasudeva shR^iNu kaunteya rAmasya mayA yAvatparishrutam . maharShINA.n kathayatAM kAraNaM tasya janma cha .. 1..\\ yathA cha jAmadagnyena koTishaH kShatriyA hatAH . udbhUtA rAjavaMsheShu ye bhUyo bhArate hatAH .. 2..\\ jahnorajahnustanayo ballavastasya chAtmajaH . kushiko nAma dharmaGYastasya putro mahIpatiH .. 3..\\ ugra.n tapaH samAtiShThatsahasrAkShasamo bhuvi . putra.n labheyamajita.n trilokeshvaramityuta .. 4..\\ tamugratapasa.n dR^iShTvA sahasrAkShaH purandaraH . samarthaH putra janane svayamevaitya bhArata .. 5..\\ putratvamagamadrAja.nstasya lokeshvareshvaraH . gAdhirnAmAbhavatputraH kaushikaH pAkashAsanaH .. 6..\\ tasya kanyAbhavadrAjannAmnA satyavatI prabho . tA.n gAdhiH kavi putrAya sa R^ichIkAya dadau prabhuH .. 7..\\ tataH prItastu kaunteya bhArgavaH kurunandana . putrArthe shrapayAmAsa charu.n gAdhestathaiva cha .. 8..\\ AhUya chAha tAM bhAryAmR^ichIko bhArgavastadA . upayojyashcharuraya.n tvayA mAtrApyayaM tava .. 9..\\ tasyA janiShyate putro dIptimAnkShatriyarShabhaH . ajayyaH kShatriyairloke kShatriyarShabha sUdanaH .. 10..\\ tavApi putra.n kalyANi dhR^itimantaM tapo.anvitam . shamAtmaka.n dvijashreShThaM charureSha vidhAsyati .. 11..\\ ityevamuktvA tAM bhAryAmR^ichIko bhR^igunandanaH . tapasyabhirato dhImA~njagAmAraNyameva ha .. 12..\\ etasminneva kAle tu tIrthayAtrA paro nR^ipaH . gAdhiH sadAraH samprApta R^ichIkasyAshramaM prati .. 13..\\ charudvaya.n gR^ihItvA tu rAjansatyavatI tadA . bharturvAkyAdathAvyagrA mAtre hR^iShTA nyavedayat .. 14..\\ mAtA tu tasyAH kaunteya duhitre sva.n charuM dadau . tasyAshcharumathAGYAtamAtmasa.nstha.n chakAra ha .. 15..\\ atha satyavatI garbha.n kShatriyAntakaraM tadA . dhArayAmAsa dIptena vapuShA ghoradarshanam .. 16..\\ tAmR^ichIkastadA dR^iShTvA dhyAnayogena vai tataH . abravIdrAjashArdUla svAM bhAryA.n varavarNinIm .. 17..\\ mAtrAsi vya.nsitA bhadre charuvyatyAsa hetunA . janiShyate hi te putraH krUrakarmA mahAbalaH .. 18..\\ janiShyate hi te bhrAtA brahmabhUtastapodhanaH . vishva.n hi brahma tapasA mayA tatra samarpitam .. 19..\\ saivamuktA mahAbhAgA bhartrA satyavatI tadA . papAta shirasA tasmai vepantI chAbravIdidam .. 20..\\ nArho.asi bhagavannadya vaktumeva.nvidha.n vachaH . brAhmaNApasadaM putraM prApsyasIti mahAmune .. 21..\\ rchiika naiSha sa~NkalpitaH kAmo mayA bhadre tathA tvayi . ugrakarmA bhavetputrashcharurmAtA cha kAraNam .. 22..\\ savyavatii ichchha.NllokAnapi mune sR^ijethAH kiM punarmama . shamAtmakamR^ijuM putra.n labheya.n japatAM vara .. 23..\\ rchiika noktapUrvaM mayA bhadre svaireShvapyanR^ita.n vachaH . kimutAgni.n samAdhAya mantravachcharusAdhane .. 24..\\ satyavatii kAmamevaM bhavetpautro mameha tava chaiva ha . shamAtmakamR^ijuM putra.n labheya.n japatAM vara .. 25..\\ rchiika putre nAsti visheSho me pautre vA varavarNini . yathA tvayokta.n tu vachastathA bhadre bhaviShyati .. 26..\\ vaasudeva tataH satyavatI putra.n janayAmAsa bhArgavam . tapasyabhirata.n shAnta.n jamadagniM shamAtmakam .. 27..\\ vishvAmitra.n cha dAyAdaM gAdhiH kushikanandanaH . prApa brahmarShisamita.n vishvena brahmaNA yutam .. 28..\\ ArchIko janayAmAsa jamadagni.n sudAruNam . savra vidyAnta ga.n shreShTha.n dhanurvede cha pAragam . rAma.n kShatriya hantAraM pradIptamiva pAvakam .. 29..\\ etasminneva kAle tu kR^itavIryAtma jo balI . arjuno nAma tejasvI kShatriyo haihayAnvayaH .. 30..\\ dadAha pR^ithivI.n sarvAM sapta dvIpAM sa pattanAm . svabAhvastrabalainAjau dharmeNa parameNa cha .. 31..\\ tR^iShitena sa kauravya bhikShitashchitrabhAnunA . sahasrabAhurvikrAntaH prAdAdbhikShAmathAgnaye .. 32..\\ grAmAnpurANi ghoShAMshcha pattanAni cha vIryavAn . jajvAla tasya bANaistu chitrabhAnurdidhakShayA .. 33..\\ sa tasya puruShendrasya prabhAvena mahAtapAH . dadAha kArtavIryasya shailAnatha vanAni cha .. 34..\\ sa shUnyamAshramAraNya.n varuNasyAtma jasya tat . dadAha pavaneneddhashchitrabhAnuH sa haihayaH .. 35..\\ Apavasta.n tato roShAchchhashApArjunamachyuta . dagdhe.a.ashrame mahArAja kArtavIryeNa vIryavAn .. 36..\\ tvayA na varjitaM mohAdyasmAdvanamidaM mama . dagdha.n tasmAdraNe rAmo bAhU.nste chhetsyate.arjuna .. 37..\\ arjunastu mahArAja balI nitya.n shamAtmakaH . brahmaNyashcha sharaNyashcha dAtA shUrashcha bhArata .. 38..\\ tasya putrAH subalinaH shApenAsanpiturvadhe . nimittamavaliptA vai nR^isha.nsAshchaiva nityadA .. 39..\\ jamadagnidhenvAste vatsamAninyurbharatarShabha . aGYAta.n kArtavIryasya haihayendrasya dhImataH .. 40..\\ tato.arjunasya bAhU.nstu chhittvA vai pauruShAnvitaH . ta.n ruvanta.n tato vatsaM jAmadagnyaH svamAshramam . pratyAnayata rAjendra teShAmantaHpurAtprabhuH .. 41..\\ arjunasya sutAste tu sambhUyAbuddhayastadA . gatvAshramamasambuddha.n jamadagnermahAtmanaH .. 42..\\ apAtayanta bhallAgraiH shiraH kAyAnnarAdhipa . samitkushArtha.n rAmasya nirgatasya mahAtmanaH .. 43..\\ tataH pitR^ivadhAmarShAdrAmaH paramamanyumAn . niHkShatriyAM pratishrutya mahI.n shastramagR^ihNata .. 44..\\ tataH sa bhR^igushArdUlaH kArtavIryasya vIryavAn . vikramya nijaghAnAshu putrAnpautrAMshcha sarvashaH .. 45..\\ sa haihaya sahasrANi hatvA paramamanyumAn . chakAra bhArgavo rAjanmahI.n shoNitakardamAm .. 46..\\ sa tathA sumahAtejAH kR^itvA niHkShatriyAM mahIm . kR^ipayA parayAviShTo vanameva jagAma ha .. 47..\\ tato varShasahasreShu samatIteShu keShu chit . kShobha.n samprAptavA.nstIvraM prakR^ityA kopanaH prabhuH .. 48..\\ vishvAmitasya pautrastu raibhya putro mahAtapAH . parAvasurmahArAja kShiptvAha janasa.nsadi .. 49..\\ ye te yayAti patane yaGYe santaH samAgatAH . pratardanaprabhR^itayo rAma ki.n kShatriyA na te .. 50..\\ mithyApratiGYo rAma tva.n katthase janasa.nsadi . bhayAtkShatriya vIrANAM parvata.n samupAshritaH .. 51..\\ sa punaH kShatriya shataiH pR^ithivImanusantatAm . parAvasostadA shrutvA shastra.n jagrAha bhArgavaH .. 52..\\ tato ye kShatriyA rAja~nshatashastena jIvitAH . te vivR^iddhA mahAvIryAH pR^ithivIpatayo.abhavan .. 53..\\ sa punastA~njaghAnAshu bAlAnapi narAdhipa . garbhasthaistu mahI vyAptA punarevAbhavattadA .. 54..\\ jAta.n jAta.n sa garbhaM tu punareva jaghAna ha . arakShaMshcha sutAnkAMshchittadA kShatriya yoShitaH .. 55..\\ triH saptakR^itvaH pR^ithivI.n kR^itvA niHkShatriyAM prabhuH . dakShiNAmashvamedhAnte kashyapAyAdadattataH .. 56..\\ kShatriyANA.n tu sheShArthaM kareNoddishya kashyapaH . srukpragraha vatA rAja~nshrImAnvAkyamathAbravIt .. 57..\\ gachchha pAra.n samudrasya dakShiNasya mahAmune . na te madviShaye rAma vastavyamiha karhi chit .. 58..\\ tataH shUrpAraka.n desha.n sAgarastasya nirmame . santrAsAjjAmadagnyasya so.aparAntaM mahItalam .. 59..\\ kashyapastu mahArAja pratigR^ihya mahImimAm . kR^itvA brAhmaNa sa.nsthA.n vai pravivesha mahAvanam .. 60..\\ tataH shUdrAshcha vaishyAshcha yathA svairaprachAriNaH . avartanta dvijAgryANA.n dAreShu bharatarShabha .. 61..\\ arAjake jIvaloke durbalA balavattaraiH . bAdhyante na cha vitteShu prabhutvamiha kasya chit .. 62..\\ tataH kAlena pR^ithivI pravivesha rasAtalam . arakShyamANA vidhivatkShatriyairdharmarakShibhiH .. 63..\\ UruNA dhArayAmAsa kashyapaH pR^ithivI.n tataH . nimajjantI.n tadA rAja.nstenorvIti mahI smR^itA .. 64..\\ rakShiNashcha samuddishya prAyAchatpR^ithivI tadA . prasAdya kashyapa.n devI kShatriyAnbAhushAlinaH .. 65..\\ santi brahmanmayA guptA nR^iShu kShatriya pu~NgavAH . haihayAnA.n kule jAtAste sa.nrakShantu mAM mune .. 66..\\ asti paurava dAyAdo viDUratha sutaH prabho . R^ikShaiH sa.nvardhito vipra R^ikShavatyeva parvate .. 67..\\ tathAnukampamAnena yajvanAthAmitaujasA . parAshareNa dAyAdaH saudAsasyAbhirakShitaH .. 68..\\ sarvakarmANi kurute tasyarSheH shUdravaddhi saH . sarvakarmetyabhikhyAtaH sa mA.n rakShatu pArthiva .. 69..\\ shibeH putro mahAtejA gopatirnAma nAmataH . vane sa.nrakShito gobhiH so.abhirakShatu mAM mune .. 70..\\ pratardanasya putrastu vatso nAma mahAyashAH . vatsaiH sa.nvardhito goShThe sa mA.n rakShatu pArthivaH .. 71..\\ dadhi vAhana pautrastu putro divi rathasya ha . a~NgaH sa gautamenApi ga~NgAkUle.abhirakShitaH .. 72..\\ bR^ihadratho mahAbAhurbhuvi bhUtipuraskR^itaH . golA~NgUlairmahAbhAgo gR^idhrakUTe.abhirakShitaH .. 73..\\ maruttasyAnvavAye tu kShatriyAsturvasostrayaH . marutpatisamA vIrye samudreNAbhirakShitAH .. 74..\\ ete kShatriya dAyAdAstatra tatra parishrutAH . samya~NmAmabhirakShantu tataH sthAsyAmi nishchalA .. 75..\\ eteShAM pitarashchaiva tathaiva cha pitAmahAH . madarthaM nihatA yuddhe rAmeNAkliShTakarmaNA .. 76..\\ teShAmapachitishchaiva mayA kAryA na saMshayaH . na hyaha.n kAmaye nityamavikrAntena rakShaNam .. 77..\\ tataH pR^ithivyA nirdiShTA.nstAnsamAnIya kashyapaH . abhyaShi~nchanmahIpAlAnkShatriyAnvIryasaMmatAn .. 78..\\ teShAM putrAshcha pautrAshcha yeShA.n vaMshAH pratiShThitAH . evametatpurAvR^itta.n yanmAM pR^ichchhasi pANDava .. 79..\\ v evaM bruvanneva yadupraviro yudhiShThira.n dharmabhR^itA.n variShTham . rathena tenAshu yayau yathArko vishanprabhAbhirbhagavA.nstrilokam .. 80..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 50} vaizampaayana tato rAmasya tatkarma shrutvA rAjA yudhiShThiraH . vismayaM parama.n gatvA pratyuvAcha janArdanam .. 1..\\ aho rAmasya vArShNeya shakrasyeva mahAtmanaH . vikramo yena vasudhA krodhAnniHkShatriyA kR^itA .. 2..\\ gobhiH samudreNa tathA golA~NgUlarkSha vAnaraiH . guptA rAma bhayodvignAH kShatriyANA.n kulodvahAH .. 3..\\ aho dhanyo hi loko.aya.n sa bhAgyAshcha narA bhuvi . yatra karmedR^isha.n dharmyaM dvijena kR^itamachyuta .. 4..\\ tathA yAntau tadA tAta tAvachyutayudhiShThirau . jagmaturyatra gA~NgeyaH sharatalpagataH prabhuH .. 5..\\ tataste dadR^ishurbhIShma.n sharaprastara shAyinam . svarashmi jAlasa.nvIta.n sAyaM sUryamivAnalam .. 6..\\ upAsyamAnaM munibhirdevairiva shatakratum . deshe paramadharmiShThe nadI moghavatIm anu .. 7..\\ dUrAdeva tamAlokya kR^iShNo rAjA cha dharmarAT . chatvAraH pANDavAshchaiva te cha shAradvatAdayaH .. 8..\\ avaskandyAtha vAhebhyaH sa.nyamya prachalaM manaH . ekIkR^ityendriya grAmamupatasthurmahAmunIn .. 9..\\ abhivAdya cha govindaH sAtyakiste cha kauravAH . vyAsAdI.nstAnR^iShInpashchAdgA~Ngeyamupatasthire .. 10..\\ tapovR^iddhi.n tataH pR^iShTvA gA~Ngeya.n yadukauravAH . parivArya tataH sarve niSheduH puruSharShabhAH .. 11..\\ tato nishamya gA~Ngeya.n shAmyamAnamivAnalam . ki.n chiddInamanA bhIShmamiti hovAcha keshavaH .. 12..\\ kachchijGYAnAni te rAjanprasannAni yathA purA . kachchidavyA kulA chaiva buddhiste vadatA.n vara .. 13..\\ sharAbhighAtaduH khAtte kachchidgAtraM na dUyate . mAnasAdapi duHkhAddhi shArIraM balavattaram .. 14..\\ varadAnAtpituH kAma.n chhanda mR^ityurasi prabho . shantanordharmashIlasya na tvetachchhama kAraNam .. 15..\\ susUkShmo.apIha dehe vai shalyo janayate rujam . kiM punaH sharasa~NghAtaishchitasya tava bhArata .. 16..\\ kAmaM naitattavAkhyeyaM prANinAM prabhavApyayau . bhavAnhyupadishechchhreyo devAnAmapi bhArata .. 17..\\ yaddhi bhUtaM bhaviShyachcha bhavachcha puruSharShabha . sarva.n tajGYAnavR^iddhasya tava pANAvivAhitam .. 18..\\ sa.nsArashchaiva bhUtAnA.n dharmasya cha phalodayaH . viditaste mahAprAGYa tva.n hi brahma mayo nidhiH .. 19..\\ tvA.n hi rAjye sthitaM sphIte samagrA~NgamarogiNam . strIsahasraiH parivR^itaM pashyAmIhordhva retasam .. 20..\\ R^ite shAntanavAdbhIShmAttriShu lokeShu pArthiva . satyasandhAnmahAvIryAchchhUrAddharmaika tatparAt .. 21..\\ mR^ityumAvArya tarasA sharaprastara shAyinaH . nisarga prabhava.n kiM chinna cha tAtAnushushruma .. 22..\\ satye tapasi dAne cha yaGYAdhikaraNe tathA . dhanurvede cha vede cha nitya.n chaivAnvavekShaNe .. 23..\\ anR^isha.nsa.n shuchi.n dAntaM sarvabhUtahite ratam . mahAratha.n tvatsadR^ishaM na kaM chidanushushruma .. 24..\\ tva.n hi devAnsa gandharvAnsa surAsurarAkShasAn . shakta ekarathenaiva vijetuM nAtra saMshayaH .. 25..\\ tva.n hi bhIShma mahAbAho vasUnAM vAsavopamaH . nitya.n vipraiH samAkhyAto navamo.anavamo guNaiH .. 26..\\ aha.n hi tvAbhijAnAmi yastvaM puruShasattama . tridasheShvapi vikhyAtaH svashaktyA sumahAbalaH .. 27..\\ manuShyeShu manuShyendra na dR^iShTo na cha me shrutaH . bhavato yo guNaistulyaH pR^ithivyAM puruShaH kva chit .. 28..\\ tva.n hi sarvairguNai rAjandevAnapyatirichyase . tapasA hi bhavA~nshaktaH sraShTu.n lokAMshcharAcharAn .. 29..\\ tadasya tapyamAnasya GYAtInA.n sa~NkShayeNa vai . jyeShThasya pANDuputrasya shokaM bhIShma vyapAnuda .. 30..\\ ye hi dharmAH samAkhyAtAshchAturvarNyasya bhArata . chAturAshramya sa.nsR^iShTAste sarve viditAstava .. 31..\\ chAturvedye cha ye proktAshchAturhotre cha bhArata . sA~Nkhye yoge cha niyatA ye cha dharmAH sanAtanAH .. 32..\\ chAturvarNyena yash chaiko dharmo na sma virudhyate . sevyamAnaH sa chaivAdyo gA~Ngeya viditastava .. 33..\\ itihAsa purANa.n cha kArtsnyena viditaM tava . dharmashAstra.n cha sakalaM nityaM manasi te sthitam .. 34..\\ ye cha ke chana loke.asminnarthAH saMshaya kArakAH . teShA.n chhettA nAsti loke tvadanyaH puruSharShabha .. 35..\\ sa pANDaveyasya manaH samutthitaM narendra shoka.n vyapakarSha medhayA . bhavadvidhA hyuttamabuddhivistarA vimuhyamAnasya janasya shAntaye .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 51} vaizampaayana shrutvA tu vachanaM bhIShmo vAsudevasya dhImataH . ki.n chidunnAmya vadanaM prA~njalirvAkyamabravIt .. 1..\\ namaste bhagavanviShNo lokAnAM nidhanodbhava . tva.n hi kartA hR^iShIkesha sa.nhartA chAparAjitaH .. 2..\\ vishvakarmannamaste.astu vishvAtmanvishvasambhava . apavargo.asi bhUtAnAM pa~nchAnAM parataH sthitaH .. 3..\\ namaste triShu lokeShu namaste paratantriShu . yogeshvara namaste.astu tva.n hi sarvaparAyaNam .. 4..\\ matsaMshrita.n yadAttha tvaM vachaH puruShasattama . tena pashyAmi te divyAnbhAvAnhi triShu vartmasu .. 5..\\ tachcha pashyAmi tattvena yatte rUpa.n sanAtanam . sapta mArgA niruddhAste vAyoramitatejasaH .. 6..\\ diva.n te shirasA vyAptaM padbhyAM devI vasundharA . disho bhujau ravishchakShurvIrye shakraH pratiShThitaH .. 7..\\ atasI puShpasa~NkAshaM pItavAsasamachyutam . vapurhyanumimImaste meghasyeva sa vidyutaH .. 8..\\ tvatprapannAya bhaktAya gatimiShTA.n jigIShave . yachchhreyaH puNDarIkAkSha taddhyAyasva surottama .. 9..\\ vaasudeva yataH khalu parA bhaktirmayi te puruSharShabha . tato vapurmayA divya.n tava rAjanpradarshitam .. 10..\\ na hyabhaktAya rAjendra bhaktAyAnR^ijave na cha . darshayAmyahamAtmAnaM na chAdAntAya bhArata .. 11..\\ bhavA.nstu mama bhaktashcha nitya.n chArjavamAsthitaH . dame tapasi satye cha dAne cha nirataH shuchiH .. 12..\\ arhastvaM bhIShma mA.n draShTuM tapasA svena pArthiva . tava hyupasthitA lokA yebhyo nAvartate punaH .. 13..\\ pa~nchA shata.n ShaTcha kurupravIra sheSha.n dinAnAM tava jIvitasya . tataH shubhaiH karmaphalodayaistvaM sameShyase bhIShma vimuchya deham .. 14..\\ ete hi devA vasavo vimAnAny AsthAya sarve jvalitAgnikalpAH . antarhitAstvAM pratipAlayanti kAShThAM prapadyantamudakpata~Ngam .. 15..\\ vyAvR^ittamAtre bhagavatyudIchIM sUrye disha.n kAlavashAtprapanne . gantAsi lokAnpuruShapravIra nAvartate yAnupalabhya vidvAn .. 16..\\ amu.n cha lokaM tvayi bhIShma yAte GYAnAni na~NkShyantyakhilena vIra . ataH sma sarve tvayi saMnikarShaM samAgatA dharmavivechanAya .. 17..\\ tajGYAtishokopahatashrutAya satyAbhisandhAya yudhiShThirAya . prabrUhi dharmArthasamAdhi yuktam arthya.n vacho.asyApanudAsya shokam .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 52} vaizampaayana tataH kR^iShNasya tadvAkya.n dharmArthasahita.n hitam . shrutvA shAntanavo bhIShmaH pratyuvAcha kR^itA~njaliH .. 1..\\ lokanAtha mahAbAho shiva nArAyaNAchyuta . tava vAkyamabhishrutya harSheNAsmi pariplutaH .. 2..\\ ki.n chAhamabhidhAsyAmi vAkpate tava saMnidhau . yadA vAcho gata.n sarva.n tava vAchi samAhitam .. 3..\\ yaddhi ki.n chitkR^ita.n loke kartavyaM kriyate cha yat . tvattastanniHsR^ita.n devalokA buddhimayA hi te .. 4..\\ kathayeddevaloka.n yo devarAjasamIpataH . dharmakAmArtha shAstrANA.n so.arthAnbrUyAttavAgrataH .. 5..\\ sharAbhighAtAdvyathitaM mano me madhusUdana . gAtrANi chAvasIdanti na cha buddhiH prasIdati .. 6..\\ na cha me pratibhA kA chidasti ki.n chitprabhAShitum . pIDyamAnasya govinda viShAnala samaiH sharaiH .. 7..\\ balaM medhAH prajarati prANAH santvarayanti cha . marmANi paritapyante bhrAnta.n chetastathaiva cha .. 8..\\ daurbAlyAtsajjate vAnme sa katha.n vaktumutsahe . sAdhu me tvaM prasIdasva dAshArha kulanandana .. 9..\\ tatkShamasva mahAbAho na brUyA.n kiM chidachyuta . tvatsaMnidhau chasIdeta vAchaH patirapi bruvan .. 10..\\ na dishaH samprajAnAmi nAkAshaM na cha medinIm . kevala.n tava vIryeNa tiShThAmi madhusUdana .. 11..\\ svayameva prabho tasmAddharmarAjasya yaddhitam . tadbravIhyAshu sarveShAmAgamAnA.n tvamAgamaH .. 12..\\ katha.n tvayi sthite loke shAshvate lokakartari . prabrUyAnmadvidhaH kashchidgurau shiShya iva sthite .. 13..\\ vaasudeva upapannamida.n vAkya.n kauravANAM dhurandhare . mahAvIrye mahAsattve sthite sarvArthadarshini .. 14..\\ yachcha mAmAttha gA~Ngeya bANaghAta rujaM prati . gR^ihANAtra varaM bhIShma matprasAda kR^ita.n vibho .. 15..\\ na te glAnirna te mUrchhA na dAho na cha te rujA . prabhaviShyanti gA~Ngeya kShutpipAse na chApyuta .. 16..\\ GYAnAni cha samagrANi pratibhAsyanti te.anagha . na cha te kva chidAsaktirbuddheH prAdurbhaviShyati .. 17..\\ sattvastha.n cha mano nityaM tava bhIShma bhaviShyati . rajastamobhyA.n rahita.n ghanairmukta ivodu rAT .. 18..\\ yadyachcha dharmasa.nyuktamarthayuktamathApi vA . chintayiShyasi tatrAgryA buddhistava bhaviShyati .. 19..\\ ima.n cha rAjashArdUla bhUtagrAmaM chaturvidham . chakShurdivya.n samAshritya drakShyasyamitavikrama .. 20..\\ chaturvidhaM prajA jAla.n sa.nyukto GYAnachakShuShA . bhIShma drakShyasi tattvena jale mIna ivAmale .. 21..\\ vaizampaayana tataste vyAsa sahitAH sarva eva maharShayaH . R^igyajuH sAma sa.nyuktairvachobhiH kR^iShNamarchayan .. 22..\\ tataH sarvArtava.n divyaM puShpavarShaM nabhastalAt . papAta yatra vArShNeyaH sa gA~NgeyaH sa pANDavaH .. 23..\\ vAditrANi cha divyAni jagushchApsarasA.n gaNAH . na chAhitamaniShTa.n vA ki.n chittatra vyadR^ishyata .. 24..\\ vavau shivaH sukho vAyuH sarvagandhavahaH shuchiH . shAntAyA.n dishi shAntAshcha prAvadanmR^igapakShiNaH .. 25..\\ tato muhUrtAdbhagavAnsahasrAMshurdivAkaraH . dahanvanamivaikAnte pratIchyAM pratyadR^ishyata .. 26..\\ tato maharShayaH sarve samutthAya janArdanam . bhIShmamAmantrayA.n chakrU rAjAnaM chayudhiShThiram .. 27..\\ tataH praNAmamakarotkeshavaH pANDavastathA . sAtyakiH sa~njayashchaiva sa cha shAradvataH kR^ipaH .. 28..\\ tataste dharmaniratAH samyaktairabhipUjitAH . shvaH sameShyAma ityuktvA yatheShTa.n tvaritA yayuH .. 29..\\ tathaivAmantrya gA~Ngeya.n keshavaste cha pANDavAH . pradakShiNamupAvR^itya rathAnAruruhuH shubhAn .. 30..\\ tato rathaiH kA~nchanadanta kUbarair mahIdharAbhaiH sa madaishcha dantibhiH . hayaiH suparNairiva chAshugAmibhiH padAtibhishchAtta sharAsanAdibhiH .. 31..\\ yayau rathAnAM purato hi sA chamUs tathaiva pashchAdati mAtrasAriNI . purashcha pashchAchcha yathA mahAnadI purarkSha vanta.n girimetya narmadA .. 32..\\ tataH purastAdbhagavAnnishAkaraH samutthitastAmabhiharShayaMshchamUm . divAkarApIta rasAstathauShadhIH punaH svakenaiva guNena yojayan .. 33..\\ tataH pura.n surapurasaMnibha dyuti pravishya te yaduvR^iShapANDavAstadA . yathochitAnbhavanavarAnsamAvisha~n shramAnvitA mR^igapatayo guhA iva .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 53} vaizampaayana tataH pravishya bhavanaM prasupto madhusUdanaH . yAmamAtrAvasheShAyA.n yAminyAM pratyabudhyata .. 1..\\ sa dhyAnapathamAshritya sarvaGYAnAni mAdhavaH . avalokya tataH pashchAddadhyau brahma sanAtanam .. 2..\\ tataH shrutipurANa GYAH shikShitA raktakaNThinaH . astuvanvishvakarmANa.n vAsudevaM prajApatim .. 3..\\ paThanti pANisvanikAstathA gAyanti gAyanAH . sha~NkhAnaka mR^ida~NgAMshcha pravAdyanta sahasrashaH .. 4..\\ vINA paNavaveNUnA.n svanashchAti manoramaH . prahAsa iva vistIrNaH shushruve tasya veshmanaH .. 5..\\ tathA yudhiShThirasyApi rAGYo ma~Ngalasa.nhitAH . uchcherurmadhurA vAcho gItavAditrasa.nhitAH .. 6..\\ tata utthAya dAshArhaH snAtaH prA~njalirachyutaH . japtvA guhyaM mahAbAhuragnInAshritya tasthivAn .. 7..\\ tataH sahasraviprANA.n chaturveda vidAM tathA . gavA.n sahasreNaikaikaM vAchayAmAsa mAdhavaH .. 8..\\ ma~NgalAlambhana.n kR^itvA AtmAnamavalokya cha . Adarshe vimale kR^iShNastataH sAtyakimabravIt .. 9..\\ gachchha shaineya jAnIhi gatvA rAjaniveshanam . api sajjo mahAtejA bhIShma.n draShTu.n yuthiShThiraH .. 10..\\ tataH kR^iShNasya vachanAtsAtyakistvarito yayau . upagamya cha rAjAna.n yudhiShThiramuvAcha ha .. 11..\\ yukto rathavaro rAjanvAsudevasya dhImataH . samIpamApageyasya prayAsyati janArdanaH .. 12..\\ bhavatpratIkShaH kR^iShNo.asau dharmarAja mahAdyute . yadatrAnantara.n kR^ityaM tadbhavAnkartumarhati .. 13..\\ yudhisthira yujyatAM me rathavaraH phalgunApratima dyute . na sainikaishcha yAtavya.n yAsyAmo vayameva hi .. 14..\\ na cha pIDayitavyo me bhIShmo dharmabhR^itA.n varaH . ataH puraHsarAshchApi nivartantu dhana~njaya .. 15..\\ adya prabhR^iti gA~NgeyaH para.n guhyaM pravakShyati . tato nechchhAmi kaunteya pR^ithagjanasamAgamam .. 16..\\ vaizampaayana tadvAkyamAkarNya tathA kuntIputro dhana~njayaH . yukta.n rathavara.n tasmA AchachakShe nararShabha .. 17..\\ tato yudhiShThiro rAjA yamau bhImArjunAvapi . bhUtAnIva samastAni yayuH kR^iShNa niveshanam .. 18..\\ Agachchhatsvatha kR^iShNo.api pANDaveShu mahAtmasu . shaineya sahito dhImAnrathamevAnvapadyata .. 19..\\ rathasthAH sa.nvida.n kR^itvA sukhAM pR^iShTvA cha sharvarIm . meghaghoShai rathavaraiH prayayuste mahArathAH .. 20..\\ meghapuShpaM balAha.n cha sainya.n sugrIvameva cha . dArukashchodayAmAsa vAsudevasya vAjinaH .. 21..\\ te hayA vAsudevasya dArukeNa prachoditAH . gA.n khurAgraistathA rAja.NllikhantaH prayayustadA .. 22..\\ te grasanta ivAkAsha.n vegavanto mahAbalAH . kShetra.n dharmasya kR^itsnasya kurukShetramavAtaran .. 23..\\ tato yayuryatra bhIShmaH sharatalpagataH prabhuH . Aste brahmarShibhiH sArdhaM brahmA devagaNairyathA .. 24..\\ tato.avatIrya govindo rathAtsa cha yudhiShThiraH . bhImo gANDIvadhanvA cha yamau sAtyakireva cha . R^iShInabhyarchayAmAsuH karAnudyamya dakShiNAn .. 25..\\ sa taiH parivR^ito rAjA nakShatrairiva chandramAH . abhyAjagAma gA~NgeyaM brahmANamiva vAsavaH .. 26..\\ sharatalpe shayAna.n tamAdityaM patita.n yathA . dadarsha sa mahAbAhurbhayAdAgatasAdhvasaH .. 27..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 54} janamejaya dharmAtmani mahAsattve satyasandhe jitAtmani . devavrate mahAbhAge sharatalpagate.achyute .. 1..\\ shayAne vIrashayane bhIShme shantanunandane . gA~Ngeye puruShavyAghre pANDavaiH paryupasthite .. 2..\\ kAH kathAH samavartanta tasminvIra samAgame . hateShu sarvasainyeShu tanme sha.nsa mahAmune .. 3..\\ vaiz sharatalpagate bhIShme kauravANA.n dhurandhare . AjagmurR^iShayaH siddhA nAradapramukhA nR^ipa .. 4..\\ hatashiShTAshcha rAjAno yudhiShThirapurogamAH . dhR^itarAShTrashcha kR^iShNashcha bhImArjunayamAstathA .. 5..\\ te.abhigamya mahAtmAno bharatAnAM pitA maham . anvashochanta gA~NgeyamAdityaM patita.n yathA .. 6..\\ muhUrtamiva cha dhyAtvA nArado deva darshanaH . uvAcha pANDavAnsarvAnhatashiShTAMshcha pArthivAn .. 7..\\ prAptakAla.n cha AchakShe bhIShmo.ayamanuyujyatAm . astameti hi gA~Ngeyo bhAnumAniva bhArata .. 8..\\ ayaM prANAnutsisR^ikShusta.n sarve.abhyetya pR^ichchhata . kR^itsnAnhi vividhAndharmAMshchAturvarNyasya vettyayam .. 9..\\ eSha vR^iddhaH purA lokAnsamprApnoti tanutyajAm . ta.n shIghramanuyu~njadhvaM saMshayAnmanasi sthitAn .. 10..\\ evamuktA nAradena bhIShmamIyurnarAdhipAH . praShTu.n chAshaknuvantaste vIkShAM chakruH parasparam .. 11..\\ athovAcha hR^iShIkeshaM pANDuputro yudhiShThiraH . nAnyastvaddevakIputra shaktaH praShTuM pitA maham .. 12..\\ pravyAharaya durdharSha tvamagre madhusUdana . tva.n hi nastAta sarveShAM sarvadharmaviduttamaH .. 13..\\ evamuktaH pANDavena bhagavAnkeshavastadA . abhigamya durAdharShaM pravyAharayadachyutaH .. 14..\\ kachchitsukhena rajanI vyuShTA te rAjasattama . vispaShTa lakShaNA buddhiH kachchichchopasthitA tava .. 15..\\ kachchijGYAnani sarvANi pratibhAnti cha te.anagha . na glAyate cha hR^idayaM na cha te vyAkulaM manaH .. 16..\\ dAho mohaH shramashchaiva klamo glAnistathA rujA . tava prasAdAdgovinda sadyo vyapagatAnagha .. 17..\\ yachcha bhUtaM bhaviShyachcha bhavachcha paramadyute . tatsarvamanupashyAmi pANau phalamivAhitam .. 18..\\ vedoktAshchaiva ye dharmA vedAntanihitAsh cha ye . tAnsarvAnsamprapashyAmi varadAnAttavAchyuta .. 19..\\ shiShTaishcha dharmo yaH proktaH sa cha me hR^idi vartate . deshajAtikulAnA.n cha dharmaGYo.asmi janArdana .. 20..\\ chaturShvAshramadharmeShu yo.arthaH sa cha hR^idi sthitaH . rAjadharmAMshcha sakalAnavagachchhAmi keshava .. 21..\\ yatra yatra cha vaktavya.n tadvakShyAmi janArdana . tava prasAdAddhi shubhA mano me buddhirAvishat .. 22..\\ yuveva chAsmi sa.nvR^ittastvadanudhyAna bR^i.nhitaH . vaktu.n shreyaH samartho.asmi tvatprasAdAjjanArdana .. 23..\\ svaya.n kimarthaM tubhavA~nshreyo na prAha pANDavam . ki.n te vivakShitaM chAtra tadAshu vada mAdhava .. 24..\\ yashasaH shreyasashchaiva mUlaM mA.n viddhi kaurava . mattaH sarve.abhinirvR^ittA bhAvAH sadasadAtmakAH .. 25..\\ shItAMshushchandra ityukte ko loke vismayiShyati . tathaiva yashasA pUrNe mayi ko vismayiShyati .. 26..\\ Adheya.n tu mayA bhUyo yashastava mahAdyute . tato me vipulA buddhistvayi bhIShma samAhitA .. 27..\\ yAvaddhi pR^itivI pAla pR^ithivI sthAsyate dhruvA . tAvattavAkShayA kIrtirlokAnanu chariShyati .. 28..\\ yachcha tva.n vakShyase bhIShma pANDavAyAnupR^ichchhate . veda pravAdA iva te sthAsyanti vasudhAtale .. 29..\\ yashchaitena pramANena yokShyatyAtmAnamAtmanA . saphala.n sarvapuNyAnAM pretya chAnubhaviShyati .. 30..\\ etasmAtkAraNAdbhIShma matirdivyA mahAhite . dattA yasho vipratheta kathaM bhUyastaveti ha .. 31..\\ yAvaddhi prathate loke puruShasya yasho bhuvi . tAvattasyAkShaya.n sthAnaM bhavatIti vinishchitam .. 32..\\ rAjAno hatashiShTAstvA.n rAjannabhita Asate . dharmAnanuyuyukShantastebhyaH prabrUhi bhArata .. 33..\\ bhavAnhi vayasA vR^iddhaH shrutAchAra samanvitaH . kushalo rAjadharmANAM pUrveShAmaparAsh cha ye .. 34..\\ janmaprabhR^iti te kashchidvR^ijinaM na dadarsha ha . GYAtAramanudharmANA.n tvA.n viduH sarvapArthivAH .. 35..\\ tebhyaH piteva putrebhyo rAjanbrUhi paraM nayam . R^iShayashcha hi devAshcha tvayA nityamupAsitAH .. 36..\\ tasmAdvaktavyameveha tvayA pashyAmyasheShataH . dharmA~nshushrUShamANebhyaH pR^iShTena cha satA punaH .. 37..\\ vaktavya.n viduShA cheti dharmamAhurmanIShiNaH . apratibruvataH kaShTo doSho hi bhavati prabho .. 38..\\ tasmAtputraishcha pautraishcha dharmAnpR^iShTaH sanAtanAn . vidvA~njiGYAsamAnaistvaM prabrUhi bharatarShabha .. 39..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 55} vaizampaayana athAbravInmahAtejA vAkya.n kauravanandanaH . hanta dharmAnpravakShyAmi dR^iDhe vAnmanasI mama .. 1..\\ tava prasAdAdgovinda bhUtAtmA hyasi shAshvataH . yudhiShThirastu mA.n rAjA dharmAnsamanupR^ichchhatu .. 2..\\ evaM prIto bhaviShyAmi dharmAnvakShyAmi chAnagha . yasminrAjarShayaH sarve sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 3..\\ sarveShA.n dIptayashasAM kurUNAM dharmachAriNAm . yasya nAsti samaH kashchitsa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 4..\\ dhR^itirdamo brahmacharya.n kShamA dharmashcha nityadA . yasminnojashcha tejashcha sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 5..\\ satya.n dAnaM tapaH shaucha.n shAntirdAkShyamasambhramaH . yasminnetAni sarvANi sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 6..\\ yo na kAmAnna sa.nrambhAnna bhayAnnArthakAraNAt . kuryAdadharma.n dharmAtmA sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 7..\\ sambandhino.atithInbhR^ityAnsaMshritopAshritAMshcha yaH . saMmAnayati satkR^itya sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 8..\\ satyanitya.n kShamA nityo GYAnanityo.atithipriyaH . yo dadAti satAM nitya.n sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 9..\\ ijyAdhyayana nityashcha dharme cha nirataH sadA . shAntaH shrutarahasyashcha sa mAM pR^ichchhatu pANDavaH .. 10..\\ lajjayA parayopeto dharmAtmA sa yudhiShThiraH . abhishApabhayAdbhIto bhavantaM nopasarpati .. 11..\\ lokasya kadana.n kR^itvA lokanAtho vishAM pate . abhishApabhayAdbhIto bhavantaM nopasarpati .. 12..\\ pUjyAnmAnyAMshcha bhaktAMshcha gurUnsambandhibAndhavAn . arghyArhAniShubhirhatvA bhavantaM nopasarpati .. 13..\\ brAhmaNAnA.n yathA dharmo dAnamadhyayana.n tapaH . kShatriyANA.n tathA kR^iShNa samare dehapAtanam .. 14..\\ pitR^InpitA mahAnputrAngurUnsambandhibAndhavAn . mithyA pravR^ittAnyaH sa~Nkhye nihanyAddharma eva saH .. 15..\\ samayatyAgino lubdhAngurUnapi cha keshava . nihanti samare pApAnkShatriyo yaH sa dharmavit .. 16..\\ AhUtena raNe nitya.n yoddhavya.n kShatrabandhunA . dharmya.n svargya.n cha lokyaM cha yuddhaM hi manurabravIt .. 17..\\ evamuktastu bhIShmeNa dharmarAjo yudhiShThiraH . vinItavadupAgamya tasthau sandarshane.agrataH .. 18..\\ athAsya pAdau jagrAha bhIShmashchAbhinananda tam . mUrdhni chainamupAghrAya niShIdetyabravIttadA .. 19..\\ tamuvAchAtha gA~Ngeya R^iShabhaH sarvadhanvinAm . pR^ichchha mA.n tAta visrabdhaM mA bhaistvaM kurusattama .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 56} praNipatya hR^iShIkeshamabhivAdya pitA maham . anumAnya gurUnsarvAnparyapR^ichchhadyudhiShThiraH .. 1..\\ rAjya.n vai paramo dharma iti dharmavido viduH . mahAntametaM bhAra.n cha manye tadbrUhi pArthiva .. 2..\\ rAjadharmAnvisheSheNa kathayasva pitA maha . sarvasya jIvalokasya rAjadharmAH parAyaNam .. 3..\\ trivargo.atra samAsakto rAjadharmeShu kaurava . mokShadharmashcha vispaShTaH sakalo.atra samAhitaH .. 4..\\ yathA hi rashmayo.ashvasya dviradasyA~Nkusho yathA . narendra dharmo lokasya tathA pragrahaNa.n smR^itam .. 5..\\ atra vai sampramUDhe tu dharme rAjarShisevite . lokasya sa.nsthA na bhavetsarva.n cha vyAkulaM bhavet .. 6..\\ udayanhi yathA sUryo nAshayatyAsura.n tapaH . rAjadharmAstathAlokyAmAkShipantyashubhA.n gatim .. 7..\\ tadagre rAjadharmANAmarthatattvaM pitA maha . prabrUhi bharatashreShTha tva.n hi buddhimatAM varaH .. 8..\\ Agamashcha parastvattaH sarveShAM naH parantapa . bhavanta.n hi paraM buddhau vAsudevo.abhimanyate .. 9..\\ namo dharmAya mahate namaH kR^iShNAya vedhase . brAhmaNebhyo namaskR^itya dharmAnvakShyAmi shAshvatAn .. 10..\\ shR^iNu kArtsnyena mattastva.n rAjadharmAnyudhiShThira . niruchyamAnAnniyato yachchAnyadabhivA~nchhasi .. 11..\\ AdAveva kurushreShTha rAGYA ra~njana kAmyayA . devatAnA.n dvijAnAM cha vartitavya.n yathAvidhi .. 12..\\ daivatAnyarchayitvA hi brAhmaNAMshcha kurUdvaha . AnR^iNya.n yAti dharmasya lokena cha sa mAnyate .. 13..\\ utthAne cha sadA putra prayatethA yudhiShThira . na hyutthAnamR^ite daiva.n rAGYAm arthaprasiddhaye .. 14..\\ sAdhAraNa.n dvaya.n hyetaddaivamutthAnameva cha . pauruSha.n hi paraM manye daivaM nishchityamuchyate .. 15..\\ vipanne cha samArambhe santApaM mA sma vai kR^ithAH . ghaTate vinayastAta rAGYAmeSha nayaH paraH .. 16..\\ na hi satyAdR^ite ki.n chidrAGYA.n vai siddhikAraNam . satye hi rAjA nirataH pretya cheha hi nandati .. 17..\\ R^iShINAmapi rAjendra satyameva para.n dhanam . tathA rAGYaH para.n satyAnnAnyadvishvAsakAraNam .. 18..\\ guNavA~nshIlavAndAnto mR^idurdharmyo jitendriyaH . sudarshaH sthUlalakShyashcha na bhrashyeta sadA shriyaH .. 19..\\ Arjava.n sarvakAryeShu shrayethAH kurunandana . punarnayavichAreNa trayI sa.nvaraNena cha .. 20..\\ mR^idurhi rAjA satata.n la~Nghyo bhavati sarvashaH . tIkShNAchchodvijate lokastasmAdubhayamAchara .. 21..\\ adaNDyAshchaiva te nitya.n viprAH syurdadatAM vara . bhUtametatpara.n loke brAhmaNA nAma bhArata .. 22..\\ manunA chApi rAjendra gItau shlokau mahAtmanA . dharmeShu sveShu kauravya hR^idi tau kartumarhasi .. 23..\\ adbhyo.agnirbrahmataH kShatramashmano lohamutthitam . teShA.n sarvatra ga.n tejaH svAsu yoniShu shAmyati .. 24..\\ ayo hanti yadAshmAnamagnishchApo.abhipadyate . brahma cha kShatriyo dveShTi tadA sIdanti te trayaH .. 25..\\ etajGYAtvA mahArAja namasyA eva te dvijAH . bhaumaM brahma dvijashreShThA dhArayanti shamAnvitAH .. 26..\\ eva.n chaiva naravyAghra lokatantra vighAtakAH . nigrAhyA eva satataM bAhubhyA.n ye syurIdR^ishAH .. 27..\\ shlokau choshanasA gItau purA tAta maharShiNA . tau nibodha mahAprAGYa tvamekAgramanA nR^ipa .. 28..\\ udyamya shastramAyAntamapi vedAntaga.n raNe . nigR^ihNIyAtsvadharmeNa dharmApekShI nareshvaraH .. 29..\\ vinashyamAna.n dharma.n hi yo rakShati sa dharmavit . na tena bhrUNa hA sa syAnmanyustaM manumR^ichchhati .. 30..\\ eva.n chaiva narashreShTha rakShyA eva dvijAtayaH . svaparAdhAnapi hi tAnviShayAnte samutsR^ijet .. 31..\\ abhishastamapi hyeShA.n kR^ipAyIta vishAM pate . brahmaghne guru talpe cha bhrUNahatye tathaiva cha .. 32..\\ rAjadveShTe cha viprasya viShayAnte visarjanam . vidhIyate na shArIraM bhayameShA.n kadA chana .. 33..\\ dayitAshcha narAste syurnityaM puruShasattama . na koshaH paramo hyanyo rAGYAM puruShasa~ncayAt .. 34..\\ durgeShu cha mahArAja ShaTsu ye shAstranishchitAH . sarveShu teShu manyante naradurga.n sudustaram .. 35..\\ tasmAnnitya.n dayA kAryA chAturvarNye vipashchitA . dharmAtmA satyavAkchaiva rAjA ra~njayati prajAH .. 36..\\ na cha kShAntena te bhAvyaM nityaM puruShasattama . adharmyo hi mR^idU rAjA kShamA vAniva ku~njaraH .. 37..\\ bArhaspatye cha shAstre vai shlokA viniyatAH purA . asminnarthe mahArAja tanme nigadataH shR^iNu .. 38..\\ kShamamANaM nR^ipaM nityaM nIchaH paribhavejjanaH . hastiyantA gajasyeva shira evArurukShati .. 39..\\ tasmAnnaiva mR^idurnitya.n tIkShNo vApi bhavennR^ipaH . vasante.arka iva shrImAnna shIto na cha gharmadaH .. 40..\\ pratyakSheNAnumAnena tathaupamyopadeshataH . parIkShyAste mahArAja sve pare chaiva sarvadA .. 41..\\ vyasanAni cha sarvANi tyajethA bhUridakShiNa . na chaiva na prayu~njIta sa~Nga.n tu parivarjayet .. 42..\\ nitya.n hi vyasanI loke paribhUto bhavatyuta . udvejayati loka.n chApyati dveShI mahIpatiH .. 43..\\ bhavitavya.n sadA rAGYA garbhiNI sahadharmiNA . kAraNa.n cha mahArAja shR^iNu yenedamiShyate .. 44..\\ yathA hi garbhiNI hitvA svaM priyaM manaso.anugam . garbhasya hitamAdhatte tathA rAGYApyasaMshayam .. 45..\\ vartitavya.n kurushreShTha nityaM dharmAnuvartinA . svaM priya.n samabhityajya yadyallokahitaM bhavet .. 46..\\ na santyAjya.n cha te dhairyaM kadA chidapi pANDava . dhIrasya spaShTa daNDasya na hyAGYA pratihanyate .. 47..\\ parihAsashcha bhR^ityaiste na nitya.n vadatAM vara . kartavyo rAjashArdUla doShamatra hi me shR^iNu .. 48..\\ avamanyanti bhartAra.n sa.nharShAdupajIvinaH . sve sthAne na cha tiShThanti la~Nghayanti hi tadvachaH .. 49..\\ preShyamANA vikalpante guhya.n chApyanuyu~njate . ayAchya.n chaiva yAchante.abhojyAnyAhArayanti cha .. 50..\\ krudhyanti paridIpyanti bhImamadhyAsate.asya cha . utkochairva~nchanAbhishcha kAryANyanuvihanti cha .. 51..\\ jarjara.n chAsya viShayaM kurvanti pratirUpakaiH . strIrakShibhishcha sajjante tulyaveShA bhavanti cha .. 52..\\ vAta.n ShaShThIvana.n chaiva kurvate chAsya saMnidhau . nirlajjA narashArdUla vyAharanti cha tadvachaH .. 53..\\ haya.n vA dantinaM vApi rathaM nR^ipatisaMmatam . adhirohantyanAdR^itya harShule pArthive mR^idau .. 54..\\ ida.n te duShkara.n rAjannidaM te durvicheShTitam . ityeva.n suhR^ido nAma bruvanti pariShadgatAH .. 55..\\ kruddhe chAsminhasantyeva na cha hR^iShyanti pUjitAH . sa~NgharShashIlAshcha sadA bhavantyanyonyakAraNAt .. 56..\\ visra.nsayanti mantra.n cha vivR^iNvanti cha duShkR^itam . lIlayA chaiva kurvanti sAvaGYAstasya shAsanam . ala.n karaNa bhojyaM cha tathA snAnAnulepanam .. 57..\\ helamAnA naravyAghra svasthAstasyopaShR^iNvate . nindanti svAnadhIkArAnsantyajanti cha bhArata .. 58..\\ na vR^ittyA parituShyanti rAjadeya.n haranti cha . krIDitu.n tena chechchhanti sasUtreNeva pakShiNA . asmatpraNeyo rAjeti loke chaiva vadantyuta .. 59..\\ ete chaivApare chaiva doShAH prAdurbhavantyuta . nR^ipatau mArdavopete harShule cha yudhiShThira .. 60..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 57} bhiisma nityodyuktena vai rAGYA bhavitavya.n yudhiShThira . prashAmyate cha rAjA hi nArIvodyama varjitaH .. 1..\\ bhagavAnushanA chAha shlokamatra vishAM pate . tamihaikamanA rAjangadatastvaM nibodha me .. 2..\\ dvAvetau grasate bhUmiH sarpo bilashayAniva . rAjAna.n chAviroddhAraM brAhmaNaM chApravAsinam .. 3..\\ tadetannarashArdUla hR^idi tva.n kartumarhasi . sandheyAnapi sandhatsva virodhyAMsh cha virodhaya .. 4..\\ saptA~Nge yashcha te rAjye vaiparItya.n samAcharet . gururvA yadi vA mitraM pratihantavya eva saH .. 5..\\ maruttena hi rAGYAya.n gItaH shlokaH purAtanaH . rAjyAdhikAre rAjendra bR^ihaspatimataH purA .. 6..\\ gurorapyavaliptasya kAryAkAryamajAnataH . utpathapratipannasya parityAgo vidhIyate .. 7..\\ bAhoH putreNa rAGYA cha sagareNeha dhImatA . asama~njAH suto jyeShThastyaktaH paurahitaiShiNA .. 8..\\ asama~njAH sarayvAM prAkpaurANAM bAlakAnnR^ipa . nyamajjayadataH pitrA nirbhartsya sa vivAsitaH .. 9..\\ R^iShiNoddAlakenApi shvetaketurmahAtapAH . mithyA viprAnupacharansantyakto dayitaH sutaH .. 10..\\ lokara~njanamevAtra rAGYA.n dharmaH sanAtanaH . satyasya rakShaNa.n chaiva vyavahArasya chArjavam .. 11..\\ na hi.nsyAtparavittAni deya.n kAle cha dApayet . vikrAntaH satyavAkkShAnto nR^ipo na chalate pathaH .. 12..\\ guptamantro jitakrodho shAstrArthagatanishchayaH . dharme chArthe cha kAme cha mokShe cha satata.n rataH .. 13..\\ trayyA sa.nvR^itarandhrashcha rAjA bhavitumarhati . vR^ijinasya narendrANAM nAnyatsa.nvaraNAtparam .. 14..\\ chAturvarNyasya dharmAshcha rakShitavyA mahIkShitA . dharmasa~NkararakShA hi rAGYA.n dharmaH sanAtanaH .. 15..\\ na vishvasechcha nR^ipatirna chAtyarthaM na vishvaset . ShADguNya guNadoShAMshcha nityaM buddhyAvalokayet .. 16..\\ dviTchhidradarshi nR^ipatirnityameva prashasyate . trivargaviditArthashcha yuktachAropadhishcha yaH .. 17..\\ koshasyopArjana ratiryama vaishravaNopamaH . vettA cha dashavargasya sthAnavR^iddhi kShayAtmanaH .. 18..\\ abhR^itAnAM bhavedbhartA bhR^itAnA.n chAnvavekShakaH . nR^ipatiH sumukhashcha syAtsmitapUrvAbhibhAShitA .. 19..\\ upAsitA cha vR^iddhAnA.n jitatandrIralolupaH . satA.n vR^itte sthitamatiH santo hyAchAra darshinaH .. 20..\\ na chAdadIta vittAni satA.n hastAtkadA chana . asadbhyastu samAdadyAtsadbhyaH sampratipAdayet .. 21..\\ svayaM prahartAdAtA cha vashyAtmA vashya sAdhanaH . kAle dAtA cha bhoktA cha shuddhAchArastathaiva cha .. 22..\\ shUrAnbhaktAnasa.nhAryAnkule jAtAnarogiNaH . shiShTA~nshiShTAbhisambandhAnmAnino nAvamAninaH .. 23..\\ vidyA vido lokavidaH paralokAnvavekShakAn . dharmeShu niratAnsAdhUnachalAnachalAniva .. 24..\\ sahAyAnsatata.n kuryAdrAjA bhUtipuraskR^itaH . taistulyashcha bhavedbhogaishchhatramAtrA GYayAdhikaH .. 25..\\ pratyakShA cha parokShA cha vR^ittishchAsya bhavetsadA . eva.n kR^itvA narendro hi na khedamiha vindati .. 26..\\ sarvAti sha~NkI nR^ipatiryash cha sarvaharo bhavet . sa kShipramanR^ijurlubdhaH svajanenaiva bAdhyate .. 27..\\ shuchistu pR^ithivIpAlo lokachittagrahe rataH . na patatyaribhirgrastaH patitashchAvatiShThate .. 28..\\ akrodhano.athAvyasanI mR^idu daNDo jitendriyaH . rAjA bhavati bhUtAnA.n vishvAsyo himavAniva .. 29..\\ prAGYo nyAyaguNopetaH pararandhreShu tatparaH . sudarshaH sarvavarNAnAM nayApanayavittathA .. 30..\\ kShiprakArI jitakrodhaH suprasAdo mahAmanAH . aroga prakR^itiryuktaH kriyA vAnavikatthanaH .. 31..\\ ArabdhAnyeva kAryANi na paryavasitAni cha . yasya rAGYaH pradR^ishyante sa rAjA rAjasattamaH .. 32..\\ putrA iva piturgehe viShaye yasya mAnavAH . nirbhayA vichariShyanti sa rAjA rAjasattamaH .. 33..\\ agUDha vibhavA yasya paurA rAShTranivAsinaH . nayApanayavettAraH sa rAjA rAjasattamaH .. 34..\\ svakarmaniratA yasya janA viShayavAsinaH . asa~NghAta ratA dAntAH pAlyamAnA yathAvidhi .. 35..\\ vashyA neyA vinItAshcha na cha sa~NgharShashIlinaH . viShaye dAnaruchayo narA yasya sa pArthivaH .. 36..\\ na yasya kUTakapaTaM na mAyA na cha matsaraH . viShaye bhUmipAlasya tasya dharmaH sanAtanaH .. 37..\\ yaH satkaroti GYAnAni neyaH paurahite rataH . satA.n dharmAnugastyAgI sa rAjA rAjyamarhati .. 38..\\ yasya chArashcha mantrashcha nityachaiva kR^itAkR^ite . na GYAyate hi ripubhiH sa rAjA rAjyamarhati .. 39..\\ shlokashchAyaM purA gIto bhArgaveNa mahAtmanA . AkhyAte rAmacharite nR^ipatiM prati bhArata .. 40..\\ rAjAnaM prathama.n vindettato bhAryA.n tato dhanam . rAjanyasati lokasya kuto bhAryA kuto dhanam .. 41..\\ tadrAjanrAjasi.nhAnAM nAnyo dharmaH sanAtanaH . R^ite rakShA.n suvispaShTAM rakShA lokasya dhAraNam .. 42..\\ prAchetasena manunA shlokau chemAvudAhR^itau . rAjadharmeShu rAjendra tAvihaikamanAH shR^iNu .. 43..\\ ShaDetAnpuruSho jahyAdbhinnAM nAvamivArNave . apravaktAramAchAryamanadhIyAnamR^itvijam .. 44..\\ arakShitAra.n rAjAnaM bhAryA.n chApriya vAdinAm . grAmakAma.n cha gopAla.n vanakAmaM cha nApitam .. 45..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 58} bhiisma etatte rAjadharmANAM nava nIta.n yudhiShThira . bR^ihaspatirhi bhagavAnnAnya.n dharmaM prasha.nsati .. 1..\\ vishAlAkShashcha bhagavAnkAvyashchaiva mahAtapAH . sahasrAkSho mahendrashcha tathA prAchetaso manuH .. 2..\\ bharadvAjashcha bhagavA.nstathA gaura shirA muniH . rAjashAstrapraNetAro brahmaNyA brahmavAdinaH .. 3..\\ rakShAmeva prasha.nsanti dharma.n dharmabhR^itA.n vara . rAGYA.n rAjIvatAmrAkSha sAdhana.n chAtra vai shR^iNu .. 4..\\ chArashcha praNidhishchaiva kAle dAnamamatsaraH . yuktyAdAnaM na chAdAnamayogena yudhiShThira .. 5..\\ satA.n sa~NgrahaNaM shaurya.n dAkShyaM satyaM prajAhitam . anArjavairArjavaishcha shatrupakShasya bhedanam .. 6..\\ sAdhUnAmaparityAgaH kulInAnA.n cha dhAraNam . nichayashcha nicheyAnA.n sevA buddhimatAm api .. 7..\\ balAnA.n harShaNaM nityaM prajAnAmanvavekShaNam . kAryeShvakhedaH koshasya tathaiva cha vivardhanam .. 8..\\ puraguptiravishvAsaH paurasa~NghAta bhedanam . ketanAnA.n cha jIrNAnAmavekShA chaiva sIdatAm .. 9..\\ dvividhasya cha daNDasya prayogaH kAlachoditaH . arimadhya stha mitrANA.n yathAvachchAnvavekShaNam .. 10..\\ upajApashcha bhR^ityAnAmAtmanaH paradarshanAt . avishvAsaH svaya.n chaiva parasyAshvAsanaM tathA .. 11..\\ nItidharmAnusaraNaM nityamutthAnameva cha . ripUNAmanavaGYAnaM nitya.n chAnArya varjanam .. 12..\\ utthAna.n hi narendrANAM bR^ihaspatirabhAShata . rAjadharmasya yanmUla.n shlokAMshchAtra nibodha me .. 13..\\ utthAnenAmR^ita.n labdhamutthAnenAsurA hatAH . utthAnena mahendreNa shraiShThyaM prApta.n divIha cha .. 14..\\ utthAna dhIraH puruSho vAgdhIrAnadhitiShThati . utthAna dhIra.n vAgdhIrA ramayanta upAsate .. 15..\\ utthAna hIno rAjA hi buddhimAnapi nityashaH . dharShaNIyo ripUNA.n styAdbhuja~Nga iva nirviShaH .. 16..\\ na cha shatruravaGYeyo durbalo.api balIyasA . alpo.api hi dahatyagnirviShamalpa.n hinasti cha .. 17..\\ ekAshvenApi sambhUtaH shatrurdurga samAshritaH . ta.n taM tApayate deshamapi rAGYaH samR^iddhinaH .. 18..\\ rAGYo rahasya.n yadvAkya.n jayArthaM lokasa~NgrahaH . hR^idi yachchAsya jihma.n syAtkAraNArtha.n cha yadbhavet .. 19..\\ yachchAsya kArya.n vR^ijinamArjavenaiva dhAryate . dambhanArthAya lokasya dharmiShThAmAcharetkriyAm .. 20..\\ rAjya.n hi sumahattantra.n durdhAryamakR^itAtmabhiH . na shakyaM mR^idunA voDhumAghAta sthAnamuttamam .. 21..\\ rAjya.n sarvAmiShaM nityamArjaveneha dhAryate . tasmAnmishreNa satata.n vartitavyaM yudhiShThira .. 22..\\ yadyapyasya vipattiH syAdrakShamANasya vai prajAH . so.apyasya vipulo dharma eva.nvR^ittA hi bhUmipAH .. 23..\\ eSha te rAjadharmANA.n leshaH samanuvarNitaH . bhUyaste yatra sandehastadbrUhi vadatA.n vara .. 24..\\ tato vyAsashcha bhagavAndevasthAno.ashmanA saha . vAsudevaH kR^ipashchaiva sAtyakiH sa~njayastathA .. 25..\\ sAdhu sAdhviti sa.nhR^iShTAH puShyamANairivAnanaiH . astuva.nste naravyAghraM bhIShma.n dharmabhR^itA.n varam .. 26..\\ tato dInamanA bhIShmamuvAcha kurusattamaH . netrAbhyAmashrupUrNAbhyAM pAdau tasya shanaiH spR^ishan .. 27..\\ shva idAnI.n svasandehaM prakShyAmi tvaM pitA maha . upaiti savitApyasta.n rasamApIya pArthivam .. 28..\\ tato dvijAtInAmivAdya keshavaH kR^ipashcha te chaiva yudhiShThirAdayaH . pradakShiNIkR^itya mahAnadI sutaM tato rathAnAruruhurmudA yutAH .. 29..\\ dR^iShadvatI.n chApyavagAhya suvratAH kR^itoda kAryAH kR^itajapya ma~NgalAH . upAsya sandhyA.n vidhivatparantapAs tataH pura.n te vivishurgajAhvayam .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 59} tataH kAlya.n samutthAya kR^itapaurvAhNika kriyAH . yayuste nagarAkArai rathaiH pANDava yAdavAH .. 1..\\ prapadya cha kurukShetraM bhIShmamAsAdya chAnagham . sukhA.n cha rajanIM pR^iShTvA gA~Ngeya.n rathinAM varam .. 2..\\ vyAsAdInabhivAdyarShInsarvaistaishchAbhinanditAH . niShedurabhito bhIShmaM parivArya samantataH .. 3..\\ tato rAjA mahAtejA dharmarAjo yudhiShThiraH . abravItprA~njalirbhIShmaM pratipUjyAbhivAdya cha .. 4..\\ ya eSha rAjA rAjeti shabdashcharati bhArata . kathameSha samutpannastanme brUhi pitA maha .. 5..\\ tulyapANishirogrIvastulyabuddhIndriyAtmakaH . tulyaduHkhasukhAtmA cha tulyapR^iShTha bhujodaraH .. 6..\\ tulyashukrAsthi majjashcha tulyamA.nsAsR^igeva cha . niHshvAsochchhAva tulyashcha tulyaprANasharIravAn .. 7..\\ samAnajanma maraNaH samaH sarvaguNairnR^iNAm . vishiShTa buddhI~nshUrAMshcha kathameko.adhitiShThati .. 8..\\ kathameko mahI.n kR^itsnA.n vIra shUrArya sa~NkulAm . rakShatyapi cha loko.asya prasAdamabhivA~nchhati .. 9..\\ ekasya cha prasAdena kR^itsno lokaH prasIdati . vyAkulenAkulaH sarvo bhavatIti vinishchayaH .. 10..\\ etadichchhAmyaha.n sarva.n tattvena bharatarShabha . shrotu.n tanme yathA vattvaM prabrUhi vadatA.n vara .. 11..\\ naitatkAraNamalpa.n hi bhaviShyati viShAM pate . yadekasmi~njagatsarva.n deva vadyAti saMnatim .. 12..\\ bhiisma niyatastvaM narashreShTha shR^iNu sarvamasheShataH . yathA rAjyasamutpannamAdau kR^itayuge.abhavat .. 13..\\ naiva rAjyaM na rAjAsInna daNDo na cha dANDikaH . dharmeNaiva prajAH sarvA rakShanti cha parasparam .. 14..\\ pAlayAnAstathAnyonyaM narA dharmeNa bhArata . khedaM paramamAjagmustatastAnmoha Avishat .. 15..\\ te mohavashamApannA mAnavA manujarShabha . pratipattivimohAchcha dharmasteShAmanInashat .. 16..\\ naShTAyAM pratipattau tu mohavashyA narAstadA . lobhasya vashamApannAH sarve bhAratasattama .. 17..\\ aprAptasyAbhimarsha.n tu kurvanto manujAstataH . kAmo nAmAparastatra samapadyata vai prabho .. 18..\\ tA.nstu kAmavashaM prAptAnrAgo nAma samaspR^ishat . raktAshcha nAbhyajAnanta kAryAkArya.n yudhiShThira .. 19..\\ agamyAgamana.n chaiva vAchyAvAchyaM tathaiva cha . bhakShyAbhakShya.n cha rAjendra doShAdoShaM cha nAtyajan .. 20..\\ viplute naraloke.asmi.nstato brahma nanAsha ha . nAshAchcha brahmaNo rAjandharmo nAshamathAgamat .. 21..\\ naShTe brahmaNi dharme cha devAstrAsamathAgaman . te trastA narashArdUla brahmANa.n sharaNaM yayuH .. 22..\\ prapadya bhagavanta.n te devA lokapitA maham . UchuH prA~njalayaH sarve duHkhashokabhayArditAH .. 23..\\ bhagavannaralokasthaM naShTaM brahma sanAtanam . lobhamohAdibhirbhAvaistato no bhayamAvishat .. 24..\\ brahmaNashcha praNAshena dharmo.apyanashadIshvara . tataH sma samatA.n yAtA martyaistribhuvaneshvara .. 25..\\ adho hi varShamasmAkaM martyAstUrdhva pravarShiNaH . kriyA vyuparamAtteShA.n tato.agachchhAma saMshayam .. 26..\\ atra niHshreyasa.n yannastaddhyAyasva pitA maha . tvatprabhAvasamuttho.asau prabhAvo no vinashyati .. 27..\\ tAnuvAcha surAnsarvAnsvayaM bhUrbhagavA.nstataH . shreyo.aha.n chintayiShyAmi vyetu vo bhIH surarShabhAH .. 28..\\ tato.adhyAyasahasrANA.n shata.n chakre svabuddhijam . yatra dharmastathaivArthaH kAmashchaivAnuvarNitaH .. 29..\\ trivarga iti vikhyAto gaNa eSha svayaM bhuvA . chaturtho mokSha ityeva pR^ithagarthaH pR^ithaggaNaH .. 30..\\ mokShasyApi trivargo.anyaH proktaH sattva.n rajastamaH . sthAna.n vR^iddhiH kShayashchaiva trivargashchaiva daNDajaH .. 31..\\ AtmA deshashcha kAlashchApyupAyAH kR^ityameva cha . sahAyAH kAraNa.n chaiva ShaDvargo nItijaH smR^itaH .. 32..\\ trayI chAnvIkShikI chaiva vArtA cha bharatarShabha . daNDanItishcha vipulA vidyAstatra nidarshitAH .. 33..\\ amAtyarakShA praNidhI rAjaputrasya rakShaNam . chArashcha vividhopAyaH praNidhishcha pR^ithagvidhaH .. 34..\\ sAma chopapradAna.n cha bhedo daNDashcha pANDava . upekShA pa~nchamI chAtra kArtsnyena samudAhR^itA .. 35..\\ mantrashcha varNitaH kR^itsnastathA bhedArtha eva cha . vibhraMshashchaiva mantrasya siddhyasiddhyosh cha yatphalam .. 36..\\ sandhishcha vividhAbhikhyo hIno madhyastathottamaH . bhayasatkAra vittAkhyaH kArtsnyena parivarNitaH .. 37..\\ yAtrA kAlAshcha chatvArastrivargasya cha vistaraH . vijayo dharmayuktashcha tathArtha vijayash cha ha .. 38..\\ Asurashchaiva vijayastathA kArtsnyena varNitaH . lakShaNaM pa~nchavargasya trividha.n chAtra varNitam .. 39..\\ prakAshashchAprakAshashcha daNDo.atha parishabditaH . prakAsho.aShTa vidhastatra guhyastu bahuvistaraH .. 40..\\ rathA nAgA hayAshchaiva pAdAtAshchaiva pANDava . viShTirnAvashcharAshchaiva deshikAH pathi chAShTakam .. 41..\\ a~NgAnyetAni kauravya prakAshAni balasya tu . ja~NgamAja~NgamAshchoktAshchUrNayogA viShAdayaH .. 42..\\ sparshe chAbhyavahArye chApyupAMshurvividhaH smR^itaH . arimitramudAsIna ityete.apyanuvarNitAH .. 43..\\ kR^itsnA mArgaguNAshchaiva tathA bhUmiguNAsh cha ha . AtmarakShaNamAshvAsaH spashAnA.n chAnvavekShaNam .. 44..\\ kalpanA vividhAshchApi nR^inAgarathavAjinAm . vyUhAshcha vividhAbhikhyA vichitra.n yuddhakaushalam .. 45..\\ utpAtAshcha nipAtAshcha suyuddha.n supalAyanam . shastrANAM pAyana GYAna.n tathaiva bharatarShabha .. 46..\\ balavyasanamukta.n cha tathaiva balaharShaNam . pIDanAskanda kAlashcha bhayakAlashcha pANDava .. 47..\\ tathA khAta vidhAna.n cha yogasa~ncAra eva cha . chaurATavyabalaishchograiH pararAShTrasya pIDanam .. 48..\\ agnidairgaradaishchaiva pratirUpaka chArakaiH . shreNi mukhyopajApena vIrudhash chhedanena cha .. 49..\\ dUShaNena cha nAgAnAmAsha~NkA jananena cha . Arodhanena bhaktasya pathashchopArjanena cha .. 50..\\ saptA~Ngasya cha rAjyasya hrAsa vR^iddhisama~njasam . dUta sAmarthya yogashcha rAShTrasya cha vivardhanam .. 51..\\ arimadhya stha mitrANA.n samyakchoktaM prapa~nchanam . avamardaH pratIghAtastathaiva cha balIyasAm .. 52..\\ vyavahAraH susUkShmashcha tathA kaNTaka shodhanam . shamo vyAyAmayogashcha yogo dravyasya sa~ncayaH .. 53..\\ abhR^itAnA.n cha bharaNaM bhR^itAnAM chAnvavekShaNam . arthakAle pradAna.n cha vyasaneShvaprasa~NgitA .. 54..\\ tathA rAjaguNAshchaiva senApatiguNAsh cha ye . kAraNasya cha kartushcha guNadoShAstathaiva cha .. 55..\\ duShTe~Ngita.n cha vividha.n vR^ittishchaivAnujIvinAm . sha~Nkitatva.n cha sarvasya pramAdasya cha varjanam .. 56..\\ alabdhalipsA labdhasya tathaiva cha vivardhanam . pradAna.n cha vivR^iddhasya pAtrebhyo vidhivattathA .. 57..\\ visargo.arthasya dharmArthamarthArtha.n kAmahetunA . chaturtho vyasanAghAte tathaivAtrAnuvarNitaH .. 58..\\ krodhajAni tathogrANi kAmajAni tathaiva cha . dashoktAni kurushreShTha vyasanAnyatra chaiva ha .. 59..\\ mR^igayAkShAstathA pAna.n striyashcha bharatarShabha . kAmajAnyAhurAchAryAH proktAnIha svayaM bhuvA .. 60..\\ vAkpAruShya.n tathogratvaM daNDapAruShyameva cha . Atmano nigrahastyAgo.athArtha dUShaNameva cha .. 61..\\ yantrANi vividhAnyeva kriyAsteShA.n cha varNitAH . avamardaH pratIghAtaH ketanAnA.n cha bha~njanam .. 62..\\ chaityadrumANAmAmardo rodhaH karmAnta nAshanam . apaskaro.atha gamana.n tathopAsyA cha varNitA .. 63..\\ paNavAnakasha~NkhAnAM bherINA.n cha yudhA.n vara . upArjana.n cha dravyANAM paramarma cha tAni ShaT .. 64..\\ labdhasya cha prashamana.n satA.n chaiva hi pUjanam . vidvadbhirekIbhAvashcha prAtarhomavidhiGYatA .. 65..\\ ma~NgalAlambhana.n chaiva sharIrasya pratikriyA . AhArayojana.n chaiva nityamAstikyameva cha .. 66..\\ ekena cha yathottheya.n satyatvaM madhurA giraH . utsavAnA.n samAjAnA.n kriyAH ketana jAstathA .. 67..\\ pratyakShA cha parokShA cha sarvAdhikaraNeShu cha . vR^ittirbharatashArdUla nitya.n chaivAnvavekShaNam .. 68..\\ adaNDyatva.n cha viprANA.n yuktyA daNDanipAtanam . anujIvi svajAtibhyo guNeShu parirakShaNam .. 69..\\ rakShaNa.n chaiva paurANA.n svarAShTrasya vivardhanam . maNDalasthA cha yA chintA rAjandvAdasha rAjikA .. 70..\\ dvA saptati matishchaiva proktA yA cha svayaM bhuvA . deshajAtikulAnA.n cha dharmAH samanuvarNitAH .. 71..\\ dharmashchArthashcha kAmashcha mokShashchAtrAnuvarNitaH . upAyashchArthalipsA cha vividhA bhUridakShiNAH .. 72..\\ mUlakarma kriyA chAtra mAyAyogashcha varNitaH . dUShaNa.n srotasAmatra varNita.n cha sthirAmbhasAm .. 73..\\ yairyairupAyairlokashcha na chaledArya vartmanaH . tatsarva.n rAjashArdUla nItishAstre.anuvarNitam .. 74..\\ etatkR^itvA shubha.n shAstra.n tataH sa bhagavAnprabhuH . devAnuvAcha sa.nhR^iShTaH sarvA~nshakrapurogamAn .. 75..\\ upakArAya lokasya trivargasthApanAya cha . nava nIta.n sarasvatyA buddhireShA prabhAvitA .. 76..\\ daNDena sahitA hyeShA lokarakShaNa kArikA . nigrahAnugraha ratA lokAnanu chariShyati .. 77..\\ daNDena nIyate cheya.n daNDaM nayati chApyuta . daNDanItiriti proktA trI.NllokAnanuvartate .. 78..\\ ShADguNya guNasAraiShA sthAsyatyagre mahAtmasu . mahattvAttasya daNDasya nItirvispaShTa lakShaNA .. 79..\\ nayachArashcha vipulo yena sarvamida.n tatam . Agamashcha purANAnAM maharShINA.n cha sambhavaH .. 80..\\ tIrthavaMshashcha vaMshashcha nakShatrANA.n yudhiShThira . sakala.n chAturAshramyaM chAturhotraM tathaiva cha .. 81..\\ chAturvarNya.n tathaivAtra chAturvedyaM cha varNitam . itihAsopavedAshcha nyAyaH kR^itsnashcha varNitaH .. 82..\\ tapo GYAnamahi.nsA cha satyAsatye nayaH paraH . vR^iddhopasevA dAna.n cha shauchamutthAnameva cha .. 83..\\ sarvabhUtAnukampA cha sarvamatropavarNitam . bhuvi vAcho gata.n yachcha tachcha sarvaM samarpitam .. 84..\\ tasminpaitAmahe shAstre pANDavaitadasaMshayam . dharmArthakAmamokShashcha sakalA hyatra shabditAH .. 85..\\ tatastAM bhagavAnnItiM pUrva.n jagrAha sha~NkaraH . bahurUpo vishAlAkShaH shivaH sthANurumApatiH .. 86..\\ yugAnAmAyuSho hrAsa.n viGYAya bhagavA~nshivaH . sa~ncikShepa tataH shAstraM mahArthaM brahmaNA kR^itam .. 87..\\ vaishAlAkShamiti prokta.n tadindraH pratyapadyata . dasha dhyAya sahasrANi subrahmaNyo mahAtapAH .. 88..\\ bhagavAnapi tachchhAstra.n sa~ncikShepa purandaraH . sahasraiH pa~nchabhistAta yaduktaM bAhudantakam .. 89..\\ adhyAyAnA.n sahasraistu tribhireva bR^ihaspatiH . sa~ncikShepeshvaro buddhyA bArhaspatya.n taduchyate .. 90..\\ adhyAyAnA.n sahasreNa kAvyaH sa~NkShepamabravIt . tachchhAstramamitapraGYo yogAchAryo mahAtapAH .. 91..\\ eva.n lokAnurodhena shAstrametanmaharShibhiH . sa~NkShiptamAyurviGYAya martyAnA.n hrAsi pANDava .. 92..\\ atha devAH samAgamya viShNumUchuH prajApatim . eko yo.arhati martyebhyaH shraiShThya.n ta.n vai samAdisha .. 93..\\ tataH sa~ncintya bhagavAndevo nArAyaNaH prabhuH . taijasa.n vai virajasaM so.asR^ijanmAnasaM sutam .. 94..\\ virAjAstu mahAbhAga vibhutvaM bhuvi naichchhata . nyAsAyaivAbhavadbuddhiH praNItA tasya pANDava .. 95..\\ kIrtimA.nstasya putro.abhUtso.api pa~nchAtigo.abhavat . kardamastasya cha sutaH so.apyatapyanmahattapaH .. 96..\\ prajApateH kardamasya ana~Ngo nAma vai sutaH . prajAnA.n rakShitA sAdhurdaNDanIti vishAradaH .. 97..\\ ana~Nga putro.ati balo nItimAnadhigamya vai . abhipede mahI rAjyamathendriya vasho.abhavat .. 98..\\ mR^ityostu duhitA rAjansunIthA nAma mAnasI . prakhyAtA triShu lokeShu yA sA venamajIjanat .. 99..\\ taM prajAsu vidharmANa.n rAgadveShavashAnugam . mantrapUtaiH kushairjaghnurR^iShayo brahmavAdinaH .. 100..\\ mamanthurdakShiNa.n chorumR^iShayastasya mantrataH . tato.asya vikR^ito jaGYe hrasvA~NgaH puruSho bhuvi .. 101..\\ dagdhasthANupratIkAsho raktAkShaH kR^iShNa mUrdha jaH . niShIdetyevamUchustamR^iShayo brahmavAdinaH .. 102..\\ tasmAnniShAdAH sambhUtAH krUrAH shailavanAshrayAH . ye chAnye vindhyanilayA mlechchhAH shatasahasrashaH .. 103..\\ bhUyo.asya dakShiNaM pANiM mamanthuste maharShayaH . tataH puruSha utpanno rUpeNendra ivAparaH .. 104..\\ kavachI baddhanistriMshaH sa sharaH sa sharAsanaH . vedavedA~Ngavichchaiva dhanurvede cha pAragaH .. 105..\\ ta.n daNDanItiH sakalA shritA rAjannarottamam . tataH sa prA~njalirvainyo maharShI.nstAnuvAcha ha .. 106..\\ susUkShmA me samutpannA buddhirdharmArthadarshinI . anayA kiM mayA kArya.n tanme tattvena sha.nsata .. 107..\\ yanmAM bhavanto vakShyanti kAryamarthasamanvitam . tadaha.n vai kariShyAmi nAtra kAryA vichAraNA .. 108..\\ tamUchuratha devAste te chaiva paramarShayaH . niyato yatra dharmo vai tamasha~NkaH samAchara .. 109..\\ priyApriye parityajya samaH sarveShu jantuShu . kAmakrodhau cha lobha.n cha mAnaM chotsR^ijya dUrataH .. 110..\\ yashcha dharmAtpravichalelloke kashchana mAnavaH . nigrAhyaste sa bAhubhyA.n shashvaddharmamavekShataH .. 111..\\ pratiGYA.n chAdhirohasva manasA karmaNA girA . pAlayiShyAmyahaM bhaumaM brahma ityeva chAsakR^it .. 112..\\ yashchAtra dharmanItyukto daNDanIti vyapAshrayaH . tamasha~NkaH kariShyAmi svavasho na kadA chana .. 113..\\ adaNDyA me dvijAshcheti pratijAnIShva chAbhibho . loka.n cha sa~NkarAtkR^itsnAttrAtAsmIti parantapa .. 114..\\ vainyastatastAnuvAcha devAnR^iShipurogamAn . brAhmaNA me sahAyAshchedevamastu surarShabhAH .. 115..\\ evamastviti vainyastu tairukto brahmavAdibhiH . purodhAshchAbhavattasya shukro brahma mayo nidhiH .. 116..\\ mantriNo vAlakhilyAstu sArasvatyo gaNo hyabhUt . maharShirbhagavAngargastasya sA.nvatsaro.abhavat .. 117..\\ AtmanAShTama ityeva shrutireShA parA nR^iShu . utpannau bandinau chAsya tatpUrvau sUtamAgadhau .. 118..\\ samatA.n vasudhAyAshcha sa samyagupapAdayat . vaiShamya.n hi paraM bhUmerAsIditi ha naH shrutam .. 119..\\ sa viShNunA cha devena shakreNa vibudhaiH saha . R^iShibhishcha prajApAlye brahmaNA chAbhiShechitaH .. 120..\\ ta.n sAkShAtpR^ithivI bheje ratnAnyAdAya pANDava . sAgaraH saritAM bhartA himavAMshchAchalottamaH .. 121..\\ shakrashcha dhanamakShayyaM prAdAttasya yudhiShThira . rukma.n chApi mahAmeruH svayaM kanakaparvataH .. 122..\\ yakSharAkShasa bhartA cha bhagavAnnaravAhanaH . dharme chArthe cha kAme cha samarthaM pradadau dhanam .. 123..\\ hayA rathAshcha nAgAshcha koTishaH puruShAstathA . prAdurbabhUvurvainyasya chintanAdeva pANDava . na jarA na cha durbhikShaM nAdhano vyAdhayastathA .. 124..\\ sarIsR^ipebhyaH stenebhyo na chAnyonyAtkadA chana . bhayamutpadyate tatra tasya rAGYo.abhirakShaNAt .. 125..\\ teneyaM pR^ithivI dugdhA sasyAni dasha sapta cha . yakSharAkShasa nAgaishchApIpShita.n yasya yasya yat .. 126..\\ tena dharmottarashchAya.n kR^ito loko mahAtmanA . ra~njitAshcha prajAH sarvAstena rAjeti shabdyate .. 127..\\ brAhmaNAnA.n kShatatrANAttataH kShatriya uchyate . prathitA dhanatashcheyaM pR^ithivI sAdhubhiH smR^itA .. 128..\\ sthApana.n chAkarodviShNuH svayameva satAtanaH . nAtivartiShyate kashchidrAja.nstvAmiti pArthiva .. 129..\\ tapasA bhagavAnviShNurAvivesha cha bhUmipam . deva vannaradevAnAM namate yajjagannR^ipa .. 130..\\ daNDanItyA cha satata.n rakShita.n taM nareshvara . nAdharShayattataH kashchichchAranityAchcha darshanAt .. 131..\\ AtmanA karaNaishchaiva samasyeha mahIkShitaH . ko heturyadvashe tiShThelloko daivAdR^ite guNAt .. 132..\\ viShNorlalATAtkamala.n sauvarNamabhavattadA . shrIH sambhUtA yato devI patnI dharmasya dhImataH .. 133..\\ shriyaH sakAshAdarthashcha jAto dharmeNa pANDava . atha dharmastathaivArthaH shrIshcha rAjye pratiShThitA .. 134..\\ sukR^itasya kShayAchchaiva svarlokAdetya medinIm . pArthivo jAyate tAta daNDanIti vashAnugaH .. 135..\\ mahattvena cha sa.nyukto vaiShNavena naro bhuvi . buddhyA bhavati sa.nyukto mAhAtmya.n chAdhigachchhati .. 136..\\ sthApanAmatha devAnAM na kash chidativartate . tiShThatyekasya cha vashe ta.n chedanuvidhIyate .. 137..\\ shubha.n hi karma rAjendra shubhatvAyopakalpate . tulyasyaikasya yasyAya.n loko vachasi tiShThati .. 138..\\ yo hyasya mukhamadrAkShItsomya so.asya vashAnugaH . subhaga.n chArthavantaM cha rUpavantaM cha pashyati .. 139..\\ tato jagati rAjendra satata.n shabditaM budhaiH . devAshcha naradevAshcha tulyA iti vishAM pate .. 140..\\ etatte sarvamAkhyAtaM mahattvaM prati rAjasu . kArtsnyena bharatashreShTha kimanyadiha vartatAm .. 141..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 60} vaizampaayana tataH punaH sa gA~NgeyamabhivAdya pitA maham . prA~njalirniyato bhUtvA paryapR^ichchhadyudhiShThira .. 1..\\ ke dharmAH sarvavarNAnA.n chAturvarNyasya ke pR^ithak . chaturNAmAshramANA.n cha rAja dharmAshcha ke matAH .. 2..\\ kena svidvardhate rAShTra.n rAjA kena vivardhate . kena paurAshcha bhR^ityAshcha vardhane bharatarShabha .. 3..\\ kosha.n daNDaM cha durgaM cha sahAyAnmantriNastathA . R^itvikpurohitAchAryAnkIdR^ishAnvarjayennR^ipaH .. 4..\\ keShu vishvasitavya.n syAdrAGYA.n kasyAM chidApadi . kuto vAtmA dR^iDho rakShyastanme brUhi pitA maha .. 5..\\ namo dharmAya mahate namaH kR^iShNAya vedhase . brAhmaNebhyo namaskR^itvA dharmAnvakShyAmi shAshvatAn .. 6..\\ akrodhaH satyavachana.n sa.nvibhAgaH kShamA tathA . prajanaH sveShu dAreShu shauchamadroha eva cha .. 7..\\ ArjavaM bhR^ityabharaNaM navaite sArvavarNikAH . brAhmaNasya tu yo dharmasta.n te vakShyAmi kevalam .. 8..\\ damameva mahArAja dharmamAhuH purAtanam . svAdhyAyo.adhyApana.n chaiva tatra karma samApyate .. 9..\\ ta.n chedvittamupAgachchhedvartamAna.n svakarmaNi . akurvANa.n vikarmANi shAntaM praGYAna tarpitam .. 10..\\ kurvItApatya santAnamatho dadyAdyajeta cha . sa.nvibhajya hi bhoktavya.n dhana.n sadbhiritIShyate .. 11..\\ pariniShThita kAryastu svAdhyAyenaiva brAhmaNaH . kuryAdanyanna vA kuryAnmaitro brAhmaNa uchyate .. 12..\\ kShatriyasyApi yo dharmasta.n te vakShyAmi bhArata . dadyAdrAjA na yAcheta yajeta na tu yAjayet .. 13..\\ nAdhyApayedadhIyIta prajAshcha paripAlayet . nityodyukto dasyu vadhe raNe kuryAtparAkramam .. 14..\\ ye cha kratubhirIjAnAH shrutavantashcha bhUmipAH . ya evAhava jetArasta eShA.n lokajittamAH .. 15..\\ avikShatena dehena samarAdyo nivartate . kShatriyo nAsya tatkarma prasha.nsanti purA vidaH .. 16..\\ vadha.n hi kShatrabandhUnA.n dharmamAhuH pradhAnataH . nAsya kR^ityatama.n kiM chidanyaddasyu nibarhaNAt .. 17..\\ dAnamadhyayana.n yaGYo yogaH kShemo vidhIyate . tasmAdrAGYA visheSheNa yoddhavya.n dharmamIpShatA .. 18..\\ sveShu dharmeShvavasthApya prajAH sarvA mahIpatiH . dharmeNa sarvakR^ityAni samaniShThAni kArayet .. 19..\\ pariniShThita kAryaH syAnnR^ipatiH paripAlanAt . kuryAdanyanna vA kuryAdaindro rAjanya uchyate .. 20..\\ vaishyasyApIha yo dharmasta.n te vakShyAmi bhArata . dAnamadhyayana.n yaGYaH shauchena dhanasa~ncayaH .. 21..\\ pitR^ivatpAlayedvaishyo yuktaH sarvapashUniha . vikarma tadbhavedanyatkarma yadyatsamAcharet . rakShayA sa hi teShA.n vai mahatsukhamavApnuyAt .. 22..\\ prajApatirhi vaishyAya sR^iShTvA paridade pashUn . brAhmaNAya cha rAGYe cha sarvAH paridade prajAH .. 23..\\ tasya vR^ittiM pravakShyAmi yachcha tasyopajIvanam . ShaNNAmekAM pibeddhenu.n shatAchcha mithunaM haret .. 24..\\ laye cha saptamo bhAgastathA shR^i~Nge kalA khure . sasyasya sarvabIjAnAmeShA sA.nvatsarI bhR^itiH .. 25..\\ na cha vaishyasya kAmaH syAnna rakSheyaM pashUniti . vaishye chechchhati nAnyena rakShitavyAH katha.n chana .. 26..\\ shUdrasyApi hi yo dharmasta.n te vakShyAmi bhArata . prajApatirhi varNAnA.n dAsa.n shUdramakalpayat .. 27..\\ tasmAchchhUdrasya varNAnAM paricharyA vidhIyate . teShA.n shushrUShaNAchchaiva mahatsukhamavApnuyAt .. 28..\\ shUdra etAnparicharettrInvarNAnanasUyakaH . sa~ncayAMshcha na kurvIta jAtu shUdraH katha.n chana .. 29..\\ pApIyAnhi dhana.n labdhvA vashe kuryAdgarIyasaH . rAGYA vA samanuGYAtaH kAma.n kurvIta dhArmikaH .. 30..\\ tasya vR^ittiM pravakShyAmi yachcha tasyopajIvanam . avashya bharaNIyo hi varNAnA.n shUdra uchyate .. 31..\\ chhatra.n veShTanamaushIramupAnadvyajanAni cha . yAtayAmAni deyAni shUdrAya parichAriNe .. 32..\\ adhAryANi vishIrNAni vasanAni dvijAtibhiH . shUdrAyaiva vidheyAni tasya dharmadhana.n hi tat .. 33..\\ yashcha kashchiddvijAtInA.n shUdraH shushrUShurAvrajet . kalpyA.n tasya tu tenAhurvR^ittiM dharmavido janAH . deyaH piNDo.anapetAya bhartavyau vR^iddhadurbalau .. 34..\\ shUdreNa cha na hAtavyo bhartA kasyA.n chidApadi . atirekeNa bhartavyo bhartA dravyaparikShaye . na hi svamasti shUdrasya bhartR^ihArya dhano hyasau .. 35..\\ uktastrayANA.n varNAnAM yaGYastrayyeva bhArata . svAhAkAranamaH kArau mantraH shUdre vidhIyate .. 36..\\ tAbhyA.n shUdraH pAkayaGYairyajeta vratavAnsvayam . pUrNapAtra mayImAhuH pAkayaGYasya dakShiNAm .. 37..\\ shUdraH paijavano nAma sahasrANA.n shata.n dadau . aindrAgnena vidhAnena dakShiNAmiti naH shrutam .. 38..\\ ato hi sarvavarNAnA.n shraddhA yaGYo vidhIyate . daivata.n hi mahachchhraddhA pavitraM yajatA.n cha yat .. 39..\\ daivataM parama.n viprAH svena svena parasparam . ayajanniha satraiste taistaiH kAmaiH sanAtanaiH .. 40..\\ sa.nsR^iShTA brAhmaNaireva triShu varNeShu sR^iShTayaH . devAnAmapi ye devA yadbrUyuste para.n hi tat . tasmAdvarNaiH sarvayaGYAH sa.nsR^ijyante na kAmyayA .. 41..\\ R^igyajuH sAma vitpUjyo nitya.n syAddeva vaddvijaH . anR^igyajurasAmA tu prAjApatya upadravaH .. 42..\\ yaGYo manIShayA tAta sarvavarNeShu bhArata . nAsya yaGYahano devA Ihante netare janAH . tasmAtsarveShu varNeShu shraddhA yaGYo vidhIyate .. 43..\\ sva.n daivataM brAhmaNAH svena nityaM parAnvarNAnayajannevamAsIt . ArochitA naH sumahAnsa dharmaH sR^iShTo brahmaNA triShu varNeShu dR^iShTaH .. 44..\\ tasmAdvarNA R^ijavo jAtidharmAH sa.nsR^ijyante tasya vipAka eShaH . eka.n sAma yajurekamR^igekA viprashchaiko.anishchayasteShu dR^iShTaH .. 45..\\ atra gAthA yaGYagItAH kIrtayanti purA vidaH . vaikhAnasAnA.n rAjendra munInAM yaShTumichchhatAm .. 46..\\ udite.anudite vApi shraddadhAno jitendriyaH . vahni.n juhoti dharmeNa shraddhA vai kAraNaM mahat .. 47..\\ yatskannamasya tatpUrva.n yadaskannna.n taduttaram . bahUni yaGYarUpANi nAnA karmaphalAni cha .. 48..\\ tAni yaH sa.nvijAnAti GYAnanishchaya nishchitaH . dvijAtiH shraddhayopetaH sa yaShTuM puruSho.arhati .. 49..\\ steno vA yadi vA pApo yadi vA pApakR^ittamaH . yaShTumichchhati yaGYa.n yaH sAdhumeva vadanti tam .. 50..\\ R^iShayastaM prasha.nsanti sAdhu chaitadasaMshayam . sarvathA sarvavarNairhi yaShTavyamiti nishchayaH . na hi yaGYasama.n kiM chittriShu lokeShu vidyate .. 51..\\ tasmAdyaShTavyamityAhuH puruSheNAnasUyatA . shraddhA pavitramAshritya yathAshakti prayachchhatA .. 52..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 61} bhiisma AshramANAM mahAbAho shR^iNu satyaparAkrama . chaturNAmiha varNAnA.n karmANi cha yudhiShThira .. 1..\\ vAnaprasthaM bhaikSha charyA.n gArhasthyaM cha mahAshramam . brahmacharyAshramaM prAhushchaturthaM brAhmaNairvR^itam .. 2..\\ jaTA karaNa sa.nskAra.n dvijAtitvamavApya cha . AdhAnAdIni karmANi prApya vedamadhItya cha .. 3..\\ sadAro vApyadAro vA AtmavAnsa.nyatendriyaH . vAnaprasthAshrama.n gachchhetkR^itakR^ityo gR^ihAshramAt .. 4..\\ tatrAraNyaka shAstrANi samadhItya sa dharmavit . UrdhvaretAH prajAyitvA gachchhatyakSharasAtmatAm .. 5..\\ etAnyeva nimittAni munInAmUrdhvaretasAm . kartavyAnIha vipreNa rAjannAdau vipashchitA .. 6..\\ charitabrahma charyasya brAhmaNasya vishAM pate . bhaikSha charyAsvadhIkAraH prashasta iha mokShiNaH .. 7..\\ yatrAstamita shAyI syAnniragniraniketanaH . yathopalabdha jIvI syAnmunirdAnto jitendriyaH .. 8..\\ nirAshIH syAtsarvasamo nirbhogo nirvikAra vAn . vipraH kShemAshramaprApto gachchhatyakSharasAtmatAm .. 9..\\ adhItya vedAnkR^itasarvakR^ityaH santAnamutpAdya sukhAni bhuktvA . samAhitaH prachareddushchara.n taM gArhasthya dharmaM munidharmadR^iShTam .. 10..\\ svadAratuShTa R^itukAlagAmI niyoga sevI na shaTho na jihmaH . mitAshano deva paraH kR^itaGYaH satyo mR^idushchAnR^isha.nsaH kShamA vAn .. 11..\\ dAnto vidheyo havyakavye.apramatto annasya dAtA satata.n dvijebhyaH . amatsarI sarvali~Ngi pradAtA vaitAna nityashcha gR^ihAshramI syAt .. 12..\\ athAtra nArAyaNa gItamAhur maharShayastAta mahAnubhAvAH . mahArthamatyarthatapaH prayuktaM taduchyamAna.n hi mayA nibodha .. 13..\\ satyArjava.n chAtithi pUjanaM cha dharmastathArthashcharatishcha dAre . niShevitavyAni sukhAni loke hyasminpare chaiva mataM mamaitat .. 14..\\ bharaNaM putradArANA.n vedAnAM pAraNa.n tathA . satA.n tamAshramashreShTha.n vadanti paramarShayaH .. 15..\\ eva.n hi yo brAhmaNo yaGYashIlo gArhasthyamadhyAvasate yathA vat . gR^ihastha vR^ittiM pravishodhya samyak svarge viShuddhaM phalamApnute saH .. 16..\\ tasya dehaparityAgAdiShTAH kAmAkShayA matAH . AnantyAyopatiShThanti sarvato.akShishiromukhAH .. 17..\\ khAdanneko japannekaH sarpanneko yudhiShThira . ekasminneva AchArye shushrUShurmalapa~NkavAn .. 18..\\ brahma chArI vratI nityaM nitya.n dIkShA paro vashI . avichArya tathA veda.n kR^ityaM kurvanvasetsadA .. 19..\\ shushrUShA.n satata.n kurvanguroH sampraNameta cha . ShaTkarmasvanivR^ittashcha na pravR^ittashcha sarvashaH .. 20..\\ na charatyadhikAreNa sevita.n dviShato na cha . eSho.a.ashramapadastAta brahmachAriNa iShyate .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 62} yudhisthira shivAnsukhAnmahodarkAnahi.nsrA.NllokasaMmatAn . brUhi dharmAnsukhopAyAnmadvidhAnA.n sukhAvahAn .. 1..\\ brAhmaNasyeha chatvAra AshramA vihitAH prabho . varNAstAnanuvartante trayo bharatasattama .. 2..\\ uktAni karmANi bahUni rAjan svargyANi rAjanya parAyaNAni . nemAni dR^iShTAnta vidhau smR^itAni kShAtre hi sarva.n vihitaM yathA vat .. 3..\\ kShAtrANi vaishyAni cha sevamAnaH shaudrANi karmANi cha brAhmaNaH san . asmi.Nlloke nindito mandachetAH pare cha loke nirayaM prayAti .. 4..\\ yA sa~nj~nA vihitA loke dAse shuni vR^ike pashau . vikarmaNi sthite vipre tA.n sa~nj~nA.n kuru pANDava .. 5..\\ ShaTkarma sampravR^ittasya AshrameShu chaturShvapi . sarvadharmopapannasya sambhUtasya kR^itAtmanaH .. 6..\\ brAhmaNasya vishuddhasya tapasyabhiratasya cha . nirAshiSho vadAnyasya lokA hyakSharasa~nj~nitAH .. 7..\\ yo yasminkurute karma yAdR^isha.n yena yatra cha . tAdR^isha.n tAdR^ishenaiva sa guNaM pratipadyate .. 8..\\ vR^iddhyA kR^iShivaNiktvena jIva sa~njIvanena cha . vettumarhasi rAjendra svAdhyAyagaNitaM mahat .. 9..\\ kAlasa~ncoditaH kAlaH kAlaparyAya nishchitaH . uttamAdhamamadhyAni karmANi kurute.avashaH .. 10..\\ antavanti pradAnAni purA shreyaH karANi cha . svakarmanirato loko hyakSharaH sarvato mukhaH .. 11..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 63} jyA karShaNa.n shatrunibarhaNa.n cha kR^iShirvaNijyA pashupAlana.n cha . shushrUShaNa.n chApi tathArtha hetor akAryametatparama.n dvijasya .. 1..\\ sevya.n tu brahma ShaTkarma gR^ihasthena manIShiNA . kR^itakR^ityasya chAraNye vAso viprasya shasyate .. 2..\\ rAjapraiShya.n kR^iShidhanaM jIvanaM cha vaNijyayA . kauTilya.n kauTaleyaM cha kusIdaM cha vivarjayet .. 3..\\ shUdro rAjanbhavati brahma bandhur dushchAritryo yashcha dharmAdapetaH . vR^iShalI patiH pishuno nartakash cha grAmapraiShyo yashcha bhavedvikarmA .. 4..\\ japanvedAnajapaMshchApi rAjan samaH shUdrairdAsavachchApi bhojyaH . ete sarve shUdra samA bhavanti rAjannetAnvarjayeddevakR^itye .. 5..\\ nirmaryAde chAshane krUra vR^ittau hi.nsAtmake tyaktadharmasvavR^itte . havya.n kavya.n yAni chAnyAni rAjan deyAnyadeyAni bhavanti tasmin .. 6..\\ tasmAddharmo vihito brAhmaNasya damaH shaucha.n chArjavaM chApi rAjan . tathA viprasyAshramAH sarva eva purA rAjanbrahmaNA vai nisR^iShTAH .. 7..\\ yaH syAddAntaH somapa Arya shIlaH sAnukroshaH sarvasaho nirAshIH . R^ijurmR^iduranR^isha.nsaH kShamAvAn sa vai vipro netaraH pApakarmA .. 8..\\ shUdra.n vaishyaM rAjaputra.n cha rAja.Nl lokAH sarve saMshritA dharmakAmAH . tasmAdvarNA~njAtidharmeShu saktAn matvA viShNurnechchhati pANDuputra .. 9..\\ loke cheda.n sarvalokasya na syAch chAturvarNya.n vedavAdAshcha na syuH . sarvAshchejyAH sarvalokakriyAsh cha sadyaH sarve chAshramasthA na vai syuH .. 10..\\ yashcha trayANA.n varNAnAmichchhedAshramasevanam . kartumAshramadR^iShTAMshcha dharmA.nstA~nshR^iNu pANDava .. 11..\\ shushrUShA kR^itakR^ityasya kR^itasantAna karmaNaH . abhyanuGYApya rAjAna.n shUdrasya jagatIpate .. 12..\\ alpAntaragatasyApi dasha dharmagatasya vA . AshramA vihitAH sarve varjayitvA nirAshiSham .. 13..\\ bhaikSha charyAM na tuprAhustasya taddharmachAriNaH . tathA vaishyasya rAjendra rAjaputrasya chaiSha hi .. 14..\\ kR^itakR^ityo vayo.atIto rAGYo kR^itaparishramaH . vaishyo gachchhedanuGYAtI nR^ipeNAshramamaNDalam .. 15..\\ vedAnadhItya dharmeNa rAjashAstrANi chAnagha . santAnAdIni karmANi kR^itvA somaM niShevya cha .. 16..\\ pAlayitvA prajAH sarvA dharmeNa vadatA.n vara . rAjasUyAshvamedhAdInmakhAnanyA.nstathaiva cha .. 17..\\ samAnIya yathA pATha.n viprebhyo dattadakShiNaH . sa~NgrAme vijayaM prApya tathAlpa.n yadi vA bahu .. 18..\\ sthApayitvA prajA pAlaM putra.n rAjye cha pANDava . anyagotraM prashasta.n vA kShatriya.n kShatriyarShabha .. 19..\\ archayitvA pitR^InsamyakpitR^iyaGYairyathAvidhi . devAnyaGYairR^iShInvedairarchitvA chaiva yatnataH .. 20..\\ antakAle cha samprApte ya ichchhedAshramAntaram . AnupUrvyAshramAnrAjangatvA siddhimavApnuyAt .. 21..\\ rAjarShitvena rAjendra bhaikSha charyAdhva sevayA . apetagR^ihadharmo.api charejjIvitakAmyayA .. 22..\\ na chaitannaiShThika.n karma trayANAM bharatarShabha . chaturNA.n rAjashArdUla prAhurAshramavAsinAm .. 23..\\ bahvAyatta.n kShatriyairmAnavAnAM lokashreShTha.n dharmamAsevamAnaiH . sarve dharmAH sopadharmAstrayANAM rAGYo dharmAditi vedAchchhR^iNomi .. 24..\\ yathA rAjanhastipade padAni sa.nlIyante sarvasattvodbhavAni . eva.n dharmAnrAjadharmeShu sarvAn sarvAvastha.n sampralInAnnibodha .. 25..\\ alpAshrayAnalpaphalAnvadanti dharmAnanyAndharmavido manuShyAH . mahAshrayaM bahukalyANa rUpaM kShAtra.n dharmaM netaraM prAhurAryAH .. 26..\\ sarve dharmA rAjadharmapradhAnAH sarve dharmAH pAlyamAnA bhavanti . sarvatyAgo rAjadharmeShu rAja.ns tyAge chAhurdharmamagryaM purANam .. 27..\\ majjettrayI daNDanItau hatAyAM sarve dharmA na bhaveyurviruddhAH . sarve dharmAshchAshramANA.n gatAH syuH kShAtre tyakte rAjadharme purANe .. 28..\\ sarve tyAgA rAjadharmeShu dR^iShTAH sarvA dIkShA rAjadharmeShu choktAH . sarve yogA rAjadharmeShu choktAH sarve lokA rAjadharmAnpraviShTAH .. 29..\\ yathA jIvAH prakR^itau vadhyamAnA dharmAshritAnAmupapIDanAya . eva.n dharmA rAjadharmairviyuktAH sarvAvasthaM nAdriyante svadharmam .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 64} chAturAshramya dharmAshcha jAtidharmAshcha pANDava . lokapAlottarAshchaiva kShAtre dharme vyavasthitAH .. 1..\\ sarvANyetAni dharmANi kShAtre bharatasattama . nirAshiSho jIvaloke kShAtre dharme vyavasthitAH .. 2..\\ apratyakShaM bahu dvAra.n dharmamAshramavAsinAm . prarUpayanti tadbhAvamAgamaireva shAshvatam .. 3..\\ apare vachanaiH puNyairvAdino lokanishchayam . anishchaya GYA dharmANAmadR^iShTAnte pare ratAH .. 4..\\ pratyakShasukhabhUyiShThamAtmasAkShikamachchhalam . sarvalokahita.n dharmaM kShatriyeShu pratiShThitam .. 5..\\ dharmAshramavyavasinAM brAhmaNAnA.n yudhiShThira . yathA trayANA.n varNAnAM sa~NkhyAtopashrutiH purA . rAjadharmeShvanupamA lokyA sucharitairiha .. 6..\\ udAhR^ita.n te rAjendra yathA viShNuM mahaujasam . sarvabhUteshvara.n devaM prabhuM nArAyaNaM purA . jagmuH subahavaH shUrA rAjAno daNDanItaye .. 7..\\ ekaikamAtmanaH karma tulayitvAshrame purA . rAjAnaH paryupAtiShThandR^iShTAnta vachane sthitAH .. 8..\\ sAdhyA devA vasavashchAshvinau cha rudrAshcha vishve marutA.n gaNAsh cha . sR^iShTAH purA Adidevena devA kShAtre dharme vartayante cha siddhAH .. 9..\\ atra te vartayiShyAmi dharmamarthavinishchayam . nirmaryAde vartamAne dAnavaikAyane kR^ite . babhUva rAjA rAjendra mAndhAtA nAma vIryavAn .. 10..\\ purA vasu matI pAlo yaGYa.n chakre didR^ikShayA . anAdimadhyanidhana.n devaM nArAyaNaM prati .. 11..\\ sa rAjA rAjashArdUla mAndhAtA parameShThinaH . jagrAha shirasA pAdau yaGYe viShNormahAtmanaH .. 12..\\ darshayAmAsa ta.n viShNU rUpamAsthAya vAsavam . sa pArthivairvR^itaH sadbhirarchayAmAsa taM prabhum .. 13..\\ tasya pArthiva sa~Nghasya tasya chaiva mahAtmanaH . sa.nvAdo.ayaM mahAnAsIdviShNuM prati mahAdyute .. 14..\\ kimiShyate dharmabhR^itA.n variShTha yaddraShTukAmo.asi tamaprameyam . ananta mAyAmita sattvavIryaM nArAyaNa.n hyAdidevaM purANam .. 15..\\ nAsau devo vishvarUpo mayApi shakyo draShTuM brahmaNA vApi sAkShAt . ye.anye kAmAstava rAjanhR^idi sthA dAsyAmi tA.nstva.n hi martyeShu rAjA .. 16..\\ satye sthito dharmaparo jitendriyaH shUro dR^iDhaM prItirataH surANAm . buddhyA bhaktyA chottamashraddhayA cha tataste.aha.n dadmi vara.n yatheShTam .. 17..\\ asaMshayaM bhagavannAdidevaM drakShyAmyaha.n shirasAhaM prasAdya . tyaktvA bhogAndharmakAmo hyaraNyam ichchhe gantu.n satpathaM lokajuShTam .. 18..\\ kShAtrAddharmAdvipulAdaprameyAl lokAH prAptAH sthApita.n svaM yashash cha . dharmo yo.asAvAdidevAtpravR^itto lokajyeShThastaM na jAnAmi kartum .. 19..\\ asainiko.adharmaparashcharethAH parA.n gati.n lapsyase chApramattaH . kShAtro dharmo hyAdidevAtpravR^ittaH pashchAdanye sheShabhUtAshcha dharmAH .. 20..\\ sheShAH sR^iShTA hyantavanto hyanantAH suprasthAnAH kShatradharmAvishiShTAH . asmindharme sarvadharmAH praviShTAs tasmAddharma.n shreShThamimaM vadanti .. 21..\\ karmaNA vai purA devA R^iShayashchAmitaujasaH . trAtAH sarve pramathyArInkShatradharmeNa viShNunA .. 22..\\ yadi hyasau bhagavAnnAnahiShyad ripUnsarvAnvasu mAnaprameyaH . na brAhmaNA na cha lokAdi kartA na saddharmA nAdi dharmA bhaveyuH .. 23..\\ imAmurvIM na jayedvikrameNa deva shreShTho.asau purA chedameyaH . chAturvarNya.n chAturAshramya dharmAH sarve na syurbrahmaNo vai vinAshAt .. 24..\\ dR^iShTA dharmAH shatadhA shAshvatena kShAtreNa dharmeNa punaH pravR^ittAH . yuge yuge hyAdi dharmAH pravR^ittA lokajyeShTha.n kShatradharma.n vadanti .. 25..\\ AtmatyAgaH sarvabhUtAnukampA lokaGYAnaM mokShaNaM pAlana.n cha . viShaNNAnAM mokShaNaM pIDitAnAM kShAtre dharme vidyate pArthivAnAm .. 26..\\ nirmaryAdAH kAmamanyupravR^ittA bhItA rAGYo nAdhigachchhanti pApam . shiShTAshchAnye sarvadharmopapannAH sAdhvAchArAH sAdhu dharma.n charanti .. 27..\\ putra vatparipAlyAni li~NgadharmeNa pArthivaiH . loke bhUtAni sarvANi vicharanti na saMshayaH .. 28..\\ sarvadharmapara.n kShatra.n lokajyeShThaM sanAtanam . shashvadakSharaparyantamakShara.n sarvato mukham .. 29..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 65} eva.n vIryaH sarvadharmopapannaH kShAtraH shreShThaH sarvadharmeShu dharmaH . pAlyo yuShmAbhirlokasi.nhairudArair viparyaye syAdabhAvaH prajAnAm .. 1..\\ bhuvaH sa.nskAra.n rAjasa.nskArayogam abhaikSha charyAM pAlana.n cha prajAnAm . vidyAdrAjA sarvabhUtAnukampAM dehatyAga.n chAhave dharmamagryam .. 2..\\ tyAga.n shreShThaM munayo vai vadanti sarvashreShTho yaH sharIra.n tyajeta . nitya.n tyakta.n rAjadharmeShu sarvaM pratyakSha.n te bhUmipAlAH sadaite .. 3..\\ bahushrutyA gurushushrUShayA vA parasya vA sa.nhananAdvadanti . nitya.n dharmaM kShatriyo brahmachArI charedeko hyAshrama.n dharmakAmaH .. 4..\\ sAmAnyArthe vyavahAre pravR^itte priyApriye varjayanneva yatnAt . chAturvarNyasthApanAtpAlanAchcha taistairyogairniyamairaurasaish cha .. 5..\\ sarvodyogairAshrama.n dharmamAhuH kShAtra.n jyeShTha.n sarvadharmopapannam . sva.n sva.n dharmaM ye na charanti varNAs tA.nstAndharmAnayathA vadvadanti .. 6..\\ nirmaryAde nityamarthe vinaShTAn AhustAnvai pashubhUtAnmanuShyAn . yathA nIti.n gamayatyarthalobhAch chhreyA.nstasmAdAshramaH kShatradharmaH .. 7..\\ traividyAnA.n yA gatirbrAhmaNAnAM yashchaivokto.athAshramo brAhmaNAnAm . etatkarma brAhmaNasyAhuragryam anyatkurva~nshUdra vachchhastra vadhyaH .. 8..\\ chAturAshramya dharmAshcha veda dharmAshcha pArthiva . brAhmaNenAnugantavyA nAnyo vidyAtkatha.n chana .. 9..\\ anyathA vartamAnasya na sA vR^ittiH prakalpyate . karmaNA vyajyate dharmo yathaiva shvA tathaiva saH .. 10..\\ yo vikarma sthito vipro na sa sanmAnamarhati . karmasvanupayu~njAnamavishvAsya.n hi taM viduH .. 11..\\ ete dharmAH sarvavarNAshcha vIrair utkraShTavyAH kShatriyaireSha dharmaH . tasmAjjyeShThA rAjadharmA na chAnye vIryajyeShThA vIradharmA matA ye .. 12..\\ yavanAH kirAtA gAndhArAshchInAH shabara barbarAH . shakAstuShArAH kahvAshcha pahlavAshchAndhra madrakAH .. 13..\\ oDrAH pulindA ramaThAH kAchA mlechchhAshcha sarvashaH . brahmakShatraprasUtAshcha vaishyAH shUdrAshcha mAnavAH .. 14..\\ katha.n dharmaM chareyuste sarve viShayavAsinaH . madvidhaishcha katha.n sthApyAH sarve te dasyu jIvinaH .. 15..\\ etadichchhAmyaha.n shrotuM bhagava.nstadbravIhi me . tvaM bandhubhUto hyasmAka.n kShatriyANA.n sureshvara .. 16..\\ mAtApitryorhi kartavyA shushrUShA sarvadasyubhiH . AchArya gurushushrUShA tathaivAshramavAsinAm .. 17..\\ bhUmipAlAnA.n cha shushrUShA kartavyA sarvadasyubhiH . veda dharmakriyAshchaiva teShA.n dharmo vidhIyate .. 18..\\ pitR^iyaGYAstathA kUpAH prapAshcha shayanAni cha . dAnAni cha yathAkAla.n dvijeShu dadyureva te .. 19..\\ ahi.nsA satyamakrodho vR^itti dAyAnupAlanam . bharaNaM putradArANA.n shauchamadroha eva cha .. 20..\\ dakShiNA sarvayaGYAnA.n dAtavyA bhUtimichchhatA . pAkayaGYA mahArhAshcha kartavyAH sarvadasyubhiH .. 21..\\ etAnyevaM prakArANi vihitAni purAnagha . sarvalokasya karmANi kartavyAnIha pArthiva .. 22..\\ dR^ishyante mAnavA loke sarvavarNeShu dasyavaH . li~NgAntare vartamAnA AshrameShu chaturShvapi .. 23..\\ vinaShTAyA.n daNDanItau rAjadharme nirAkR^ite . sampramuhyanti bhUtAni rAjadaurAtmyato nR^ipa .. 24..\\ asa~NkhyAtA bhaviShyanti bhikShavo li~NginastathA . AshramANA.n vikalpAshcha nivR^itte.asminkR^ite yuge .. 25..\\ ashR^iNvAnAH purANAnA.n dharmANAM pravarA gatIH . utpathaM pratipatsyante kAmamanyusamIritAH .. 26..\\ yadA nivartyate pApo daNDanItyA mahAtmabhiH . tadA dharmo na chalate sadbhUtaH shAshvataH paraH .. 27..\\ paralokaguru.n chaiva rAjAna.n yo.avamanyate . na tasya dattaM na hutaM na shrAddhaM phalati kva chit .. 28..\\ mAnuShANAmadhipati.n devabhUta.n sanAtanam . devAshcha bahu manyante dharmakAmaM nareshvaram .. 29..\\ prajApatirhi bhagavAnyaH sarvamasR^ijajjagat . sa pravR^itti nivR^ittyartha.n dharmANAM kShatramichchhati .. 30..\\ pravR^ittasya hi dharmasya buddhyA yaH smarate gatim . sa me mAnyashcha pUjyashcha tatra kShatraM pratiShThitam .. 31..\\ evamuktvA sa bhagavAnmarudgaNavR^itaH prabhuH . jagAma bhavana.n viShNurakSharaM paramaM padam .. 32..\\ evaM pravartite dharme purA sucharite.anagha . kaH kShatramavamanyeta chetanA vAnbahushrutaH .. 33..\\ anyAyena pravR^ittAni nivR^ittAni tathaiva cha . antarA vilaya.n yAnti yathA pathi vichakShuShaH .. 34..\\ Adau pravartite chakre tathaivAdi parAyaNe . vartasva puruShavyAghra sa.nvijAnAmi te.anagha .. 35..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 66} shrutA me kathitAH pUrvaishchatvAro mAnavAshramAH . vyAkhyAnameShAmAchakShva pR^ichchhato me pitA maha .. 1..\\ viditAH sarva eveha dharmAstava yudhiShThira . yathA mama mahAbAho viditAH sAdhu saMmatAH .. 2..\\ yattu li~NgAntara gataM pR^ichchhase mA.n yudhiShThira . dharma.n dharmabhR^itA.n shreShTha tannibodha narAdhipa .. 3..\\ sarvANyetAni kaunteya vidyante manujarShabha . sAdhvAchAra pravR^ittAnA.n chAturAshramya karmaNAm .. 4..\\ akAma dveShayuktasya daNDanItyA yudhiShThira . samekShiNashcha bhUteShu bhaikShAshramapadaM bhavet .. 5..\\ vettyAdAna visarga.n yo nigrahAnugrahau tathA . yathoktavR^ittervIrasya kShemAshramapadaM bhavet .. 6..\\ GYAtisambandhimitrANi vyApannAni yudhiShThira . samabhyuddharamANasya dIkShAshramapadaM bhavet .. 7..\\ AhnikaM bhUtayaGYAMshcha pitR^iyaGYAMshcha mAnuShAn . kurvataH pArtha vipulAnvanyAshramapadaM bhavet .. 8..\\ pAlanAtsarvabhUtAnA.n svarAShTra paripAlanAt . dIkShA bahuvidhA rAGYo vanyAshramapadaM bhavet .. 9..\\ vedAdhyayananityatva.n kShamAthAchArya pUjanam . tathopAdhyAya shushrUShA brahmAshramapadaM bhavet .. 10..\\ ajihmamashaThaM mArga.n sevamAnasya bhArata . sarvadA sarvabhUteShu brahmAshramapadaM bhavet .. 11..\\ vAna prastheShu vipreShu traividyeShu cha bhArata . prayachchhato.arthAnvipulAnvanyAshramapadaM bhavet .. 12..\\ sarvabhUteShvanukrosha.n kurvatastasya bhArata . AnR^isha.nsya pravR^ittasya sarvAvasthaM padaM bhavet .. 13..\\ bAlavR^iddheShu kauravya sarvAvastha.n yudhiShThira . anukrosha.n vidadhataH sarvAvasthaM padaM bhavet .. 14..\\ balAtkR^iteShu bhUteShu paritrANa.n kurUdvaha . sharaNAgateShu kauravya kurvangArhasthyamAvaset .. 15..\\ charAcharANAM bhUtAnA.n rakShAmapi cha sarvashaH . yathArha pUjA.n cha sadA kurvangArhasthyamAvaset .. 16..\\ jyeShThAnujyeShTha patnInAM bhrAtR^INAM putra naptR^iNAm . nigrahAnugrahau pArtha gArhasthyamiti tattapaH .. 17..\\ sAdhUnAmarchanIyAnAM prajAsu viditAtmanAm . pAlanaM puruShavyAghra gR^ihAshramapadaM bhavet .. 18..\\ AshramasthAni sarvANi yastu veshmani bhArata . AdadIteha bhojyena tadgArhasthya.n yudhiShThira .. 19..\\ yaH sthitaH puruSho dharme dhAtrA sR^iShTe yathArthavat . AshramANA.n sa sarveShAM phalaM prApnotyanuttamam .. 20..\\ yasminna nashyanti guNAH kaunteya puruShe sadA . Ashramastha.n tamapyAhurnarashreShTha.n yudhiShThira .. 21..\\ sthAnamAna.n vayo mAna.n kulamAnaM tathaiva cha . kurvanvasati sarveShu hyAshrameShu yudhiShThira .. 22..\\ deshadharmAMshcha kaunteya kuladharmA.nstathaiva cha . pAlayanpuruShavyAghra rAjA sarvAshramI bhavet .. 23..\\ kAle vibhUtiM bhUtAnAmupahArA.nstathaiva cha . arhayanpuruShavyAghra sAdhUnAmAshrame vaset .. 24..\\ dasha dharmagatashchApi yo dharmaM pratyavekShate . sarvalokasya kaunteya rAjA bhavati so.a.ashramI .. 25..\\ ye dharmakushalA loke dharma.n kurvanti sAdhavaH . pAlitA yasya viShaye pAdo.aMshastasya bhUpateH .. 26..\\ dharmArAmAndharmaparAnye na rakShanti mAnavAn . pArthivAH puruShavyAghra teShAM pApa.n haranti te .. 27..\\ ye cha rakShA sahAyAH syuH pArthivAnA.n yudhiShThira . te chaivAMsha harAH sarve dharme parakR^ite.anagha .. 28..\\ sarvAshramapade hyAhurgArhasthya.n dIptanirNayam . pAvanaM puruShavyAghra ya.n vayaM paryupAsmahe .. 29..\\ Atmopamastu bhUteShu yo vai bhavati mAnavaH . nyastadaNDo jitakrodhaH sa pretya labhate sukham .. 30..\\ dharmotthitA sattvavIryA dharmasetu vaTAkarA . tyAgavAtAdhva gA shIghrA naustvA santArayiShyati .. 31..\\ yadA nivR^ittaH sarvasmAtkAmo yo.asya hR^idi sthitaH . tadA bhavati sattvasthastato brahma samashnute .. 32..\\ suprasannastu bhAvena yogena cha narAdhipa . dharmaM puruShashArdUla prApsyase pAlane rataH .. 33..\\ vedAdhyayanashIlAnA.n viprANAM sAdhu karmaNAm . pAlane yatnamAtiShTha sarvalokasya chAnagha .. 34..\\ vanecharati yo dharmamAshrameShu cha bhArata . rakShayA tachchhataguNa.n dharmaM prApnoti pArthivaH .. 35..\\ eSha te vividho dharmaH pANDavashreShTha kIrtitaH . anutiShTha tvamena.n vai pUrvairdR^iShTaM sanAtanam .. 36..\\ chAturAshramyamekAgraH chAturvarNya.n cha pANDava . dharmaM puruShashArdUla prApsyase pAlane rataH .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 67} chAturAshramya ukto.atra chAturvarNyastathaiva cha . rAShTrasya yatkR^itya tama.n tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ rAShTrasyaitatkR^ityatama.n rAGYa evAbhiShechanam . anindramabala.n rAShTra.n dasyavo.abhibhavanti cha .. 2..\\ arAjakeShu rAShTreShu dharmo na vyavatiShThate . paraspara.n cha khAdanti sarvathA dhigarAjakam .. 3..\\ indramenaM pravR^iNute yadrAjAnamitiH shrutiH . yathaivendrastathA rAjA sampUjyo bhUtimichchhatA .. 4..\\ nArAjakeShu rAShTreShu vastavyamiti vaidikam . nArAjakeShu rAShTreShu havyamagnirvahatyapi .. 5..\\ atha chedabhivarteta rAjyArthI balavattaraH . arAjakAni rAShTrANi hatarAjAni vA punaH .. 6..\\ pratyudgamyAbhipUjyaH syAdetadatra sumantritam . na hi pApAtpApataramasti ki.n chidarAjakAt .. 7..\\ sa chetsamanupashyeta samagra.n kushalaM bhavet . balavAnhi prakupitaH kuryAnniHsheShatAm api .. 8..\\ bhUyA.nsa.n labhate kleshaM yA gaurbhavati durduhA . suduhA yA tu bhavati naiva tA.n kleshayantyuta .. 9..\\ yadataptaM praNamati na tatsantApayantyuta . yachcha svayaM nata.n dAru na tatsaMnAmayantyapi .. 10..\\ etayopamayA dhIraH saMnameta balIyase . indrAya sa praNamate namate yo balIyase .. 11..\\ tasmAdrAjaiva kartavyaH satataM bhUtimichchhatA . na dhanArtho na dArArthasteShA.n yeShAmarAjakam .. 12..\\ prIyate hi haranpApaH paravittamarAjake . yadAsya uddharantyanye tadA rAjAnamichchhati .. 13..\\ pApA api tadA kShemaM na labhante kadA chana . ekasya hi dvau harato dvayosh cha bahavo.apare .. 14..\\ adAsaH kriyate dAso hriyante cha balAtstriyaH . etasmAtkAraNAddevAH prajA pAlAnprachakrire .. 15..\\ rAjA chenna bhave loke pR^ithivyA.n daNDadhArakaH . shUle matsyAnivApakShyandurbalAnbalavattarAH .. 16..\\ arAjakAH prajAH pUrva.n vineshuriti naH shrutam . parasparaM bhakShayanto matsyA iva jale kR^ishAn .. 17..\\ tAH sametya tatashchakruH samayAniti naH shrutam . vAkkrUro daNDapuruSho yashcha syAtpAradArikaH . yashcha na svamathAdadyAttyAjyA nastAdR^ishA iti .. 18..\\ vishvAsanArtha.n varNAnAM sarveShAmavisheShataH . tAstathA samaya.n kR^itvA samaye nAvatasthire .. 19..\\ sahitAstAstadA jagmurasukhArtAH pitA maham . anIshvarA vinashyAmo bhagavannIshvara.n disha .. 20..\\ yaM pUjayema sambhUya yashcha naH paripAlayet . tAbhyo manu.n vyAdidesha manurnAbhinananda tAH .. 21..\\ bibhemi karmaNaH krUrAdrAjya.n hi bhR^ishaduShkaram . visheShato manuShyeShu mithyAvR^ittiShu nityadA .. 22..\\ tamabruvanprajA mA bhaiH karmaNaino gamiShyati . pashUnAmadhipa~nchA shaddhiraNyasya tathaiva cha . dhAnyasya dashamaM bhAga.n dAsyAmaH koshavardhanam .. 23..\\ mukhyena shastrapatreNa ye manuShyAH pradhAnataH . bhavanta.n te.anuyAsyanti mahendramiva devatAH .. 24..\\ sa tva.n jAtabalo rAjanduShpradharShaH pratApa vAn . sukhe dhAsyasi naH sarvAnkubera iva nairR^itAn .. 25..\\ ya.n cha dharmaM chariShyanti prajA rAGYA surakShitAH . chaturtha.n tasya dharmasya tvatsa.nsthaM no bhaviShyati .. 26..\\ tena dharmeNa mahatA sukhalabdhena bhAvitaH . pAhyasmAnsarvato rAjandevAniva shatakratuH .. 27..\\ vijayAyAshu niryAhi pratapanrashmimAniva . mAna.n vidhama shatrUNA.n dharmo jayatu naH sadA .. 28..\\ sa niryayau mahAtejA balena mahatA vR^itaH . mahAbhijana sampannastejasA prajvalanniva .. 29..\\ tasya tAM mahimA.n dR^iShTvA mahendrasyeva devatAH . apatatrasire sarve svadharme cha dadhurmanaH .. 30..\\ tato mahIM pariyayau parjanya iva vR^iShTimAn . shamayansarvataH pApAnsvakarmasu cha yojayan .. 31..\\ eva.n ye bhUtimichchheyuH pR^ithivyAM mAnavAH kva chit . kuryU rAjAnamevAgre prajAnugraha kAraNAt .. 32..\\ namasyeyushcha taM bhaktyA shiShyA iva guru.n sadA . devA iva sahasrAkShaM prajA rAjAnamantike .. 33..\\ satkR^ita.n svajaneneha paro.api bahu manyate . svajanena tvavaGYAtaM pare paribhavantyuta .. 34..\\ rAGYaH paraiH paribhavaH sarveShAmasukhAvahaH . tasmAchchhatra.n cha patraM cha vAsA.nsyAbharaNAni cha .. 35..\\ bhojanAnyatha pAnAni rAGYe dadyurgR^ihANi cha . AsanAni cha shayyAshcha sarvopakaraNAni cha .. 36..\\ guptAtmA syAddurAdharShaH smitapUrvAbhibhAShitA . AbhAShitashcha madhuraM pratibhASheta mAnavAn .. 37..\\ kR^itaGYo dR^iDhabhaktiH syAtsa.nvibhAgI jitendriyaH . IkShitaH prativIkSheta mR^idu charju cha valgu cha .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 68} kimAhurdaivata.n viprA rAjAnaM bharatarShabha . manuShyANAmadhipati.n tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . bR^ihaspati.n vasu manA yathA paprachchha bhArata .. 2..\\ rAjA vasu manA nAma kausalyo dhImatA.n varaH . maharShiM paripaprachchha kR^itapraGYo bR^ihaspatim .. 3..\\ sarva.n vainayika.n kR^itvA vinayaGYo bR^ihaspateH . dakShiNAnantaro bhUtvA praNamya vidhipUrvakam .. 4..\\ vidhiM paprachchha rAjyasya sarvabhUtahite rataH . prajAnA.n hitamanvichchhandharmamUlaM vishAM pate .. 5..\\ kena bhUtAni vardhante kShaya.n gachchhanti kena cha . kamarchanto mahAprAGYa sukhamatyantamApnuyuH .. 6..\\ iti pR^iShTo mahArAGYA kausalyenAmitaujasA . rAjasatkAramavyagraH shasha.nsAsmai bR^ihaspatiH .. 7..\\ rAjamUlo mahArAja dharmo lokasya lakShyate . prajA rAjabhayAdeva na khAdanti parasparam .. 8..\\ rAjA hyevAkhila.n lokaM samudIrNaM samutsukam . prasAdayati dharmeNa prasAdya cha virAjate .. 9..\\ yathA hyanudaye rAjanbhUtAni shashisUryayoH . andhe tamasi majjeyurapashyantaH parasparam .. 10..\\ yathA hyanudake matsyA nirAkrande viha~NgamAH . vihareyuryathAkAmamabhisR^itya punaH punaH .. 11..\\ vimathyAtikrameraMshcha viShahyApi parasparam . abhAvamachireNaiva gachchheyurnAtra saMshayaH .. 12..\\ evameva vinA rAGYA vinashyeyurimAH prajAH . andhe tamasi majjeyuragopAH pashavo yathA .. 13..\\ hareyurbalavanto hi durbalAnAM parigrahAn . hanyurvyAyachchhamAnAMshcha yadi rAjA na pAlayet .. 14..\\ yAna.n vastramala.n kArAnratnAni vividhAni cha . hareyuH sahasA pApA yadi rAjA na pAlayet .. 15..\\ mamedamiti loke.asminna bhavetsamparigrahaH . vishvalopaH pravarteta yadi rAjA na pAlayet .. 16..\\ mAtaraM pitara.n vR^iddhamAchAryamatithi.n gurum . klishnIyurapi hi.nsyurvA yadi rAjA na pAlayet .. 17..\\ patedbahuvidha.n shastraM bahudhA dharmachAriShu . adharmaH pragR^ihItaH syAdyadi rAjA na pAlayet .. 18..\\ vadhabandhapariklesho nityamarthavatAM bhavet . mamatva.n cha na vindeyuryadi rAjA na pAlayet .. 19..\\ antashchAkAshameva syAlloko.aya.n dasyu sAdbhavet . patechcha naraka.n ghora.n yadi rAjA na pAlayet .. 20..\\ na yonipoSho varteta na kR^iShirna vaNikpathaH . majjeddharmastrayI na syAdyadi rAjA na pAlayet .. 21..\\ na yaGYAH sampravarteranvidhivatsvAptadakShiNAH . na vivAhAH samAjA vA yadi rAjA na pAlayet .. 22..\\ na vR^iShAH sampravarteranna mathyeraMshcha gargarAH . ghoShAH praNAsha.n gachchheyuryadi rAjA na pAlayet .. 23..\\ trastamudvignahR^idaya.n hAhAbhUtamachetanam . kShaNena vinashetsarva.n yadi rAjA na pAlayet .. 24..\\ na sa.nvatsarasatrANi tiShTheyurakutobhayAH . vidhivaddakShiNA vanti yadi rAjA na pAlayet .. 25..\\ brAhmaNAshchaturo vedAnnAdhIyera.nstapasvinaH . vidyA snAtAstapaH snAtA yadi rAjA na pAlayet .. 26..\\ hasto hasta.n sa muShNIyAdbhidyeransarvasetavaH . bhayArta.n vidravetsarvaM yadi rAjA na pAlayet .. 27..\\ na labheddharmasaMshleSha.n hataviprahato janaH . kartA svechchhendriyo gachchhedyadi rAjA na pAlayet .. 28..\\ anayAH sampravarteranbhavedvai varNasa~NkaraH . durbhikShamAvishedrAShTra.n yadi rAjA na pAlayet .. 29..\\ vivR^itya hi yathAkAma.n gR^ihadvArANi sherate . manuShyA rakShitA rAGYA samantAdakutobhayAH .. 30..\\ nAkruShTa.n sahate kashchitkuto hastasya la~Nghanam . yadi rAjA manuShyeShu trAtA bhavati dhArmikaH .. 31..\\ striyashchApuruShA mArga.n sarvAla.n kArabhUShitAH . nirbhayAH pratipadyante yadA rakShati bhUmipaH .. 32..\\ dharmameva prapadyante na hi.nsanti parasparam . anugR^ihNanti chAnyonya.n yadA rakShati bhUmipaH .. 33..\\ yajante cha trayo varNA mahAyaGYaiH pR^ithagvidhaiH . yuktAshchAdhIyate shAstra.n yadA rakShati bhUmipaH .. 34..\\ vArtA mUlo hyaya.n lokastrayyA vai dhAryate sadA . tatsarva.n vartate samyagyadA rakShati bhUmipaH .. 35..\\ yadA rAjA dhura.n shreShThAmAdAya vahati prajAH . mahatA balayogena tadA lokaH prasIdati .. 36..\\ yasyAbhAve cha bhUtAnAmabhAvaH syAtsamantataH . bhAve cha bhAvo nityaH syAtkastaM na pratipUjayet .. 37..\\ tasya yo vahate bhAra.n sarvalokasukhAvaham . tiShThetpriyahite rAGYa ubhau lokau hi yo jayet .. 38..\\ yastasya puruShaH pApaM manasApyanuchintayet . asaMshayamiha kliShTaH pretyApi narakaM patet .. 39..\\ na hi jAtvavamantavyo manuShya iti bhUmipaH . mahatI devatA hyeShA nararUpeNa tiShThati .. 40..\\ kurute pa~ncharUpANi kAlayuktAni yaH sadA . bhavatyagnistathAdityo mR^ityurvaishravaNo yamaH .. 41..\\ yadA hyAsIdataH pApAndahatyugreNa tejasA . mithyopacharito rAjA tadA bhavati pAvakaH .. 42..\\ yadA pashyati chAreNa sarvabhUtAni bhUmipaH . kShema.n cha kR^itvA vrajati tadA bhavati bhAskaraH .. 43..\\ ashuchIMshcha yadA kruddhaH kShiNoti shatasho narAn . saputrapautrAnsAmAtyA.nstadA bhavati so.antakaH .. 44..\\ yadA tvadhArmikAnsarvA.nstIkShNairdaNDairniyachchhati . dhArmikAMshchAnugR^ihNAti bhavatyatha yamastadA .. 45..\\ yadA tu dhanadhArAbhistarpayatyupakAriNaH . Achchhinatti cha ratnAni vividhAnyapakAriNAm .. 46..\\ shriya.n dadAti kasmai chitkasmAchchidapakarShati . tadA vaishravaNo rAja.Nlloke bhavati bhUmipaH .. 47..\\ nAsyApavAde sthAtavya.n dakSheNAkliShTa karmaNA . dharmyamAkA~NkShatA lAbhamIshvarasyAnasUyatA .. 48..\\ na hi rAGYaH pratIpAni kurvansukhamavApnuyAt . putro bhrAtA vayasyo vA yadyapyAtmasamo bhavet .. 49..\\ kuryAtkR^iShNa gatiH sheSha.n jvalito.anilasArathiH . na tu rAGYAbhipannasya sheSha.n kva chana vidyate .. 50..\\ tasya sarvANi rakShyANi dUrataH parivarjayet . mR^ityoriva jugupseta rAjasvaharaNAnnaraH .. 51..\\ nashyedabhimR^ishansadyo mR^igaH kUTamiva spR^ishan . Atmasvamiva sa.nrakShedrAjasvamiha buddhimAn .. 52..\\ mahAntaM naraka.n ghoramapratiShThamachetasaH . patanti chiraratrAya rAjavittApahAriNaH .. 53..\\ rAjA bhojo virATsamrATkShatriyo bhUpatirnR^ipaH . ya eva.n stUyate shabdaiH kastaM nArchitumichchhati .. 54..\\ tasmAdbubhUShurniyato jitAtmA sa.nyatendriyaH . medhA vi smR^itimAndakShaH saMshrayeta mahIpatim .. 55..\\ kR^itaGYaM prAGYamakShudra.n dR^iDhabhaktiM jitendriyam . dharmanitya.n sthitaM sthityAM mantriNaM pUjayennR^ipaH .. 56..\\ dR^iTha bhakti.n kR^itapraGYaM dharmaGYa.n sa.nyatendriyam . shUramakShudra karmANaM niShiddha janamAshrayet .. 57..\\ rAjA pragalbhaM puruSha.n karoti rAjA kR^ishaM bR^i.nhayate manuShyam . rAjAbhipannasya kutaH sukhAni rAjAbhyupeta.n sukhina.n karoti .. 58..\\ rAjA prajAnA.n hR^idaya.n garIyo gatiH pratiShThA sukhamuttama.n cha . yamAshritA lokamimaM para.n cha jayanti samyakpuruShA narendram .. 59..\\ narAdhipashchApyanushiShya medinIM damena satyena cha sauhR^idena . mahadbhiriShTvA kratubhirmahAyashAs triviShTape sthAnamupaiti satkR^itam .. 60..\\ sa evamukto guruNA kausalyo rAjasattamaH . prayatnAtkR^itavAnvIraH prajAnAM paripAlanam .. 61..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 69} pArthivena visheSheNa ki.n kAryamavashiShyate . katha.n rakShyo janapadaH kathaM rakShyAshcha shatravaH .. 1..\\ katha.n chAraM prayu~njIta varNAnvishvAsayetkatham . kathaM bhR^ityAnkatha.n dArAnkathaM putrAMshcha bhArata .. 2..\\ rAjavR^ittaM mahArAja shR^iNuShvAvahito.akhilam . yatkAryaM pArthivenAdau pArthiva prakR^itena vA .. 3..\\ AtmA jeyaH sadA rAGYA tato jeyAshcha shatravaH . ajitAtmA narapatirvijayeta katha.n ripUn .. 4..\\ etAvAnAtmavijayaH pa~nchavarga vinigrahaH . jitendriyo narapatirbAdhitu.n shaknuyAdarIn .. 5..\\ nyaseta gulmAndurgeShu sandhau cha kurunandana . nagaropavane chaiva purodyAneShu chaiva ha .. 6..\\ sa.nsthAneShu cha sarveShu pureShu nagarasya cha . madhye cha narashArdUla tathA rAjaniveshane .. 7..\\ praNidhIMshcha tataH kuryAjjaDAndhabadhirAkR^itIn . pu.nsaH parIkShitAnprAGYAnkShutpipAsAtapa kShamAn .. 8..\\ amAtyeShu cha sarveShu mitreShu trividheShu cha . putreShu cha mahArAja praNidadhyAtsamAhitaH .. 9..\\ pure janapade chaiva tathA sAmantarAjasu . yathA na vidyuranyonyaM praNidheyAstathA hi te .. 10..\\ chArAMshcha vidyAtprahitAnpareNa bharatarShabha . ApaNeShu vihAreShu samavAyeShu bhikShuShu .. 11..\\ ArAmeShu tathodyAne paNDitAnA.n samAgame . vesheShu chatvare chaiva sabhAsvAvasatheShu cha .. 12..\\ eva.n vihanyAchchAreNa parachAraM vichakShaNaH . chAreNa vihata.n sarvaM hataM bhavati pANDava .. 13..\\ yadA tu hInaM nR^ipatirvidyAdAtmAnamAtmanA . amAtyaiH saha saMmantrya kuryAtsandhiM balIyasA .. 14..\\ aGYAyamAno hInatve kuryAtsandhiM pareNa vai . lipsurvA ka.n chidevArthaM tvaramANo vichakShaNaH .. 15..\\ guNavanto mahotsAhA dharmaGYAH sAdhavash cha ye . sandadhIta nR^ipastaishcha rAShTra.n dharmeNa pAlayan .. 16..\\ uchchhidyamAnamAtmAna.n GYAtvA rAjA mahAmatiH . pUrvApakAriNo hanyAllokadviShTAMshcha sarvashaH .. 17..\\ yo nopakartu.n shaknoti nApakartuM mahIpatiH . ashakyarUpashchoddhartumupekShyastAdR^isho bhavet .. 18..\\ yAtrA.n yAyAdaviGYAtamanAkrandamanantaram . vyAsakta.n cha pramattaM cha durbalaM cha vichakShaNaH .. 19..\\ yAtrAmAGYApayedvIraH kalya puShTabalI sukhI . pUrva.n kR^itvA vidhAnaM cha yAtrAyAM nagare tathA .. 20..\\ na cha vashyo bhavedasya nR^ipo yadyapi vIryavAn . hInashcha balavIryAbhyA.n karshaya.nstaM parAvaset .. 21..\\ rAShTra.n cha pIDayettasya shastrAgniviShamUrchhanaiH . amAtyavallabhAnA.n cha vivAdA.nstasya kArayet . varjanIya.n sadA yuddhaM rAjyakAmena dhImatA .. 22..\\ upAyaistribhirAdAnamarthasyAha bR^ihaspatiH . sAntvenAnupradAnena bhedena cha narAdhipa . yamartha.n shaknuyAtprAptu.n tena tuShyeddhi paNDitaH .. 23..\\ AdadIta bali.n chaiva prajAbhyaH kurunandana . ShaDbhAgamamitapraGYastAsAmevAbhiguptaye .. 24..\\ dasha dharmagatebhyo yadvasu bahvalpameva cha . tannAdadIta sahasA paurANA.n rakShaNAya vai .. 25..\\ yathA putrAstathA paurA draShTavyAste na saMshayaH . bhaktishchaiShAM prakartavyA vyavahAre pradarshite .. 26..\\ suta.n cha sthApayedrAjA rAGYa.n sarvArthadarshinam . vyavahAreShu satata.n tatra rAjya.n vyavasthitam .. 27..\\ Akare lavaNe shulke tare nAgavane tathA . nyasedamAtyAnnR^ipatiH svAptAnvA puruShAnhitAn .. 28..\\ samyagdaNDadharo nitya.n rAjA dharmamavApnuyAt . nR^ipasya satata.n daNDaH samyagdharme prashasyate .. 29..\\ vedavedA~NgavitprAGYaH sutapasvI nR^ipo bhavet . dAnashIlashcha satata.n yaGYashIlashcha bhArata .. 30..\\ ete guNAH samastAH syurnR^ipasya satata.n sthirAH . kriyA lope tu nR^ipateH kutaH svargaH kuto yashaH .. 31..\\ yadA tu pIDito rAjA bhavedrAGYA balIyasA . tridhA tvAkrandya mitrANi vidhAnamupakalpayet .. 32..\\ ghoShAnnyaseta mArgeShu grAmAnutthApayedapi . praveshayechcha tAnsarvA~nshAkhA nagarakeShvapi .. 33..\\ ye guptAshchaiva durgAshcha deshAsteShu praveshayet . dhanino balamukhyAMshcha sAntvayitvA punaH punaH .. 34..\\ sasyAbhihAra.n kuryAchcha svayameva narAdhipaH . asambhave praveshasya dAhayedagninA bhR^isham .. 35..\\ kShetrastheShu cha sasyeShu shatrorupajapennarAn . vinAshayedvA sarvasvaM balenAtha svakena vai .. 36..\\ nadIShu mArgeShu sadA sa~NkramAnavasAdayet . jalaM nisrAvayetsarvamanisrAvya.n cha dUShayet .. 37..\\ tadAtvenAyatIbhishcha vivadanbhUmyanantaram . pratIghAtaH parasyAjau mitra kAle.apyupasthite .. 38..\\ durgANA.n chAbhito rAjA mUlachhedaM prakArayet . sarveShA.n kShudravR^ikShANAM chaityavR^ikShAnvivarjayet .. 39..\\ pravR^iddhAnA.n cha vR^ikShANA.n shAkhAH prachchhedayettathA . chaityAnA.n sarvathA varjyamapi patrasya pAtanam .. 40..\\ prakaNThIH kArayetsamyagAkAshajananIstathA . ApUrayechcha parikhAH sthANunakra jhaShAkulAH .. 41..\\ kaDa~Nga dvArakANi syuruchchhvAsArthe purasya ha . teShA.n cha dvAravadguptiH kAryA sarvAtmanA bhavet .. 42..\\ dvAreShu cha gurUNyeva yantrANi sthApayetsadA . AropayechchhataghnIshcha svAdhInAni cha kArayet .. 43..\\ kAShThAni chAbhihAryANi tathA kUpAMshcha khAnayet . saMshodhayettathA kUpAnkR^itAnpUrvaM payo.arthibhiH .. 44..\\ tR^iNachhannAni veshmAni pa~NkenApi pralepayet . nirharechcha tR^iNaM mAse chaitre vahni bhayAtpuraH .. 45..\\ naktameva cha bhaktAni pAchayeta narAdhipaH . na divAgnirjvaledgehe varjayitvAgnihotrikam .. 46..\\ karmArAriShTa shAlAsu jvaledagniH samAhitaH . gR^ihANi cha pravishyAtha vidheyaH syAddhutAshanaH .. 47..\\ mahAdaNDashcha tasya syAdyasyAgnirvai divA bhavet . praghoShayedathaiva.n cha rakShaNArthaM purasya vai .. 48..\\ bhikShukAMshchAkrikAMshchaiva kShIbonmattAnkushIlavAn . bAhyAnkuryAnnarashreShTha doShAya syurhi te.anyathA .. 49..\\ chatvareShu cha tIrtheShu sabhAsvAvasatheShu cha . yathArha varNaM praNidhi.n kuryAtsarvatra pArthivaH .. 50..\\ vishAlAnrAjamArgAMshcha kArayeta narAdhipaH . prapAshcha vipaNIshchaiva yathoddesha.n samAdishet .. 51..\\ bhANDAgArAyudhAgArAndhAnyAgArAMshcha sarvashaH . ashvAgArAngajAgArAnbalAdhikaraNAni cha .. 52..\\ parikhAshchaiva kauravya pratolIH sa~NkaTAni cha . na jAtu kashchitpashyettu guhyametadyudhiShThira .. 53..\\ atha saMnichaya.n kuryAdrAjA parabalArditaH . tailaM madhu ghR^ita.n sasyamauShadhAni cha sarvashaH .. 54..\\ a~NgArakusha mu~njAnAM palAshasharaparNinAm . yavasendhana digdhAnA.n kArayeta cha sa~ncayAn .. 55..\\ AyudhAnA.n cha sarveShA.n shaktyR^iShTi prAsavarmaNAm . sa~ncayAnevamAdInA.n kArayeta narAdhipaH .. 56..\\ auShadhAni cha sarvANi mUlAni cha phalAni cha . chaturvidhAMshcha vaidyAnvai sa~NgR^ihNIyAdvisheShataH .. 57..\\ naTAshcha nartakAshchaiva mallA mAyA vinastathA . shobhayeyuH puravaraM modayeyushcha sarvashaH .. 58..\\ yataH sha~NkA bhavechchApi bhR^ityato vApi mantritaH . paurebhyo nR^ipatervApi svAdhInAnkArayeta tAn .. 59..\\ kR^ite karmaNi rAjendra pUjayeddhanasa~ncayaiH . mAnena cha yathArheNa sAntvena vividhena cha .. 60..\\ nirvedayitvA tu para.n hatvA vA kurunandana . gatAnR^iNyo bhavedrAjA yathAshAstreShu darshitam .. 61..\\ rAGYA saptaiva rakShyANi tAni chApi nibodha me . AtmAmAtyashcha koshashcha daNDo mitrANi chaiva hi .. 62..\\ tathA janapadashchaiva pura.n cha kurunandana . etatsaptAtmaka.n rAjyaM paripAlyaM prayatnataH .. 63..\\ ShADguNya.n cha trivargaM cha trivargamaparaM tathA . yo vetti puruShavyAghra sa bhunakti mahImimAm .. 64..\\ ShADguNyamiti yatprokta.n tannibodha yudhiShThira . sandhAyAsanamityeva yAtrA sandhAnameva cha .. 65..\\ vigR^ihyAsanamityeva yAtrA.n samparigR^ihya cha . dvaidhI bhAvastathAnyeShA.n saMshrayo.atha parasya cha .. 66..\\ trivargashchApi yaH proktastamihaikamanAH shR^iNu . kShayaH sthAna.n cha vR^iddhishcha trivargamaparaM tathA .. 67..\\ dharmashchArthashcha kAmashcha sevitavyo.atha kAlataH . dharmeNa hi mahIpAlashchiraM pAlayate mahIm .. 68..\\ asminnarthe cha yau shlokau gItAva~NgirasA svayam . yAdavI putra bhadra.n te shrotumarhasi tAvapi .. 69..\\ kR^itvA sarvANi kAryANi samyaksampAlya medinIm . pAlayitvA tathA paurAnparatra sukhamedhate .. 70..\\ ki.n tasya tapasA rAGYaH kiM cha tasyAdhvarairapi . apAlitAH prajA yasya sarvA dharmavinAkR^itAH .. 71..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 70} daNDanItishcha rAjA cha samastau tAvubhAvapi . tasya ki.n kurvataH siddhyai tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ mahAbhAgya.n daNDanItyAH siddhaiH shabdaiH sa hetukaiH . shR^iNu me sha.nsato rAjanyathA vadiha bhArata .. 2..\\ daNDanItiH svadharmebhyashchAturvarNyaM niyachchhati . prayuktA svAminA samyagadharmebhyash cha yachchhati .. 3..\\ chAturvarNye svadharmasthe maryAdAnAmasa~Nkare . daNDanIti kR^ite kSheme prajAnAm akutobhaye .. 4..\\ some prayatna.n kurvanti trayo varNA yathAvidhi . tasmAddevamanuShyANA.n sukhaM viddhi samAhitam .. 5..\\ kAlo vA kAraNa.n rAGYo rAjA vA kAlakAraNam . iti te saMshayo mA bhUdrAjA kAlasya kAraNam .. 6..\\ daNDanItyA yadA rAjA samyakkArtsnyena vartate . tadA kR^itayugaM nAma kAlaH shreShThaH pravartate .. 7..\\ bhavetkR^itayuge dharmo nAdharmo vidyate kva chit . sarveShAmeva varNAnAM nAdharme ramate manaH .. 8..\\ yogakShemAH pravartante prajAnAM nAtra saMshayaH . vaidikAni cha karmANi bhavantyaviguNAnyuta .. 9..\\ R^itavashcha sukhAH sarve bhavantyuta nirAmayAH . prasIdanti narANA.n cha svaravarNamanA.nsi cha .. 10..\\ vyAdhayo na bhavantyatra nAlpAyurdR^ishyate naraH . vidhavA na bhavantyatra nR^isha.nso nAbhijAyate .. 11..\\ akR^iShTapachyo pR^ithivI bhavantyoShadhayastathA . tvakpatraphalamUlAni vIryavanti bhavanti cha .. 12..\\ nAdharmo vidyate tatra dharma eva tu kevalaH . iti kArtayugAnetAnguNAnviddhi yudhiShThira .. 13..\\ daNDanItyA yadA rAjA trInaMshAnanuvartate . chaturthamaMshamutsR^ijya tadA tretA pravartate .. 14..\\ ashubhasya chaturthA.n shastrInaMshAnanuvartate . kR^iShTapachyaiva pR^ithivI bhavantyoShadhayastathA .. 15..\\ ardha.n tyaktvA yadA rAjA nItyardhamanuvartate . tatastu dvAparaM nAma sa kAlaH sampravartate .. 16..\\ ashubhasya tadA ardha.n dvAvaMshAvanuvartate . kR^iShTapachyaiva pR^ithivI bhavatyalpaphalA tathA .. 17..\\ daNDanItiM parityajya yadA kArtsnyena bhUmipaH . prajAH klishnAtyayogena pravishyati tadA kaliH .. 18..\\ kalAvadharmo bhUyiShTha.n dharmo bhavati tu kva chit . sarveShAmeva varNAnA.n svadharmAchchyavate manaH .. 19..\\ shUdrA bhaikSheNa jIvanti brAhmaNAH paricharyayA . yogakShemasya nAshashcha vartate varNasa~NkaraH .. 20..\\ vaidikAni cha karmANi bhavanti vi guNAnyuta . R^itavo na sukhAH sarve bhavantyAmayinastathA .. 21..\\ hrasanti cha manuShyANA.n svaravarNamanA.nsyuta . vyAdhayashcha bhavantyatra mriyante chAgatAyuShaH .. 22..\\ vidhavAshcha bhavantyatra nR^isha.nsA jAyate prajA . kva chidvarShati parjanyaH kva chitsasyaM prarohati .. 23..\\ rasAH sarve kShaya.n yAnti yadA nechchhati bhUmipaH . prajAH sa.nrakShitu.n samyagdaNDanIti samAhitaH .. 24..\\ rAjA kR^itayugasraShTA tretAyA dvAparasya cha . yugasya cha chaturthasya rAjA bhavati kAraNam .. 25..\\ kR^itasya karaNAdrAjA svargamatyantamashnute . tretAyAH karaNAdrAjA svargaM nAtyantamashnute .. 26..\\ pravartanAddvAparasya yathAbhAgamupAshnute . kaleH pravartanAdrAjA pApamatyantamashnute .. 27..\\ tato vasati duShkarmA narake shAshvatIH samAH . prajAnA.n kalmaShe magno.akIrthiM pApaM cha vindati .. 28..\\ daNDanItiM puraskR^itya vijAna kShatriyaH sadA . anavApta.n cha lipseta labdhaM cha paripAlayet .. 29..\\ lokasya sImanta karI maryAdA lokabhAvanI . samya~NnItA daNDanItiryathA mAtA yathA pitA .. 30..\\ yasyAM bhavanti bhUtAni tadviddhi bharatarShabha . eSha eva paro dharmo yadrAjA daNDanIti mAn .. 31..\\ tasmAtkauravya dharmeNa prajAH pAlaya nItimAn . eva.nvR^ittaH prajA rakShansvarga.n jetAsi durjayam .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 71} kena vR^ittena vR^ittaGYa vartamAno mahIpatiH . sukhenArthAnsukhodarkAniha cha pretya chApnuyAt .. 1..\\ iya.n guNAnA.n ShaTtriMshatShaTtriMshadguNasa.nyutA . yAnguNA.nstu guNopetaH kurvanguNamavApnuyAt .. 2..\\ chareddharmAnakaTuko mu~nchetsnehaM na nAstikaH . anR^isha.nsashcharedartha.n charetkAmamanuddhataH .. 3..\\ priyaM brUyAdakR^ipaNaH shUraH syAdavikatthanaH . dAtA nApAtra varShI syAtpragalbhaH syAdaniShThuraH .. 4..\\ sandadhIta na chAnAryairvigR^iNIyAnna bandhubhiH . nAnAptaiH kArayechchAra.n kuryAtkAryamapIDayA .. 5..\\ arthAnbrUyAnna chAsatsu guNAnbrUyAnna chAtmanaH . AdadyAnna cha sAdhubhyo nAsatpuruShamAshrayet .. 6..\\ nAparIkShya nayeddaNDaM na cha matraM prakAshayet . visR^ijenna cha lubdhyebhyo vishvasennApakAriShu .. 7..\\ anIrShurguptadAraH syAchchokShaH syAdaghR^iNI nR^ipaH . striya.n seveta nAtyarthaM mR^iShTaM bhu~njIta nAhitam .. 8..\\ astabdhaH pUjayenmAnyAngurUnsevedamAyayA . archeddevAnna dambhena shriyamichchhedakutsitAm .. 9..\\ seveta praNaya.n hitvA dakShaH syAnna tvakAlavit . sAntvayenna cha bhogArthamanugR^ihNanna chAkShipet .. 10..\\ praharenna tvaviGYAya hatvA shatrUnna sheShayet . krodha.n kuryAnna chAkasmAnmR^iduH syAnnApakAriShu .. 11..\\ eva.n charasva rAjyastho yadi shreya ihechchhasi . ato.anyathA narapatirbhayamR^ichchhatyanuttamam .. 12..\\ iti sarvAnguNAnetAnyathoktAnyo.anuvartate . anubhUyeha bhadrANi pretya svargaM mahIyate .. 13..\\ ida.n vachaH shAntanavasya shushruvAn yudhiShThiraH pANDavamukhyasa.nvR^itaH . tadA vavande cha pitA mahaM nR^ipo yathoktametachcha chakAra buddhimAn .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 72} katha.n rAjA prajA rakShannAdhibandhena yujyate . dharme cha nAparAdhnoti tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ samAsenaiva te tAta dharmAnvakShyAmi nishchitAn . vistareNa hi dharmANAM na jAtvantamavApnuyAt .. 2..\\ dharmaniShThA~nshrutavato veda vratasamAhitAn . architAnvAsayethAstva.n gR^ihe guNavato dvijAn .. 3..\\ pratyutthAyopasa~NgR^ihya charaNAvabhivAdya cha . atha sarvANi kurvIthAH kAryANi sa purohitaH .. 4..\\ dharmakAryANi nirvartya ma~NgalAni prayujya cha . brAhmaNAnvAchayethAstvamarthasiddhi jayAshiShaH .. 5..\\ Arjavena cha sampanno dhR^ityA buddhyA cha bhArata . arthArthaM parigR^ihNIyAtkAmakrodhau cha varjayet .. 6..\\ kAmakrodhau puraskR^itya yo.artha.n rAjAnutiShThati . na sa dharmaM na chApyarthaM parigR^ihNAti bAlishaH .. 7..\\ mA sma lubdhAMshcha mUrkhAMshcha kAme chArtheShu yUyujaH . alubdhAnbuddhisampannAnsarvakarmasu yojayet .. 8..\\ mUrkho hyadhikR^ito.artheShu kAryANAmavishAradaH . prajAH klishnAtyayogena kAmadveShasamanvitaH .. 9..\\ baliShaShThena shulkena daNDenAthAparAdhinAm . shAstranItena lipsethA vetanena dhanAgamam .. 10..\\ dApayitvA kara.n dharmya.n rAShTraM nityaM yathAvidhi . asheShAnkalpayedrAjA yogakShemAnatandritaH .. 11..\\ gopAyitAra.n dAtAraM dharmanityamatandritam . akAma dveShasa.nyuktamanurajyanti mAnavAH .. 12..\\ mA smAdharmeNa lAbhena lipsethAstva.n dhanAgamam . dharmArthAvadhruvau tasya yo.apashAstraparo bhavet .. 13..\\ apa shAstraparo rAjA sa~ncayAnnAdhigachchhati . asthAne chAsya tadvitta.n sarvameva vinashyati .. 14..\\ arthamUlo.apa hi.nsA.n cha kurute svayamAtmanaH . karairashAstradR^iShTairhi mohAtsampIDayanprajAH .. 15..\\ UdhashchhindyAddhi yo dhenvAH kShIrArthI na labhetpayaH . eva.n rAShTramayogena pIDitaM na vivardhate .. 16..\\ yo hi dogdhrImupAste tu sa nitya.n labhate payaH . eva.n rAShTramupAyena bhu~njAno labhate phalam .. 17..\\ atha rAShTramupAyena bhujyamAna.n surakShitam . janayatyatulAM nitya.n koshavR^iddhi.n yudhiShThira .. 18..\\ dogdhi dhAnya.n hiraNya.n cha prajA rAGYi surakShitA . nitya.n svebhyaH parebhyashcha tR^iptA mAtA yathA payaH .. 19..\\ mAlA kAropamo rAjanbhava mA~NgArikopamaH . tathAyuktashchira.n rAShTraM bhoktuM shakyasi pAlayan .. 20..\\ parachakrAbhiyAnena yadi te syAddhanakShayaH . atha sAmnaiva lipsethA dhanamabrAhmaNeShu yat .. 21..\\ mA sma te brAhmaNa.n dR^iShTvA dhanasthaM prachalenmanaH . antyAyAmapyavasthAyA.n kimu sphItasya bhArata .. 22..\\ dhanAni tebhyo dadyAstva.n yathAshakti yathArhataH . sAntvayanparirakShaMshcha svargamApsyasi durjayam .. 23..\\ eva.n dharmeNa vR^ittena prajAstvaM paripAlayan . svantaM puNya.n yasho vantaM prApsyase kurunandana .. 24..\\ dharmeNa vyavahAreNa prajAH pAlaya pANDava . yudhiShThira tathAyukto nAdhibandhena yokShyase .. 25..\\ eSha eva paro dharmo yadrAjA rakShate prajAH . bhUtAnA.n hi yathA dharme rakShaNa.n cha parA dayA .. 26..\\ tasmAdevaM para.n dharmaM manyante dharmakovidAH . yadrAjA rakShaNe yukto bhUteShu kurute dayAm .. 27..\\ yadahnA kurute pApamarakShanbhayataH prajAH . rAjA varShasahasreNa tasyAntamadhigachchhati .. 28..\\ yadahnA kurute puNyaM prajA dharmeNa pAlayan . dashavarShasahasrANi tasya bhu~Nkte phala.n divi .. 29..\\ sviShTiH svadhItiH sutapA lokA~njayati yAvataH . kShaNena tAnavApnoti prajA dharmeNa pAlayan .. 30..\\ eva.n dharmaM prayatnena kaunteya paripAlayan . iha puNyaphala.n labdhvA nAdhibandhena yokShyase .. 31..\\ svargaloke cha mahatI.n shriyaM prApsyasi pANDava . asambhavashcha dharmANAmIdR^ishAnAmarAjasu . tasmAdrAjaiva nAnyo.asti yo mahatphalamApnuyAt .. 32..\\ sa rAjyamR^iddhimatprApya dharmeNa paripAlayan . indra.n tarpaya somena kAmaishcha suhR^ido janAn .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 73} ya eva tu sato rakShedasatash cha nibarhayet . sa eva rAGYA kartavyo rAjanrAjapurohitaH .. 1..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . purUravasa ailasya sa.nvAdaM mAtarishvanaH .. 2..\\ kutaH svidbrAhmaNo jAto varNAshchApi kutastrayaH . kasmAchcha bhavati shreyAnetadvAyo vichakShva me .. 3..\\ brahmaNo mukhataH sR^iShTo brAhmaNo rAjasattama . bAhubhyA.n kShatriyaH sR^iShTa UrubhyA.n vaishya uchyate .. 4..\\ varNAnAM paricharyArtha.n trayANAM puruSharShabha . varNashchaturthaH pashchAttu padbhyA.n shUdro vinirmitaH .. 5..\\ brAhmaNo jAtamAtrastu pR^ithivImanvajAyata . IshvaraH sarvabhUtAnA.n dharmakoshasya guptaye .. 6..\\ tataH pR^ithivyA goptAra.n kShatriyaM daNDadhAriNam . dvitIya.n varNamakarotprajAnAm anuguptaye .. 7..\\ vaishyastu dhanadhAnyena trInvarNAnbibhR^iyAdimAn . shUdro hyenAnparicharediti brahmAnushAsanam .. 8..\\ dvijasya kShatrabandhorvA kasyeyaM pR^ithivI bhavet . dharmataH saha vittena samyagvAyo prachakShva me .. 9..\\ viprasya sarvamevaitadyatki.n chijjagatI gatam . jyeShThenAbhijaneneha taddharmakushalA viduH .. 10..\\ svameva brAhmaNo bhu~Nkte sva.n vaste sva.n dadAti cha . gururhi sarvavarNAnA.n jyeShThaH shreShThashcha vai dvijaH .. 11..\\ patyabhAve yathA strI hi devara.n kurute patim . AnantaryAttathA kShatraM pR^ithivI kurute patim .. 12..\\ eSha te prathamaH kalpa Apadyanyo bhavedataH . yadi svarge para.n sthAna.n dharmataH parimArgasi .. 13..\\ yaH kashchidvijayedbhUmiM brAhmaNAya nivedayet . shrutavR^ittopapannAya dharmaGYAya tapasvine .. 14..\\ svadharmaparitR^iptAya yo na vittaparo bhavet . yo rAjAnaM nayedbuddhyA sarvataH paripUrNayA .. 15..\\ brAhmaNo hi kule jAtaH kR^itapraGYo vinItavAk . shreyo nayati rAjAnaM bruvaMshchitrA.n sarasvatIm .. 16..\\ rAjA charati ya.n dharmaM brAhmaNena nidarshitam . shushrUShuranaha.nvAdI kShatradharmavrate sthitaH .. 17..\\ tAvatA sa kR^itapraGYashchira.n yashasi tiShThati . tasya dharmasya sarvasya bhAgI rAjapurohitaH .. 18..\\ evameva prajA sarvA rAjAnamabhisaMshritAH . samyagvR^ittAH svadharmasthA na kutashchidbhayAnvitAH .. 19..\\ rAShTre charanti ya.n dharma.n rAGYA sAdhvabhirakShitAH . chaturtha.n tasya dharmasya rAjA bhAga.n sa vindati .. 20..\\ devA manuShyAH pitaro gandharvoragarAkShasAH . yaGYamevopajIvanti nAsti cheShTamarAjake .. 21..\\ ito dattena jIvanti devatAH pitarastathA . rAjanyevAsya dharmasya yogakShemaH pratiShThitaH .. 22..\\ chhAyAyAmapsu vAyau cha sukhamuShNe.adhigachchhati . agnau vAsasi sUrye cha sukha.n shIte.adhigachchhati .. 23..\\ shabde sparshe rase rUpe gandhe cha ramate manaH . teShu bhogeShu sarveShu na bhIto labhate sukham .. 24..\\ abhayasyaiva yo dAtA tasyaiva sumahatphalam . na hi prANasama.n dAnaM triShu lokeShu vidyate .. 25..\\ indro rAjA yamo rAjA dharmo rAjA tathaiva cha . rAjA bibharti rUpANi rAGYA sarvamida.n dhR^itam .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 74} rAGYA purohitaH kAryo bhavedvidvAnbahushrutaH . ubhau samIkShya dharmArthAvaprameyAvanantaram .. 1..\\ dharmAtmA dharmavidyeShA.n rAGYAM rAjanpurohitaH . rAjA chaiva.n guNo yeShAM kushalaM teShu sarvashaH .. 2..\\ ubhau prajA vardhayato devAnpUrvAnparAnpitR^In . yau sameyAsthitau dharme shraddheyau sutapasvinau .. 3..\\ parasparasya suhR^idau saMmatau samachetanau . brahmakShatrasya saMmAnAtprajAH sukhamavApnuyuH .. 4..\\ vimAnanAttayoreva prajA nashyeyureva ha . brahmakShatra.n hi sarveShA.n dharmANAM mUlamuchyate .. 5..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . aila kashyapa sa.nvAda.n taM nibodha yudhiShThira .. 6..\\ yadA hi brahma prajahAti kShatraM kShatra.n yadA vA prajahAti brahma . anvagbala.n katame.asminbhajante tathAbalya.n katame.asminviyanti .. 7..\\ vyR^iddha.n rAShTraM bhavati kShatriyasya brahmakShatra.n yatra virudhyate ha . anvagbala.n dasyavastadbhajante .abalya.n tathA tatra viyanti santaH .. 8..\\ naiShAmukShA vardhate nota usrA na gargaro mathyate no yajante . naiShAM putrA vedamadhIyate cha yadA brahmakShatriyAH santyajanti .. 9..\\ naiShAmukShAvardhate jAtu gehe nAdhIyate sa prajA no yajante . apadhvastA dasyu bhUtA bhavanti ye brAhmaNAH kShatriyAnsantyajanti .. 10..\\ etau hi nityasa.nyuktAvitaretara dhAraNe . kShatra.n hi brahmaNo yoniryoniH kShatrasya cha dvijAH .. 11..\\ ubhAvetau nityamabhiprapannau samprApaturmahatI.n shrIpratiShThAm . tayoH sandhirbhidyate chetpurANas tataH sarvaM bhavati hi sampramUDham .. 12..\\ nAtra plava.n labhate pAragAmI mahAgAdhe nauriva sampraNunnA . chAturvarNyaM bhavati cha sampramUDhaM tataH prajAH kShayasa.nsthA bhavanti .. 13..\\ brahma vR^ikSho rakShyamANo madhu hemacha varShati . arakShyamANaH satatamashrupApa.n cha varShati .. 14..\\ abrahma chArI charaNAdapeto yadA brahmA brahmaNi trANamichchhet . Ashcharyasho varShati tatra devas tatrAbhIkShNa.n duH sahAshchAvishanti .. 15..\\ striya.n hatvA brAhmaNaM vApi pApaH sabhAyA.n yatra labhate.anuvAdam . rAGYaH sakAshe na bibheti chApi tato bhaya.n jAyate kShatriyasya .. 16..\\ pApaiH pApe kriyamANe.ativelaM tato rudro jAyate deva eShaH . pApaiH pApAH sa~njanayanti rudraM tataH sarvAnsAdhvasAdhUnhinasti .. 17..\\ kuto rudraH kIdR^isho vApi rudraH sattvaiH sattva.n dR^ishyate vadhyamAnam . etadvidvankashyapa me prachakShva yato rudro jAyate deva eShaH .. 18..\\ AtmA rudro hR^idaye mAnavAnAM sva.n sva.n dehaM paradehaM cha hanti . vAtotpAtaiH sadR^isha.n rudramAhur dAvairjImUtaiH sadR^isha.n rUpamasya .. 19..\\ na vai vAtaM parivR^inoti kash chin na jImUto varShati naiva dAvaH . tathAyukto dR^ishyate mAnaveShu kAmadveShAdbadhyate muchyate cha .. 20..\\ yathaika gehe jAtavedAH pradIptaH kR^itsna.n grAmaM pradahetsa tvarA vAn . vimohana.n kurute deva eSha tataH sarva.n spR^ishyate puNyapApaiH .. 21..\\ yadi daNDaH spR^ishate puNyabhAjaM pApaiH pApe kriyamANe.avisheShAt . kasya hetoH sukR^itaM nAma kuryAd duShkR^ita.n vA kasya hetorna kuryAt .. 22..\\ asantyAgAtpApakR^itAmapApa.ns tulyo daNDaH spR^ishyate mishrabhAvAt . shuShkeNArdra.n dahyate mishrabhAvAn na mishraH syAtpApakR^idbhiH katha.n chit .. 23..\\ sAdhvasAdhUndhArayatIha bhUmiH sAdhvasAdhU.nstApayatIha sUryaH . sAdhvasAdhUnvAtayatIha vAyur ApastathA sAdhvasAdhUnvahanti .. 24..\\ evamasminvartate loka eva nAmutraiva.n vartate rAjaputra . pretyaitayorantaravAnvisheSho yo vai puNya.n charate yashcha pApam .. 25..\\ puNyasya loko madhumAndhR^itArchir hiraNyajyotiramR^itasya nAbhiH . tatra pretya modate brahmachArI na tatra mR^ityurna jarA nota duHkham .. 26..\\ pApasya loko nirayo.aprakAsho nitya.n duHkhaH shokabhUyiShTha eva . tatrAtmAna.n shochate pApakarmA bahvIH samAH prapatannapratiShThaH .. 27..\\ mitho bhedAdbrAhmaNakShatriyANAM prajA duHkha.n duH sahaM chAvishanti . eva.n GYAtvA kArya eveha vidvAn purohito naikavidyo nR^ipeNa .. 28..\\ ta.n chaivAnvabhiShichyeta tathA dharmo vidhIyate . agryo hi brAhmaNaH proktaH sarvasyaiveha dharmataH .. 29..\\ pUrva.n hi brAhmaNAH sR^iShTA iti dharmavido viduH . jyeShThenAbhijanenAsya prApta.n sarvaM yaduttaram .. 30..\\ tasmAnmAnyashcha pUjyashcha brAhmaNaH prasR^itAgra bhuk . sarva.n shreShThaM variShTha.n cha nivedyaM tasya dharmataH .. 31..\\ avashyametatkartavya.n rAGYA balavatApi hi . brahma vardhayati kShatra.n kShatrato brahma vardhate .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 75} yogakShemo hi rAShTrasya rAjanyAyatta uchyate . yogakShemashcha rAGYo.api samAyatta purohite .. 1..\\ yatAdR^iShTaM bhayaM brahma prajAnA.n shamayatyuta . dR^iShTa.n cha rAjA bAhubhyAM tadrAShTra.n sukhamedhate .. 2..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . muchukundasya sa.nvAda.n rAGYo vaishravaNasya cha .. 3..\\ muchukundo vijityemAM pR^ithivIM pR^ithivIpatiH . jiGYAsamAnaH svabalamabhyayAdalakAdhipam .. 4..\\ tato vaishravaNo rAjA rakShA.nsi samavAsR^ijat . te balAnyavamR^idnantaH prAchara.nstasya nairR^itAH .. 5..\\ sa hanyamAne saintye sve muchukundo narAdhipaH . garhayAmAsa vidvA.nsaM purohitamarindamaH .. 6..\\ tata ugra.n tapastaptvA vasiShTho brahma vittamaH . rakShA.nsyapAvadhIttatra panthAna.n chApyavindata .. 7..\\ tato vaishravaNo rAjA muchukundamadarshayat . vadhyamAneShu sainyeShu vachana.n chedamabravIt .. 8..\\ tvatto hi balinaH pUrve rAjAnaH sa purohitAH . na chaiva.n samavarta.nste yathA tvamiha vartase .. 9..\\ te khalvapi kR^itAstrAshcha balavantashcha bhUmipAH . Agamya paryupAsante mAmIsha.n sukhaduHkhayoH .. 10..\\ yadyasti bAhuvIrya.n te taddarshayitumarhasi . kiM brAhmaNa balena tvamati mAtraM pravartase .. 11..\\ muchukundastataH kruddhaH pratyuvAcha dhaneshvaram . nyAyapUrvamasa.nrabdhamasambhrAntamida.n vachaH .. 12..\\ brahmakShatramida.n sR^iShTamekayonisvayaM bhuvA . pR^ithagbalavidhAna.n cha tallokaM parirakShati .. 13..\\ tapo mantrabalaM nityaM brAhmaNeShu pratiShThitam . astrabAhubalaM nitya.n kShatriyeShu pratiShThitam .. 14..\\ tAbhyA.n sambhUya kartavyaM prajAnAM paripAlanam . tathA cha mAM pravartanta.n garhayasyalakAdhipa .. 15..\\ tato.abravIdvaishravaNo rAjAna.n sa purohitam . nAha.n rAjyamanirdiShTa.n kasmai chidvidadhAmyuta .. 16..\\ nAchhinde chApi nirdiShTamiti jAnIhi pArthiva . prashAdhi pR^ithivI.n vIra maddattAmakhilAmimAm .. 17..\\ nAha.n rAjyaM bhavaddattaM bhoktumichchhAmi pArthiva . bAhuvIryArjita.n rAjyamashnIyAmiti kAmaye .. 18..\\ tato vaishravaNo rAjA vismayaM parama.n yayau . kShatradharme sthita.n dR^iShTvA muchukundamasambhramam .. 19..\\ tato rAjA muchukundaH so.anvashAsadvasundharAm . bAhuvIryArjitA.n samyakkShatradharmamanuvrataH .. 20..\\ eva.n yo brahma vidrAjA brahmapUrvaM pravartate . jayatyavijitAmurvI.n yashashcha mahadashnute .. 21..\\ nityodako brAhmaNaH syAnnityashastrashcha kShatriyaH . tayorhi sarvamAyatta.n yatki.n chijjagatI gatam .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 76} yayA vR^ittyA mahIpAlo vivardhayati mAnavAn . puNyAMshcha lokA~njayati tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ dAnashIlo bhavedrAjA yaGYashIlashcha bhArata . upavAsatapaH shIlaH prajAnAM pAlane rataH .. 2..\\ sarAshchaiva prajA nitya.n rAjA dharmeNa pAlayet . utthAnenApramAdena pUjayechchaiva dhArmikAn .. 3..\\ rAGYA hi pUjito dharmastataH sarvatra pUjyate . yadyadAcharate rAjA tatprajAnA.n hi rochate .. 4..\\ nityamudyatadaNDashcha bhavenmR^ityurivAriShu . nihanyAtsarvato dasyUnna kAmAtkasya chitkShamet .. 5..\\ ya.n hi dharma.n charantIha prajA rAGYA surakShitAH . chaturtha.n tasya dharmasya rAjA bhArata vindati .. 6..\\ yadadhIte yadyajate yaddadAti yadarchati . rAjA chaturtha bhAktasya prajA dharmeNa pAlayan .. 7..\\ yadrAShTre.akushala.n kiM chidrAGYo.arakShayataH prajAH . chaturtha.n tasya pApasya rAjA bhArata vindati .. 8..\\ apyAhuH sarvameveti bhUyo.ardhamiti nishchayaH . karmaNaH pR^ithivIpAla nR^isha.nso.anR^itavAgapi . tAdR^ishAtkilbiShAdrAjA shR^iNu yena pramuchyate .. 9..\\ pratyAhartumashakya.n syAddhana.n chorairhR^itaM yadi . svakoshAttatpradeya.n syAdashaktenopajIvatA .. 10..\\ sarvavarNaiH sadA rakShyaM brahma svaM brAhmaNAstathA . na stheya.n viShaye teShu yo.apakuryAddvijAtiShu .. 11..\\ brahma sve rakShyamANe hi sarvaM bhavati rakShitam . teShAM prasAde nirvR^itte kR^itakR^ityo bhavennR^ipaH .. 12..\\ parjanyamiva bhUtAni mahAdrumamiva dvijAH . narAstamupajIvanti nR^ipa.n sarvArthasAdhakam .. 13..\\ na hi kAmAtmanA rAGYA satata.n shaThabuddhinA . nR^isha.nsenAti lubdhena shakyAH pAlayituM prajAH .. 14..\\ nAha.n rAjyasukhAnveShI rAjyamichchhAmyapi kShaNam . dharmArtha.n rochaye rAjya.n dharmashchAtra na vidyate .. 15..\\ tadalaM mama rAjyena yatra dharmo na vidyate . vanameva gamiShyAmi tasmAddharmachikIrShayA .. 16..\\ tatra medhyeShvaraNyeShu nyastadaNDo jitendriyaH . dharmamArAdhayiShyAmi munirmUlaphalAshanaH .. 17..\\ vedAha.n tava yA buddhirAnR^isha.nsya guNaiva sA . na cha shuddhAnR^isha.nsyena shakyaM mahadupAsitum .. 18..\\ api tu tvA mR^idu.n dAntamatyAryamati dhArmikam . klIba.n dharmaghR^iNAyuktaM na loko bahu manyate .. 19..\\ rAjadharmAnavekShasva pitR^ipaitAmahochitAn . naitadrAGYAmatho vR^itta.n yathA tvaM sthAtumichchhasi .. 20..\\ na hi vaiklavya sa.nsR^iShTamAnR^isha.nsyamihAsthitaH . prajApAlanasambhUtaM prAptA dharmaphala.n hyasi .. 21..\\ na hyetAmAshiShaM pANDurna cha kuntyanvayAchata . na chaitAM praGYatA.n tAta yayA charasi medhayA .. 22..\\ shauryaM bala.n cha sattvaM cha pitA tava sadAbravIt . mAhAtmyaM balamaudArya.n tava kuntyanvayAchata .. 23..\\ nitya.n svAhA svadhA nityamubhe mAnuShadaivate . putreShvAshAsate nityaM pitaro daivatAni cha .. 24..\\ dAnamadhyayana.n yaGYaH prajAnAM paripAlanam . dharmametamadharma.n vA janmanaivAbhyajAyithAH .. 25..\\ kAle dhuri niyuktAnA.n vahatAM bhAra Ahite . sIdatAmapi kaunteya na kIrtiravasIdati .. 26..\\ samantato viniyato vahatyaskhalito hi yaH . nirdoShakarmavachanAtsiddhiH karmaNa eva sA .. 27..\\ naikAnta vinipAtena vichachAreha kash chana . dharmI gR^ihI vA rAjA vA brahma chAryatha vA punaH .. 28..\\ alpa.n tu sAdhu bhUyiShTha.n yatkarmodArameva tat . kR^itamevAkR^itAchchhreyo na pApIyo.astyakarmaNaH .. 29..\\ yadA kulIno dharmaGYaH prApnotyaishvaryamuttamam . yogakShemastadA rAjankushalAyaiva kalpate .. 30..\\ dAnenAnyaM balenAnyamanya.n sUnR^itayA girA . sarvataH parigR^ihNIyAdrAjyaM prApyeha dhArmikaH .. 31..\\ ya.n hi vaidyAH kule jAtA avR^itti bhayapIDitAH . prApya tR^iptAH pratiShThanti dharmaH ko.abhyadhikastataH .. 32..\\ kiM nvataH parama.n svargya.n kA nvataH prItiruttamA . kiM nvataH paramaishvaryaM brUhi me yadi manyase .. 33..\\ yasminpratiShThitAH samyakkShema.n vindanti tatkShaNam . sasvargajittamo.asmAka.n satyametadbravImi te .. 34..\\ tvameva prItimA.nstasmAtkurUNA.n kurusattama . bhava rAjA jaya svarga.n sato rakShAsato jahi .. 35..\\ anu tvA tAta jIvantu suhR^idaH sAdhubhiH saha . parjanyamiva bhUtAni svAdu drumamivANDa jAH .. 36..\\ dhR^iShTa.n shUraM prahartAramanR^isha.nsa.n jitendriyam . vatsala.n sa.nvibhaktAramanu jIvantu tvA.n janAH .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 77} svakarmaNyapare yuktAstathaivAnye vi karmaNi . teShA.n visheShamAchakShva brAhmaNAnAM pitA maha .. 1..\\ vidyA lakShaNasampannAH sarvatrAmnAya darshinaH . ete brahma samA rAjanbrAhmaNAH parikIrtitAH .. 2..\\ R^itvigAchArya sampannAH sveShu karmasvavasthitAH . ete devasamA rAjanbrAhmaNAnAM bhavantyuta .. 3..\\ R^itvikpurohito mantrI dUto.athArthAnushAsakaH . ete kShatrasamA rAjanbrAhmaNAnAM bhavantyuta .. 4..\\ ashvArohA gajArohA rathino.atha padAtayaH . ete vaishya samA rAjanbrAhmaNAnAM bhavantyuta .. 5..\\ janma karma vihInA ye kadaryA brahma bandhavaH . ete shUdra samA rAjanbrAhmaNAnAM bhavantyuta .. 6..\\ ashrotriyAH sarva eva sarve chAnAhitAgnayaH . tAnsarvAndhArmiko rAjA bali.n viShTi.n cha kArayet .. 7..\\ AhvAyakA devalakA nakShatragrAma yAjakAH . ete brAhmaNa chaNDAlA mahApathika pa~nchamAH .. 8..\\ etebhyo balimAdadyAddhInakosho mahIpatiH . R^ite brahma samebhyash cha devakalpebhya eva cha .. 9..\\ abrAhmaNAnA.n vittasya svAmI rAjeti vaidikam . brAhmaNAnA.n cha ye ke chidvi karma sthA bhavantyuta .. 10..\\ vi karma sthAstu nopekShyA jAtu rAGYA katha.n chana . niyamyAH sa.nvibhajyAshcha dharmAnugraha kAmyayA .. 11..\\ yasya sma viShaye rAGYaH steno bhavati vai dvihaH . rAGYa evAparAdha.n taM manyante tadvido janAH .. 12..\\ avR^ittyA yo bhavetsteno veda vitsnAtakastathA . rAjansa rAGYA bhartavya iti dharmavido viduH .. 13..\\ sa chenno parivarteta kR^itavR^ittiH parantapa . tato nivAsanIyaH syAttasmAddeshAtsa bAndhavaH .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 78} keShA.n rAjA prabhavati vittasya bharatarShabha . kayA cha vR^ittyA varteta tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ abrAhmaNAnA.n vittasya svAmI rAjeti vaidikam . brAhmaNAnA.n cha ye ke chidvi karma sthA bhavantyuta .. 2..\\ vi karma sthAshcha nopekShyA viprA rAGYA katha.n chana . iti rAGYAM purAvR^ittamabhijalpanti sAdhavaH .. 3..\\ yasya sma viShaye rAGYaH steno bhavati vai dvijaH . rAGYa evAparAdha.n taM manyante kilbiShaM nR^ipa .. 4..\\ abhi shastamivAtmAnaM manyante tena karmaNA . tasmAdrAjarShayaH sarve brAhmaNAnanvapAlayan .. 5..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gIta.n kekayarAjena hriyamANena rakShasA .. 6..\\ kekayAnAmadhipati.n rakSho jagrAha dAruNam . svAdhyAyenAnvita.n rAjannaraNye saMshitavratam .. 7..\\ na me steno janapade na kadaryo na madya paH . nAnAhitAgnirnAyajvA mAmakAntaramAvishaH .. 8..\\ na cha me brAhmaNo.avidvAnnAvratI nApyasoma paH . nAnAhitAgnirviShaye mAmakAntaramAvishaH .. 9..\\ nAnApta dakShiNairyaGYairyajante viShaye mama . adhIte nAvratI kashchinmAmakAntaramAvishaH .. 10..\\ adhIyate.adhyApayanti yajante yAjayanti cha . dadati pratigR^ihNanti ShaTsu karmasvavasthitAH .. 11..\\ pUjitAH sa.nvibhaktAshcha mR^idavaH satyavAdinaH . brAhmaNA me svakarma sthA mAmakAntaramAvishaH .. 12..\\ na yAchante prayachhanti satyadharmavishAradAH . nAdhyApayantyadhIyante yajante na cha yAjakAH .. 13..\\ brAhmaNAnparirakShanti sa~NgrAmeShvapalAyinaH . kShatriyA me svakarma sthA mAmakAntaramAvishaH .. 14..\\ kR^iShigorakSha vANijyamupajIvantyamAyayA . apramattAH kriyA vantaH suvratAH satyavAdinaH .. 15..\\ sa.nvibhAga.n dama.n shauchaM sauhR^idaM cha vyapAshritAH . mama vaishyAH svakarma sthA mAmakAntaramAvishaH .. 16..\\ trInvarNAnanutiShThanti yathA vadanasUyakAH . mama shUdrAH svakarma sthA mAmakAntaramAvishaH .. 17..\\ kR^ipaNAnAtha vR^iddhAnA.n durbalAtura yoShitAm . sa.nvibhaktAsmi sarveShAM mAmakAntaramAvishaH .. 18..\\ kuladeshAdi dharmANAM prasthitAnA.n yathAvidhi . avyuchchhettAsmi sarveShAM mAmakAntaramAvishaH .. 19..\\ tapasvino me viShaye pUjitAH paripAlitAH . sa.nvibhaktAshcha satkR^itya mAmakAntaramAvishaH .. 20..\\ nAsa.nvibhajya bhoktAsmi na vishAmi parastriyam . svatantro jAtu na krIDe mAmakAntaramAvishaH .. 21..\\ nAbrahma chArI bhikShA vAnbhikShurvAbrahma chArikaH . anR^itvija.n hutaM nAsti mAmakAntaramAvishaH .. 22..\\ nAvajAnAmyaha.n vR^iddhAnna vaidyAnna tapasvinaH . rAShTre svapapti jAgarmi mAmakAntaramAvishaH .. 23..\\ vedAdhyayanasampannastapasvI sarvadharmavit . svAmI sarvasya rAjyasya shrImAnmama purohitaH .. 24..\\ dAnena divyAnabhivA~nchhAmi lokAn satyenAtho brAhmaNAnA.n cha guptyA . shushrUShayA chApi gurUnupaimi na me bhaya.n vidyate rAkShasebhyaH .. 25..\\ na me rAShTre vidhavA brahma bandhur na brAhmaNaH kR^ipaNo nota choraH . na pArajAyI na cha pApakarmA na me bhaya.n vidyate rAkShasebhyaH .. 26..\\ na me shastrairanirbhinnama~Nge dvya~Ngulamantaram . dharmArtha.n yudhyamAnasya mAmakAntaramAvishaH .. 27..\\ gobrAhmaNe cha yaGYe cha nitya.n svastyayanaM mama . AshAsate janA rAShTre mAmakAntaramAvishaH .. 28..\\ yasmAtsarvAsvavasthAsu dharmamevAnvavekShase . tasmAtprApnuhi kaikeya gR^ihAnsvasti vrajAmyaham .. 29..\\ yeShA.n gobrAhmaNA rakShyAH prajA rakShyAsh cha kekaya . na rakShobhyo bhaya.n teShAM kuta eva tu mAnuShAt .. 30..\\ yeShAM purogamA viprA yeShAM brahmabalaM balam . priyAtithyAstathA dArAste vai svargajito narAH .. 31..\\ tasmAddvijAtInrakSheta te hi rakShanti rakShitAH . AshIreShAM bhavedrAGYA.n rAShTraM samyakpravardhate .. 32..\\ tasmAdrAGYA visheSheNa vi karma sthA dvijAtayaH . niyamyAH sa.nvibhajyAshcha prajAnugraha kAraNAt .. 33..\\ ya eva.n vartate rAjA paurajAnapadeShviha . anubhUyeha bhadrANi prApnotIndra sa lokatAm .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 79} vyAkhyAtA kShatradharmeNa vR^ittirApatsu bhArata . katha.n chidvaishya dharmeNa jIvedvA brAhmaNo na vA .. 1..\\ ashaktaH kShatradharmeNa vaishya dharmeNa vartayet . kR^iShigorakShamAsthAya vyasane vR^itti sa~NkShaye .. 2..\\ kAni paNyAni vikrINansvargalokAnna hIyate . brAhmaNo vaishya dharmeNa vartayanbharatarShabha .. 3..\\ surA lavaNamityeva tilAnkeShariNaH pashUn . R^iShabhAnmadhu mA.nsa.n cha kR^itAnnaM cha yudhiShThira .. 4..\\ sarvAsvavasthAsvetAni brAhmaNaH parivarjayet . eteShA.n vikrayAttAta brAhmaNo narakaM vrajet .. 5..\\ ajo.agnirvaruNo meShaH sUryo.ashvaH pR^ithivI virAT . dhenuryaGYashcha somashcha na vikreyAH katha.n chana .. 6..\\ pakvenAmasya nimayaM na prasha.nsanti sAdhavaH . nimayetpakvamAmena bhojanArthAya bhArata .. 7..\\ vaya.n siddhamashiShyAmo bhavAnsAdhayatAm idam . eva.n samIkShya nimayannAdharmo.asti kadA chana .. 8..\\ atra te vartayiShyAmi yathA dharmaH purAtanaH . vyavahAra pravR^ittAnA.n tannibodha yudhiShThira .. 9..\\ bhavate.aha.n dadAnIdaM bhavAnetatprayachchhatu . ruchite vartate dharmo na balAtsampravartate .. 10..\\ ityeva.n sampravartanta vyavahArAH purAtanAH . R^iShINAmitareShA.n cha sAdhu chedamasaMshayam .. 11..\\ yatha tAta yadA sarvAH shastramAdadate prajAH . vyutkrAmanti svadharmebhyaH kShatrasya kShIyate balam .. 12..\\ rAjA trAtA na loke syAtki.n tadA syAtparAyaNam . etanme saMshayaM brUhi vistareNa pitA maha .. 13..\\ dAnena tapasA yaGYairadroheNa damena cha . brAhmaNa pramukhA varNAH kShemamichchheyurAtmanaH .. 14..\\ teShA.n ye vedabalinasta utthAya samantataH . rAGYo bala.n vardhayeyurmahendrasyeva devatAH .. 15..\\ rAGYo hi kShIyamANasya brahmaivAhuH parAyaNam . tasmAdbrahmabalenaiva samuttheya.n vijAnatA .. 16..\\ yadA tu vijayI rAjA kShema.n rAShTre.abhisandadhet . tadA varNA yathAdharmamAvisheyuH svakarmasu .. 17..\\ unmaryAde pravR^itte tu dasyubhiH sa~Nkare kR^ite . sarve varNA na duShyeyuH shastravanto yudhiShThira .. 18..\\ atha chetsarvataH kShatraM praduShyedbrAhmaNAnprati . kastasya brAhmaNastrAtA ko dharmaH kiM parAyaNam .. 19..\\ tapasA brahmacharyeNa shastreNa cha balena cha . amAyayA mAyayA cha niyantavya.n tadA bhavet .. 20..\\ kShatrasyAbhipravR^iddhasya brAhmaNeShu visheShataH . brahmaiva saMniyantR^isyAtkShatra.n hi brahma sambhavam .. 21..\\ adbhyo.agnirbrahma taH kShatramashmano lohamutthitam . teShA.n sarvattra ga.n tejaH svAsu yoniShu shAmyati .. 22..\\ yadA chhinattyayo.ashmAnamagnishchApo.abhipadyate . kShatra.n cha brAhmaNaM dveShTi tadA shAmyanti te trayaH .. 23..\\ tasmAdbrahmaNi shAmyanti kShatriyANA.n yudhiShThira . asmudIrNAnyajeyAni tejA.nsi cha balAni cha .. 24..\\ brahma vIrye mR^idU bhUte kShatravIrye cha durbale . duShTeShu sarvavarNeShu brAhmaNAnprati sarvashaH .. 25..\\ ye tatra yuddha.n kurvanti tyaktvA jIvitamAtmanaH . brAhmaNAnparirakShanto dharmamAtmAnameva cha .. 26..\\ mano vino manyumantaH puNyalokA bhavanti te . brAhmaNartha.n hi sarveShAM shastragrahaNamiShyate .. 27..\\ ati sviShTa svadhItAnA.n lokAnati tapasvinAm . anAshakAgnyorvishatA.n shUrA yAnti parA.n gatim . evamevAtmanastyAgAnnAnya.n dharma.n vidurjanAH .. 28..\\ tebhyo namashcha bhadra.n cha ye sharIrANi juhvati . brahma dviSho niyachchhantasteShAM no.astu sa lokatA . brahmalokajitaH svargyAnvIrA.nstAnmanurabravIt .. 29..\\ yathAshvamedhAvabhR^ithe snAtAH pUtA bhavantyuta . duShkR^itaH sukR^itashchaiva tathA shastrahatA raNe .. 30..\\ bhavatyadharmo dharmo hi dharmAdharmAvubhAvapi . kAraNAddeshakAlasya deshakAlaH sa tAdR^ishaH .. 31..\\ maitrAH krUrANi kurvanti jayanti svargamuttamam . dharmyAH pApAni kurvanto gachchhanti paramA.n gatim .. 32..\\ brAhmaNastriShu kAleShu shastra.n gR^ihNanna duShyati . AtmatrANe varNadoShe durgasya niyameShu cha .. 33..\\ abhyutthite dasyu bale kShatrArthe varNasa~Nkare . sampramUDheShu varNeShu yadyanyo.abhibhavedbalI .. 34..\\ brAhmaNo yadi vA vaishyaH shUdro vA rAjasattama . dasyubhyo.atha prajA rakSheddaNDa.n dharmeNa dhArayan .. 35..\\ kArya.n kuryAnna vA kuryAtsa.nvAryo vA bhavenna vA . na sma shastra.n grahItavyamanyatra kShatrabandhutaH .. 36..\\ apAre yo bhavetpAramaplave yaH plavo bhavet . shUdro vA yadi vApyanyaH sarvathA mAnamarhati .. 37..\\ yamAshritya narA rAjanvartayeyuryathAsukham . anAthAH pAlyamAnA vai dasyubhiH paripIDitAH .. 38..\\ tameva pUjayera.nste prItyA svamiva bAndhavam . mahaddhyabhIkShNa.n kauravya kartA sanmAnamarhati .. 39..\\ kimukShNAvahatA kR^itya.n kiM dhenvA chApyadugdhayA . vandhyayA bhAryayA ko.arthaH ko.artho rAGYApyarakShatA .. 40..\\ yathA dAru mayo hastI yathA charmamayo mR^igaH . yathA hyanetraH shakaTaH pathi kShetra.n yathoSharam .. 41..\\ evaM brahmAnadhIyAna.n rAjA yashcha na rakShitA . na varShati cha yo meghaH sarva ete nirarthakAH .. 42..\\ nitya.n yastu sato rakShedasatash cha nibarhayet . sa eva rAjA kartavyastena sarvamida.n dhR^itam .. 43..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 80} kva samutthAH katha.n shIlA R^itvijaH syuH pitA maha . katha.n vidhAshcha rAjendra tadbrUhi vadatAM vara .. 1..\\ pratikarma purAchAra R^itvijA.n sma vidhIyate . Adau chhandA.nsi viGYAya dvijAnA.n shrutameva cha .. 2..\\ ye tvekaratayo nitya.n dhIrA nApriya vAdinaH . parasparasya suhR^idaH saMmatAH samadarshinaH .. 3..\\ yeShvAnR^isha.nsya.n satya.n chApyahi.nsA tapa Arjavam . adroho nAbhimAnashcha hrIstitikShA damaH shamaH .. 4..\\ hrImAnsatyadhR^itirdAnto bhUtAnAmavihi.nsakaH . akAma dveShasa.nyuktastribhiH shuklaiH samanvitaH .. 5..\\ ahi.nsako GYAnatR^iptaH sa brahmAsanamarhati . ete mahartvijastAta sarve mAnyA yathAtatham .. 6..\\ yadida.n veda vachana.n dakShiNAsu vidhIyate . ida.n deyamidaM deyaM na kva chidvyavatiShThate .. 7..\\ nedaM prati dhana.n shAstramApaddharmamashAstrataH . AGYA shAstrasya ghoreyaM na shakti.n samavekShate .. 8..\\ shraddhAmArabhya yaShTavyamityeShA vaidikI shrutiH . mithyopetasya yaGYasya kimu shraddhA kariShyati .. 9..\\ na vedAnAM paribhavAnna shAThyena na mAyayA . kashchinmahadavApnoti mA te bhUdbuddhirIdR^ishI .. 10..\\ yaGYA~Nga.n dakShiNAstAta vedAnAM parivR^i.nhaNam . na mantrA dakShiNA hInAstArayanti katha.n chana .. 11..\\ shaktistu pUrNapAtreNa saMmitAnavamA bhavet . avashya.n tAta yaShTavyaM tribhirvarNairyathAvidhi .. 12..\\ somo rAjA brAhmaNAnAmityeShA vaidikI shrutiH . ta.n cha vikretumichchhanti na vR^ithA vR^ittiriShyate . tena krItena dharmeNa tato yaGYaH pratAyate .. 13..\\ ityeva.n dharmataH khyAtamR^iShibhirdharmavAdibhiH . pumAnyaGYashcha somashcha nyAyavR^itto yathA bhavet . anyAya vR^ittaH puruSho na parasya na chAtmanaH .. 14..\\ sharIra.n yaGYapAtrANi ityeShA shrUyate shrutiH . tAni samyakpraNItAni brAhmaNAnAM mahAtmanAm .. 15..\\ tapoyaGYAdapi shreShThamityeShA paramA shrutiH . tatte tapaH pravakShyAmi vidva.nstadapi me shR^iNu .. 16..\\ ahi.nsA satyavachanamAnR^isha.nsya.n damo ghR^iNA . etattapo vidurdhIrA na sharIrasya shoShaNam .. 17..\\ apramANya.n cha vedAnA.n shAstrANAM chAti la~Nghanam . avyavasthA cha sarvatra tadvai nAshanamAtmanaH .. 18..\\ nibodha dasha hotR^INA.n vidhAnaM pArtha yAdR^isham . chittiH srukchittamAjya.n cha pavitra.n GYAnamuttamam .. 19..\\ sarva.n jihmaM mR^ityupadamArjavaM brahmaNaH padam . etAvA~nGYAnaviShayaH kiM pralApaH kariShyati .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 81} yadapyalpatara.n karma tadapyekena duShkaram . puruSheNAsahAyena kimu rAjyaM pitA maha .. 1..\\ ki.n shIlaH kiM samAchAro rAGYo.arthasachivo bhavet . kIdR^ishe vishvasedrAjA kIdR^ishe nApi vishvaset .. 2..\\ chaturvidhAni mitrANi rAGYA.n rAjanbhavantyuta . sahArtho bhajamAnashcha sahajaH kR^itrimastathA .. 3..\\ dharmAtmA pa~nchamaM mitra.n sa tu naikasya na dvayoH . yato dharmastato vA syAnmadhyastho vA tato bhavet .. 4..\\ yastasyArtho na rocheta na ta.n tasya prakAshayet . dharmAdharmeNa rAjAnashcharanti vijigIShavaH .. 5..\\ chaturNAM madhyamau shreShThau nitya.n sha~Nkyau tathAparau . sarve nitya.n sha~NkitavyAH pratyakSha.n kAryamAtmanaH .. 6..\\ na hi rAGYA pramAdo vai kartavyo mitra rakShaNe . pramAdina.n hi rAjAnaM lokAH paribhavantyuta .. 7..\\ asAdhuH sAdhutAmeti sAdhurbhavati dAruNaH . arishcha mitraM bhavati mitra.n chApi praduShyati .. 8..\\ anitya chittaH puruShastasminko jAtu vishvaset . tasmAtpradhAna.n yatkAryaM pratyakSha.n tatsamAcharet .. 9..\\ ekAntena hi vishvAsaH kR^itsno dharmArthanAshakaH . avishvAsashcha sarvatra mR^ityunA na vishiShyate .. 10..\\ akAlamR^ityurvishvAso vishvasanhi vipadyate . yasminkaroti vishvAsamichchhatastasya jIvati .. 11..\\ tasmAdvishvasitavya.n cha sha~NkitavyaM cha keShu chit . eShA nItigatistAta lakShmIshchaiva sanAtanI .. 12..\\ yaM manyeta mamAbhAvAdimamarthAgamaH spR^ishet . nitya.n tasmAchchha~NkitavyamamitraM ta.n vidurbudhAH .. 13..\\ yasya kShetrAdapyudaka.n kShetramanyasya gachchhati . na tatrAnichchhatastasya bhidyeransarvasetavaH .. 14..\\ tathaivAtyudakAdbhItastasya bhedanamichchhati . yameva.n lakShaNaM vidyAttamamitraM vinirdishet .. 15..\\ yaH samR^iddhyA na tuShyeta kShaye dInataro bhavet . etaduttamamitrasya nimittamabhichakShate .. 16..\\ yaM manyeta mamAbhAvAdasyAbhAvo bhavediti . tasminkurvIta vishvAsa.n yathA pitari vai tathA .. 17..\\ ta.n shaktyA vardhamAnashcha sarvataH paribR^i.nhayet . nitya.n kShatAdvArayati yo dharmeShvapi karmasu .. 18..\\ kShatAdbhIta.n vijAnIyAduttamaM mitra lakShaNam . ye tasya kShatamichchhanti te tasya ripavaH smR^itAH .. 19..\\ vyasanAnnityabhIto.asau samR^iddhyAmeva tR^ipyate . yatsyAdeva.nvidhaM mitra.n tadAtmasamamuchyate .. 20..\\ rUpavarNasvaropetastitikShuranasUyakaH . kulInaH shIlasampannaH sa te syAtpratyanantaraH .. 21..\\ medhA vI smR^itimAndakShaH prakR^ityA chAnR^isha.nsa vAn . yo mAnito.amAnito vA na sandUShyetkadA chana .. 22..\\ R^itvigvA yadi vAchAryaH sakhA vAtyanta sa.nstutaH . gR^ihe vasedamAtyaste yaH syAtparamapUjitaH .. 23..\\ sa te vidyAtparaM mantraM prakR^iti.n chArthadharmayoH . vishvAsaste bhavettatra yathA pitari vai tathA .. 24..\\ naiva dvau na trayaH kAryA na mR^iShyeranparasparam . ekArthAdeva bhUtAnAM bhedo bhavati sarvadA .. 25..\\ kIrtipradhAno yashcha syAdyashcha syAtsamaye sthitaH . samarthAnyashcha na dveShTi samarthAnkurute cha yaH .. 26..\\ yo na kAmAdbhayAllobhAtkrodhAdvA dharmamutsR^ijet . dakShaH paryAptavachanaH sa te syAtpratyanantaraH .. 27..\\ shUrashchAryashcha vidvAMshcha pratipattivishAradaH . kulInaH shIlasampannastitikShuranasUyakaH .. 28..\\ ete hyamAtyAH kartavyAH sarvakarmasvavasthitAH . pUjitAH sa.nvibhaktAshcha susahAyAH svanuShThitAH .. 29..\\ kR^itsnamete vinikShiptAH pratirUpeShu karmasu . yuktA mahatsu kAryeShu shreyA.nsyutpAdayanti cha .. 30..\\ ete karmANi kurvanti spardhamAnA mithaH sadA . anutiShThanti chaivArthAnAchakShANAH parasparam .. 31..\\ GYAtibhyashchaiva bibhyethA mR^ityoriva yataH sadA . uparAjeva rAjardhi.n GYAtirna sahate sadA .. 32..\\ R^ijormR^idorvadAnyasya hrImataH satyavAdinaH . nAnyo GYAtermahAbAho vinAshamabhinandati .. 33..\\ aGYAtitA nAtisukhA nAvaGYeyAstvataH param . aGYAti mantaM puruShaM pare paribhavantyuta .. 34..\\ nikR^itasya narairanyairGYAtireva parAyaNam . nAnyairnikAra.n sahate GYAterGYAtiH kadA chana .. 35..\\ AtmAnameva jAnAti nikR^itaM bAndhavairapi . teShu santi guNAshchaiva nairguNya.n teShu lakShyate .. 36..\\ nAGYAtiranugR^ihNAti nAGYAtirdigdhamasyati . ubhaya.n GYAtilokeShu dR^ishyate sAdhvasAdhu cha .. 37..\\ tAnmAnayetpUjayechcha nitya.n vAchA cha karmaNA . kuryAchcha priyametebhyo nApriya.n kiM chidAcharet .. 38..\\ vishvastavadavishvastasteShu varteta sarvadA . na hi doSho guNo veti nispR^iktasteShu dR^ishyate .. 39..\\ tasyaiva.n vartamAnasya puruShasyApramAdinaH . amitrAH samprasIdanti tathA mitrI bhavantyapi .. 40..\\ ya eva.n vartate nityaM GYAtisambandhimaNDale . mitreShvamitreShvaishvarye chira.n yashasi tiShThati .. 41..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 82} evamagrAhyake tasmi~nGYAtisambandhimaNDale . mitreShvamitreShvapi cha kathaM bhAvo vibhAvyate .. 1..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . vAsudevasya sa.nvAda.n surarShernAradasya cha .. 2..\\ nAsuhR^itparamaM mantraM nAradArhati veditum . apaNDito vApi suhR^itpaNDito vApi nAtmavAn .. 3..\\ sa te sauhR^idamAsthAya ki.n chidvakShyAmi nArada . kR^itsnA.n cha buddhi.n samprekShya sampR^ichchhe tridivaM gama .. 4..\\ dAsyamaishvaryavAdena GYAtInA.n vai karomyaham . ardhabhoktAsmi bhogAnA.n vAgduruktAni cha kShame .. 5..\\ araNImagnikAmo vA mathnAti hR^idayaM mama . vAchA durukta.n devarShe tanme dahati nityadA .. 6..\\ bala.n sa~NkarShaNe nityaM saukumAryaM punargade . rUpeNa mattaH pradyumnaH so.asahAyo.asmi nArava .. 7..\\ anye hi sumahAbhAgA balavanto durAsadAH . nityotthAnena sampannA nAradAndhakavR^iShNayaH .. 8..\\ yasya na syurna vai sa syAdyasya syuH kR^ichchhrameva tat . dvAbhyAM nivArito nitya.n vR^iNomyekataraM na cha .. 9..\\ syAtA.n yasyAhukAkrUrau kiM nu duHkhatara.n tataH . yasya vApi na tau syAtA.n kiM nu duHkhataraM tataH .. 10..\\ so.aha.n kitava mAteva dvayorapi mahAmune . ekasya jayamAsha.nse dvitIyasyAparAjayam .. 11..\\ mamaiva.n klishyamAnasya nAradobhayataH sadA . vaktumarhasi yachchhreyo GYAtInAmAtmanastathA .. 12..\\ Apado dvividhAH kR^iShNa bAhyAshchAbhyantarAsh cha ha . prAdurbhavanti vArShNeya svakR^itA yadi vAnyataH .. 13..\\ seyamAbhyantarA tubhyamApatkR^ichchhrA svakarma jA . akrUra bhojaprabhavAH sarve hyete tadanvayAH .. 14..\\ arthahetorhi kAmAdvAdvArA bIbhatsayApi vA . AtmanA prAptamaishvaryamanyatra pratipAditam .. 15..\\ kR^itamUlamidAnI.n tajjAtashabda.n sahAyavat . na shakyaM punarAdAtu.n vAntamannamiva tvayA .. 16..\\ babhrUgrasenayo rAjyaM nAptu.n shakya.n kathaM chana . GYAtibheda bhayAtkR^iShNa tvayA chApi visheShataH .. 17..\\ tachchetsidhyetprayatnena kR^itvA karma suduSh karam . mahAkShayavyaya.n vA syAdvinAsho vA punarbhavet .. 18..\\ anAyasena shastreNa mR^idunA hR^idayachhidA . jihvAmuddhara sarveShAM parimR^ijyAnumR^ijya cha .. 19..\\ anAyasaM mune shastraM mR^idu vidyAmaha.n katham . yenaiShAmuddhare jihvAM parimR^ijyAnumR^ijya cha .. 20..\\ shaktyAnna dAna.n satata.n titikShA dama Arjavam . yathArha pratipUjA cha shastrametadanAyasam .. 21..\\ GYAtInA.n vaktukAmAnA.n kaTUni cha laghUni cha . girA tva.n hR^idayaM vAchaM shamayasva manA.nsi cha .. 22..\\ nAmahA puruShaH kashchinnAnAtmA nAsahAya vAn . mahatI.n dhuramAdatte tAmudyamyorasA vaha .. 23..\\ sarva eva guruM bhAramanaDvAnvahate same . durge pratIkaH sugavo bhAra.n vahati durvaham .. 24..\\ bhedAdvinAshaH sa~NghAnA.n sa~Nghamukhyo.asi keshava . yathA tvAM prApya notsIdedaya.n sa~NghastathA kuru .. 25..\\ nAnyatra buddhikShAntibhyAM nAnyatrendriya nigrahAt . nAnyatra dhanasantyAgAdgaNaH prAGYe.avatiShThate .. 26..\\ dhanya.n yashasyamAyuShyaM svapakShodbhAvanaM shubham . GYAtInAmavinAshaH syAdyathA kR^iShNa tathA kuru .. 27..\\ AyatyA.n cha tadAtve cha na te.astyaviditaM prabho . ShADguNyasya vidhAnena yAtrA yAnavidhau tathA .. 28..\\ mAdhavAH kukurA bhojAH sarve chAndhakavR^iShNayaH . tvayyAsaktA mahAbAho lokA lokeshvarAsh cha ye .. 29..\\ upAsate hi tvadbuddhimR^iShayashchApi mAdhava . tva.n guruH sarvabhUtAnAM jAnIShe tvaM gatAgatam . tvAmAsAdya yadushreShThamedhante GYAtinaH sukham .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 83} eShA prathamato vR^ittirdvitIyA.n shR^iNu bhArata . yaH kashchijjanayedartha.n rAGYA rakShyaH sa mAnavaH .. 1..\\ hriyamANamamAtyena bhR^ito vA yadi vAbhR^itaH . yo rAjakoshaM nashyantamAchakShIta yudhiShThira .. 2..\\ shrotavya.n tasya cha raho rakShyashchAmAtya to bhavet . amAtyA hyupahantAraM bhUyiShTha.n ghnanti bhArata .. 3..\\ rAjakoshasya goptAra.n rAjakoshavilopakAH . sametya sarve bAdhante sa vinashyatyarakShitaH .. 4..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . muniH kAlaka vR^ikShIyaH kausalya.n yaduvAcha ha .. 5..\\ kosalAnAmAdhipatya.n samprApte kShemadarshini . muniH kAlaka vR^ikShIya AjagAmeti naH shrutam .. 6..\\ sa kAkaM pa~njare baddhA viShaya.n kShemadarshinaH . pUrvaM paryacharadyuktaH pravR^ittyarthI punaH punaH .. 7..\\ adhIye vAyasI.n vidyAM sha.nsanti mama vAyasAH . anAgatamatIta.n cha yachcha samprati vartate .. 8..\\ iti rAShTre paripatanbahushaH puruShaiH saha . sarveShA.n rAjayuktAnA.n duShkR^itaM paripR^iShTavAn .. 9..\\ sa buddhvA tasya rAShTrasya vyavasAya.n hi sarvashaH . rAjayuktApachArAMshcha sarvAnbuddhvA tatastataH .. 10..\\ tameva kAkamAdAya rAjAna.n draShTumAgamat . sarvaGYo.asmIti vachanaM bruvANaH saMshitavrataH .. 11..\\ sa sma kausalyamAgamya rAjAmAtyamala.n kR^itam . prAha kAkasya vachanAdamutreda.n tvayA kR^itam .. 12..\\ asau chAsau cha jAnIte rAjakoshastvayA hR^itaH . evamAkhyAti kAko.aya.n tachchhIghramanugamyatAm .. 13..\\ tathAnyAnapi sa prAha rAjakoshaharAnsadA . na chAsya vachana.n kiM chidakR^ita.n shrUyate kva chit .. 14..\\ tena viprakR^itAH sarve rAjayuktAH kurUdvaha . tamatikramya suptasya nishi kAkamapothayan .. 15..\\ vAyasa.n tu vinirbhinnaM dR^iShTvA bANena pa~njare . pUrvAhne brAhmaNo vAkya.n kShemadarshinamabravIt .. 16..\\ rAja.nstvAmabhaya.n yAche prabhuM prANadhaneshvaram . anuGYAtastvayA brUyA.n vachana.n tvatpurohitam .. 17..\\ mitrArthamabhisantapto bhaktyA sarvAtmanA gataH . aya.n tavArtha.n harate yo brUyAdakShamAnvitaH .. 18..\\ sambubodhayiShurmitra.n sadashvamiva sArathiH . ati manyuprasakto hi prasajya hitakAraNam .. 19..\\ tathAvidhasya suhR^idaH kShantavya.n sa.nvijAnatA . aishvaryamichchhatA nityaM puruSheNa bubhUShatA .. 20..\\ ta.n rAjA pratyuvAchedaM yanmA ki.n chidbhavAnvadet . kasmAdahaM na kShameyamAkA~NkShannAtmano hitam .. 21..\\ brAhmaNa pratijAnIhi prabrUhi yadi chechchhasi . kariShyAmi hi te vAkya.n yadyanmAM vipra vakShyasi .. 22..\\ GYAtvA nayAnapAyAMshcha bhR^ityataste bhayAni cha . bhaktyA vR^itti.n samAkhyAtuM bhavato.antikamAgamam .. 23..\\ prAgevoktashcha doSho.ayamAchAryairnR^ipa sevinAm . agatIka gatirhyeShA yA rAGYA saha jIvikA .. 24..\\ AshIviShaishcha tasyAhuH sa~Ngata.n yasya rAjabhiH . bahumitrAshcha rAjAno bahumitrAstathaiva cha .. 25..\\ tebhyaH sarvebhya evAhaurbhaya.n rAjopasevinAm . athaiShAmekato rAjanmuhUrtAdeva bhIrbhavet .. 26..\\ naikAntenApramAdo hi kartu.n shakyo mahIpatau . na tu pramAdaH kartavyaH katha.n chidbhUtimichchhatA .. 27..\\ pramAdAddhi skhaledrAjA skhalite nAsti jIvitam . agni.n dIptamivAsIdedrAjAnamupashikShitaH .. 28..\\ AshIviShamiva kruddhaM prabhuM prANadhaneshvaram . yatnenopacharennityaM nAhamasmIti mAnavaH .. 29..\\ durvyAhR^itAchchha~NkamAno duShkR^itAdduradhiShThitAt . durAsitAddurvrajitAdi~NgitAda~NgacheShTitAt .. 30..\\ devateva hi sarvArthAnkuryAdrAjA prasAditaH . vaishvAnara iva kruddhaH sa mUlamapi nirdahet . iti rAjanmayaH prAha vartate cha tathaiva tat .. 31..\\ atha bhUyA.nsamevArtha.n kariShyAmi punaH punaH . dadAtyasmadvidho.amAtyo buddhisAhAyyamApadi .. 32..\\ vAyasashchaiva me rAjannantakAyAbhisa.nhitaH . na cha me.atra bhavAngarhyo nacha yeShAM bhavAnpriyaH . hitAhitA.nstu budhyethA mA parokShamatirbhava .. 33..\\ ye tvAdAna parA eva vasanti bhavato gR^ihe . abhUti kAmA bhUtAnA.n tAdR^ishairme.abhisa.nhitam .. 34..\\ ye vA bhavadvinAshena rAjyamichchhantyanantaram . antarairabhisandhAya rAjansidhyanti nAnyathA .. 35..\\ teShAmahaM bhayAdrAjangamiShyAmyanyamAshramam . tairhi me sandhito bANaH kAke nipatitaH prabho .. 36..\\ chhadmanA mama kAkashcha gamito yamasAdanam . dR^iShTa.n hyetanmayA rAja.nstapo dIrgheNa chakShuShA .. 37..\\ bahu nakrajhaShagrAhA.n timi~NgilagaNAyutAm . kAkena baDishenemAmatArSha.n tvAmahaM nadIm .. 38..\\ sthAnvashmakaNTaka vatI.n vyAghrasi.nhagajAkulAm . durAsadA.n duShpraveshAM guhA.n haimavatIm iva .. 39..\\ agninA tAmasa.n durgaM naubhirApyaM cha gamyate . rAjadurgAvataraNe nopAyaM paNDitA viduH .. 40..\\ gahanaM bhavato rAjyamandhakAratamo vR^itam . neha vishvasitu.n shakyaM bhavatApi kuto mayA .. 41..\\ ato nAya.n shubho vAsastulye sadasatI iha . vadho hyevAtra sukR^ite duShkR^ite na cha saMshayaH .. 42..\\ nyAyato duShkR^ite ghAtaH sukR^ite syAtkatha.n vadhaH . neha yukta.n chira.n sthAtuM javenAto vrajedbudhaH .. 43..\\ sItA nAma nadI rAjanplavo yasyAM nimajjati . tathopamAmimAM manye vAgurA.n sarvaghAtinIm .. 44..\\ madhu pratApo hi bhavAnbhojana.n viShasa.nyutam . asatAmiva te bhAvo vartate na satAm iva . AshIviShaiH parivR^itaH kUpastvamiva pArthiva .. 45..\\ durga tIrthA bR^ihatkUlA karIrI vetrasa.nyutA . nadI madhurapAnIyA yathA rAja.nstathA bhavAn . shvagR^idhragomAyu yuto rAjaha.nsa samo hyasi .. 46..\\ yathAshritya mahAvR^ikSha.n kakShaH sa.nvardhate mahAn . tatasta.n sa.nvR^iNotyeva tamatItya cha vardhate .. 47..\\ tenaivopendhano nUna.n dAvo dahati dAruNaH . tathopamA hyamAtyAste rAja.nstAnparishodhaya .. 48..\\ bhavataiva kR^itA rAjanbhavatA paripAlitAH . bhavantaM paryavaGYAya jighA.nsanti bhavatpriyam .. 49..\\ uShita.n sha~NkamAnena pramAdaM parirakShatA . antaH sarpa ivAgAre vIra patnyA ivAlaye . shIla.n jiGYAsamAnena rAGYashcha saha jIvinA .. 50..\\ kachchijjitendriyo rAjA kachchidabhyantarA jitAH . kachchideShAM priyo rAjA kachchidrAGYaH priyAH prajAH .. 51..\\ jiGYAsuriha samprAptastavAha.n rAjasattama . tasya me rochase rAjankShudhitasyeva bhojanam .. 52..\\ amAtyA me na rochante vi tR^iShNasya yathodakam . bhavato.arthakR^idityeva mayi doSho hi taiH kR^itaH . vidyate kAraNaM nAnyaditi me nAtra saMshayaH .. 53..\\ na hi teShAmaha.n drugdhastatteShAM doShavadgatam . arerhi durhatAdbheyaM bhagnapR^iShTAdivoragAt .. 54..\\ bhUyasA paribarheNa satkAreNa cha bhUyasA . pUjito brAhmaNashreShTha bhUyo vasa gR^ihe mama .. 55..\\ ye tvAM brAhmaNa nechchhanti na te vatsyanti me gR^ihe . bhavataiva hi tajGYeya.n yadidAnIm anantaram .. 56..\\ yathA syAdduShkR^ito daNDo yathA cha sukR^ita.n kR^itam . tathA samIkShya bhagava~nshreyase viniyu~NkShva mAm .. 57..\\ adarshayannima.n doShamekaikaM durbalaM kuru . tataH kAraNamAGYAya puruShaM puruSha.n jahi .. 58..\\ ekadoShA hi bahavo mR^idnIyurapi kaNTakAn . mantrabheda bhayAdrAja.nstasmAdetadbravImi te .. 59..\\ vaya.n tu brAhmaNA nAma mR^idu daNDAH kR^ipA lavaH . svasti chechchhAmi bhavataH pareShA.n cha yathAtmanaH .. 60..\\ rAjannAtmAnamAchakShe sambandhI bhavato hyaham . muniH kAlaka vR^ikShIya ityevamabhisa~nj~nitaH .. 61..\\ pituH sakhA cha bhavataH saMmataH satyasa~NgaraH . vyApanne bhavato rAjye rAjanpitari sa.nsthite .. 62..\\ sarvakAmAnparityajya tapastapta.n tadA mayA . snehAttvAM prabravImyetanmA bhUyo vibhramediti .. 63..\\ ubhe dR^iShTvA duHkhasukhe rAjyaM prApya yadR^ichchhayA . rAjyenAmAtya sa.nsthena katha.n rAjanpramAdyasi .. 64..\\ tato rAjakule nAndI sa~njaGYe bhUyasI punaH . purohita kule chaiva samprApte brAhmaNarShabha .. 65..\\ ekachhatrAM mahI.n kR^itvA kausalyAya yashasvine . muniH kAlaka vR^ikShIya Ije kratubhiruttamaiH .. 66..\\ hita.n tadvachana.n shrutvA kausalyo.anvashiShanmahIm . tathA cha kR^itavAnrAjA yathokta.n tena bhArata .. 67..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 84} hrIniShedhAH sadA santaH satyArjava samanvitAH . shaktAH kathayitu.n samyakte tava syuH sabhA sadaH .. 1..\\ atyADhyAMshchAti shUrAMshcha brAhmaNAMshcha bahushrutAn . susantuShTAMshcha kaunteya mahotsAhAMsh cha karmasu .. 2..\\ etAnsahAyA.NllipsethAH sarvAsvApatsu bhArata . kulInaH pUjito nityaM na hi shaktiM nigUhati .. 3..\\ prasanna.n hyaprasannaM vA pIDitaM hR^itameva vA . Avartayati bhUyiShTha.n tadeko hyanupAlitaH .. 4..\\ kulInA deshajAH prAGYA rUpavanto bahushrutAH . pragalbhAshchAnuraktAshcha te tava syuH parichchhadAH .. 5..\\ dauShkuleyAshcha lubdhAshcha nR^isha.nsA nirapatrapAH . te tvA.n tAta niSheveyuryAvadArdhaka pANayaH .. 6..\\ arthamAnArghya satkArairbhogairuchchAvachaiH priyAn . yAnarthabhAjo manyethAste te syuH sukhabhAginaH .. 7..\\ abhinna vR^ittA vidvA.nsaH sadvR^ittAshcharitavratAH . na tvAM nityArthino jahyurakShudrAH satyavAdinaH .. 8..\\ anAryA ye na jAnanti samayaM mandachetasaH . tebhyaH pratijugupsethA jAnIyAH samayachyutAn .. 9..\\ naikamichchhedgaNa.n hitvA syAchchedanyatara grahaH . yastveko bahubhiH shreyAnkAma.n tena gaNaM tyajet .. 10..\\ shreyaso lakShaNa.n hyetadvikramo yasya dR^ishyate . kIrtipradhAno yashcha syAtsamaye yashcha tiShThati .. 11..\\ samarthAnpUjayedyashcha nAsparthyaiH spardhate cha yaH . na cha kAmAdbhayAtkrodhAllobhAdvA dharmamutsR^ijet .. 12..\\ amAnI satyavAkshakto jitAtmA mAnyamAnitA . sa te mantrasahAyaH syAtsarvAvasthaM parIkShitaH .. 13..\\ kulInaH satyasampannastitikShurdakSha AtmavAn . shUraH kR^itaGYaH satyashcha shreyasaH pArtha lakShaNam .. 14..\\ tasyaiva.n vartamAnasya puruShasya vijAnataH . amitrAH samprasIdanti tato mitrI bhavantyapi .. 15..\\ ata UrdhvamamAtyAnAM parIkSheta guNAguNAn . sa.nyatAtmA kR^itapraGYo bhUtikAmashcha bhUmipaH .. 16..\\ sambaddhAH puruShairAptairabhijAtaiH svadeshajaiH . ahAryairavyabhIchAraiH sarvataH suparIkShitaiH .. 17..\\ yodhAH srauvAstathA maulAstathaivAnye.apyavaH kR^itAH . kartavyA bhUtikAmena puruSheNa bubhUShatA .. 18..\\ yeShA.n vainayikI buddhiH prakR^itA chaiva shobhanA . tejo dhairya.n kShamA shauchamanurAga sthitirdhR^itiH .. 19..\\ parIkShita guNAnnityaM prauDha bhAvAndhurandharAn . pa~nchopadhA vyatItAMshcha kuryAdrAjArtha kAriNaH .. 20..\\ paryAptavachanAnvIrAnpratipattivishAradAn . kulInAnsatyasampannAni~Ngita GYAnaniShThurAn .. 21..\\ deshakAlavidhAnaGYAnbhartR^ikAryahitaiShiNaH . nityamartheShu sarveShu rAjA kurvIta mantriNaH .. 22..\\ hInatejA hyasa.nhR^iShTo naiva jAtu vyavasyati . avashya.n janayatyeva sarvakarmasu saMshayAn .. 23..\\ evamalpashruto mantrI kalyANAbhijano.apyuta . dharmArthakAmayukto.api nAlaM mantraM parIkShitum .. 24..\\ tathaivAnabhijAto.api kAmamastu bahushrutaH . anAyaka ivAchakShurmuhyatyUhyeShu karmasu .. 25..\\ yo vA hyasthirasa~Nkalpo buddhimAnAgatAgamaH . upAyaGYo.api nAla.n sa karma yApayitu.n chiram .. 26..\\ kevalAtpunarAchArAtkarmaNo nopapadyate . parimarsho visheShANAmashrutasyeha durmateH .. 27..\\ mantriNyananurakte tu vishvAso na hi vidyate . tasmAdananuraktAya naiva mantraM prakAshayet .. 28..\\ vyathayeddhi sa rAjAnaM mantribhiH sahito.anR^ijuH . mArutopahata chhidraiH pravishyAgniriva drumam .. 29..\\ sa~NkrudhyatyekadA svAmI sthAnAchchaivApakarShati . vAchA kShipati sa.nrabdhastataH pashchAtprasIdati .. 30..\\ tAni tAnyanuraktena shakyAnyanutitikShitum . mantriNA.n cha bhavetkrodho visphUrjitamivAshaneH .. 31..\\ yastu sa.nharate tAni bhartuH priyachikIrShayA . samAnasukhaduHkha.n taM pR^ichchhedartheShu mAnavam .. 32..\\ anR^ijustvanurakto.api sampannashchetarairguNaiH . rAGYaH praGYAna yukto.api na mantra.n shrotumarhati .. 33..\\ yo.amitraiH saha sambaddho na paurAnbahu manyate . sa suhR^ittAdR^isho rAGYo na mantra.n shrotumarhati .. 34..\\ avidvAnashuchiH stabdhaH shatrusevI vikatthanaH . sa suhR^itkrodhano lubdho na mantra.n shrotumarhati .. 35..\\ AgantushchAnurakto.api kAmamastu bahushrutaH . satkR^itaH sa.nvibhakto vA na mantra.n shrotumarhati .. 36..\\ yastvalpenApi kAryeNa sakR^idAkShArito bhavet . punaranyairguNairyukto na mantra.n shrotumarhati .. 37..\\ kR^itapraGYashcha medhA vI budho jAnapadaH shuchiH . sarvakarmasu yaH shuddhaH sa mantra.n shrotumarhati .. 38..\\ GYAnaviGYAnasampannaH prakR^itiGYaH parAtmanoH . suhR^idAtmasamo rAGYo sa mantra.n shrotumarhati .. 39..\\ satyavAkshIlasampanno gambhIraH sa trapo mR^iduH . pitR^ipaitAmaho yaH syAtsa mantra.n shrotumarhati .. 40..\\ santuShTaH saMmataH satyaH shauTIre dveShyapApakaH . mantravitkAlavichchhUraH sa mantra.n shrotumarhati .. 41..\\ sarvaloka.n samaM shaktaH sAntvena kurute vashe . tasmai mantraH prayoktavyo daNDamAdhitsatA nR^ipa .. 42..\\ paurajAnapadA yasminvishvAsa.n dharmato gatAH . yoddhA nayavipashchichcha sa mantra.n shrotumarhati .. 43..\\ tasmAtsarvairguNairetairupapannAH supUjitAH . mantriNaH prakR^itiGYAH syustryavarA mahadIpsavaH .. 44..\\ svAsu prakR^itiShu chhidra.n lakShayeranparasya cha . mantriNo mantramUla.n hi rAGYo rAShTraM vivardhate .. 45..\\ nAsya chhidraM paraH pashyechchhidreShu paramanviyAt . gUhetkUrma ivA~NgAni rakShedvivaramAtmanaH .. 46..\\ mantragrAhA hi rAjyasya mantriNo ye manIShiNaH . mantrasa.nhanano rAjA mantrA~NgAnItaro janaH .. 47..\\ rAjyaM praNidhi mUla.n hi mantrasAraM prachakShate . svAmina.n tvanuvartanti vR^ittyarthamiha mantriNaH .. 48..\\ sa vinIya madakrodhau mAnamIrShyA.n cha nirvR^itaH . nityaM pa~nchopadhAtItairmantrayetsaha mantribhiH .. 49..\\ teShA.n trayANA.n vividhaM vimarshaM budhyeta chitta.n viniveshya tatra . svanishchaya.n taM paranishchayaM cha nivedayeduttaramantrakAle .. 50..\\ dharmArthakAmaGYamupetya pR^ichchhed yukto guruM brAhmaNamuttamArtham . niShThA kR^itA tena yadA saha syAt ta.n tatra mArgaM praNayedasaktam .. 51..\\ eva.n sadA mantrayitavyamAhur ye mantratattvArthavinishchayaGYAH . tasmAttvamevaM praNayeH sadaiva mantraM prajA sa~NgrahaNe samartham .. 52..\\ na vAmanAH kubja kR^ishA na kha~njA nAndhA jaDAH strI na na pu.nsaka.n cha . na chAtra tirya~Nna puro na pashchAn nordhvaM na chAdhaH prachareta kash chit .. 53..\\ Aruhya vAtAyanameva shUnyaM sthalaM prakAsha.n kushakAshahInam . vAga~NgadoShAnparihR^itya mantraM saMmantrayetkAryamahIna kAlam .. 54..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 85} atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . bR^ihaspateshcha sa.nvAda.n shakrasya cha yudhiShThira .. 1..\\ ki.n svidekapadaM brahmanpuruShaH samyagAcharan . pramANa.n sarvabhUtAnAM yashashchaivApnuyAnmahat .. 2..\\ sAntvamekapada.n shakra puruShaH samyagAcharan . pramANa.n sarvabhUtAnAM yashashchaivApnuyAnmahat .. 3..\\ etadekapada.n shakra sarvalokasukhAvaham . AcharansarvabhUteShu priyo bhavati sarvadA .. 4..\\ yo hi nAbhAShate ki.n chitsatataM bhrukuTI mukhaH . dveShyo bhavati bhUtAnA.n sa sAntvamiha nAcharan .. 5..\\ yastu pUrvamabhiprekShya pUrvamevAbhibhAShate . smitapUrvAbhibhAShI cha tasya lokaH prasIdati .. 6..\\ dAnameva hi sarvatra sAntvenAnabhijalpitam . na prINayati bhUtAni nirvya~njamamivAshanam .. 7..\\ adAtA hyapi bhUtAnAM madhurAmIrayangiram . sarvalokamima.n shakra sAntvena kurute vashe .. 8..\\ tasmAtsAntvaM prakartavya.n daNDamAdhitsatAm iha . phala.n cha janayatyevaM na chAsyodvijate janaH .. 9..\\ sukR^itasya hi sAntvasya shlakShNasya madhurasya cha . samyagAsevyamAnasya tulya.n jAtu na vidyate .. 10..\\ ityuktaH kR^itavAnsarva.n tathA shakraH purodhasA . tathA tvamapi kaunteya samyagetatsamAchara .. 11..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 86} katha.n svidiha rAjendra pAlayanpArthiva prajAH . prati dharma.n visheSheNa kIrtimApnoti shAshvatIm .. 1..\\ vyavahAreNa shuddhena prajApAlanatatparaH . prApya dharma.n cha kIrtiM cha lokAvApnotyubhau shuchiH .. 2..\\ kIdR^isha.n vyavahAra.n tu kaishcha vyavaharennR^ipaH . etatpR^iShTo mahAprAGYa yathA vadvaktumarhasi .. 3..\\ ye chaite pUrvakathitA guNAste puruShaM prati . naikasminpuruShe hyete vidyanta iti me matiH .. 4..\\ evametanmahAprAGYa yathA vadasi buddhimAn . durlabhaH puruShaH kashchidebhirguNaguNairyutaH .. 5..\\ ki.n tu sa~NkShepa taH shIlaM prayatne neha durlabham . vakShyAmi tu yathAmAtyAnyAdR^ishAMshcha kariShyasi .. 6..\\ chaturo brAhmaNAnvaidyAnpragalbhAnsAttvikA~nshuchIn . trIMshcha shUdrAnvinItAMshcha shuchInkarmaNi pUrvake .. 7..\\ aShTAbhishcha guNairyukta.n sUtaM paurANika.n charet . pa~nchAshadvarShavayasaM pragalbhamanasUyakam .. 8..\\ matismR^itisamAyukta.n vinItaM samadarshanam . kArye vivadamAnAnA.n shaktamartheShvalolupam .. 9..\\ vivarjitAnA.n vyasanaiH sughoraiH saptabhirbhR^isham . aShTAnAM mantriNAM madhye mantra.n rAjopadhArayet .. 10..\\ tataH sampeShayedrAShTre rAShTrAyAtha cha darshayet . anena vyavahAreNa draShTavyAste prajAH sadA .. 11..\\ na chApi gUDha.n kAryaM te grAhyaM kAryopaghAtakam . kArye khalu vipanne tvA.n so.adharmastAMshcha pIDayet .. 12..\\ vidravechchaiva rAShTra.n te shyenAtpakShigaNA iva . parisravechcha satataM naurvishIrNeva sAgare .. 13..\\ prajAH pAlayato.asamyagadharmeNeha bhUpateH . hArdaM bhaya.n sambhavati svargashchAsya virudhyate .. 14..\\ atha yo.adharmataH pAti rAjAmAtyo.atha vAtma jaH . dharmAsane niyuktaH sandharmamUlaM nararShabha .. 15..\\ kAryeShvadhi kR^itAH samyagakurvanto nR^ipAnugAH . AtmAnaM purataH kR^itvA yAnyadhaH saha pArthivAH .. 16..\\ balAtkR^itAnAM balibhiH kR^ipaNaM bahu jalpatAm . nAtho vai bhUmipo nityamanAthAnAM nR^iNAM bhavet .. 17..\\ tataH sAkShibala.n sAdhu dvaidhe vAdakR^itaM bhavet . asAkShikamanAtha.n vA parIkShya.n tadvisheShataH .. 18..\\ aparAdhAnurUpa.n cha daNDaM pApeShu pAtayet . udvejayeddhanairR^iddhAndaridrAnvadhabAndhanaiH .. 19..\\ vinayairapi durvR^ittAnprahArairapi pArthivaH . sAntvenopapradAnena shiShTAMshcha paripAlayet .. 20..\\ rAGYo vadha.n chikIrShedyastasya chitro vadho bhavet . AjIvakasya stenasya varNasa~Nkarakasya cha .. 21..\\ samyakpraNayato daNDaM bhUmipasya vishAM pate . yuktasya vA nAstyadharmo dharma eveha shAshvataH .. 22..\\ kAmakAreNa daNDa.n tu yaH kuryAdavichakShaNaH . sa ihAkIrti sa.nyukto mR^ito narakamApnuyAt .. 23..\\ na parasya shravAdeva pareShA.n daNDamarpayet . AgamAnugama.n kR^itvA badhnIyAnmokShayeta vA .. 24..\\ na tu hanyAnnR^ipo jAtu dUta.n kasyAM chidApadi . dUtasya hantA nirayamAvishetsachivaiH saha .. 25..\\ yathoktavAdina.n dUtaM kShatradharmarato nR^ipaH . yo hanyAtpitarastasya bhrUNa hatyAmavApnuyuH .. 26..\\ kulInaH shIlasampanno vAgmI dakShaH priya.nvadaH . yathoktavAdI smR^itimAndUtaH syAtsaptabhirguNaiH .. 27..\\ etaireva guNairyuktaH pratIhAro.asya rakShitA . shiro rakShashcha bhavati guNairetaiH samanvitaH .. 28..\\ dharmArthashAstratattvaGYaH sandhivigrahako bhavet . matimAndhR^itimAndhImAnrahasyavinigUhitA .. 29..\\ kulInaH satyasampannaH shakto.amAtyaH prasha.nsitaH . etaireva guNairyuktastathA senApatirbhavet .. 30..\\ vyUha yantrAyudhIyAnA.n tattvaGYo vikramAnvitaH . varShashItoShNavAtAnA.n sahiShNuH pararandhri vit .. 31..\\ vishvAsayetparAMshchaiva vishvasenna tu kasya chit . putreShvapi hi rAjendra vishvAso na prashasyate .. 32..\\ etachchhAstrArtha tattva.n tu tavAkhyAtaM mayAnagha . avishvAso narendrANA.n guhyaM paramamuchyate .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 87} katha.n vidhaM puraM rAjA svayamAvastumarhati . kR^ita.n vA kArayitvA vA tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ yatra kaunteya vastavya.n saputrabhrAtR^ibandhunA . nyAyya.n tatra paripraShTuM gupti.n vR^ittiM cha bhArata .. 2..\\ tasmAtte vartayiShyAmi durgakarmavisheShataH . shrutvA tathAvidhAtavyamanuShTheya.n cha yatnataH .. 3..\\ ShaDvidha.n durgamAsthAya purANyatha niveshayet . sarvasampatpradhAna.n yadbAhulyaM vApi sambhavet .. 4..\\ dhanva durgaM mahI durga.n giridurgaM tathaiva cha . manuShyadurgamabdurga.n vanadurga.n cha tAni ShaT .. 5..\\ yatpura.n durga sampannaM dhAnyAyudha samanvitam . dR^iDhaprAkAraparikha.n hastyashvarathasa~Nkulam .. 6..\\ vidvA.nsaH shilpino yatra nichayAshcha susa~ncitAH . dhArmikashcha jano yatra dAkShyamuttamamAsthitaH .. 7..\\ Urvo vi naranAgAshva.n chatvarApaNashobhitam . prasiddha vyavahAra.n cha prashAntamakutobhayam .. 8..\\ suprabha.n sAnunAda.n cha suprashasta niveshanam . shUrADhya janasampannaM brahmaghoShAnunAditam .. 9..\\ samAjotsavasampanna.n sadA pUjita daivatam . vashyAmAtya balo rAjA tatpura.n svayamAvaset .. 10..\\ tatra koshaM balaM mitra.n vyavahAra.n cha vardhayet . pure janapade chaiva sarvadoShAnnivartayet .. 11..\\ bhANDAgArAyudhAgAraM prayatnenAbhivardhayet . nichayAnvardhayetsarvA.nstathA yantragadA gadAn .. 12..\\ kAShThalohatuShA~NgAradArushR^i~NgAsthivaiNavAn . majjA snehavasA kShaudramauShadha grAmameva cha .. 13..\\ shaNa.n sarjarasa.n dhAnyamAyudhAni sharA.nstathA . charma snAyu tathA vetraM mu~nja balbaja dhanvanAn .. 14..\\ AshayAshchoda pAnAshcha prabhUtasalilA varAH . niroddhavyAH sadA rAGYA kShIriNashcha mahIruhAH .. 15..\\ satkR^itAshcha prayatnena AchAryartvikpurohitAH . maheShvAsAH sthapatayaH sA.nvatsara chikitsakAH .. 16..\\ prAGYA medhA vino dAntA dakShAH shUrA bahushrutAH . kulInAH sattvasampannA yuktAH sarveShu karmasu .. 17..\\ pUjayeddhArmikAnrAjA nigR^ihNIyAdadhArmikAn . niyu~njyAchcha prayatnena sarvavarNAnsvakarmasu .. 18..\\ bAhyamAbhyantara.n chaiva paurajAnapadaM janam . chAraiH suvidita.n kR^itvA tataH karma prayojayet .. 19..\\ chArAnmantra.n cha koshaM cha mantraM chaiva visheShataH . anutiShThetsvaya.n rAjA sarvaM hyatra pratiShThitam .. 20..\\ udAsInAri mitrANA.n sarvameva chikIrShitam . pure janapade chaiva GYAtavya.n chArachakShuShA .. 21..\\ tatastathAvidhAtavya.n sarvamevApramAda taH . bhaktAnpujayatA nitya.n dviShatashcha nigR^ihNatA .. 22..\\ yaShTtavya.n kratubhirnityaM dAtavyaM chApyapIDayA . prajAnA.n rakShaNa.n kAryaM na kAryaM karma garhitam .. 23..\\ kR^ipaNAnAtha vR^iddhAnA.n vidhavAnA.n cha yoShitAm . yogakShema.n cha vR^ittiM cha nityameva prakalpayet .. 24..\\ AshrameShu yathAkAla.n chela bhAjanabhojanam . sadaivopaharedrAjA satkR^ityAnavamanya cha .. 25..\\ AtmAna.n sarvakAryANi tApase rAjyameva cha . nivedayetprayatnena tiShThetprahvashcha sarvadA .. 26..\\ sarvArthatyAgina.n rAjA kule jAtaM bahushrutam . pUjayettAdR^isha.n dR^iShTvA shayanAsanabhojanaiH .. 27..\\ tasminkurvIta vishvAsa.n rAjA kasyA.n chidApadi . tApaseShu hi vishvAsamapi kurvanti dasyavaH .. 28..\\ tasminnidhInAdadhIta praGYAM paryAdadIta cha . na chApyabhIkShNa.n seveta bhR^ishaM vA pratipUjayet .. 29..\\ anyaH kAryaH svarAShTreShu pararAShTreShu chAparaH . aTavIShvaparaH kAryaH sAmantanagareShu cha .. 30..\\ teShu satkArasa.nskArAnsa.nvibhAgAMshcha kArayet . pararAShTrATavI stheShu yathA svaviShaye tathA .. 31..\\ te kasyA.n chidavasthAyA.n sharaNaM sharaNArthine . rAGYe dadyuryathAkAma.n tApasAH saMshitavratAH .. 32..\\ eSha te lakShaNoddeshaH sa~NkShepeNa prakIrtitaH . yAdR^ishaM nagara.n rAjA svayamAvastumarhati .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 88} rAShTragupti.n cha me rAjanrAShTrasyaiva cha sa~Ngraham . samyagjiGYAsamAnAya prabrUhi bharatarShabha .. 1..\\ rAShTragupti.n cha te samyagrAShTrasyaiva cha sa~Ngraham . hanta sarvaM pravakShyAmi tattvamekamanAH shR^iNu .. 2..\\ grAmasyAdhipatiH kAryo dasha grAmyastathAparaH . dviguNAyAH shatasyaiva.n sahasrasya cha kArayet .. 3..\\ grAme yAngrAmadoShAMshcha grAmikaH paripAlayet . tAnbrUyAddasha pAyAsau sa tu viMshatipAya vai .. 4..\\ so.api viMshatyadhipatirvR^itta.n jAnapade jane . grAmANA.n shatapAlAya sarvameva nivedayet .. 5..\\ yAni gramINa bhojyAni grAmikastAnyupAshnuyAt . dasha pastena bhartavyastenApi dviguNAdhipaH .. 6..\\ grAma.n grAmashatAdhyakSho bhoktumarhati satkR^itaH . mahAntaM bharatashreShTha susphIta janasa~Nkulam . tatra hyanekamAyatta.n rAGYo bhavati bhArata .. 7..\\ shAkhA nagaramarhastu sahasrapatiruttamam . dhAnyahairaNyabhogena bhoktu.n rAShTriya udyataH .. 8..\\ tathA yadgrAmakR^itya.n syAdgrAmikR^itya.n cha te svayam . dharmaGYaH sachivaH kashchittatprapashyedatandritaH .. 9..\\ nagare nagare cha syAdekaH sarvArthachintakaH . uchchaiH sthAne ghorarUpo nakShatrANAmiva grahaH . bhavetsa tAnparikrAmetsarvAneva sadA svayam .. 10..\\ vikraya.n krayamadhvAnaM bhaktaM cha sa parivyayam . yogakShema.n cha samprekShya vaNijaH kArayetkarAn .. 11..\\ utpatti.n dAnavR^ittiM cha shilpa.n samprekShya chAsakR^it . shilpapratikarAneva shilpinaH prati kArayet .. 12..\\ uchchAvachakarA nyAyyAH pUrvarAGYA.n yudhiShThira . yathA yathA na hIyera.nstathA kuryAnmahIpatiH .. 13..\\ phala.n karma cha samprekShya tataH sarvaM prakalpayet . phala.n karma cha nirhetu na kashchitsampravartayet .. 14..\\ yathA rAjA cha kartA cha syAtA.n karmaNi bhAginau . samavekShya tathA rAGYA praNeyAH satata.n karAH .. 15..\\ nochchhindyAdAtmano mUlaM pareShA.n vApi tR^iShNayA . IhA dvArANi sa.nrudhya rAjA samprIti darshanaH .. 16..\\ pradviShanti parikhyAta.n rAjAnamati khAdanam . pradviShTasya kutaH shreyaH sampriyo labhate priyam .. 17..\\ vatsaupamyena dogdhavya.n rAShTramakShINa buddhinA . bhR^ito vatso jAtabalaH pIDA.n sahati bhArata .. 18..\\ na karma kurute vatso bhR^isha.n dugdho yudhiShThira . rAShTramapyatidugdha.n hi na karma kurute mahat .. 19..\\ yo rAShTramanugR^ihNAti parigR^ihya svayaM nR^ipaH . sa~njAtamupajIvansa labhate sumahatphalam .. 20..\\ Apadartha.n hi nichayAnrAjAna iha chinvate . rAShTra.n cha koshabhUta.n syAtkosho veshma gatastathA .. 21..\\ paurajAnapadAnsarvAnsaMshritopAshritA.nstathA . yathAshaktyanukampeta sarvAnabhyantarAnapi .. 22..\\ bAhya.n janaM bhedayitvA bhoktavyo madhyamaH sukham . evaM na samprakupyante janAH sukhitaduHkhitAH .. 23..\\ prAgeva tu karAdAnamanubhAShya punaH punaH . saMnipatya svaviShaye bhaya.n rAShTre pradarshayet .. 24..\\ iyamApatsamutpannA parachakrabhayaM mahat . api nAntAya kalpeta veNoriva phalAgamaH .. 25..\\ arayo me samutthAya bahubhirdasyubhiH saha . idamAtmavadhAyaiva rAShTramichchhanti bAdhitum .. 26..\\ asyAmApadi ghorAyA.n samprApte dAruNe bhaye . paritrANAya bhavatAM prArthayiShye dhanAni vaH .. 27..\\ pratidAsye cha bhavatA.n sarva.n chAhaM bhayakShaye . nArayaH pratidAsyanti yaddhareyurbalAditaH .. 28..\\ kalatramAditaH kR^itvA nashyetsva.n svayameva hi . api chetputradArArthamarthasa~ncaya iShyate .. 29..\\ nandAmi vaH prabhAvena putrANAm iva chodaye . yathAshaktyanugR^ihNAmi rAShTrasyApIDayA cha vaH .. 30..\\ Apatsveva cha boDhavyaM bhavadbhiH sadgavairiva . na vaH priya tara.n kAryaM dhanaM kasyAM chidApadi .. 31..\\ iti vAchA madhurayA shlakShNayA sopachArayA . svarashmInabhyavasR^ijedyugamAdAya kAlavit .. 32..\\ prachAraM bhR^ityabharaNa.n vyaya.n gogrAma to bhayam . yogakShema.n cha samprekShya gominaH kArayetkarAn .. 33..\\ upekShitA hi nashyeyurgomino.araNyavAsinaH . tasmAtteShu visheSheNa mR^idupUrva.n samAcharet .. 34..\\ sAntvana.n rakShaNa.n dAnamavasthA chApyabhIkShNashaH . gominAM pArtha kartavya.n sa.nvibhAgAH priyANi cha .. 35..\\ ajasramupayoktavyaM phala.n gomiShu sarvataH . prabhAvayati rAShTra.n cha vyavahAraM kR^iShiM tathA .. 36..\\ tasmAdgomiShu yatnena prIti.n kuryAdvichakShaNaH . dayAvAnapramattashcha karAnsampraNayanmR^idUn .. 37..\\ sarvatra kShemacharaNa.n sulabha.n tAta gomibhiH . na hyataH sadR^isha.n kiM chiddhanamasti yudhiShThira .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 89} yadA rAjA samartho.api koshArthI syAnmahAmate . kathaM pravarteta tadA tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ yathAdesha.n yathAkAlamapi chaiva yathAbalam . anushiShyAtprajA rAjA dharmArthI taddhite rataH .. 2..\\ yathA tAsA.n cha manyeta shreya Atmana eva cha . tathA dharmyANi sarvANi rAjA rAShTre pravartayet .. 3..\\ madhu doha.n duhedrAShTraM bhramarAnna vipAtayet . vatsApekShI duhechchaiva stanAMshcha na vikuTTayet .. 4..\\ jalaukA vatpibedrAShTraM mR^idunaiva narAdhipa . vyAghrIva cha haretputramadaShTvA mA patediti .. 5..\\ alpenAlpena deyena vardhamAnaM pradApayet . tato bhUyastato bhUyaH kAma.n vR^iddhiM samAcharet .. 6..\\ damayanniva damyAnA.n shashvadbhAraM pravardhayet . mR^idupUrvaM prayatnena pAshAnabhyavahArayet .. 7..\\ sakR^itpAshAvakIrNAste na bhaviShyanti durdamAH . uchiteneva bhoktavyAste bhaviShyanti yatnataH .. 8..\\ tasmAtsarvasamArambho durlabhaH puruShavrajaH . yathAmukhyAnsAntvayitvA bhoktavya itaro janaH .. 9..\\ tatastAnbhedayitvAtha parasparavivakShitAn . bhu~njIta sAntvayitvaiva yathAsukhamayatna taH .. 10..\\ na chAsthAne na chAkAle karAnebhyo.anupAtayet . AnupUrvyeNa sAntvena yathAkAla.n yathAvidhi .. 11..\\ upAyAnprabravImyetAnna me mAyA vivakShitA . anupAyena damayanprakopayati vAjinaH .. 12..\\ pAnAgArANi veshAshcha vesha prApaNikAstathA . kushIlavAH sa kitavA ye chAnye ke chidIdR^ishAH .. 13..\\ niyamyAH sarva evaite ye rAShTrasyopaghAtakAH . ete rAShTre hi tiShThanto bAdhante bhadrikAH prajAH .. 14..\\ na kena chidyAchitavyaH kashchitki.n chidanApadi . iti vyavasthA bhUtAnAM purastAnmanunA kR^itA .. 15..\\ sarve tathA na jIveyurna kuryuH karma chediha . sarva eva trayo lokA na bhaveyurasaMshayam .. 16..\\ prabhurniyamane rAjA ya etAnna niyachchhati . bhu~Nkte sa tasya pApasya chaturbhAgamiti shrutiH . tathA kR^itasya dharmasya chaturbhAgamupAshnute .. 17..\\ sthAnAnyetAni sa~Ngamya prasa~Nge bhUtinAshanaH . kAmaprasaktaH puruShaH kimakArya.n vivarjayet .. 18..\\ Apadyeva tu yAcheranyeShAM nAsti parigrahaH . dAtavya.n dharmatastebhyastvanukroshAddayArthinA .. 19..\\ mA te rAShTre yAchanakA mA te bhUyushcha dasyavaH . iShTAdAtAra evaite naite bhUtasya bhAvakAH .. 20..\\ ye bhUtAnyanugR^ihNanti vardhayanti cha ye prajAH . te te rAShTre pravartantAM mA bhUtAnAmabhAvakAH .. 21..\\ daNDyAste cha mahArAja dhanAdAna prayojanAH . prayoga.n kArayeyustAnyathAbali karA.nstathA .. 22..\\ kR^iShigorakShya vANijya.n yachchAnyatki.n chidIdR^isham . puruShaiH kArayetkarma bahubhiH saha karmibhiH .. 23..\\ narashchetkR^iShigorakShya.n vANijya.n chApyanuShThitaH . saMshaya.n labhate ki.n chittena rAjA vigarhyate .. 24..\\ dhaninaH pUjayennitya.n yAnAchchhAdanabhojanaiH . vaktavyAshchAnugR^ihNIdhvaM pUjAH saha mayeti ha .. 25..\\ a~NgametanmahadrAGYA.n dhanino nAma bhArata . kakuda.n sarvabhUtAnA.n dhanastho nAtra saMshayaH .. 26..\\ prAGYaH shUro dhanasthashcha svAmI dhArmika eva cha . tapasvI satyavAdI cha buddhimAMshchAbhirakShati .. 27..\\ tasmAdeteShu sarveShu prItimAnbhava pArthiva . satyamArjavamakrodhamAnR^isha.nsya.n cha pAlaya .. 28..\\ eva.n daNDaM cha koshaM cha mitraM bhUmiM cha lapsyase . satyArjava paro rAjanmitra koshasamanvitaH .. 29..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 90} vanaspatInbhakShyaphalAnna chhindyurviShaye tava . brAhmaNAnAM mUlaphala.n dharmyamAhurmanIShiNaH .. 1..\\ brAhmaNebhyo.atirikta.n cha bhu~njIrannitare janAH . na brAhmaNoparodhena haredanyaH katha.n chana .. 2..\\ viprashchettyAgamAtiShThedAkhyAyAvR^itti karshitaH . parikalpyAsya vR^ittiH syAtsadArasya narAdhipa .. 3..\\ sa chennopanivarteta vAchyo brAhmaNa sa.nsadi . kasminnidAnIM maryAdAmaya.n lokaH kariShyati .. 4..\\ asaMshayaM nivarteta na chedvakShyatyataH param . pUrvaM parokSha.n kartavyametatkaunteya shAsanam .. 5..\\ AhuretajjanA brahmanna chaitachchhraddadhAmyaham . nimantryashcha bhavedbhogairavR^ittyA chettadAcharet .. 6..\\ kR^iShigorakShya vANijya.n lokAnAmiha jIvanam . Urdhva.n chaiva trayI vidyA sA bhUtAnbhAvayatyuta .. 7..\\ tasyAM prayatamAnAyA.n ye syustatparipanthinaH . dasyavastadvadhAyeha brahmA kShatramathAsR^ijat .. 8..\\ shatrU~njahi prajA rakSha yajasva kratubhirnR^ipa . yudhyasva samare vIro bhUtvA kauravanandana .. 9..\\ sa.nrakShyAnpAlayedrAjA yaH sa rAjArya kR^ittamaH . ye ke chittAnna rakShanti tairartho nAsti kash chana .. 10..\\ sadaiva rAGYA boddhavya.n sarvalokAdyudhiShThira . tasmAddhetorhi bhu~njIta manuShyAneva mAnavaH .. 11..\\ antarebhyaH parAnrakShanparebhyaH punarantarAn . parAnparebhyaH svAnsvebhyaH sarvAnpAlaya nityadA .. 12..\\ AtmAna.n sarvato rakShanrAjA rakSheta medinIm . AtmamUlamida.n sarvamAhurhi viduSho janAH .. 13..\\ ki.n chhidraM ko.anuSha~Ngo me ki.n vAstyavinipAtitam . kuto mAmAsraveddoSha iti nitya.n vichintayet .. 14..\\ guptaishchArairanumataiH pR^ithivImanuchArayet . sunIta.n yadi me vR^ittaM prasha.nsanti na vA punaH . kachchidrochejjanapade kachchidrAShTre cha me yashaH .. 15..\\ dharmaGYAnA.n dhR^itimatA.n sa~NgrAmeShvapalAyinAm . rAShTra.n cha ye.anujIvanti ye cha rAGYo.anujIvinaH .. 16..\\ amAtyAnA.n cha sarveShAM madhyasthAnAM cha sarvashaH . ye cha tvAbhiprasha.nseyurnindeyuratha vA punaH . sarvAnsupariNItA.nstAnkArayeta yudhiShThira .. 17..\\ ekAntena hi sarveShAM na shakya.n tAta rochitum . mitrAmitramatho madhya.n sarvabhUteShu bhArata .. 18..\\ tulyabAhubalAnA.n cha guNairapi niShevinAm . katha.n syAdadhikaH kashchitsa tu bhu~njIta mAnavAn .. 19..\\ ye charA hyacharAnadyuradaMShTrAndaMShTriNastathA . AshIviShA iva kruddhA bhujagA bhujagAniva .. 20..\\ etebhyashchApramattaH syAtsadA yatto yudhiShThira . bhAruNDa sadR^ishA hyete nipatanti pramAdyataH .. 21..\\ kachchitte vaNijo rAShTre nodvijante karArditAH . krINanto bahu vAlpena kAntArakR^itanishramAH .. 22..\\ kachchitkR^iShikarA rAShTraM na jahatyati pIDitAH . ye vahanti dhura.n rAGYAM sambharantItarAnapi .. 23..\\ ito dattena jIvanti devA pitR^igaNAstathA . manuShyoragarakShA.nsi vayA.nsi pashavastathA .. 24..\\ eShA te rAShTravR^ittishcha rAShTraguptishcha bhArata . etamevArthamAshritya bhUyo vakShyAmi pANDava .. 25..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 91} yAna~NgirAH kShatradharmAnutathyo brahma vittamaH . mAndhAtre yauvanAshvAya prItimAnabhyabhAShata .. 1..\\ sa yathAnushashAsainamutathyo brahma vittamaH . tatte sarvaM pravakShyAmi nikhilena yudhiShThira .. 2..\\ dharmAya rAjA bhavati na kAmakaraNAya tu . mAndhAtareva.n jAnIhi rAjA lokasya rakShitA .. 3..\\ rAjA charati vai dharma.n devatvAyaiva gachchhati . na cheddharma.n sa charati narakAyaiva gachchhati .. 4..\\ dharme tiShThanti bhUtAni dharmo rAjani tiShThati . ta.n rAjA sAdhu yaH shAsti sa rAjA pR^ithivIpatiH .. 5..\\ rAjA paramadharmAtmA lakShmIvAnpApa uchyate . devAshcha garhA.n gachchhanti dharmo nAstIti chochyate .. 6..\\ adharme vartamAnAnAmarthasiddhiH pradR^ishyate . tadeva ma~Ngala.n sarvaM lokaH samanuvartate .. 7..\\ uchchhidyate dharmavR^ittamadharmo vartate mahAn . bhayamAhurdivArAtra.n yadA pApo na vAryate .. 8..\\ na vedAnanuvartanti vratavanto dvijAtayaH . na yaGYA.nstanvate viprA yadA pApo na vAryate .. 9..\\ vadhyAnAmiva sarveShAM mano bhavati vihvalam . manuShyANAM mahArAja yadA pApo na vAryate .. 10..\\ ubhau lokAvabhiprekShya rAjAnamR^iShayaH svayam . asR^ijansumahadbhUtamaya.n dharmo bhaviShyati .. 11..\\ yasmindharmo virAjeta ta.n rAjAnaM prachakShate . yasminvilIyate dharma.n taM devA veShala.n viduH .. 12..\\ vR^iSho hi bhagavAndharmo yastasya kurute hyalam . vR^iShala.n ta.n vidurdevAstasmAddharmaM na lopayet .. 13..\\ dharme vardhati vardhanti sarvabhUtAni sarvadA . tasminhrasati hIyante tasmAddharmaM pravardhayet .. 14..\\ dhanAtsravati dharmo hi dhAraNAdveti nishchayaH . akAryANAM manuShyendra sa sImAnta karaH smR^itaH .. 15..\\ prabhavArtha.n hi bhUtAnA.n dharmaH sR^iShTaH svayaM bhuvA . tasmAtpravardhayeddharmaM prajAnugraha kAraNAt .. 16..\\ tasmAddhi rAjashArdUla dharmaH shreShTha iti smR^itaH . sa rAjA yaH prajAH shAsti sAdhu kR^itpuruSharShabhaH .. 17..\\ kAmakrodhAvanAdR^itya dharmamevAnupAlayet . dharmaH shreyaH karatamo rAGYAM bharatasattama .. 18..\\ dharmasya brAhmaNA yonistasmAttAnpUjayetsadA . brAhmaNAnA.n cha mAndhAtaH kAmAnkuryAdamatsarI .. 19..\\ teShA.n hyakAma karaNAdrAGYaH sa~njAyate bhayam . mitrANi cha na vardhante tathAmitrI bhavantyapi .. 20..\\ brAhmaNAnvai tadAsUyAdyadA vairochano baliH . athAsmAchchhrIrapAkrAmadyAsminnAsItpratApinI .. 21..\\ tatastasmAdapakramya sAgachchhatpAkashAsanam . atha so.anvatapatpashchAchchhriya.n dR^iShTvA purandare .. 22..\\ etatphalamasUyAyA abhimAnasya chAbhibho . tasmAdbudhyasva mAndhAtarmA tvA jahyAtpratApinI .. 23..\\ darpo nAma shriyaH putro jaGYe.adharmAditi shrutiH . tena devAsurA rAjannItAH subahusho vasham .. 24..\\ rAjarShayashcha bahavastasmAdbudhyasva pArthiva . rAjA bhavati ta.n jitvA dAsastena parAjitaH .. 25..\\ sa yathA darpasahitamadharmaM nAnusevate . tathA vartasva mAndhAtashchira.n chetsthAtumichchhasi .. 26..\\ mattAtpramattAtpogaNDAdunmattAchcha visheShataH . tadabhyAsAdupAvartAdahitAnA.n cha sevanAt .. 27..\\ nigR^ihItAdamAtyAchcha strIbhyashchaiva visheShataH . parvatAdviShamAddurgAddhastino.ashvAtsarIsR^ipAt .. 28..\\ etebhyo nityayattaH syAnnakta~ncaryA.n cha varjayet . atyAya.n chAti mAnaM cha dambhaM krodhaM cha varjayet .. 29..\\ aviGYAtAsu cha strIShu klIbAsu svairiNIShu cha . parabhAryAsu kanyAsu nAcharenmaithunaM nR^ipaH .. 30..\\ kuleShu pAparakShA.nsi jAyante varNasa~NkarAt . apumA.nso.a~NgahInAshcha sthUlajihvA vichetasaH .. 31..\\ ete chAnye cha jAyante yadA rAjA pramAdyati . tasmAdrAGYA visheSheNa vartitavyaM prajAhite .. 32..\\ kShatriyasya pramattasya doShaH sa~njAyate mahAn . adharmAH sampravartante prajA sa~NkarakArakAH .. 33..\\ ashIte vidyate shIta.n shIte shItaM na vidyate . avR^iShTirati vR^iShTishcha vyAdhishchAvishati prajAH .. 34..\\ nakShatrANyupatiShThanti grahA ghorAstathApare . utpAtAshchAtra dR^ishyante bahavo rAjanAshanAH .. 35..\\ arakShitAtmA yo rAjA prajAshchApi na rakShati . prajAshcha tasya kShIyante tAshcha so.anu vinashyati .. 36..\\ dvAvAdadAte hyekasya dvayosh cha bahavo.apare . kumAryaH sampralupyante tadAhurnR^ipa dUShaNam .. 37..\\ mamaitaditi naikasya manuShyeShvavatiShThate . tyaktvA dharma.n yadA rAjA pramAdamanutiShThati .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 92} kAlavarShI cha parjanyo dharmachArI cha pArthivaH . sampadyadaiShA bhavati sA bibharti sukhaM prajAH .. 1..\\ yo na jAnAti nirhantu.n vastrANAM rajako malam . raktAni vA shodhayitu.n yathA nAsti tathaiva saH .. 2..\\ evameva dvijendrANA.n kShatriyANA.n vishAm api . shUdrAshchaturNA.n varNAnAM nAnA karmasvavasthitAH .. 3..\\ karma shUdre kR^iShirvaishye daNDanItishcha rAjani . brahmacharya.n tapo mantrAH satyaM chApi dvijAtiShu .. 4..\\ teShA.n yaH kShatriyo veda vastrANAmiva shodhanam . shIladoShAnvinirhantu.n sa pitA sa prajApatiH .. 5..\\ kR^ita.n tretA dvAparashcha kalishcha bharatarShabha . rAjavR^ittAni sarvANi rAjaiva yugamuchyate .. 6..\\ chAturvarNya.n tathA vedAshchAturAshramyameva cha . sarvaM pramuhyate hyetadyadA rAjA pramAdyati .. 7..\\ rAjaiva kartA bhUtAnA.n rAjaiva cha vinAshakaH . dharmAtmA yaH sa kartA syAdadharmAtmA vinAshakaH .. 8..\\ rAGYo bhAryAshcha putrAshcha bAndhavAH suhR^idastathA . sametya sarve shochanti yadA rAjA pramAdyati .. 9..\\ hastino.ashvAshcha gAvashchApyuShTrAshvatara gardabhAH . adharmavR^itte nR^ipatau sarve sIdanti pArthiva .. 10..\\ durbalArthaM bala.n sR^iShTa.n dhAtrA mAndhAtaruchyate . abala.n tanmahadbhUta.n yasminsarvaM pratiShThitam .. 11..\\ yachcha bhUta.n sa bhajate bhUtA ye cha tadanvayAH . adharmasthe hi nR^ipatau sarve sIdanti pArthiva .. 12..\\ durbalasya hi yachchakShurmunerAshIviShasya cha . aviShahya tamaM manye mA sma durbalamAsadaH .. 13..\\ durbalA.nstAta budhyethA nityamevAvimAnitAn . mA tvA.n durbalachakShUMShi pradaheyuH sa bAndhavam .. 14..\\ na hi durbaladagdhasya kule ki.n chitprarohati . AmUlaM nirdahatyeva mA sma durbalamAsadaH .. 15..\\ abala.n vai balAchchhreyo yachchAti balavadbalam . balasyAbala dagdhasya na ki.n chidavashiShyate .. 16..\\ vimAnito hatotkruShTastrAtAra.n chenna vindati . amAnuSha kR^itastatra daNDo hanti narAdhipam .. 17..\\ mA sma tAta bale stheyA bAdhiShThA mApi durbalam . mA tvA durbalachakShUMShi dhakShyantyagnirivAshrayam .. 18..\\ yAni mithyAbhishastAnAM patantyashrUNi rodatAm . tAni putrAnpashUnghnanti teShAM mithyAbhishAsatAm .. 19..\\ yadi nAtmani putreShu na chetpautreShu naptR^iShu . na hi pApa.n kR^itaM karma sadyaH phalati gauriva .. 20..\\ yatrAbalo vadhyamAnastrAtAraM nAdhigachchhati . mahAndaivakR^itastatra daNDaH patati dAruNaH .. 21..\\ yuktA yadA jAnapadA bhikShante brAhmaNA iva . abhIkShNaM bhikShudoSheNa rAjAna.n ghnanti tAdR^ishAH .. 22..\\ rAGYo yadA janapade bahavo rAjapUruShAH . anayenopavartante tadrAGYaH kilbiShaM mahat .. 23..\\ yadA yuktA nayantyarthAnkAmAdarthavashena vA . kR^ipaNa.n yAchamAnAnA.n tadrAGYo vaishasaM mahat .. 24..\\ mahAvR^ikSho jAyate vardhate cha ta.n chaiva bhUtAni samAshrayanti . yadA vR^ikShashchhidyate dahyate vA tadAshrayA aniketA bhavanti .. 25..\\ yadA rAShTre dharmamagrya.n charanti sa.nskAra.n vA rAjaguNaM bruvANAH . tairevAdharmashcharito dharmamohAt tUrNa.n jahyAtsukR^itaM duShkR^itaM cha .. 26..\\ yatra pApA jyAyamAnAsh charanti satA.n kalirvindati tatra rAGYaH . yadA rAjA shAsti narAnnashiShyAn na tadrAGYya vardhate bhUmipAla .. 27..\\ yashchAmAtyaM mAnayitvA yathArhaM mantre cha yuddhe cha nR^ipo niyuGYyAt . pravardhate tasya rAShTraM nR^ipasya bhu~Nkte mahI.n chApyakhilAM chirAya .. 28..\\ atrApi sukR^ita.n karma vAchaM chaiva subhAShitAm . samIkShya pUjayanrAjA dharmaM prApnotyanuttamam .. 29..\\ sa.nvibhajya yadA bhu~Nkte na chAnyAnavamanyate . nihanti balina.n dR^ipta.n sa rAGYo dharma uchyate .. 30..\\ trAyate hi yadA sarva.n vAchA kAyena karmaNA . putrasyApi na mR^iShyechcha sa rAGYo dharma uchyate .. 31..\\ yadA shAraNikAnrAjA putra vatparirakShati . bhinatti na cha maryAdA.n sa rAGYo dharma uchyate .. 32..\\ yadApta dakShiNairyaGYairyajate shraddhayAnvitaH . kAmadveShAvanAdR^itya sa rAGYo dharma uchyate .. 33..\\ kR^ipaNAnAtha vR^iddhAnA.n yadAshru vyapamArShTi vai . harSha.n sa~njanayannR^INAM sa rAGYo dharma uchyate .. 34..\\ vivardhayati mitrANi tathArIMshchApakarShati . sampUjayati sAdhUMshcha sa rAGYo dharma uchyate .. 35..\\ satyaM pAlayati prAptyA nityaM bhUmiM prayachchhati . pUjayatyatithInbhR^ityAnsa rAGYo dharma uchyate .. 36..\\ nigrahAnugrahau chobhau yatra syAtAM pratiShThitau . asmi.Nlloke pare chaiva rAjA tatprApnute phalam .. 37..\\ yamo rAjA dhArmikANAM mAndhAtaH parameshvaraH . sa.nyachchhanbhavati prANAnna sa.nyachchha.nstu pApakaH .. 38..\\ R^itvikpurohitAchAryAnsatkR^ityAnavamanya cha . yadA samyakpragR^ihNAti sa rAGYo dharma uchyate .. 39..\\ yamo yachchhati bhUtAni sarvANyevAvisheShataH . tasya rAGYAnukartavya.n yantavyA vidhivatprajAH .. 40..\\ sahasrAkSheNa rAjA hi sarva evopamIyate . sa pashyati hi ya.n dharma.n sa dharmaH puruSharShabha .. 41..\\ apramAdena shikShethAH kShamAM buddhi.n dhR^itiM matim . bhUtAnA.n sattvajiGYAsAM sAdhvasAdhu cha sarvadA .. 42..\\ sa~NgrahaH sarvabhUtAnA.n dAnaM cha madhurA cha vAk . paurajAnapadAshchaiva goptavyAH svA yathA prajAH .. 43..\\ na jAtvadakSho nR^ipatiH prajAH shaknoti rakShitum . bharo hi sumahA.nstAta rAjyaM nAma suduShkaram .. 44..\\ taddaNDavinnR^ipaH prAGYaH shUraH shaknoti rakShitum . na hi shakyamadaNDena klIbenAbuddhinApi vA .. 45..\\ abhirUpaiH kule jAtairdakShairbhaktairbahushrutaiH . sarvA buddhIH parIkShethAstApasAshramiNAm api .. 46..\\ tatastva.n sarvabhUtAnA.n dharmaM vetsyasi vai param . svadeshe paradeshe vA na te dharmo vinashyati .. 47..\\ dharmashchArthashcha kAmash cha dharma evottaro bhavet . asmi.Nlloke pare chaiva dharmavitsukhamedhate .. 48..\\ tyajanti dArAnprANAMshcha manuShyAH pratipUjitAH . sa~Ngrahashchaiva bhUtAnA.n dAnaM cha madhurA cha vAk .. 49..\\ apramAdashcha shaucha.n cha tAta bhUtikaraM mahat . etebhyashchaiva mAndhAtaH satataM mA pramAdithAH .. 50..\\ apramatto bhavedrAjA chhidradarshI parAtmanoH . nAsya chhidraM paraH pashyechchhidreShu paramanviyAt .. 51..\\ etadvR^itta.n vAsavasya yamasya varuNasya cha . rAjarShINA.n cha sarveShAM tattvamapyanupAlaya .. 52..\\ tatkuruShva mahArAja vR^itta.n rAjarShisevitam . AtiShTha divyaM panthAnamahnAya bharatarShabha .. 53..\\ dharmavR^itta.n hi rAjAnaM pretya cheha cha bhArata . devarShipitR^igandharvAH kIrtayantyamitaujasaH .. 54..\\ sa evamukto mAndhAtA tenotathyena bhArata . kR^itavAnavisha~NkastadekaH prApa cha medinIm .. 55..\\ bhavAnapi tathA samya~NmAndhAteva mahIpatiH . dharma.n kR^itvA mahI.n rakShansvarge sthAnamavApsyasi .. 56..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 93} katha.n dharme sthAtumichchhanrAjA varteta dhArmikaH . pR^ichchhAmi tvA kurushreShTha tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gIta.n dR^iShTArthatattvena vAmadevena dhImatA .. 2..\\ rAjA vasu manA nAma kausalyo balavA~nshuchiH . maharShiM paripaprachchha vAmadeva.n yasho vinam .. 3..\\ dharmArthasahita.n vAkyaM bhagavannanushAdhi mAm . yena vR^ittena vai tiShThanna chyaveya.n svadharmataH .. 4..\\ tamabravIdvAmadevastapasvI japatA.n varaH . hemavarNamupAsIna.n yayAtimiva nAhuSham .. 5..\\ dharmamevAnuvartasva na dharmAdvidyate param . dharme sthitA hi rAjAno jayanti pR^ithivImimAm .. 6..\\ arthasiddheH para.n dharmaM manyate yo mahIpatiH . R^itA.n cha kurute buddhi.n sa dharmeNa virochate .. 7..\\ adharmadarshI yo rAjA balAdeva pravartate . kShipramevApayAto.asmAdubhau prathamamadhyamau .. 8..\\ asatpApiShTha sachivo vadhyo lokasya dharmahA . sahaiva parivAreNa kShipramevAvasIdati .. 9..\\ arthAnAmananuShThAtA kAmachArI vikatthanaH . api sarvAM mahI.n labdhvA kShiprameva vinashyati .. 10..\\ athAdadAnaH kalyANamanasUyurjitendriyaH . vardhate matimAnrAjA srotobhiriva sAgaraH .. 11..\\ na pUrNo.asmIti manyeta dharmataH kAmato.arthataH . buddhito mitra tashchApi satata.n vasudhAdhipaH .. 12..\\ eteShveva hi sarveShu lokayAtrA pratiShThitA . etAni shR^iNva.Nllabhate yashaH kIrti.n shriyaH prajAH .. 13..\\ eva.n yo dharmasa.nrambhI dharmArthaparichintakaH . arthAnsamIkShyArabhate sa dhruvaM mahadashnute .. 14..\\ adAtA hyanati sneho daNDenAvartayanprajAH . sAhasa prakR^itIrAjA kShiprameva vinashyati .. 15..\\ atha pApa.n kR^itaM buddhyA na cha pashyatyabuddhi mAn . akIrtyApi samAyukto mR^ito narakamashnute .. 16..\\ atha mAnayiturdAtuH shuklasya rasavedinaH . vyasana.n svamivotpannaM vijighA.nsanti mAnavAH .. 17..\\ yasya nAsti gururdharme na chAnyAnanupR^ichchhati . sukhatantro.arthalAbheShu nachiraM mahadashnute .. 18..\\ guru pradhAno dharmeShu svayamarthAnvavekShitA . dharmapradhAno lokeShu suchiraM mahadashnute .. 19..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 94} yatrAdharmaM praNayate durbale balavattaraH . tA.n vR^ittimupajIvanti ye bhavanti tadanvayAH .. 1..\\ rAjAnamanuvartante taM pApAbhipravartakam . avinIta manuShya.n tatkShipra.n rAShTraM vinashyati .. 2..\\ yadvR^ittimupajIvanti prakR^itisthasya mAnavAH . tadeva viShamasthasya svajano.api na mR^iShyate .. 3..\\ sAhasa prakR^itiryatra kurute ki.n chidulbaNam . ashAstralakShaNo rAjA kShiprameva vinashyati .. 4..\\ yo.atyantAcharitA.n vR^itti.n kShatriyo nAnuvartate . jitAnAmajitAnA.n cha kShatradharmAdapaiti saH .. 5..\\ dviShanta.n kR^itakarmANaM gR^ihItvA nR^ipatI raNe . yo na mAnayate dveShAtkShatradharmAdapaiti saH .. 6..\\ shaktaH syAtsumukho rAjA kuryAtkAruNyamApadi . priyo bhavati bhUtAnAM na cha vibhrashyate shriyaH .. 7..\\ apriya.n yasya kurvIta bhUyastasya priya.n charet . nachireNa priyaH sa syAdyo.apriyaH priyamAcharet .. 8..\\ mR^iShAvAdaM pariharetkuryAtpriyamayAchitaH . na cha kAmAnna sa.nrambhAnna dveShAddharmamutsR^ijet .. 9..\\ nApatrapeta prashneShu nAbhibhavyA.n gira.n sR^ijet . na tvareta na chAsUyettathA sa~NgR^ihyate paraH .. 10..\\ priye nAtibhR^isha.n hR^iShyedapriye na cha sa~njvaret . na muhyedarthakR^ichchhreShu prajAhitamanusmaran .. 11..\\ yaH priya.n kurute nityaM guNato vasudhAdhipaH . tasya karmANi sidhyanti na cha santyajyate shriyA .. 12..\\ nivR^ittaM pratikUlebhyo vartamAnamanupriye . bhaktaM bhajeta nR^ipatistadvai vR^itta.n satAm iha .. 13..\\ aprakIrNendriyaM prAGYamatyantAnugata.n shuchim . shakta.n chaivAnuraktaM cha yu~njyAnmahati karmaNi .. 14..\\ evameva guNairyukto yo na rajyati bhUmipam . bharturartheShvasUyantaM na ta.n yu~njIta karmaNi .. 15..\\ mUDhamaindriyaka.n lubdhamanArya charitaM shaTham . anatItopadha.n hi.nsra.n durbuddhimabahushrutam .. 16..\\ tyaktopAttaM madya rata.n dyUtastrI mR^igayA param . kArye mahati yo yu~njyAddhIyate sa nR^ipaH shriyaH .. 17..\\ rakShitAtmA tu yo rAjA rakShyAnyashchAnurakShati . prajAshcha tasya vardhante dhruva.n cha mahadashnute .. 18..\\ ye ke chidbhUmipatayastAnsarvAnanvavekShayet . suhR^idbhiranabhikhyAtaistena rAjA na riShyate .. 19..\\ apakR^itya balasthasya dUrastho.asmIti nAshvaset . shyenAnucharitairhyete nipatanti pramAdyataH .. 20..\\ dR^iDhamUlastvaduShTAtmA viditvA balamAtmanaH . abalAnabhiyu~njIta na tu ye balavattarAH .. 21..\\ vikrameNa mahI.n labdhvA prajA dharmeNa pAlayan . Ahave nidhana.n kuryAdrAjA dharmaparAyaNaH .. 22..\\ maraNAntamida.n sarvaM neha ki.n chidanAmayam . tasmAddharme sthito rAjA prajA dharmeNa pAlayet .. 23..\\ rakShAdhikaraNa.n yuddha.n tathA dharmAnushAsanam . mantrachintya.n sukha.n kAle pa~nchabhirvardhate mahI .. 24..\\ etAni yasya guptAni sa rAjA rAjasattama . satata.n vartamAno.atra rAjA bhu~Nkte mahImimAm .. 25..\\ naitAnyekena shakyAni sAtatyenAnvavekShitum . eteShvAptAnpratiShThApya rAjA bhu~Nkte mahI.n chiram .. 26..\\ dAtAra.n sa.nvibhaktAraM mArdavopagataM shuchim . asantyakta manuShya.n cha taM janAH kurvate priyam .. 27..\\ yastu niHshreyasa.n GYAtvA GYAna.n tatpratipadyate . Atmano matamutsR^ijya ta.n loko.anuvidhIyate .. 28..\\ yo.arthakAmasya vachanaM prAtikUlyAnna mR^iShyate . shR^iNoti pratikUlAni vi manA nachirAdiva .. 29..\\ agrAmyacharitAM buddhimatyanta.n yo na budhyate . jitAnAmajitAnA.n cha kShatradharmAdapaiti saH .. 30..\\ mukhyAnamAtyAnyo hitvA nihInAnkurute priyAn . sa vai vyasanamAsAdya gAdha mArto na vindati .. 31..\\ yaH kalyANa guNA~nGYAtIndveShAnnaivAbhimanyate . adR^iDhAtmA dR^iDhakrodho nAsyArtho ramate.antike .. 32..\\ atha yo guNasampannAnhR^idayasyApriyAnapi . priyeNa kurute vashyAMshchira.n yashasi tiShThati .. 33..\\ nAkAle praNayedarthAnnApriye jAtu sa~njvaret . priye nAtibhR^isha.n hR^iShyedyujyetArogya karmaNi .. 34..\\ ke mAnuraktA rAjAnaH ke bhayAtsamupAshritAH . madhyastha doShAH ke chaiShAmiti nitya.n vichintayet .. 35..\\ na jAtu balavAnbhUtvA durbale vishvasetkva chit . bhAruNDa sadR^ishA hyete nipatanti pramAdyataH .. 36..\\ api sarvairguNairyuktaM bhartAraM priyavAdinam . abhidruhyati pApAtmA tasmAddhi vibhiShejjanAt .. 37..\\ etA.n rAjopaniShadaM yayAtiH smAha nAhuShaH . manuShyavijaye yukto hanti shatrUnanuttamAn .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 95} ayuddhenaiva vijaya.n vardhayedvasudhAdhipaH . jaghanyamAhurvijaya.n yo yuddhena narAdhipa .. 1..\\ na chApyalabdha.n lipseta mUle nAtidR^iDhe sati . na hi durbalamUlasya rAGYo lAbho vidhIyate .. 2..\\ yasya sphIto janapadaH sampannaH priya rAjakaH . santuShTapuShTasachivo dR^iDhamUlaH sa pArthivaH .. 3..\\ yasya yodhAH susantuShTAH sAntvitAH sUpadhAsthitAH . alpenApi sa daNDena mahI.n jayati bhUmipaH .. 4..\\ paurajAnapadA yasya svanuraktAH supUjitAH . sadhanA dhAnyavantashcha dR^iDhamUlaH sa pArthivaH .. 5..\\ prabhAvakAlAvadhikau yadA manyeta chAtmanaH . tadA lipseta medhA vI parabhUmi.n dhanAnyuta .. 6..\\ bhogeShvadayamAnasya bhUteShu cha dayA vataH . vardhate tvaramANasya viShayo rakShitAtmanaH .. 7..\\ takShatyAtmAnamevaiSha vanaM parashunA yathA . yaH samyagvartamAneShu sveShu mithyA pravartate .. 8..\\ na vai dviShantaH kShIyante rAGYo nityamapi ghnataH . krodhaM niyantu.n yo veda tasya dveShTA na vidyate .. 9..\\ yadArya janavidviShTa.n karma tannAcharedbudhaH . yatkalyANamabhidhyAyettatrAtmAnaM niyojayet .. 10..\\ nainamanye.avajAnanti nAtmanA paritapyate . kR^ityasheSheNa yo rAjA sukhAnyanububhUShati .. 11..\\ ida.n vR^ittaM manuShyeShu vartate yo mahIpatiH . ubhau lokau vinirjitya vijaye sampratiShThate .. 12..\\ ityukto vAmadevena sarva.n tatkR^itavAnnR^ipaH . tathA kurva.nstvamapyetau lokau jetA na saMshayaH .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 96} atha yo vijigISheta kShatriyaH kShatriya.n yudhi . kastasya dharmyo vijaya etatpR^iShTo bravIhi me .. 1..\\ sa sahAyo.asahAyo vA rAShTramAgamya bhUmipaH . brUyAdaha.n vo rAjeti rakShiShyAmi cha vaH sadA .. 2..\\ mama dharmyaM bali.n dattaki.n vA mAM pratipatsyatha . te chettamAgata.n tatra vR^iNuyuH kushalaM bhavet .. 3..\\ te chedakShatriyAH santo virudhyeyuH katha.n chana . sarvopAyairniyantavyA vi karma sthA narAdhipa .. 4..\\ ashakta.n kShatriyaM matvA shastraM gR^ihNAtyathAparaH . trANAyApyasamartha.n taM manyamAnamatIva cha .. 5..\\ atha yaH kShatriyo rAjA kShatriyaM pratyupAvrajet . katha.n sa pratiyoddhavyastanme brUhi pitA maha .. 6..\\ nAsaMnaddho nAkavacho yoddhavyaH kShatriyo raNe . eka ekena vAchyashcha visR^ijasva kShipAmi cha .. 7..\\ sa chetsaMnaddha AgachchhetsaMnaddhavya.n tato bhavet . sa chetsa sainya Agachchhetsa sainyastamathAhvayet .. 8..\\ sa chennikR^ityA yudhyeta nikR^ityA taM prayodhayet . atha cheddharmato yudhyeddharmeNaiva nivArayet .. 9..\\ nAshvena rathina.n yAyAdudiyAdrathinaM rathI . vyasane na prahartavyaM na bhItAya jitAya cha .. 10..\\ neShurlipto na karNI syAdasatAmetadAyudham . jayArthameva yoddhavyaM na krudhyedajighA.nsataH .. 11..\\ sAdhUnA.n tu mitho bhedAtsAdhushchedvyasanI bhavet . savraNo nAbhihantavyo nAnapatyaH katha.n chana .. 12..\\ bhagnashastro vipannAshvashchhinnajyo hatavAhanaH . chikitsyaH syAtsvaviShaye prApyo vA svagR^ihAnbhavet . nirvraNo.api cha moktavya eSha dharmaH sanAtanaH .. 13..\\ tasmAddharmeNa yoddhavyaM manuH svAyambhuvo.abravIt . satsu nitya.n satA.n dharmastamAsthAya na nAshayet .. 14..\\ yo vai jayatyadharmeNa kShatriyo vardhamAnakaH . AtmAnamAtmanA hanti pApo nikR^itijIvanaH .. 15..\\ karma chaitadasAdhUnAmasAdhu.n sAdhunA jayet . dharmeNa nidhana.n shreyo na jayaH pApakarmaNA .. 16..\\ nAdharmashcharito rAjansadyaH phalati gauriva . mUlAnyasya prashAkhAsh cha dahansamanugachchhati .. 17..\\ pApena karmaNo vitta.n labdhvA pApaH prahR^iShyati . sa vardhamAnaH steyena pApaH pApe prasajjati .. 18..\\ na dharmo.astIti manvAnaH shuchInavahasanniva . ashraddadhAna bhAvAchcha vinAshamupagachchhati .. 19..\\ sa baddhovAruNaiH pAshairamartya iva manyate . mahAdR^itirivAdhmAtaH svakR^itena vivardhate .. 20..\\ tataH sa mUlo hriyate nadIkUlAdiva drumaH . athainamabhinindanti bhinna.n kumbhamivAshmani . tasmAddharmeNa vijaya.n kAma.n lipseta bhUmipaH .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 97} nAdharmeNa mahI.n jetu.n lipseta jagatIpatiH . adharmavijaya.n labdhvA ko.anumanyeta bhUmipaH .. 1..\\ adharmayukto vijayo hyadhruvo.asvargya eva cha . sAdayatyeSha rAjAnaM mahI.n cha bharatarShabha .. 2..\\ vishIrNakavacha.n chaiva tavAsmIti cha vAdinam . kR^itA~njaliM nyastashastra.n gR^ihItvA na vihi.nsayet .. 3..\\ balenAvajito yashcha na ta.n yudhyeta bhUmipaH . sa.nvatsara.n vipraNayettasmAjjAtaH punarbhavet .. 4..\\ nArvAksa.nvatsarAtkanyA spraShTavyA vikramAhR^itA . evameva dhana.n sarvaM yachchAnyatsahasAhR^itam .. 5..\\ na tu vandhya.n dhanaM tiShThetpibeyurbrAhmaNAH payaH . yu~njIranvApyanaDuhaH kShantavya.n vA tadA bhavet .. 6..\\ rAGYA rAjaiva yoddhavyastathA dharmo vidhIyate . nAnyo rAjAnamabhyasedarAjanyaH katha.n chana .. 7..\\ anIkayoH sa.nhatayoryadIyAdbrAhmaNo.antarA . shAntimichchhannubhayato na yoddhavya.n tadA bhavet . maryAdA.n shAshvatIM bhindyAdbrAhmaNaM yo.abhila~Nghayet .. 8..\\ atha chella~NghayedenAM maryAdA.n kShatriya bruvaH . aprashasyastadUrdhva.n syAdanAdeyashcha sa.nsadi .. 9..\\ yA tu dharmavipopena maryAdA bhedanena cha . tA.n vR^ittiM nAnuvarteta vijigIShurmahIpatiH . dharmalabdhAddhi vijayAtko lAbho.abhyadhiko bhavet .. 10..\\ sahasA nAmya bhUtAni kShiprameva prasAdayet . sAntvena bhogadAnena sa rAGYAM paramo nayaH .. 11..\\ bhujyamAnA hyayogena svarAShTrAdabhitApitAH . amitrAnparyupAsIranvyasanaughapratIkShiNaH .. 12..\\ amitropagraha.n chAsya te kuryuH kShipramApadi . sanduShTAH sarvato rAjanrAjavyasanakA~NkShiNaH .. 13..\\ nAmitro vinikartavyo nAtichhedyaH katha.n chana . jIvita.n hyapyati chhinnaH santyajatyekadA naraH .. 14..\\ alpenApi hi sa.nyuktastuShyatyevAparAdhikaH . shuddha.n jIvitamevApi tAdR^isho bahu manyate .. 15..\\ yasya sphIto janapadaH sampannaH priya rAjakaH . santuShTabhR^ityasachivo dR^iDhamUlaH sa pArthivaH .. 16..\\ R^itvikpurohitAchAryA ye chAnye shrutasaMmatAH . pUjArhAH pUjitA yasya sa vai lokajiduchyate .. 17..\\ etenaiva cha vR^ittena mahIM prApa surottamaH . anveva chaindra.n vijayaM vyajigIShanta pArthivAH .. 18..\\ bhUmivarjaM pura.n rAjA jitvA rAjAnamAhave . amR^itAshchauShadhIH shashvadAjahAra pratardanaH .. 19..\\ agnihotrANyagnisheSha.n havirbhAjanameva cha . AjahAra divodAsastato viprakR^ito.abhavat .. 20..\\ sarAjakAni rAShTrANi nAbhAgo dakShiNA.n dadau . anyatra shrotriya svAchcha tApasa svAchcha bhArata .. 21..\\ uchchAvachAni vR^ittAni dharmaGYAnA.n yudhiShThira . AsanrAGYAM purANAnA.n sarva.n tanmama rochate .. 22..\\ sarvavidyAtirekAdvA jayamichchhenmahIpatiH . na mAyayA na dambhena ya ichchhedbhUtimAtmanaH .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 98} kShatradharmAnna pApIyAndharmo.asti bharatarShabha . abhiyAne cha yuddhe cha rAjA hanti mahAjanam .. 1..\\ atha sma karmaNA yena lokA~njayati pArthivaH . vidva~njiGYAsamAnAya prabrUhi bharatarShabha .. 2..\\ nigraheNa cha pApAnA.n sAdhUnAM pragraheNa cha . yaGYairdAnaishcha rAjAno bhavanti shuchayo.amalAH .. 3..\\ uparundhanti rAjAno bhUtAni vijayArthinaH . ta eva vijayaM prApya vardhayanti punaH prajAH .. 4..\\ apavidhyanti pApAni dAnayaGYatapo balaiH . anugraheNa bhUtAnAM puNyameShAM pravardhate .. 5..\\ yathaiva kShetranirdAtA nirdanvai kShetramekadA . hinasti kakSha.n dhAnyaM cha na cha dhAnya.n vinashyati .. 6..\\ eva.n shastrANi mu~nchanto ghnanti vadhyAnathaika dA . tasyaiShA niShkR^itiH kR^itsnA bhUtAnAM bhAvanaM punaH .. 7..\\ yo bhUtAni dhanajyAnAdvadhAtkleshAchcha rakShati . dasyubhyaH prANadAnAtsadhanadaH sukhado virAT .. 8..\\ sa sarvayaGYairIjAno rAjAthAbhaya dakShiNaiH . anubhUyeha bhadrANi prApnodindra sa lokatAm .. 9..\\ brAhmaNArthe samutpanne yo.abhiniHsR^itya yudhyate . AtmAna.n yUpamuchchhritya sa yaGYo.ananta dakShiNaH .. 10..\\ abhIto vikira~nshatrUnpratigR^ihNa~nsharA.nstathA . na tasmAttridashAH shreyo bhuvi pashyanti ki.n chana .. 11..\\ tasya yAvanti shastrANi tvachaM bhindanti sa.nyuge . tAvataH so.ashnute lokAnsarvakAmaduho.akShayAn .. 12..\\ na tasya rudhira.n gAtrAdAvedhebhyaH pravartate . sa ha tenaiva raktena sarvapApaiH pramuchyate .. 13..\\ yAni duHkhAni sahate vraNAnAmabhitApane . na tato.asti tapo bhUya iti dharmavido viduH .. 14..\\ pR^iShThato bhIravaH sa~Nkhye vartante.adhama pUruShAH . shUrAchchharaNamichchhantaH parjanyAdiva jIvanam .. 15..\\ yadi shUrastathA kSheme pratirakShettathA bhaye . pratirUpa.n janAH kuryurna cha tadvartate tathA .. 16..\\ yadi te kR^itamAGYAya namaH kuryuH sadaiva tam . yuktaM nyAyya.n cha kuryuste na cha tadvartate tathA .. 17..\\ puruShANA.n samAnAnA.n dR^ishyate mahadantaram . sa~NgrAme.anIka velAyAmutkruShTe.abhipatatsu cha .. 18..\\ patatyabhimukhaH shUraH parAnbhIruH palAyate . AsthAyAsvargyamadhvAna.n sahAyAnviShame tyajan .. 19..\\ mA sma tA.nstAdR^ishA.nstAta janiShThAH puruShAdhamAn . ye sahAyAnraNe hitvA svasti manto gR^ihAnyayuH .. 20..\\ asvasti tebhyaH kurvanti devA indrapurogamAH . tyAgena yaH sahAyAnA.n svAnprANA.nstrAtumichchhati .. 21..\\ ta.n hanyuH kAShThaloShTairvA dayeyurvA kaTAgninA . pashuvanmArayeyurvA kShatriyA ye syurIdR^ishAH .. 22..\\ adharmaH kShatriyasyaiSha yachchhayyA maraNaM bhavet . visR^ija~nshreShma pittAni kR^ipaNaM paridevayan .. 23..\\ avikShatena dehena pralaya.n yo.adhigachchhati . kShatriyo nAsya tatkarma prasha.nsanti purA vidaH .. 24..\\ na gR^ihe maraNa.n tAta kShatriyANAM prashasyate . shauTIrANAmashauTIramadharmya.n kR^ipaNaM cha tat .. 25..\\ ida.n duHkhamaho kaShTaM pApIya iti niShTanan . pratidhvasta mukhaH pUtiramAtyAnbahu shochayan .. 26..\\ arogANA.n spR^ihayate muhurmR^ityumapIchchhati . vIro dR^ipto.abhimAnI cha nedR^ishaM mR^ityumarhati .. 27..\\ raNeShu kadana.n kR^itvA GYAtibhiH parivAritaH . tIkShNaiH shastraiH suvikliShTaH kShatriyo mR^ityumarhati .. 28..\\ shUro hi satyamanyubhyAmAviShTo yudhyate bhR^isham . kR^ityamAnAni gAtrANi parairnaivAvabudhyate .. 29..\\ sa sa~Nkhye nidhanaM prApya prashasta.n lokapUjitam . svadharma.n vipulaM prApya shakrasyaiti sa lokatAm .. 30..\\ sarvo yodhaH para.n tyaktumAviShTastyaktajIvitaH . prApnotIndrasya sAlokya.n shUraH pR^iShThamadarshayan .. 31..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 99} ke lokA yudhyamAnAnA.n shUrANAmanivartinAm . bhavanti nidhanaM prApya tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . ambarIShasya sa.nvAdamindrasya cha yudhiShThira .. 2..\\ ambarISho hi nAbhAgaH svarga.n gatvA sudurlabham . dadarsha suralokastha.n shakreNa sachivaM saha .. 3..\\ sarvatejomaya.n divya.n vimAnavaramAsthitam . uparyupari gachchhanta.n svaM vai senApatiM prabhum .. 4..\\ sa dR^iShTvopari gachchhanta.n senApatimudAradhIH . R^iddhi.n dR^iShTvA sudevasya vismitaH prAha vAsavam .. 5..\\ sAgarAntAM mahI.n kR^itsnAmanushiShya yathAvidhi . chAturvarNye yathAshAstraM pravR^itto dharmakAmyayA .. 6..\\ brahmacharyeNa ghoreNa AchArya kulasevayA . vedAnadhItya dharmeNa rAjashAstra.n cha kevalam .. 7..\\ atithInannapAnena pitR^IMshcha svadhayA tathA . R^iShInsvAdhyAyadIkShAbhirdevAnyaGYairanuttamaiH .. 8..\\ kShatradharme sthito bhUtvA yathAshAstra.n yathAvidhi . udIkShamANaH pR^itanA.n jayAmi yudhi vAsava .. 9..\\ devarAjasudevo.ayaM mama senApatiH purA . AsIdyodhaH prashAntAtmA so.aya.n kasmAdatIva mAm .. 10..\\ nAnena kratubhirmukhyairiShTaM naiva dvijAtayaH . tarpitA vidhivachchhakra so.aya.n kasmAdatIva mAm .. 11..\\ etasya vitatastAta sudevasya babhUva ha . sa~NgrAmayaGYaH sumahAnyashchAnyo yudhyate naraH .. 12..\\ saMnaddho dIkShitaH sarvo yodhaH prApya chamUmukham . yuddhayaGYAdhikAra stho bhavatIti vinishchayaH .. 13..\\ kAni yaGYe havIMShyatra kimAjya.n kA cha dakShiNA . R^itvijashchAtra ke proktAstanme brUhi shatakrato .. 14..\\ R^itvijaH ku~njarAstatra vAjino.adhvaryavastathA . havIMShi paramA.nsAni rudhira.n tvAjyameva cha .. 15..\\ sR^igAlagR^idhrakAkolAH sadasyAstatra satriNaH . AjyasheShaM pibantyete haviH prAshnanti chAdhvare .. 16..\\ prAsatomarasa~NghAtAH khaDgashaktiparashvadhAH . jvalanto nishitAH pItAH sruchastasyAtha satriNaH .. 17..\\ chApavegAyatastIkShNaH parakAyAvadAraNaH . R^ijuH sunishitaH pItaH sAyako.asya sruvo mahAn .. 18..\\ dvIpicharmAvanaddhashcha nAgadantakR^itatsaruH . hastihastagataH khaDgaH sphyo bhavettasya sa.nyuge .. 19..\\ jvalitairnishitaiH pItaiH prAsashaktiparashvadhaiH . shakyAyasamayaistIkShNairabhighAto bhavedvasu .. 20..\\ AvegAdyattu rudhira.n sa~NgrAme syandate bhuvi . sAsya pUrNAhutirhotre samR^iddhA sarvakAmadhuk .. 21..\\ chhindhi bhindhIti yasyaitachchhrUyate vAhinImukhe . sAmAni sAma gAstasya gAyanti yamasAdane .. 22..\\ havirdhAna.n tu tasyAhuH pareShA.n vAhinImukham . ku~njarANA.n hayAnA.n cha varmiNAM cha samuchchayaH . agniH shyenachito nAma tasya yaGYe vidhIyate .. 23..\\ uttiShThanti kabandho.atra sahasre nihate tu yaH . sa yUpastasya shUrasya khAdiro.aShTAshriruchyate .. 24..\\ iDopahUta.n kroshanti ku~njarA a~NkusheritAH . vyAghuShTa talanAdena vaShaTkAreNa pArthiva . udgAtA tava sa~NgrAme trisAmA dundubhiH smR^itaH .. 25..\\ brahma sve hriyamANe yaH priyA.n yuddhe tanu.n tyajet . AtmAna.n yUpamuchchhritya sa yaGYo.ananta dakShiNaH .. 26..\\ bharturarthe tu yaH shUro vikramedvAhinImukhe . bhayAnna cha nivarteta tasya lokA yathA mama .. 27..\\ nIlachandrAkR^itaiH khaDgairbAhubhiH parighopamaiH . yasya vedirupastIrNA tasya lokA yathA mama .. 28..\\ yastu nAvekShate ka.n chitsahAya.n vijaye sthitaH . vigAhya vAhinImadhya.n tasya lokA yathA mama .. 29..\\ yasya tomarasa~NghATA bherI maNDUkakachchhapA . vIrAsthi sharkarA durgA mA.nsashoNitakardamA .. 30..\\ asi charma plavA sindhuH keshashaivalashAdvalA . ashvanAgarathaishchaiva sambhinnaiH kR^itasa~NkramA .. 31..\\ patAkAdhvajavAnIrA hatavAhana vAhinI . shoNitodA susampUrNA dustarA pAragairnaraiH .. 32..\\ hatanAgamahAnakrA paralokavahAshivA . R^iShTikhaDgadhvajAnUkA gR^idhraka~NkavaDaplavA .. 33..\\ puruShAdAnucharitA bhIrUNA.n kashmalAvahA . nadI yodhamahAyaGYe tadasyAvabhR^itha.n smR^itam .. 34..\\ vedI yasya tvamitrANA.n shirobhiravakIryate . ashvaskandhairjaga skandhaistasya lokA yathA mama .. 35..\\ patnI shAlA kR^itA yasya pareShA.n vAhinImukham . havirdhAna.n svavAhinyastadasyAhurmanIShiNaH .. 36..\\ sadashchAntara yodhAgnirAgnIdhrashchottarA.n disham . shatrusenA kalatrasya sarvalokAnadUrataH .. 37..\\ yadA tUbhaya to vyAho bhavatyAkAshamagrataH . sAsya vedI tathA yaGYe nitya.n vedAstrayo.agnayaH .. 38..\\ yastu yodhaH parAvR^ittaH santrasto hanyate paraiH . apratiShTha.n sa narakaM yAti nAstyatra saMshayaH .. 39..\\ yasya shoNitavegena nadI syAtsamabhiplutA . keshamA.nsAsthi sa~NkIrNA sa gachchhetparamA.n gatim .. 40..\\ yastu senApati.n hatvA tadyAnamadhirohati . sa viShNuvikrama krAmI bR^ihaspatisamaH kratuH .. 41..\\ nAyaka.n vA pramANaM vA yo vA syAttatra pUjitaH . jIvagrAhaM nigR^ihNAti tasya lokA yathA mama .. 42..\\ Ahave nihata.n shUraM na shocheta kadA chana . ashochyo hi hataH shUraH svargaloke mahIyate .. 43..\\ na hyannaM nodaka.n tasya na snAnaM nApyashauchakam . hatasya kartumichchhanti tasya lokA~nshR^iNuShva me .. 44..\\ varApsaraH sahasrANi shUramAyodhane hatam . tvaramANA hi dhAvanti mama bhartA bhavediti .. 45..\\ etattapashcha puNya.n cha dharmashchaiva sanAtanaH . chatvArashchAshramAstasya yo yuddhe na palAyate .. 46..\\ vR^iddhaM balaM na hantavyaM naiva strI na cha vai dvijaH . tR^iNapUrNamukhashchaiva tavAsmIti cha yo vadet .. 47..\\ aha.n vR^itraM balaM pAkaM shatamAyaM virochanam . durAvArya.n cha namuchiM naikamAyaM cha shambaram .. 48..\\ viprachitti.n cha daiteyaM danoH putrAshcha sarvashaH . prahrAda.n cha nihatyAjau tato devAdhipo.abhavam .. 49..\\ ityetachchhakra vachanaM nishamya pratigR^ihya cha . yodhAnAmAtmanaH siddhimambarISho.abhipannavAn .. 50..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 100} atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . pratardano maithilashcha sa~NgrAma.n yatra chakratuH .. 1..\\ yaGYopavItI sa~NgrAme janako maithilo yathA . yodhAnuddharShayAmAsa tannibodha yudhiShThira .. 2..\\ janako maithilo rAjA mahAtmA sarvatattvavit . yodhAnsvAndarshayAmAsa svargaM narakameva cha .. 3..\\ abhItAnAmime lokA bhAsvanto hanta pashyata . pUrNA gandharvakanyAbhiH sarvakAmaduho.akShayAH .. 4..\\ ime palAyamAnAnAM narakAH pratyupasthitAH . akIrtiH shAshvatI chaiva patitavyamanantaram .. 5..\\ tAndR^iShTvArInvijayato bhUtvA santyAga buddhayaH . narakasyApratiShThasya mA bhUtavashavartinaH .. 6..\\ tyAgamUla.n hi shUrANAM svargadvAramanuttamam . ityuktAste nR^ipatinA yodhAH parapura~njaya .. 7..\\ vyajayanta raNe shatrUnharShayanto janeshvaram . tasmAdAtmavatA nitya.n sthAtavyaM raNamUrdhani .. 8..\\ gajAnA.n rathino madhye rathAnAmanu sAdinaH . sAdinAmantarA sthApyaM pAdAtamiha daMshitam .. 9..\\ ya eva.n vyUhate rAjA sa nitya.n jayate dviShaH . tasmAdeva.nvidhAtavyaM nityameva yudhiShThira .. 10..\\ sarve sukR^itamichchhantaH suyuddhenAti manyavaH . kShobhayeyuranIkAni sAgaraM makarA iva .. 11..\\ harShayeyurviShaNNAMshcha vyavasthApya parasparam . jitA.n cha bhUmi.n rakSheta bhagnAnnAtyanusArayet .. 12..\\ punarAvartamAnAnAM nirAshAnA.n cha jIvite . na vegaH susaho rAja.nstasmAnnAtyanusArayet .. 13..\\ na hi prahartumichchhanti shUrAH prAdravatAM bhayAt . tasmAtpalAyamAnAnA.n kuryAnnAtyanusAraNam .. 14..\\ charANAmacharA hyannamadaMShTrA daMShTriNAm api . apANayaH pANimatAmanna.n shUrasya kAtarAH .. 15..\\ samAnapR^iShThodara pANipAdAH pashchAchchhUraM bhIravo.anuvrajanti . ato bhayArtAH praNipatya bhUyaH kR^itvA~njalInupatiShThanti shUrAn .. 16..\\ shUra bAhuShu loko.aya.n lambate putra vatsadA . tasmAtsarvAsvavasthAsu shUraH saMmAnamarhati .. 17..\\ na hi shauryAtpara.n kiM chittriShu lokeShu vidyate . shUraH sarvaM pAlayati sarva.n shUre pratiShThitam .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 101} yathA jayArthinaH senAM nayanti bharatarShabha . IShaddharmaM prapIDyApi tanme brUhi pitA maha .. 1..\\ satyena hi sthitA dharmA upapattyA tathApare . sAdhvAchAratayA ke chittathaivaupayikA api . upAyadharmAnvakShyAmi siddhArthAnarthadharmayoH .. 2..\\ nirmaryAdA dasyavastu bhavanti paripanthinaH . teShAM prativighAtArthaM pravakShyAmyatha naigamam . kAryANA.n samprasiddhyartha.n tAnupAyAnnibodha me .. 3..\\ ubhe praGYe veditavye R^ijvI vakrA cha bhArata . jAnanvakrAM na seveta pratibAdheta chAgatAm .. 4..\\ amitrA eva rAjAnaM bhedenopacharantyuta . tA.n rAjA nikR^iti.n jAnanyathAmitrAnprabAdhate .. 5..\\ gajAnAM pArshvacharmANi govR^iShAjagarANi cha . shalya ka~NkaTa lohAni tanutrANi matAni cha .. 6..\\ shitapItAni shastrANi saMnAhAH pItalohitAH . nAnA ra~njana raktAH syuH patAkAH ketavash cha te .. 7..\\ R^iShTayastomarAH khaDgA nishitAshcha parashvadhAH . phalakAnyatha charmANi pratikalpyAnyanekashaH . abhInItAni shastrANi yodhAshcha kR^itanishramAH .. 8..\\ chaitryA.n vA mArgashIrShyAM vA senAyogaH prashasyate . pakvasasyA hi pR^ithivI bhavatyambumatI tathA .. 9..\\ naivAti shIto nAtyuShNaH kAlo bhavati bhArata . tasmAttadA yojayeta pareShA.n vyasaneShu vA . eteShu yogAH senAyAH prashastAH parabAdhane .. 10..\\ jalavA.nstR^iNavAnmArgaH samo gamyaH prashasyate . chArairhi vihitAbhyAsaH kushalairvanagocharaiH .. 11..\\ navyAraNyairna shakyeta gantuM mR^igagaNairiva . tasmAtsarvAsu senAsu yojayanti jayArthinaH .. 12..\\ AvAsastoyavAndurgaH prayAkAshaH prashasyate . pareShAmupasarpANAM pratiShedhastathA bhavet .. 13..\\ AkAsha.n tu vanAbhyAshe manyante guNavattaram . bahubhirguNajAtaistu ye yuddhakushalA janAH .. 14..\\ upanyAso.apasarpANAM padAtInA.n cha gUhanam . atha shatrupratIghAtamApadarthaM parAyaNam .. 15..\\ saptarShInpR^iShThataH kR^itvA yudhyerannachalA iva . anena vidhinA rAja~njigIShetApi durjayAn .. 16..\\ yato vAyuryataH sUryo yataH shukrastato jayaH . pUrvaM pUrva.n jyAya eShA.n saMnipAte yudhiShThira .. 17..\\ akardamAmanudakAmamaryAdAmaloShTakAm . ashvabhUmiM prasha.nsanti ye yuddhakushalA janAH .. 18..\\ samA nirudakAkAshA rathabhUmiH prashasyate . nIchadrumA mahAkakShA sodakA hastiyodhinAm .. 19..\\ bahu durgA mahAvR^ikShA vetraveNubhirAstR^itA . padAtInA.n kShamA bhUmiH parvatopavanAni cha .. 20..\\ padAtibahulA senA dR^iDhA bhavati bhArata . rathAshvabahulA senA sudineShu prashasyate .. 21..\\ padAtinAgabahulA prAvR^iTkAle prashasyate . guNAnetAnprasa~NkhyAya deshakAlau prayojayet .. 22..\\ eva.n sa~ncintya yo yAti tithi nakShatrapUjitaH . vijaya.n labhate nityaM senAM samyakprayojayan .. 23..\\ prasuptA.nstR^iShitA~nshrAntAnprakIrNAnnAbhighAtayet . mokShe prayANe chalane pAnabhojana kAlayoH .. 24..\\ ati kShiptAnvyatikShiptAnvihatAnpratanU kR^itAn . suvisrambhAnkR^itArambhAnupanyAsa pratApinAn . bahishcharAnupanyAsAnkR^itvA veshmAnusAriNaH .. 25..\\ pAramparyAgate dvAre ye ke chidanuvartinaH . paricharyA varoddhAro ye cha ke chana valginaH .. 26..\\ anIka.n ye prabhindanti bhinnaM ye sthagayanti cha . samAnAshana pAnAste kAryA dviguNavetanAH .. 27..\\ dashAdhipatayaH kAryAH shatAdhipatayastathA . teShA.n sahasrAdhipati.n kuryAchchhUramatandritam .. 28..\\ yathAmukhya.n saMnipAtya vaktavyAH sma shapAmahe . yathA jayArtha.n sa~NgrAme na jahyAma parasparam .. 29..\\ ihaiva te nivartantA.n ye naH ke chana bhIravaH . na ghAtayeyuH pradara.n kurvANAstumule sati .. 30..\\ AtmAna.n cha svapakShaM cha palAyanhanti sa.nyuge . dravyanAsho vadho.akIrtirayashashcha palAyane .. 31..\\ amanoGYA sukhA vAchaH puruShasya palAyataH . pratispandauShTha dantasya nyastasarvAyudhasya cha .. 32..\\ hitvA palAyamAnasya sahAyAnprANasaMshaye . amitrairanubaddhasya dviShatAmastu nastathA .. 33..\\ manuShyApasadA hyete ye bhavanti parA~NmukhAH . rAshivardhana mAtrAste naiva te pretya no iha .. 34..\\ amitrA hR^iShTamanasaH pratyudyAnti palAyinam . jayina.n suhR^idastAta vandanairma~Ngalena cha .. 35..\\ yasya sma vyasane rAjannanumodanti shatravaH . tadasahya tara.n duHkhamahaM manye vadhAdapi .. 36..\\ shriya.n jAnIta dharmasya mUla.n sarvasukhasya cha . sA bhIrUNAM parAnyAti shUrastAm adhigachchhati .. 37..\\ te vaya.n svargamichchhantaH sa~NgrAme tyaktajIvitAH . jayanto vadhyamAnA vA prAptumarhAma sadgatim .. 38..\\ eva.n saMshapta shapathAH samabhityaktajIvitAH . amitravAhinI.n vIrAH sampragAhantyabhIravaH .. 39..\\ agrataH puruShAnIkamasi charma vatAM bhavet . pR^iShThataH shakaTAnIka.n kalatraM madhyatastathA .. 40..\\ pareShAM pratighAtArthaM padAtInA.n cha gUhanam . api hyasminpare gR^iddhA bhaveyurye purogamAH .. 41..\\ ye purastAdabhimatAH sattvavanto mano vinaH . te pUrvamabhivartera.nstAnanvagitare janAH .. 42..\\ api choddharShaNa.n kAryaM bhIrUNAmapi yatnataH . skandhadarshanamAtra.n tu tiShTheyurvA samIpataH .. 43..\\ sa.nhatAnyodhayedalpAnkAma.n vistArayedbahUn . suchI mukhamanIka.n syAdalpAnAM bahubhiH saha .. 44..\\ samprayuddhe prahR^iShTe vA satya.n vAyadi vAnR^itam . pragR^ihya bAhUnkrosheta bhagnA bhagnAH parA iti .. 45..\\ AgataM no mitrabalaM praharadhvamabhItavat . shabdavanto.anudhAveyuH kurvanto bhairava.n ravam .. 46..\\ kShveDAH kila kilAH sha~NkhAH krakachA goviShANikAn . bherImR^ida~NgapaNavAnnAdayeyurshcha ku~njarAn .. 47..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 102} y ki.n shIlAH kiM samutthAnAH katha.nrUpAshcha bhArata . ki.n saMnAhAH kathaM shastrA janAH syuH sa.nyuge nR^ipa .. 1..\\ bh yathAcharitamevAtra shastrapatra.n vidhIyate . AchArAdeva puruShastathA karmasu vartate .. 2..\\ gAndhArAH sindhusauvIrA nakharaprAsayodhinaH . AbhIravaH subalinastadbala.n sarvapAragam .. 3..\\ sarvashastreShu kushalAH sattvavanto hyushInarAH . prAchyA mAta~NgayuddheShu kushalAH shaThayodhinaH .. 4..\\ tathA yavanakAmbojA mathurAmabhitash cha ye . ete niyuddha kushalA dAkShiNAtyAsi charmiNaH .. 5..\\ sarvatra shUrA jAyante mahAsattvA mahAbalAH . prAya eSha samuddiShTo lakShaNAni tu me shR^iNu .. 6..\\ si.nhashArdUlavAnnetrAH sinha shArdUlagAminaH . pArAvata kuli~NgAkShAH sarve shUrAH pramAthinaH .. 7..\\ mR^igasvarA dvIpinetrA R^iShabhAkShAstathApare . pravAdinaH suchaNDAshcha krodhinaH kiMnarI svanAH .. 8..\\ meghasvanAH kruddha mukhAH ke chitkarabha nisvanAH . jihmanAsAnuja~NghAshcha dUragA dUrapAtinaH .. 9..\\ viDAla kubjAstanavastanu keshAstanutvachaH . shUrAshchapala chittAshcha te bhavanti durAsadAH .. 10..\\ godhA nimIlitAH ke chinmR^idu prakR^itayo.api cha . tura~NgagatinirghoShAste narAH pArayiShNavaH .. 11..\\ susa.nhatAH pratanavo vyUDhoraskAH susa.nsthitAH . pravAditena nR^ityanti hR^iShyanti kalaheShu cha .. 12..\\ ganbhIrAkShA niHsR^itAkShAH pi~NgalA bhrukuTI mukhAH . nakulAkShAstathA chaiva sarve shUrAstanutyajaH .. 13..\\ jihmAkShAH pralalATAshcha nirmA.nsa hanavo.api cha . vakrabAhva~NgulI saktAH kR^ishA dhamani santatAH .. 14..\\ pravishantyativegena samparAye.abhyupasthite . vAraNA iva saMmattAste bhavanti durAsadAH .. 15..\\ dIptasphuTita keshAntAH sthUlapArshva hanU mukhAH . unnatA.nsA pR^ithugrIvA vikaTAH sthUlapiNDikA .. 16..\\ udvR^ittAshchaiva sugrIvA vinatA vihagA iva . piNDa shIrshAhi vaktrAshcha vR^iShadaMsha mukhA iva .. 17..\\ ugrasvanA manyumanto yuddheShvArAva sAriNaH . adharmaGYAvaliptAshcha ghorA raudrapradarshinaH .. 18..\\ tyaktAtmAnaH sarva ete antyajA hyanivartinaH . puraskAryAH sadA sainye hanyate ghnanti chApi te .. 19..\\ adhArmikA bhinnavR^ittAH sAdhvevaiShAM parAbhavaH . evameva prakupyanti rAGYo.apyete hyabhIkShNashaH .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 103} y jaitryA vA kAni rUpANi bhavanti puruSharShabha . pR^itanAyAH prashastAni tAnIhechchhAmi veditum .. 1..\\ bh jaitryA vA yAni rUpANi bhavanti puruSharShabha . pR^itanAyAH prashastAni tAni vakShyAmi sarvashaH .. 2..\\ daivaM pUrva.n vikurute mAnuShe kAlachodite . tadvidvA.nso.anupashyanti GYAnadIrgheNa chakShuShA .. 3..\\ prAyashchitta vidhi.n chAtra japahomAMshcha tadviduH . ma~NgalAni cha kurvantaH shamayantyahitAnyapi .. 4..\\ udIrNamanaso yodhA vAhanAni cha bhArata . yasyAM bhavanti senAyA.n dhruvaM tasyAM jaya.n vadet .. 5..\\ anvenA.n vAyavo vAnti tathaivendra dhanUMShi cha . anuplavante meghAshcha tathAdityasya rashmayaH .. 6..\\ gomAyavashchAnulomA vaDA gR^idhrAshcha sarvashaH . AchareyuryadA senA.n tadA siddhiranuttamA .. 7..\\ prasannabhAH pAvaka UrdhvarashmiH pradakShiNAvartashikho vidhUmaH . puNyA gandhAshchAhutInAM pravAnti jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH .. 8..\\ gambhIrashabdAshcha mahAsvanAsh cha sha~NkhAshcha bheryash cha nadanti yatra . yuyutsavashchApratIpA bhavanti jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH .. 9..\\ iShTA mR^igAH pR^iShThato vAmatash cha samprasthitAnA.n cha gamiShyatAM cha . jighA.nsatA.n dakShiNAH siddhimAhur ye tvagrataste pratiShedhayanti .. 10..\\ ma~Ngalya shabdAH shakunA vadanti ha.nsAH krau~nchAH shatapatrAshcha chAShAH . hR^iShTA yodhAH sattvavanto bhavanti jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH .. 11..\\ shastraiH pataiH kavachairketubhish cha subhAnubhirmukhavarNaishcha yUnAm . bhrAjiShmatI duShpratiprekShaNIyA yeShA.n chamUste.abhibhavanti shatrUn .. 12..\\ shushrUShavashchAnabhimAninash cha paraspara.n sauhR^idamAsthitAsh cha . yeShA.n yodhAH shauchamanuShThitAsh cha jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH .. 13..\\ shabdAH sparshAstathA gandhA vicharanti manaHpriyAH . dhairya.n chAvishate yodhAnvijayasya mukhaM tu tat .. 14..\\ iShTo vAmaH praviShTasya dakShiNaH pravivikShataH . pashchAtsa.nsAdhayatyarthaM purastAtpratiShedhati .. 15..\\ sambhR^itya mahatI.n senA.n chatura~NgAM yudhiShThira . sAmnaivAvartane pUrvaM prayatethAstatho yudhi .. 16..\\ jaghanya eSha vijayo yadyuddhaM nAma bhArata . yAdR^ichchhiko yudhi jayo daivo veti vichAraNam .. 17..\\ apAmiva mahAvegastrastA mR^igagaNA iva . durnivAryatamA chaiva prabhagnA mahatI chamUH .. 18..\\ bhagnA ityeva bhajyante vidvA.nso.api na kAraNam . udArasArA mahatI rurusa~NghopamA chamUH .. 19..\\ parasparaGYAH sa.nhR^iShTAstyaktaprANAH sunishchitAH . api pa~nchAshatiH shUrA mR^idnanti paravAhinIm .. 20..\\ atha vA pa~ncha ShaTsapta sahitAH kR^itanishchayAH . kulInAH pUjitAH samyagvijayantIha shAtravAn .. 21..\\ saMnipAto na gantavyaH shakye sati katha.n chana . sAntvabheda pradAnAnA.n yuddhamuttaramuchyate .. 22..\\ sa.nsarpaNAddhi senAyA bhayaM bhIrUnprabAdhate . vajrAdiva prajvalitAdiya.n kva nu patiShyati .. 23..\\ abhiprayAtA.n samitiM GYAtvA ye pratiyAntyatha . teShA.n spandanti gAtrANi yodhAnAM viShayasya cha .. 24..\\ viShayo vyathate rAjansarvaH sasthANu ja~NgamaH . shastrapratApa taptAnAM majjA sIdati dehinAm .. 25..\\ teShA.n sAntva.n krUra mishraM praNetavyaM punaH punaH . sampIDyamAnA hi pare yogamAyAnti sarvashaH .. 26..\\ antarANA.n cha bhedArthaM chArAnabhyavachArayet . yashcha tasmAtparo rAjA tena sandhiH prashasyate .. 27..\\ na hi tasyAnyathA pIDA shakyA kartu.n tathAvidhA . yathA sArdhamamitreNa sarvataH pratibAdhanam .. 28..\\ kShamA vai sAdhu mAyA hi na hi sAdhvakShamA sadA . kShamAyAshchAkShamAyAshcha viddhi pArtha prayojanam .. 29..\\ vijitya kShamamANasya yasho rAGYo.abhivardhate . mahAparAdhA hyapyasminvishvasanti hi shatravaH .. 30..\\ manyate karshayitvA tu kShamA sAdhviti shambaraH . asantapta.n tu yaddAru pratyeti prakR^itiM punaH .. 31..\\ naitatprasha.nsantyAchAryA na cha sAdhu nidarshanam . akleshenAvinAshena niyantavyAH svaputravat .. 32..\\ dveShyo bhavati bhUtAnAmugro rAjA yudhiShThira . mR^idumapyavamanyante tasmAdubhaya bhAgbhavet .. 33..\\ prahariShyanpriyaM brUyAtpraharannapi bhArata . prahR^itya cha kR^ipAyeta shochanniva rudanniva .. 34..\\ na me priya.n yatsa hataH samprAhaivaM puro vachaH . na chakartha cha me vAkyamuchyamAnaH punaH punaH .. 35..\\ aho jIvitamAkA~NkShe nedR^isho vadhamarhati . sudurlabhAH supuruShAH sa~NgrAmeShvapalAyinaH .. 36..\\ kR^itaM mamApriya.n tena yenAyaM nihato mR^idhe . iti vAchA vadanhantR^InpUjayeta rahogataH .. 37..\\ hantR^INA.n chAhatAnAM cha yatkuryuraparAdhinaH . kroshedbAhuM pragR^ihyApi chikIrSha~njanasa~Ngraham .. 38..\\ eva.n sarvAsvavasthAsu sAntvapUrvaM samAcharan . priyo bhavati bhUtAnA.n dharmaGYo vItabhIrnR^ipaH .. 39..\\ vishvAsa.n chAtra gachchhanti sarvabhUtAni bhArata . vishvastaH shakyate bhoktu.n yathAkAmamupasthitaH .. 40..\\ tasmAdvishvAsayedrAjA sarvabhUtAnyamAyayA . sarvataH parirakShechcha yo mahIM bhoktumichchhati .. 41..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 104} y kathaM mR^idau katha.n tIkShNe mahApakShe cha pArthiva . arau varteta nR^ipatistanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . bR^ihaspateshcha sa.nvAdamindrasya cha yudhiShThira .. 2..\\ bR^ihaspati.n devapatirabhivAdya kR^itA~njaliH . upasa~Ngamya paprachchha vAsavaH paravIrahA .. 3..\\ ahiteShu kathaM brahmanvartayeyamatandritaH . asamuchchhidya chaivainAnniyachchheyamupAyataH .. 4..\\ senayorvyatiSha~NgeNa jayaH sAdhAraNo bhavet . ki.n kurvANaM na mAM jahyAjjvalitA shrIH pratApinI .. 5..\\ tato dharmArthakAmAnA.n kushalaH pratibhAnavAn . rAjadharmavidhAnaGYaH pratyuvAcha purandaram .. 6..\\ na jAtu kalahenechchhenniyantumapakAriNaH . bAla sa.nsevita.n hyetadyadamarSho yadakShamA . na shatrurvivR^itaH kAryo vadhamasyAbhikA~NkShatA .. 7..\\ krodhaM balamamarSha.n cha niyamyAtmajamAtmani . amitramupaseveta vishvastavadavishvasan .. 8..\\ priyameva vadennityaM nApriya.n kiM chidAcharet . viramechchhuShka vairebhyaH kaNThAyAsa.n cha varjayet .. 9..\\ yathA vaita.nsiko yukto dvijAnA.n sadR^ishasvanaH . tAndvijAnkurute vashyA.nstathAyukto mahIpatiH . vasha.n chopanayechchhatrUnnihanyAchcha purandara .. 10..\\ na nityaM paribhUyArInsukha.n svapiti vAsava . jAgartyeva cha duShTAtmA sa~Nkare.agnirivotthitaH .. 11..\\ na saMnipAtaH kartavyaH sAmAnye vijaye sati . vishvAsyaivopasaMnyAsyo vashe kR^itvA ripuH prabho .. 12..\\ sampradhArya sahAmAtyairmantravidbhirmahAtmabhiH . upekShamANo.avaGYAte hR^idayenAparAjitaH .. 13..\\ athAsya praharetkAle ki.n chidvichalite pade . daNDa.n cha dUShayedasya puruShairAptakAribhiH .. 14..\\ AdimadhyAvasAnaGYaH prachchhanna.n cha vichArayet . balAni dUShayedasya jAnaMshchaiva pramANataH .. 15..\\ bhedenopapradAnena sa.nsR^ijannauShadhaistathA . na tveva chela sa.nsarga.n rachayedaribhiH saha .. 16..\\ dIrghakAlamapi kShAntvA vihanyAdeva shAtavAn . kAlAkA~NkShI yAmayechcha yathA viShrambhamApnuyuH .. 17..\\ na sadyo.arInvinirhanyAddR^iShTasya vijayo.ajvaraH . na yaH shalya.n ghaTTayati navaM cha kurute vraNam .. 18..\\ prApte cha praharetkAle na sa sa.nvartate punaH . hantukAmasya devendra puruShasya ripuM prati .. 19..\\ yaH kAlo hi vyatikrAmetpuruSha.n kAlakA~NkShiNam . durlabhaH sa punaH kAlaH kAladharmachikIrShuNA .. 20..\\ aurjasthya.n vijayedevaM sa~NgR^ihNansAdhu saMmatAn . kAlena sAdhayennityaM nAprApte.abhinipIDayet .. 21..\\ vihAya kAma.n krodhaM cha tathAha~NkArameva cha . yukto vivaramanvichchhedahitAnAM purandara .. 22..\\ mArdava.n daNDa AlasyaM pramAdash cha surottama . mAyAshcha vividhAH shakra sAdhayantyavichakShaNam .. 23..\\ nihatyaitAni chatvAri mAyAM pratividhAya cha . tataH shaknoti shatrUNAM prahartumavichArayan .. 24..\\ yadaivaikena shakyeta guhya.n kartuM tadAcharet . yachchhanti sachivA guhyaM mitho vidrAvayantyapi .. 25..\\ ashakyamiti kR^itvA vA tato.anyaiH sa.nvida.n charet . brahmadaNDamadR^iShTeShu dR^iShTeShu chatura~NgiNIm .. 26..\\ bheda.n cha prathama.n yu~njyAttUShNIM daNDaM tathaiva cha . kAle prayojayedrAjA tasmi.nstasmi.nstadA tadA .. 27..\\ praNipAta.n cha gachchheta kAle shatrorbalIyasaH . yukto.asya vadhamanvichchhedapramattaH pramAdyataH .. 28..\\ praNipAtena dAnena vAchA madhurayA bruvan . amitramupaseveta na tu jAtu visha~Nkayet .. 29..\\ sthAnAni sha~NkitAnA.n cha nityameva vivarjayet . na cha teShvAshvaseddrugdhvA jAgartIha nirAkR^itAH .. 30..\\ na hyato duShkara.n karma kiM chidasti surottama . yathA vividhavR^ittAnAmaishvaryamamarAdhipa .. 31..\\ tathA vividhashIlAnAmapi sambhava uchyate . yateta yogamAsthAya mitrAmitrAnavArayan .. 32..\\ mR^idumapyavamanyante tIkShNAdudvijate janaH . mAtIkShNo mAmR^idurbhUstva.n tIkShNo bhava mR^idurbhava .. 33..\\ yathA vapre vegavati sarvataH samplutodake . nitya.n vivaraNAdbAdhastathA rAjyaM pramAdyataH .. 34..\\ na banUnabhiyu~njIta yaugapadyena shAtravAn . sAmnA dAnena bhedena daNDena cha purandara .. 35..\\ ekaikameShAM niShpiMSha~nshiShTeShu nipuNa.n charet . na cha shakto.api medhAvI sarvAnevArabhennR^ipaH .. 36..\\ yadA syAnmahatI senA hayanAgarathAkulA . padAtiyantra bahulA svanuraktA ShaDa~NginI .. 37..\\ yadA bahuvidhA.n vR^iddhiM manyate pratilomataH . tadA vR^ivR^itya prahareddasyUnAmavichArayan .. 38..\\ na sAma daNDopaniShatprashasyate na mArdava.n shatruShu yAtrikaM sadA . na sasyaghAto na cha sa~NkarakriyA na chApi bhUyaH prakR^itervichAraNA .. 39..\\ mAyA vibhedAnupasarjanAni pApa.n tathaiva spasha samprayogAt . AptairmanuShyairupachArayeta pureShu rAShTreShu cha samprayuktaH .. 40..\\ purANi chaiShAmanusR^itya bhUmipAH pureShu bhogAnnikhilAnihAjayan . pureShu nIti.n vihitAM yathAvidhi prayojayanto baha vR^itra sUdana .. 41..\\ pradAya gUDhAni vasUni nAma prachchhidya bhogAnavadhAya cha svAn . duShTAH svadoShairiti kIrtayitvA pureShu rAShTreShu cha yojayanti .. 42..\\ tathaiva chAnyai ratishAstravedibhiH svala~NkR^itaiH shAstravidhAnadR^iShTibhiH . sushikShitairbhAShya kathA vishAradaiH pareShu kR^ityAnupadhArayasva .. 43..\\ indra kAni li~NgAni duShTasya bhavanti dvijasattama . katha.n duShTa.n vijAnIyAdetatpR^iShTo bravIhi me .. 44..\\ brhaspati parokShamaguNAnAha sadguNAnabhyasUyati . parairvA kIrtyamAneShu tUShNImAste parA~NmukhaH .. 45..\\ tUShNIM bhAve.api hi GYAnaM na chedbhavati kAraNam . vishvAsamoShThasandaMsha.n shirasash cha prakampanam .. 46..\\ karotyabhIkShNa.n sa.nsR^iShTamasa.nsR^iShTashcha bhAShate . adR^iShTito vikurute dR^iShTvA vA nAbhibhAShate .. 47..\\ pR^ithagetya samashnAti nedamadya yathAvidhi . Asane shayane yAne bhAvA lakShyA visheShataH .. 48..\\ ArtirArte priye prItiretAvanmitra lakShaNam . viparIta.n tu boddhavyamarilakShaNameva tat .. 49..\\ etAnyeva.n yathoktAni budhyethAstridashAdhipa . puruShANAM praduShTAnA.n svabhAvo balavattaraH .. 50..\\ iti duShTasya viGYAnamukta.n te surasattama . nishAmya shAstratattvArtha.n yathAvadamareshvaraH .. 51..\\ bh sa tadvachaH shatrunibarhaNe ratas tathA chakArAvitathaM bR^ihaspateH . chachAra kAle vijayAya chArihA vasha.n cha shatrUnanayatpurandaraH .. 52..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 105} y dhArmiko.arthAnasamprApya rAjAmAtyaiH prabAdhitaH . chyutaH koshAchcha daNDAchcha sukhamichchhankatha.n charet .. 1..\\ bh atrAya.n kShemadarshIyamitihAso.anugIyate . tatte.aha.n sampravakShyAmi tannibodha yudhiShThira .. 2..\\ kShemadarshaM nR^ipasuta.n yatra kShINabalaM purA . muniH kAlaka vR^ikShIya AjagAmeti naH shrutam . taM paprachchhopasa~NgR^ihya kR^ichchhrAmApadamAsthitaH .. 3..\\ artheShu bhAgI puruSha IhamAnaH punaH punaH . alabdhvA madvidho rAjyaM brahmanki.n kartumarhati .. 4..\\ anyatra maraNAtsteyAdanyatra parasaMshrayAt . kShudrAdanyatra chAchArAttanmamAchakShva sattama .. 5..\\ vyAdhinA chAbhipannasya mAnasenetareNa vA . bahushrutaH kR^itapraGYastvadvidhaH karaNaM bhavet .. 6..\\ nirvidya hi naraH kAmAnniyamya sukhamedhate . tyaktvA prIti.n cha shokaM cha labdhvAprIti maya.n vasu .. 7..\\ sukhamarthAshraya.n yeShAmanushochAmi tAnaham . mama hyarthAH subahavo naShTAH svapna ivAgatAH .. 8..\\ duShkaraM bata kurvanti mahato.arthA.nstyajanti ye . vaya.n tvenAnparityaktumasato.api na shaknumaH .. 9..\\ imAmavasthA.n samprApta.n dInamArtaM shriyash chyutam . yadanyatsukhamastIha tadbrahmannanushAdhi mAm .. 10..\\ kausalyenaivamuktastu rAjaputreNa dhImatA . muniH kAlaka vR^ikShIyaH pratyuvAcha mahAdyutiH .. 11..\\ purastAdeva te buddhiriya.n kAryA vijAnataH . anitya.n sarvamevedamaha.n cha mama chAsti yat .. 12..\\ yatki.n chinmanyase.astIti sarvaM nAstIti viddhi tat . evaM na vyathate prAGYaH kR^ichchhrAmapyApada.n gataH .. 13..\\ yaddhi bhUtaM bhaviShyachcha dhruva.n tanna bhaviShyati . eva.n viditavedyastvamadharmebhyaH pramokShyase .. 14..\\ yachcha pUrve samAhAre yachcha pUrvatare pare . sarva.n tannAsti tachchaiva tajGYAtvA ko.anusa~njvaret .. 15..\\ bhUtvA cha na bhavatyetadabhUtvA cha bhavatyapi . shoke na hyasti sAmarthya.n shoka.n kuryAtkathaM naraH .. 16..\\ kva nu te.adya pitA rAjankva nu te.adya pitAmaha . na tvaM pashyasi tAnadya na tvA pashyanti te.api cha .. 17..\\ Atmano.adhruvatAM pashya.nstA.nstva.n kimanushochasi . buddhyA chaivAnubudhyasva dhruva.n hi na bhaviShyasi .. 18..\\ aha.n cha tvaM cha nR^ipate shatravaH suhR^idash cha te . avashyaM na bhaviShyAmaH sarva.n cha na bhaviShyati .. 19..\\ ye tu viMshativarShA vai triMshadvarShAshcha mAnavAH . arvAgeva hi te sarve mariShyanti sharachchhatAt .. 20..\\ api chenmahato vittAdvipramuchyeta pUruShaH . naitanmameti tanmatvA kurvIta priyamAtmanaH .. 21..\\ anAgata.n ya na mameti vidyAd atikrAnta.n yanna mameti vidyAt . diShTaM balIya iti manyamAnAs te paNDitAstatsatA.n sthAnamAhuH .. 22..\\ anADhyAshchApi jIvanti rAjya.n chApyanushAsate . buddhipauruSha sampannAstvayA tulyAdhikA janAH .. 23..\\ na cha tvamiva shochanti tasmAttvamapi mA shuchaH . kiM nu tva.n tairna vai shreyA.nstulyo vA buddhipauruShaiH .. 24..\\ raajaputra yAdR^ichchhikaM mamAsIttadrAjyamityeva chintaye . hriyate sarvameveda.n kAlena mahatA dvija .. 25..\\ tasyaiva.n hriyamANasya srotaseva tapodhana . phalametatprapashyAmi yathA labdhena vartaye .. 26..\\ muni anAgatamatIta.n cha yathAtathya vinishchayAt . nAnushochasi kausalya sarvArtheShu tathA bhava .. 27..\\ avApyAnkAmayasvArthAnnAnavApyAnkadA chana . pratyutpannAnanubhavanmA shuchastvamanAgatAn .. 28..\\ yathA labdhopapannArthastathA kausalya ra.nsyase . kachchichchhuddha svabhAvena shriyA hIno na shochasi .. 29..\\ purastAdbhUtapUrvatvAddhIna bhAgyo hi durmatiH . dhAtAra.n garhate nitya.n labdhArthAMshcha na mR^iShyate .. 30..\\ anarhAnapi chaivAnyAnmanyate shrImato janAn . etasmAtkAraNAdetadduHkhaM bhUyo.anuvartate .. 31..\\ IrShyAtichchheda sampannA rAjanpuruShamAninaH . kachchittvaM na tathA prAGYa matsarI kosalAdhipa .. 32..\\ sahasva shriyamanyeShA.n yadyapi tvayi nAsti sA . anyatrApi satI.n lakShmI.n kushalA bhu~njate janAH . abhiviShyandate shrIrhi satyapi dviShato janAt .. 33..\\ shriya.n cha putrapautraM cha manuShyA dharmachAriNaH . tyAgadharmavido vIrAH svayameva tyajantyuta .. 34..\\ bahu sa~Nkasuka.n dR^iShTvA vivitsA sAdhanena cha . tathAnye santyajantyenaM matvA paramadurlabham .. 35..\\ tvaM punaH prAGYa rUpaH sankR^ipaNaM paritapyase . akAmyAnkAmayAno.arthAnparAchInAnupadrutAn .. 36..\\ tAM buddhimupajiGYAsustvamevainAnparityaja . anarthAMshchArtharUpeNa arthAMshchAnartha rUpataH .. 37..\\ arthAyaiva hi keShA.n chiddhananAsho bhavatyuta . anantya.n ta.n sukhaM matvA shriyamanyaH parIkShate .. 38..\\ ramamANaH shriyA kashchinnAnyachchhreyo.abhimanyate . tathA tasyehamAnasya samArambho vinashyati .. 39..\\ kR^ichchhrAllabdhamabhipreta.n yadA kausalya nashyati . tadA nirvidyate so.arthAtparibhagna kramo naraH .. 40..\\ dharmameke.abhipadyante kalyANAbhijanA narAH . paratra sukhamichhanto nirvidyeyushcha laukikAt .. 41..\\ jIvita.n santyajantyeke dhanalobha parA narAH . na jIvitArthaM manyante puruShA hi dhanAdR^ite .. 42..\\ pashya teShA.n kR^ipaNatAM pashya teShAmabuddhitAm . adhruve jIvite mohAdarthatR^iShNAmupAshritAH .. 43..\\ sa~ncaye cha vinAshAnte maraNAnte cha jIvite . sa.nyoge viprayogAnte ko nu vipraNayenmanaH .. 44..\\ dhana.n vA puruShaM rAjanpuruSho vA punardhanam . avashyaM prajahAtyetattadvidvAnko.anusa~njvaret .. 45..\\ anyeShAmapi nashyanti suhR^idashcha dhanAni cha . pashya buddhyA manuShyANA.n rAjannApadamAtmanaH . niyachchha yachchha sa.nyachchha indriyANi mano giram .. 46..\\ pratiShiddhAnavApyeShu durlabheShvahiteShu cha . pratikR^iShTeShu bhAveShu vyatikR^iShTeShvasambhave . praGYAna tR^ipto vikrAntastvadvidho nAnushochati .. 47..\\ alpamichchhannachapalo mR^idurdAntaH susaMshitaH . brahmacharyopapannash cha tvadvidho naiva muhyati .. 48..\\ na tveva jAlmI.n kApAlI.n vR^ittimeShitumarhasi . nR^isha.nsavR^ittiM pApiShThA.n duHkhAM kApuruShochitAm .. 49..\\ api mUlaphalAjIvo ramasvaiko mahAvane . vAgyataH sa~NgR^ihItAtmA sarvabhUtadayAnvitaH .. 50..\\ sadR^ishaM paNDitasyaitadIShA dantena dantinA . yadeko ramate.araNye yachchApyalpena tuShyati .. 51..\\ mahAhradaH sa~NkShubhita Atmanaiva prasIdati . etadeva~NgatasyAha.n sukhaM pashyAmi kevalam .. 52..\\ asambhave shriyo rAjanhInasya sachivAdibhiH . daive pratiniviShTe cha ki.n shreyo manyate bhavAn .. 53..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 106} muni atha chetpauruSha.n kiM chitkShatriyAtmani pashyasi . bravImi hanta te nIti.n rAjyasya pratipattaye .. 1..\\ tA.n chechchhakShyasyanuShThAtuM karma chaiva kariShyasi . shR^iNu sarvamasheSheNa yattvA.n vakShyAmi tattvataH .. 2..\\ AchariShyasi chetkarma mahato.arthAnavApsyasi . rAjya.n rAjyasya mantraM vA mahatI vA punaH shriyam . yadyetadrochate rAjanpunarbrUhi bravImi te .. 3..\\ raajaputra bravItu bhagavAnnItimupapanno.asmyahaM prabho . amoghamidamadyAstu tvayA saha samAgatam .. 4..\\ muni hitvA stambha.n cha mAnaM cha krodhaharShau bhayaM tathA . pratyamitraM niShevasva praNipatya kR^itA~njaliH .. 5..\\ tamuttamena shauchena karmaNA chAbhirAdhaya . dAtumarhati te vR^itti.n vaidehaH satyasa~NgaraH .. 6..\\ pramANa.n sarvabhUteShu pragraha.n cha gamiShyasi . tataH sahAyAnsotsAhA.Nllapsyase.avyasanA~nshuchIn .. 7..\\ vartamAnaH svashAstre vai sa.nyatAtmA jitendriyaH . abhyuddharati chAtmAnaM prasAdayati cha prajAH .. 8..\\ tenaiva tva.n dhR^itimatA shrImatA chAbhisatkR^itaH . pramANa.n sarvabhUteShu gatvA pragrahaNaM mahat .. 9..\\ tataH suhR^idbala.n labdhvA mantrayitvA sumantritam . antarairbhedayitvArInbilvaM bilvena shAtaya . parairvA sa.nvida.n kR^itvA balamapyasya ghAtaya .. 10..\\ alabhyA ye shubhA bhAvAH striyashchAchchhAdanAni cha . shayyAsanAni yAnAni mahArhANi gR^ihANi cha .. 11..\\ pakShiNo mR^igajAtAni rasA gandhAH phalAni cha . teShveva sajjayethAstva.n yathA nashyetsvayaM paraH .. 12..\\ yadyeva pratiSheddhavyo yadyupekShaNamarhati . na jAtu vivR^itaH kAryaH shatrurvinayamichchhatA .. 13..\\ vasasva paramAmitra viShaye prAGYasaMmate . bhajasva shvetakAkIyairmitrAdhamamanarthakaiH .. 14..\\ ArambhAMshchAsya mahato duShkarA.nstvaM prayojaya . nadI bandhavirodhAMshcha balavadbhirvirudhyatAm .. 15..\\ udyAnAni mahArhANi shayanAnyAsanAni cha . pratibhoga sukhenaiva koshamasya virechaya .. 16..\\ yaGYadAnaprasha.nsAsmai brAhmaNeShvanuvarNyatAm . te tvatpriya.n kariShyanti taM cheShyanti vR^ikA iva .. 17..\\ asaMshayaM puNyashIlaH prApnoti paramA.n gatim . triviShTape puNyatama.n sthAnaM prApnoti pArthivaH . koshakShaye tvamitrANA.n vasha.n kausalya gachchhati .. 18..\\ ubhayatra prasaktasya dharme chAdharma eva cha . balArtha mUla.n vyuchchhidyettena nandanti shatravaH .. 19..\\ nindyAsya mAnuSha.n karma daivamasyopavarNaya . asaMshaya.n daivaparaH kShiprameva vinashyati .. 20..\\ yAjayaina.n vishvajitA sarvasvena viyujyatAm . tato gachchhatvasiddhArthaH pIDyamAno mahAjanam .. 21..\\ tyAgadharmavidaM muNDa.n kaM chidasyopavarNaya . api tyAgaM bubhUSheta kachchidgachchhedanAmayam .. 22..\\ siddhenauShadha yogena sarvashatruvinAshinA . nAgAnashvAnmanuShyAMshcha kR^itakairupaghAtaya .. 23..\\ ete chAnye cha bahavo dambhayogAH sunishchitAH . shakyA viShahatA kartuM na klIbena nR^ipAtmaja .. 24..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 107} r na nikR^ityA na dambhena brahmannichchhAmi jIvitum . nAdharmayuktAnIchchheyamarthAnsumahato.apyaham .. 1..\\ purastAdeva bhagavanmayaitadapavarjitam . yena mAM nAbhisha~Nketa yadvA kR^itsna.n hitaM bhavet .. 2..\\ AnR^isha.nsyena dharmeNa loke hyasmi~njijIviShuH . nAhametadala.n kartuM naitanmayyupapadyate .. 3..\\ manu upapannastvametena yathA kShatriya bhAShase . prakR^ityA hyupapanno.asi buddhyA chAdbhutadarshana .. 4..\\ ubhayoreva vAmarthe yatiShye tava tasya cha . saMshleSha.n vA kariShyAmi shAshvataM hyanapAyinam .. 5..\\ tvAdR^isha.n hi kule jAtamanR^isha.nsaM bahushrutam . amAtya.n ko na kurvIta rAjyapraNaya kovidam .. 6..\\ yastvaM pravrajito rAjyAdvyasana.n chottamaM gataH . AnR^isha.nsyena vR^ittena kShatriyechchhasi jIvitum .. 7..\\ AgantA madgR^iha.n tAta vaidehaH satyasa~NgaraH . yatAha.n taM niyoShkyAmi tatkariShyatyasaMshayam .. 8..\\ bh tata AhUya vaidehaM munirvachanamabravIt . aya.n rAjakule jAto viditAbhyantaro mama .. 9..\\ Adarsha iva shuddhAtmA shAradashchandramA iva . nAsminpashyAmi vR^ijina.n sarvato me parIkShitaH .. 10..\\ tena te sandhirevAstu vishvasAsminyathA mayi . na rAjyamanamAtyena shakya.n shAstumamitrahan . amAtyaH shUra eva syAdbuddhisampanna eva cha .. 11..\\ amAtyaH shUra eva syAdbuddhisampanna eva cha . tAbhyA.n chaiva bhaya.n rAGYaH pashya rAjyasya yojanam . dharmAtmanA.n kva chilloke nAnyAsti gatirIdR^ishI .. 12..\\ kR^itAtmA rAjaputro.aya.n satAM mArgamanuShThitaH . sa.nsevyamAnaH shatrU.nste gR^ihNIyAnmahato gaNAn .. 13..\\ yadyayaM pratiyudhyettvA.n svakarma kShatriyasya tat . jigIShamANastvA.n yuddhe pitR^ipaitAmahe pade .. 14..\\ tva.n chApi prati yudhyethA vijigIShu vrate sthitaH . ayuddhvaiva niyogAnme vashe vaideha te sthitaH .. 15..\\ sa tva.n dharmamavekShasva tyaktvAdharmamasAmpratam . na hi kAmAnna cha drohAtsvadharma.n hAtumarhasi .. 16..\\ naiva nitya.n jayastAta naiva nityaM parAjayaH . tasmAdbhojayitavyashcha bhoktavyashcha paro janaH .. 17..\\ Atmanyeva hi sandR^ishyAvubhau jayaparAjayau . niHsheSha kAriNA.n tAta niHsheSha karaNAdbhayam .. 18..\\ ityuktaH pratyuvAcheda.n vachanaM brAhmaNarShabham . abhipUjyAbhisatkR^itya pUjArhamanumAnya cha .. 19..\\ yathA brUyAnmahAprAGYo yathA brUyAdbahushrutaH . shreyaH kAmo yathA brUyAdubhayoryatkShamaM bhavet .. 20..\\ tathA vachanamukto.asmi kariShyAmi cha tattathA . etaddhi parama.n shreyo na me.atrAsti vichAraNA .. 21..\\ tataH kaushalyamAhUya vaideho vAkyamabravIt . dharmato nItitashchaiva balena cha jito mayA .. 22..\\ so.aha.n tvayA tvAtmaguNairjitaH pArthiva sattama . AtmAnamanavaGYAya jitavadvartatAM bhavAn .. 23..\\ nAvamanye cha te buddhiM nAvamanye cha pauruSham . nAvamanye jayAmIti jitavadvartatAM bhavAn .. 24..\\ yathAvatpUjito rAjangR^iha.n gantAsi me gR^ihAt . tataH sampUjya tau vipra.n vishvastau jagmaturgR^ihAn .. 25..\\ vaidehastvatha kausalyaM praveshya gR^ihama~njasA . pAdyArghya madhuparkaistaM pUjArhaM pratyapUjayat .. 26..\\ dadau duhitara.n chAsmai ratnAni vividhAni cha . eSha rAGYAM paro dharmaH sahyau jayaparAjayau .. 27..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 108} y brAhmaNakShatriyavishA.n shUdrANA.n cha parantapa . dharmo vR^itta.n cha vR^ittishcha vR^ittyupAyaphalAni cha .. 1..\\ rAGYA.n vR^itta.n cha koshashcha koshasa~njananaM mahat . amAtyaguNavR^iddhishcha prakR^itInA.n cha vardhanam .. 2..\\ ShADguNya guNakalpashcha senA nItistathaiva cha . duShTasya cha pariGYAnamaduShTasya cha lakShaNam .. 3..\\ samahInAdhikAnA.n cha yathAvallakShaNochchayaH . madhyamasya cha tuShTyartha.n yathA stheyaM vivardhatA .. 4..\\ kShINasa~Ngraha vR^ittishcha yathAvatsamprakIrtitA . labhunAdesha rUpeNa grantha yogena bhArata .. 5..\\ vijigIShostathA vR^ittamukta.n chaiva tathaiva te . gaNAnA.n vR^ittimichchhAmi shrotuM matimatAM vara .. 6..\\ yathA gaNAH pravardhante na bhidyante cha bhArata . arInhi vijigIShante suhR^idaH prApnuvanti cha .. 7..\\ bhedamUlo vinAsho hi gaNAnAm upalabhyate . mantrasa.nvaraNa.n duHkhaM bahUnAmiti me matiH .. 8..\\ etadichchhAmyaha.n shrotuM nikhilena parantapa . yathA cha te na bhidyera.nstachcha me brUhi pArthiva .. 9..\\ bh gaNAnA.n cha kulAnAM cha rAGYAM cha bharatarShabha . vairasandIpanAvetau lobhAmarShau janAdhipa .. 10..\\ lobhameko hi vR^iNute tato.amarShamanantaram . tau kShayavyaya sa.nyuktAvanyonyajanitAshrayau .. 11..\\ chAramantrabalAdAnaiH sAmadAnavibhedanaiH . kShayavyaya bhayopAyaiH karshayantItaretaram .. 12..\\ tatra dAnena bhidyante gaNAH sa~NghAtavR^ittayaH . bhinnA vimanasaH sarve gachchhantyarivashaM bhayAt .. 13..\\ bhedAdgaNA vinashyanti bhinnAH sUpajapAH paraiH . tasmAtsa~NghAtayogeShu prayaterangaNAH sadA .. 14..\\ arthA hyevAdhigamyante sa~NghAtabalapauruShAt . bAhyAshcha maitrI.n kurvanti teShu sa~NghAtavR^ittiShu .. 15..\\ GYAnavR^iddhAnprasha.nsantaH shushrUShantaH parasparam . vinivR^ittAbhisandhAnAH sukhamedhanti sarvashaH .. 16..\\ dharmiShThAnvyavahArAMshcha sthApayantashcha shAstrataH . yathAvatsampravartanto vivardhante gaNottamAH .. 17..\\ putrAnbhrAtR^InnigR^ihNanto vinaye cha sadA ratAH . vinItAMshcha pragR^ihNanto vivardhante gaNottamAH .. 18..\\ chAramantravidhAneShu koshasaMnichayeShu cha . nityayuktA mahAbAho vardhante sarvato gaNAH .. 19..\\ prAGYA~nshUrAnmaheShvAsAnkarmasu sthirapauruShAn . mAnayantaH sadA yuktA vivardhante gaNA nR^ipa .. 20..\\ dravyavantashcha shUrAshcha shastraGYAH shAstrapAragAH . kR^ichchhrAsvApatsu saMmUDhAngaNAnuttArayanti te .. 21..\\ krodho bhedo bhayo daNDaH karshanaM nigraho vadhaH . nayantyarivasha.n sadyo gaNAnbharatasattama .. 22..\\ tasmAnmAnayitavyAste gaNamukhyAH pradhAnataH . lokayAtrA samAyattA bhUyasI teShu pArthiva .. 23..\\ mantraguptiH pradhAneShu chArashchAmitrakarshana . na gaNAH kR^itsnasho mantra.n shrotumarhanti bhArata .. 24..\\ gaNamukhyaistu sambhUya kArya.n gaNahitaM mithaH . pR^ithaggaNasya bhinnasya vimatasya tato.anyathA . arthAH pratyavasIdanti tathAnarthA bhavanti cha .. 25..\\ teShAmanyonyabhinnAnA.n svashaktimanutiShThatAm . nigrahaH paNDitaiH kAryaH kShiprameva pradhAnataH .. 26..\\ kuleShu kalahA jAtAH kulavR^iddhairupekShitAH . gotrasya rAjankurvanti gaNasambheda kArikAm .. 27..\\ AbhyantaraM bhaya.n rakShyaM surakShyaM bAhyato bhayam . abhyantarAdbhaya.n jAta.n sadyo mUlaM nikR^intati .. 28..\\ akasmAtkrodhalobhAdvA mohAdvApi svabhAvajAt . anyonyaM nAbhibhAShante tatparAbhava lakShaNam .. 29..\\ jAtyA cha sadR^ishAH sarve kulena sadR^ishAstathA . na tu shauryeNa buddhyA vA rUpadravyeNa vA punaH .. 30..\\ bhedAchchaiva pramAdAchcha nAmyante ripubhirgaNAH . tasmAtsa~NghAtamevAhurgaNAnA.n sharaNaM mahat .. 31..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 109} y mahAnaya.n dharmapatho bahushAkhashcha bhArata . ki.n svideveha dharmANAmanuShTheyatamaM matam .. 1..\\ ki.n kArya.n sarvadharmANAM garIyo bhavato matam . yathAyaM puruSho dharmamiha cha pretya chApnuyAt .. 2..\\ bh mAtApitrorgurUNA.n cha pUjA bahumatA mama . atra yukto naro lokAnyashashcha mahadashnute .. 3..\\ yadete hyabhijAnIyuH karma tAta supUjitAH . dharmya.n dharmaviruddha.n vA tatkartavyaM yudhiShThira .. 4..\\ na tairanabhyanuGYAto dharmamanyaM prakalpayet . yamete.abhyanujAnIyuH sa dharma iti nishchayaH .. 5..\\ eta eva trayo lokA eta evAshramAstrayaH . eta eva trayo vedA eta eva trayo.agnayaH .. 6..\\ pitA hyagnirgArhapatyo mAtAgnirdakShiNaH smR^itaH . gururAhavanIyastu sAgnitretA garIyasI .. 7..\\ triShvapramAdyanneteShu trI.NllokAnavajeShyasi . pitR^ivR^ittyA tvima.n lokaM mAtR^ivR^ittyA tathAparam . brahmalokaM purorvR^ittyA nityameva chariShyasi .. 8..\\ samyageteShu vartasva triShu lokeShu bhArata . yashaH prApsyasi bhadra.n te dharmaM cha sumahAphalam .. 9..\\ naitAnatishayejjAtu nAtyashnIyAnna dUShayet . nityaM paricharechchaiva tadvai sukR^itamuttamam . kIrtiM puNya.n yasho lokAnprApsyase cha janAdhipa .. 10..\\ sarve tasyAdR^itA lokA yasyaite traya AdR^itAH . anAdR^itAstu yasyaite sarvAstasyAphalAH kriyAH .. 11..\\ naivAyaM na paro lokastasya chaiva parantapa . amAnitA nityameva yasyaite guravastrayaH .. 12..\\ na chAsminna pare loke yashastasya prakAshate . na chAnyadapi kalyANaM pAratra.n samudAhR^itam .. 13..\\ tebhya eva tu tatsarva.n kR^ityayA visR^ijAmyaham . tadAsInme shataguNa.n sahasraguNameva cha . tasmAnme samprakAshante trayo lokA yudhiShThira .. 14..\\ dashaiva tu sadAchAryaH shrotriyAnatirichyate . dashAchAryAnupAdhyAya upAdhyAyAnpitA dasha .. 15..\\ pitR^Indasha tu mAtaikA sarvA.n vA pR^ithivIm api . gurutvenAbhibhavati nAsti mAtR^isamo guruH . gururgarIyAnpitR^ito mAtR^itashcheti me matiH .. 16..\\ ubhau hi mAtA pitarau janmani vyupayujyataH . sharIrametau sR^ijataH pitA mAtA cha bhArata . AchArya shiShTA yA jAtiH sA divyA sAjarA marA .. 17..\\ avadhyA hi sadA mAtA pitA chApyapakAriNau . na sanduShyati tatkR^itvA na cha te dUShayanti tam . dharmAya yatamAnAnA.n vidurdevAH saharShibhiH .. 18..\\ ya AvR^iNotyavitathena karNAv R^itaM bruvannamR^ita.n samprayachchhan . ta.n vai manye pitaraM mAtara.n cha tasmai na druhyetkR^itamasya jAnan .. 19..\\ vidyA.n shrutvA ye guruM nAdriyante pratyAsannaM manasA karmaNA vA . yathaiva te gurubhirbhAvanIyAs tathA teShA.n guravo.apyarchanIyAH .. 20..\\ tasmAtpUjayitavyAshcha sa.nvibhajyAshcha yatnataH . guravo.archayitavyAshcha purANa.n dharmamichchhatA .. 21..\\ yena prItAshcha pitarastena prItaH pitAmahaH . priNAti mAtara.n yena pR^ithivI tena pUjitA .. 22..\\ yena prINAtyupAdhyAya.n tena syAdbrahma pUjitam . mAtR^itaH pitR^itashchaiva tasmAtpUjyatamo guruH . R^iShayashcha hi devAya prIyante pitR^ibhiH saha .. 23..\\ na kena chana vR^ittena hyavaGYeyo gururbhavet . na cha mAtA na cha pitA tAdR^isho yAdR^isho guruH .. 24..\\ na te.avamAnamarhanti na cha te dUShayanti tam . gurUNAmeva satkAra.n vidurdevAH saharShibhiH .. 25..\\ upAdhyAyaM pitaraM mAtara.n cha ye.abhidruhyanti manasA karmaNA vA . teShAM pApaM bhrUNahatyAvishiShTaM tasmAnnAnyaH pApakR^idasti loke .. 26..\\ mitra druhaH kR^itaghnasya strIghnasya pishunasya cha . chaturNA.n vayameteShAM niShkR^itiM nAnushushrumaH .. 27..\\ etatsarvamatideshena sR^iShTaM yatkartavyaM puruSheNeha loke . etachchhreyo nAnyadasmAdvishiShTaM sarvAndharmAnanusR^ityaitaduktam .. 28..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 110} y katha.n dharme sthAtumichchhannaro varteta bhArata . vidva~njiGYAsamAnAya prabrUhi bharatarShabha .. 1..\\ satya.n chaivAnR^itaM chobhe lokAnAvR^itya tiShThataH . tayoH kimAcharedrAjanpuruSho dharmanishchitAH .. 2..\\ ki.n svitsatya.n kR^imanR^itaM kiM sviddharmyaM sanAtanam . kasminkAle vadetsatya.n kasminkAle.anR^ita.n vadet .. 3..\\ bh satyasya vachana.n sAdhu na satyAdvidyate param . yadbhUloke sudurGYAta.n tatte vakShyAmi bhArata .. 4..\\ bhavetsatyaM na vaktavya.n vaktavyamanR^itaM bhavet . yatrAnR^itaM bhavetsatya.n satyaM vApyanR^itaM bhavet .. 5..\\ tAdR^ishe muhyate bAlo yatra satyamaniShThitam . satyAnR^ite vinishchitya tato bhavati dharmavit .. 6..\\ apyanAryo.akR^itapraGYaH puruSho.api sudAruNaH . sumahatprApnuyAtpuNyaM balAko.andhavadhAdiva .. 7..\\ kimAshcharya.n cha yanmUDho dharmakAmo.apyadharmavit . sumahatprApnuyAtpApa.n ga~NgAyAmiva kaushikaH .. 8..\\ tAdR^isho.ayamanuprashno yatra dharmaH sudurvachaH . duShkaraH pratisa~NkhyAtu.n tarkeNAtra vyavasyati .. 9..\\ prabhAvArthAya bhUtAnA.n dharmapravachanaM kR^itam . yatsyAdahi.nsA sa.nyukta.n sa dharma iti nishchayaH .. 10..\\ dhAraNAddharma ityAhurdharmeNa vidhR^itAH prajAH . yatsyAddhAraNa sa.nyukta.n sa dharma iti nishchayaH .. 11..\\ shrutidharma iti hyeke netyAhurapare janAH . na tu tatpratyasUyAmo na hi sarva.n vidhIyate .. 12..\\ ye.anyAyena jihIrShanto dhanamichchhanti karhi chit . tebhyastanna tadAkhyeya.n sa dharma iti nishchayaH .. 13..\\ akUjanena chenmokSho nAtra kUjetkatha.n chana . avashya.n kUjitavya.n vA sha~NkeranvApyakUjanAt .. 14..\\ shreyastatrAnR^ita.n vaktuM satyAditi vichAritam . yaH pApaiH saha sambandhAnmuchyate shapathAditi .. 15..\\ na cha tebhyo dhana.n deya.n shakye sati kathaM chana . pApebhyo hi dhana.n dattaM dAtAramapi pIDayet .. 16..\\ svasharIroparodhena varamAdAtumichchhataH . satyasampratipattyartha.n ye brUyuH sAkShiNaH kva chit . anuktvA tatra tadvAchya.n sarve te.anR^itavAdinaH .. 17..\\ prANAtyaye vivAhe cha vaktavyamanR^itaM bhavet . arthasya rakShaNArthAya pareShA.n dharmakAraNAt . pareShA.n dharmamAkA~NkShannIchaH syAddharmabhikShukaH .. 18..\\ pratishrutya tu dAtavya.n shvaH kAryastu balAtkR^itaH . yaH kashchiddharmasamayAtprachyuto.adharmamAsthitaH .. 19..\\ shaThaH svadharmamutsR^ijya tamichchhedupajIvitum . sarvopAyairnihantavyaH pApo nikR^itijIvanaH .. 20..\\ dhanamityeva pApAnA.n sarveShAmiha nishchayaH . ye.aviShahyA hyasambhojyA nikR^ityA patana.n gatAH .. 21..\\ chyutA devamanuShyebhyo yathA pretAstathaiva te . dhanAdAnAdduHkhatara.n jIvitAdviprayojanam .. 22..\\ aya.n vo rochatA.n dharma iti vAchyaH prayatnataH . na kashchidasti pApAnA.n dharma ityeSha nishchayaH .. 23..\\ tathAgata.n cha yo hanyAnnAsau pApena lipyate . svakarmaNA hata.n hanti hata eva sa hanyate . teShu yaH samaya.n kashchitkurvIta hatabuddhiShu .. 24..\\ yathA kAkashcha gR^idhrashcha tathaivopadhi jIvinaH . Urdhva.n dehavimokShAnte bhavantyetAsu yoniShu .. 25..\\ yasminyathA vartate yo manuShyas tasmi.nstathA vartitavya.n sa dharmaH . mAyAchAro mAyayA vartitavyaH sAdhvAchAraH sAdhunA pratyudeyaH .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 111} y klishyamAneShu bhUteShu taistairbhAvaistatastataH . durgANyatitaredyena tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bh AshrameShu yathokteShu yathokta.n ye dvijAtayaH . vartante sa.nyatAtmAno durgANyatitaranti te .. 2..\\ ye dambhAnna japanti sma yeShA.n vR^ittishcha sa.nvR^itA . viShayAMshcha nigR^ihNanti durgANyatitaranti te .. 3..\\ vAsayantyatithInnityaM nitya.n ye chAnasUyakAH . nitya.n svAdhyAyashIlAshcha durgANyatitaranti te .. 4..\\ mAtApitroshcha ye vR^itti.n vartante dharmakovidAH . varjayanti divA svapna.n durgANyatitaranti te .. 5..\\ sveShu dAreShu vartante nyAyavR^itteShvR^itAvR^itau . agnihotraparAH santo durgANyatitaranti te .. 6..\\ ye na lobhAnnayantyarthAnrAjAno rajasAvR^itAH . viShayAnparirakShanto durgANyatitaranti te .. 7..\\ AhaveShu cha ye shUrAstyaktvA maraNajaM bhayam . dharmeNa jayamichchhanto durgANyatitaranti te .. 8..\\ ye pApAni na kurvanti karmaNA manasA girA . nikShiptadaNDA bhUteShu durgANyatitaranti te .. 9..\\ ye vadantIha satyAni prANatyAge.apyupasthite . pramANa bhUtA bhUtAnA.n durgANyatitaranti te .. 10..\\ anadhyAyeShu ye viprAH svAdhyAyaM naiva kurvate . taponityAH sutapaso durgANyatitaranti te .. 11..\\ karmANyakuhakArthAni yeShA.n vAchashcha sUnR^itAH . yeShAmarthAshcha sAdhvarthA durgANyatitaranti te .. 12..\\ ye tapashcha tapasyanti kaumAra brahmachAriNaH . vidyA veda vrataH snAtA durgANyatitaranti te .. 13..\\ ye cha saMshAnta rajasaH saMshAnta tamasash cha ye . satye sthitA mahAtmAno durgANyatitaranti te .. 14..\\ yeShAM na kash chittrasati trasanti na cha kasya chit . yeShAmAtmasamo loko durgANyatitaranti te .. 15..\\ parashriyA na tapyante ye santaH puruSharShabhAH . grAmyAdannAnnivR^ittAshcha durgANyatitaranti te .. 16..\\ sarvAndevAnnamasyanti sarvAndharmAMshcha shR^iNvate . ye shraddadhAnA dAntAshcha durgANyatitaranti te .. 17..\\ ye na mAnitamichchhanti mAnayanti cha ye param . mAnyamAnA na manyante durgANyatitaranti te .. 18..\\ ye shrAddhAni cha kurvanti tithyA.n tithyAM prajArthinaH . suvishuddhena manasA durgANyatitaranti te .. 19..\\ ye krodhaM naiva kurvanti kruddhAnsaMshamayanti cha . na cha kupyanti bhR^ityebhyo durgANyatitaranti te .. 20..\\ madhu mA.nsa.n cha ye nitya.n varjayantIha mAnavAH . janmaprabhR^iti madya.n cha durgANyatitaranti te .. 21..\\ yAtrArthaM bhojana.n yeShAM santAnArtha.n cha maithunam . vAksatyavachanArthAya durgANyatitaranti te .. 22..\\ Ishvara.n sarvabhUtAnA.n jagataH prabhavApyayam . bhaktA nArAyaNa.n ye cha durgANyatitaranti te .. 23..\\ ya eSha raktapadmAkShaH pItavAsA mahAbhujaH . suhR^idbhrAtA cha mitra.n cha sambandhI cha tavAchyutaH .. 24..\\ ya imAnsakalA.NllokAMshcharmavatpariveShTayet . ichchhanprabhurachintyAtmA govindaH puruShottamaH .. 25..\\ sthitaH priyahite jiShNoH sa eva puruSharShabha . rAja.nstava cha durdharSho vaikuNThaH puruShottamaH .. 26..\\ ya ena.n saMshrayantIha bhaktyA nArAyaNaM harim . te tarantIha durgANi na me.atrAsti vichAraNA .. 27..\\ durgAtitaraNa.n ye cha paThanti shrAvayanti cha . pAThayanti cha viprebhyo durgANyatitaranti te .. 28..\\ iti kR^ityasamuddeshaH kIrtitaste mayAnagha . santaredyena durgANi paratreha cha mAnavaH .. 29..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 112} y asaumyAH saumya rUpeNa saumyAshchAsaumya darshinaH . IdR^ishAnpuruShA.nstAta katha.n vidyAmahe vayam .. 1..\\ bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . vyAghragomAyu sa.nvAda.n taM nibodha yudhiShThira .. 2..\\ purikAyAM puri purA shrImatyAM pauriko nR^ipaH . parahi.nsA ruchiH krUro babhUva puruShAdhamaH .. 3..\\ sa tvAyuShi parikShINe jagAmAnIpsitA.n gatim . gomAyutva.n cha samprApto dUShitaH pUrvakarmaNA .. 4..\\ sa.nsmR^itya pUrvajAti.n sa nivedaM parama.n gataH . na bhakShayati mA.nsAni parairupahR^itAnyapi .. 5..\\ ahi.nsraH sarvabhUteShu satyavAksudR^iDha vrataH . chakAra cha yathAkAmamAhAraM patitaiH phalaiH .. 6..\\ shmashAne tasya chAvAso gomAyoH saMmato.abhavat . janma bhUmyanurodhAchcha nAnyadvAsamarochayat .. 7..\\ tasya shauchamamR^iShyantaH sarve te saha jAtayaH . chAlayanti sma tAM buddhi.n vachanaiH prashrayottaraiH .. 8..\\ vasanpitR^ivane raudre shaucha.n lapsitumichchhasi . iya.n vipratipattiste yadA tvaM pishitAshanaH .. 9..\\ tatsamo vA bhavAsmAbhirbhakShyAndAsyAmahe vayam . bhu~NkShva shauchaM parityajya yaddhi bhukta.n tadasti te .. 10..\\ iti teShA.n vachaH shrutvA pratyuvAcha samAhitaH . madhuraiH prashritairvAkyairhetumadbhiraniShThuraiH .. 11..\\ apramANaM prasUtirme shIlataH kriyate kulam . prArthayiShye tu tatkarma yena vistIryate yashaH .. 12..\\ shmashAne yadi vAso me samAdhirme nishAmyatAm . AtmA phalati karmANi nAshramo dharmalakShaNam .. 13..\\ Ashramye yo dvija.n hanyAdgAM vA dadyAdanAshrame . kiM nu tatpAtakaM na syAttadvA datta.n vR^ithA bhavet .. 14..\\ bhavantaH sarvalobhena kevalaM bhakShaNe ratAH . anubandhe tu ye doShAstAnna pashyanti mohitAH .. 15..\\ apratyaya kR^itA.n garhyAmarthApanaya dUShitAm . iha chAmutra chAniShTA.n tasmAdvR^ittiM na rochaye .. 16..\\ ta.n shuchiM paNDitaM matvA shArdUlaH khyAtavikramaH . kR^itvAtma sadR^ishAM pUjA.n sAchivye.avardhayatsvayam .. 17..\\ saumya viGYAta rUpastva.n gachchha yAtrAM mayA saha . vriyantAmIpsitA bhogAH parihAryAshcha puShkalAH .. 18..\\ tIkShNA vayamiti khyAtA bhavato GYApayAmahe . mR^idupUrva.n ghAtinaste shreyashchAdhigamiShyati .. 19..\\ atha sampUjya tadvAkyaM mR^igendrasya mahAtmanaH . gomAyuH prashrita.n vAkyaM babhAShe ki.n chidAnataH .. 20..\\ sadR^ishaM mR^igarAjaitattava vAkyaM madantare . yatsahAyAnmR^igayase dharmArthakushalA~nshuchIn .. 21..\\ na shakyamanamAtyena mahattvamanushAsitum . duShTAmAtyena vA vIra sharIraparipanthinA .. 22..\\ sahAyAnanuraktA.nstu yatetAnupasa.nhitAn . parasparamasa~NghuShTAnvijigIShUnalolupAn .. 23..\\ tAnatItopadhAnprAGYAnhite yuktAnmanasvinaH . pUjayethA mahAbhAgAnyathAchAryAnyathA pitR^In .. 24..\\ na tvevaM mama santoShAdrochate.anyanmR^igAdhipa . na kAmaye sukhAnbhogAnaishvarya.n vA tvadAshrayam .. 25..\\ na yokShyati hi me shIla.n tava bhR^ityaiH purAtanaiH . te tvA.n vibhedayiShyanti duHkhashIlA madantare .. 26..\\ saMshrayaH shlAghanIyastvamanyeShAmapi bhAsvatAm . kR^itAtmA sumahAbhAgaH pApakeShvapyadAruNaH .. 27..\\ dIrghadarshI mahotsAhaH sthUlalakShyo mahAbalaH . kR^itI chAmogha kartAsi bhAvyaishcha samala~NkR^itaH .. 28..\\ ki.n tu svenAsmi santuShTo duHkhA vR^ittiranuShThitA . sevAyAshchApi nAbhiGYaH svachchhandena vanecharaH .. 29..\\ rAjopakrosha doShAshcha sarve saMshrayavAsinAm . vanacharyA cha niHsa~NgA nirbhayA niravagrahA .. 30..\\ nR^ipeNAhUyamAnasya yattiShThati bhaya.n hR^idi . na tattiShThati tuShTAnA.n vane mUlaphalAshinAm .. 31..\\ pAnIya.n vA nirAyAsaM svAdvannaM vA bhayottaram . vichArya khalu pashyAmi tatsukha.n yatra nirvR^itiH .. 32..\\ aparAdhairna tAvanto bhR^ityAH shiShTA narAdhipaiH . upaghAtairyathA bhR^ityA dUShitA nidhana.n gatAH .. 33..\\ yadi tvetanmayA kAryaM mR^igendro yadi manyate . samaya.n kR^itamichchhAmi vartitavya.n yathA mayi .. 34..\\ madIyA mAnanIyAste shrotavya.n cha hita.n vachaH . kalpitA yA cha te vR^ittiH sA bhavettava susthirA .. 35..\\ na mantrayeyamanyaiste sachivaiH saha karhi chit . nItimantaH parIpsanto vR^ithA brUyuH pare mayi .. 36..\\ eka ekena sa~Ngamya raho brUyA.n hita.n tava . na cha te GYAtikAryeShu praShTavyo.aha.n hitAhite .. 37..\\ mayA saMmantrya pashchAchcha na hi.nsyAH sachivAstvayA . madIyAnA.n cha kupito mA tvaM daNDaM nipAtayeH .. 38..\\ evamastviti tenAsau mR^igendreNAbhipUjitaH . prAptavAnmatisAchivya.n gomAyurvyAghrayonitaH .. 39..\\ ta.n tathA satkR^itaM dR^iShTvA yujyamAnaM cha karmaNi . prAdviShankR^itasa~NghAtAH pUrvabhR^ityA muhurmuhuH .. 40..\\ mitra buddhyA cha gomAyu.n sAntvayitvA praveshya cha . doSheShu samatAM netumaichchhannashubha buddhayaH .. 41..\\ anyathA hyuchitAH pUrvaM paradravyApahAriNaH . ashaktAH ki.n chidAdAtuM dravyaM gomAyuyantritAH .. 42..\\ vyutthAna.n chAtra kA~NkShadbhiH kathAbhiH pravilobhyate . dhanena mahatA chaiva buddhirasya vilobhyate .. 43..\\ na chApi sa mahAprAGYastasmAddhairyAchchachAla ha . athAsya samaya.n kR^itvA vinAshAya sthitAH pare .. 44..\\ Ipsita.n cha mR^igendrasya mA.nsa.n yattatra sa.nskR^itam . apanIya svaya.n taddhi tairnyastaM tasya veshmani .. 45..\\ yadartha.n chApyapahR^ita.n yena yachchaiva mantritam . tasya tadvidita.n sarva.n kAraNArthaM cha marShitam .. 46..\\ samayo.aya.n kR^itastena sAchivyamupagachchhatA . nopaghAtastvayA grAhyo rAjanmaitrImihechchhatA .. 47..\\ bhojane chopahartavye tanmA.nsaM na sma dR^ishyate . mR^igarAjena chAGYaptaM mR^igyatA.n chora ityuta .. 48..\\ kR^itakaishchApi tanmA.nsaM mR^igendrAyopavarNitam . sachivenopanIta.n te viduShA prAGYamAnina .. 49..\\ saroShastvatha shArdUlaH shrutvA gomAyuchApalam . babhUvAmarShito rAjA vadha.n chAsyAbhyarochayat .. 50..\\ chhidra.n tu tasya taddR^iShTvA prochuste pUrvamantriNaH . sarveShAmeva so.asmAka.n vR^itti bha~NgeShu vartate .. 51..\\ ida.n chAsyedR^ishaM karma vAllabhyena tu rakShyate . shrutashcha svAminA pUrva.n yAdR^isho naiva tAdR^ishaH .. 52..\\ vAnmAtreNaiva dharmiShThaH svabhAvena tu dAruNaH . dharmachchhadmA hyayaM pApo vR^ithAchAra parigrahaH . kAryArthaM bhojanArtheShu vrateShu kR^itavA~nshramam .. 53..\\ mA.nsApanayana.n GYAtvA vyAghrasteShA.n tu tadvachaH . AGYApayAmAsa tadA gomAyurvadhyatAm iti .. 54..\\ shArdUlavachana.n shrutvA shArdUlajananI tataH . mR^igarAja.n hitairvAkyaiH sambodhayitumAgamat .. 55..\\ putra naitattvayA grAhya.n kapaTArambha sa.nvR^itam . karmasa~NgharShajairdoShairduShyatyashuchibhiH shuchiH .. 56..\\ nochchhrita.n sahate kashchitprakriyA vairakArikA . shucherapi hi yuktasya doSha eva nipAtyate .. 57..\\ lubdhAnA.n shuchayo dveShyAH kAtarANA.n tarasvinaH . mUrkhANAM paNDitA dveShyA daridrANAM mahAdhanAH . adhArmikANA.n dharmiShThA virUpANA.n surUpakAH .. 58..\\ bahavaH paNDitA lubdhAH sarve mAyopajIvinaH . kuryurdoShamadoShasya bR^ihaspatimaterapi .. 59..\\ shUnyAttachcha gR^ihAnmA.nsa.n yadadyApahR^ita.n tava . nechchhate dIyamAna.n cha sAdhu tAvadvimR^ishyatAm .. 60..\\ asatyAH satyasa~NkAshAH satyAshchAsatya darshinaH . dR^ishyante vidhinA bhAvAsteShu yuktaM parIkShaNam .. 61..\\ talavaddR^ishyate vyoma khadyoto havyavAD iva . na chaivAsti tala.n vyomni na khadyote hutAshanaH .. 62..\\ tasmAtpratyakShadR^iShTo.api yuktamarthaH parIkShitum . parIkShya GYApayanhyarthAnna pashchAtparitapyate .. 63..\\ na duShkaramidaM putra yatprabhurghAtayetparam . shlAghanIyA cha varyA cha loke prabhavatA.n kShamA .. 64..\\ sthApito.ayaM putra tvayA sAmanteShvadhi vishrutaH . duHkhenAsAdyate pAtra.n dhAryatAmeSha te suhR^it .. 65..\\ dUShitaM paradoShairhi gR^ihNIte yo.anyathA shuchim . svaya.n sandUShitAmAtyaH kShiprameva vinashyati .. 66..\\ tasmAdathAri sa~NghAtAdgomAyoH kashchidAgataH . dharmAtmA tena chAkhyAta.n yathaitatkapaTa.n kR^itam .. 67..\\ tato viGYAta chAritraH satkR^itya sa vimokShitaH . pariShvaktashcha sa snehaM mR^igendreNa punaH punaH .. 68..\\ anuGYApya mR^igendra.n tu gomAyurnItishAstravit . tenAmarSheNa santaptaH prAyamAsitumaichchhata .. 69..\\ shArdUlastatra gomAyu.n snehAtprasruta lochanaH . avArayatsa dharmiShThaM pUjayA pratipUjayan .. 70..\\ ta.n sa gomAyurAlokya snehAdAgatasambhramam . babhAShe praNato vAkyaM bAShpagadgadayA girA .. 71..\\ pUjito.aha.n tvayA pUrvaM pashchAchchaiva vimAnitaH . pareShAmAspadaM nIto vastuM nArhAmyaha.n tvayi .. 72..\\ svasantuShTAshchyutAH sthAnAnmAnAtpatyavaropitAH . svaya.n chopahR^itA bhR^ityA ye chApyupahR^itAH paraiH .. 73..\\ parikShINAshcha lubdhAshcha krUrAH kArAbhitApitAH . hR^itasvA mAnino ye cha tyaktopAttA mahepsavaH .. 74..\\ santApitAshcha ye ke chidvyasanauga pratIkShiNaH . antarhitAH sopahitAH sarve te parasAdhanAH .. 75..\\ avamAnena yuktasya sthApitasya cha me punaH . katha.n yAsyasi vishvAsamahameShyAmi vA punaH .. 76..\\ samartha iti sa~NgR^ihya sthApayitvA parIkShya cha . kR^ita.n cha samayaM bhittvA tvayAhamavamAnitaH .. 77..\\ prathama.n yaH samAkhyAtaH shIlavAniti sa.nsadi . na vAchya.n tasya vaiguNyaM pratiGYAM parirakShatA .. 78..\\ eva.n chAvamatasyeha vishvAsaM kiM prayAsyasi . tvayi chaiva hyavishvAse mamodvego bhaviShyati .. 79..\\ sha~NkitastvamahaM bhItaH pare chhindrAnudarshinaH . asnigdhAshchaiva dustoShAH karma chaitadbahuchchhalam .. 80..\\ duHkhena shleShyate bhinna.n shliShTa.n duHkhena bhidyate . bhinnashliShTA tu yA prItirna sA snehena vartate .. 81..\\ kashchideva hi bhItastu dR^ishyate na parAtmanoH . kAryApekShA hi vartante bhAvAH snigdhAstu durlabhAH .. 82..\\ suduHkhaM puruShaGYAna.n chitta.n hyeShAM chalAchalam . samartho vApyashakto vA shateShveko.adhigamyate .. 83..\\ akasmAtprakriyA nR^INAmakasmAchchApakarShaNam . shubhAshubhe mahattva.n cha prakartuM buddhilAghavAt .. 84..\\ evaM bahuvidha.n sAntvamuktvA dharmArthahetumat . prasAdayitvA rAjAna.n gomAyurvanamabhyagAt .. 85..\\ agR^ihyAnunaya.n tasya mR^igendrasya sa buddhimAn . gomAyuH prAyamAsInastyaktva deha.n diva.n yayau .. 86..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 113} y kiM pArthivena kartavya.n kiM cha kR^itvA sukhI bhavet . tanmamAchakShva tattvena sarva.n dharmabhR^itA.n vara .. 1..\\ bh hanta te.ahaM pravakShyAmi shR^iNu kAryaika nishchayam . yathA rAGYeha kartavya.n yachcha kR^itvA sukhI bhavet .. 2..\\ na tveva.n vartitavyaM sma yathedamanushushrumaH . uShTrasya sumahadvR^itta.n tannibodha yudhiShThira .. 3..\\ jAtismaro mahAnuShTraH prAjApatya yugodbhavaH . tapaH sumahadAtiShThadaraNye saMshitavrataH .. 4..\\ tapasastasya chAnte vai prItimAnabhavatprabhuH . vareNa chhandayAmAsa tatashchainaM pitAmahaH .. 5..\\ u bhagava.nstvatprasAdAnme dIrghA prIvA bhavediyam . yojanAnA.n shataM sAgraM yA gachchhechcharituM vibho .. 6..\\ bh evamastviti choktaH sa varadena mahAtmanA . pratilabhya vara.n shreShThaM yayAvuShTraH svakaM vanam .. 7..\\ sa chakAra tadAlasya.n varadAnAtsa durmatiH . na chaichchhachcharitu.n gantuM durAtmA kAlamohitaH .. 8..\\ sa kadA chitprasAryaiva.n tAM grIvA.n shatayojanAm . chachArAshrAnta hR^idayo vAtashchAgAttato mahAn .. 9..\\ sa guhAyA.n shirogrIvaM nidhAya pashurAtmanaH . AstAtha varShamabhyAgAtsumahatplAvayajjagat .. 10..\\ atha shItaparItA~Ngo jambukaH kShuchchhramAnvitaH . sadArastA.n guhAmAshu pravivesha jalArditaH .. 11..\\ sa dR^iShTvA mA.nsajIvI tu subhR^isha.n kShuchchhramAnvitaH . abhakShayattato grIvAmuShTrasya bharatarShabha .. 12..\\ yadyA tvabudhyatAtmAnaM bhakShyamANa.n sa vai pashuH . tadA sa~Nkochane yatnamakarodbhR^ishaduHkhitaH .. 13..\\ yAvadUrdhvamadhashchaiva prIvA.n sa~NkShipate pashuH . tAvattena sadAreNa jambukena sa bhakShitaH .. 14..\\ sa hatvA bhakShayitvA cha jambukoShTra.n tatastadA . vigate vAtavarShe cha nishchakrAma guhA mukhAt .. 15..\\ eva.n durbuddhinA prAptamuShTreNa nidhanaM tadA . Alasyasya kramAtpashya mahaddoShamupAgatam .. 16..\\ tvamapyeta.n vidhi.n tyaktvA yogena niyatendriyaH . vartasva buddhimUla.n hi vijayaM manurabravIt .. 17..\\ buddhishreShThAni karmANi bAhumadhyAni bhArata . tAni ja~NghA jaghanyAni bhArapratyavarANi cha .. 18..\\ rAjya.n tiShThati dakShasya sa~NgR^ihItendriyasya cha . guptamantrashrutavataH susahAyasya chAnagha .. 19..\\ parIkShya kAriNo.arthAshcha tiShThantIha yudhiShThira . sahAyayuktena mahIkR^itsnA shakyA prashAsitum .. 20..\\ ida.n hi sadbhiH kathitaM vidhiGYaiH purA mahendrapratimaprabhAva . mayApi chokta.n tava shAstradR^iShTyA tvamatra yuktaH pracharasva rAjan .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 114} y rAjA rAjyamanuprApya durbalo bharatarShabha . amitrasyAtivR^iddhasya katha.n tiShThedasAdhanaH .. 1..\\ bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . saritA.n chaiva sa.nvAda.n sAgarasya cha bhArata .. 2..\\ surArinilayaH shashvatsAgaraH saritAM patiH . paprachchha saritaH sarvAH saMshaya.n jAtamAtmanaH .. 3..\\ sa mUlashAkhAnpashyAmi nihatAMshchhAyino drumAn . yuShpAbhiriha pUrNAbhiranyA.nstatra na vetasam .. 4..\\ akAyashchAlpasArashcha vetasaH kUlajashcha vaH . avaGYAya na shakyo vA ki.n chidvA tena vaH kR^itam .. 5..\\ tadaha.n shrotumichchhAmi sarvAsAm eva vo matam . yathA kUlAni chemAni bhittvA nAnIyate vasham .. 6..\\ tataH prAha nadI ga~NgA vAkyamuttaramarthavat . hetumadgrAhaka.n chaiva sAgara.n saritAM patim .. 7..\\ tiShThantyete yathAsthAnaM nagA hyekaniketanAH . tatastyajanti tatsthAnaM prAtilomyAdachetasaH .. 8..\\ vetaso vegamAyAnta.n dR^iShTvA namati netaraH . sa cha vege.abhyatikrAnte sthAnamAsAdya tiShThati .. 9..\\ kAlaGYaH samayaGYashcha sadA vashyashcha no drumaH . anulomastathAstabdhastena nAbhyeti vetasaH .. 10..\\ mArutodaka vegena ye namantyunnamanti cha . oShadhyaH pAdapA gulmA na te yAnti parAbhavam .. 11..\\ yo hi shatrorvivR^iddhasya prabhorvadhavinAshane . pUrvaM na sahate vega.n kShiprameva sa nashyati .. 12..\\ sArAsAraM bala.n vIryamAtmano dviShatashcha yaH . jAnanvicharati prAGYo na sa yAti parAbhavam .. 13..\\ evameva yadA vidvAnmanyetAtibala.n ripum . saMshrayedvaitasI.n vR^ittimevaM praGYAna lakShaNam .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 115} y vidvAnmUrkha pragalbhena mR^idustIkShNena bhArata . AkrushyamAnaH sadasi katha.n kuryAdarindama .. 1..\\ bh shrUyatAM pR^ithivIpAla yathaiSho.artho.anugIyate . sadA suchetAH sahate narasyehAlpa chetasaH .. 2..\\ aruShyankrushyamAnasya sukR^itaM nAma vindati . duShkR^ita.n chAtmano marShI ruShyatyevApamArShTi vai .. 3..\\ TiTTibha.n tamupekSheta vAshamAnamivAturam . lokavidveShamApanno niShphalaM pratipadyate .. 4..\\ iti sa shlAghate nitya.n tena pApena karmaNA . idamukto mayA kashchitsaMmato janasa.nsadi . sa tatra vrIDitaH shuShko mR^itakalpo.avatiShThati .. 5..\\ shlAghannashlAghanIyena karmaNA nirapatrapaH . upekShitavyo dAntena tAdR^ishaH puruShAdhamaH .. 6..\\ yadyadbrUyAdalpamatistattadasya sahetsadA . prAkR^ito hi prasha.nsanvA nindanvA ki.n kariShyati . vane kAka ivAbuddhirvAshamAno nirarthakam .. 7..\\ yadi vAgbhiH prayogaH syAtprayoge pApakarmaNaH . vAgevArtho bhavettasya na hyevArtho jighA.nsataH .. 8..\\ niSheka.n viparItaM sa AchaShTe vR^ittacheShTayA . mayUra iva kaupInaM nR^ityansandarshayanniva .. 9..\\ yasyAvAchyaM na loke.asti nAkArya.n vApi ki.n chana . vAchan.n tena na sandadhyAchchhuchiH sa~NkliShTakarmaNA .. 10..\\ pratyakSha.n guNavAdI yaH parokShaM tu vinindakaH . sa mAnavaH shvavalloke naShTalokaparAyaNaH .. 11..\\ tAdR^igjanashatasyApi yaddadAti juhoti cha . parokSheNApavAdena tannAshayati sa kShaNAt .. 12..\\ tasmAtprAGYo naraH sadyastAdR^ishaM pApachetasam . varjayetsAdhubhirvarjya.n sArameyAmiShaM yathA .. 13..\\ parivAdaM bruvANo hi durAtmA vai mahAtmane . prakAshayati doShAnsvAnsarpaH phaNamivochchhritam .. 14..\\ ta.n svakarmANi kurvANaM prati kartuM ya ichchhati . bhasma kUTa ivAbuddhiH kharo rajasi majjati .. 15..\\ manuShyashAlA vR^ikamaprashAntaM janApavAde satataM niviShTam . mAta~NgamunmattamivonnadantaM tyajeta ta.n shvAnamivAtiraudram .. 16..\\ adhIra juShTe pathi vartamAnaM damAdapeta.n vinayAchcha pApam . arivrataM nityamabhUti kAmaM dhigastu taM pApamatiM manuShyam .. 17..\\ pratyuchyamAnastu hi bhUya ebhir nishAmya mA bhUstvamathArtarUpaH . uchchasya nIchena hi samprayogaM vigarhayanti sthirabuddhayo ye .. 18..\\ R^iddho dashArdhena hi tADayedvA sa pA.nsubhirvApakirettuShairvA . vivR^itya dantAshcha vibhIShayedvA siddha.n hi mUrkhe kupite nR^isha.nse .. 19..\\ vigarhaNAM paramadurAtmanA kR^itAM saheta yaH sa.nsadi durjanAnnaraH . paThedida.n chApi nidarshana.n sadA na vAnmaya.n sa labhati ki.n chidapriyam .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 116} y pitAmaha mahAprAGYa saMshayo me mahAnayan . sachchhettavyastvayA rAjanbhavAnkulakaro hi naH .. 1..\\ puruShANAmaya.n tAta durvR^ittAnAM durAtmanAm . kathito vAkyasa~ncArastato viGYApayAmi te .. 2..\\ yaddhita.n rAjyatantrasya kulasya cha sukhodayam . AyatyA.n cha tadAtve cha kShemavR^iddhi karaM cha yat .. 3..\\ putrapautrAbhirAma.n cha rAShTravR^iddhi karaM cha yat . annapAne sharIre cha hita.n yattadbravIhi me .. 4..\\ abhiShikto hi yo rAjA rAjyastho mitra sa.nvR^itaH . asuhR^itsamupeto vA sa katha.n ra~njayetprajAH .. 5..\\ yo hyasatpragraha ratiH sneharAgabalAtkR^itaH . indriyANAmanIshatvAdasajjanabubhUShakaH .. 6..\\ tasya bhR^ityA viguNatA.n yAnti sarve kulodgatAH . na cha bhR^ityaphalairarthaiH sa rAjA samprayujyate .. 7..\\ etAnme saMshayasthasya rAjadharmAnsudurlabhAn . bR^ihaspatisamo budhyA bhavA~nsha.nsitumarhati .. 8..\\ sha.nsitA puruShavyAghra tvaM naH kulahite rataH . kShattA chaiva paTu praGYo yo naH sha.nsati sarvadA .. 9..\\ tvattaH kulahita.n vAkyaM shrutvA rAjyahitodayam . amR^itasyAvyayasyeva tR^iptaH svapsyAmyaha.n sukham .. 10..\\ kIdR^iShAH saMnikarShasthA bhR^ityAH syurvA guNAnvitAH . kIdR^ishaiH ki.n kulInairvA saha yAtrA vidhIyate .. 11..\\ na hyeko bhR^ityarahito rAjA bhavati rakShitA . rAjya.n chedaM janaH sarvastatkulIno.abhisha.nsati .. 12..\\ na hi prashAstu.n rAjyaM hi shakyamekena bhArata . asahAyavatA tAta naivArthAH ke chidapyuta . labdhu.n labdhvA chApi sadA rakShituM bharatarShabha .. 13..\\ bh yasya bhR^ityajanaH sarvo GYAnaviGYAnakovidaH . hitaiShI kulajaH snigdhaH sa rAjyaphalamashnute .. 14..\\ mantriNo yasya kulajA asa.nhAryAH sahoShitAH . nR^ipatermatidAH santi sambandha GYAnakovidAH .. 15..\\ anAgatavidhAtAraH kAlaGYAnavishAradAH . atikrAntamashochantaH sa rAjyaphalamashnute .. 16..\\ samaduHkhasukhA yasya sahAyAH satyakAriNaH . arthachintAparA yasya sa rAjyaphalamashnute .. 17..\\ yasya nArto janapadaH saMnikarSha gataH sadA . akShudraH satpathAlambI sa rAjyaphalabhAgbhavet .. 18..\\ koshAkSha paTala.n yasya koshavR^iddhi karairjanaiH . AptaistuShTaishcha satata.n dhAryate sa nR^ipottamaH .. 19..\\ koShThAgAramasa.nhAryairAptaiH sa~ncayatatparaiH . pAtrabhUtairalubdhaishcha pAlyamAna.n guNI bhavet .. 20..\\ vyavahArashcha nagare yasya karmaphalodayaH . dR^ishyate sha~NkhalikhitaH sa dharmaphalabhAgbhavet .. 21..\\ sa~NgR^ihItamanuShyashcha yo rAjA rAjadharmavit . ShaDvargaM pratigR^ihNansa dharmAtphalamupAshnute .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 117} bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . nidarshana kara.n loke sajjanAcharitaM sadA .. 1..\\ asyaivArthasya sadR^isha.n yachchhrutaM me tapovane . jAmadagnyasya rAmasya yaduktamR^iShisattamaiH .. 2..\\ vane mahati kasmiMshchidamanuShyaniShevite . R^iShirmUlaphalAhAro niyato niyatendriyaH .. 3..\\ dIkShA damaparaH shAntaH svAdhyAyaparamaH shuchiH . upavAsavishuddhAtmA satata.n satpathe sthitaH .. 4..\\ tasya sandR^ishya sadbhAvamupaviShTasya dhImataH . sarvasattvAH samIpasthA bhavanti vanachAriNaH .. 5..\\ si.nhavyAghrAH sa sharabhA mattAshchaiva mahAgajAH . dvIpinaH kha~Nga bhallUkA ye chAnye bhImadarshanAH .. 6..\\ te sukhaprashnadAH sarve bhavanti kShatajAshanAH . tasyarShershiShyavachchaiva nyagbhUtAH priyakAriNaH .. 7..\\ dattvA cha te sukhaprashna.n sarve yAnti yathAgatam . grAmyastvekaH pashustatra nAjahAchchhvA mahAmunim .. 8..\\ bhakto.anuraktaH satatamupavAsakR^isho.abalaH . phalamUlotkarAhAraH shAntaH shiShTAkR^itiryathA .. 9..\\ tasyarSherupaviShTasya pAdamUle mahAmuneH . manuShyavadgato bhAvaH snehabaddho.abhavadbhR^isham .. 10..\\ tato.abhyayAnmahAvIryo dvIpI kShatajabhojanaH . shvArthamatyantasanduShTaH krUraH kAla ivAntakaH .. 11..\\ lelihyamAnastR^iShitaH puchchhAsphoTana tatparaH . vyAditAsyaH kShudhA bhagnaH prArthayAnastadAmiSham .. 12..\\ ta.n dR^iShTvA krUramAyAntaM jIvitArthI narAdhipaH . provAcha shvA muni.n tatra yattachchhR^iNu mahAmate .. 13..\\ shvashatrurbhagavannatra dvIpI mA.n hantumichchhati . tvatprasAdAdbhayaM na syAttasmAnmama mahAmune .. 14..\\ muni na bhaya.n dvIpinaH kAryaM mR^ityutaste kathaM chana . eSha shvarUparahito dvIpI bhavasi putraka .. 15..\\ bh tataH shvA dvIpitAM nIto jAmbUnadanibhAkR^itiH . chitrA~Ngo visphuranhR^iShTo vane vasati nirbhayaH .. 16..\\ tato.abhyayAnmahAraudro vyAditAsyaH kShudhAnvitaH . dvIpina.n lelihadvaktro vyAghro rudhiralAlasaH .. 17..\\ vyAghra.n dR^iShTvA kShudhA bhagnaM daMShTriNa.n vanagocharam . dvIpI jIvitarakShArthamR^iShi.n sharaNameyivAn .. 18..\\ tataH sa.nvAsaja.n snehamR^iShiNA kurvatA sadA . sa dvIpI vyAghratAM nIto ripubhirbalavattaraH . tato dR^iShTvA sa shArdUlo nAbhyaha.nsta.n vishAM pate .. 19..\\ sa tu shvA vyAghratAM prApya balavAnpishitAshanaH . na mUlaphalabhogeShu spR^ihAmapyakarottadA .. 20..\\ yathA mR^igapatirnityaM prakA~NkShati vanaukasaH . tathaiva sa mahArAja vyAghraH samabhavattadA .. 21..\\ vyAghrastUTaja mUlasthastR^iptaH supto hatairmR^igaiH . nAgashchAgAttamuddeshaM matto megha ivotthitaH .. 22..\\ prabhinnakaraTaH prAMshuH padmI vitatamastakaH . suviShANo mahAkAyo meghagambhIra nisvanaH .. 23..\\ ta.n dR^iShTvA ku~njaraM mattamAyAntaM madagarvitam . vyAghro hastibhayAttrastastamR^iShi.n sharaNaM yayau .. 24..\\ tato.anayatku~njaratA.n ta.n vyAghramR^iShisattamaH . mahAmeghopama.n dR^iShTvA ta.n sa bhIto.abhavadgajaH .. 25..\\ tataH kamalaShaNDAni shallakI gahanAni cha . vyacharatsa mudA yuktaH padmareNu vibhUShitaH .. 26..\\ kadA chidramamANasya hastinaH sumukha.n tadA . R^iShestasyoTajasthasya kAlo.agachchhannnishA nisham .. 27..\\ athAjagAma ta.n deshaM keSharI keSharAruNaH . girikandarajo bhImaH si.nho nAgakulAntakaH .. 28..\\ ta.n dR^iShTvA si.nhamAyAntaM nAgaH si.nhabhayAkulaH . R^iShi.n sharaNamApede vepamAno bhayAturaH .. 29..\\ tataH sa si.nhatAM nIto nAgendro muninA tadA . vanyaM nAgaNayatsi.nha.n tulyajAtisamanvayAt .. 30..\\ dR^iShTvA cha so.anashatsi.nho vanyo bhI sannavAgbalaH . sa chAshrame.avasatsi.nhastasminneva vane sukhI .. 31..\\ na tvanye kShudrapashavastapovananivAsinaH . vyadR^ishyanta bhayatrastA jIvitAkA~NkShiNaH sadA .. 32..\\ kadA chitkAlayogena sarvaprANi vihi.nsakaH . balavAnkShatajAhAro nAnA sattvabhaya~NkaraH .. 33..\\ aShTa pAdUrdhvacharaNaH sharabho vanagocharaH . ta.n si.nhaM hantumAgachchhanmunestasya niveshanam .. 34..\\ taM muniH sharabha.n chakre balotkaTamarindama . tataH sa sharabho vanyo muneH sharabhamagrataH . dR^iShTvA balinamatyugra.n druta.n samprAdravadbhayAt .. 35..\\ sa eva.n sharabhasthAne nyasto vai muninA tadA . muneH pArshvagato nitya.n shArabhyaM sukhamAptavAn .. 36..\\ tataH sharabhasantrastAH sarve mR^igagaNA vanAt . dishaH samprAdravanrAjanbhayAjjIvitakA~NkShiNaH .. 37..\\ sharabho.apyatisanduShTo nityaM prANivadhe rataH . phalamUlAshana.n shAntaM naichchhatsa pishitAshanaH .. 38..\\ tato rudhiratarSheNa balinA sharabho.anvitaH . iyeSha taM muni.n hantumakR^itaGYaH shvayonijaH .. 39..\\ tatastena tapaH shaktyA vidito GYAnachakShuShA . viGYAya cha mahAprAGYo muniH shvAna.n tamuktavAn .. 40..\\ shvA tva.n dvIpitvamApanno dvIpI vyAghratvamAgataH . vyAghro nAgo madapaTurnAgaH si.nhatvamAptavAn .. 41..\\ si.nho.atibalasa.nyukto bhUyaH sharabhatA.n gataH . mayA snehaparItena na vimR^iShTaH kulAnvayaH .. 42..\\ yasmAdevamapApaM mAM pApahi.nsitumichhasi . tasmAtsvayonimApannaH shvaiva tva.n hi bhaviShyasi .. 43..\\ tato munijanadveShAdduShTAtmA shvA kR^ito.abudhaH . R^iShiNA sharabhaH shaptaH sva.n rUpaM punarAptavAn .. 44..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 118} bh sa shvA prakR^itimApannaH para.n dainyamupAgamat . R^iShiNA hu~NkR^itaH pApastapovanabahiShkR^itaH .. 1..\\ eva.n rAGYA matimatA viditvA shIlashauchatAm . ArjavaM prakR^iti.n sattva.n kulaM vR^ittaM shrutaM damam .. 2..\\ anukroshaM bala.n vIryaM bhAvaM samprashama.n kShamAm . bhR^ityA ye yatra yogyAH syustatra sthApyAH sushikShitAH .. 3..\\ nAparIkShya mahIpAlaH prakartuM bhR^ityamarhati . akulIna narAkIrNo na rAjA sukhamedhate .. 4..\\ kulajaH prakR^ito rAGYA tatkulInatayA sadA . na pApe kurute buddhiM nindyamAno.apyanAgasi .. 5..\\ akulInastu puruShaH prakR^itaH sAdhu sa~NkShayAt . durlabhaishvaryatAM prApto ninditaH shatrutA.n vrajet .. 6..\\ kulIna.n shikShitaM prAGYaM GYAnaviGYAnakovidam . sarvashAstrArtha tattvaGYa.n sahiShNu.n deshajaM tathA .. 7..\\ kR^itaGYaM balavanta.n cha kShAntaM dAntaM jitendriyam . alubdha.n labdhasantuShTaM svAmimitra bubhUShakam .. 8..\\ sachiva.n deshakAlaGYa.n sarvasa~NgrahaNe ratam . satkR^ita.n yuktamanasaM hitaiShiNamatandritam .. 9..\\ yuktAchAra.n svaviShaye sandhivigrahakovidam . rAGYastrivargavettAraM paurajAnapada priyam .. 10..\\ khAtaka vyUha tattvaGYaM balaharShaNa kovidam . i~NgitAkAra tattvaGYa.n yAtrA yAnavishAradam .. 11..\\ hastishikShAsu tattvaGYamaha.n kAravivarjitam . pragalbha.n dakShiNaM dAntaM balina.n yuktakAriNam .. 12..\\ chokSha.n chokSha janAkIrNa.n suveShaM sukhadarshanam . nAyakaM nItikushala.n guNaShaShTyA samanvitam .. 13..\\ astabdhaM prashrita.n shaktaM mR^idu vAdinameva cha . dhIra.n shlakShNaM maharddhi.n cha deshakAlopapAdakam .. 14..\\ sachiva.n yaH prakurute na chainamavamanyate . tasya vistIryate rAjya.n jyotsnA grahapateriva .. 15..\\ etaireva guNairyukto rAjA shAstravishAradaH . eShTavyo dharmaparamaH prajApAlanatatparaH .. 16..\\ dhIro marShI shuchiH shIghraH kAle puruShakAravit . shushrUShuH shrutavA~nshrotA UhApoha vishAradaH .. 17..\\ medhAvI dhAraNA yukto yathAnyAyopapAdakaH . dAntaH sadA priyAbhAShI kShamAvAMsh cha viparyaye .. 18..\\ dAnAchchhede svaya.n kArI sudvAraH sukhadarshanaH . Artahastaprado nityamAptaM manyo naye rataH .. 19..\\ nAha.n vAdI na nirdvandvo na yatki.n chana kArakaH . kR^ite karmaNyamoghAnA.n kartA bhR^ityajanapriyaH .. 20..\\ sa~NgR^ihItajano.astabdhaH prasannavadanaH sadA . dAtA bhR^ityajanAvekShI na krodhI sumahAmanAH .. 21..\\ yuktadaNDo na nirdaNDo dharmakAryAnushAsakaH . chAranetraH parAvekShI dharmArthakushalaH sadA .. 22..\\ rAjA guNashatAkIrNa eShTavyastAdR^isho bhavet . yodhAshchaiva manuShyendra sarvairguNaguNairvR^itAH .. 23..\\ anveShTavyAH supuruShAH sahAyA rAjyadhAraNAH . na vimAnayitavyAshcha rAGYA vR^iddhimabhIpsatA .. 24..\\ yodhAH samarashauTIrAH kR^itaGYA astrakovidAH . dharmashAstrasamAyuktAH padAtijanasa.nyutAH .. 25..\\ arthamAnavivR^iddhAshcha rathacharyA vishAradAH . iShvastrakushalA yasya tasyeyaM nR^ipatermahI .. 26..\\ sarvasa~NgrahaNe yukto nR^ipo bhavati yaH sadA . utthAna shIlo mitrADhyaH sa rAjA rAjasattamaH .. 27..\\ shakyA ashvasahasreNa vIrAroheNa bhArata . sa~NgR^ihItamanuShyeNa kR^itsnA jetu.n vasundharA .. 28..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 119} bh eva.n shunA samAnbhR^ityAnsvasthAne yo narAdhipaH . niyojayati kR^ityeShu sa rAjyaphalamashnute .. 1..\\ na shvA svasthAnamutkramya pramANamabhi satkR^itaH . AropyaH shvA svakAtsthAnAdutkramyAnyatprapadyate .. 2..\\ svajAtikulasampannAH sveShu karmasvava sthitAH . prakartavyA budhA bhR^ityA nAsthAne prakriyA kShamA .. 3..\\ anurUpANi karmANi bhR^ityebhyo yaH prayachchhati . sa bhR^ityaguNasampanna.n rAjA phalamupAshnute .. 4..\\ sharabhaH sharabhasthAne si.nhaH si.nha ivorjitaH . vyAghro vyAghra iva sthApyo dvIpI dvIpI yathAtathA .. 5..\\ karmasvihAnurUpeShu nyasyA bhR^ityA yathAvidhi . pratilomaM na bhR^ityAste sthApyAH karmaphalaiShiNA .. 6..\\ yaH pramANamatikramya pratilomaM narAdhipaH . bhR^ityAnsthApayate.abuddhirna sa ra~njayate prajAH .. 7..\\ na bAlishA na cha kShudrA na chApratimitendriyAH . nAkulInA narAH pArshve sthApyA rAGYA hitaiShiNA .. 8..\\ sAdhavaH kushalAH shUrA GYAnavanto.anasUyakAH . akShudrAH shuchayo dakShA narAH syuH pAripArshvakAH .. 9..\\ nyagbhUtAstatparAH kShAntAshchaukShAH prakR^itijAH shubhAH . sve sve sthAne.aparikruShTAste syU rAGYo bahishcharAH .. 10..\\ si.nhasya satataM pArshve si.nha eva jano bhavet . asi.nhaH si.nhasahitaH si.nhavallabhate phalam .. 11..\\ yastu si.nhaH shvabhiH kIrNaH si.nhakarmaphale rataH . na sa si.nhaphalaM bhoktu.n shaktaH shvabhirupAsitaH .. 12..\\ evametairmanuShyendra shUraiH prAGYairbahushrutaiH . kulInaiH saha shakyeta kR^itsnA.n jetu.n vasundharAm .. 13..\\ nAvaidyo nAnR^ijuH pArshve nAvidyo nAmahA dhanaH . sa~NgrAhyo vasudhA pAlairbhR^ityo bhR^ityavatA.n vara .. 14..\\ bANavadvisR^itA yAnti svAmikAryaparA janAH . ye bhR^ityAH pArthiva hitAsteShA.n sAntvaM prayojayet .. 15..\\ koshashcha satata.n rakShyo yatnamAsthAya rAjabhiH . koshamUlA hi rAjAnaH koshamUlakaro bhava .. 16..\\ koShThAgAra.n cha te nitya.n sphItaM dhAnyaiH susa~ncitam . sadAstu satsu saMnyasta.n dhanadhAnya paro bhava .. 17..\\ nityayuktAshcha te bhR^ityA bhavantu raNakovidAH . vAjinA.n cha prayogeShu vaishAradyamiheShyate .. 18..\\ GYAtibandhujanAvekShI mitra sambandhisa.nvR^itaH . paurakAryahitAnveShI bhava kauravanandana .. 19..\\ eShA te naiShThikI buddhiH praGYA chAbhihitA mayA . shvA te nidarshana.n tAta kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 120} y rAjavR^ittAnyanekAni tvayA proktAni bhArata . pUrvaiH pUrvaniyuktAni rAjadharmArthavedibhiH .. 1..\\ tadeva vistareNoktaM pUrvairdR^iShTa.n satAM matam . praNaya.n rAjadharmANAM prabrUhi bharatarShabha .. 2..\\ bh rakShaNa.n sarvabhUtAnAmiti kShatre paraM matam . tadyathA rakShaNa.n kuryAttathA shR^iNu mahIpate .. 3..\\ yathA barhANi chitrANi bibharti bhujagAshanaH . tathA bahuvidha.n rAjA rUpa.n kurvIta dharmavit .. 4..\\ taikShNya.n jihmatvamAdAntya.n satyamArjavameva cha . madhyasthaH sattvamAtiShTha.nstathA vai sukhamR^ichchhati .. 5..\\ yasminnarthe hita.n yatsyAttadvarNaM rUpamAvishet . bahurUpasya rAGYo hi sUkShmo.apyartho na sIdati .. 6..\\ nitya.n rakShita mantraH syAdyathA mUkaH sharachchhikhI . shlakShNAkShara tanuH shrImAnbhavechchhAstra vishAradaH .. 7..\\ ApaddvAreShu yattaH syAjjalaprasravaNeShviva . shailavarShodakAnIva dvijAnsiddhAnsamAshrayet .. 8..\\ arthakAmaH shikhA.n rAjA kuryAddharmadhvajopamAm . nityamudyatadaNDaH syAdAcharechchApramAdataH . loke chAya vyayau dR^iShTvA vR^ikShAdvR^ikShamivAplavan .. 9..\\ mR^ijAvAnsyAtsvayUthyeShu bhAvAni charaNaiH kShipet . jAtapakShaH parispandedrakShedvaikalyamAtmanaH .. 10..\\ doShAnvivR^iNuyAchchhatroH parapakShAnvidhUnayet . kAnaneShviva puShpANi barhIvArthAnsamAcharet .. 11..\\ uchchhritAnAshrayetsphItAnnarendrAnachalopamAn . shrayechchhAyAmaviGYAtA.n gupta.n sharaNamAshrayet .. 12..\\ prAvR^iShIvAsita grIvo majjeta nishi nirjane . mAyUreNa guNenaiva strIbhishchAlakShitash charet . na jahyAchcha tanutrANa.n rakShedAtmAnamAtmanA .. 13..\\ chArabhUmiShvabhigamAnpAshAMsh cha parivarjayet . pIDayechchApi tAM bhUmiM praNashyedgahane punaH .. 14..\\ hanyAtkruddhAnativiShAnye jihmagatayo.ahitAn . nAshrayedbAla barhANi sannivAsAni vAsayet .. 15..\\ sadA barhi nibhaH kAmaM prasakti kR^itamAcharet . sarvatashchAdadetpraGYAM pata~NgAngahaneShviva . evaM mayUravadrAjA svarAShTraM paripAlayet .. 16..\\ AtmavR^iddhi karIM nIti.n vidadhIta vichakShaNaH . Atmasa.nyamanaM buddhyA parabuddhyAvatAraNam . buddhyA chAtmaguNaprAptiretachchhAstra nidarshanam .. 17..\\ para.n chAshvAsayetsAmnA svashaktiM chopalakShayet . AtmanaH parimarshena buddhiM buddhyA vichArayet . sAntvayogamatiH prAGYaH kAryAkAryavichArakaH .. 18..\\ nigUDha buddhirdhIraH syAdvaktavye vakShyate tathA . saMnikR^iShTA.n kathAM prAGYo yadi buddhyA bR^ihaspatiH . svabhAvameShyate tapta.n kR^iShNAyasamivodake .. 19..\\ anuyu~njIta kR^ityAni sarvANyeva mahIpatiH . AgamairupadiShTAni svasya chaiva parasya cha .. 20..\\ kShudra.n krUraM tathA prAGYa.n shUraM chArthavishAradam . svakarmaNi niyu~njIta ye chAnye vachanAdhikAH .. 21..\\ apyadR^iShTvA niyuktAni anurUpeShu karmasu . sarvA.nstAnanuvarteta svarA.nstantrIrivAyatA .. 22..\\ dharmANAmavirodhena sarveShAM priyamAcharet . mamAyamiti rAjA yaH sa parvata ivAchalaH .. 23..\\ vyavasAya.n samAdhAya sUryo rashmimivAyatAm . dharmamevAbhirakSheta kR^itvA tulye priyApriye .. 24..\\ kulaprakR^itideshAnA.n dharmaGYAnmR^idubhAShiNaH . madhye vayasi nirdoShAnhite yuktA~njitendriyAn .. 25..\\ alubhA~nshikShitAndAntAndharmeShu pariniShThitAn . sthApayetsarvakAryeShu rAjA dharmArtharakShiNaH .. 26..\\ etenaivaprakAreNa kR^ityAnAmAgati.n gatim . yuktaH samanutiShTheta tuShTashchArairupaskR^itaH .. 27..\\ amoghakrodhaharShasya svaya.n kR^ityAnvavekShiNaH . Atmapratyaya koshasya vasudhaiva vasundharA .. 28..\\ vyaktashchAnugraho yasya yathArthashchApi nigrahaH . guptAtmA guptarAShTrashcha sa rAjA rAjadharmavit .. 29..\\ nitya.n rAShTramavekSheta gobhiH sUrya ivotpatan . chArAMshcha na charAnvidyAttathA buddhyA na sa~njvaret .. 30..\\ kAlaprAptamupAdadyAnnArtha.n rAjA prasUchayet . ahanyahani sanduhyAnmahI.n gAmiva buddhimAn .. 31..\\ yathAkrameNa puShpebhyashchinoti madhu ShaTpadaH . tathA dravyamupAdAya rAjA kurvIta sa~ncayam .. 32..\\ yaddhi guptAvashiShTa.n syAttaddhita.n dharmakAmayoH . sa~ncayAnuvisargI syAdrAjA shAstravidAtmavAn .. 33..\\ nAlpamarthaM paribhavennAvamanyeta shAtravAn . buddhyAvabudhyedAtmAnaM na chAbuddhiShu vishvaset .. 34..\\ dhR^itirdAkShya.n sa.nyamo buddhiragryA dhairya.n shaurya.n deshakAlo.apramAdaH . svalpasya vA mahato vApi vR^iddhau dhanasyaitAnyaShTa samindhanAni .. 35..\\ agnistoko vardhate hyAjyasikto bIja.n chaikaM bahusAhasrameti . kShayodayau vipulau saMnishAmya tasmAdalpaM nAvamanyeta vidvAn .. 36..\\ bAlo.abAlaH sthaviro vA ripur yaH sadA pramattaM puruShaM nihanyAt . kAlenAnyastasya mUla.n hareta kAlaGYAtA pArthivAnA.n variShThaH .. 37..\\ haretkIrti.n dharmamasyoparundhyAd arthe dIrgha.n vIryamasyopahanyAt . ripurdveShTA durbalo vA balI vA tasmAchchhatrau naiva heDedyatAtmA .. 38..\\ kShaya.n shatroH sa~ncayaM pAlana.n chApy ubhau chArthau sahitau dharmakAmau . atashchAnyanmatimAnsandadhIta tasmAdrAjA buddhimanta.n shrayeta .. 39..\\ buddhirdIptA balavanta.n hinasti balaM buddhyA vardhate pAlyamAnam . shatrurbuddhyA sIdate vardhamAno buddheH pashchAtkarma yattatprashastam .. 40..\\ sarvAnkAmAnkAmayAno hi dhIraH sattvenAlpenAplute hInadehaH . yathAtmAnaM prArthayate.arthamAnaiH shreyaH pAtraM pUrayate hyanalpam .. 41..\\ tasmAdrAjA pragR^ihItaH pareShu mUla.n lakShmyAH sarvato.abhyAdadIta . dIrgha.n kAlamapi sampIDyamAno vidyutsampAtamiva mAnorjitaH syAt .. 42..\\ vidyA tapo vA vipula.n dhana.n vA sarvametadvyavasAyena shakyam . brahma yattaM nivasati dehavatsu tasmAdvidyAdvyavasAyaM prabhUtam .. 43..\\ yatrAsate matimanto manasvinaH shakro viShNuryatra sarasvatI cha . vasanti bhUtAni cha yatra nityaM tasmAdvidvAnnAvamanyeta deham .. 44..\\ lubdha.n hanyAtsampradAnena nityaM lubdhastR^iptiM paravittasya naiti . sarvo lubdhaH karma guNopabhoge yo.arthairhIno dharmakAmau jahAti .. 45..\\ dhanaM bhojyaM putradAra.n samR^iddhiM sarvo lubdhaH prArthayate pareShAm . lubdhe doShAH sambhavantIha sarve tasmAdrAjA na pragR^ihNIta lubdhAn .. 46..\\ sandarshane satpuruSha.n jaghanyamapi chodayet . ArambhAndviShatAM prAGYaH sarvAnarthA.nstu sUdayet .. 47..\\ dharmAnviteShu viGYAto mantrI guptashcha pANDava . Apto rAjankulInashcha paryApto rAjyasa~Ngrahe .. 48..\\ vidhipravR^ittAnnaradeva dharmAn uktAnsamAsena nibodha buddhyA . imAnvidadhyAdvyanusR^itya yo vai rAjA mahIM pAlayitu.n sa shaktaH .. 49..\\ anItija.n yadyavidhAnajaM sukhaM haTha praNIta.n vividhaM pradR^ishyate . na vidyate tasya gatirmahIpater na vidyate rAShTrajamuttama.n sukham .. 50..\\ dhanairvishiShTAnmatishIlapUjitAn guNopapannAnyudhi dR^iShTavikramAn . guNeShu dR^iShTAnachirAdihAtmavAn sato.abhisandhAya nihanti shAtravAn .. 51..\\ pashyedupAyAnvividhaiH kriyApathair na chAnupAyena matiM niveshayet . shriya.n vishiShTAM vipulaM yasho dhanaM na doShadarshI puruShaH samashnute .. 52..\\ prItipravR^ittau vinivartane tathA suhR^itsu viGYAya nivR^itya chobhayoH . yadeva mitra.n guru bharamAvahet tadeva susnigdhamudAharedbudhaH .. 53..\\ etAnmayoktA.nstava rAjadharmAn nR^iNA.n cha guptau matimAdadhatsva . avApsyase puNyaphala.n sukhena sarvo hi lokottama dharmamUlaH .. 54..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 121} y ayaM pitAmahenokto rAjadharmaH sanAtanaH . Ishvarashcha mahAdaNDo daNDe sarvaM pratiShThitam .. 1..\\ devatAnAmR^iShINA.n cha pitR^INAM cha mahAtmanAm . yakSharakShaHpishAchAnAM martyAnA.n cha visheShataH .. 2..\\ sarveShAM prANinA.n loke tiryakShvapi nivAsinAm . sarvavyApI mahAtejA daNDaH shreyAniti prabho .. 3..\\ ityetaduktaM bhavatA sarva.n daNDyaM charAcharam . dR^ishyate lokamAsakta.n sa surAsuramAnuSham .. 4..\\ etadichchhAmyaha.n GYAtu.n tattvena bharatarShabha . ko daNDaH kIdR^isho daNDaH ki.n rUpaH kiM parAyaNaH .. 5..\\ kimAtmakaH kathaM bhUtaH kati mUrtiH kathaM prabhuH . jAgarti sa katha.n daNDaH prajAsvavahitAtmakaH .. 6..\\ kashcha pUrvAparamida.n jAgarti paripAlayan . kashcha viGYAyate pUrva.n ko.aparo daNDasa~nj~nitaH . ki.n sa.nsthashcha bhaveddaNDaH kA chAsya gatiriShyate .. 7..\\ bh shR^iNu kauravya yo daNDo vyavahAryo yathA cha saH . yasminhi sarvamAyatta.n sa daNDa iha kevalaH .. 8..\\ dharmasyAkhyA mahArAja vyavahAra itIShyate . tasya lopaH kathaM na syAllokeShvavahitAtmanaH . ityartha.n vyavahArasya vyavahAratvamiShyate .. 9..\\ api chaitatpurA rAjanmanunA proktamAditaH . supraNItena daNDena priyApriya samAtmanA . prajA rakShati yaH samyagdharma eva sa kevalaH .. 10..\\ athoktametadvachanaM prAgeva manunA purA . janma chokta.n vasiShThena brahmaNo vachanaM mahat .. 11..\\ prAgida.n vachanaM proktamataH prAgvachanaM viduH . vyavahArasya chAkhyAnAdvyavahAra ihochyate .. 12..\\ daNDAttrivargaH satata.n supraNItAtpravartate . daiva.n hi paramo daNDdo rUpato.agnirivochchhikhaH .. 13..\\ nIlotpaladala shyAmashchaturdaMShTrashchaturbhujaH . aShTa pAnnaikanayanaH sha~NkukarNordhva romavAn .. 14..\\ jaTI dvijihvastAmrAsyo mR^igarAjatanuchchhadaH . etadrUpaM bibhartyugra.n daNDo nityaM durAvaraH .. 15..\\ asirgadA dhanuH shaktistrishUlaM mudgaraH sharaH . musalaM parashushchakraM prAso daNDarShTi tomarAH .. 16..\\ sarvapraharaNIyAni santi yAnIha kAni chit . daNDa eva hi sarvAtmA loke charati mUrtimAn .. 17..\\ bhindaMshchhindanrujankR^intandArayanpATaya.nstathA . ghAtayannabhidhAvaMshcha daNDa eva charatyuta .. 18..\\ asirvishasano dharmastIkShNavartmA durAsadaH . shrIgarbho vijayaH shAstA vyavahAraH prajAgaraH .. 19..\\ shAstraM brAhmaNamantrashcha shAstA prAgvachana.n gataH . dharmapAlo.akSharo devaH satyago nityago grahaH .. 20..\\ asa~Ngo rudra tanayo manujyeShThaH shiva.n karaH . nAmAnyetAni daNDasya kIrtitAni yudhiShThira .. 21..\\ daNDo hi bhagavAnviShNuryaGYo nArAyaNaH prabhuH . shashvadrUpaM mahadbibhranmahApuruSha uchyate .. 22..\\ yathoktA brahma kanyeti lakShmIrnItiH sarasvatI . daNDanItirjagaddhAtrI daNDo hi bahu vigrahaH .. 23..\\ arthAnarthau sukha.n duHkhaM dharmAdharmau balAbale . daurbhAgyaM bhAgadheya.n cha puNyApuNye guNAguNau .. 24..\\ kAmAkAmAvR^iturmAsaH sharvarI divasaH kShaNaH . aprasAdaH prasAdashcha harShaH krodhaH shamo damaH .. 25..\\ daivaM puruShakArashcha mokShAmokShau bhayAbhaye . hi.nsAhi.nse tapoyaGYaH sa.nyamo.atha viShAviSham .. 26..\\ antashchAdishcha madhya.n cha kR^ityAnAM cha prapa~nchanam . madaH pramAdo darpashcha dambho dhairyaM nayAnayau .. 27..\\ ashaktiH shaktirityeva mAnastambhau vyayAvyayau . vinayashcha visargashcha kAlAkAlau cha bhArata .. 28..\\ anR^ita.n GYAGYatA satyaM shraddhAshraddhe tathaiva cha . klIbatA vyavasAyashcha lAbhAlAbhau jayAjayau .. 29..\\ tIkShNatA mR^idutA mR^ityurAgamAnAgamau tathA . virAddhishchaiva rAdhishcha kAryAkArye balAbale .. 30..\\ asUyA chAnasUyA cha dharmAdharmau tathaiva cha . apatrapAnapatrape hrIshcha sampadvipachcha ha .. 31..\\ tejaH karmaNi pANDitya.n vAkshaktistattvabuddhitA . eva.n daNDasya kauravya loke.asminbahurUpatA .. 32..\\ na syAdyadIha daNDo vai pramatheyuH parasparam . bhayAddaNDasya chAnyonya.n ghnanti naiva yudhiShThira .. 33..\\ daNDena rakShyamANA hi rAjannaharahaH prajAH . rAjAna.n vardhayantIha tasmAddaNDaH parAyaNam .. 34..\\ vyavasthApayati kShipramima.n lokaM nareshvara . satye vyavasthito dharmo brAhmaNeShvavatiShThate .. 35..\\ dharmayuktA dvijAH shreShThA veda yuktA bhavanti cha . babhUva yaGYo vedebhyo yaGYaH prINAti devatAH .. 36..\\ prItAshcha devatA nityamindre paridadatyuta . anna.n dadAti shakrashchApyanugR^ihNannimAH prajAH .. 37..\\ prANAshcha sarvabhUtAnAM nityamanne pratiShThitAH . tasmAtprajAH pratiShThante daNDo jAgarti tAsu cha .. 38..\\ evaM prayojanashchaiva daNDaH kShatriyatA.n gataH . rakShanprajAH prajAgarti nitya.n suvihito.akSharaH .. 39..\\ IshvaraH puruShaH prANaH sattva.n vittaM prajApatiH . bhUtAtmA jIva ityeva nAmabhiH prochyate.aShTabhiH .. 40..\\ adadaddaNDa evAsmai dhruvamaishvaryameva cha . bale nayashcha sa.nyuktaH sadA pa~ncha vidhAtmakaH .. 41..\\ kulabAhudhanAmAtyAH praGYA choktA balAni cha . AhArya.n chAShTakairdravyairbalamanyadyudhiShThira .. 42..\\ hastino.ashvA rathAH pattirnAvo viShTistathaiva cha . daishikAshchArakAshchaiva tadaShTA~NgaM bala.n smR^itam .. 43..\\ aShTA~Ngasya tu yuktasya hastino hastiyAyinaH . ashvArohAH padAtAshcha mantriNo rasadAsh cha ye .. 44..\\ bhikShukAH prADvivAkAshcha mauhUrtA daivachintakAH . kosho mitrANi dhAnya.n cha sarvopakaraNAni cha .. 45..\\ sapta prakR^itichAShTA~Nga.n sharIramiha yadviduH . rAjyasya daNDa evA~Nga.n daNDaH prabhava eva cha .. 46..\\ IshvareNa prayatnena dhAraNe kShatriyasya hi . daNDo dattaH samAnAtmA daNDo hIda.n sanAtanam . rAGYAM pUjyatamo nAnyo yathA dharmapradarshanaH .. 47..\\ brahmaNA lokarakShArtha.n svadharmasthApanAya cha . bhartR^ipratyaya utpanno vyavahArastathAparaH . tasmAdyaH sahito dR^iShTo bhartR^ipratyaya lakShaNaH .. 48..\\ vyavahArastu vedAtmA veda pratyaya uchyate . maulashcha narashArdUla shAstroktashcha tathAparaH .. 49..\\ ukto yashchApi daNDo.asau bhartR^ipratyaya lakShaNaH . GYeyo na sa narendrastho daNDapratyaya eva cha .. 50..\\ daNDapratyaya dR^iShTo.api vyavahArAtmakaH smR^itaH . vyavahAraH smR^ito yashcha sa veda viShayAtmakaH .. 51..\\ yashcha veda prasUtAtmA sa dharmo guNadarshakaH . dharmapratyaya utpanno yathAdharmaH kR^itAtmabhiH .. 52..\\ vyavahAraH prajA goptA brahma diShTo yudhiShThira . trIndhArayati lokAnvai satyAtmA bhUtivardhanaH .. 53..\\ yashcha daNDaH sa dR^iShTo no vyavahAraH sanAtanaH . vyavahArashcha yo dR^iShTaH sa dharma iti naH shrutaH . yashcha vedaH sa vai dharmo yashcha dharmaH sa satpathaH .. 54..\\ brahmA prajApatiH pUrvaM babhUvAtha pitAmahaH . lokAnA.n sa hi sarveShAM sa surAsurarakShasAm . sa manuShyoragavatA.n kartA chaiva sa bhUtakR^it .. 55..\\ tato no vyavahAro.ayaM bhartR^ipratyaya lakShaNaH . tasmAdidamavochAma vyavahAra nidarshanam .. 56..\\ mAtA pitA cha bhrAtA cha bhAryA chAtha purohitaH . nAdaNDyo vidyate rAGYA.n yaH svadharme na tiShThati .. 57..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 122} bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . a~NgeShu rAjA dyutimAnvasu homa iti shrutaH .. 1..\\ sa rAjA dharmanityaH sansaha patnyA mahAtapAH . mu~nja pR^iShTha.n jagAmAtha devarShigaNapUjitam .. 2..\\ tatra shR^i~Nge himavato merau kanakaparvate . yatra mu~njavaTe rAmo jaTA haraNamAdishat .. 3..\\ tadA prabhR^iti rAjendra R^iShibhiH saMshitavrataiH . mu~nja pR^iShTha iti proktaH sa desho rudra sevitaH .. 4..\\ sa tatra bahubhiryuktaH sadA shrutimayairguNaiH . brAhmaNAnAmanumato devarShisadR^isho.abhavat .. 5..\\ ta.n kadA chidadInAtmA sakhA shakrasya mAnitaH . abhyAgachchhanmahIpAlo mAndhAtA shatrukarshanaH .. 6..\\ so.abhisR^itya tu mAndhAtA vasu homaM narAdhipam . dR^iShTvA prakR^iShTa.n tapasA vinayenAbhyatiShThata .. 7..\\ vasu homo.api rAGYo vai gAmarghya.n cha nyavedayat . aShTA~Ngasya cha rAjyasya paprachchha kushala.n tadA .. 8..\\ sadbhirAcharitaM pUrva.n yathAvadanuyAyinam . apR^ichchhadvasu homasta.n rAjanki.n karavANi te .. 9..\\ so.abravItparamaprIto mAndhAtA rAjasattamam . vasu homaM mahAprAGYamAsIna.n kurunandana .. 10..\\ bR^ihaspatermata.n rAjannadhItaM sakala.n tvayA . tathaivaushanasa.n shAstraM viGYAta.n te narAdhipa .. 11..\\ tadaha.n shrotumichchhAmi daNDa utpadyate katham . ki.n vApi pUrva.n jAgarti kiM vA paramamuchyate .. 12..\\ katha.n kShatriya sa.nsthashcha daNDaH sampratyavasthitaH . brUhi me sumahAprAGYa dadAmyAchArya vetanam .. 13..\\ vasuhoma shR^iNu rAjanyathA daNDaH sambhUto lokasa~NgrahaH . prajA vinayarakShArtha.n dharmasyAtmA sanAtanaH .. 14..\\ brahmA yiyakShurbhagavAnsarvalokapitAmahaH . R^itvijaM nAtmanA tulya.n dadarsheti hi naH shrutam .. 15..\\ sa garbha.n shirasA devo varShapUgAnadhArayat . pUrNe varShasahasre tu sa garbhaH kShuvato.apatat .. 16..\\ sa kShupo nAma sambhUtaH prajApatirarindama . R^itvigAsIttadA rAjanyaGYe tasya mahAtmanaH .. 17..\\ tasminpravR^itte satre tu brahmaNaH pArthivarShabha . hR^iShTarUpaprachAratvAddaNDaH so.antarhito.abhavat .. 18..\\ tasminnantarhite chAtha prajAnA.n sa~Nkaro.abhavat . naiva kAryaM na chAkAryaM bhojyAbhojyaM na vidyate .. 19..\\ peyApeya.n kutaH siddhirhisanti cha parasparam . gamyAgamya.n tadA nAsItparasva.n svaM cha vai samam .. 20..\\ paraspara.n vilumpante sArameyA ivAmiSham . abalaM balino jaghnurnirmaryAdamavartata .. 21..\\ tataH pitAmaho viShNuM bhagavanta.n sanAtanam . sampUjya varada.n devaM mahAdevamathAbravIt .. 22..\\ atra sAdhvanukampA.n vai kartumarhasi kevalam . sa~Nkaro na bhavedatra yathA vai tadvidhIyatAm .. 23..\\ tataH sa bhagavAndhyAtvA chira.n shUlajaTA dharaH . AtmAnamAtmanA daNDamasR^ijaddevasattamaH .. 24..\\ tasmAchcha dharmacharaNAM nIti.n devI.n sarasvatIm . asR^ijaddaNDanItiH sA triShu lokeShu vishrutA .. 25..\\ bhUyaH sa bhagavAndhyAtvA chira.n shUlavarAyudhaH . tasya tasya nikAyasya chakAraikaikamIsharam .. 26..\\ devAnAmIshvara.n chakre devaM dashashatekShaNam . yama.n vaivasvata.n chApi pitR^INAm akarotpatim .. 27..\\ dhanAnA.n rakShasA.n chApi kuberamapi cheshvaram . parvatAnAM patiM meru.n saritA.n cha mahodadhim .. 28..\\ apA.n rAjye surANA.n cha vidadhe varuNaM prabhum . mR^ityuM prANeshvaramatho tejasA.n cha hutAshanam .. 29..\\ rudrANAmapi cheshAna.n goptAra.n vidadhe prabhuH . mahAtmAnaM mahAdeva.n vishAlAkShaM sanAtanam .. 30..\\ vasiShThamIsha.n viprANAM vasUnA.n jAtavedasam . tejasAM bhAskara.n chakre nakShatrANAM nishAkaram .. 31..\\ vIrudhAmaMshumanta.n cha bhUtAnAM cha prabhu.n varam . kumAra.n dvAdasha bhuja.n skandaM rAjAnamAdishat .. 32..\\ kAla.n sarveshamakarotsa.nhAra vinayAtmakam . mR^ityoshchaturvibhAgasya duHkhasya cha sukhasya cha .. 33..\\ IshvaraH sarvadehastu rAjarAjo dhanAdhipaH . sarveShAmeva rudrANA.n shUlapANiriti shrutiH .. 34..\\ tamekaM brahmaNaH putramanujAta.n kShupaM dadau . prajAnAmadhipa.n shreShThaM sarvadharmabhR^itAm api .. 35..\\ mahAdevastatastasminvR^itte yaGYe yathAvidhi . daNDa.n dharmasya goptAra.n viShNave satkR^itaM dadau .. 36..\\ viShNura~Ngirase prAdAda~NgirA munisattamaH . prAdAdindra marIchibhyAM marIchirbhR^igave dadau .. 37..\\ bhR^igurdadAvR^iShibhyastu ta.n daNDaM dharmasa.nhitam . R^iShayo lokapAlebhyo lokapAlAH kShupAya cha .. 38..\\ kShupastu manave prAdAdAdityatanayAya cha . putrebhyaH shrAddhadevastu sUkShmadharmArthakAraNAt . ta.n dadau sUryaputrastu manurvai rakShaNAtmakam .. 39..\\ vibhajya daNDaH kartavyo dharmeNa na yadR^ichchhayA . durvAchA nigraho bandho hiraNyaM bAhyataH kriyA .. 40..\\ vya~Ngatva.n cha sharIrasya vadho vA nAlpakAraNAt . sharIrapIDAstAstAstu dehatyAgo vivAsanam .. 41..\\ AnupUrvyA cha daNDo.asau prajA jAgarti pAlayan . indro jAgarti bhagavAnindrAdagnirvibhAvasuH .. 42..\\ agnerjAgarti varuNo varuNAchcha prajApatiH . prajApatestato dharmo jAgarti vinayAtmakaH .. 43..\\ dharmAchcha brahmaNaH putro vyavasAyaH sanAtanaH . vyavasAyAttatastejo jAgarti paripAlayan .. 44..\\ oShadhyastejasastasmAdoShadhibhyashcha parvatAH . parvatebhyashcha jAgarti raso rasaguNAttathA .. 45..\\ jAgarti nirR^itirdevI jyotIMShi nirR^iterapi . vedAH pratiShThA jyotirbhyastato hayashirAH prabhuH .. 46..\\ brahmA pitAmahastasmAjjAgarti prabhuravyayaH . pitAmahAnmahAdevo jAgarti bhagavA~nshivaH .. 47..\\ vishve devAH shivAchchApi vishvebhyashcha tatharShayaH . R^iShibhyo bhagavAnsomaH somAddevAH sanAtanAH .. 48..\\ devebhyo brAhmaNA loke jAgratItyupadhAraya . brAhmaNebhyashcha rAjanyA lokAnrakShanti dharmataH . sthAvara.n ja~NgamaM chaiva kShatriyebhyaH sanAtanam .. 49..\\ prajA jAgrati loke.asmindaNDo jAgarti tAsu cha . sarvasa~NkShepako daNDaH pitAmahasamaH prabhuH .. 50..\\ jAgarti kAlaH pUrva.n cha madhye chAnte cha bhArata . IshvaraH sarvalokasya mahAdevaH prajApatiH .. 51..\\ devadevaH shivaH sharvo jAgarti satataM prabhuH . kapardI sha~Nkaro rudro bhavaH sthANurumApatiH .. 52..\\ ityeSha daNDo vikhyAta Adau madhye tathAvare . bhUmipAlo yathAnyAya.n vartetAnena dharmavit .. 53..\\ bh itIda.n vasu homasya shR^iNuyAdyo mataM naraH . shrutvA cha samyagvarteta sa kAmAnApnuyAnnR^ipaH .. 54..\\ iti te sarvamAkhyAta.n yo daNDo manujarShabha . niyantA sarvalokasya dharmAkrAntasya bhArata .. 55..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 123} y tAta dharmArthakAmAnA.n shrotumichchhAmi nishchayam . lokayAtrA hi kArtsnyena triShveteShu pratiShThitA .. 1..\\ dharmArthakAmAH kiM mUlAstrayANAM prabhavashcha kaH . anyonya.n chAnuShajjante vartante cha pR^ithakpR^ithak .. 2..\\ bh yadA te syuH sumanaso lokasa.nsthArtha nishchaye . kAlaprabhava sa.nsthAsu sajjante cha trayastadA .. 3..\\ dharmamUlastu deho.arthaH kAmo.arthaphalamuchyate . sa~NkalpamUlAste sarve sa~Nkalpo viShayAtmakaH .. 4..\\ viShayAshchaiva kArtsnyena sarva AhArasiddhaye . mUlametattrivargasya nivR^ittirmokSha uchyate .. 5..\\ dharmaH sharIrasa~NguptirdharmArtha.n chArtha iShyate . kAmo ratiphalashchAtra sarve chaite rajasvalAH .. 6..\\ saMnikR^iShTAMshcharedenAnna chainAnmanasA tyajet . vimuktastamasA sarvAndharmAdInkAmanaiShThikAn .. 7..\\ shreShTha buddhistrivargasya yadayaM prApnuyAtkShaNAt . buddhyA budhyedihArthe na tadahnA tu nikR^iShTayA .. 8..\\ apadhyAna malo dharmo malo.arthasya nigUhanam . sampramoda malaH kAmo bhUyaH svaguNavartitaH .. 9..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . kAmandasya cha sa.nvAdama~NgAriShThasya chobhayoH .. 10..\\ kAmandamR^iShimAsInamabhivAdya narAdhipaH . a~NgAriShTho.atha paprachchha kR^itvA samayaparyayam .. 11..\\ yaH pApa.n kurute rAjA kAmamohabalAtkR^itaH . pratyAsannasya tasyarShe ki.n syAtpApapraNAshanam .. 12..\\ adharmo dharma iti hi yo.aGYAnAdAcharediha . ta.n chApi prathita.n loke kathaM rAjA nivartayet .. 13..\\ k yo dharmArthau samutsR^ijya kAmamevAnuvartate . sa dharmArthaparityAgAtpraGYA nAshamihArchhati .. 14..\\ praGYA praNAshako mohastathA dharmArthanAshakaH . tasmAnnAstikatA chaiva durAchArashcha jAyate .. 15..\\ durAchArAnyadA rAjA praduShTAnna niyachchhati . tasmAdudvijate lokaH sarpAdveshma gatAdiva .. 16..\\ taM prajA nAnuvartante brAhmaNA na cha sAdhavaH . tataH sa~NkShayamApnoti tathA vadhyatvameti cha .. 17..\\ apadhvastastvavamato duHkha.n jIvati jIvitam . jIvechcha yadapadhvastastachchhuddhaM maraNaM bhavet .. 18..\\ atraitadAhurAchAryAH pApasya cha nibarhaNam . sevitavyA trayI vidyA satkAro brAhmaNeShu cha .. 19..\\ mahAmanA bhaveddharme vivahechcha mahAkule . brAhmaNAMshchApi seveta kShamA yuktAnmanasvinaH .. 20..\\ japedudakashIlaH syAtsumukho nAnyadAsthitaH . dharmAnvitAnsampravishedbahiH kR^itvaiva duShkR^itIn .. 21..\\ prasAdayenmadhuraya vAchApyatha cha karmaNA . ityasmIti vadennityaM pareShA.n kIrtayanguNAn .. 22..\\ apApo hyevamAchAraH kShipraM bahumato bhavet . pApAnyapi cha kR^ichchhrANi shamayennAtra saMshayaH .. 23..\\ guravo.api para.n dharma.n yadbrUyustattathA kuru . gurUNA.n hi prasAdAddhi shreyaH paramavApsyasi .. 24..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 124} y ime janA narashreShTha prasha.nsanti sadA bhuvi . dharmasya shIlamevAdau tato me saMshayo mahAn .. 1..\\ yadi tachchhakyamasmAbhirGYAtu.n dharmabhR^itA.n vara . shrotumichchhAmi tatsarva.n yathaitadupalabhyate .. 2..\\ kathaM nu prApyate shIla.n shrotumichchhAmi bhArata . ki.n lakShaNa.n cha tatproktaM brUhi me vadatAM vara .. 3..\\ bh purA duryodhaneneha dhR^itarAShTrAya mAnada . AkhyAta.n tapyamAnena shriyaM dR^iShTvA tathAgatAm .. 4..\\ indraprasthe mahArAja tava sa bhrAtR^ikasya ha . sabhAyA.n chAvahasanaM tatsarva.n shR^iNu bhArata .. 5..\\ bhavatastA.n sabhA.n dR^iShTvA samR^iddhiM chApyanuttamAm . duryodhanastadAsInaH sarvaM pitre nyavedayat .. 6..\\ shrutvA cha dhR^itarAShTro.api duryodhana vachastadA . abravItkarNa sahita.n duryodhanamida.n vachaH .. 7..\\ kimartha.n tapyase putra shrotumichchhAmi tattvataH . shrutvA tvAmanuneShyAmi yadi samyagbhaviShyasi .. 8..\\ yathA tvaM mahadaishvaryaM prAptaH parapura~njaya . ki~NkarA bhrAtaraH sarve mitrAH sambandhinastathA .. 9..\\ AchchhAdayasi prAvArAnashnAsi pishitaudanam . AjAneyA vahanti tvA.n kasmAchchhochasi putraka .. 10..\\ d dasha tAni sahasrANi snAtakAnAM mahAtmanAm . bhu~njate rukmapAtrIShu yudhiShThira niveshane .. 11..\\ dR^iShTvA cha tA.n sabhA.n divyAM divyapuShpaphalAnvitAm . ashvA.nstittira kalmAShAnratnAni vividhAni cha .. 12..\\ dR^iShTvA tAM pANDaveyAnAmR^iddhimindropamA.n shubhAm . amitrANA.n sumahatImanushochAmi mAnada .. 13..\\ dh yadIchchhasi shriya.n tAta yAdR^ishIM tA.n yudhiShThire . vishiShTA.n vA naravyAghra shIlavAnbhava putraka .. 14..\\ shIlena hi trayo lokAH shakyA jetuM na saMshayaH . na hi ki.n chidasAdhya.n vai loke shIlavatAM bhavet .. 15..\\ ekarAtreNa mAndhAtA tryaheNa janamejayaH . saptarAtreNa nAbhAgaH pR^ithivIM pratipedivAn .. 16..\\ ete hi pArthivAH sarve shIlavanto damAnvitAH . atasteShA.n guNakrItA vasudhA svayamAgamat .. 17..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . nAradena purA prokta.n shIlamAshritya bhArata .. 18..\\ prahrAdena hR^ita.n rAjyaM mahendrasya mahAtmanaH . shIlamAshritya daityena trailokya.n cha vashIkR^itam .. 19..\\ tato bR^ihaspati.n shakraH prA~njaliH samupasthitaH . uvAcha cha mahAprAGYaH shreya ichchhAmi veditum .. 20..\\ tato bR^ihaspatistasmai GYAnaM naiHshreyasaM param . kathayAmAsa bhagavAndevendrAya kurUdvaha .. 21..\\ etAvachchhreya ityeva bR^ihaspatirabhAShata . indrastu bhUyaH paprachchha kva visheSho bhavediti .. 22..\\ b visheSho.asti mahA.nstAta bhArgavasya mahAtmanaH . tatrAgamaya bhadra.n te bhUya eva purandara .. 23..\\ dh Atmanastu tataH shreyo bhArgavAtsumahAyashAH . GYAnamAgamayatprItyA punaH sa paramadyutiH .. 24..\\ tenApi samanuGYAto bhAgaveNa mahAtmanA . shreyo.astIti punarbhUyaH shukramAha shatakratuH .. 25..\\ bhArgavastvAha dharmaGYaH prahrAdasya mahAtmanaH . GYAnamasti visheSheNa tato hR^iShTash cha so.abhavat .. 26..\\ sa tato brAhmaNo bhUtvA prahrAdaM pAkashAsanaH . sR^itvA provAcha medhAvI shreya ichchhAmi veditum .. 27..\\ prahrAdastvabravIdvipra.n kShaNo nAsti dvijarShabha . trailokyarAjye saktasya tato nopadishAmi te .. 28..\\ brAhmaNastvabravIdvAkya.n kasminkAle kShaNo bhavet . tatopadiShTamichchhAmi yadyatkAryAntaraM bhavet .. 29..\\ tataH prIto.abhavadrAjA prahrAdo brahmavAdine . tathetyuktvA shubhe kAle GYAnatattva.n dadau tadA .. 30..\\ brAhmaNo.api yathAnyAya.n guruvR^ittimanuttamAm . chakAra sarvabhAvena yadvatsa manasechchhati .. 31..\\ pR^iShThashcha tena bahushaH prApta.n kathamarindama . trailokyarAjya.n dharmaGYa kAraNaM tadbravIhi me .. 32..\\ p nAsUyAmi dvijashreShTha rAjAsmIti kadA chana . kavyAni vadatA.n tAta sa.nyachchhAmi vahAmi cha .. 33..\\ te visrabdhAH prabhAShante sa.nyachchhanti cha mA.n sadA . te mA kavya pade sakta.n shushrUShumanasUyakam .. 34..\\ dharmAtmAna.n jitakrodha.n sa.nyataM sa.nyatendriyam . samAchinvanti shAstAraH kShaudraM madhviva makShikAH .. 35..\\ so.aha.n vAgagrapiShTAnAM rasAnAmavalehitA . svajAtyAnadhitiShThAmi nakShatrANIva chandramAH .. 36..\\ etatpR^ithivyAmamR^itametachchakShuranuttamam . yadbrAhmaNa mukhe kavyametachchhrutvA pravartate .. 37..\\ dh etAvachchhreya ityAha prahrAdo brahmavAdinam . shushrUShitastena tadA daityendro vAkyamabravIt .. 38..\\ yathAvadguruvR^ittyA te prIto.asmi dvijasattama . vara.n vR^iNIShva bhadra.n te pradAtAsmi na saMshayaH .. 39..\\ kR^itamityeva daityendramuvAcha sa cha vai dvijaH . prahrAdastvabravItprIto gR^ihyatA.n vara ityuta .. 40..\\ br yadi rAjanprasannastvaM mama chechchhasi cheddhitam . bhavataH shIlamichchhAmi prAptumeSha varo mama .. 41..\\ dh tataH prItashcha daityendro bhaya.n chAsyAbhavanmahat . vare pradiShTe vipreNa nAlpatejAyamityuta .. 42..\\ evamastviti taM prAha prahrAdo vismitastadA . upAkR^itya tu viprAya vara.n duHkhAnvito.abhavat .. 43..\\ datte vare gate vipre chintAsInmahatI tataH . prahrAdasya mahArAja nishchayaM na cha jagmivAn .. 44..\\ tasya chintayatastAta chhAyA bhUtaM mahAdyute . tejo vigrahavattAta sharIramajahAttadA .. 45..\\ tamapR^ichchhanmahAkAyaM prahrAdaH ko bhavAniti . pratyAha nanu shIlo.asmi tyakto gachchhAmyaha.n tvayA .. 46..\\ tasmindvija vare rAjanvatsyAmyahamaninditam . yo.asau shiShyatvamAgamya tvayi nitya.n samAhitaH . ityuktvAntarhita.n tadvai shakraM chAnvavishatprabho .. 47..\\ tasmi.nstejasi yAte tu tAdR^igrUpastato.aparaH . sharIrAnniHsR^itastasya ko bhavAniti chAbravIt .. 48..\\ dharmaM prahrAda mA.n viddhi yatrAsau dvijasattamaH . tatra yAsyAmi daityendra yataH shIla.n tato hyaham .. 49..\\ tato.aparo mahArAja prajvajanniva tejasA . sharIrAnniHsR^itastasya prahrAdasya mahAtmanaH .. 50..\\ ko bhavAniti pR^iShTashcha tamAha sa mahAdyutiH . satyamasmyasurendrAgrya yAsye.aha.n dharmamanviha .. 51..\\ tasminnanugate dharmaM puruShe puruSho.aparaH . nishchakrAma tatastasmAtpR^iShThashchAha mahAtmanA . vR^ittaM prahrAda mA.n viddhi yataH satya.n tato hyaham .. 52..\\ tasmingate mahAshvetaH sharIrAttasya niryayau . pR^iShTashchAha bala.n viddhi yato vR^ittamaha.n tataH . ityuktvA cha yayau tatra yato vR^ittaM narAdhipa .. 53..\\ tataH prabhAmayI devI sharIrAttasya niryayau . tAmapR^ichchhatsa daityendraH sA shrIrityevamabravIt .. 54..\\ uShitAsmi sukha.n vIra tvayi satyaparAkrame . tvayA tyaktA gamiShyAmi bala.n yatra tato hyaham .. 55..\\ tato bhayaM prAdurAsItprahrAdasya mahAtmanaH . apR^ichchhata cha tAM bhUyaH kva yAsi kamalAlaye .. 56..\\ tva.n hi satyavratA devI lokasya parameshvarI . kashchAsau brAhmaNashreShThastattvamichchhAmi veditum .. 57..\\ zrii sa shakro brahma chArI cha yastvayA chopashikShitaH . trailokye te yadaishvarya.n tattenApahR^itaM prabho .. 58..\\ shIlena hi tvayA lokAH sarve dharmaGYa nirjitAH . tadviGYAya mahendreNa tava shIla.n hR^itaM prabho .. 59..\\ dharmaH satya.n tathA vR^ittaM balaM chaiva tathA hyaham . shIlamUlA mahAprAGYa sadA nAstyatra saMshayaH .. 60..\\ bh evamuktvA gatA tu shrIste cha sarve yudhiShThira . duryodhanastu pitaraM bhUya evAbravIdidam .. 61..\\ shIlasya tattvamichchhAmi vettu.n kauravanandana . prApyate cha yathA shIla.n tamupAya.n vadasva me .. 62..\\ dh sopAyaM pUrvamuddiShTaM prahrAdena mahAtmanA . sa~NkShepatastu shIlasya shR^iNu prAptiM narAdhipa .. 63..\\ adrohaH sarvabhUteShu karmaNA manasA girA . anugrahashcha dAna.n cha shIlametatprashasyate .. 64..\\ yadanyeShA.n hitaM na syAdAtmanaH karma pauruSham . apatrapeta vA yena na tatkuryAtkatha.n chana .. 65..\\ tattu karma tathA kuryAdyena shlAgheta sa.nsadi . etachchhIla.n samAsena kathita.n kurusattama .. 66..\\ yadyapyashIlA nR^ipate prApnuvanti kva chichchhriyam . na bhu~njate chira.n tAta sa mUlAsh cha patanti te .. 67..\\ etadviditvA tattvena shIlavAnbhava putraka . yadIchchhasi shriya.n tAta suvishiShTA.n yudhiShThirAt .. 68..\\ bh etatkathitavAnputre dhR^itarAShTro narAdhipa . etatkuruShva kaunteya tataH prApsyasi tatphalam .. 69..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 125} y shIlaM pradhAnaM puruShe kathita.n te pitAmaha . kathamAshA samutpannA yA cha sA tadvadasva me .. 1..\\ saMshayo me mahAneSha samutpannaH pitAmaha . chhettA cha tasya nAnyo.asti tvattaH parapura~njaya .. 2..\\ pitAmahAshA mahatI mamAsIddhi suyodhane . prApte yuddhe tu yadyukta.n tatkartAyamiti prabho .. 3..\\ sarvasyAshA sumahatI puruShasyopajAyate . tasyA.n vihanyamAnAyA.n duHkho mR^ityurasaMshayam .. 4..\\ so.aha.n hatAsho durbuddhiH kR^itastena durAtmanA . dhArtarAShTreNa rAjendra pashya mandAtmatAM mama .. 5..\\ AshAM mahattarAM manye parvatAdapi sa drumAt . AkAshAdapi vA rAjannaprameyaiva vA punaH .. 6..\\ eShA chaiva kurushreShTha durvichintyA sudurlabhA . durlabhatvAchcha pashyAmi kimanyaddurlabha.n tataH .. 7..\\ bh atra te vartayiShyAmi yudhiShThira nibodha tat . itihAsa.n sumitrasya nirvR^ittamR^iShabhasya cha .. 8..\\ sumitro nAma rAjarShirhaihayo mR^igayA.n gataH . sasAra sa mR^iga.n viddhvA bANena nataparvaNA .. 9..\\ sa mR^igo bANamAdAya yayAvamitavikramaH . sa cha rAjA balI tUrNa.n sasAra mR^igamantikAt .. 10..\\ tato nimna.n sthala.n chaiva sa mR^igo.adravadAshugaH . muhUrtameva rAjendra samena sa pathAgamat .. 11..\\ tataH sa rAjA tAruNyAdaurasena balena cha . sasAra bANAsanabhR^itsakhaDgo ha.nsavattadA .. 12..\\ tIrtvA nadAnnadIMshchaiva palvalAni vanAni cha . atikramyAbhyatikramya sasAraiva vanecharan .. 13..\\ sa tu kAmAnmR^igo rAjannAsAdyAsAdya taM nR^ipam . punarabhyeti javano javena mahatA tataH .. 14..\\ sa tasya bANairbahubhiH samabhyasto vanecharaH . prakrIDanniva rAjendra punarabhyeti chAntikam .. 15..\\ punashcha javamAsthAya javano mR^igayUthapaH . atItyAtItya rAjendra punarabhyeti chAntikam .. 16..\\ tasya marmachchhida.n ghora.n sumitro.amitrakarshanaH . samAdAya sharashreShTha.n kArmukAnniravAsR^ijat .. 17..\\ tato gavyUti mAtreNa mR^igayUthapa yUthapaH . tasya bAna patha.n tyaktvA tasthivAnprahasanniva .. 18..\\ tasminnipatite bANe bhUmau prajalite tataH . pravivesha mahAraNyaM mR^igo rAjApyathAdravat .. 19..\\ pravishya tu mahAraNya.n tApasAnAmathAshramam . AsasAda tato rAjA shrAntashchopAvishatpunaH .. 20..\\ ta.n kArmukadharaM dR^iShTvA shramArtaM kShudhitaM tadA . sametya R^iShayastasminpUjA.n chakruryathAvidhi .. 21..\\ R^iShayo rAjashArdUlamapR^ichchhansvaM prayojanam . kena bhadra mukhArthena samprApto.asi tapovanam .. 22..\\ padAtirbaddhanistriMsho dhanvI bANI nareshvara . etadichchhAma viGYAtu.n kutaH prApto.asi mAnada . kasminkule hi jAtastva.n kiMnAmAsi bravIhi naH .. 23..\\ tataH sa rAjA sarvebhyo dvijebhyaH puruSharShabha . Achakhyau tadyathAnyAyaM paricharyA.n cha bhArata .. 24..\\ haihayAnA.n kule jAtaH sumitro mitranandanaH . charAmi mR^igayUthAni nighnanbANaiH sahasrashaH . balena mahatA guptaH sAmAtyaH sAvarodhanaH .. 25..\\ mR^igastu viddho bANena mayA sarati shalyavAn . ta.n dravantamanu prApto vanametadyadR^ichchhayA . bhavatsakAshe naShTashrIrhatAshaH shramakarshitaH .. 26..\\ kiM nu duHkhamato.anyadvai yadaha.n shramakarshitaH . bhavatAmAshramaM prApto hatAsho naShTalakShaNaH .. 27..\\ na rAjyalakShaNatyAgo na purasya tapodhanAH . duHkha.n karoti tattIvra.n yathAshA vihatA mama .. 28..\\ himavAnvA mahAshailaH samudro vA mahodadhiH . mahattvAnnAnvapadyetA.n rodasyorantaraM yathA . AshAyAstapasi shreShThAstathA nAntamaha.n gataH .. 29..\\ bhavatA.n viditaM sarvaM sarvaGYA hi tapodhanAH . bhavantaH sumahAbhAgAstasmAtprakShyAmi saMshayam .. 30..\\ AshAvAnpuruSho yaH syAdantarikShamathApi vA . kiM nu jyAyastara.n loke mahattvAtpratibhAti vaH . etadichchhAmi tattvena shrotu.n kimiha durlabham .. 31..\\ yadi guhya.n taponityA na vo brUteha mAchiram . na hi guhyamataH shrotumichchhAmi dvijapu~NgavAH .. 32..\\ bhavattapo vighAto vA yena syAdvirame tataH . yadi vAsti kathA yogo yo.ayaM prashno mayeritaH .. 33..\\ etatkAraNasAmagrya.n shrotumichchhAmi tattvataH . bhavanto hi taponityA brUyuretatsamAhitAH .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 126} bh tatasteShA.n samastAnAmR^iShINAmR^iShisattamaH . R^iShabho nAma viprarShiH smayanniva tato.abravIt .. 1..\\ purAha.n rAjashArdUla tIrthAnyanucharanprabho . samAsAditavAndivyaM naranArAyaNAshramam .. 2..\\ yatra sA badarI ramyA hrado vaihAyasastathA . yatra chAshvashirA rAjanvedAnpaThati shAshvatAn .. 3..\\ tasminsarasi kR^itvAha.n vidhivattarpaNaM purA . pitR^INA.n devatAnAM cha tato.a.ashramamiyAM tadA .. 4..\\ remAte yatra tau nityaM naranArAyaNAvR^iShI . adUrAdAshrama.n kaM chidvAsArthamagamaM tataH .. 5..\\ tatashchIrAjinadhara.n kR^ishamuchchamatIva cha . adrAkShamR^iShimAyAnta.n tanuM nAma tapo nidhim .. 6..\\ anyairnarairmahAbAho vapuShAShTa guNAnvitam . kR^ishatA chApi rAjarShe na dR^iShTA tAdR^ishI kva chit .. 7..\\ sharIramapi rAjendra tasya kAniShThikA samam . grIvA bAhU tathA pAdau keshAshchAdbhutadarshanAH .. 8..\\ shiraH kAyAnurUpa.n cha karNau nete tathaiva cha . tasya vAkchaiva cheShTA cha sAmAnye rAjasattama .. 9..\\ dR^iShTvAha.n taM kR^isha.n vipraM bhItaH paramadurmanAH . pAdau tasyAbhivAdyAtha sthitaH prA~njaliragrataH .. 10..\\ nivedya nAmagotra.n cha pitaraM cha nararShabha . pradiShTe chAsane tena shanairahamupAvisham .. 11..\\ tataH sa kathayAmAsa kathA dharmArthasa.nhitAH . R^iShimadhye mahArAja tatra dharmabhR^itA.n varaH .. 12..\\ tasmi.nstu kathayatyeva rAjA rAjIvalochanaH . upAyAjjavanairashvaiH sabalaH sAvarodhanaH .. 13..\\ smaranputramaraNye vai naShTaM paramadurmanAH . bhUridyumna pitA dhImAnraghushreShTho mahAyashAH .. 14..\\ iha drakShyAmi taM putra.n drakShyAmIheti pArthivaH . evamAshAkR^ito rAjaMshcharanvanamidaM purA .. 15..\\ durlabhaH sa mayA draShTuM nUnaM paramadhArmikaH . ekaH putro mahAraNye naShTa ityasakR^ittadA .. 16..\\ durlabhaH sa mayA draShTumAshA cha mahatI mama . tayA parItagAtro.ahaM mumUrShurnAtra saMshayaH .. 17..\\ etachchhrutvA sa bhagavA.nstanurmunivarottamaH . avAkshirA dhyAnaparo muhUrtamiva tasthivAn .. 18..\\ tamanudhyAntamAlakShya rAjA paramadurmanAH . uvAcha vAkya.n dInAtmA mandaM mandamivAsakR^it .. 19..\\ durlabha.n kiM nu viprarShe AshAyAshchaiva kiM bhavet . bravItu bhagavAnetadyadi guhyaM na tanmayi .. 20..\\ maharShirbhagavA.nstena pUrvamAsIdvimAnitaH . bAlishAM buddhimAsthAya mandabhAgyatayAtmanaH .. 21..\\ arthayankalasha.n rAjankA~nchanaM valkalAni cha . nirviNNaH sa tu viprarShirnirAshaH samapadyata .. 22..\\ evamuktvAbhivAdyAtha tamR^iShi.n lokapUjitam . shrAnto nyaShIdaddharmAtmA yathA tvaM narasattama .. 23..\\ arghya.n tataH samAnIya pAdyaM chaiva mahAnR^iShiH . AraNyakena vidhinA rAGYe sarvaM nyavedayat .. 24..\\ tataste munayaH sarve parivArya nararShabham . upAvishanpuraskR^itya saptarShaya iva dhruvam .. 25..\\ apR^ichchhaMshchaiva te tatra rAjAnamaparAjitam . prayojanamida.n sarvamAshramasya praveshanam .. 26..\\ raajaa vIra dyumna iti khyAto rAjAha.n dikShu vishrutaH . bhUri dyumna.n sutaM naShTamanveShTuM vanamAgataH .. 27..\\ ekaputraH sa viprAgrya bAla eva cha so.anagha . na dR^ishyate vane chAsmi.nstamanveShTu.n charAmyaham .. 28..\\ rsabha evamukte tu vachane rAGYA muniradhomukhaH . tUShNImevAbhavattatra na cha pratyuktavAnnR^ipam .. 29..\\ sa hi tena purA vipro rAGYA nAtyartha mAnitaH . AshA kR^isha.n cha rAjendra tapo dIrgha.n samAsthitaH .. 30..\\ pratigrahamaha.n rAGYAM na kariShye katha.n chana . anyeShA.n chaiva varNAnAmiti kR^itvA dhiyaM tadA .. 31..\\ AshA hi puruShaM bAla.n lAlApayati tasthuShI . tAmaha.n vyapaneShyAmi iti kR^itvA vyavasthitaH .. 32..\\ r AshAyAH ki.n kR^ishatvaM cha kiM cheha bhuvi durlabham . bravItu bhagavAnetattva.n hi dharmArthadarshivAn .. 33..\\ rsabha tataH sa.nsmR^itya tatsarva.n smArayiShyannivAbravIt . rAjAnaM bhagavAnviprastataH kR^isha tanustanuH .. 34..\\ kR^ishatve na sama.n rAjannAshAyA vidyate nR^ipa . tasyA vai durlabhatvAttu prArthitAH pArthivA mayA .. 35..\\ r kR^ishAkR^ishe mayA brahmangR^ihIte vachanAttava . durlabhatva.n cha tasyaiva veda vAkyamiva dvija .. 36..\\ saMshayastu mahAprAGYa sa~njAto hR^idaye mama . tanme sattama tattvena vaktumarhasi pR^ichchhataH .. 37..\\ tvattaH kR^ishatara.n kiM nu bravItu bhagavAnidam . yadi guhyaM na te vipra loke.asminkiM nu durlabham .. 38..\\ krzaatanu durlabho.apyatha vA nAsti yo.arthI dhR^itimivApnuyAt . sudurlabhatarastAta yo.arthinaM nAvamanyate .. 39..\\ saMshrutya nopakriyate para.n shaktyA yathArhataH . saktA yA sarvabhUteShu sAshA kR^ishatarI mayA .. 40..\\ ekaputraH pitA putre naShTe vA proShite tathA . pravR^itti.n yo na jAnAti sAshA kR^ishatarI mayA .. 41..\\ prasave chaiva nArINA.n vR^iddhAnAM putra kAritA . tathA narendra dhaninAmAshA kR^ishatarI mayA .. 42..\\ rsabha etachchhrutvA tato rAjansa rAjA sAvarodhanaH . sa.nspR^ishya pAdau shirasA nipapAta dvijarShabhe .. 43..\\ raajaa prasAdaye tvA bhagavanputreNechchhAmi sa~Ngatim . vR^iNIShva cha vara.n vipra yamichchhasi yathAvidhi .. 44..\\ rsabha abravIchcha hi ta.n vAkyaM rAjA rAjIvalochanaH . satyametadyathA vipra tvayoktaM nAstyato mR^iShA .. 45..\\ tataH prahasya bhagavA.nstanurdharmabhR^itA.n varaH . putramasyAnayatkShipra.n tapasA cha shrutena cha .. 46..\\ ta.n samAnAyya putra.n tu tadopAlabhya pArthivam . AtmAna.n darshayAmAsa dharmaM dharmabhR^itA.n varaH .. 47..\\ sandarshayitvA chAtmAna.n divyamadbhutadarshanam . vipApmA vigatakrodhashchachAra vanamantikAt .. 48..\\ etaddR^iShTaM mayA rAja.nstatashcha vachana.n shrutam . AshAmapanayasvAshu tataH kR^ishatarImimAm .. 49..\\ bh sa tatrokto mahArAja R^iShabheNa mahAtmanA . sumitro.apanayatkShipramAshA.n kR^ishatarIM tadA .. 50..\\ eva.n tvamapi kaunteya shrutvA vANImimAM mama . sthiro bhava yathA rAjanhimavAnachalottamaH .. 51..\\ tva.n hi draShTA cha shrotA cha kR^ichchhreShvarthakR^iteShviha . shrutvA mama mahArAja na santaptumihArhasi .. 52..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 127} y nAmR^itasyeva paryAptirmamAsti bruvati tvayi . tasmAtkathaya bhUyastva.n dharmameva pitAmaha .. 1..\\ bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gautamasya cha sa.nvAda.n yamasya cha mahAtmanaH .. 2..\\ pAriyAtra giriM prApya gautamasyAshramo mahAn . uvAsa gautamo yatra kAla.n tadapi me shR^iNu .. 3..\\ ShaShTi.n varShasahasrANi so.atapyadgautamastapaH . tamugratapasa.n yukta.n tapasA bhAvitaM munim .. 4..\\ upayAto naravyAghra lokapAlo yamastadA . tamapashyatsutapasamR^iShi.n vai gautamaM munim .. 5..\\ sa ta.n viditvA brahmarShiryamamAgatamojasA . prA~njaliH prayato bhUtvA upasR^iptastapodhanaH .. 6..\\ ta.n dharmarAjo dR^iShTvaiva namaskR^itya nararShabham . nyamantrayata dharmeNa kriyatA.n kimiti bruvan .. 7..\\ g mAtA pitR^ibhyAmAnR^iNya.n kiM kR^itvA samavApnuyAt . katha.n cha lokAnashnAti puruSho durlabhA~nshubhAn .. 8..\\ y tapaH shauchavatA nitya.n satyadharmaratena cha . mAtApitroraharahaH pUjana.n kAryama~njasA .. 9..\\ ashvamedhaishcha yaShTavyaM bahubhiH svAptadakShiNaiH . tena lokAnupAshnAti puruSho.adbhutadarshanAn .. 10..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 128} y mitraiH prahIyamANasya bahvamitrasya kA gatiH . rAGYaH sa~NkShINa koshasya balahInasya bhArata .. 1..\\ duShTAmatya sahAyasya sruta mantrasya sarvataH . rAjyAtprachyavamAnasya gatimanyAmapashyataH .. 2..\\ parachakrAbhiyAtasya durlabhasya balIyasA . asa.nvihita rAShTrasya deshakAlAvajAnataH .. 3..\\ aprApya.n cha bhavetsAntvaM bhedo vApyatipIDanAt . jIvita.n chArthahetorvA tatra ki.n sukR^itaM bhavet .. 4..\\ bh guhyaM mA dharmamaprAkShIratIva bharatarShabha . apR^iShTo notsahe vaktu.n dharmamena.n yudhiShThira .. 5..\\ dharmo hyaNIyAnvachanAdbuddheshcha bharatarShabha . shrutvopAsya sadAchAraiH sAdhurbhavati sa kva chit .. 6..\\ karmaNA buddhipUrveNa bhavatyADhyo na vA punaH . tAdR^isho.ayamanuprashnaH sa vyavasyastvayA dhiyA .. 7..\\ upAya.n dharmabahula.n yAtrArthaM shR^iNu bhArata . nAhametAdR^isha.n dharmaM bubhUShe dharmakAraNAt . duHkhAdAna ihADhyeShu syAttu pashchAtkShamo mataH .. 8..\\ anugamya gatInA.n cha sarvAsAmeva nishchayam . yathA yathA hi puruSho nitya.n shAstramavekShate . tathA tathA vijAnAti viGYAna.n chAsya rochate .. 9..\\ aviGYAnAdayogashcha puruShasyopajAyate . aviGYAnAdayogo hi yogo bhUtikaraH punaH .. 10..\\ asha~NkamAno vachanamanasUyurida.n shR^iNu . rAGYaH koshakShayAdeva jAyate balasa~NkShayaH .. 11..\\ kosha.n sa~njanayedrAjA nirjalebhyo yathA jalam . kAlaM prApyAnugR^ihNIyAdeSha dharmo.atra sAmpratam .. 12..\\ upAyadharmaM prApyainaM pUrvairAcharita.n janaiH . anyo dharmaH samarthAnAmApatsvanyashcha bhArata .. 13..\\ prAkkoshaH prochyate dharmo buddhirdharmAdgarIyasI . dharmaM prApya nyAyavR^ittimabalIyAnna vindati .. 14..\\ yasmAddhanasyopapattirekAntena na vidyate . tasmAdApadyadharmo.api shrUyate dharmalakShaNaH .. 15..\\ adharmo jAyate yasminniti vai kavayo viduH . anantaraH kShatriyasya iti vai vichikitsase .. 16..\\ yathAsya dharmo na glAyenneyAchchhatruvasha.n yathA . tatkartavyamihetyAhurnAtmAnamavasAdayet .. 17..\\ sannAtmA naiva dharmasya na parasya na chAtmanaH . sarvopAyairujjihIrShedAtmAnamiti nishchayaH .. 18..\\ tatra dharmavidA.n tAta nishchayo dharmanaupuNe . udyamo jIvana.n kShatre bAhuvIryAditi shrutiH .. 19..\\ kShatriyo vR^itti sa.nrodhe kasya nAdAtumarhati . anyatra tApasa svAchcha brAhmaNa svAchcha bhArata .. 20..\\ yathA vai brAhmaNaH sIdannayAjyamapi yAjayet . abhojyAnnAni chAshnIyAttathedaM nAtra saMshayaH .. 21..\\ pIDitasya kimadvAramutpatho nidhR^itasya vA . advArataH pradravati yadA bhavati pIDitaH .. 22..\\ tasya koshabalajyAnyA sarvalokaparAbhavaH . bhaikSha charyA na vihitA na cha viTshUdra jIvikA .. 23..\\ svadharmAnantarA vR^ittiryAnyAnanupajIvataH . vahataH prathama.n kalpamanukalpena jIvanam .. 24..\\ Apadgatena dharmANAmanyAyenopajIvanam . api hyetadbrAhmaNeShu dR^iShTa.n vR^itti parikShaye .. 25..\\ kShatriye saMshayaH kaH syAdityetannishchita.n sadA . AdadIta vishiShTebhyo nAvasIdetkatha.n chana .. 26..\\ hantAra.n rakShitAra.n cha prajAnAM kShatriyaM viduH . tasmAtsa.nrakShatA kAryamAdAna.n kShatrabandhunA .. 27..\\ anyatra rAjanhi.nsAyA vR^ittirnehAsti kasya chit . apyaraNyasamutthasya ekasya charato muneH .. 28..\\ na sha~NkhalikhitA.n vR^ittiM shakyamAsthAya jIvitum . visheShataH kurushreShTha prajApAlanamIpsatA .. 29..\\ parasparAbhisa.nrakShA rAGYA rAShTreNa chApadi . nityameveha kartavyA eSha dharmaH sanAtanaH .. 30..\\ rAjA rAShTra.n yathApatsu dravyaughaiH parirakShati . rAShTreNa rAjA vyasane parirakShyastathA bhavet .. 31..\\ kosha.n daNDaM balaM mitra.n yadanyadapi sa~ncitam . na kurvItAntara.n rAShTre rAjA parigate kShudhA .. 32..\\ bIjaM bhaktena sampAdyamiti dharmavido viduH . atraitachchhambarasyAhurmahAmAyasya darshanam .. 33..\\ dhiktasya jIvita.n rAGYo rAShTre yasyAvasIdati . avR^ittyAntya manuShyo.api yo vai veda shibervachaH .. 34..\\ rAGYaH koshabalaM mUla.n koshamUlaM punarbalam . tanmUla.n sarvadharmANA.n dharmamUlAH punaH prajAH .. 35..\\ nAnyAnapIDayitveha koshaH shakyaH kuto balam . tadarthaM pIDayitvA cha doShaM na prAptumarhati .. 36..\\ akAryamapi yaGYArtha.n kriyate yaGYakarmasu . etasmAtkAraNAdrAjA na doShaM prAptumarhati .. 37..\\ arthArthamanyadbhavati viparItamathAparam . anarthArthamathApyanyattatsarva.n hyarthalakShaNam . evaM buddhyA samprapashyenmedhAvI kAryanishchayam .. 38..\\ yaGYArthamanyadbhavati yaGYe nArthastathAparaH . yaGYasyArthArthamevAnyattatsarva.n yaGYasAdhanam .. 39..\\ upamAmatra vakShyAmi dharmatattvaprakAshinIm . yUpa.n chhindanti yaGYArthaM tatra ye paripanthinaH .. 40..\\ drumAH ke chana sAmantA dhruva.n chhindanti tAnapi . te chApi nipatanto.anyAnnighnanti cha vanaspatIn .. 41..\\ eva.n koshasya mahato ye narAH paripanthinaH . tAnahatvA na pashyAmi siddhimatra parantapa .. 42..\\ dhanena jayate lokAvubhau paramima.n tathA . satya.n cha dharmavachana.n yathA nAstyadhanastathA .. 43..\\ sarvopAyairAdadIta dhana.n yaGYaprayojanam . na tulyadoShaH syAdeva.n kAryAkAryeShu bhArata .. 44..\\ naitau sambhavato rAjankatha.n chidapi bhArata . na hyaraNyeShu pashyAmi dhanavR^iddhAnaha.n kva chit .. 45..\\ yadida.n dR^ishyate vittaM pR^ithivyAmiha kiM chana . mameda.n syAnmamedaM syAdityaya.n kA~NkShate janaH .. 46..\\ na cha rAjyasamo dharmaH kashchidasti parantapa . dharma.n sha.nsanti te rAGYAmApadarthamito.anyathA .. 47..\\ dAnena karmaNA chAnye tapasAnye tapasvinaH . buddhyA dAkShyeNa chApyanye chinvanti dhanasa~ncayAn .. 48..\\ adhana.n durbalaM prAhurdhanena balavAnbhavet . sarva.n dhanavataH prApya.n sarvaM tarati koshavAn . koshAddharmashcha kAmashcha paro lokastathApyayam .. 49..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 129} y kShINasya dIrghasUtrasya sAnukroshasya bandhuShu . virakta paurarAShTrasya nirdravya nichayasya cha .. 1..\\ parisha~Nkita mukhyasya sruta mantrasya bhArata . asambhAvita mitrasya bhinnAmAtyasya sarvashaH .. 2..\\ parachakrAbhiyAtasya durbalasya balIyasA . Apanna chetaso brUhi ki.n kAryamavashiShyate .. 3..\\ bh bAhyashchedvijigIShuH syAddharmArthakushalaH shuchiH . javena sandhi.n kurvIta pUrvAnpUrvA vimokShayan .. 4..\\ adharmavijigIShushchedbalavAnpApanishchayaH . AtmanaH saMnirodhena sandhi.n tenAbhiyojayet .. 5..\\ apAsya rAjadhAnI.n vA taredanyena vApadam . tadbhAvabhAve dravyANi jIvanpunarupArjayet .. 6..\\ yAstu syuH kevalatyAgAchchhaktyAstaritumApadaH . kastatrAdhikamAtmAna.n santyajedarthadharmavit .. 7..\\ avarodhAjjugupseta kA sapatnadhane dayA . na tvevAtmA pradAtavyaH shakye sati katha.n chana .. 8..\\ y Abhyantare prakupite bAhye chopanipIDite . kShINe koshe srute mantre ki.n kAryamavashiShyate .. 9..\\ bh kShipra.n vA sandhikAmaH syAtkShipraM vA tIkShNavikramaH . padApanayana.n kShiprametAvatsAmparAyikam .. 10..\\ anuraktena puShTena hR^iShTena jagatIpate . alpenApi hi sainyena mahI.n jayati pArthivaH .. 11..\\ hato vA divamArohedvijayI kShitimAvaset . yuddhe tu santyajanprANA~nshakrasyaiti salokatAm .. 12..\\ sarvalokAgama.n kR^itvA mR^idutvaM gantumeva cha . vishvAsAdvinaya.n kuryAdvyavasyedvApyupAnahau .. 13..\\ apakramitumichchhedvA yathAkAma.n tu sAntvayet . vili~NgamitvA mitreNa tataH svayamupakramet .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 130} y hIne paramake dharme sarvalokAtila~Nghini . sarvasmindasyu sAdbhUte pR^ithivyAmupajIvane .. 1..\\ kenAsminbrAhmaNo jIvejjaghanye kAla Agate . asantyajanputrapautrAnanukroshAtpitAmaha .. 2..\\ bh viGYAnabalamAsthAya jIvitavya.n tathAgate . sarva.n sAdhvarthamevedamasAdhvarthaM na ki.n chana .. 3..\\ asAdhubhyo nirAdAya sAdhubhyo yaH prayachchhati . AtmAna.n sa~Nkrama.n kR^itvA kR^itsnadharmavideva saH .. 4..\\ suroSheNAtmano rAjanrAjye sthitimakopayan . adattamapyAdadIta dAturvittaM mameti vA .. 5..\\ viGYAnabalapUto yo vartate ninditeShvapi . vR^ittaviGYAnavAndhIraH kasta.n ki.n vaktumarhasi .. 6..\\ yeShAM balakR^itA vR^ittirnaiShAmanyAbhirochate . tejasAbhipravardhante balavanto yudhiShThira .. 7..\\ yadeva prakR^ita.n shAstramavisheSheNa vindati . tadeva madhyAH sevante medhAvI chApyathottaram .. 8..\\ R^itvikpurohitAchAryAnsatkR^itairabhipUjitAn . na brAhmaNAnyAtayeta doShAnprApnoti yAtayan .. 9..\\ etatpramANa.n lokasya chakShureta sanAtanam . tatpramANo.avagAheta tena tatsAdhvasAdhu vA .. 10..\\ bahUni grAmavAstavyA roShAdbrUyuH parasparam . na teShA.n vachanAdrAjA satkuryAdyAtayeta vA .. 11..\\ na vAchyaH parivAdo vai na shrotavyaH katha.n chana . karNAveva pidhAtavyau prastheya.n vA tato.anyataH .. 12..\\ na vai satA.n vR^ittametatparivAdo na paishunam . guNAnAmeva vaktAraH santaH satsu yudhiShThira .. 13..\\ yathA samadhurau damyau sudAntau sAdhu vAhinau . dhuramudyamya vahatastathA varteta vai nR^ipaH . yathA yathAsya vahataH sahAyAH syustathApare .. 14..\\ AchArameva manyante garIyo dharmalakShaNam . apare naivamichchhanti ye sha~Nkhalikhita priyAH . mArdavAdatha lobhAdvA te brUyurvAkyamIdR^isham .. 15..\\ ArShamapyatra pashyanti vikarmasthasya yApanam . na chArShAtsadR^isha.n kiM chitpramANa.n vidyate kva chit .. 16..\\ devA api vikarmastha.n yAtayanti narAdhamam . vyAjena vindanvitta.n hi dharmAttu parihIyate .. 17..\\ sarvataH satkR^itaH sadbhirbhUtiprabhava kAraNaiH . hR^idayenAbhyanuGYAto yo dharmasta.n vyavasyati .. 18..\\ yashchaturguNasampanna.n dharma.n veda sa dharmavit . aheriva hi dharmasya pada.n duHkhaM gaveShitum .. 19..\\ yathA mR^igasya viddhasya mR^igavyAdhaH padaM nayet . kakShe rudhirapAtena tathA dharmapadaM nayet .. 20..\\ eva.n sadbhirvinItena pathA gantavyamachyuta . rAjarShINA.n vR^ittametadavagachchha yudhiShThira .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 131} bh svarAShTrAtpararAShTrAchcha kosha.n sa~njanayennR^ipaH . koshAddhi dharmaH kaunteya rAjyamUlaH pravartate .. 1..\\ tasmAtsa~njanayetkosha.n sa.nhR^itya paripAlayet . paripAlyAnugR^ihNIyAdeSha dharmaH sanAtanaH .. 2..\\ na koshaH shuddhashauchena na nR^isha.nsena jAyate . padaM madhyamamAsthAya koshasa~NgrahaNa.n charet .. 3..\\ abalasya kutaH kosho hyakoshasya kuto balam . abalasya kuto rAjyamarAGYaH shrIH kuto bhavet .. 4..\\ uchchairvR^itteH shriyo hAniryathaiva maraNa.n tathA . tasmAtkoshaM balaM mitrANyatha rAjA vivardhayet .. 5..\\ hInakosha.n hi rAjAnamavajAnanti mAnavAH . na chAsyAlpena tuShyanti kAryamabhyutsahanti cha .. 6..\\ shriyo hi kAraNAdrAjA satkriyA.n labhate parAm . sAsya gUhati pApAni vAso guhyamiva striyAH .. 7..\\ R^iddhimasyAnuvartante purA viprakR^itA janAH . shAlA vR^ikA ivAjasra.n jighA.nsUniva vindati . IdR^ishasya kuto rAGYaH sukhaM bharatasattama .. 8..\\ udyachchhedeva na glAyedudyamo hyeva pauruSham . apyaparvaNi bhajyeta na nameteha kasya chit .. 9..\\ apyaraNya.n samAshritya charerdasyu gaNaiH saha . na tvevoddhR^ita maryAdairdasyubhiH sahitash charet . dasyUnA.n sulabhA senA raudrakarmasu bhArata .. 10..\\ ekAntena hyamaryAdAtsarvo.apyudvijate janaH . dasyavo.apyupasha~Nkante niranukrosha kAriNaH .. 11..\\ sthApayedeva maryAdA.n janachittaprasAdinIm . alpApyatheha maryAdA loke bhavati pUjitA .. 12..\\ nAya.n loko.asti na para iti vyavasito janaH . nAla.n gantuM cha vishvAsaM nAstike bhayasha~Nkini .. 13..\\ yathA sadbhiH parAdAnamahi.nsA dasyubhistathA . anurajyanti bhUtAni samaryAdeShu dasyuShu .. 14..\\ ayudhyamAnasya vadho dArAmarshaH kR^itaghnatA . brahmavittasya chAdAnaM niHsheSha karaNa.n tathA . striyA moShaH paristhAna.n dasyuShvetadvigarhitam .. 15..\\ sa eSha eva bhavati dasyuretAni varjayan . abhisandadhate ye na vinAshAyAsya bhArata . nasheShamevopAlabhya na kurvantIti nishchayaH .. 16..\\ tasmAtsasheSha.n kartavya.n svAdhInamapi dasyubhiH . na balastho.ahamasmIti nR^isha.nsAni samAcharet .. 17..\\ sasheShakAriNastAta sheShaM pashyanti sarvataH . niHsheSha kAriNo nityamasheSha karaNAdbhayam .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 132} bh atra karmAnta vachana.n kIrtayanti purAvidaH . pratyakShAveva dharmArthau kShatriyasya vijAnataH . tatra na vyavadhAtavyaM parokShA dharmayApanA .. 1..\\ adharmo dharma ityetadyathA vR^ikapada.n tathA . dharmAdharmaphale jAtu na dadarsheha kash chana .. 2..\\ bubhUShedbalavAneva sarvaM balavato vashe . shriyaM balamamAtyAMshcha balavAniha vindati .. 3..\\ yo hyanADhyaH sa patitastaduchchhiShTa.n yadalpakam . bahvapathyaM balavati na ki.n chittrAyate bhayAt .. 4..\\ ubhau satyAdhikArau tau trAyete mahato bhayAt . ati dharmAdbalaM manye balAddharmaH pravartate .. 5..\\ bale pratiShThito dharmo dharaNyAmiva ja~NgamaH . dhUmo vAyoriva vashaM bala.n dharmo.anuvartate .. 6..\\ anIshvare bala.n dharmo druma.n vallIva saMshritA . vashyo balavatA.n dharmaH sukhaM bhogavatAm iva . nAstyasAdhyaM balavatA.n sarvaM balavatAM shuchi .. 7..\\ durAchAraH kShINabalaH parimANaM niyachchhati . atha tasmAdudvijate sarvo loko vR^ikAdiva .. 8..\\ apadhvasto hyavamato duHkha.n jIvati jIvitam . jIvita.n yadavakShiptaM yathaiva maraNa.n tathA .. 9..\\ yadenamAhuH pApena chAritreNa vinikShatam . sa bhR^isha.n tapyate.anena vAkshalyena parikShataH .. 10..\\ atraitadAhurAchAryAH pApasya parimokShaNe . trayI.n vidyAM niSheveta tathopAsIta sa dvijAn .. 11..\\ prasAdayenmadhurayA vAchApyatha cha karmaNA . mahAmanAshchaiva bhavedvivahechcha mahAkule .. 12..\\ ityasmIti vadedevaM pareShA.n kIrtayanguNAn . japedudakashIlaH syAtpeshalo nAtijalpanaH .. 13..\\ brahmakShatra.n sampravishedbahu kR^itvA suduShkaram . uchyamAno.api lokena bahu tattadachintayan .. 14..\\ apApo hyevamAchAraH kShipraM bahumato bhavet . sukha.n vitta.n cha bhu~njIta vR^ittenAnena gopayet . loke cha labhate pUjAM paratra cha mahatphalam .. 15..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 133} bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . yathA dasyuH samaryAdaH pretya bhAve na nashyati .. 1..\\ prahartA matimA~nshUraH shrutavAnanR^isha.nsavAn . rakShannakShayiNa.n dharmaM brahmaNyo guru pUjakaH .. 2..\\ niShAdyA.n kShatriyAjjAtaH kShatradharmAnupAlakaH . kApavyo nAma naiShAdirdasyutvAtsiddhimAptavAn .. 3..\\ araNye sAya pUrvAhNe mR^igayUthaprakopitA . vidhiGYo mR^igajAtInAM nipAnAnA.n cha kovidaH .. 4..\\ sarvakAnana deshaGYaH pAriyAtra charaH sadA . dharmaGYaH sarvabhUtAnAmamogheShurdR^iDhAyudhaH .. 5..\\ apyanekashatAH senA eka eva jigAya saH . sa vR^iddhAvandhapitarau mahAraNye.abhyapUjayat .. 6..\\ madhu mA.nsairmUlaphalairannairuchchAvachairapi . satkR^itya bhojayAmAsa samyakparichachAra cha .. 7..\\ AraNyakAnpravrajitAnbrAhmaNAnparipAlayan . api tebhyo mR^igAnhatvA ninAya cha mahAvane .. 8..\\ ye sma na pratigR^ihNanti dasyu bhojanasha~NkayA . teShAmAsajya geheShu kAlya eva sa gachchhati .. 9..\\ taM bahUni sahasrANi grAmaNitve.abhivavrire . nirmaryAdAni dasyUnAM niranukrosha kAriNAm .. 10..\\ dasyavah muhUrtadeshakAlaGYa prAGYa shIladR^iDhAyudha . grAmaNIrbhava no mukhyaH sarveShAmeva saMmataH .. 11..\\ yathA yathA vakShyasi naH kariShyAmastathA tathA . pAlayAsmAnyathAnyAya.n yathA mAtA yathA pitA .. 12..\\ k mA vadhIstva.n striyaM bhIruM mA shishuM mA tapasvinam . nAyudhyamAno hantavyo na cha grAhyA balAtstriyaH .. 13..\\ sarvathA strI na hantavyA sarvasattveShu yudhyatA . nitya.n gobrAhmaNe svasti yoddhavyaM cha tadarthataH .. 14..\\ sasya.n cha nApahantavya.n sIravighnaM cha mA kR^ithAH . pUjyante yatra devAshcha pitaro.atithayastathA .. 15..\\ sarvabhUteShvapi cha vai brAhmaNo mokShamarhati . kAryA chApachitisteShA.n sarvasvenApi yA bhavet .. 16..\\ yasya hyete sampraruShTA mantrayanti parAbhavam . na tasya triShu lokeShu trAtA bhavati kash chana .. 17..\\ yo brAhmaNAnparibhavedvinAsha.n vApi rochayet . sUryodaya ivAvashya.n dhruvaM tasya parAbhavaH .. 18..\\ ihaiva phalamAsInaH pratyAkA~NkShati shaktitaH . ye ye no na pradAsyanti tA.nstAnsenAbhiyAsyati .. 19..\\ shiShTyartha.n vihito daNDo na vadhArthaM vinishchayaH . ye cha shiShTAnprabAdhante dharmasteShA.n vadhaH smR^itaH .. 20..\\ ye hi rAShTroparodhena vR^itti.n kurvanti ke chana . tadeva te.anu mIyante kuNapa.n kR^imayo yathA .. 21..\\ ye punardharmashAstreNa varteranniha dasyavaH . api te dasyavo bhUtvA kShipra.n siddhimavApnuyuH .. 22..\\ bh tatsarvamupachakruste kApavyasyAnushAsanam . vR^itti.n cha lebhire sarve pApebhyashchApyupAraman .. 23..\\ kApavyaH karmaNA tena mahatI.n siddhimAptavAn . sAdhUnAmAcharankShema.n dasyUnpApAnnivartayan .. 24..\\ ida.n kApavya charita.n yo nityamanukIrtayet . nAraNyebhyaH sa bhUtebhyo bhayamArchhetkadA chana .. 25..\\ bhaya.n tasya na martyebhyo nAmartyebhyaH kathaM chana . na sato nAsato rAjansa hyaraNyeShu gopatiH .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 134} bh atra gAthA brahma gItAH kIrtayanti purAvidaH . yena mArgeNa rAjAnaH kosha.n sa~njanayanti cha .. 1..\\ na dhana.n yaGYashIlAnAM hArya.n deva svameva tat . dasyUnAM niShkriyANA.n cha kShatriyo hartumarhati .. 2..\\ imAH prajAH kShatriyANA.n rakShyAshchAdyAshcha bhArata . dhana.n hi kShatriyasyeha dvitIyasya na vidyate .. 3..\\ tadasya syAdbalArtha.n vA dhanaM yaGYArthameva vA . abhogyA hyoShadhIshchhittvA bhogyA eva pachantyuta .. 4..\\ yo vai na devAnna pitR^Inna martyAnhaviShArchati . AnantikA.n tAM dhanitAmAhurveda vido janAH .. 5..\\ harettaddraviNa.n rAjandhArmikaH pR^ithivIpatiH . na hi tatprINayellokAnna kosha.n tadvidhaM nR^ipaH .. 6..\\ asAdhubhyo nirAdAya sAdhubhyo yaH prayachchhati . AtmAna.n sa~Nkrama.n kR^itvA manye dharmavideva saH .. 7..\\ audbhijjA jantavaH ke chidyuktavAcho yathAtathA . aniShTataH sambhavanti tathA yaGYaH pratAyate .. 8..\\ yathaiva daMsha mashaka.n yathA chANDa pipIlikam . saiva vR^ittirayaGYeShu tathA dharmo vidhIyate .. 9..\\ yathA hyakasmAdbhavati bhUmau pA.nsutR^iNolapam . tathaiveha bhaveddharmaH sUkShmaH sUkShmataro.api cha .. 10..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 135} bh atraiva chedamavyagraH shR^iNvAkhyAnamanuttamam . dIrghasUtra.n samAshritya kAryAkAryavinishchaye .. 1..\\ nAtigAdhe jalasthAye suhR^idaH shakulAstrayaH . prabhUtamatsye kaunteya babhUvuH sahachAriNaH .. 2..\\ atraikaH prAptakAlaGYo dIrghadarshI tathAparaH . dIrghasUtrashcha tatraikastrayANA.n jalachAriNAm .. 3..\\ kadA chittajjalasthAyaM matsyabandhAH samantataH . niHsrAvayAmAsuratho nimneShu vividhairmukhaiH .. 4..\\ prakShIyamANa.n taM buddhvA jalasthAyaM bhayAgame . avravIddIrghadarshI tu tAvubhau suhR^idau tadA .. 5..\\ iyamApatsamutpannA sarveShA.n salilaukasAm . shIghramanyatra gachchhAmaH panthA yAvanna duShyati .. 6..\\ anAgatamanartha.n hi sunayairyaH prabAdhate . na sa saMshayamApnoti rochatA.n vAM vrajAmahe .. 7..\\ dIrghasUtrastu yastatra so.abravItsamyaguchyate . na tu kAryA tvarA yAvaditi me nishchitA matiH .. 8..\\ atha sampratipattiGYaH prAbravIddIrghadarshinam . prApte kAle na me ki.n chinnyAyataH parihAsyate .. 9..\\ evamukto nirAkrAmaddIrghadarshI mahAmatiH . jagAma srotasaikena gambhIrasalilAshayam .. 10..\\ tataH prasruta toya.n ta.n samIkShya salilAshayam . babandhurvividhairyogairmatsyAnmatsyopajIvinaH .. 11..\\ viloDyamAne tasmi.nstu srota toye jalAshaye . agachchhadgrahaNa.n tatra dIrghasUtraH sahAparaiH .. 12..\\ uddAna.n kriyamANaM cha matsyAnA.n vIkShya rajjubhiH . pravishyAntaramanyeShAmagrasatpratipattimAn .. 13..\\ grastameva taduddAna.n gR^ihItvAsta tathaiva saH . sarvAneva tu tA.nstatra te vidurgrathitA iti .. 14..\\ tataH prakShAlyamAneShu matsyeShu vimale jale . taktvA rajju.n vimukto.abhUchchhIghraM sampratipattimAn .. 15..\\ dIrghasUtrastu mandAtmA hInabuddhirachetanaH . maraNaM prAptavAnmUDho yathaivopahatendriyaH .. 16..\\ evaM prAptatama.n kAla.n yo mohAnnAvabudhyate . sa vinashyati vai kShipra.n dIrghasUtro yathA jhaShaH .. 17..\\ Adau na kurute shreyaH kushalo.asmIti yaH pumAn . sa saMshayamavApnoti yathA sampratipattimAn .. 18..\\ anAgatavidhAna.n tu yo naraH kurute kShamam . shreyaH prApnoti so.atyartha.n dIrghadarshI yathA hyasau .. 19..\\ kalAH kAShThA muhUrtAshcha dinA nADyaH kShaNA lavAH . pakShA mAsAshcha R^itavastulyAH sa.nvatsarANi cha .. 20..\\ pR^ithivIdesha ityuktaH kAlaH sa cha na dR^ishyate . abhipretArtha siddhyarthaM nyAyato yachcha tattathA .. 21..\\ etau dharmArthashAstreShu mokShashAstreShu charShibhiH . pradhAnAviti nirdiShTau kAmeshAbhimatau nR^iNAm .. 22..\\ parIkShya kArI yuktastu samyaksamupapAdayet . deshakAlAvabhipretau tAbhyAM phalamavApnuyAt .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 136} y sarvatra buddhiH kathitA shreShThA te bharatarShabha . anAgatA tathotpannA dIrghasUtrA vinAshinI .. 1..\\ tadichchhAmi parAM buddhi.n shrotuM bharatasattama . yathA rAjanna muhyeta shatrubhiH parivAritaH .. 2..\\ dharmArthakushalaprAGYa sarvashAstravishArada . pR^ichchhAmi tvA kuru kshreShTha tanme vyAkhyAtumarhasi .. 3..\\ shatrubhirbahubhirgrasto yathA varteta pArthivaH . etadichchhAmyaha.n shrotuM sarvameva yathAvidhi .. 4..\\ viShamastha.n hi rAjAnaM shatravaH paripanthinaH . bahavo.apyekamuddhartu.n yatante pUrvatApitAH .. 5..\\ sarvataH prArthyamAnena durbalena mahAbalaiH . ekenaivAsahAyena shakya.n sthAtu.n kathaM bhavet .. 6..\\ kathaM mitramari.n chaiva vindeta bharatarShabha . cheShTitavya.n kathaM chAtha shatrormitrasya chAntare .. 7..\\ praGYAta lakShaNe rAjannamitre mitratA.n gate . kathaM nu puruShaH kuryAtki.n vA kR^itvA sukhI bhavet .. 8..\\ vigraha.n kena vA kuryAtsandhi.n vA kena yojayet . katha.n vA shatrumadhyastho vartetAbalavAniti .. 9..\\ etadvai sarvakR^ityAnAM para.n kR^ityaM parantapa . naitasya kashchidvaktAsti shrotA chApi sudurlabhaH .. 10..\\ R^ite shAntanavAdbhIShmAtsatyasandhAjjitendriyAt . tadanviShya mahAbAho sarvametadvadasva me .. 11..\\ bh tvadyukto.ayamanuprashno yudhiShThira guNodayaH . shR^iNu me putra kArtsnyena guhyamApatsu bhArata .. 12..\\ amitro mitratA.n yAti mitra.n chApi praduShyati . sAmarthya yogAtkAryANA.n tadgatyA hi sadAgatiH .. 13..\\ tasmAdvishvasitavya.n cha vigrahaM cha samAcharet . desha.n kAlaM cha viGYAya kAryAkAryavinishchaye .. 14..\\ sandhAtavyaM budhairnitya.n vyavasya.n cha hitArthibhiH . amitrairapi sandheyaM prANA rakShyAshcha bhArata .. 15..\\ yo hyamitrairnaro nityaM na sandadhyAdapaNDitaH . na so.arthamApnuyAtki.n chitphalAnyapi cha bhArata .. 16..\\ yastvamitreNa sandhatte mitreNa cha virudhyate . arthayukti.n samAlokya sumahadvindate phalam .. 17..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . mArjArasya cha sa.nvAdaM nyagrodhe mUShakasya cha .. 18..\\ vane mahati kasmiMshchinnyagrodhaH sumahAnabhUt . latA jAlaparichchhanno nAnAdvija gaNAyutaH .. 19..\\ skandhavAnmeghasa~NkAshaH shItachchhAyo manoramaH . vairantyamabhito jAtastarurvyAlamR^igAkulaH .. 20..\\ tasya mUla.n samAshritya kR^itvA shatamukhaM bilam . vasati sma mahAprAGYaH palito nAma mUShakaH .. 21..\\ shAkhAshcha tasya saMshritya vasati sma sukhaM puraH . lomasho nAma mArjAraH pakShisattvAvasAdakaH .. 22..\\ tatra chAgatya chANDAlo vairantya kR^itaketanaH . ayojayattamunmAthaM nityamasta.n gate ravau .. 23..\\ tatra snAyumayAnpAshAnyathAvatsaMnidhAya saH . gR^iha.n gatvA sukha.n shete prabhAtAmeti sharvarIm .. 24..\\ tatra sma nityaM badhyante naktaM bahuvidhA mR^igAH . kadA chittatra mArjArastvapramatto.apyabadhyata .. 25..\\ tasminbaddhe mahAprAGYaH shatrau nityAtatAyini . ta.n kAlaM palito GYAtvA vichachAra sunirbhayaH .. 26..\\ tenAnucharatA tasminvane vishvastachAriNA . bhakSha.n vicharamANena nachirAddR^iShTamAmiSham .. 27..\\ sa tamunmAthamAruhya tadAmiShamabhakShayat . tasyopari sapatnasya baddhasya manasA hasan .. 28..\\ AmiShe tu prasaktaH sa kadA chidavalokayan . apashyadapara.n ghoramAtmanaH shatrumAgatam .. 29..\\ sharaprasUna sa~NkAshaM mahI vivara shAyinam . nakula.n harikaM nAma chapala.n tAmralochanam .. 30..\\ tena mUShaka gandhena tvaramANamupAgatam . bhakShArtha.n lelihadvaktraM bhUmAvUrdhvamukhaM sthitam .. 31..\\ shakhA gatamari.n chAnyadapashyatkoTarAlayam . ulUka.n chandrakaM nAma tIkShNatuNDaM kShapAcharam .. 32..\\ gatasya viShaya.n tasya nakulolUkayostadA . athAsyAsIdiya.n chintA tatprApya sumahadbhayam .. 33..\\ ApadyasyA.n sukaShTAyAM maraNe samupasthite . samantAdbhaya utpanne katha.n kArya.n hitaiShiNA .. 34..\\ sa tathA sarvato ruddhaH sarvatra samadarshanaH . abhavadbhayasantaptashchakre chemAM parA.n gatim .. 35..\\ ApadvinAshabhUyiShThA shataikIya.n cha jIvitam . samanta saMshayA cheyamasmAnApadupasthitA .. 36..\\ gata.n hi sahasA bhUmiM nakulo mAM samApnuyAt . ulUkashcheha tiShThantaM mArjAraH pAshasa~NkShayAt .. 37..\\ na tvevAsmadvidhaH prAGYaH saMmoha.n gantumarhati . kariShye jIvite yatna.n yAvaduchchhvAsanigraham .. 38..\\ na hi buddhyAnvitAH prAGYA nItishAstravishAradAH . sambhramantyApadaM prApya mahato.arthAnavApya cha .. 39..\\ na tvanyAmiha mArjArAdgatiM pashyAmi sAmpratam . viShamastho hyaya.n jantuH kR^ityaM chAsya mahanmayA .. 40..\\ jIvitArthI katha.n tvadya prArthitaH shatrubhistribhiH . tasmAdimamaha.n shatruM mArjAraM saMshrayAmi vai .. 41..\\ kShatravidyA.n samAshritya hitamasyopadhAraye . yenema.n shatrusa~NghAtaM matipUrveNa va~nchaye .. 42..\\ ayamatyantashatrurme vaiShamyaM parama.n gataH . mUDho grAhayitu.n svArthaM sa~NgatyA yadi shakyate .. 43..\\ kadA chidvyasanaM prApya sandhi.n kuryAnmayA saha . balinA saMniviShTasya shatrorapi parigrahaH . kArya ityAhurAchAryA viShame jIvitArthinA .. 44..\\ shreyAnhi paNDitaH shatrurna cha mitramapaNDitam . mama hyamitre mArjAre jIvita.n sampratiShThitam .. 45..\\ hantaina.n sampravakShyAmi hetumAtmAbhirakShaNe . apIdAnImaya.n shatruH sa~NgatyA paNDito bhavet .. 46..\\ tato.arthagatitattvaGYaH sandhivigrahakAlavit . sAntvapUrvamida.n vAkyaM mArjAraM mUShako.abravIt .. 47..\\ sauhR^idena bhibhAShe tvA kachchinmArjArajIvasi . jIvita.n hi tavechchhAmi shreyaH sAdhAraNaM hi nau .. 48..\\ na te saumya viShattavya.n jIviShyasi yathA purA . aha.n tvAmuddhariShyAmi prANA~njahyA.n hi te kR^ite .. 49..\\ asti kashchidupAyo.atra puShkalaH pratibhAti mAm . yena shakyastvayA mokShaH prAptu.n shreyo yathA mayA .. 50..\\ mayA hyupAyo dR^iShTo.aya.n vichArya matimAtmanaH . AtmArtha.n cha tvadarthaM cha shreyaH sAdhAraNa.n hi nau .. 51..\\ ida.n hi nakulolUkaM pApabuddhyabhitaH sthitam . na dharShayati mArjAratena me svasti sAmpratam .. 52..\\ kUjaMshchapala netro.aya.n kaushiko mAM nirIkShate . nagashAkhA grahastiShTha.nstasyAhaM bhR^ishamudvije .. 53..\\ satA.n sAptapadaM sakhyaM sa vAso me.asi paNDitaH . sA.nvAsyaka.n kariShyAmi nAsti te mR^ityuto bhayam .. 54..\\ na hi shaknoShi mArjArapAsha.n chhettu.n vinA mayA . aha.n chhetsyAmi te pAsha.n yadi mAM tvaM na hi.nsasi .. 55..\\ tvamAshrito nagasyAgraM mUla.n tvahamupAshritaH . chiroShitAvihAvA.n vai vR^ikShe.asminviditaM hi te .. 56..\\ yasminnAshvasate kashchidyashcha nAshvasate kva chit . na tau dhIrAH prasha.nsanti nityamudvignachetasau .. 57..\\ tasmAdvivardhatAM prItiH satyA sa~Ngatirastu nau . kAlAtItamapArtha.n hi na prasha.nsanti paNDitAH .. 58..\\ arthayuktimimA.n tAvadyathA bhUtAM nishAmaya . tava jIvitamichchhAmi tvaM mamechchhasi jIvitam .. 59..\\ kashchittarati kAShThena sugambhIrAM mahAnadIm . sa tArayati tatkAShTha.n sa cha kAShThena tAryate .. 60..\\ IdR^isho nau samAyogo bhaviShyati sunistaram . aha.n tvAM tArayiShyAmi tvaM cha mAM tArayiShyasi .. 61..\\ evamuktvA tu palitastadarthamubhayorhitam . hetumadgrahaNIya.n cha kAlAkA~NkShI vyapaikShata .. 62..\\ atha suvyAhR^ita.n tasya shrutvA shatrurvichakShaNaH . hetumadgrahaNIyArthaM mArjAro vAkyamabravIt .. 63..\\ buddhimAnvAkyasampannastadvAkyamanuvarNayan . tAmavasthAmavekShyAntyA.n sAmnaiva pratyapUjayat .. 64..\\ tatastIkShNAgradashano vaiDUryamaNilochanaH . mUShakaM mandamudvIkShya mArjAro lomasho.abravIt .. 65..\\ nandAmi saumya bhadra.n te yo mAM jIvantamichchhasi . shreyashcha yadi jAnIShe kriyatAM mA vichAraya .. 66..\\ aha.n hi dR^iDhamApannastvamApannataro mayA . dvayorApannayoH sandhiH kriyatAM mA vichAraya .. 67..\\ vidhatsva prAptakAla.n yatkAryaM sidhyatu chAvayoH . mayi kR^ichchhrAdvinirmukte na vina~NkShyati te kR^itam .. 68..\\ nyastamAno.asmi bhakto.asmi shiShyastvaddhitakR^ittathA . nideshavashavartI cha bhavanta.n sharaNa.n gataH .. 69..\\ ityevamuktaH palito mArjAra.n vashamAgatam . vAkya.n hitamuvAchedamabhinItArthamarthavat .. 70..\\ udAra.n yadbhavAnAha naitachchitraM bhavadvidhe . vidito yastu mArgo me hitArtha.n shR^iNu taM mama .. 71..\\ aha.n tvAnupravekShyAmi nakulAnme mahadbhayam . trAyasva mAM mA vadhIshcha shakto.asmi tava mokShaNe .. 72..\\ ulUkAchchaiva mA.n rakSha kShudraH prArthayate hi mAm . aha.n chhetsyAmi te pAshAnsakhe satyena te shape .. 73..\\ tadvachaH sa~Ngata.n shrutvA lomasho yuktamarthavat . harShAdudvIkShya palita.n svAgatenAbhyapUjayat .. 74..\\ sa ta.n sampUjya palitaM mArjAraH sauhR^ide sthitaH . suvichintyAbravIddhIraH prItastvarita eva hi .. 75..\\ kShipramAgachchha bhadra.n te tvaM me prANasamaH sakhA . tava prAGYa prasAdAddhi kShipraM prApsyAmi jIvitam .. 76..\\ yadyadeva~NgatenAdya shakya.n kartuM mayA tava . tadAGYApaya kartAha.n sandhirevAstu nau sakhe .. 77..\\ asmAtte saMshayAnmuktaH sa mitra gaNabAndhavaH . sarvakAryANi kartAhaM priyANi cha hitAni cha .. 78..\\ muktashcha vyasanAdasmAtsaumyAhamapi nAma te . prItimutpAdayeya.n cha pratikartuM cha shaknuyAm .. 79..\\ grAhayitvA tu ta.n svArthaM mArjAraM mUShakastadA . pravivesha suvisrabdhaH samyagarthAMshchachAra ha .. 80..\\ evamAshvasito vidvAnmArjAreNa sa mUShakaH . mArjArorasi visrabdhaH suShvApa pitR^imAtR^ivat .. 81..\\ lIna.n tu tasya gAtreShu mArjArasyAtha mUShakam . tau dR^iShTvA nakulolUkau nirAshau jagmaturgR^ihAn .. 82..\\ lInastu tasya gAtreShu palito deshakAlavit . chichchheda pAshAnnR^ipate kAlAkA~NkShI shanaiH shanaiH .. 83..\\ atha bandhaparikliShTo mArjAro vIkShya mUShakam . chhindanta.n vai tadA pAshAnatvaranta.n tvarAnvitaH .. 84..\\ tamatvarantaM palitaM pAshAnA.n chhedane tadA . sa~ncodayitumArebhe mArjAro mUShaka.n tadA .. 85..\\ ki.n saumya nAbhitvarase ki.n kR^itArtho.avamanyase . chhindhi pAshAnamitraghna purA shvapacha eti saH .. 86..\\ ityuktastvaratA tena matimAnpalito.abravIt . mArjAramakR^itapraGYa.n vashyamAtmahitaM vachaH .. 87..\\ tUShNIM bhava na te saumya tvarA kAryA na sambhramaH . vayamevAtra kAlaGYA na kAlaH parihAsyate .. 88..\\ akAle kR^ityamArabdha.n kartuM nArthAya kalpate . tadeva kAla ArabdhaM mahate.arthAya kalpate .. 89..\\ akAlavipramuktAnme tvatta eva bhayaM bhavet . tasmAtkAlaM pratIkShasva kimiti tvarase sakhe .. 90..\\ yAvatpashyAmi chaNDAlamAyAnta.n shastrapANinam . tatashchhetsyAmi te pAshaM prApte sAdhAraNe bhaye .. 91..\\ tasminkAle pramuktastva.n tarumevAdhirohasi . na hi te jIvitAdanyatki.n chitkR^ityaM bhaviShyati .. 92..\\ tato bhavatyatikrAnte traste bhIte cha lomasha . ahaM bilaM pravekShyAmi bhavATshAkhA.n gamiShyati .. 93..\\ evamuktastu mArjAro mUShakeNAtmano hitam . vachana.n vAkyatattvaGYo jIvitArthI mahAmatiH .. 94..\\ athAtmakR^itya tvaritaH samyakprashrayamAcharan . uvAcha lomasho vAkyaM mUShaka.n chirakAriNam .. 95..\\ na hyevaM mitrakAryANi prItyA kurvanti sAdhavaH . yathA tvaM mokShitaH kR^ichchhrAttvaramANena vai mayA .. 96..\\ tAthaiva tvaramANena tvayA kArya.n hitaM mama . yatna.n kuru mahAprAGYa yathA svastyAvayorbhavet .. 97..\\ atha vA pUrvavaira.n tva.n smarankAlaM vikarShasi . pashya duShkR^itakarmatva.n vyaktamAyuH kShayo mama .. 98..\\ yachcha ki.n chinmayAGYAnAtpurastAdvipriyaM kR^itam . na tanmanasi kartavya.n kShamaye tvAM prasIda me .. 99..\\ tameva.n vAdinaM prAGYaH shAstravidbuddhisaMmataH . uvAcheda.n vachaH shreShThaM mArjAraM mUShakastadA .. 100..\\ shrutaM me tava mArjArasvamarthaM parigR^ihNataH . mamApi tva.n vijAnIhi svamarthaM parigR^ihNataH .. 101..\\ yanmitraM bhItavatsAdhya.n yanmitra bhayasa.nhitam . surakShita.n tataH kAryaM pANiH sarpamukhAdiva .. 102..\\ kR^itvA balavatA sandhimAtmAna.n yo na rakShati . apathyamiva tadbhukta.n tasyAnarthAya kalpate .. 103..\\ na kashchitkasya chinmitraM na kashchitkasya chitsuhR^it . arthairarthA nibadhyante gajairvanagajA iva .. 104..\\ na hi kashchitkR^ite kArye kartAra.n samavekShate . tasmAtsarvANi kAryANi sAvasheShANi kArayet .. 105..\\ tasminkAle.api cha bhavAndivA kIrtibhayAnvitaH . mama na grahaNe shaktaH palAyanaparAyaNaH .. 106..\\ chhinna.n tu tantu bAhulyaM tantureko.avasheShitaH . chhetsyAmyaha.n tadapyAshu nirvR^ito bhava lomasha .. 107..\\ tayoH sa.nvadatoreva.n tathaivApannayordvayoH . kShaya.n jagAma sA rAtrirlomashaM chAvishadbhayam .. 108..\\ tataH prabhAtasamaye vikR^itaH kR^iShNapi~NgalaH . sthUlasphigvikacho rUkShaH shvachakraparivAritaH .. 109..\\ sha~NkukarNo mahAvaktraH palito ghoradarshanaH . parigho nAma chaNDAlaH shastrapANiradR^ishyata .. 110..\\ ta.n dR^iShTvA yamadUtAbhaM mArjArastrastachetanaH . uvAcha palitaM bhItaH kimidAnI.n kariShyasi .. 111..\\ atha chApi susantrastau ta.n dR^iShTvA ghoradarshanam . kShaNena nakulolUkau nairAshya.n jagmatustadA .. 112..\\ balinau matimantau cha sa~NghAta.n chApyupAgatau . ashakyau sunayAttasmAtsampradharShayituM balAt .. 113..\\ kAryArtha.n kR^itasandhI tau dR^iShTvA mArjAramUShakau . ulUka nakulau tUrNa.n jagmatuH sva.n svamAlayam .. 114..\\ tatashchichchheda ta.n tantuM mArjArasya sa mUShakaH . vipramukto.atha mArjArastamevAbhyapataddrumam .. 115..\\ sa cha tasmAdbhayAnmukto mukto ghoreNa shatruNA . bila.n vivesha palitaH shAkhAM bheje cha lomashaH .. 116..\\ unmAthamapyathAdAya chaNDAlo vIkShya sarvashaH . vihatAshaH kShaNenAtha tasmAddeshAdapAkramat . jagAma cha svabhavana.n chaNDAlo bharatarShabha .. 117..\\ tatastasmAdbhayAnmukto durlabhaM prApya jIvitam . bilasthaM pAdapAgrasthaH palita.n lomasho.abravIt .. 118..\\ akR^itvA sa.nvida.n kAM chitsahasAhamupaplutaH . kR^itaGYa.n kR^itakalyANaM kachchinmAM nAbhisha~Nkase .. 119..\\ gatvA cha mama vishvAsa.n dattvA cha mama jIvitam . mitropabhoga samaye ki.n tvaM naivopasarpasi .. 120..\\ kR^itvA hi pUrvaM mitrANi yaH pashchAnnAnutiShThati . na sa mitrANi labhate kR^ichchhrAsvApatsu durmatiH .. 121..\\ tatkR^ito.aha.n tvayA mitra.n sAmarthyAdAtmanaH sakhe . sa mAM mitratvamApannamupabhoktu.n tvamarhasi .. 122..\\ yAni me santi mitrANi ye cha me santi bAndhavAH . sarve tvAM pUjayiShyanti shiShyA gurumiva priyam .. 123..\\ aha.n cha pUjayiShye tvA.n samitragaNabAndhavam . jIvitasya pradAtAra.n kR^itaGYaH ko na pUjayet .. 124..\\ Ishravo me bhavAnastu sharIrasya gR^ihasya cha . arthAnA.n chaiva sarveShAmanushAstA cha me bhava .. 125..\\ amAtyo me bhava prAGYa piteva hi prashAdhi mAm . na te.asti bhayamasmatto jIvitenAtmanaH shape .. 126..\\ buddhyA tvamushanAH sAkShAdbale tvadhikR^itA vayam . tvanmantrabalayukto hi vindeta jayameva ha .. 127..\\ evamuktaH para.n sAntvaM mArjAreNa sa mUShakaH . uvAcha paramArthaGYaH shlakShNamAtmahita.n vachaH .. 128..\\ yadbhavAnAha tatsarvaM mayA te lomasha shrutam . mamApi tAvadbruvataH shR^iNu yatpratibhAti mAm .. 129..\\ veditavyAni mitrANi boddhavyAshchApi shatravaH . etatsusUkShma.n loke.asmindR^ishyate prAGYasaMmatam .. 130..\\ shatrurUpAshcha suhR^ido mitrarUpAshcha shatravaH . sAntvitAste na budhyante rAgalobha vasha~NgatAH .. 131..\\ nAsti jAtyA ripurnAma mitraM nAma na vidyate . sAmarthya yogAjjAyante mitrANi ripavastathA .. 132..\\ yo yasmi~njIvati svArthaM pashyettAvatsa jIvati . sa tasya tAvanmitra.n syAdyAvanna syAdviparyayaH .. 133..\\ nAsti maitrI sthirA nAma na cha dhruvamasauhR^idam . arthayuktyA hi jAyante mitrANi ripavastathA .. 134..\\ mitra.n cha shatrutAmeti kasmiMshchitkAlaparyaye . shatrushcha mitratAmeti svArtho hi balavattaraH .. 135..\\ yo vishvasati mitreShu na chAshvasati shatruShu . arthayuktimaviGYAya chalita.n tasya jIvitam .. 136..\\ arthayuktimaviGYAya yaH shubhe kurute matim . mitre vA yadi vA shatrau tasyApi chalitA matiH .. 137..\\ na vishvasedavishvaste vishvaste.api na vishvaset . vishvAsAdbhayamutpannaM mUlAnyapi nikR^intati .. 138..\\ arthayuktyA hi deshyante pitA mAtA sutAstathA . mAtulA bhAgineyAshcha tathA sambandhibAndhavAH .. 139..\\ putra.n hi mAtA pitaru tyajataH patitaM priyam . loko rakShati chAtmAnaM pashya svArthasya sAratAm .. 140..\\ taM manye nikR^itipraGYa.n yo mokShaM pratyanantaram . kR^ityaM mR^igayase kartu.n sukhopAyamasaMshayam .. 141..\\ asminnilaya eva tvaM nyagrodhAdavatAritaH . pUrvaM niviShTamunmAtha.n chapalatvAnna buddhivAn .. 142..\\ Atmanashchapalo nAsti kuto.anyeShAM bhaviShyati . tasmAtsarvANi kAryANi chapalo hantyasaMshayam .. 143..\\ bravIti madhura.n kaM chitpriyo me ha bhavAniti . tanmithyA karaNa.n sarvaM vistareNApi me shR^iNu .. 144..\\ kAraNAtpriyatAmeti dveShyo bhavati kAraNAt . arthArthI jIvaloko.ayaM na kashchitkasya chitpriyaH .. 145..\\ sakhya.n sodarayorbhrAtrordampatyorvA parasparam . kasya chinnAbhijAnAmi prItiM niShkAraNAm iha .. 146..\\ yadyapi bhrAtaraH kruddhA mAryA vA kAraNAntare . svabhAvataste prIyante netaraH prIyate janaH .. 147..\\ priyo bhavati dAnena priyavAdena chAparaH . mantrahoma japairanyaH kAryArthaM prIyate janaH .. 148..\\ utpanne kAraNe prItirnAsti nau kAraNAntare . pradhvaste kAraNasthAne sA prItirvinivartate .. 149..\\ kiM nu tatkAraNaM manye yanAhaM bhavataH priyaH . anyatrAbhyavahArArthAttatrApi cha budhA vayam .. 150..\\ kAlo hetu.n vikurute svArthastamanuvartate . svArthaM prAGYo.abhijAnAti prAGYa.n loko.anuvartate .. 151..\\ na tvIdR^isha.n tvayA vAchya.n viduShi svArthapaNDite . akAle.aviShamasthasya svArthaheturaya.n tava .. 152..\\ tasmAnnAha.n chale svArthAtsusthitaH sandhivigrahe . abhrANAmiva rUpANi vikurvanti kShaNe kShaNe .. 153..\\ adyaiva hi ripurbhUtvA punaradyaiva sauhR^idam . punashcha ripuradyaiva yuktInAM pashya chApalam .. 154..\\ AsIttAvattu maitrI nau yAvaddheturabhUtpurA . sA gatA saha tenaiva kAlayuktena hetunA .. 155..\\ tva.n hi me.atyantataH shatruH sAmarthyAnmitratA.n gataH . tatkR^ityamabhinirvR^ittaM prakR^itiH shatrutA.n gatA .. 156..\\ so.ahamevaM praNItAni GYAtvA shAstrANi tattvataH . pravisheya.n kathaM pAshaM tvatkR^itaM tadvadasva me .. 157..\\ tvadvIryeNa vimukto.ahaM madvIryeNa tathA bhavAn . anyonyAnugrahe vR^itte nAsti bhUyaH samAgamaH .. 158..\\ tva.n hi saumya kR^itArtho.adya nirvR^ittArthAstathA vayam . na te.astyanyanmayA kR^itya.n kiM chidanyatra bhakShaNAt .. 159..\\ ahamannaM bhavAnbhoktA durbalo.ahaM bhavAnbalI . nAvayorvidyate sandhirniyukte viShame bale .. 160..\\ saMmanye.aha.n tava praGYA.n yanmokShAtpratyanantaram . bhakShyaM mR^igayase nUna.n sukhopAyamasaMshayam .. 161..\\ bhakShyArthameva baddhastva.n sa muktaH prasR^itaH kShudhA . shAstraGYamabhisandhAya nUnaM bhakShayitAdya mAm .. 162..\\ jAnAmi kShudhita.n hi tvAmAhArasamayash cha te . sa tvaM mAmabhisandhAya bhakShyaM mR^igayase punaH .. 163..\\ yachchApi putradAra.n sva.n tatsaMnisR^ijase mayi . shushrUShAM nAma me kartu.n sakhe mama na tatkShamam .. 164..\\ tvayA mA.n sahita.n dR^iShTvA priyA bhAryA sutAsh cha ye . kasmAnmA.n te na khAdeyurhR^iShTAH praNayinastvayi .. 165..\\ nAha.n tvayA sameShyAmi vR^itto hetuH samAgame . shiva.n dhyAyasva me.atrasthaH sukR^ita.n smaryate yadi .. 166..\\ shatrorannAdya bhUtaH sankliShTasya kShudhitasya cha . bhakShyaM mR^igayamANasya kaH prAGYo viShaya.n vrajet .. 167..\\ svasti te.astu gamiShyAmi dUrAdapi tavodvije . nAha.n tvayA sameShyAmi nirvR^ito bhava lomasha .. 168..\\ balavatsaMnikarSho hi na kadA chitprashasyate . prashAntAdapi me prAGYa bhetavyaM balinaH sadA .. 169..\\ yadi tvarthena me kAryaM brUhi ki.n karavANi te . kAma.n sarvaM pradAsyAmi na tvAtmAna.n kadA chana .. 170..\\ AtmArthe santatistyAjyA rAjya.n ratna.n dhanaM tathA . api sarvasvamutsR^ijya rakShedAtmAnamAtmanA .. 171..\\ aishvaryadhanaratnAnAM pratyamitre.api tiShThatAm . dR^iShTA hi punarAvR^ittirjIvitAmiti naH shrutam .. 172..\\ na tvAtmanaH sampradAna.n dhanaratnavadiShyate . AtmA tu sarvato rakShyo dArairapi dhanairapi .. 173..\\ AtmarakShita tantrANA.n suparIkShita kAriNAm . Apado nopapadyante puruShANA.n svadoShajAH .. 174..\\ shatrUnsamyagvijAnanti durbalA ye balIyasaH . teShAM na chAlyate buddhirAtmArtha.n kR^itanishchayA .. 175..\\ ityabhivyaktamevAsau palitenAvabhartsitaH . mArjAro vrIDito bhUtvA mUShaka.n vAkyamabravIt .. 176..\\ saMmanye.aha.n tava praGYA.n yastvaM mama hite rataH . uktavAnarthatattvena mayA sambhinnadarshanaH .. 177..\\ na tu mAmanyathA sAdho tva.n viGYAtumihArhasi . prANapradAnaja.n tvatto mama sauhR^idamAgatam .. 178..\\ dharmaGYo.asmi guNaGYo.asmi kR^itaGYo.asmi visheShataH . mitreShu vatsalashchAsmi tvadvidheShu visheShataH .. 179..\\ tanmAmeva~Ngate sAdho na yAvayitumarhasi . tvayA hi yAvyamAno.ahaM prANA~njahyA.n sabAndhavaH .. 180..\\ dhikshabdo hi budhairdR^iShTo madvidheShu manasviShu . maraNa.n dharmatattvaGYa na mA.n sha~Nkitumarhasi .. 181..\\ iti sa.nstUyamAno hi mArjAreNa sa mUShakaH . manasA bhAvagambhIraM mArjAra.n vAkyamabravIt .. 182..\\ sAdhurbhavA~nshrutArtho.asmi prIyate na cha vishvase . sa.nstavairvA dhanaughairvA nAha.n shakyaH punastvayA .. 183..\\ na hyamitravasha.n yAnti prAGYA niShkaraNaM sakhe . asminnarthe cha gAthe dve nibodhoshanasA kR^ite .. 184..\\ shatrusAdhAraNe kR^itye kR^itvA sandhiM balIyasA . samAhitashcharedyuktyA kR^itArthashcha na vishvaset .. 185..\\ tasmAtsarvAsvavasthAsu rakShe~njIvitamAtmanaH . dravyANi santatishchaiva sarvaM bhavati jIvataH .. 186..\\ sa~NkShepo nItishAstrANAmavishvAsaH paro mataH . nR^iShu tasmAdavishvAsaH puShkala.n hitamAtmanaH .. 187..\\ vadhyante na hyavishvastAH shatrubhirdurbalA api . vishvastAstvAshu vadhyante balavanto.api durbalaiH .. 188..\\ tvadvidhebhyo mayA hyAtmA rakShyo mArjArasarvadA . rakSha tvamapi chAtmAna.n chaNDAlA~njAtikilbiShAt .. 189..\\ sa tasya bruvatastveva.n santrAsA~njAtasAdhvasaH . svabali.n hi javenAshu mArjAraH prayayau tataH .. 190..\\ tataH shAstrArthatattvaGYo buddhisAmarthyamAtmanaH . vishrAvya palitaH prAGYo bilamanya~njagAma ha .. 191..\\ evaM praGYAvatA buddhyA durbalena mahAbalAH . ekena bahavo.amitrAH sandhi.n kurvIta paNDitaH .. 192..\\ ariNApi samarthena sandhi.n kurvIta paNDitaH . mUShakashcha viDAlashcha muktAvanyonyasaMshrayAt .. 193..\\ ityeSha kShatradharmasya mayA mArgo.anudarshitaH . vistareNa mahIpAla sa~NkShepeNa punaH shR^iNu .. 194..\\ anyonyakR^itavairau tu chakratuH prItimuttamAm . anyonyamabhisandhAtumabhUchchaiva tayormatiH .. 195..\\ tatra prAGYo.abhisandhatte samyagbuddhibalAshrayAt . abhisandhIyate prAGYaH pramAdAdapi chAbudhaiH .. 196..\\ tasmAdabhItavadbhIto vishvastavadavishvasan . na hyapramattashchalati chalito vA vinashyati .. 197..\\ kAlena ripuNA sandhiH kAle mitreNa vigrahaH . kArya ityeva tattvaGYAH prAjurnitya.n yudhiShThira .. 198..\\ evaM matvA mahArAja shAstrArthamabhigamya cha . abhiyukto.apramattashcha prAgbhayAdbhItavachcharet .. 199..\\ bhItavatsa.nvidhiH kAryaH pratisandhistathaiva cha . bhayAdutpadyate buddhirapramattAbhiyogajA .. 200..\\ na bhaya.n vidyate rAjanbhItasyAnAgate bhaye . abhItasya tu visrambhAtsumahA~njAyate bhayam .. 201..\\ na bhIruriti chAtyantaM mantro.adeyaH katha.n chana . aviGYAnAddhi viGYAte gachchhedAspada darshiShu .. 202..\\ tasmAdabhItavadbhIto vishvastavadavishvasan . kAryANA.n gurutAM buddhvA nAnR^itaM kiM chidAcharet .. 203..\\ evametanmayA proktamitihAsa.n yudhiShThira . shrutvA tva.n suhR^idAM madhye yathAvatsamupAchara .. 204..\\ upalabhya mati.n chAgryAmarimitrAntaraM tathA . sandhivigrahakAla.n cha mokShopAyaM tathApadi .. 205..\\ shatrusAdhAraNe kR^itye kR^itvA sandhiM balIyasA . samAgama.n charedyuktyA kR^itArtho na cha vishvaset .. 206..\\ aviruddhA.n trivargeNa nItimetA.n yudhiShThira . abhyuttiShTha shrutAdasmAdbhUyastva.n ra~njayanprajAH .. 207..\\ brAhmaNaishchApi te sArdha.n yAtrA bhavatu pANDava . brAhmaNA hi para.n shreyo divi cheha cha bhArata .. 208..\\ ete dharmasya vettAraH kR^itaGYAH satataM prabho . pUjitAH shubhakarmANaH pUrvajityA narAdhipa .. 209..\\ rAjya.n shreyaH paraM rAjanyashaH kIrti.n cha lapsyase . kulasya santati.n chaiva yathAnyAya.n yathAkramam .. 210..\\ dvayorimaM bhArata sandhivigrahaM subhAShitaM buddhivisheShakAritam . tathAnvavekShya kShitipena sarvadA niShevitavyaM nR^ipa shatrumaNDale .. 211..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 137} y ukto mantro mahAbAho na vishvAso.asti shatruShu . katha.n hi rAjA varteta yadi sarvatra nAshvaset .. 1..\\ vishvAsAddhi para.n rAGYo rAjannutpadyate bhayam . katha.n vai nAshvasanrAjA shatrU~njayati pArthiva .. 2..\\ etanme saMshaya.n chhindhi mano me sampramuhyati . avishvAsa kathAmetAmupashrutya pitAmaha .. 3..\\ bh shR^iNu kaunteya yo vR^itto brahmadattaniveshane . pUjanyA saha sa.nvAdo brahmadattasya pArthiva .. 4..\\ kAmpilye brahmadattasya antaHpuranivAsinI . pUjanI nAma shakunI dIrghakAla.n sahoShitA .. 5..\\ rutaGYA sarvabhUtAnA.n yathA vai jIva jIvakaH . sarvaGYA sarvadharmaGYA tiryagyonigatApi sA .. 6..\\ abhiprajAtA sA tatra putrameka.n suvarchasam . samakAla.n cha rAGYo.api devyAH putro vyajAyata .. 7..\\ samudratIra.n gatvA sA tvAjahAra phaladvayam . puShTyartha.n cha svaputrasya rAjaputrasya chaiva ha .. 8..\\ phalameka.n sutAyAdAdrAjaputrAya chAparam . amR^itAsvAda sadR^ishaM balatejo vivardhanam . tatrAgachchhatparA.n vR^iddhiM rAjaputraH phalAshanAt .. 9..\\ dhAtryA hastagatashchApi tenAkrIData pakShiNA . shUnye tu tamupAdAya pakShiNa.n samajAtakam . hatvA tataH sa rAjendra dhAtryA hastamupAgamat .. 10..\\ atha sA shakunI rAjannAgamatphalahArikA . apashyannihataM putra.n tena bAlena bhUtale .. 11..\\ bAShpapUrNamukhI dInA dR^iShTvA sA tu hata.n sutam . pUjanI duHkhasantaptA rudatI vAkyamabravIt .. 12..\\ kShatriye sa~NgataM nAsti na prItirna cha sauhR^idam . kAraNe sambhajantIha kR^itArthAH santyajanti cha .. 13..\\ kShatriyeShu na vishvAsaH kAryaH sarvopaghAtiShu . apakR^ityApi satata.n sAntvayanti nirarthakam .. 14..\\ ahamasya karomyadya sadR^ishI.n vairayAtanAm . kR^itaghnasya nR^isha.nsasya bhR^isha.n vishvAsaghAtinaH .. 15..\\ saha sa~njAtavR^iddhasya tathaiva saha bhojinaH . sharaNA gatasya cha vadhastrividha.n hyasya kilbiSham .. 16..\\ ityuktvA charaNAbhyA.n tu netre nR^ipasutasya sA . bhittvA svasthA tata idaM pUjanI vAkyamabravIt .. 17..\\ ichchhayaiva kR^itaM pApa.n sadya evopasarpati . kR^itapratikriya.n teShAM na nashyati shubhAshubham .. 18..\\ pApa.n karmakR^itaM kiM chinna tasminyadi vidyate . nipAtyate.asya putreShu na chetpautreShu naptR^iShu .. 19..\\ b asti vai kR^itamasmAbhirasti pratikR^ita.n tvayA . ubhaya.n tatsamIbhUta.n vasa pUjani mA gamaH .. 20..\\ p sakR^itkR^itAparAdhasya tatraiva parilambataH . na tadbudhAH prasha.nsanti shreyastatrApasarpaNam .. 21..\\ sAntve prayukte nR^ipate kR^itavaire na vishvaset . kShipraM prabadhyate mUDho na hi vairaM prashAmyati .. 22..\\ anyonya.n kR^itavairANAM putrapautraM nigachchhati . putrapautre vinaShTe tu paralokaM nigachchhati .. 23..\\ sarveShA.n kR^itavairANAmavishvAsaH sukhAvahaH . ekAntato na vishvAsaH kAryo vishvAsaghAtakaH .. 24..\\ na vishvasedavishvaste vishvaste.api na vishvaset . kAma.n vishvAsayedanyAnpareShA.n tu na vishvaset .. 25..\\ mAtA pitA bAndhavAnAM pariShThau bhAryA jarA bIjamAtra.n tu putraH . bhrAtA shatruH klinnapANirvayasya AtmA hyekaH sukhaduHkhasya vettA .. 26..\\ anyonyakR^itavairANAM na sandhirupapadyate . sa cha heturatikrAnto yadarthamahamAvasam .. 27..\\ pUjitasyArtha mAnAbhyA.n jantoH pUrvApakAriNaH . cheto bhavatyavishvastaM pUrva.n trAsayate balAt .. 28..\\ pUrva.n saMmAnanA yatra pashchAchchaiva vimAnanA . jahyAtta.n sattvavAnvAsaM saMmAnita vimAnitaH .. 29..\\ uShitAsmi tavAgAre dIrghakAlamahi.nsitA . tadida.n vairamutpannaM sukhamAssva vrajAmyaham .. 30..\\ b yatkR^ite pratikuryAdvai na sa tatrAparAdhnuyAt . anR^iNastena bhavati vasa pUjAni mA gamaH .. 31..\\ p na kR^itasya na kartushcha sakhya.n sandhIyate punaH . hR^idaya.n tatra jAnAti kartushchaiva kR^itasya cha .. 32..\\ b kR^itasya chaiva kartushcha sakhya.n sandhIyate punaH . vairasyopashamo dR^iShTaH pApaM nopAshnute punaH .. 33..\\ p nAsti vairamupakrAnta.n sAntvito.asmIti nAshvaset . vishvAsAdbadhyate bAlastasmAchchhreyo hyadarshanam .. 34..\\ tarasA ye na shakyante shastraiH sunishitairapi . sAmnA te vinigR^ihyante gajA iva kareNubhiH .. 35..\\ b sa.nvAsAjjAyate sneho jIvitAntakareShvapi . anyonyasya cha vishvAsaH shvapachena shuno yathA .. 36..\\ anyonyakR^itavairANA.n sa.nvAsAnmR^idutA.n gatam . naiva tiShThati tadvairaM puShkarasthamivodakam .. 37..\\ p vairaM pa~ncha samutthAna.n tachcha budhyanti paNDitAH . strIkR^ita.n vAstujaM vAgjaM sasapatnAparAdhajam .. 38..\\ tatra dAtA nihantavyaH kShatriyeNa visheShataH . prakAsha.n vAprakAshaM vA buddhvA deshabalAdikam .. 39..\\ kR^itavaire na vishvAsaH kAryastviha suhR^idyapi . chhanna.n santiShThate vaira.n gUDho.agniriva dAruShu .. 40..\\ na vittena na pAruShyairna sAntvena na cha shrutaiH . vairAgniH shAmyate rAjannaurvAgniriva sAgare .. 41..\\ na hi vairAgnirudbhUtaH karma vApyaparAdhajam . shAmyatyadagdhvA nR^ipate vinA hyekatara kShayAt .. 42..\\ satkR^itasyArtha mAnAbhyA.n syAttu pUrvApakAriNaH . naiva shAntirna vishvAsaH karma trAsayate balAt .. 43..\\ naivApakAre kasmiMshchidaha.n tvayi tathA bhavAn . vishvAsAduShitA pUrvaM nedAnI.n vishvasAmyaham .. 44..\\ b kAlena kriyate kArya.n tathaiva vividhAH kriyAH . kAlenaiva pravartante kaH kasyehAparAdhyati .. 45..\\ tulya.n chobhe pravartete maraNaM janma chaiva ha . kAryate chaiva kAlena tannimitta.n hi jIvati .. 46..\\ badhyante yugapatke chidekaikasya na chApare . kAlo dahati pUtAni samprApyAgnirivendhanam .. 47..\\ nAhaM pramANaM naiva tvamanyonyakaraNe shubhe . kAlo nityamupAdhatte sukha.n duHkhaM cha dehinAm .. 48..\\ eva.n vaseha sa snehA yathAkAlamahi.nsitA . yatkR^ita.n tachcha me kShAntaM tvaM chaiva kShama pUjani .. 49..\\ p yadi kAlaH pramANa.n te na vairaM kasya chidbhavet . kasmAttvapachiti.n yAnti bAndhavA bAndhave hate .. 50..\\ kasmAddevAsurAH pUrvamanyonyamabhijaghnire . yadi kAlena niryANa.n sukhaduHkhe bhavAbhavau .. 51..\\ bhiShajo bheShaja.n kartuM kasmAdichchhanti rogiNe . yadi kAlena pachyante bheShajaiH kiM prayojanam .. 52..\\ pralApaH kriyate kasmAtsumahA~nshokamUrchhitaiH . yadi kAlaH pramANa.n te kasmAddharmo.asti kartR^iShu .. 53..\\ tava putro mamApatya.n hatavAnhi.nsito mayA . anantara.n tvayA chAhaM bandhanIyA mahIpate .. 54..\\ aha.n hi putrashokena kR^itapApA tavAtmaje . tathA tvayA prahartavyaM mayi tattva.n cha me shR^iNu .. 55..\\ bhakShArtha.n krIDanArtha.n vA narA vA~nchhanti pakShiNaH . tR^itIyo nAsti sa.nyogo vadhabandhAdR^ite kShamaH .. 56..\\ vadhabandhabhayAdeke mokShatantramupAgatAH . maraNotpAtaja.n duHkhamAhurdharmavido janAH .. 57..\\ sarvasya dayitAH prANAH sarvasya dayitAH sutAH . duHkhAdudvijate sarvaH sarvasya sukhamIpsitam .. 58..\\ duHkha.n jarA brahmadattaduHkhamarthaviparyayaH . duHkha.n chAniShTa sa.nvAso duHkhamiShTaviyogajam .. 59..\\ vairabandhakR^ita.n duHkha.n hi.nsAjaM strIkR^itaM tathA . duHkha.n sukhena satata.n janAdviparivartate .. 60..\\ na duHkhaM paraduHkhe vai ke chidAhurabuddhayaH . yo duHkhaM nAbhijAnAti sa jalpati mahAjane .. 61..\\ yastu shochati duHkhArtaH sa katha.n vaktumutsahet . rasaGYaH sarvaduHkhasya yathAtmani tathA pare .. 62..\\ yatkR^ita.n te mayA rAja.nstvayA cha mama yatkR^itam . na tadvarShashataiH shakya.n vyapohitumarindama .. 63..\\ AvayoH kR^itamanyonya.n tatra sandhirna vidyate . smR^itvA smR^itvA hi te putraM nava.n vairaM bhaviShyati .. 64..\\ vairamantikamAsajya yaH prIti.n kartumichchhati . mR^inmayasyeva bhagnasya tasya sandhirna vidyate .. 65..\\ nishchitashchArthashAstraGYairavishvAsaH sukhodayaH . ushanAshchAtha gAthe dve prahrAdAyAbravItpurA .. 66..\\ ye vairiNaH shraddadhate satye satyetare.api vA . te shraddadhAnA vadhyante madhu shuShkakR^iNairyathA .. 67..\\ na hi vairANi shAmyanti kuleShvA dashamAdyugAt . AkhyAtArashcha vidyante kule chedvidyate pumAn .. 68..\\ upaguhya hi vairANi sAntvayanti narAdhipAH . athainaM pratipiMShanti pUrNa.n ghaTamivAshmani .. 69..\\ sadA na vishvasedrAjanpApa.n kR^itveha kasya chit . apakR^itya pareShA.n hi vishvAsAdduHkhamashnute .. 70..\\ b nAvishvAsAchchinvate.arhAnnehante chApi ki.n chana . bhayAdekatarAnnityaM mR^itakalpA bhavanti cha .. 71..\\ p yasyeha vraNinau pAdau padbhyA.n cha parisarpati . kShaNyete tasya tau pAdau suguptamabhidhAvataH .. 72..\\ netrAbhyA.n sa rujAbhyAM yaH prativAtamudIkShate . tasya vAyurujAtyarthaM netrayorbhavati dhruvam .. 73..\\ duShTaM panthAnamAshritya yo mohAdabhipadyate . Atmano balamaGYatvA tadanta.n tasya jIvitam .. 74..\\ yastu varShamaviGYAya kShetra.n kR^iShati mAnavaH . hInaM puruShakAreNa sasyaM naivApnute punaH .. 75..\\ yashcha tikta.n kaShAya.n vApyAsvAda vidhuraM hitam . AhAra.n kurute nitya.n so.amR^itatvAya kalpate .. 76..\\ pathyaM bhuktvA naro lobhAdyo.anyadashnAti bhojanam . pariNAmamaviGYAya tadanta.n tasya jIvitam .. 77..\\ daivaM puruShakArashcha sthitAvanyonyasaMshrayAt . udAttAnA.n karma tantraM daivaM klIbA upAsate .. 78..\\ karma chAtmahita.n kAryaM tIkShNa.n vA yadi vA mR^idu . grasyate.akarma shIlastu sadAnarthairaki~ncanaH .. 79..\\ tasmAtsaMshayite.apyarthe kArya eva parAkramaH . sarvasvamapi santyajya kAryamAtmahitaM naraiH .. 80..\\ vidyA shaurya.n cha dAkShyaM cha balaM dhairyaM cha pa~nchakam . mitrANi sahajAnyAhurvartayantIha yairbudhAH .. 81..\\ niveshana.n cha kupyaM cha kShetraM bhAryA suhR^ijjanaH . etAnyupachitAnyAhuH sarvatra labhate pumAn .. 82..\\ sarvatra ramate prAGYaH sarvatra cha virochate . na vibhIShayate ka.n chidbhIShito na bibheti cha .. 83..\\ nityaM buddhimato hyarthaH svalpako.api vivardhate . dAkShyeNa kurute karma sa.nyamAtpratitiShThati .. 84..\\ gR^ihasnehAvabaddhAnAM narANAmalpamedhasAm . kustrI khAdati mA.nsAni mAghamA segavAm iva .. 85..\\ gR^iha.n kShetrANi mitrANi svadesha iti chApare . ityevamavasIdanti narA buddhiviparyaye .. 86..\\ utpatetsarujAddeshAdvyAdhidurbhikSha pIDitAt . anyatra vastu.n gachchhedvA vasedvA nityamAnitaH .. 87..\\ tasmAdanyatra yAsyAmi vastuM nAhamihotsahe . kR^itametadanAhArya.n tava putreNa pArthiva .. 88..\\ kubhAryA.n cha kuputraM cha kurAjAnaM kusauhR^idam . kusambandha.n kudeshaM cha dUrataH parivarjayet .. 89..\\ kumitre nAsti vishvAsaH kubhAryAyA.n kuto ratiH . kurAjye nirvR^itirnAsti kudeshe na prajIvyate .. 90..\\ kumitre sa~NgataM nAsti nityamasthirasauhR^ide . avamAnaH kusambandhe bhavatyarthaviparyaye .. 91..\\ sA bhAryA yA priyaM brUte saputro yatra nirvR^itiH . tanmitra.n yatra vishvAsaH sa desho yatra jIvyate .. 92..\\ yatra nAsti balAtkAraH sa rAjA tIvrashAsanaH . na chaiva hyabhisambandho daridra.n yo bubhUShati .. 93..\\ bhAryA desho.atha mitrANi putra sambandhibAndhavAH . etatsarva.n guNavati dharmanetre mahIpatau .. 94..\\ adharmaGYasya vilayaM prajA gachchhantyanigrahAt . rAjA mUla.n trivargasya apramatto.anupAlayan .. 95..\\ baliShaDbhAgamuddhR^itya bali.n tamupayojayet . na rakShati prajAH samyagyaH sa pArthiva taskaraH .. 96..\\ dattvAbhaya.n yaH svayameva rAjA na tatpramANa.n kurute yathAvat . sa sarvalokAdupalabhya pApam adharmabuddhirnirayaM prayAti .. 97..\\ dattvAbhaya.n yaH sma rAjA pramANa.n kurute sadA . sa sarvasukhakR^ijGYeyaH prajA dharmeNa pAlayan .. 98..\\ pitA mAtA gururgoptA vahnirvaishravaNo yamaH . sapta rAGYo guNAnetAnmanurAha prajApatiH .. 99..\\ pitA hi rAjA rAShTrasya prajAnA.n yo.anukampakaH . tasminmithyA praNIte hi tiryaggachchhati mAnavaH .. 100..\\ sambhAvayati mAteva dInamabhyavapadyate . dahatyagnirivAniShTAnyamayanbhavate yamaH .. 101..\\ iShTeShu visR^ijatyarthAnkubera iva kAmadaH . gururdharmopadeshena goptA cha paripAlanAt .. 102..\\ yastu ra~njayate rAjA paurajAnapadAnguNaiH . na tasya bhrashyate rAjya.n guNadharmAnupAlanAt .. 103..\\ svaya.n samupajAnanhi paurajAnapada kriyAH . sa sukhaM modate bhUpa iha loke paratra cha .. 104..\\ nityodvignAH prajA yasya karabhAra prapIDitAH . anarthairvipralupyante sa gachchhati parAbhavam .. 105..\\ prajA yasya vivardhante sarasIva mahotpalam . sa sarvayaGYaphalabhAgrAjA loke mahIyate .. 106..\\ balinA vigraho rAjanna katha.n chitprashasyate . balinA vigR^ihItasya kuto rAjya.n kutaH sukham .. 107..\\ bh saivamuktvA shakunikA brahmadattaM narAdhipam . rAjAna.n samanuGYApya jagAmAthepsitA.n disham .. 108..\\ etatte brahmadattasya pUjanyA saha bhAShitam . mayoktaM bharatashreShTha kimanyachchhrotumichchhasi .. 109..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 138} y yugakShayAtparikShINe dharme loke cha bhArata . dasyubhiH pIDyamAne cha katha.n stheyaM pitAmaha .. 1..\\ bh hanta te kathyayiShyAmi nItimApatsu bhArata . utsR^ijyApi ghR^iNA.n kAle yathA varteta bhUmipaH .. 2..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . bharadvAjasya sa.nvAda.n rAGYaH shatru.n tapasya cha .. 3..\\ rAjA shatru.n tapo nAma sauvIrANAM mahArathaH . kaNi~Nkamupasa~Ngamya paprachchhArtha vinishchayam .. 4..\\ alabdhasya katha.n lipsA labdha.n kena vivardhate . vardhitaM pAlayetkena pAlitaM praNayetkatham .. 5..\\ tasmai vinishchayArtha.n sa paripR^iShTArtha nishchayaH . uvAcha brAhmaNo vAkyamida.n hetumaduttaram .. 6..\\ nityamudyatadaNDaH syAnnitya.n vivR^itapauruShaH . achchhidrashchhidradarshI cha pareShA.n vivarAnugaH .. 7..\\ nityamudyatadaNDasya bhR^ishamudvijate janaH . tasmAtsarvANi bhUtAni daNDenaiva prarodhayet .. 8..\\ evameva prasha.nsanti paNDitAstattvadarshinaH . tasmAchchatuShTaye tasminpradhAno daNDa uchyate .. 9..\\ chhinnamUle hyadhiShThAne sarve tajjIvino hatAH . katha.n hi shAkhAstiShTheyushchhinnamUle vanaspatau .. 10..\\ mUlamevAditashchhindyAtparapakShasya paNDitaH . tataH sahAyAnpakSha.n cha sarvamevAnusArayet .. 11..\\ sumantrita.n suvikrAntaM suyuddhaM supalAyitam . ApadAM padakAleShu kurvIta na vichArayet .. 12..\\ vAnmAtreNa vinItaH syAddhR^idayena yathA kShuraH . shlakShNapUrvAbhibhAShI cha kAmakrodhau vivarjayet .. 13..\\ sapatnasahite kArye kR^itvA sandhiM na vishvaset . apakrAmettataH kShipra.n kR^itakAryo vichakShaNaH .. 14..\\ shatru.n cha mitrarUpeNa sAntvenaivAbhisAntvayet . nityashashchodvijettasmAtsarpAdveshma gatAdiva .. 15..\\ yasya buddhiM paribhavettamatItena sAntvayet . anAgatena duShpraGYaM pratyutpannena paNDitam .. 16..\\ a~njali.n shapathaM sAntvaM praNamya shirasA vadet . ashruprapAtana.n chaiva kartavyaM bhUtimichchhatA .. 17..\\ vahedamitra.n skandhena yAvatkAlaviparyayaH . athainamAgate kAle bhindyAdghaTamivAshmani .. 18..\\ muhUrtamapi rAjendra tindukAlAtavajjvalet . na tuShAgnirivAnarchirdhUmAyeta narash chiram .. 19..\\ nAnarthakenArthavattva.n kR^itaghnena samAcharet . arthe tu shakyate bhoktu.n kR^itakAryo.avamanyate . tasmAtsarvANi kAryANi sAvasheShANi kArayet .. 20..\\ kokilasya varAhasya meroH shUnyasya veshmanaH . vyADasya bhaktichitrasya yachchhreShTha.n tatsamAcharet .. 21..\\ utthAyotthAya gachchhechcha nityayukto riporgR^ihAn . kushala.n chApi pR^ichchheta yadyapyakushalaM bhavet .. 22..\\ nAlasAH prApnuvantyarthAnna klIbA na cha mAninaH . na cha lokaravAdbhItA na cha shashvatpratIkShiNaH .. 23..\\ nAsya chhidraM paro vidyAdvidyAchchhidraM parasya tu . gUhetkUrma ivA~NgAni rakShedvivaramAtmanaH .. 24..\\ bakavachchintayedarthAnsi.nhavachcha parAkramet . vR^ikavachchAvalumpeta shashavachcha niviShpatet .. 25..\\ pAnamakShAstathA nAryo mR^igayA gItavAditam . etAni yuktyA seveta prasa~Ngo hyatra doShavAn .. 26..\\ kuryAtkR^iNamaya.n chApa.n shayIta mR^igashAyikAm . andhaH syAdandhavelAyAM bAdhiryamapi saMshrayet .. 27..\\ desha.n kAla.n samAsAdya vikrameta vichakShaNaH . deshakAlAbhyatIto hi vikramo niShphalo bhavet .. 28..\\ kAlAkAlau sampradhArya balAbalamathAtmanaH . parasparabala.n GYAtvA tathAtmAnaM niyojayet .. 29..\\ daNDenopanata.n shatruM yo rAjA na niyachchhati . sa mR^ityumupagUhyAste garbhamashvatarI yathA .. 30..\\ supuShpitaH syAdaphalaH phalavAnsyAddurAruhaH . AmaH syAtpakvasa~NkAsho na cha shIryeta kasya chit .. 31..\\ AshA.n kAlavatIM kuryAttAM cha vighnena yojayet . vighnaM nimittato brUyAnnimitta.n chApi hetutaH .. 32..\\ bhItavatsa.nvidhAtavya.n yAvadbhayamanAgatam . Agata.n tu bhayaM dR^iShTvA prahartavyamabhItavat .. 33..\\ na saMshayamanAruhya naro bhadrANi pashyati . saMshayaM punarAruhya yadi jIvati pashyati .. 34..\\ anAgata.n vijAnIyAdyachchhedbhayamupasthitam . punarvR^iddhikShayAtki.n chidabhivR^ittaM nishAmayet .. 35..\\ pratyupasthita kAlasya sukhasya parivarjanam . anAgatasukhAshA cha naiSha buddhimatAM nayaH .. 36..\\ yo.ariNA saha sandhAya sukha.n svapiti vishvasan . sa vR^ikShAgra prasupto vA patitaH pratibudhyate .. 37..\\ karmaNA yena teneha mR^idunA dAruNena vA . uddhareddInamAtmAna.n samartho dharmamAcharet .. 38..\\ ye sapatnAH sapatnAnA.n sarvA.nstAnapavatsayet . AtmanashchApi boddhavyAshchArAH praNihitaH paraiH .. 39..\\ chAraH suvihitaH kArya Atmano.atha parasya cha . pAShaNDA.nstApasAdIMshcha pararAShTraM praveshayet .. 40..\\ udyAneShu vihAreShu prapAsvAvasatheShu cha . pAnAgAreShu vesheShu tIrtheShu cha sabhAsu cha .. 41..\\ dharmAbhichAriNaH pApAshchArA lokasya kaNTakAH . samAgachchhanti tAnbuddhvA niyachchhechchhamayedapi .. 42..\\ na vishvasedavishvaste vishvaste nApi vishvaset . vishvastaM bhayamanveti nAparIkShya cha vishvaset .. 43..\\ vishvAsayitvA tu para.n tattvabhUtena hetunA . athAsya praharetkAle ki.n chidvichalite pade .. 44..\\ asha~Nkyamapi sha~Nketa nitya.n sha~Nketa sha~NkitAt . bhaya.n hi sha~NkitAjjAtaM sa mUlamapi kR^intati .. 45..\\ avadhAnena maunena kAShAyeNa jaTAjinaiH . vishvAsayitvA dveShTAramavalumpedyathA vR^ikaH .. 46..\\ putro vA yadi vA bhrAtA pitA vA yadi vA suhR^it . arthasya vighna.n kurvANA hantavyA bhUtivardhanAH .. 47..\\ gurorapyavaliptasya kAryAkAryamajAnataH . utpathapratipannasya daNDo bhavati shAsanam .. 48..\\ pratyutthAnAbhivAdAbhyA.n sampradAnena kasya chit . pratipuShkala ghAtI syAttIkShNatuNDa iva dvijaH .. 49..\\ nAchhittvA paramarmANi nAkR^itvA karma dAruNam . nAhatvA matsyaghAtIva prApnoti paramA.n shriyam .. 50..\\ nAsti jAtyA ripurnAma mitraM nAma na vidyate . sAmarthya yogAjjAyante mitrANi ripavastathA .. 51..\\ amitraM naiva mu~ncheta bruvanta.n karuNAnyapi . duHkha.n tatra na kurvIta hanyAtpUrvApakAriNam .. 52..\\ sa~NgrahAnugrahe yatnaH sadA kAryo.anasUyatA . nigrahashchApi yatnena kartavyo bhUtimichchhatA .. 53..\\ prahariShyanpriyaM brUyAtprahR^ityApi priyottaram . api chAsya shirashchhittvA rudyAchchhochedathApi vA .. 54..\\ nimantrayeta sAntvena saMmAnena titikShayA . AshA kAraNamityetatkartavyaM bhUtimichchhatA .. 55..\\ na shuShkavaira.n kurvIta na bAhubhyAM nadIM taret . apArthakamanAyuShya.n goviShANasya bhakShaNam . dantAshcha parighR^iShyante rasashchApi na labhyate .. 56..\\ trivarge trividhA pIDAnubandhAstraya eva cha . anubandha vadhau GYAtvA pIDA.n hi parivarjayet .. 57..\\ R^iNa sheSho.agnisheShashcha shatrusheShastathaiva cha . punaH punarvivardheta svalpo.apyanivAritaH .. 58..\\ vardhamAnamR^iNa.n tiShThatparibhUtAshcha shatravaH . Avahantyanaya.n tIvra.n vyAdhayashchApyupekShitAH .. 59..\\ nAsamyakkR^itakArI syAdapramattaH sadA bhavet . kaNTako.api hi dushchhinno vikAra.n kurute chiram .. 60..\\ vadhena cha manuShyANAM mArgANA.n dUShaNena cha . AkarANA.n vinAshaishcha pararAShTraM vinAshayet .. 61..\\ gR^idhradR^iShTirbakAlInaH shvacheShTaH si.nhavikramaH . anudvignaH kAkasha~NkI bhuja~Ngacharita.n charet .. 62..\\ shreNi mukhyopajApeShu vallabhAnunayeShu cha . amAtyAnparirakSheta bhedasa~NghAtayorapi .. 63..\\ mR^idurityavamanyante tIkShNa ityudvijanti cha . tIkShNakAle cha tIkShNaH syAnmR^idu kAle mR^idurbhavet .. 64..\\ mR^idunA sumR^ida.n hanti mR^idunA hanti dAruNam . nAsAdhyaM mR^idunA ki.n chittasmAttIkShNataraM mR^idu .. 65..\\ kAle mR^iduryo bhavati kAle bhavati dAruNaH . sa sAdhayati kR^ityAni shatrUMshchaivAdhitiShThati .. 66..\\ paNDitena viruddhaH sandUre.asmIti na vishvaset . dIrghau buddhimato bAhU yAbhyA.n hi.nsati hi.nsitaH .. 67..\\ na tattaredyasya na pAramuttaren na taddharedyatpunarAharetparaH . na tatkhanedyasya na mUlamutkhanen na ta.n hanyAdyasya shiro na pAtayet .. 68..\\ itIdamukta.n vR^ijinAbhisa.nhitaM na chaitadevaM puruShaH samAcharet . paraprayukta.n tu kathaM nishAmayed ato mayoktaM bhavato hitArthinA .. 69..\\ yathAvadukta.n vachanaM hita.n tadA nishamya vipreNa suvIra rAShTriyaH . tathAkarodvAkyamadInachetanaH shriya.n cha dIptAM bubhuje sa bAndhavaH .. 70..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 139} y hIne paramake dharme sarvalokAtila~Nghini . adharme dharmatAM nIte dharme chAdharmatA.n gate .. 1..\\ maryAdAsu prabhinnAsu kShubhite dharmanishchaye . rAjabhiH pIDite loke chorairvApi vishAM pate .. 2..\\ sarvAshrameShu mUDheShu karmasUpahateShu cha . kAmAnmohAchcha lobhAchcha bhayaM pashyatsu bhArata .. 3..\\ avishvasteShu sarveShu nityabhIteShu pArthiva . nikR^ityA hanyamAneShu va~nchayatsu parasparam .. 4..\\ sampradIpteShu desheShu brAhmaNye chAbhipIDite . avarShati cha parjanye mitho bhede samutthite .. 5..\\ sarvasmindasyu sAdbhUte pR^ithivyAmupajIvane . kena svidbrAhmaNo jIvejjaghanye kAla Agate .. 6..\\ atityakShuH putrapautrAnanukroshAnnarAdhipa . kathamApatsu varteta tanme brUhi pitAmaha .. 7..\\ katha.n cha rAjA varteta loke kaluShatAM gate . kathamarthAchcha dharmAchcha na hIyeta parantapa .. 8..\\ bh rAjamUlA mahArAja yogakShema suvR^iShTayaH . prajAsu vyAdhayashchaiva maraNa.n cha bhayAni cha .. 9..\\ kR^ita.n tretA dvAparashcha kalishcha bharatarShabha . rAjamUlAni sarvANi mama nAstyatra saMshayaH .. 10..\\ tasmi.nstvabhyAgate kAle prajAnA.n doShakArake . viGYAnabalamAsthAya jIvitavya.n tadA bhavet .. 11..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . vishvAmitrasya sa.nvAda.n chaNDAlasya cha pakkaNe .. 12..\\ tretA dvAparayoH sandhau purA daivavidhikramAt . anAvR^iShTirabhUdghorA rAjandvAdasha vArShikI .. 13..\\ prajAnAmabhivR^iddhAnA.n yugAnte paryupasthite . tretA nirmokSha samaye dvAparapratipAdane .. 14..\\ na vavarSha sahasrAkShaH pratilomo.abhavadguruH . jagAma dakShiNaM mArga.n somo vyAvR^ittalakShaNaH .. 15..\\ nAvashyAyo.api rAtryante kuta evAbhra rAjayaH . nadyaH sa~NkShiptatoyaughAH kva chidantargatAbhavan .. 16..\\ sarA.nsi saritashchaiva kUpAH prasravaNAni cha . hatatviTkAnyalakShyanta nisargAddaivakAritAt .. 17..\\ upashuShka jalasthAyA vinivR^ittasabhA prapA . nivR^ittayaGYasvAdhyAyA nirvaShaTkArama~NgalA .. 18..\\ utsannakR^iShi gorakShyA nivR^ittavipaNApaNA . nivR^ittapUgasamayA sampranaShTa mahotsavA .. 19..\\ asthi ka~NkAla sa~NkIrNA hAhAbhUtajanAkulA . shUnyabhUyiShTha nagarA dagdhagrAma niveshanA .. 20..\\ kva chichchoraiH kva chichchhastraiH kva chidrAjabhirAturaiH . parasparabhayAchchaiva shUnyabhUyiShTha nirjanA .. 21..\\ gatadaivatasa~NkalpA vR^iddhabAla vinAkR^itA . gojAvi mahiShairhInA parasparaharA harA .. 22..\\ hataviprA hatA rakShA pranaShTauShadhi sa~ncayA . shyAva bhUtanaraprAyA babhUva vasudhA tadA .. 23..\\ tasminpratibhaye kAle kShINe dharme yudhiShThira . babhramuH kShudhitA martyAH khAdantaH sma parasparam .. 24..\\ R^iShayo niyamA.nstyaktvA parityaktAgnidaivatAH . AshramAnsamparityajya paryadhAvannitastataH .. 25..\\ vishvAmitro.atha bhagavAnmaharShiraniketanaH . kShudhA parigato dhImAnsamantAtparyadhAvata .. 26..\\ sa kadA chitparipata~nshvapachAnAM niveshanam . hi.nsrANAM prANihantR^INAmAsasAda vane kva chit .. 27..\\ vibhinnakalashAkIrNa.n shvacharmAchchhAdanAyutam . varAhakharabhagnAsthi kapAlaghaTa sa~Nkulam .. 28..\\ mR^itachela paristIrNaM nirmAlya kR^itabhUShaNam . sarpanirmoka mAlAbhiH kR^itachihnakuTI maTham .. 29..\\ ulUka pakShadhvajibhirdevatAyatanairvR^itam . lohaghaNTA pariShkAra.n shvayUthaparivAritam .. 30..\\ tatpravishya kShudhAviShTo gAdheH putro mahAnR^iShiH . AhArAnveShaNe yuktaH para.n yatnaM samAsthitaH .. 31..\\ na cha kva chidavindatsa bhikShamANo.api kaushikaH . mA.nsamannaM mUlaphalamanyadvA tatra ki.n chana .. 32..\\ aho kR^ichchhraM mayA prAptamiti nishchitya kaushikaH . papAta bhUmau daurbAlyAttasmiMshchaNDAla pakkaNe .. 33..\\ chintayAmAsa sa muniH kiM nu me sukR^itaM bhavet . katha.n vR^ithA na mR^ityuH syAditi pArthiva sattama .. 34..\\ sa dadarsha shvamA.nsasya kutantI.n vitatAM muniH . chaNDAlasya gR^ihe rAjansadyaH shastrahatasya cha .. 35..\\ sa chintayAmAsa tadA steya.n kAryamito mayA . na hIdAnImupAyo.anyo vidyate prANadhAraNe .. 36..\\ Apatsu vihita.n steyaM vishiShTa samahInataH . paraM paraM bhavetpUrvamasteyamiti nishchayaH .. 37..\\ hInAdAdeyamAdau syAtsamAnAttadanantaram . asambhavAdAdadIta vishiShTAdapi dhArmikAt .. 38..\\ so.ahamantAvasAnAnA.n haramANaH parigrahAt . na steya doShaM pashyAmi hariShyAmetadAmiSham .. 39..\\ etAM buddhi.n samAsthAya vishvAmitro mahAmuniH . tasmindeshe prasuShvApa patito yatra bhArata .. 40..\\ sa vigADhAM nishA.n dR^iShTvA supte chaNDAla pakkaNe . shanairutthAya bhagavAnpravivesha kuTI maTham .. 41..\\ sa supta eva chaNDAlaH shreShmApihita lochanaH . paribhinna svaro rUkSha uvAchApriya darshanaH .. 42..\\ kaH kutantI.n ghaTTayati supte chaNDAla pakkaNe . jAgarmi nAvasupto.asmi hato.asIti cha dAruNaH .. 43..\\ vishvAmitro.ahamityeva sahasA tamuvAcha saH . sahasAbhyAgata bhayaH sodvegastena karmaNA .. 44..\\ chaNDAlastadvachaH shrutvA maharSherbhAvitAtmanaH . shayanAdupasambhrAnta iyeShotpatitu.n tataH .. 45..\\ sa visR^ijyAshru netrAbhyAM bahumAnAtkR^itA~njaliH . uvAcha kaushika.n rAtrau brahmanki.n te chikIrShitam .. 46..\\ vishvAmitrastu mAta~NgamuvAcha parisAntvayan . kShudhito.aha.n gataprANo hariShyAmi shvajAghanIm .. 47..\\ avasIdanti me prANAH smR^itirme nashyati kShudhA . svadharmaM budhyamAno.api hariShyAmi shvajAghanIm .. 48..\\ aTanbhaikShaM na vindAmi yadA yuShmAkamAlaye . tadA buddhiH kR^itA pApe hariShyAmi shvajAghanIm .. 49..\\ tR^iShitaH kaluShaM pAtA nAsti hrIrashanArthinaH . kShuddharma.n dUShayatyatra hariShyAmi shvajAghanIm .. 50..\\ agnirmukhaM purodhAshcha devAnA.n shuchi pAdvibhuH . yathA sa sarvabhugbrahmA tathA mA.n viddhi dharmataH .. 51..\\ tamuvAcha sa chaNDAlo maharShe shR^iNu me vachaH . shrutvA tathA samAtiShTha yathA dharmAnna hIyase .. 52..\\ mR^igANAmadhama.n shvAnaM pravadanti manIShiNaH . tasyApyadhama uddeshaH sharIrasyoru jAghanI .. 53..\\ neda.n samyagvyavasitaM maharShe karma vaikR^itam . chaNDAla svasya haraNamabhakShyasya visheShataH .. 54..\\ sAdhvanyamanupashya tvamupAyaM prANadhAraNe . na mA.nsalobhAttapaso nAshaste syAnmahAmune .. 55..\\ jAnato.avihito mArgo na kAryo dharmasa~NkaraH . mA sma dharmaM parityAkShIstva.n hi dharmaviduttamaH .. 56..\\ vishvAmitrastato rAjannityukto bharatarShabha . kShudhArtaH pratyuvAchedaM punareva mahAmuniH .. 57..\\ nirAhArasya sumahAnmama kAlo.abhidhAvataH . na vidyate.abhyupAyashcha kashchinme prANadhAraNe .. 58..\\ yena tena visheSheNa karmaNA yena kena chit . abhyujjIvetsIdamAnaH samartho dharmamAcharet .. 59..\\ aindro dharmaH kShatriyANAM brAhmaNAnAmathAgnikaH . brahma vahnirmama balaM bhakShyAmi samaya.n kShudhA .. 60..\\ yathA yathA vai jIveddhi tatkartavyamapIDayA . jIvitaM maraNAchchhreyo jIvandharmamavApnuyAt .. 61..\\ so.aha.n jIvitamAkA~NkShannabhakShasyApi bhakShaNam . vyavasye buddhipUrva.n vai tadbhavAnanumanyatAm .. 62..\\ jIvandharma.n chariShyAmi praNotsyAmyashubhAni cha . tapobhirvidyayA chaiva jyotIMShIva mahattamaH .. 63..\\ zvapacha naitatkhAdanprApsyase prANamanyaM nAyurdIrghaM nAmR^itasyeva tR^iptim . bhikShAmanyAM bhikSha mAte mano.astu shvabhakShaNe shvA hyabhakSho dvijAnAm .. 64..\\ vi na durbhikShe sulabhaM mA.nsamanyach chhvapAka nAnnaM na cha me.asti vittam . kShudhArtashchAhamagatirnirAshaH shvamA.nse chAsminShaDrasAnsAdhu manye .. 65..\\ z pa~ncha pa~nchanakhA bhakShyA brahmakShatrasya vai dvija . yadi shAstraM pramANa.n te mAbhakShye mAnasaM kR^ithAH .. 66..\\ v agastyenAsuro jagdho vAtApiH kShudhitena vai . ahamApadgataH kShubdho bhakShayiShye shvajAghanIm .. 67..\\ z bhikShAmanyAmAhareti na chaitatkartumarhasi . na nUna.n kAryametadvai hara kAma.n shvajAghanIm .. 68..\\ vi shiShTA vai kAraNa.n dharme tadvR^ittamanuvartaye . parAM medhyAshanAdetAM bhakShyAM manye shvajAghanIm .. 69..\\ z asatA yatsamAchIrNaM na sa dharmaH sanAtanaH . nAvR^ittamanukArya.n vai mA chhalenAnR^ita.n kR^ithAH .. 70..\\ vi na pAtakaM nAvamatamR^iShiH sankartumarhasi . samau cha shvamR^igau manye tasmAdbhakShyA shvajAghanI .. 71..\\ z yadbrAhmaNArthe kR^itamarthitena tenarShiNA tachcha bhakShyAdhikAram . sa vai dharmo yatra na pApamasti sarvairupAyairhi sa rakShitavyaH .. 72..\\ vi mitra.n cha me brAhmaNashchAyamAtmA priyashcha me pUjyatamash cha loke . taM bhartu kAmo.ahamimA.n hariShye nR^isha.nsAnAmIdR^ishAnAM na bibhye .. 73..\\ z kAmaM narA jIvita.n santyajanti na chAbhakShyaiH pratikurvanti tatra . sarvAnkAmAnprApnuvantIha vidvan priyasva kAma.n sahitaH kShudhA vai .. 74..\\ vi sthAne tAvatsaMshayaH pretya bhAve niHsaMshaya.n karmaNA.n vA vinAshaH . ahaM punarvarta ityAshayAtmA mUla.n rakShanbhakShayiShyAmyabhakShyam .. 75..\\ buddhyAtmake vyastamastIti tuShTo mohAdekatva.n yathA charma chakShuH . yadyapyenaH saMshayAdAcharAmi nAhaM bhaviShyAmi yathA tvameva .. 76..\\ z patanIyamida.n duHkhamiti me vartate matiH . duShkR^itI brAhmaNa.n santaM yastvAmahamupAlabhe .. 77..\\ vi pibantyevodaka.n gAvo maNDUkeShu ruvatsvapi . na te.adhikAro dharme.asti mA bhUrAtmaprasha.nsakaH .. 78..\\ z suhR^idbhUtvAnushAsmi tvA kR^ipA hi tvayi me dvija . tadeva.n shreya Adhatsva mA lobhAchchhvAnamAdithAH .. 79..\\ vi suhR^inme tva.n sukhepsushchedApado mAM samuddhara . jAne.aha.n dharmato.a.atmAna.n shvAnImutsR^ija jAghanIm .. 80..\\ z naivotsahe bhavate dAtumetAM nopekShitu.n hriyamANaM svamannam . ubhau syAvaH svamalenAvaliptau dAtAha.n cha tvaM cha vipra pratIchchhan .. 81..\\ vi adyAhametadvR^ijina.n karmakR^itvA jIvaMshchariShyAmi mahApavitram . prapUtAtmA dharmamevAbhipatsye yadetayorguru tadvai bravIhi .. 82..\\ z Atmaiva sAkShI kila lokakR^itye tvameva jAnAsi yadatra duShTam . yo hyAdriyedbhakShyamiti shvamA.nsaM manye na tasyAsti vivarjanIyam .. 83..\\ vi upAdAne khAdane vAsya doShaH kAryo nyAyairnityamatrApavAdaH . yasminna hi.nsA nAnR^ite vAkyalesho bhakShyakriyA tatra na tadgarIyaH .. 84..\\ z yadyeSha hetustava khAdanasya na te vedaH kAraNaM nAnyadharmaH . tasmAdabhakShye bhakShaNAdvA dvijendra doShaM na pashyAmi yathedamAttha .. 85..\\ vi na pAtakaM bhakShaNamasya dR^iShTaM surAM pItvA patatItIha shabdaH . anyonyakarmANi tathA tathaiva na lesha mAtreNa kR^itya.n hinasti .. 86..\\ z asthAnato hInataH kutsitAdvA ta.n vidvA.nsaM bAdhate sAdhuvR^ittam . sthAnaM punaryo labhate niSha~NgAt tenApi daNDaH sahitavya eva .. 87..\\ bh evamuktvA nivavR^ite mAta~NgaH kaushika.n tadA . vishvAmitro jahAraiva kR^itabuddhiH shvajAghanIm .. 88..\\ tato jagrAha pa~nchA~NgI.n jIvitArthI mahAmuniH . sadArastAmupAkR^itya vane yAto mahAmuniH .. 89..\\ etasminneva kAle tu pravavarShAtha vAsavaH . sa~njIvayanprajAH sarvA janayAmAsa chauShadhIH .. 90..\\ vishvAmitro.api bhagavA.nstapasA dagdhakilbiShaH . kAlena mahatA siddhimavApa paramAdbhutAm .. 91..\\ eva.n vidvAnadInAtmA vyasanastho jijIviShuH . sarvopAyairupAyaGYo dInamAtmAnamuddharet .. 92..\\ etAM buddhi.n samAsthAya jIvitavyaM sadA bhavet . jIvanpuNyamavApnoti naro bhadrANi pashyati .. 93..\\ tasmAtkaunteya viduShA dharmAdharmavinishchaye . buddhimAsthAya loke.asminvartitavya.n yatAtmanA .. 94..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 140} y yadida.n ghoramuddiShTamashraddheyamivAnR^itam . asti sviddasyu maryAdA yAmahaM parivarjaye .. 1..\\ saMmuhyAmi viShIdAmi dharmo me shithilI kR^itaH . udyamaM nAdhigachchhAmi kutash chitparichintayan .. 2..\\ bh naitachchhuddhAgamAdeva tava dharmAnushAsanam . praGYA samavatAro.aya.n kavibhiH sambhR^itaM madhu .. 3..\\ bahvyaH pratividhAtavyAH praGYA rAGYA tatastataH . naikashAkhena dharmeNa yAtraiShA sampravartate .. 4..\\ buddhisa~njanana.n rAGYA.n dharmamAcharatAM sadA . jayo bhavati kauravya tadA tadviddhi me vachaH .. 5..\\ buddhishreShThA hi rAjAno jayanti vijayaiShiNaH . dharmaH pratividhAtavyo buddhyA rAGYA tatastataH .. 6..\\ naikashAkena dharmeNa rAGYA.n dharmo vidhIyate . durbalasya kutaH praGYA purastAdanudAhR^itA .. 7..\\ advaidhaGYaH pathi dvaidhe saMshayaM prAptumarhati . buddhidvaidha.n veditavyaM purastAdeva bhArata .. 8..\\ pArshvataH karaNaM praGYA viShUchI tvApagA iva . janastUchchArita.n dharma.n vijAnAtyanyathAnyathA .. 9..\\ samyagviGYAninaH ke chinmithyA viGYAnino.apare . tadvai yathAtathaM buddhvA GYAnamAdadate satAm .. 10..\\ parimuShNanti shAstrANi dharmasya paripanthinaH . vaiShamyamarthavidyAnAM nairarthyAtkhyApayanti te .. 11..\\ AjijIviShavo vidyA.n yashaH kAmAH samantataH . te sarve narapApiShThA dharmasya paripanthinaH .. 12..\\ apakva matayo mandA na jAnanti yathAtatham . sadA hyashAstrakushalAH sarvatrApariniShThitAH .. 13..\\ parimuShNanti shAstrANi shAstradoShAnudarshinaH . viGYAnamatha vidyAnAM na samyagiti vartate .. 14..\\ nindayA paravidyAnA.n svAM vidyA.n khyApayanti ye . vAgastrA vAkchhurImattvA dugdha vidyA phalA iva .. 15..\\ tAnvidyA vaNijo viddhi rakShasAniva bhArata . vyAjena kR^itsno vidito dharmaste parihAsyate . na dharmavachana.n vAchA na buddhyA cheti naH shrutam .. 16..\\ iti bArhaspata.n GYAnaM provAcha maghavA svayam . na tveva vachana.n kiM chidanimittAdihochyate .. 17..\\ svavinItena shAstreNa vyavasyanti tathApare . lokayAtrAmihaike tu dharmamAhurmanIShiNaH .. 18..\\ samuddiShTa.n satA.n dharmaM svayamUhenna paNDitaH . amarShAchchhAstra saMmohAdaviGYAnAchcha bhArata .. 19..\\ shAstraM prAGYasya vadataH samUhe yAtyadarshanam . AgatAgamayA buddhyA vachanena prashasyate .. 20..\\ aGYAnAjGYAnahetutvAdvachana.n sAdhu manyate . anapAhatamevedaM neda.n shAstramapArthakam .. 21..\\ daiteyAnushanAH prAha saMshayachchhedane purA . GYAnamavyapadeshya.n hi yathA nAsti tathaiva tat .. 22..\\ tena tva.n chhinnamUlena kaM toShayitumarhasi . atathya vihita.n yo vA nedaM vAkyamupAshnuyAt .. 23..\\ ugrAyaiva hi sR^iShTo.asi karmaNe na tvavekShase . a~NgemAmanvavekShasva rAjanItiM bubhUShitam . yayA pramuchyate tvanyo yadartha.n cha pramodate .. 24..\\ ajo.ashvaH kShatramityetatsadR^ishaM brahmaNA kR^itam . tasmAdabhIShNa bhUtAnA.n yAtrA kA chitprasidhyati .. 25..\\ yastvavadhyavadhe doShaH sa vadhyasyAvadhe smR^itaH . eShaiva khalu maryAdA yAmayaM parivarjayet .. 26..\\ tasmAttIkShNaH prajA rAjA svadharme sthApayeduta . anyonyaM bhakShayanto hi prachareyurvR^ikA iva .. 27..\\ yasya dasyu gaNA rAShTre dhvA~NkShA matsyA~njalAdiva . viharanti parasvAni sa vai kShatriyapA.nsanaH .. 28..\\ kulInAnsachivAnkR^itvA veda vidyA samanvitAn . prashAdhi pR^ithivI.n rAjanprajA dharmeNa pAlayan .. 29..\\ vihInajamakarmANa.n yaH pragR^ihNAti bhUmipaH . ubhayasyAvisheShaGYastadvai kShatraM napu.nsakam .. 30..\\ naivograM naiva chAnugra.n dharmeNeha prashasyate . ubhayaM na vyatikrAmedugro bhUtvA mR^idurbhava .. 31..\\ kaShTaH kShatriya dharmo.aya.n sauhR^ida.n tvayi yatsthitam . ugre karmaNi sR^iShTo.asi tasmAdrAjyaM prashAdhi vai .. 32..\\ ashiShTa nigraho nitya.n shiShTasya paripAlanam . iti shakro.abravIddhImAnApatsu bharatarShabha .. 33..\\ y asti sviddasyu maryAdA yAmanyo nAtila~Nghayet . pR^ichchhAmi tvA.n satAM shreShTha tanme brUhi pitAmaha .. 34..\\ bh brAhmaNAneva seveta vidyA vR^iddhA.nstapasvinaH . shrutachAritravR^ittADhyAnpavitra.n hyetaduttamam .. 35..\\ yA devatAsu vR^ittiste sAstu vipreShu sarvadA . kruddhairhi vipraiH karmANi kR^itAni bahudhA nR^ipa .. 36..\\ teShAM prItyA yasho mukhyamaprItyA tu viparyayaH . prItyA hyamR^itavadviprAH kruddhAshchaiva yathA viSham .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 141} y pitAmaha mahAprAGYa sarvashAstravishArada . sharaNaM pAlayAnasya yo dharmasta.n vadasva me .. 1..\\ bh mahAndharmo mahArAja sharaNAgata pAlane . arhaH praShTuM bhavAMshchaiva prashnaM bharatasattama .. 2..\\ nR^igaprabhR^itayo rAjanrAjAnaH sharaNAgatAn . paripAlya mahArAja sa.nsiddhiM paramA.n gatAH .. 3..\\ shrUyate hi kapotena shatruH sharaNamAgataH . pUjitashcha yathAnyAya.n svaishcha mA.nsairnimantritaH .. 4..\\ y katha.n kapotena purA shatruH sharaNamAgataH . svamA.nsairbhojitaH kA.n cha gati.n lebhe sa bhArata .. 5..\\ bh shR^iNu rAjankathA.n divyA.n sarvapApapraNAshinIm . nR^ipatermuchukundasya kathitAM bhArgaveNa ha .. 6..\\ imamarthaM purA pArtha muchukundo narAdhipaH . bhArgavaM paripaprachchha praNato bharatarShabha .. 7..\\ tasmai shushrUShamANAya bhArgavo.akathayatkathAm . iya.n yathA kapotena siddhiH prAptA narAdhipa .. 8..\\ dharmanishchaya sa.nyuktA.n kAmArthasahitAM kathAm . shR^iNuShvAvahito rAjangadato me mahAbhuja .. 9..\\ kashchitkShudrasamAchAraH pR^ithivyA.n kAlasaMmataH . chachAra pR^ithivIM pApo ghoraH shakunilubdhakaH .. 10..\\ kAkola iva kR^iShNA~Ngo rUkShaH pApasamAhitaH . yavamadhyaH kR^isha grIvo hrasvapAdo mahAhanuH .. 11..\\ naiva tasya suhR^itkashchinna sambandhI na bAndhavaH . sa hi taiH samparityaktastena ghoreNa karmaNA .. 12..\\ sa vai kShArakamAdAya dvijAnhatvA vane sadA . chakAra vikraya.n teShAM pata~NgAnAM narAdhipa .. 13..\\ eva.n tu vartamAnasya tasya vR^ittiM durAtmanaH . agamatsumahAnkAlo na chAdharmamabudhyata .. 14..\\ tasya bhAryA sahAyasya ramamANasya shAshvatam . daivayogavimUDhasya nAnyA vR^ittirarochata .. 15..\\ tataH kadA chittasyAtha vanasthasya samudgataH . pAtayanniva vR^ikShA.nstAnsumahAnvAtasambhramaH .. 16..\\ meghasa~NkulamAkAsha.n vidyunmaNDalamaNDitam . sa~nchanna.n sumuhUrtena nau sthAneneva sAgaraH .. 17..\\ vAridhArA samUhaishcha samprahR^iShTaH shatakratuH . kShaNena pUrayAmAsa salilena vasundharAm .. 18..\\ tato dhArAkule loke sambhramannaShTachetanaH . shItArtastadvana.n sarvamAkulenAntarAtmanA .. 19..\\ naiva nimna.n sthalaM vApi so.avindata viha~NgahA . pUrito hi jalaughena mArgastasya vanasya vai .. 20..\\ pakShiNo vAtavegena hatA lInAstadAbhavan . mR^igAH si.nhA varAhAshcha sthalAnyAshritya tasthire .. 21..\\ mahatA vAtavarSheNa trAsitAste vanaukasaH . bhayArtAshcha kShudhArtAshcha babhramuH sahitA vane .. 22..\\ sa tu shItahatairgAtrairjagAmaiva na tasthivAn . so.apashyadvanaShaNDeShu meghanIla.n vanaspatim .. 23..\\ tArADhya.n kumudAkAramAkAshaM nirmalaM cha ha . meghairmuktaM nabho dR^iShTvA lubdhakaH shItavihvalaH .. 24..\\ disho.avalokayAmAsa velA.n chaiva durAtmavAn . dUre grAmaniveshashcha tasmAddeshAditi prabho . kR^itabuddhirvane tasminvastu.n tA.n rajanIM tadA .. 25..\\ so.a~njaliM prayataH kR^itvA vAkyamAha vanaspatim . sharaNa.n yAmi yAnyasmindaivatAnIha bhArata .. 26..\\ sa shilAyA.n shiraH kR^itvA parNAnyAstIrya bhUtale . duHkhena mahatAviShTastataH suShvApa pakShihA .. 27..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 142} bh atha vR^ikShasya shAkhAyA.n viha~NgaH sa suhR^ijjanaH . dIrghakAloShito rAja.nstatra chitratanU ruhaH .. 1..\\ tasya kAlya.n gatA bhAryA charituM nAbhyavartata . prAptA.n cha rajanIM dR^iShTvA sa pakShI paryatapyata .. 2..\\ vAtavarShaM mahachchAsInna chAgachchhati me priyA . kiM nu tatkAraNa.n yena sAdyApi na nivartate .. 3..\\ api svasti bhavettasyAH priyAyA mama kAnane . tayA virahita.n hIdaM shUnyamadya gR^ihaM mama .. 4..\\ yadi sA raktanetrAntA chitrA~NgI madhurasvarA . adya nAbhyeti me kAntA na kArya.n jIvitena me .. 5..\\ patidharmaratA sAdhvI prANebhyo.api garIyasI . sA hi shrAnta.n kShudhArtaM cha jAnIte mAM tapasvinI .. 6..\\ anuraktA hitA chaiva snigdhA chaiva pativratA . yasya vai tAdR^ishI bhAryA dhanyaH sa manujo bhuvi .. 7..\\ bhAryA hi paramo nAthaH puruShasyeha paThyate . asahAyasya loke.asmi.NllokayAtrA sahAyinI .. 8..\\ tathA rogAbhibhUtasya nitya.n kR^ichchhragatasya cha . nAsti bhAryAsama.n kiM chinnarasyArtasya bheShajam .. 9..\\ nAsti bhAryAsamo bandhurnAsti bhAryAsamA gatiH . nAsti bhAryAsamo loke sahAyo dharmasAdhanaH .. 10..\\ eva.n vipalatastasya dvijasyArtasya tatra vai . gR^ihItA shakunaghnena bhAryA shushrAva bhAratIm .. 11..\\ na sA strItyabhibhAShA syAdyasyA bhartA na tuShyati . agnisAkShikamapyetadbhartA hi sharaNa.n striyaH .. 12..\\ iti sa~ncintya duHkhArtA bhartAra.n duHkhitaM tadA . kapotI lubdhakenAtha yattA vachanamabravIt .. 13..\\ hanta vakShyAmi te shreyaH shrutvA cha kuru tattathA . sharaNAgata santrAtA bhava kAnta visheShataH .. 14..\\ eSha shAkunikaH shete tava vAsa.n samAshritaH . shItArtashcha kShudhArtashcha pUjAm asmai prayojaya .. 15..\\ yo hi kashchiddvija.n hanyAdgAM vA lokasya mAtaram . sharaNAgata.n cha yo hanyAttulyaM teShAM cha pAtakam .. 16..\\ yAsmAka.n vihitA vR^ittiH kApotI jAtidharmataH . sA nyAyyAtmavatA nitya.n tvadvidhenAbhivartitum .. 17..\\ yastu dharma.n yathAshakti gR^ihastho hyanuvartate . sa pretya labhate lokAnakShayAniti shushruma .. 18..\\ sa tva.n santAnavAnadya putravAnapi cha dvija . tatsvadehe dayA.n tyaktvA dharmArthau parigR^ihya vai . pUjAmasmai prayu~NkShva tvaM prIyetAsya mano yathA .. 19..\\ iti sA shakunI vAkya.n kShArakasthA tapasvinI . atiduHkhAnvitA prochya bhartAra.n samudaikShata .. 20..\\ sa patnyA vachana.n shrutvA dharmayukti samanvitam . harSheNa mahatA yukto bAShpavyAkulalochanaH .. 21..\\ ta.n vai shAkunika.n dR^iShTvA vidhidR^iShTena karmaNA . pUjayAmAsa yatnena sa pakShI pakShijIvinam .. 22..\\ uvAcha cha svAgata.n te brUhi kiM karavANyaham . santApashcha na kartavyaH svagR^ihe vartate bhavAn .. 23..\\ tadbravItu bhavAnkShipra.n kiM karomi kimichchhasi . praNayena bravImi tvA.n tva.n hi naH sharaNAgataH .. 24..\\ sharaNAgatasya kartavyamAtithyamiha yatnataH . pa~ncha yaGYapravR^ittena gR^ihasthena visheShataH .. 25..\\ pa~ncha yaGYA.nstu yo mohAnna karoti gR^ihAshramI . tasya nAyaM nacha paro loko bhavati dharmataH .. 26..\\ tadbrUhi tva.n suvisrabdho yattvaM vAchA vadiShyasi . tatkariShyAmyaha.n sarvaM mA tvaM loke manaH kR^ithAH .. 27..\\ tasya tadvachana.n shrutvA shakunerlubdhako.abravIt . bAdhate khalu mA shIta.n himatrANaM vidhIyatAm .. 28..\\ evamuktastataH pakShI parNAnyAstIrya bhUtale . yathA shuShkANi yatnena jvalanArtha.n druta.n yayau .. 29..\\ sa gatvA~NgAra karmAnta.n gR^ihItvAgnimathAgamat . tataH shuShkeShu parNeShu pAvaka.n so.abhyadIdipat .. 30..\\ susandIptaM mahatkR^itvA tamAha sharaNAgatam . pratApaya suvisrabdha.n svagAtrANyakutobhayaH .. 31..\\ sa tathoktastathetyuktvA lubdho gAtrANyatApayat . agnipratyAgata prANastataH prAha viha~Ngamam .. 32..\\ dattamAhAramichchhAmi tvayA kShudbAdhate hi mAm . tadvachaH sa pratishrutya vAkyamAha viha~NgamaH .. 33..\\ na me.asti vibhavo yena nAshayAmi tava kShudhAm . utpannena hi jIvAmo vayaM nitya.n vanaukasaH .. 34..\\ sa~ncayo nAsti chAsmAkaM munInAmiva kAnane . ityuktvA sa tadA tatra vivarNavadano.abhavat .. 35..\\ kathaM nu khalu kartavyamiti chintAparaH sadA . babhUva bharatashreShTha garhayanvR^ittimAtmanaH .. 36..\\ muhUrtAllabdhasa~nj~nastu sa pakShI pakShighAtakam . uvAcha tarpayiShye tvAM muhUrtaM pratipAlaya .. 37..\\ ityuktvA shuShkaparNaiH sa samprajvAlya hutAshanam . harSheNa mahatA yuktaH kapotaH punarabravIt .. 38..\\ devAnA.n cha munInAM cha pitR^INAM cha mahAtmanAm . shrutapUrvo mayA dharmo mahAnatithipUjane .. 39..\\ kuruShvAnugrahaM me.adya satyametadbravImi te . nishchitA khalu me buddhiratithipratipUjane .. 40..\\ tataH satyapratiGYo vai sa pakShI prahasanniva . tamagni.n triH parikramya pravivesha mahIpate .. 41..\\ agnimadhyaM praviShTa.n ta lubdho dR^iShTvAtha pakShiNam . chintayAmAsa manasA kimidaM nu kR^itaM mayA .. 42..\\ aho mama nR^isha.nsasya garhitasya svakarmaNA . adharmaH sumahAnghoro bhaviShyati na saMshayaH .. 43..\\ evaM bahuvidhaM bhUri vilalApa sa lubdhakaH . garhayansvAni karmANi dvija.n dR^iShTvA tathAgatam .. 44..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 143} bh tatasta.n lubdhakaH pashyankR^ipayAbhipariplutaH . kapotamagnau patita.n vAkyaM punaruvAcha ha .. 1..\\ kimIdR^ishaM nR^isha.nsena mayA kR^itamabuddhinA . bhaviShyati hi me nityaM pAtaka.n hR^idi jIvataH .. 2..\\ sa vinindannathAtmAnaM punaH punaruvAcha ha . dhinmAmastu sudurbuddhi.n sadA nikR^itinishchayam . shubha.n karma parityajya yo.aha.n shakunilubdhakaH .. 3..\\ nR^isha.nsasya mamAdyAyaM pratyAdesho na saMshayaH . dattaH svamA.nsa.n dadatA kapotena mahAtmanA .. 4..\\ so.aha.n tyakShye priyAnprANAnputradAra.n visR^ijya cha . upadiShTo hi me dharmaH kapotenAtidharmiNA .. 5..\\ adya prabhR^iti deha.n svaM sarvabhogairvivarjitam . yathA svalpa.n jalaM grIShme shoShayiShyAmyahaM tathA .. 6..\\ kShutpipAsAtapa sahaH kR^isho dhamani santataH . upavAsairbahuvidhaishchariShye pAralaukikam .. 7..\\ aho dehapradAnena darshitAtithi pUjanA . tasmAddharma.n chariShyAmi dharmo hi paramA gatiH . dR^iShTo hi dharmo dharmiShThairyAdR^isho vihagottame .. 8..\\ evamuktvA vinishchitya raudrakarmA sa lubdhakaH . mahAprasthAnamAshritya prayayau saMshitavrataH .. 9..\\ tato yaShTi.n shalAkAshcha kShArakaM pa~njara.n tathA . tAMshcha baddhA kapotAnsa sampramuchyotsasarja ha .. 10..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 144} bh tato gate shAkunike kapotI prAha duHkhitA . sa.nsmR^itya bhartAramatho rudatI shokamUrchhitA .. 1..\\ nAha.n te vipriyaM kAnta kadA chidapi sa.nsmare . sarvA vai vidhavA nArI bahuputrApi khechara . shochyA bhavati bandhUnAM patihInA manasvinI .. 2..\\ lAlitAha.n tvayA nityaM bahumAnAchcha sAntvitA . vachanairmadhuraiH snigdhairasakR^itsumanoharaiH .. 3..\\ kandareShu cha shailAnAM nadInAM nirjhareShu cha . drumAgreShu cha ramyeShu ramitAha.n tvayA priya .. 4..\\ AkAshagamane chaiva sukhitAha.n tvayA sukham . vihR^itAsmi tvayA kAnta tanme nAdyAsti ki.n chana .. 5..\\ mita.n dadAti hi pitA mitaM mAtA mita.n sutaH . amitasya tu dAtAraM bhartAra.n kA na pUjayet .. 6..\\ nAsti bhartR^isamo nAtho na cha bhartR^isama.n sukham . visR^ijya dhanasarvasvaM bhartA vai sharaNa.n striyAH .. 7..\\ na kAryamiha me nAtha jIvitena tvayA vinA . patihInApi kA nArI satI jIvitumutsahet .. 8..\\ eva.n vilapya bahudhA karuNaM sA suduHkhitA . pativratA sampradIptaM pravivesha hutAshanam .. 9..\\ tatashchitrAmbara dharaM bhartAra.n sAnvapashyata . vimAnastha.n sukR^itibhiH pUjyamAnaM mahAtmabhiH .. 10..\\ chitramAlyAmbaradhara.n sarvAbharaNabhUShitam . vimAnashakta koTIbhirAvR^itaM puNyakIrtibhiH .. 11..\\ tataH svargagataH pakShI bhAryayA saha sa~NgataH . karmaNA pUjitastena reme tatra sabhAryayA .. 12..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 145} bh vimAnasthau tu tau rAja.Nllubdhako vai dadarsha ha . dR^iShTvA tau dampatI duHkhAdachintayata sadgatim .. 1..\\ kIdR^isheneha tapasA gachchheyaM paramA.n gatim . iti buddhyA vinishchitya gamanAyopachakrame .. 2..\\ mahAprasthAnamAshritya lubdhakaH pakShijIvanaH . nishcheShTo mArutAhAro nirmamaH svargakA~NkShayA .. 3..\\ tato.apashyatsuvistIrNa.n hR^idyaM padmavibhUShitam . nAnAdvija gaNAkIrNa.n saraH shItajalaM shubham . pipAsArtho.api taddR^iShTvA tR^iptaH syAnnAtra saMshayaH .. 4..\\ upavAsakR^isho.atyartha.n sa tu pArthiva lubdhakaH . upasarpata sa.nhR^iShTaH shvApadAdhyuShita.n vanam .. 5..\\ mahAntaM nishchaya.n kR^itvA lubdhakaH pravivesha ha . pravishanneva cha vanaM nigR^ihItaH sa kaNTakaiH .. 6..\\ sa kaNTaka vibhugnA~Ngo lohitArdrIkR^itachchhaviH . babhrAma tasminvijane nAnAmR^igasamAkule .. 7..\\ tato drumANAM mahatAM pavanena vane tadA . udatiShThata sa~NgharShAtsumahAnhavyavAhanaH .. 8..\\ tadvana.n vR^iShka sa~NkIrNaM latA viTapa sa~Nkulam . dadAha pAvakaH kruddho yugAntAgnisamaprabhaH .. 9..\\ sa jvAlaiH pavanoddhUtairvisphuli~NgaiH samanvitaH . dadAha tadvana.n ghoraM mR^igapakShisamAkulam .. 10..\\ tataH sa dehamokShArtha.n samprahR^iShTena chetasA . abhyadhAvata sa.nvR^iddhaM pAvaka.n lubdhakastadA .. 11..\\ tatastenAgninA dagdho lubdhako naShTakilbiShaH . jagAma paramA.n siddhi.n tadA bharatasattama .. 12..\\ tataH svargasthamAtmAna.n so.apashyadvigatajvaraH . yakShagandharvasiddhAnAM madhye bhrAjantamindravat .. 13..\\ eva.n khalu kapotashcha kapotI cha pativratA . lubdhakena saha svarga.n gatAH puNyena karmaNA .. 14..\\ yApi chaiva.n vidhA nArI bhartAramanuvartate . virAjate hi sA kShipra.n kapotIva divi sthitAH .. 15..\\ evametatpurAvR^itta.n lubdhakasya mahAtmanaH . kapotasya cha dharmiShThA gatiH puNyena karmaNA .. 16..\\ yashcheda.n shR^iNuyAnnityaM yashchedaM parikIrtayet . nAshubha.n vidyate tasya manasApi pramAdyataH .. 17..\\ yudhiShThira mahAneSha dharmo dharmabhR^itA.n vara . goghneShvapi bhavedasminniShkR^itiH pApakarmaNaH . niShkR^itirna bhavettasminyo hanyAchchharaNAgatam .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 146} y abuddhi pUrva.n yaH pApa.n kuryAdbharatasattama . muchyate sa katha.n tasmAdenasastadvadasva me .. 1..\\ bh atra te varNayiShye.ahamitihAsaM purAtanam . indrotaH shaunako vipro yadAha janamejayam .. 2..\\ AsIdrAjA mahAvIryaH pArikShijjanamejayaH . abuddhi pUrvaM brahmahatyA tamAgachchhanmahIpatim .. 3..\\ taM brAhmaNAH sarva eva tatyajuH sa purohitAH . jagAma sa vana.n rAjA dahyamAno divAnisham .. 4..\\ sa prajAbhiH parityaktashchakAra kushalaM mahat . ativela.n tapastepe dahyamAnaH sa manyunA .. 5..\\ tatretihAsa.n vakShyAmi dharmasyAsyopabR^i.nhaNam . dahyamAnaH pApakR^ityA jagAma janamejayaH .. 6..\\ variShyamANa indrota.n shaunakaM saMshitavratam . samAsAdyopajagrAha pAdayoH paripIDayan .. 7..\\ tato bhIto mahApraGYo jagarhe subhR^isha.n tadA . kartA pApasya mahato bhrUNahA kimihAgataH .. 8..\\ ki.n tavAsmAsu kartavyaM mAmA sprAkShIH kathaM chana . gachchha gachchha na te sthAnaM prINAtyasmAniha dhruvam .. 9..\\ rudhirasyeva te gandhaH shavasyeva cha darshanam . ashivaH shiva sa~NkAsho mR^ito jIvannivATasi .. 10..\\ antarmR^ityurashuddhAtmA pApamevAnuchintayan . prabudhyase prasvapiShi vartase charase sukhI .. 11..\\ mogha.n te jIvita.n rAjanparikliShTaM cha jIvasi . pApAyeva cha sR^iShTo.asi karmaNe ha yavIyase .. 12..\\ bahukalyANamichchhanta Ihante pitaraH sutAn . tapasA devatejyAbhirvandanena titikShayA .. 13..\\ pitR^ivaMshamimaM pashya tvatkR^ite naraka.n gatam . nirarthAH sarva evaiShAmAshA bandhAstvadAshrayAH .. 14..\\ yAnpUjayanto vindanti svargamAyuryashaH sukham . teShu te satata.n dveSho brAhmaNeShu nirarthakaH .. 15..\\ ima.n lokaM vimuchya tvamavA~NmUrdhA patiShyasi . ashAshvatIH shAshvatIshcha samAH pApena karmaNA .. 16..\\ adyamAno jantu gR^idhraiH shitikaNThairayomukhair . tato.api punarAvR^ittaH pApayoni.n gamiShyasi .. 17..\\ yadidaM manyase rAjannAyamasti paraH kutaH . pratismArayitArastvA.n yamadUtA yamakShaye .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 147} bh evamuktaH pratyuvAcha taM muni.n janamejayaH . garhyaM bhavAngarhayati nindyaM nindati mA bhavAn .. 1..\\ dhikkAryaM mA dhikkurute tasmAttvAhaM prasAdaye . sarva.n hIdaM svakR^itaM me jvalAmyagnAvivAhitaH .. 2..\\ svakarmANyabhisandhAya nAbhinandati me manaH . prAptaM nUnaM mayA ghoraM bhaya.n vaivasvatAdapi .. 3..\\ tattu shalyamanirhR^itya katha.n shakShyAmi jIvitum . sarvamanyUnvinIya tvamabhi mA vada shaunaka .. 4..\\ mahAnasaM brAhmaNAnAM bhaviShyAmyarthavAnpunaH . astu sheSha.n kulasyAsya mA parAbhUdidaM kulam .. 5..\\ na hi no brahma shaptAnA.n sheSho bhavitumarhati . shrutIralabhamAnAnA.n sa.nvidaM veda nishchayAt .. 6..\\ nirvidyamAnaH subhR^ishaM bhUyo vakShyAmi sAmpratam . bhUyashchaivAbhina~NkShanti nirdharmA nirjapA iva .. 7..\\ arvAkcha pratitiShThanti pulinda shabarA iva . na hyayaGYA amu.n lokaM prApnuvanti katha.n chana .. 8..\\ aviGYAyaiva me praGYAM bAlasyeva supaNDitaH . brahmanpiteva putrebhyaH prati mA.n vA~nchha shaunakaH .. 9..\\ z kimAshcharya.n yataH prAGYo bahu kuryAddhi sAmpratam . iti vai paNDito bhUtvA bhUtAnAM nopatapyati .. 10..\\ praGYA prAsAdamAruhya ashochyaH shochate janAn . jagatIsthAnivAdristhaH praGYayA pratipashyati .. 11..\\ na chopalabhate tatra na cha kAryANi pashyati . nirviNNAtmA parokSho vA dhikkR^itaH sarvasAdhuShu .. 12..\\ viditvobhayato vIryaM mAhAtmya.n veda Agame . kuruShveha mahAshAntiM brahmA sharaNamastu te .. 13..\\ tadvai pAratrika.n chAru brAhmaNAnAmakupyatAm . atha chettapyase pApairdharma.n chedanupashyasi .. 14..\\ j anutapye cha pApena na chAdharma.n charAmyaham . bubhUShuM bhajamAna.n cha prativA~nchhAmi shaunaka .. 15..\\ z chhittvA stambha.n cha mAnaM cha prItimichchhAmi te nR^ipa . sarvabhUtahite tiShTha dharma.n chaiva pratismara .. 16..\\ na bhayAnna cha kArpaNyAnna lobhAttvAmupAhvaye . tAM me devA gira.n satyAM shR^iNvantu brAhmaNaiH saha .. 17..\\ so.ahaM na kena chichchArthI tvA.n cha dharmamupAhvaye . kroshatA.n sarvabhUtAnAmaho dhigiti kurvatAm .. 18..\\ vakShyanti mAmadharmaGYA vakShyantyasuhR^ido janAH . vAchastAH suhR^idaH shrutvA sa~njvariShyanti me bhR^isham .. 19..\\ ke chideva mahAprAGYAH pariGYAsyanti kAryatAm . jAnIhi me kR^ita.n tAta brAhmaNAnprati bhArata .. 20..\\ yathA te matkR^ite kShema.n labhera.nstattathA kuru . pratijAnIhi chAdrohaM brAhmaNAnAM narAdhipa .. 21..\\ j naiva vAchA na manasA na punarjAtu karmaNA . drogdhAsmi brAhmaNAnvipra charaNAveva te spR^ishe .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 148} z tasmAtte.ahaM pravakShyAmi dharmamAvR^ittachetase . shrImAnmahAbalastuShTo yastva.n dharmamavekShase . purastAddAruNo bhUtvA suchitratarameva tat .. 1..\\ anugR^ihNanti bhUtAni svena vR^ittena pArthiva . kR^itsne nUna.n sadasatI iti loko vyavasyati . yatra tva.n tAdR^isho bhUtvA dharmamadyAnupashyasi .. 2..\\ hitvA suruchiraM bhakShyaM bhogAMshcha tapa AsthitaH . ityetadapi bhUtAnAmadbhuta.n janamejaya .. 3..\\ yo durbalo bhaveddAtA kR^ipaNo vA tapodhanaH . anAshcharya.n tadityAhurnAtidUre hi vartate .. 4..\\ etadeva hi kArpaNya.n samagramasamIkShitam . tasmAtsamIkShayaiva syAdbhavettasmi.nstato guNaH .. 5..\\ yaGYo dAna.n dayA vedAH satyaM cha pR^ithivIpate . pa~nchaitAni pavitrANi ShaShTha.n sucharita.n tapaH .. 6..\\ tadeva rAGYAM paramaM pavitra.n janamejaya . tena samyaggR^ihItena shreyA.nsa.n dharmamApsyasi .. 7..\\ puNyadeshAbhigamanaM pavitraM parama.n smR^itam . api hyudAharantImA gAthA gItA yayAtinA .. 8..\\ yo martyaH pratipadyeta AyurjIveta vA punaH . yaGYamekAntataH kR^itvA tatsaMnyasya tapash charet .. 9..\\ puNyamAhuH kurukShetra.n sarasvatyAM pR^ithUdakam . yatrAvagAhya pItvA vA naiva.n shvo maraNa.n tapet .. 10..\\ mahAsuraH puShkarANi prabhAsottara mAnase . kAloda.n tveva gantAsi labdhAyurjIvite punaH .. 11..\\ sarasvatI dR^iShadvatyau sevamAno.anusa~ncareH . svAdhyAyashIlaH sthAneShu sarveShu samupaspR^isheH .. 12..\\ tyAgadharmaM pavitrANA.n saMnyAsaM paramabravIt . atrApyudAharantImA gAthAH satyavatA kR^itAH .. 13..\\ yathA kumAraH satyo vai na puNyo na cha pApakR^it . na hyasti sarvabhUteShu duHkhamasminkutaH sukham .. 14..\\ evaM prakR^itibhUtAnA.n sarvasa.nsarga yAyinAm . tyajatA.n jIvitaM prAyo vivR^ite puNyapAtake .. 15..\\ yattveva rAGYo jyAyo vai kAryANA.n tadvadAmi te . balena sa.nvibhAgaishcha jaya svargaM punIShva cha .. 16..\\ yasyaivaM balamojashcha sa dharmasya prabhurnaraH . brAhmaNAnA.n sukhArtha.n tvaM paryehi pR^ithivImimAm .. 17..\\ yathaivainAnpurAkShaipsIstathaivainAnprasAdaya . api dhikkriyamANo.api tyajyamAno.apyanekadhA .. 18..\\ Atmano darshana.n vidvannAhantAsmIti mA krudhaH . ghaTamAnaH svakAryeShu kuru naiHshreyasaM param .. 19..\\ himAgni ghorasadR^isho rAjA bhavati kash chana . lA~NgalAshani kalpo vA bhavatyanyaH parantapa .. 20..\\ na niHsheSheNa mantavyamachikitsyena vA punaH . na jAtu nAhamasmIti prasaktavyamasAdhuShu .. 21..\\ vikarmaNA tapyamAnaH pAdAtpApasya muchyate . naitatkAryaM punariti dvitIyAtparimuchyate . chariShye dharmameveti tR^itIyAtparimuchyate .. 22..\\ kalyANananumantavyaM puruSheNa bubhUShatA . ye sugandhIni sevante tathA gandhA bhavanti te . ye durgandhIni sevante tathA gandhA bhavanti te .. 23..\\ tapashcharyA paraH sadyaH pApAddhi parimuchyate . sa.nvatsaramupAsyAgnimabhishastaH pramuchyate . trINi varShANyupAsyAgniM bhrUNahA vipramuchyate .. 24..\\ yAvataH prANino hanyAttajjAtIyAnsvabhAvataH . pramIyamANAnunmochya bhrUNahA vipramuchyate .. 25..\\ api vApsu nimajjeta trirjapannagha marShaNam . yathAshvamedhAvabhR^ithastathA tanmanurabravIt .. 26..\\ kShipraM praNudate pApa.n satkAraM labhate tathA . api chainaM prasIdanti bhUtAni jaDa mUkavat .. 27..\\ bR^ihaspati.n deva guru.n surAsurAH sametya sarve nR^ipate.anvayu~njan . dharme phala.n vettha kR^ite maharShe tathetarasminnarake pApaloke .. 28..\\ ubhe tu yasya sukR^ite bhavetAM ki.n svittayostatra jayottaraM syAt . AchakShva naH karmaphalaM maharShe kathaM pApaM nudate puNyashIlaH .. 29..\\ b kR^itvA pApaM pUrvamabuddhipUrvaM puNyAni yaH kurute buddhipUrvam . sa tatpApaM nudate puNyashIlo vAso yathA malina.n kShAra yuktyA .. 30..\\ pApa.n kR^itvA na manyeta nAhamasmIti pUruShaH . chikIrShedeva kalyANa.n shraddadhAno.anasUyakaH .. 31..\\ chhidrANi vasanasyeva sAdhunA vivR^iNoti yaH . yaH pApaM puruShaH kR^itvA kalyANamabhipadyate .. 32..\\ yathAdityaH punarudya.nstamaH sarva.n vyapohati . kalyANamAcharanneva.n sarvaM pApaM vyapohati .. 33..\\ bh evamuktvA sa rAjAnamindroto janamejayam . yAjayAmAsa vidhivadvAjimedhena shaunakaH .. 34..\\ tataH sa rAjA vyapanItakalmaShaH shriyA yutaH prajvalitAgnirUpayA . vivesha rAjya.n svamamitrakarshano diva.n yathA pUrNavapurnishAkaraH .. 35..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 149} bh shR^iNu pArtha yathAvR^ittamitihAsaM purAtanam . gR^idhrajambuka sa.nvAda.n yo vR^itto vaidishe purA .. 1..\\ duHkhitAH ke chidAdAya bAlamaprAptayauvanam . kulasarvasva bhUta.n vai rudantaH shokavihvalAH .. 2..\\ bAlaM mR^ita.n gR^ihItvAtha shmashAnAbhimukhAH sthitAH . a~NkenA~Nka.n cha sa~Nkramya rurudurbhUtale tadA .. 3..\\ teShA.n ruditashabdena gR^idhro.abhyetya vacho.abravIt . ekAtmakamima.n loke tyaktvA gachchhata mAchiram .. 4..\\ iha pu.nsA.n sahasrANi strIsahasrANi chaiva hi . samAnItAni kAlena ki.n te vai jAtvabAndhavAH .. 5..\\ sampashyata jagatsarva.n sukhaduHkhairadhiShThitam . sa.nyogo viprayogashcha paryAyeNopalabhyate .. 6..\\ gR^ihItvA ye cha gachchhanti ye.anuyAnti cha tAnmR^itAn . te.apyAyuShaH pramANena svena gachchhanti jantavaH .. 7..\\ ala.n sthitvA shmashAne.asmingR^idhragomAyusa~Nkule . ka~NkAla bahule ghore sarvaprANi bhaya~Nkare .. 8..\\ na punarjIvitaH kashchitkAladharmamupAgataH . priyo vA yadi vA dveShyaH prANinA.n gatirIdR^ishI .. 9..\\ sarveNa khalu martavyaM martyaloke prasUyatA . kR^itAntavihite mArge ko mR^ita.n jIvayiShyati .. 10..\\ karmAnta vihite loke chAsta.n gachchhati bhAskare . gamyatA.n svamadhiShThAnaM sutasnehaM visR^ijya vai .. 11..\\ tato gR^idhravachaH shrutvA vikroshantastadA nR^ipa . bAndhavAste.abhyagachchhanta putramutsR^ijya bhUtale .. 12..\\ vinishchityAtha cha tataH santyajantaH svamAtmajam . nirAshA jIvite tasya mArgamAruhya dhiShThitAH .. 13..\\ dhvA~NkShAbhra samavarNastu bilAnniHsR^itya jambukaH . gachchhamAnAnsma tAnAha nirghR^iNAH khalu mAnavAH .. 14..\\ Adityo.aya.n sthito mUDhAH sneha.n kuruta mA bhayam . bahurUpo muhUrtashcha jIvetApi kadA chana .. 15..\\ yUyaM bhUmau vinikShipya putrasneha vinAkR^itAH . shmashAne putramutsR^ijya kasmAdgachchhatha nirghR^iNAH .. 16..\\ na vo.astyasminsute sneho bAle madhurabhAShiNi . yasya bhAShita mAtreNa prasAdamupagachchhatha .. 17..\\ na pashyatha sutasneha.n yAdR^ishaH pashupakShiNAm . na yeShA.n dhArayitvA tAnkashchidasti phalAgamaH .. 18..\\ chatuShpAtpakShikITAnAM prANinA.n snehasa~NginAm . paralokagatisthAnAM muniyaGYakriyA iva .. 19..\\ teShAM putrAbhirAmANAm iha loke paratra cha . na guNo dR^ishyate kashchitprajAH sandhArayanti cha .. 20..\\ apashyatAM priyAnputrAnnaiShA.n shoko.anutiShThati . na cha puShNanti sa.nvR^iddhAste mAtA pitarau kva chit .. 21..\\ mAnuShANA.n kutaH sneho yeShA.n shoko bhaviShyati . ima.n kulakaraM putraM kathaM tyaktvA gamiShyatha .. 22..\\ chiraM mu~nchata bAShpa.n cha chira.n snehena pashyata . eva.nvidhAni hIShTAni dustyajAni visheShataH .. 23..\\ kShINasyAthAbhiyuktasya shmashAnAbhimukhasya cha . bAndhavA yatra tiShThanti tatrAnyo nAvatiShThate .. 24..\\ sarvasya dayitAH prANAH sarvaH sneha.n cha vindati . tiryagyoniShvapi satA.n snehaM pashyata yAdR^isham .. 25..\\ tyaktvA katha.n gachchhethemaM padmalolAyatAkShakam . yathA navodvAha kR^ita.n snAnamAlyavibhUShitam .. 26..\\ bh jambukasya vachaH shrutvA kR^ipaNaM paridevataH . nyavartanta tadA sarve shavArtha.n te sma mAnuShAH .. 27..\\ grdhra aho dhiksunR^isha.nsena jambukenAlpa medhasA . kShudreNoktA hInasattvA mAnuShAH kiM nivartatha .. 28..\\ pa~ncha bhUtaparityakta.n shUnya.n kAShThatvamAgatam . kasmAchchhochatha nishcheShTamAtmAna.n kiM na shochatha .. 29..\\ tapaH kuruta vai tIvraM muchyadhva.n yena kilbiShAt . tapasA labhyate sarva.n vilApaH ki.n kariShyati .. 30..\\ aniShTAni cha bhAgyAni jAnIta saha mUrtibhiH . yena gachchhati loko.aya.n dattvA shokamanantakam .. 31..\\ dhana.n gAshcha suvarNaM cha maNiratnamathApi cha . apatya.n cha tapo mUlaM tapoyogAchcha labhyate .. 32..\\ yathA kR^itA cha bhUteShu prApyate sukhaduHkhitA . gR^ihItvA jAyate janturduHkhAni cha sukhAni cha .. 33..\\ na karmaNA pituH putraH pitA vA putrakarmaNA . mArgeNAnyena gachchhanti tyaktvA sukR^itaduShkR^ite .. 34..\\ dharma.n charata yatnena tathAdharmAnnivartata . vartadhva.n cha yathAkAlaM daivateShu dvijeShu cha .. 35..\\ shoka.n tyajata dainyaM cha sutasnehAnnivartata . tyajyatAmayamAkAshe tataH shIghraM nivartata .. 36..\\ yatkaroti shubha.n karma tathAdharma.n sudAruNam . tatkartaiva samashnAti bAndhavAnA.n kimatra hi .. 37..\\ iha tyaktvA na tiShThanti bAndhavA bAndhavaM priyam . snehamutsR^ijya gachchhanti bAShpapUrNAvilekShaNAH .. 38..\\ prAGYo vA yadi vA mUrkhaH sadhano nirdhano.api vA . sarvaH kAlavasha.n yAti shubhAshubhasamanvitaH .. 39..\\ ki.n kariShyatha shochitvA mR^itaM kimanushochatha . sarvasya hi prabhuH kAlo dharmataH samadarshanaH .. 40..\\ yauvanasthAMshcha bAlAMshcha vR^iddhAngarbhagatAnapi . sarvAnAvishate mR^ityurevaM bhUtamida.n jagat .. 41..\\ j aho mandI kR^itaH sneho gR^idhreNehAlpa medhasA . putrasnehAbhibhUtAnA.n yuShmAkaM shochatAM bhR^isham .. 42..\\ samaiH samyakprayuktaishcha vachanaiH prashrayottaraiH . yadgachchhatha jalasthAya.n snehamutsR^ijya dustyajam .. 43..\\ aho putra viyogena mR^itashUnyopasevanAt . kroshatA.n vai bhR^isha.n duHkhaM vivatsAnAM gavAm iva .. 44..\\ adya shoka.n vijAnAmi mAnuShANAM mahItale . sneha.n hi karuNa.n dR^iShTvA mamApyashrUNyathAgaman .. 45..\\ yatno hi satata.n kAryaH kR^ito daivena sidhyati . daivaM puruShakArashcha kR^itAntenopapadyate .. 46..\\ anirvedaH sadA kAryo nirvedAddhi kutaH sukham . prayatnAtprApyate hyarthaH kasmAdgachchhatha nirdayAH .. 47..\\ AtmamA.nsopavR^itta.n cha sharIrArdhamayIM tanum . pitR^INA.n vaMshakartAraM vane tyaktvA kva yAsyatha .. 48..\\ atha vAsta.n gate sUrye sandhyAkAla upasthite . tato neShyatha vA putramihasthA vA bhaviShyatha .. 49..\\ g adya varShasahasraM me sAgra.n jAtasya mAnuShAH . na cha pashyAmi jIvantaM mR^ita.n strI puMnapu.nsakam .. 50..\\ mR^itA garbheShu jAyante mriyante jAtamAtrakAH . vikramanto mriyante cha yauvanasthAstathApare .. 51..\\ anityAnIha bhAgyAni chatuShpAtpakShiNAm api . ja~NgamAja~NgamAnA.n chApyAyuragre.avatiShThate .. 52..\\ iShTadAraviyuktAshcha putrashokAnvitAstathA . dahyamAnAH sma shokena gR^iha.n gachchhanti nityadA .. 53..\\ aniShTAnA.n sahasrANi tatheShTAnAM shatAni cha . utsR^ijyeha prayAtA vai bAndhavA bhR^ishaduHkhitAH .. 54..\\ tyajyatAmeSha nistejAH shUnyaH kAShThatvamAgataH . anyadehaviShakto hi shAva.n kAShThamupAsate .. 55..\\ bhrAntajIvasya vai bAShpa.n kasmAddhitvA na gachchhata . nirarthako hyaya.n sneho nirarthashcha parigrahaH .. 56..\\ na chakShurbhyAM na karNAbhyA.n saMshR^iNoti samIkShate . tasmAdena.n samutsR^ijya svagR^ihAngachchhatAshu vai .. 57..\\ mokShadharmAshritairvAkyairhetumadbhiraniShTuraiH . mayoktA gachchhata kShipra.n svaM svameva niveshanam .. 58..\\ praGYA viGYAnayuktena buddhisa~nj~nA pradAyinA . vachana.n shrAvitA rUkShaM mAnuShAH saMnivartate .. 59..\\ j ima.n kanakavarNAbhaM bhUShaNaiH samala~NkR^itam . gR^idhravAkyAtkathaM putra.n tyajadhvaM pitR^ipiNDadam .. 60..\\ na snehasya virodho.asti vilAparuditasya vai . mR^itasyAsya parityAgAttApo vai bhavitA dhruvam .. 61..\\ shrUyate shambuke shUdre hate brAhmaNa dArakaH . jIvito dharmamAsAdya rAmAtsatyaparAkramAt .. 62..\\ tathA shvetasya rAjarSherbAlo diShTAntamAgataH . shvo.abhUte dharmanityena mR^itaH sa~njIvitaH punaH .. 63..\\ tathA kashchidbhavetsiddho munirvA devatApi vA . kR^ipaNAnAmanukrosha.n kuryAdvo rudatAm iha .. 64..\\ bh ityuktAH saMnyavartanta shokArtAH putravatsalAH . a~Nke shiraH samAdhAya rurudurbahuvistaram .. 65..\\ g ashrupAta pariklinnaH pANisparshana pIDitaH . dharmarAja prayogAchcha dIrghAM nidrAM praveshitaH .. 66..\\ tapasApi hi sa.nyukto na kAle nopahanyate . sarvasnehAvasAna.n tadidaM tatpretapattanam .. 67..\\ bAlavR^iddhasahasrANi sadA santyajya bAndhavAH . dinAni chaiva rAtrIshcha duHkha.n tiShThanti bhUtale .. 68..\\ alaM nirbandhamAgamya shokasya parivAraNam . apratyaya.n kuto hyasya punaradyeha jIvitam .. 69..\\ naiSha jambuka vAkyena punaH prApsyati jIvitam . mR^itasyotsR^iShTa dehasya punardeho na vidyate .. 70..\\ na vai mUrti pradAnena na jambuka shatairapi . shakyo jIvayitu.n hyeSha bAlo varShashatairapi .. 71..\\ api rudraH kumAro vA brahmA vA viShNureva vA . varamasmai prayachchheyustato jIvedaya.n shishuH .. 72..\\ na cha bAShpavimokSheNa na chAshvAsa kR^itena vai . na dIrgharuditeneha punarjIvo bhaviShyati .. 73..\\ aha.n cha kroShTukashchaiva yUyaM chaivAsya bAndhavAH . dharmAdharmau gR^ihItveha sarve vartAmahe.adhvani .. 74..\\ apriyaM paruSha.n chApi paradrohaM parastriyam . adharmamanR^ita.n chaiva dUrAtprAGYo nivartayet .. 75..\\ satya.n dharma.n shubhaM nyAyyaM prANinAM mahatIM dayAm . ajihmatvamashAThya.n cha yatnataH parimArgata .. 76..\\ mAtaraM pitara.n chaiva bAndhavAnsuhR^idastathA . jIvato ye na pashyanti teShA.n dharmaviparyayaH .. 77..\\ yo na pashyati chakShurbhyAM ne~Ngate cha katha.n chana . tasya niShThAvasAnAnte rudantaH ki.n kariShyatha .. 78..\\ bh ityuktAsta.n suta.n tyaktvA bhUmau shokapariplutAH . dahyamAnAH sutasnehAtprayayurbAndhavA gR^ihAn .. 79..\\ j dAruNo martyaloko.aya.n sarvaprANi vinAshanaH . iShTabandhuviyogashcha tathaivAlpa.n cha jIvitam .. 80..\\ bahvalIkamasatya.n cha prativAdApriya.n vadam . imaM prekShya punarbhAva.n duHkhashokAbhivardhanam .. 81..\\ na me mAnuShaloko.ayaM muhUrtamapi rochate . aho dhiggR^idhravAkyena saMnivartatha mAnuShAH .. 82..\\ pradIptAH putrashokena yathaivAbuddhayastathA . katha.n gachchhatha sa snehAH sutasneha.n visR^ijya cha . shrutvA gR^idhrasya vachanaM pApasyehAkR^itAtmanaH .. 83..\\ sukhasyAnantara.n duHkhaM duHkhasyAnantara.n sukham . sukhaduHkhAnvite loke nehAstyekamanantakam .. 84..\\ ima.n kShititale nyasya bAla.n rUpasamanvitam . kulashokAkaraM mUDhAH putra.n tyaktvA kva yAsyatha .. 85..\\ rUpayauvana sampanna.n dyotamAnamiva shriyA . jIvantamevaM pashyAmi manasA nAtra saMshayaH .. 86..\\ vinAshashchApyanarho.asya sukhaM prApsyatha mAnuShAH . putrashokAgnidagdhAnAM mR^itamapyadya vaH kShamam .. 87..\\ duHkhasambhAvanA.n kR^itvA dhArayitvA svaya.n sukham . tyaktvA gamiShyatha kvAdya samutsR^ijyAlpa buddhivat .. 88..\\ bh tathA dharmavirodhena priya mithyAbhidhyAyinA . shmashAnavAsinA nitya.n rAtriM mR^igayatA tadA .. 89..\\ tato madhyasthatAM nItA vachanairamR^itopamaiH . jambukena svakAryArthaM bAndhavAstasya dhiShThitAH .. 90..\\ g ayaM pretasamAkIrNo yakSharAkShasa sevitaH . dAruNaH kAnanoddeshaH kaushikairabhinAditaH .. 91..\\ bhImaH sughorashcha tathA nIlameghasamaprabhaH . asmi~nshavaM parityajya pretakAryANyupAsata .. 92..\\ bhAnuryAvanna yAtyasta.n yAvachcha vimalA dishaH . tAvadenaM parityajya pretakAryANyupAsata .. 93..\\ nadanti paruSha.n shyenAH shivAH kroshanti dAruNAH . mR^igendrAH pratinandanti ravirasta.n cha gachchhati .. 94..\\ chitAdhUmena nIlena sa.nrajyante cha pAdapAH . shmashAne cha nirAhArAH pratinandanti dehinaH .. 95..\\ sarve vikrAntavIryAshcha asmindeshe sudAruNAH . yuShmAnpradharShayiShyanti vikR^itA mA.nsabhojanAH .. 96..\\ dUrAchchAya.n vanoddesho bhayamatra bhaviShyati . tyajyatA.n kAShThabhUto.ayaM mR^iShyatAM jAmbuka.n vachaH .. 97..\\ yadi jambuka vAkyAni niShphalAnyanR^itAni cha . shroShyatha bhraShTaviGYAnAstataH sarve vina~NkShyatha .. 98..\\ j sthIyatAM neha bhetavya.n yAvattapati bhAskaraH . tAvadasminsutasnehAdanirvedena vartata .. 99..\\ svaira.n rudata visrabdhAH svairaM snehena pashyata . sthIyatA.n yAvadAdityaH kiM vaH kravyAdabhAShitaiH .. 100..\\ yadi gR^idhrasya vAkyAni tIvrANi rabhasAni cha . gR^ihNIta mohitAtmAnaH suto vo na bhaviShyati .. 101..\\ bh gR^idhro.anastamite tvAha gate.astamiti jambukaH . mR^itasya taM parijanamUchatustau kShudhAnvitau .. 102..\\ svakAryadakShiNau rAjangR^idhro jambuka eva cha . kShutpipAsAparishrAntau shAstramAlambya jalpataH .. 103..\\ tayorviGYAnaviduShordvayorjambuka patriNoH . vAkyairamR^itakalpairhi prAtiShThanta vrajanti cha .. 104..\\ shokadainya samAviShTA rudantastasthire tadA . svakAryakushalAbhyA.n te sambhrAmyante ha naipuNAt .. 105..\\ tathA tayorvivadatorviGYAnaviduShordvayoH . bAndhavAnA.n sthitAnA.n cha upAtiShThata sha~NkaraH .. 106..\\ tatastAnAha manujAnvarado.asmIti shUlabhR^it . te pratyUchurida.n vAkya.n duHkhitAH praNatAH sthitAH .. 107..\\ ekaputra vihInAnA.n sarveShA.n jIvitArthinAm . putrasya no jIva dAnAjjivita.n dAtumarhasi .. 108..\\ evamuktaH sa bhagavAnvAripUrNena pANinA . jIva.n tasmai kumArAya prAdAdvarShashatAya vai .. 109..\\ tathA gomAyugR^idhrAbhyAmadadatkShudvinAshanam . varaM pinAkI bhagavAnsarvabhUtahite rataH .. 110..\\ tataH praNamya ta.n deva.n shreyo harShasamanvitAH . kR^itakR^ityAH sukha.n hR^iShTAH prAtiShThanta tadA vibho .. 111..\\ anirvedena dIrgheNa nishchayena dhruveNa cha . devadeva prasAdAchcha kShipraM phalamavApyate .. 112..\\ pashya devasya sa.nyogaM bAndhavAnA.n cha nishchayam . kR^ipaNAnA.n hi rudatA.n kR^itamashrupramArjanam .. 113..\\ pashya chAlpena kAlena nishchayAnveShaNena cha . prasAda.n sha~NkarAtprApya duHkhitAH sukhamApnuvan .. 114..\\ te vismitAH prahR^iShTAshcha putra sa~njIvanAtpunaH . babhUvurbharatashreShTha prasAdAchchha~Nkarasya vai .. 115..\\ tataste tvaritA rAja~nshrutvA.n shokamaghodbhavam . vivishuH putramAdAya nagara.n hR^iShTamAnasAH . eShA buddhiH samastAnA.n chAturvarNye nidarshitA .. 116..\\ dharmArthamokShasa.nyuktamitihAsamima.n shubham . shrutvA manuShyaH satatamiha pretya cha modate .. 117..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 150} bh atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . sa.nvAdaM bharatashreShTha shalmaleH pavanasya cha .. 1..\\ himavanta.n samAsAdya mahAnAsIdvanaspatiH . varShapUgAbhisa.nvR^iddhaH shAkhA skandhapalAshavAn .. 2..\\ tatra sma mattA mAta~NgA dharmArtAH shramakarshitAH . vishramanti mahAbAho tathAnyA mR^igajAtayaH .. 3..\\ nalva mAtraparINAho ghanachchhAyo vanaspatiH . shukashArika sa~NghuShTaH phalavAnpuShpavAnapi .. 4..\\ sArthikA vaNijashchApi tApasAshcha vanaukasaH . vasanti vAsAnmArgasthAH suramye tarusattame .. 5..\\ tasyA tA vipulAH shAkhA dR^iShTvA skandhAMshcha sarvataH . abhigamyAbravIdenaM nArado bharatarShabha .. 6..\\ aho nu ramaNIyastvamaho chAsi manoramaH . prIyAmahe tvayA nitya.n tarupravara shalmale .. 7..\\ sadaiva shakunAstAta mR^igAshchAdhastathA gajAH . vasanti tava sa.nhR^iShTA manoharatarAstathA .. 8..\\ tava shAkhA mahAshAkha skandha.n cha vipulaM tathA . na vai prabhagnAnpashyAmi mArutena katha.n chana .. 9..\\ kiM nu te mArutastAta prItimAnatha vA suhR^it . tvA.n rakShati sadA yena vane.asminpavano dhruvam .. 10..\\ vivAnhi pavanaH sthAnAdvR^ikShAnuchchAvachAnapi . parvatAnA.n cha shikharANyAchAlayati vegavAn .. 11..\\ shoShayatyeva pAtAla.n vivAngandhavahaH shuchiH . hradAMshcha saritashchaiva sAgarAMsh cha tathaiva ha .. 12..\\ tvA.n sa.nrakSheta pavanaH sakhitvena na saMshayaH . tasmAdbahala shAkho.asi parNavAnpuShpavAnapi .. 13..\\ ida.n cha ramaNIyaM te pratibhAti vanaspate . yadime vihagAstAta ramante muditAstvayi .. 14..\\ eShAM pR^ithaksamastAnA.n shrUyate madhuraH svaraH . puShpasaMmodane kAle vAshatA.n sumanoharam .. 15..\\ tatheme muditA nAgAH svayUthakulashobhinaH . dharmArtAstvA.n samAsAdya sukhaM vindanti shalmale .. 16..\\ tathaiva mR^igajAtIbhiranyAbhirupashobhase . tathA sArthAdhivAsaishcha shobhase meruvaddruma .. 17..\\ brAhmaNaishcha tapaHsiddhaistApasaiH shramaNairapi . triviShTapasamaM manye tavAyatanameva ha .. 18..\\ bandhutvAdatha vA sakhyAchchhalmale nAtra saMshayaH . pAlayatyeva satataM bhImaH sarvatra go.anilaH .. 19..\\ nyagbhAvaM parama.n vAyoH shalmale tvamupAgataH . tavAhamasmIti sadA yena rakShati mArutaH .. 20..\\ na taM pashyAmyaha.n vR^ikShaM parvataM vApi ta.n dR^iDham . yo na vAyubalAdbhagnaH pR^ithivyAmiti me matiH .. 21..\\ tvaM punaH kAraNairnUna.n shalmale rakShyase sadA . vAyunA saparIvArastena tiShThasyasaMshayam .. 22..\\ zalmali na me vAyuH sakhA brahmanna bandhurna cha me suhR^it . parameShThI tathA naiva yena rakShati mAnilaH .. 23..\\ mama tejobala.n vAyorbhImamapi hi nArada . kalAmaShTAdashIM prANairna me prApnoti mArutaH .. 24..\\ Agachchhanparamo vAyurmayA viShTambhito balAt . rujandrumAnparvatAMshcha yachchAnyadapi ki.n chana .. 25..\\ sa mayA bahusho bhagnaH prabha~njanvai prabha~njanaH . tasmAnna bibhye devarShe kruddhAdapi samIraNAt .. 26..\\ n shalmale viparIta.n te darshanaM nAtra saMshayaH . na hi vAyorbalenAsti bhUta.n tulyabalaM kva chit .. 27..\\ indro yamo vaishravaNo varuNashcha jaleshvaraH . na te.api tulyA marutaH kiM punastva.n vanaspate .. 28..\\ yaddhi ki.n chidiha prANi shalmale cheShTate bhuvi . sarvatra bhagavAnvAyushcheShTA prANakaraH prabhuH .. 29..\\ eSha cheShTayate samyakprANinaH samyagAyataH . asamyagAyato bhUyashcheShTate vikR^ito nR^iShu .. 30..\\ sa tvameva.nvidha.n vAyuM sarvasattvabhR^itAM varam . na pUjayasi pUjya.n taM kimanyadbuddhilAghavAt .. 31..\\ asArashchAsi durbuddhe kevalaM bahu bhAShase . krodhAdibhiravachchhanno mithyA vadasi shalmale .. 32..\\ mama roShaH samutpannastvayyeva.n samprabhAShati . bravImyeSha svaya.n vAyostava durbhAShitaM bahu .. 33..\\ chandanaiH spandanaiH shAlaiH saralairdevadArubhiH . vetasairbandhanaishchApi ye chAnye balavattarAH .. 34..\\ taishchApi naiva.n durbuddhe kShipto vAyuH kR^itAtmabhiH . te hi jAnanti vAyoshcha balamAtmana eva cha .. 35..\\ tasmAtte vai namasyanti shvasana.n drumasattamAH . tva.n tu mohAnna jAnIShe vAyorbalamanantakam .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 151} bh evamuktvA tu rAjendra shalmaliM brahmavittamaH . nAradaH pavane sarva.n shalmalervAkyamabravIt .. 1..\\ himavatpR^iShThajaH kashchichchhalmaliH parivAravAn . bR^ihanmUlo bR^ihachchhAkhaH sa tvA.n vAyo.avamanyate .. 2..\\ bahUnyAkShepa yuktAni tvAmAha vachanAni saH . na yuktAni mayA vAyo tAni vaktu.n tvayi prabho .. 3..\\ jAnAmi tvAmaha.n vAyo sarvaprANabhR^itAM varam . variShTha.n cha gariShThaM cha krodhe vaivasvata.n yathA .. 4..\\ eva.n tu vachana.n shrutvA nAradasya samIraNaH . shalmali.n tamupAgamya kruddho vachanamabravIt .. 5..\\ shalmale nArade yattattvayoktaM madvigarhaNam . aha.n vAyuH prabhAva.n te darshayAmyAtmano balam .. 6..\\ nAha.n tvA nAbhijAnAmi viditashchAsi me druma . pitAmahaH prajA sarge tvayi vishrAntavAnprabhuH .. 7..\\ tasya vishramaNAdeva prasAdo yaH kR^itastava . rakShyase tena durbuddhe nAtma vIryAddrumAdhama .. 8..\\ yanmA tvamavajAnIShe yathAnyaM prAkR^ita.n tathA . darshayAmyeSha AtmAna.n yathA mAm avabhotsyase .. 9..\\ evamuktastataH prAha shalmaliH prahasanniva . pavanatva.n vane kruddho darshayAtmAnamAtmanA .. 10..\\ mayi vai tyajyatA.n krodhaH kiM me kruddhaH kariShyasi . na te bibhemi pavanayadyapi tva.n svayamprabhuH .. 11..\\ ityevamuktaH pavanaH shva ityevAbravIdvachaH . darshayiShyAmi te tejastato rAtrirupAgamat .. 12..\\ atha nishchitya manasA shalmalirvAtakAritam . pashyamAnastadAtmAnamasamaM mAtarishvanaH .. 13..\\ nArade yanmayA proktaM pavanaM prati tanmR^iShA . asamartho hyaha.n vAyorbalena balavAnhi saH .. 14..\\ mAruto balavAnnitya.n yathainaM nArado.abravIt . aha.n hi durbalo.anyebhyo vR^ikShebhyo nAtra saMshayaH .. 15..\\ ki.n tu buddhyA samo nAsti mama kashchidvanaspatiH . tadahaM buddhimAsthAya bhayaM mokShye samIraNAt .. 16..\\ yadi tAM buddhimAsthAya chareyuH parNino vane . ariShTAH syuH sadA kruddhAtpavanAnnAtra saMshayaH .. 17..\\ te.atra bAlA na jAnanti yathA nainAnsamIraNaH . samIrayeta sa~Nkruddho yathA jAnAmyaha.n tathA .. 18..\\ tato nishchitya manasA shalmaliH kShubhitastadA . shAkhAH skandhAnprashAkhAshcha svayameva vyashAtayat .. 19..\\ sa parityajya shAkhAshcha patrANi kusumAni cha . prabhAte vAyumAyAntaM pratyaikShata vanaspatiH .. 20..\\ tataH kruddhaH shvasanvAyuH pAtayanvai mahAdrumAn . AjagAmAtha ta.n desha.n sthito yatra sa shalmaliH .. 21..\\ ta.n hInaparNaM patitAgra shAkhaM vishIrNapuShpaM prasamIkShya vAyuH . uvAcha vAkya.n smayamAna enaM mudA yuta.n shalmaliM rugNashAkham .. 22..\\ ahamapyevameva tvA.n kurvANaH shalmale ruShA . AtmanA yatkR^ita.n kR^itsna.n shAkhAnAmapakarShaNam .. 23..\\ hInapuShpAgra shAkhastva.n shIrNA~Nkura palAshavAn . Atmadurmantriteneha madvIryavashago.abhavaH .. 24..\\ etachchhrutvA vacho vAyoH shalmalirvrIDitastadA . atapyata vachaH smR^itvA nArado yattadabravIt .. 25..\\ eva.n yo rAjashArdUla durbalaH sanbalIyasA . vairamAsajjate bAlastapyate shalmaliryathA .. 26..\\ tasmAdvairaM na kurvIta durbalo balavattaraiH . shocheddhi vaira.n kurvANo yathA vai shalmalistathA .. 27..\\ na hi vairaM mahAtmAno vivR^iNvantyapakAriShu . shanaiH shanairmahArAja darshayanti sma te balam .. 28..\\ vairaM na kurvIta naro durbuddhirbuddhijIvinA . buddhirbuddhimato yAti tUleShviva hutAshanaH .. 29..\\ na hi buddhyA sama.n kiM chidvidyate puruShe nR^ipa . tathA balena rAjendra na samo.astIti chintayet .. 30..\\ tasmAtkShameta bAlAya jaDAya badhirAya cha . balAdhikAya rAjendra taddR^iShTa.n tvayi shatruhan .. 31..\\ akShauhiNyo dashaikA cha sapta chaiva mahAdyute . balena na samA rAjannarjunasya mahAtmanaH .. 32..\\ hatAstAshchaiva bhagnAshcha pANDavena yashasvinA . charatA balamAsthAya pAkashAsaninA mR^idhe .. 33..\\ uktAste rAjadharmAshcha ApaddharmAshcha bhArata . vistareNa mahArAja kiM bhUyaH prabravImi te .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 152} y pApasya yadadhiShThAna.n yataH pApaM pravartate . etadichchhAmyaha.n GYAtu.n tattvena bharatarShabha .. 1..\\ bh pApasya yadadhiShThAna.n tachchhR^iNuShva narAdhipa . eko lobho mahAgrAho lobhAtpApaM pravartate .. 2..\\ ataH pApamadharmashcha tathA duHkhamanuttamam . nikR^ityA mUlametaddhi yena pApakR^ito janAH .. 3..\\ lobhAtkrodhaH prabhavati lobhAtkAmaH pravartate . lobhAnmohashcha mAyA cha mAnastambhaH parAsutA .. 4..\\ akShamA hrIparityAgaH shrInAsho dharmasa~NkShayaH . abhidhyA praGYatA chaiva sarva.n lobhAtpravartate .. 5..\\ anyAyashchAvitarkashcha vikarmasu cha yAH kriyAH . kUTavidyAdayashchaiva rUpaishvaryamadastathA .. 6..\\ sarvabhUteShvavishvAsaH sarvabhUteShvanArjavam . sarvabhUteShvabhidrohaH sarvabhUteShvayuktatA . haraNaM paravittAnAM paradArAbhimarshanam .. 7..\\ vAgvego mAnaso vego nindA vegastathaiva cha . upasthodarayorvego mR^ityuvegashcha dAruNaH .. 8..\\ IrShyA vegashcha balavAnmithyA vegashcha dustyajaH . rasavegashcha durvAraH shrotravegashcha duHsahaH .. 9..\\ kutsA vikatthA mAtsaryaM pApa.n duShkarakAritA . sAhasAnA.n cha sarveShAmakAryANAM kriyAstathA .. 10..\\ jAtau bAlye.atha kaumAre yauvane chApi mAnavaH . na santyajatyAtmakarma yanna jIryati jIryataH .. 11..\\ yo na pUrayitu.n shakyo lobhaH prAptyA kurUdvaha . nitya.n gambhIratoyAbhirApagAbhirivodadhiH . na prahR^iShyati lAbhairyo yashcha kAmairna tR^ipyati .. 12..\\ yo na devairna gandharvairnAsurairna mahoragaiH . GYAyate nR^ipa tattvena sarvairbhUtagaNaistathA . sa lobhaH saha mohena vijetavyo jitAtmanA .. 13..\\ dambho drohashcha nindA cha paishunyaM matsarastathA . bhavantyetAni kauravya lubdhAnAmakR^itAtmanAm .. 14..\\ sumahAntyapi shAstrANi dhArayanti bahushrutAH . chhettAraH saMshayAnA.n cha klishyantIhAlpa buddhayaH .. 15..\\ dveShakrodhaprasaktAshcha shiShTAchAra bahiShkR^itAH . antaH kShurA vAnmadhurAH kUpAshchhannAstR^iNairiva . dharmavaita.nsikAH kShudrA muShNanti dhvajino jagat .. 16..\\ kurvate cha bahUnmArgA.nstA.nstAnhetubalAshritAH . sarvaM mArga.n vilumpanti lobhAGYAneShu niShThitAH .. 17..\\ dharmasyAhriyamANasya lobhagrastairdurAtmabhiH . yAyA vikriyate sa.nsthA tataH sAbhiprapadyate .. 18..\\ darpaH krodho madaH svapno harShaH shoko.atimAnitA . tata eva hi kauravya dR^ishyante lubdha buddhiShu . etAnashiShTAnbudhyasva nitya.n lobhasamanvitAn .. 19..\\ shiShTA.nstu paripR^ichchhethA yAnvakShyAmi shuchivratAn . yeShu vR^itti bhayaM nAsti paralokabhayaM na cha .. 20..\\ nAmiSheShu prasa~Ngo.asti na priyeShvapriyeShu cha . shiShTAchAraH priyo yeShu damo yeShu pratiShThitaH .. 21..\\ sukha.n duHkhaM para.n yeShAM satyaM yeShAM parAyaNam . dAtAro na gR^ihItAro dayAvantastathaiva cha .. 22..\\ pitR^idevAtitheyAshcha nityodyuktAstathaiva cha . sarvopakAriNo dhIrAH sarvadharmAnupAlakAH .. 23..\\ sarvabhUtahitAshchaiva sarvadeyAshcha bhArata . na te chAlayitu.n shakyA dharmavyApAra pAragAH .. 24..\\ na teShAM bhidyate vR^itta.n yatpurA sAdhubhiH kR^itam . na trAsino na chapalA na raudrAH satpathe sthitAH .. 25..\\ te sevyAH sAdhubhirnitya.n yeShvahi.nsA pratiShThitA . kAmakrodhavyapetA ye nirmamA niraha~NkR^itAH . suvratAH sthiramaryAdAstAnupAssva cha pR^ichchha cha .. 26..\\ na gavArtha.n yasho.arthaM vA dharmasteShAM yudhiShThira . avashya kArya ityeva sharIrasya kriyAstathA .. 27..\\ na bhaya.n krodhachApalyaM na shokasteShu vidyate . na dharmadhvajinashchaiva na guhya.n kiM chidAsthitAH .. 28..\\ yeShvalobhastathAmoho ye cha satyArjave ratAH . teShu kaunteya rajyethA yeShvatandrI kR^itaM manaH .. 29..\\ ye na hR^iShyanti lAbheShu nAlAbheShu vyathanti cha . nirmamA niraha~NkArAH sattvasthAH samadarshinaH .. 30..\\ lAbhAlAbhau sukhaduHkhe cha tAta priyApriye maraNa.n jIvitaM cha . samAni yeShA.n sthiravikramANAM buddhAtmanA.n sattvamavasthitAnAm .. 31..\\ sukhapriyaistAnsumahApratApAn yatto.apramattashcha samarthayethAH . daivAtsarve guNavanto bhavanti shubhAshubhA vAkpralApA yathaiva .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 153} y anarthAnAmadhiShThAnamukto lobhaH pitAmaha . aGYAnamapi vai tAta shrotumichchhAmi tattvataH .. 1..\\ bh karoti pApa.n yo.aGYAnAnnAtmano vetti cha kShamam . pradveShTi sAdhuvR^ittAMshcha sa lokasyaiti vAchyatAm .. 2..\\ aGYAnAnniraya.n yAti tathAGYAnena durgatim . aGYAnAtkleshamApnoti tathApatsu nimajjati .. 3..\\ y aGYAnasya pravR^itti.n cha sthAna.n vR^iddhiM kShayodayau . mUla.n yoga.n gatiM kAlaM kAraNaM hetumeva cha .. 4..\\ shrotumichchhAmi tattvena yathAvadiha pArthiva . aGYAnaprabhava.n hIdaM yadduHkhamupalabhyate .. 5..\\ bh rAgo dveShastathA moho harShaH shoko.abhimAnitA . kAmaH krodhashcha darpashcha tandrIrAlasyameva cha .. 6..\\ ichchhA dveShastathA tApaH paravR^iddhyupatApitA . aGYAnametannirdiShTaM pApAnA.n chaiva yAH kriyAH .. 7..\\ etayA yA pravR^ittishcha vR^iddhyAdInyAMshcha pR^ichchhasi . vistareNa mahAbAho shR^iNu tachcha vishAM pate .. 8..\\ ubhAvetau samaphalau samadoShau cha bhArata . aGYAna.n chAtilobhashchApyekaM jAnIhi pArthiva .. 9..\\ lobhaprabhavamaGYAna.n vR^iddhaM bhUyaH pravardhate . sthAne sthAna.n kShaye kShaiNyamupaiti vividhAM gatim .. 10..\\ mUla.n lobhasya mahataH kAlAtma gatireva cha . chhinne.achchhinne tathA lobhe kAraNa.n kAla eva hi .. 11..\\ tasyAGYAnAttu lobho hi lobhAdaGYAnameva cha . sarve doShAstathA lobhAttasmAllobha.n vivarjayet .. 12..\\ janako yuvanAshvashcha vR^iShAdarbhiH prasenajit . lobhakShayAddivaM prAptAstathaivAnye janAdhipAH .. 13..\\ pratyakSha.n tu kurushreShTha tyaja lobhamihAtmanA . tyaktvA lobha.n sukhaM loke pretya chAnuchariShyasi .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 154} y svAdhyAyakR^itayatnasya brAhmaNasya pitAmaha . dharmakAmasya dharmAtmankiM nu shreya ihochyate .. 1..\\ bahudhA dharshane loke shreyo yadiha manyase . asmi.Nlloke pare chaiva tanme brUhi pitAmaha .. 2..\\ mahAnaya.n dharmapatho bahushAkhashcha bhArata . ki.n svideveha dharmANAmanuShTheyatamaM matam .. 3..\\ dharmasya mahato rAjanbahushAkhasya tattvataH . yanmUlaM parama.n tAta tatsarvaM brUhyatandritaH .. 4..\\ bh hanta te kathayiShyAmi yena shreyaH prapatsyase . pItvAmR^itamiva prAGYo GYAnatR^ipto bhaviShyasi .. 5..\\ dharmasya vidhayo naike te te proktA maharShibhiH . sva.n svaM viGYAnamAshritya damasteShAM parAyaNam .. 6..\\ damaM niHshreyasaM prAhurvR^iddhA nishchayadarshinaH . brAhmaNasya visheSheNa damo dharmaH sanAtanaH .. 7..\\ nAdAntasya kriyA siddhiryathAvadupalabhyate . damo dAna.n tathA yaGYAnadhItaM chAtivartate .. 8..\\ damastejo vardhayati pavitra.n cha damaH param . vipApmA tejasA yuktaH puruSho vindate mahat .. 9..\\ damena sadR^isha.n dharmaM nAnya.n lokeShu shushruma . damo hi paramo loke prashastaH sarvadharmiNAm .. 10..\\ pretya chApi manuShyendra parama.n vindate sukham . damena hi samAyukto mahAnta.n dharmamashnute .. 11..\\ sukha.n dAntaH prasvapiti sukhaM cha pratibudhyate . sukhaM paryeti lokAMshcha manashchAsya prasIdati .. 12..\\ adAntaH puruShaH kleshamabhIkShNaM pratipadyate . anarthAMshcha bahUnanyAnprasR^ijatyAtmadoShajAn .. 13..\\ AshrameShu chaturShvAhurdamamevottama.n vratam . tasya li~NgAni vakShyAmi yeShA.n samudayo damaH .. 14..\\ kShamA dhR^itirahi.nsA cha samatA satyamArjavam . indriyAvajayo dAkShyaM mArdava.n hrIrachApalam .. 15..\\ akArpaNyamasa.nrambhaH santoShaH priyavAditA . avivitsAnasUyA chApyeShA.n samudayo damaH .. 16..\\ guru pUjA cha kauravya dayA bhUteShvapaishunam . janavAdo.amR^iShA vAdaH stutinindA vivarjanam .. 17..\\ kAmaH krodhashcha lobhashcha darpaH stambho vikatthanam . moha IrShyAvamAnashchetyetaddAnto na sevate .. 18..\\ anindito hyakAmAtmAthAlpechchho.athAnasUyakaH . samudrakalpaH sa naro na kadA chana pUryate .. 19..\\ aha.n tvayi mama tvaM cha mayi te teShu chApyaham . pUrvasambandhisa.nyogAnnaitaddAnto niShevate .. 20..\\ sarvA grAmyAstathAraNyA yAshcha loke pravR^ittayaH . nindA.n chaiva prasha.nsAM cha yo nAshrayati muchyate .. 21..\\ maitro.atha shIlasampannaH susahAya parashcha yaH . muktashcha vividhaiH sa~Ngaistasya pretya mahatphalam .. 22..\\ suvR^ittaH shIlasampannaH prasannAtmAtmavidbudhaH . prApyeha loke satkAra.n sugatiM pratipadyate .. 23..\\ karma yachchhubhameveha sadbhirAcharita.n cha yat . tadeva GYAnayuktasya munerdharmo na hIyate .. 24..\\ niShkramya vanamAsthAya GYAnayukto jitendriyaH . kAlAkA~NkShI charannevaM brahmabhUyAya kalpate .. 25..\\ abhaya.n yasya bhUtebhyo bhUtAnAmabhayaM yataH . tasya dehAdvimuktasya bhayaM nAsti kutash chana .. 26..\\ avAchinoti karmANi na cha samprachinoti ha . samaH sarveShu bhUteShu maitrAyaNa gatish charet .. 27..\\ shakunInAmivAkAshe jale vAri charasya vA . yathAgatirna dR^ishyeta tathA tasya na saMshayaH .. 28..\\ gR^ihAnutsR^ijya yo rAjanmokShamevAbhipadyate . lokAstejomayAstasya kalpante shAshvatIH samAH .. 29..\\ saMnyasya sarvakarmANi saMnyasya vidhivattapaH . saMnyasya vividhA vidyAH sarva.n saMnyasya chaiva ha .. 30..\\ kAmeShu chApyanAvR^ittaH prasannAtmAtmavichchhuchiH . prApyeha loke satkAra.n svargaM samabhipadyate .. 31..\\ yachcha paitAmaha.n sthAnaM brahmarAshi samudbhavam . guhAyAM pihitaM nitya.n taddamenAbhipadyate .. 32..\\ GYAnArAmasya buddhasya sarvabhUtAvirodhinaH . nAvR^itti bhayamastIha paraloke bhaya.n kutaH .. 33..\\ eka eva dame doSho dvitIyo nopapadyate . yadena.n kShamayA yuktamashaktaM manyate janaH .. 34..\\ etasya tu mahAprAGYa doShasya sumahAnguNaH . kShamAyA.n vipulA lokAH sulabhA hi sahiShNunA .. 35..\\ dAntasya kimaraNyena tathAdAntasya bhArata . yatraiva hi vaseddAntastadaraNya.n sa AshramaH .. 36..\\ v etadbhIShmasya vachana.n shrutvA rAjA yudhiShThiraH . amR^iteneva santR^iptaH prahR^iShTaH samapadyata .. 37..\\ punashcha paripaprachchha bhIShma.n dharmabhR^itA.n varam . tapaH prati sa chovAcha tasmai sarva.n kurUdvaha .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 155} bh sarvametattapo mUla.n kavayaH parichakShate . na hyatapta tapA mUDhaH kriyAphalamavApyate .. 1..\\ prajApatirida.n sarva.n tapasaivAsR^ijatprabhuH . tathaiva vedAnR^iShayastapasA pratipedire .. 2..\\ tapaso hyAnupUrvyeNa phalamUlAnilAshanAH . trI.NllokA.nstapasA siddhAH pashyanti susamAhitAH .. 3..\\ auShadhAnyagadAdIni tisro vidyAshcha sa.nskR^itAH . tapasaiva hi sidhyanti tapo mUla.n hi sAdhanam .. 4..\\ yaddurApa.n durAmnAyaM durAdharShaM durutsaham . sarva.n tattapasA shakyaM tapo hi duratikramam .. 5..\\ surApo.asaMmatAdAyI bhrUNahA gurutalpagaH . tapasaiva sutaptena naraH pApAdvimuchyate .. 6..\\ tapaso bahurUpasya taistairdvAraiH pravartataH . nivR^ittyA vartamAnasya tapo nAnashanAtparam .. 7..\\ ahi.nsA satyavachana.n dAnamindriyanigrahaH . etebhyo hi mahArAja tapo nAnashanAtparam .. 8..\\ na duShkaratara.n dAnAnnAtimAtaramAshramaH . traividyebhyaH paraM nAsti saMnyAsaH parama.n tapaH .. 9..\\ indriyANIha rakShanti dhanadhAnyAbhiguptaye . tasmAdarthe cha dharme cha tapo nAnashanAtparam .. 10..\\ R^iShayaH pitaro devA manuShyA mR^igasattamAH . yAni chAnyAni bhUtAni sthAvarANi charANi cha .. 11..\\ tapaH parAyaNAH sarve sidhyanti tapasA cha te . ityeva.n tapasA devA mahattvaM chApyavApnuvan .. 12..\\ imAnIShTa vibhAgAni phalAni tapasA sadA . tapasA shakyate prAptu.n devatvamapi nishchayAt .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 156} y satya.n dharme prasha.nsanti viprarShipitR^idevatAH . satyamichchhAmyaha.n shrotu.n tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ satya.n ki.n lakShaNaM rAjankathaM vA tadavApyate . satyaM prApya bhavetki.n cha kathaM chaiva taduchyate .. 2..\\ bh chAturvarNyasya dharmANA.n sa~Nkaro na prashasyate . avikAritama.n satyaM sarvavarNeShu bhArata .. 3..\\ satya.n satsu sadA dharmaH satya.n dharmaH sanAtanaH . satyameva namasyeta satya.n hi paramA gatiH .. 4..\\ satya.n dharmastapoyogaH satyaM brahma sanAtanam . satya.n yaGYaH paraH proktaH satye sarvaM pratiShThitam .. 5..\\ AchArAniha satyasya yathAvadanupUrvashaH . lakShaNa.n cha pravakShyAmi satyasyeha yathAkramam .. 6..\\ prApyate hi yathAsatya.n tachcha shrotuM tvamarhasi . satya.n trayodasha vidha.n sarvalokeShu bhArata .. 7..\\ satya.n cha samatA chaiva damashchaiva na saMshayaH . amAtsarya.n kShamA chaiva hrIstitikShAnasUyatA .. 8..\\ tyAgo dhyAnamathAryatva.n dhR^itishcha satata.n sthirA . ahi.nsA chaiva rAjendra satyAkArAstrayodasha .. 9..\\ satyaM nAmAvyayaM nityamavikAri tathaiva cha . sarvadharmAviruddha.n cha yogenaitadavApyate .. 10..\\ AtmanIShTe tathAniShTe ripau cha samatA tathA . ichchhA dveShakShayaM prApya kAmakrodhakShaya.n tathA .. 11..\\ damo nAnyaspR^ihA nitya.n dhairyaM gAmbhIryameva cha . abhaya.n krodhashamana.n GYAnenaitadavApyate .. 12..\\ amAtsaryaM budhAH prAhurdAna.n dharme cha sa.nyamam . avasthitena nitya.n cha satyenAmatsarI bhavet .. 13..\\ akShamAyAH kShamAyAshcha priyANIhApriyANi cha . kShamate sarvataH sAdhuH sAdhvApnoti cha satyavAn .. 14..\\ kalyANa.n kurute gADha.n hrImAnna shlAghate kva chit . prashAntavAnmanA nitya.n hrIstu dharmAdavApyate .. 15..\\ dharmArthahetoH kShamate titikShA kShAntiruchyate . lokasa~NgrahaNArtha.n tu sA tu dhairyeNa labhyate .. 16..\\ tyAgaH snehasya yastyAgo viShayANA.n tathaiva cha . rAgadveShaprahINasya tyAgo bhavati nAnyathA .. 17..\\ AryatA nAma bhUtAnA.n yaH karoti prayatnataH . shubha.n karma nirAkAro vItarAgatvameva cha .. 18..\\ dhR^itirnAma sukhe duHkhe yathA nApnoti vikriyAm . tAM bhajeta sadA prAGYo ya ichchhedbhUtimAtmanaH .. 19..\\ sarvathA kShamiNA bhAvya.n tathA satyapareNa cha . vItaharShabhayakrodho dhR^itimApnoti paNDitaH .. 20..\\ adrohaH sarvabhUteShu karmaNA manasA girA . anugrahashcha dAna.n cha satAM dharmaH sanAtanaH .. 21..\\ ete trayodashAkArAH pR^ithaksatyaika lakShaNAH . bhajante satyameveha bR^i.nhayanti cha bhArata .. 22..\\ nAntaH shakyo guNAnA.n hi vaktuM satyasya bhArata . ataH satyaM prasha.nsanti viprAH sa pitR^idevatAH .. 23..\\ nAsti satyAtparo dharmo nAnR^itAtpAtakaM param . sthitirhi satya.n dharmasya tasmAtsatyaM na lopayet .. 24..\\ upaiti satyAddAna.n hi tathA yaGYAH sa dakShiNAH . vratAgnihotra.n vedAshcha ye chAnye dharmanishchayAH .. 25..\\ ashvamedha sahasra.n cha satyaM cha tulayA dhR^itam . ashvamedha sahasrAddhi satyamevAtirichyate .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 157} y yataH prabhavati krodhaH kAmashcha bharatarShabha . shokamohau vivitsA cha parAsutva.n tathA madaH .. 1..\\ lobho mAtsaryamIrShyA cha kutsAsUyA kR^ipA tathA . etatsarvaM mahAprAGYa yAthAtathyena me vada .. 2..\\ bh trayodashaite.atibalAH shatravaH prANinA.n smR^itAH . upAsate mahArAja samastAH puruShAniha .. 3..\\ ete pramattaM puruShamapramattA nudanti hi . vR^ikA iva vilumpanti dR^iShTvaiva puruShetarAn .. 4..\\ ebhyaH pravartate duHkhamebhyaH pApaM pravartate . iti martyo vijAnIyAtsatataM bharatarShabha .. 5..\\ eteShAmudaya.n sthAna.n kShayaM cha puruShottama . hanta te vartayiShyAmi tanme nigadataH shR^iNu .. 6..\\ lobhAtkrodhaH prabhavati paradoShairudIryate . kShamayA tiShThate rAja~nshrImAMsh cha vinivartate .. 7..\\ sa~NkalpAjjAyate kAmaH sevyamAno vivardhate . avadya darshanAdvyeti tattvaGYAnA cha dhImatAm .. 8..\\ viruddhAni hi shAstrANi pashyantIhAlpa buddhayaH . vivitsA jAyate tatra tattvaGYAnAnnivartate .. 9..\\ prIteH shokaH prabhavati viyogAttasya dehinaH . yadA nirarthaka.n vetti tadA sadyaH praNashyati .. 10..\\ parAsutA krodhalobhAdabhyAsAchcha pravartate . dayayA sarvabhUtAnAM nirvedAtsA nivartate .. 11..\\ sattvatyAgAttu mAtsaryamahitAni cha sevate . etattu kShIyate tAta sAdhUnAmupasevanAt .. 12..\\ kulAjGYAnAttathaishvaryAnmado bhavati dehinAm . ebhireva tu viGYAtairmadaH sadyaH praNashyati .. 13..\\ IrShyA kAmAtprabhavati sa~NgharShAchchaiva bhArata . itareShA.n tu martyAnAM praGYayA sA praNashyati .. 14..\\ vibhramAllokabAhyAnA.n dveShyairvAkyairasa~NgataiH . kutsA sa~njAyate rAjannupekShAbhiH prashAmyati .. 15..\\ pratikartumashakyAya balasthAyApakAriNe . asUyA jAyate tIvrA kAruNyAdvinivartate .. 16..\\ kR^ipaNAnsatata.n dR^iShTvA tataH sa~njAyate kR^ipA . dharmaniShThA.n yadA vetti tadA shAmyati sA kR^ipA .. 17..\\ etanyeva jitAnyAhuH prashamAchcha trayodasha . ete hi dhArtarAShTrANA.n sarve doShAstrayodasha . tvayA sarvAtmanA nitya.n vijitA jeShyase cha tAn .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 158} y AnR^isha.nsya.n vijAnAmi darshanena satAM sadA . nR^isha.nsAnna vijAnAmi teShA.n karma cha bhArata .. 1..\\ kaNTakAnkUpamagni.n cha varjayanti yathA narAH . tathA nR^isha.nsakarmANa.n varjayanti narA naram .. 2..\\ nR^isha.nso hyadhamo nityaM pretya cheha cha bhArata . tasmAdbravIhi kauravya tasya dharmavinishchayam .. 3..\\ bh spR^ihAsyAntarhitA chaiva viditArthA cha karmaNA . AkroShTA krushyate chaiva bandhitA badhyate cha yaH .. 4..\\ dattAnukIrti viShamaH kShudro naikR^itikaH shaThaH . asambhogI cha mAnI cha tathA sa~NgI vikatthanaH .. 5..\\ sarvAtisha~NkI paruSho bAlishaH kR^ipaNastathA . varga prasha.nsI satatamAshramadveShasa~NkarI .. 6..\\ hi.nsAvihArI satatamavisheSha guNAguNaH . bahvalIko manasvI cha lubdho.atyarthaM nR^isha.nsakR^it .. 7..\\ dharmashIla.n guNopetaM pApa ityavagachchhati . AtmashIlAnumAnena na vishvasiti kasya chit .. 8..\\ pareShA.n yatra doShaH syAttadguhyaM samprakAshayet . samAneShveva doSheShu vR^ittyarthamupaghAtayet .. 9..\\ tathopakAriNa.n chaiva manyate va~nchitaM param . dattvApi cha dhana.n kAle santapatyupakAriNe .. 10..\\ bhakShyaM bhojyamatho lehya.n yachchAnyatsAdhu bhojanam . prekShamANeShu yo.ashnIyAnnR^isha.nsa iti ta.n viduH .. 11..\\ brAhmaNebhyaH pradAyAgra.n yaH suhR^idbhiH sahAshnute . sa pretya labhate svargamiha chAnantyamashnute .. 12..\\ eSha te bharatashreShTha nR^isha.nsaH parikIrtitaH . sadA vivarjanIyo vai puruSheNa bubhUShatA .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 159} bh kR^itArtho yakShyamANashcha sarvavedAntagashcha yaH . AchArya pitR^ibhAryArtha.n svAdhyAyArthamathApi vA .. 1..\\ ete vai sAdhavo dR^iShTA brAhmaNA dharmabhikShavaH . asvebhyo deyametebhyo dAna.n vidyA visheShataH .. 2..\\ anyatra dakShiNA yAtu deyA bharatasattama . anyebhyo hi bahirvedyAM nAkR^itAnna.n vidhIyate .. 3..\\ sarvaratnAni rAjA cha yathArhaM pratipAdayet . brAhmaNAshchaiva yaGYAshcha sahAnnAH saha dakShiNAH .. 4..\\ yasya traivArShikaM bhaktaM paryAptaM bhR^ityavR^ittaye . adhika.n vApi vidyeta sa somaM pAtumarhati .. 5..\\ yaGYashchetpratividdhaH syAda~Ngenaikena yajvanaH . brAhmaNasya visheSheNa dhArmike sati rAjani .. 6..\\ yo vaishyaH syAdbahu pashurhInakraturasomapaH . kuTumbAttasya taddravya.n yaGYArthaM pArthivo haret .. 7..\\ AharedveshmataH ki.n chitkAma.n shUdrasya dravyataH . na hi veshmani shUdrasya kashchidasti parigrahaH .. 8..\\ yo.anAhitAgniH shatagurayajvA cha sahasraguH . tayorapi kuTumbAbhyAmAharedavichArayan .. 9..\\ adAtR^ibhyo harennitya.n vyAkhyApya nR^ipatiH prabho . tathA hyAcharato dharmo nR^ipateH syAdathAkhilaH .. 10..\\ tathaiva saptame bhakte bhaktAni ShaDanashnatA . ashvastana vidhAnena hartavya.n hInakarmaNaH . khalAtkShetrAttathAgArAdyato vApyupapadyate .. 11..\\ AkhyAtavyaM nR^ipasyaitatpR^ichchhato.apR^ichchhato.api vA . na tasmai dhArayeddaNDa.n rAjA dharmeNa dharmavit .. 12..\\ kShatriyasya hi bAlishyAdbrAhmaNaH klishyate kShudhA . shrutashIle samAGYAya vR^ittimasya prakalpayet . athainaM parirakSheta pitA putramivaurasam .. 13..\\ iShTi.n vaishvAnarIM nityaM nirvapedabda paryaye . avikalpaH purA dharmo dharmavAdaistu kevalam .. 14..\\ vishvaistu devaiH sAdhyaishcha brAhmaNaishcha maharShibhiH . Apatsu maraNAdbhItairli~NgapratinidhiH kR^itaH .. 15..\\ prabhuH prathamakalpasya yo.anukalpena vartate . na sAmparAyika.n tasya durmatervidyate phalam .. 16..\\ na brAhmaNAnvedayeta kashchidrAjani mAnavaH . avIryo vedanAdvidyAtsuvIryo vIryavattaram .. 17..\\ tasmAdrAGYA sadA tejo duHsahaM brahmavAdinAm . mantA shAstA vidhAtA cha brAhmaNo deva uchyate . tasminnAkushalaM brUyAnna shuktAmIrayedgiram .. 18..\\ kShatriyo bAhuvIryeNa taratyApadamAtmanaH . dhanena vaishyaH shUdrashcha mantrairhomaishcha vai dvijaH .. 19..\\ na vai kanyA na yuvatirnAmantro na cha bAlishaH . pariveShTAgnihotrasya bhavennAsa.nskR^itastathA . narake nipatantyete juhvAnAH sa cha yasya tat .. 20..\\ prAjApatyamadattvAshvamagnyAdheyasya dakShiNAm . anAhitAgniriti sa prochyate dharmadarshibhiH .. 21..\\ puNyAnyanyAni kurvIta shraddadhAno jitendriyaH . anApta dakShiNairyaGYairna yajeta katha.n chana .. 22..\\ prajAH pashUMshcha svarga.n cha hanti yaGYo hyadakShiNaH . indriyANi yashaH kIrtimAyushchAsyopakR^intati .. 23..\\ udakyA hyAsate ye cha ye cha ke chidanagnayaH . kula.n chAshrotriya.n yeShAM sarve te shUdra dharmiNaH .. 24..\\ udapAnodake grAme brAhmaNo vR^iShalI patiH . uShitvA dvAdasha samAH shUdra karmeha gachchhati .. 25..\\ anaryA.n shayane bibhradujjhanbibhrachcha yo dvijAm . abrAhmaNo manyamAnastR^iNeShvAsIta pR^iShThataH . tathA sa shudhyate rAja~nshR^iNu chAtra vacho mama .. 26..\\ yadekarAtreNa karoti pApaM kR^iShNa.n varNaM brAhmaNaH sevamAnaH . sthAnAsanAbhyA.n vicharanvratI sa.ns tribhirvarShaiH shamayedAtmapApam .. 27..\\ na narma yukta.n vachanaM hinasti na strIShu rAjanna vivAha kAle . na gurvarthe nAtmano jIvitArthe pa~nchAnR^itAnyAhurapAtakAni .. 28..\\ shraddadhAnaH shubhA.n vidyAM hInAdapi samAcharet . suvarNamapi chAmedhyAdAdadIteti dhAraNA .. 29..\\ strIratna.n duShkulAchchApi viShAdapyamR^itaM pibet . aduShTA hi striyo ratnamApa ityeva dharmataH .. 30..\\ gobrAhmaNa hitArtha.n cha varNAnA.n sa~NkareShu cha . gR^ihNIyAttu dhanurvaishyaH paritrANAya chAtmanaH .. 31..\\ surA pAnaM brahmahatyA guru talpamathApi vA . anirdeshyAni manyante prANAntAnIti dhAraNA .. 32..\\ suvarNaharaNa.n stainyaM viprA sa~Ngashcha pAtakam . viharanmadya pAna.n chApyagamyA gamanaM tathA .. 33..\\ patitaiH samprayogAchcha brAhmaNairyonitastathA . achireNa mahArAja tAdR^isho vai bhavatyuta .. 34..\\ sa.nvatsareNa patati patitena sahAcharan . yAjana dhyApanAdyaunAnna tu yAnAsanAshanAt .. 35..\\ etAni cha tato.anyAni nirdeshyAnIti dhAraNA . nirdeshyakena vidhinA kAlenAvyasanI bhavet .. 36..\\ anna.n tirya~Nna hotavyaM pretakarmaNyapAtite . triShu tveteShu pUrveShu na kurvIta vichAraNAm .. 37..\\ amAtyAnvA gurUnvApi jahyAddharmeNa dhArmikaH . prAyashchittamakurvANairnaitairarhati sa.nvidam .. 38..\\ adharmakArI dharmeNa tapasA hanti kilbiSham . bruvanstena iti stena.n tAvatprApnoti kilbiSham . astena.n stena ityuktvA dviguNaM pApamApnuyAt .. 39..\\ tribhAgaM brahmahatyAyAH kanyA prApnoti duShyatI . yastu dUShayitA tasyAH sheShaM prApnoti kilbiSham .. 40..\\ brAhmaNAyAvagUryeha spR^iShTvA gurutaraM bhavet . varShANA.n hi shataM pApaH pratiShThAM nAdhigachchhati .. 41..\\ sahasra.n tveva varShANAM nipAtya narake vaset . tasmAnnaivAvagUryAddhi naiva jAtu nipAtayet .. 42..\\ shoNita.n yAvataH pA.nsUnsa~NgR^ihNIyAddvija kShatAt . tAvatIH sa sabhA rAjannarake parivartate .. 43..\\ bhrUNahAhavamadhye tu shudhyate shastrapAtitaH . AtmAna.n juhuyAdvahnau samiddhe tena shudhyati .. 44..\\ surApo vAruNImuShNAM pItvA pApAdvimuchyate . tayA sa kAye nirdagdhe mR^ityunA pretya shudhyati . lokAMshcha labhate vipro nAnyathA labhate hi saH .. 45..\\ guru talpamadhiShThAya durAtmA pApachetanaH . sUrmI.n jvalantImAshliShya mR^ityunA sa vishudhyati .. 46..\\ atha vA shishnavR^iShaNAvAdAyA~njalinA svayam . nairR^itI.n dishamAsthAya nipatetsa tvajihmagaH .. 47..\\ brAhmaNArthe.api vA prANAnsantyajettena shudhyati . ashvamedhena vApIShTvA gomedhenApi vA punaH . agniShTomena vA samyagiha pretya cha pUyate .. 48..\\ tathaiva dvAdasha samAH kapAlI brahmahA bhavet . brahma chAri charedbhaikSha.n svakarmodAharanmuniH .. 49..\\ eva.n vA tapasA yukto brahmahA savanI bhavet . eva.n vA garbhamaGYAtA chAtreyIM yo.abhigachchhati . dviguNA brahmahatyA vayAtreyI vyasane bhavet .. 50..\\ surApo niyatAhAro brahma chArI kShamA charaH . Urdhva.n tribhyo.atha varShebhyo jayetAgniShTutA param . R^iShabhaika sahasra.n gA dattvA shubhamavApnuyAt .. 51..\\ vaishya.n hatvA tu varShe dve R^iShabhaika shatAshcha gAH . shUdra.n hatvAbdamevaikamR^iShabhaikAdashAshcha gAH .. 52..\\ shvabarbara kharAnhatvA shaudrameva vrata.n charet . mArjArachASha maNDUkAnkAkaM bhAsa.n cha mUShakam .. 53..\\ uktaH pashusamo dharmo rAjanprANi nipAtanAt . prAyashchittAnyathAnyAni pravakShyAmyanupUrvashaH .. 54..\\ talpe chAnyasya chaurye cha pR^ithaksa.nvatsara.n charet . trINi shrotriya bhAryAyAM paradAre tu dve smR^ite .. 55..\\ kAle chaturthe bhu~njAno brahma chArI vratI bhavet . sthAnAsanAbhyA.n viharettrirahno.abhyuditAdapaH . evameva nirAchAnto yashchAgnInapavidhyati .. 56..\\ tyajatyakAraNe yashcha pitaraM mAtara.n tathA . patitaH syAtsa kauravya tathA dharmeShu nishchayaH .. 57..\\ grAsAchchhAdanamatyartha.n dadyAditi nidarshanam . bhAryAyA.n vyabhichAriNyAM niruddhAyAM visheShataH . yatpu.nsAM paradAreShu tachchainA.n chArayedvratam .. 58..\\ shreyA.nsa.n shayane hitvA yA pApIyA.nsamR^ichchhati . shvabhistA.n khAdayedrAjA sa.nsthAne bahu sa.nvR^ite .. 59..\\ pumA.nsaM bandhayetprAGYaH shayane tapta Ayase . apyAdadhIta dArUNi tatra dahyeta pApakR^it .. 60..\\ eSha daNDo mahArAja strINAM bhartR^ivyatikrame . sa.nvatsarAbhishastasya duShTasya dviguNo bhavet .. 61..\\ dve tasya trINi varShANi chatvAri saha sevinaH . kucharaH pa~nchavarShANi charedbhaikShaM munivrataH .. 62..\\ parivittiH parivettA yayA cha parividyate . pANigrAhashcha dharmeNa sarve te patitAH smR^itAH .. 63..\\ chareyuH sarva evaite vIrahA yadvrata.n charet . chAndrAyaNa.n charenmAsaM kR^ichchhra.n vA pApashuddhaye .. 64..\\ parivettA prayachchheta parivittAya tA.n snuShAm . jyeShThena tvabhyanuGYAto yavIyAnpratyanantaram . enaso mokShamApnoti sA cha tau chaiva dharmataH .. 65..\\ amAnuShIShu govarjamanAvR^iShTirna duShyati . adhiShThAtAramattAraM pashUnAM puruSha.n viduH .. 66..\\ paridhAyordhva vAla.n tu pAtramAdAya mR^inmayam . charetsapta gR^ihAnbhaikSha.n svakarma parikIrtayan .. 67..\\ tatraiva labdhabhojI syAddvAdashAhAtsa shudhyati . charetsa.nvatsara.n chApi tadvrata.n yannirAkR^iti .. 68..\\ bhavettu mAnuSheShvevaM prAyashchittamanuttamam . dAna.n vAdAna sakteShu sarvameva prakalpayet . anAstikeShu gomAtraM prANamekaM prachakShate .. 69..\\ shvavarAha manuShyANA.n kukkuTasya kharasya cha . mA.nsaM mUtra purISha.n cha prAshya sa.nskAramarhati .. 70..\\ brAhmaNasya surApasya gandhamAghrAya somapaH . apastryahaM pibeduShNAstryahamuShNaM payaH pibet . tryahamuShNa.n ghR^itaM pItvA vAyubhakSho bhavettryaham .. 71..\\ evametatsamuddiShTaM prAyashchitta.n sanAtanam . brAhmaNasya visheSheNa tattvaGYAnena jAyate .. 72..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 160} v kathAntaramathAsAdya khaDgayuddhavishAradaH . nakulaH sharatalpasthamidamAha pitAmaham .. 1..\\ dhanuH praharaNa.n shreShThamiti vAdaH pitAmaha . matastu mama dharmaGYa khaDga eva susaMshitaH .. 2..\\ vishIrNe kArmuke rAjanprakShINeShu cha vAjiShu . khaDgena shakyate yuddhe sAdhvAtmA parirakShitum .. 3..\\ sharAsanadharAMshchaiva gadA shaktidharA.nstathA . ekaH khaDgadharo vIraH samarthaH pratibAdhitum .. 4..\\ atra me saMshayashchaiva kautUhalamatIva cha . ki.n svitpraharaNaM shreShThaM sarvayuddheShu pArthiva .. 5..\\ katha.n chotpAditaH khaDgaH kasyArthAya cha kena vA . pUrvAchArya.n cha khaDgasya prabrUhi prapitAmaha .. 6..\\ tasya tadvachana.n shrutvA mAdrIputrasya dhImataH . sarvakaushala sa.nyukta.n sUkShmachitrArthavachchhubham .. 7..\\ tatastasyottara.n vAkyaM svaravarNopapAditam . shikShA nyAyopasampanna.n droNashiShyAya pR^ichchhate .. 8..\\ uvAcha sarvadharmaGYo dhanurvedasya pAragaH . sharatalpagato bhIShmo nakulAya mahAtmane .. 9..\\ tattva.n shR^iNuShva mAdreya yadetatparipR^ichchhasi . prabodhito.asmi bhavatA dhAtumAniva parvataH .. 10..\\ salilaikArNava.n tAta purA sarvamabhUdidam . niShprakampamanAkAshamanirdeshya mahItalam .. 11..\\ tamaH sa.nvR^itamasparshamatigambhIra darshanam . niHshabda.n chAprameyaM cha tatra jaGYe pitAmahaH .. 12..\\ so.asR^ijadvAyumagni.n cha bhAskaraM chApi vIryavAn . AkAshamasR^ijachchordhvamadho bhUmi.n cha nairR^itim .. 13..\\ nabhaH sa chandra tAra.n cha nakShatrANi grahA.nstathA . sa.nvatsarAnahorAtrAnR^itUnatha lavAnkShaNAn .. 14..\\ tataH sharIra.n lokasthaM sthApayitvA pitAmahaH . janayAmAsa bhagavAnputrAnuttamatejasaH .. 15..\\ marIchimR^iShimatri.n cha pulastyaM pulahaM kratum . vasiShThA~Ngirasau chobhau rudra.n cha prabhumIshvaram .. 16..\\ prAchetasastathA dakShaH kanyA ShaShThimajIjanat . tA vai brahmarShayaH sarvAH prajArthaM pratipedire .. 17..\\ tAbhyo vishvAni bhUtAni devAH pitR^igaNAstathA . gandharvApsarasashchaiva rakShA.nsi vividhAni cha .. 18..\\ patatrimR^igamInAshcha plava~NgAshcha mahoragAH . nAnAkR^iti balAshchAnye jalakShitivichAriNaH .. 19..\\ audbhidAH svedajAshchaiva aNDajAshcha jarAyujAH . jaGYe tAta tathA sarva.n jagatsthAvaraja~Ngamam .. 20..\\ bhUtasargamima.n kR^itvA sarvalokapitAmahaH . shAshvata.n veda paThita.n dharmaM cha yuyuje punaH .. 21..\\ tasmindharme sthitA devAH sahAchArya purohitAH . AdityA vasavo rudrAH sa sAdhyA marudashvinaH .. 22..\\ bhR^igvatrya~NgirasaH siddhAH kAshyapashcha tapodhanaH . vasiShTha gautamAgastyAstathA nArada parvatau .. 23..\\ R^iShayo vAlakhilyAshcha prabhAsAH sikatAstathA . ghR^itAchAH somavAyavyA vaikhAnasa marIchipAH .. 24..\\ akR^iShTAshchaiva ha.nsAshcha R^iShayo.athAgniyonijAH . vAnaprasthAH pR^ishnayashcha sthitA brahmAnushAsane .. 25..\\ dAnavendrAstvatikramya tatpitAmaha shAsanam . dharmasyApachaya.n chakruH krodhalobha samanvitAH .. 26..\\ hiraNyakashipushchaiva hiraNyAkSho virochanaH . shambaro viprachittishcha prahrAdo namuchirbaliH .. 27..\\ ete chAnye cha bahavaH sagaNA daityadAnavAH . dharmasetumatikramya remire.adharmanishchayAH .. 28..\\ sarve sma tulyajAtIyA yathA devAstathA vayam . ityeva.n hetumAsthAya spardhamAnAH surarShibhiH .. 29..\\ na priyaM nApyanukrosha.n chakrurbhUteShu bhArata . trInupAyAnatikramya daNDena rurudhuH prajAH . na jagmuH sa.nvida.n taishcha darpAdasurasattamAH .. 30..\\ atha vai bhagavAnbrahmA brahmarShibhirupasthitaH . tadA himavataH pR^iShThe suramye padmatArake .. 31..\\ shatayojanavistAre maNimuktA chayAchite . tasmingirivare putra puShpitadrumakAnane . tasthau sa vibudhashreShTho brahmA lokArtha siddhaye .. 32..\\ tato varShasahasrAnte vitAnamakarotprabhuH . vidhinA kalpadR^iShTena yathoktenopapAditam .. 33..\\ R^iShibhiryaGYapaTubhiryathAvatkarma kartR^ibhiH . marudbhiH parisa.nstIrNa.n dIpyamAnaishcha pAvakaiH .. 34..\\ kA~nchanairyaGYabhANDaishcha bhrAjiShNubhirala~NkR^itam . vR^ita.n devagaNaishchaiva prababhau yaGYamaNDalam .. 35..\\ tathA brahmarShibhishchaiva sadasyairupashobhitam . tatra ghoratama.n vR^ittamR^iShINAM me parishrutam .. 36..\\ chandramA vimala.n vyoma yathAbhyudita tArakam . vidAryAgni.n tathA bhUtamutthita.n shrUyate tataH .. 37..\\ nIlotpalasavarNAbha.n tIkShNadaMShTraM kR^ishodaram . prAMshu durdarshana.n chaivApyatitejastathaiva cha .. 38..\\ tasminnutpatamAne cha prachachAla vasundharA . tatrormi kalilAvartashchukShubhe cha mahArNavaH .. 39..\\ peturulkA mahotpAtAH shAkhAshcha mumuchurdrumAH . aprasannA dishaH sarvAH pavanashchAshivo vavau . muhurmuhushcha bhUtAni prAvyathanta bhayAttathA .. 40..\\ tataH sutumula.n dR^iShTvA tadadbhutamupasthitam . maharShisuragandharvAnuvAchedaM pitAmahaH .. 41..\\ mayaitachchintitaM bhUtamasirnAmaiSha vIryavAn . rakShaNArthAya lokasya vadhAya cha suradviShAm .. 42..\\ tatastadrUpamutsR^ijya babhau nistriMsha eva saH . vimalastIkShNadhArashcha kAlAntaka ivodyataH .. 43..\\ tatasta.n shitikaNThAya rudrAyarShabha ketave . brahmA dadAvasi.n dIptamadharmaprativAraNam .. 44..\\ tataH sa bhagavAnrudro brahmarShigaNasa.nstutaH . pragR^ihyAsimameyAtmA rUpamanyachchakAra ha .. 45..\\ chaturbAhuH spR^ishanmUrdhnA bhUsthito.api nabhastalam . UrdhvadR^iShTirmahAli~Ngo mukhAjjvAlAH samutsR^ijan . vikurvanbahudhA varNAnnIlapANDura lohitAn .. 46..\\ bibhratkR^iShNAjina.n vAso hemapravara tArakam . netra.n chaika.n lalATena bhAskarapratimaM mahat . shushubhAte cha vimale dve netre kR^iShNapi~Ngale .. 47..\\ tato devo mahAdevaH shUlapANirbhagAkShi hA . sampragR^ihya tu nistriMsha.n kAlArkAnala saMnibham .. 48..\\ trikUTa.n charma chodyamya sa vidyutamivAmbudam . chachAra vividhAnmArgAnmahAbalaparAkramaH . vidhunvannasimAkAshe dAnavAnta chikIrShayA .. 49..\\ tasya nAda.n vinadato mahAhAsa.n cha mu~nchataH . babhau pratibhaya.n rUpa.n tadA rudrasya bhArata .. 50..\\ tadrUpadhAriNa.n rudraM raudrakarma chikIrShavaH . nishamya dAnavAH sarve hR^iShTAH samabhidudruvuH .. 51..\\ ashmabhishchApyavarShanta pradIptaishcha tatholmukaiH . ghoraiH praharaNaishchAnyaiH shitadhArairayomukhaiH .. 52..\\ tatastaddAnavAnIka.n sampraNetAramachyutam . rudra khaDgabaloddhUtaM prachachAla mumoha cha .. 53..\\ chitra.n shIghrataratvAchcha charantamasi dhAriNam . tamekamasurAH sarve sahasramiti menire .. 54..\\ chhindanbhindanrujankR^intandArayanpramathannapi . acharaddaitya sa~NgheShu rudro.agniriva kakShagaH .. 55..\\ asi vegaprarugNAste chhinnabAhUruvakShasaH . samprakR^ittottamA~NgAshcha petururvyAM mahAsurAH .. 56..\\ apare dAnavA bhagnA rudra ghAtAvapIDitAH . anyonyamabhinardanto dishaH sampratipedire .. 57..\\ bhUmi.n ke chitpravivishuH parvatAnapare tathA . apare jagmurAkAshamapare.ambhaH samAvishan .. 58..\\ tasminmahati sa.nvR^itte samare bhR^ishadAruNe . babhau bhUmiH pratibhayA tadA rudhirakardamA .. 59..\\ dAnavAnA.n sharIraishcha mahadbhiH shoNitokShitaiH . samAkIrNA mahAbAho shailairiva sa kiMshukaiH .. 60..\\ rudhireNa pariklinnA prababhau vasudhA tadA . raktArdra vasanA shyAmA nArIva madavihvalA .. 61..\\ sa rudro dAnavAnhatvA kR^itvA dharmottara.n jagat . raudra.n rUpaM vihAyAshu chakre rUpaM shivaM shivaH .. 62..\\ tato maharShayaH sarve sarve devagaNAstathA . jayenAdbhuta kalpena devadevamathArchayan .. 63..\\ tataH sa bhagavAnrudro dAnava kShatajokShitam . asi.n dharmasya goptAraM dadau satkR^itya viShNave .. 64..\\ viShNurmarIchaye prAdAnmarIchirbhagavAMsh cha tam . maharShibhyo dadau khaDgamR^iShayo vAsavAya tu .. 65..\\ mahendro lokapAlebhyo lokapAlAstu putraka . manave sUryaputrAya daduH khaDga.n suvistaram .. 66..\\ Uchushchaina.n tathaivAdyaM mAnuShANAM tvamIshvaraH . asinA dharmagarbheNa pAlayasva prajA iti .. 67..\\ dharmasetumatikrAntAH sUkShmasthUlArtha kAraNAt . vibhajya daNDa.n rakShyAH syurdharmato na yadR^ichchhayA .. 68..\\ durvAchA nigraho daNDo hiraNyabahulastathA . vya~Ngana.n cha sharIrasya vadho vAnalpa kAraNAt .. 69..\\ aseretAni rUpANi durvAchAdIni nirdishet . asereva pramANAni parimANa vyatikramAt .. 70..\\ adhisR^ijyAtha putra.n svaM prajAnAmadhipa.n tataH . manuH prajAnA.n rakShArtha.n kShupAya pradadAvasim .. 71..\\ kShupAjjagrAha chekShvAkuriShkvAkoshcha purUravAH . Ayushcha tasmAllebhe taM nahuShash cha tato bhuvi .. 72..\\ yayAtirnahuShAchchApi pUrustasmAchcha labdhavAn . AmUrtarayasastasmAttato bhUmishayo nR^ipaH .. 73..\\ bharatashchApi dauHShantirlebhe bhUmishayAdasim . tasmAchcha lebhe dharmaGYo rAjannaiDabiDastathA .. 74..\\ tatashchaiDabiDAllebhe dhundhumAro janeshvaraH . dhundhumArAchcha kAmbojo muchukundastato.alabhat .. 75..\\ muchukundAnmaruttashcha maruttAdapi raivataH . raivatAdyuvanAshvashcha yuvanAshvAttato raghuH .. 76..\\ iShkvAku vaMshajastasmAddhariNAshvaH pratApavAn . hariNAshvAdasi.n lebhe shunakaH shunakAdapi .. 77..\\ ushInaro vai dharmAtmA tasmAdbhojAH sa yAdavAH . yadubhyashcha shibirlebhe shibeshchApi pratardanaH .. 78..\\ pratardanAdaShTakashcha rushadashvo.aShTakAdapi . rushadashvAdbharadvAjo droNastasmAtkR^ipastataH . tatastvaM bhrAtR^ibhiH sArdhaM paramAsimavAptavAn .. 79..\\ kR^ittikAshchAsya nakShatramaseragnish cha daivatam . rohiNyo gotramasyAtha rudrashcha gururuttamaH .. 80..\\ aseraShTau cha nAmAni rahasyAni nibodha me . pANDaveya sadA yAni kIrtaya.Nllabhate jayam .. 81..\\ asirvishasanaH khaDgastIkShNavartmA durAsadaH . shrIgarbho vijayashchaiva dharmapAlastathaiva cha .. 82..\\ agryaH praharaNAnA.n cha khaDgo mAdravatIsuta . maheshvara praNItashcha purANe nishchaya.n gataH .. 83..\\ pR^ithustUtpAdayAmAsa dhanurAdyamarindama . teneyaM pR^ithivI pUrva.n vainyena parirakShitA .. 84..\\ tadetadArShaM mAdreya pramANa.n kartumarhasi . aseshcha pUjA kartavyA sadA yuddhavishAradaiH .. 85..\\ ityeSha prathamaH kalpo vyAkhyAtaste suvistaraH . aserutpattisa.nsargo yathAvadbharatarShabha .. 86..\\ sarvathaitadiha shrutvA khaDgasAdhanamuttamam . labhate puruShaH kIrtiM pretya chAnantyamashnute .. 87..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 161} v ityuktavati bhIShme tu tUShNI bhUte yudhiShThiraH . paprachchhAvasara.n gatvA bhrAtR^Invidura pa~nchamAn .. 1..\\ dharme chArthe cha kAme cha lokavR^ittiH samAhitA . teShA.n garIyAnkatamo madhyamaH ko laghushcha kaH .. 2..\\ kasmiMshchAtmA niyantavyastrivargavijayAya vai . santuShTA naiShThika.n vAkyaM yathAvadvaktumarhatha .. 3..\\ tato.arthagatitattvaGYaH prathamaM pratibhAnavAn . jagAda virudo vAkya.n dharmashAstramanusmaran .. 4..\\ bAhushrutya.n tapastyAgaH shraddhA yaGYakriyA kShamA . bhAvashuddhirdayA satya.n sa.nyamashchAtmasampadaH .. 5..\\ etadevAbhipadyasva mA te bhUchchalitaM manaH . etanmUlau hi dharmArthAvetadekapada.n hitam .. 6..\\ dharmeNaivarShayastIrNA dharme lokAH pratiShThitAH . dharmeNa devA divigA dharme chArthaH samAhitaH .. 7..\\ dharmo rAjanguNashreShTho madhyamo hyartha uchyate . kAmo yavIyAniti cha pravadanti manIShiNaH . tasmAddharmapradhAnena bhavitavya.n yatAtmanA .. 8..\\ samAptavachane tasminnarthashAstravishAradaH . pArtho vAkyArthatattvaGYo jagau vAkyamatandritaH .. 9..\\ karmabhUmiriya.n rAjanniha vArtA prashasyate . kR^iShivANijya gorakShya.n shilpAni vividhAni cha .. 10..\\ artha ityeva sarveShA.n karmaNAmavyatikramaH . na R^ite.arthena vartete dharmakAmAviti shrutiH .. 11..\\ vijayI hyarthavAndharmamArAdhayitumuttamam . kAma.n cha charitu.n shakto duShprApamakR^itAtmabhiH .. 12..\\ arthasyAvayavAvetau dharmakAmAviti shrutiH . arthasiddhyA hi nirvR^ittAvubhAvetau bhaviShyataH .. 13..\\ udbhUtArtha.n hi puruShaM vishiShTatara yonayaH . brahmANamiva bhUtAni satataM paryupAsate .. 14..\\ jaTAjinadharA dAntAH pa~NkadigdhA jitendriyAH . muNDA nistantavashchApi vasantyarthArthinaH pR^ithak .. 15..\\ kAShAyavasanAshchAnye shmashrulA hrIsusa.nvR^itAH . vidvA.nsashchaiva shAntAshcha muktAH sarvaparigrahaiH .. 16..\\ arthArthinaH santi ke chidapare svargakA~NkShiNaH . kulapratyAgamAshchaike sva.n svaM mArgamanuShThitAH .. 17..\\ AstikA nAstikAshchaiva niyatAH sa.nyame pare . apraGYAna.n tamo bhUtaM praGYAnaM tu prakAshatA .. 18..\\ bhR^ityAnbhogairdviSho daNDairyo yojayati so.arthavAn . etanmatimatA.n shreShTha mataM mama yathAtatham . anayostu nibodha tva.n vachanaM vAkyakaNThayoH .. 19..\\ tato dharmArthakushalau mAdrIputrAvanantaram . nakulaH sahadevashcha vAkya.n jagadatuH param .. 20..\\ AsInashcha shayAnashcha vicharannapi cha sthitaH . arthayoga.n dR^iDhaM kuryAdyogairuchchAvachairapi .. 21..\\ asmi.nstu vai susa.nvR^itte durlabhe paramapriya . iha kAmAnavApnoti pratyakShaM nAtra saMshayaH .. 22..\\ yo.artho dharmeNa sa.nyukto dharmo yashchArthasa.nyutaH . madhvivAmR^ita sa.nyukta.n tasmAdetau matAviha .. 23..\\ anarthasya na kAmo.asti tathArtho.adharmiNaH kutaH . tasmAdudvijate loko dharmArthAdyo bahiShkR^itaH .. 24..\\ tasmAddharmapradhAnena sAdhyo.arthaH sa.nyatAtmanA . vishvasteShu cha bhUteShu kalpate sarva eva hi .. 25..\\ dharma.n samAcharetpUrva.n tathArthaM dharmasa.nyutam . tataH kAma.n charetpashchAtsiddhArthasya hi tatphalam .. 26..\\ virematustu tadvAkyamuktvA tAvashvinoH sutau . bhImasenastadA vAkyamida.n vaktuM prachakrame .. 27..\\ nAkAmaH kAmayatyarthaM nAkAmo dharmamichchhati . nAkAmaH kAmayAno.asti tasmAtkAmo vishiShyate .. 28..\\ kAmena yuktA R^iShayastapasyeva samAhitAH . palAshaphalamUlAshA vAyubhakShAH susa.nyatAH .. 29..\\ vedopavAdeShvapare yuktAH svAdhyAyapAragAH . shrAddhayaGYakriyAyA.n cha tathA dAnapratigrahe .. 30..\\ vaNijaH karShakA gopAH kAravaH shilpinastathA . daivakarma kR^itashchaiva yuktAH kAmena karmasu .. 31..\\ samudra.n chAvishantyanye narAH kAmena sa.nyutAH . kAmo hi vividhAkAraH sarva.n kAmena santatam .. 32..\\ nAsti nAsInnAbhaviShyadbhUta.n kAmAtmakAtparam . etatsAraM mahArAja dharmArthAvatra saMshritau .. 33..\\ nava nIta.n yathA dadhnastathA kAmo.arthadharmataH . shreyastaila.n cha piNyAkAddhR^ita.n shreya udashvitaH .. 34..\\ shreyaH puShpaphala.n kAShThAtkAmo dharmArthayorvaraH . puShpito madhviva rasaH kAmAtsa~njAyate sukham .. 35..\\ suchAru veShAbhirala~NkR^itAbhir madotkaTAbhiH priyavAdinIbhiH . ramasva yoShAbhirupetya kAmaM kAmo hi rAja.nstarasAbhipAtI .. 36..\\ buddhirmamaiShA pariShatsthitasya mA bhUdvichArastava dharmaputra . syAtsa.nhita.n sadbhiraphalgusAraM sametya vAkyaM paramAnR^isha.nsyam .. 37..\\ dharmArthakAmAH samameva sevyA yastvekasevI sa naro jaghanyaH . dvayostu dakShaM pravadanti madhyaM sa uttamo yo niratistrivarge .. 38..\\ prAGYaH suhR^ichchandanasAralipto vichitramAlyAbharaNairupetaH . tato vachaH sa~NgrahavigraheNa proktvA yavIyAnvirarAma bhImaH .. 39..\\ tato muhUrtAdatha dharmarAjo vAkyAni teShAm anuchintya samyak . uvAcha vAchAvitatha.n smayanvai bahushruto dharmabhR^itA.n variShThaH .. 40..\\ niHsaMshayaM nishchita dharmashAstrAH sarve bhavanto viditapramANAH . viGYAtu kAmasya mameha vAkyam ukta.n yadvai naiShThika.n tachchhrutaM me . iha tvavashya.n gadato mamApi vAkyaM nibodhadhvamananyabhAvAH .. 41..\\ yo vai na pApe nirato na puNye nArthe na dharme manujo na kAme . vimuktadoShaH samaloShTa kA~nchanaH sa muchyate duHkhasukhArtha siddheH .. 42..\\ bhUtAni jAtI maraNAnvitAni jarA vikAraishcha samanvitAni . bhUyashcha taistaiH pratibodhitAni mokShaM prasha.nsanti na ta.n cha vidmaH .. 43..\\ snehe na buddhasya na santi tAnIty eva.n svayambhUrbhagavAnuvAcha . budhAshcha nirvANaparA vadanti tasmAnna kuryAtpriyamapriya.n cha .. 44..\\ etatpradhAnaM na tu kAmakAro yathA niyukto.asmi tathA charAmi . bhUtAni sarvANi vidhirniyu~Nkte vidhirbalIyAniti vittasarve .. 45..\\ na karmaNApnotyanavApyamarthaM yadbhAvi sarvaM bhavatIti vitta . trivargahIno.api hi vindate.arthaM tasmAdida.n lokahitAya guhyam .. 46..\\ tatastadagrya.n vachanaM mano.anugaM samastamAGYAya tato.atihetumat . tadA praNedushcha jaharShire cha te kurupravIrAya cha chakrura~njalIn .. 47..\\ suchAru varNAkShara shabdabhUShitAM mano.anugAM nirdhuta vAkyakaNTakAm . nishamya tAM pArthiva pArtha bhAShitAM giraM narendrAH prashasha.nsureva te . punashcha paprachchha saridvarAsutaM tataH para.n dharmamahIna sattvaH .. 48..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 162} y pitAmaha mahAprAGYa kurUNA.n kIrtivardhana . prashna.n kaM chitpravakShyAmi tanme vyAkhyAtumarhasi .. 1..\\ kIdR^ishA mAnavAH saumyAH kaiH prItiH paramA bhavet . AyatyA.n cha tadAtve cha ke kShamAstAnvadasva me .. 2..\\ na hi tatra dhana.n sphItaM na cha sambandhibAndhavAH . tiShThanti yatra suhR^idastiShThantIti matirmama .. 3..\\ durlabho hi suhR^ichchhrotA durlabhashcha hitaH suhR^it . etaddharmabhR^itA.n shreShTha sarvaM vyAkhyAtumarhasi .. 4..\\ bh sandheyAnpuruShAnrAjannasandheyAMshcha tattvataH . vadato me nibodha tvaM nikhilena yudhiShThira .. 5..\\ lubdhaH krUrastyaktadharmA nikR^itaH shaTha eva cha . kShudraH pApasamAchAraH sarvasha~NkI tathAlasaH .. 6..\\ dIrghasUtro.anR^ijuH kaShTo guru dArapradharShakaH . vyasane yaH parityAgI durAtmA nirapatrapaH .. 7..\\ sarvataH pApadarshI cha nAstiko veda nindakaH . samprakIrNendriyo loke yaH kAmaniratash charet .. 8..\\ asatyo lokavidviShTaH samaye chAnavasthitaH . pishuno.athAkR^ita praGYo matsarI pApanishchayaH .. 9..\\ duHshIlo.athAkR^itAtmA cha nR^isha.nsaH kitavastathA . mitrairarthakR^itI nityamichchhatyarthaparashcha yaH .. 10..\\ vahatashcha yathAshakti yo na tuShyati mandadhIH . amitramiva yo bhu~Nkte sadA mitraM nararShabha .. 11..\\ asthAna krodhano yashcha akasmAchcha virajyate . suhR^idashchaiva kalyANAnAshu tyajati kilbiShI .. 12..\\ alpe.apyapakR^ite mUDhastathAGYAnAtkR^ite.api cha . kAryopasevI mitreShu mitra dveShI narAdhipa .. 13..\\ shatrurmitra mukho yashcha jihmaprekShI vilobhanaH . na rajyati cha kalyANe yastyajettAdR^ishaM naram .. 14..\\ pAnapo dveShaNaH krUro nirghR^iNaH paruShastathA . paropatApI mitradhruktathA prANivadhe rataH .. 15..\\ kR^itaghnashchAdhamo loke na sandheyaH katha.n chana . chhidrAnveShI na sandheyaH sandheyAnapi me shR^iNu .. 16..\\ kulInA vAkyasampannA GYAnaviGYAnakovidAH . mitraGYAshcha kR^itaGYAshcha sarvaGYAH shokavarjitAH .. 17..\\ mAdhuryaguNasampannAH satyasandhA jitendriyAH . vyAyAmashIlAH satataM bhR^itaputrAH kulodgatAH .. 18..\\ rUpavanto guNopetAstathAlubdhA jitashramAH . doShairviyuktAH prathitaiste grAhyAH pArthivena ha .. 19..\\ yathAshakti samAchArAH santastuShyanti hi prabho . nAsthAne krodhavantashcha na chAkasmAdvirAgiNaH .. 20..\\ viraktAshcha na ruShyanti manasApyarthakovidAH . AtmAnaM pIDayitvApi suhR^itkAryaparAyaNAH . na virajyanti mitrebhyo vAso raktamivAvikam .. 21..\\ doShAMshcha lobhamohAdInartheShu yuvatiShvatha . na darshayanti suhR^idA.n vishvastA bandhuvatsalAH .. 22..\\ loShTa kA~nchanatulyArthAH suhR^itsvashaTha buddhayaH . ye charantyanabhImAnA nisR^iShTArtha vibhUShaNAH . sa~NgR^ihNantaH parijana.n svAmyarthaparamAH sadA .. 23..\\ IdR^ishaiH puruShashreShThaiH sandhi.n yaH kurute nR^ipaH . tasya vistIryate rAShTra.n jyotsnA grahapateriva .. 24..\\ shAstranityA jitakrodhA balavanto raNapriyAH . kShAntAH shIlaguNopetAH sandheyAH puruShottamAH .. 25..\\ ye cha doShasamAyuktA narAH proktA mayAnagha . teShAmapyadhamo rAjankR^itaghno mitra ghAtakaH . tyaktavyaH sa durAchAraH sarveShAmiti nishchayaH .. 26..\\ y vistareNArtha sambandha.n shrotumichchhAmi pArthiva . mitradrohI kR^itaghnashcha yaH proktasta.n cha me vada .. 27..\\ bh hanta te vartayiShye.ahamitihAsaM purAtanam . udIchyA.n dishi yadvR^ittaM mlechchheShu manujAdhipa .. 28..\\ brAhmaNo madhyadeshIyaH kR^iShNA~Ngo brahma varjitaH . grAmaM prekShya janAkIrNaM prAvishadbhaikSha kA~NkShayA .. 29..\\ tatra dasyurdhanayutaH sarvavarNavisheShavit . brahmaNyaH satyasandhashcha dAne cha nirato.abhavat .. 30..\\ tasya kShayamupAgamya tato bhikShAmayAchata . pratishraya.n cha vAsArthaM bhikShAM chaivAtha vArShikIm .. 31..\\ prAdAttasmai sa viprAya vastra.n cha sadR^ishaM navam . nArI.n chApi vayo petAM bhartrA virahitAM tadA .. 32..\\ etatsamprApya hR^iShTAtmA dasyoH sarva.n dvijastadA . tasmingR^ihavare rAja.nstayA reme sa gautamaH .. 33..\\ kuTumbArtheShu dasyoH sa sAhAyya.n chApyathAkarot . tatrAvasatso.atha varShAH samR^iddhe shabarAlaye . bANavedhye para.n yatnamakarochchaiva gautamaH .. 34..\\ vakrA~NgA.nstu sa nitya.n vai sarvato bANagochare . jaghAna gautamo rAjanyathA dasyu gaNastathA .. 35..\\ hi.nsA paro ghR^iNA hInaH sadA prANivadhe rataH . gautamaH saMnikarSheNa dasyubhiH samatAmiyAt .. 36..\\ tathA tu vasatastasya dasyu grAme sukha.n tadA . agachchhanbahavo mAsA nighnataH pakShiNo bahUn .. 37..\\ tataH kadA chidaparo dvijasta.n deshamAgamat . jaTI chIrAjinadharaH svAdhyAyaparamaH shuchiH .. 38..\\ vinIto niyatAhAro brahmaNyo vedapAragaH . sa brahma chArI taddeshyaH sakhA tasyaiva supriyam . ta.n dasyu grAmamagamadyatrAsau gautamo.abhavat .. 39..\\ sa tu vipra gR^ihAnveShI shUdrAnna parivarjakaH . grAme dasyu janAkIrNe vyacharatsarvatodisham .. 40..\\ tataH sa gautama gR^ihaM pravivesha dvijottamaH . gautamashchApi samprAptastAvanyonyena sa~Ngatau .. 41..\\ vakrA~NgabhArahasta.n taM dhanuShpANiM kR^itAgasam . rudhireNAvasiktA~Nga.n gR^ihadvAramupAgatam .. 42..\\ ta.n dR^iShTvA puruShAdAbhamapadhvastaM kShayAgatam . abhiGYAya dvijo vrIDAmagamadvAkyamAha cha .. 43..\\ kimida.n kuruShe mauDhyAdviprastva.n hi kulodgataH . madhyadeshapariGYAto dasyu bhAva.n gataH katham .. 44..\\ pUrvAnsmara dvijAgryA.nstAnprakhyAtAnvedapAragAn . yeShA.n vaMshe.abhijAtastvamIdR^ishaH kulapA.nsanaH .. 45..\\ avabudhyAtmanAtmAna.n satyaM shIlaM shruta.n damam . anukrosha.n cha sa.nsmR^itya tyaja vAsamimaM dvija .. 46..\\ evamuktaH sasuhR^idA tadA tena hitaiShiNA . pratyuvAcha tato rAjanvinishchitya tadArtavat .. 47..\\ adhano.asmi dvijashreShTha na cha vedavidapyaham . vR^ittyarthamiha samprApta.n viddhi mA.n dvijasattama .. 48..\\ tvaddarshanAttu viprarShe kR^itArtha.n vedmyaha.n dvija . AtmAna.n saha yAsyAvaH shvo vasAdyeha sharvarIm .. 49..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 163} bh tasyAM nishAyA.n vyuShTAyA.n gate tasmindvijottame . niShkramya gautamo.agachchhatsamudraM prati bhArata .. 1..\\ sAmudrakAnsa vaNijastato.apashyatsthitAnpathi . sa tena sArthena saha prayayau sAgaraM prati .. 2..\\ sa tu sArtho mahArAja kasmiMsh chidgirigahvare . mattena dviradenAtha nihataH prAyasho.abhavat .. 3..\\ sa katha.n chittatastasmAtsArthAnmukto dvijastadA . kAndigbhUto jIvitArthI pradudrAvottarA.n disham .. 4..\\ sa sarvataH paribhraShTaH sArthAddeshAttathArthataH . ekAkI vyadravattatra vane kiM puruSho yathA .. 5..\\ sa panthAnamathAsAdya samudrAbhisara.n tadA . AsasAda vana.n ramyaM mahatpuShpitapAdapam .. 6..\\ sarvartukairAmravanaiH puShpitairupashobhitam . nandanoddesha sadR^isha.n yakShakiMnarasevitam .. 7..\\ shAlatAladhavAshvatthatvachAguru vanaistathA . chandanasya cha mukhyasya pAdapairupashobhitam . giriprastheShu ramyeShu shubheShu susugandhiShu .. 8..\\ samantato dvijashreShThA valgu kUjanti tatra vai . manuShyavadanAstvanye bhAruNDA iti vishrutAH . bhUli~NgashakunAshchAnye samudra.n sarvato.abhavan .. 9..\\ sa tAnyatimanoGYAni viha~NgAbhirutAni vai . shR^iNvansuramaNIyAni vipro.agachchhata gautamaH .. 10..\\ tato.apashyatsuramye sa suvarNasikatAchite . deshabhAge same chitre svargoddesha samaprabhe .. 11..\\ shriyA juShTaM mahAvR^ikShaM nyagrodhaM parimaNDalam . shAkhAbhiranurUpAbhirbhUShita.n chhatrasaMnibham .. 12..\\ tasya mUla.n susa.nsiktaM varachandana vAriNA . divyapuShpAnvita.n shrImatpitAmaha sadopamam .. 13..\\ ta.n dR^iShTvA gautamaH prIto munikAntamanuttamam . medhya.n suragR^iha prakhyaM puShpitaiH pAdapairvR^itam . tamAgamya mudA yuktastasyAdhastAdupAvishat .. 14..\\ tatrAsInasya kauravya gautamasya sukhaH shivaH . puShpANi samupaspR^ishya pravavAvanilaH shuchiH . hlAdayansarvagAtrANi gautamasya tadA nR^ipa .. 15..\\ sa tu vipraH parishrAntaH spR^iShTaH puNyena vAyunA . sukhamAsAdya suShvApa bhAskarashchAstamabhyagAt .. 16..\\ tato.astaM bhAskare yAte sandhyAkAla upasthite . AjagAma svabhavanaM brahmalokAtkhagottamaH .. 17..\\ nADI ja~Ngha iti khyAto dayito brahmaNaH sakhA . bakarAjo mahAprAGYaH kashyapasyAtmasambhavaH .. 18..\\ rAjadharmeti vikhyAto babhUvApratimo bhuvi . devakanyA sutaH shrImAnvidvAndevapatiprabhaH .. 19..\\ mR^iShTahATaka sa~nchanno bhUShaNairarkasaMnibhaiH . bhUShitaH sarvagAtreShu devagarbhaH shriyA jvalan .. 20..\\ tamAgata.n dvijaM dR^iShTvA vismito gautamo.abhavat . kShutpipAsAparItAtmA hi.nsArthI chApyavaikShata .. 21..\\ raajadharma svAgataM bhavate vipra diShTyA prApto.asi me gR^iham . asta.n cha savitA yAtaH sandhyeya.n samupasthitA .. 22..\\ mama tvaM nilayaM prAptaH priyAtithiraninditaH . pUjito yAsyasi prAtarvidhidR^iShTena karmaNA .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 164} bh gira.n tAM madhurA.n shrutvA gautamo vismitastadA . kautUhalAnvito rAjanrAjadharmANamaikShata .. 1..\\ r bhoH kashyapasya putro.ahaM mAtA dAkShAyaNI cha me . atithistva.n guNopetaH svAgataM te dvijarShabha .. 2..\\ bh tasmai dattvA sa satkAra.n vidhidR^iShTena karmaNA . shAlapuShpamayI.n divyAM bR^isI.n samupakalpayat .. 3..\\ bhagIratha rathAkrAntAndeshAnga~NgA niShevitAn . ye charanti mahAmInAstAMshcha tasyAnvakalpayat .. 4..\\ vahni.n chApi susandIptaM mInAMshchaiva supIvarAn . sa gautamAyAtithaye nyavedayata kAshyapaH .. 5..\\ bhuktavanta.n cha ta.n vipraM prItAtmAnaM mahAmanAH . klamApanayanArtha.n sa pakShAbhyAmabhyavIjayat .. 6..\\ tato vishrAntamAsIna.n gotra prashnamapR^ichchhata . so.abravIdgautamo.asmIti brAhma nAnyadudAharat .. 7..\\ tasmai parNamaya.n divyaM divyapuShpAdhivAsitam . gandhADhya.n shayanaM prAdAtsa shishye tatra vai sukham .. 8..\\ athopaviShTa.n shayane gautamaM bakarATtadA . paprachchha kAshyapo vAgmI kimAgamanakAraNam .. 9..\\ tato.abravIdgautamasta.n daridro.ahaM mahAmate . samudragamanAkA~NkShI dravyArthamiti bhArata .. 10..\\ ta.n kAshyapo.abravItprIto notkaNThAM kartumarhasi . kR^itakAryo dvijashreShTha sa dravyo yAsyase gR^ihAn .. 11..\\ chaturvidhA hyarthagatirbR^ihaspatimata.n yathA . pAramparya.n tathA daivaM karma mitramiti prabho .. 12..\\ prAdurbhUto.asmi te mitra.n suhR^ittva.n cha mama tvayi . so.aha.n tathA yatiShyAmi bhaviShyasi yathArthavAn .. 13..\\ tataH prabhAtasamaye sukhaM pR^iShTvAbravIdidam . gachchha saumya pathAnena kR^itakR^ityo bhaviShyasi .. 14..\\ itastriyojana.n gatvA rAkShasAdhipatirmahAn . virUpAkSha iti khyAtaH sakhA mama mahAbalaH .. 15..\\ ta.n gachchha dvijamukhya tvaM mama vAkyaprachoditaH . kAmAnabhIpsitA.nstubhya.n dAtA nAstyatra saMshayaH .. 16..\\ ityuktaH prayayau rAjangautamo vigataklamaH . phalAnyamR^itakalpAni bhakShayansma yatheShTataH .. 17..\\ chandanAgurumukhyAni tvakpatrANA.n vanAni cha . tasminpathi mahArAja sevamAno druta.n yayau .. 18..\\ tato meruvrajaM nAma nagara.n shailatoraNam . shailaprAkAravapra.n cha shailayantrArgalaM tathA .. 19..\\ viditashchAbhavattasya rAkShasendrasya dhImataH . prahitaH suhR^idA rAjanprIyatA vai priyAtithiH .. 20..\\ tataH sa rAkShasendraH svAnpreShyAnAha yudhiShThira . gautamo nagaradvArAchchhIghramAnIyatAm iti .. 21..\\ tataH puravarAttasmAtpuruShAH shvetaveShTanAH . gautametyabhibhAShantaH puradvAramupAgaman .. 22..\\ te tamUchurmahArAja preShyA rakShaHpaterdvijam . tvarasva tUrNamAgachchha rAjA tvA.n draShTumichchhati .. 23..\\ rAkShasAdhipatirvIro virUpAkSha iti shrutaH . sa tvA.n tvarati vai draShTuM tatkShipra.n sa.nvidhIyatAm .. 24..\\ tataH sa prAdravadvipro vismayAdvigataklamaH . gautamo nagararddhi.n tAM pashyanparamavismitaH .. 25..\\ taireva sahito rAGYo veshma tUrNamupAdravat . darshana.n rAkShasendrasya kA~NkShamANo dvijastadA .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 165} bh tataH sa vidito rAGYaH pravishya gR^ihamuttamam . pUjito rAkShasendreNa niShasAdAsanottame .. 1..\\ pR^iShTashcha gotra charaNa.n svAdhyAyaM brahma chArikam . na tatra vyAjahArAnyadgotra mAtrAdR^ite dvijaH .. 2..\\ brahma varchasa hInasya svAdhyAyaviratasya cha . gotra mAtravido rAjA nivAsa.n samapR^ichchhata .. 3..\\ kva te nivAsaH kalyANa ki.n gotrA brAhmaNI cha te . tattvaM brUhi na bhIH kAryA vishramasva yathAsukham .. 4..\\ g madhyadeshaprasUto.aha.n vAso me shabarAlaye . shUdrA punarbhUrbhAryA me satyametadbravImi te .. 5..\\ bh tato rAjA vimamR^ishe katha.n kAryamidaM bhavet . katha.n vA sukR^itaM me syAditi buddhyAnvachintayat .. 6..\\ aya.n vai jananAdvipraH suhR^ittasya mahAtmanaH . sampreShitashcha tenAya.n kAshyapena mamAntikam .. 7..\\ tasya priya.n kariShyAmi sa hi mAmAshritaH sadA . bhrAtA me bAndhavashchAsau sakhA cha hR^idaya~NgamaH .. 8..\\ kArttikyAmadya bhoktAraH sahasraM me dvijottamAH . tatrAyamapi bhoktA vai deyamasmai cha me dhanam .. 9..\\ tataH sahasra.n viprANAM viduShAM samala~NkR^itam . snAtAnAmanusamprAptamahata kShaumavAsasAm .. 10..\\ tAnAgatAndvijashreShThAnvirUpAkSho vishAM pate . yathArhaM pratijagrAha vidhidR^iShTena karmaNA .. 11..\\ bR^isyasteShA.n tu saMnyastA rAkShasendrasya shAsanAt . bhUmau varakuthAstIrNAH preShyairbharatasattama .. 12..\\ tAsu te pUjitA rAGYA niShaNNA dvijasattamAH . vyarAjanta mahArAja nakShatrapatayo yathA .. 13..\\ tato jAmbUnadAH pAtrIrvajrA~NkA vimalAH shubhAH . varAnna pUrNA viprebhyaH prAdAnmadhu ghR^itAplutAH .. 14..\\ tasya nitya.n tathAShADhyAM mAghyAM cha bahavo dvijAH . IpsitaM bhojanavara.n labhante satkR^itaM sadA .. 15..\\ visheShatastu kArttikyA.n dvijebhyaH samprayachchhati . sharadvyapAye ratnAni paurNamAsyAmiti shrutiH .. 16..\\ suvarNa.n rajata.n chaiva maNInatha cha mauktikam . varjAnmahAdhanAMshchaiva vaiDUryAjina rA~NkavAn .. 17..\\ ratnarAshInvinikShipya dakShiNArthe sa bhArata . tataH prAha dvijashreShThAnvirUpAkSho mahAyashAH .. 18..\\ gR^ihNIta ratnAnyetAni yathotsAha.n yatheShTataH . yeShu yeShu cha bhANDeShu bhukta.n vo dvijasattamAH . tAnyevAdAya gachchhadhva.n svaveshmAnIti bhArata .. 19..\\ ityuktavachane tasminrAkShasendre mahAtmani . yatheShTa.n tAni ratnAni jagR^ihurbrAhmaNarShabhAH .. 20..\\ tato mahArhaiste sarve ratnairabhyarchitAH shubhaiH . brAhmaNA mR^iShTavasanAH suprItAH sma tadAbhavan .. 21..\\ tatastAnrAkShasendrAshcha dvijAnAha punarvachaH . nAnA digAgatAnrAjanrAkShasAnpratiShidhya vai .. 22..\\ adhyaika divasa.n viprA na vo.astIha bhaya.n kva chit . rAkShasebhyaH pramodadhvamiShTato yAtamA chiram .. 23..\\ tataH pradudruvuH sarve vipra sa~NghAH samantataH . gautamo.api suvarNasya bhAramAdAya sa tvaraH .. 24..\\ kR^ichchhrAtsamudvahanvIra nyagrodha.n samupAgamat . nyaShIdachcha parishrAntaH klAntashcha kShudhitash cha ha .. 25..\\ tatastamAbhyagAdrAjanrAjadharmA khagottamaH . svAgatenAbhyanandachcha gautamaM mitravatsalaH .. 26..\\ tasya pakShAgra vikShepaiH klama.n vyapanayatkhagaH . pUjA.n chApyakaroddhImAnbhojanaM chApyakalpayat .. 27..\\ sa bhuktavAnsuvishrAnto gautamo.achintayattadA . hATakasyAbhirUpasya bhAro.aya.n sumahAnmayA . gR^ihIto lobhamohAdvai dUra.n cha gamanaM mama .. 28..\\ na chAsti pathi bhoktavyaM prANasandhAraNaM mama . ki.n kR^itvA dhArayeya.n vai praNAnityabhyachintayat .. 29..\\ tataH sa pathi bhoktavyaM prekShamANo na ki.n chana . kR^itaghnaH puruShavyAghra manasedamachintayat .. 30..\\ ayaM bakapatiH pArshve mA.nsarAshiH sthito mama . ima.n hatvA gR^ihItvAcha yAsye.ahaM samabhidrutam .. 31..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 166} bh atha tatra mahArchiShmAnanalo vAtasArathiH . tasyAvidUre rakShArtha.n khagendreNa kR^ito.abhavat .. 1..\\ sa chApi pArshve suShvApa vishvasto bakarATtadA . kR^itaghnastu sa duShTAtmA ta.n jighA.nsurajAgarat .. 2..\\ tato.alAtena dIptena vishvastaM nijaghAna tam . nihatya cha mudA yuktaH so.anubandhaM na dR^iShTavAn .. 3..\\ sa ta.n vipakSha romANa.n kR^itvAgnAvapachattadA . ta.n gR^ihItvA suvarNaM cha yayau drutataraM dvijaH .. 4..\\ tato.anyasmingate chAhni virUpAkSho.abravItsutam . na prekShe rAjadharmANamadya putra khagottamam .. 5..\\ sa pUrvasandhyAM brahmANa.n vandituM yAti sarvadA . mA.n chAdR^iShTvA kadA chitsa na gachchhati gR^ihAnkhagaH .. 6..\\ ubhe dvirAtra.n sandhye vai nAbhyagAtsa mamAlayam . tasmAnna shudhyate bhAvo mama sa GYAyatA.n suhR^it .. 7..\\ svAdhyAyena viyukto hi brahma varchasa varjitaH . ta.n gatastatra me sha~NkA hanyAtta.n sa dvijAdhamaH .. 8..\\ durAchArastu durbuddhiri~NgitairlakShito mayA . niShkriyo dAruNAkAraH kR^iShNo dasyurivAdhamaH .. 9..\\ gautamaH sa gatastatra tenodvignaM mano mama . putra shIghramito gatvA rAjadharmaniveshanam . GYAyatA.n sa vishuddhAtmA yadi jIvati mAchiram .. 10..\\ sa evamuktastvarito rakShobhiH sahito yayau . nyagrodha.n tatra chApashyatka~NkAla.n rAjadharmaNaH .. 11..\\ sa rudannagamatputro rAkShasendrasya dhImataH . tvaramANaH para.n shaktyA gautama grahaNAya vai .. 12..\\ tato.avidUre jagR^ihurgautama.n rAkShasAstadA . rAjadharmasharIra.n cha pakShAsthi charaNojjhitam .. 13..\\ tamAdAyAtha rakShA.nsi drutaM meruvraja.n yayuH . rAGYashcha darshayAmAsuH sharIra.n rAjadharmaNaH . kR^itaghnaM puruSha.n taM cha gautamaM pApachetasam .. 14..\\ ruroda rAjA ta.n dR^iShTvA sAmAtyaH sa purohitaH . ArtanAdashcha sumahAnabhUttasya niveshane .. 15..\\ sa strI kumAra.n cha puraM babhUvAsvastha mAnasam . athAbravInnR^ipaH putraM pApo.aya.n vadhyatAm iti .. 16..\\ asya mA.nsairime sarve viharantu yatheShTataH . pApAchAraH pApakarmA pApAtmA pApanishchayaH . hantavyo.ayaM mama matirbhavadbhiriti rAkShasAH .. 17..\\ ityuktA rAkShasendreNa rAkShasA ghoravikramAH . naichchhanta taM bhakShayituM pApakarmAyamityuta .. 18..\\ dasyUnA.n dIyatAmeSha sAdhvadya puruShAdhamaH . ityUchustaM mahArAja rAkShasendraM nishAcharAH .. 19..\\ shirobhishcha gatA bhUmimUchU rakShogaNAdhipam . na dAtumarhasi tvaM no bhakShaNAyAsya kilbiSham .. 20..\\ evamastviti tAnAha rAkShasendro nishAcharAn . dasyUnA.n dIyatAmeSha kR^itaghno.adyaiva rAkShasAH .. 21..\\ ityukte tasya te dAsAH shUlamudgara pANayaH . chhittvA ta.n khaNDashaH pApaM dasyubhyaH pradadustadA .. 22..\\ dasyavashchApi naichchhanta tamattuM pApakAriNam . kravyAdA api rAjendra kR^itaghnaM nopabhu~njate .. 23..\\ brahmaghne cha surApe cha chore bhagnavrate tathA . niShkR^itirvihitA rAjankR^itaghne nAsti niShkR^itiH .. 24..\\ mitradrohI nR^isha.nsashcha kR^itaghnashcha narAdhamaH . kravyAdaiH kR^imibhishchAnyairna bhujyante hi tAdR^ishAH .. 25..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 167} bh tatashchitAM bakapateH kArayAmAsa rAkShasaH . ratnairgandhaishcha bahubhirvastraishcha samala~NkR^itAm .. 1..\\ tatra prajvAlya nR^ipate bakarAjaM pratAvapAn . pretakAryANi vidhivadrAkShasendrashchakAra ha .. 2..\\ tasminkAle.atha surabhirdevI dAkShAyaNI shubhA . upariShTAttatastasya sA babhUva payasvinI .. 3..\\ tasyA vaktrAchchyutaH phenaH kShIramishrastadAnagha . so.apatadvai tatastasyA.n chitAyA.n rAjadharmaNaH .. 4..\\ tataH sa~njIvitastena bakarAjastadAnagha . utpatya cha sameyAya virUpAkShaM bakAdhipaH .. 5..\\ tato.abhyayAddevarAjo virUpAkShapura.n tadA . prAha cheda.n virUpAkSha.n diShTyAyaM jIvatItyuta .. 6..\\ shrAvayAmAsa chendrasta.n virUpAkShaM purAtanam . yathA shApaH purA datto brahmaNA rAjadharmaNaH .. 7..\\ yadA bakapatI rAjanbrahmANaM nopasarpati . tato roShAdidaM prAha bakendrAya pitAmahaH .. 8..\\ yasmAnmUDho mama sado nAgato.asau bakAdhamaH . tasmAdvadha.n sa duShTAtmA nachirAtsamavApsyati .. 9..\\ tadAya.n tasya vachanAnnihato gautamena vai . tenaivAmR^ita siktashcha punaH sa~njIvito bakaH .. 10..\\ rAjadharmA tataH prAha praNipatya purandaram . yadi te.anugraha kR^itA mayi buddhiH purandara . sakhAyaM me sudayita.n gautamaM jIvayetyuta .. 11..\\ tasya vAkya.n samAGYAya vAsavaH puruSharShabha . sa~njIvayitvA sakhye vai prAdAtta.n gautamaM tadA .. 12..\\ sa bhANDopaskara.n rAja.nstamAsAdya bakAdhipaH . sampariShvajya suhR^idaM prItyA paramayA yutaH .. 13..\\ atha taM pApakarmANa.n rAjadharmA bakAdhipaH . visarjayitvA sadhanaM pravivesha svamAlayam .. 14..\\ yathochita.n cha sa bako yayau brahma sadastadA . brahmA cha taM mahAtmAnamAtithyenAbhyapUjayat .. 15..\\ gautamashchApi samprApya punasta.n shabarAlayam . shUdrAyA.n janayAmAsa putrAnduShkR^itakAriNaH .. 16..\\ shApashcha sumahA.nstasya dattaH suragaNaistadA . kukShau punarbhvAM bhAryAyA.n janayitvA chirAtsutAn . nirayaM prApsyati mahatkR^itaghno.ayamiti prabho .. 17..\\ etatprAha purA sarvaM nArado mama bhArata . sa.nsmR^itya chApi sumahadAkhyAnaM puruSharShabha . mayApi bhavate sarva.n yathAvadupavarNitam .. 18..\\ kutaH kR^itaghnasya yashaH kutaH sthAna.n kutaH sukham . ashraddheyaH kR^itaghno hi kR^itaghne nAsti niShkR^itiH .. 19..\\ mitradroho na kartavyaH puruSheNa visheShataH . mitra dhrunniraya.n ghoramanantaM pratipadyate .. 20..\\ kR^itaGYena sadA bhAvyaM mitra kAmena chAnagha . mitrAtprabhavate satyaM mitrAtprabhavate balam . satkArairuttamairmitraM pUjayeta vichakShaNaH .. 21..\\ parityAjyo budhaiH pApaH kR^itaghno nirapatrapaH . mitradrohI kulA~NgAraH pApakarmA narAdhamaH .. 22..\\ eSha dharmabhR^itA.n shreShTha proktaH pApo mayA tava . mitradrohI kR^itaghno vai kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 23..\\ v etachchhrutvA tadA vAkyaM bhIShmeNoktaM mahAtmanA . yudhiShThiraH prItamanA babhUva janamejaya .. 24..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 168} y dharmAH pitAmahenoktA rAjadharmAshritAH shubhAH . dharmamAshramiNA.n shreShThaM vaktumarhasi pArthiva .. 1..\\ bhiisma sarvatra vihito dharmaH svargyaH satyaphala.n tapaH . bahu dvArasya dharmasya nehAsti viphalA kriyA .. 2..\\ yasminyasmi.nstu vinaye yo yo yAti vinishchayam . sa tamevAbhijAnAti nAnyaM bharatasattama .. 3..\\ yathA yathA cha paryeti lokatantramasAravat . tathA tathA virAgo.atra jAyate nAtra saMshayaH .. 4..\\ eva.n vyavasite loke bahudoShe yudhiShThira . AtmamokShanimitta.n vai yateta matimAnnaraH .. 5..\\ y naShTe dhane vA dAre vA putre pitari vA mR^ite . yayA buddhyA nudechchhoka.n tanme brUhi pitAmaha .. 6..\\ bhii naShTe dhane vA dAre vA putre pitari vA mR^ite . aho duHkhamiti dhyAya~nshokasyApachiti.n charet .. 7..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . yathA senajita.n vipraH kashchidityabravIdvachaH .. 8..\\ putrashokAbhisantapta.n rAjAnaM shokavihvalam . viShannavadana.n dR^iShTvA vipro vachanamabravIt .. 9..\\ kiM nu khalvasi mUDhastva.n shochyaH kimanushochasi . yadA tvAmapi shochantaH shochyA yAsyanti tA.n gatim .. 10..\\ tva.n chaivAhaM cha ye chAnye tvA.n rAjanparyupAsate . sarve tatra gamiShyAmo yata evAgatA vayam .. 11..\\ senajit kA buddhiH ki.n tapo vipra kaH samAdhistapodhana . ki.n GYAna.n kiM shrutaM vA te yatprApya na viShIdasi .. 12..\\ braahmana pashya bhUtAni duHkhena vyatiShaktAni sarvashaH . AtmApi chAyaM na mama sarvA vA pR^ithivI mama .. 13..\\ yathA mama tathAnyeShAmiti buddhyA na me vyathA . etAM buddhimahaM prApya na prahR^iShye na cha vyathe .. 14..\\ yathA kAShTha.n cha kAShThaM cha sameyAtAM mahodadhau . sametya cha vyapeyAtA.n tadvadbhUtasamAgamaH .. 15..\\ evaM putrAshcha pautrAshcha GYAtayo bAndhavAstathA . teShu sneho na kartavyo viprayogo hi tairdhruvam .. 16..\\ adarshanAdApatitaH punashchAdarshana.n gataH . na tvAsau veda na tva.n taM kaH sankamanushochasi .. 17..\\ tR^iShNArti prabhava.n duHkhaM duHkhArti prabhava.n sukham . sukhAtsa~njAyate duHkhamevametatpunaH punaH . sukhasyAnantara.n duHkhaM duHkhasyAnantara.n sukham .. 18..\\ sukhAttva.n duHkhamApannaH punarApatsyase sukham . na nitya.n labhate duHkhaM na nityaM labhate sukham .. 19..\\ nAla.n sukhAya suhR^ido nAla.n duHkhAya shatravaH . na cha praGYAlamarthAnAM na sukhAnAmala.n dhanam .. 20..\\ na buddhirdhanalAbhAya na jAdyamasamR^iddhaye . lokaparyAya vR^ittAntaM prAGYo jAnAti netaraH .. 21..\\ buddhimanta.n cha mUDhaM cha shUraM bhIruM jadaM kavim . durbalaM balavanta.n cha bhAginaM bhajate sukham .. 22..\\ dhenurvatsasya gopasya svAminastaskarasya cha . payaH pibati yastasyA dhenustasyeti nishchayaH .. 23..\\ ye cha mUDhatamA loke ye cha buddheH para.n gatAH . te narAH sukhamedhante klishyatyantarito janaH .. 24..\\ antyeShu remire dhIrA na te madhyeShu remire . antya prApti.n sukhAmAhurduHkhamantaramantayoH .. 25..\\ ye tu buddhisukhaM prAptA dvandvAtItA vimatsarAH . tAnnaivArthA na chAnarthA vyathayanti kadA chana .. 26..\\ atha ye buddhimaprAptA vyatikrAntAshcha mUDhatAm . te.ativelaM prahR^iShyanti santApamupayAnti cha .. 27..\\ nityapramuditA mUDhA divi devagaNA iva . avalepena mahatA paridR^ibdhA vichetasaH .. 28..\\ sukha.n duHkhAntamAlasyaM duHkhaM dAkShya.n sukhodayam . bhUtishchaiva shriyA sArdha.n dakShe vasati nAlase .. 29..\\ sukha.n vA yadi vA duHkha.n dveShyaM vA yadi vA priyam . prAptaM prAptamupAsIta hR^idayenAparAjitaH .. 30..\\ shokasthAna sahasrANi harShasthAna shatAni cha . divase divase mUDhamAvishanti na paNDitam .. 31..\\ buddhimanta.n kR^itapraGYa.n shushrUsumanasUyakam . dAnta.n jitendriyaM chApi shoko na spR^ishate naram .. 32..\\ etAM buddhi.n samAsthAya guptachittashcharedbudhaH . udayAstamayaGYa.n hi na shokaH sprastumarhati .. 33..\\ yannimittaM bhavechchhokastrAso vA duHkhameva vA . AyAso vA yatomUlastadekA~Ngamapi tyajet .. 34..\\ yadyattyajati kAmAnA.n tatsukhasyAbhipUryate . kAmAnusArI puruShaH kAmAnanu vinashyati .. 35..\\ yachcha kAmasukha.n loke yachcha divyaM mahatsukham . tR^iShNA kShayasukhasyaite nArhataH sodashI.n kalAm .. 36..\\ pUrvadehakR^ita.n karma shubha.n vA yadi vAshubham . prAGYaM mUDha.n tathA shUraM bhajate yAdR^ishaM kR^itam .. 37..\\ evameva kilaitAni priyANyevApriyANi cha . jIveShu parivartante duHkhAni cha sukhAni cha .. 38..\\ tadevaM buddhimAsthAya sukha.n jIvedguNAnvitaH . sarvAnkAmA~njugupseta sa~NgAnkurvIta pR^iShThataH . vR^itta eSha hR^idi praudho mR^ityureSha manomayaH .. 39..\\ yadA sa.nharate kAmAnkUrmo.a~NgAnIva sarvashaH . tadAtmajyotirAtmA cha Atmanyeva prasIdati .. 40..\\ ki.n chideva mamatvena yadA bhavati kalpitam . tadeva paritApArtha.n sarvaM sampadyate tadA .. 41..\\ na bibheti yadA chAya.n yadA chAsmAnna bibhyati . yadA nechchhati na dveShTi brahma sampadyate tadA .. 42..\\ ubhe satyAnR^ite tyaktvA shokAnandau bhayAbhaye . priyApriye parityajya prashAntAtmA bhaviShyasi .. 43..\\ yadA na kurute dhIraH sarvabhUteShu pApakam . karmaNA manasA vAchA brahma sampadyate tadA .. 44..\\ yA dustyajA durmatibhiryA na jIryati jIryataH . yo.asau prANAntiko rogastA.n tR^iShNAM tyajataH sukham .. 45..\\ atra pi~NgalayA gItA gAthAH shrUyanti pArthiva . yathA sA kR^ichchhrakAle.api lebhe dharma.n sanAtanam .. 46..\\ sa~Nkete pi~NgalA veshyA kAntenAsIdvinAkR^itA . atha kR^ichchhragatA shAntAM buddhimAsthApayattadA .. 47..\\ pingalaa unmattAhamanunmatta.n kAntamanvavasaM chiram . antike ramaNa.n santaM nainamadhyagamaM purA .. 48..\\ ekasthUnaM navadvAramapidhAsyAmyagArakam . kA hi kAntamihAyAntamaya.n kAnteti mansyate .. 49..\\ akAmAH kAmarUpeNa dhUrtA narakarUpiNaH . na punarva~nchayiShyanti pratibuddhAsmi jAgR^imi .. 50..\\ anartho.api bhavatyartho daivAtpUrvakR^itena vA . sambuddhAhaM nirAkArA nAhamadyAjitendriyA .. 51..\\ sukhaM nirAshaH svapiti nairAshyaM parama.n sukham . AshAmanAshA.n kR^itvA hi sukha.n svapiti pi~NgalA .. 52..\\ bhii etaishchAnyaishcha viprasya hetumadbhiH prabhAShitaiH . paryavasthApito rAjA senajinmumude sukham .. 53..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 169} y atikrAmati kAle.asminsarvabhUtakShayAvahe . ki.n shreyaH pratipadyeta tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhiisma atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . pituH putreNa sa.nvAda.n tannibodha yudhiShThira .. 2..\\ dvijAteH kasya chitpArtha svAdhyAyaniratasya vai . babhUva putro medhAvI medhAvI nAma nAmataH .. 3..\\ so.abravItpitaraM putraH svAdhyAyakaraNe ratam . mokShadharmArthakushalo lokatattvavichakShaNaH .. 4..\\ dhIraH ki.n svittAta kuryAtprajAnan kShipra.n hyAyurbhrashyate mAnavAnAm . pitastadAchakShva yathArthayogaM mamAnupUrvyA yena dharma.n chareyam .. 5..\\ pitaa vedAnadhItya brahmacharyeNa putra putrAnichchhetpAvanArthaM pitR^INAm . agnInAdhAya vidhivachcheShTayaGYo vanaM pravishyAtha munirbubhUset .. 6..\\ putra evamabhyAhate loke samantAtparivArite . amoghAsu patantIShu ki.n dhIra iva bhAShase .. 7..\\ pitaa kathamabhyAhato lokaH kena vA parivAritaH . amoghAH kAH patantIha kiM nu bhIsayasIva mAm .. 8..\\ putra mR^ityunAbhyAhato loko jarayA parivAritaH . ahorAtrAH patantyete nanu kasmAnna budhyase .. 9..\\ yadAhametajjAnAmi na mR^ityustiShThatIti ha . so.aha.n kathaM pratIkShiShye jAlenApihitash charan .. 10..\\ rAtryA.n rAtryAM vyatItAyAmAyuralpataraM yadA . gAdhodake matsya iva sukha.n vindeta kastadA . tadeva vandhya.n divasamiti vidyAdvichakShaNaH .. 11..\\ anavApteShu kAmeShu mR^ityurabhyeti mAnavam . shaspAnIva vichinvantamanyatra gatamAnasam . vR^ikIvoraNamAsAdya mR^ityurAdAya gachchhati .. 12..\\ adyaiva kuru yachchhreyo mA tvA kAlo.atyagAdayam . akR^iteShveva kAryeShu mR^ityurvai samprakarShati .. 13..\\ shvaH kAryamadya kurvIta pUrvAhne chAparAhnikam . na hi pratIkShate mR^ityuH kR^ita.n vAsya na vA kR^itam . ko hi jAnAti kasyAdya mR^ityusenA nivekShyate .. 14..\\ yuvaiva dharmashIlaH syAdanimitta.n hi jIvitam . kR^ite dharme bhavetkIrtiriha pretya cha vai sukham .. 15..\\ mohena hi samAviShTaH putradArArthamudyataH . kR^itvA kAryamakArya.n vA puShTimeShAM prayachchhati .. 16..\\ taM putrapashusaMmatta.n vyAsaktamanasaM naram . supta.n vyAghraM mahaugho vA mR^ityurAdAya gachchhati .. 17..\\ sa~ncinvAnakamevaika.n kAmAnAmavitR^iptakam . vyAghraH pashumivAdAya mR^ityurAdAya gachchhati .. 18..\\ ida.n kR^itamidaM kAryamidamanyatkR^itAkR^itam . evamIhA sukhAsakta.n kR^itAntaH kurute vashe .. 19..\\ kR^itAnAM phalamaprApta.n karmaNAM phalasa~Nginam . kShetrApana gR^ihAsaktaM mR^ityurAdAya gachchhati .. 20..\\ mR^ityurjarA cha vyAdhishcha duHkha.n chAneka kAraNam . anuShakta.n yadA dehe kiM svastha iva tiShThasi .. 21..\\ jAtamevAntako.antAya jarA chAnveti dehinam . anuShaktA dvayenaite bhAvAH sthAvaraja~NgamAH .. 22..\\ mR^ityorvA gR^ihamevaitadyA grAme vasato ratiH . devAmAmeSha vai goShTho yadaraNyamiti shrutiH .. 23..\\ nibandhanI rajjureShA yA grAme vasato ratiH . chhittvainA.n sukR^ito yAnti nainA.n chhindanti duShkR^itaH .. 24..\\ na hi.nsayati yaH prAnAnmanovAkkAyahetubhiH . jIvitArthApanayanaiH karmabhirna sa badhyate .. 25..\\ na mR^ityusenAmAyAntI.n jAtu kashchitprabAdhate . R^ite satyamasantyAjya.n satye hyamR^itamAshritam .. 26..\\ tasmAtsatyavratAchAraH satyayogaparAyanaH . satyArAmaH samo dAntaH satyenaivAntaka.n jayet .. 27..\\ amR^ita.n chaiva mR^ityushcha dvayaM dehe pratiShThitam . mR^ityumApadyate mohAtsatyenApadyate.amR^itam .. 28..\\ so.aha.n hyahi.nsraH satyArthI kAmakrodhabahiShkR^itaH . samaduHkhasukhaH kShemI mR^ityu.n hAsyAmyamartyavat .. 29..\\ shAnti yaGYarato dAnto brahma yaGYe sthito muniH . vA~NmanaH karma yaGYashcha bhaviShyAmyudagAyane .. 30..\\ pashuyaGYaiH katha.n hi.nsrairmAdR^isho yastumarhati . antavadbhiruta prAGYaH kShatrayaGYaiH pishAchavat .. 31..\\ yasya vA~NmanasI syAtA.n samyakpranihite sadA . tapastyAgashcha yogashcha sa vai sarvamavApnuyAt .. 32..\\ nAsti vidyA sama.n chakShurnAsti vidyA samaM balam . nAsti rAgasama.n duHkhaM nAsti tyAgasama.n sukham .. 33..\\ AtmanyevAtmanA jAta AtmaniShTho.aprajo.api vA . Atmanyeva bhaviShyAmi na mA.n tArayati prajA .. 34..\\ naitAdR^ishaM brAhmaNasyAsti vittaM yathaikatA samatA satyatA cha . shIle sthitirdanda nidhAnamArjavaM tatastatashchoparamaH kriyAbhyaH .. 35..\\ ki.n te dhanairbAndhavairvApi kiM te ki.n te dArairbrAhmaNa yo mariShyasi . AtmAnamanvichchha guhAM praviShTaM pitAmahaste kva gataH pitA cha .. 36..\\ bhiisma putrasyaitadvachaH shrutvA tathAkArShItpitA nR^ipa . tathA tvamapi vartasya satyadharmaparAyanaH .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 170} y dhanino vAdhanA ye cha vartayanti svatantriNaH . sukhaduHkhAgamasteShA.n kaH katha.n vA pitAmaha .. 1..\\ bhiisma atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . shamyAkena vimuktena gIta.n shAnti gatena ha .. 2..\\ abravInmAM purA kashchidbrAhmaNastyAgamAsthitaH . klishyamAnaH kudAreNa kuchailena bubhukShayA .. 3..\\ utpannamiha loke vai janmaprabhR^iti mAnavam . vividhAnyupavartante duHkhAni cha sukhAni cha .. 4..\\ tayorekatare mArge yadyenamabhisaMnayet . na sukhaM prApya sa.nhR^iShyenna duHkhaM prApya sa~njvaret .. 5..\\ na vai charasi yachchhreya Atmano vA yadIhase . akAmAtmApi hi sadA dhuramudyamya chaiva hi .. 6..\\ aki~ncanaH paripatansukhamAsvAdayiShyasi . aki~ncanaH sukha.n shete samuttiShThati chaiva hi .. 7..\\ Aki~ncanya.n sukhaM loke pathyaM shivamanAmayam . anamitramatho hyetaddurlabha.n sulabhaM satAm .. 8..\\ aki~ncanasya shuddhasya upapannasya sarvashaH . avekShamANastrI.NllokAnna tulyamupalakShaye .. 9..\\ Aki~ncanya.n cha rAjyaM cha tulayA samatolayam . atyarichyata dAridrya.n rAjyAdapi guNAdhikam .. 10..\\ Aki~ncanye cha rAjye cha visheShaH sumahAnayam . nityodvigno hi dhanavAnmR^ityorAsya gato yathA .. 11..\\ naivAsyAgnirna chAdityo na mR^ityurna cha dasyavaH . prabhavanti dhanajyAni nirmuktasya nirAshiShaH .. 12..\\ ta.n vai sadA kAmacharamanupastIrNa shAyinam . bAhUpadhAna.n shAmyantaM prasha.nsanti divaukasaH .. 13..\\ dhanavAnkrodhalobhAbhyAmAviShTo naShTa chetanaH . tiryagIkShaH shuShkamukhaH pApako bhrukutImukhaH .. 14..\\ nirdashaMshchAdharauShTha.n cha kruddho dAruNabhAShitA . kastamichchhetparidraShTu.n dAtumichchhati chenmahIm .. 15..\\ shriyA hyabhIskna.n sa.nvAso mohayatyavichakShaNam . sA tasya chitta.n harati shAradAbhramivAnilaH .. 16..\\ athaina.n rUpamAnashcha dhanamAnash cha vindati . abhijAto.asmi siddho.asmi nAsmi kevalamAnuShaH . ityebhiH kAraNaistasya tribhirchittaM prasichyate .. 17..\\ sa prasikta mano bhogAnvisR^ijya pitR^isa~ncitAn . parikShINaH parasvAnAmAdAna.n sAdhu manyate .. 18..\\ tamatikrAnta maryAdamAdadAna.n tatastataH . pratiShedhanti rAjAno lubdhA mR^igamiveShubhiH .. 19..\\ evametAni duHkhAni tAni tAnIha mAnavam . vividhAnyupavartante gAtrasa.nsparshajAni cha .. 20..\\ teShAM paramaduHkhAnAM buddhyA bhaiShajyamAcharet . lokadharma.n samAGYAya dhruvANAmadhruvaiH saha .. 21..\\ nAtyaktvA sukhamApnoti nAtyaktvA vindate param . nAtyaktvA chAbhayaH shete tyaktvA sarva.n sukhI bhava .. 22..\\ ityetaddhAstinapure brAhmaNenopavarNitam . shamyAkena purA mahya.n tasmAttyAgaH paro mataH .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 171} yudhisthira IhamAnaH samArambhAnyadi nAsAdayeddhanam . dhanatR^iShNAbhibhUtashcha ki.n kurvansukhamApnuyAt .. 1..\\ bhiisma sarvasAmyamanAyAsaH satyavAkya.n cha bhArata . nirvedashchAvivitsA cha yasya syAtsa sukhI naraH .. 2..\\ etAnyeva padAnyAhuH pa~ncha vR^iddhAH prashAntaye . eSha svargashcha dharmashcha sukha.n chAnuttama.n satAm .. 3..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . nirvedAnma~NkinA gIta.n tannibodha yudhiShThira .. 4..\\ IhamAno dhanaM ma~Nkirbhagnehashcha punaH punaH . kena chiddhanasheSheNa krItavAndamya goyugam .. 5..\\ susambaddhau tu tau damyau damanAyAbhiniHsR^itau . AsInamuShTraM madhyena sahasaivAbhyadhAvatAm .. 6..\\ tayoH samprAptayoruShTraH skandhadeshamamarShaNaH . utthAyotkShipya tau damyau prasasAra mahAjavaH .. 7..\\ hriyamANau tu tau damyau tenoShTreNa pramAthinA . mriyamANau cha samprekShya ma~NkistatrAbravIdidam .. 8..\\ na chaivAvihita.n shakya.n dakSheNApIhituM dhanam . yuktena shraddhayA samyagIhA.n samanutiShThatA .. 9..\\ kR^itasya pUrva.n chAnarthairyuktasyApyanutiShThataH . imaM pashyata sa~NgatyA mama daivamupaplavam .. 10..\\ udyamyodyamya me damyau viShameneva gachchhati . utkShipya kAkatAlIyamunmAtheneva jambukaH .. 11..\\ manI voShTrasya lambete priyau vatsatarau mama . shuddha.n hi daivamevedamato naivAsti pauruSham .. 12..\\ yadi vApyupapadyeta pauruShaM nAma karhi chit . anviShyamANa.n tadapi daivamevAvatiShThate .. 13..\\ tasmAnnirveda eveha gantavyaH sukhamIpsatA . sukha.n svapiti nirviNNo nirAshashchArthasAdhane .. 14..\\ aho samyakshukenokta.n sarvataH parimuchyatA . pratiShThatA mahAraNya.n janakasya niveshanAt .. 15..\\ yaH kAmAnprApnuyAtsarvAnyashchainAnkevalA.nstyajet . prApanAtsarvakAmAnAM parityAgo vishiShyate .. 16..\\ nAnta.n sarvavivitsAnA.n gatapUrvo.asti kash chana . sharIre jIvite chaiva tR^iShNA mandasya vardhate .. 17..\\ nivartasva vivitsAbhyaH shAmya nirvidya mAmaka . asakR^ichchAsi nikR^ito na cha nirvidyase tano .. 18..\\ yadi nAha.n vinAshyaste yadyevaM ramase mayA . mA mA.n yojaya lobhena vR^ithA tvaM vittakAmuka .. 19..\\ sa~ncita.n sa~ncita.n dravyaM naShTaM tava punaH punaH . kadA vimokShyase mUDha dhanehA.n dhanakAmuka .. 20..\\ aho nu mama bAlishya.n yo.aha.n krIdanakastava . kiM naiva jAtu puruShaH pareShAM preShyatAmiyAt .. 21..\\ na pUrve nApare jAtu kAmAnAmantamApnuvan . tyaktvA sarvasamArambhAnpratibuddho.asmi jAgR^imi .. 22..\\ nUna.n te hR^idayaM kAmavajra sAramayaM dR^idham . yadanarthashatAviShTa.n shatadhA na vidIryate .. 23..\\ tyajAmi kAmatvA.n chaiva yachcha kiM chitpriyaM tava . tavAha.n sukhamanvichchhannAtmanyupalabhe sukham .. 24..\\ kAmajAnAmi te mUla.n sa~NkalpAtkila jAyase . na tvA.n sa~NkalpayiShyAmi samUlo na bhaviShyati .. 25..\\ IhA dhanasya na sukhA labdhvA chintA cha bhUyasI . labdhAnAsho yathA mR^ityurlabdhaM bhavati vA na vA .. 26..\\ paretya yo na labhate tato duHkhataraM nu kim . na cha tuShyati labdhena bhUya eva cha mArgati .. 27..\\ anutarShula evArthaH svAdu gA~Ngamivodakam . madvilApanametattu pratibuddho.asmi santyaja .. 28..\\ ya imaM mAmaka.n dehaM bhUtagrAmaH samAshritaH . sa yAtvito yathAkAma.n vasatAM vA yathAsukham .. 29..\\ na yuShmAsviha me prItiH kAmalobhAnusAriShu . tasmAdutsR^ijya sarvAnvaH satyamevAshrayAmyaham .. 30..\\ sarvabhUtAnyaha.n dehe pashyanmanasi chAtmanaH . yoge buddhi.n shrute sattvaM mano brahmaNi dhArayan .. 31..\\ vihariShyAmyanAsaktaH sukhI lokAnnirAmayaH . yathA mA tvaM punarnaiva.n duHkheShu pranidhAsyasi .. 32..\\ tvayA hi me pranunnasya gatiranyA na vidyate . tR^iShNA shokashramANA.n hi tva.n kAmaprabhavaH sadA .. 33..\\ dhananAsho.adhika.n duHkhaM manye sarvamahattaram . GYAtayo hyavamanyante mitrANi cha dhanachyutam .. 34..\\ avaGYAna sahasraistu doShAH kastatarAdhane . dhane sukhakalA yA cha sApi duHkhairvidhIyate .. 35..\\ dhanamasyeti puruShaM purA nighnanti dasyavaH . klishyanti vividhairdandairnityamudvejayanti cha .. 36..\\ mandalolupatA duHkhamiti buddhi.n chirAnmayA . yadyadAlambase kAmatattadevAnurudhyase .. 37..\\ atattvaGYo.asi bAlashcha dustoSho.apUraNo.analaH . naiva tva.n vettha sulabhaM naiva tvaM vettha durlabham .. 38..\\ pAtAlamiva duShpUro mA.n duHkhairyoktumichchhasi . nAhamadya samAveShTu.n shakyaH kAmapunastvayA .. 39..\\ nirvedamahamAsAdya dravyanAshAdyadR^ichchhayA . nirvR^itiM paramAM prApya nAdya kAmAnvichintaye .. 40..\\ atikleshAnsahAmIha nAhaM budhyAmyabuddhimAn . nikR^ito dhananAshena shaye sarvA~NgavijvaraH .. 41..\\ parityajAmi kAmatvA.n hitvA sarvamanogatIH . na tvaM mayA punaH kAmanasyoteneva ra.nsyase .. 42..\\ kShamiShye.akShamamANAnAM na hi.nsiShye cha hi.nsitaH . dveShya muktaH priya.n vakShyAmyanAdR^itya tadapriyam .. 43..\\ tR^iptaH svasthendriyo nitya.n yathA labdhena vartayan . na sakAma.n kariShyAmi tvAmaha.n shatrumAtmanaH .. 44..\\ nirvedaM nirvR^iti.n tR^ipti.n shAntiM satyaM damaM kShamAm . sarvabhUtadayA.n chaiva viddhi mA.n sharaNAgatam .. 45..\\ tasmAtkAmashcha lobhashcha tR^iShNA kArpaNyameva cha . tyajantu mAM pratiShThanta.n sattvastho hyasmi sAmpratam .. 46..\\ prahAya kAma.n lobha.n cha krodhaM pAruShyameva cha . nAdya lobhavashaM prApto duHkhaM prApsyAmyanAtmavAn .. 47..\\ yadyattyajati kAmAnA.n tatsukhasyAbhipUryate . kAmasya vashago nitya.n duHkhameva prapadyate .. 48..\\ kAmAnvyudasya dhunute yatki.n chitpuruSho rajaH . kAmakrodhodbhava.n duHkhamahrIraratireva cha .. 49..\\ eSha brahma praviShTo.aha.n grIsme shItamiva hradam . shAmyAmi parinirvAmi sukhamAse cha kevalam .. 50..\\ yachcha kAmasukha.n loke yachcha divyaM mahatsukham . tR^iShNA kShayasukhasyaite nArhataH sodashI.n kalAm .. 51..\\ AtmanA saptama.n kAma.n hatvA shatrumivottamam . prApyAvadhyaM brahma pura.n rAjeva syAmahaM sukhI .. 52..\\ etAM buddhi.n samAsthAya ma~NkirnirvedamAgataH . sarvAnkAmAnparityajya prApya brahma mahatsukham .. 53..\\ damya nAsha kR^ite ma~Nkiramaratva.n kilAgamat . achhinatkAmamUla.n sa tena prApa mahatsukham .. 54..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gIta.n videharAjena janakena prashAmyatA .. 55..\\ anantaM bata me vitta.n yasya me nAsti ki.n chana . mithilAyAM pradIptAyAM na me dahyati ki.n chana .. 56..\\ atraivodAharantImaM bodhyasya padasa~ncayam . nirvedaM prati vinyastaM pratibodha yudhiShThira .. 57..\\ bodhya.n dAntamR^iShi.n rAjA nahuShaH paryapR^ichchhata . nirvedAchchhAntimApanna.n shAntaM praGYAna tarpitam .. 58..\\ upadeshaM mahAprAGYa shamasyopadishasva me . kAM buddhi.n samanudhyAya shAntashcharasi nirvR^itaH .. 59..\\ bodhya upadeshena vartAmi nAnushAsmIha ka.n chana . lakShaNa.n tasya vakShye.ahaM tatsvayaM pravimR^ishyatAm .. 60..\\ pi~NgalA kuraraH sarpaH sAra~NgAnveShaNa.n vane . iShukAraH kumArI cha sa ete guravo mama .. 61..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 172} yudhisthira kena vR^ittena vR^ittaGYa vItashokashcharenmahIm . ki.n cha kurvannaro loke prApnoti paramAM gatim .. 1..\\ bhiisma atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . prahrAdasya cha sa.nvAdaM munerAjagarasya cha .. 2..\\ charantaM brAhmaNa.n kaM chitkalya chittamanAmayam . paprachchha rAjanprahrAdo buddhimAnprAGYasaMmataH .. 3..\\ svasthaH shakto mR^idurdAnto nirvivitso.anasUyakaH . suvAgbahumato loke prAGYashcharasi bAlavat .. 4..\\ naiva prArthayase lAbhaM nAlAbheShvanushochasi . nityatR^ipta iva brahmanna ki.n chidavamanyase .. 5..\\ srotasA hriyamANAsu prajAsvavimanA iva . dharmakAmArtha kAryeShu kUtastha iva lakShyase .. 6..\\ nAnutiShThasi dharmArdhau na kAme chApi vartase . indriyArthAnanAdR^itya muktashcharasi sAkShivat .. 7..\\ kA nu praGYA shruta.n vA kiM vR^ittirvA kA nu te mune . kShipramAchakShva me brahma~nshreyo yadiha manyase .. 8..\\ anuyuktaH sa medhAvI lokadharmavidhAnavit . uvAcha shlakShNayA vAchA prahrAdamanapArthayA .. 9..\\ pashyanprahrAda bhUtAnAmutpattimanimittataH . hrAsa.n vR^iddhiM vinAsha.n cha na prahR^iShye na cha vyathe .. 10..\\ svabhAvAdeva sandR^ishya vartamAnAH pravR^ittayaH . svabhAvaniratAH sarvAH paritapye na kena chit .. 11..\\ pashyanprahrAda sa.nyogAnviprayoga parAyanAn . sa~ncayAMshcha vinAshAntAnna kva chidvidadhe manaH .. 12..\\ antavanti cha bhUtAni guNayuktAni pashyataH . utpattinidhanaGYasya ki.n kAryamavashiShyate .. 13..\\ jalajAnAmapi hyantaM paryAyenopalakShaye . mahatAmapi kAyAnA.n sUkShmANA.n cha mahodadhau .. 14..\\ ja~Ngama sthAvarANA.n cha bhUtAnAmasurAdhipa . pArthivAnAmapi vyaktaM mR^ityuM pashyAmi sarvashaH .. 15..\\ antarikShacharANA.n cha dAnavottama pakShiNAm . uttiShThati yathAkAlaM mR^ityurbalavatAm api .. 16..\\ divi saMsharamANAni hrasvAni cha mahAnti cha . jyotI.nsi cha yathAkAlaM patamAnAni lakShaye .. 17..\\ iti bhUtAni sampashyannanuShaktAni mR^ityunA . sarvasAmAnyato vidvAnkR^itakR^ityaH sukha.n svape .. 18..\\ sumahAntamapi grAsa.n grase labdha.n yadR^ichchhayA . shaye punarabhu~njAno divasAni bahUnyapi .. 19..\\ Asravatyapi mAmannaM punarbahuguNaM bahu . punaralpaguNa.n stokaM punarnaivopapadyate .. 20..\\ kanAnkadA chitkhAdAmi pinyAkamapi cha grase . bhakShaye shAlimA.nsAni bhakShAMshchochAvachAnpunaH .. 21..\\ shaye kadA chitparya~Nke bhUmAvapi punaH shaye . prAsAde.api cha me shayyA kadA chidupapadyate .. 22..\\ dhArayAmi cha chIrANi shAnI.n kShaumAjinAni cha . mahArhANi cha vAsA.nsi dhArayAmyahamekadA .. 23..\\ na saMnipatita.n dharmyamupabhoga.n yadR^ichchhayA . pratyAchakShe na chApyenamanurudhye sudurlabham .. 24..\\ achalamanidhana.n shivaM vishokaM shuchimatula.n viduShAM mate niviShTam . anabhimatamasevita.n cha mUDhair vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 25..\\ achalita matirachyutaH svadharmAt parimita sa.nsaraNaH parAvaraGYaH . vigatabhayakaShAyalobhamoho vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 26..\\ aniyataphalabhakShya bhojyapeyaM vidhiparinAma vibhaktadeshakAlam . hR^idayasukhamasevita.n kadaryair vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 27..\\ idamidamiti tR^iShNayAbhibhUtaM janamanavAptadhana.n viShIda mAnam . nipunamanunishAmya tattvabuddhyA vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 28..\\ bahuvidhamanudR^ishya chArthahetoH kR^ipaNamihAryamanAryamAshrayantam . upashama ruchirAtmavAnprashAnto vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 29..\\ sukhamasukhamanarthamarthalAbhaM ratimaratiM maraNa.n cha jIvitaM cha . vidhiniyatamavekShya tattvato.ahaM vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 30..\\ apagatabhayarAgamohadarpo dhR^itimatibuddhisamanvitaH prashAntaH . upagataphalabhogino nishAmya vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 31..\\ aniyatashayanAsanaH prakR^ityA damaniyama vratasatyashauchayuktaH . apagataphalasa~ncayaH prahR^iShTo vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 32..\\ abhigatamasukhArthamIhanArthair upagatabuddhiravekShya chAtmasa.nsthaH . tR^iShitamaniyataM mano niyantuM vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 33..\\ na hR^idayamanurudhyate mano vA priya sukhadurlabhatAmanityatA.n cha . tadubhayamupalakShayannivAhaM vratamidamAjagara.n shuchishcharAmi .. 34..\\ bahu kathitamida.n hi buddhimadbhiH kavibhirabhiprathayadbhirAtmakIrtim . idamidamiti tatra tatra tattat svaparamatairgahanaM pratarkayadbhiH .. 35..\\ tadahamanunishAmya viprayAtaM pR^ithagabhipannamihAbudhairmanuShyaiH . anavasitamananta doShapAraM nR^iShu viharAmi vinItaroShatR^iShNaH .. 36..\\ bhii ajagara charita.n vrataM mahAtmA yeha naro.anucharedvinItarAgaH . apagatabhayamanyulobha mohaH sa khalu sukhI viharedima.n vihAram .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 173} yudhisthira bAndhavAH karma vitta.n vA praGYA veha pitAmaha . narasya kA pratiShThA syAdetatpR^iShTho vadasva me .. 1..\\ bhiisma praGYA pratiShThA bhUtAnAM praGYA lAbhaH paro mataH . praGYA niHshreyasI loke praGYA svargo mataH satAm .. 2..\\ praGYayA prApitArtho hi baliraishvaryasa~NkShaye . prahrAdo namuchirma~NkistasyAH ki.n vidyate param .. 3..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . indra kAshyapa sa.nvAda.n tannibodha yudhiShThira .. 4..\\ vaishyaH kashchidR^iShi.n tAta kAshyapa.n saMshitavratam . rathena pAtayAmAsa shrImAndR^iptastapasvinam .. 5..\\ ArtaH sa patitaH kruddhastyaktvAtmAnamathAbravIt . mariShyAmyadhanasyeha jIvitArtho na vidyate .. 6..\\ tathA mumUrShamAsInamakUjantamachetasam . indraH sR^igAlarUpeNa babhAse kruddha mAnasam .. 7..\\ manuShyayonimichchhanti sarvabhUtAni sarvashaH . manuShyatve cha vipratva.n sarva evAbhinandati .. 8..\\ manuShyo brAhmaNashchApi shrotriyashchAsi kAshyapa . sudurlabhamavApyaitadadoShAnmartumichchhasi .. 9..\\ sarve lAbhAH sAbhimAnA iti satyA bata shrutiH . santoShaNIya rUpo.asi lobhAdyadabhimanyase .. 10..\\ aho siddhArthatA teShA.n yeShAM santIha pAnayaH . pAnimadbhyaH spR^ihAsmAka.n yathA tava dhanasya vai .. 11..\\ na pAni lAbhAdadhiko lAbhaH kash chana vidyate . apAnitvAdvayaM brahmankantakAnnoddharAmahe .. 12..\\ atha yeShAM punaH pAnI devadattau dashA~NgulI . uddharanti kR^imIna~NgAddashamAnAnkasanti cha .. 13..\\ himavarShAtapAnA.n cha paritrANAni kurvate . chelamanna.n sukhaM shayyAM nivAta.n chopabhuGYate .. 14..\\ adhiShThAya cha gA.n loke bhuGYate vAhayanti cha . upAyairbahubhishchaiva vashyAnAtmani kurvate .. 15..\\ ye khalvajihvAH kR^ipaNA alpaprAnA apAnayaH . sahante tAni duHkhAni diShTyA tvaM na tathA mune .. 16..\\ diShTyA tvaM na sR^igAlo vai na kR^imirna cha mUShakaH . na sarpo na cha mandUko na chAnyaH pApayonijaH .. 17..\\ etAvatApi lAbhena toShTumarhasi kAshyapa . kiM punaryo.asi sattvAnA.n sarveShAM brAhmaNottamaH .. 18..\\ ime mA.n kR^imayo.adanti teShAmuddharaNAya me . nAsti shaktirapAnitvAtpashyAvasthAmimAM mama .. 19..\\ akAryamiti chaivemaM nAtmAna.n santyajAmyaham . netaH pApIyasI.n yoniM pateyamaparAm iti .. 20..\\ madhye vai pApayonInA.n sArgAlI yAmaha.n gataH . pApIyasyo bahutarA ito.anyAH pApayonayaH .. 21..\\ jAtyaivaike sukhatarAH santyanye bhR^ishaduHkhitAH . naikAnta sukhameveha kva chitpashyAmi kasya chit .. 22..\\ manuShyA hyAdhyatAM prApya rAjyamichchhantyanantaram . rAjyAddevatvamichchhanti devatvAdindratAm api .. 23..\\ bhavestva.n yadyapi tvAdhyo na rAjA na cha daivatam . devatvaM prApya chendratvaM naiva tuShyestathA sati .. 24..\\ na tR^iptiH priya lAbhe.asti tR^iShNA nAdbhiH prashAmyati . samprajvalati sA bhUyaH samidbhiriva pAvakaH .. 25..\\ astyeva tvayi shoko vai harShashchAsti tathA tvayi . sukhaduHkhe tathA chobhe tatra kA paridevanA .. 26..\\ parichchhidyaiva kAmAnA.n sarveShA.n chaiva karmaNAm . mUla.n rundhIndriya grAmaM shakuntAniva pa~njare .. 27..\\ na khalvapyarasaGYasya kAmaH kva chana jAyate . sa.nsparshAddarshanAdvApi shravaNAdvApi jAyate .. 28..\\ na tva.n smarasi vAruNyA latvAkAnA.n cha pakShiNAm . tAbhyA.n chAbhyadhiko bhakShyo na kash chidvidyate kva chit .. 29..\\ yAni chAnyAni dUreShu bhakShyabhojyAni kAshyapa . yeShAmabhukta pUrva.n te teShAmasmR^itireva cha .. 30..\\ aprAshanamasa.nsparshamasandarshanameva cha . puruShasyaiSha niyamo manye shreyo na saMshayaH .. 31..\\ pAnimanto dhanairyuktA balavanto na saMshayaH . manuShyA mAnuShaireva dAsatvamupapAditAH .. 32..\\ vadhabandhaparikleshaiH klishyante cha punaH punaH . te khalvapi ramante cha modante cha hasanti cha .. 33..\\ apare bAhubalinaH kR^itavidyA manasvinaH . jugupsitA.n sukR^ipaNAM pApAM vR^ittimupAsate .. 34..\\ utsahante cha te vR^ittimanyAm apyupasevitum . svakarmaNA tu niyataM bhavitavya.n tu tattathA .. 35..\\ na pulkaso na chandAla AtmAna.n tyaktumichchhati . asantuShTaH svayA yonyA mAyAM pashyasva yAdR^ishIm .. 36..\\ dR^iShTvA kunInpakShahatAnmanuShyAnAmayAvinaH . susampUrNaH svayA yonyA labdhalAbho.asi kAshyapa .. 37..\\ yadi brAhmaNa dehaste nirAta~Nko nirAmayaH . a~NgAni cha samagrANi na cha lokeShu dhikkR^itaH .. 38..\\ na kena chitpravAdena satyenaivApahAriNA . dharmAyottiShTha viprarShe nAtmAna.n tyaktumarhasi .. 39..\\ yadi brahma~nshR^iNoShyetachchhraddadhAsi cha me vachaH . vedoktasya cha dharmasya phalaM mukhyamavApsyasi .. 40..\\ svAdhyAyamagnisa.nskAramapramatto.anupAlaya . satya.n damaM cha dAnaM cha spardhiShThA mA cha kena chit .. 41..\\ ye ke chana svadhyayanAH prAptA yajana yAjanam . katha.n te jAtu shocheyurdhyAyeyurvApyashobhanam .. 42..\\ ichchhantaste vihArAya sukhaM mahadavApnuyuH . uta jAtAH sunakShatre sutIrthAH sumuhUrtajAH .. 43..\\ nakShatreShvAsureShvanye dustIrthA durmuhUrtajAH . sampatantyAsurI.n yoniM yaGYaprasava varjitAm .. 44..\\ ahamAsaM paNDitako haituko veda nindakaH . AnvIkShikI.n tarka vidyAmanurakto nirarthikAm .. 45..\\ hetuvAdAnpravaditA vaktA sa.nsatsu hetumat . AkroShTA chAbhivaktA cha brahma yaGYeShu vai dvijAn .. 46..\\ nAstikaH sarvasha~NkI cha mUrkhaH paNDitamAnikaH . tasyeyaM phalanirvR^ittiH sR^igAlatvaM mama dvija .. 47..\\ api jAtu tathA tatsyAdahorAtra shatairapi . yadahaM mAnuShI.n yoniM sR^igAlaH prApnuyAM punaH .. 48..\\ santuShTashchApramattashcha yaGYadAnatapo ratiH . GYeya GYAtA bhaveya.n vai varjya varjayitA tathA .. 49..\\ tataH sa munirutthAya kAshyapastamuvAcha ha . aho bahAsi kushalo buddhimAniti vismitaH .. 50..\\ samavaikShata ta.n vipro GYAnadIrgheNa chakShuShA . dadarsha chaina.n devAnAmindraM deva.n shachIpatim .. 51..\\ tataH sampUjayAmAsa kAshyapo harivAhanam . anuGYAtashcha tenAtha pravivesha svamAshramam .. 52..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 174} yudhisthira yadyasti dattamiShTa.n vA tapastapta.n tathaiva cha . gurUNA.n chApi shushrUsA tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhiisma AtmanAnartha yuktena pApe nivishate manaH . sa karma kaluSha.n kR^itvA kleshe mahati dhIyate .. 2..\\ durbhikShAdeva durbhikSha.n kleshAtkleshaM bhayAdbhayam . mR^itebhyaH pramR^ita.n yAnti daridrAH pApakAriNaH .. 3..\\ utsavAdutsava.n yAnti svargAtsvargaM sukhAtsukham . shraddadhAnAshcha dAntAshcha dhanAdhyAH shubhakAriNaH .. 4..\\ vyAlaku~njaradurgeShu sarpachora bhayeShu cha . hastAvApena gachchhanti nAstikAH kimataH param .. 5..\\ priya devAtitheyAshcha vadAnyAH priya sAdhavaH . kShemyamAtmavatAM mArgamAsthitA hastadakShiNam .. 6..\\ pulAkA iva dhAnyeShu puttikA iva pakShiShu . tadvidhAste manuShyeShu yeShA.n dharmo na kAraNam .. 7..\\ sushIghramapi dhAvanta.n vidhAnamanudhAvati . shete saha shayAnena yena yena yathA kR^itam .. 8..\\ upatiShThati tiShThanta.n gachchhantamanugachchhati . karoti kurvataH karma chhAyevAnuvidhIyate .. 9..\\ yena yena yathA yadyatpurA karma samAchitam . tattadeva naro bhu~Nkte nitya.n vihitamAtmanA .. 10..\\ svakarmaphalavikShipta.n vidhAnaparirakShitam . bhUtagrAmamima.n kAlaH samantAtparikarShati .. 11..\\ achodyamAnAni yathA puShpAni cha phalAni cha . svakAlaM nAtivartante tathA karma purA kR^itam .. 12..\\ saMmAnashchAvamAnashcha lAbhAlAbhau kShayodayau . pravR^ittA vinivartante vidhAnAnte punaH punaH .. 13..\\ AtmanA vihita.n duHkhamAtmanA vihita.n sukham . garbhashayyAmupAdAya bhujyate paurvadehikam .. 14..\\ bAlo yuvA cha vR^iddhashcha yatkaroti shubhAshubham . tasyA.n tasyAmavasthAyAM bhu~Nkte janmani janmani .. 15..\\ yathA dhenu sahasreShu vatso vindati mAtaram . tathA pUrvakR^ita.n karma kartAramanugachchhati .. 16..\\ samunnamagrato vastraM pashchAchchhudhyati karmaNA . upavAsaiH prataptAnA.n dIrgha.n sukhamanantakam .. 17..\\ dIrghakAlena tapasA sevitena tapovane . dharmanirdhUtapApAnA.n sa.nsidhyante manorathAH .. 18..\\ shakunInAmivAkAshe matsyAnAm iva chodake . pada.n yathA na dR^ishyeta tathA GYAnavidA.n gatiH .. 19..\\ alamanyairupAlambhairkIrtitaishcha vyatikramaiH . peshala.n chAnurUpaM cha kartavya.n hitamAtmanaH .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 175} y kutaH sR^iShTamida.n vishva.n jagatsthAvaraja~Ngamam . pralaye cha kamabhyeti tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ sasAgaraH sagaganaH sashailaH sabalAhakaH . sabhUmiH sAgnipavano loko.aya.n kena nirmitaH .. 2..\\ satha.n sR^iShTAni bhUtAni kathaM varNavibhaktayaH . shauchAshaucha.n kathaM teShAM dharmAdharmAvatho katham .. 3..\\ kIdR^isho jIvatA.n jIvaH kva vA gachchhanti ye mR^itAH . asmAllokAdamu.n lokaM sarvaM sha.nsatu no bhavAn .. 4..\\ bhs atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . bhR^iguNAbhihita.n shreShThaM bharadvAjAya pR^ichchhate .. 5..\\ kailAsashikhare dR^iShTvA dIpyamAnamivaujasA . bhR^iguM maharShimAsInaM bharadvAjo.anvapR^ichchhata .. 6..\\ sasAgaraH sagaganaH sashailaH sabalAhakaH . sabhUmiH sAgnipavano loko.aya.n kena nirmitaH .. 7..\\ katha.n sR^iShTAni bhUtAni kathaM varNavibhaktayaH . shauchAshaucha.n kathaM teShAM dharmAdharmAvatho katham .. 8..\\ kIdR^isho jIvatA.n jIvaH kva vA gachchhanti ye mR^itAH . paralokamima.n chApi sarva.n sha.nsatu no bhagAn .. 9..\\ eva.n sa bhagavAnpR^iShTo bharadvAjena saMshayam . maharShirbrahma sa~NkAshaH sarva.n tasmai tato.abravIt .. 10..\\ mAnaso nAma vikhyAtaH shrutapUrvo maharShibhiH . anAdi nidhano devastathAbhedyo.ajarAmaraH .. 11..\\ avyakta iti vikhyAtaH shAshvato.athAkSharo.avyayaH . yataH sR^iShTAni bhUtAni jAyante cha mriyanti cha .. 12..\\ so.asR^ijatprathama.n devo mahAntaM nAma nAmataH . AkAshamiti vikhyAta.n sarvabhUtadharaH prabhuH .. 13..\\ AkAshAdabhavadvAri salilAdagnimArutau . agnimAruta sa.nyogAttataH samabhavanmahI .. 14..\\ tatastejomaya.n divyaM padma.n sR^iShTaM svayambhuvA . tasmAtpadmAtsamabhavadbrahmA vedamayo nidhiH .. 15..\\ aha~NkAra iti khyAtaH sarvabhUtAtmabhUtakR^it . brahmA vai sumahAtejA ya ete pa~ncha dhAtavaH .. 16..\\ shailAstasyAsthi sa~nj~nAstu medo mA.nsa.n va medinI . samudrAstasya rudhiramAkAshamudara.n tathA .. 17..\\ pavanashchaiva niHshvAsastejo.agnirnimnagAH sirAH . agnIsomau tu chandrArkau nayane tasya vishrute .. 18..\\ nabhashchordhva.n shirastasya kShitiH pAdau disho bhujau . durviGYeyo hyanantatvAtsiddhairapi na saMshayaH .. 19..\\ sa eva bhagavAnviShNurananta iti vishrutaH . sarvabhUtAtmabhUtastho durviGYeyo.akR^itAtmabhiH .. 20..\\ aha~NkArasya yaH sraShTA sarvabhUtabhavAya vai . yataH samabhavadvishvaM pR^iShTo.aha.n yadiha tvayA .. 21..\\ bharadvaaja gaganasya dishA.n chaiva bhUtalasyAnilasya cha . kAnyatra parimAnAni saMshaya.n chhindhi me.arthataH .. 22..\\ bhrgu anantametadAkAsha.n siddhachAraNasevitam . ramyaM nAnAshrayAkIrNa.n yasyAnto nAdhigamyate .. 23..\\ Urdhva.n gateradhastAttu chandrAdityau na dR^ishyataH . tatra devAH svaya.n dIptA bhAsvarAshchAgnivarchasaH .. 24..\\ te chApyantaM na pashyanti nabhasaH prathitaujasaH . durgamatvAdanantatvAditi me viddhi mAnada .. 25..\\ upariShTopariShTAttu prajvaladbhiH svayamprabhaiH . niruddhametadAkAshamaprameya.n surairapi .. 26..\\ pR^ithivyante samudrAstu samudrAnte tamaH smR^itam . tamaso.ante jalaM prAhurjalasyAnte.agnireva cha .. 27..\\ rasAtalAnte salila.n jalAnte pannagAdhipaH . tadante punarAkAshamAkAshAnte punarjalam .. 28..\\ evamantaM bhagavataH pramAna.n salilasya cha . agnimAruta toyebhyo durGYeya.n daivatairapi .. 29..\\ agnimAruta toyAnA.n varNAH kShititalasya cha . AkAshasadR^ishA hyete bhidyante tattvadarshanAt .. 30..\\ pathanti chaiva munayaH shAstreShu vividheShu cha . trailokye sAgare chaiva pramAna.n vihitaM yathA . adR^ishyAya tvagamyAya kaH pramAnamudAharet .. 31..\\ siddhAnA.n devatAnAM cha yadA parimitA gatiH . tadA gaunamanantasya nAmAnanteti vishrutam . nAmadheyAnurUpasya mAnasasya mahAtmanaH .. 32..\\ yadA tu divya.n tadrUpa.n hrasate vardhate punaH . ko.anyastadveditu.n shakto yo.api syAttadvidho.aparaH .. 33..\\ tataH puShkarataH sR^iShTaH sarvaGYo mUrtimAnprabhuH . brahmA dharmamayaH pUrvaH prajApatiranuttamaH .. 34..\\ bha puShkarAdyadi sambhUto jyeShThaM bhavati puShkaram . brahmANaM pUrvaja.n chAha bhavAnsandeha eva me .. 35..\\ bh mAnasasyeha yA mUrtirbrahmatva.n samupAgatA . tasyAsana vidhAnArthaM pR^ithivI padmamuchyate .. 36..\\ kanikA tasya padyasya merurgaganamuchchhritaH . tasya madhye sthito lokAnsR^ijate jagataH prabhuH .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 176} bharadvaaja prajA visarga.n vividha.n kathaM sa sR^ijate prabhuH . merumadhye sthito brahmA tadbrUhi dvijasattama .. 1..\\ bhrgu prajA visarga.n vividhaM mAnaso manasAsR^ijat . sandhukShaNArthaM bhUtAnA.n sR^iShTaM prathamato jalam .. 2..\\ yatprAnAH sarvabhUtAnA.n vardhante yena cha prajAH . parityaktAshcha nashyanti teneda.n sarvamAvR^itam .. 3..\\ pR^ithivI parvatA meghA mUrtimantash cha ye pare . sarva.n tadvAruNa.n GYeyamApastastambhire punaH .. 4..\\ bha katha.n salilamutpanna.n kathaM chaivAgnimArutau . katha.n cha medinI sR^iShTetyatra me saMshayo mahAn .. 5..\\ bh brahmakalpe purA brahmanbrahmarShINA.n samAgame . lokasambhava sandehaH samutpanno mahAtmanAm .. 6..\\ te.atiShThandhyAnamAlambya maunamAsthAya nishchalAH . tyaktAhArAH pavanapA divya.n varShashata.n dvijAH .. 7..\\ teShA.n dharmamayI vANI sarveShA.n shrotramAgamat . divyA sarasvatI tatra sambabhUva nabhastalAt .. 8..\\ purA stimitaniHshabdamAkAshamachalopamam . naShTa chandrArkapavanaM prasuptamiva sambabhau .. 9..\\ tataH salilamutpanna.n tamasIvAparaM tamaH . tasmAchcha salilotpIdAdudatiShThata mArutaH .. 10..\\ yathA bhAjanamachchhidraM niHshabdamiva lakShyate . tachchAmbhasA pUryamANa.n sashambda.n kurute.anilaH .. 11..\\ tathA salilasa.nruddhe nabhaso.ante nirantare . bhittvArNava tala.n vAyuH samutpatati ghoShavAn .. 12..\\ sa eSha charate vAyurarNavotpIda sambhavaH . AkAshasthAnamAsAdya prashAntiM nAdhigachchhati .. 13..\\ tasminvAyvambusa~NgharShe dIptatejA mahAbalaH . prAdurbhavatyUrdhvashikhaH kR^itvA vitimiraM nabhaH .. 14..\\ agniH pavanasa.nyuktaH khAtsamutpatate jalam . so.agnirmAruta sa.nyogAdghanatvamupapadyate .. 15..\\ tasyAkAshe nipatitaH snehastiShThati yo.aparaH . sa sa~NghAtatvamApanno bhUmitvamupagachchhati .. 16..\\ rasAnA.n sarvagandhAnAM snehAnAM prAninA.n tathA . bhUmiryoniriha GYeyA yasyA.n sarvaM prasUyate .. 17..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 177} bharadvaaja ete te dhAtavaH pa~ncha brahmA yAnasR^ijatpurA . AvR^itA yairime lokA mahAbhUtAbhisa~nj~nitaiH .. 1..\\ yadAsR^ijatsahasrANi bhUtAnA.n sa mahAmatiH . pa~nchAnAmeva bhUtatva.n katha.n samupapadyate .. 2..\\ bhrgu amitAnAM mahAshabdo yAnti bhUtAni sambhavam . tatasteShAM mahAbhUtashabdo.ayamupapadyate .. 3..\\ cheShTA vayUH khamAkAsamUShmAgniH salila.n dravaH . pR^ithivI chAtra sa~NghAtaH sharIraM pA~ncha bhautikam .. 4..\\ ityetaiH pa~nchabhirbhUtairyukta.n sthAvaraja~Ngamam . shrotra.n ghrANa.n rasaH sparsho dR^iShTishchendriyasa~nj~nitAH .. 5..\\ bha pa~nchabhiryadi bhUtaistu yuktAH sthAvaraja~NgamAH . sthAvarANAM na dR^ishyante sharIre pa~ncha dhAtavaH .. 6..\\ anUsmanAmacheShTAnA.n ghanAnAM chaiva tattvataH . vR^ikShANAM nopalabhyante sharIre pa~ncha dhAtavaH .. 7..\\ na shR^iNvanti na pashyanti na gandharasavedinaH . na cha sparsha.n vijAnanti te kathaM pA~ncha bhautikAH .. 8..\\ adravatvAdanagnitvAdabhaumatvAdavAyutaH . AkAshasyAprameyatvAdvR^ikShANAM nAsti bhautikam .. 9..\\ bh ghanAnAmapi vR^ikShANAmAkAsho.asti na saMshayaH . teShAM puShpa phale vyaktirnitya.n samupalabhyate .. 10..\\ UShmato glAna parNAnA.n tvakphalaM puShpameva cha . mlAyate chaiva shItena sparshastenAtra vidyate .. 11..\\ vAyvagnyashani niShpeShaiH phalapuShpa.n vishIryate . shrotreNa gR^ihyate shabdastasmAchchhR^iNvanti pAdapAH .. 12..\\ vallI veShTayate vR^ikSha.n sarvatash chaiva gachchhati . na hyadR^iShTeshcha mArgo.asti tasmAtpashyanti pAdapAH .. 13..\\ puNyApuNyaistathA gandhairdhUpaish cha vividhairapi . arogAH puShpitAH santi tasmAjjighranti pAdapAH .. 14..\\ pAdaiH salilapAna.n cha vyAdhInAmapi darshanam . vyAdhipratikriyatvAchcha vidyate rasana.n drume .. 15..\\ vaktreNotpala nAlena yathordhva.n jalamAdadet . tathA pavanasa.nyuktaH pAdaiH pibati pAdapAH .. 16..\\ grahaNAtsukhaduHkhasya chhinnasya cha virohaNAt . jIvaM pashyAmi vR^ikShANAmachaitanyaM na vidyate .. 17..\\ tena tajjalamAdatta.n jarayatyagnimArutau . AhAraparinAmAchcha sneho vR^iddhishcha jAyate .. 18..\\ ja~NgamAnA.n cha sarveShA.n sharIre pa~ncha dhAtavaH . pratyekashaH prabhidyante yaiH sharIra.n vicheShTate .. 19..\\ tvakcha mA.nsa.n tathAsthIni majjA snAyu cha pa~nchamam . ityetadiha sa~NkhyAta.n sharIre pR^ithivI mayam .. 20..\\ tejo.agnishcha tathA krodhashchakShurUShmA tathaiva cha . agnirjarayate chApi pa~nchAgneyAH sharIriNaH .. 21..\\ shrotra.n ghrANamathAsyaM cha hR^idayaM koShThameva cha . AkAshAtprAninAmete sharIre pa~ncha dhAtavaH .. 22..\\ shleShmA pittamatha svedo vasA shonitameva cha . ityApaH pa~nchadhA dehe bhavanti prAninA.n sadA .. 23..\\ prAnAtprAnIyate prAnI vyAnAdvyAyachchhate tathA . gachchhatyapAno.avAkchaiva samAno hR^idyavasthitha .. 24..\\ udAnAduchchhvasiti cha pratibhedAchcha bhAsate . ityete vAyavaH pa~ncha cheShTayantIha dehinam .. 25..\\ bhUmergandhaguNAnvetti rasa.n chAdbhyaH sharIravAn . jyotiH pashyati chakShurbhyA.n sparshaM vetti cha vAyunA .. 26..\\ tasya gandhasya vakShyAmi vistarAbhihitAnguNAn . iShTashchAniShTa gandhashcha madhuraH katureva cha .. 27..\\ nirhArI sa.nhataH snigdho rUkSho vishada eva cha . evaM navavidho GYeyaH pArthivo gandhavistaraH .. 28..\\ shabdaH sparshashcha rUpa.n cha rasashchApAM guNAH smR^itAH . rasaGYAna.n tu vakShyAmi tanme nigadataH shR^iNu .. 29..\\ raso bahuvidhaH proktaH sUribhiH prathitAtmabhiH . madhuro lavanastiktaH kasAyo.amlaH katustathA . eSha ShaDvidha vistAro raso vAri mayaH smR^itaH .. 30..\\ shabdaH sparshashcha rUpa.n cha triguNaM jyotiruchyate . jyotiH pashyati rUpANi rUpa.n cha bahudhA smR^itam .. 31..\\ hrasvo dIrghastathA sthUlashchaturasro.anu vR^ittavAn . shuklaH kR^iShNastathA rakto nIlaH pIto.aruNastathA . eva.n dvAdasha vistAro jyotI rUpaguNa smR^itaH .. 32..\\ shabdasparshau tu viGYeyau dviguNo vAyuruchyate . vAyavyastu guNaH sparshaH sparshashcha bahudhA smR^itaH .. 33..\\ kathinashchikkanaH shlakShNaH pichchhalo mR^idu dAruNaH . uShNaH shItaH sukho duHkhaH snigdho vishada eva cha . eva.n dvAdasha vistAro vAyavyo guNa uchyate .. 34..\\ tatraikaguNamAkAsha.n shabda ityeva tatsmR^itam . tasya shabdasya vakShyAmi vistara.n vividhAtmakam .. 35..\\ ShaDja R^iShabhagAndhArau madhyamaH pa~nchamastathA . dhaivatashchApi viGYeyastathA chApi niShAdakaH .. 36..\\ eSha sapta vidhaH prokto guNa AkAshalakShaNaH . traisvaryeNa tu sarvatra sthito.api patahAdiShu .. 37..\\ AkAshaja.n shabdamAhurebhirvAyuguNaiH saha . avyAhataishchetayate na vetti viShamAgataiH .. 38..\\ ApyAyante cha te nitya.n dhAtavastaistu dhAtubhiH . Apo.agnirmArutashchaiva nitya.n jAgrati dehiShu .. 39..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 178} bharadvaaja pArthiva.n dhAtumAshritya shArIro.agniH kathaM bhavet . avakAsha visheSheNa katha.n vartayate.anilaH .. 1..\\ bhrgu vAyorgatimahaM brahmankIrtayiShyAmi te.anagha . prAninAmanilo dehAnyathA cheShTayate balI .. 2..\\ shrito mUrdhAnamagnistu sharIraM paripAlayan . prAno mUrdhani chAgnau cha vartamAno vicheShTate .. 3..\\ sajantuH sarvabhUtAtmA puruShaH sa sanAtanaH . mano buddhiraha~NkAro bhUtAni viShayAshcha saH .. 4..\\ eva.n tviha sa sarvatra prAnena paripAlyate . pR^iShThatashcha samAnena svA.n svA.n gatimupAshritaH .. 5..\\ vasti mUla.n gudaM chaiva pAvakaM cha samAshritaH . vahanmUtraM purIsa.n chApyapAnaH parivartate .. 6..\\ prayatne karmaNi bale ya ekastriShu vartate . udAna iti taM prAhuradhyAtmaviduSho janAH .. 7..\\ sandhiShvapi cha sarveShu saMniviShTastathAnilaH . sharIreShu manuShyANA.n vyAna ityupadishyate .. 8..\\ dhAtuShvagnistu vitataH samAnena samIritaH . rasAndhAtUMshcha doShAMshcha vartayannavatiShThati .. 9..\\ apAna prANayormadhye prANApAna samAhitaH . samanvitaH svadhiShThAnaH samyakpachati pAvakaH .. 10..\\ Asya.n hi pAyu sa.nyuktamante syAdguda sa~nj~nitam . srotastasmAtprajAyante sarvasrotA.nsi dehinAm .. 11..\\ prAnAnA.n saMnipAtAchcha saMnipAtaH prajAyate . UShmA chAgniriti GYeyo yo.annaM pachati dehinAm .. 12..\\ agnivegavahaH prAno gudAnte pratihanyate . sa UrdhvamAgamya punaH samutkShipati pAvakam .. 13..\\ pakvAshayastvadho nAbherUrdhvamAmAshayaH sthitaH . nAbhimadhye sharIrasya sarve prAnAH samAhitAH .. 14..\\ prasR^itA hR^idayAtsarve tiryagUrdhamadhastathA . vahantyannarasAnnAdyo.adasha prANa prachoditAH .. 15..\\ eSha mArgo.atha yogAnA.n yena gachchhanti tatpadam . jitaklamAsanA dhIrA mUrdhanyAtmAnamAdadhuH .. 16..\\ eva.n sarveShu vihitaH prANApAneShu dehinAm . tasminsthito nityamagniH sthAlyAmiva samAhitaH .. 17..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 179} bharadvaaja yadi prAnAyate vAyurvAyureva vicheShTate . shvasityAbhAsate chaiva tasmAjjIvo nirarthakaH .. 1..\\ yadyUShma bhAva Agneyo vahninA pachyate yadi . agnirjarayate chaiva tasmAjjIvo nirarthakaH .. 2..\\ jantoH pramIyamAnasya jIvo naivopalabhyate . vAyureva jahAtyenamUShma bhAvashcha nashyati .. 3..\\ yadi vAtopamo jIvaH saMshleSho yadi vAyunA . vAyumandalavaddR^ishyo gachchhetsaha marudgaNaiH .. 4..\\ shleSho yadi cha vAtena yadi tasmAtpranashyati . mahArNava vimuktatvAdanyatsalilabhAjanam .. 5..\\ kUpe vA salila.n dadyAtpradIpa.n vA hutAshane . prakShiptaM nashyati kShipra.n yathA nashyatyasau tathA .. 6..\\ pa~ncha sAdhAraNe hyasmi~nsharIre jIvita.n kutaH . yeShAmanyatara tyAgAchchaturNAM nAsti sa~NgrahaH .. 7..\\ nashyantyApo hyanAhArAdvAyuruchchhvAsanigrahAt . nashyate koShTha bhedAtkhamagnirnashyatyabhojanAt .. 8..\\ vyAdhivraNa parikleshairmedinI chaiva shIryate . pIDite.anyatare hyeShA.n saghAto yAti pa~nchadhA .. 9..\\ tasminpa~nchatvamApanne jIvaH kimanudhAvati . ki.n vedayati vA jIvaH kiM shR^iNoti bravIti vA .. 10..\\ eShA gauH paralokastha.n tArayiShyati mAm iti . yo dattvA mriyate jantuH sA gauH ka.n tArayiShyati .. 11..\\ gaushcha pratigrahItA cha dAtA chaiva sama.n yadA . ihaiva vilaya.n yAnti kutasteShAM samAgamaH .. 12..\\ vihagairupayuktasya shailAgrAtpatitasya vA . agninA chopayuktasya kutaH sa~njIvanaM punaH .. 13..\\ chhinnasya yadi vR^ikShasya na mUlaM pratirohati . bIjAnyasya pravartante mR^itaH kva punareShyati .. 14..\\ bIjamAtraM purA sR^iShTa.n yadetatparivartate . mR^itA mR^itAH pranashyanti bIjAdbIjaM pravartate .. 15..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 180} bhrgu na pranAsho.asti jIvAnA.n dattasya cha kR^itasya cha . yAti dehAntaraM prAnI sharIra.n tu vishIryate .. 1..\\ na sharIrAshrito jIvastasminnaShTe pranashyati . yathA samitsu dagdhAsu na pranashyati pAvakaH .. 2..\\ bharadvaaja agneryathAtathA tasya yadi nAsho na vidyate . indhanasyopayogAnte sa chAgnirnopalabhyate .. 3..\\ nashyatItyeva jAnAmi shAntamagnimanindhanam . gatiryasya pramAna.n vA sa.nsthAnaM vA na dR^ishyate .. 4..\\ bh samidhAmupayogAnte sannevAgnirna dR^ishyate . AkAshAnugatatvAddhi durgrahaH sa nirAshrahaH .. 5..\\ tathA sharIrasantyAge jIvo hyAkAshavatsthitaH . na gR^ihyate susUkShmatvAdyathA jyotirna saMshayaH .. 6..\\ prAnAndhArayate hyagniH sa jIva upadhAryatAm . vAyusandhAraNo hyagnirnashyatyuchchhvAsanigrahAt .. 7..\\ tasminnaShTe sharIrAgnau sharIra.n tadachetanam . patita.n yAti bhUmitvamayana.n tasya hi kShitiH .. 8..\\ ja~NgamAnA.n hi sarveShAM sthAvarANA.n tathaiva cha . AkAshaM pavano.abhyeti jyotistamanugachchhati . tatra trayANAmekatva.n dvayaM bhUmau pratiShThitam .. 9..\\ yatra kha.n tatra pavanastatrAgniryatra mArutaH . amUrtayaste viGYeyA Apo mUrtAstathA kShitiH .. 10..\\ bha yadyagnimArutau bhUmiH khamApashcha sharIriShu . jIvaH ki.n lakShaNastatretyetadAchakShva me.anagha .. 11..\\ pa~nchAtmake pa~ncha ratau pa~ncha viGYAnasa.nyute . sharIre prAninA.n jIva.n GYAtumichchhAmi yAdR^isham .. 12..\\ mA.nsashonita sa~NghAte medaH snAyvasthi sa~ncaye . bhidyamAne sharIre tu jIvo naivopalabhyate .. 13..\\ yadyajIva.n sharIra.n tu pa~ncha bhUtasamanvitam . shArIre mAnase duHkhe kastA.n vedayate rujam .. 14..\\ shR^iNoti kathita.n jIvaH karNAbhyAM na shR^iNoti tat . maharShe manasi vyagre tasmAjjIvo nirarthakaH .. 15..\\ sarvaM pashyati yaddR^ishyaM mano yuktena chakShuShA . manasi vyAkule taddhi pashyannapi na pashyati .. 16..\\ na pashyati na cha brUte na shR^iNoti na jighrati . na cha sparsharasau vetti nidrAvashagataH punaH .. 17..\\ hR^iShyati krudhyati cha kaH shochatyudvijate cha kaH . ichchhati dhyAyati dveShTi vAchamIrayate cha kaH .. 18..\\ bh na pa~ncha sAdhAraNamatra ki.n chich chharIrameko vahate.antarAtmA . sa vetti gandhAMshcha rasA~nshruti.n cha sparsha.n cha rUpaM cha guNAsh cha ye.anye .. 19..\\ pa~nchAtmake pa~ncha guNapradarshI sa sarvagAtrAnugato.antarAtmA . sa vetti duHkhAni sukhAni chAtra tadviprayogAttu na vetti dehaH .. 20..\\ yadA na rUpaM na sparsho nosma bhAvashcha pAvake . tadA shAnte sharIrAgnau deha.n tyaktvA sa nashyati .. 21..\\ ammaya.n sarvamevedamApo mUrtiH sharIriNAm . tatrAtmA mAnaso brahmA sarvabhUteShu lokakR^it .. 22..\\ AtmAna.n ta.n vijAnIhi sarvaloha hitAtmakam . tasminyaH saMshrito dehe hyabbinduriva puShkare .. 23..\\ kShetraGYa.n ta.n vijAnIhi nityaM lokahitAtmakam . tamo rajashcha sattva.n cha viddhi jIva guNAnimAn .. 24..\\ sachetana.n jIva guNa.n vadanti sa cheShTate cheShTayate cha sarvam . tataH para.n kShetravida.n vadanti prAvatayadyo bhuvanAni sapta .. 25..\\ na jIvanAsho.asti hi dehabhede mithyaitadAhurmR^ita ityabuddhAH . jIvastu dehAntaritaH prayAti dashArdhataivAsya sharIrabhedaH .. 26..\\ eva.n sarveShu bhUteShu gUdhashcharati sa.nvR^itaH . dR^ishyate tvagryayA buddhyA sUkShmayA tattvadarshibhiH .. 27..\\ taM pUrvApararAtreShu yuGYAnaH satataM budhaH . laghvAhAro vishuddhAtmA pashyatyAtmAnamAtmani .. 28..\\ chittasya hi prasAdena hitvA karma shubhAshubham . prasannAtmAtmani sthitvA sukhamakShayamashnute .. 29..\\ mAnaso.agniH sharIreShu jIva ityabhidhIyate . sR^iShTiH prajApatereShA bhUtAdhyAtma vinishchaye .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 181} bhrgu asR^ijadbrAhmaNAneva pUrvaM brahmA prajApatiH . Atmatejo.abhinirvR^ittAnbhAskarAgnisamaprabhAn .. 1..\\ tataH satya.n cha dharmaM cha tapo brahma cha shAshvatam . AchAra.n chaiva shauchaM cha svargAya vidadhe prabhuH .. 2..\\ devadAnavagandharvadaityAsuramahoragAH . yakSharAskasa nAgAshcha pishAchA manujAstathA .. 3..\\ brAhmaNAH kShatriyA vaishyAH shUdrAsh cha dvijasattama . ye chAnye bhUtasa~NghAnA.n sa~NghAstAMshchApi nirmame .. 4..\\ brAhmaNAnA.n sito varNaH kShatriyANA.n tu lohitaH . vaishyAnAM pItako varNaH shUdrANAmasitastathA .. 5..\\ bha chAturvarNyasya varNena yadi varNo vibhajyate . sarveShA.n khalu varNAnAM dR^ishyate varNasa~NkaraH .. 6..\\ kAmaH krodho bhaya.n lobhaH shokashchintA kShudhA shramaH . sarveShAM naH prabhavati kasmAdvarNo vibhajyate .. 7..\\ svedamUtra purIShANi shleShmA pitta.n sashonitam . tanuH kSharati sarveShA.n kasmAdvarNo vibhajyate .. 8..\\ ja~NgamAnAmasa~NkhyeyAH sthAvarANA.n cha jAtayaH . teShA.n vividhavarNAnA.n kuto varNavinishchayaH .. 9..\\ bh na visheSho.asti varNAnA.n sarvaM brAhmamida.n jagat . brahmaNA pUrvasR^iShTa.n hi karmabhirvarNatA.n gatam .. 10..\\ kAmabhoga priyAstIkShNAH krodhanAH priya sAhasAH . tyaktasvadharmA raktA~NgAste dvijAH kShatratA.n gatAH .. 11..\\ goShu vR^ittid.n samAdhAya pItAH kR^iShyupajIvinaH . svadharmaM nAnutiShThanti te dvijA vaishyatA.n gatAH .. 12..\\ hi.nsAnR^ita priyA lubdhAH sarvakarmopajIvinaH . kR^iShNAH shauchaparibhraShTAste dvijAH shUdratA.n gatAH .. 13..\\ ityetairkarmabhirvyastA dvijA varNAntara.n gatAH . dharmo yaGYakriyA chaiShAM nityaM na pratiShidhyate .. 14..\\ varNAshchatvAra ete hi yeShAM brAhmI sarasvatI . vihitA brahmaNA pUrva.n lobhAttvaGYAnatA.n gatAH .. 15..\\ brAhmaNA dharmatantrasthAstapasteShAM na nashyati . brahma dhArayatAM nitya.n vratAni niyamA.nstathA .. 16..\\ brahma chaitatpurA sR^iShTa.n ye na jAnantyatadvidaH . teShAM bahuvidhAstvanyAstatra tatra hi jAtayaH .. 17..\\ pishAchA rAkShasAH pretA bahudhA mlechchha jAtayaH . pranasta GYAnaviGYAnAH svachchhandAchAra cheShTitAH .. 18..\\ prajA brAhmaNa sa.nskArAH svadharmakR^itanishchayAH . R^iShibhiH svena tapasA sR^ijyante chApare paraiH .. 19..\\ Adideva samudbhUtA brahma mUlAkShayAvyayA . sA sR^iShTirmAnasI nAma dharmatantra parAyanA .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 182} bharadvaaja brAhmaNaH kena bhavati kShatriyo vA dvijottama . vaishyaH shUdrashcha viprarShe tadbrUhi vadatA.n vara .. 1..\\ bhrgu jAtakarmAdibhiryastu sa.nskAraiH sa.nskR^itaH shuchiH . vedAdhyayanasampannaH saH sukarmasvavasthitaH .. 2..\\ shauchAchAra sthitaH samyagvighasAsI gurupriyaH . nityavratI satyaparaH sa vai brAhmaNa uchyate .. 3..\\ satya.n dAnaM damo droha AnR^isha.nsyaM kShamA ghR^iNA . tapashcha dR^ishyate yatra sa brAhmaNa iti smR^itaH .. 4..\\ kShatraja.n sevate karma vedAdhyayanasaMmataH . dAnAdAna ratiryashcha sa vai kShatriya uchyate .. 5..\\ kR^iShigorakShya vAnijya.n yo vishatyanishaM shuchiH . vedAdhyayanasampannaH sa vaishya iti sa~nj~nitaH .. 6..\\ sarvabhakSha ratirnitya.n sarvakarma karo.ashuchiH . tyaktavedastvanAchAraH sa vai shUdra iti smR^itaH .. 7..\\ shUdre chaitadbhavellakShya.n dvije chaitanna vidyate . na vai shUdro bhavechchhUdro brAhmaNo na cha brAhmaNaH .. 8..\\ sarvopAyaistu lobhasya krodhasya cha vinigrahaH . etatpavitra.n GYAtavya.n tathA chaivAtma sa.nyamaH .. 9..\\ nitya.n krodhAttapo rakShechchhriya.n rakSheta matsarAt . vidyAM mAnAvamAnAbhyAmAtmAna.n tu pramAdataH .. 10..\\ yasya sarve samArambhA nirAshIrbandhanAstviha . tyAge yasya huta.n sarvaM sa tyAgI sa cha buddhimAn .. 11..\\ ahi.nsraH sarvabhUtAnAM maitrAyaNa gatash charet . avisrambhe na gantavya.n visrambhe dhArayenmanaH .. 12..\\ parigrahAnparityajya bhavedbuddhyA jitendriyaH . ashoka.n sthAnamAtiShThediha chAmutra chAbhayam .. 13..\\ taponityena dAntena muninA sa.nyatAtmanA . ajita.n jetukAmena bhAvya.n sa~NgeShvasa~NginA .. 14..\\ indriyairgR^ihyate yadyattattadvyaktamiti sthitiH . avyaktamiti viGYeya.n li~NgagrAhyamatIndriyam .. 15..\\ manaH prANe nigR^ihNIyAtprANaM brahmANi dhArayet . nirvAnAdeva nirvAno na cha ki.n chidvichintayet . sukha.n vai brAhmaNo brahma sa vai tenAdhigachchhati .. 16..\\ shauchena satata.n yuktastathAchAra samanvitaH . sAnukroshashcha bhUteShu taddvijAtiShu lakShaNam .. 17..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 183} bhrgu satyaM brahma tapaH satya.n satyaM sR^ijati cha prajAH . satyena dhAryate lokaH svarga.n satyena gachchhati .. 1..\\ anR^ita.n tamaso rUpaM tamasA nIyate hyadhaH . tamo grastA na pashyanti prakAsha.n tamasAvR^itam .. 2..\\ svargaH prakAsha ityAhurnaraka.n tama eva cha . satyAnR^itAttadubhayaM prApyate jagatIcharaiH .. 3..\\ tatra tveva.nvidhA vR^ittirloke satyAnR^itA bhavet . dharmAdharmau prakAshashcha tamo duHkha.n sukha.n tathA .. 4..\\ \noindent tatra yatsatya.n sa dharmo yo dharmaH sa prakAsho yaH prakAshastatsukhamiti 1 tatra yadanR^ita.n so.adharmo yo.adharmastattamo yattamastadduHkhamiti 2 .. 5.. atrochyate 1\\ shArIrairmAnasairduHkhaiH sukhaishchApyasukhodayaiH . lokasR^iShTiM prapashyanto na muhyanti vichakShaNAH .. 6..\\ tatra duHkhavimokShArthaM prayateta vichakShaNaH . sukha.n hyanityaM bhUtAnAm iha loke paratra cha .. 7..\\ rAhugrastasya somasya yathA jyotsnA na bhAsate . tathA tamo.abhibhUtAnAM bhUtAnAM bhrashyate sukham .. 8..\\ \noindent tatkhalu dvividha.n sukhamuchyate shArIraM mAnasa.n cha 1 iha khalvamuShmiMshcha loke sarvArambhapravR^ittayaH sukhArthAbhidhIyante 2 na hyatastrivargaphala.n vishiShTataramasti 3 saiSha kAmyo guNavisheSho dharmArthayorArambhastaddheturasyotpattiH sukhaprayojanA 4 .. 9..\\ bharadvAja uvAcha \noindent yadetadbhavatAbhihita.n sukhAnAM paramAH striya iti tanna gR^ihnImaH 1 na hyeShAmR^iShINAM mahati sthitAnAmaprApyaiSha guNavisheSho na chainamabhilasanti 2 shrUyate cha bhagavA.nstrilokakR^idbrahmA prabhvekAkI tiShThati 3 brahmachArI na kAmasukheShvAtmAnamavadadhAti 4 api cha bhagavAnvishveshvaromA patiH kAmamabhivartamAnamana~Ngatvena shamamanayat 5 tasmAdbrUmo na mahAtmabhirayaM pratigR^ihIto na tveSha tAvadvishiShTo guNa iti naitadbhagavataH pratyemi 6 bhagavatA tUkta.n sukhAnAM paramAH striya iti 7 lokapravAdo.api cha bhavati dvividhaH phalodayaH sukR^itAtsukhamavApyate duShkR^itAdduHkhamiti 8 atrochyatAm 9 .. 10..\\ bhR^iguruvAcha \noindent anR^itAtkhalu tamaH prAdurbhUta.n tamograstA adharmamevAnuvartante na dharmam 1 krodhalobha mohamAnAnR^itAdibhiravachchhannA na khalvasmi.Nlloke na chAmutra sukhamApnuvanti 2 vividhavyAdhigaNopatApairavakIryante 3 vadhabandharoga parikleshAdibhishcha kShutpipAsA shramakR^itairupatApairupatapyante 4 chaNDa vAtAtyuShNAtishIta kR^itaishcha pratibhayaiH shArIrairduHkhairupatapyante 5 bandhudhanavinAsha viprayoga kR^itaishcha mAnasaiH shokairabhibhUyante jarAmR^ityukR^itaishchAnyairiti 6 .. 11.. yastvetaiH shArIrairmAnasairduHkhairna spR^ishyate sa sukha.n veda 1 na chaite doShAH svarge prAdurbhavanti 2 tatra bhavati khalu 3 .. 12..\\ susukhaH pavanaH svarge gandhashcha surabhistathA . kShutpipAsA shramo nAsti na jarA na cha pApakam .. 13..\\ nityameva sukha.n svarge sukha.n duHkhamihobhayam . narake duHkhamevAhuH sama.n tu paramaM padam .. 14..\\ pR^ithivI sarvabhUtAnA.n janitrI tavidhAH striyaH . pumAnprajApatistatra shukra.n tejomaya.n viduH .. 15..\\ ityetallokanirmAnaM brahmaNA vihitaM purA . prajA viparivartante svaiH svaiH karmabhirAvR^itAH .. 16..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 184} bharadvaaja dAnasya kiM phalaM prAhurdharmasya charitasya cha . tapasashcha sutaptasya svAdhyAyasya hutasya cha .. 1..\\ bhrgu hutena shAmyate pApa.n svAdhyAye shAntiruttamA . dAnena bhoga ityAhustapasA sarvamApnuyAt .. 2..\\ dAna.n tu dvividhaM prAhuH paratrArthamihaiva cha . sadbhyo yaddIyate ki.n chittatparatropatiShThati .. 3..\\ asatsu dIyate yattu taddAnamiha bhujyate . yAdR^isha.n dIyate dAnaM tAdR^ishaM phalamApyate .. 4..\\ bha ki.n kasya dharmacharaNaM ki.n vA dharmasya lakShaNam . dharmaH kati vidho vApi tadbhavAnvaktumarhati .. 5..\\ bh svadharmacharaNe yuktA ye bhavanti manIsinaH . teShA.n dharmaphalApAptiryo.anyathA sa vimuhyati .. 6..\\ bha yadetachchAturAshramyaM brahmarShivihitaM purA . teShA.n sve sve ya AchArAstAnme vaktumihArhasi .. 7..\\ bhR^iguruvAcha \noindent pUrvameva bhagavatA lokahitamanutiShThatA dharmasa.nrakShaNArthamAshramAshchatvAro.abhinirdistAH 1 tatra guru kulavAsameva tAvatprathamamAshramamudAharanti 2 samyagatra shauchasa.nskAra vinayaniyama pranIto vinItAtmobhe sandhye bhAskarAgnidaivatAnyupasthAya vihAya tandrAlasye gurorabhivAdanavedAbhyAsa shravaNapavitrI kR^itAntarAtmA trisavanamupaspR^ishya brahmacharyAgniparicharaNa guru shushrUsA nityo bhaikShAdi sarvaniveditAntarAtmA guruvachananirdeshAnuShThAnApratikUlo guru prasAdalabdhasvAdhyAyatatparaH syAt 3 .. 8.. bhavati chAtra shlokaH 1\\ guru.n yastu samArAdhya dvijo vedamavApnuyAt . tasya svargaphalAvAptiH sidhyate chAsya mAnasam .. 9..\\ \noindent gArhasthya.n khalu dvitIyamAshrama.n vadanti 1 tasya samudAchAra lakShaNa.n sarvamanuvyAkhyAsyAmaH 2 samAvR^ittAnA.n sadArANAM sahadharmacharyA phalArthinA.n gR^ihAshramo vidhIyate 3 dharmArthakAmAvAptirhyatra trivargasAdhanamaveskyAgarhitena karmaNA dhanAnyAdAya svAdhyAyaprakarShopalabdhena brahmarShinirmitena vAdirsAragatena vA havyaniyamAbhyAsa daivataprasAdopalabdhena vA dhanena gR^ihastho gArhasthyaM pravartayet 4 taddhi sarvAshramANAM mUlamudAharanti 5 guru kulavAsinaH parivrAjakA ye chAnye sa~Nkalpita vrataniyama dharmAnuShThAyinasteShAmapyata eva bhikShA balisa.nvibhAgAH pravartante 6 .. 10.. vAnaprasthAnA.n dravyopaskAra iti prAyashaH khalvete sAdhavaH sAdhu pathyadarshanAH svAdhyAyaprasa~NginastIrthAbhigamana deshadarshanArthaM pR^ithivIM paryatanti 1 teShAM pratyutthAnAbhivAdanAnasUyAvAkpradAnasaumukhyashaktyAsana shayanAbhyavahAra satkriyAsh cheti 2 .. 11.. bhavati chAtra shlokaH 1\\ atithiryasya bhagnAsho gR^ihAtpratinivartate . sa dattvA duShkR^ita.n tasmai puNyamAdAya gachchhati .. 12..\\ \noindent api chAtra yaGYakriyAbhirdevatAH prIyante nivApena pitaro vedAbhyAsa shravaNadhAraNenarShayaH 1 apatyotpAdanena prajApatiriti 2 .. 13.. shlokau chAtra bhavataH 1\\ vatsalAH sarvabhUtAnA.n vAchyAH shrotrasukhA giraH . parivAdopaghAtau cha pAruShya.n chAtra garhitam .. 14..\\ avaGYAnamaha~NkAro dambhashchaiva vigarhitaH . ahi.nsA satyamakrodhaH sarvAshramagata.n tapaH .. 15..\\ \noindent api chAtra mAlyAbharaNa vastrAbhya~Nga gandhopabhoga nR^ittagItavAditrashrutisukhanayanAbhirAma sandarshanAnAM prAptirbhakShyabhojya peya lehyachosyAnAmabhyavahAryANA.n vividhAnAmupabhogaH svadAravihArasantoShaH kAmasukhAvAptiriti 1 .. 16..\\ trivargaguNanirvR^ittiryasya nitya.n gR^ihAshrame . sa sukhAnyanubhUyeha shiShTAnA.n gatimApnuyAt .. 17..\\ u~nchhavR^ittirgR^ihastho yaH svadharmacharaNe rataH . tyaktakAmasukhArambhastasya svargo na durlabhaH .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 185} bh \noindent vAnaprasthAH khalvR^iShidharmamanusarantaH puNyAni tIrthAni nadIprasravaNAni suvivikteShvaraNyeShu mR^igamahiSha varAhasR^imara gajAkIrNeShu tapasyanto.anusa~ncaranti 1 tyaktagrAmya vastrAhAropabhogA vanyauShadhi mUlaphalaparNaparimita vichitraniyatAhArAH sthAnAsanino bhUmipAsAnasikatA sharkarA vAlukA bhasmashAyinaH kAshakusha charma valkalasa.nvR^itA~NgAH keshashmashrunakharomadhAriNo niyatakAlopasparshanAskanna homabalikAlAnuShThAyinaH samitkusha kusumopahAra homArjana labdhavishrAmAH shItosna pavananiShTapta vibhinnasarvatvacho vividhaniyama yogacharyA vihita dharmAnuShThAna hR^itamA.nsa shonitAstvagasthi bhUtA dhR^itiparAH sattvayogAchchharIrANyudvahanti 2 .. 1..\\ yastvetAM niyatashcharyAM brahmarShivihitA.n charet . sa dahedagnivaddoShA~njayellokAMshcha durjayAn .. 2..\\ \noindent parivrAjakAnAM punarAchArastadyathA 1 vimuchyAgnidhanakalatra paribarha sa~NgAnAtmanaH snehapAshAnavadhUya parivrajanti samalostAshma kA~nchanAstrivargapravR^itteShvArambheShvasaktabuddhayo.arimitrodAsIneShu tulyavR^ittayaH sthAvarajarAyu jAndaja svedajodbhijjAnAM bhUtAnA.n vA~NmanaH karmabhiranabhidrohiNo.aniketAH parvata pulinavR^ikShamUladevatAyatanAnyanucharanto vAsArthamupeyurnagara.n grAmaM vA nagare pa~ncharAtrikA grAmaika rAtrikAH 2 pravishya cha prANa dhAraNa mAtrArtha.n dvijAtInAM bhavanAnyasa~NkIrNa karmaNAmupatiShTheyuH pAtrapatitAyAchita bhaikShAH kAmakrodhadarpa mohalobha kArpaNyadambhaparivAdAbhimAna hi.nsA nivR^ittA iti 3 .. 3.. bhavati chAtra shlokaH 1\\ abhaya.n sarvabhUtebhyo dattvA charati yo muniH . na tasya sarvabhUtebhyo bhayamutpadyate kva chit .. 4..\\ kR^itvAgnihotra.n svasharIrasa.nsthaM shArIramagni.n svamukhe juhoti . yo bhaikSha charyopagatairhavirbhish chitAgninA.n sa vyatiyAti lokAn .. 5..\\ mokShAshrama.n yaH kurute yathoktaM shuchiH susa~Nkalpita buddhiyuktaH . anindhana.n jyotiriva prashAntaM sa brahmaloka.n shrayate dvijAtiH .. 6..\\ bha asmAllokAtparo lokaH shrUyate nopalabhyate . tamaha.n GYAtumichchhAmi tadbhavAnvaktumarhati .. 7..\\ bh uttare himavatpArshve puNye sarvaguNAnvite . puNyaH kShemyashcha kAmyash cha sa varo loka uchyate .. 8..\\ tatra hyapApakarmANaH shuchayo.atyantanirmalAH . lobhamohaparityaktA mAnavA nirupadravAH .. 9..\\ sasvargasadR^isho deshastatra hyuktAH shubhA guNAH . kAle mR^ityuH prabhavati spR^ishanti vyAdhayo na cha .. 10..\\ na lobhaH paradAreShu svadAranirato janaH . na chAnyonya vadhastatra dravyeShu na cha vismayaH . parokShadharmo naivAsti sandeho nApi jAyate .. 11..\\ kR^itasya tu phala.n tatra pratyakShamupakabhyate . shayyA yAnAsanopetAH prAsAdabhavanAshrayAH . sarvakAmairvR^itAH ke chiddhemAbharaNa bhIsitAH .. 12..\\ prANa dhAraNa mAtra.n tu keShAM chidupapadyate . shrameNa mahatA ke chitkurvanti prANadhAraNam .. 13..\\ iha dharmaparAH ke chitke chinnaikR^itikA narAH . sukhitA duHkhitAH ke chinnirdhanA dhanino.apare .. 14..\\ iha shramo bhayaM mohaH kShudhA tIvrA cha jAyate . lobhashchArthakR^ito nR^INA.n yena muhyanti paNDitAH .. 15..\\ iha chintA bahuvidhA dharmAdharmasya karmaNaH . yastadvedobhayaM prAGYaH pApnamA na sa lipyate .. 16..\\ sopadhaM nikR^itiH steyaM parivAdo.abhyasUyatA . paropadhAto hi.nsA cha paishunyamanR^ita.n tathA .. 17..\\ etAnAsevate yastu tapastasya prahIyate . yastvetAnnAcharedvidvA.nstapastasyAbhivardhate .. 18..\\ karmabhUmiriya.n loka iha kR^itvA shubhAshubham . shubhaiH shubhamavApnoti kR^itvAshubhamato.anyathA .. 19..\\ iha prajApatiH pUrva.n devAH sarShigaNAstathA . iShTveShTa tapasaH pUtA brahmalokamupAshritAH .. 20..\\ uttaraH pR^ithivI bhAgaH sarvapuNyatamaH shubhaH . ihatyAstatra jAyante ye vai puNyakR^ito janAH .. 21..\\ asatkarmANi kurvantastiryagyoniShu chApare . kShINAyuShastathaivAnye nashyanti pR^ithivItale .. 22..\\ anyonyabhakShaNe saktA lobhamohasamanvitAH . ihaiva parivartante na te yAntyuttarA.n disham .. 23..\\ ye gurUnupasevante niyatA brahmachAriNaH . panthAna.n sarvalokAnA.n te jAnanti manIsinaH .. 24..\\ ityukto.ayaM mayA dharmaH sa~NkShepAdbrahmanirmitaH . dharmAdharmau hi lokasya yo vai vetti sa buddhimAn .. 25..\\ bhiisma ityukto bhR^iguNA rAjanbharadvAjaH pratApavAn . bhR^iguM paramadharmAtmA vismitaH pratyapUjayat .. 26..\\ eSha te prabhavo rAja~njagataH samprakIrtitaH . nikhilena mahAprAGYa kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 27..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 186} y AchArasya vidhi.n tAta prochyamAnaM tvayAnagha . shrotumichchhAmi dharmaGYa sarvaGYo hyasi me mataH .. 1..\\ bhiisma durAchArA durvicheShTA duShpraGYAH priya sAhasAH . asanto hyabhivikhyAtAH santashchAchAra lakShaNAH .. 2..\\ purIsa.n yadi vA mUtraM ye na kurvanti mAnavAH . rAjamArge gavAM madhye dhAnyamadhye cha te shubhAH .. 3..\\ shauchamAvashyaka.n kR^itvA devatAnAM cha tarpaNam . dharmamAhurmanuShyANAmupaspR^ishya nadI.n taret .. 4..\\ sUrya.n sadopatiShThena na svapyAdbhAskarodaye . sAyamprAtarjapansandhyA.n tiShThetpUrvAM tathAparAm .. 5..\\ pa~nchArdhro bhojana.n kuryAtprA~Nmukho maunamAsthitaH . na nidedannabhakShyAMshcha svAdvasvAdu cha bhakShayet .. 6..\\ nArdra pAniH samuttiShThennArdra pAdaH svapennishi . devarShinArada proktametadAchAra lakShaNam .. 7..\\ shuchi kAmamanadvAha.n deva goShThaM chatuShpatham . brAhmaNa.n dhArmikaM chaiva nityaM kuryAtpradakShiNam .. 8..\\ atithInA.n cha sarveShAM preShyAnA.n svajanasya cha . sAmAnyaM bhojanaM bhR^ityaiH puruShasya prashasyate .. 9..\\ sAyamprAtarmanuShyANAmashana.n devanirmitam . nAntarA bhojana.n dR^iShTamupavAsI tathA bhavet .. 10..\\ homakAle tathA juhvannR^itukAle tathA vrajan . ananyastrI janaH prAGYo brahmachArI tathA bhavet .. 11..\\ amR^itaM brAhmaNochchhiShTa.n jananyA hR^idayaM kR^itam . upAsIta janaH satya.n satyaM santa upAsate .. 12..\\ yajuShA sa.nskR^itaM mA.nsaM nivR^itto mAma bhakShaNAt . na bhakShayedvR^ithA mA.nsaM pR^iShThamA.nsa.n cha varjayet .. 13..\\ svadeshe paradeshe vA atithiM nopavAsayet . kAmya.n karmaphala.n labdhvA gurUNAmupapAdayet .. 14..\\ gurubhya Asana.n deyaM kartavyaM chAbhivAdanam . gurUnabhyarchya yujyante AyuShA yashasA shriyA .. 15..\\ nekShetAdityamudyantaM na cha nagnAM parastriyam . maithuna.n samaye dharmya.n guhyaM chaiva samAcharet .. 16..\\ tIrthAnA.n hR^idaya.n tIrthaM shuchInAM hR^idayaM shuchiH . sarvamArya kR^ita.n shauchaM vAlasa.nsparshanAni cha .. 17..\\ darshane darshane nitya.n sukhaprashnamudAharet . sAyamprAtarcha viprANAM pradiShTamabhivAdanam .. 18..\\ deva goShThe gavAM madhye brAhmaNAnA.n kriyA pathe . svAdhyAye bhojane chaiva dakShiNaM pAnimuddharet .. 19..\\ panyAnA.n shobhanaM panya.n kR^iShINAM bAdyate kR^iShiH . bahu kAra.n cha sasyAnA.n vAhye vAhyaM tathA gavAm .. 20..\\ sampannaM bhojane nityaM pAnIye tarpaNa.n tathA . sushR^itaM pAyase brUyAdyavAgvA.n kR^isare tathA .. 21..\\ shmashrukarmaNi samprApte kShute snAne.atha bhojane . vyAdhitAnA.n cha sarveShAmAyuShyamabhinandanam .. 22..\\ pratyAdityaM na meheta na pashyedAtmanaH shakR^it . suta striyA cha shayana.n saha bhojya.n cha varjayet .. 23..\\ tva.n kAraM nAmadheyaM cha jyeShThAnAM parivarjayet . avarANA.n samAnAnAmubhayeShAM na duShyati .. 24..\\ hR^idayaM pApavR^ittAnAM pApamAkhyAti vaikR^itam . GYAnapUrva.n vinashyanti gUhamAnA mahAjane .. 25..\\ GYAnapUrva.n kR^itaM pApaM chhAdayantyabahushrutAH . nainaM manuShyAH pashyanti pashyanti tridivaukasaH .. 26..\\ pApena hi kR^itaM pApaM pApamevAnuvartate . dhArmikeNa kR^ito dharmaH kartAramanuvartate .. 27..\\ pApa.n kR^itaM na smaratIha mUDho vivartamAnasya tadeti kartuH . pAhuryathA chandramupaiti chApi tathAbudhaM pApamupaiti karma .. 28..\\ AshayA sa~ncita.n dravya.n yatkAle neha bhujyate . tadbudhA na prashansanti maraNaM na pratikShate .. 29..\\ mAnasa.n sarvabhUtAnA.n dharmamAhurmanIsinaH . tasmAtsarveShu bhUteShu manasA shivamAcharet .. 30..\\ eka eva chareddharmaM nAsti dharme sahAyatA . kevala.n vidhimAsAdya sahAyaH ki.n kariShyati .. 31..\\ devA yonirmanuShyANA.n devAnAmamR^itaM divi . pretya bhAve sukha.n dharmAchchhashvattairupabhujyate .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 187} y adhyAtmaM nAma yadidaM puruShasyeha chintyate . yadadhyAtma.n yatashchaitattanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii adhyAtmamiti mAM pArtha yadetadanupR^ichchhasi . tadvyAkhyAsyAmi te tAta shreyaskaratara.n sukham .. 2..\\ yajGYAtvA puruSho loke prIti.n saukhya.n cha vindati . phalalAbhashcha sadyaH syAtsarvabhUtahita.n cha tat .. 3..\\ pR^ithivI vAyurAkAshamApo jyotishcha pa~nchamam . mahAbhUtAni bhUtAnA.n sarveShAM prabhavApyayau .. 4..\\ tataH sR^iShTAni tatraiva tAni yAnti punaH punaH . mahAbhUtAni bhUteShu sAgarasyormayo yathA .. 5..\\ prasArya cha yathA~NgAni kUrmaH sa.nharate punaH . tadvadbhUtAni bhUtAtmA sR^iShTvA sa.nharate punaH .. 6..\\ mahAbhUtAni pa~nchaiva sarvabhUteShu bhUtakR^it . akarotteShu vaiShamya.n tattu jIvo.anu pashyati .. 7..\\ shabdaH shrotra.n tathA khAni trayamAkAshayonijam . vAyostvaksparshacheShTAshcha vAgityetachchatuShTayam .. 8..\\ rUpa.n chakShustathA paktistrividhaM teja uchyate . rasaH kledashcha jihvA cha trayo jalaguNAH smR^itAH .. 9..\\ ghreya.n ghrANa.n sharIraM cha te tu bhUmiguNAstrayaH . mahAbhUtAni pa~nchaiva sastha.n tu mana uchyate .. 10..\\ indriyANi manashchaiva viGYAnAnyasya bhArata . saptamI buddhirityAhuH kShetraGYaH punarastamaH .. 11..\\ chakShurAlokanAyaiva saMshaya.n kurute manaH . buddhiradhyavasAyAya kShetraGYaH sAkShivatsthitaH .. 12..\\ UrdhvaM pAdatalAbhyA.n yadarvAgUrdhva.n cha pashyati . etena sarvameveda.n viddhyabhivyAptamantaram .. 13..\\ puruShe chendriyANIha veditavyAni kR^itsnashaH . tamo rajashcha sattva.n cha viddhi bhAvA.nstadAshrayAn .. 14..\\ etAM buddhvA naro buddhyA bhUtAnAmAgati.n gatim . samavekShya shanaishchaiva labhate shamamuttamam .. 15..\\ guNAnnenIyate buddhirbuddhirevendriyANyapi . manaHShaShThAni sarvANi buddhyabhAve kuto guNAH .. 16..\\ iti tanmayamevaitatsarva.n sthAvaraja~Ngamam . pralIyate chodbhavati tasmAnnirdishyate tathA .. 17..\\ yena pashyati tachchakShuH shR^iNoti shrotramuchyate . jighrati ghrANamityAhU rasa.n jAnAti jihvayA .. 18..\\ tvachA spR^ishati cha sparshAnbuddhirvikriyate.asakR^it . yena sa~Nkalpayatyartha.n kiM chidbhavati tanmanaH .. 19..\\ adhiShThAnAni buddherhi pR^ithagarthAni pa~nchadhA . pa~nchendriyANi yAnyAhustAnyadR^ishyo.adhitiShThati .. 20..\\ puruShAdhiShThitA buddhistriShu bhAveShu vartate . kadA chillabhate prIti.n kadA chidanushochati .. 21..\\ na sukhena na duHkhena kadA chidapi vartate . evaM narANAM manasi triShu bhAveShvavasthitA .. 22..\\ seyaM bhAvAtmikA bhAvA.nstrInetAnnAtivartate . saritA.n sArago bhartA mahAvelAmivormimAn .. 23..\\ atibhAva gatA buddhirbhAve manasi vartate . pravartamAna.n hi rajastadbhAvamanuvartate .. 24..\\ indriyANi hi sarvANi pradarshayati sA sadA . prItiH sattva.n rajaH shokastamo mohashcha te trayaH .. 25..\\ ye ye cha bhAvA loke.asminsarveShveteShu te triShu . iti buddhigatiH sarvA vyAkhyAtA tava bhArata .. 26..\\ indriyANi cha sarvANi vijetavyAni dhImatA . sattva.n rajastamashchaiva prANinAM saMshritAH sadA .. 27..\\ trividhA vedanA chaiva sarvasattveShu dR^ishyate . sAttvikI rAjasI chaiva tamasI cheti bhArata .. 28..\\ sukhasparshaH sattvaguNo duHkhasparsho rajoguNaH . tamo guNena sa.nyuktau bhavato.avyAvahArikau .. 29..\\ tatra yatprItisa.nyukta.n kAye manasi vA bhavet . vartate sAttviko bhAva ityavekSheta tattadA .. 30..\\ atha yadduHkhasa.nyuktamatuShTikaramAtmanaH . pravR^itta.n raja ityeva tannasa.nrabhya chintayet .. 31..\\ atha yanmohasa.nyuktamavyaktamiva yadbhavet . apratarkyamaviGYeya.n tamastadupadhArayet .. 32..\\ praharShaH prItirAnandaH sukha.n saMshAnta chittatA . katha.n chidabhivartanta ityete sAttvikA guNAH .. 33..\\ atuShTiH paritApashcha shoko lobhastathAkShamA . li~NgAni rajasastAni dR^ishyante hetvahetubhiH .. 34..\\ abhimAnastathA mohaH pramAdaH svapnatandritA . katha.n chidabhivartante vividhAstAmasA guNAH .. 35..\\ dUragaM bahudhA gAmi prArthanA saMshayAtmakam . manaH suniyata.n yasya sa sukhI pretya cheha cha .. 36..\\ sattvakShetraGYayoretadantaraM pashya sUkShmayoH . sR^ijate tu guNAneka eko na sR^ijate guNAH .. 37..\\ mashakodumbarau chApi samprayuktau yathA sadA . anyonyamanyau cha yathA samprayogastathA tayoH .. 38..\\ pR^ithagbhUtau prakR^ityA tau samprayuktau cha sarvadA . yathAmatsyo jala.n chaiva samprayuktau tathaiva tau .. 39..\\ na guNA vidurAtmAna.n sa guNAnvetti sarvashaH . paridrastA guNAnA.n cha sa.nsrastA manyate sadA .. 40..\\ indriyaistu pradIpArtha.n kurute buddhisaptamaiH . nirvicheShTairajAnadbhiH paramAtmA pradIpavat .. 41..\\ sR^ijate hi guNAnsattva.n kShetraGYaH paripashyati . samprayogastayoreSha sattvakShetraGYayordhruvaH .. 42..\\ Ashrayo nAsti sattvasya kShetraGYasya cha kash chana . sattvaM manaH sa.nsR^ijati na guNAnvai kadA chana .. 43..\\ rashmI.nsteShA.n sa manasA yadA samya~N niyachchhati . tadA prakAshate.asyAtmA ghate dIpo jvalanniva .. 44..\\ tyaktvA yaH prAkR^ita.n karma nityamAtmaratirmuniH . sarvabhUtAtmabhUtaH syAtsa gachchhetparamA.n gatim .. 45..\\ yathA vAri charaH pakShI lipyamAno na lipyate . evameva kR^itapraGYo bhUteShu parivartate .. 46..\\ eva.n svabhAvamevaitatsvabuddhyA viharennaraH . ashochannaprahR^iShyaMshcha charedvigatamatsaraH .. 47..\\ svabhAvasiddhyA sa.nsiddhAnsa nitya.n sR^ijate guNAn . UrNa nAbhiryathA sraShTA viGYeyAstantuvadguNAH .. 48..\\ pradhvastA na nivartante nivR^ittirnopalabhyate . pratyakSheNa parokSha.n tadanumAnena sidhyati .. 49..\\ evameke vyavasyanti nivR^ittiriti chApare . ubhaya.n sampradhAryaitadadhyavasyedyathAmati .. 50..\\ itIma.n hR^idayagranthiM buddhibheda maya.n dR^idham . vimuchya sukhamAsIta na shochechchhinnasaMshayaH .. 51..\\ malinAH prApnuyuH shuddhi.n yathA pUrNAM nadIM narAH . avagAhya suvidva.nso viddhi GYAnamida.n tathA .. 52..\\ mahAnadI.n hi pAraGYastapyate na taranyathA . eva.n ye viduradhyAtma.n kaivalyaM GYAnamuttamam .. 53..\\ etAM buddhvA naraH sarvAM bhUtAnAmAgati.n gatim . avekShya cha shanairbuddhyA labhate shaM para.n tataH .. 54..\\ trivargo yasya viditaH prAgjyotiH sa vimuchyate . anviShya manasA yuktastattvadarshI nirutsukaH .. 55..\\ na chAtmA shakyate draShTumindriyeShu vibhAgashaH . tatra tatra visR^iShTeShu durjayeShvakR^itAtmabhiH .. 56..\\ etadbuddhvA bhavedbuddhaH kimanyadbuddha lakShaNam . viGYAya taddhi manyante kR^itakR^ityA manIsinaH .. 57..\\ na bhavati viduShA.n tato bhayaM yadaviduShA.n sumahadbhayaM bhavet . na hi gatiradhikAsti kasya chit sati hi guNe pravadantyatulyatAm .. 58..\\ yatkarotyanabhisandhi pUrvakaM tachcha nirnudati yatpurA kR^itam . nApriya.n tadubhayaM kutaH priyaM tasya tajjanayatIha kurvataH .. 59..\\ loka AturajanAnvirAviNas tattadeva bahu pashya shochataH . tatra pashya kushalAnashochato ye vidustadubhayaM pada.n sadA .. 60..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 188} bhiisma hanta vakShyAmi te pArtha dhyAnayoga.n chaturvidham . ya.n GYAtvA shAshvatIM siddhi.n gachchhanti paramarShayaH .. 1..\\ yathA svanuShThita.n dhyAnaM tathA kurvanti yoginaH . maharShayo GYAnatR^iptA nirvAna gatamAnasAH .. 2..\\ nAvartante punaH pArtha muktAH sa.nsAradoShataH . janma doShaparikShINAH svabhAve paryavasthitAH .. 3..\\ nirdvandvA nityasattvasthA vimuktA nityamAshritAH . asa~NgInyavivAdAni manaH shAnti karANi cha .. 4..\\ tatra svAdhyAyasaMshliShTamekAgra.n dhArayenmanaH . piNDIkR^ityendriya grAmamAsInaH kAsthavanmuniH .. 5..\\ shabdaM na vindechchhrotreNa sparsha.n tvachA na vedayet . rUpaM na chakShuShA vidyAjjihvayA na rasA.nstathA .. 6..\\ ghreyANyapi cha sarvANi jahyAddhyAnena yogavit . pa~nchavarga pramAthIni nechchhechchaitAni vIryavAn .. 7..\\ tato manasi sa.nsajya pa~nchavarga.n vichakShaNaH . samAdadhyAnmano bhrAntamindriyaiH saha pa~nchabhiH .. 8..\\ visa~ncAri nirAlambaM pa~ncha dvAra.n chalAchalam . pUrve dhyAnapathe dhIraH samAdadhyAnmano.antaram .. 9..\\ indriyANi manashchaiva yadA piNDIkarotyayam . eSha dhyAnapathaH pUrvo mayA samanuvarNitaH .. 10..\\ tasya tatpUrvasa.nruddhaM manaH sasthamanantaram . sphuriShyati samudbhrAnta.n vidyudambudhare yathA .. 11..\\ jalabinduryathA lolaH parNasthaH sarvatashchalaH . evamevAsya tachchittaM bhavati dhyAnavartmani .. 12..\\ samAhita.n kShaNaM kiM chiddhyAnavartmani tiShThati . punarvAyupathaM bhrAntaM mano bhavati vAyuvat .. 13..\\ anirvedo gataklesho gatatandrIramatsaraH . samAdadhyAtpunashcheto dhyAnena dhyAnayogavit .. 14..\\ vichArashcha vitarkashcha vivekashchopajAyate . muneH samAdadhAnasya prathama.n dhyAnamAditaH .. 15..\\ manasA klishyamAnastu samAdhAna.n cha kArayet . na nirvedaM munirgachchhetkuryAdevAtmano hitam .. 16..\\ pA.nsubhasma karIsAnA.n yathA vai rAshayashchitAH . sahasA vAriNA siktA na yAnti paribhAvanAm .. 17..\\ ki.n chitsnigdha.n yathA cha syAchchhuShka chUrNamabhAvitam . kramashastu shanairgachchhetsarva.n tatparibhAvanam .. 18..\\ evamevendriya grAma.n shanaiH samparibhAvayet . sa.nharetkramashashchaiva sa samyakprashamiShyati .. 19..\\ svayameva manashchaiva pa~nchavargashcha bhArata . pUrva.n dhyAnapathaM prApya nityayogena shAmyati .. 20..\\ na tatpuruShakAreNa na cha daivena kena chit . sukhameShyati tattasya yadeva.n sa.nyatAtmanaH .. 21..\\ sukhena tena sa.nyukto ra.nsyate dhyAnakarmaNi . gachchhanti yogino hyevaM nirvAna.n tannirAmayam .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 189} y chAturAshramyamukta.n te rAjadharmAstathaiva cha . nAnAshrayAshcha bahava itihAsAH pR^ithagvidhAH .. 1..\\ shrutAstvattaH kathAshchaiva dharmayuktA mahAmate . sandeho.asti tu kashchinme tadbhavAnvaktumarhati .. 2..\\ jApakAnAM phalAvApti.n shrotumichchhAmi bhArata . kiM phala.n japatAmuktaM kva vA tiShThanti jApakAH .. 3..\\ japasya cha vidhi.n kR^itsna.n vaktumarhasi me.anagha . jApakA iti ki.n chaitatsA~NkhyayogakriyA vidhiH .. 4..\\ ki.n yaGYavidhirevaiSha kimetajjapyamuchyate . etanme sarvamAchakShva sarvaGYo hyasi me mataH .. 5..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . yamasya yatpurAvR^itta.n kAlasya brAhmaNasya cha .. 6..\\ saMnyAsa eva vedAnte vartate japanaM prati . vedavAdAbhinirvR^ittA shAntirbrahmaNyavasthitau . mArgau tAvapyubhAvetau saMshritau na cha saMshritau .. 7..\\ yathA saMshrUyate rAjankAraNa.n chAtra vakShyate . manaH samAdhiratrApi tathendriya jayaH smR^itaH .. 8..\\ satyamagniparIchAro viviktAnA.n cha sevanam . dhyAna.n tapo damaH kShAntiranasUyA mitAshanam .. 9..\\ viShayapratisa.nhAro mita jalpastathA shamaH . eva pravR^ittako dharmo nivR^ittakamatho shR^iNu .. 10..\\ yathA nivartate karma japato brahmachAriNaH . etatsarvamasheSheNa yathoktaM parivarjayet . trividhaM mArgamAsAdya vyaktAvyaktamanAshrayam .. 11..\\ kushochchaya niShaNNaH sankusha hastaH kushaiH shikhI . chIraiH parivR^itastasminmadhye chhannaH kushaistathA .. 12..\\ viShayebhyo namaskuryAdviShayAnna cha bhAvayet . sAmyamutpAdya manaso manasyeva mano dadhat .. 13..\\ taddhiyA dhyAyati brahma japanvai sa.nhitA.n hitAm . saMnyasyatyatha vA tA.n vai samAdhau paryavasthitaH .. 14..\\ dhyAnamutpAdayatyatra sa.nhitA balasaMshrayAt . shuddhAtmA tapasA dAnto nivR^ittadveShakAmavAn .. 15..\\ arAgamoho nirdvandvo na shochati na sajjate . na kartAkaraNIyAnAM na kAryANAmiti sthitiH .. 16..\\ na chAha~NkAra yogena manaH prasthApayetkva chit . na chAtmagrahaNe yukto nAvamAnI na chAkriyaH .. 17..\\ dhyAnakriyA paro yukto dhyAnavAndhyAnanishchayaH . dhyAne samAdhimutpAdya tadapi tyajati kramAt .. 18..\\ sa vai tasyAmavasthAyA.n sarvatyAgakR^itaH sukhI . nirIhastyajati prAnAnbrAhmI.n saMshrayate tanum .. 19..\\ atha vA nechchhate tatra brahma kAyaniShevaNam . utkrAmati cha mArgastho naiva kva chana jAyate .. 20..\\ Atmabuddhi.n samAsthAya shAntI bhUto nirAmayaH . amR^ita.n virajaH shuddhamAtmAnaM pratipadyate .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 190} y gatInAmuttamA prAptiH kathitA jApakeShviha . ekaivaiShA gatisteShAmuta yAntyaparAm api .. 1..\\ bhii shR^iNuShvAvahito rAja~njApakAnA.n gati.n vibho . yathA gachchhanti nirayamanekaM puruSharShabha .. 2..\\ yathoktametatpUrva.n yo nAnutiShThati jApakaH . ekadeshakriyashchAtra niraya.n sa nigachchhati .. 3..\\ avaGYAnena kurute na tuShyati na shochati . IdR^isho jApako yAti nirayaM nAtra saMshayaH .. 4..\\ aha~NkArakR^itashchaiva sarve nirayagAminaH . parAvamAnI puruSho bhavitA nirayopagaH .. 5..\\ abhidhyA pUrvaka.n japyaM kurute yashcha mohitaH . yatrAbhidhyA.n sa kurute taM vai nirayamR^ichchhati .. 6..\\ athaishvaryapravR^ittaH sa~njApakastatra rajyate . sa eva nirayastasya nAsau tasmAtpramuchyate .. 7..\\ rAgeNa jApako japya.n kurute tatra mohitaH . yatrAsya rAgaH patati tatra tatropajAyate .. 8..\\ durbuddhirakR^itapraGYashchale manasi tiShThati . chalAmeva gati.n yAti nirayaM vAdhigachchhati .. 9..\\ akR^itapraGYako bAlo moha.n gachchhati jApakaH . sa mohAnniraya.n yAti tatra gatvAnushochati .. 10..\\ dR^idha grAhI karomIti japya.n japati jApakaH . na sampUrNo na vA yukto niraya.n so.adhigachchhati .. 11..\\ y animittaM para.n yattadavyaktaM brahmaNi sthitam . sadbhUto jApakaH kasmAtsa sharIramathAvishet .. 12..\\ bhii duShpraGYAnena nirayA bahavaH samudAhR^itAH . prashasta.n jApakatvaM cha doShAshchaite tadAtmakAH .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 191} y kIdR^isho jApako yAti niraya.n varNayasva me . kautUhala.n hi me jAta.n tadbhavAnvaktumarhati .. 1..\\ bhii dharmasyAMshaH prasUto.asi dharmiShTho.asi svabhAvataH . dharmamUlAshraya.n vAkyaM shR^iNuShvAvahito.anagha .. 2..\\ amUni yAni sthAnAni devAnAM paramAtmanAm . nAnA sa.nsthAna varNAni nAnArUpaphalAni cha .. 3..\\ divyAni kAmachArINi vimAnAni sabhAstathA . AkrIdA vividhA rAjanpadminyashchAmalodakAH .. 4..\\ chaturNA.n lokapAlAnAM shukrasyAtha bR^ihaspateH . marutA.n vishvadevAnAM sAdhyAnAmashvinorapi .. 5..\\ rudrAditya vasUnA.n cha tathAnyeShAM divaukasAm . ete vai nirayAstAta sthAnasya paramAtmanaH .. 6..\\ abhaya.n chAnimittaM cha na cha kleshabhayAvR^itam . dvAbhyAM mukta.n tribhirmuktamastAbhistribhireva cha .. 7..\\ chaturlakShaNavarja.n tu chaturkAraNa varjitam . apraharShamanAnandamashoka.n vigataklamam .. 8..\\ kAlaH sampachyate tatra na kAlastatra vai prabhuH . sa kAlasya prabhU rAjansvargasyApi tatheshvaraH .. 9..\\ AtmakevalatAM prAptastatra gatvA na shochati . IdR^ishaM parama.n sthAnaM nirayAste cha tAdR^ishAH .. 10..\\ ete te nirayAH proktAH sarva eva yathAtatham . tasya sthAnavarasyeha sarve nirayasa~nj~nitAH .. 11..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 192} y kAlamR^ityuyamAnA.n cha brAhmaNasya cha sattama . vivAdo vyAhR^itaH pUrva.n tadbhavAnvaktumarhati .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . ikShvAkoH sUryaputrasya yadvR^ittaM brAhmaNasya cha .. 2..\\ kAlasya mR^ityoshcha tathA yadvR^itta.n tannibodha me . yathA sa teShA.n sa.nvAdo yasminsthAne.api chAbhavat .. 3..\\ brAhmaNo jApakaH kashchiddharmavR^itto mahAyashAH . ShaDa~NgavinmahAprAGYaH paippalAdiH sa kaushikaH .. 4..\\ tasyAparokSha.n viGYAnaM ShaDa~NgeShu tathaiva cha . vedeShu chaiva niShNAto himavatpAdasaMshrayaH .. 5..\\ so.antyaM brAhma.n tapastepe sa.nhitA.n sa.nyato japan . tasya varShasahasra.n tu niyamena tathAgatam .. 6..\\ sa devyA darshitaH sAkShAtprItAsmIti tadA kila . japyamAvartaya.nstUsnIM na cha tA.n kiM chidabravIt .. 7..\\ tasyAnukampayA devI prItA samabhavattadA . veda mAtA tatastasya tajjapya.n samapUjayat .. 8..\\ samAptajapyastUtthAya shirasA pAdayostathA . papAta devyA dharmAtmA vachana.n chedamabravIt .. 9..\\ diShTyA devi prasannA tva.n darshanaM chAgatA mama . yadi vApi prasannAsi japye me ramatAM manaH .. 10..\\ saavitrii kiM prArthayasi viprarShe ki.n cheShTaM karavANi te . prabrUhi japatA.n shreShTha sarva.n tatte bhaviShyati .. 11..\\ bhii ityuktaH sa tadA devyA vipraH provAcha dharmavit . japyaM prati mamechchheya.n vardhatviti punaH punaH .. 12..\\ manasashchasamAdhirme vardhetAharahaH shubhe . tattatheti tato devI madhuraM pratyabhAsata .. 13..\\ ida.n chaivAparaM prAha devI tatpriyakAmyayA . nirayaM naiva yAtAsi yatra yAtA dvijarShabhAH .. 14..\\ yAsyasi brahmaNaH sthAnamanimittamaninditam . sAdhaye bhavitA chaitadyattvayAhamihArthitA .. 15..\\ niyato japa chaikAgro dharmastvA.n samupaiShyati . kAlo mR^ityuryamashchaiva samAyAsyanti te.antikam . bhavitA cha vivAdo.atra tava teShA.n cha dharmataH .. 16..\\ evamuktvA ghavagatI jagAma bhavana.n svakam . brAhmaNo.api japannAste divya.n varShashata.n tadA .. 17..\\ samApte niyame tasminnatha viprasya dhImataH . sAkShAtprItastadA dharmo darshayAmAsa ta.n dvijam .. 18..\\ dharma dvijAte pashya mA.n dharmamahaM tvAM draShTumAgataH . japyasya cha phala.n yatte samprApta.n tachcha me shR^iNu .. 19..\\ jitA lokAstvayA sarve ye divyA ye cha mAnuShAH . devAnAM nirayAnsAdho sarvAnutkramya yAsyasi .. 20..\\ prANa tyAga.n kuru mune gachchha lokAnyathepsitAn . tyaktvAtmanaH sharIra.n cha tato lokAnavApsyasi .. 21..\\ braahmana kR^ita.n lokairhi me dharmagachchha cha tvaM yathAsukham . bahuduHkhasukha.n dehaM notsR^ijeyamaha.n vibho .. 22..\\ dharma avashyaM bhoH sharIra.n te tyaktavyaM munipu~Ngava . svarga ArohyatA.n vipra kiM vA te rochate.anagha .. 23..\\ braahmana na rochaye svargavasa.n vinA dehAdahaM vibho . gachchha dharmana me shraddhA svarga.n gantu.n vinAtmanA .. 24..\\ dharma ala.n dehe manaH kR^itvA tyaktvA deha.n sukhI bhava . gachchha lokAnarajaso yatra gatvA na shochati .. 25..\\ braahmana rame japanmahAbhAga kR^ita.n lokaiH sanAtanaiH . sasharIreNa gantavyo mayA svargo na vA vibho .. 26..\\ dharma yadi tvaM nechchhasi tyaktu.n sharIraM pashya va dvija . eSha kAlastathA mR^ityuryamashcha tvAmupAgatAH .. 27..\\ bhiisma atha vaivasvataH kAlo mR^ityushcha tritaya.n vibho . brAhmaNa.n taM mahAbhAgamupAgamyedamabruvan .. 28..\\ tapaso.asya sutaptasya tathA sucharitasya cha . phalaprAptistava shreShThA yamo.aha.n tvAm upabruve .. 29..\\ yathAvadasya japyasya phalaM prAptastvamuttamam . kAlaste svargamArodhu.n kAlo.ahaM tvAmupAgataH .. 30..\\ mR^ityuM mA vidhidharmaGYa rUpiNa.n svayamAgatam . kAlena chodita.n vipra tvAm ito netumadya vai .. 31..\\ braahmana svAgata.n sUryaputrAya kAlAya cha mahAtmane . mR^ityave chAtha dharmAya ki.n kAryaM karavANi vaH .. 32..\\ bhii arghyaM pAdya.n cha dattvA sa tebhyastatra samAgame . abravItparamaprItaH svashaktyA ki.n karomi vaH .. 33..\\ tasminnevAtha kAle tu tIrthayAtrAmupAgataH . ikShvAkuragamattatra sametA yatra te vibho .. 34..\\ sarvAneva tu rAjarShiH sampUjyAbhipranamya cha . kushalaprashnamakarotsarveShA.n rAjasattamaH .. 35..\\ tasmai so.athAsana.n dattvA pAdyamarghyaM tathaiva cha . abravIdbrAhmaNo vAkya.n kR^itvA kushalasa.nvidam .. 36..\\ svAgata.n te mahArAja brUhi yadyadihechchhasi . svashaktyA ki.n karomIha tadbhavAnprabravItu me .. 37..\\ raajaa rAjAhaM brAhmaNashcha tva.n yadi saH karma sa.nsthitaH . dadAmi vasu ki.n chitte prArthitaM tadvadasva me .. 38..\\ braa dvividhA brAhmaNA rAjandharmashcha dvividhaH smR^itaH . pravR^ittashcha nivR^ittashcha nivR^itto.asmi pratigrahAt .. 39..\\ tebhyaH prayachchha dAnAni ye pravR^ittA narAdhipa . ahaM na pratigR^ihNAmi kimiShTa.n kiM dadAni te . brUhi tvaM nR^ipatishreShTha tapasA sAdhayAmi kim .. 40..\\ raa kShatriyo.ahaM na jAnAmi dehIti vachana.n kva chit . prayachchha yuddhamityeva.n vAdinaH smo dvijottama .. 41..\\ braa tuShyasi tva.n svadharmeNa tathA tuShTA vayaM nR^ipa . anyonyasyottaraM nAsti yadiShTa.n tatsamAchara .. 42..\\ raa svashaktyAha.n dadAnIti tvayA pUrvaM prabhAsitam . yAche tvA.n diyatAM mahyaM japyasyAsya phalaM dvija .. 43..\\ braa yuddhaM mama sadA vANI yAchatIti vikatthase . na cha yuddhaM mayA sArdha.n kimartha.n yAchase punaH .. 44..\\ raa vAgvajrA brAhmaNA proktAH kShatriyA bAhujIvinaH . vAgyuddha.n tadidaM tIvraM mama vipra tvayA saha .. 45..\\ braa saivAdyApi pratiGYA me svashaktyA kiM pradIyatAm . brUhi dAsyAmi rAjendra vibhave sati mAchiram .. 46..\\ raa yattadvarShashataM pUrNa.n japya.n vai japatA tvayA . phalaM prApta.n tatprayachchha mama ditsurbhavAnyadi .. 47..\\ braa parama.n gR^ihyatAM tasya phala.n yajjapitaM mayA . ardha.n tvamavichAreNa phalaM tasya samApnuhi .. 48..\\ atha vA sarvameveha japyakaM mAmakaM phalam . rAjanprApnuhi kAma.n tva.n yadi sarvamihechchhasi .. 49..\\ raa kR^ita.n sarveNa bhadra.n te japyaM yadyAchitaM mayA . svasti te.astu gamiShyAmi ki.n chatasya phala.n vada .. 50..\\ braa phalaprAptiM na jAnAmi datta.n yajjapitaM mayA . aya.n dharmashcha kAlashcha yamo mR^ityushcha sAkShiNaH .. 51..\\ raa aGYAtamasya dharmasya phalaM me ki.n kariShyati . prApnotu tatphala.n vipro nAhamichchhe sasaMshayam .. 52..\\ braa nAdade.aparavaktavya.n datta.n vAchA phalaM mayA . vAkyaM pramAna.n rAjarShe mamApi tava chaiva hi .. 53..\\ nAbhisandhirmayA japye kR^itapUrvaH katha.n chana . japyasya rAjashArdUla katha.n GYAsyAmyahaM phalam .. 54..\\ dadasveti tvayA chokta.n dadAmIti tathA mayA . na vAcha.n dUsayiShyAmi satya.n rakSha sthiro bhava .. 55..\\ athaiva.n vadato me.adya vachanaM na kariShyasi . mahAnadharmo bhavitA tava rAjanmR^iShA kR^itaH .. 56..\\ na yukta.n tu mR^iShA vANI tvayA vaktumarindama . tathA mayApyabhyadhikaM mR^iShA vaktuM na shakyate .. 57..\\ saMshruta.n cha mayA pUrvaM dadAnItyavichAritam . tadgR^ihNIsvAvichAreNa yadi satye sthito bhavAn .. 58..\\ ihAgamya hi mA.n rAja~njApyaM phalamayAchithAH . tanmannisR^iShTa.n gR^ihNIsva bhava satye sthiro.api cha .. 59..\\ nAya.n loko.asti na paro na cha pUrvAnsa tArayet . kuta evAvarAnrAjanmR^iShAvAdaparAyanaH .. 60..\\ na yaGYAdhyayane dAnaM niyamAstArayanti hi . tathA satyaM pare loke yathA vai puruSharShabha .. 61..\\ tapA.nsi yAni chIrNAni chariShyasi cha yattapaH . samAH shataiH sahasraishcha tatsatyAnna vishiShyate .. 62..\\ satyamekAkSharaM brahmasatyamekAkShara.n tapaH . satyamekAkSharo yaGYaH satyamekAkShara.n shrutam .. 63..\\ satya.n vedeShu jAgarti phalaM satye paraM smR^itam . satyAddharmo damashchaiva sarva.n satye pratiShThitam .. 64..\\ satya.n vedAstathA~NgAni satyaM yaGYastathA vidhiH . vratacharyAstathA satyamo~NkAraH satyameva cha .. 65..\\ prAninA.n janana.n satyaM satyaM santatireva cha . satyena vAyurabhyeti satyena tapate raviH .. 66..\\ satyena chAgnirdahati svargaH satye pratiShThitaH . satya.n yaGYastapo vedAH stobhA mantrAH sarasvatI .. 67..\\ tulAmAropito dharmaH satya.n chaiveti naH shrutam . samA.n kakShAM dhArayato yataH satyaM tato.adhikam .. 68..\\ yato dharmastataH satya.n sarvaM satyena vardhate . kimarthamanR^ita.n karma kartu.n rAja.nstvamichchhasi .. 69..\\ satye kuru sthiraM bhAvaM mA rAjannanR^ita.n kR^ithAH . kasmAttvamanR^ita.n vAkya.n dehIti kuruShe.ashubham .. 70..\\ yadi japyaphala.n dattaM mayA nesiShyase nR^ipa . svadharmebhyaH paribhraShTo lokAnanuchariShyasi .. 71..\\ saMshrutya yo na ditseta yAchitvA yash cha nechchhati . ubhAvAnR^itikAvetau na mR^iShA kartumarhasi .. 72..\\ raa yoddhavya.n rakShitavya.n cha kShatradharmaH kila dvija . dAtAraH kShatriyAH proktA gR^ihNIyAM bhavataH katham .. 73..\\ braa na chhandayAmi te rAjannApi te gR^ihamAvrajam . ihAgamya tu yAchitvA na gR^ihNIse punaH katham .. 74..\\ dharma avivAdo.astu yuvayorvittaM mA.n dharmamAgatam . dvijo dAnaphalairyukto rAjA satyaphalena cha .. 75..\\ svarga svargaM mA.n viddhi rAjendra rUpiNaM svayamAgatam . avivAdo.astu yuvayorubhau tulyaphalau yuvAm .. 76..\\ raa kR^ita.n svargeNa me kArya.n gachchha svargayathAsukham . vipro yadIchchhate dAtuM pratIchchhatu cha me dhanam .. 77..\\ braa bAlye yadi syAdaGYAnAnmayA hastaH prasAritaH . nivR^itti lakShaNa.n dharmamupAse sa.nhitAM japan .. 78..\\ nivR^ittaM mA.n chira.n rAjanvipraM lobhayase katham . svena kArya.n kariShyAmi tvatto nechchhe phalaM nR^ipa . tapaHsvAdhyaya shIlo.ahaM nivR^ittashcha pratigrahAt .. 79..\\ raa yadi vipra nisR^iShTa.n te japyasya phalamuttamam . Avayoryatphala.n kiM chitsahitaM nau tadastviha .. 80..\\ dvijAH pratigrahe yuktA dAtAro rAjavaMshajAH . yadi dharmaH shruto vipra sahaiva phalamastu nau .. 81..\\ mA vA bhUtsaha bhojyaM nau madIyaM phalamApnuhi . pratIchchha matkR^ita.n dharma.n yadi te mayyanugrahaH .. 82..\\ bhii tato vikR^itacheShTau dvau puruShau samupasthitau . gR^ihItvAnyonyamAveShTya kuchelAvUchaturvachaH .. 83..\\ na me dhArayasItyeko dhArayAmIti chAparaH . ihAsti nau vivAdo.ayamaya.n rAjAnushAsakaH .. 84..\\ satyaM bravImyahamidaM na me dhArayate bhavAn . anR^ita.n vadasIha tvamR^iNa.n te dhArayAmyaham .. 85..\\ tAvubhau bhR^ishasantaptau rAjAnamidamUchatuH . parIkShyatA.n yathA syAva nAvAm iha vigarhitau .. 86..\\ vikrta dhArayAmi naravyAghra vikR^itasyeha goH phalam . dadatashcha na gR^ihNAti vikR^ito me mahIpate .. 87..\\ viruupa na me dhArayate ki.n chidvirUpo.ayaM narAdhipa . mithyA bravItyaya.n hi tvA mithyAbhAsaM narAdhipa .. 88..\\ raa virUpaki.n dhArayate bhavAnasya vadasva me . shrutvA tathA kariShyAmItyevaM me dhIyate matiH .. 89..\\ viruupa shR^iNuShvAvahito rAjanyathaitaddhArayAmyaham . vikR^itasyAsya rAjarShe nikhilena nararShabha .. 90..\\ anena dharmaprAptyartha.n shubhA dattA purAnagha . dhenurviprAya rAjarShe tapaHsvAdhyAyashIline .. 91..\\ tasyAshchAyaM mayA rAjanphalamabhyetya yAchitaH . vikR^itena cha me datta.n vishUdhenAntarAtmanA .. 92..\\ tato me sukR^ita.n karmakR^itamAtmavishuddhaye . gAvau hi kapile krItvA vatsale bahu dohane .. 93..\\ te cho~nchha vR^ittaye rAjanmayA samapavarjite . yathAvidhi yathAshraddha.n tadasyAhaM punaH prabho .. 94..\\ ihAdya vai gR^ihItvA tatprayachchhe dviguNaM phalam . ekasyAH puruShavyAghra kaH shuddhaH ko.atra doShavAn .. 95..\\ eva.n vivadamAnau svastvAmihAbhyAgatau nR^ipa . kuru dharmamadharma.n vA vinaye nau samAdhaya .. 96..\\ yadi nechchhati me dAna.n yathAdattamanena vai . bhavAnatra sthiro bhUtvA mArge sthApayatu prabhuH .. 97..\\ raa dIyamAnaM na gR^ihNAsi R^iNa.n kasmAttvamadya vai . yathaiva te.abhyanuGYAta.n tathA gR^ihNIsva mAchiram .. 98..\\ vikrta dIyatAmityanenokta.n dadAnIti tathA mayA . nAyaM me dhArayatyatra gamyatA.n yatra vA~nchhati .. 99..\\ raa dadato.asya na gR^ihNAsi viShamaM pratibhAti me . dandyo hi tvaM mama mato nAstyatra khalu saMshayaH .. 100..\\ vikrta mayAsya datta.n rAjarShe gR^ihNIyA.n tatkathaM punaH . kAmamatrAparAdho me dandyamAGYApaya prabho .. 101..\\ viruupa dIyamAna.n yadi mayA nesiShyasi katha.n chana . niya.nsyati tvA nR^ipatiraya.n dharmAnushAsakaH .. 102..\\ vikrta svaM mayA yAchiteneha datta.n kathamihAdya tat . gR^ihNIyA.n gachchhatu bhavAnabhyanuGYAM dadAni te .. 103..\\ braa shrutametattvayA rAjannanayoH kathita.n dvayoH . pratiGYAtaM mayA yatte tadgR^ihANAvichAritam .. 104..\\ raa prastuta.n sumahatkAryamAvayorgahvaraM yathA . jApakasya dR^idhI kAraH kathametadbhaviShyati .. 105..\\ yadi tAvanna gR^ihNAmi brAhmaNenApavarjitam . kathaM na lipyeyamaha.n doSheNa mahatAdya vai .. 106..\\ bhii tau chovAcha sa rAjarShiH kR^itakAryau gamiShyathaH . nedAnIM mAmihAsAdya rAjadharmo bhavenmR^iShA .. 107..\\ svadharmaH paripAlyashcha rAGYAmeSha vinishchayaH . vipra dharmashcha sugururmAmanAtmAnamAvishat .. 108..\\ braa gR^ihANa dhAraye.aha.n te yAchitaM te shrutaM mayA . na chedgrahIShyase rAja~nshapiShye tvAM na saMshayaH .. 109..\\ raa dhigrAjadharma.n yasyAya.n kAryasyeha vinishchayaH . ityarthaM me grahItavya.n kathaM tulyaM bhavediti .. 110..\\ eSha pAnirapUrvaM bho nikShepArthaM prasAritaH . yanme dhArayase vipra tadidAnIM pradIyatAm .. 111..\\ braa sa.nhitA japatA yAvAnmayA kashchidguNaH kR^itaH . tatsarvaM pratigR^ihNIsva yadi ki.n chidihAsti me .. 112..\\ raa jalametannipatitaM mama pAnau dvijottama . samamastu sahaivAstu pratigR^ihNAtu vai bhavAn .. 113..\\ viruupa kAmakrodhau viddhi nau tvamAvAbhyA.n kArito bhavAn . sameti cha yadukta.n te samA lokAstavAsya cha .. 114..\\ nAya.n dhArayate kiM chijjiGYAsA tvatkR^ite kR^itA . kAlo dharmastathA mR^ityuH kAmakrodhau tathA yuvAm .. 115..\\ sarvamanyonyanikase nighR^iShTaM pashyatastava . gachchha lokA~njitAnsvena karmaNA yatra vA~nchhati .. 116..\\ bhii jApakAnAM phalAvAptirmayA te samprakIrtitA . gatiH sthAna.n cha lokAshcha jApakena yathA jitAH .. 117..\\ prayAti sa.nhitAdhyAyI brAhmaNaM parameShThinam . atha vAgni.n samAyAti sUryamAvishate.api vA .. 118..\\ sa taijasena bhAvena yadi tatrAshnute ratim . guNA.nsteShA.n samAdatte rAgeNa pratimohitaH .. 119..\\ eva.n some tathA vAyau bhUmyAkAsha sharIragaH . sarAgastatra vasati guNA.nsteShA.n samAcharan .. 120..\\ atha tatra virAgI sa gachchhati tvatha saMshayam . paramavyayamichchhansa tamevAvishate punaH .. 121..\\ amR^itAchchAmR^itaM prAptaH shItI bhUto nirAtmavAn . brahmabhUtaH sa nirdvandvaH sukhI shAnto nirAmayaH .. 122..\\ brahma sthAnamanAvartamekamakSharasa~nj~nakam . aduHkhamajara.n shAntaM sthAna.n tatpratipadyate .. 123..\\ chaturbhirlakShaNairhIna.n tathA ShaDbhiH saShoDashaiH . puruSha.n samatikramya AkAshaM pratipadyate .. 124..\\ atha vechchhati rAgAtmA sarva.n tadadhitiShThati . yachcha prArthayate tachcha manasA pratipadyate .. 125..\\ atha vA vIkShate lokAnsarvAnnirayasa.nsthitAn . niHspR^ihaH sarvato muktastatraiva ramate sukhI .. 126..\\ evameShA mahArAja jApakasya gatiryathA . etatte sarvamAkhyAta.n kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 127..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 193} y kimuttara.n tadA tau sma chakratustena bhAsite . brAhmaNo vAtha vA rAjA tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ atha vA tau gatau tatra yadetatkIrtita.n tvayA . sa.nvAdo vA tayoH ko.abhUtki.n vA tau tatra chakratuH .. 2..\\ bhii tathetyevaM pratishrutya dharma.n sampUjya chAbhibho . yama.n kAlaM cha mR^ityuM cha svarga.n sampUjya chArhataH .. 3..\\ pUrva.n ye chApare tatra sametA brAhmaNarShabhAH . sarvAnsampUjya shirasA rAjAna.n so.abravIdvachaH .. 4..\\ phalenAnena sa.nyukto rAjarShe gachchha puNyatAm . bhavatA chAbhyanuGYAto japeyaM bhUya eva hi .. 5..\\ varashcha mama pUrva.n hi devyA datto mahAbala . shraddhA te japato nityaM bhaviteti vishAM pate .. 6..\\ raa yadyevamaphalA siddhiH shraddhA cha japitu.n tava . gachchha vipra mayA sArdha.n jApakaM phalamApnuhi .. 7..\\ braa kR^itaH prayatnaH sumahAnsarveShA.n saMnidhAviha . saha tulyaphalau chAvA.n gachchhAvo yatra nau gatiH .. 8..\\ bhii vyavasAya.n tayostatra viditvA tridasheshvaraH . saha devairupayayau lokapAlaistathaiva cha .. 9..\\ sAdhyA vishve.atha maruto jyotI.nsi sumahAnti cha . nadyaH shailAH samudrAshcha tIrthAni vividhAni cha .. 10..\\ tapA.nsi sa.nyogavidhirvedAH stobhAH sarasvatI . nAradaH parvatashchaiva vishvAvasurhahAhuhUH .. 11..\\ gandharvashchitrasenashcha parivAra gaNairyutaH . nAgAH siddhAshcha munayo devadevaH prajApatiH . viShNuH sahasrashIrShashcha devo.achintyaH samAgamat .. 12..\\ avAdyantAntarikShe cha bheryastUryAni chAbhibho . puShpa varShANi divyAni tatra teShAM mahAtmanAm . nanR^itushchApsaraHsa~NghAstatra tatra samantataH .. 13..\\ atha svargastathArUpI brAhmaNa.n vAkyamabravIt . sa.nsiddhastvaM mahAbhAga tva.n cha siddhastathA nR^ipa .. 14..\\ atha tau sahitau rAjannanyonyena vidhAnataH . viShayapratisa.nhAramubhAveva prachakratuH .. 15..\\ prANApAnau tathodAna.n samAnaM vyAnameva cha . eva.n tAnmanasi sthApya dadhatuH prANayormanaH .. 16..\\ upasthita kR^itau tatra nAsikAgramadho bhruvau . ku~NkunyA.n chaiva manasA shanairdhArayataH sma tau .. 17..\\ nishcheShTAbhyA.n sharIrAbhyAM sthiradR^iShTI samAhitau . jitAsanau tathAdhAya mUrdhanyAtmAnameva cha .. 18..\\ tAlu deshamathoddAlya brAhmaNasya mahAtmanaH . jyotirjvAlA sumahatI jagAma tridiva.n tadA .. 19..\\ hAhAkArastato dikShu sarvAsu sumahAnabhUt . tajjyotiH stUyamAna.n sma brahmANaM prAvishattadA .. 20..\\ tataH svAgatamityAha tattejaH sa pitAmahaH . prAdesha mAtraM puruShaM pratyudgamya vishAM pate .. 21..\\ bhUyashchaivAparaM prAha vachanaM madhura.n sma saH . jApakaistulyaphalatA yogAnAM nAtra saMshayaH .. 22..\\ yogasya tAvadetebhyaH phalaM pratyakShadarshanam . jApakAnA.n vishiShTa.n tu pratyutthAnaM samAdhikam .. 23..\\ uShyatAM mayi chedyuktvAchetayatsa tataH punaH . athAsya praviveshAsyaM brAhmaNo vigatajvaraH .. 24..\\ rAjApyetena vidhinA bhagavantaM pitAmaham . yathaiva dvija shArdUlastathaiva prAvishattadA .. 25..\\ svayambhuvamatho devA abhivAdya tato.abruvan . jApakArthamaya.n yatnastadarthaM vayamAgatAH .. 26..\\ kR^itapUjAvimau tulya.n tvayA tulyaphalAvimau . yogajApalayordR^iShTaM phala.n sumahadadya vai . sarvA.NllokAnatItyaitau gachchhetA.n yatra vA~nchhitam .. 27..\\ brahmaa mahAsmR^itiM pathedyastu tathaivAnusmR^iti.n shubhAm . tAvapyetena vidhinA gachchhetAM matsalokatAm .. 28..\\ yashcha yoge bhavedbhaktaH so.api nAstyatra saMshayaH . vidhinAnena dehAnte mama lokAnavApnuyAt . gamyatA.n sAdhayiShyAmi yathAsthAnAni siddhaye .. 29..\\ bhii ityuktvA sa tadA devastatraivAntaradhIyata . Amantrya ta.n tato devA yayuH sva.n svaM niveshanam .. 30..\\ te cha sarve mahAtmAno dharma.n satkR^itya tatra vai . pR^iShThato.anuyayU rAjansarve suprItamAnasAH .. 31..\\ etatphala.n jApakAnAM gatishchaiva prakIrtitA . yathA shrutaM mahArAja kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 194} y kiM phala.n GYAnayogasya vedAnAM niyamasya cha . bhUtAtmA vA katha.n GYeyastanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . manoH prajApatervAdaM maharSheshcha bR^ihaspateH .. 2..\\ prajApati.n shreShThatamaM pR^ithivyAM devarShisa~Nghapravaro maharShiH . bR^ihaspatiH prashnamimaM purANaM paprachchha shiShyo.atha guruM pranamya .. 3..\\ yatkAraNaM mantravidhiH pravR^itto GYAne phala.n yatpravadanti viprAH . yanmantrashabdairakR^itaprakAshaM taduchyatAM me bhagavanyathAvat .. 4..\\ yadarthashAstrAgama mantravidbhir yaGYairanekairvaragopradAnaiH . phalaM mahadbhiryadupAsyate cha tatki.n katha.n vA bhavitA kva vA ta .. 5..\\ mahI mahIjAH pavano.antarikShaM jalaukasashchaiva jala.n divaM cha . divaukasashchaiva yataH prasUtAs taduchyatAM me bhagavanpurANam .. 6..\\ GYAna.n yataH prArthayate naro vai tatastadarthA bhavati pravR^ittiH . na chApyaha.n veda paraM purANaM mithyA pravR^itti.n cha kathaM nu kuryAm .. 7..\\ R^iksAma sa~NghAMshcha yajU.nsi chAhaM chhandA.nsi nakShatragatiM niruktam . adhItya cha vyAkaraNa.n sakalpaM shikShA.n cha bhUtaprakR^itiM na vedmi .. 8..\\ sa me bhavA~nsha.nsatu sarvametaj GYAne phala.n karmaNi vA yadasti . yathA cha dehAchchyavate sharIrI punaH sharIra.n cha yathAbhyupaiti .. 9..\\ manu yadyatpriya.n yasya sukha.n tadAhus tadeva duHkhaM pravadantyaniShTam . iShTa.n cha me syAditarachcha na syAd etatkR^ite karma vidhiH pravR^ittaH . iShTa.n tvaniShTaM cha na mAM bhajetety etatkR^ite GYAnavidhiH pravR^ittaH .. 10..\\ kAmAtmakAshchhandasi karmayogA ebhirvimuktaH paramashnuvIta . nAnAvidhe karma pathe sukhArthI naraH pravR^itto na paraM prayAti . para.n hi tatkarma pathAdapetaM nirAshiShaM brahma para.n hyavashyam .. 11..\\ prajAH sR^iShTA manasA karmaNA cha dvAvapyetau satpathau lokajuShTau . dR^iShTvA karma shAshvata.n chAntavachcha manastyAgaH kAraNaM nAnyadasti .. 12..\\ svenAtmanA chakShuriva praNetA nishAtyaye tamasA sa.nvR^itAtmA . GYAna.n tu viGYAnaguNena yuktaM karmAshubhaM pashyati varjanIyam .. 13..\\ sarpAnkushAgrANi tathodapAnaM GYAtvA manuShyAH parivarjayanti . aGYAnatastatra patanti mUDhA GYAne phalaM pashya yathA vishiShTam .. 14..\\ kR^itsnastu mantro vidhivatprayukto yaGYA yathoktAstvatha dakShiNAsh cha . annapradAnaM manasaH samAdhiH pa~nchAtmaka.n karmaphala.n vadanti .. 15..\\ guNAtmaka.n karma vadanti vedAs tasmAnmantrA mantramUla.n hi karma . vidhirvidheyaM manasopapattiH phalasya bhoktA tu yathA sharIrI .. 16..\\ shabdAshcha rUpANi rasAshcha puNyAH sparshAshcha gandhAshcha shubhAstathaiva . naro nasa.nsthAna gataH prabhuH syAd etatphala.n sidhyati karma loke .. 17..\\ yadyachchharIreNa karoti karma sharIrayuktaH samupAshnute tat . sharIramevAyatana.n sukhasya duHkhasya chApyAyatana.n sharIram .. 18..\\ vAchA tu yatkarma karoti ki.n chid vAchaiva sarva.n samupAshnute tat . manastu yatkarma karoti ki.n chin manaHstha evAyamupAshnute tat .. 19..\\ yathA guNa.n karma gaNaM phalArthI karotyaya.n karmaphale niviShTaH . tathA tathAya.n guNasamprayuktaH shubhAshubha.n karmaphalaM bhunakti .. 20..\\ matsyo yathA srota ivAbhipAtI tathA kR^itaM pUrvamupaiti karma . shubhe tvasau tuShyatu duShkR^ite tu na tuShyate vai paramasharIrI .. 21..\\ yato jagatsarvamidaM prasUtaM GYAtvAtmavanto vyatiyAnti yattat . yanmantrashabdairakR^itaprakAshaM taduchyamAna.n shR^iNu me paraM yat .. 22..\\ rasairviyukta.n vividhairsh cha gandhair ashabdamasparshamarUpavachcha . agrAhyamavyaktamavarNamekaM pa~ncha prakAra.n sasR^ije prajAnAm .. 23..\\ na strI pumAnvApi napu.nsaka.n cha na sanna chAsatsadasachcha tanna . pashyanti yadbrahmavido manuShyAs tadakSharaM na kSharatIti viddhi .. 24..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 195} manu akSharAtkha.n tato vAyurvAyorjyotistato jalam . jalAtprasUtA jagatI jagatyA.n jAyate jagat .. 1..\\ ime sharIrairjalameva gatvA jalAchcha tejaH pavano.antarikSham . khAdvai nivartanti nabhAvinaste ye bhAvinaste paramApnuvanti .. 2..\\ noShNaM na shItaM mR^idu nApi tIkShNaM nAmla.n kasAyaM madhuraM na tiktam . na shabdavannApi cha gandhavattan na rUpavattatparamasvabhAvam .. 3..\\ sparsha.n tanurveda rasaM tu jihvA ghrANa.n cha gandhA~nshravaNe cha shabdAn . rUpANi chakShurna cha tatpara.n yad gR^ihNantyanadhyAtmavido manuShyAH .. 4..\\ nivartayitvA rasana.n rasebhyo ghrANa.n cha gandhAchchhravaNe cha shabdAt . sparshAttanu.n rUpaguNAttu chakShus tataH paraM pashyati sva.n svabhAvam .. 5..\\ ya odgR^ihItvA hi karoti yachcha yasmiMshcha tAmArabhate pravR^ittim . yasmiMshcha yadyena cha yashcha kartA tatkAraNa.n ta.n samupAyamAhuH .. 6..\\ yachchAbhibhUH sAdhaka.n vyApaka.n cha yanmantravachchha.nsyate chaiva loke . yaH sarvahetuH paramArthakArI tatkAraNa.n kAryamato yadanyat .. 7..\\ yathA cha kashchitsukR^itairmanuShyaH shubhAshubhaM prApnute.athAvirodhAt . eva.n sharIreShu shubhAshubheShu svakarmajairGYAnamidaM nibaddham .. 8..\\ yathA pradIpaH purataH pradIptaH prakAshamanyasya karoti dIpyan . tatheha pa~nchendriya dIpavR^ikShA GYAnapradIptAH paravanta eva .. 9..\\ yathA hi rAGYo bahavo hyamAtyAH pR^ithakpramAnaM pravadanti yuktAH . tadvachchharIreShu bhavanti pa~ncha GYAnaika deshaH paramaH sa tebhyaH .. 10..\\ yathArchiSho.agneH pavanasya vegA marIchayo.arkasya nadIShu chApaH . gachchhanti chAyAnti cha tanyamAnAs tadvachchharIrANi sharIriNA.n tu .. 11..\\ yathA cha kashchitparashu.n gR^ihItvA dhUmaM na pashyejjvalana.n cha kAShThe . tadvachchharIrodara pAni pAdaM chhittvA na pashyanti tato yadanyat .. 12..\\ tAnyeva kAShThAni yathA vimathya dhUma.n cha pashyejjvalanaM cha yogAt . tadvatsubuddhiH samamindriyatvAd budhaH paraM pashyati sva.n svabhAvam .. 13..\\ yathAtmano.a~NgaM patitaM pR^ithivyAM svapnAntare pashyati chAtmano.anyat . shrotrAdi yuktaH sumanAH subuddhir li~NgAttathA gachchhati li~Ngamanyat .. 14..\\ utpattivR^iddhikShayasaMnipAtair na yujyate.asau paramaH sharIrI . anena li~Ngana tu li~Ngamanyad gachchhatyadR^iShTaH pratisandhi yogAt .. 15..\\ na chakShuShA pashyati rUpamAtmano na chApi sa.nsparshamupaitki.n chit . na chApi taiH sAdhayate.atha kAryaM te taM na pashyanti sapashyate tAn .. 16..\\ yathA pradIpe jvalato.analasya santApaja.n rUpamupaiti ki.n chit . na chAntara.n rUpaguNaM bibharti tathaiva taddR^ishyate rUpamasya .. 17..\\ yathA manuShyaH parimuchya kAyam adR^ishyamanyadvishate sharIram . vijR^ijya bhUteShu mahatsu dehaM tadAshraya.n chaiva bibharti rUpam .. 18..\\ kha.n vAyumagniM salila.n tathorvIM samantato.abhyAvishate sharIrI . nAnAshrayAH karmasu vartamAnAH shrotrAdayaH pa~ncha guNA~nshrayante .. 19..\\ shrotra.n khato ghrANamatho pR^ithivyAs tejomaya.n rUpamatho vipAkaH . jalAshrayaH sveda ukto rasash cha vAyvAtmakaH sparshakR^ito guNash cha .. 20..\\ mahatsu bhUteShu vasanti pa~ncha pa~nchendriyArthAshcha tathendriyeShu . sarvANi chaitAni mano.anugAni buddhiM mano.anveti manaH svabhAvam .. 21..\\ shubhAshubha.n karmakR^ita.n yadasya tadeva pratyAdadate svadehe . mano.anuvartanti parAvarANi jalaukasaH srota ivAnukUlam .. 22..\\ chala.n yathAdR^iShTipathaM paraiti sUkShmaM mahadrUpamivAbhipAti . svarUpamAlochayate cha rUpaM para.n tathA budhi pathaM paraiti .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 196} manu yadindriyaistUpakR^itAnpurastAt prAptAnguNAnsa.nsmarate chirAya . teShvindriyeShUpahateShu pashchAt sa buddhirUpaH paramaH svabhAvaH .. 1..\\ yathendriyArthAnyugapatsamastAn nAvekShate kR^itsnamatulyakAlam . yathAbala.n sa~ncarate sa vidvA.ns tasmAtsa ekaH paramaH sharIrI .. 2..\\ rajastamaH sattvamatho tR^itIyaM gachchhatyasau GYAnaguNAnvirUpAn . tathendriyANyAvishate sharIrI hutAshana.n vAyurivendhanastham .. 3..\\ na chakShuShA pashyati rUpamAtmano na pashyati sparshamindriyendriyam . na shrota li~Nga.n shravaNe nidarshanaM tathAgataM pashyati tadvinashyati .. 4..\\ shrotrAdIni na pashyanti sva.n svamAtmAnamAtmanA . sarvaGYaH sarvadarshI cha kShetraGYastAni pashyati .. 5..\\ yathA himavataH pArshvaM pR^iShTha.n chandramaso yathA . na dR^iShTapUrvaM manujairna cha tannAsti tAvatA .. 6..\\ tadvadbhUteShu bhUtAtmA sUkShmo GYAnAtmavAnasau . adR^iShTapUrvashchakShurbhyAM na chAsau nAsti tAvatA .. 7..\\ pashyannapi yathA lakShma jagatsome na vindati . evamasti na vetyetanna cha tanna parAyanam .. 8..\\ rUpavantamarUpatvAdudayAstamaye budhAH . dhiyA samanupashyanti tadgatAH saviturgatim .. 9..\\ tathA buddhipradIpena dUrastha.n suvipashchitaH . pratyAsannaM ninIsanti GYeya.n GYAnAbhisa.nhitam .. 10..\\ na hi khalvanupAyena kash chidartho.abhisidhyati . sUtrajAlairyathAmatsyAnbadhnanti jalajIvinaH .. 11..\\ mR^igairmR^igANA.n grahaNaM pakShiNAM pakShibhiryathA . gajAnA.n cha jagaireva.n GYeyaM GYAnena gR^ihyate .. 12..\\ ahireva hyaheH pAdAnpashyatIti nidarshanam . tadvanmUrtiShu mUrtiShTha.n GYeyaM GYAnena pashyati .. 13..\\ notsahante yathA vettumindriyairindriyANyapi . tathaiveha parA buddhiH paraM buddhyA na pashyati .. 14..\\ yathA chandro hyamAvAsyAmali~NgatvAnna dR^ishyate . na cha nAsho.asya bhavati tathA viddhi sharIriNam .. 15..\\ kShINakosho hyamAvAsya.n chandramA na prakAshate . tadvanmUrti viyuktaH sa~nsharIrI nopalabhyate .. 16..\\ yathA koshAntaraM prApya chandrama bhrAjate punaH . tadvalli~NgAntaraM prApya sharIrI bhrAjate punaH .. 17..\\ janma vR^iddhikShayashchAsya pratyakSheNopalabhyate . sA tu chandramaso vyaktirna tu tasya sharIriNaH .. 18..\\ utpattivR^iddhivyayato yathA sa iti gR^ihyate . chandra eva tvamAvAsyA.n tathA bhavati mUrtimAn .. 19..\\ nAbhisarpadvimu~nchadvA shashina.n dR^ishyate tamaH . visR^ijaMshchopasarpaMshcha tadvatpashya sharIriNam .. 20..\\ yathA chandrArkasa.nyukta.n tamastadupalabhyate . tadvachchharIra sa.nyuktaH sharIrItyupalabhyate .. 21..\\ yathA chandrArkanirmuktaH sa rAhurnopalabhyate . tadvachchharIra nirmuktaH sharIrI nopalabhyate .. 22..\\ yathA chandro hyamAvAsyAM nakShatairyujyate gataH . tadvachchharIra nirmuktaH phalairyujyati karmaNaH .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 197} manu yathA vyaktamida.n shete svapne charati chetanam . GYAnamindriyasa.nyukta.n tadvatpretya bhavAbhavau .. 1..\\ yathAmbhasi prasanne tu rUpaM pashyati chakShuShA . tadvatprasannendriyavA~nGYeya.n GYAnena pashyati .. 2..\\ sa eva lulite tasminyathA rUpaM na pashyati . tathendriyAkulI bhAve GYeya.n GYAne na pashyati .. 3..\\ abuddhiraGYAnakR^itA abuddhyA duShyate manaH . duShTasya manasaH pa~ncha sampraduShyanti mAnasAH .. 4..\\ aGYAnatR^ipto viShayeShvavagAdho na dR^ishyate . adR^iShTvaiva tu pUtAtmA viShayebhyo nivartate .. 5..\\ tarSha chhedo na bhavati puruShasyeha kalmasAt . nivartate tathA tarShaH pApamanta.n gata.n yathA .. 6..\\ viShayeShu cha sa.nsargAchchhAshvatasya nasaMshrayAt . manasA chAnyadAkA~NkShanparaM na pratipadyate .. 7..\\ GYAnamutpadyate pu.nsA.n kShayAtpApasya karmaNaH . athAdarsha talaprakhye pashyatyAtmAnamAtmani .. 8..\\ prasR^itairindriyairduHkhI taireva niyataiH sukhI . tasmAdindriyarUpebhyo yachchhedAtmAnamAtmanA .. 9..\\ indriyebhyo manaH pUrvaM buddhiH paratarA tataH . buddheH paratara.n GYAnaM GYAnAtparataraM param .. 10..\\ avyaktAtprasR^ita.n GYAna.n tato buddhistato manaH . manaH shrotrAdibhiryukta.n shabdAdInsAdhu pashyati .. 11..\\ yastA.nstyajati shabdAdInsarvAshcha vyaktayastathA . vimu~nchatyAkR^iti grAmA.nstAnmuktvAmR^itamashnute .. 12..\\ udyanhi savitA yadvajjR^ijate rasmi mandalam . sa evAstamupAgachchha.nstadevAtmani yachchhati .. 13..\\ antarAtmA tathA dehamAvishyendriya rashmibhiH . prApyendriya guNAnpa~ncha so.astamAvR^itya gachchhati .. 14..\\ pranIta.n karmaNA mArgaM nIyamAnaH punaH punaH . prApnotyaya.n karmaphalaM pravR^iddhaM dharmamAtmavAn .. 15..\\ viShayA vinivartante nirAhArasya dehinaH . rasavarja.n saro.apyasya para.n dR^iShTvA nivartate .. 16..\\ buddhiH karma guNairhInA yadA manasi vartate . tadA sampadyate brahma tatraiva pralaya.n gatam .. 17..\\ asparshanamashR^iNvAnamanAsvAdamadarshanam . aghrANamavitarka.n cha sattvaM pravishate param .. 18..\\ manasyAkR^itayo magnA manastvatigataM matim . matistvatigatA GYAna.n GYAna.n tvabhigataM param .. 19..\\ indriyairmanasaH siddhirna buddhiM budhyate manaH . na buddhirbudhyate.avyakta.n sUkShmastvetAni pashyati .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 198} manu GYAna.n GYeyAbhinirvR^ittaM viddhi GYAnaguNaM manaH . praGYA karaNa sa.nyukta.n tato buddhiH pravartate .. 1..\\ yadA karma guNopetA buddhirmanasi vartate . tadA praGYAyate brahma dhyAnayogasamAdhinA .. 2..\\ seya.n guNavatI buddhirguNeShvevAbhivartate . avatArAbhiniHsrota.n gireH shR^i~NgAdivodakam .. 3..\\ yadA nirguNamApnoti dhyAnaM manasi pUrvajam . tadA praGYAyate brahma nikasyaM nikase yathA .. 4..\\ manastvapahR^itaM buddhimindriyArtha nidarshanam . na samakSha.n guNAvekShi nirguNasya nidarshanam .. 5..\\ sarvANyetAni sa.nvArya dvArANi manasi sthitaH . manasyekAgratA.n kR^itvA tatparaM pradipadyate .. 6..\\ yathA mahAnti bhUtAni nivartante guNakShaye . tathendriyANyupAdAya buddhirmanasi vartate .. 7..\\ yadA manasi sA buddhirvartate.antarachAriNI . vyavasAyaguNopetA tadA sampadyate manaH .. 8..\\ guNavadbhirguNopeta.n yadA dhyAnaguNaM manaH . tadA sarvaguNAnhitvA nirguNaM pratipadyate .. 9..\\ avyaktasyeha viGYAne nAsti tulyaM nidarshanam . yatha nAsti padanyAsaH kasta.n viShayamApnuyAt .. 10..\\ tapasA chAnumAnena guNairjAtyA shrutena cha . ninIsettatparaM brahma vishUdhenAntarAtmanA .. 11..\\ guNahIno hi taM mArgaM bahirsamanuvartate . guNAbhAvAtprakR^ityA cha nistarkya.n GYeya saMmitam .. 12..\\ nairguNyAdbrahma chApnoti saguNatvAnnivartate . guNaprasAriNI buddhirhutAshana ivendhane .. 13..\\ yathA pa~ncha vimuktAni indriyANi svakarmabhiH . tathA tatparamaM brahma vimuktaM prakR^iteH param .. 14..\\ evaM prakR^ititaH sarve prabhavanti sharIriNaH . nivartante nivR^ittau cha sarvaM naivopayAnti cha .. 15..\\ puruShaH prakR^itirbuddhirvisheShAshchendriyANi cha . aha~NkAro.abhimAnashcha sambhUto bhUtasa~nj~nakaH .. 16..\\ ekasyAdyA pravR^ittistu pradhAnAtsampravartate . dvitIyA mithuna vyaktimavisheShAnniyachchhati .. 17..\\ dharmAdutkR^iShyate shreyastathAshreyo.apyadharmataH . rAgavAnprakR^iti.n hyeti virakto GYAnavAnbhavet .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 199} manu yadA te pa~nchabhiH pa~ncha vimuktA manasA saha . atha taddrakShyase brahma manau sUtramivArpitam .. 1..\\ tadeva cha yathA sUtra.n suvarNe vartate punaH . muktAsvatha pravAleShu mR^inmaye rAjate tathA .. 2..\\ tadvadgoShu manuShyeShu tadvaddhasti mR^igAdiShu . tadvatkIta pata~NgeShu prasaktAtmA svakarmabhiH .. 3..\\ yena yena sharIreNa yadyatkarma karotyayam . tena tena sharIreNa tattatphalamupAshnute .. 4..\\ yathA hyekarasA bhUmiroShadhyAtmAnusAriNI . tathA karmAnugA buddhirantarAtmAnudarshinI .. 5..\\ GYAnapUrvodbhavA lipsA lipsA pUrvAbhisandhitA . abhisandhi pUrvaka.n karma karma mUlaM tataH phalam .. 6..\\ phala.n karmAtmaka.n vidyAtkarma GYeyAtmakaM tathA . GYeya.n GYAnAtmakaM vidyAjGYAnaM sadasadAtmakam .. 7..\\ GYAnAnA.n cha phalAnAM cha GYeyAnAM karmaNAM tathA . kShayAnte tatphala.n divya.n GYAnaM GYeya pratiShThitam .. 8..\\ mahaddhi paramaM bhUta.n yuktAH pashyanti yoginaH . abuddhAstaM na pashyanti hyAtmasthA guNabuddhayaH .. 9..\\ pR^ithivI rUpato rUpamapAm iha mahattaram . adbhyo mahattara.n tejastejasaH pavano mahAn .. 10..\\ pavanAchcha mahadvyoma tasmAtparataraM manaH . manaso mahatI buddhirbuddheH kAlo mahAnsmR^itaH .. 11..\\ kAlAtsa bhagavAnviShNuryasya sarvamida.n jagat . nAdirna madhyaM naivAntastasya devasya vidyate .. 12..\\ anAditvAdamadhyatvAdanantatvachcha so.avyayaH . atyeti sarvaduHkhAni duHkha.n hyantavaduchyate .. 13..\\ tadbrahma paramaM prokta.n taddhAma parama.n smR^itam . tadgatvA kAlaviShayAdvibhuktA bhokShamAshritAH .. 14..\\ guNaistvetaiH prakAshante nirguNatvAttataH param . nivR^itti lakShaNo dharmastathAnantyAya kalpate .. 15..\\ R^icho yajU.nsi sAmAni sharIrANi vyapAshritAH . jihvAgreShu pravartante yatnasAdhyA vinAshinaH .. 16..\\ na chaivamiShyate brahma sharIrAshraya sambhavam . na yatnasAdhya.n tadbrahma nAdi madhyaM na chAntavat .. 17..\\ R^ichAmAdistathA sAmnA.n yajuShAmAdiruchyate . antashchAdimatA.n dR^iShTo na chAdirbrahmaNaH smR^itaH .. 18..\\ anAditvAdanantatvAttadanantamathAvyayam . avyayatvAchcha nirdvandha.n dvandhAbhAvAttataH param .. 19..\\ adR^iShTato.anupAyAchcha apyasandheshcha karmaNaH . na tena martyAH pashyanti yena gachchhanti tatparam .. 20..\\ viShayeShu cha sa.nsargAchchhAshvatasya cha darshanAt . manasA chAnyadAkA~NkShanparaM na pratipadyate .. 21..\\ guNAnyadiha pashyanti tadichchhantyapare janAH . paraM naivAbhikA~NkShanti nirguNatvAdguNArthinaH .. 22..\\ guNairyastvavarairyuktaH katha.n vidyAdguNAnimAn . anumAnAddhi gantavya.n guNairavayavaiH saha .. 23..\\ sUkShmeNa manasA vidmo vAchA vaktuM na shaknumaH . mano hi manasA grAhya.n darshanena cha darshanam .. 24..\\ GYAnena nirmalIkR^itya buddhiM buddhyA tathA manaH . manasA chendriyagrAmamanantaM pratipadyate .. 25..\\ buddhiprahIno manasAsamR^iddhas tathA nirAshIrguNatAm upaiti . para.n tyajantIha vilobhyamAnA hutAshana.n vAyurivendhanastham .. 26..\\ guNAdAne viprayoge cha teShAM manaH sadA buddhiparAvarAbhyAm . anenaiva vidhinA sampravR^itto guNAdAne brahma sharIrameti .. 27..\\ avyaktAtmA puruSho.avyaktakarmA so.avyaktatva.n gachchhati hyantakAle . tairevAya.n chendriyairvardhamAnair glAyadbhirvA vartate karma rUpaH .. 28..\\ sarvairaya.n chendriyaiH samprayukto dehaH prAptaH pa~ncha bhUtAshrayaH syAt . nAsAmarthyAdgachchhati karmaNeha hInastena parameNAvyayena .. 29..\\ pR^ithivyA naraH pashyati nAntamasyA hyantashchAsyA bhavitA cheti viddhi . paraM nayantIha vilobhyamAnaM yathA plava.n vAyurivArNavastham .. 30..\\ divAkaro guNamupalabhya nirguNo yathA bhavedvyapagatarashmimandalaH . tathA hyasau muniriha nirvisheShavAn sa nirguNaM pravishati brahma chAvyayam .. 31..\\ anAgati.n sukR^itimatAM parA.n gatiM svayambhuvaM prabhava nidhAnamavyayam . sanAtana.n yadamR^itamavyayaM padaM vichArya ta.n shamamamR^itatvamashnute .. 32..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 200} y pitAmaha mahAprAGYa pundarIkAkShamachyutam . kartAramakR^ita.n viShNuM bhUtAnAM prabhavApyayam .. 1..\\ nArAyaNa.n hR^iShIkesha.n govindamaparAjitam . tattvena bharatashreShTha shrotumichchhAmi keshavam .. 2..\\ bhii shruto.ayamartho rAmasya jAmadagnyasya jalpataH . nAradasya cha devarSheH kR^iShNadvaipAyanasya cha .. 3..\\ asito devalastAta vAlmIkishcha mahAtapAH . mArkandeyashcha govinde kathayatyadbhutaM mahat .. 4..\\ keshavo bharatashreShTha bhagavAnIshvaraH prabhuH . puruShaH sarvamityeva shrUyate bahudhA vibhuH .. 5..\\ ki.n tu yAni vidurloke brAhmaNAH shAr~NgadhanvanaH . mAhAtmyAni mahAbAho shR^iNu tAni yudhiShThira .. 6..\\ yAni chAhurmanuShyendra ye purANavido janAH . asheSheNa hi govinde kIrtayiShyAmi tAnyaham .. 7..\\ mahAbhUtAni bhUtAtmA mahAtmA puruShottamaH . vAyurjyotistathA chApaH kha.n gAM chaivAnvakalpayat .. 8..\\ sa dR^iShTvA pR^ithivI.n chaiva sarvabhUteshvaraH prabhuH . apsveva shayana.n chakre mahAtmA puruShottamaH .. 9..\\ sarvatejomayastasmi~nshayAnaH shayane shubhe . so.agraja.n sarvabhUtAnAM sa~NkarShaNamachintayat .. 10..\\ Ashraya.n sarvabhUtAnAM manaseti vishushruma . sa dhArayati bhUtAtmA ubhe bhUtabhaviShyatI .. 11..\\ tatastasminmahAbAho prAdurbhUte mahAtmani . bhAskarapratima.n divyaM nAbhyAM padmamajAyata .. 12..\\ sa tatra bhagavAndevaH puShkare bhAsayandishaH . brahmA samabhavattAta sarbva bhUtapitAmahaH .. 13..\\ tasminnapi mahAbAho prAdurbhUte mahAtmani . tamasaH pUrvajo jaGYe madhurnAma mahAsuraH .. 14..\\ tamugramugrakarmANamugrAM buddhi.n samAsthitam . brahmaNopachiti.n kurva~njaghAna puruShottamaH .. 15..\\ tasya tAta vadhAtsarve devadAnava mAnavAH . madhusUdanamityAhurvR^iShabha.n sarvasAtvatAm .. 16..\\ brahmA tu sasR^ije putrAnmAnasAndakSha saptamAn . marIchimatrya~Ngirasau pulastyaM pulaha.n kratum .. 17..\\ marIchiH kashyapa.n tAta putraM chAsR^ijadagrajam . mAnasa.n janayAmAsa taijasaM brahmasattamam .. 18..\\ a~NguShThAdasR^ijadbrahmA marIcherapi pUrvajam . so.abhavadbharatashreShTha dakSho nAma prajApatiH .. 19..\\ tasya pUrvamajAyanta dasha tisrashcha bhArata . prajApaterduhitarastAsA.n jyeShThAbhavadditiH .. 20..\\ sarvadharmavisheShaGYaH puNyakIrtirmahAyashAH . mArIchaH kashyapastAta sarvAsAmabhavatpatiH .. 21..\\ utpAdya tu mahAbhAgastAsAmavarajA dasha . dadau dharmAya dharmaGYo dakSha eva prajApatiH .. 22..\\ dharmasya vasavaH putrA rudrAshchAmitatejasaH . vishvedevAshcha sAdhyAshcha marutvantashcha bhArata .. 23..\\ aparAstu yavIyasyastAbhyo.anyAH sapta viMshatiH . somastAsAM mahAbhAgaH sarvAsAmabhavatpatiH .. 24..\\ itarAstu vyajAyanta gandharvA.nsturagAndvijAn . gAshcha kimpuruShAnmatsyAnaudbhidAMshcha vanaspatIn .. 25..\\ AdityAnaditirjaGYe deva shreShThAnmahAbalAn . teShA.n viShNurvAmano.abhUdgovindashchAbhavatprabhuH .. 26..\\ tasya vikramaNAdeva devAnA.n shrIrvyavardhata . dAnavAshcha parAbhUtA daiteyI chAsurI prajA .. 27..\\ viprachitti pradhAnAMshchcha dAnavAnasR^ijaddanuH . ditistu sarvAnasurAnmahAsattvAnvyajAyata .. 28..\\ ahorAtra.n cha kAlaM cha yathartu madhusUdanaH . pUrvAhna.n chAparAhnaM cha sarvamevAnvakalpayat .. 29..\\ buddyApaH so.asR^ijanmeghA.nstathA sthAvaraja~NgamAn . pR^ithivI.n so.asR^ijadvishvAM sahitAM bhUri tejasA .. 30..\\ tataH kR^iShNo mahAbAhuH punareva yudhiShThira . brAhmaNAnA.n shataM shreShThaM mukhAdasR^ijata prabhuH .. 31..\\ bAhubhyA.n kShatriya shata.n vaishyAnAmUrutaH shatam . padbhyA.n shUdra shata.n chaiva keshavo bharatarshabha .. 32..\\ sa eva.n chaturo varNAnsamutpAdya mahAyashAH . adhyakSha.n sarvabhUtAnA.n dhAtAramakarotprabhuH .. 33..\\ yAvadyAvadabhUchchhraddhA deha.n dhArayituM nR^iNAm . tAvattAvadajIva.nste nAsIdyama kR^itaM bhayam .. 34..\\ na chaiShAM maithuno dharmo babhUva bharatarShabha . sa~NkalpAdeva chaiteShAm apatyamudapadyata .. 35..\\ tatra tretAyuge kAle sa~NkalpAjjAyate prajA . na hyabhUnmaithuno dharmasteShAmapi janAdhipa .. 36..\\ dvApare maithuno dharmaH prajAnAmabhavannR^ipa . tathA kaliyuge rAjandvandvamApedire janAH .. 37..\\ eSha bhUtapatistAta svadhyakShashcha prakIrtitaH . niradhyakShA.nstu kauteya kIrtayiShyAmi tAnapi .. 38..\\ dakShiNApatha janmAnaH sarve talavarAndhrikAH . utsAH pulindAH shabarAshchUchupA mandapaiH saha .. 39..\\ uttarA pathajanmAnaH kIrtayiShyAmi tAnapi . yauna kAmbojagAndhArAH kirAtA barbaraiH saha .. 40..\\ ete pApakR^itastAta charanti pR^ithivImimAm . shvakAkabalagR^idhrANA.n sadharmANo narAdhipa .. 41..\\ naite kR^itayuge tAta charanti pR^ithivImimAm . tretA prabhR^iti vartante te janA bharatarShabha .. 42..\\ tatastasminmahAghore sandhyAkAle yugAntake . rAjAnaH samasajjanta samAsAdyetaretaram .. 43..\\ evameSha kurushreShTha prAdurbhAvo mahAtmanaH . devadevarShirAchasta nAradaH sarvalokadR^ish .. 44..\\ nArado.apyatha kR^iShNasya paraM mene narAdhipa . shAshvatatvaM mahAbAho yathAva bharatarShabha .. 45..\\ evameSha mahAbAhuH keshavaH satyavikramaH . achintyaH pundarIkAkSho naiSha kevalamAnuShaH .. 46..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 201} y ke pUrvamAsanpatayaH prajAnAM bharatarShabha . ke charShayo mahAbhAgA dikShu pratyekashaH smR^itAH .. 1..\\ bhii shrUyatAM bharatashreShTha yanmA tvaM paripR^ichchhasi . prajAnAM patayo ye sma dikShu pratyekashaH smR^itAH .. 2..\\ ekaH svayambhUrbhagavAnAdyo brahmA sanAtanaH . brahmaNaH sapta putrA vai mahAtmAnaH svayambhuvaH .. 3..\\ marIchiratrya~Ngirasau pulastyaH pulahaH kratuH . vasiShThashcha mahAbhAgaH sadR^ishA vai svayambhuvA .. 4..\\ sapta brahmANa ityeSha purANe nishchayo gataH . ata UrdhvaM pravakShyAmi sarvAneva prajApatIn .. 5..\\ atrivaMshasamutpanno brahmayoniH sanAtanaH . prAchInabarhirbhavagA.nstasmAtprAchetaso dasha .. 6..\\ dashAnA.n tanayastveko dakSho nAma prajApatiH . tasya dve nAmanI loke dakShaH ka iti chochyate .. 7..\\ marIcheH kashyapaH putrastasya dve nAmanI shrute . ariShTanemirityeka.n kashyapetyapara.n viduH .. 8..\\ a~NgashchaivaurasaH shrImAnrAjA bhaumashcha vIryavAn . sahasra.n yashcha divyAnAM yugAnAM paryupAsitA .. 9..\\ aryamA chaiva bhagavAnye chAnye tanayA vibho . ete pradeshAH kathitA bhuvanAnAM prabhAvanAH .. 10..\\ shashabindoshcha bhAryANA.n sahasrANi dashAchyuta . ekaikasyA.n sahasra.n tu tanayAnAmabhUttadA .. 11..\\ eva.n shatasahasrANAM shata.n tasya mahAtmanaH . putrANAM na cha te ka.n chidichchhantyanyaM prajApatim .. 12..\\ prajAmAchakShate viprAH paurANI.n shAshabindavIm . sa vR^iShNivaMshaprabhavo mahAnvaMshaH prajApateH .. 13..\\ ete prajAnAM patayaH samuddiShTA yashasvinaH . ataH paraM pravakShyAmi devA.nstribhuvaneshvarAn .. 14..\\ bhago.aMshashchAryamA chaiva mitro.atha varuNastathA . savitA chaiva dhAtA cha vivasvAMshcha mahAbalaH .. 15..\\ pUsA tvastA tathaivendro dvAdasho viShNuruchyate . ta ete dvAdashAdityAH kashyapasyAtmasambhavAH .. 16..\\ nAsatyashchaiva dasrashcha smR^itau dvAvashvinAvapi . mArtandasyAtmajAvetAvastamasya prajApateH .. 17..\\ tvastushchaivAtmajaH shrImAnvishvarUpo mahAyashaH . ajaikapAdahirbudhnyo virUpAkSho.atha raivataH .. 18..\\ harashcha bahurUpashcha tryambakashcha sureshvaraH . sAvitrashcha jayantashcha pinAkI chAparAjitaH . pUrvameva mahAbhAgA vasavo.astau prakIrtitAH .. 19..\\ eta eva.nvidhA devA manoreva prajApateH . te cha pUrve surAshcheti dvividhA pitaraH smR^itAH .. 20..\\ shIlarUparatAstvanye tathAnye siddhasAdhyayoH . R^ibhavo marutashchaiva devAnA.n choditA gaNAH .. 21..\\ evamete samAmnAtA vishvedevAstathAshvinau . AdityAH kShatriyAsteShA.n vishastu marutastathA .. 22..\\ ashvinau tu matau shUdrau tapasyugre samAhitau . smR^itAstva~Ngiraso devA brAhmaNA iti nishchayaH . ityetatsarvadevAnA.n chAturvarNyaM prakIrtitam .. 23..\\ etAnvai prAtarutthAya devAnyastu prakIrtayet . svajAdanyakR^itAchchaiva sarvapApAtpramuchyate .. 24..\\ yavakrIto.atha raibhyashcha arvAvasu parAvasU . aushijashchaiva kakShIvAnnalashchA~NgirasaH sutAH .. 25..\\ R^iShermedhAtitheH putraH kaNvo barhiShadastathA . trailokyabhAvanAstAta prAchyA.n saptarShayastathA .. 26..\\ unmucho vimuchashchaiva svastyAtreyashcha vIryavAn . pramuchashchedhmavAhashcha bhagavA.n cha dR^idha vrataH .. 27..\\ mitrA varuNayoH putrastathAgasthyaH pratApavAn . ete brahmarShayo nityamAshritA dakShiNA.n disham .. 28..\\ ruShadguH kavaso dhaumyaH parivyAdhashcha vIryavAn . ekatashcha dvitashchaiva tritashchaiva maharShayaH .. 29..\\ atreH putrashcha bhagavA.nstathA sArasvataH prabhuH . ete nava mahAtmAnaH pashchimAmAshritA disham .. 30..\\ Atreyashcha vasiShThashcha kashyapashcha mahAnR^iShiH . gautamaH sabharadvAjo vishvAmitro.atha kaushikaH .. 31..\\ tathaiva putro bhagavAnR^ichIkasya mahAtmanaH . jamadagnishcha saptaite udIchI.n dishamAshritAH .. 32..\\ ete pratidisha.n sarve kIrtitAstigmatejasaH . sAkShibhUtA mahAtmAno bhuvanAnAM prabhAvanAH .. 33..\\ evamete mahAtmAnaH sthitAH pratyekasho dishaH . eteShA.n kIrtanaM kR^itvA sarvapApaiH pramuchyate .. 34..\\ yasyA.n yasyA.n dishi hyete tAM dishaM sharaNaM gataH . muchyate sarvapApebhyaH svastimAMshcha gR^ihAnvrajet .. 35..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 202} y pitAmaha mahAprAGYa yudhi satyaparAkrama . shrotumichchhAmi kArtsnyena kR^iShNamavyayamIshvaram .. 1..\\ yachchAsya tejaH sumahadyachcha karma purAtanam . tanme sarva.n yathAtattvaM prabrUhi bharatarShabha .. 2..\\ tiryagyonigata.n rUpa.n kathaM dhAritavAnhariH . kena kAryavisargeNa tanme brUhi pitAmaha .. 3..\\ bhii purAhaM mR^igayA.n yAto mArkandeyAshrame sthitaH . tatrApashyaM munigaNAnsamAsInAnsahasrashaH .. 4..\\ tataste madhuparkeNa pUjA.n chakruratho mayi . pratigR^ihya cha tAM pUjAM pratyanandamR^iShInaham .. 5..\\ kathaiShA kathitA tatra kashyapena maharShiNA . manaH prahlAdinI.n divyAM tAmihaikamanAH shR^iNu .. 6..\\ purA dAnavamukhyAhi krodhalobha samanvitAH . balena mattAH shatasho narakAdyA mahAsurAH .. 7..\\ tathaiva chAnye bahavo dAnavA yuddhadurmadAH . na sahante sma devAnA.n samR^iddhi.n tAmanuttamAm .. 8..\\ dAnavairardyamAnAstu devA devarShayastathA . na sharma lebhire rAjanvishamAnAstatastataH .. 9..\\ pR^ithivI.n chArtarUpAM te samapashyandivaukasaH . dAnavairabhisa~NkIrNA.n ghorarUpairmahAbalaiH . bhArArtAmapakR^iShTA.n cha duHkhitA.n saMnimajjatIm .. 10..\\ athAditeyAH sa.nstrastA brahmANamidamabruvan . katha.n shakyAmahe brahmandAnavairupamardanam .. 11..\\ svayambhUstAnuvAchedaM nisR^iShTo.atra vidhirmayA . te vareNAbhisaMmattA balena cha madena cha .. 12..\\ nAvabhotsyanti saMmUDhA viShNumavyaktadarshanam . varAharUpiNa.n devamadhR^iShyamamarairapi .. 13..\\ eSha vegena gatvA hi yatra te dAnavAdhamAH . antarbhUmigatA ghorA nivasanti sahasrashaH . shamayiShyati shrutvA te jahR^iShuH surasattamAH .. 14..\\ tato viShNurmahAtejA vArAha.n rUpamAshritaH . antarbhUmi.n sampravishya jagAmaditijAnprati .. 15..\\ dR^iShTvA cha sahitAH sarve daityAH sattvamamAnuSham . prasahya sahasA sarve santasthuH kAlamohitAH .. 16..\\ sarve cha samabhidrutya varAha.n jagR^ihuH samam . sa~NkruddhAshcha varAha.n ta.n vyakarShanta samantataH .. 17..\\ dAnavendrA mahAkAyA mahAvIryA balochchhritAH . nAshaknuvaMshcha ki.n chitte tasya kartuM tadA vibho .. 18..\\ tato.agamanvismaya.n te dAnavendrA bhayAttadA . saMshaya.n gatamAtmAnaM menire cha sahasrashaH .. 19..\\ tato devAdi devaH sa yogAtmA yogasArathiH . yogamAsthAya bhagavA.nstadA bharatasattama .. 20..\\ vinanAda mahAnAda.n kShobhayandaityadAnavAn . saMnAditA yena lokAH sarvAshchaiva disho dasha .. 21..\\ tena saMnAdashabdena lokAH sa~NkShobhamAgaman . sambhrantAshcha dishaH sarvA devAH shakrapurogamAH .. 22..\\ nirvicheShTa.n jagachchApi babhUvAtibhR^ishaM tadA . sthAvara.n ja~NgamaM chaiva tena nAdena mohitam .. 23..\\ tataste dAnavAH sarve tena shabdena bhIsitAH . peturgatAsavashchaiva viShNutejo vimohitAH .. 24..\\ rasAtala gatAMshchaiva varAhastridashadviShaH . khuraiH sandArayAmAsa mA.nsamedo.asthi sa~ncayam .. 25..\\ nAdena tena mahatA sanAtana iti smR^itaH . padmanAbho mahAyogI bhUtAchAryaH sa bhUtarAj .. 26..\\ tato devagaNAH sarve pitAmahamupAbruvan . nAdo.aya.n kIdR^isho deva naina.n vidma vayaM vibho . ko.asau hi kasya vA nAdo yena vihvalita.n jagat .. 27..\\ etasminnantare viShNurvArAha.n rUpamAsthitaH . udatiShThanmahAdevaH stUyamAno maharShibhiH .. 28..\\ pitaamaha nihatya dAnava patInmAhA varShmA mahAbalaH . eSha devo mahAyogI bhUtAtmA bhUtabhAvanaH .. 29..\\ sarvabhUteshvaro yogI yonirAtmA tathAtmanaH . sthirI bhavata kR^iShNo.aya.n sarvapApapranAshanaH .. 30..\\ kR^itvA karmAtisAdhvetadashakyamamitaprabhuH . samAyAtaH svamAtmAnaM mahAbhAgo mahAdyutiH . padmanAbho mahAyogI bhUtAtmA bhUtabhAvanaH .. 31..\\ na santApo na bhIH kAryA shoko vA surasattamAH . vidhireSha prabhAvashcha kAlaH sa~NkShaya kArakaH . lokAndhArayatAnena nAdo mukto mahAtmanA .. 32..\\ sa eva hi mahAbhAgaH sarvalokanamaskR^itaH . achyutaH pundarIkAkShaH sarvabhUtasamudbhavaH .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 203} y yogaM me parama.n tAta mokShasya vada bhArata . tamaha.n tattvato GYAtumichchhAmi vadatA.n vara .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . sa.nvadaM mokShasa.nyukta.n shiShyasya guruNA saha .. 2..\\ kashchidbrAhmaNamAsInamAchAryamR^iShisattamam . shiShyaH paramamedhAvI shreyo.arthI susamAhitaH . charaNAvupasa~NgR^ihya sthitaH prA~njalirabravIt .. 3..\\ upAsanAtprasanno.asi yadi vai bhagavanmama . saMshayo me mahAnkashchittanme vyAkhyAtumarhasi .. 4..\\ kutashchAha.n kutashcha tvaM tatsamyagbrUhi yatparam . katha.n cha sarvabhUteShu sameShu dvijasattama . samyagvR^ittA nivartante viparItAH kShayodayAH .. 5..\\ vedeShu chApi yadvAkya.n laukimaM vyApaka.n cha yat . etadvidvanyathAtattva.n sarvaM vyAkhyAtumarhasi .. 6..\\ guru shR^iNu shiShyamahAprAGYa brahma guhyamidaM param . adhyAtma.n sarvabhUtAnAmAgamAnA.n cha yadvasu .. 7..\\ vAsudevaH sarvamida.n vishvasya brahmaNo mukham . satya.n dAnamatho yaGYastitikShA dama Arjavam .. 8..\\ puruSha.n sanAtanaM viShNuM yattadvedavido viduH . sarga pralaya kartAramavyaktaM brahma shAshvatam . tadidaM brahma vArShNeyamitihAsa.n shR^iNuShva me .. 9..\\ brAhmaNo brAhmaNaiH shrAvyo rAjanyaH kShatriyaistathA . mAhAtmya.n devadevasya viShNoramitatejasaH . arhastvamasi kalyAna vArShNeya.n shR^iNu yatparam .. 10..\\ kAlachakramanAdyantaM bhAvAbhAva svalakShaNam . trailokya.n sarvabhUteShu chakravatparivartate .. 11..\\ yattadakSharamavyaktamamR^itaM brahma shAshvatam . vadanti puruShavyAghra.n keshavaM puruSharShabham .. 12..\\ pitR^IndevAnR^iShIMshchaiva tathA vai yakShadAnavAn . nAgAsuramanuShyAMshcha sR^ijate paramo.avyayaH .. 13..\\ tathaiva veda shAstrANi lokadharmAMshcha shAshvatAn . pralaye prakR^itiM prApya yugAdau sR^ijate prabhuH .. 14..\\ yathartuShvR^ituli~NgAni nAnArUpANi paryaye . dR^ishyante tAni tAnyeva tathA brahmAha rAtriShu .. 15..\\ atha yadyadyadA bhAvi kAlayogAdyugAdiShu . tattadutpadyate GYAna.n lokayAtrA vidhAnajam .. 16..\\ yugAnte.antarhitAnvedAnsetihAsAnmaharShayaH . lebhire tapasA pUrvamanuGYAtAH svayambhuvA .. 17..\\ vedavidveda bhagavAnvedA~NgAni bR^ihaspatiH . bhArgavo nItishAstra.n cha jagAda jagato hitam .. 18..\\ gAndharvaM nArado vedaM bharadvAjo dhanurgraham . devarShicharita.n gArgyaH kR^iShNAtreyash chikitsitam .. 19..\\ nyAyatantrANyanekAni taistairuktAni vAdibhiH . hetvAgama sadAchArairyadukta.n tadupAsyate .. 20..\\ anAdya.n yatparaM brahma na devA narShayo viduH . ekastadveda bhagavAndhAtA nArAyaNaH prabhuH .. 21..\\ nArAyaNAdR^iShigaNAstathA mukhyAH surAsurAH . rAjarShayaH purANAshcha parama.n duHkhabheShajam .. 22..\\ puruShAdhiShThitaM bhAvaM prakR^itiH sUyate tadA . hetuyuktamataH sarva.n jagatsamparivartate .. 23..\\ dIpAdanye yathA dIpAH pravartante sahasrashaH . prakR^itiH sR^ijate tadvadAnantyAnnApachIyate .. 24..\\ avyaktakarmajA buddhiraha~NkAraM prasUyate . AkAsha.n chApyaha~NkArAdvAyurAkAshasambhavaH .. 25..\\ vAyostejastatashchApastvadbhyo hi vasudhodgatA . mUlaprakR^itayo.astau tA jagadetAsvavasthitam .. 26..\\ GYAnendriyANyataH pa~ncha pa~ncha karmendriyANyapi . viShayAH pa~ncha chaika.n cha vikAre sodashaM manaH .. 27..\\ shrotra.n tvakchakShuShI jihvA ghrANaM pa~nchendriyANyapi . padau pAyurupasthashcha hastau vAkkarmaNAm api .. 28..\\ shabdaH sparsho.atha rUpa.n cha raso gandhastathaiva cha . viGYeya.n vyApaka.n chittaM teShu sarvagataM manaH .. 29..\\ rasaGYAne tu jihveya.n vyAhR^ite vAktathaiva cha . indriyairvividhairyukta.n sarvaM vyastaM manastathA .. 30..\\ vidyAttu sodashaitAni daivatAni vibhAgashaH . deheShu GYAnakartAramupAsInamupAsate .. 31..\\ tadvatsomaguNA jihvA gandhastu pR^ithivI guNaH . shrotra.n shabdaguNa.n chaiva chakShuragnerguNastathA . sparsha.n vAyuguNaM vidyAtsarvabhUteShu sarvadA .. 32..\\ manaH sattvaguNaM prAhuH sattvamavyaktaja.n tathA . sarvabhUtAtmabhUtastha.n tasmAdbudhyeta buddhimAn .. 33..\\ ete bhAvA jagatsarva.n vahanti sacharAcharam . shritA virajasa.n deva.n yamAhuH paramaM padam .. 34..\\ navadvAraM puraM puNyametairbhAvaiH samanvitam . vyApya shete mahAnAtmA tasmAtpuruSha uchyate .. 35..\\ ajaraH so.amarashchaiva vyaktAvyaktopadeshavAn . vyApakaH saguNaH sUkShmaH sarvabhUtaguNAshrayaH .. 36..\\ yathA dIpaH prakAshAtmA hrasvo vA yadi vA mahAn . GYAnAtmAna.n tathA vidyAtpuruSha.n sarvajantuShu .. 37..\\ so.atra vedayate vedya.n sa shR^iNoti sa pashyati . kAraNa.n tasya deho.aya.n sa kartA sarvakarmaNAm .. 38..\\ agnirdAru gato yadvadbhinne dArau na dR^ishyate . tathaivAtmA sharIrastho yogenaivAtra dR^ishyate .. 39..\\ nadIShvApo yathA yuktA yathA sUrye marIchayaH . santanvAnA yathA yAnti tathA dehAH sharIriNAm .. 40..\\ svapnayoge yathaivAtmA pa~nchendriya samAgataH . dehamutsR^ijya vai yAti tathaivAtropalabhyate .. 41..\\ karmaNA vyApyate pUrva.n karmaNA chopapadyate . karmaNA nIyate.anyatra svakR^itena balIyasA .. 42..\\ sa tu dehAdyathA deha.n tyaktvAnyaM pratipadyate . tathA ta.n sampravakShyAmi bhUtagrAmaM svakarmajam .. 43..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 204} guru chaturvidhAni bhUtAni sthAvarANi charANi cha . avyaktaprabhavAnyAhuravyaktanidhanAni cha . avyaktanidhana.n vidyAdavyaktAtmAtmakaM manaH .. 1..\\ yathAshvattha kanIkAyAmantarbhUto mahAdrumaH . niShpanno dR^ishyate vyaktamavyaktAtsambhavastathA .. 2..\\ abhidravatyayaH kAnta mayo nishchetanAvubhau . svabhAvahetujA bhAvA yadvadanyadapIdR^isham .. 3..\\ tadvadavyaktajA bhAvAH kartuH kAraNalakShaNAH . achetanAshchetayituH kAraNAdabhisa.nhitAH .. 4..\\ na bhUH kha.n dyaurna bhUtAni narShayo na surAsurAH . nAnyadAsIdR^ite jIvamAsedurna tu sa.nhitam .. 5..\\ sarvanItyA sarvagataM maho hetusalakShaNam . aGYAnakarma nirdiShTametatkAraNalakShaNam .. 6..\\ tatkAraNairhi sa.nyukta.n kAryasa~Ngraha kArakam . yenaitadvartate chakramanAdi nidhanaM mahat .. 7..\\ avyaktanAbha.n vyaktAraM vikAra parimandalam . kShetraGYAdhiShThita.n chakra.n snigdhAkShaM vartate dhruvam .. 8..\\ snigdhatvAttilavatsarva.n chakre.asminpIDyate jagat . tilapIDairivAkramya bhogairaGYAnasambhavaiH .. 9..\\ karma tatkurute tarShAdaha~NkAraparigraham . kAryakAraNa sa.nyoge sa heturupapAditaH .. 10..\\ nAtyeti kAraNa.n kAryaM na kAryaM kAraNaM tathA . kAryANA.n tUpakaraNe kAlo bhavati hetumAn .. 11..\\ hetuyuktAH prakR^itayo vikArAsh cha parasparam . anyonyamabhivartante puruShAdhiShThitAH sadA .. 12..\\ sarajastAmasairbhAvaishchyuto hetubalAnvitaH . kShetraGYamevAnuyAti pA.nsurvAterito yathA . na cha taiH spR^ishyate bhAvo na te tena mahAtmanA .. 13..\\ sarajasko.arajaskashcha sa vai vAyuryathA bhavet . tathaitadantara.n vidyAtkShetrakShetraGYayorbudhaH . abhyAsAtsa tathAyukto na gachchhetprakR^itiM punaH .. 14..\\ sandehametamutpannamachhinadbhagavAnR^iShiH . tathA vArtA.n samIkSheta kR^italakShaNasaMmitAm .. 15..\\ bIjAnyagnyupadagdhAni na rohanti yathA punaH . GYAnadagdhaistathA kleshairnAtmA sambadhyate punaH .. 16..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 205} guru pravR^itti lakShaNo dharmo yathAyamupapadyate . teShA.n viGYAnaniShThAnAmanyattattvaM na rochate .. 1..\\ durlabhA veda vidvA.nso vedokteShu vyavasthitAH . prayojanamatastvatra mArgamichchhanti sa.nstutam .. 2..\\ sadbhirAcharitatvAttu vR^ittametadagarhitam . iya.n sA buddhiranyeyaM yayA yAti parA.n gatim .. 3..\\ sharIravAnupAdatte mohAtsarvaparigrahAn . kAmakrodhAdibhirbhAvairyukto rAjasa tAmasaiH .. 4..\\ nAshuddhamAcharettasmAdabhIpsandehayApanam . karmaNo vivara.n kurvanna kokAnApnuyAchchhubhAn .. 5..\\ lohayukta.n yathA hemavipakvaM na virAjate . tathApakva kasAyAkhya.n viGYAnaM na prakAshate .. 6..\\ yashchAdharma.n charenmohAtkAmalobhAvanu plavan . dharmyaM panthAnamAkramya sAnubandho vinashyati .. 7..\\ shandAdInviShayA.nstasmAdasa.nrAgAdanuplavet . krodhaharShau viShAdashcha jAyante hi parasparam .. 8..\\ pa~ncha bhUtAtmake dehe sattvarAjasa tAmase . kamabhiShTuvate chAya.n ka.n vA kroshati kiM vadet .. 9..\\ sparsharUparasAdyeShu sa~Nga.n gachchhanti bAlishAH . nAvagachchhantyaviGYAnAdAtmajaM pArthiva.n guNam .. 10..\\ mR^inmaya.n sharaNaM yadvanmR^idaiva parilipyate . pArthivo.aya.n tathA deho mR^idvikArairvilipyate .. 11..\\ madhu tailaM payaH sarpirmA.nsAni lavana.n gudaH . dhAnyAni phalamUlAni mR^idvikArAH sahAmbhasA .. 12..\\ yadvatkAntAramAtiShThannautsukya.n samanuvrajet . shramAdAhAramAdadyAdasvAdvapi hi yApanam .. 13..\\ tadvatsa.nsArakAntAramAtiShTha~nshramatatparaH . yAtrArthamadyAdAhAra.n vyAdhito bheShajaM yathA .. 14..\\ satyashauchArjava tyAgairyashasA vikrameNa cha . kShAntyA dhR^ityA cha buddhyA cha manasA tapasaiva cha .. 15..\\ bhAvAnsarvAnyathAvR^ittAnsa.nvaseta yathAkramam . shAntimichchhannadInAtmA sa.nyachchhedindriyANi cha .. 16..\\ sattvena rajasA chaiva tamasA chaiva mohitAH . chakravatparivartante hyaGYAnAjjantavo bhR^isham .. 17..\\ tasmAtsamyakparIkSheta doShAnaGYAnasambhavAn . aGYAnaprabhavaM nityamaha~NkAraM parityajet .. 18..\\ mahAbhUtAnIndriyANi guNAH sattva.n rajastamaH . tailokya.n seshvaraM sarvamaha~NkAre pratiShThitam .. 19..\\ yatheha niyata.n kAlo darshayatyArtavAnguNAn . tadvadbhUteShvaha~NkAra.n vidyAdbhUtapravartakam .. 20..\\ saMmohaka.n tamo vidyAtkR^iShNamaGYAnasambhavam . prItiduHkhanibaddhAMshcha samastA.nstrInatho guNAn . sattvasya rajasashchaiva tamasashcha nibodha tAn .. 21..\\ pramoho harShajaH prItirasandeho dhR^itiH smR^itiH . etAnsattvaguNAnvidyAdimAnrajasa tAmasAn .. 22..\\ kAmakrodhau pramAdashcha lobhamohau bhaya.n klamaH . viShAda shokAvaratirmAnadarpAvanAryatA .. 23..\\ doShANAmevamAdInAM parIkShya gurulAghavam . vimR^ishedAtmasa.nsthAnAmekaikamanusantatam .. 24..\\ zisya ke doShA manasA tyaktAH ke buddhyA shithilI kR^itAH . ke punaH punarAyAnti ke mohAdaphalA iva .. 25..\\ keShAM balAbalaM buddhyA hetubhirvimR^ishedbudhaH . etatsarva.n samAchakShva yathA vidyAmahaM prabho .. 26..\\ guru doShairmUlAdavachchhinnairvishuddhAtmA vimuchyate . vinAshayati sambhUtamayasmayamayo yathA . tathA kR^itAtmA sahajairdoShairnashyati rAjasaiH .. 27..\\ rAjasa.n tAmasaM chaiva shuddhAtmAkarma sambhavam . tatsarva.n dehinAM bIja.n sarvamAtmavataH samam .. 28..\\ tasmAdAtmavatA varjya.n rajash cha tama eva cha . rajastamo bhyAM nirmukta.n sattvaM nirmalatAmiyAt .. 29..\\ atha vA mantravadbrUyurmA.nsAdAnA.n yajuShkR^itam . hetuH sa evAnAdAne shuddhadharmAnupAlane .. 30..\\ rajasA dharmayuktAni kAryANyapi samApnuyAt . arthayuktAni chAtyartha.n kAmAnsarvAMsh cha sevate .. 31..\\ tamasA lobhayuktAni krodhajAni cha sevate . hi.nsAvihArAbhiratastandrI nidrA samanvitaH .. 32..\\ sattvasthaH sAttvikAnbhAvA~nshuddhAnpashyati saMshritaH . sa dehI vimalaH shrImA~nshuddho vidyA samanvitaH .. 33..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 206} guru rajasA sAdhyate mohastamasA cha nararShabha . krodhalobhau bhaya.n darpa eteShA.n sAdhanAchchhuchiH .. 1..\\ paramaM paramAtmAna.n devamakShayamavyayam . viShNumavyaktasa.nsthAna.n vishante deva sattamam .. 2..\\ tasya mAyA vidagdhA~NgA GYAnabhraShTA nirAshiShaH . mAnavA GYAnasaMmohAttataH kAmaM prayAnti vai .. 3..\\ kAmAtkrodhamavApyAtha lobhamohau cha mAnavAH . mAnadarpAdaha~NkAramaha~NkArAttataH kriyAH .. 4..\\ kriyAbhiH snehasambandhaH snehAchchhokamanantaram . sukhaduHkhasamArambhAjjanmAjanma kR^itakShaNAH .. 5..\\ janmato garbhavAsa.n tu shukrashonita sambhavam . purIsa mUtra vikleda shonita prabhavAvilam .. 6..\\ tR^iShNAbhibhUtastairbaddhastAnevAbhipariplavan . sa.nsAratantra vAhinyastatra budhyeta yoShitaH .. 7..\\ prakR^ityA kShetrabhUtAstA narAH kShetraGYalakShaNAH . tasmAdetA visheSheNa naro.atIyurvipashchitaH .. 8..\\ kR^ityA hyetA ghorarUpA mohayantyavichakShaNAn . rajasyantarhitA mUrtirindriyANA.n sanAtanI .. 9..\\ tasmAttarShAtmakAdrAjAdbIjAjjAyanti jantavaH . svadehajAnasva sa~nj~nAnyadvada~NgAtkR^imI.nstyajet . svasa~nj~nAnasvajA.nstadvatsuta sa~nj~nAnkR^imI.nstyajet .. 10..\\ shukrato rajatashchaiva snehAjjAyanti jantavaH . svabhAvAtkarmayogAdvA tAnupekSheta buddhimAn .. 11..\\ rajastamasi paryasta.n sattva.n tamasi sa.nsthitam . GYAnAdhiShThAnamaGYAnaM buddhyaha~NkAralakShaNam .. 12..\\ tadbIja.n dehinAmAhustadbIjaM jIva sa~nj~nitam . karmaNA kAlayuktena sa.nsAraparivartakam .. 13..\\ ramatyaya.n yathA svapne manasA dehavAniva . karma garbhairguNairdehI garbhe tadupapadyate .. 14..\\ karmaNA bIjabhUtena chodyate yadyadindriyam . jAyate tadaha~NkArAdrAgayuktena chetasA .. 15..\\ shabdarAgAchchhrotramasya jAyate bhAvitAtmanaH . rUparAgAttathA chakShurghrANa.n gandhachikIrShayA .. 16..\\ sparshanebhyastathA vAyuH prANApAna vyapAshrayaH . vyAnodAnau samAnashcha pa~nchadhA dehayApanA .. 17..\\ sa~njAtairjAyate gAtaiH karmajairbrahmaNA vR^itaH . duHkhAdyantairduHkhamadhyairnaraH shArIra mAnasaiH .. 18..\\ duHkha.n vidyAdupAdAnAdabhimAnAchcha vardhate . tyAgAttebhyo nirodhaH syAnnirodhaGYo vimuchyate .. 19..\\ indriyANA.n rajasyeva prabhava pralayAvubhau . parIkShya sa~ncaredvidvAnyathAvachchhAstra chakShuShA .. 20..\\ GYAnendriyANIndriyArthAnnopasarpantyatarShulam . GYAtaishcha kAraNairdehI na dehaM punararhati .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 207} guru atropAyaM pravakShyAmi yathAvachchhAstra chakShuShA . tadviGYAnAchcharanprAGYaH prApnuyAtparamA.n gatim .. 1..\\ sarveShAmeva bhUtAnAM puruShaH shreShTha uchyate . puruShebhyo dvijAnAhurdvijebhyo mantravAdinaH .. 2..\\ sarvabhUtavishiShTAste sarvaGYAH sarvadarshinaH . brAhmaNA veda tattvaGYAstattvArthamatinishchayAH .. 3..\\ netrahIno yathA hyekaH kR^ichchhrANi labhate.adhvani . GYAnahInastathA loke tasmAjGYAnavido.adhikAH .. 4..\\ tA.nstAnupAsate dharmAndharmakAmA yathAgamam . na tveShAmarthasAmAnyamantareNa guNAnimAn .. 5..\\ vAgdehamanasA.n shaucha.n kShamA satyaM dhR^itiH smR^itiH . sarvadharmeShu dharmaGYA GYAlpayanti guNAnimAn .. 6..\\ yadidaM brahmaNo rUpaM brahmacharyamiti smR^itam . para.n tatsarvabhUtebhyastena yAnti parAM gatim .. 7..\\ li~Ngasa.nyogahIna.n yachchharIra sparshavarjitam . shrotreNa shravaNa.n chaiva chakShuShA chaiva darshanam .. 8..\\ jihvayA rasana.n yachcha tadeva parivarjitam . buddhyA cha vyavasAyena brahmacharyamakalmasam .. 9..\\ samyagvR^ittirbrahmalokaM prApnuyAnmadhyamaH surAn . dvijAgryo jAyate vidvAnkanyasI.n vR^ittimAsthitaH .. 10..\\ suduShkaraM brahmacharyamupAya.n tatra me shR^iNu . sampravR^ittamudIrNa.n cha nigR^ihNIyAddvijo manaH .. 11..\\ yoShitAM na kathAH shrAvyA na nirIkShyA nirambarAH . kadA chiddarshanAdAsA.n durbalAnAvishedrajaH .. 12..\\ rAgotpattau charetkR^ichchhramahnastrirpravishedapaH . magnaH svapne cha manasA trirjapedagha marShaNam .. 13..\\ pApmAnaM nirdahedevamantarbhUta.n rajo mayam . GYAnayuktena manasA santatena vichakShaNaH .. 14..\\ kunapAmedhya sa.nyukta.n yadvadachhidra bandhanam . tadvaddehagata.n vidyAdAtmAna.n dehabandhanam .. 15..\\ vAtapitta kaphAnrakta.n tva~NmA.nsa.n snAyumasthi cha . majjA.n chaiva sirA jAlaistarpayanti rasA nR^iNAm .. 16..\\ dashavidyAddhamanyo.atra pa~nchendriya guNAvahAH . yAbhiH sUkShmAH pratAyante dhamanyo.anyAH sahasrashaH .. 17..\\ evametAH sirA nadyo rasodA dehasAgaram . tarpayanti yathAkAlamApagA iva sAgaram .. 18..\\ madhye cha hR^idayasyaikA sirA tvatra manovahA . shukra.n sa~NkalpajaM nR^INAM sarvagAtrairvimu~nchati .. 19..\\ sarvagAtrapratAyinyastasyA hyanugatAH sirAH . netrayoH pratipadyante vahantyastaijasa.n guNam .. 20..\\ payasyantarhita.n sarpiryadvannirmathyate khajaiH . shukraM nirmathyate tadvaddehasa~NkalpajaiH khajaiH .. 21..\\ svapne.apyeva.n yathAbhyeti manaHsa~NkalpajaM rajaH . shukramasparshaja.n dehAtsR^ijantyasya manovahA .. 22..\\ maharShirbhagavAnatrirveda tachchhukra sambhavam . tribIjamindra daivatya.n tasmAdindriyamuchyate .. 23..\\ ye vai shukragati.n vidyurbhUtasa~NkarakArikAm . virAgA dagdhadoShAste nApnuyurdehasambhavam .. 24..\\ guNAnA.n sAmyamAgamya manasaiva manovaham . dehakarma nudanprAnAnantakAle vimuchyate .. 25..\\ bhavitA manaso GYAnaM mana eva pratAyate . jyotiShmadvirajo divyamatra siddhaM mahAtmanAm .. 26..\\ tasmAttadavighAtAya karma kuryAdakalmasam . rajastamashcha hitveha na tiryaggatimApnuyAt .. 27..\\ taruNAdhigata.n GYAna.n jArA durbalatAM gatam . paripakva buddhiH kAlena Adatte mAnasaM balam .. 28..\\ sudurgamiva panthAnamatItya guNabandhanam . yadA pashyettadA doShAnatItyAmR^itamashnute .. 29..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 208} guru duranteShvindriyArtheShu saktAH sIdanti jantavaH . ye tvasaktA mahAtmAnaste yAnti paramA.n gatim .. 1..\\ janmamR^ityujarAduHkhairvyAdhibhirmanasaH klamaiH . dR^iShTvema.n santataM loka.n ghatenmokShAya buddhimAn .. 2..\\ vA~Nmano bhyA.n sharIreNa shuchiH syAdanaha~NkR^itaH . prashAnto GYAnavAnbhikShurnirapekShash charetsukham .. 3..\\ atha vA manasaH sa~NgaM pashyedbhUtAnukampayA . atrApyupekShA.n kurvIta GYAtvA karmaphalaM jagat .. 4..\\ yatkR^itaM prAkshubha.n karma pApa.n vA tadupAshnute . tasmAchchhubhAni karmANi kuryAdvAgbuddhikarmabhiH .. 5..\\ ahi.nsA satyavachana.n sarvabhUteShu chArjavam . kShamA chaivApramAdashcha yasyaite sa sukhI bhavet .. 6..\\ yashchainaM parama.n dharma.n sarvabhUtasukhAvaham . duHkhAnniHsaraNa.n veda sa tattvaGYaH sukhI bhavet .. 7..\\ tasmAtsamAhitaM buddhyA mano bhUteShu dhArayet . nApadhyAyenna spR^ihayennAbaddha.n chintayedasat .. 8..\\ avAgyogaprayogeNa mano GYa.n sampravartate . vivakShitA vA sadvAkya.n dharma.n sUkShmamavekShatA . satyA.n vAchamahi.nsrA.n cha vadedanapavAdinIm .. 9..\\ kalkApetAmaparuShAmanR^isha.nsAmapaishunAm . IdR^ishalpa.n cha vaktavyamavikShiptena chetasA .. 10..\\ vAkprabuddho hi sa.nrAgadvirAgAdvyAharedyati . buddhyA hyanigR^ihItena manasA karma tAmasam . rajo bhUtairhi karaNaiH karmaNA pratipadyate .. 11..\\ sa duHkhaM prApya loke.asminnarakAyopapadyate . tasmAnmanovAksharIrairAchareddhairyamAtmanaH .. 12..\\ prakIrNa meShabhAro hi yadvaddhAryeta dasyubhiH . pratilomA.n dishaM buddhvA sa.nsAramabudhAstathA .. 13..\\ tAneva cha yathA dasyUnkShiptvA gachchhechchhivA.n disham . tathA rajastamaH karmANyutsR^ijya prApnuyAtsukham .. 14..\\ niHsandigdhamanIho vai muktaH sarvaparigrahaiH . viviktachArI laghvAshI tapasvI niyatendriyaH .. 15..\\ GYAnadagdhaparikleshaH prayoga ratirAtmavAn . niShprachAreNa manasA para.n tadadhigachchhati .. 16..\\ dhR^itimAnAtmavAnbuddhiM nigR^ihNIyAdasaMshayam . mano buddhyA nigR^ihNIyAdviShayAnmanasAtmanaH .. 17..\\ nigR^ihItendriyasyAsya kurvANasya mano vashe . devatAstAH prakAshante hR^iShTA yAnti tamIshvaram .. 18..\\ tAbhiH sa.nsaktamanaso brahmavatsamprakAshate . etaishchApagataiH sarvairbrahmabhUyAya kalpate .. 19..\\ atha vA na pravarteta yogatantrairupakramet . yena tantramaya.n tantra.n vR^ittiH syAttattadAcharet .. 20..\\ kana pinyAka kulmAsa shAkayAvaka saktayaH . tathA mUlaphalaM bhaikShaM paryAyenopayojayet .. 21..\\ AhAraM niyata.n chaiva deshe kAle cha sAttvikam . tatparIkShyAnuvarteta yatpravR^ittyanuvartakam .. 22..\\ pravR^ittaM noparundheta shanairagnimivendhayet . GYAnendhita.n tato GYAnamarkavatsamprakAshate .. 23..\\ GYAnAdhiShThAnamaGYAna.n trI.NllokAnadhitiShThati . viGYAnAnugata.n GYAnamaGYAnAdapakR^iShyate .. 24..\\ pR^ithaktvAtsamprayogAchcha nAsUyurveda shAshvatam . sa tayorapavargaGYo vItarAgo vimuchyate .. 25..\\ vayo.atIto jarAmR^ityU jitvA brahma sanAtanam . amR^ita.n tadavApnoti yattadakSharamavyayam .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 209} guru niShkalmaShaM brahmacharyamichchhatA charitu.n sadA . nidrA sarvAtmanA tyAjyA svapnadoShAnavekShatA .. 1..\\ svapne hi rajasA dehI tamasA chAbhibhUyate . dehAntaramivApannashcharatyapagatasmR^itiH .. 2..\\ GYAnAbhyAsAjjAgarato jiGYAsArthamanantaram . viGYAnAbhiniveshAttu jAgaratyanisha.n sadA .. 3..\\ ahAha ko nvayaM bhAvaH svapne viShayavAniva . pralInairindriyairdehI vartate dehavAniva .. 4..\\ atrochyate yathA hyetadveda yogeshvaro hariH . tathaitadupapannArtha.n varNayanti maharShayaH .. 5..\\ indriyANA.n shramAtsvapnamAhuH sarvagataM budhAH . manasastu pralInatvAttattadAhurnidarshanam .. 6..\\ kAryavyAsaktamanasaH sa~Nkalpo jAgrato hyapi . yadvanmanorathaishvarya.n svapne tadvanmanogatam .. 7..\\ sa.nsArANAmasa~NkhyAnA.n kAmAtmA tadavApnuyAt . manasyantarhita.n sarvaM veda sottama pUruShaH .. 8..\\ guNAnAmapi yadyattatkarma jAnAtyupasthitam . tattachchha.nsanti bhUtAni mano yadbhAvita.n yathA .. 9..\\ tatastamupavartante guNA rAjasa tAmasAH . sAttviko vA yathAyogamAnantarya phalodayaH .. 10..\\ tataH pashyatyasambaddhAnvAtapitta kaphottarAn . rajastamo bhAvairbhAvaistadapyAhurduranvayam .. 11..\\ prasannairindriyairyadyatsa~Nkalpayati mAnasam . tattatsvapne.apyuparate mano dR^iShTirnirIkShate .. 12..\\ vyApaka.n sarvabhUteShu vartate.apratighaM manaH . manasyantarhita.n dvAraM dehamAsthAya mAnasam .. 13..\\ yattatsadasadavyakta.n svapityasminnidarshanam . sarvabhUtAtmabhUtastha.n tadadhyAtmaguNa.n viduH .. 14..\\ lipseta manasA yashcha sa~NkalpAdaishvara.n guNam . AtmaprabhAvAtta.n vidyAtsarvA hyAtmani devatAH .. 15..\\ eva.n hi tapasA yuktamarkavattamasaH param . trailokyaprakR^itirdehI tapasA taM maheshvaram .. 16..\\ tapo hyadhiShThita.n devaistapo ghnamasuraistamaH . etaddevAsurairgupta.n tadAhurGYAnalakShaNam .. 17..\\ sattva.n rajastamashcheti devAsuraguNAnviduH . sattva.n deva guNa.n vidyAditarAvAsurau guNau .. 18..\\ brahma tatparama.n vedyamamR^ita.n jyotirakSharam . ye vidurbhAvitAtmAnaste yAnti paramA.n gatim .. 19..\\ hetumachchhakyamAkhyAtumetAvajGYAnachakShuShA . pratyAhAreNa vA shakyamavyaktaM brahma veditum .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 210} guru na sa veda para.n dharma.n yo na veda chatuShTayam . vyaktAvyakte cha yattattva.n samprAptaM paramarShiNA .. 1..\\ vyaktaM mR^ityumukha.n vidyAdavyaktamamR^itaM padam . pravR^itti lakShaNa.n dharmamR^iShirnArAyaNo.abravIt .. 2..\\ atraivAvasthita.n sarva.n trailokyaM sacharAcharam . nivR^itti lakShaNa.n dharmamavyaktaM brahma shAshvatam .. 3..\\ pravR^itti lakShaNa.n dharmaM prajApatirathAbravIt . pravR^ittiH punarAvR^ittirnivR^ittiH paramA gatiH .. 4..\\ tA.n gatiM paramAmeti nivR^itti paramo muniH . GYAnatattvaparo nitya.n shubhAshubhanidarshakaH .. 5..\\ tadevametau viGYeyAvavyaktapuruShAvubhau . avyaktapuruShAbhyA.n tu yatsyAdanyanmahattaram .. 6..\\ ta.n visheShamavekSheta visheSheNa vichakShaNaH . anAdyantAvubhAvetAvali~Ngau chApyubhAvapi .. 7..\\ ubhau nityau sUkShmatarau mahadbhyash cha mahattarau . sAmAnyametadubhayoreva.n hyanyadvisheShaNam .. 8..\\ prakR^ityA sarga dharmiNyA tathA trividha sattvayA . viparItamato vidyAtkShetraGYasya cha lakShaNam .. 9..\\ prakR^iteshcha vikArANA.n draShTAramaguNAnvitam . agrAhyau puruShAvetAvali~Ngatvadasa.nhitau .. 10..\\ sa.nyogalakShaNotpattiH karmajA gR^ihyate yayA . karaNaiH karma nirvR^ittaiH kartA yadyadvicheShTate . kIrtyate shabdasa~nj~nAbhiH ko.ahameSho.apyasAviti .. 11..\\ uShNIsavAnyathA vastraistribhirbhavati sa.nvR^itaH . sa.nvR^ito.aya.n tathA dehI sattvarAjasa tAmasaiH .. 12..\\ tasmAchchatuShTaya.n vedyametairhetubhirAchitam . yathA sa~nj~no hyaya.n samyagantakAle na muhyati .. 13..\\ shriya.n divyAmabhiprepsurbrahma vA~NmanasA shuchiH . shArIrairniyamairugraishcharenniShkalmaSha.n tapaH .. 14..\\ trailokya.n tapasA vyAptamantarbhUtena bhAsvatA . sUryashcha chandramAshchaiva bhAsatastapasA divi .. 15..\\ pratApastapaso GYAna.n loke saMshabdita.n tapaH . rajastamo ghna.n yatkarma tapasastatsvalakShaNam .. 16..\\ brahmacharyamahi.nsA cha shArIra.n tapa uchyate . vA~Nmano niyamaH sAmyaM mAnasa.n tapa uchyate .. 17..\\ vidhiGYebhyo dvijAtibhyo grAhyamanna.n vishiShyate . AhAraniyamenAsya pApmA nashyati rAjasaH .. 18..\\ vaimanasya.n cha viShaye yAntyasya kvaraNAni cha . tasmAttanmAtramAdadyAdyAvadatra prayojanam .. 19..\\ antakAle vayotkarShAchchhanaiH kuryAdanAturaH . eva.n yuktena manasA GYAna.n tadupapadyate .. 20..\\ rajasA chApyaya.n dehI dehavA~nshabdavachcharet . kAryairavyAhata matirvairAgyAtprakR^itau sthitaH . A dehAdapramAdAchcha dehAntAdvipramuchyate .. 21..\\ hetuyuktaH sadotsargo bhUtAnAM pralayastathA . parapratyaya sarge tu niyataM nAtivartate .. 22..\\ bhavAnta prabhava praGYA Asate ye viparyayam . dhR^ityA dehAndhArayanto buddhisa~NkShipta mAnasAH . sthAnebhyo dhva.nsamAnAshcha sUkShmatvAttAnupAsate .. 23..\\ yathAgama.n cha tatsarvaM buddhyA tannaiva budhyate . dehAnta.n kashchidansvAste bhAvitAtmA nirAshrayaH . yukto dhAraNayA kashchitsattA.n ke chidupAsate .. 24..\\ abhyasyanti para.n deva.n vidyutsaMshabditAkSharam . antakAle hyupAsannAstapasA dagdhakilbiShAH .. 25..\\ sarva ete mahAtmAno gachchhanti paramA.n gatim . sUkShma.n visheShaNa.n teShAmavekShechchhAstra chakShuShA .. 26..\\ deha.n tu parama.n vidyAdvimuktamaparigraham . antarikShAdanyatara.n dhAraNAsaktamAnasam .. 27..\\ martyalokAdvimuchyante vidyA sa.nyukta mAnasAH . brahmabhUtA virajasastato yAnti parA.n gatim .. 28..\\ kasAya varjita.n GYAnaM yeShAm utpadyate.achalam . te yAnti paramA.NllokAnvishudhyanto yathAbalam .. 29..\\ bhagavantamaja.n divya.n viShNumavyaktasa~nj~nitam . bhAvena yAnti shuddhA ye GYAnatR^iptA nirAshiShaH .. 30..\\ GYAtvAtmastha.n hari.n chaiva nivartante na te.avyayAH . prApya tatparama.n sthAnaM modante.akSharamavyayam .. 31..\\ etAvadetadviGYAnametadasti cha nAsti cha . tR^iShNA baddha.n jagatsarvaM chakravatparivartate .. 32..\\ bisa tanturyathaivAyamantasthaH sarvato bise . tR^iShNA tanturanAdyantastathA dehagataH sadA .. 33..\\ sUchyA sUtra.n yathA vastre sa.nsArayati vAyakaH . tadvatsa.nsArasUtra.n hi tR^iShNA sUchyA nibadhyate .. 34..\\ vikAraM prakR^iti.n chaiva puruShaM cha sanAtanam . yo yathAvadvijAnAti sa vitR^inso vimuchyate .. 35..\\ prakAshaM bhagavAnetadR^iShirnArAyaNo.amR^itam . bhUtAnAmanukampArtha.n jagAda jagato hitam .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 211} y kena vR^ittena vR^ittaGYo janako mithilAdhipaH . jagAma mokSha.n dharmaGYo bhogAnutsR^ijya mAnuShAn .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . yena vR^ittena vR^ittaGYaH sa jagAma mahatsukham .. 2..\\ janako janadevastu mithilAyA.n janAdhipaH . aurdhva dehika dharmANAmAsIdyukto vichintane .. 3..\\ tasya sma shatamAchAryA vasanti satata.n gR^ihe . darshayantaH pR^ithagdharmAnnAnA pAsanda vAdinaH .. 4..\\ sa teShAM pretya bhAve cha pretya jAtau vinishchaye . AgamasthaH sa bhUyiShThamAtmatattve na tuShyati .. 5..\\ tatra pa~nchashikho nAma kApileyo mahAmuniH . paridhAvanmahI.n kR^itsnAM jagAma mithilAm api .. 6..\\ sarvasaMnyAsadharmANA.n tattvaGYAnavinishchaye . suparyavasitArthashcha nirdvandvo naShTa saMshayaH .. 7..\\ R^iShINAmAhureka.n ya.n kAmAdavasitaM nR^iShu . shAshvata.n sukhamatyantamanvichchhansa sudurlabham .. 8..\\ yamAhuH kapila.n sA~NkhyAH paramarShiM prajApatim . sa manye tena rUpeNa vismApayati hi svayam .. 9..\\ AsureH prathama.n shiShyaM yamAhushchirajIvinam . pa~ncha srotasi yaH sattramAste varShasahasrikam .. 10..\\ ta.n samAsInamAgamya mandala.n kApilaM mahat . puruShAvasthamavyaktaM paramArthaM nibodhayat .. 11..\\ iShTi sattreNa sa.nsiddho bhUyashcha tapasA muniH . kShetrakShetraGYayorvyaktiM bubudhe deva darshanaH .. 12..\\ yattadekAkSharaM brahma nAnArUpaM pradR^ishyate . Asurirmandale tasminpratipede tadavyayam .. 13..\\ tasya pa~nchashikhaH shiShyo mAnuShyA payasA bhR^itaH . brAhmaNI kapilA nAma kA chidAsItkutumbinI .. 14..\\ tasyAH putratvamAgamya striyAH sa pibati stanau . tataH sa kApileyatva.n lebhe buddhi.n cha naiShThikIm .. 15..\\ etanme bhagavAnAha kApileyAya sambhavam . tasya tatkApileyatva.n sarvavittvamanuttamam .. 16..\\ sAmAnya.n kapilo GYAtvA dharmaGYAnAm anuttamam . upetya shatamAchAryAnmohayAmasa hetubhiH .. 17..\\ janakastvabhisa.nraktaH kApileyAnudarshanAt . utsR^ijya shatamAchAryAnpR^iShThato.anujagAma tam .. 18..\\ tasmai paramakalpAya pranatAya cha dharmataH . abravItparamaM mokSha.n yattatsA~NkhyaM vidhIyate .. 19..\\ jAtinirvedamuktvA hi karma nirvedamabravIt . karma nirvedamuktvA cha sarvanirvedamabravIt .. 20..\\ yadartha.n karma sa.nsargaH karmaNAM cha phalodayaH . tadanAshvAsikaM mogha.n vinAshi chalamadhruvam .. 21..\\ dR^ishyamAne vinAshe cha pratyakShe lokasAkShike . AgamAtparamastIti bruvannapi parAjitaH .. 22..\\ anAtmA hyAtmano mR^ityuH klesho mR^ityurjarA mayaH . AtmAnaM manyate mohAttadasamyakparaM matam .. 23..\\ atha chedevamapyasti yalloke nopapadyate . ajaro.ayamamR^ityushcha rAjAsau manyate tathA .. 24..\\ asti nAstIti chApyetattasminnasati lakShaNe . kimadhiShThAya tadbrUyAllokayAtrA vinishchayam .. 25..\\ pratyakSha.n hyetayormUla.n kR^itAntaitihyayorapi . pratyakSho hyAgamo.abhinnaH kR^itAnto vA na ki.n chana .. 26..\\ yatra tatrAnumAne.asti kR^itaM bhAvayate.api vA . anyo jIvaH sharIrasya nAstikAnAM mate smR^itaH .. 27..\\ reto vata kanIkAyA.n ghR^itapAkAdhivAsanam . jAtismR^itirayaH kAntaH sUryakAnto.ambulakShaNam .. 28..\\ pretya bhUtAtyayashchaiva devatAbhyupayAchanam . mR^ite karma nivR^ittishcha pramAnamiti nishchayaH .. 29..\\ na tvete hetavaH santi ye ke chinmUrti sa.nsthitAH . amartyasya hi martyena sAmAnyaM nopapadyate .. 30..\\ avidyA karma cheShTAnA.n ke chidAhuH punarbhavam . kAraNa.n lobhamohau tu doShANA.n cha niShevaNam .. 31..\\ avidyA.n kShetramAhurhi karma bIjaM tathA kR^itam . tR^iShNA sa~njanana.n sneha eSha teShAM punarbhavaH .. 32..\\ tasminvyUdhe cha dagdhe cha chitte maraNadharmiNi . anyo.anyAjjAyate dehastamAhuH sattvasa~NkShayam .. 33..\\ yadA sa rUpatashchAnyo jAtitaH shrutito.arthataH . kathamasminsa ityeva sambandhaH syAdasa.nhitaH .. 34..\\ eva.n sati cha kA prItirdAnavidyA tapobalaiH . yadanyAcharita.n karma sarvamanyaH prapadyate .. 35..\\ yadA hyayamihaivAnyaiH prAkR^itairduHkhito bhavet . sukhitairduHkhitairvApi dR^ishyo.apyasya vinirnayaH .. 36..\\ tathA hi musalairhanyaH sharIra.n tatpunarbhavet . pR^ithagGYAna.n yadanyachcha yenaitannopalabhyate .. 37..\\ R^ituH sa.nvatsarastithyaH shItoShNe cha priyApriye . yathAtItAni pashyanti tAdR^ishaH sattvasa~NkShayaH .. 38..\\ jarayA hi parItasya mR^ityunA vA vinAshinA . durbala.n durbalaM pUrvaM gR^ihasyeva vinashyati .. 39..\\ indriyANi mano vAyuH shonitaM mA.nsamasthi cha . AnupUrvyA vinashyanti sva.n dhAtumupayAnti cha .. 40..\\ lokayAtrA vidhAna.n cha dAnadharmaphalAgamaH . yadartha.n veda shabdAshcha vyavahArAshcha laukikAH .. 41..\\ iti samya~Nmanasyete bahavaH santi hetavaH . etadastIdamastIti na ki.n chitpratipadyate .. 42..\\ teShA.n vimR^ishatAmeva.n tattatsamabhidhAvatAm . kva chinnivishate buddhistatra jIryati vR^ikShavat .. 43..\\ evamarthairanarthaishcha duHkhitAH sarvajantavaH . AgamairapakR^iShyante hastipairhastino yathA .. 44..\\ arthA.nstathAtyantasukhAvahAMsh cha lipsanta ete bahavo vishulkAH . mahattara.n duHkhamabhiprapannA hitvAmiShaM mR^ityuvashaM prayAnti .. 45..\\ vinAshino hyadhruva jIvitasya kiM bandhubhirmitra parigrahaish cha . vihAya yo gachchhati sarvameva kShaNena gatvA na nivartate cha .. 46..\\ bhUvyoma toyAnala vAyavo hi sadA sharIraM paripAlayanti . itIdamAlakShya kuto ratibhaved vinAshino hyasya na sharma vidyate .. 47..\\ idamanupadhi vAkyamachchhalaM paramanirAmayamAtmasAkShikam . narapatirabhivIkShya vismitaH punaranuyoktumidaM prachakrame .. 48..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 212} bhii janako janadevastu GYApitaH paramarShiNA . punarevAnupaprachchha sAmprayAye bhavAbhavau .. 1..\\ bhagavanyadidaM pretya sa~nj~nA bhavati kasya chit . eva.n sati kimaGYAnaM GYAnaM vA ki.n kariShyati .. 2..\\ sarvamuchchheda niShTha.n syAtpashya chaitaddvijottama . apramattaH pramatto vA ki.n visheSha.n kariShyati .. 3..\\ asa.nsargo hi bhUteShu sa.nsargo vA vinAshiShu . kasmai kriyeta kalpena nishchayaH ko.atra tattvataH .. 4..\\ tamasA hi pratichchhanna.n vibhrAntamiva chAturam . punaH prashamayanvAkyaiH kaviH pa~nchashikho.abravIt .. 5..\\ uchchheda niShThA nehAsti bhAvaniShThA na vidyate . aya.n hyapi samAhAraH sharIrendriya chetasAm . vartate pR^ithaganyonyamapyapAshritya karmasu .. 6..\\ dhAtavaH pa~nchashAkho.aya.n kha.n vAyurjyotirambubhUH . te svabhAvena tiShThanti viyujyante svabhAvataH .. 7..\\ AkAsha.n vAyurUShmA cha sneho yachchApi pArthivam . eSha pa~ncha samAhAraH sharIramiti naikadhA . GYAnamUShmA cha vAyushcha trividhaH karmasa~NgrahaH .. 8..\\ indriyANIndriyArthAshcha svabhAvashchetanA manaH . prANApAnau vikArashcha dhAtavashchAtra niHsR^itAH .. 9..\\ shravaNa.n sparshana.n jihvA dR^iShTirnAsA tathaiva cha . indriyANIti pa~nchaite chittapUrva~NgamA guNAH .. 10..\\ tatra viGYAnasa.nyuktA trividhA vedanA dhruvA . sukhaduHkheti yAmAhuraduHkhetyasukheti cha .. 11..\\ shabdaH sparshashcha rUpa.n cha raso gandhashcha mUrtyatha . ete hyAmaraNAtpa~ncha so guNA GYAnasiddhaye .. 12..\\ teShu karma nisargashcha sarvatattvArtha nishchayaH . tamAhuH parama.n shukraM buddhirityavyayaM mahat .. 13..\\ ima.n guNasamAhAramAtmabhAvena pashyataH . asamyagdarshanairduHkhamanantaM nopashAmyati .. 14..\\ anAtmeti cha yaddR^iShTa.n tenAhaM na mametyapi . vartate kimadhiShThAnA prasaktA duHkhasantatiH .. 15..\\ tatra samya~Nmano nAma tyAgashAstramanuttamam . shR^iNu yattava mokShAya bhAsyamAnaM bhaviShyati .. 16..\\ tyAga eva hi sarveShAmuktAnAmapi karmaNAm . nityaM mithyA vinItAnA.n klesho duHkhAvaho mataH .. 17..\\ dravyatyAge tu karmANi bhogatyAge vratAnyapi . sukhatyAge tapoyogaH sarvatyAge samApanA .. 18..\\ tasya mArgo.ayamadvaidhaH sarvatyAgasya darshitaH . viprahAnAya duHkhasya durgatirhyanyathA bhavet .. 19..\\ pa~ncha GYAnendriyANyuktvA manaH sasthAni chetasi . manaH sasthAni vakShyAmi pa~ncha karmendriyANi tu .. 20..\\ hastau karmendriya.n GYeyamatha pAdau gatIndriyam . prajanAnandayoH shepho visarge pAyurindriyam .. 21..\\ vAktu shabdavisheShArtha.n gatiM pa~nchAnvitA.n viduH . evamekAdashaitAni buddhyA tvavasR^ijenmanaH .. 22..\\ karNau shabdashcha chitta.n cha trayaH shravaNasa~Ngrahe . tathA sparshe tathArUpe tathaiva rasagandhayoH .. 23..\\ evaM pa~ncha trikA hyete guNAstadupalabdhaye . yena yastrividho bhAvaH paryAyAtsamupasthitaH .. 24..\\ sAttviko rAjasashchaiva tAmasashchaiva te trayaH . trividhA vedanA yeShu prasUtA sarvasAdhanA .. 25..\\ praharShaH prItirAnandaH sukha.n saMshAnta chittatA . akutashchitkutashchidvA chittataH sAttviko guNaH .. 26..\\ atuShTiH paritApashcha shoko lobhastathAkShamA . li~NgAni rajasastAni dR^ishyante hetvahetutaH .. 27..\\ avivekastathA mohaH pramAdaH svapnatandritA . katha.n chidapi vartante vividhAstAmasA guNAH .. 28..\\ tatra yatprItisa.nyukta.n kAye manasi vA bhavet . vartate sAttviko bhAva ityapekSheta tattathA .. 29..\\ yattu santApasa.nyuktamaprItikaramAtmanaH . pravR^itta.n raja ityeva tatastadabhichintayet .. 30..\\ atha yanmohasa.nyukta.n kAye manasi vA bhavet . apratarkyamaviGYeya.n tamastadupadhArayet .. 31..\\ taddhi shrotrAshrayaM bhUta.n shabdaH shrotraM samAshritaH . nobhaya.n shabdaviGYAne viGYAnasyetarasya vA .. 32..\\ eva.n tvakchakShuShI jihvA nAsikA chaiva pa~nchamI . sparshe rUpe rase gandhe tAni cheto manash cha tat .. 33..\\ svakarma yugapadbhAvo dashasveteShu tiShThati . chittamekAdasha.n viddhi buddhirdvAdashamI bhavet .. 34..\\ teShAmayugapadbhAve uchchhedo nAsti tAmasaH . Asthito yugapadbhAve vyavahAraH sa laukikaH .. 35..\\ indriyANyavasR^ijyApi dR^iShTvA pUrva.n shrutAgamam . chintayannAnuparyeti tribhirevAnvito guNaiH .. 36..\\ yattamopahata.n chittamAshu sa~ncAramadhruvam . karotyuparama.n kAle tadAhustAmasa.n sukham .. 37..\\ yadyadAgamasa.nyuktaM na kR^itsnamupashAmyati . atha tatrApyupAdatte tamo vyaktamivAnR^itam .. 38..\\ evameSha prasa~NkhyAtaH svakarma pratyayI guNaH . katha.n chidvartate samyakkeShAM chidvA na vartate .. 39..\\ evamAhuH samAhAra.n kShetramadhyAtmachintakAH . sthito manasi yo bhAvaH sa vai kShetraGYa uchyate .. 40..\\ eva.n sati ka uchchhedaH shAshvato vAkathaM bhavet . svabhAvAdvartamAneShu sarvabhUteShu hetutaH .. 41..\\ yathArNava gatA nadyo vyaktIrjahati nAma cha . na cha svatAM niyachchhanti tAdR^ishaH sattvasa~NkShayaH .. 42..\\ eva.n sati kutaH sa~nj~nA pretya bhAve punarbhavet . prati saMmishrite jIve gR^ihyamANe cha madhyataH .. 43..\\ imA.n tu yo veda vimokShabuddhim AtmAnamanvichchhati chApramattaH . na lipyate karmaphalairaniShTaiH pattraM bisasyeva jalena siktam .. 44..\\ dR^idhairshcha pAshairbahubhirvimuktaH prajA nimittairapi daivataish cha . yadA hyasau sukhaduHkhe jahAti muktastadAgryA.n gatimetyali~NgaH . shrutipramAnAgama ma~Ngalaish cha shete jarAmR^ityubhayAdatItaH .. 45..\\ kShINe cha puNye vigate cha pApe tato nimitte cha phale vinaste . alepamAkAshamali~Ngamevam AsthAya pashyanti mahaddhyasaktAH .. 46..\\ yathorNa nAbhiH parivartamAnas tantu kShaye tiShThati pAtyamAnaH . tathA vimuktaH prajahAti duHkhaM vidhva.nsate loShTa ivAdrimarchchhan .. 47..\\ yathA ruruH shR^i~Ngamatho purANaM hitvA tvacha.n vApyurago yathAvat . vihAya gachchhatyanavekShamANas tathA vimukto vijahAti duHkham .. 48..\\ druma.n yathA vApyudake patantam utsR^ijya pakShI prapatatyasaktaH . tathA hyasau sukhaduHkhe vihAya muktaH parArdhyA.n gatimetyali~NgaH .. 49..\\ api cha bhavati maithilena gItaM naragamupAhitamagninAbhivIkShya . na khalu mama tuSho.api dahyate.atra svayamidamAha kila sma bhUmipAlaH .. 50..\\ idamamR^itapada.n videharAjaH svayamiha pa~nchashikhena bhAsyamAnaH . nikhilamabhisamIkShya nishchitArthaM paramasukhI vijahAra vItashokaH .. 51..\\ ima.n hi yaH pathati vimokShanishchayaM na hIyate satatamavekShate tathA . upadravAnnAnubhavatyaduHkhitaH pramuchyate kapilamivaitya maithilaH .. 52..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 213} y ki.n kurvansukhamApnoti kiM kurvanduHkhamApnute . ki.n kurvannirbhayo loke siddhashcharati bhArata .. 1..\\ bhii damameva prasha.nsanti vR^iddhAH shrutisamAdhayaH . sarveShAmeva varNAnAM brAhmaNasya visheShataH .. 2..\\ nAdAntasya kriyA siddhiryathAvadupalabhyate . kriyA tapashcha vedAshcha dame sarvaM pratiShThitam .. 3..\\ damastejo vardhayati pavitra.n dama uchyate . vipApmA nirbhayo dAntaH puruSho vindate mahat .. 4..\\ sukha.n dAntaH prasvapiti sukhaM cha pratibudhyate . sukha.n loke viparyeti manashchAsya prasIdati .. 5..\\ tejo damena dhriyate na tattIkShNo.adhigachchhati . amitrAMshcha bahUnnityaM pR^ithagAtmani pashyati .. 6..\\ kravyAdbhya iva bhUtAnAmadAntebhyaH sadA bhayam . teShA.n vipratiShedhArthaM rAjA sR^iShTaH svayambhuvA .. 7..\\ AshrameShu cha sarveShu dama eva vishiShyate . yachcha teShu phala.n dharme bhUyo dAnte taduchyate .. 8..\\ teShA.n li~NgAni vakShyAmi yeShAM samudayo damaH . akArpaNyamasa.nrambhaH santoShaH shraddadhAnatA .. 9..\\ akrodha ArjavaM nityaM nAtivAdo na mAnitA . guru pUjAnasUyA cha dayA bhUteShvapaishunam .. 10..\\ janavAdamR^iShA vAdastuti nindA vivarjanam . sAdhu kAmashchAspR^ihayannAyAti pratyayaM nR^iShu .. 11..\\ avairakR^itsUpachAraH samo nindA prasha.nsayoH . suvR^ittaH shIlasampannaH prasannAtmAtmavAnbudhaH . prApya loke cha satkAra.n svargaM vai pretya gachchhati .. 12..\\ sarvabhUtahite yukto na smayAddveShTi vai janam . mahAhrada ivAkShobhya praGYA tR^iptaH prasIdati .. 13..\\ abhaya.n sarvabhUtebhyaH sarveShAmabhayaM yataH . namasyaH sarvabhUtAnA.n dAnto bhavati GYAnavAn .. 14..\\ na hR^iShyati mahatyarthe vyasane cha na shochati . sa vai parimita praGYaH sa dAnto dvija uchyate .. 15..\\ karmabhiH shrutasampannaH sadbhirAcharitaiH shubhaiH . sadaiva damasa.nyuktastasya bhu~Nkte mahatphalam .. 16..\\ anasUyA kShamA shAntiH santoShaH priyavAditA . satya.n dAnamanAyAso naiSha mArgo durAtmanAm .. 17..\\ kAmakrodhau vashe kR^itvA brahmachArI jitendriyaH . vikramya ghore tapasi brAhmaNaH saMshitavrataH . kAlAkA~NkShI charellokAnnirapAya ivAtmavAn .. 18..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 214} y dvijAtayo vratopetA yadidaM bhu~njate haviH . annaM brAhmaNa kAmAya kathametatpitAmaha .. 1..\\ bhii avedokta vratopetA bhu~njAnAH kAryakAriNaH . vedokteShu cha bhu~njAnA vrataluptA yudhiShThira .. 2..\\ y yadida.n tapa ityAhurupavAsaM pR^ithagjanAH . etattapo mahArAja utAho ki.n tapo bhavet .. 3..\\ bhii mAsapakShopavAsena manyante yattapo janAH . AtmatantropaghAtaH sa na tapastatsatAM matam . tyAgashcha sannatishchaiva shiShyate tapa uttamam .. 4..\\ sadopavAsI cha bhavedbrahmachArI sadaiva cha . munishcha syAtsadA vipro daivata.n cha sadA bhajet .. 5..\\ kutumbiko dharmakAmaH sadA svapnashcha bhArata . amA.nsAshI sadA cha syAtpavitra.n cha sadA japet .. 6..\\ amR^itAshI sadA cha syAnna cha syAdviShabhojanaH . vighasAshI sadA cha syAtsadA chaivAtithi priyaH .. 7..\\ y katha.n sadopavAsI syAdbrahmachArI kathaM bhavet . vighasAshI katha.n cha syAtsadA chaivAtithi priyaH .. 8..\\ bhii antarA prAtarAsha.n cha sAyamAshaM tathaiva cha . sadopavAsI cha bhavedyo na bhu~Nkte katha.n chana .. 9..\\ bhAryA.n gachchhanbrahmachArI R^itau bhavati brAhmaNaH . R^itavAdI sadA cha syAjGYAnanityashcha yo naraH .. 10..\\ abhakShayanvR^ithA mA.nsamamA.nsAshI bhavatyuta . dAnanityaH pavitrashcha asvapnashcha divA svapan .. 11..\\ bhR^ityAtithiShu yo bhu~Nkte bhuktavatsu sadA sa ha . amR^ita.n sakalaM bhu~Nkta iti viddhi yudhiShThira .. 12..\\ abhuktavatsu nAshnAnaH satata.n yastu vai dvijaH . abhojanena tenAsya jitaH svargo bhavatyuta .. 13..\\ devatAbhyaH pitR^ibhyashcha bhR^ityebhyo.atithibhiH saha . avashiShTa.n tu yo.ashnAti tamAhurvighasAsinam .. 14..\\ teShA.n lokA hyaparyantAH sadane brahmaNA saha . upasthitAshchApsarobhiH pariyAnti divaukasaH .. 15..\\ devatAbhishcha ye sArdhaM pitR^ibhishchopabhu~njate . ramante putrapautraishcha teShA.n gatiranuttamA .. 16..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 215} y yadida.n karma loke.asmi~nshubha.n vA yadi vAshubham . puruSha.n yojayatyeva phalayogena bhArata .. 1..\\ kartA svittasya puruSha utAho neti saMshayaH . etadichchhAmi tattvena tvattaH shrotuM pitAmaha .. 2..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . prahrAdasya cha sa.nvAdamindrasya cha yudhiShThira .. 3..\\ asakta.n dhUtapApmAnaM kule jAtaM bahushrutam . astambhamanaha~NkAra.n sattvasthaM samaye ratam .. 4..\\ tulyanindAstuti.n dAnta.n shUnyAgAra niveshanam . charAcharANAM bhUtAnA.n viditaprabhavApyayam .. 5..\\ akrudhyantamahR^iShyantamapriyeShu priyeShu cha . kA~nchane vAtha loShTe vA ubhayoH samadarshanam .. 6..\\ AtmaniHshreyasaGYAne dhIraM nishchita nishchayam . parAvaraGYaM bhUtAnA.n sarvaGYaM samadarshanam .. 7..\\ shakraH prahrAdamAsInamekAnte sa.nyatendriyam . bubhutsamAnastatpraGYAmabhigamyedamabravIt .. 8..\\ yaiH kaishchItsaMmato loke guNaiH syAtpuruSho nR^iShu . bhavatyanapagAnsarvA.nstAnguNA.NllakShayAmahe .. 9..\\ atha te lakShyate buddhiH samA bAla janairiha . AtmAnaM manyamAnaH sa~nshreyaH kimiha manyase .. 10..\\ baddhaH pAshaishchyutaH sthAnAddviShatA.n vashamAgataH . shriyA vihInaH prahrAda shochitavye na shochasi .. 11..\\ praGYA lAbhAttu daiteya utAho dhR^itimattayA . prahrAda svastharUpo.asi pashyanvyasanamAtmanaH .. 12..\\ iti sa~ncoditastena dhIro nishchita nishchayaH . uvAcha shlakShNayA vAchA svAM praGYAmanuvarNayan .. 13..\\ pravR^itti.n cha nivR^ittiM cha bhUtAnA.n yo na budhyate . tasya stambho bhavedbAlyAnnAsti stambho.anupashyataH .. 14..\\ svabhAvAtsampravartante nivartante tathaiva cha . sarve bhAvAstathA bhAvAH puruShArtho na vidyate .. 15..\\ puruShArthasya chAbhAve nAsti kashchitsvakArakaH . svaya.n tu kurvatastasya jAtu mAno bhavediha .. 16..\\ yastu kartAramAtmAnaM manyate sAdhvasAdhunoH . tasya doShavatI praGYA svamUrtyaGYeti me matiH .. 17..\\ yadi syAtpuruShaH kartA shakrAtma shreyase dhruvam . ArambhAstasya sidhyeranna cha jAtu parAhavet .. 18..\\ aniShTasya hi nirvR^ittiranivR^ittiH priyasya cha . lakShyate yatamAnAnAM puruShArthastataH kutaH .. 19..\\ aniShTasyAbhinirvR^ittimiShTasa.nvR^ittimeva cha . aprayatnena pashyAmaH keShA.n chittatsvabhAvataH .. 20..\\ pratirUpa dharAH ke chiddR^ishyante buddhisattamAH . virUpebhyo.alpabuddhibhyo lipsamAnA dhanAgamam .. 21..\\ svabhAvapreritAH sarve nivishante guNA yadA . shubhAshubhAstadA tatra tasya kiM mAnakAraNam .. 22..\\ svabhAvAdeva tatsarvamiti me nishchitA matiH . AtmapratiShThitA praGYA mama nAsti tato.anyathA .. 23..\\ karmaja.n tviha manye.ahaM phalayoga.n shubhAshubham . karmaNA.n viShaya.n kR^itsnamahaM vakShyAmi tachchhR^iNu .. 24..\\ yathA vedayate kashchidodana.n vAyaso vadan . eva.n sarvANi karmANi svabhAvasyaiva lakShaNam .. 25..\\ vikArAneva yo veda na veda prakR^itiM parAm . tasya stambho bhavedbAlyAnnAsti stambho.anupashyataH .. 26..\\ svabhAvabhAvino bhAvAnsarvAneveha nishchaye . budhyamAnasya darpo vA mAno vA ki.n kariShyati .. 27..\\ veda dharmavidhi.n kR^itsnaM bhUtAnAM chApyanityatAm . tasmAchchhakra na shochAmi sarva.n hyevedamantavat .. 28..\\ nirmamo niraha~NkAro nirIho muktabandhanaH . svastho.avyapetaH pashyAmi bhUtAnAM prabhavApyayau .. 29..\\ kR^itapraGYasya dAntasya vitR^iShNasya nirAshiShaH . nAyAsa vidyate shakra pashyato lokavidyayA .. 30..\\ prakR^itau cha vikAre cha na me prItirna cha dviShe . dveShTAraM na cha pashyAmi yo mamAdya mamAyate .. 31..\\ nordhvaM nAvAnna tiryakcha na kva chichchhakra kAmaye . na viGYAne na viGYeye nAGYAne sharma vidyate .. 32..\\ zakra yenaiShA labhyate praGYA yena shAntiravApyate . prabrUhi tamupAyaM me samyakprahrAda pR^ichchhate .. 33..\\ prahlaada ArjavenApramAdena prasAnenAtmavattayA . vR^iddhashushrUsayA shakra puruSho labhate mahat .. 34..\\ svabhAvAllabhate praGYA.n shAntimeti svabhAvataH . svabhAvAdeva tatsarva.n yatki.n chidanupashyasi .. 35..\\ bhii ityukto daitya patinA shakro vismayamAgamat . prItimAMshcha tadA rAja.nstadvAkyaM pratyapUjayat .. 36..\\ sa tadAbhyarchya daityendra.n trailokyapatirIshvaraH . asurendramupAmantya jagAma svaM niveshanam .. 37..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 216} y yayA buddhyA mahIpAlo bhraShTa shrIrvicharenmahIm . kAladaNDa viniShpiShTastanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . vAsavasya cha sa.nvAdaM balervairochanasya cha .. 2..\\ pitAmahamupAgatya pranipatya kR^itA~njaliH . sarvAnevAsurA~njitvA baliM paprachchha vAsavaH .. 3..\\ yasya sma dadato vittaM na kadA chana hIyate . taM baliM nAdhigachchhAmi brahmannAchakShva me balim .. 4..\\ sa eva hyastamayate sa sma vidyotate dishaH . sa varShati sma varShANi yathAkAlamatandritaH . taM baliM nAdhigachchhAmi brahmannAchakShva me balim .. 5..\\ sa vAyurvaruNashchaiva sa raviH sa cha chandramAH . so.agnistapati bhUtAni pR^ithivI cha bhavatyuta . taM baliM nAdhigachchhAmi brahmannAchakShva me balim .. 6..\\ brahmaa naitatte sAdhu maghavanyadetadanupR^ichchhasi . pR^iShTastu nAnR^itaM brUyAttasmAdvakShyAmi te balim .. 7..\\ uShTreShu yadi vA goShu khareShvashveShu vA punaH . variShTho bhavitA jantuH shUnyAgAre shachIpate .. 8..\\ zakra yadi sma balinA brahma~nshUnyAgAre sameyivAn . hanyAmenaM na vA hanyA.n tadbrahmannanushAdhi mAm .. 9..\\ brahmaa mA sma shakra bali.n hi.nsIrna balirvadhamarhati . nyAyA.nstu shakra prastavyastvayA vAsava kAmyayA .. 10..\\ bhii evamukto bhagavatA mahendraH pR^ithivI.n tadA . chachArairAvata skandhamadhiruhya shriyA vR^itaH .. 11..\\ tato dadarsha sabali.n kharaveSheNa sa.nvR^itam . yathA khyAtaM bhagavatA shUnyAgAra kR^itAlayam .. 12..\\ zakra kharayonimanuprAptastuShabhakSho.asi dAnava . iya.n te yoniradhamA shoShasyAho na shochasi .. 13..\\ adR^iShTaM bata pashyAmi dviShatA.n vashamAgatam . shriyA vihInaM mitraishcha bhraShTa vIryaparAkramam .. 14..\\ yadyadyAnasahasreNa GYAtibhiH parivAritaH . lokAnpratApayansarvAnyAsyasmAnavitarkayan .. 15..\\ tvanmukhAshchaiva daiteyA vyatiShTha.nstava shAsane . akR^iShTapachyA pR^ithivI tavaishvarye babhUva ha . ida.n cha te.adya vyasana.n shochasyAho na shochasi .. 16..\\ yadAtiShThaH samudrasya pUrvakUle vilelihan . GYAtibhyo vibhajanvitta.n tadAsItte manaH katham .. 17..\\ yatte sahasrasamitA nanR^iturdeva yoShitaH . bahUni varShapUgAni vihAre dIpyataH shriyA .. 18..\\ sarvAH puShkara mAlinyaH sarvAH kA~nchanasaprabhAH . kathamadya tadA chaiva manaste dAnaveshvara .. 19..\\ chhattra.n tavAsItsumahatsauvarNaM mani bhUShitam . nanR^ituryatra gandharvAH saH sahasrANi saptadhA .. 20..\\ yUpastavAsItsumahA~njayataH sarvakA~nchanaH . yatrAdadaH sahasrANAmayutAni gavA.n dasha .. 21..\\ yadA tu pR^ithivI.n sarvAM yajamAno.anuparyayAH . shamyAkShepeNa vidhinA tadAsItkiM nu te hR^idi .. 22..\\ na te pashyAmi bhR^i~NgAraM na chhattra.n vyajanaM na cha . brahmadattA.n cha te mAlAM na pashyAmyasurAdhipa .. 23..\\ bali na tvaM pashyasi bhR^i~NgAraM na chhattra.n vyajanaM na cha . brahmadattA.n cha me mAlAM na tvaM drakShyasi vAsava .. 24..\\ guhAyAM nihitAni tvaM mama ratnAni pR^ichchhasi . yadA me bhavitA kAlastadA tva.n tAni drakShyasi .. 25..\\ na tvetadanurUpa.n te yashaso vA kulasya vA . samR^iddhArtho.asamR^iddhArtha.n yanmA.n katthitumichchhasi .. 26..\\ na hi duHkheShu shochanti na prahR^iShyanti charddhiShu . kR^itapraGYA GYAnatR^iptAH kShAntAH santo manIsinaH .. 27..\\ tva.n tuprAkR^itayA buddhyA purandara vikatthase . yadAhamiva bhAvI tva.n tadA naiva.n vadiShyasi .. 28..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 217} bhii punareva tu ta.n shakraH prahasannidamabravIt . niHshvasanta.n yathA nAgaM pravyAhArAya bhArata .. 1..\\ yattadyAnasahasreNa GYAtibhiH parivAritaH . lokAnpratApayansarvAnyAsyasmAnavitarkayan .. 2..\\ dR^iShTvA sukR^ipaNA.n chemAmavasthAmAtmano bale . GYAtimitra parityaktaH shochasyAho na shochasi .. 3..\\ prItiM prAtyAtulAM pUrva.n lokAMshchAtmavashe sthitAm . vinipAtamima.n chAdya shochasyAho na shochasi .. 4..\\ bali anityamupalakShyeda.n kAlaparyAyamAtmanaH . tasmAchchhakra na shochAmi sarva.n hyevedamantavat .. 5..\\ antavanta ime dehA bhUtAnAmamarAdhipa . tena shakra na shochAmi nAparAdhAdidaM mama .. 6..\\ jIvita.n cha sharIraM cha pretya vai saha jAyate . ubhe saha vivardhete ubhe saha vinashyataH .. 7..\\ tadIdR^ishamidaM bhAvamavashaH prApya kevalam . yadyevamabhijAnAmi kA vyathA me vijAnataH .. 8..\\ bhUtAnAM nidhanaM niShThA srotasAmiva sAgaraH . naitatsamyagvijAnanto narA muhyanti vajrabhR^it .. 9..\\ ye tvevaM nAbhijAnanti rajo mohaparAyanAH . te kR^ichchhraM prApya sIdanti buddhiryeShAM pranashyati .. 10..\\ buddhilAbhe hi puruShaH sarvaM nudati kilbiSham . vipApmA labhate sattva.n sattvasthaH samprasIdati .. 11..\\ tatastu ye nivartante jAyante vA punaH punaH . kR^ipaNAH paritapyante te.anarthairparichoditAH .. 12..\\ arthasiddhimanartha.n cha jIvitaM maraNaM tathA . sukhaduHkhaphala.n chaiva na dveShmi na cha kAmaye .. 13..\\ hata.n hanti hato hyeva yo naro hanti ka.n chana . ubhau tau na vijAnIto yashcha hanti hatashcha yaH .. 14..\\ hatvA jitvA cha maghavanyaH kashchitpuruShAyate . akartA hyeva bhavati kartA tveva karoti tat .. 15..\\ ho hi lokasya kurute vinAshaprabhavAvubhau . kR^ita.n hi tatkR^itenaiva kartA tasyApi chAparaH .. 16..\\ pR^ithivI vAyurAkAshamApo jyotishcha pa~nchamam . etadyonIni bhUtAni tatra kA paridevanA .. 17..\\ mahAvidyo.alpavidyashcha balavAndurbalashcha yaH . darshanIyashvirUpashcha subhago durbhagashcha yaH .. 18..\\ sarva.n kAlaH samAdatte gambhIraH svena tejasA . tasminkAlavashaM prApte kA vyathA me vijAnataH .. 19..\\ dagdhamevAnudahati hatamevAnuhanti cha . nashyate naShTamevAgre labdhavya.n labhate naraH .. 20..\\ nAsya dvIpaH kutaH pAraM nAvAraH sampradR^ishyate . nAntamasya prapashyAmi vidherdivyasya chintayam .. 21..\\ yadi me pashyataH kAlo bhUtAni na vinAshayet . syAnme harshashcha darpashcha krodhashchaiva shachIpate .. 22..\\ tuShabhakSha.n tu mA.n GYAtvA pravivikta jane gR^ihe . bibhrata.n gArdabha.n rUpamAdishya parigarhase .. 23..\\ ichchhannaha.n vikuryAM hi rUpANi bahudhAtmanaH . vibhIsanAni yAnIkShya palAyethAstvameva me .. 24..\\ kAlaH sarva.n samAdatte kAlaH sarvaM prayachchhati . kAlena vidhR^ita.n sarvaM mA kR^ithAH shakra pauruSham .. 25..\\ purA sarvaM pravyathate mayi kruddhe purandara . avaimi tvasya lokasya dharma.n shakra sanAtanam .. 26..\\ tvamapyevamapekShasva mAtmanA vismaya.n gamaH . prabhavashcha prabhAvashcha nAtma sa.nsthaH kadA chana .. 27..\\ kaumArameva te chitta.n tathaivAdya yathA purA . samavekShasva maghavanbuddhi.n vindasva naiShThikIm .. 28..\\ devA manuShyAH pitaro gandharvoragarAkShasAH . Asansarve mama vashe tatsarva.n vettha vAsava .. 29..\\ namastasyai dishe.apyastu yasyA.n vairochano baliH . iti mAmabhyapadyanta buddhimAtsaya mohitAH .. 30..\\ nAha.n tadanushochAmi nAtma bhraMsha.n shachIpate . evaM me nishchitA buddhiH shAstustiShThAmyaha.n vashe .. 31..\\ dR^ishyate hi kule jAto darshanIyaH pratApavAn . duHkha.n jIvansahAmAtyo bhavitavya.n hi tattathA .. 32..\\ dauShkulelyastathA mUDho durjAtaH shakra dR^ishyate . sukha.n jIvansahAmAtya bhavitavya.n hi tattathA .. 33..\\ kalyAnI rUpasampannA durbhagA shakra dR^ishyate . alakShaNA virUpA cha subhagA shakra dR^ishyate .. 34..\\ naitadasmatkR^ita.n shakra naitachchhakra tvayA kR^itam . yattvameva~Ngato vajrinyadvApyeva~NgatA vayam .. 35..\\ na karma tava nAnyeShA.n kuto mama shatakrato . R^iddhirvApyatha vA narddhiH paryAya kR^itameva tat .. 36..\\ pashyAmi tvA virAjanta.n devarAjamavasthitam . shrImanta.n dyutimantaM cha garjantaM cha mamopari .. 37..\\ etachchaivaM na chetkAlo mAmAkramya sthito bhavet . pAtayeyamaha.n tvAdya savarjamapi muShTinA .. 38..\\ na tu vikramakAlo.aya.n kShamA kAlo.ayamAgataH . kAlaH sthApayate sarva.n kAlaH pachati vai tathA .. 39..\\ mA.n chedabhyAgataH kAlo dAnaveshvaramUrjitam . garjantaM pratapanta.n cha kamanyaM nAgamiShyati .. 40..\\ dvAdashAnA.n hi bhavatAmAdityAnAM mahAtmanAm . tejA.nsyekena sarveShA.n devarAjahR^itAni me .. 41..\\ ahamevodvahAmyApo visR^ijAmi cha vAsava . tapAmi chaiva trailokya.n vidyotAmyahameva cha .. 42..\\ sa.nrakShAmi vilumpAmi dadAmyahamathAdade . sa.nyachchhAmi niyachchhAmi lokeShu prabhurIshvaraH .. 43..\\ tadadya vinivR^ittaM me prabhutvamamarAdhipa . kAlasainyAvagAdhasya sarvaM na pratibhAti me .. 44..\\ nAha.n kartA na chaiva tvaM nAnyakkartA shachIpate . paryAyena hi bhujyante lokAH shakra yadR^ichchhayA .. 45..\\ mAsArdha mAsaveshmAnamahorAtrAbhisa.nvR^itam . R^itudvAra.n varShamukhamAhurvedavido janAH .. 46..\\ AhuH sarvamida.n chintyaM janAH ke chinmanIsayA . asyAH pa~nchaiva chintAyAH paryeShyAmi cha pa~nchadhA .. 47..\\ ganbhIra.n gahanaM brahma mahattoyArNava.n yathA . anAdi nidhana.n chAhurakSharaM parameva cha .. 48..\\ sattveShu li~NgamAveshya nali~Ngamapi tatsvayam . manyante dhruvamevaina.n ye narAstattvadarshinaH .. 49..\\ bhUtAnA.n tu viparyAsaM manyate gatavAniti . na hyetAvadbhavedgamyaM nayasmAtprakR^iteH paraH .. 50..\\ gati.n hi sarvabhUtAnAmagatvA kva gamiShyasi . yo dhAvatA na hAtavyastiShThannapi na hIyate . tamindriyANi sarvANi nAnupashyanti pa~nchadhA .. 51..\\ Ahushchaina.n ke chidagniM ke chidAhuH prajApatim . R^itumAsArdha mAmAMshcha divasA.nstu kShaNA.nstathA .. 52..\\ pUrvAhnamaparAhna.n cha madhyAhnamapi chApare . muhUrtamapi chaivAhureka.n santamanekadhA . ta.n kAlamavajAnIhi yasya sarvamida.n vashe .. 53..\\ bahunIndra sahasrANi samatItAni vAsava . balavIryopapannAni yathaiva tva.n shachIpate .. 54..\\ tvAmapyatibala.n shakra.n devarAjaM balotkatam . prApte kAle mahAvIryaH kAlaH saMshamayiShyati .. 55..\\ ya ida.n sarvamAdatte tasmAchchhakra sthiro bhava . mayA tvayA cha pUrvaishcha na sa shakyo.ativartitum .. 56..\\ yAmetAM prApya jAnIse rAjashriyamanuttamAm . sthitA mayIti tanmithyA naiShA hyekatra tiShThati .. 57..\\ sthitA hIndra sahasreShu tvadvishiShTatameShviyam . mA.n cha lolA parityajya tvAmagAdvibudhAdhipa .. 58..\\ maiva.n shakra punaH kArShIH shAnto bhavitumarhasi . tvAmapyeva~Ngata.n tyaktvA kShipramanyaM gamiShyati .. 59..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 218} bhii shatakraturathApashyadbalerdIptAM mahAtmanaH . svarUpiNI.n sharIrAddhi tadA niShkrAmatIM shriyam .. 1..\\ tA.n dIptAM prabhayA dR^iShTvA bhagavAnpAkashAsanaH . vismayotphullanayano baliM paprachchha vAsavaH .. 2..\\ bale keyamapakrAntA rochamAnA shikhandinI . tvattaH sthitA sakeyUrA dIpyamAnA svatejasA .. 3..\\ bali na hImAmAsurI.n vedmi na daivIM na cha mAnuShIm . tvamevainAM pR^ichchha mA vA yatheShTa.n kuru vAsava .. 4..\\ zakra kA tvaM balerapakrAntA rochamAnA shikhandinI . ajAnato mamAchakShva nAmadheya.n shuchismite .. 5..\\ kA tva.n tiShThasi mAyeva dIpyamAnA svatejasA . hitvA daityeshvara.n subhru tanmamAchakShva tattvataH .. 6..\\ zrii na mA virochano veda na mA vairochano baliH . AhurmA.n duHsahetyeva.n vidhitseti cha mAM viduH .. 7..\\ bhUtirlakShmIti mAmAhuH shrIrityeva.n cha vAsava . tvaM mA.n shakra na jAnIse sarve devA na mAM viduH .. 8..\\ zakra kimida.n tvaM mama kR^ite utAho balinaH kR^ite . duHsahe vijahAsyena.n chirasa.nvAsinI satI .. 9..\\ zrii na dhAtA na vidhAtA mA.n vidadhAti katha.n chana . kAlastu shakra paryAyAnmaina.n shakrAvamanyathAH .. 10..\\ zakra katha.n tvayA balistyaktaH kimartha.n vA shikhandini . katha.n cha mAM na jahyAstvaM tanme brUhi shuchismite .. 11..\\ zrii satye sthitAsmi dAne cha vrate tapasi chaiva hi . parAkrame cha dharme cha parAchInastato baliH .. 12..\\ brahmaNyo.aya.n sadA bhUtvA satyavAdI jitendriyaH . abhyasUyadbrAhmaNAnvai uchchhiShTashchAspR^ishadghR^itam .. 13..\\ yaGYashIlaH purA bhUtvA mAm eva yajatetyayam . provAcha lokAnmUDhAtmA kAlenopanipIditaH .. 14..\\ apAkR^itA tataH shakra tvayi vatsyAmi vAsava . apramattena dhAryAsmi tapasA vikrameNa cha .. 15..\\ zakra asti devamanuShyeShu sarvabhUteShu vA pumAn . yastvAmeko viShahitu.n shaknuyAtkamalAlaye .. 16..\\ zrii naiva devo na gandharvo nAsuro na cha rAkShasaH . yo mAmeko viShahitu.n shaktaH kashchitpurandara .. 17..\\ zakra tiShThethA mayi nitya.n tva.n yathA tadbrUhi me shubhe . tatkariShyAmi te vAkyamR^ita.n tva.n vaktumarhasi .. 18..\\ zrii sthAsyAmi nitya.n devendra yathA tvayi nibodha tat . vidhinA veda dR^iShTena chaturdhA vibhajasva mAm .. 19..\\ zakra aha.n vai tvA nidhAsyAmi yathAshakti yathAbalam . na tu me.atikramaH syAdvai sadA lakShmitavAntike .. 20..\\ bhUmireva manuShyeShu dhAraNI bhUtabhAvinI . sA te pAda.n titikSheta samahA hIti me matiH .. 21..\\ zrii eSha me nihitaH pAdo yo.ayaM bhUmau pratiShThitaH . dvitIya.n shakra pAdaM me tasmAtsunihita.n kuru .. 22..\\ zakra Apa eva manuShyeShu dravantyaH parichArikAH . tAste pAda.n titikShantAmalamApastitikShitum .. 23..\\ zrii eSha me nihitaH pAdo yo.ayamapsu pratiShThitaH . tR^itIya.n shakra pAdaM me tasmAtsunihita.n kuru .. 24..\\ zakra yasmindevAshcha yaGYAshcha yasminvedAH pratiShThitAH . tR^itIyaM pAdamagniste sudhR^ita.n dhArayiShyati .. 25..\\ zrii eSha me nihitaM pAdo yo.ayamagnau pratiShThitaH . chaturtha.n shakra pAdaM me tasmAtsunihita.n kuru .. 26..\\ zakra ye vai santo manuShyeShu brahmaNyAH satyavAdinaH . te te pAda.n titikShantAmala.n santastitikShitum .. 27..\\ zrii eSha me nihitaH pAdo yo.aya.n satsu pratiShThitam . eva.n vinihitAM shakra bhUteShu paridhatsva mAm .. 28..\\ zakra bhUtAnAmiha vai yastvA mayA vinihitA.n satIm . upahanyAtsa me dviShyAttathA shR^iNvantu me vachaH .. 29..\\ bhii tatastyaktaH shriyA rAjA daityAnAM balirabravIt . yAvatpurastAtpratapettAvadvai dakShiNA.n disham .. 30..\\ pashchimA.n tAvadevApi tathodIchIM divAkaraH . tathA madhyandine sUryo astameti yadA tadA . punardevAsura.n yuddhaM bhAvi jetAsmi vastadA .. 31..\\ sarvA.NllokAnyadAditya ekasthastApayiShyati . tadA devAsure yuddhe jetAha.n tvA.n shatakrato .. 32..\\ zakra brahmaNAsmi samAdiShTo na hantavyo bhavAniti . tena te.ahaM bale vajraM na vimu~nchAmi mUrdhani .. 33..\\ yatheShTa.n gachchha daityendra svasti te.astu mahAsura . Adityo nAvatapitA kadA chinmadhyataH sthitaH .. 34..\\ sthApito hyasya samayaH pUrvameva svayambhuvA . ajasraM pariyAtyeSha satyenAvatapanprajAH .. 35..\\ ayana.n tasya ShaNmAsA uttaraM dakShiNaM tathA . yena sa.nyAti lokeShu shItoShNe visR^ijanraviH .. 36..\\ bhii evamuktastu daityendro balirindreNa bhArata . jagAmadakShiNAmAshAmudIchI.n tu purandaraH .. 37..\\ ityetadbalinA gItamanaha~NkAra sa~nj~nitam . vAkya.n shrutvA sahasrAkShaH khamevAruruhe tadA .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 219} bhii atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . shatakratoshcha sa.nvAdaM namucheshcha yudhiShThira .. 1..\\ shriyA vihInamAsInamakShobhyamiva sAgaram . bhavAbhavaGYaM bhUtAnAmityuvAcha purandaraH .. 2..\\ baddhaH pAshaishchyutaH sthAnAddviShatA.n vashamAgataH . shriyA vihIno namuche shochasyAho na shochasi .. 3..\\ namuchi anavApya.n cha shokena sharIraM chopatapyate . amitrAshcha prahR^iShyanti nAsti shoke sahAyatA .. 4..\\ tasmAchchhakra na shochAmi sarva.n hyevedamantavat . santApAdbhrashyate rUpa.n dharmashchaiva sureshvara .. 5..\\ vinIya khalu tadduHkhamAgatA.n vaimanasyajam . dhyAtavyaM manasA hR^idya.n kalyAna.n sa.nvijAnatA .. 6..\\ yathA yathA hi puruShaH kalyAne kurute manaH . tadaivAsya prasIdanti sarvArthA nAtra saMshayaH .. 7..\\ ekaH shAstA na dvitIyo.asti shAstA garbhe shayAnaM puruSha.n shAsti shAstA . tenAnushiShTaH pravanAdivodakaM yathA niyukto.asmi tathA vahAmi .. 8..\\ bhAvAbhAvAvabhijAnangarIyo jAnAmi shreyo na tu tatkaromi . AshAsu dharmyAH suhR^idA.n sukurvan yathA niyukto.asmi tathA vahAmi .. 9..\\ yathA yathAsya prAptavyaM prApnotyeva tathA tathA . bhavitavya.n yathA yachcha bhavatyeva tathA tathA .. 10..\\ yatra yatraiva sa.nyukte dhAtA garbhaM punaH punaH . tatra tatraiva vasati na yatra svayamichchhati .. 11..\\ bhAvo yo.ayamanuprApto bhavitavyamidaM mama . iti yasya sadA bhAvo na sa muhyetkadA chana .. 12..\\ paryAyairhanyamAnAnAmabhiyoktA na vidyate . duHkhametattu yaddveShTA kartAhamiti manyate .. 13..\\ R^iShIMshcha devAMshcha mahAsurAMsh cha traividya vR^iddhAMshcha vane munIMsh cha . kAnnApado nopanamanti loke parAvaraGYAstu na sambhramanti .. 14..\\ na paNDitaH krudhyati nApi sajjate na chApi sa.nsIdati na hR^iShyati . na chArthakR^ichchhravyasaneShu shochati sthitaH prakR^ityA himavAnivAchalaH .. 15..\\ yamarthasiddhiH paramA na harShayet tathaiva kAle vyasanaM na mohayet . sukha.n cha duHkhaM cha tathaiva madhyamaM niShevate yaH sa dhurandharo naraH .. 16..\\ yA.n yAmavasthAM puruSho.adhigachchhet tasyA.n rametAparitapyamAnaH . evaM pravR^iddhaM pranudenmanojaM santApamAyAsa kara.n sharIrAt .. 17..\\ tatsadaH sa pariShatsabhAsadaH prApya yo na kurute sabhA bhayam . dharmatattvamavagahya buddhimAn yo.abhyupaiti sa pumAndhurandharaH .. 18..\\ prAGYasya karmANi duranvayAni na vai prAGYo muhyati mohakAle . sthanAchchyutash chenna mumoha gautamas tAvatkR^ichchhrAmApadaM prApya vR^iddhaH .. 19..\\ na mantrabalavIryeNa praGYayA pauruSheNa vA . alabhya.n labhate martyastatra kA paridevanA .. 20..\\ yadevamanujAtasya dhAtAro vidadhuH purA . tadevAnubhaviShyAmi kiM me mR^ityuH kariShyati .. 21..\\ labdhavyAnyeva labhate gantavyAnyeva gachchhati . prAptavyAnyeva prApnoti duHkhAni cha sukhAni cha .. 22..\\ etadviditvA kArtsnyena yo na muhyati mAnavaH . kushalaH sukhaduHkheShu sa vai sarvadhaneshvaraH .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 220} y magnasya vyasane kR^ichchhre ki.n shreyaH puruShasya hi . bandhunAshe mahIpAla rAjyanAne.api vA punaH .. 1..\\ tva.n hi naH paramo vaktA loke.asminbharatarShabha . etadbhavantaM pR^ichchhAmi tanme vaktumihArhasi .. 2..\\ bhii putradAraiH sukhaish chaiva viyuktasya dhanena cha . magnasya vyasane kR^ichchhre dhR^itiH shreyaH karI nR^ipa .. 3..\\ dhairyeNa yuktasya sataH sharIraM na vishIryate . ArogyAchcha sharIrasya sa punarvindate shriyam .. 4..\\ yasya rAGYo narAstAta sAttvikI.n vR^ittimAsthitAH . tasya sthairya.n cha dharyaM cha vyavasAyash cha karmasu .. 5..\\ atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . balivAsava sa.nvAdaM punareva yudhiShThira .. 6..\\ vR^itte devAsure yuddhe daityadAnava sa~NkShaye . viShNukrAnteShu lokeShu devarAje shatakratau .. 7..\\ ijyamAneShu deveShu chAturvarNye vyavasthite . samR^idhyamAne trailokye prItiyukte svayambhuvi .. 8..\\ rudrairvasubhirAdityairashvibhyAmapi charShibhiH . gandharvairbhujagendraishcha siddhairshchAnyairvR^itaH prabhuH .. 9..\\ chaturdanta.n sudAnta.n cha vAraNendraM shriyA vR^itam . AruhyairAvata.n shakrastrailokyamanusa.nyayau .. 10..\\ sa kadA chitsamudrAnte kasmiMsh chidgirigahvare . bali.n vairochaniM vaGYI dadarshopasasarpa cha .. 11..\\ tamairAvata mUrdhasthaM prekShya devagaNairvR^itam . surendramindra.n daityendro na shushocha na vivyathe .. 12..\\ dR^iShTvA tamavikArastha.n tiShThantaM nirbhayaM balim . adhirUDho dvipashreShThamityuvAcha shatakratuH .. 13..\\ daitya na vyathase shairyAdatha vA vR^iddhasevayA . tapasA bhAvitatvAdvA sarvathaitatsuduShkaram .. 14..\\ shatrubhirvashamAnIto hInaH sthAnAdanuttamAt . vairochane kimAshritya shochitavye na shochasi .. 15..\\ shraiShThyaM prApya svajAtInAM bhuktvA bhogAnanuttamAn . hR^itasvabalarAjyastvaM brUhi tasmAnna shochasi .. 16..\\ Ishvaro hi purA bhUtvA pitR^ipaitamahe pade . tattvamadya hR^ita.n dR^iShTvA sapatnaiH kiM na shochasi .. 17..\\ baddhashcha vAruNaiH pAshairvajreNa cha samAhataH . hR^itadAro hR^itadhano brUhi kasmAnna shochasi .. 18..\\ bhraShTa shrIrvibhava bhraShTo yanna shochasi duShkaram . trailokyarAjyanAshe hi ko.anyo jIvitumutsahet .. 19..\\ etachchAnyachcha paruShaM bruvantaM paribhUya tam . shrutvA sukhamasambhrAnto balirvairochano.abravIt .. 20..\\ nigR^ihIte mayi bhR^isha.n shakra ki.n katthitena te . vajramudyamya tiShThantaM pashyAmi tvAM purandara .. 21..\\ ashaktaH pUrvamAsIstva.n kathaM chichchhaktatAM gataH . kastvadanya imA vAchaH sukrUrA vaktumarhati .. 22..\\ yastu shatrorvashasthasya shakto.api kurute dayAm . hastaprAptasya vIrasya ta.n chaiva puruSha.n viduH .. 23..\\ anishchayo hi yuddheShu dvayorvivadamAnayoH . ekaH prApnoti vijayamekashchaiva parAbhavam .. 24..\\ mA cha te bhUtsvabhAvo.ayaM mayA daivatapu~Ngava . IshvaraH sarvabhUtAnA.n vikrameNa jito balAt .. 25..\\ naitadasmatkR^ita.n shakra naitachchhakra tvayA kR^itam . yattvameva~Ngato vajrinyadvApyeva~NgatA vayam .. 26..\\ ahamAsa.n yathAdya tvaM bhavitA tvaM yathA vayam . mAvamansthA mayA karma duShkR^ita.n kR^itamityuta .. 27..\\ sukhaduHkhe hi puruShaH paryAyenAdhigachchhati . paryAyenAsi shakratvaM prAptaH shakra na karmaNA .. 28..\\ kAlaH kAle nayati mA.n tvAM cha kAlo nayatyayam . tenAha.n tva.n yathA nAdya tvaM chApi na yathA vayam .. 29..\\ na mAtR^ipitR^ishushrUsA na cha daivatapUjanam . nAnyo guNasamAchAraH puruShasya sukhAvahaH .. 30..\\ na vidyA na tapo dAnaM na mitrANi na bandhavAH . shaknuvanti paritrAtuM nara.n kAlena pIDitam .. 31..\\ nAgAminamanartha.n hi pratighAta shatairapi . shaknuvanti prativyodhumR^ite buddhibalAnnaraH .. 32..\\ paryAyairhanyamAnAnAM paritrAtA na vidyate . ida.n tu duHkha.n yachchchhakra kartAhamiti manyate .. 33..\\ yadi kartA bhavetkartA na kriyeta kadA chana . yasmAttu kriyate kartA tasmAtkartApyanIshvaraH .. 34..\\ kAlena tvAhamajaya.n kAlenAhaM jitastvayA . gantA gatimatA.n kAlaH kAlaH kalayati prajAH .. 35..\\ indra prAkR^itayA buddhyA pralapannAvabudhyase . ke chittvAM bahu manyante shraiShThyaM prApta.n svakarmaNA .. 36..\\ kathamasmadvidho nAma jAna.NllokapravR^ittayaH . kAlenAbhyAhataH shochenmuhyedvApyarthasambhrame .. 37..\\ nitya.n kAlaparItasya mama vA madvidhasya vA . buddhirvyasanamAsAdya bhinnA nauriva sIdati .. 38..\\ aha.n cha tvaM cha ye chAnye bhaviShyanti surAdhipAH . te sarve shakra yAsyanti mArgamindra shatairgatam .. 39..\\ tvAmapyeva.n sudurdharSha.n jvalantaM parayA shriyA . kAle parinate kAlaH kAlayiShyati mAm iva .. 40..\\ bahUnIndra sahasrANi daiteyAnA.n yuge yuge . abhyatItAni kAlena kAlo hi duratikramaH .. 41..\\ ida.n tu labdhvA tva.n sthAnamAtmAnaM bahu manyase . sarvabhUtabhava.n devaM brahmANamiva shAshvatam .. 42..\\ na chedamachala.n sthAnamanantaM vApi kasya chit . tva.n tu bAlishayA buddhyA mamedamiti manyase .. 43..\\ avishvAsye vishvasiShi manyase chAdhruva.n dhruvam . mameyamiti mohAttva.n rAjashriyamabhIpsasi .. 44..\\ neya.n tava na chAsmAkaM na chAnyeShA.n sthirA matA . atikramya bahUnanyA.nstvayi tAvadiya.n sthitA .. 45..\\ ka.n chitkAlamiya.n sthitvA tvayi vAsava cha~nchalA . gaurnipAnamivotsR^ijya punaranya.n gamiShyati .. 46..\\ rAjalokA hyatikrAntA yAnna sa~NkhyAtumutsahe . tvatto bahutarAshchAnye bhaviShyanti purandara .. 47..\\ savR^ikShauShadhi ratreya.n sasaritparvatAkarA . tAnidAnIM na pashyAmi yairbhukteyaM purA mahI .. 48..\\ pR^ithurailo mayo bhaumo narakaH shambarastathA . ashvagrIvaH pulomA cha svarbhAnuramitadhvajaH .. 49..\\ prahrAdo namuchirdakSho viprachittirvirochanaH . hrIniShedhaH suhotrashcha bhUrihA puShpavAnvR^iShaH .. 50..\\ satyeShurR^iShabho rAhuH kapilAshvo virUpakaH . bAnaH kArtasvaro vahnirvishvada.nstro.atha nairR^itaH .. 51..\\ ritthAhutthau vIra tAmrau varAhAshvo ruchiH prabhuH . vishvajitpratishaurishcha vR^iShANDo viShkaro madhuH .. 52..\\ hiraNyakashipushchaiva kaitabhashchaiva dAnavaH . daityAshcha kAlakha~njAshcha sarve te nairR^itaiH saha .. 53..\\ ete chAnye cha bahavaH pUrve pUrvatarAsh cha ye . daityendrA dAnavendrAshcha yAMshchAnyAnanushushruma .. 54..\\ bahavaH pUrvadaityendrAH santyajya pR^ithivI.n gatAH . kAlenAbhyAhatAH sarve kAlo hi balavattaraH .. 55..\\ sarvaiH kratushatairiShTaM na tvamekaH shatakratuH . sarve dharmaparAshchAsansarve satatasattriNaH .. 56..\\ antarikShacharAH sarve sarve.abhimukhayodhinaH . sarve sa.nhananopetAH sarve parighabAhavaH .. 57..\\ sarve mAyA shatadharAH sarve te kAmachAriNaH . sarve samaramAsAdya na shrUyante parAjitAH .. 58..\\ sarve satyavrataparAH sarve kAmavihAriNaH . sarve veda vrataparAH sarve chAsanbahushrutAH .. 59..\\ sarve sa.nhatamaishvaryamIshvarAH pratipedire . na chaishvaryaM madasteShAM bhUtapUrvo mahAtmanAm .. 60..\\ sarve yathArthadAtAraH sarve vigatamatsarAH . sarve sarveShu bhUteShu yathAvatpratipedire .. 61..\\ sarve dAkShAyaNI putrAH prAjApatyA mahAbalAH . jvalantaH pratapantashcha kAlena pratisa.nhR^itAH .. 62..\\ tva.n chaivemA yadA bhuktvA pR^ithivIM tyakShyase punaH . na shakShyasi tadA shakra niyantu.n shokamAtmanaH .. 63..\\ mu~nchechchhA.n kAmabhogeShu mu~nchema.n shrIbhavaM madam . eva.n svarAjyanAshe tvaM shokaM samprasahiShyasi .. 64..\\ shokakAle shucho mA tva.n harShakAle cha mA hR^iShaH . atItAnAgate hitvA pratyutpannena vartaya .. 65..\\ mA.n chedabhyAgataH kAlaH sadA yuktamatandritam . kShamasva nachirAdindra tvAmapyupagamiShyati .. 66..\\ trAsayanniva devendra vAgbhirtakShasi mAm iha . sa.nyate mayi nUna.n tvamAtmAnaM bahu manyase .. 67..\\ kAlaH prathamamAyAnmAM pashchAttvamanudhAvati . tena garjasi devendra pUrva.n kAlahate mayi .. 68..\\ ko hi sthAtumala.n loke kruddhasya mama sa.nyuge . kAlastu balavAnprAptastena tiShThasi vAsava .. 69..\\ yattadvarShasahasrAntaM pUrNaM bhavitumarhati . yathA me sarvagAtrANi na svasthAni hataujasaH .. 70..\\ ahamaindrachchyutaH sthAnAttvamindraH prakR^ito divi . suchitre jIvaloke.asminnupAsyaH kAlaparyayAt .. 71..\\ ki.n hi kR^itvA tvamindrAdya kiM hi kR^itvA chyutA vayam . kAlaH kartA vikartA cha sarvamanyadakAraNam .. 72..\\ nAsha.n vinAshamaishvaryaM sukhaduHkhe bhavAbhavau . viprAnprApyaivamatyarthaM na prahR^iShyenna cha vyathet .. 73..\\ tvameva hIndra vetthAsmAnvedAha.n tvAM cha vAsava . vikatthase mA.n kiM baddhaM kAlena nirapatrapa .. 74..\\ tvameva hi purA vettha yattadA pauruShaM mama . samareShu cha vikrAntaM paryApta.n tannidarshanam .. 75..\\ AdityAshchaiva rudrAshcha sAdhyAshcha vasubhiH saha . mayA vinirjitAH sarve marutashcha shachIpate .. 76..\\ tvameva shakra jAnAsi devAsurasamAgame . sametA vibudhA bhagnAstarasA samare mayA .. 77..\\ parvatAshchAsakR^itkShiptAH savanAH savanaukasaH . sata~Nka shikharA ghorAH samare mUrdhni te mayA .. 78..\\ kiM nu shakyaM mayA kartu.n yatkAlo duratikramaH . na hi tvAM notsahe hantu.n savajramapi muShTinA .. 79..\\ na tu vikramakAlo.aya.n kShamA kAlo.ayamAgataH . tena tvA marShaye shakra durmarShaNatarastvayA .. 80..\\ tvaM mA parinate kAle parIta.n kAlavahninA . niyata.n kAlapAshena baddha.n shakra vikatthase .. 81..\\ aya.n sa puruShaH shyAmo lokasya duratikramaH . baddhvA tiShThati mA.n raudraH pashuM rashanayA yathA .. 82..\\ lAbhAlAbhau sukha.n duHkhaM kAmakrodhau bhavAbhavau . vadho bandhaH pramokShashcha sarva.n kAlena labhyate .. 83..\\ nAha.n kartA na kartA tvaM kartA yastu sadA prabhuH . so.ayaM pachati kAlo mA.n vR^ikShe phalamivAgatam .. 84..\\ yAnyeva puruShaH kurvansukhaiH kAlena yujyate . punastAnyeva kurvANo duHkhaiH kAlena yujyate .. 85..\\ na cha kAlena kAlaGYaH spR^iShTaH shochitumarhati . tena shakra na shochAmi nAsti shoke sahAyatA .. 86..\\ yadA hi shochatA.n shoko vyasanaM nApakarShati . sAmarthya.n shochato nAsti nAdya shochAmyaha.n tataH .. 87..\\ evamuktaH sahasrAkSho bhagavAnpAkashAsanaH . pratisa.nhR^itya sa.nrambhamityuvAcha shatakratuH .. 88..\\ savajramudyataM bAhu.n dR^iShTvA pAshAMshcha vAruNAn . kasyeha na vyathedbuddhirmR^ityorapi jighA.nsataH .. 89..\\ sA te na vyathate buddhirachalA tattvadarshinI . bruvanna vyathase sa tva.n vAkyaM satyaparAkrama .. 90..\\ ho hi vishvAsamartheShu sharIre vA sharIrabhR^it . kartumutsahate loke dR^iShTvA samprasthita.n jagat .. 91..\\ ahamapyevamevaina.n loka.n jAnAmi shAshvatam . kAlAgnAvAhita.n ghore guhye satatage.akShare .. 92..\\ na chAtra parihAro.asti kAlaspR^iShTasya kasya chit . sUkShmANAM mahatA.n chaiva bhUtAnAM paripachyatAm .. 93..\\ anIshasyApramattasya bhUtAni pachataH sadA . anivR^ittasya kAlasya kShayaM prApto na muchyate .. 94..\\ apramattaH pramatteShu kAlo jAgarti dehiShu . prayatnenApyatikrAnto dR^iShTapUrvo na kena chit .. 95..\\ purANaH shAshvato dharmaH sarvaprANabhR^itA.n samaH . kAlo na parihAryashcha na chAsyAsti vyatikramaH .. 96..\\ ahorAtrAMshcha mAsAMshcha kShaNAnkAShThAH kalA lavAn . sampindayati naH kAlo buddhi.n vArdhuShiko yathA .. 97..\\ idamadya kariShyAmi shvaH kartAsmIti vAdinam . kAlo harati samprApto nadIvega ivodupam .. 98..\\ idAnI.n tAvadevAsau mayA dR^iShTaH kathaM mR^itaH . iti kAlena hriyatAM pralApaH shrUyate nR^iNAm .. 99..\\ nashyantyarthAstathA bhogAH sthAnamaishvaryameva cha . anityamadhruva.n sarvaM vyavasAyo hi duShkaraH . uchchhrAyA vinipAtAntA bhAvAbhAvastha eva cha .. 100..\\ sA te na vyathate buddhirachalA tattvadarshinI . ahamAsaM purA cheti manasApi na budhyase .. 101..\\ kAlenAkramya loke.asminpachyamAne balIyasA . ajyeShThamakaniShTha.n cha kShipyamANo na budhyase .. 102..\\ IrShyAbhimAna lobheShu kAmakrodhabhayeShu cha . spR^ihA mohAbhimAneShu lokaH sakto vimuhyati .. 103..\\ bhavA.nstu bhAvatattvaGYo vidvA~nGYAnatapo.anvitaH . kAlaM pashyati suvyaktaM pAnAvAmalaka.n yathA .. 104..\\ kAlachAritratattvaGYaH sarvashAstravishAradaH . vairochane kR^itAtmAsi spR^ihaNIyo vijAnatAm .. 105..\\ sarvaloko hyayaM manye buddhyA parigatastvayA . viharansarvato mukto na kva chitpariShajjase .. 106..\\ rajashcha hi tamashcha tvA spR^ishato na jitendriyam . niShprItiM naShTa santApa.n tvamAtmAnamupAsase .. 107..\\ suhR^ida.n sarvabhUtAnAM nirvairaM shAntamAnasam . dR^iShTvA tvAM mama sa~njAtA tvayyanukroshanI matiH .. 108..\\ nAhametAdR^ishaM buddhi.n hantumichchhAmi bandhane . AnR^isha.nsyaM paro dharmo anukroshastathA tvayi .. 109..\\ mokShyante vAruNAH pAshAstaveme kAlaparyayAt . prajAnAmapachAreNa svasti te.astu mahAsura .. 110..\\ yadA shvashrU.n snuShA vR^iddhAM parichAreNa yokShyate . putrashcha pitaraM mohAtpreShayiShyati karmasu .. 111..\\ brAhmaNaiH kArayiShyanti vR^iShalAH pAdadhAvanam . shUdrAshcha brAhmaNIM bharyAmupayAsyanti nirbhayAH .. 112..\\ viyoniShu cha bIjAni mokShyante puruShA yadA . sa~Nkara.n kA.nsyabhAndaishcha baliM chApi kupAtrakaiH .. 113..\\ chAturvarNya.n yadA kR^itsnamunmaryAdaM bhaviShyati . ekaikaste tadA pAshaH kramashaH pratimokShyate .. 114..\\ asmattaste bhayaM nAsti samayaM pratipAlaya . sukhI bhava nirAbAdhaH svasthachetA nirAmayaH .. 115..\\ tamevamuktvA bhagavA~nshatakratuH pratiprayAto gajarAjavAhanaH . vijitya sarvAnasurAnsurAdhipo nananda harSheNa babhUva chaikarAT .. 116..\\ maharShayastuShTuvura~njasA cha taM vR^iShAkapi.n sarvacharAchareshvaram . himApaho havyamudAvaha.nstvara.ns tathAmR^ita.n chArpitamIshvarAya ha .. 117..\\ dvijottamaiH sarvagatairabhiShTuto vidIpta tejA gatamanyurIshvaraH . prashAntachetA muditaH svamAlayaM triviShTapaM prApya mumoda vAsavaH .. 118..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 221} y pUrvarUpANi me rAjanpuruShasya bhaviShyataH . parAbhaviShyatashchaiva tvaM me brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii mana eva manuShyasya pUrvarUpANi sha.nsati . bhaviShyatashcha bhadra.n te tathaiva na bhaviShyataH .. 2..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . shriyA shakrasya sa.nvAda.n tannibodha yudhiShThira .. 3..\\ mahatastapaso vyuShTyA pashya.Nllokau parAvarau . sAmAnyamR^iShibhirgatvA brahmalokanivAsibhiH .. 4..\\ brahmaivAmita dIptaujAH shAntapApmA mahAtapAH . vichachAra yathAkAma.n triShu lokeShu nAradaH .. 5..\\ kadA chitprAtarutthAya pispR^ikShuH salila.n shuchi . dhruvadvAra bhavA.n ga~NgAM jagAmAvatatAra cha .. 6..\\ sahasranayanashchApi vajrI shambara pAkahA . tasyA devarShijuShTAyAstIramabhyAjagAma ha .. 7..\\ tAvAplutya yatAtmAnau kR^itajapyau samAsatuH . nadyAH pulinamAsAdya sUkShmakA~nchanavAlikam .. 8..\\ puNyakarmabhirAkhyAtA devarShikathitAH kathAH . chakratustau kathAshIlau shuchi sa.nhR^iShTamAnasau . pUrvavR^ittavyapetAni kathayantau samAhitau .. 9..\\ atha bhAskaramudyanta.n rashmijAlapuraskR^itam . pUrNamandalamAlokya tAvutthAyopatasthatuH .. 10..\\ abhitastUdayanta.n tamarkamarkamivAparam . AkAshe dadR^ishe jyotirudyatArchiH samaprabham .. 11..\\ tayoH samIpa.n samprAptaM pratyadR^ishyata bhArata . tatsuparNArka charitamAsthita.n vaiShnavaM padam . bhAbhirapratimaM bhAti trailokyamavabhAsayat .. 12..\\ divyAbhirUpa shobhAbhirapsarobhiH puraskR^itAm . bR^ihatImaMshumatprakhyAM bR^ihadbhAnorivArchiSham .. 13..\\ nakShatrakalpAbharaNA.n tArA bhaktisamasrajam . shriya.n dadR^ishatuH padmA.n sAkShAtpadmatalasthitAm .. 14..\\ sAvaruhya vimAnAgrAda~NganAnAmanuttamA . abhyagachchhattrilokesha.n shakra.n charShiM cha nAradam .. 15..\\ nAradAnugataH sAkShAnmaghavA.nstAmupAgamat . kR^itA~njaliputo devIM nivedyAtmAnamAtmanA .. 16..\\ chakre chAnupamAM pUjA.n tasyAshchApi sa sarvavit . devarAjaH shriya.n rAjanvAkya.n chedamuvAcha ha .. 17..\\ kA tva.n kena cha kAryeNa samprAptA chAruhAsini . kutashchAgamyate subhru gantavya.n kva cha te shubhe .. 18..\\ zrii puNyeShu triShu lokeShu sarve sthAvaraja~NgamaH . mamAtmabhAvamichchhanto yatante paramAtmanA .. 19..\\ sAha.n vai pa~Nkaje jAtA sUryarashmi vibodhite . bhUtyartha.n sarvabhUtAnAM padmA shrIH padmamAlinI .. 20..\\ aha.n lakShmIrahaM bhUtiH shrIshchAhaM balasUdana . aha.n shraddhA cha medhA cha sannatirvijitiH sthitiH .. 21..\\ aha.n dhR^itiraha.n siddhirahaM tviDbhUtireva cha . aha.n svAhA svadhA chaiva sa.nstutirniyatiH kR^itiH .. 22..\\ rAGYA.n vijayamAnAnAM senAgreShu dhvajeShu cha . nivAse dharmashIlAnA.n viShayeShu pureShu cha .. 23..\\ jitakAshini shUre cha sa~NgrAmeShvanivartini . nivasAmi manuShyendre sadaiva balasUdalan .. 24..\\ dharmanitye mahAbuddhau brahmaNye satyavAdini . prashrite dAnashIle cha sadaiva nivasAmyaham .. 25..\\ asureShvavasa.nspUrva.n satyadharmanibandhanA . vipArItA.nstu tAnbuddhvA tvayi vAsamarochayam .. 26..\\ zakra katha.n vR^itteShu daityeShu tvamavAtsIrvarAnane . dR^iShTvA cha kimihAgAstva.n hitvA daiteya dAnavAn .. 27..\\ zrii svadharmamanutiShThatsu dhairyAdachaliteShu cha . svargamArgAbhirAmeShu sattveShu niratA hyaham .. 28..\\ dAnAdhyayanayaGYejyA guru daivatapUjanam . viprANAmatithInA.n cha teShAM nityamavartata .. 29..\\ susaMmR^iShTa gR^ihAshchAsa~njitastrIkA hutAgnayaH . guru shushrUsavo dAntA brahmaNyAH satyavAdinaH .. 30..\\ shraddadhAnA jitakrodhA dAnashIlAnasUyakAH . bhR^itaputrA bhR^itAmAtyA bhR^itadArA hyanIrShavaH .. 31..\\ amarShaNA na chAnyonya.n spR^ihayanti kadA chana . na cha jAtUpatapyante dhIrAH parasamR^iddhibhiH .. 32..\\ dAtAraH sa~NgR^ihItAra AryAH karuNavedinaH . mahAprasAdA R^ijavo dR^idha bhaktA jitendriyAH .. 33..\\ santuShTabhR^ityasachivAH kR^itaGYAH priyavAdinaH . yathArthamAnArtha karA hrIniShedhA yatavratAH .. 34..\\ nityaM parvasu susnAtAH svanuliptAH svala~NkR^itAH . upavAsatapaH shIlAH pratItA brahmavAdinaH .. 35..\\ nainAnabhyudiyAtsUryo na chApyAsanpragenishAH . rAtrau dadhi cha saktUMsh cha nityameva vyavarjayan .. 36..\\ kAlya.n ghR^itaM chAnvavekShanprayatA brahmachAriNaH . ma~NgalAnapi chApashyanbrAhmaNAMshchApyapUjayan .. 37..\\ sadA hi dadatA.n dharmaH sadA chApratigR^ihNatAm . ardha.n cha rAtryAH svapatAM divA chAsvapatAM tathA .. 38..\\ kR^ipaNAnAtha vR^iddhAnA.n durbalAtura yoShitAm . dAya.n cha sa.nvibhAgaM cha nityamevAnumodatAm .. 39..\\ viShaNNa.n trastamudvignaM bhayArta.n vyAdhipIDitam . hR^itasva.n vyasanArta.n cha nityamAshvAsayanti te .. 40..\\ dharmamevAnvavartanta na hi.nsanti parasparam . anukUlAMshcha kAryeShu guru vR^iddhopasevinaH .. 41..\\ pitR^idevAtithIMshchaiva yathAvatte.abhyapUjayan . avasheShANi chAshnanti nitya.n satyatapo ratAH .. 42..\\ naike.ashnanti susampannaM na gachchhanti parastriyam . sarvabhUteShvavartanta yathAtmani dayAM prati .. 43..\\ naivAkAshe na pashuShu nAyonau na cha parvasu . indriyasya visarga.n te.arochayanta kadA chana .. 44..\\ nitya.n dAnaM tathA dAkShyamArjavaM chaiva nityadA . utsAhashchAnaha~NkAraH parama.n sauhR^ida.n kShamA .. 45..\\ satya.n dAnaM tapaH shauchaM kAruNya.n vAganiShThurA . mitreShu chAnabhidrohaH sarva.n teShvabhavatprabho .. 46..\\ nidrA tandrI rasaM prItirasUyA chAnavekShitA . aratishcha viShAdashcha na spR^ihA chAvishanta tA .. 47..\\ sAhameva~NguNeShveva dAnaveShvavasaM purA . prajA sargamupAdAya naika.n yugaviparyamam .. 48..\\ tataH kAlaviparyAse teShA.n guNaviparyayAt . apashya.n vigata.n dharmaM kAmakrodhavashAtmanAm .. 49..\\ sabhA sadA.n te vR^iddhAnA.n satyAH kathayatAM kathAH . prAhasannabhyasUyaMshcha sarvavR^iddhAnguNAvarAH .. 50..\\ yUnaH saha samAsInAnvR^iddhAnabhigatAnsataH . nAbhyutthAnAbhivAdAbhyA.n yathApUrvamapUjayan .. 51..\\ vartayantyeva pitari putrAH prabhavatAtmanaH . amitrabhR^ityatAM prApya khyApayanto.anapatrapAH .. 52..\\ tathA dharmAdapetena karmaNA garhitena ye . mahataH prApnuvantyarthA.nsteShveShAmabhavatspR^ihA .. 53..\\ uchchhaishchApyavadanrAtrau nIchaistatrAgnirajvalat . putrAH pitR^InabhyavadanbhAryAshchAbhyavadanpatIn .. 54..\\ mAtaraM pitara.n vR^iddhamAchAryamatithi.n gurum . guruvannAbhyanandanta kumArAnnAnvapAlayan .. 55..\\ bhikShAM balimadattvA cha svayamannAni bhu~njate . aniShTvA sa.nvibhajyAtha pitR^idevAtithIngurUn .. 56..\\ na shauchamanurudhyanta teShA.n sUdajanAstathA . manasA karmaNA vAchA bhakamAsIdanAvR^itam .. 57..\\ viprakIrNAni dhAnyAni kAkamUShaka bhojanam . apAvR^itaM payo.atiShThaduchchhiShTAshchAspR^ishanghR^itam .. 58..\\ kuddAla pAtI patakaM prakIrNa.n kA.nsyabhAjanam . dravyopakaraNa.n sarvaM nAnvavaikShatkutumbinI .. 59..\\ prAkArAgAra vidhva.nsAnna sma te pratikurvate . nAdriyante pashUnbaddhvA yavasenodakena cha .. 60..\\ bAlAnAM prekShamANAnA.n svayaM bhakShAnabhakShayan . tathA bhR^ityajana.n sarvaM paryashnanti cha dAnavAH .. 61..\\ pAyasa.n kR^isaraM mA.nsamapUpAnatha shaskulIH . apAchayannAtmano.arthe vR^ithA mA.nsAnyabhakShayan .. 62..\\ utsUrya shAyinashchAsansarve chAsanpragenishAH . avartankalahAshchAtra divArAtra.n gR^ihe gR^ihe .. 63..\\ anAryAshchAryamAsInaM paryupAsanna tatra ha . AshramasthAnvikarmasthAH pradviShanti parasparam . sa~NkarAshchApyavartanta na cha shauchamavartata .. 64..\\ ye cha veda vido viprA vispaShTamanR^ichash cha ye . nirantaravisheShAste bahumAnAvamAnayoH .. 65..\\ hAvamAbharaNa.n veSha.n gatiM sthitimavekShitum . asevanta bhujiShyA vai durjanAcharita.n vidhim .. 66..\\ striyaH puruShaveSheNa pu.nsaH strI veShadhAriNaH . krIdA rativihAreShu parAM mudamavApnuvan .. 67..\\ prabhavadbhiH purA dAyAnarhebhyaH pratipAditAn . nAbhyavartanta nAstikyAdvartantaH sambhaveShvapi .. 68..\\ mitreNAbhyarthitaM mitramarthe saMshayite kva chit . bAla kotyagramAtreNa svArthenAghnata tadvasu .. 69..\\ parasvAdAna ruchayo vipanya vyavahAriNaH . adR^ishyantArya varNeShu shUdrAshchApi tapodhanAH .. 70..\\ adhIyante.avratAH ke chidvR^ithA vratamathApare . ashushrUsurguroH shiShyaH kashchichchhiShya sakho guruH .. 71..\\ pitA chaiva janitrI cha shrAntau vR^ittotsavAviva . aprabhutve sthitau vR^itthAvannaM prArthayataH sutAn .. 72..\\ tatra veda vidaH prAGYA gAmbhIrye sagaropamAH . kR^iShyAdiShvabhavansaktA mUrkhAH shrAddhAnyabhu~njata .. 73..\\ prAtaH prAtarcha suprashna.n kalpanaM preShaNa kriyAH . shiShyAnuprahitAstasminnakurvanguravash cha ha .. 74..\\ shvashrU shvashurayoragre vadhUH preShyAnashAsata . anvashAsachcha bhartAra.n samAhUyAbhijalpatI .. 75..\\ prayatnenApi chArakShachchittaM putrasya vai pitA . vyabhajaMshchApi sa.nrambhAdduHkhavAsa.n tathAvasan .. 76..\\ agnidAhena chorairvA rAjabhirvA hR^ita.n dhanam . dR^iShTvA dveShAtprAhasanta suhR^itsambhAvitA hyapi .. 77..\\ kR^itaghnA nAstikAH pApA guru dArAbhimarshinaH . abhakShya bhakShaNa ratA nirmaryAdA hatatviShaH .. 78..\\ teShvevamAdInAchArAnAcharatsu viparyaye . nAha.n devendra vatsyAmi dAnaveShviti me matiH .. 79..\\ tAM mA.n svayamanuprAptAmabhinanda shachIpate . tvayArchitAM mA.n devesha purodhAsyanti devatAH .. 80..\\ yatrAha.n tatra matkAntA madvishiShTA madarpaNAH . sapta devyo mayAstamyo vasa.n cheShyanti me.astadhA .. 81..\\ AshA shraddhA dhR^itiH kAntirvijitiH sannatiH kShamA . astamI vR^ittiretAsAM purogA pAkashAsana .. 82..\\ tAshchAha.n chAsurA.nstyaktvA yuShmadviShayamAgatA . tridasheShu nivatsyAmo dharmaniShThAntarAtmasu .. 83..\\ bhii ityuktavachanA.n devImatyarthaM tau nanandatuH . nAradashcha trilokarShirvR^itra hantA cha vAsavaH .. 84..\\ tato.anala sakho vAyuH pravavau deva veshmasu . iShTagandhaH sukhasparshaH sarvendriyasukhAvahaH .. 85..\\ shuchau chAbhyarchite deshe tridashAH prAyashaH sthitAH . lakShmyA sahitamAsInaM maghavanta.n didR^ikShavaH .. 86..\\ tato divaM prApya sahasralochanaH shriyopapannaH suhR^idA surarShiNA . rathena haryashvayujA surarShabhaH sadaH surANAmabhisatkR^ito yayau .. 87..\\ athe~Ngita.n vajradharasya nAradaH shriyAshcha devyA manasA vichArayan . shriyai shasha.nsAmara dR^iShTapauruShaH shivena tatrAgamanaM maharddhimat .. 88..\\ tato.amR^ita.n dyauH pravavarSha bhAsvatI pitAmahasyAyatane svayambhuvaH . anAhata dundubhayash cha nedire tathA prasannAshcha dishashchakAshire .. 89..\\ yathartu sasyeShu vavarSha vAsavo na dharmamArgAdvichachAla kash chana . anekaratrAkara bhUsanA cha bhUH sughoShaghoShA bhuvanaukasA.n jaye .. 90..\\ kriyAbhirAmA manujA yashasvino babhuH shubhe puNyakR^itAM pathi sthitAH . narAmarAH kiMnarayakSharAkShasAH samR^iddhimantaH sukhino yashasvinaH .. 91..\\ na jAtvakAle kusuma.n kutaH phalaM papAta vR^ikShAtpavaneritAdapi . rasapradAH kAmadughAsh cha dhenavo na dAruNA vAgvichachAra kasya chit .. 92..\\ imA.n saparyAM saha sarvakAmadaiH shriyA.n cha shakra pramukhaishcha daivataiH . pathanti ye viprasadaH samAgame samR^iddhakAmAH shriyamApnuvanti te .. 93..\\ tvayA kurUNA.n varayatprachoditaM bhavAbhavasyeha paraM nidarshanam . tadadya sarvaM parikIrtitaM mayA parIkShya tattvaM parigantumarhasi .. 94..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 222} y ki.n shIlaH kiM samAchAraH kiM vidyaH kiM parAyanaH . prApnoti brahmaNaH sthAna.n yatparaM prakR^iterdhruvam .. 1..\\ bhii mokShadharmeShu niyato laghvAhAro jitendriyaH . prApnoti brahmaNaH sthAna.n yatparaM prakR^iterdhruvam .. 2..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . jaigIsavyasya sa.nvAdamasitasya cha bhArata .. 3..\\ jaigIsavyaM mahAprAGYa.n dharmANAmAgatAgamam . akrudhyantamahR^iShyantamasito devalo.abravIt .. 4..\\ na prIyase vandyamAno nindyamAno na kupyasi . kA te praGYA kutashchaiShA ki.n chaitasyAH parAyanam .. 5..\\ iti tenAnuyuktaH sa tamuvAcha mahAtapAH . mahadvAkyamasandigdhaM puShkarArtha pada.n shuchi .. 6..\\ yA gatiryA parA niShThA yA shAntiH puNyakarmaNAm . tA.n te.aha.n sampravakShyAmi yanmAM pR^ichchhasi vai dvija .. 7..\\ nindatsu cha samo nityaM prasha.nsatsu cha devala . nihnuvanti cha ye teShA.n samayaM sukR^ita.n cha ye .. 8..\\ uktAshcha na vivakShanti vaktAramahite ratam . pratihantuM na chechchhanti hantAra.n vai manIShiNaH .. 9..\\ nAprAptamanushochanti prAptakAlAni kurvate . na chAtItAni shochanti na chainAnpratijAnate .. 10..\\ samprAptAnA.n cha pUjyAnAM kAmAdartheShu devala . yathopapatti.n kurvanti shaktimantaH kR^itavratAH .. 11..\\ pakvavidyA mahAprAGYA jitakrodhA jitendriyAH . manasA karmaNA vAchA nAparAdhyanti kasya chit .. 12..\\ anIrShavo na chAnyonya.n vihi.nsanti kadA chana . na cha jAtUpatapyante dhIrAH parasamR^iddhibhiH .. 13..\\ nindA prasha.nse chArtyarthaM na vadanti parasya ye . na cha nindA prasha.nsAbhyA.n vikriyante kadA chana .. 14..\\ sarvatashcha prashAntA ye sarvabhUtahite ratAH . na krudhyanti na hR^iShyanti nAparAdhyanti kasya chit . vimuchya hR^idayagranthIMshcha~Nkamyante yathAsukham .. 15..\\ na yeShAM bAndhavAH santi ye chAnyeShAM na bAndhavAH . amitrAshcha na santyeShA.n ye chAmitrA na kasya chit .. 16..\\ ya eva.n kurvate martyAH sukhaM jIvanti sarvadA . dharmamevAnuvartante dharmaGYA dvijasattama . ye hyato vichyutA mArgAtte hR^iShyantyudvijanti cha .. 17..\\ AsthitastamahaM mArgamasUyiShyAmi ka.n katham . nindyamAnaH prashansto vA hR^iShyeya.n kena hetunA .. 18..\\ yadyadichchhanti tanmArgamabhigachchhanti mAnavAH . na me nindA prasha.nsAbhyA.n hrAsa vR^iddhI bhaviShyataH .. 19..\\ amR^itasyeva santR^ipyedavamAnasya tattvavit . viShasyevodvijennitya.n saMmAnasya vichakShaNaH .. 20..\\ avaGYAtaH sukha.n shete iha chAmutra chobhayoH . vimuktaH sarvapApebhyo yo.avamantA sa badhyate .. 21..\\ parA.n gatiM cha ye ke chitprArthayanti manIShiNaH . etadvrata.n samAshritya sukhamedhanti te janAH .. 22..\\ sarvatashcha samAhR^itya kratUnsarvA~njitendriyaH . prApnoti brahmaNaH sthAna.n yatparaM prakR^iterdhruvam .. 23..\\ nAsya devA na gandharvA na pishAchA na rAkShasAH . padamanvavarohanti prAptasya paramA.n gatim .. 24..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 223} y priyaH sarvasya lokasya sarvasattvAbhinanditA . guNaiH sarvairupetashcha ko nvasti bhuvi mAnavaH .. 1..\\ bhii atra te vartayiShyAmi pR^ichchhato bharatarShabha . ugrasenasya sa.nvAdaM nArade keshavasya cha .. 2..\\ ugrasena pashya sa~Nkalpate loko nAradasya prakIrtane . manye sa guNasampanno brUhi tanmama pR^ichchhataH .. 3..\\ vaasudeva kukurAdhipa yAnmanye shR^iNu tAnme vivakShataH . nAradasya guNAnsAdhUnsa~NkShepeNa narAdhipa .. 4..\\ na chAritranimitto.asyAha~NkAro dehapAtanaH . abhinna shrutachAritrastasmAtsarvatra pUjitaH .. 5..\\ tapasvI nArado bAdha.n vAchi nAsya vyatikramaH . kAmadvA yadi vA lobhAttasmAtsarvatra pUjitaH .. 6..\\ adhyAtmavidhitattvaGYaH kShAntaH shakto jitendriyaH . R^ijushcha satyavAdI cha tasmAtsarvatra pUjitaH .. 7..\\ tejasA yashasA buddhyA nayena vinayena cha . janmanA tapasA vR^iddhastasmAtsarvatra pUjitaH .. 8..\\ sukhashIlaH susambhogaH subhojyaH svAdaraH shuchiH . suvAkyashchApyanIrShyashcha tasmAtsarvatra pUjitaH .. 9..\\ kalyAna.n kurute bAdhaM pApamasminna vidyate . na prIyate parAnarthaistasmAtsarvatra pUjitaH .. 10..\\ vedashrutibhirAkhyAnairarthAnabhijigIsate . titikShuranavaGYashcha tasmAtsarvatra pUjitaH .. 11..\\ samatvAddhi priyo nAsti nApriyashcha katha.n chana . mano.anukUla vAdI cha tasmAtsarvatra pUjitaH .. 12..\\ bahushrutashchaitrakathaH paNDito.analaso.ashathaH . adIno.akrodhano.alubdhastasmAtsarvatra pUjitaH .. 13..\\ nArthe na dharme kAme vA bhUtapUrvo.asya vigrahaH . doShAshchAsya samuchchhinnAstasmAtsarvatra pUjitaH .. 14..\\ dR^idha bhaktiranindyAtmA shrutavAnanR^isha.nsavAn . vItasaMmoha doShashcha tasmAtsarvatra pUjitaH .. 15..\\ asaktaH sarvasa~NgeShu saktAtmeva cha lakShyate . adIrghasaMshayo vAgmI tasmAtsarvatra pUjitaH .. 16..\\ samAdhirnAsya mAnArthe nAtmAna.n stauti karhi chit . anIrShyurdR^idha sambhAsastasmAtsarvatra pUjitaH .. 17..\\ lokasya vividha.n vR^ittaM prakR^iteshchApyakutsayan . sa.nsargavidyA kushalastasmAtsarvatra pUjitaH .. 18..\\ nAsUyatyAgama.n kaM chitsvaM tapo nopajIvati . avandhya kAlo vashyAtmA tasmAtsarvatra pUjitaH .. 19..\\ kR^itashramaH kR^itapraGYo na cha tR^iptaH samAdhitaH . niyamastho.apramattashcha tasmAtsarvatra pUjitaH .. 20..\\ sApatrapashcha yuktashcha suneyaH shreyase paraiH . abhettA paraguhyAnA.n tasmAtsarvatra pUjitaH .. 21..\\ na hR^iShyatyarthalAbheShu nAlAbheShu vyathatyapi . sthirabuddhirasaktAtmA tasmAtsarvatra pUjitaH .. 22..\\ ta.n sarvaguNa sampanna.n dakShaM shuchimakAtaram . kAlaGYa.n cha nayaGYaM cha kaH priyaM na kariShyati .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 224} y Adyanta.n sarvabhUtAnAM shrotumichchhAmi kaurava . dhyAna.n karma cha kAlaM cha tathaivAyuryuge yuge .. 1..\\ lokatattva.n cha kArtsnyena bhUtAnAmAgatiM gatim . sargashcha nidhana.n chaiva kuta etatpravartate .. 2..\\ yadi te.anugrahe buddhirasmAsviha satA.n vara . etadbhavantaM pR^ichchhAmi tadbhavAnprabravItu me .. 3..\\ pUrva.n hi kathitaM shrutvA bhR^igubhAsitamuttamam . bharadvAjasya viprarShestato me buddhiruttamA .. 4..\\ jAtA paramadharmiShThA divyasa.nsthAna sa.nsthitA . tato bhUyastu pR^ichchhAmi tadbhavAnvaktumarhati .. 5..\\ bhii atra te vartayiShye.ahamitihAsaM purAtanam . jagau yadbhagavAnvyAsaH putrAya paripR^ichchhate .. 6..\\ adhItya vedAnakhilAnsA~NgopaniShadastathA . anvichchhannaiShThika.n karma dharmanaipuna darshanAt .. 7..\\ kR^iShNadvaipAyana.n vyAsaM putro vaiyAsakiH shukaH . paprachchha sandehamima.n chhinnadharmArthasaMshayam .. 8..\\ bhUtagrAmasya kartAra.n kAlaGYAne cha nishchayam . brAhmaNasya cha yatkR^itya.n tadbhavAnvaktumarhati .. 9..\\ tasmai provAcha tatsarvaM pitA putrAya pR^ichchhate . atItAnAgate vidvAnsarvaGYaH sarvadharmavit .. 10..\\ anAdyantamaja.n divyamajaraM dhruvamavyayam . apratarkyamaviGYeyaM brahmAgre samavartata .. 11..\\ kAsthA nimeShA dasha pa~ncha chaiva trishattu kAsthA gaNayetkalA.n tAm . triMshatkalAshchApi bhavenmuhUrto bhAgaH kalAyA dashamashcha yaH syAt .. 12..\\ triMshanmuhUrtashcha bhavedahash cha rAtrishcha sa~NkhyA munibhiH pranItA . mAsaH smR^ito rAtryahanI cha triMshat sa.nvatsaro dvAdashamAsa uktaH . sa.nvatsara.n dve ayane vadanti sa~NkhyAvido dakShiNamuttara.n cha .. 13..\\ ahorAtre vibhajate sUryo mAnuShalaukike . rAtriH svapnAya bhUtAnA.n cheShTAyai karmaNAm ahar .. 14..\\ pitrye rAtryahanI mAsaH pravibhAgastayoH punaH . kR^iShNo.ahaH karma cheShTAyA.n shuklaH svapnAya sharvarI .. 15..\\ daive rAtryahanI varShaM pravibhAgastayoH punaH . ahastatrodagayana.n rAtriH syAddakShiNAyanam .. 16..\\ ye te rAtryahanI pUrve kIrtite daivalaukike . tayoH sa~NkhyAya varShAgraM brAhme vakShyAmyahaH kShape .. 17..\\ teShA.n sa.nvatsarAgrANi pravakShyAmyanupUrvashaH . kR^ite tretAyuge chaiva dvApare cha kalau tathA .. 18..\\ chatvAryAhuH sahasrANi varShANA.n tatkR^ita.n yugam . tasya tAvachchhatI sandhyA sandhyAMshashcha tathAvidhaH .. 19..\\ itareShu sasandhyeShu sasandhyAMsheShu cha triShu . ekApAyena sa.nyAnti sahasrANi shatAni cha .. 20..\\ etAni shAshvatA.NllokAndhArayanti sanAtanAn . etadbrahmavidA.n tAta viditaM brahma shAshvatam .. 21..\\ chaturpAtsakalo dharmaH satya.n chaiva kR^ite yuge . nAdharmeNAgamaH kash chitparastasya pravartate .. 22..\\ itareShvAgamAddharmaH padashastvavaropyate . chaurikAnR^ita mAyAbhiradharmashchopachIyate .. 23..\\ arogAH sarvasiddhArthAshchaturvarSha shatAyuShaH . kR^ite tretAdiShveteShAM pAdasho hrasate vayaH .. 24..\\ vedavAdAshchAnuyuga.n hrasantIti cha naH shrutam . AyU.nsi chAshiShash chaiva vedasyaiva cha yatphalam .. 25..\\ anye kR^itayuge dharmAstretAyA.n dvApare.apare . anye kaliyuge dharmA yathAshakti kR^itA iva .. 26..\\ tapaH para.n kR^itayuge tretAyA.n GYAnamuttamam . dvApare yaGYamevAhurdAnameva kalau yuge .. 27..\\ etA.n dvAdasha sAhasrI.n yugAkhyAM kavayo viduH . sahasraM parivR^itta.n tadbrAhmaM divasamuchyate .. 28..\\ rAtristAvattithI brAhmI tadAdau vishvamIshvaraH . pralaye.adhyAtmamAvishya suptvA so.ante vibudhyate .. 29..\\ sahasrayugaparyantamaharyadbrahmaNo viduH . rAtri.n yugasahasrAntA.n te.ahorAtravido janAH .. 30..\\ pratibuddho vikurute brahmAkShayya.n kShapAkShaye . sR^ijate cha mahadbhUta.n tasmAdvyaktAtmakaM manaH .. 31..\\ brahmatejomaya.n shukraM yasya sarvamida.n jagat . ekasya bhUtaM bhUtasya dvaya.n sthAvaraja~Ngamam .. 32..\\ aharmukhe vibuddhaH sansR^ijate vidyayA jagat . agra eva mahAbhUtamAshu vyaktAtmakaM manaH .. 33..\\ abhibhUyeha chArchiShmadvyasR^ijatsapta mAnasAn . dUragaM bahudhAgAmi prArthanA saMshayAtmakam .. 34..\\ manaH sR^iShTi.n vikurute chodyamAnaM sisR^ikShayA . AkAsha.n jAyate tasmAttasya shabdo guNo mataH .. 35..\\ AkAshAttu vikurvANAtsarvagandhavahaH shuchiH . balavA~njAyate vAyustasya sparsho guNo mataH .. 36..\\ vAyorapi vikurvANAjjyotirbhUta.n tamonudam . rochiShNu jAyate tatra tadrUpaguNamuchyate .. 37..\\ jyotiSho.api vikurvANAdbhavantyApo rasAtmikAH . adbhyo gandhaguNA bhUmiH pUrvaiShA sR^iShTiruchyate .. 38..\\ guNAH pUrvasya pUrvasya prApnuvantyuttarottaram . teShA.n yAvattithaM yadyattattattAvadguNaM smR^itam .. 39..\\ upalabhyApsu chedgandha.n ke chidbrUyuranaipuNAt . pR^ithivyAmeva ta.n vidyAdApo vAyu.n cha saMshritam .. 40..\\ ete tu sapta puruShA nAnA viryAH pR^ithakpR^ithak . nAshaknuvanprajAH sraShTumasamAgamya sarvataH .. 41..\\ te sametya mahAtmAnamanyonyamabhisaMshritAH . sharIrAshrayaNaM prAptAstataH puruSha uchyate .. 42..\\ shrayaNAchchharIraM bhavati mUrtimatsodashAtmakam . tadAvishanti bhUtAni mahAnti saha karmaNA .. 43..\\ sarvabhUtAni chAdAya tapasashcharaNAya cha . AdikartA mahAbhUta.n tamevAhuH prajApatim .. 44..\\ sa vai sR^ijati bhUtAni sa eva puruShaH paraH . ajo janayate brahmA devarShipitR^imAnavAn .. 45..\\ lokAnnadIH samudrAMshcha dishaH shailAnvanaspatIn . narakiMnara rakShA.nsi vayaH pashumR^igoragAn . avyaya.n cha vyayaM chaiva dvaya.n sthAvaraja~Ngamam .. 46..\\ teShA.n ye yAni karmANi prAksR^iShTyAM pratipedire . tAnyeva pratipadyante sR^ijyamAnAH punaH punaH .. 47..\\ hi.nsrAhi.nsre mR^idu krUre dharmAdharme R^itAnR^ite . ato yanmanyate dhAtA tasmAttattasya rochate .. 48..\\ mahAbhUteShu nAnAtvamindriyArtheShu mUrtiShu . viniyoga.n cha bhUtAnAM dhAtaiva vidadhAtyuta .. 49..\\ ke chitpuruShakAra.n tu prAhuH karmavido janAH . daivamityapare viprAH svabhAvaM bhUtachintakAH .. 50..\\ pauruSha.n karma daivaM cha phalavR^itti svabhAvataH . traya ete.apR^ithagbUtA naviveka.n tu ke chana .. 51..\\ evametachcha naiva.n cha yadbhUta.n sR^ijate jagat . karmasthA viShamaM brUyuH sattvasthAH samadarshinaH .. 52..\\ tapo niHshreyasa.n jantostasya mUlaM damaH shamaH . tena sarvAnavApnoti yAnkAmAnmanasechchhati .. 53..\\ tapasA tadavApnoti yadbhUta.n sR^ijate jagat . sa tadbhUtashcha sarveShAM bhUtAnAM bhavati prabhuH .. 54..\\ R^iShayastapasA vedAnadhyaiShanta divAnisham . anAdi nidhanA nityA vAgutsR^iShTA svayambhuvA .. 55..\\ R^iShINAM nAmadheyAni yAshcha vedeShu sR^iShTayaH . sharvaryanteShu jAtAnA.n tAnyevaibhyo dadAti saH .. 56..\\ nAma bhedastapaH karma yaGYAkhyA lokasiddhayaH . Atmasiddhistu vedeShu prochyate dashabhiH kramaiH .. 57..\\ yadukta.n vedavAdeShu gahanaM veda dR^iShTibhiH . tadanteShu yathA yukta.n kramayogena lakShyate .. 58..\\ karmajo.ayaM pR^ithagbhAvo dvandvayukto viyoginaH . Atmasiddhistu viGYAtA jahAti prAyasho balam .. 59..\\ dve brahmaNI veditavye shabdabrahma para.n cha yat . shabdabrahmaNi niShNAtaH paraM brahmAdhigachchhati .. 60..\\ Arambha yaGYAH kShatrasya haviryaGYA vishastathA . parichArayaGYAH shUdrAstu tapoyaGYA dvijAtayaH .. 61..\\ tretAyuge vidhistveShA.n yaGYAnAM na kR^ite yuge . dvApare viplava.n yAnti yaGYAH kaliyuge tathA .. 62..\\ apR^ithagdharmiNo martyA R^iksAmAni yajU.nsi cha . kAmyAM puShTiM pR^ithagdR^iShTvA tapobhistapa eva cha .. 63..\\ tretAyA.n tu samastAste prAdurAsanmahAbalAH . sa.nyantAraH sthAvarANA.n ja~NgamAnAM cha sarvashaH .. 64..\\ tretAyA.n sa.nhatA hyete yaGYA varNAstathaiva cha . sa.nrodhAdAyuShastvete vyasyante dvApare yuge .. 65..\\ dR^ishyante nApi dR^ishyante vedAH kaliyuge.akhilAH . utsIdante sayaGYAshcha kevalA dharmasetavaH .. 66..\\ kR^ite yuge yastu dharmo brAhmaNeShu pradR^ishyate . Atmavatsu tapovatsu shrutavatsu pratiShThitaH .. 67..\\ adharmavratasa.nyoga.n yathA dharmaM yuge yuge . vikriyante svadharmasthA vedavAdA yathA yugam .. 68..\\ yathA vishvAni bhUtAni vR^iShTyA bhUyA.nsi prAvR^iShi . sR^ijyante ja~NgamasthAni tathA dharmA yuge yuge .. 69..\\ yathartuShvR^ituli~NgAni nAnArUpANi paryaye . dR^ishyante tAni tAnyeva tathA brahmAha rAtriShu .. 70..\\ vihita.n kAlanAnAtvamanAdi nidhanaM tathA . kIrtita.n yatpurastAtte tatsUte chAtti cha prajAH .. 71..\\ dadhAti prabhave sthAnaM bhUtAnA.n sa.nyamo yamaH . svabhAvenaiva vartante dvandvayuktAni bhUrishaH .. 72..\\ sargaH kAlaH kriyA vedAH kartA kArya.n kriyAphalam . prokta.n te putra sarva.n vai yanmAM tvaM paripR^ichchhasi .. 73..\\ pratyAhAra.n tu vakShyAmi sharvaryAdau gate.ahani . yatheda.n kurute.adhyAtma.n susUkShmaM vishvamIshvaraH .. 74..\\ divi sUryAstathA sapta dahanti shikhino.archiShA . sarvametattadArchirbhiH pUrNa.n jAjvalyate jagat .. 75..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 225} vyaasa pR^ithivyA.n yAni bhUtAni ja~NgamAni dhruvANi cha . tAnyevAgre pralIyante bhUmitvamupayAnti cha .. 1..\\ tataH pralIne sarvasminsthAvare ja~Ngame tathA . akAShThA nistR^iNA bhUmirdR^ishyate kUrmapR^iShThavat .. 2..\\ bhUmerapi guNa.n gandhamApa Adadate yadA . AttagandhA tadA bhUmiH pralayatvAya kalpate .. 3..\\ ApastataH pratiShThanti Urmimatyo mahAsvanAH . sarvamevedamApUrya tiShThanti cha charanti cha .. 4..\\ apAmapi guNA.nstAta jyotirAdadate yadA . ApastadA AttaguNA jyotiShyuparamanti cha .. 5..\\ yadAditya.n sthitaM madhye gUhanti shikhino.archiShaH . sarvamevedamarchirbhiH pUrNa.n jAjvalyate nabhaH .. 6..\\ jyotiSho.api guNa.n rUpaM vAyurAdadate yadA . prashAmyati tadA jyotirvAyurdodhUyate mahAn .. 7..\\ tatastu mUlamAsAdya vAyuH sambhavamAtmanaH . adhashchordhva.n cha tiryakcha dodhavIti disho dasha .. 8..\\ vAyyorapi guNa.n sparshamAkAsha.n grasate yadA . prashAmyati tadA vAyuH kha.n tu tiShThati nAnadat .. 9..\\ AkAshasya guNa.n shabdamabhivyaktAtmakaM manaH . manaso vyaktamavyaktaM brAhmaH sa pratisa~ncaraH .. 10..\\ tadAtmaguNamAvishya mano grasati chandramaH . manasyuparate.adhyAtmA chandramasyavatiShThate .. 11..\\ ta.n tu kAlena mahatA sa~NkalpaH kurute vashe . chitta.n grasati sa~Nkalpastachcha GYAnamanuttamam .. 12..\\ kAlo girati viGYAna.n kAlo balamiti shrutiH . bala.n kAlo grasati tu ta.n vidvAnkurute vashe .. 13..\\ AkAshasya tadA ghoSha.n ta.n vidvAnkuruta Atmani . tadavyaktaM paraM brahma tachchhAshvatamanuttamam . eva.n sarvANi bhUtAni brahmaiva pratisa~ncaraH .. 14..\\ yathAvatkIrtita.n samyagevametadasaMshayam . bodhya.n vidyAmaya.n dR^iShTvA yogibhiH paramAtmabhiH .. 15..\\ eva.n vistAra sa~NkShepau brahmAvyakte punaH punaH . yugasAhasrayorAdAvahno rAtryAstathaiva cha .. 16..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 226} vyaasa bhUtagrAme niyukta.n yattadetatkIrtitaM mayA . brAhmaNasya tu yatkR^itya.n tatte vakShyAmi pR^ichchhate .. 1..\\ jAtakarmaprabhR^ityasya karmaNA.n dakShiNAvatAm . kriyA syAdA samAvR^itterAchArye vedapArage .. 2..\\ adhItya vedAnakhilAnguru shushrUsane rataH . gurUNAmanR^iNo bhUtvA samAvarteta yaGYavit .. 3..\\ AchAryeNAbhyanuGYAtashchaturNAmekamAshramam . A vimokShAchchharIrasya so.anutiShThedyathAvidhi .. 4..\\ prajA sargeNa dAraishcha brahmacharyeNa vA punaH . vane guru sakAshe vA yati dharmeNa vA punaH .. 5..\\ gR^ihasthastveva sarveShA.n chaturNAM mUlamuchyate . tatra pakvakasAyo hi dantaH sarvatra sidhyati .. 6..\\ prajAvA~nshrotriyo yajvA mukto divyaistribhirR^iNaiH . athAnyAnAshramAnpashchAtpUto gachchhati karmabhiH .. 7..\\ yatpR^ithivyAM puNyatama.n vidyA sthAna.n tadAvaset . yateta tasminprAmAnya.n gantu.n yashasi chottame .. 8..\\ tapasA vA sumahatA vidyAnAM pAraNena vA . ijyayA vA pradAnairvA viprANA.n vardhate yashaH .. 9..\\ yAvadasya bhavatyasmi.Nlloke kIrtiryashaskarI . tAvatpuNyakR^itA.NllokAnanantAnpuruShAshnute .. 10..\\ adhyApayedadhIyIta yAjayeta yajeta cha . na vR^ithA pratigR^ihNIyAnna cha dadyAtkatha~ncanan .. 11..\\ yAjyataH shiShyato vApi kanyayA vA dhanaM mahat . yadyAgachchhedyajeddadyAnnaiko.ashnIyAtkatha.n chana .. 12..\\ gR^ihamAvasato hyasya nAnyattIrthaM pratigrahAt . devarShipitR^igurvartha.n vR^iddhAtula bubhukShatAm .. 13..\\ antarhitAbhiptaptAnA.n yathAshakti bubhUsatAm . dravyANAmatishaktyApi deyameShA.n kR^itAdapi .. 14..\\ arhatAmanurUpANAM nAdeya.n hyasti ki.n chana . uchchaiHshravasamapyashvaM prApanIya.n satAM viduH .. 15..\\ anunIya tathA kAvyaH satyasandho mahAvrataH . svaiH prANairbrAhmaNa prAnAnparitrAya diva.n gataH .. 16..\\ ranti devashcha sA~NkR^ityo vasiShThAya mahAtmane . apaH pradAya shItoShNA nAkapR^iShThe mahIyate .. 17..\\ Atreyashchandra damayorarhatorvividha.n dhanam . dattvA lokAnyayau dhImAnanantAnsa mahIpatiH .. 18..\\ shibiraushInaro.a~NgAni suta.n cha priyamaurasam . brAhmaNArthamupAkR^itya nAkapR^iShThamito gataH .. 19..\\ pratardanaH kAshipatiH pradAya nayane svake . brAhmaNAyAtulA.n kIrtimiha chAmutra chAshnute .. 20..\\ divyaM mR^iShTashalAka.n tu sauvarNaM paramarddhimat . chhatra.n devAvR^idho dattvA sarAstro.abhyapataddivam .. 21..\\ sA~NkR^itishcha tathAtreyaH shiShyebhyo brahma nirguNam . upadishya mahAtejA gato lokAnanuttamAn .. 22..\\ ambarIso gavA.n dattvA brAhmaNebhyaH pratApavAn . arbudAni dashaika.n cha sarAstro.abhyapataddivam .. 23..\\ sAvitrI kundale divye sharIra.n janamejayaH . brAhmaNArthe parityajya jagmaturlokamuttamam .. 24..\\ sarvaratna.n vR^iShAdarbho yuvanAshvaH priyAH striyaH . ramyamAvasatha.n chaiva dattvAmu.n lokamAsthitaH .. 25..\\ nimI rAstha.n cha vaideho jAmadagnyo vasundharAm . brAhmaNebhyo dadau chApi gayashchorvI.n sapattanAm .. 26..\\ avarShati cha parjanye sarvabhUtAni chAsakR^it . vasiShTho jIvayAmAsa prajApatiriva prajAH .. 27..\\ karandhamasya putrastu marutto nR^ipatistathA . kanyAma~Ngirase dattvA divamAshu jagAma ha .. 28..\\ brahmadattashcha pA~nchAlyo rAjA buddhimatA.n varaH . nidhi.n sha~Nkha.n dvijAgryebhyo dattvA lokAnavAptavAn .. 29..\\ rAjA mitrasahashchApi vasiShThAya mahAtmane . madayantIM priyA.n dattvA tayA saha divaM gataH .. 30..\\ sahasrajichcha rAjarShiH prAnAniShTAnmahAyashaH . brAhmaNArthe parityajya gato lokAnanuttamAn .. 31..\\ sarvakAmaishcha sampUrNa.n dattvA veshma hiranmayam . mudgalAya gataH svarga.n shatadyumno mahIpatiH .. 32..\\ nAmnA cha dyutimAnnAma shAlvarAjaH pratApavAn . dattvA rAjyamR^ichIkAya gato lokAnanuttamAn .. 33..\\ madirAshvashcha rAjarShirdattvA kanyA.n sumadhyamAm . hiraNyahastAya gato lokAndevairabhiShTutAn .. 34..\\ lomapAdashcha rAjarShiH shAntA.n dattvA sutAM prabhuH . R^ishyashR^i~NgAya vipulaiH sarvakAmairayujyata .. 35..\\ dattvA shatasahasra.n tu gavA.n rAjA prasenajit . savatsAnAM mahAtejA gato lokAnanuttamAn .. 36..\\ ete chAnye cha bahavo dAnena tapasA cha ha . mahAtmAno gatAH svarga.n shiShTAtmAno jitendriyAH .. 37..\\ teShAM pratiShThitA kIrtiryAvatsthAsyati medinI . dAnayaGYaprajA sargairete hi divamApnuvan .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 227} vyaasa trayI vidyAmavekSheta vedeShUktAmathA~NgataH . R^iksAma varNAkSharato yajuSho.atharvaNastathA .. 1..\\ vedavAdeShu kushalA hyadhyAtmakushalAsh cha ye . sattvavanto mahAbhAgAH pashyanti prabhavApyayau .. 2..\\ eva.n dharmeNa varteta kriyAH shiShTavadAcharet . asa.nrodhena bhUtAnA.n vR^ittiM lipseta vai dvijaH .. 3..\\ sadbhya AgataviGYAnaH shiShTaH shAstravichakShaNaH . svadharmeNa kriyA loke kurvANaH satyasa~NgaraH .. 4..\\ tiShThatyeteShu gR^ihavAnsaH sukarmasu sa dvijaH . pa~nchabhiH satata.n yaGYaiH shraddadhAno yajeta cha .. 5..\\ dhR^itimAnapramattashcha dAnto dharmavidAtmavAn . vItaharShabhayakrodho brAhmaNo nAvasIdati .. 6..\\ dAnamadhyayana.n yaGYastapo hrIrArjava.n damaH . etairvardhayate tejaH pApmAna.n chApakarShati .. 7..\\ dhUtapApmA tu medhAvI laghvAhAro jitendriyaH . kAmakrodhau vashe kR^itvA ninIsedbrahmaNaH padam .. 8..\\ agnIMshcha brAhmaNAMshchArcheddevatAH pranameta cha . varjayedruShatI.n vAchaM hi.nsA.n chAdharmasa.nhitAm .. 9..\\ eShA pUrvatarA vR^ittirbrAhmaNasya vidhIyate . GYAnAgamena karmANi kurvankarmasu sidhyati .. 10..\\ pa~nchendriya jalA.n ghorA.n lobhakUlAM sudustarAm . manyupa~NkAmanAdhR^iShyAM nadI.n tarati buddhimAn .. 11..\\ mAka manyUddhata.n yatsyAnnityamatyantamohitam . mahatA vidhidR^iShTena balenApratighAtinA . svabhAvasrotasA vR^ittamuhyate satata.n jagat .. 12..\\ kAlodakena mahatA varShAvartena santatam . mAsormiNartu vegena pakSholapa tR^iNena cha .. 13..\\ nimeShonmeSha phenena ahorAtra javena cha . kAmagrAheNa ghoreNa veda yaGYaplavena cha .. 14..\\ dharmadvIpena bhUtAnA.n chArthakAmaraveNa cha . R^itasopAnatIreNa vihi.nsA taruvAhinA .. 15..\\ yugahradaughamadhyena brahma prAyabhavena cha . dhAtrA sR^iShTAni bhUtAni kR^iShyante yamasAdanam .. 16..\\ etatpraGYAmayairdhIrA nistaranti manIShiNaH . plavairaplavavanto hi ki.n kariShyantyachetasaH .. 17..\\ upapanna.n hi yatprAGYo nistarennetaro janaH . dUrato guNadoShau hi prAGYaH sarvatra pashyati .. 18..\\ saMshayAtmA sa kAmAtmA chalachitto.alpachetanaH . aprAGYo na taratyeva yo hyAste na sa gachchhati .. 19..\\ aplavo hi mahAdoShamuhyamAno.adhigachchhati . kAmagrAhagR^ihItasya GYAnamapyasya na plavaH .. 20..\\ tasmAdunmajjanasyArthe prayateta vichakShaNaH . etadunmajjana.n tasya yadayaM brAhmaNo bhavet .. 21..\\ tryavadAte kule jAtastrisandehastrikarmakR^it . tasmAdunmajjanastiShThennistaretpraGYayA yathA .. 22..\\ sa.nskR^itasya hi dAntasya niyatasya kR^itAtmanaH . prAjyasyAnantarA siddhiriha loke paratra cha .. 23..\\ vartate teShu gR^ihavAnakrudhyannanasUyakaH . pa~nchabhiH satata.n yaGYairvighasAshI yajeta cha .. 24..\\ satA.n vR^ittena varteta kriyAH shiShTavadAcharet . asa.nrodhena dharmasya vR^itti.n lipsedagarhitAm .. 25..\\ shrutiviGYAnatattvaGYaH shiShTAchAro vichakShaNaH . svadharmeNa kriyAvAMshcha karmaNA so.apyasa~NkaraH .. 26..\\ kriyAvA~nshraddadhAnashcha dAtA prAGYo.anasUyakaH . dharmAdharmavisheShaGYaH sarva.n tarati dustaram .. 27..\\ dhR^itimAnapramattashcha dAnto dharmavidAtmavAn . vItaharShabhayakrodho brAhmaNo nAvasIdati .. 28..\\ eShA pUrvatarA vR^ittirbrAhmaNasya vidhIyate . GYAnavittvena karmANi kurvansarvatra sidhyati .. 29..\\ adharma.n dharmakAmo hi karotIhAvichakShaNaH . dharma.n chAdharmasa~NkAsha.n shochanniva karoti saH .. 30..\\ dharma.n karomIti karotyadharmam adharmakAmash cha karoti dharmam . ubhe bAlaH karmaNI na prajAnan sa jAyate mriyate chApi dehI .. 31..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 228} vyaasa atha chedrochayedetaddruhyeta manasA tathA . unmajjaMshcha nimajjaMshcha GYAnavAnplavavAnbhavet .. 1..\\ praGYayA nirmitairdhIrAstArayantyabudhAnplavaiH . nAbudhAstArayantyanyAnAtmAna.n vA katha.n chana .. 2..\\ chhinnadoSho muniryogAnyukto yu~njIta dvAdasha . dasha karma sukhAnarthAnupAyApAya nirbhayaH .. 3..\\ chakrurAchAravitprAGYo manasA darshanena cha . yachchhedvAnmanasI buddhyA ya ichchhejGYAnamuttamam . GYAnena yachchhedAtmAna.n ya ichchhechchhAntimAtmanaH .. 4..\\ eteShA.n chedanudrastA puruShApi sudAruNaH . yadi vA sarvavedaGYo yadi vApyanR^icho.ajapaH .. 5..\\ yadi vA dhArmiko yajvA yadi vA pApakR^ittamaH . yadi vA puruShavyAghro yadi vA klaivya dhAritA .. 6..\\ taratyeva mahAdurga.n jarAmaraNasAgaram . eva.n hyetena yogena yu~njAno.apyekamantataH . api jiGYAsamAno hi shabdabrahmAtivartate .. 7..\\ dharmopastho hrIvarUtha upAyApAya kUvaraH . apAnAkShaH prANa yugaH praGYAyurjIva bandhanaH .. 8..\\ chetanA bandhurashchArurAchAra grahanemivAn . darshanasparshana vaho ghrANashravaNa vAhanaH .. 9..\\ praGYA nAbhiH sarvatantra pratodo GYAnasArathiH . kShetraGYAdhiShThito dhIraH shraddhA damapuraHsaraH .. 10..\\ tyAgavartmAnugaH kShemyaH shauchago dhyAnagocharaH . jIva yukto ratho divyo brahmaloke virAjate .. 11..\\ atha santvaramANasya rathameta.n yuyukShataH . akShara.n gantumanaso vidhi.n vakShyAmi shIghragam .. 12..\\ sapta yo dhAraNAH kR^itsnA vAgyataH pratipadyate . pR^iShThataH pArshvatashchAnyA yAvatyastAH pradhAraNAH .. 13..\\ kramashaH pArthiva.n yachcha vAyavya.n khaM tathA payaH . jyotiSho yattadaishvaryamaha~NkArasya buddhitaH .. 14..\\ avyaktasya tathaishvarya.n kramashaH pratipadyate . vikramAshchApi yasyaita tathA yu~Nkte sa yogataH .. 15..\\ athAsya yogayuktasya siddhimAtmani pashyataH . nirmathyamAnaH sUkShmatvAdrUpANImAni darshayet .. 16..\\ shaishirastu yathA dhUmaH sUkShmaH saMshrayate nabhaH . tathA dehAdvimuktasya pUrvarUpaM bhavatyuta .. 17..\\ atha dhUmasya virame dvitIya.n rUpadarshanam . jalarUpamivAkAshe tatraivAtmani pashyati .. 18..\\ apA.n vyatikrame chApi vahni rUpaM prakAshate . tasminnuparate chAsya pItavastravadiShyate . UrNA rUpasavarNa.n cha tasya rUpaM prakAshate .. 19..\\ atha shvetA.n gatiM gatvA vAyavya.n sUkShmamapyajaH . ashukla.n chetasaH saukShmyamavyaktaM brahmaNo.asya vai .. 20..\\ eteShvapi hi jAteShu phalajAtAni me shR^iNu . jAtasya pArthivaishvarye sR^iShTiriShTA vidhIyate .. 21..\\ prajApatirivAkShobhyaH sharIrAtsR^ijati prajAH . a~Ngulya~NguShTha mAtreNa hastapAdena vA tathA .. 22..\\ pR^ithivI.n kampayatyeko guNo vAyoriti smR^itaH . AkAshabhUtashchAkAshe savarNatvAtpranashyati .. 23..\\ varNato gR^ihyate chApi kAmAtpibati chAshayAn . na chAsya tejasA rUpa.n dR^ishyate shAmyate tathA .. 24..\\ aha~NkArasya vijiterpa~nchaite syurvashAnugAH . sannAmAtmani buddhau cha jitAyAM prabhavatyatha .. 25..\\ nirdoShA pratibhA hyena.n kR^itsnA samabhivartate . tathaiva vyaktamAtmAnamavyaktaM pratipadyate .. 26..\\ yato niHsarate loko bhavati vyaktasa~nj~nakaH . tatrAvyaktamayI.n vyAkhyAM shR^iNu tvaM vistareNa me . tathA vyaktamayI.n chaiva sa~NkhyAM pUrvaM nibodha me .. 27..\\ pa~nchaviMshati tattvAni tulyAnyubhayataH samam . yoge sA~Nkhye.api cha tathA visheShA.nstatra me shR^iNu .. 28..\\ prokta.n tadvyaktamityeva jAyate vardhate cha yat . jIryate mriyate chaiva chaturbhirlakShaNairyutam .. 29..\\ viparItamato yattu tadabvyaktamudAhR^itam . dvAvAtmAnau cha vedeShu sidhAnteShvapyudAhR^itau .. 30..\\ chaturlakShaNaja.n tvanyaM chatu vargaM prachakShate . vyaktamavyaktaja.n chaiva tathA buddhamathetarat . sattva.n kShetraGYa ityetaddvayamapyanudarshitam .. 31..\\ dvAvAtmanau cha vedeShu viShayeShu cha rajyataH . viShayAtpratisa.nhAraH sA~NkhyAnA.n siddhilakShaNam .. 32..\\ nirmamashchAnaha~NkAro nirdvandvashchhinnasaMshayaH . naiva krudhyati na dveShTi nAnR^itA bhAsate giraH .. 33..\\ AkruShTastAditashchaiva mitreNa dhyAti nAshubham . vAgdanda karma manasA.n trayANAM cha nivartakaH .. 34..\\ samaH sarveShu bhUteShu brahmANamabhivartate . naivechchhati na chAnichchho yAtrA mAtravyavasthitaH .. 35..\\ alolupo.avyatho dAnto na kR^itI na nirAkR^itiH . nAsyendriyamanekAgraM nAtikShipta manorathaH . ahi.nsraH sarvabhUtAnAmIdR^iksA~Nkhyo vimuchyate .. 36..\\ atha yogAdvimuchyante kAraNairyairnibodha me . yogaishvaryamatikrAnto yo.atikrAmati muchyate .. 37..\\ ityeShA bhAvajA buddhiH kathitA te na saMshayaH . evaM bhavati nirdvandvo brahmANa.n chAdhigachchhati .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 229} vyaasa atha GYAnaplava.n dhIro gR^ihItvA shAntimAsthitaH . unmajjaMshcha nimajjaMshcha GYAnamevAbhisaMshrayet .. 1..\\ zukra ki.n tajGYAnamatho vidyA yayA nistarati dvayam . pravR^itti lakShaNo dharmo nivR^ittiriti chaiva hi .. 2..\\ vyaasa yastu pashyetsvabhAvena vinAbhavamachetanaH . puShyate cha punaH sarvAnpraGYayA muktahetukaH .. 3..\\ yeShA.n chaikAnta bhAvena svabhavaH kAraNaM matam . pUtvA tR^iNabusIkA.n vai te labhante na ki.n chana .. 4..\\ ye chainaM pakShamAshritya vartayantyalpachetasaH . svabhAva.n kAraNa.n GYAtvA na shreyaH prApnuvanti te .. 5..\\ svabhAvo hi vinAshAya mohakarma mano bhavaH . niruktametayoretatsvabhAvaparabhAvayoH .. 6..\\ kR^iShyAdIni hi karmANi sasyasa.nharaNAni cha . praGYAvadbhiH prakL^iptAni yAnAsanagR^ihANi cha .. 7..\\ AkrIdAnA.n gR^ihANAM cha gadAnAm agadasya cha . praGYAvantaH pravaktAro GYAnavadbhiranuShThitAH .. 8..\\ praGYA sa.nyojayatyarthaiH praGYA shreyo.adhigachchhati . rAjAno bhu~njate rAjyaM praGYayA tulyalakShaNAH .. 9..\\ pArAvarya.n tu bhUtAnA.n GYAnenaivopalabhyate . vidyayA tAta sR^iShTAnA.n vidyaiva paramA gatiH .. 10..\\ bhUtAnA.n janma sarveShA.n vividhAnAM chaturvidham . jarayvandamathodbheda.n sveda.n chApyupalakShayet .. 11..\\ sthAvarebhyo vishiShTAni ja~NgamAnyupalakShayet . upapanna.n hi yachcheShTA vishiShyeta visheShyayoH .. 12..\\ Ahurdvibahu pAdAni ja~NgamAni dvayAni cha . bahu pAdbhyo vishiShTAni dvipAdAni bahUnyapi .. 13..\\ dvipadAni dvayAnyAhuH pArthivAnItarANi cha . pArthivAni vishiShTAni tAni hyannAni bhu~njate .. 14..\\ pArthivAni dvayAnyAhurmadhyamAnyuttamAni cha . madhyamAni vishiShTAni jAtidharmopadhAraNAt .. 15..\\ madhyamAni dvayAnyAhurdharmaGYAnItarANi cha . dharmaGYAni vishiShTAni kAryAkAryopadhAraNAt .. 16..\\ dharmaGYAni dvayAnyAhurvedaGYAnItarANi cha . vedaGYAni vishiShTAni vedo hyeShu pratiShThitaH .. 17..\\ vedaGYAni dvayAnyAhuH pravaktR^INItarANi cha . pravaktR^INi vishiShTAni sarvadharmopadhAraNAt .. 18..\\ viGYAyante hi yairvedAH sarvadharmakriyA phalAH . sayaGYAH sakhilA vedAH pravaktR^ibhyo viniHsR^itAH .. 19..\\ pravaktR^INi dvayAnyAhurAtmaGYAnItarANi cha . AtmaGYAni vishiShTAni janmAjanmopadhAraNAt .. 20..\\ dharmadvaya.n hi yo veda sa sarvaH sarvadharmavid . sa tyAgI satyasa~NkalpaH sa tu kShAntaH sa IshvaraH .. 21..\\ dharmaGYAnapratiShTha.n hi ta.n devA brAhmaNaM viduH . shabdabrahmaNi niShNAtaM pare cha kR^itanishchayam .. 22..\\ antaHstha.n cha bahiShThaM cha ye.adhiyaGYAdhivaivatam . jAnanti tAnnamasyAmaste devAstAta te dvijAH .. 23..\\ teShu vishvamidaM bhUta.n sAgra.n cha jagadAhitam . teShAM mAhAtmyabhAvasya sadR^ishaM nAsti ki.n chana .. 24..\\ Adi.n te nidhanaM chaiva karma chAtItya sarvashaH . chaturvidhasya bhUtasya sarvasyeshAH svayambhuvaH .. 25..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 230} vyaasa eShA pUrvatarA vR^ittirbrAhmaNasya vidhIyate . GYAnavAneva karmANi kurvansarvatra sidhyati .. 1..\\ tatra chenna bhavedeva.n saMshayaH karma nishchaye . kiM nu karma svabhAvo.aya.n GYAna.n karmeti vA punaH .. 2..\\ tatra cheha vivitsA syAjGYAna.n chetpuruShaM prati . upapattyupalabdhibhyA.n varNayiShyAmi tachchhR^iNu .. 3..\\ pauruSha.n kAraNaM ke chidAhuH karmasu mAnavAH . daivameke prasha.nsanti svabhAva.n chApare janAH .. 4..\\ pauruSha.n karma daivaM cha phalavR^itti svabhAvataH . trayametatpR^ithagbhUtamaviveka.n tu ke chana .. 5..\\ evametanna chApyevamubhe chApi na chApyubhe . karmasthA.n viShamaM brUyuH sattvasthAH samadarshinaH .. 6..\\ tretAyA.n dvApare chaiva kalijAshcha sasaMshayAH . tapasvinaH prashAntAshcha sattvasthAshcha kR^ite yuge .. 7..\\ apR^ithagdarshinaH sarve R^iksAmasu yajuHsucha . kAmadveShau pR^ithagdR^iShTvA tapaH kR^ita upAsate .. 8..\\ tapo dharmeNa sa.nyuktastaponityaH susaMshitaH . tena sarvAnavApnoti kAmAnyAnmanasechchhati .. 9..\\ tapasA tadavApnoti yadbhUtvA sR^ijate jagat . tadbhUtashcha tataH sarvo bhUtAnAM bhavati prabhuH .. 10..\\ tadukta.n vedavAdeShu gahanaM veda darshibhiH . vedAnteShu punarvyakta.n kramayogena lakShyate .. 11..\\ Arambha yaGYAH kShatrasya haviryaGYA vishaH smR^itAH . parichArayaGYAH shUdrAshcha japayaGYA dvijAtayaH .. 12..\\ pariniShThita kAryo hi svAdhyAyena dvijo bhavet . kuryAdanyanna vA kuryAnmaitro brAhmaNa uchyate .. 13..\\ tretAdau sakalA vedA yaGYA varNAshramAstathA . sa.nrodhAdAyuShastvete vyasyante dvApare yuge .. 14..\\ dvApare viplava.n yAnti vedAH kaliyuge tathA . dR^ishyante nApi dR^ishyante kalerante punaH punaH .. 15..\\ utsIdanti svadharmAshcha tatrAdharmeNa pIDitAH . gavAM bhUmeshcha ye chApAmoShadhInA.n cha ye rasAH .. 16..\\ adharmAntarhitA vedA veda dharmAstathAshramAH . vikriyante svadharmasthA sthAvarANi charANi cha .. 17..\\ yathA sarvANi bhUtAni vR^iShTirbhaumAni varShati . sR^ijate sarvato.a~NgAni tathA vedA yuge yuge .. 18..\\ visR^ita.n kAlanAnAtvamanAdi nidhanaM cha yat . kIrtita.n tatpurastAnme yataH sa.nyAnti yAnti cha .. 19..\\ dhAtedaM prabhava sthAnaM bhUtAnA.n sa.nyamo yamaH . svabhAvena pravartante dvandvasR^iShTAni bhUrishaH .. 20..\\ sargaH kAlo dhR^itirvedAH kartA kArya.n kriyAphalam . etatte kathita.n tAta yanmAM tvaM paripR^ichchhasi .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 231} bhii ityukto.abhiprashasyaitatparamarShestu shAsanam . mokShadharmArthasa.nyuktamidaM prastuM prachakrame .. 1..\\ zuka prajAvA~nshrotriyo yajvA vR^iddhaH praGYo.anasUyakaH . anAgatamanaitihya.n kathaM brahmAdhigachchhati .. 2..\\ tapasA brahmacharyeNa sarvatyAgena medhayA . sA~Nkhye vA yadi vA yoge etatpR^iShTo.abhidhatsva me .. 3..\\ manasashchendriyANA.n chApyaikAgrya.n samavApyate . yenopAyena puruShaistachcha vyAkhyAtumarhasi .. 4..\\ vyaasa nAnyatra vidyA tapasornAnyatrendriya nigrahAt . nAnyatra sarvasantyAgAtsiddhi.n vindati kash chana .. 5..\\ mahAbhUtAni sarvANi pUrvasR^iShTiH svayambhuvaH . bhUyiShThaM prANa bhR^idgrAme niviShTAni sharIriShu .. 6..\\ bhUmerdeho jalAtsAro jyotiShashchakShuShI smR^ite . prANApAnAshrayo vAyuH kheShvAkAsha.n sharIriNAm .. 7..\\ krAnte viShNurbale shakraH koShThe.agnirbhuktamarchhati . karNayoH pradishaH shrotre jihvAyA.n vAksarasvatI .. 8..\\ karNau tvakchakShuShI jihvA nAsikA chaiva pa~nchamI . darshanAnIndriyoktAni dvArANyAhArasiddhaye .. 9..\\ shabda.n sparsha.n tathArUpaM rasaM gandhaM cha pa~nchamam . indriyANi pR^ithaktvarthAnmanaso darshayantyuta .. 10..\\ indriyANi mano yu~Nkte vashyAnyanteva vAjinaH . manashchApi sadA yu~Nkte bhUtAtmA hR^idayAshritaH .. 11..\\ indriyANA.n tathaivaiShA.n sarveShAmIshvaraM manaH . niyame cha visarge cha bhUtAtmA manasastathA .. 12..\\ indriyANIndriyArthAshcha svabhAvashchetanA manaH . prANApAnau cha jIvashcha nitya.n deheShu dehinAm .. 13..\\ Ashrayo nAsti sattvasya guNashabdo na chetanA . sattva.n hi tejaH sR^ijati na guNAnvai kadA chana .. 14..\\ eva.n sapta dasha.n dehe vR^itaM sodashabhirguNaiH . manIsI manasA vipraH pashyatyAtmAnamAtmani .. 15..\\ na hyaya.n chakShuShA dR^ishyo na cha sarvairapIndriyaiH . manasA sampradIptena mahAnAtmA prakAshate .. 16..\\ ashabda sparsharUpa.n tadarasAgandhamavyayam . asharIra.n sharIre sve nirIkSheta nirindriyam .. 17..\\ avyakta.n vyaktadeheShu martyeShvamaramAshritam . yo.anupashyati sa pretya kalpate brahmabhUyase .. 18..\\ vidyAbhijana sampanne brAhmaNe gavi hastini . shuni chaiva shvapAke cha paNDitAH samadarshinaH .. 19..\\ sa hi sarveShu bhUteShu ja~NgameShu dhruveShu cha . vasatyeko mahAnAtmA yena sarvamida.n tatam .. 20..\\ sarvabhUteShu chAtmAna.n sarvabhUtAni chAtmani . yadA pashyati bhUtAtmA brahma sampadyate tadA .. 21..\\ yAvAnAtmani vedAtmA tAvAnAtmA parAtmani . ya eva.n satataM veda so.amR^itatvAya kalpate .. 22..\\ sarvabhUtAtma bhUtasya sarvabhUtahitasya cha . devApi mArge muhyanti apadasya padaiShiNaH .. 23..\\ shakunInAmivAkAshe jale vAri charasya vA . yathAgatirna dR^ishyeta tathaiva sumahAtmanaH .. 24..\\ kAlaH pachati bhUtAni sarvANyevAtmanAtmani . yasmi.nstu pachyate kAlastaM na vedeha kashchanan .. 25..\\ na tadUrdhvaM na tiryakcha nAdho na cha tiraH punaH . na madhye pratigR^ihNIte naiva kashchitkutash chana .. 26..\\ sarve.antaHsthA ime lokA bAhyameShAM na ki.n chana . yaH sahasra.n samAgachchhedyathA bAno guNachyutaH .. 27..\\ naivAnta.n kAraNasyeyAdyadyapi styA manojavaH . tasmAtsUkShmAtsUkShmataraM nAsti sthUlatara.n tataH .. 28..\\ sarvataH pani pAdAnta.n sarvato.akShishiromukham . sarvataH shrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati .. 29..\\ tadevAnoranutara.n tanmahadbhyo mahattaram . tadantaH sarvabhUtAnA.n dhruvaM tiShThanna dR^ishyate .. 30..\\ akShara.n cha kSharaM chaiva dvaidhI bhAvo.ayamAtmanaH . kSharaH sarveShu bhUteShu divya.n hyamR^itamakSharam .. 31..\\ navadvAraM pura.n gatva ha.nso hi niyato vashI . IshaH sarvasya bhUtasya sthAvarasya charasya cha .. 32..\\ hAni bha~NgavikalpAnAM navAnA.n saMshrayeNa cha . sharIrANAmajasyAhurha.nsatvaM pAradarshinaH .. 33..\\ ha.nsokta.n chAkSharaM chaiva kUtastha.n yattadakSharam . tadvidvAnakSharaM prApya jahAti prANa janmanI .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 232} vyaasa pR^ichchhatastava satputra yathAvadiha tattvataH . sA~NkhyanyAyena sa.nyukta.n yadetatkIrtitaM mayA .. 1..\\ yogakR^itya.n tu te kR^itsna.n vartayiShyAmi tachchhR^iNu . ekatvaM buddhimanasorindriyANA.n cha sarvashaH . Atmano dhyAyinastAta GYAnametadanuttamam .. 2..\\ tadetadupashAntena dAntenAdhyAtma shIlinA . AtmArAmeNa buddhena boddhavya.n shuchi karmaNA .. 3..\\ yogadoShAnsamuchchhidya pa~ncha yAnkavayo viduH . kAma.n krodhaM cha lobhaM cha bhaya.n svapnaM cha pa~nchamam .. 4..\\ krodha.n shamena jayati kAmaM sa~NkalpavarjanAt . sattvasa.nsevanAddhIro nidrAm uchchhettumarhati .. 5..\\ dhR^ityA shishnodara.n rakShetpANi pAda.n cha chakShuShA . chakShuH shrotre cha manasA mano vAcha.n cha karmaNA .. 6..\\ apramAdAdbhaya.n jahyAllobhaM prAGYopasevanAt . evametAnyogadoShA~njayennityamatandritaH .. 7..\\ agnIMshcha brAhmaNAMshchArcheddevatAH pranameta cha . varjayedruShitA.n vAchaM hi.nsA yuktAM mano.anugAm .. 8..\\ brahmatejomaya.n shukraM yasya sarvamidaM rasaH . ekasya bhUtaM bhUtasya dvaya.n sthAvaraja~Ngamam .. 9..\\ dhyAnamadhyayana.n dAna.n satyaM hrIrArjavaM kShamA . shauchamAhArasaMshuddhirindriyANA.n cha nigrahaH .. 10..\\ etairvivardhate tejaH pApmAna.n chApakarShati . sidhyanti chAsya sarvArthA viGYAna.n cha pravartate .. 11..\\ samaH sarveShu bhUteShu labdhAlabdhena vartayan . dhUtapApmA tu tejasvI laghvAhAro jitendriyaH . kAmakrodhau vashe kR^itvA ninIsedbrahmaNaH padam .. 12..\\ manasashchendriyANA.n cha kR^itvaikAgrya.n samAhitaH . prAgrAtrApararAtreShu dhArayenmana AtmanA .. 13..\\ jantoH pa~nchendriyasyAsya yadeka.n chhidramindriyam . tato.asya sravati praGYA dR^iteH pAdAdivodakam .. 14..\\ manastu pUrvamAdadyAtkumInAniva matsyahA . tataH shrotra.n tatashchakShurjihvAM ghrANaM cha yogavit .. 15..\\ tata etAni sa.nyamya manasi sthApayedyatiH . tathaivApohya sa~NkalpAnmano hyAtmani dhArayet .. 16..\\ pa~ncha GYAnena sandhAya manasi sthApayedyatiH . yadaitAnyavatiShThante manaH sasthAni chAtmani . prasIdanti cha sa.nsthAya tadA brahma prakAshate .. 17..\\ vidhUma iva dIptArchirAditya iva dIptimAn . vaidyuto.agnirivAkAshe pashyatyAtmAnamAtmanA . sarva.n cha tatra sarvatra vyApakatvAchcha dR^ishyate .. 18..\\ taM pashyanti mahAtmAno brAhmaNA ye manIShiNaH . dhR^itimanto mahAprAGYAH sarvabhUtahite ratAH .. 19..\\ evaM parimita.n kAlamAcharansaMshitavrataH . AsIno hi rahasyeko gachchhedakSharasAtmyatAm .. 20..\\ pramoho bhrama Avarto ghrANashravaNa darshane . adbhutAni rasasparshe shItoShNe mArutAkR^itiH .. 21..\\ pratibhAmupasargAMshchApyupasa~NgR^ihya yogataH . tA.nstattvavidanAdR^itya svAtmanaiva nivartayet .. 22..\\ kuryAtparichaya.n yoge taikAlyaM niyato muniH . girishR^i~Nge tathA chaitye vR^ikShAgreShu cha yojajet .. 23..\\ saMniyamyendriyagrAha.n goShThe bhAnda manA iva . ekAgrashchintayennitya.n yogAnnodvejayenmanaH .. 24..\\ yenopAyena shakyeta saMniyantu.n chalaM manaH . ta.n ta.n yukto niSheveta na chaiva vichalettataH .. 25..\\ shUnyA giriguhAshchaiva devatAyatanAni cha . shUnyAgArANi chaikAgro nivAsArthamupakramet .. 26..\\ nAbhiShvajetpara.n vAchA karmaNA manasApi vA . upekShako yatAhAro labdhAlabdhe samo bhavet .. 27..\\ yashchainamabhinandeta yashchainamapavAdayet . samastayoshchApyubhayornAbhidhyAyechchhubhAshubham .. 28..\\ na prahR^iShyeta lAbheShu nAlAbheShu cha chintayet . samaH sarveShu bhUteShu sadharmA mAtarishvanaH .. 29..\\ eva.n sarvAtmanaH sAdhoH sarvatra samadarshinaH . so mAsAnnityayuktasya shabdavrahmAtivartate .. 30..\\ vedanArtAH prajA dR^iShTvA samalokShAshma kA~nchanaH . etasminnirato mArge viramenna vimohitaH .. 31..\\ api varNAvakR^iShTastu nArI vA dharmakA~NkShiNI . tAvapyetena mArgeNa gachchhetAM paramA.n gatim .. 32..\\ ajaM purANamajara.n sanAtanaM yadindriyairupalabhate naro.achalaH . anoranIyo mahato mahattaraM tadAtmanA pashyati yuktAtmavAn .. 33..\\ idaM maharShervachanaM mahAtmano yathAvaduktaM manasAnudR^ishya cha . avekShya cheyAtparameShThi sAtmyatAM prayAnti yAM bhUtagatiM manIShiNaH .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 233} zukra yadida.n veda vachana.n kuru karma tyajeti cha . kA.n disha.n vidyayA yAnti kAM cha gachchhanti karmaNA .. 1..\\ etadvai shrotumichchhAmi tadbhavAnprabravItu me . etattvanyonyavairUpye vartate pratikUlataH .. 2..\\ bhii ityuktaH pratyuvAchedaM parAshara sutaH sutam . karma vidyAmayAvetau vyAkhyAsyAmi kSharAkSharau .. 3..\\ yA.n disha.n vidyayA yAnti yAM cha gachchhanti karmaNA . shR^iNuShvaika manAH putra gahvara.n hyetadantaram .. 4..\\ asti dharma iti proktaM nAstItyatraiva yo vadet . tasya pakShasya sadR^ishamidaM mama bhavedatha .. 5..\\ dvAvimAvatha panthAnau yatra vedAH pratiShThitAH . pravR^itti lakShaNo dharmo nivR^ittau cha subhAsitaH .. 6..\\ karmaNA badhyate tanturvidyayA tu pramuchyate . tasmAtkarma na kurvanti yatayaH pAradarshinaH .. 7..\\ karmaNA jAyate pretya mUrtimAnsodashAtmakaH . vidyayA jAyate nityamavyayo hyavyayAtmakaH .. 8..\\ karma tveke prasha.nsanti svalpa buddhitarA narAH . tena te dehajAlAni ramayanta upAsate .. 9..\\ ye tu buddhiM parAM prAptA dharmanaipuNya darshinaH . na te karma prasha.nsanti kUpaM nadyAM pibanniva .. 10..\\ karmaNaH phalamApnoti sukhaduHkhe bhavAbhavau . vidyayA tadavApnoti yatra gatvA na shochati .. 11..\\ yatra gatvA na mriyate yatra gatvA na jAyate . na jIryate yatra gatvA yatra gatvA na vardhate .. 12..\\ yatra tadbrahma paramamavyaktamajara.n dhruvam . avyAhatamanAyAsamamR^ita.n chAviyogi cha .. 13..\\ dvandvairyatra na bAdhyante mAnasena cha karmaNA . samAH sarvatra maitrAshcha sarvabhUtahite ratAH .. 14..\\ vidyAmayo.anyaH puruShastAta karmamayo.aparaH . viddhi chandramasa.n darshe sUkShmayA kalayA sthitam .. 15..\\ tadetadR^iShiNA prokta.n vistareNAnumIyate . navaja.n shashina.n dR^iShTvA vakraM tantumivAmbare .. 16..\\ ekAdasha vikArAtmA kalA sambhArasambhR^itaH . mUrtimAniti ta.n viddhi tAta karma guNAtmakam .. 17..\\ devo yaH saMshritastasminnabbinduriva puShkare . kShetraGYa.n ta.n vijAnIyAnnityaM tyAgajitAtmakam .. 18..\\ tamo rajashcha sattva.n cha viddhi jIva guNAnimAn . jIvamAtmaguNa.n vidyAdAtmAnaM paramAtmanaH .. 19..\\ sachetana.n jIva guNa.n vadanti sa cheShTate cheShTayate cha sarvam . tataH para.n kShetravido vadanti prAvartayadyo bhuvanAni sapta .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 234} zukra kSharAtprabhR^iti yaH sargaH saguNAnIndriyANi cha . buddhyaishvaryAbhisargArtha.n yaddhyAna.n chAtmanaH shubham .. 1..\\ bhUya eva tu loke.asminsadvR^itti.n vR^itti haitukIm . yayA santaH pravartante tadichchhAmyanuvarNitam .. 2..\\ vede vachanamukta.n tu kuru karma tyajeti cha . kathametadvijAnIyA.n tachcha vyAkhyAtumarhasi .. 3..\\ lokavR^ittAntatattvaGYaH pUto.aha.n guru shAsanAt . kR^itvA buddhi.n viyuktAtmA tyakShyAmyAtmAnamavyathaH .. 4..\\ vyaasa yaiShA vai vihitA vR^ittiH purastAdbrahmaNA svayam . eShA pUrvataraiH sadbhirAchIrNA paramarShibhiH .. 5..\\ brahmacharyeNa vai lokA~njayanti paramarShayaH . Atmanashcha hR^idi shreyastvanvichchha manasAtmani .. 6..\\ vane mUlaphalAshI cha tapyansuvipula.n tapaH . puNyAyatana chArI cha bhUtAnAmavihi.nsakaH .. 7..\\ vidhUme sannamusale vAnaprasthapratishraye . kAle prApte charanbhaikSha.n kalpate brahmabhUyase .. 8..\\ niHstutirnirnamaskAraH parityajya shubhAshubhe . araNye vicharaikAkI yena kena chidAshitaH .. 9..\\ zuka yadida.n veda vachanaM lokavAde virudhyate . pramAne chApramAne cha viruddhe shAstratA kutaH .. 10..\\ ityetachchhrotumichchhAmi bhagavAnprabravItu me . karmaNAm avirodhena kathametatpravartate .. 11..\\ bhii ityuktaH pratyuvAcheda.n gandhavatyAH sutaH sutam . R^iShistatpUjayanvAkyaM putrasyAmita tejasaH .. 12..\\ gR^ihastho brahmachArI cha vAnaprastho.atha bhikShukaH . yathoktakAriNaH sarve gachchhanti paramA.n gatim .. 13..\\ eko ya AshramAnetAnanutiShThedyathAvidhi . akAma dveShasa.nyuktaH sa paratra mahIyate .. 14..\\ chaturpado hi niHshreNI brahmaNyeShA pratiShThitA . etAmAshritya niHshreNIM brahmaloke mahIyate .. 15..\\ AyuShastu chaturbhAgaM brahmachAryanasUyakaH . gurau vA guruputre vA vaseddharmArthakovidaH .. 16..\\ karmAtirekeNa guroradhyetavyaM bubhUsatA . dakShiNo nApavAdI syAdAhUto gurumAshrayet .. 17..\\ jaghanyashAyI pUrva.n syAdutthAyI guru veshmani . yachcha shiShyeNa kartavya.n kAryaM dAsena vA punaH .. 18..\\ kR^itamityeva tatsarva.n kR^itvA tiShTheta pArshvataH . ki~NkaraH sarvakArI cha sarvakarmasu kovidaH .. 19..\\ shuchirdakSho guNopeto brUyAdiShurivAtvaraH . chakShuShA gurumavyagro nirIkSheta jitendriyaH .. 20..\\ nAbhuktavati chAshnIyAdapItavati no pibet . na tiShThati tathAsIta nAsupte prasvapeta cha .. 21..\\ uttAnAbhyA.n cha pAnibhyAM pAdAvasya mR^idu spR^ichet . dakShiNa.n dakShiNenaiva savya.n savyena pIDayet .. 22..\\ abhivAdya guruM brUyAdadhIsva bhagavanniti . ida.n kariShye bhagavannidaM chApi kR^itaM mayA .. 23..\\ iti sarvamanuGYApya nivedya gurave dhanam . kuryAtkR^itvA cha tatsarvamAkhyeya.n gurave punaH .. 24..\\ yA.nstu gandhAnrasAnvApi brahmachArI na sevate . seveta tAnsamAvR^itta iti dharmeShu nishchayaH .. 25..\\ ye ke chidvistareNoktA niyamA brahmachAriNaH . tAnsarvAnanugR^ihNIyAdbhavechchAnapago guroH .. 26..\\ sa eva.n gurave prItimupahR^itya yathAbalam . AshrameShvAshrameShveva.n shiShyo varteta karmaNA .. 27..\\ veda vratopavAsena chaturthe chAyuSho gate . gurave dakShiNA.n dattvA samAvartedyathAvidhi .. 28..\\ dharmalabdhairyuto dArairagnInutpAdya dharmataH . dvitIyamAyuSho bhAga.n gR^ihamedhi vratI bhavet .. 29..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 235} vyaasa dvitIyamAyuSho bhAga.n gR^ihamedhI gR^ihe vaset . dharmalabdhairyuto dArairagnInutpAdya suvrataH .. 1..\\ gR^ihastha vR^ittayashchaiva chatasraH kavibhiH smR^itAH . kusUla dhAnyaH prathamaH kumbhI dhAnyastvanantaram .. 2..\\ ashvastano.atha kApotImAshrito vR^ittimAharet . teShAM paraH paro jyAyAndharmato lokajittamaH .. 3..\\ saH kamA vartayatyekastribhiranyaH pravartate . dvAbhyAmekashchaturthastu brahma sattre vyavasthitaH . gR^ihamedhi vratAnyatra mahAntIha prachakShate .. 4..\\ nAtmArthaM pAchayedannaM na vR^ithA ghAtayetpashUn . prAnI vA yadi vAprAnI sa.nskAra.n yajuShArhati .. 5..\\ na divA prasvapejjAtu na pUrvApararAtrayoH . na bhu~njItAntarAkAle nAnR^itAvAhvayetstriyam .. 6..\\ nAsyAnashnanvasedvipro gR^ihe kashchidapUjitaH . tathAsyAtithayaH pUjyA havyakavya vahAH sadA .. 7..\\ veda vidyAvratasnAtAH shrotriyA vedapAragAH . svadharmajIvino dAntAH kriyAvantastapasvinaH . teShA.n havya.n cha kavyaM chApyarhaNArthaM vidhIyate .. 8..\\ na kharaiH samprayAtasya svadharmAGYAnakasya cha . apaviddhAgnihotrasya gurorvAlIka kAriNaH .. 9..\\ sa.nvihAgo.atra bhUtAnA.n sarveShAmeva shiShyate . tathaivApachamAnebhyaH pradeya.n gR^ihamedhinA .. 10..\\ vighasAshI bhavennityaM nitya.n chAmR^itabhojanaH . amR^ita.n yaGYasheShaM syAdbhojanaM haviShA samam . bhR^ityasheSha.n tu yo.ashnAti tamAhurvighasAshinam .. 11..\\ svadAranirato dAnto hyanasUyurjitendriyaH . R^itvikpurohitAchAryairmAtulAtithi saMshritaiH .. 12..\\ vR^iddhabAlAturairvaidyairGYAtisambandhibAndhavaiH . mAtA pitR^ibhyA.n jAmIbhirbhrAtrA putreNa bhAryayA .. 13..\\ duhitrA dAsavargeNa vivAdaM na samAcharet . etAnvimuchya sa.nvAdAnsarvapApaiH pramuchyate .. 14..\\ etairjitaistu jayati sarvA.NllokAnna saMshayaH . AchAryo brahmalokeshaH prAjApatye pitA prabhuH .. 15..\\ atithistvindralokesho devalokasya chartvijaH . jAmayo.apsarasA.n loke vaishvadeve tu GYAtayaH .. 16..\\ sambandhibAndhavA dikShu pR^ithivyAM mAtR^imAtulau . vR^iddhabAlAtura kR^ishAstvAkAshe prabhaviShNayaH .. 17..\\ bhrAtA jyeShThaH samaH pitrA bhAryA putraH svakA tanuH . chhAyA svA dAshavargastu duhitA kR^ipaNaM param .. 18..\\ tasmAdetairadhikShiptaH sahennityamasa~njvaraH . gR^ihadharmarato vidvAndharmanityo jitaklamaH .. 19..\\ na chArthabaddhaH karmANi dharma.n vA ka.n chidAcharet . gR^ihastha vR^ittayastisrastAsAM niHshreyasaM param .. 20..\\ paraspara.n tathaivAhushchAturAshramyameva tat . ye choktA niyamAsteShA.n sarva.n kAryaM bubhUsatA .. 21..\\ kumbhI dhAnyairu~nchhashilaiH kApotI.n chAsthitaistathA . yasmiMshchaite vasantyarhAstadrAstramabhivardhate .. 22..\\ dasha pUrvAndasha parAnpunAti cha pitAmahAn . gR^ihastha vR^ittayastvetA vartayedyo gatavyathaH .. 23..\\ sachakrachara lokAnA.n sadR^ishIM prApnuyAdgatim . yatendriyANAmatha vA gatireShA vidhIyate .. 24..\\ svargaloko gR^ihasthAnAmudAramanasA.n hitaH . svargo vimAnasa.nyukto veda dR^iShTaH supuShpitaH .. 25..\\ svargaloke gR^ihasthAnAM pratiShThA niyatAtmanAm . brahmaNA vihitA shreNireShA yasmAtpramuchyate . dvitIya.n kramashaH prApya svargaloke mahIyate .. 26..\\ ataH paraM paramamudAramAshramaM tR^itIyamAhustyajatA.n kalevaram . vanaukasA.n gR^ihapatinAmanuttamaM shR^iNuShvaitatkliShTasharIrakAriNAm .. 27..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 236} bhii proktA gR^ihastha vR^ittiste vihitA yA manIsinAm . tadanantaramukta.n yattannibodha yudhiShThira .. 1..\\ kramashastvavadhUyainA.n tR^itIyA.n vR^ittimuttamAm . sa.nyogavratakhinnAnA.n vAnaprasthAshramaukasAm .. 2..\\ shrUyatAM pArtha bhadra.n te sarvalokAshrayAtmanAm . prekShApUrvaM pravR^ittAnAM puNyadeshanivAsinAm .. 3..\\ v gR^ihasthastu yadA pashyedvalI palitamAtmanaH . apatyasyaiva chApatya.n vanameva tadAshrayet .. 4..\\ tR^itIyamAyuSho bhAga.n vAnaprasthAshrame vaset . tAnevAgnInparicharedyajamAno divaukasaH .. 5..\\ niyato niyatAhAraH sastha bhakto.apramAdavAn . tadagnihotra.n tA gAvo yaGYA~NgAni cha sarvashaH .. 6..\\ akR^iShTa.n vai vrIhi yavaM nIvAraM vighasAni cha . havI.nsi samprayachchheta makheShvatrApi pa~nchasu .. 7..\\ vAnaprasthAshrame.apyetAshchatasro vR^ittayaH smR^itAH . sadyaH prakShAlakAH ke chitke chinmAsika sa~ncayAH .. 8..\\ vArShika.n sa~ncaya.n ke chitke chiddvAdasha vArShikam . kurvantyatithipUjArtha.n yaGYatantrArtha siddhaye .. 9..\\ abhrAvakAshA varShAsu hemante jalasaMshrayAH . grIsme cha pa~nchatapasaH shashvachcha mita bhojanAH .. 10..\\ bhUmau viparivartante tiShThedvA prapadairapi . sthAnAsanairvartayanti savaneShvabhiShi~nchate .. 11..\\ dantolUkhalinaH ke chidashmakuttAstathApare . shuklapakShe pibantyeke yavAgU.n kvathitA.n sakR^it .. 12..\\ kR^iShNapakShe pibantyeke bhu~njate cha yathAkramam . mUlaireke phalaireke puShpaireke dR^idha vratAH .. 13..\\ vartayanti yathAnyAya.n vaikhAnasa mataM shritAH . etAshchAnyAshcha vividhA dikShAsteShAM manIsinAm .. 14..\\ chaturthashchaupaniShado dharmaH sAdhAraNaH smR^itaH . vAnaprastho gR^ihasthashcha tato.anyaH sampravartate .. 15..\\ asminneva yuge tAta vipraiH sarvArthadarshibhiH . agastyaH sapta R^iShayo madhuchchhando.aghamarShaNaH .. 16..\\ sA~NkR^itiH sudivA tandiryavAnno.atha kR^itashramaH . ahovIryastathA kavyAstAndyo medhAtithirbudhaH .. 17..\\ shalo vAkashcha nirvAkaH shUnyapAlaH kR^itashramaH . eva.n dharmasu vidvA.nsastataH svargamupAgaman .. 18..\\ tAta pratyakShadharmANastathA yAyAvarA gaNAH . R^iShINAmugratapasA.n dharmanaipuna darshinAm .. 19..\\ avyAchyAparimeyAshcha brAhmaNA vanamAshritAH . vaikhAnasA vAlakhilyAH sikatAshcha tathApare .. 20..\\ karmabhiste nirAnandA dharmanityA jitendriyAH . gatAH pratyakShadharmANaste sarve vanamAshritAH . anakShatrA anAdhR^iShyA dR^ishyante jyotiShA.n gaNAH .. 21..\\ jarayA cha paridyUno vyAdhinA cha prapIditaH . chaturthe chAyuShaH sheShe vAnaprasthAshrama.n tyajet . sadyaskArAM nirUpyeShTi.n sarvaveda sadakShiNAm .. 22..\\ AtmayAjI so.a.atmaratirAtmakrItAtma saMshrayaH . AtmanyagnInsamAropya tyaktvA sarvaparigrahAn .. 23..\\ sadyaskrAMshcha yajedyaGYAniShTIshchaiveha sarvadA . sadaiva yAjinA.n yaGYAdAtmanIjhyA nivartate .. 24..\\ trIMshchaivAgnInyajetsamyagAtmanyevAtma mokShaNAt . prANebhyo yajuShA pa~ncha saH prAshnIyAdakutsayan .. 25..\\ keshaloma nakhAnvApya vAnaprastho munistataH . AshramAdAshrama.n sadyaH pUto gachchhati karmabhiH .. 26..\\ abhaya.n sarvabhUtebhyo yo dattvA pravrajeddvijaH . lokAstejomayAstasya pretya chAnantyamashnute .. 27..\\ sushIla vR^itto vyapanItakalmaSho na cheha nAmutra cha kartumIhate . aroSha moho gatasandhi vigraho bhavedudAsInavadAtmavinnaraH .. 28..\\ yameShu chaivAtma gateShu na vyathet svashAstrasUtrAhuti mantravikramaH . bhavedyatheShTA gatirAtmayAjino na saMshayo dharmapare jItendriye .. 29..\\ tataH para.n shreShThamatIva sadguNair adhiShThita.n trInadhivR^ittamuttamam . chaturthamuktaM paramAshrama.n shR^iNu prakIrtyamAnaM paramaM parAyanam .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 237} zukra vartamAnastathaivAtra vAnaprasthAshrame yathA . yoktavyo.a.atmA yathAshaktyA para.n vai kA~NkShatA padam .. 1..\\ vyaasa prApya sa.nskArametAbhyAmAshramAbhyA.n tataH param . yatkAryaM paramArthArtha.n tadihaikamanAH shR^iNu .. 2..\\ kasAyaM pAchayitvA tu shreNi sthAneShu cha triShu . pravrajechcha para.n sthAnaM parivrajyAmanuttamAm .. 3..\\ tadbhavAnevamabhyasya vartatA.n shrUyatA.n tathA . eka eva charennitya.n siddhyarthamasahAyavAn .. 4..\\ ekashcharati yaH pashyanna jahAti na hIyate . anagniraniketaH syAdgrAmamannArthamAshrayet .. 5..\\ ashvastana vidhAnaH syAnmunirbhAvasamanvitaH . laghvAshI niyatAhAraH sakR^idannaniShevitA .. 6..\\ kapAla.n vR^ikShamUlAni kuchelamasahAyatA . upekShA sarvabhUtAnAmetAvadbhikSha lakShaNam .. 7..\\ yasminvAchaH pravishanti kUpe prAptAH shilA iva . na vaktAraM punaryAnti sa kaivalyAshrame vaset .. 8..\\ naiva pashyenna shR^iNuyAdavAchya.n jAtu kasya chit . brAhmaNAnA.n visheSheNa naiva brUyAtkatha~ncanan .. 9..\\ yadbrAhmaNasya kushala.n tadeva satata.n vadet . tUsnImAsIta nindAyA.n kurvanbheShajamAtmanaH .. 10..\\ yena pUrNamivAkAshaM bhavatyekena sarvadA . shUnya.n yena janAkIrNa.n taM devA brAhmaNaM viduH .. 11..\\ yena kena chidAchhanno yena kena chidAshitaH . yatrakva chana shAyI cha ta.n devA prAbhama.n viduH .. 12..\\ aheriva gaNAdbhItaH sauhityAnnarakAdiva . kunapAdiva sa strIbhyasta.n devA brAhmaNa.n viduH .. 13..\\ na krudhyenna prahR^iShyechcha mAnito.amAnitashcha yaH . sarvabhUteShvabhayadasta.n devA brAhmaNa.n viduH .. 14..\\ nAbhinandeta maraNaM nAbhinandeta jIvitam . kAlameva pratIkSheta nideshaM bhR^itako yathA .. 15..\\ anabhyAhata chittaH syAdanabhyAhata vAktathA . nirmuktaH sarvapApebhyo niramitrasya kiM bhayam .. 16..\\ abhaya.n sarvabhUtebhyo bhUtAnAmabhayaM yataH . tasya dehAdvimuktasya bhayaM nAsti kutashchanan .. 17..\\ yathA nAgapade.anyAni padAni padagAminAm . sarvANyevApidhIyante padajAtAni kau~nchare .. 18..\\ eva.n sarvamahi.nsAyA.n dharmArthamapidhIyate . amR^itaH sanitya.n vasati yo.ahi.nsAM pratipadyate .. 19..\\ ahi.nsakaH samaH satyo dhR^itimAnniyatendriyaH . sharaNyaH sarvabhUtAnA.n gatimApnotyanuttamAm .. 20..\\ evaM praGYAna tR^iptasya nirbhayasya manIShiNaH . na mR^ityuratigo bhAvaH sa mR^ityumadhigachchhati .. 21..\\ vimukta.n sarvasa~Ngebhyo munimAkAshavatsthitam . asvamekachara.n shAnta.n taM devA brAhmaNaM viduH .. 22..\\ jIvita.n yasya dharmArtha.n dharmo.aratyarthameva cha . ahorAtrAshcha puNyArtha.n taM devA brAhmaNa.n viduH .. 23..\\ nirAshiShamanArambhaM nirnamaskAramastutim . akShINa kShINakarmANa.n taM devA brAhmaNa.n viduH .. 24..\\ sarvANi bhUtAni sukhe ramante sarvANi duHkhasya bhR^isha.n trasanti . teShAM bhayotpAdana jAtakhedaH kuryAnna karmANi hi shraddadhAnaH .. 25..\\ dAna.n hi bhUtAbhaya dakShiNAyAH sarvANi dAnAnyadhitiShThatIha . tIkShNA.n tanu.n yaH prathamaM jahAti so.anantamApnotyabhayaM prajAbhyaH .. 26..\\ uttAna Asyena havirjuhoti lokasya nAbhirjagataH pratiShThA . tasyA~Ngama~NgAni kR^itAkR^ita.n cha vaishvAnaraH sarvameva prapede .. 27..\\ prAdesha mAtre hR^idi nishrita.n yat tasminprAnAnAtmayAjI juhoti . tasyAgnihotra.n hutamAtmasa.nsthaM sarveShu lokeShu sadaiva teShu .. 28..\\ daiva.n tridhAtuM trivR^ita.n suparNaM ye vidyuragryaM paramArthatA.n cha . te sarvalokeShu mahIyamAnA devAH samarthAH sukR^ita.n vrajanti .. 29..\\ vedAMshcha vedya.n cha vidhiM cha kR^itsnam atho niruktaM paramArthatA.n cha . sarva.n sharIrAtmani yaH praveda tasmai sma devAH spR^ihayanti nityam .. 30..\\ bhUmAvasakta.n divi chAprameyaM hiranmaya.n yo.andajamandamadhye . patatriNaM pakShiNamantarikShe yo veda bhogyAtmani dIptarashmiH .. 31..\\ AvartamAmajara.n vivartanaM so nemika.n dvAdashAra.n suparva . yasyedamAsye pariyAti vishvaM tatkAlachakraM nihita.n guhAyAm .. 32..\\ yaH samprasAda.n jagataH sharIraM sarvAnsa lokAnadhigachchhatIha . tasminhuta.n tarpayatIha devA.ns te vai tR^iptAstarpayantyAsyamasya .. 33..\\ tejomayo nityatanuH purANo lokAnanantAnabhayAnupaiti . bhUtAni yasmAnna trasante kadA chit sa bhUtebhyo na trasate kadA chit .. 34..\\ agarhaNIyo na cha garhate.anyAn sa vai vipraH paramAtmAnamIkShet . vinItamoho vyapanItakalmaSho na cheha nAmutra cha ye.arthamR^ichchhati .. 35..\\ aroSha mohaH sma loShTa kA~nchanaH prahIna shoko gatasandhi vigrahaH . apetanindAstutirapriyApriyash charannudAsInavadeSha bhikShukaH .. 36..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 238} vyaasa prakR^itestu vikArA ye kShetraGYastaiH parishritaH . te chainaM na prajAnanti sa tu jAnAti tAnapi .. 1..\\ taishchaiSha kurute kAryaM manaH sasthairihendriyaiH . sudAntairiva sa.nyantA dR^idhaiH paramavAjibhiH .. 2..\\ indriyebhyo parA hyarthA arthebhyaH paramaM manaH . manasastu parA buddhirbuddherAtmA mahAnparaH .. 3..\\ mahataH paramavyaktamavyaktAtparato.amR^itam . amR^itAnna para.n kiM chitsA kAShThA sA parA gatiH .. 4..\\ eva.n sarveShu bhUteShu gUDho.a.atmA na prakAshate . dR^ishyate tvAgryayA buddhyA sUkShmayA tattvadarshibhiH .. 5..\\ antarAtmani sa.nlIyamanaH sasthAni medhayA . indriyANIndriyArthAMsh cha bahu chintyamachintayan .. 6..\\ dhyAnoparamaNa.n kR^itvA vidyA sampAditaM manaH . anIshvaraH prashAntAtma tato.archhatyamR^itaM padam .. 7..\\ indriyANA.n tu sarveShA.n vashyAtmA chalitasmR^itiH . AtmanaH sampradAnena martyo mR^ityumupAshnute .. 8..\\ hitvA tu sarvasa~NkalpAnsattve chittaM niveshayet . sattve chitta.n samAveshya tataH kAla~njaro bhavet .. 9..\\ chittaprasAdena yatirjahAti hi shubhAshubham . prasannAtmAtmani sthitvA sukhamAnantyamashnute .. 10..\\ lakShaNa.n tu prasAdasya yathA tR^iptaH sukha.n svapet . nivAte vA yathA dIpo dIpyamAno na kampate .. 11..\\ evaM pUrvApare rAtre yu~njannAtmAnamAtmanA . sattvAhAra vishuddhAtmA pashyatyAtmAnamAtmani .. 12..\\ rahasya.n sarvavedAnAmanaitihyamanAgamam . Atmapratyayika.n shAstramidaM putrAnushAsanam .. 13..\\ dharmAkhyAneShu sarveShu satyAkhyAneShu yadvasu . dashedamR^iksahasrANi nirmathyAmR^itamuddhR^itam .. 14..\\ nava nIta.n yathA dadhnaH kAShThAdagniryathaiva cha . tathaiva viduShA.n GYAnaM putra hetoH samuddhR^itam . snAtakAnAmida.n shAstraM vAchyaM putrAnushAsanam .. 15..\\ tadidaM nAprashAntAya nAdAntAyAtapasvine . nAveda viduShe vAchya.n tathA nAnugatAya cha .. 16..\\ nAsUyakAyAnR^ijave na chAnirdiShTa kAriNe . na tarka shAstradagdhAya tathaiva pishunAya cha .. 17..\\ shlAghate shlAghanIyAya prashAntAya tapasvine . idaM priyAya putrAya shiShyAyAnugatAya cha . rahasyadharma.n vaktavyaM nAnyasmai tu katha~ncanan .. 18..\\ yadyapyasya mahI.n dadyAdratnapUrNAmimAM naraH . idameva tataH shreya iti manyeta tattvavit .. 19..\\ ato guhyatarArtha.n tadadhyAtmamatimAnuSham . yattanmaharShibhirdR^iShTa.n vedAnteShu cha gIyate . tatte.aha.n sampravakShyAmi yanmA.n tvaM paripR^ichchhasi .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 239} zukra adhyAtma.n vistareNeha punareva vadasva me . yadadhyAtma.n yathA chedaM bhagavannR^iShisattama .. 1..\\ vyaasa adhyAtma.n yadida.n tAta puruShasyeha vidyate . tatte.aha.n sampravakShyAmi tasya vyAkhyAmimAM shR^iNu .. 2..\\ bhUmirApastathA jyotirvAyurAkAshameva cha . mahAbhUtAni bhUtAnA.n sAgarasyormayo yathA .. 3..\\ prasAryeha yathA~NgAni kUrmaH sa.nharate punaH . tadvanmahAnti bhUtAni yavIyaHsu vikurvate .. 4..\\ iti tanmayameveda.n sarvaM sthAvaraja~Ngamam . sarge cha pralaye chaiva tasmAnnirdishyate tathA .. 5..\\ mahAbhUtAni pa~nchaiva sarvabhUteShu bhUtakR^it . akarottAta vaiShamya.n yasminyadanupashyati .. 6..\\ zuka akarodyachchharIreShu katha.n tadupalakShayet . indriyANi guNAH ke chitkatha.n tAnupalakShayet .. 7..\\ vyaasa etatte vartayiShyAmi yathAvadiha darshanam . shR^iNu tattvamihaikAgro yathAtattva.n yathA cha tat .. 8..\\ shabdaH shrotra.n tathA khAni trayamAkAshasambhavam . prANashcheShTA tathA sparsha ete vAyuguNAstrayaH .. 9..\\ rUpa.n chakShurvipAkashcha tridhA jyotirvidhIyate . raso.atha rasana.n sneho guNAstvete trayo.ambhasAm .. 10..\\ ghreya.n ghrANa.n sharIraM cha bhUmerete guNAstrayaH . etAvAnindriyagrAmo vyAkhyAtaH pA~nchabhautikaH .. 11..\\ vAyoH sparsho raso.adbhyashcha jyotiSho rUpamuchyate . AkAshaprabhavaH shabdo gandho bhUmiguNaH smR^itaH .. 12..\\ mano buddhishcha bhAvashcha traya ete.a.atmayonijAH . na guNAnativartante guNebhyaH paramA matAH .. 13..\\ indriyANi nare pa~ncha sastha.n tu mana uchyate . saptamIM buddhimevAhuH kShetraGYaM punarastamam .. 14..\\ chakShurAlochanAyaiva saMshaya.n kurute manaH . buddhiradhyavasAnAya sAkShI kShetraGYa uchyate .. 15..\\ rajastamashcha sattva.n cha traya ete svayonijAH . samAH sarveShu bhUteShu tadguNeShUpalakShayet .. 16..\\ yathA kUrma ihA~NgAni prasArya viniyachchhati . evamevendriya grAmaM buddhiH sR^iShTvA niyachchhati .. 17..\\ yadUrdhvaM pAdatalayoravA~NmUrdhnashcha pashyati . etasminneva kR^itye vai vartate buddhiruttamA .. 18..\\ guNAnnenIyate buddhirbuddhirevendriyANyapi . manaH sasthAni sarvANi buddhyabhAve kuto guNAH .. 19..\\ tatra yatprItisa.nyukta.n kiM chidAtmani lakShayet . prashAntamiva saMshuddha.n sattva.n tadupadhArayet .. 20..\\ yattu santApasa.nyukta.n kAye manasi vA bhavet . rajaH pravartaka.n tatsyAtsatata.n hAri dehinAm .. 21..\\ yattu saMmoha sa.nyuktamavyaktaviShayaM bhavet . apratarkyamaviGYeya.n tamastadupadhAryatAm .. 22..\\ praharShaH prItirAnandaH sAmya.n svasthAtma chittatA . akasmAdyadi vA kasmAdvartate sAttviko guNaH .. 23..\\ abhimAno mR^iShAvAdo lobho mohastathAkShamA . li~NgAni rajasastAni vartante hetvahetutaH .. 24..\\ tathA mohaH pramAdashcha tandrI nidrA prabodhitA . katha.n chidabhivartante viGYeyAstAmasA guNAH .. 25..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 240} vyaasa manaH prasR^ijate bhAvaM buddhiradhyavasAyinI . hR^idayaM priyApriye veda trividhA karmachodanA .. 1..\\ indriyebhyaH parA hyarthA arthebhyaH paramaM manaH . manasastu parA buddhirbuddherAtmA paro mataH .. 2..\\ buddhirAtmA manuShyasya buddhirevAtmano.a.atmikA . yadA vikurute bhAva.n tadA bhavati sA manaH .. 3..\\ indriyANAM pR^ithagbhAvAdbuddhirvikriyate hyanu . shR^iNvatI bhavati shrota.n spR^ishatI sparsha uchyate .. 4..\\ pashyantI bhavate dR^iShTI rasatI rasanaM bhavet . jighratI bhavati ghrANaM buddhivikriyate pR^ithak .. 5..\\ indriyANIti tAnyAhusteShvadR^ishyAdhitiShThati . tiShThatI puruShe buddhistriShu bhAveShu vartate .. 6..\\ kadA chillabhate prIti.n kadA chidapi shochate . na sukhena na duHkhena kadA chidiha yujyate .. 7..\\ seyaM bhAvAtmikA bhAvA.nstrInetAnativartate . saritA.n sAgaro bhartA mahAvelAmivormimAn .. 8..\\ yadA prArthayate ki.n chittadA bhavati sA manaH . adhiShThAnAni vai buddhyA pR^ithagetAni sa.nsmaret . indriyANyeva medhyAni vijetavyAni kR^itsnashaH .. 9..\\ sarvANyevAnupUrvyeNa yadyannAnuvidhIyate . avibhAga gatA buddhirbhAve manasi vartate . pravartamAna.n tu rajaH sattvamapyanuvartate .. 10..\\ ye chaiva bhAvA vartante sarva eShveva te triShu . anvarthAH sampravartante rathanemimarA iva .. 11..\\ pradIpArthaM naraH kuryAdindriyairbuddhisattamaiH . nishcharadbhiryathAyogamudAsInairyadR^ichchhayA .. 12..\\ eva.n svabhAvamevedamiti vidvAnna muhyati . ashochannaprahR^iShyaMshcha nitya.n vigatamatsaraH .. 13..\\ na hyAtmA shakyate draShTumindriyaiH kAmagocharaiH . pravartamAnairanaye durdharairakR^itAtmabhiH .. 14..\\ teShA.n tu manasA rashmInyadA samya~N niyachchhati . tadA prakAshate hyAtmA ghate dIpa iva jvajan . sarveShAmeva bhUtAnA.n tamasyapagate yathA .. 15..\\ yathA vAri charaH pakShI na lipyati jale charan . evameva kR^itapraGYo na doShairviShayAMsh charan . asajjamAnaH sarveShu na katha.n chana lipyate .. 16..\\ tyaktvA pUrvakR^ita.n karma ratiryasya sadAtmani . sarvabhUtAtmabhUtasya guNamArgeShvasajjataH .. 17..\\ sattvamAtmA prasavati guNAnvApi kadA chana . na guNA vidurAtmAna.n guNAnveda sa sarvadA .. 18..\\ paridrastA guNAnA.n sa sraShTA chaiva yathAtatham . sattvakShetraGYayoretadantara.n viddhi sUkShmayoH .. 19..\\ sR^ijate tu guNAneka eko na sR^ijate guNAn . pR^ithagbhUtau prakR^ityA tau samprayuktau cha sarvadA .. 20..\\ yathAmatsyo.adbhiranyaH sansamprayuktau tathaiva tau . mashakodumbarau chApi samprayuktau yathA saha .. 21..\\ iShIkA vA yathA mu~nje pR^ithakcha saha chaiva cha . tathaiva sahitAvetAvanyonyasminpratiShThitau .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 241} vyaasa sR^ijate tu guNAnsattva.n kShetraGYastvanutiShThati . guNAnvikriyataH sarvAnudAsInavadIshvaraH .. 1..\\ svabhAvayukta.n tatsarva.n yadimAM sR^ijate guNAn . UrNa nAbhiryathA sUtra.n sR^ijate tantuvadguNAn .. 2..\\ pradhvastA na nivartante pravR^ittirnopalabhyate . evameke vyavasyanti nivR^ittiriti chApare .. 3..\\ ubhaya.n sampradhAryaitadadhyavasyedyathAmati . anenaiva vidhAnena bhavedgarbhashayo mahAn .. 4..\\ anAdi nidhanaM nityamAsAdya vicharennaraH . akrudhyannaprahR^iShyaMshcha nitya.n vigatamatsaraH .. 5..\\ ityeva.n hR^idayagranthiM buddhichintAmaya.n dR^idham . atItya sukhamAsIta ashochaMshchhinnasaMshayaH .. 6..\\ tapyeyuH prachyutAH pR^ithvyA yathA pUrNAM nadIM narAH . avagAdhA hyavidvA.nso viddhi lokamima.n tathA .. 7..\\ na tu tAmyati vai vidvAnsthale charati tattvavit . eva.n yo vindate.a.atmAna.n kevalaM GYAnamAtmanaH .. 8..\\ evaM buddhvA naraH sarvAM bhUtAnAmAgati.n gatim . samavekShya shanaiH samyaglabhate shamamuttamam .. 9..\\ etadvai janma sAmarthyaM brAhmaNasya visheShataH . AtmaGYAna.n shamashchaiva paryApta.n tatparAyanam .. 10..\\ etadbuddhvA bhavedbuddhaH kimanyadbuddha lakShaNam . viGYAyaitadvimuchyante kR^itakR^ityA manIShiNaH .. 11..\\ na bhavati viduShAM mahadbhayaM yadaviduShA.n sumahadbhayaM bhavet . na hi gatiradhikAsti kasya chid bhavati hi yA viduShaH sanAtanI .. 12..\\ lokamAturamasUyate janas tattadeva cha nirIkShya shochate . tatra pashya kushalAnashochato ye vidustadubhaya.n kR^itAkR^itam .. 13..\\ yatkarotyanabhisandhi pUrvakaM tachcha nirnudati yatpurA kR^itam . na priya.n tadubhayaM na chApriyaM tasya tajjanayatIha kurvataH .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 242} zukra yasmAddharmAtparo dharmo vidyate neha kash chana . yo vishiShTashcha dharmebhyastaM bhavAnprabravItu me .. 1..\\ vyaasa dharma.n te sampravakShyAmi purANamR^iShisa.nstutam . vishiShTa.n sarvadharmebhyastamihaikamanAH shR^iNu .. 2..\\ indriyANi pramAthIni buddhyA sa.nyamya yatnataH . sarvato niShpatiShNUni pitA bAlAnivAtmajAn .. 3..\\ manasashchendriyANA.n cha hyaikAgryaM paramaM tapaH . tajjyAyaH sarvadharmebhyaH sa dharmaH para uchyate .. 4..\\ tAni sarvANi sandhAya manaH sasthAni medhayA . AtmatR^ipta ivAsIta bahu chintyamachintayan .. 5..\\ gocharebhyo nivR^ittAni yadA sthAsyanti veshmani . tadA tvamAtmanAtmAnaM para.n drakShyasi shAshvatam .. 6..\\ sarvAtmAnaM mahAtmAna.n vidhUmamiva pAvakam . taM pashyanti mahAtmAno brAhmaNA ye manIShiNaH .. 7..\\ yathA puShpa phalopeto bahushAkho mahAdrumaH . Atmano nAbhijAnIte kva me puShpa.n kva me phalam .. 8..\\ evamAtmA na jAnIte kva gamiShye kuto nvaham . anyo hyatrAntarAtmAsti yaH sarvamanupashyati .. 9..\\ GYAnadIpena dIptena pashyatyAtmAnamAtmanA . dR^iShTvA tvamAtmanAtmAnaM nirAtmA bhava sarvavit .. 10..\\ vimuktaH sarvapApebhyo muktatvacha ivoragaH . parAM buddhimavApyeha vipApmA vigatajvaraH .. 11..\\ sarvataH srotasa.n ghorAM nadI.n lokapravAhinIm . pa~nchendriya grAhavatIM manaHsa~Nkalparodhasam .. 12..\\ lobhamohatR^iNachhannA.n kAmakrodhasarIsR^ipAm . satyatIrthAnR^ita kShobhA.n krodhapa~NkA.n saridvarAm .. 13..\\ avyaktaprabhavA.n shIghrA.n dustarAmakR^itAtmabhiH . pratarasva nadIM buddhyA kAmagrAhasamAkulAm .. 14..\\ sa.nsArasAgara gamA.n yonipAtAla dustarAm . AtmajanmodbhavA.n tAta jihvAvartAM durAsadAm .. 15..\\ yA.n taranti kR^itapraGYA dhR^itimanto manIShiNaH . tA.n tIrNaH sarvato mukto vipUtAtmAtmavichchhuchiH .. 16..\\ uttamAM buddhimAsthAya brahmabhUya.n gamiShyasi . santIrNaH sarvasa~NkleshAnprasannAtmA vikalmasaH .. 17..\\ bhUmiShThAnIva bhUtAni parvatastho nishAmaya . akrudhyannaprahR^iShyaMshcha nanR^isha.nsa matistathA . tato drakShyasi bhUtAnA.n sarveShAM prabhavApyayau .. 18..\\ eva.n vai sarvadharmebhyo vishiShTaM menire budhAH . dharma.n dharmabhR^itA.n shreShTha munayastattvadarshinaH .. 19..\\ Atmano.avyayino GYAtvA idaM putrAnushAsanam . prayatAya pravaktavya.n hitAyAnugatAya cha .. 20..\\ AtmaGYAnamida.n guhya.n sarvaguhyatamaM mahat . abruva.n yadaha.n tAta AtmasAkShikama~njasA .. 21..\\ naiva strI na pumAnetannaiva chedaM napu.nsakam . aduHkhamasukhaM brahmabhUtabhavya bhavAtmakam .. 22..\\ naitajGYAtvA pumAnstrI vA punarbhavamavApnuyAt . abhava pratipattyarthametadvartma vidhIyate .. 23..\\ athA matAni sarvANi na chaitAni yathA yathA . kathitAni mayA putra bhavanti na bhavanti cha .. 24..\\ tatprItiyuktena guNAnvitena putreNa satputraguNAnvitena . pR^iShTo hIdaM prItimatA hitArthaM brUyAtsutasyeha yaduktametat .. 25..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 243} vyaasa gandhAnrasAnnAnurundhyAtsukha.n vA nAla~NkArAMshchApnuyAttasya tasya . mAna.n cha kIrtiM cha yashash cha nechchhet sa vai prachAraH pashyato brAhmaNasya .. 1..\\ sarvAnvedAnadhIyIta shushrUsurbrahmacharyavAn . R^icho yajU.nsi sAmAni na tena na sa brAhmaNaH .. 2..\\ GYAtivatsarvabhUtAnA.n sarvavitsarvavedavit . nAkAmo mriyate jAtu na tena na cha brAhmaNaH .. 3..\\ iShTIshcha vividhAH prApya kratUMshchaivAptadakShiNAn . naiva prApnoti brAhmaNyamabhidhyAnAtkatha.n chana .. 4..\\ yadA chAyaM na bibheti yadA chAsmAnna bibhyati . yadA nechchhati na dveShTi brahma sampadyate tadA .. 5..\\ yadA na kurute bhAva.n sarvabhUteShu pApakam . karmaNA manasA vAchA brahma sampadyate tadA .. 6..\\ kAmabandhanamevaikaM nAnyadastIha bandhanam . kAmabandhana mukto hi brahmabhUyAya kalpate .. 7..\\ kAmato muchyamAnastu dhUmrAbhrAdiva chandramaH . virajAH kAmamAkA~NkShandhIro dhairyeNa vartate .. 8..\\ ApUryamANamachalapratiShThaM samudramApaH pravishanti yadvat . sa kAmakAnto na tu kAmakAmaH sa vai lokAtsvargamupaiti dehI .. 9..\\ vedasyopaniShatsatya.n satyasyopaniShaddamaH . damasyopaniShaddAna.n dAnasyopaniShattapaH .. 10..\\ tapasopaniShattyAgastyAgasyopaniShatsukham . sukhasyopaniShatsvargaH svargasyopaniShachchhamaH .. 11..\\ kledana.n shokamanasoH santApa.n tR^iShNayA saha . sattvamichchhasi santoShAchchhAnti lakShaNamuttamam .. 12..\\ vishoko nirmamaH shAntaH prasannAtmAtmavittamaH . so bhirlakShaNavAnetaiH samagraH punareShyati .. 13..\\ so bhiH sattvaguNopetaiH prAGYairadhikamantribhiH . ye viduH pretya chAtmAnamihasthA.nstA.nstathA viduH .. 14..\\ akR^itrimamasa.nhAryaM prAkR^itaM nirupaskR^itam . adhyAtma.n sukR^itapraGYaH sukhamavyayamashnute .. 15..\\ niShprachAraM manaH kR^itvA pratiShThApya cha sarvataH . yAmaya.n labhate tuShTiM sA na shakyamato.anyathA .. 16..\\ yena tR^ipyatyabhu~njAno yena tuShyatyavittavAn . yenAsneho bala.n dhatte yasta.n veda sa vedavit .. 17..\\ sa~Ngopya hyAtmano dvArANyapidhAya vichintayan . yo hyAste brAhmaNaH shiShTaH sa Atmaratiruchyate .. 18..\\ samAhitaM pare tattve kShINakAmamavasthitam . sarvataH sukhamanveti vapushchAndramasa.n yathA .. 19..\\ savisheShANi bhUtAni guNAMshchAbhajato muneH . sukhenApohyate duHkhaM bhAskareNa tamo yathA .. 20..\\ tamatikrAnta karmANamatikrAnta guNakShayam . brAhmaNa.n viShayAshliShTa.n jarAmR^ityU na vindataH .. 21..\\ sa yadA sarvato muktaH samaH paryavatiShThate . indriyANIndriyArthAMshcha sharIrastho.ativartate .. 22..\\ kAraNaM paramaM prApya atikrAntasya kAryatAm . punarAvartanaM nAsti samprAptasya parAtparam .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 244} vyaasa dvandvAni mokShajiGYAsurarthadharmAvanuShThitaH . vaktrA guNavatA shiShyaH shrAvyaH pUrvamidaM mahat .. 1..\\ AkAshaM mAruto jyotirApaH pR^ithvI cha pa~nchamI . bhAvAbhAvau cha kAlashcha sarvabhUteShu pa~nchasu .. 2..\\ antarAtmakamAkAsha.n tanmaya.n shrotramindriyam . tasya shabda.n guNa.n vidyAnmUrti shAstravidhAnavit .. 3..\\ charaNaM mArutAtmeti prANApAnau cha tanmayau . sparshana.n chendriya.n vidyAttathA sparshaM cha tanmayam .. 4..\\ tataH pAkaH prakAshashcha jyotishchakShush cha tanmayam . tasya rUpa.n guNa.n vidyAttamo.anvavasitAtmakam .. 5..\\ prakledaH kShudratA sneha ityApo hyupadishyate . rasana.n chendriyaM jihvA rasashchApAM guNo mataH .. 6..\\ sa~NghAtaH pArthivo dhAturasthi dantanakhAni cha . shmashruloma cha keshAshcha sirAH snAyu cha charma cha .. 7..\\ indriya.n ghrANasa~nj~nAnaM nAsiketyabhidhIyate . gandhashchaivendriyAro.aya.n viGYeyaH pR^ithivImayaH .. 8..\\ uttareShu guNAH santi sarve sarveShu chottarAH . pa~nchAnAM bhUtasa~NghAnA.n santatiM munayo viduH .. 9..\\ mano navamameShA.n tu buddhistu dashamI smR^itA . ekAdasho.antarAtmA cha sarvataH para uchyate .. 10..\\ vyavasAyAtmikA buddhirmano vyAkaraNAtmakam . karmAnumAnAdviGYeyaH sa jIvaH kShetrasa~nj~nakaH .. 11..\\ ebhiH kAlAstamairbhAvairyaH sarvaiH sarvamanvitam . pashyatyakaluShaM prAGYaH sa mohaM nAnuvartate .. 12..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 245} vyaasa sharIrAdvipramukta.n hi sUkShmabhUtaM sharIriNam . karmabhiH paripashyanti shAstroktaiH shAstrachetasaH .. 1..\\ yathA marIchyaH sahitAsh charanti gachchhanti tiShThanti cha dR^ishyamAnAH . dehairvimuktA vicharanti lokA.ns tathaiva sattvAnyatimAnuShANi .. 2..\\ pratirUpa.n yathaivApsu tApaH sUryasya lakShyate . sattvavA.nstu tathA sattvaM pratirUpaM prapashyati .. 3..\\ tAni sUkShmANi sattvasthA vimuktAni sharIrataH . svena tattvena tattvaGYAH pashyanti niyatendriyAH .. 4..\\ svapatA.n jAgratAM chaiva sarveShAmAtmachintitam . pradhAnadvaidha yuktAnA.n jahatAM karmaja.n rajaH .. 5..\\ yathAhani tathA rAtrau yathA rAtrau tathAhani . vashe tiShThati sattvAtmA satata.n yogayoginAm .. 6..\\ teShAM nitya.n sadA nityo bhUtAtmA satata.n guNaiH . saptabhistvanvitaH sUkShmaishchariShNurajarAmaraH .. 7..\\ mano buddhiparAbhUtaH svadehaparadehavit . svapneShvapi bhavatyeSha viGYAtA sukhaduHkhayoH .. 8..\\ tatrApi labhate duHkha.n tatrApi labhate sukham . krodhalobhau tu tatrApi kR^itvA vyasanamarchhati .. 9..\\ prINitashchApi bhavati mahato.arthAnavApya cha . karoti puNya.n tatrApi jAgranniva cha pashyati .. 10..\\ tamevamatitejo.aMshaM bhUtAtmAna.n hR^idi sthitam . tamo rajo bhyAmAviShTA nAnupashyanti mUrtiShu .. 11..\\ shAstrayogaparA bhUtvA svamAtmAnaM parIpsavaH . anuchchhvAsAnyamUrtIni yAni vajropamAnyapi .. 12..\\ pR^ithagbhUteShu sR^iShTeShu chaturShvAshramakarmasu . samAdhau yogamevaitachchhAndilyaH shamamabravIt .. 13..\\ viditvA sapta sUkShmANi ShaDa~Nga.n cha maheshvaram . pradhAnaviniyogasthaH paraM brahmAdhigachchhati .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 246} vyaasa hR^idi kAmadrumashchitro mohasa~ncaya sambhavaH . krodhamAnamahAskandho vivitsA parimochanaH .. 1..\\ tasya chAGYAnamAdhAraH pramAdaH pariShechanam . so.abhyasUyA palAsho hi purAduShkR^ita sAravAn .. 2..\\ saMmoha chintA vitapaH shokashAkho bhaya~NkaraH . mohanIbhiH pipAsAbhirlatAbhiH pariveShTitaH .. 3..\\ upAsate mahAvR^ikSha.n sulubdhAstaM phalepsavaH . AyAsaiH sa.nyataH pAshaiH phalAni pariveShTayan .. 4..\\ yastAnpAshAnvashe kR^itvA ta.n vR^ikShamapakarShati . gataH sa duHkhayoranta.n yatamAnastayordvayoH .. 5..\\ sa.nrohatyakR^itapraGYaH santApena hi pAdapam . sa tameva tato hanti viSha.n grasamivAturam .. 6..\\ tasyAnushaya mUlasya mUlamuddhriyate balAt . tyAgApramAdAkR^itinA sAmyena paramAsinA .. 7..\\ eva.n yo veda kAmasya kevalaM parikarShaNam . vadha.n vai kAmashAstrasya sa duHkhAnyativartate .. 8..\\ sharIraM puramityAhuH svAminI buddhiriShyate . tatra buddheH sharIrasthaM mano nAmArtha chintakam .. 9..\\ indriyANi janAH paurAstadartha.n tu parA kR^itiH . tatra dvau dAruNau doShau tamo nAma rajastathA .. 10..\\ yadarthamupajIvanti paurAH saha pureshvarAH . advAreNa tamevArtha.n dvau doShAvupajIvataH .. 11..\\ tatra buddhirhi durdharShA manaH sAdharmyamuchyate . paurAshchApi manastrastAsteShAmapi chalA sthitiH .. 12..\\ yadarthaM buddhiradhyAste na so.arthaH pariShIdati . yadarthaM pR^ithagadhyAste manastatpariShIdati .. 13..\\ pR^ithagbhUta.n yadA buddhyA mano bhavati kevalam . tatraiva.n vivR^itaM shUnyaM rajaH paryavatiShThate .. 14..\\ tanmanaH kurute sakhya.n rajasA saha sa~Ngatam . ta.n chAdAya janaM paura.n rajase samprayachchhati .. 15..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 247} bhii bhUtAnA.n guNasa~NkhyAnaM bhUyaH putra nishAmaya . dvaipAyana mukhAdbhraShTa.n shlAghayA parayAnagha .. 1..\\ dIptAnalanibhaH prAha bhagavAndhUmravarchase . tato.ahamapi vakShyAmi bhUyaH putra nidarshanam .. 2..\\ bhUmeH sthairyaM pR^ithutva.n cha kAthinyaM prasavAtmatA . gandho gurutva.n shaktishcha sa~NghAtaH sthApanA dhR^itiH .. 3..\\ apA.n shaityaM rasaH kledo dravatvaM snehasaumyatA . jihvA viShyandinI chaiva bhaumApyAsravaNa.n tathA .. 4..\\ agnerdurdharShatA tejastApaH pAkaH prakAshanam . shaucha.n rAgo laghustaikShNya.n dashamaM chordhvabhAgitA .. 5..\\ vAyoraniyamaH sparsho vAdasthAna.n svatantratA . bala.n shaighrya.n cha mohashcha cheShTA karmakR^itA bhavaH .. 6..\\ AkAshasya guNaH shabdo vyApitva.n chhidratApi cha . anAshrayamanAlambamavyaktamavikAritA .. 7..\\ apratIghAtatA chaiva bhUtatva.n vikR^itAni cha . guNAH pa~nchA shataM proktAH pa~ncha bhUtAtmabhAvitAH .. 8..\\ chalopapattirvyaktishcha visargaH kalpanA kShamA . sadasachchAshutA chaiva manaso nava vai guNAH .. 9..\\ iShTAniShTa vikalpashcha vyavasAyaH samAdhitA . saMshayaH pratipattishcha buddhau pa~ncheha ye guNAH .. 10..\\ y kathaM pa~ncha guNA buddhiH kathaM pa~nchendriyA guNAH . etanme sarvamAchakShva sUkShmaGYAnaM pitAmaha .. 11..\\ bhii AhuH ShaShTiM bhUtaguNAnvai bhUtavishiShTA nityaviShaktAH . bhUtaviShaktAshchAkSharasR^iShTAH putra na nitya.n tadiha vadanti .. 12..\\ tatputra chintA kalita.n yaduktam anAgata.n vai tava sampratIha . bhUtArtha tattva.n tadavApya sarvaM bhUtaprabhAvAdbhava shAntabuddhiH .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 248} y ya ime pR^ithivIpAlAH sherate pR^ithivItale . pR^itanA madhya ete hi gatasattvA mahAbalAH .. 1..\\ ekaikasho bhImabalA nAgAyuta balAstathA . ete hi nihatAH sa~Nkhye tulyatejobalairnaraiH .. 2..\\ naiShAM pashyAmi hantAraM prAninA.n sa.nyuge purA . vikrameNopasampannAstejobalasamanvitAH .. 3..\\ atha cheme mahAprAGYa sherate hi gatAsavaH . mR^itA iti cha shabdo.aya.n vartatyeShu gatAsuShu .. 4..\\ ime mR^itA nR^ipatayaH prAyasho bhImavikramAH . tatra me saMshayo jAtaH kutaH sa~nj~nA mR^itA iti .. 5..\\ kasya mR^ityuH kuto mR^ityuH kena mR^ityuriha prajAH . haratyamarasa~NkAsha tanme brUhi pitAmaha .. 6..\\ bhii purA kR^itayuge tAta rAjAsIdavikampakaH . sa shatruvashamApannaH sa~NgrAme kShINavAhanaH .. 7..\\ tatra putro harirnAma nArAyaNa samo bale . sa shatrubhirhataH sa~Nkhye sabalaH sapadAnugaH .. 8..\\ sa rAjA shatruvashagaH putrashokasamanvitaH . yadR^ichchhayAshAnti paro dadarsha bhuvi nAradam .. 9..\\ sa tasmai sarvamAchasta yathAvR^itta.n janeshvaraH . shatrubhirgrahaNa.n sa~Nkhye putrasya maraNa.n tathA .. 10..\\ tasya tadvachana.n shrutvA nAradAtha tapodhanaH . AkhyAnamidamAchasta putrashokApaha.n tadA .. 11..\\ rAja~nshR^iNu samAkhyAnamadyedaM bahuvistaram . yathAvR^itta.n shruta.n chaiva mayApi vasudhAdhipa .. 12..\\ prajAH sR^iShTvA mahAtejAH prajA sarge pitAmahaH . atIva vR^iddhA bahulA nAmR^iShyata punaH prajAH .. 13..\\ na hyantaramabhUtki.n chitkva chijjantubhirachyuta . niruchchhvAsamivonnaddha.n trailokyamabhavannR^ipa .. 14..\\ tasya chintA samutpanna sa.nhAraM prati bhUpate . chintayannAdhyagachchhachcha sa.nhAre hetukAraNam .. 15..\\ tasya roShAnmahArAja khebhyo.agnirudatiShThata . tena sarvadisho rAjandadAha sa pitAmahaH .. 16..\\ tato divaM bhuva.n khaM cha jagachcha sacharAcharam . dadAha pAvako rAjanbhagavatkopasambhavaH .. 17..\\ tatrAdahyanta bhUtAni ja~NgamAni dhruvANi cha . mahatA kopavegena kupite prapitAmahe .. 18..\\ tato hari jataH sthAnurvedAdhvara patiH shivaH . jagAda sharaNa.n devo brAhmaNaM paravIrahA .. 19..\\ tasminnabhigate sthAnau prajAnA.n hitakAmyayA . abravIdvarado devo jvalanniva tadA shivam .. 20..\\ karavANyadya ka.n kAma.n varArho.asi mato mama . kartA hyasmi priya.n shambho tava yaddhR^idi vartate .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 249} sthaanu prajA sarga nimittaM me kAryavattAmimAM prabho . viddhi sR^iShTAstvayA hImA mA kupyAsAM pitAmaha .. 1..\\ tava tejo.agninA deva prajA dahyanti sarvashaH . tA dR^iShTvA mama kAruNyaM mA kupyAsA.n jagatprabho .. 2..\\ prajaapati na kupye na cha me kAmo na bhaveranprajA iti . lAghavArtha.n dharaNyAstu tataH sa.nhAra iShyate .. 3..\\ iya.n hi mAM sadA devI bhArArtA samachodayat . sa.nhArArthaM mahAdeva bhAreNApsu nimajjati .. 4..\\ yadAhaM nAdhigachchhAmi buddhyA bahu vichArayan . sa.nhAramAsA.n vR^iddhAnA.n tato mAM krodha Avishat .. 5..\\ sthaanu sa.nhArAntaM prasIdasva mA krudhastridasheshvara . mA prajAH sthAvara.n vaicha ja~Ngama.n cha vinInashaH .. 6..\\ palvalAni cha sarvANi sarva.n chaiva tR^iNolapam . sthAvara.n ja~NgamaM chaiva bhUtagrAmaM chaturvidham .. 7..\\ tadetadbhasmasAdbhUta.n jagatsarvamupaplutam . prasIda bhagavansAdho vara eSha vR^ito mayA .. 8..\\ naShTA na punareShyanti prajA hyetAH katha.n chana . tasmAnnivartyatAmetattejaH svenaiva tejasA .. 9..\\ upAyamanya.n sampashya prajAnAM hitakAmyayA . yatheme jantavaH sarve nivarteranparantapa .. 10..\\ abhAvamabhigachchheyurutsannaprajanA prajAH . adhidaiva niyukto.asmi tvayA lokeShviheshvara .. 11..\\ tvadbhava.n hi jagannAtha jagatsthAvaraja~Ngamam . prasAdya tvAM mahAdeva yAchAmyAvR^ittijAH prajAH .. 12..\\ naarada shrutvA tu vachana.n devaH sthAnorniyatavA~NmanaH . tejastatsvaM nijagrAha punarevAntarAtmanA .. 13..\\ tato.agnimupasa~NgR^ihya bhagavA.NllokapUjitaH . pravR^itti.n cha nivR^ittiM cha kalpayAmAsa vai prabhuH .. 14..\\ upasa.nharatastasya tamagni.n roShaja.n tadA . prAdurbabhUva vishvebhyaH khebhyo nArI mahAtmanaH .. 15..\\ kR^iShNA raktAmbaradharA raktanetra talAntarA . divyakundala sampannA divyAbharaNabhIsitA .. 16..\\ sA viniHsR^itya vai khebhyo dakShiNAmAshritA disham . dadR^ishAte.atha tau kanyAdevau vishveshvarAvubhau .. 17..\\ tAmAhUya tadA devo lokAnAmAdirIshvaraH . mR^ityo iti mahIpAla jahi chemAH prajA iti .. 18..\\ tva.n hi sa.nhAra buddhyA me chintitA ruShitena cha . tasmAtsa.nhara sarvAstvaM prajAH sajada paNDitAH .. 19..\\ avisheSheNa chaiva tvaM prajAH sa.nhara bhAmini . mama tva.n hi niyogena shreyaH paramavApsyasi .. 20..\\ evamuktA tu sA devI mR^ityuH kamalamAlinI . pradadhyau duHkhitA bAlA sAshrupAtamatIva hi .. 21..\\ pAnibhyA.n chaiva jagrAha tAnyashrUNi janeshvaraH . mAnavAnA.n hitArthAya yayAche punareva cha .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 250} naarada vinIya duHkhamabalA sA tvatIvAyatekShaNA . uvAcha prA~njalirbhUtvA latevAvarjitA tadA .. 1..\\ tvayA sR^iShTA kathaM nArI mAdR^ishI vadatA.n vara . raudrakarmAbhijAyeta sarvaprAni bhaya~NkarI .. 2..\\ bibhemyahamadharmasya dharmyamAdisha karma me . tvaM mAM bhItAmavekShasva shiveneshvara chakShuShA .. 3..\\ bAlAnvR^iddhAnvayaH sthAMshcha na hareyamanAgasaH . prAninaH prAninAmIsha namaste.abhiprasIda me .. 4..\\ priyAnputrAnvayasyAMshcha bhrAtR^InmAtR^IH pitR^Inapi . apadhyAsyanti yaddeva mR^itA.nsteShAM bibhemyaham .. 5..\\ kR^ipaNAshru parikledo dahenmA.n shAshvatIH samAH . tebhyo.ahaM balavadbhItA sharama.n tvAmupAgatA .. 6..\\ yamasya bhavane deva yAtyante pApakarmiNaH . prasAdaye tvA varada prasAda.n kuru me prabho .. 7..\\ etamichchhAmyaha.n kAmaM tvatto lokapitAmaha . ichchheya.n tvatprasAdAchcha tapastaptu.n sureshvara .. 8..\\ pitaamaha mR^ityo sa~NkalpitA me tvaM prajA sa.nhAra hetunA . gachchha sa.nhara sarvAstvaM prajA mA cha vichAraya .. 9..\\ etadevamavashya.n hi bhavitA naitadanyathA . kriyatAmanavadyA~Ngi yathoktaM madvacho.anaghe .. 10..\\ naarada evamuktA mahAbAho mR^ityuH parapura~njaya . na vyAjahAra tasthau cha prahvA bhagavadunmukhI .. 11..\\ punaH punarathoktA sA gatasattveva bhAminI . tUsnImAsIttato devo devAnAmIshvareshvaraH .. 12..\\ prasasAda kila brahmA svayamevAtmanAtmavAn . smayamAnashcha lokesho lokAnsarvAnavaikShata .. 13..\\ nivR^ittaroShe tasmi.nstu bhagavatyaparAjite . sA kanyApajagAmAsya samIpAditi naH shrutam .. 14..\\ apasR^ityApratishrutya prajAsa.nharaNa.n tadA . tvaramANeva rAjendra mR^ityurdhenukamabhyayAt .. 15..\\ sA tatra parama.n devI tapo.acharata dushcharam . samA hyekapade tasthau dashapadmAni pa~ncha cha .. 16..\\ tA.n tathA kurvatIM tatra tapaH paramadushcharam . punareva mahAtejA brahmA vachanamabravIt .. 17..\\ kuruShva me vacho mR^ityo tadanAdR^itya satvarA . tathaivaika pade tAta punaranyAni sapta sA .. 18..\\ tasthau padmAni sashchaiva pa~ncha dve chaiva mAnada . bhUyaH padmAyuta.n tAta mR^igaiH saha chachAra sA .. 19..\\ punargatvA tato rAjanmaunamAtiShThaduttamam . apsu varShasahasrANi sapta chaiva.n cha pArthiva .. 20..\\ tato jagAma sA kanyA kaushikIM bharatarShabha . tatra vAyujalAhArA chachAra niyamaM punaH .. 21..\\ tato yayau mahAbhAgA ga~NgAM meru.n cha kevalam . tasthau dArviva nishcheShTA bhUtAnA.n hitakAmyayA .. 22..\\ tato himavato mUrdhni yatra devAH samIjire . tatrA~NguShThena rAjendra nikharvamapara.n tataH . tasthau pitAmaha.n chaiva toShayAmAya yatnataH .. 23..\\ tatastAmabravIttatra lokAnAM prabhavApyayaH . kimida.n vartate putri kriyatA.n tadvacho mama .. 24..\\ tato.abravItpunarmR^ityurbhagavantaM pitAmaham . na hareyaM prajA deva punastvAhaM prasAdaye .. 25..\\ tAmadharmabhayatrastAM punareva cha yAchatIm . tadAbravIddevadevo nigR^ihyeda.n vachastataH .. 26..\\ adharmo nAsti te mR^ityo sa.nyachchhemAH prajAH shubhe . mayA hyuktaM mR^iShA bhadre bhavitA neha ki.n chana .. 27..\\ dharmaH sanAtanashcha tvAmihaivAnupravekShyate . aha.n cha vibudhAshchaiva tvaddhite niratAH sadA .. 28..\\ imamanya.n cha te kAmaM dadAmi manasepsitam . na tvA doSheNa yAsyanti vyAdhisampIDitAH prajAH .. 29..\\ puruSheShu cha rUpeNa puruShastvaM bhaviShyasi . strIShu strIrUpiNI chaiva tR^itIyeShu napu.nsakam .. 30..\\ saivamuktA mahArAja kR^itA~njaliruvAcha ha . punareva mahAtmAnaM neti deveshamavyayam .. 31..\\ tAmabravIttadA devo mR^ityo sa.nhara mAnavAn . adharmaste na bhavitA tathA dhyAsyAmyaha.n shubhe .. 32..\\ yAnashrubindUnpatitAnapashyaM ye pAnibhyA.n dhAritAste purastAt . te vyAdhayo mAnavAnghorarUpAH prApte kAle pIDayiShyanti mR^ityo .. 33..\\ sarveShA.n tvaM prAninAmantakAle kAmakrodhau sahitau yojayethAH . eva.n dharmastvAmupaiShyatyameyo na chAdharma.n lapsyase tulyavR^ittiH .. 34..\\ eva.n dharmaM pAlayiShyasyathoktaM na chAtmAnaM majjayiShyasyadharme . tasmAtkAma.n rochayAbhyAgata.n tvaM sa.nyogyAtho sa.nharasveha jantUn .. 35..\\ sA vai tadA mR^ityusa~nj~nApadeshAch chhApAdbhItA bAdhamityabravIttam . atho prAnAnprAninAmantakAle kAmakrodhau prApya nirmohya hanti .. 36..\\ mR^ityo ye te vyAdhayashchAshrupAtA manuShyANA.n rujyate yaiH sharIram . sarveShA.n vai prAninAM prANanAnte tasmAchchhokaM mA kR^ithA budhya buddhyA .. 37..\\ sarve devAH prAninAM prANanAnte gatvA vR^ittAH saMnivR^ittAstathaiva . eva.n sarve mAnavAH prANanAnte gatvAvR^ittA devavadrAjasi.nha .. 38..\\ vAyurbhImo bhImanAdo mahaujAH sarveShA.n cha prAninAM prANa bhUtaH . nAnA vR^ittirdehinA.n dehabhede tasmAdvAyurdevadevo vishiShTaH .. 39..\\ sarve devA martyasa~nj~nA vishiShTAH sarve martyA deva sa~nj~nA vishiShTAH . tasmAtputraM mA shucho rAjasi.nha putraH svargaM prApya te modate ha .. 40..\\ evaM mR^ityurdeva sR^iShTA prajAnAM prApte kAle sa.nharantI yathAvati . tasyAshchaiva vyAdhayaste.ashrupAtAH prApte kAle sa.nharantIha jantUn .. 41..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 251} y ime vai mAnavAH sarve dharmaM prati visha~NkitAH . ko.aya.n dharmaH kuto dharmastanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ dharmo nvayamihArthaH kimamutrArtho.api vA bhavet . ubhayArtho.api vA dharmastanme brUhi pitAmaha .. 2..\\ bhiisma sadAchAraH smR^itirvedAstrividha.n dharmalakShaNam . chaturthamarthamityAhuH kavayo dharmalakShaNam .. 3..\\ api hyuktAni karmANi vyavasyantyuttarAvare . lokayAtrArthameveha dharmasya niyamaH kR^itaH . ubhayatra sukhodarka iha chaiva paratra cha .. 4..\\ alabdhvA nipuna.n dharmaM pApaH pApe prasajjati . na cha pApakR^itaH pApAnmuchyante ke chidApadi .. 5..\\ apApavAdI bhavati yadA bhavati dharmavit . dharmasya niShThA svAchArastamevAshritya bhotsyase .. 6..\\ yadAdharmasamAviShTo dhana.n gR^ihNAti taskaraH . ramate nirharanstenaH paravittamarAjake .. 7..\\ yadAsya taddharantyanye tadA rAjAnamichchhati . tadA teShA.n spR^ihayate ye vai tuShTAH svakairdhanaiH .. 8..\\ abhItaH shuchirabhyeti rAjadvAramasha~NkitaH . na hi dushcharita.n kiM chidantarAtmani pashyati .. 9..\\ satyasya vachana.n sAdhu na satyAdvidyate param . satyena vidhR^ita.n sarvaM sarvaM satye pratiShThitam .. 10..\\ api pApakR^ito raudrAH satya.n kR^itvA pR^ithakpR^ithak . adrohamavisa.nvAdaM pravartante tadAshrayAH . te chenmitho.adhR^iti.n kuryurvinashyeyurasaMshayam .. 11..\\ na hartavyaM paradhanamiti dharmaH sanAtanaH . manyante balavantasta.n durbalaiH sampravartitam . yadA niyati daurbalyamathaiShAm eva rochate .. 12..\\ na hyatyantaM balayutA bhavanti sukhino.api vA . tasmAdanArjave buddhirna kAryA te katha.n chana .. 13..\\ asAdhubhyo.asya na bhayaM na chorebhyo na rAjataH . na ki.n chitkasya chitkurvannirbhayaH shuchirAvaset .. 14..\\ sarvataH sha~Nkate steno mR^igo grAmamiveyivAn . bahudhAcharitaM pApamanyatraivAnupashyati .. 15..\\ muditaH shuchirabhyeti sarvato nirbhayaH sadA . na hi dushcharita.n kiM chidAtmano.anyeShu pashyati .. 16..\\ dAtavyamityaya.n dharma ukto bhUtahite rataiH . taM manyante dhanayutAH kR^ipaNaiH sampravartitam .. 17..\\ yadA niyati kArpaNyamathaiShAm eva rochate . na hyatyanta.n dhanavanto bhavanti sukhino.api vA .. 18..\\ yadanyairvihitaM nechchhedAtmanaH karma pUruShaH . na tatpareShu kurvIta jAnannapriyamAtmanaH .. 19..\\ yo.anyasya syAdupapatiH sa ka.n ki.n vaktumarhati . yadanyastasya tatkuryAnna mR^iShyediti me matiH .. 20..\\ jIvitu.n yaH svaya.n chechchhetkathaM so.anyaM praghAtayet . yadyadAtmana ichchheta tatparasyApi chintayet .. 21..\\ atiriktaiH sa.nvibhajedbhogairanyAnaki~ncanAn . etasmAtkAraNAddhAtrA kusIda.n sampravartitam .. 22..\\ yasmi.nstu devAH samaye santiShThera.nstathA bhavet . atha chellAbhasamaye sthitirdharme.api shobhanA .. 23..\\ sarvaM priyAbhyupagata.n dharmamAhurmanIShiNaH . pashyaita.n lakShaNoddesha.n dharmAdharme yudhiShThira .. 24..\\ lokasa~Ngraha sa.nyukta.n vidhAtrA vihitaM purA . sUkShmadharmArthaniyata.n satA.n charitamuttamam .. 25..\\ dharmalakShaNamAkhyAtametatte kurusattama . tasmAdanArjave buddhirna kAryA te katha.n chana .. 26..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 252} y sUkShma.n sAdhu samAdiShTaM bhavatA dharmalakShaNam . pratibhA tvasti me kA chittAM brUyAmanumAnataH .. 1..\\ bhUyA.nso hR^idaye ye me prashnAste vyAhR^itAstvayA . imamanyaM pravakShyAmi na rAjanvigrahAdiva .. 2..\\ imAni hi prApayanti sR^ijantyuttArayanti cha . na dharmaH paripAthena shakyo bhArata veditum .. 3..\\ anyo dharmaH samasthasya viShamasthasya chAparaH . Apadastu katha.n shakyAH paripAThena veditum .. 4..\\ sadAchAro mato dharmaH santastvAchAra lakShaNAH . sAdhyAsAdhya.n katha.n shakyaM sadAchAro hyalakShaNam .. 5..\\ dR^ishyate dharmarUpeNa adharmaM prAkR^itash charan . dharma.n chAdharmarUpeNa kashchidaprAkR^itash charan .. 6..\\ punarasya pramAna.n hi nirdiShTaM shAstrakovidaiH . vedavAdAshchAnuyuga.n hrasantIti ha naH shrutam .. 7..\\ anye kR^itayuge dharmAstretAyA.n dvApare.apare . anye kaliyuge dharmA yathAshakti kR^itA iva .. 8..\\ AmnAyavachana.n satyamityayaM lokasa~NgrahaH . AmnAyebhyaH para.n vedAH prasR^itA vishvatomukhAH .. 9..\\ te chetsarve pramAna.n vai pramAna.n tanna vidyate . pramAne chApramAne cha viruddhe shAstratA kutaH .. 10..\\ dharmasya hriyamANasya balavadbhirdurAtmabhiH . yA yA vikriyate sa.nsthA tataH sApi pranashyati .. 11..\\ vidma chaivaM na vA vidma shakya.n vA vedituM na vA . anIyAnkShura dhArAyA garIyAnparvatAdapi .. 12..\\ gandharvanagarAkAraH prathama.n sampradR^ishyate . anvIkShyamANaH kavibhiH punargachchhatyadarshanam .. 13..\\ nipAnAnIva go.abhyAshe kShetre kulyeva bhArata . smR^ito.api shAshvato dharmo viprahIno na dR^ishyate .. 14..\\ kAmAdanye kShayAdanye kAraNairaparaistathA . asanto hi vR^ithAchAraM bhajante bahavo.apare .. 15..\\ dharmo bhavati sa kShipra.n vilInastveva sAdhuShu . anye tAnAhurunmattAnapi chAvahasantyuta .. 16..\\ mahAjanA hyupAvR^ittA rAjadharma.n samAshritAH . na hi sarvahitaH kashchidAchAraH sampradR^ishyate .. 17..\\ tenaivAnyaH prabhavati so.aparaM bAdhate punaH . dR^ishyate chaiva sa punastulyarUpo yadR^ichchhayA .. 18..\\ yenaivAnyaH prabhavati so.aparAnapi bAdhate . AchArANAmanaikAgrya.n sarveShAmeva lakShayet .. 19..\\ chirAbhipannaH kavibhiH pUrva.n dharma udAhR^itaH . tenAchAreNa pUrveNa sa.nsthA bhavati shAshvatI .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 253} bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . tulAdhArasya vAkyAni dharme jAjalinA saha .. 1..\\ vane vanacharaH kashchijjAjalirnAma vai dvijaH . sAgaroddeshamAgamya tapastepe mahAtapaH .. 2..\\ niyato niyatAhArashchIrAjinajatA dharaH . malapa~Nka dharo dhImAnbahUnvarShagaNAnmuniH .. 3..\\ sa kadA chinmahAtejA jalavAso mahIpate . chachAra lokAnviprarShiH prekShamANo manojavaH .. 4..\\ sa chintayAmAsa munirjalamadhye kadA chana . viprekShya sAgarAntA.n vai mahIM savanakAnanAm .. 5..\\ na mayA sadR^isho.astIha loke sthAvaraja~Ngame . apsu vaihAyasa.n gachchhenmayA yo.anyaH saheti vai .. 6..\\ sa dR^ishyamAno rakShobhirjalamadhye.avadattataH . abruvaMshcha pishAchAstaM naiva.n tva.n vaktumarhasi .. 7..\\ tulA dhAro vaNigdharmA vArANasyAM mahAyashaH . so.apyevaM nArhate vaktu.n yathA tva.n dvijasattama .. 8..\\ ityukto jAjalirbhUtaiH pratyuvAcha mahAtapaH . pashyeya.n tamahaM prAGYaM tulAdhAra.n yashasvinam .. 9..\\ iti bruvANa.n tamR^iShi.n rakShA.nsyuddhR^itya sAgarAt . abruvangachchha panthAnamAsthAyema.n dvijottama .. 10..\\ ityukto jAjalirbhUtairjagAma vimanAstadA . vArANasyA.n tulAdhAra.n samAsAdyAbravIdvachaH .. 11..\\ y ki.n kR^ita.n sukR^itaM karma tAta jAjalinA purA . yena siddhiM parAM prAptastanno vyAkhyAtumarhasi .. 12..\\ bhii atIva tapasA yukto ghoreNa sa babhUva ha . nadyupasparshana rataH sAyamprAtarmahAtapaH .. 13..\\ agnInparicharansamyaksvAdhyAyaparamo dvijaH . vAnaprasthavidhAnaGYo jAjalirjvalitaH shriyA .. 14..\\ satye tapasi tiShThansa na cha dharmamavaikShata . varShAsvAkAshashAyI sa hemante jalasaMshrayaH .. 15..\\ vatAtapa saho grIsme na cha dharmamavindata . duHkhashayyAshcha vividhA bhUmau cha parivartanam .. 16..\\ tataH kadA chitsa munirvarShAsvAkAshamAsthitaH . antarikShAjjalaM mUrdhnA pratyagR^ihNAnmuhurmuhur .. 17..\\ atha tasya jatAH klinnA babhUvurgrathitAH prabho . araNyagamanAnnityaM malino malasa.nyutAH .. 18..\\ sa kadA chinnirAhAro vAyubhakSho mahAtapaH . tasthau kAShThavadavyagro na chachAla cha karhi chit .. 19..\\ tasya sma sthAnu bhUtasya nirvicheShTasya bhArata . kuli~Nga shakunau rAjannIda.n shirasi chakratuH .. 20..\\ sa tau dayAvAnviprarShirupapraikShata dampatI . kurvANaM nIdaka.n tatra jatAsu tR^iNatantubhiH .. 21..\\ yadA sa na chalatyeva sthAnu bhUto mahAtapaH . tatastau parivishvastau sukha.n tatrosatustadA .. 22..\\ atItAsvatha varShAsu sharatkAla upasthite . prAjApatyena vidhinA vishvAnAtkAmamohitau .. 23..\\ tatrApAtayatA.n rAja~nshirasyandAni khecharau . tAnyabudhyata tejasvI sa vipraH saMshitavrataH .. 24..\\ buddhvA cha sa mahAtejA na chachAlaiva jAjaliH . dharme dhR^itamanA nityaM nAdharma.n sa tvarochayat .. 25..\\ ahanyahani chAgamya tatastau tasya mUrdhani . AshvAsitau vai vasataH samprahR^iShTau tadA vibho .. 26..\\ andebhyastvatha puShTebhyaH prajAyanta shakuntakAH . vyavarthanta cha tatraiva na chAkampata jAjaliH .. 27..\\ sa rakShamANastvandAni kuli~NgAnA.n yatavrataH . tathaiva tasthau dharmAtmA nirvecheShTaH samAhitaH .. 28..\\ tatastu kAlasamaye babhUvuste.atha pakShiNaH . bubudhe tAMshcha sa munirjAtapakShA~nshakuntakAn .. 29..\\ tataH kadA chittA.nstatra pashyanpakShInyatavrataH . babhUva paramaprItastadA matimatA.n varaH .. 30..\\ tathA tAnabhisa.nvR^iddhAndR^iShTvA chApnuvatAM mudam . shakunau nirbhayau tatra UsatushchAtmajaiH saha .. 31..\\ jAtapakShAMshcha so.apashyaduddInAnpunarAgatAn . sAya.n sAya.n dvijAnvipro na chAkampata jAjaliH .. 32..\\ kadA chitpunarabhyetya punargachchhanti santatam . tyaktA mAtR^ipitR^ibhyA.n te na chAkampata jAjaliH .. 33..\\ atha te divasa.n chArIM gatvA sAyaM punarnR^ipa . upAvartanta tatraiva nivAsArtha.n shakuntakAH .. 34..\\ kadA chiddivasAnpa~ncha samutpatya viha~NgamAH . sasthe.ahani samAjagmurna chAkampata jAjaliH .. 35..\\ krameNa cha punaH sarve divasAni bahUnyapi . nopAvartanta shakunA jAtaprAnAH sma te yadA .. 36..\\ kadA chinmAsamAtreNa samutpatya viha~NgamAH . naivAgachchha.nstato rAjanprAtiShThata sa jAjaliH .. 37..\\ tatasteShu pralIneShu jAjalirjAtavismayaH . siddho.asmIti mati.n chakre tatastaM mAna Avishat .. 38..\\ sa tathA nirgatAndR^iShTvA shakuntAnniyatavrataH . sambhAvitAtmA sambhAvya bhR^ishaM prItastadAbhavan .. 39..\\ sa nadyA.n samupaspR^ishya tarpayitvA hutAshanam . udayantamathAdityamabhyagachchhanmahAtapaH .. 40..\\ sambhAvya chatakAnmUrdhni jAjalirjapatA.n varaH . AsphotayattadAkAshe dharmaH prApto mayeti vai .. 41..\\ athAntarikShe vAgAsIttA.n sa shushrAva jAjaliH . dharmeNa na samastva.n vai tulAdhArasya jAjale .. 42..\\ vArANasyAM mahAprAGYastulAdhAraH pratiShThitaH . so.apyevaM nArhate vaktu.n yathA tvaM bhAsase dvija .. 43..\\ so.amarShavashamApannastulAdhara didR^ikShayA . pR^ithivImacharadrAjanyatrasAya.n gR^iho muniH .. 44..\\ kAlena mahatAgachchhatsa tu vArANasIM purIm . vikrINanta.n cha panyAni tulA dhAraM dadarsha saH .. 45..\\ so.api dR^iShTvaiva ta.n vipramAyAntaM bhAnda jIvinaH . samutthAya susa.nhR^iShTaH svAgatenAbhyapUjayat .. 46..\\ tulaa AyAnevAsi vidito mama brahmanna saMshayaH . bravImi yattu vachana.n tachchhR^iNuShva dvijottama .. 47..\\ sAgarAnUpamAshritya tapastapta.n tvayA mahat . na cha dharmasya sa~nj~nA.n tvaM purA vettha kathaM chana .. 48..\\ tataH siddhasya tapasA tava vipra shakuntakAH . kShipra.n shirasyajAyanta te cha sambhAvitAstvayA .. 49..\\ jAtapakShA yadA te cha gatAshchArImitastataH . manyamAnastato dharma.n chaTaka prabhavaM dvija . khe vAcha.n tvamathAshrauShIrmAM prati dvijasattama .. 50..\\ amarShavashamApannastataH prApto bhavAniha . karavANi priya.n kiM te tadbrUhi dvijasattama .. 51..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 254} bhii ityuktaH sa tadA tena tulAdhAreNa dhImatA . provAcha vachana.n dhImA~njAjalirjapatA.n varaH .. 1..\\ vikrINAnaH sarvarasAnsarvagandhAMshcha vAnija . vanaspatInoShadhIshcha teShAM mUlaphalAni cha .. 2..\\ adhyagA naiShThikIM buddhi.n kutastvAmidamAgatam . etadAchakShva me sarvaM nikhilena mahAmate .. 3..\\ evamuktastulAdhAro brAhmaNena yashasvinA . uvAcha dharmasUkShmANi vaishyo dharmArthatattvavit . jAjali.n kasta tapasa.n GYAnatR^iptastadA nR^ipa .. 4..\\ vedAha.n jAjale dharma.n sarahasyaM sanAtanam . sarvabhUtahitaM maitraM purANa.n ya.n janA viduH .. 5..\\ adroheNaiva bhUtAnAmalpadroheNa vA punaH . yA vR^ittiH sa paro dharmastena jIvAmi jAjale .. 6..\\ parichchhinnaiH kAShTha tR^iNairmayeda.n sharaNa.n kR^itam . alaktaM padmaka.n tu~NgaM gandhAMshchochchAvachA.nstathA .. 7..\\ rasAMshcha tA.nstAnviprarShe madyya varjAnahaM bahUn . krItvA vai prativikrINe parahastAdamAyayA .. 8..\\ sarveShA.n yaH suhR^innityaM sarveShA.n cha hite rataH . karmaNA manasA vAchA sa dharma.n veda jAjale .. 9..\\ nAhaM pareShA.n karmANi prasha.nsAmi shapAmi vA . AkAshasyeva viprarShe pashya.Nllokasya chitratAm .. 10..\\ nAnurudhye virudhye vA na dveShmi na cha kAmaye . samo.asmi sarvabhUteShu pashya me jAjale vratam .. 11..\\ iShTAniShTa vimuktasya prItirAgabahiShkR^itaH . tulA me sarvabhUteShu samA tiShThati jAjale .. 12..\\ iti mA.n tva.n vijAnIhi sarvalokasya jAjale . samaM matimatA.n shreShTha samaloShTAshma kA~nchanam .. 13..\\ yathAndha badhironmattA uchchhvAsaparamAH sadA . devairapihita dvArAH sopamA pashyato mama .. 14..\\ yathA vR^iddhAtura kR^ishA niHspR^ihA viShayAnprati . tathArtha kAmabhogeShu mamApi vigatA spR^ihA .. 15..\\ yadA chAyaM na bibheti yadA chAsmAnna bibhyati . yadA nechchhati na dveShTi tadA sidhyati vai dvijaH .. 16..\\ yadA na kurute bhAva.n sarvabhUteShu pApakam . karmaNA manasA vAchA brahma sampadyate tadA .. 17..\\ na bhUto na bhaviShyashcha na cha dharmo.asti kash chana . yo.abhayaH sarvabhUtAnA.n sa prApnotyabhayaM padam .. 18..\\ yasmAdudvijate lokaH sarvo mR^ityumukhAdiva . vAkkrUrAddaNDa pAruShyAtsa prApnoti mahadbhayam .. 19..\\ yathAvadvartamAnAnA.n vR^iddhAnAM putrapautriNAm . anuvartAmahe vR^ittamahi.nsrANAM mahAtmanAm .. 20..\\ pranastaH shAshvato dharmaH sadAchAreNa mohitaH . tena vaidyastapasvI vA balavAnvA vimohyate .. 21..\\ AchArA~njAjale prAGYaH kShipra.n dharmamavApnuyAt . eva.n yaH sAdhubhirdAntashcharedadroha chetasA .. 22..\\ nadyA.n yathA cheha kAShThamuhyamAnaM yadR^ichchhayA . yadR^ichchhayaiva kAShThena sandhi.n gachchheta kena chit .. 23..\\ tatrAprarAni dArUNi sa.nsR^ijyante tatastataH . tR^iNakAShTha karIsAni kadAchinnasamIkShayA . evamevAyamAchAraH prAdurbhUto yatastataH .. 24..\\ yasmAnnodvijate bhUta.n jAtu kiM chitkathaM chana . abhaya.n sarvabhUtebhyaH sa prApnoti sadA mune .. 25..\\ yasmAdudjivate vidvansarvaloko vR^ikAdiva . kroshatastIramAsAdya yathA sarve jale charAH .. 26..\\ sahAyavAndravyavAnyaH subhago.anyo.aparastathA . tatastAneva kavayaH shAstreShu pravadantyuta . kIrtyarthamalpahR^illekhAH patataH kR^itsnanirnayAH .. 27..\\ tapo bhoryaGYadAnaishcha vAkyaiH praGYAshritaistathA . prApnotyabhayadAnasya yadyatphalamihAshnute .. 28..\\ loke yaH sarvabhUtebhyo dadAtyabhayadakShiNAm . sa sarvayaGYairIjAnaH prApnotyabhayadakShiNAm . na bhUtAnAmahi.nsAyA jyAyAndharmo.asti kash chana .. 29..\\ yasmAnnodvijate bhUta.n jAtu kiM chitkathaM chana . te.abhaya.n sarvabhUtebhyaH samprApnoti mahAmune .. 30..\\ yasmAdudvijate lokaH sarpAdveshma gatAdiva . na sa dharmamavApnoti iha loke paratra cha .. 31..\\ sarvabhUtAtmabhUtasya samyagbhUtAni pashyataH . devApi mArge muhyanti apadasya padaiShiNaH .. 32..\\ dAnaM bhUtAbhayasyAhuH sarvadAnebhya uttamam . bravImi te satyamida.n shraddadhasva cha jAjale .. 33..\\ sa eva subhago bhUtvA punarbhavati durbhagaH . vyApatti.n karmaNA dR^iShTvA jugupsanti janAH sadA .. 34..\\ akAraNo hi nehAsti dharmaH sUkShmo.api jAjale . bhUtabhavyArthameveha dharmapravachana.n kR^itam .. 35..\\ sUkShmatvAnna sa viGYAtu.n shakyate bahu nihnavaH . upalabhyAntarA chAnyAnAchArAnavabudhyate .. 36..\\ ye cha chhindanti vR^iShaNAnye cha bhindanti nastakAn . vahanti mahato bhArAnbadhnanti damayanti cha .. 37..\\ hatvA sattvAni khAdanti tAnkathaM na vigarhase . mAnuShA mAnuShAneva dAsabhogena bu~njate .. 38..\\ vadhabandhavirodhena kArayanti divAnisham . AtmanA chApi jAnAsi yadduHkha.n vadhatAdane .. 39..\\ pa~nchendriyeShu bhUteShu sarva.n vasati daivatam . AdityashchandramA vAyurbrahmA prANaH kraturyamaH .. 40..\\ tAni jIvAni vikrIya kA mR^iteShu vichAraNA . kA taile kA ghR^ite brahmanmadhunyapsvauShadheShu vA .. 41..\\ adaMsha mashake deshe sukha.n sa.nvarthitAnpashUn . tAMshcha mAtuH priyA~njAnannAkramya bahudhA narAH . bahu daMsha kushAndeshAnnayanti bahu kardamAn .. 42..\\ vAhasampIDitA dhuryAH sIdantyavidhinApare . na manye bhrUNa hatyApi vishiShTA tena karmaNA .. 43..\\ kR^iShi.n sAdhviti manyante sA cha vR^ittiH sudAruNA . bhUmiM bhUmishayAMshchaiva hanti kAShThamayomukham . tathaivAnaduho yuktAnsamavekShasva jAjale .. 44..\\ aghnyA iti gavAM nAma ka enAnhantumarhati . mahachchakArAkushalaM pR^iShadhro gAlabhanniva .. 45..\\ R^iShayo yatayo hyetannahuShe pratyavedayan . gAM mAtara.n chApyavadhIrvR^iShabhaM cha prajApatim . akAryaM nahuShAkArShIrlapsyAmastvatkR^ite bhayam .. 46..\\ shata.n chaikaM cha rogANA.n sarvabhUteShvapAtayan . R^iShayastu mahAbhAgAH prajAsveva hi jAjale . bhrUNahaM nahuSha.n tvAhurna te hoShyAmahe haviH .. 47..\\ ityuktvA te mahAtmAnaH sarve tattvArtha darshinaH . R^iShayo yatayaH shAntAstarasA pratyavedayan .. 48..\\ IdR^ishAnashivAnghorAnAchArAniha jAjale . kevalAcharitatvAttu nipunAnnAvabudhyase .. 49..\\ kAraNAddharmamanvichchhenna lokacharita.n charet . yo hanyAdyashcha mA.n stauti tatrApi shR^iNu jAjale .. 50..\\ samau tAvapi me syAtAM na hi me staH priyApriye . etadIdR^ishaka.n dharmaM prasha.nsanti manIShiNaH .. 51..\\ upapattyA hi sampanno yatibhish chaiva sevyate . satata.n dharmashIlaishcha naipuNyenopalakShitaH .. 52..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 255} jaajali yathA pravartito dharmastulA.n dhArayatA tvayA . svargadvAra.n cha vR^ittiM cha bhUtAnAm avarotsyate .. 1..\\ kR^iShyA hyannaM prabhavati tatastvamapi jIvasi . pashubhishchauShadhIbhishcha martyA jIvanti vAnija .. 2..\\ yato yaGYaH prabhavati nAstikyamapi jalpasi . na hi vartedaya.n loko vArtAmutsR^ijya kevalam .. 3..\\ tulaa vakShyAmi jAjale vR^ittiM nAsmi brAhmaNa nAstikaH . na cha yaGYa.n vinindAmi yaGYavittu sudurlabhaH .. 4..\\ namo brAhmaNa yaGYAya ye cha yaGYavido janAH . svayaGYaM brAhmaNA hitvA kShAtra.n yaGYamihAsthitAH .. 5..\\ lubdhairvittaparairbrahmannAstikaiH sampravartitam . vedavAdAnaviGYAya satyAbhAsamivAnR^itam .. 6..\\ ida.n deyamidaM deyamiti nAntaM chikIrShati . ataH stainyaM prabhavati vikarmANi cha jAjale . tadeva sukR^ita.n havyaM yena tuShyanti devatAH .. 7..\\ namaH kAreNa haviShA svAdhyAyairauShadhaistathA . pUjA syAddevatAnA.n hi yathAshAstranidarshanam .. 8..\\ iShTApUrtAdasAdhUnA.n viShamA jAyate prajA . lubdhebhyo jAyate lubdhaH samebhyo jAyate samaH .. 9..\\ yajamAno yathAtmAnamR^itvijashcha tathA prajAH . yaGYAtprajA prabhavati nabhaso.ambha ivAmalam .. 10..\\ agnau prAstAhutirbrahmannAdityamupatiShThati . AdityAjjAyate vR^iShTirvR^iShTeranna.n tataH prajAH .. 11..\\ tasmAtsvanuShThitAtpUrve sarvAnkAmAMsh cha lebhire . akR^iShTapachyA pR^ithiviyAshirbhirvIrudho bhavan . na te yaGYeShvAtmasu vA phalaM pashyanti ki.n chana .. 12..\\ sha~NkamAnAH phala.n yaGYe ye yajerankatha.n chana . jAyante.asAdhavo dhUrtA lubdhA vittaprayojanAH .. 13..\\ sa sma pApakR^itA.n lokAngachchhedashubha karmaNA . pramAnamapramAnena yaH kuryAdashubhaM naraH . pApAtmA so.akR^itapraGYaH sadaiveha dvijottama .. 14..\\ kartavyamiti kartavya.n vetti yo brAhmaNobhayam . brahmaiva vartate loke naiti kartavyatAM punaH .. 15..\\ viguNa.n cha punaH karma jyAya ityanushushruma . sarvabhUtopaghAtashcha phalabhAve cha sa.nyamaH .. 16..\\ satyayaGYA damayaGYA alubdhAshchAtmatR^iptayaH . utpanna tyAginaH sarve janA Asanna matsarAH .. 17..\\ kShetrakShetraGYatattvaGYAH svayaGYapariniShThitAH . brAhma.n vedamadhIyantastoShayantyamarAnapi .. 18..\\ akhila.n daivata.n sarvaM brahma brAhmaNa saMshritam . tR^ipyanti tR^ipyato devAstR^iptAstR^iptasya jAjale .. 19..\\ yathA sarvarasaistR^ipto nAbhinandanti ki.n chana . tathA praGYAna tR^iptastya nitya.n tR^iptiH sukhodayA .. 20..\\ dharmArAmA dharmasukhAH kR^itsnavyavasitAstathA . asti nastattvato bhUya iti praGYA gaveShiNaH .. 21..\\ GYAnaviGYAninaH ke chitparaM pAra.n titIrShavaH . atIva tatsadA puNyaM puNyAbhijana sa.nhitam .. 22..\\ yatra gatvA na shochanti na chyavanti vyathanti cha . te tu tadbrahmaNaH sthAnaM prApnuvantIha sAttvikAH .. 23..\\ naiva te svargamichchhanti na yajanti yasho dhanaiH . satA.n vartmAnuvartante yathAbalamahi.nsayA .. 24..\\ vanaspatInoShadhIshcha phalamUla.n cha te viduH . na chaitAnR^itvijo lubdhA yAjayanti dhanArthinaH .. 25..\\ svameva chArtha.n kurvANA yaGYaM chakruH punardvijAH . pariniShThita karmANaH prajAnugraha kAmyayA .. 26..\\ prApayeyuH prajAH svarga.n svadharmacharaNena vai . iti me vartate buddhiH samA sarvatra jAjale .. 27..\\ prayu~njate yAni yaGYe sadA prAGYA dvijarShabha . tena te deva yAnena pathA yAnti mahAmune .. 28..\\ AvR^ittistatra chaikasya nAstyAvR^ittirmanIsinAm . ubhau tau deva yAnena gachchhato jAjale pathA .. 29..\\ svaya.n chaiShAm anaduho yujyanti cha vahanti cha . svayamusrAshcha duhyante manaHsa~NkalpasiddhibhiH .. 30..\\ svaya.n yUpAnupAdAya yajante svAptadakShiNaiH . yastathA bhAvitAtmA syAtsa gAmAlabdhumarhati .. 31..\\ oShadhIbhistathA brahmanyajera.nste na tAdR^ishaH . buddhityAgaM puraskR^itya tAdR^ishaM prabravImi te .. 32..\\ nirAshiShamanArambhaM nirnamaskAramastutim . akShINa.n kShINakarmANaM taM devA brAhmaNa.n viduH .. 33..\\ nAshrAvayanna cha yajanna dadadbrAhmaNeShu cha . grAmyA.n vR^ittiM lipsamAnaH kA.n gatiM yAti jAjale . ida.n tu daivataM kR^itvA yathA yaGYamavApnuyAt .. 34..\\ jaa na vai munInA.n shR^iNumaH sma tattvaM pR^ichchhAmi tvA vAnija kastametat . pUrve pUrve chAsya nAvekShamANA nAtaH para.n tamR^iShayaH sthApayanti .. 35..\\ asminnevAtma tIrthe na pashavaH prApnuyuH sukham . atha svakarmaNA kena vAjina prApnuyAtsukham . sha.nsa me tanmahAprAGYa bhR^isha.n vai shraddadhAmi te .. 36..\\ tulaa uta yaGYA utAyaGYA makhaM nArhanti te kva chit . Ajyena payasA dadhnA pUrNAhutyA visheShataH . vAlaiH shR^i~Ngena pAdena sambhavatyeva gaurmakham .. 37..\\ patnI.n chAnena vidhinA prakaroti niyojayan . purodAsho hi sarveShAM pashUnAM medhya uchyate .. 38..\\ sarvA nadyaH sarasvatyaH sarve puNyAH shilochchayAH . jAjale tIrthamAtmaiva mA sma deshAtithirbhava .. 39..\\ etAnIdR^ishakAndharmAnAcharanniha jAjale . kAraNairdharmamanvichchhannna lokAnApnute shubhAn .. 40..\\ bhii etAnIdR^ishakAndharmA.nstulAdhAraH prasha.nsati . upapattyA hi sampannAnnitya.n sadbhirniShevitAn .. 41..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 256} tulaadhaara sadbhirvA yadi vAsadbhirayaM panthAH samAshritaH . pratyakSha.n kriyatA.n sAdhu tato GYAsyasi tadyathA .. 1..\\ ete shakuntA bahavaH samantAdvicharanti hi . tavottamA~Nge sambhUtAH shyenAshchAnyAshcha jAtayaH .. 2..\\ AhvayainAnmahAbrahmanvishamAnA.nstatastataH . pashyemAnhastapAdeShu shliShTAndehe cha sarvashaH .. 3..\\ sambhAvayanti pitara.n tvayA sambhAvitAH khagAH . asaMshayaM pitA cha tvaM putrAnAhvaya jAjale .. 4..\\ bhii tato jAjalinA tena samAhUtA patatriNaH . vAchamuchchArayandivyA.n dharmasya vachanAtkila .. 5..\\ ahi.nsAdi kR^ita.n karma iha chaiva paratra cha . spardhA nihanti vai brahmansA hatA hanti taM naram .. 6..\\ shraddhA vR^iddha.n vA~NmanasI na yaGYastrAtumarhati . atra gAthA brahma gItAH kIrtayanti purA vidaH .. 7..\\ shucherashraddadhAnasya shraddadhAnasya chAshucheH . devAshchittamamanyanta sashR^isha.n yaGYakarmaNi .. 8..\\ shrotriyasya kadaryasya vadAnyasya cha vArdhuSheH . mImA.nsitvobhaya.n devAH samamannamakalpayan .. 9..\\ prajApatistAnuvAcha viShama.n kR^itamityuta . shraddhA pUta.n vadAnyasya hatamashraddhayetarat . bhojyamanna.n vadAnyasya kadaryasya na vArdhuSheH .. 10..\\ ashraddadhAna evaiko devAnAM nArhate haviH . tasyaivAnnaM na bhoktavyamiti dharmavido viduH .. 11..\\ ashraddhA paramaM pApa.n shraddhA pApapramochinI . jahAti pApa.n shraddhAvAnsarpo jIrNAm iva tvacham .. 12..\\ jyAyasI yApavitrANAM nivR^ittiH shraddhayA saha . nivR^ittashIladoSho yaH shraddhAvAnpUta eva saH .. 13..\\ ki.n tasya tapasA kAryaM ki.n vR^ittena kimAtmanA . shraddhAmayo.ayaM puruSho yo yachchhraddhaH sa eva saH .. 14..\\ iti dharmaH samAkhyAtaH sadbhirdharmArthadarshibhiH . vaya.n jiGYAsamAnAstvA samprAptA dharmadarshanAt .. 15..\\ spardhA.n jahi mahAprAGYa tataH prApsyasi yatparam . shraddhAvA~nshraddadhAnashcha dharmAMshchaiveha vAnijaH . svavartmani sthitashchaiva garIyAneSha jAjale .. 16..\\ evaM bahumatArtha.n cha tulAdhAreNa bhAsitam . samyakchaivamupAlabdho dharmashchoktaH sanAtanaH .. 17..\\ tasya vikhyAtavIryasya shrutvA vAkyAni sa dvijaH . tulAdhArasya kaunteya shAntimevAnvapadyata .. 18..\\ tato.achireNa kAlena tulAdhAraH sa eva cha . diva.n gatvA mahAprAGYau viharetA.n yathAsukham . sva.n svaM sthAnamupAgamya svakarmaphalanirjitam .. 19..\\ samAnA.n shraddadhAnAnAM sa.nyatAnAM suchetasAm . kurvatA.n yaGYa ityeva na yaGYo jAtu neShyate .. 20..\\ shraddhA vai sAttvikI devI sUryasya duhitA nR^ipa . sAvitrI prasavitrI cha jIva vishvAsinI tathA .. 21..\\ vAgvR^iddha.n trAyate shraddhA mano vR^iddhaM cha bhArata . yathaupamyopadeshena kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 22..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 257} bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . prajAnAmanukampArtha.n gIta.n rAGYA vichakhnunA .. 1..\\ chhinnasthUna.n vR^iSha.n dR^iShTvA virAvaM cha gavAM bhR^isham . gograhe yaGYavAtasya prekShamANaH sa pArthivaH .. 2..\\ svasti gobhyo.astu lokeShu tato nirvachana.n kR^itam . hi.nsAyA.n hi pravR^ittAyAmAshIreShAnukalpitA .. 3..\\ avyavasthita maryAdairvimUDhairnAstikairnaraiH . saMshayAtmabhiravyaktairhi.nsA samanukIrtitA .. 4..\\ sarvakarma svahi.nsA hi dharmAtmA manurabravIt . kAmarAgAdvihi.nsanti bahirvedyAM pashUnnarAH .. 5..\\ tasmAtpramAnataH kAryo dharmaH sUkShmo vijAnatA . ahi.nsaiva hi sarvebhyo dharmebhyo jyAyasI matA .. 6..\\ upoShya saMshito bhUtvA hitvA veda kR^itAH shrutIH . AchAra ityanAchArAH kR^ipaNAH phalahetavaH .. 7..\\ yadi yaGYAMshcha vR^ikShAMshcha yUpAMshchoddhishya mAnavAH . vR^ithA mA.nsAni khAdanti naiSha dharmaH prashasyate .. 8..\\ mA.nsaM madhu surA matsyA Asava.n kR^isaraudanam . dhUrtaiH pravartita.n hyetannaitadvedeShu kalpitam .. 9..\\ kAmAnmohAchcha lobhAchcha laulyametatpravartitam . viShNumevAbhijAnanti sarvayaGYeShu brAhmaNAH . pAyasaiH sumanobhishcha tasyApi yajana.n smR^itam .. 10..\\ yaGYiyAshchaiva ye vR^ikShA vedeShu parikalpitAH . yachchApi ki.n chitkartavyamanyachchokShaiH susa.nskR^itam . mahAsattvaiH shuddhabhAvaiH sarva.n devArhameva tat .. 11..\\ y sharIramApadashchApi vivadantyavihi.nsataH . katha.n yAtrA sharIrasya nirArambhasya setsyati .. 12..\\ bhii yathA sharIraM na glAyenneyAnmR^ityuvasha.n yathA . tathA karmasu varteta samartho dharmamAcharet .. 13..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 258} y katha.n kAryaM parIkSheta shIghra.n vAtha chireNa vA . sarvathA kAryadurge.asminbhavAnnaH paramo guruH .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . chirakArestu yatpUrva.n vR^ittamA~Ngirase kule .. 2..\\ chirakArika bhadra.n te bhadraM te chirakArika . chirakArI hi medhAvI nAparAdhyati karmasu .. 3..\\ chirakArI mahAprAGYo gautamasyAbhavatsutaH . chira.n hi sarvakAryANi samekShAvAnprapadyate .. 4..\\ chira.n sa~ncintayannarthAMshchira.n jAgrachchiraM svapan . chirakAryAbhisampatteshchirakArI tathochyate .. 5..\\ alasa grahaNaM prApto durmedhAvI tathochyate . buddhilAghava yuktena janenAdIrgha darshinA .. 6..\\ vyabhichAre tu kasmiMshchidvyatikramyAparAnsutAn . pitroktaH kupitenAtha jahImA.n jananIm iti .. 7..\\ sa tatheti chireNoktvA svabhAvAchchirakArikaH . vimR^ishya chirakAritvAchchintayAmAsa vai chiram .. 8..\\ piturAGYA.n kathaM kuryAM na hanyAM mAtaraM katham . katha.n dharmachhale nAsminnimaM jeyamasAdhuvat .. 9..\\ piturAGYA paro dharmaH svadharmo mAtR^irakShaNam . asvatantra.n cha putratvaM kiM nu mAM nAtra pIDayet .. 10..\\ striya.n hatvA mAtara.n cha ko hi jAtu sukhI bhavet . pitAra.n chApyavaGYAya kaH pratiShThAmavApnuyAt .. 11..\\ anavaGYA pituryuktA dhAraNaM mAtR^irakShaNam . yuktakShamAvubhAvetau nAtivartetamA.n katham .. 12..\\ pitA hyAtmAnamAdhatte jAyAyA.n jaGYiyAm iti . shIlachAritragotrasya dhAraNArtha.n kulasya cha .. 13..\\ so.ahamAtmA svayaM pitrA putratve prakR^itaH punaH . viGYAnaM me kathaM na syAdbubudhe chAtmasambhavam .. 14..\\ jAtakarmaNi yatprAha pitA yachchopakarmaNi . pratyAptaH sa dR^idhI kAraH piturgauravanishchaye .. 15..\\ gururagryaH paro dharmaH poShaNAdhyayanAddhitaH . pitA yadAha dharmaH sa vedeShvapi sunishchitaH .. 16..\\ prItimAtraM pituH putraH sarvaM putrasya vai pitA . sharIrAdIni deyAni pitA tvekaH prayachchhati .. 17..\\ tasmAtpiturvachaH kAryaM na vichArya.n kathaM chana . pAtakAnyapi pUyante piturvachanakAriNaH .. 18..\\ bhoge bhAgye prasavane sarvalokanidarshane . bhartrA chaiva samAyoge sImantonnayane tathA .. 19..\\ pitA svargaH pitA dharmaH pitA paramaka.n tapaH . pitari prItimApanne sarvAH prIyanti devatAH .. 20..\\ AshiShastA bhajantyenaM puruShaM prAha yAH pitA . niShkR^itiH sarvapApAnAM pitA yadabhinandati .. 21..\\ muchyate bandhanAtpuShpaM phala.n vR^intAtpramuchyate . klishyannapi sutasnehaiH pitA snehaM na mu~nchati .. 22..\\ etadvichintita.n tAvatputrasya pitR^igauravam . pitA hyalpatara.n sthAna.n chintayiShyAmi mAtaram .. 23..\\ yo hyayaM mayi sa~NghAto martyatve pA~nchabhautikaH . asya me jananI hetuH pAvakasya yathAraNiH . mAtA dehAraNiH pu.nsA.n sarvasyArtasya nirvR^itiH .. 24..\\ na cha shochati nApyena.n sthAviryamapakarShati . striyA hIno.api yo gehe ambeti pratipadyate .. 25..\\ putrapautra samAkIrNo jananI.n yaH samAshritaH . api varShashatasyAnte sa dvihAyanavachcharet .. 26..\\ samartha.n vAsamarthaM vA kR^ishaM vApyakR^isha.n tathA . rakShatyeva sutaM mAtA nAnyaH poShTA vidhAnataH .. 27..\\ tadA sa vR^iddho bhavati yadA bhavati duHkhitaH . tadA shUnya.n jagattasya tadA mAtrA viyujyate .. 28..\\ nAsti mAtR^isamA chhAyA nAsti mAtR^isamA gatiH . nAsti mAtR^isama.n trANaM nAsti mAtR^isamA prapA .. 29..\\ kukShi sandhAraNAddhAtrI jananAjjananI smR^itA . a~NgAnA.n vardhanAdambA vIra sUtvena vIrasUH .. 30..\\ shishoH shushrUsanAchchhushrUrmAtA dehamanantaram . chetanAvAnnaro hanyAdyasya nAsuShira.n shiraH .. 31..\\ dampatyoH prANa saMshleShe yo.abhisandhiH kR^itaH kila . taM mAtA vA pitA veda bhUtArtho mAtari sthitaH .. 32..\\ mAtA jAnAti yadgotraM mAtA jAnAti yasya saH . mAturbharaNa mAtreNa prItiH snehaH pituH prajAH .. 33..\\ pAni bandha.n svaya.n kR^itvA sahadharmamupetya cha . yadi yApyanti puruShAH striyo nArhanti yApyatAm .. 34..\\ bharaNAddhi striyo bhartA pAtyAchchaiva striyAH patiH . guNasyAsya nivR^ittau tu na bhartA na patiH patiH .. 35..\\ eva.n strI nAparAdhnoti nara evAparAdhyati . vyuchcharaMshcha mahAdoShaM nara evAparAdhyati .. 36..\\ striyA hi paramo bhartA daivataM parama.n smR^itam . tasyAtmanA tu sadR^ishamAtmAnaM parama.n dadau . sarvakAryAparAdhyatvAnnAparAdhyanti chA~NganAH .. 37..\\ yashchanokto hi nirdeshaH striyA maithuna tR^iptaye . tasya smArayato vyaktamadharmo nAtra saMshayaH .. 38..\\ yAvannArIM mAtara.n cha gaurave chAdhike sthitAm . avadhyA.n tu vijAnIyuH pashavo.apyavichakShaNAH .. 39..\\ devatAnA.n samAvAyamekasthaM pitaraM viduH . martyAnA.n devatAnAM cha snehAdabhyeti mAtaram .. 40..\\ eva.n vimR^ishatastasya chirakAritayA bahu . dIrghaH kAlo vyatikrAntastatastasyAgamatpitA .. 41..\\ medhAtithirmahAprAGYo gautamastapasi sthitaH . vimR^ishya tena kAlena patnyAH sa.nsthA vyatikramam .. 42..\\ so.abravIdduHkhasantapto bhR^ishamashrUNi vartayan . shrutadhairya prasAdena pashchAttApamupAgataH .. 43..\\ AshramaM mama samprAptastrilokeshaH purandaraH . atithivratamAsthAya brAhmaNa.n rUpamAsthitaH .. 44..\\ samayA sAntvito vAgbhiH svAgatenAbhipUjitaH . arghyaM pAdya.n cha nyAyena tayAbhipratipAditaH .. 45..\\ paravatyasmi chApyuktaH pranayiShye nayena cha . atra chAkushale jAte striyo nAsti vyatikramaH .. 46..\\ evaM na strI na chaivAhaM nAdhvagastridasheshvaraH . aparAdhyati dharmasya pramAdastvaparAdhyati .. 47..\\ IrShyAja.n vyasanaM prAhustena chaivordhva retasaH . IrShyayA tvahamAkShipto magno duShkR^ita sAgare .. 48..\\ hatvA sAdhvI.n cha nArIM cha vyasanitvAchcha shAsitAm . bhartavyatvena bhAryA.n cha ko nu mAM tArayiShyati .. 49..\\ antareNa mayAGYaptashchirakArI hyudAradhIH . yadyadya chirakArI syAtsa mA.n trAyeta pAtakAt .. 50..\\ chirakArika bhadra.n te bhadraM te chirakArika . yadyadya chirakArI tva.n tato.asi chirakArikaH .. 51..\\ trAhi mAM mAtara.n chaiva tapo yachchArjitaM mayA . AtmAnaM pAtakebhyashcha bhavAdya chirakArikaH .. 52..\\ sahaja.n chirakAritvaM chiraprAGYatayA tava . sakhala.n tattavAdyAstu bhavAdya chirakArikaH .. 53..\\ chiramAsha.nsito mAtrA chira.n garbheNa dhAritam . saphala.n chirakAritvaM kuru tvaM chirakArika .. 54..\\ chirAyate cha santApAchchira.n svapiti vAritaH . AvayoshchirasantApAdavekShya chirakArika .. 55..\\ eva.n sa duHkhito rAjanmaharShirgautamastadA . chirakAri.n dadarshAtha putra.n sthitamathAntike .. 56..\\ chirakArI tu pitara.n dR^iShTvA paramaduHkhitaH . shastra.n tyaktvA tato mUrdhnA prasAdAyopachakrame .. 57..\\ gautamastu suta.n dR^iShTvA shirasA patitaM bhuvi . patnI.n chaiva nirAkArAM parAm abhyagamanmudam .. 58..\\ na hi sA tena sambhedaM patnI nItA mahAtmanA . vijane chAshramasthena putrashchApi samAhitaH .. 59..\\ hanyAttvanapavAdena shastrapAnau sute sthite . vinItaM prashnayitvA cha vyavasyedAtmakarmasu .. 60..\\ buddhishchAsItsuta.n dR^iShTvA pitushcharaNayornatam . shastragrahaNachApalya.n sa.nvR^iNoti bhayAditi .. 61..\\ tataH pitrA chira.n stutvA chira.n chAghrAya mUrdhani . chira.n dorbhyAM pariShvajya chiraM jIvetyudAhR^itaH .. 62..\\ eva.n sa gautamaH putraM prItiharShasamanvitaH . abhinandya mahAprAGYa ida.n vachanamabravIt .. 63..\\ chirakArika bhadra.n te chirakArI chiraM bhava . chirAyamANe tvayi cha chiramasmi suduHkhitaH .. 64..\\ gAthAshchApyabravIdvidvAngautamo munisattamaH . chirakAriShu ghoreShu guNoddesha samAshrayAt .. 65..\\ chireNa mitraM badhnIyAchchireNa cha kR^ita.n tyajet . chireNa hi kR^itaM mitra.n chiraM dhAraNamarhati .. 66..\\ rAge darpe cha mAne cha drohe pApe cha karmaNi . apriye chaiva kartavye chirakArI prashasyate .. 67..\\ bandhUnA.n suhR^idA.n chaiva bhR^ityAnAM strIjanasya cha . avyakteShvaparAdheShu chirakArI prashasyate .. 68..\\ eva.n sa gautamastasya prItaH putrasya bhArata . karmaNA tena kauravya chirakAritayA tayA .. 69..\\ eva.n sarveShu kAryeShu vimR^ishya puruShastataH . chireNa nishchaya.n kR^itvA chiraM na paritapyate .. 70..\\ chira.n dhArayate roShaM chiraM karma niyachchhati . pashchAttApakara.n karma na kiM chidupapadyate .. 71..\\ chira.n vR^iddhAnupAsIta chiramanvAsya pUjayet . chira.n dharmAnniSheveta kuryAchchAnveShaNaM chiram .. 72..\\ chiramanvAsya viduShashchira.n shiShTAnniShevya cha . chira.n vinIya chAtmAna.n chiraM yAtyanavaGYatAm .. 73..\\ bruvatashcha parasyApi vAkya.n dharmopasa.nhitam . chiraM pR^ichchhechchiraM brUyAchchiraM na paribhUyate .. 74..\\ upAsya bahulAstasminnAshrame sumahAtapaH . samAH svarga.n gato vipraH putreNa sahitastadA .. 75..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 259} y katha.n rAjA prajA rakShenna cha ki.n chitpratApayet . pR^ichchhAmi tvA.n satAM shreShTha tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . dyumatsenasya sa.nvAda.n rAGYA satyavatA saha .. 2..\\ avyAhR^ita.n vyAjahAra satyavAniti naH shrutam . vadhAya nIyamAneShu piturevAnushAsanAt .. 3..\\ adharmatA.n yAti dharmo yAtyadharmashcha dharmatAm . vadho nAma bhaveddharmo naitadbhavitumarhati .. 4..\\ dyumatsena atha chedavadho dharmo dharmaH ko jAtuchidbhavet . dasyayashchenna hanyeransatyavansa~Nkaro bhavet .. 5..\\ mamedamiti nAsyaitatpravarteta kalau yuge . lokayAtrA na chaiva syAdatha chedvettha sha.nsa naH .. 6..\\ satyavat sarva eva trayo varNAH kAryA brAhmaNa bandhanAH . dharmapAshanibaddhAnAmalpo vyapachariShyati .. 7..\\ yo yasteShAmapacharettamAchakShIta vai dvijaH . ayaM me na shR^iNotIti tasminrAjA pradhArayet .. 8..\\ tatvAbhedena yachchhAstra.n tatkAryaM nAnyathA vadhaH . asamIkShyaiva karmANi nItishAstra.n yathAvidhi .. 9..\\ dasyUnhinasti vai rAjA bhUyaso vApyanAgasaH . bhAryA mAtA pitA putro hanyate puruShe hate . pareNApakR^ite rAjA tasmAtsamyakpradhArayet .. 10..\\ asAdhoshchaiva puruSho labhate shIlamekadA . sAdhoshchApi hyasAdhubhyo jAyate.ashobhanA prajA .. 11..\\ na mUlaghAtaH kartavyo naiSha dharmaH sanAtanaH . api khalvavadhenaiva prAyashchitta.n vidhIyate .. 12..\\ udvejanena bandhena virUpakaraNena cha . vadhadandena te kleshyA na puro.ahitasampadA .. 13..\\ yadA purohita.n vA te paryeyuH sharaNaiShiNaH . kariShyAmaH punarbrahmanna pApamiti vAdinaH .. 14..\\ tadA visargamarhAH syuritIdaM nR^ipashAsanam . vibhraddaNDAjinaM mundo brAhmaNo.arhati vAsasam .. 15..\\ garIyA.nso garIyA.nsamaparAdhe punaH punaH . tathA visargamarhanti na yathA prathame tathA .. 16..\\ dyumatsena yatra yatraiva shakyeransa.nyantu.n samaye prajAH . sa tAvatprochyate dharmo yAvanna pratila~Nghyate .. 17..\\ ahanyamAneShu punaH sarvameva parAbhavet . pUrve pUrvatare chaiva sushAsyA abhava~njanAH .. 18..\\ mR^idavaH satyabhUyiShThA alpadrohAlpa manyavaH . purA dhigdanda evAsIdvAgdandastadanantaram .. 19..\\ AsIdAdAna daNDo.api vadhadaNDo.adya vartate . vadhenApi na shakyante niyantumapare janAH .. 20..\\ naiva dasyurmanuShyANAM na devAnAmiti shrutiH . na gandharvapitR^INA.n cha kaH kasyeha na kashchanan .. 21..\\ padma.n shmashAnAdAdatte pishAchAchchApi daivatam . teShu yaH samaya.n kuryAdaGYeShu hatabuddhiShu .. 22..\\ satyavat tAnna shaknoShi chetsAdhUnparitrAtumahi.nsayA . kasya chidbhUtabhavyasya lAbhenAnta.n tathA kuru .. 23..\\ dyumatsena rAjAno lokayAtrArtha.n tapyante paramaM tapaH . apatrapanti tAdR^igbhyastathA vR^ittA bhavanti cha .. 24..\\ vitrAsyamAnAH sukR^ito na kAmAdghnanti duShkR^itIn . sukR^itenaiva rAjAno bhUyiShTha.n shAsate prajAH .. 25..\\ shreyasaH shreyasImeva.nvR^itti.n loko.anuvartate . sadaiva hi gurorvR^ittamanuvartanti mAnavAH .. 26..\\ AtmAnamasamAdhAya samAdhitsati yaH parAn . viShayeShvindriyavashaM mAnavAH prahasanti tam .. 27..\\ yo rAGYo dambhamohena ki.n chitkuryAdasAmpratam . sarvopAyairniyamyaH sa tathA pApAnnivartate .. 28..\\ AtmaivAdau niyantavyo duShkR^ita.n samiyachchhatA . dandayechcha mahAdantairapi bandhUnanantarAn .. 29..\\ yatra vai pApakR^itkleshyo na mahadduHkhamarchhati . vardhante tatra pApAni dharmo hrasati cha dhruvam . iti kAruNyashIlastu vidvAnvai brAhmaNo.anvashAt .. 30..\\ iti chaivAnushiShTo.asmi pUrvaistAta pitAmahaiH . AshvAsayadbhiH subhR^ishamanukroshAttathaiva cha .. 31..\\ etatprathamakalpena rAjA kR^itayuge.abhajat . pAdo.anenApi dharmeNa gachchhettretAyuge tathA . dvApare tu dvipAdena pAdena tvapare yuge .. 32..\\ tathA kaliyuge prApte rAGYA.n dushcharitena ha . bhavetkAlavisheSheNa kalA dharmasya sodashI .. 33..\\ atha prathamakalpena satyavansa~Nkaro bhavet . AyuH shakti.n cha kAlaM cha nirdishya tapa Adishet .. 34..\\ satyAya hi yathA neha jahyAddharmaphalaM mahat . bhUtAnAmanukampArthaM manuH svAyambhuvo.abravIt .. 35..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 260} y avirodhena bhUtAnA.n tyAgaH ShAdguNyakArakaH . yaH syAdubhaya bhAgdharmastanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ gArhasthyasya cha dharmasya tyAgadharmasya chobhayoH . adUrasamprasthitayoH ki.n svichchhreyaH pitAmaha .. 2..\\ bhii ubhau dharmau mahAbhAgAvubhau paramadushcharau . ubhau mahAphalau tAta sadbhirAcharitAvubhau .. 3..\\ atra te vartayiShyAmi prAmAnyamubhayostayoH . shR^iNuShvaika manAH pArtha chhinnadharmArthasaMshayam .. 4..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . kapilasya goshcha sa.nvAda.n tannibodha yudhiShThira .. 5..\\ AmnAyamanupashyanhi purANa.n shAshvata.n dhruvam . nahuShaH pUrvamAlebhe tvasturgAmitinaH shrutam .. 6..\\ tAM niyuktAmadInAtmA sattvasthaH samaye rataH . GYAnavAnniyatAhAro dadarsha palilastadA .. 7..\\ sa buddhimuttamAM prApto naiShThikImakutobhayAm . smarAmi shithila.n satyaM vedA ityabravItsakR^it .. 8..\\ tA.n gAmR^iShiH syUma rashmiH pravishya yatimabravIt . ha.nho vedA yadi matA dharmAH kenApare matAH .. 9..\\ tapasvino dhR^itimataH shrutiviGYAnachakShuShaH . sarvamArSha.n hi manyante vyAhR^itaM viditAtmanaH .. 10..\\ tasyaiva.n gatatR^iShNasya vijvarasya nirAshiShaH . kA vivakShAsti vedeShu nirArambhasya sarvashaH .. 11..\\ kapila nAha.n vedAnvinindAmi na vivakShAmi karhi chit . pR^ithagAshramiNA.n karmANyekArthAnIti naH shrutam .. 12..\\ gachchhatyeva parityAgI vAnaprasthash cha gachchhati . gR^ihastho brahmachArI cha ubhau tAvapi gachchhataH .. 13..\\ deva yAnA hi panthAnashchatvAraH shAshvatA matAH . teShA.n jyAyaH kanIyastvaM phaleShUktaM balAbalam .. 14..\\ eva.n viditvA sarvArthAnArabhediti vaidikam . nArabhediti chAnyatra naiShThikI shrUyate shrutiH .. 15..\\ anArambhe hyadoShaH syAdArambhe.adoSha uttamaH . eva.n sthitasya shAstrasya durviGYeyaM balAbalam .. 16..\\ yadyatra ki.n chitpratyakShamahi.nsAyAH paraM matam . R^ite tvAgamashAstrebhyo brUhi tadyadi pashyasi .. 17..\\ syuumarazmi svargakAmo yajeteti satata.n shrUyate shrutiH . phalaM prakalpya pUrva.n hi tato yaGYaH pratAyate .. 18..\\ ajashchAshvashcha meShashcha gaushcha pakShigaNAsh cha ye . grAmyAraNyA oShadhayaH prANasyAnnamiti shrutiH .. 19..\\ tathaivAnna.n hyaharahaH sAyaM prAtarnirupyate . pashavashchAtha dhAnya.n cha yaGYasyA~Ngamiti shrutiH .. 20..\\ etAni sahayaGYena prajApatirakalpayat . tena prajApatirdevAnyaGYenAyajata prabhuH .. 21..\\ te smAnyonya.n charAH sarve prAninaH sapta sapta cha . yaGYeShUpAkR^ita.n vishvaM prAhuruttamasa~nj~nitam .. 22..\\ etachchaivAbhyanuGYAtaM pUrvaiH pUrvataraistathA . ko jAtu na vichinvIta vidvAnsvA.n shaktimAtmanaH .. 23..\\ pashavashcha manuShyAshcha drumAshchauShadhibhiH saha . svargamevAbhikA~NkShante na cha svargastvR^ite makham .. 24..\\ oShadhyaH pashavo vR^ikShA vIrudAjyaM payo dadhi . havirbhUmirdishaH shraddhA kAlashchaitAni dvAdasha .. 25..\\ R^icho yajU.nsi sAmAni yajamAnashcha sodashaH . agnirGYeyo gR^ihapatiH sa saptadasha uchyate . a~NgAnyetAni yaGYasya yaGYo mUlamiti shrutiH .. 26..\\ Ajyena payasA dadhnA shakR^idAmikShayA tvachA . vAlaiH shR^i~Ngena pAdena sambhavatyeva gaurmakham . evaM pratyekashaH sarva.n yadyadasya vidhIyate .. 27..\\ yaGYa.n vahanti sambhUya sahartvigbhiH sadakShiNaiH . sa.nhatyaitAni sarvANi yaGYaM nirvartayantyuta .. 28..\\ yaGYArthAni hi sR^iShTAni yathA vai shrUyate shrutiH . evaM pUrve pUrvatarAH pravR^ittAshchaiva mAnavAH .. 29..\\ na hinasti hyArabhate nAbhidruhyati ki.n chana . yaGYo yastavya ityeva yo yajatyaphalepsayA .. 30..\\ yaGYA~NgAnyapi chaitAni yathoktAni na saMshayaH . vidhinA vidhiyuktAni tArayanti parasparam .. 31..\\ AmnAyamArShaM pashyAmi yasminvedAH pratiShThitAH . ta.n vidvA.nso.anupashyanti brAhmaNasyAnudarshanAt .. 32..\\ brAhmaNa prabhavo yaGYo brAhmaNArpaNa eva cha . anu yaGYa.n jagatsarva.n yaGYashchAnu jagatsadA .. 33..\\ omiti brahmaNo yonirnamaH svAhA svadhA vasat . yasyaitAni prayujyante yathAshakti kR^itAnyapi .. 34..\\ na tasya triShu lokeShu paralokabhaya.n viduH . iti vedA vadantIha siddhAshcha paramarShayaH .. 35..\\ richo yajU.nsi sAmAni stobhAshcha vidhichoditAH . yasminnetAni sarvANi bahireva sa vai dvijaH .. 36..\\ agnyAdheye yadbhavati yachcha some sute dvija . yachchetarairmahAyaGYairveda tadbhagavAnsvataH .. 37..\\ tasmAdbrahmanyajetaiva yAjayechchAvichArayan . yajataH svargavidhinA pretya svargaphalaM mahat .. 38..\\ nAya.n loko.astyayaGYAnAM parashcheti vinishchayaH . vedavAdavidashchaiva pramAnamubhaya.n tadA .. 39..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 261} kapila etAvadanupashyanto yatayo yAnti mArgagAH . naiShA.n sarveShu lokeShu kashchidasti vyatikramaH .. 1..\\ nirdvandvA nirnamaskArA nirAshirbandhanA budhAH . vimuktAH sarvapApebhyashcharanti shuchayo.amalAH .. 2..\\ apavarge.atha santyAge buddhau cha kR^itanishchayAH . brahmiShThA brahmabhUtAshcha brahmaNyeva kR^itAlayAH .. 3..\\ vishokA naShTa rajasasteShA.n lokAH sanAtanAH . teShA.n gatiM parAM prApya gArhasthye kiM prayojanam .. 4..\\ zyuu yadyeShA paramA niShThA yadyeShA paramA gatiH . gR^ihasthAnavyapAshritya nAshramo.anyaH pravartate .. 5..\\ yathA mAtaramAshritya sarve jIvanti jantavaH . eva.n gR^ihasthamAshritya vartanta itare.a.ashramAH .. 6..\\ gR^ihastha eva yajate gR^ihasthastapyate tapaH . gArhastyamasya dharmasya mUla.n yatki.n chidejate .. 7..\\ prajanAddhyabhinirvR^ittAH sarve prANa bhR^ito mune . prajana.n chApyutAnyatra na kathaM chana vidyate .. 8..\\ yAstAH syurbahiroShadhyo bahvaraNyAstathA dvija . oShadhibhyo bahiryasmAtprAnI kash chinna vidyate . kasyaiShA vAgbhavetsatyA mokSho nAsti gR^ihAditi .. 9..\\ ashraddadhAnairaprAGYaiH sUkShmadarshanavarjitaiH . nirAshairalasaiH shrAntaistapyamAnaiH svakarmabhiH . shramasyoparamo dR^iShTaH pravrajyA nAma paNDitaiH .. 10..\\ trailokyasyaiva heturhi maryAdA shAshvatI dhruvA . brAhmaNo nAma bhagavA~njanmaprabhR^iti pUjyate .. 11..\\ prAggarbhAdhAnAnmantrA hi pravartante dvijAtiShu . avishrambheShu vartante vishrambheShvapyasaMshayam .. 12..\\ dAhaH punaH saMshrayaNe sa.nsthite pAtrabhojanam . dAna.n gavAM pashUnA.n vA pindAnAM chApsu majjanam .. 13..\\ archiShmanto barhiShadaH kravyAdAH pitaraH smR^itAH . mR^itasyApyanumanyante mantrA mantrAshcha kAraNam .. 14..\\ eva.n kroshatsu vedeShu kuto mokSho.asti kasya chit . R^iNavanto yadA martyAH pitR^idevadvijAtiShu .. 15..\\ shriyA vihInairalasaiH paNDitairapalApitam . vedavAdApariGYAna.n satyAbhAsamivAnR^itam .. 16..\\ na vai pApairhriyate kR^iShyate vA yo brAhmaNo yajate veda shAstraiH . Urdhva.n yaGYaH pashubhiH sArdhameti santarpitastarpayate cha kAmaiH .. 17..\\ na vedAnAM paribhavAnna shAthyena na mAyayA . mahatprApnoti puruSho brahma brahmaNi vindati .. 18..\\ kapila darsha.n cha paurNamAsaM cha agnihotraM cha dhImatAm . chAturmasyAni chaivAsa.nsteShu yaGYaH sanAtanaH .. 19..\\ anArambhAH sudhR^itayaH shuchayo brahma saMshritAH . brahmaNaiva sma te devA.nstarpayantyamR^itaiShiNaH .. 20..\\ sarvabhUtAtmabhUtasya sarvabhUtAni pashyataH . devApi mArge muhyanti apadasya padaiShiNaH .. 21..\\ chaturdvAraM puruSha.n chaturmukhaM chaturdhA chainamupayAnti nindA . bAhubhyA.n vAcha udarAdupasthAt teShA.n dvAraM dvArapAlo bubhUset .. 22..\\ nAkShairdIvyennAdadItAnya vittaM na vAyonIyasya shR^itaM pragR^ihNet . kruddho na chaiva prahareta dhImA.ns tathAsya tatpAni pAda.n suguptam .. 23..\\ nAkroshamarchhenna mR^iShA vadechcha na paishuna.n janavAdaM cha kuryAt . satyavrato mita bhAso.apramattas tathAsya vAgdvAramatho suguptam .. 24..\\ nAnAshanaH syAnna mahAshanaH syAd alolupaH sAdhubhirAgataH syAt . yAtrArthamAhAramihAdadIta tathAsya syAjjAtharI dvAraguptiH .. 25..\\ na vIra patnI.n vihareta nArIM na chApi nArImanR^itAvAhvayIta . bhAryA vrata.n hyAtmani dhArayIta tathAsya pastha dvAraguptirbhavet .. 26..\\ dvArANi yasya sarvANi suguptAni manIShiNaH . upasthamudaraM bAhU vAkchaturthI sa vai dvijaH .. 27..\\ moghAnyagupta dvArasya sarvANyeva bhavantyuta . ki.n tasya tapasA kAryaM ki.n yaGYena kimAtmanA .. 28..\\ anuttarIya vasanamanupastIrNa shAyinam . bAhUpadhAna.n shAmyanta.n taM devA brAhmaNaM viduH .. 29..\\ dvandvArAmeShu sarveShu ya eko ramate muniH . pareShAmananudhyAya.nsta.n devA brAhmaNa.n viduH .. 30..\\ yena sarvamidaM buddhaM prakR^itirvikR^itishcha yA . gatiGYaH sarvabhUtAnA.n taM devA brAhmaNa.n viduH .. 31..\\ abhaya.n sarvabhUtebhyaH sarveShAmabhayaM yataH . sarvabhUtAtmabhUto yasta.n devA brAhmaNa.n viduH .. 32..\\ nAntarenAnujAnanti vedAnA.n yatkriyAphalam . anuGYAya cha tatsarvamanyadrochayate.aphalam .. 33..\\ phalavanti cha karmANi vyuShTimanti dhruvANi cha . viguNAni cha pashyanti tathAnaikAntikAni cha .. 34..\\ guNAshchAtra sudurGYeyA GYAtAshchApi suduShkarAH . anuShThitAshchAntavanta iti tvamanupashyasi .. 35..\\ syuu yathA cha veda prAmAnya.n tyAgashcha saphalo yathA . tau panthAnAvubhau vyaktau bhagava.nstadbravIhi me .. 36..\\ kapila pratyakShamiha pashyanti bhavantaH satpathe sthitAH . pratyakSha.n tu kimatrAsti yadbhavanta upAsate .. 37..\\ syuu syUmarashmirahaM brahma~njiGYAsArthamihAgataH . shreyaH kAmaH pratyavochamArjavAnna vivakShayA . ima.n cha saMshayaM ghoraM bhagavAnprabravItu me .. 38..\\ pratyakShamiha pashyanto bhavantaH satpathe sthitAH . kimatra pratyakShatamaM bhavanto yadupAsate . anyatra tarka shAstrebhya AgamAchcha yathAgamam .. 39..\\ Agamo vedavAdastu tarka shAstrANi chAgamaH . yathAgamamupAsIta Agamastatra sidhyati . siddhiH pratyakSharUpA cha dR^ishyatyAgamanishchayAt .. 40..\\ naurvAvIva nibaddhA hi srotasA sanibandhanA . hriyamANA katha.n vipra kubuddhI.nstArayiShyati . etadbravItu bhagavAnupapanno.asmyadhIhi bhoH .. 41..\\ naiva tyAgI na santuShTo nAshoko na nirAmayaH . na nirvivitso nAvR^ittasnApavR^itto.asti kash chana .. 42..\\ bhavanto.api cha hR^iShyanti shochanti cha yathA vayam . indriyArthAshcha bhavatA.n samAnAH sarvajantuShu .. 43..\\ eva.n chaturNA.n varNAnAmAshramANAM pravR^ittiShu . ekamAlambamAnAnAM nirnaye kiM nirAmayam .. 44..\\ kapila yadyadAcharate shAstramatha sarvapravR^ittiShu . yasya yatra hyanuShThAna.n tatra tatra nirAmayam .. 45..\\ sarvaM pAvayate GYAna.n yo GYAnaM hyanuvartate . GYAnAdapetya yA vR^ittiH sA vinAshayati prajAH .. 46..\\ bhavanto GYAnino nitya.n sarvatashcha nirAgamAH . aikAtmyaM nAma kashchiddhi kadA chidabhipadyate .. 47..\\ shAstra.n hyabuddhvA tattvena ke chidvAdabalA janAH . kAmadveShAbhibhUtatvAdaha~NkAravasha.n gatAH .. 48..\\ yAthAtathyamaviGYAya shAstrANA.n shAstradasyavaH . brahma stenA nirArambhA apakva matayo.ashivAH .. 49..\\ vaiguNyameva pashyanti na guNAnanuyu~njate . teShA.n tamaH sharIrANAM tama eva parAyanam .. 50..\\ yo yathA prakR^itirjantuH prakR^iteH syAdvashAnugaH . tasya dveShashcha kAmashcha krodho dambho.anR^itaM madaH . nityamevAbhivartante guNAH prakR^itisambhavAH .. 51..\\ etadbuddhyAnupashyantaH santyajeyuH shubhAshubham . parA.n gatimabhIpsanto yatayaH sa.nyame ratAH .. 52..\\ zyuu sarvametanmayA brahma~nshAstrataH parikIrtitam . na hyaviGYAya shAtrArthaM pravartante pravR^ittayaH .. 53..\\ yaH kashchinnyAyya AchAraH sarva.n shAstramiti shrutiH . yadanyAyyamashAstra.n tadityeShA shrUyate shrutiH .. 54..\\ na pravR^ittirR^ite shAstrAtkA chidastIti nishchayaH . yadanyadvedavAdebhyastadashAstramiti shrutiH .. 55..\\ shAstrAdapetaM pashyanti bahavo vyaktamAninaH . shAstradoShAnna pashyanti iha chAmutra chApare . aviGYAna hatapraGYA hInapraGYAstamovR^itAH .. 56..\\ shakya.n tvekena muktena kR^itakR^ityena sarvashaH . piNDa mAtra.n vyapAshritya charituM sarvatodisham . vedavAda.n vyapAshritya mokSho.astIti prabhAsitum .. 57..\\ ida.n tu duShkaraM karma kuTumbamabhisaMshritam . dAnamadhyayana.n yaGYaH prajA santAnamArjavam .. 58..\\ yadyetadeva.n kR^itvApi na vimokSho.asti kasya chit . dhikkartAra.n cha kAryaM cha shramashchAyaM nirarthakaH .. 59..\\ nAstikyamanyathA cha syAdvedAnAM pR^iShThataH kriyA . etasyAnantyamichchhAmi bhagava~nshrotuma~njasA .. 60..\\ tathya.n vadasva me brahmannupasanno.asmyadhIhi bhoH . yathA te vidito mokShastathechchhAmyupashikShitum .. 61..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 262} kapila vedAH pramAna.n lokAnAM na vedAH pR^iShThataH kR^itAH . dve brahmaNI veditavye shabdabrahma para.n cha yat . shabdabrahmaNi niShNAtaH paraM brahmAdhigachchhati .. 1..\\ sharIrametatkurute yadvede kurute tanum . kR^itashuddha sharIro hi pAtraM bhavati brAhmaNaH .. 2..\\ Anantyamanuyuknte yaH karmaNA tadbravImi te . nirAgamamanaitihyaM pratyakSha.n lokasAkShikam .. 3..\\ dharma ityeva ye yaGYAnvitanvanti nirAshiShaH . utpanna tyAgino.alubdhAH kR^ipAsUyAvivArjitAH . dhanAnAmeSha vai panthAstIrtheShu pratipAdanam .. 4..\\ anAshritAH pApakR^ityAH kadA chitkarma yonitaH . manaHsa~Nkalpasa.nsiddhA vishuddhaGYAnanishchayAH .. 5..\\ akrudhyanto.anasUyanto niraha~NkAra matsarAH . GYAnaniShThAstrishuklAshcha sarvabhUtahite ratAH .. 6..\\ AsangR^ihasthA bhUyiShThamavyutkrAntAH svakarmasu . rAjAnashcha tathAyuktA brAhmaNAshcha yathAvidhi .. 7..\\ samA hyArjavasampannAH santuShTA GYAnanishchayAH . pratyakShadharmAH shuchayaH shraddadhAnAH parAvare .. 8..\\ purastAdbhAvitAtmAno yathAvachcharitavratAH . charanti dharma.n kR^ichchhre.api durge chaivAdhisa.nhatAH .. 9..\\ sa.nhatya dharma.n charatAM purAsItsukhameva tat . teShAM nAsIdvidhAtavyaM prAyashchitta.n kadA chana .. 10..\\ satya.n hi dharmamAsthAya durAdharShatamA matAH . na mAtrAmanurudhyante na dharmachhalamantataH .. 11..\\ ya eva prathamaH kalpastamevAbhyAcharansaha . asyA.n sthitau sthitAnAM hi prAyashchittaM na vidyate . durbalAtmana utpannaM prAyashchittamiti shrutiH .. 12..\\ yata eva.nvidhA viprAH purANA yaGYavAhanAH . traividya vR^iddhAH shuchayo vR^ittavanto yashasvinaH . yajanto.aharaharyaGYairnirAshIrbandhanA budhAH .. 13..\\ teShA.n yaGYAshcha vedAshcha karmANi cha yathAgamam . AgamAshcha yathAkAla.n sa~NkalpAshcha yathA vratam .. 14..\\ apetakAmakrodhAnAM prakR^ityA saMshitAtmanAm . R^ijUnA.n shama nityAnAM sthitAnAM sveShu karmasu . sarvamAnantyamevAsIditi naH shAshvatI shrutiH .. 15..\\ teShAmadInasattvAnA.n dushcharAchAra karmaNAm . svakarmabhiH sa.nvR^itAnA.n tapo ghoratvamAgatam .. 16..\\ ta.n sadAchAramAshvaryaM purANaM shAshvata.n dhruvam . ashaknuvadbhishcharitu.n kiM chiddharmeShu sUchitam .. 17..\\ nirApaddharma AchArastvapramAdo.aparAbhavaH . sarvavarNeShu yatteShu nAsItkashchidvyatikramaH .. 18..\\ dharmameka.n chatuShpAdamAshritAste nararShabhAH . ta.n santo vidhivatprApya gachchhanti paramA.n gatim .. 19..\\ gR^ihebhya eva niShkramya vanamanye samAshritAH . gR^ihamevAbhisaMshritya tato.anye brahmachAriNaH .. 20..\\ dharmameta.n chatuShpAdamAshramaM brAhmaNA viduH . AnantyaM brahmaNaH sthAnaM brAhmaNA nAma nishchayaH .. 21..\\ ata eva.nvidhA viprAH purANA dharmachAriNaH . ta ete divi dR^ishyante jyotirbhUtA dvijAtayaH .. 22..\\ nakShatrANIva dhiShnyeShu bahavastArakA gaNAH . AnantyamupasamprAptAH santoShAditi vaidikam .. 23..\\ yadyAgachchhanti sa.nsAraM punaryiniShu tAdR^ishAH . na lipyante pApakR^ityaiH kadA chitkarma yonitaH .. 24..\\ eva.n yukto brAhmaNaH syAdanyo brAhmaNako bhavet . karmaiva puruShasyAha shubha.n vA yadi vAshubham .. 25..\\ evaM pakvakasAyAnAmAnantyena shrutena cha . sarvamAnantyamevAsIdevaM naH shAshvatI shrutiH .. 26..\\ teShAmapetatR^iShNAnAM nirniktAnA.n shubhAtmanAm . chaturtha aupaniShado dharmaH sAdhAraNaH smR^itaH .. 27..\\ sa siddhaiH sAdhyate nityaM brAhmaNairniyatAtmabhiH . santoSha mUlastyAgAtmA GYAnAdhiShThAnamuchyate .. 28..\\ apavarga gatirnityo yati dharmaH sanAtanaH . sAdhAraNaH kevalo vA yathAbalamupAsyate .. 29..\\ gachchhato gachchhataH kShema.n durbalo.atrAvasIdati . brahmaNaH padamanvichchhansa.nsArAnmuchyate shuchiH .. 30..\\ syuu ye bhu~njate ye dadate yajante.adhIyate cha ye . mAtrAbhirdharmalabdhAbhirye vA tyAga.n samAshritAH .. 31..\\ eteShAM pretya bhAve tu katamaH svargajittamaH . etadAchakShva me brahmanyathAtathyena pR^ichchhataH .. 32..\\ kap parigrahAH shubhAH sarve guNato.abhyudayAsh cha ye . na tu tyAgasukhaM prAptA etattvamapi pashyasi .. 33..\\ syuu bhavanto GYAnaniShThA vai gR^ihasthAH karma nishchayAH . AshramANA.n cha sarveShAM niShThAyAm aikyamuchyate .. 34..\\ ekatve cha pR^ithaktve cha visheSho nAnya uchyate . tadyathAvadyathAnyAyaM bhagavAnprabravItu me .. 35..\\ kap sharIrapaktiH karmANi GYAna.n tu paramA gatiH . pakve kasAye vamanai rasaGYAne na tiShThati .. 36..\\ AnR^isha.nsya.n kShamA shAntirahi.nsA satyamArjavam . adroho nAbhimAnashcha hrIstitikShA shamastathA .. 37..\\ panthAno brahmaNastvete etaiH prApnoti yatparam . tadvidvAnanubudhyeta manasA karma nishchayam .. 38..\\ yA.n viprAH sarvataH shAntA vishuddhA GYAnanishchayAH . gati.n gachchhanti santuShTAstAmAhuH paramAM gatim .. 39..\\ vedAMshcha veditavya.n cha viditvA chayathA sthiti . eva.n vedavidityAhurato.anyo vAtaretakaH .. 40..\\ sarva.n vidurvedavido vede sarvaM pratiShThitam . vede hi niShThA sarvasya yadyadasti cha nAsti cha .. 41..\\ eShaiva niShThA sarvasya yadyadasti chanAsti cha . etadanta.n cha madhyaM cha sachchAsachcha vijAnataH .. 42..\\ samasta tyAga ityeva.n shama ityeva niShThitaH . santoSha ityatra shubhamapavarge pratiShThitam .. 43..\\ R^ita.n satyaM viditaM veditavyaM sarvasyAtmA ja~Ngama.n sthAvara.n cha . sarva.n sukhaM yachchhivamuttama.n cha brahmAvyaktaM prabhavashchAvyayash cha .. 44..\\ tejaH kShamA shAntiranAmaya.n shubhaM tathAvidha.n vyoma sanAtana.n dhruvam . etaiH shabdairgamyate buddhinetrais tasmai namo brahmaNe brAhmaNAya .. 45..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 263} y dharmamartha.n cha kAmaM cha vedAH sha.nsanti bhArata . kasya lAbho vishiShTo.atra tanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii atra te vartayiShyAmi itihAsaM purAtanam . kuNDa dhAreNa yatprItyA bhaktAyopakR^itaM purA .. 2..\\ adhano brAhmaNaH kashchitkAmAddharmamavaikShata . yaGYArtha.n sa tato.arthArthI tapo.atapyata dAruNam .. 3..\\ sa nishchayamatho kR^itvA pUjayAmAsa devatAH . bhaktyA na chaivAdhyagachchhaddhana.n sampUjya devatAH .. 4..\\ tatashchintAM punaH prAptaH katamaddaivataM nu tat . yanme drutaM prasIdeta mAnuShairajadI kR^itam .. 5..\\ atha saumyena vapuShA devAnucharamantike . pratyapashyajjaladhara.n kundadhAramavasthitam .. 6..\\ dR^iShTvaiva taM mahAtmAna.n tasya bhaktirajAyata . ayaM me dhAsyati shreyo vapuretaddhi tAdR^isham .. 7..\\ saMnikR^iShTashcha devasya na chAnyairmAnuShairvR^itaH . eSha me dAsyati dhanaM prabhUta.n shIghrameva cha .. 8..\\ tato dhUpaishcha gandhaishcha mAlyairuchchAvachairapi . balibhirvividhaishchApi pUjayAmAsa ta.n dvijaH .. 9..\\ tataH svalpena kAlena tuShTo jaladharastadA . tasyopakAre niyatAmimA.n vAchamuvAcha ha .. 10..\\ brahmaghne cha surApe cha chore bhagnavrate tathA . niShkR^itirvihitA sadbhiH kR^itaghne nAsti niShkR^itiH .. 11..\\ AshAyAstanayo.adharmaH krodho.asUyA sutaH smR^itaH . putro lobho nikR^ityAstu kR^itaghno nArhati prajAm .. 12..\\ tataH sa brAhmaNaH svapne kundadhArasya tejasA . apashyatsarvabhUtAni kusheShu shayitastadA .. 13..\\ shamena tapasA chaiva bhaktyA cha nirupaskR^itaH . shuddhAtmA brAhmaNo rAtrau nidarshanamapashyata .. 14..\\ manibhadra.n sa tatrastha.n devatAnAM mahAdyutim . apashyata mahAtmAna.n vyAdishantaM yudhiShThira .. 15..\\ tatra devAH prayachchhanti rAjyAni cha dhanAni cha . shubhaiH karmabhirArabdhAH prachchhidantyashubheShu cha .. 16..\\ pashyatAmatha yakShANA.n kundadhAro mahAdyutiH . niShpatya patito bhUmau devAnAM bharatarShabha .. 17..\\ tatastu devavachanAnmanibhadro mahAyashaH . uvAcha patitaM bhUmau kundadhAra kimiShyate .. 18..\\ kundadhara yadi prasannA devA me bhakto.ayaM brAhmaNo mama . asyAnugrahamichchhAmi kR^ita.n kiM chitsukhodayam .. 19..\\ bhii tatastaM manibhadrastu punarvachanamabravIt . devAnAmeva vachanAtkundadhAraM mahAdyutim .. 20..\\ uttiShThottiShTha bhadra.n te kR^itakAryaH sukhI bhava . yAvaddhanaM prArthayate brAhmaNo.aya.n sakhA tava . devAnA.n shAsanAttAvadasa~Nkhyeya.n dadAmyaham .. 21..\\ vichArya kundadhArastu mAnuShya.n chalamadhruvam . tapase matimAdhatta brAhmaNasya yashasvinaH .. 22..\\ ku nAha.n dhanAni yAchAmi brAhmaNAya dhanaprada . anyamevAhamichchhAmi bhaktAyAnugraha.n kR^itam .. 23..\\ pR^ithivI.n ratra pUrNAM vA mahadvA dhanasa~ncayam . bhaktAya nAhamichchhAmi bhavedeSha tu dhArmikaH .. 24..\\ dharme.asya ramatAM buddhirdharma.n chaivopajIvatu . dharmapradhAno bhavatu mamaiSho.anugraho mataH .. 25..\\ manibhadra yadA dharmaphala.n rAjyaM sukhAni vividhAni cha . phalAnyevAyamashnAtu kAyakleshavivarjitaH .. 26..\\ bhii tatastadeva bahushaH kundadhAro mahAyashaH . abhyAsamakaroddharme tatastuShTAsya devatAH .. 27..\\ mani prItAste devatAH sarvA dvijasyAsya tathaiva cha . bhaviShyatyeSha dharmAtmA dharme chAdhAsyate matiH .. 28..\\ bhii tataH prIto jaladharaH kR^itakAryo yudhiShThira . IpsitaM manaso labdhvA varamanyaiH sudurlabham .. 29..\\ tato.apashyata chIrANi sUkShmANi dvijasattamaH . pArshvato.abhyAgato nyastAnyatha nirvedamAgataH .. 30..\\ braa ayaM na sukR^ita.n vetti ko nvanyo vetsyate kR^itam . gachchhAmi vanamevAha.n vara.n dharmeNa jIvitum .. 31..\\ bhii nirvedAddevatAnA.n cha prasAdAtsa dvijottamaH . vanaM pravishya sumahattapa ArabdhavA.nstadA .. 32..\\ devatAtithisheSheNa phalamUlAshano dvijaH . dharme chApi mahArAja ratirasyAbhyajAyata .. 33..\\ tyaktvA mUlaphala.n sarvaM parNAhAro.abhavaddvijaH . parNa.n tyaktvA jalAhArastadAsIddvijasattamaH .. 34..\\ vAyubhakShastataH pashchAdbahUnvarShagaNAnabhUt . na chAsya kShIyate prANastadadbhutamivAbhavat .. 35..\\ dharme cha shraddadhAnasya tapasyugre cha vartataH . kAlena mahatA tasya divyA dR^iShTirajAyata .. 36..\\ tasya buddhiH prAdurAsIdyadi dadyAM mahaddhanam . tuShTaH kasmai chidevAhaM na mithyA vAgbhavenmama .. 37..\\ tataH prahR^iShTavadano bhUya ArabdhavA.nstapaH . bhUyashchAchintayatsiddho yatpara.n so.abhyapadyata .. 38..\\ yadi dadyAmaha.n rAjya.n tuShTo vai yasya kasya chit . sa bhavedachirAdrAjA na mityA vAgbhavenmama .. 39..\\ tasya sAkShAtkundadhAro darshayAmAsa bhArata . brAhmaNasya tapoyogAtsauhR^idenAbhichoditaH .. 40..\\ samAgamya sa tenAtha pUjA.n chakre yathAvidhi . brAhmaNaH kundadhArasya vismitashchAbhavannR^ipa .. 41..\\ tato.abravItkundadhAro divya.n te chakShuruttamam . pashya rAGYA.n gati.n vipra lokAMshchAvekSha chakShuShA .. 42..\\ tato rAGYA.n sahasrANi magnAni niraye tadA . dUrAdapashyadvipraH sa divyayuktena chakShuShA .. 43..\\ ku mAM pUjayitvA bhAvena yadi tva.n duHkhamApnuyAH . kR^itaM mayA bhavetki.n te kash cha te.anugraho bhavet .. 44..\\ pashya pashya cha bhUyastva.n kAmAnichchhetkathaM naraH . svargadvAra.n hi sa.nruddhaM mAnuSheShu visheShataH .. 45..\\ bhii tato.apashyatsa kAma.n cha krodha.n lobhaM bhayaM madam . nidrA.n tandrIM tathAlasyamAvR^itya puruShAnsthitAn .. 46..\\ ku etairlokAH susa.nruddhA devAnAM mAnuShAdbhayam . tathaiva devavachanAdvighna.n kurvanti sarvashaH .. 47..\\ na devairananuGYAtaH kashchidbhavati dhArmikaH . eSha shakto.asi tapasA rAjya.n dAtuM dhanAni cha .. 48..\\ bhii tataH papAta shirasA brAhmaNastoyadhAriNe . uvAcha chaina.n dharmAtmA mAhAnme.anugrahaH kR^itaH .. 49..\\ kAmalobhAnubandhena purA te yadasUyitam . mayA snehamaviGYAya tatra me kShantumarhasi .. 50..\\ kShAntameva mayetyuktvA kundadhAro dvijarShabham . sampariShvajya bAhubhyA.n tatraivAntaradhIyata .. 51..\\ tataH sarvAnimA.NllokAnbrAhmaNo.anuchachAra ha . kundadhAra prasAdena tapasA yojitaH purA .. 52..\\ vihAyasA cha gamana.n tathA sa~NkalpitArthatA . dharmAchchhaktyA tathA yogAdyA chaiva paramA gatiH .. 53..\\ devatA brAhmaNAH santo yakShA mAnuShachAraNAH . dhArmikAnpUjayantIha na dhanAdhyAnna kAminaH .. 54..\\ suprasannA hi te devA yatte dharme ratA matiH . dhane sukhakalA kA chiddharme tu parama.n sukham .. 55..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 264} y bahUnA.n yaGYatapasAmekArthAnAM pitAmaha . dharmArthaM na sukhArthArtha.n katha.n yaGYaH samAhitaH .. 1..\\ bhii atra te vartayiShyAmi nAradenAnukIrtitam . u~nchhavR^itteH purAvR^itta.n yaGYArthe brAhmaNasya ha .. 2..\\ rAstre dharmottare shreShThe vidarbheShvabhavaddvijaH . u~nchhavR^ittirR^iShiH kashchidyaGYe yaGYa.n samAdadhe .. 3..\\ shyAmAkamashana.n tatra sUryapatnI suvarchalA . tikta.n cha virasa.n shAkaM tapasA svAdutAM gatam .. 4..\\ upagamya vane pR^ithvI.n sarvabhUtavihi.nsayA . api mUlaphalairijyo yaGYaH svargyaH parantapa .. 5..\\ tasya bhAryA vratakR^ishA shuchiH puShkara chAriNI . yaGYapatnItvamAnItA satyenAnuvidhIyate . sA tu shApaparitrastA na svabhAvAnuvartinI .. 6..\\ mayUrajIrNa parNAnA.n vastra.n tasyAshcha parNinAm . akAmAyAH kR^ita.n tatra yaGYe hotrAnumArgataH .. 7..\\ shukrasya punarAjAtirapadhyAnAdadharmavit . tasminvane samIpastho mR^igo.abhUtsahachArikaH . vacho bhirabravItsatya.n tvayA duShkR^itakaM kR^itam .. 8..\\ yadi mantrA~NgahIno.aya.n yaGYo bhavati vaikR^itaH . mAM bhoH prakShipa hotre tva.n gachchha svargamatandritaH .. 9..\\ tatastu yaGYe sAvitrI sAkShAtta.n saMnyamantrayat . nimantrayantI pratyuktA na hanyA.n sahavAsinam .. 10..\\ evamuktA nivR^ittA sA praviShTA yaGYapAvakam . kiM nu dushcharita.n yaGYe didR^ikShuH sA rasAtalam .. 11..\\ sA tu baddhA~njali.n satyamayAchaddhariNaM punaH . satyena sampariShvajya sandiShTo gamyatAm iti .. 12..\\ tataH sa hariNo gatvA padAnyastau nyavartata . sAdhu hi.nsaya mA.n satyahato yAsyAmi sadgatim .. 13..\\ pashya hyapsaraso divyA mayA dattena chakShuShA . vimAnAni vichitrANi gandharvANAM mahAtmanAm .. 14..\\ tataH suruchira.n dR^iShTvA spR^ihA lagnena chakShuShA . mR^igamAlokya hi.nsAyA.n svargavAsaM samarthayat .. 15..\\ sa tu dharmo mR^igo bhUtvA bahuvarShoShito vane . tasya niShkR^itimAdhatta na hyasau yaGYasa.nvidhiH .. 16..\\ tasya tena tu bhAvena mR^igahi.nsAtmanastadA . tapo mahatsamuchchhinna.n tasmAddhi.nsA na yaGYiyA .. 17..\\ tatastaM bhagavAndharmo yaGYa.n yAjayata svayam . samAdhAna.n cha bhAryAyA lebhe sa tapasA param .. 18..\\ ahi.nsA sakalo dharmo hi.nsA yaGYe.asamAhitA . satya.n te.ahaM pravakShyAmi yo dharmaH satyavAdinAm .. 19..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 265} y kathaM bhavati pApAtmA katha.n dharmaM karoti vA . kena nirvedamAdatte mokSha.n vA kena gachchhati .. 1..\\ bhii viditAH sarvadharmAste sthityarthamanupR^ichchhasi . shR^iNu mokSha.n sanirvedaM pApa.n dharmaM cha mUlataH .. 2..\\ viGYAnArtha.n hi pa~nchAnAmichchhA pUrvaM pravartate . prApya tA~njAyate kAmo dveSho vA bharatarShabha .. 3..\\ tatastadartha.n yatate karma chArabhate punaH . iShTAnA.n rUpagandhAnAmabhyAsa.n cha chikIrShati .. 4..\\ tato rAgaH prabhavati dveShash cha tadanantaram . tato lobhaH prabhavati mohash cha tadanantaram .. 5..\\ lobhamohAbhibhUtasya rAgadveShAnvitasya cha . na dharme jAyate buddhirvyAjAddharma.n karoti cha .. 6..\\ vyAjena charato dharmamarthavyAjo.api rochate . vyAjena sidhyamAneShu dhaneShu kurunandana .. 7..\\ tatraiva kurute buddhi.n tataH pApaM chikIrShati . suhR^idbhirvAryamANo.api paNDitaishchApi bhArata .. 8..\\ uttaraM nyAyasambaddhaM bravIti vidhiyojitam . adharmastrividhastasya vardhate rAgamohajaH .. 9..\\ pApa.n chintayate chaiva prabravIti karoti cha . tasyAdharmapravR^ittasya doShAnpashyanti sAdhavaH .. 10..\\ ekashIlAshcha mitratvaM bhajante pApakarmiNaH . sa neha sukhamApnoti kuta eva paratra vai .. 11..\\ evaM bhavati pApAtmA dharmAtmAna.n tu me shR^iNu . yathA kushaladharmA sa kushalaM pratipadyate .. 12..\\ ya etAnpraGYayA doShAnpUrvamevAnupashyati . kushalaH sukhaduHkhAnA.n sAdhUMshchApyupasevate .. 13..\\ tasya sAdhu samAchArAdabhyAsAchchaiva vardhate . praGYA dharme cha ramate dharma.n chaivopajIvati .. 14..\\ so.atha dharmAdavApteShu dhaneShu kurute manaH . tasyaiva si~nchate mUla.n guNAnpashyati yatra vai .. 15..\\ dharmAtmA bhavati hyevaM mitra.n cha labhate shubham . sa mitra dhanalAbhAttu pretya cheha cha nandati .. 16..\\ shabde sparshe tathArUpe rase gandhe cha bhArata . prabhutva.n labhate janturdharmasyaitatphalaM viduH .. 17..\\ sa dharmasya phala.n labdhvA na tR^ipyati yudhiShThira . atR^ipyamANo nirvedamAdatte GYAnachakShuShA .. 18..\\ praGYA chakShuryadA kAme doShamevAnupashyati . virajyate tadA kAmAnna cha dharma.n vimu~nchati .. 19..\\ sarvatyAge cha yatate dR^iShTvA loka.n kShayAtmakam . tato mokShAya yatate nAnupAyAdupAyataH .. 20..\\ shanairnirvedamAdatte pApa.n karma jahAti cha . dharmAtmA chaiva bhavati mokSha.n cha labhate param .. 21..\\ etatte kathita.n tAta yanmAM tvaM paripR^ichchhasi . pApa.n dharmaM tathA mokShaM nirvedaM chaiva bhArata .. 22..\\ tasmAddharme pravartethAH sarvAvastha.n yudhiShThira . dharme sthitAnA.n kaunteya siddhirbhavati shAshvatI .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 266} y mokShaH pitAmahenokta upAyAnnAnupAyataH . tamupAya.n yathAnyAyaM shrotumichchhAmi bhArata .. 1..\\ bhii tvayyevaitanmahAprAGYa yuktaM nipuna darshanam . yadupAyena sarvArthAnnityaM mR^igayase.anagha .. 2..\\ karaNe ghatasya yA buddhirghatotpattau na sAnagha . eva.n dharmAbhyupAyeShu nAnyaddharmeShu kAraNam .. 3..\\ pUrve samudre yaH panthA na sa gachchhati pashchimam . ekaH panthA hi mokShasya tanme vistarataH shR^iNu .. 4..\\ kShamayA krodhamuchchhindyAtkAma.n sa~NkalpavarjanAt . sattvasa.nsevanAddhIro nidrAm uchchhetumarhati .. 5..\\ apramAdAdbhaya.n rakShechchhvAsa.n kShetraGYashIlanAt . ichchhA.n dveShaM cha kAmaM cha dhairyeNa vinivartayet .. 6..\\ bhramaM pramohamAvartamabhyAsAdvinivartayet . nidrA.n cha pratibhAM chaiva GYAnAbhyAsa na tattvavit .. 7..\\ upadravA.nstathA rogAnhitajIrNa mitAshanAt . lobhaM moha.n cha santoShAdviShayA.nstattvadarshanAt .. 8..\\ anukroShAdadharma.n cha jayeddharmamupekShayA . AyatyA cha jayedAshAmartha.n sa~NgavivarjanAt .. 9..\\ anityatvena cha sneha.n kShudha.n yogena paNDitaH . kAruNyenAtmano mAna.n tR^iShNAM cha paritoShataH .. 10..\\ utthAnena jayettandrI.n vitarkaM nishchayAjjayet . maunena bahu bhAsya.n cha shauryeNa cha bhayaM jayet .. 11..\\ yachchhedvA~NmanasI buddhyA tA.n yachchhejGYAnachakShuShA . GYAnamAtmA mahAnyachchhetta.n yachchhechchhAntirAtmanaH .. 12..\\ tadetadupashAntena boddhavya.n shuchi karmaNA . yogadoShAnsamuchchhidya pa~ncha yAnkavayo viduH .. 13..\\ kAma.n krodhaM cha lobhaM cha bhaya.n svapnaM cha pa~nchamam . parityajya niSheveta tathemAnyogasAdhanAn .. 14..\\ dhyAnamadhyayana.n dAna.n satyaM hrIrArjavaM kShamA . shauchamAhArataH shuddhirindriyANA.n cha sa.nyamaH .. 15..\\ etairvivardhate tejaH pApmAnamapahanti cha . sidhyanti chAsya sa~NkalpA viGYAna.n cha pravartate .. 16..\\ dhUtapApaH sa tejasvI laghvAhAro jitendriyaH . kAmakrodhau vashe kR^itvA ninIsedbrahmaNaH padam .. 17..\\ amUDhatvamasa~Ngitva.n kAmakrodhavivarjanam . adainyamanudIrNatvamanudvego vyavasthitiH .. 18..\\ eSha mArgo hi mokShasya prasanno vimalaH shuchiH . tathA vAkkAyamanasAM niyamaH kAmato.anyathA .. 19..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 267} bhii atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . nAradasya cha sa.nvAda.n devalasyAsitasya cha .. 1..\\ AsIna.n devala.n vR^iddhaM buddhvA buddhimatAM varaH . nAradaH paripaprachchha bhUtAnAM prabhavAbhyayam .. 2..\\ kutaH sR^iShTamida.n vishvaM brahmansthAvaraja~Ngamam . pralaye cha kamabhyeti tadbhavAnprabravItu me .. 3..\\ asita yebhyaH sR^ijati bhUtAni kAlo bhAvaprachoditaH . mahAbhUtAni pa~ncheti tAnyAhurbhUtachintakAH .. 4..\\ tebhyaH sR^ijati bhUtAni kAla AtmaprachoditaH . etebhyo yaH paraM brUyAdasadbrUyAdasaMshayam .. 5..\\ viddhi nArada pa~nchaitA~nshAshvatAnachalAndhruvAn . mahatastejaso rAshInkAlaShaShThAnsvabhAvataH .. 6..\\ ApashchaivAntarikSha.n cha pR^ithivI vAyupAvakau . asiddhiH parametebhyo bhUtebhyo muktasaMshayam .. 7..\\ nopapattyA na vA yuktyA tvasadbrUyAdasaMshayam . vettha tAnabhinirvR^ittAnsa ete yasya rAshayaH .. 8..\\ pa~nchaiva tAni kAlashcha bhAvAbhAvau cha kevalau . astau bhUtAni bhUtAnA.n shAshvatAni bhavApyayau .. 9..\\ abhAvAdbhAviteShveva tebhyash cha prabhavantyapi . vinasto.api cha tAnyeva janturbhavati pa~nchadhA .. 10..\\ tasya bhUmimayo dehaH shrotramAkAshasambhavam . sUryashchakShurasurvAyuradbhyastu khalu shonitam .. 11..\\ chakShuShI nAsikA karNau tvagjihveti cha pa~nchamI . indriyANIndriyArthAnA.n GYAnAni kavayo viduH .. 12..\\ darshana.n shravaNa.n ghrANaM sparshanaM rasanaM tathA . upapattyA guNAnviddhi pa~ncha pa~nchasu pa~nchadhA .. 13..\\ rUpa.n gandho rasaH sparshaH shabdashchaivAtha tadguNAH . indriyairupalabhyante pa~nchadhA pa~ncha pa~nchabhiH .. 14..\\ rUpa.n gandha.n rasaM sparshaM shabdaM chaitA.nstu tadguNAn . indriyANi na budhyante kShetraGYastaistu budhyate .. 15..\\ chittamindriyasa~NghAtAtpara.n tasmAtparaM manaH . manasastu parA buddhiH kShetraGYo buddhitaH param .. 16..\\ pUrva.n chetayate janturindriyairviShayAnpR^ithak . vichArya manasA pashchAdatha buddhyA vyavasyati . indriyaurupalabdhArthAnsarvAnyastvadhyavasyati .. 17..\\ chittamindriyasa~NghAtaM mano buddhi.n tathAstamIm . astau GYAnendriyANyAhuretAnyadhyAtmachintakAH .. 18..\\ pAni pAda.n cha pAyushcha mehanaM pa~nchamaM mukham . iti saMshabdyamAnAni shR^iNu karmendriyANyapi .. 19..\\ jalpanAbhyavahArArthaM mukhamindriyamuchyate . gamanendriya.n tathA pAdau karmaNaH karaNe karau .. 20..\\ pAyUpasthau visargArthamindriye tulyakarmaNI . visarge cha purIsasya visarge chAbhikAmike .. 21..\\ bala.n sasthaM sa etAni vAchA samyagyathAgamam . GYAnacheShTendriya guNAH sarve saMshabditA mayA .. 22..\\ indriyANA.n svakarmabhyaH shramAduparamo yadA . bhavatIndriya saMnyAsAdatha svapiti vai naraH .. 23..\\ indriyANA.n vyuparame mano.anuparataM yadi . sevate viShayAneva tadvidyAtsvapnadarshanAt .. 24..\\ sAttvikAshchaiva ye bhAvAstathA rAjasa tAmasAH . karma yuktAnprasha.nsanti sAttvikAnitarA.nstathA .. 25..\\ AnandaH karmaNA.n siddhiH pratipattiH parA gatiH . sAttvikasya nimittAni bhAvAnsaMshrayate smR^itiH .. 26..\\ jantuShvekatameShvevaM bhAvA ye vidhimAsthitAH . bhAvayorIpsitaM nityaM pratyakShagamana.n dvayoH .. 27..\\ indriyANi cha bhAvAshcha guNAH saptadasha smR^itAH . teShAmastAdasho dehI yaH sharIre sa shAshvataH .. 28..\\ atha vA sasharIrAste guNAH sarve sharIriNAm . saMshritAstadviyoge hi sasharIrA na santi te .. 29..\\ atha vA saMnipAto.aya.n sharIraM pA~nchabhautikam . etashcha dasha chAstau cha guNAH saha sharIriNAm . UShmanA saha viMsho vA sa~NghAtaH pA~nchabhautikaH .. 30..\\ mahAnsandhArayatyetachchharIra.n vAyunA saha . tasyAsya bhAvayuktasya nimitta.n dehabhedane .. 31..\\ yathaivotpadyate ki.n chitpa~nchatvaM gachchhate tathA . puNyapApavinAshAnte puNyapApasamIritam . deha.n vishati kAlena tato.aya.n karma sambhavam .. 32..\\ hitvA hitvA hyayaM praiti dehAddeha.n kR^itAshrayaH . kAlasa~ncoditaH kShetrI vishIrNAdvA gR^ihAdgR^iham .. 33..\\ tatra naivAnutapyante prAGYA nishchita nishchayAH . kR^ipaNAstvanutapyante janAH sambandhimAninaH .. 34..\\ na hyaya.n kasya chitkashchinnAsya kash chana vidyate . bhavatyeko hyayaM nitya.n sharIre sukhaduHkhabhAj .. 35..\\ naiva sa~njAyate janturna cha jAtu vipadyate . yAti dehamayaM bhuktvA kadA chitparamA.n gatim .. 36..\\ puNyapApamaya.n dehaM kShapayankarma sa~ncayAt . kShINadehaH punardehI brahmatvamupagachchhati .. 37..\\ puNyapApakShayArtha.n cha sA~Nkhya.n GYAnaM vidhIyate . tatkShaye hyasya pashyanti brahma bhAve parA.n gatim .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 268} y bhrAtaraH pitarA putrA GYAtayaH suhR^idastathA . arthahetorhatAH krUrairasmAbhiH pApabuddhibhiH .. 1..\\ yeyamarthodbhavA tR^iShNA kathametAM pitAmaha . nivartayema pApa.n hi tR^iShNayA kAritA vayam .. 2..\\ bhii atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gIta.n videharAjena mAndavyAyAnupR^ichchhate .. 3..\\ susukhaM bata jIvAmi yasya me nAsti ki.n chana . mithilAyAM pradIptAyAM na me dahyati ki.n chana .. 4..\\ arthAH khalu samR^iddhA hi bAdha.n duHkha.n vijAnatAm . asamR^iddhAstvapi sadA mohayantyavichakShaNAn .. 5..\\ yachcha kAmasukha.n loke yachcha divyaM mahatsukham . tR^iShNA kShayasukhasyaite nArhataH sodashI.n kalAm .. 6..\\ yathaiva shR^i~Nga.n goH kAle vardhamAnasya vardhate . tathaiva tR^iShNA vittena vardhamAnena vardhate .. 7..\\ ki.n chideva mamatvena yadA bhavati kalpitam . tadeva paritApAya nAshe sampadyate punaH .. 8..\\ na kAmAnanurudhyeta duHkha.n kAmeShu vai ratiH . prApyArthamupayu~njIta dharme kAma.n vivarjayet .. 9..\\ vidvAnsarveShu bhUteShu vyAghramA.nsopamo bhavet . kR^itakR^ityo vishuddhAtmA sarva.n tyajati vai saha .. 10..\\ ubhe satyAnR^ite tyaktvA shokAnandau priyApriyau . bhayAbhaye cha santyajya samprashAnto nirAmayaH .. 11..\\ yA dustyajA durmatibhiryA na jIryati jIryataH . yo.asau prANAntiko rogastA.n tR^iShNAM tyajataH sukham .. 12..\\ chAritramAtmanaH pashyaMshchandra shuddhamanAmayam . dharmAtmA labhate kIrtiM pretya cheha yathAsukham .. 13..\\ rAGYastadvachana.n shrutvA prItimAnabhavaddvijaH . pUjayitvA cha tadvAkyaM mAndavyo mokShamAshritaH .. 14..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 269} y ki.n shIlaH kiM samAchAraH kiM vidyaH kiM parAyanaH . prApnoti brahmaNaH sthAna.n yatparaM prakR^iterdhruvam .. 1..\\ bhii mokShadharmeShu nirato laghvAhAro jitendriyaH . prApnoti parama.n sthAnaM yatparaM prakR^iterdhruvam .. 2..\\ svagR^ihAdabhiniHsR^itya lAbhAlAbhe samo muniH . samupodheShu kAmeShu nirapekShaH parivrajet .. 3..\\ na chakShuShA na manasA na vAchA dUsayedapi . na pratyakShaM parokSha.n vA dUsanaM vyAharetkva chit .. 4..\\ na hi.nsyAtsarvabhUtAni maitrAyaNa gatish charet . neda.n jIvitamAsAdya vairaM kurvIta kena chit .. 5..\\ ativAdA.nstitikSheta nAbhimanyetkatha.n chana . krodhyamAnaH priyaM brUyAdAkruShTaH kushala.n vadet .. 6..\\ pradakShiNaM prasavya.n cha grAmamadhye na chAcharet . bhaikSha charyAmanApanno na gachchhetpUrvaketitaH .. 7..\\ avikIrNaH suguptashcha na vAchA hyapriya.n vadet . mR^iduH syAdapratikrUro visrabdhaH syAdaroShaNaH .. 8..\\ vidhUme nyastamusale vya~NgAre bhuktavajjane . atIte pAtrasa~ncAre bhikShA.n lipseta vai muniH .. 9..\\ anuyAtrikamarthasya mAtrA lAbheShvanAdR^itaH . alAbhe na vihanyeta lAbhashchainaM na harShayet .. 10..\\ lAbha.n sAdhAraNaM nechchhenna bhu~njItAbhipUjitaH . abhipUjita lAbha.n hi jugupsetaiva tAdR^ishaH .. 11..\\ na chAnna doShAnnindeta na guNAnabhipUjayet . shayAsane vivikte cha nityamevAbhipUjayet .. 12..\\ shUnyAgara.n vR^ikShamUlamaraNyamatha vA guhAm . aGYAtacharyA.n gatvAnyAM tato.anyatraiva sa.nvishet .. 13..\\ anurodha virodhAbhyA.n samaH syAdachalo dhruvaH . sukR^ita.n duShkR^itaM chobhe nAnurudhyeta karmaNi .. 14..\\ vAcho vegaM manasaH krodhavegaM vivitsA vegamudaropastha vegam . etAnvegAnvinayedvai tapasvI nindA chAsya hR^idayaM nopahanyAt .. 15..\\ madhyastha eva tiShTheta prasha.nsA nindayoH samaH . etatpavitraM paramaM parivrAjaka Ashrame .. 16..\\ mahAtmA suvrato dAntaH sarvatraivAnapAshritaH . apUrva chArakaH saumyo aniketaH samAhitaH .. 17..\\ vAna prasthagR^ihasthAbhyAM na sa.nsR^ijyeta karhi chit . aGYAtalipsA.n lipseta na chainaM harSha Avishet .. 18..\\ vijAnatAM mokSha eSha shramaH syAdavijAnatAm . mokShayAnamida.n kR^itsna.n viduShAM hArito.abravIt .. 19..\\ abhaya.n sarvabhUtebhyo dattvA yaH pravrajedgR^ihAt . lokAstejomayAstasya tathAnantyAya kalpate .. 20..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 270} y dhanyA dhanyA iti janAH sarve.asmAnpravadantyuta . na duHkhitataraH kashchitpumAnasmAbhirasti ha .. 1..\\ lokasambhAvitairduHkha.n yatprApta.n kurusattama . prApya jAtiM manuShyeShu devairapi pitAmaha .. 2..\\ kadA vaya.n kariShyAmaH saMnyAsaM duHkhasa~nj~nakam . duHkhametachchharIrANA.n dhAraNaM kurusattama .. 3..\\ vimuktAH saptadashabhirhetubhUtaishcha pa~nchabhiH . indriyArthairguNaishchaiva astAbhiH prapitAmaha .. 4..\\ na gachchhanti punarbhAvaM munayaH saMshitavratAH . kadA vayaM bhaviShyAmo rAjya.n hitvA parantapa .. 5..\\ bhii nAstyanantaM mahArAja sarva.n sa~NkhyAna gocharam . punarbhAvo.api sa~NkhyAto nAsti ki.n chidihAchalam .. 6..\\ na chApi gamyate rAjannaiSha doShaH prasa~NgataH . udyogAdeva dharmaGYa kAlenaiva gamiShyatha .. 7..\\ Isho.aya.n satata.n dehI nR^ipate puNyapApayoH . tata eva samutthena tamasA rudhyate.api cha .. 8..\\ yathA~njana mayo vAyuH punarmAnaH shila.n rajaH . anupravishya tadvarNo dR^ishyate ra~njayandishaH .. 9..\\ tathA karmaphalairdehI ra~njitastamasAvR^itaH . vivarNo varmamAshritya deheShu parivartate .. 10..\\ GYAnena hi yadA janturaGYAnaprabhava.n tamaH . vyapohati tadA brahma prakAsheta sanAtanam .. 11..\\ ayatna sAdhyaM munayo vadanti ye chApi muktAsta upAsitavyAH . tvayA cha lokena cha sAmareNa tasmAnna shAmyanti maharShisa~NghAH .. 12..\\ asminnarthe purA gIta.n shR^iNuShvaika manA nR^ipa . yathA daityena vR^itreNa bhraShTaishvaryeNa cheShTitam .. 13..\\ nirjitenAsahAyena hR^itarAjyena bhArata . ashochatA shatrumadhye buddhimAsthAya kevalAm .. 14..\\ bhraShTaishvaryaM purA vR^itramushanA vAkyamabravIt . kachchitparAjitasyAdya na vyathA te.asti dAnava .. 15..\\ vrtra satyena tapasA chaiva viditvA sa~NkShaya.n hyaham . na shochAmi na hR^iShyAmi bhUtAnAmAgati.n gatim .. 16..\\ kAlasa~ncoditA jIvA majjanti narake.avashAH . paridR^iShTAni sarvANi divyAnyAhurmanIShiNaH .. 17..\\ kShapayitvA tu ta.n kAlaM gaNitaM kAlachoditAH . sAvasheSheNa kAlena sambhavanti punaH punaH .. 18..\\ tiryagyonisahasrANi gatvA narakameva cha . nirgachchhantyavashA jIvAH kAlabandhana bandhanAH .. 19..\\ eva.n sa.nsaramANAni jIvAnyahamadR^iShTavAn . yathA karma tathA lAbha iti shAstranidarshanam .. 20..\\ tiryaggachchhanti narakaM mAnuShya.n daivameva cha . sukhaduHkhe priyadveShye charitvA pUrvameva cha .. 21..\\ kR^itAntavidhisa.nyukta.n sarvalokaH prapadyate . gata.n gachchhanti chAdhvAna.n sarvabhUtAni sarvadA .. 22..\\ bhii kAlasa~NkhyAna sa~NkhyAta.n sR^iShTi sthiti parAyanam . taM bhAsamAnaM bhagavAnushanAH pratyabhAsata . bhImAnduShTapralApA.nstva.n tAta kasmAtprabhAsase .. 23..\\ vrtra pratyakShametadbhavatastathAnyeShAM manIsinAm . mayA yajjaya lubdhena purA taptaM mahattapaH .. 24..\\ gandhAnAdAya bhUtAnA.n rasAMshcha vividhAnapi . avardha.n trInsamAkramya lokAnvai svena tejasA .. 25..\\ jvAlAmAlA parikShipto vaihAyasacharastathA . ajeyaH sarvabhUtAnAmAsaM nityamapetabhIH .. 26..\\ aishvarya.n tapasA prAptaM bhraShTaM tachcha svakarmabhiH . dhR^itimAsthAya bhagavanna shochAmi tatastvaham .. 27..\\ yuyutsatA mahendreNa purA sArdhaM mahAtmanA . tato me bhagavAndR^iShTo harirnArAyaNaH prabhuH .. 28..\\ vaikuNThaH puruSho viShNuH shuklo.anantaH sanAtanaH . mu~njakesho harishmashruH sarvabhUtapitAmahaH .. 29..\\ nUna.n tu tasya tapasaH sAvasheShaM mamAsti vai . yadahaM prastumichchhAmi bhavanta.n karmaNaH phalam .. 30..\\ aishvarya.n vai mahadbrahmankasminvarNe pratiShThitam . nivartate chApi punaH kathamaishvaryamuttamam .. 31..\\ kasmAdbhUtAni jIvanti pravartante.atha vA punaH . ki.n vA phalaM paraM prApya jIvastiShThati shAshvataH .. 32..\\ kena vA karmaNA shakyamatha GYAnena kena vA . brahmarShe tatphalaM prAptu.n tanme vyAkhyAtumarhasi .. 33..\\ itIdamuktaH sa munistadAnIM pratyAha yattachchhR^iNu rAjasi.nha . mayochyamAnaM puruSharShabha tvam ananyachittaH saha sodarIyaiH .. 34..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 271} uzanas namastasmai bhagavate devAya prabhaviShNave . yasya pR^ithvI tala.n tAta sAkAshaM bAhugocharam .. 1..\\ mUrdhA yasya tvananta.n cha sthAnaM dAnava sattama . tasyAha.n te pravakShyAmi viShNormAhAtmyamuttamam .. 2..\\ bhii tayoH sa.nvadatorevamAjagAma mahAmuniH . sanatkumAro dharmAtmA saMshaya chhedanAya vai .. 3..\\ sa pUjito.asurendreNa muninoshanasA tathA . niShasAdAsane rAjanmahArhe munipu~NgavaH .. 4..\\ tamAsInaM mahAprAGYamushanA vAkyamabravIt . brUhyasmai dAnavendrAya vinsormAhAtmyamuttamam .. 5..\\ sanatkumArastu tataH shrutvA prAha vacho.arthavat . viShNormAhAtmya sa.nyukta.n dAnavendrAya dhImate .. 6..\\ shR^iNu sarvamida.n daitya vinsormAhAtmyamuttamam . viShNau jagatsthita.n sarvamiti viddhi parantapa .. 7..\\ sR^ijatyeSha mahAbAho bhUtagrAma.n charAcharam . eSha chAkShipate kAle kAle visR^ijate punaH . asmingachchhanti vilayamasmAchcha prabhavantyuta .. 8..\\ naiSha dAnavatA shakyastapasA naiva chejyayA . samprAptumindriyANA.n tu sa.nyamenaiva shakyate .. 9..\\ bAhye chAbhyantare chaiva karmaNA manasi sthitaH . nirmalI kurute buddhyA so.amutrAnantyamashnute .. 10..\\ yathA hiraNyakartA vai rUpyamagnau vishodhayet . bahusho.atiprayatnena mahatAtma kR^itena ha .. 11..\\ tadvajjAtishatairjIvaH shudhyate.alpena karmaNA . yatnena mahatA chaivApyekajAtau vishudhyate .. 12..\\ lIlayAlpa.n yathA gAtrAtpramR^ijyAdAtmano rajaH . bahu yatnena mahatA doShanirharana.n tathA .. 13..\\ yathA chAlpena mAlyena vAsita.n tilasarShapam . na mu~nchati svaka.n gandhaM tadvatsUkShmasya darshanam .. 14..\\ tadeva bahubhirmAlyairvAsyamAnaM punaH punaH . vimu~nchati svaka.n gandhaM mAlyagandhe.avatiShThati .. 15..\\ eva.n jAtishatairyukto guNaireva prasa~NgiShu . buddhyA nivartate doSho yatnenAbhyAsajena vai .. 16..\\ karmaNA svena raktAni viraktAni cha dAnava . yathA karmavisheShAMshcha prApnuvanti tathA shR^iNu .. 17..\\ yathA cha sampravartante yasmi.nstiShThanti vA vibho . tatte.anupUrvyA vyAkhyAsye tadihaikamanAH shR^iNu .. 18..\\ anAdi nidhana.n shrImAnharirnArAyaNaH prabhuH . sa vai sR^ijati bhUtAni sthAvarANi charANi cha .. 19..\\ eSha sarveShu bhUteShu kSharashchAkShara eva cha . ekAdasha vikArAtmA jagatpibati rashmibhiH .. 20..\\ pAdau tasya mahI.n viddhi mUrdhAna.n divameva cha . bAhavastu disho daitya shrotramAkAshameva cha .. 21..\\ tasya tejomayaH sUryo manash chandramasi sthitam . buddhirGYAnagatA nitya.n rasastvApsu pravartate .. 22..\\ bhruvoranantarAstasya grahA dAnava sattama . nakShatrachakraM netrAbhyAM pAdayorbhUshcha dAnava .. 23..\\ rajastamashcha sattva.n cha viddhi nArAyaNAtmakam . so.a.ashramANAM mukha.n tAta karmaNastatphala.n viduH .. 24..\\ akarmaNaH phala.n chaiva sa eva paramavyayaH . chhandA.nsi tasya romANi akShara.n cha sarasvatI .. 25..\\ bahvAshrayo bahu mukho dharmo hR^idi samAshritaH . sa brahma paramo dharmastapashcha sadasachcha saH .. 26..\\ shrutishAstragrahopetaH ShoDashartvikkratushcha saH . pitAmahashcha viShNushcha so.ashvinau sa purandaraH .. 27..\\ mitrashcha varuNashchaiva yamo.atha dhanadastathA . te pR^ithagdarshanAstasya sa.nvidanti tathaikatAm . ekasya viddhi devasya sarva.n jagadida.n vashe .. 28..\\ nAnA bhUtasya daityendra tasyaikatva.n vadatyayam . jantuH pashyati GYAnena tataH sattvaM prakAshate .. 29..\\ sa.nhAra vikShepasahasrakotIs tiShThanti jIvAH pracharanti chAnye . prajA visargasya cha pArimANyaM vApI sahasrANi bahUni daitya .. 30..\\ vApyaH punaryojanavistR^itAstAH krosha.n cha gambhIratayAvagAdhAH . AyAmataH pa~nchashatAshcha sarvAH pratyekasho yojanataH pravR^itthAH .. 31..\\ vApyA jala.n kShipyati vAlakotyA tvahnA sakR^ichchApyatha na dvitIyam . tAsA.n kShaye viddhi kR^ita.n visargaM sa.nhArameka.n cha tathA prajAnAm .. 32..\\ so jIva vargAH paramaM pramANaM kR^iShNo dhUmro nIlamathAsya madhyam . raktaM punaH sahyatara.n sukha.n tu hAridra varNa.n susukha.n cha shuklam .. 33..\\ para.n tu shukla.n vimalaM vishokaM gataklama.n sidhyati dAnavendra . gatvA tu yoniprabhavAni daitya sahasrashaH siddhimupaiti jIvaH .. 34..\\ gati.n cha yAM darshanamAha devo gatvA shubha.n darshanameva chAha . gatiH punarvarNakR^itA prajAnAM varNastathA kAlakR^ito.asurendra .. 35..\\ shata.n sahasrANi chaturdasheha parA gatirjIva guNasya daitya . ArohaNa.n tatkR^itameva viddhi sthAna.n tathA niHsaraNaM cha teShAm .. 36..\\ kR^iShNasya varNasya gatirnikR^iShTA sa majjate narake pachyamAnaH . sthAna.n tathA durgatibhistu tasya prajA visargAnsubahUnvadanti .. 37..\\ shata.n sahasrANi tatashcharitvA prApnoti varNa.n harita.n tu pashchAt . sa chaiva tasminnivasatyanIsho yugakShaye tamasA sa.nvR^itAtmA .. 38..\\ sa vai yadA sattvaguNena yuktas tamo vyapohanghatate svabuddhyA . sa lohita.n varNamupaiti nIlo manuShyaloke parivartate cha .. 39..\\ sa tatra sa.nhAra visargameva svakarmajairbandhanaiH klishyamAnaH . tataH sa hAridramupaiti varNaM sa.nhAra vikShepashate vyatIte .. 40..\\ hAridra varNastu prajA visargAn sahasrashastiShThati sa~ncaranvai . avipramukto niraye cha daitya tataH sahasrANi dashAparAni .. 41..\\ gatIH sahasrANi cha pa~ncha tasya chatvAri sa.nvartakR^itAni chaiva . vimuktamenaM nirayAchcha viddhi sarveShu chAnyeShu cha sambhaveShu .. 42..\\ sa devaloke viharatyabhIkShNaM tatashchyuto mAnuShatAm upaiti . sa.nhAra vikShepashatAni chAShTau martyeShu tiShThannamR^itatvameti .. 43..\\ so.asmAdatha bhrashyati kAlayogAt kR^iShNe tale tiShThati sarvakaste . yathA tvaya.n sidhyati jIvalokas tatte.abhidhAsyAmyasurapravIra .. 44..\\ daivAni sa vyUha shatAni sapta rakto haridro.atha tathaiva shuklaH . saMshritya sandhAvati shuklametam astAparAnarchyatamAnsa lokAn .. 45..\\ aShTau cha ShaShTi.n cha shatAni yAni mano viruddhAni mahAdyutInAm . shuklasya varNasya parA gatiryA trINyeva ruddhAni mahAnubhAva .. 46..\\ sa.nhAra vikShepamaniShTamekaM chatvAri chAnyAni vasatyanIshaH . sasthasya varNasya parA gatiryA siddhA vishiShTasya gataklamasya .. 47..\\ saptottara.n teShu vasatyanIshaH sa.nhAra vikShepashata.n sasheSham . tasmAdupAvR^itya manuShyaloke tato mahAnmAnuShatAm upaiti .. 48..\\ tasmAdupAvR^itya tataH krameNa so.agre sma santiShThati bhUtasargam . sa saptakR^itvashcha paraiti lokAn sa.nhAra vikShepakR^itapravAsaH .. 49..\\ saptaiva sa.nhAramupaplavAni sambhAvya santiShThati siddhaloke . tato.avyaya.n sthAnamanantameti devasya viShNoratha brahmaNash cha . sheShasya chaivAtha narasya chaiva devasya viShNoH paramasya chaiva .. 50..\\ sa.nhAra kAle paridagdha kAyA brahmANamAyAnti sadA prajA hi . cheShTAtmano devagaNAsh cha sarve ye brahmalokAdamarAH sma te.api .. 51..\\ prajA visarga.n tu sasheShakAlaM sthAnAni svAnyeva saranti jIvAH . niHsheShANA.n tatpada.n yAnti chAnte sarvApadA ye sadR^ishA manuShyAH .. 52..\\ ye tu chyutAH siddhalokAtkrameNa teShA.n gati.n yAnti tathAnupUrvyA . jIvAH pare tadbalaveSharUpA vidhi.n svakaM yAnti viparyayena .. 53..\\ sa yAvadevAsti sasheShabhukte prajAshcha devau cha tathaiva shukle . tAvattadA teShu vishuddhabhAvaH sa.nyamya pa~nchendriya rUpametat .. 54..\\ shuddhA.n gatiM tAM paramAM paraiti shuddhena nityaM manasA vichinvan . tato.avyaya.n sthAnumupaiti brahma duShprApamabhyeti sa shAshvata.n vai . ityetadAkhyAtamahInasattva nArAyaNasyeha balaM mayA te .. 55..\\ vrtra eva~Ngate me na viShAdo.asti kash chit samyakcha pashyAmi vachastavaitat . shrutvA cha te vAchamadInasattva vikalmaSho.asmyadya tathA vipApmA .. 56..\\ pravR^ittametadbhagavanmaharShe mahAdyuteshchakramananva vIryam . viShNoranantasya sanAtana.n tat sthAna.n sargA yatra sarve pravR^ittAH . sa vai mahAtmA puruShottamo vai tasmi~njagatsarvamidaM pratiShThitam .. 57..\\ bhii evamuktvA sa kaunteya vR^itraH prAnAnavAsR^ijat . yojayitvA tathAtmAnaM para.n sthAnamavAptavAn .. 58..\\ y aya.n sa bhagavAndevaH pitAmaha janArdanaH . sanatkumAro vR^itrAya yattadAkhyAtavAnpurA .. 59..\\ bhii mUlasthAyI sa bhagavAnsvenAnantena tejasA . tatsthaH sR^ijati tAnbhAvAnnAnArUpAnmahAtapaH .. 60..\\ turIyArdhena tasyema.n viddhi keshavamachyutam . turIyArdhena lokA.nstrInbhAvayatyeSha buddhimAn .. 61..\\ arvAksthitastu yaH sthAyI kalpAnte parivartate . sa shete bhagavAnapsu yo.asAvatibalaH prabhuH . tAnvidhAtA prasannAtmA lokAMshcharati shAshvatAn .. 62..\\ sarvANyashUnyAni karotyanantaH sanatkumAraH sa~ncarate cha lokAn . sa chAniruddhaH sR^ijate mahAtmA tatstha.n jagatsarvamida.n vichitram .. 63..\\ y vR^itreNa paramArthaGYa dR^iShTA manye.a.atmano gatiH . shubhA tasmAtsa sukhito na shochati pitAmaha .. 64..\\ shuklaH shuklAbhijAtIyaH sAdhyo nAvartate.anagha . tiryaggateshcha nirmukto nirayAchcha pitAmaha .. 65..\\ hAridra varNe rakte vA vartamAnastu pArthiva . tiryagevAnupashyeta karmabhistAmasairvR^itaH .. 66..\\ vaya.n tu bhR^ishamApannA raktAH kasta mukhe.asukhe . kA.n gatiM pratipatsyAmo nIlAM kR^iShNAdhamAm atha .. 67..\\ bhii shuddhAbhijanasampannAH pANDavAH saMshitavratAH . vihR^itya devalokeShu punarmAnuShyameShyatha .. 68..\\ prajA visarga.n cha sukhena kAle pratyetya deveShu sukhAni bhuktvA . sukhena sa.nyAsyatha siddhasa~NkhyAM mA vo bhayaM bhUdvimalAH stha sarve .. 69..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 272} y aho dharmiShThatA tAta vR^itrasyAmitatejasaH . yasya viGYAnamatula.n viShNorbhaktishcha tAdR^ishI .. 1..\\ durviGYeyamida.n tAta viShNoramitatejasaH . katha.n vA rAjashArdUla pada.n tajGYAtavAnasau .. 2..\\ bhavatA kathita.n hyetachchhraddadhe chAhamachyuta . bhUyastu me samutpannA buddhiravyaktadarshanAt .. 3..\\ katha.n vinihato vR^itraH shakreNa bharatarShabha . dharmiShTho viShNubhaktashcha tattvaGYashcha padAnvaye .. 4..\\ etanme saMshayaM brUhi pR^ichchhato bharatarShabha . vR^itrastu rAjashArdUla yathA shakreNa nirjitaH .. 5..\\ yathA chaivAbhavadyuddha.n tachchAchakShva pitAmaha . vistareNa mahAbAho para.n kautUhala.n hi me .. 6..\\ bhii rathenendraH prayAto vai sArdha.n suragaNaiH purA . dadarshAthAgrato vR^itra.n viShThitaM parvatopamam .. 7..\\ yojanAnA.n shatAnyUrdhvaM pa~nchochchhritamarindama . shatAni vistareNAtha trINyevAbhyadhikAni tu .. 8..\\ tatprekShya tAdR^isha.n rUpa.n trailokyenApi durjayam . vR^itrasya devAH santrastA na shAntimupalebhire .. 9..\\ shakrasya tu tadA rAjannUrustambho vyajAyata . bhayAdvR^itrasya sahasA dR^iShTvA tadrUpamuttamam .. 10..\\ tato nAdaH samabhavadvAditrANA.n cha nisvanaH . devAsurANA.n sarveShA.n tasminyuddha upasthite .. 11..\\ atha vR^itrasya kauravya dR^iShTvA shakramupasthitam . na sambhramo na bhIH kA chidAsthA vA samajAyata .. 12..\\ tataH samabhavadyuddha.n trailokyasya bhaya~Nkaram . shakrasya cha surendrasya vR^itrasya cha mahAtmanaH .. 13..\\ asibhiH pattishaiH shUlaiH shaktitomaramudgaraiH . shilAbhirvividhAbhishcha kArmukaishcha mahAsvanaiH .. 14..\\ astraishcha vividhairdivyaiH pAvakolkAbhireva cha . devAsuraistataH sainyaiH sarvamAsItsamAkulam .. 15..\\ pitAmahapurogAshcha sarve devagaNAstathA . R^iShayashcha mahAbhAgAstadyuddha.n draShTumAgaman .. 16..\\ vimAnAgryairmahArAja siddhAshcha bharatarShabha . gandharvAshcha vimAnAgryairapsarobhiH samAgaman .. 17..\\ tato.atarikShamAvR^itya vR^itro dharmabhR^itA.n varaH . ashmavarSheNa devendraM parvatAtsamavAkirat .. 18..\\ tato devagaNAH kruddhAH sarvataH shastravR^iShTibhiH . ashmavarShamapohanta vR^itrapreritamAhave .. 19..\\ vR^itrashcha kurushArdUla mahAmAyo mahAbalaH . mohayAmAsa devendraM mAyAyuddhena sarvataH .. 20..\\ tasya vR^itrArditasyAtha moha AsIchchhatakratoH . rathantareNa ta.n tatra vasiShThaH samabodhayat .. 21..\\ vasistha devashreShTho.asi devendra surArivinibarhaNa . trailokyabalasa.nyuktaH kasmAchchhakra viShIdasi .. 22..\\ eSha brahmA cha viShNushcha shivashchaiva jagatprabhuH . somashcha bhagavAndevaH sarve cha paramarShayaH .. 23..\\ mA kArShIH kashmala.n shakra kashchidevetaro yathA . AryA.n yuddhe mati.n kR^itvA jahi shatruM sureshvara .. 24..\\ eSha lokagurustryakShaH sarvalokanamaskR^itaH . nirIkShate tvAM bhagavA.nstyaja moha.n sureshvara .. 25..\\ ete brahmarShayashchaiva bR^ihaspatipurogamAH . stavena shakra divyena stuvanti tvA.n jayAya vai .. 26..\\ bhii eva.n sambodhyamAnasya vasiShThena mahAtmanA . atIva vAsavasyAsIdbalamuttamatejasaH .. 27..\\ tato buddhimupAgamya bhagavAnpAkashAsanaH . yogena mahatA yuktastAM mAyA.n vyapakarShata .. 28..\\ tato.a~NgiraH sutaH shrImA.nste chaiva paramarShayaH . dR^iShTvA vR^itrasya vikrAntamupagamya maheshvaram . UchurvR^itra vinAshArtha.n lokAnAM hitakAmyayA .. 29..\\ tato bhagavatastejo jvaro bhUtvA jagatpateH . samAvishanmahAraudra.n vR^itra.n daityavaraM tadA .. 30..\\ viShNushcha bhagavAndevaH sarvalokAbhipUjitaH . aindra.n samAvishadvajraM lokasa.nrakShaNe rataH .. 31..\\ tato bR^ihaspatirdhImAnupAgamya shatakratum . vasiShThashcha mahAtejAH sarve cha paramarShayaH .. 32..\\ te samAsAdya varada.n vAsavaM lokapUjitam . UchurekAgramanaso jahi vR^itramiti prabho .. 33..\\ mahezvara eSha vR^itro mahA~nshakra balena mahatA vR^itaH . vishvAtmA sarvagashchaiva bahumAyashcha vishrutaH .. 34..\\ tadenamasurashreShTha.n trailokyenApi durjayam . jahi tva.n yogamAsthAya mAvama.nsthAH sureshvara .. 35..\\ anena hi tapastaptaM balArthamamarAdhipa . ShaShTi.n varShasahasrANi brahmA chAsmai vara.n dadau .. 36..\\ mahattva.n yoginA.n chaiva mahAmAyatvameva cha . mahAbalatva.n cha tathA tejashchAgrya.n sureshvara .. 37..\\ etadvai mAmaka.n tejaH samAvishati vAsava . vR^itramena.n tvamapyevaM jahi vajreNa dAnavam .. 38..\\ zakra bhagava.nstvatprasAdena ditija.n sudurAsadam . vajreNa nihaniShyAmi pashyataste surarShabha .. 39..\\ bhii AvishyamAne daitye tu jvareNAtha mahAsure . devatAnAmR^iShINA.n cha harShAnnAdo mahAnabhUt .. 40..\\ tato dundubhayashchaiva sha~NkhAshcha sumahAsvanAH . murajA DiNDimAshchaiva prAvAdyanta sahasrashaH .. 41..\\ asurANA.n tu sarveShA.n smR^itilopo.abhavanmahAn . praGYAnAshashcha balavAnkShaNena samapadyata .. 42..\\ tamAviShTamatho GYAtvA R^iShayo devatAstathA . stuvantaH shakramIshAna.n tathA prAchodayannapi .. 43..\\ rathasthasya hi shakrasya yuddhakAle mahAtmanaH . R^iShibhiH stUyamAnasya rUpamAsItsudurdR^isham .. 44..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 273} bhii vR^itrasya tu mahArAja jvarAviShTasya sarvashaH . abhavanyAni li~NgAni sharIre tAni me shR^iNu .. 1..\\ jvalitAsyo.abhavadghoro vaivarNya.n chAgamatparam . gAtrakampashcha sumahA~nshvAsashchApyabhavanmahAn . romaharshashcha tIvro.abhUnniHshvAsashcha mahAnnR^ipa .. 2..\\ shivA chAshiva sa~NkAshA tasya vaktrAtsudAruNA . niShpapAta mahAghorA smR^itiH sA tasya bhArata . ulkAshcha jvalitAstasya dIptAH pArshve prapedire .. 3..\\ gR^idhraka~NkavaDAshchaiva vAcho.amu~nchansudAruNAH . vR^itrasyopari sa.nhR^iShTAshchakravatparibabhramuH .. 4..\\ tatasta.n rathamAsthAya devApyAyitamAhave . vajrodyata karaH shakrasta.n daityaM pratyavaikShata .. 5..\\ amAnuShamatho nAda.n sa mumocha mahAsuraH . vyajR^imbhata cha rAjendra tIvrajvarasamanvitaH . athAsya jR^imbhataH shakrastato vajramavAsR^ijat .. 6..\\ savajraH sumahAtejAH kAlAgnisadR^ishopamaH . kShiprameva mahAkAya.n vR^itra.n daityamapAtayat .. 7..\\ tato nAdaH samabhavatpunareva samantataH . vR^itra.n vinihata.n dR^iShTvA devAnAM bharatarShabha .. 8..\\ vR^itra.n tu hatvA bhagavAndAnavArirmahAyashaH . vajreNa viShNuyuktena divameva samAvishat .. 9..\\ atha vR^itrasya kauravya sharIrAdabhiniHsR^itA . brahmahatyA mahAghorA raudrA lokabhayAvahA .. 10..\\ karAlavadanA bhImA vikR^itA kR^iShNapi~NgalA . prakIrNamUrdhajA chaiva ghoranetrA cha bhArata .. 11..\\ kapAlamAlinI chaiva kR^ishA cha bharatarShabha . rudhirArdrA cha dharmaGYa chIravastranivAsinI .. 12..\\ sAbhiniShkramya rAjendra tAdR^igrUpA bhayAvahA . vajriNaM mR^igayAmAsa tadA bharatasattama .. 13..\\ kasya chittvatha kAlasya vR^itrahA kurunandana . svargAyAbhimukhaH prAyAllokAnA.n hitakAmyayA .. 14..\\ bisAnniHsaramANa.n tu dR^iShTvA shakraM mahaujasam . kaNThe jagrAha devendra.n sulagnA chAbhavattadA .. 15..\\ sa hi tasminsamutpanne brahmahatyA kR^ite bhaye . nalinyAM bisamadhyastho babhUvAbda gaNAnbahUn .. 16..\\ anusR^itya tu yatnAtsa tayA vai brahmahatyayA . tadA gR^ihItaH kauravya nishcheShTaH samapadyata .. 17..\\ tasyA vyapohane shakraH para.n yatna.n chakAra ha . na chAshakattA.n devendro brahmahatyA.n vyapohitum .. 18..\\ gR^ihIta eva tu tayA devendro bharatarShabha . pitAmahamupAgamya shirasA pratyapUjayat .. 19..\\ GYAtvA gR^ihIta.n shakra.n tu dvijapravahahatyayA . brahmA sa~ncintayAmAsa tadA bharatasattama .. 20..\\ tAmuvAcha mahAbAho brahmahatyAM pitAmahaH . svareNa madhureNAtha sAntvayanniva bhArata .. 21..\\ muchyatA.n tridashendro.ayaM matpriyaM kuru bhAmini . brUhi ki.n te karomyadya kAmaM kaM tvamihechchhasi .. 22..\\ brahmahatyaa trilokapUjite deve prIte trailokyakartari . kR^itameveha manye.ahaM nivAsa.n tu vidhatsva me .. 23..\\ tvayA kR^iteyaM maryAdA lokasa.nrakShaNArthinA . sthApanA vai sumahatI tvayA devapravartitA .. 24..\\ prIte tu tvayi dharmaGYa sarvalokeshvare prabho . shakrAdapagamiShyAmi nivAsa.n tu vidhatsva me .. 25..\\ bhii tatheti tAM prAha tadA brahmahatyAM pitAmahaH . upAyataH sa shakrasya brahmahatyA.n vyapohata .. 26..\\ tataH svayambhuvA dhyAtastatra vahnirmahAtmanA . brahmANamupasa~Ngamya tato vachanamabravIt .. 27..\\ prApto.asmi bhagavandeva tvatsakAshamarindama . yatkartavyaM mayA deva tadbhavAnvaktumarhati .. 28..\\ brahmaa bahudhA vibhajiShyAmi brahmahatyAmimAm aham . shakrasyAdya vimokShArtha.n chaturbhAgaM pratIchchha me .. 29..\\ agni mama mokShasya ko.anto vai brahmandhyAyassva vai prabho . etadichchhAmi viGYAtu.n tattvato lokapUjitaH .. 30..\\ brahmaa yastvA.n jvalantamAsAdya svaya.n vai mAnavaH kva chit . bIjauShadhi rasairbahne na yakShyati tamovR^itaH .. 31..\\ tameShA yAsyati kShipra.n tatraiva cha nivatsyati . brahmahatyA havyavAhavyetu te mAnasajvaraH .. 32..\\ bhii ityuktaH pratijagrAha tadvacho havyakavya bhuk . pitAmahasya bhagavA.nstathAcha tadabhUtprabho .. 33..\\ tato vR^ikShauShadhi tR^iNa.n samAhUya pitAmahaH . imamarthaM mahArAja vaktu.n samupachakrame .. 34..\\ tato vR^ikShauShadhi tR^iNa.n tathaivokta.n yathAtatham . vyathita.n vahnivadrAjanbrahmANamidamabravIt .. 35..\\ asmAkaM brahmahatyAto ko.anyo lokapitAmaha . svabhAvanihatAnasmAnna punarhantumarhasi .. 36..\\ vayamagni.n tathA shIta.n varShaM cha pavaneritam . sahAmaH satata.n deva tathA chhedana bhedanam .. 37..\\ brahmahatyAmimAmadya bhavataH shAsanAdvayam . grahIShyAmastrilokesha mokSha.n chintayatAM bhavAn .. 38..\\ brahmaa parvakAle tu samprApte yo vai chhedana bhedanam . kariShyati naro mohAttameShAnugamiShyati .. 39..\\ bhii tato vR^ikShauShadhi tR^iNamevamuktaM mahAtmanA . brahmANamabhisampUjya jagAmAshu yathAgatam .. 40..\\ AhUyAprasaro devastato lokapitAmahaH . vAchA madhurayA prAha sAntvayanniva bhArata .. 41..\\ iyamindrAdanuprAptA brahmahatyA varA~NganAH . chaturthamasyA bhAga.n hi mayoktAH sampratIchchhata .. 42..\\ apsarasa grahaNe kR^itabuddhInA.n devesha tava shAsanAt . mokSha.n samayato.asmAka.n chintayasva pitAmaha .. 43..\\ brahmaa rajasvalAsu nArIShu yo vai maithunamAcharet . tameShA yAsyati kShipra.n vyetu vo mAnaso jvaraH .. 44..\\ bhii tatheti hR^iShTamanasa uktvAthApsarasA.n gaNAH . svAni sthAnAni samprApya remire bharatarShabha .. 45..\\ tatastrilokakR^iddevaH punareva mahAtapaH . apaH sa~ncintayAmAsa dhyAtAstAshchApyathAgaman .. 46..\\ tAstu sarvAH samAgamya brahmANamamitaujasam . idamUchurvacho rAjanpranipatya pitAmaham .. 47..\\ imA sma deva samprAptAstvatsakAshamarindama . shAsanAttava devesha samAGYApaya no vibho .. 48..\\ brahmaa iya.n vR^itrAdanuprAptA puruhUtaM mahAbhayA . brahmahatyA chaturthAMshamasyA yUyaM pratichchhata .. 49..\\ aapah evaM bhavatu lokesha yathA vadasi naH prabho . mokSha.n samayato.asmAkaM sa~ncintayitumarhasi .. 50..\\ tva.n hi devesha sarvasya jagataH paramo guruH . ko.anyaH prasAdo hi bhavedyaH kR^ichchhrAnnaH samuddharet .. 51..\\ brahmaa alpA iti mati.n kR^itvA yo naro buddhimohitaH . shleShma mUtra purIShANi yuShmAsu pratimokShyati .. 52..\\ tameShA yAsyati kShipra.n tatraiva cha nivatsyati . tathA vo bhavitA mokSha iti satyaM bravImi vaH .. 53..\\ bhii tato vimuchya devendraM brahmahatyA yudhiShThira . yathA nisR^iShTa.n taM deshamagachchhaddevashAsanAt .. 54..\\ eva.n shakreNa samprAptA brahmahatyA janAdhipa . pitAmahamanuGYApya so.ashvamedhamakalpayat .. 55..\\ shrUyate hi mahArAja samprAptA vAsavena vai . brahmahatyA tataH shuddhi.n hayamedhena labdhavAn .. 56..\\ samavApya shriya.n devo hatvArIMshcha sahasrashaH . praharShamatula.n lebhe vAsavaH pR^ithivIpate .. 57..\\ vR^itrasya rudhirAchchaiva khukhundAH pArtha jaGYire . dvijAtibhirabhakShyAste dIkShitaishcha tapodhanaiH .. 58..\\ sarvAvastha.n tvamapyeShAM dvijAtInAM priyaM kuru . ime hi bhUtale devAH prathitAH kurunandana .. 59..\\ eva.n shakreNa kauravya buddhisaukShmyAnmahAsuraH . upAyapUrvaM nihato vR^itro.athAmita tejasA .. 60..\\ eva.n tvamapi kauravya pR^ithivyAmaparAjitaH . bhaviShyasi yathA devaH shatakraturamitrahA .. 61..\\ ye tu shakra kathA.n divyAmimAM parvasu parvasu . vipramadhye pathiShyanti na te prApsyanti kilbiSham .. 62..\\ ityetadvR^itramAshritya shakrasyAtyadbhutaM mahat . kathita.n karma te tAta kiM bhUyaH shrotumichchhasi .. 63..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 274} y pitAmaha mahAprAGYa sarvashAstravishArada . asti vR^itravadhAdeva vivakShA mama jAyate .. 1..\\ jvareNa mohito vR^itraH kathitaste janAdhipa . nihato vAsaveneha vajreNeti mamAnagha .. 2..\\ kathameSha mahAprAGYa jvaraH prAdurabhUtkutaH . jvarotpattiM nipunataH shrotumichchhAmyahaM prabho .. 3..\\ bhii shR^iNu rAja~njvarasyeha sambhava.n lokavishrutam . vistara.n chAsya vakShyAmi yAdR^ishaM chaiva bhArata .. 4..\\ purA merormahArAja shR^i~Nga.n trailokyavishrutam . jyotiShkaM nAma sAvitra.n sarvaratnavibhUsitam . aprameyamanAdhR^iShya.n sarvalokeShu bhArata .. 5..\\ tatra devo giritate hemadhAtuvibhUsite . parya~Nka iva vibhrAjannupaviShTo babhUva ha .. 6..\\ shailarAjasutA chAsya nityaM pArshve sthitA babhau . tathA devA mahAtmAno vasavashcha mahaujasaH .. 7..\\ tathaiva cha mahAtmAnAvashvinau bhiShajA.n varau . tathA vaishvaraNo rAjA guhyakairabhisa.nvR^itaH .. 8..\\ yakShANAmadhipaH shrImAnkailAsanilayaH prabhuH . a~NgiraH pramukhAshchaiva tathA devarShayo.apare .. 9..\\ vishvAvasushcha gandharvastathA nArada parvatau . apsarogaNasa~NghAshcha samAjagmuranekashaH .. 10..\\ vavau shivaH sukho vAyurnAnA gandhavahaH shuchiH . sarvartukusumopetAH puShpavanto mahAdrumAH .. 11..\\ tathA vidyAdharAshchaiva siddhAshchaiva tapodhanAH . mahAdevaM pashupatiM paryupAsanta bhArata .. 12..\\ bhUtAni cha mahArAja nAnArUpadharANyatha . rAkShasAshcha mahAraudrAH pishAchAshcha mahAbalAH .. 13..\\ bahurUpadharA hR^iShTA nAnA praharanodyatAH . devasyAnucharAstatra tasthire chAnalopamAH .. 14..\\ nandI cha bhagavA.nstatra devasyAnumate sthitaH . pragR^ihya jvalita.n shUla.n dIpyamAnaM svatejasA .. 15..\\ ga~NgA cha saritA.n shreShThA sarvatIrthajalodbhavA . paryupAsata ta.n deva.n rUpiNI kurunandana .. 16..\\ eva.n sa bhagavA.nstatra pUjyamAnaH surarShibhiH . devaishcha sumahAbhAgairmahAdevo vyatiShThata .. 17..\\ kasya chittvatha kAlasya dakSho nAma prajApatiH . pUrvoktena vidhAnena yakShyamANo.anvapadyata .. 18..\\ tatastasya makha.n devAH sarve shakrapurogamAH . gamanAya samAgamya buddhimApedire tadA .. 19..\\ te vimAnairmahAtmAno jvalitairjvalanaprabhAH . devasyAnumate.agachchhanga~NgA dvAramiti shrutiH .. 20..\\ prasthitA devatA dR^iShTvA shailarAjasutA tadA . uvAcha vachana.n sAdhvI devaM pashupatiM patim .. 21..\\ bhagavankva nu yAntyete devAH shakrapurogamAH . brUhi tattvena tattvaGYa saMshayo me mahAnayam .. 22..\\ mahezvara dakSho nAma mahAbhAge prajAnAM patiruttamaH . hayamedhena yajate tatra yAnti divaukasaH .. 23..\\ umaa yaGYametaM mahAbhAga kimarthaM nAbhigachchhasi . kena va pratiShedhena gamana.n te na vidyate .. 24..\\ mahezvara suraireva mahAbhAge sarvametadanuShThitam . yaGYeShu sarveShu mama na bhAga upakalpitaH .. 25..\\ pUrvopAyopapannena mArgeNa varavarNini . na me surAH prayachchhanti bhAga.n yaGYasya dharmataH .. 26..\\ umaa bhagavansarvabhUteShu prabhavAbhyadhiko guNaiH . ajeyashchApradhR^iShyashcha tejasA yashasA shriyA .. 27..\\ anena te mahAbhAga pratiShedhena bhAgataH . atIva duHkhamutpanna.n vepathushcha mamAnagha .. 28..\\ bhii evamuktvA tu sA devI devaM pashupatiM patim . tUsnIM bhUtAbhavadrAjandahyamAnena chetasA .. 29..\\ atha devyA mata.n GYAtvA hR^idgataM yachchikIrShitam . sa samAGYApayAmAsa tiShTha tvamiti nandinam .. 30..\\ tato yogabala.n kR^itvA sarvayogeshvareshvaraH . ta.n yaGYaM sumahAtejA bhImairanucharaistadA . sahasA ghAtayAmAsa devadevaH pinAka dhR^ik .. 31..\\ ke chinnAdAnamu~nchanta ke chiddhAsAMsh cha chakrire . rudhireNApare rAja.nstatrAgni.n samavAkiran .. 32..\\ ke chidyUpAnsamutpAtya babhramurvikR^itAnanAH . Asyairanye chAgrasanta tathaiva parichArakAn .. 33..\\ tataH sa yaGYo nR^ipate vadhyamAnaH samantataH . AsthAya mR^igarUpa.n vai khamevAbhyapatattadA .. 34..\\ ta.n tu yaGYaM tathArUpaM gachchhantamupalabhya saH . dhanurAdAya bAna.n cha tadAnvasarata prabhuH .. 35..\\ tatastasya sureshasya krodhAdamitatejasaH . lalAtAlprasR^ito ghoraH svedabindurbabhUva ha .. 36..\\ tasminpatitamAtre tu svedabindau tathA bhuvi . prAdurbabhUva sumahAnagniH kAlAnalopamaH .. 37..\\ tatra chAjAyata tadA puruShaH puruSharShabha . hrasvo.atimAtraraktAkSho hari shmashrurvibhIsanaH .. 38..\\ Urdhvakesho.atilomA~NgaH shyenolUkastathaiva cha . karAlaH kR^iShNa varNashcha raktavAsAstathaiva cha .. 39..\\ ta.n yaGYaM sa mahAsattvo.adahatkakShamivAnalaH . devAshchApyadravansarve tato bhItA disho dasha .. 40..\\ tena tasminvicharatA puruSheNa vishAM pate . pR^ithivI vyachaladrAjannatIva bharatarShabha .. 41..\\ hAhAbhUte pravR^itte tu nAde lokabhaya~Nkare . pitAmaho mahAdeva.n darshayanpratyabhAsata .. 42..\\ bhavato.api surAH sarve bhAga.n dAsyanti vai prabho . kriyatAM pratisa.nhAraH sarvadeveshvara tvayA .. 43..\\ imA hi devatAH sarvA R^iShayashcha parantapa . tava krodhAnmahAdeva na shAntimupalebhire .. 44..\\ yashchaiSha puruSho jAtaH svedAtte vibudhottama . jvaro nAmaiSha dharmaGYa lokeShu prachariShyati .. 45..\\ ekIbhUtasya na hyasya dhAraNe tejasaH prabho . samarthA sakalA pR^ithvI bahudhA sR^ijyatAm ayam .. 46..\\ ityukto brahmaNA devo bhAge chApi prakalpite . bhagavanta.n tathetyAha brahmANamamitaujasam .. 47..\\ parA.n cha prItimagamadutsmayaMshcha pinAka dhR^ik . avApa cha tadA bhAga.n yathoktaM brahmaNA bhavaH .. 48..\\ jvara.n cha sarvadharmaGYo bahudhA vyasR^ijattadA . shAntyartha.n sarvabhUtAnAM shR^iNu tachchApi putraka .. 49..\\ shIrShAbhitApo nAgAnAM parvatAnA.n shilA jatuH . apA.n tu nIlikA.n vidyAnnirmokaM bhujageShu cha .. 50..\\ khorakaH saurabheyANAmUsaraM pR^ithivItale . pashUnAmapi dharmaGYa dR^iShTipratyavarodhanam .. 51..\\ randhrAgatamathAshvAnA.n shikhodbhedashcha barhiNam . netrarogaH kokilAnA.n jvaraH prokto mahAtmanA .. 52..\\ abjAnAM pitta bhedashcha sarveShAmiti naH shrutam . shukAnAmapi sarveShA.n hikkikA prochyate jvaraH .. 53..\\ shArdUleShvatha dharmaGYa shramo jvara ihochyate . mAnuSheShu tu dharmaGYa jvaro nAmaiSha vishrutaH . maraNe janmani tathA madhye chAvishate naram .. 54..\\ etanmAheshvara.n tejo jvaro nAma sudAruNaH . namasyashchaiva mAnyashcha sarvaprAnibhirIshvaraH .. 55..\\ anena hi samAviShTo vR^itro dharmabhR^itA.n varaH . vyajR^imbhata tataH shakrastasmai vajramavAsR^ijat .. 56..\\ pravishya vajro vR^itra.n tu dArayAmAsa bhArata . dAritashcha savajreNa mahAyogI mahAsuraH . jagAma paramasthAna.n viShNoramitatejasaH .. 57..\\ viShNubhaktyA hi teneda.n jagadvyAptamabhUtpurA . tasmAchcha nihato yuddhe viShNo sthAnamavAptavAn .. 58..\\ ityeSha vR^itramAshritya jvarasya mahato mayA . vistaraH kathitaH putra kimanyatprabravImi te .. 59..\\ imA.n jvarotpattimadInamAnasaH pathetsadA yaH susamAhito naraH . vimuktarogaH sa sukhI mudA yuto labheta kAmAnsa yathA manIsitAn .. 60..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 275} y shokAdduHkhAchcha mR^ityoshcha trasyanti prAninaH sadA . ubhayaM me yathA na syAttanme brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam . nAradasya cha sa.nvAda.n sama~Ngasya cha bhArata .. 2..\\ naarada uraseva pranamase bAhubhyA.n tarasIva cha . samprahR^iShTamanA nitya.n vishoka iva lakShyase .. 3..\\ udvegaM neha te ki.n chitsusUkShmamapi lakShaye . nityatR^ipta iva svastho bAlavachcha vicheShTase .. 4..\\ samanga bhUtaM bhavyaM bhaviShyachcha sarva.n sattveShu mAnada . teShA.n tattvAni jAnAmi tato na vimanA hyaham .. 5..\\ upakramAnaha.n veda punareva phalodayAn . loke phalAni chitrANi tato na vimanA hyaham .. 6..\\ agAdhAshchApratiShThAshcha gatimantashcha nArada . andhA jadAshcha jIvanti pashyAsmAnapi jIvataH .. 7..\\ vihitenaiva jIvanti arogA~NgA divaukasaH . balavanto.abalAshchaiva tadvadasmAnsabhAjaya .. 8..\\ sahasriNashcha jIvanti jIvanti shatinastathA . shAkena chAnye jIvanti pashyAsmAnapi jIvataH .. 9..\\ yadA na shochemahi kiM nu na syAd dharmeNa vA nArada karmaNA vA . kR^itAntavashyAni yadA sukhAni duHkhAni vA yanna vidharShayanti .. 10..\\ yasmai praGYA.n kathayante manuShyAH praGYA mUlo hIndriyANAM prasAdaH . muhyanti shochanti yadendriyANi praGYA lAbho nAsti mUDhendriyasya .. 11..\\ mUDhasya darpaH sa punarmoha eva mUDhasya nAyaM na paro.asti lokaH . na hyeva duHkhAni sadA bhavanti sukhasya vA nityasho lAbha eva .. 12..\\ bhAvAtmaka.n samparivartamAnaM na mAdR^ishaH sa~njvara.n jAtu kuryAt . iShTAnbhogAnnAnurudhyetsukha.n vA na chintayedduHkhamabhyAgata.n vA .. 13..\\ samAhito na spR^ihayetpareShAM nAnA gataM nAbhinandeta lAbham . na chApi hR^iShyedvipule.arthalAbhe tathArtha nAshe cha na vai viShIdet .. 14..\\ na bAndhavA na cha vittaM na kaulI na cha shrutaM na cha mantrA na vIryam . duHkhAttrAtu.n sarva evotsahante paratra shIle na tu yAnti shAntim .. 15..\\ nAsti buddhirayuktasya nAyogAdvidyate sukham . dhR^itishcha duHkhatyAgashchApyubhayaM naH sukhodayam .. 16..\\ priya.n hi harShajananaM harSha utsekavardhanaH . utseko narakAyaiva tasmAtta.n santyajAmyaham .. 17..\\ etA~nshokabhayotsekAnmohanAnsukhaduHkhayoH . pashyAmi sAkShivalloke dehasyAsya vicheShTanAt .. 18..\\ arthakAmau parityajya vishoko vigatajvaraH . tR^iShNA mohau tu santyajya charAmi pR^ithivImimAm .. 19..\\ na mR^ityuto na chAdharmAnna lobhAnna kutash chana . pItAmR^itasyevAtyantamiha chAmutra vAbhayam .. 20..\\ etadbrahmanvijAnAmi mahatkR^itvA tapo.avyayam . tena nArada samprApto na mA.n shokaH prabAdhate .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 276} y atattvaGYasya shAstrANA.n satataM saMshayAtmanaH . akR^itavyavasAyasya shreyo brUhi pitAmaha .. 1..\\ bhii guru pUjA cha satata.n vR^iddhAnAM paryupAsanam . shravaNa.n chaiva vidyAnAM kUtastha.n shreya uchyate .. 2..\\ atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam . gAlavasya cha sa.nvAda.n devarShernAradasya cha .. 3..\\ vItamohaklama.n vipraM GYAnatR^ipta.n jitendriyam . shreyaH kAma.n jitAtmAnaM nAradaM gAlavo.abravIt .. 4..\\ yaiH kaishchaitsaMmato loke guNaistu puruSho nR^iShu . bhavatyanapagAnsarvA.nstAnguNA.NllakShayAmyaham .. 5..\\ bhavAneva.nvidho.asmAka.n saMshaya.n chhettumarhati . amUDhashchiramUDhAnA.n lokatattvamajAnatAm .. 6..\\ GYAne hyevaM pravR^ittiH syAtkAryAkArye vijAnataH . yatkAryaM na vyavasyAmastadbhavAnvaktumarhati .. 7..\\ bhagavannAshramAH sarve pR^ithagAchAra darshinaH . ida.n shreya idaM shreya iti nAnA pradhAvinaH .. 8..\\ tA.nstu viprasthitAndR^iShTvA shAstraiH shAstrAbhinandinaH . svashAstraiH parituShTAMshcha shreyo nopalabhAmahe .. 9..\\ shAstra.n yadi bhavedekaM vyaktaM shreyo bhavettadA . shAstraishcha bahubhirbhUyaH shreyo guhyaM praveshitam .. 10..\\ etasmAtkAraNAchchhreyaH kalilaM pratibhAti mAm . bravItu bhagavA.nstanme upasanno.asmyadhIhi bhoH .. 11..\\ naarada AshramAstAta chatvAro yathA sa~NkalpitAH pR^ithak . tAnsarvAnanupashya tva.n samAshrityaiva gAlava .. 12..\\ teShA.n teShAM tathAhi tvamAshramANAM tatastataH . nAnArUpaguNoddeshaM pashya viprasthitaM pR^ithak . nayanti chaiva te samyagabhipretamasaMshayam .. 13..\\ R^iju pashya.nstathA samyagAshramANAM parA.n gatim . yattu niHshreyasa.n samyaktachchaivAsaMshayAtmakam .. 14..\\ anugraha.n cha mitrANAmamitrANAM cha nigraham . sa~Ngraha.n cha trivargasya shreya AhurmanIShiNaH .. 15..\\ nivR^ittiH karmaNaH pApAtsatataM puNyashIlatA . sadbhishcha samudAchAraH shreya etadasaMshayam .. 16..\\ mArdava.n sarvabhUteShu vyavahAreShu chArjavam . vAkchaiva madhurA proktA shreya etadasaMshayam .. 17..\\ devatAbhyaH pitR^ibhyashcha sa.nvibhAgo.atithiShvapi . asantyAgashcha bhR^ityAnA.n shreya etadasaMshayam .. 18..\\ satyasya vachana.n shreyaH satyaGYAna.n tu duShkaram . yadbhUtahitamatyantametatsatyaM bravImyaham .. 19..\\ aha~NkArasya cha tyAgaH pranayasya cha nigrahaH . santoShashchaikacharyA cha kUtastha.n shreya uchyate .. 20..\\ dharmeNa vedAdhyayana.n vedA~NgAnA.n tathaiva cha . vidyArthAnA.n cha jiGYAsA shreya etadasaMshayam .. 21..\\ shabdarUparasasparshAnsaha gandhena kevalAn . nAtyarthamupaseveta shreyaso.arthI parantapa .. 22..\\ nakta~ncaryA divA svapnamAlasyaM paishunaM madam . atiyogamayoga.n cha shreyaso.arthI parityajet .. 23..\\ karmotkarShaM na mArgeta mareShAM parinindayA . svaguNaireva mArgeta viprakarShaM pR^ithagjanAt .. 24..\\ nirguNAstveva bhUyiShThamAtmasambhAvino narAH . doShairanyAnguNavataH kShipantyAtmaguNa kShayAt .. 25..\\ anuchyamAnAshcha punaste manyante mahAjanAt . guNavattaramAtmAna.n svena mAnena darpitAH .. 26..\\ abruvankasya chinnindAmAtmapUjAmavarNayan . vipashchidguNasampannaH prApnotyeva mahadyashaH .. 27..\\ abruvanvAti surabhirgandhaH sumanasA.n shuchiH . tathaivAvyAharanbhAti vimalo bhAnurambare .. 28..\\ evamAdIni chAnyAni parityaktAni medhayA . jvalanti yashasA loke yAni na vyAharanti cha .. 29..\\ na loke dIpyate mUrkhaH kevatAtma prasha.nsayA . api chApihitaH shvabhre kR^itavidyaH prakAshate .. 30..\\ asannuchchairapi proktaH shabdaH samupashAmyati . dIpyate tveva lokeShu shanairapi subhAsitam .. 31..\\ mUDhAnAmavaliptAnAmasAraM bhAsitaM bahu . darshayatyantarAtmAna.n divA rUpamivAMshumAn .. 32..\\ etasmAtkAraNAtpraGYAM mR^igayante pR^ithagvidhAm . praGYA lAbho hi bhUtAnAmuttamaH pratibhAti mAm .. 33..\\ nApR^iShTaH kasya chidbrUyAnna chAnyAyena pR^ichchhataH . GYAnavAnapi medhAvI jadavallokamAcharet .. 34..\\ tato vAsaM parIkSheta dharmanityeShu sAdhuShu . manuShyeShu vadAnyeShu svadharmanirateShu cha .. 35..\\ chaturNA.n yatra varNAnA.n dharmavyatikaro bhavet . na tatra vAsa.n kurvIta shreyo.arthI vai kathaM chana .. 36..\\ nirArambho.apyayamiha yathA labdhopajIvinaH . puNyaM puNyeShu vimalaM pApaM pApeShu chApnuyAt .. 37..\\ apAmagnestathendoshcha sparsha.n vedayate yathA . tathA pashyAmahe sparshamubhayoH pApapuNyayoH .. 38..\\ apashyanto.annaviShayaM bhu~njate vighasAshinaH . bhuGYAna.n chAnna viShayAnviShaya.n viddhi karmaNAM .. 39..\\ yatrAgamayamAnAnAmasatkAreNa pR^ichchhatAm . prabrUyAdbrahmaNo dharma.n tyajettaM deshamAtmavAn .. 40..\\ shiShyopAdhyAyikA vR^ittiryatra syAtsusamAhitA . yathAvachchhAstra sampannA kasta.n deshaM parityajet .. 41..\\ AkAshasthA dhruva.n yatra doShaM brUyurvipashchitam . AtmapUjAbhikAmA vai ko vasettatra paNDitaH .. 42..\\ yatra sa.nloditA lubdhaiH prAyasho dharmasetavaH . pradIptamiva shailAnta.n kastaM deshaM na santyajet .. 43..\\ yatra dharmamanAsha~NkAshchareyurvItamatsarAH . charettatra vasechchaiva puNyashIleShu sAdhuShu .. 44..\\ dharmamarthanimitta.n tu chareyuryatra mAnavAH . na tAnanuvasejjAtu te hi pApakR^ito janAH .. 45..\\ karmaNA yatra pApena vartante jIvitespavaH . vyavadhAvettatastUrNa.n sasarpAchchharaNAdiva .. 46..\\ yena khatvA.n samArUDhaH karmaNAnushayI bhavet . Aditastanna kartavyamichchhatA bhavamAtmanaH .. 47..\\ yatra rAjA cha rAGYashcha puruShAH pratyanantarAH . kutumbinAmagrabhujastyajettadrAstramAtmavAn .. 48..\\ shrotriyAstvagrabhoktAro dharmanityAH sanAtanAH . yAjanAdhyApane yuktA yatra tadrAstramAvaset .. 49..\\ svAhA svadhA vasatkArA yatra samyaganuShThitAH . ajasra.n chaiva vartante vasettatrAvichArayan .. 50..\\ ashuchInyatra pashyeta brAhmaNAnvR^itti karshitAn . tyajettadrAstramAsannamupasR^iShTamivAmiSham .. 51..\\ prIyamANA narA yatra prayachchheyurayAchitAH . svasthachitto vasettatra kR^itakR^itya ivAtmavAn .. 52..\\ daNDo yatrAvinIteShu satkArashcha kR^itAtmasu . charettatra vasechchaiva puNyashIleShu sAdhuShu .. 53..\\ upasR^iShTeShvadAnteShu durAchAreShvasAdhuShu . avinIteShu lubdheShu sumahaddanda dhAraNam .. 54..\\ yatra rAjA dharmanityo rAjya.n vai paryupAsitA . apAsya kAmAnkAmesho vasettatrAvichArayan .. 55..\\ tathA shIlA hi rAjAnaH sarvAnviShayavAsinaH . shreyasA yojayantyAshu shreyasi pratyupasthite .. 56..\\ pR^ichchhataste mayA tAta shreya etadudAhR^itam . na hi shakyaM pradhAnena shreyaH sa~NkhyAtumAtmanaH .. 57..\\ evaM pravartamAnasya vR^ittiM pranihitAtmanaH . tapasaiveha bahula.n shreyo vyaktaM bhaviShyati .. 58..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 277} y kathaM nu muktaH pR^ithivI.n charedasmadvidho nR^ipaH . nitya.n kaishcha guNairyuktaH sa~NgapAshAdvimuchyate .. 1..\\ bhii atra te vartayiShyAmi itihAsaM purAtanam . ariShTaneminA prokta.n sagarAyAnupR^ichchhate .. 2..\\ sagara ki.n shreyaH paramaM brahmankR^itveha sukhamashnute . kathaM na shochenna kShubhyedetadichchhAmi veditum .. 3..\\ bhii evamuktastadA tArkShyaH sarvashAstravishAradaH . vibudhya sampada.n chAgryA.n sadvAkyamidamabravIt .. 4..\\ sukhaM mokShasukha.n loke na cha loko.avagachchhati . prasaktaH putrapashuShu dhanadhAnya samAkulaH .. 5..\\ saktabuddhirashAntAtmA na sa shakyash chikitsitum . snehapAshasito mUDho na sa mokShAya kalpate .. 6..\\ snehajAniha te pAshAnvakShyAmi shR^iNu tAnmama . sakarNakena shirasA shakyAshchhettu.n vijAnatA .. 7..\\ sambhAvya putrAnkAlena yauvanasthAnniveshya cha . samarthA~njIvane GYAtvA muktashchara yathAsukham .. 8..\\ bhAryAM putravatI.n vR^iddhAM lAlitAM putravatsalAm . GYAtvA prajahi kAle tvaM parArthamanudR^ishya cha .. 9..\\ sApatyo nirapatyo vA muktashchara yathAsukham . indriyairindriyArthA.nstvamanubhUya yathAvidhi .. 10..\\ kR^itakautUhalasteShu muktashchara yathAsukham . upapattyopalabdheShu lAbheShu cha samo bhava .. 11..\\ eSha tAvatsamAsena tava sa~NkIrtito mayA . mokShArtho vistareNApi bhUyo vakShyAmi tachchhR^iNu .. 12..\\ muktA vItabhayA loke charanti sukhino narAH . saktabhAvA vinashyanti narAstatra na saMshayaH .. 13..\\ AhArasa~ncayAshchaiva tathA kIta pipIlikAH . asaktAH sukhino loke saktAshchaiva vinAshinaH .. 14..\\ svajane na cha te chintA kartavyA mokShabuddhinA . ime mayA vinA bhUtA bhaviShyanti katha.n tviti .. 15..\\ svayamutpadyate jantuH svayameva vivardhate . sukhaduHkhe tathA mR^ityu.n svayamevAdhigachchhati .. 16..\\ bhojanAchchhAdane chaiva mAtrA pitrA cha sa~Ngraham . svakR^itenAdhigachchhanti loke nAstyakR^itaM purA .. 17..\\ dhAtrA vihita bhakShyANi sarvabhUtAni medinIm . loke viparidhAvanti rakShitAni svakarmabhiH .. 18..\\ svayaM mR^itpiNDa bhUtasya paratantrasya sarvadA . ko hetuH svajanaM poShTu.n rakShituM vAdR^idhAtmanaH .. 19..\\ svajana.n hi yadA mR^ityurhantyeva tava pashyataH . kR^ite.api yatne mahati tatra boddhavyamAtmanA .. 20..\\ jIvantamapi chaivainaM bharaNe rakShaNe tathA . asamApte parityajya pashchAdapi mariShyasi .. 21..\\ yadA mR^itashcha svajanaM na GYAsyasi katha.n chana . sukhita.n duHkhita.n vApi nanu boddhavyamAtmanA .. 22..\\ mR^ite vA tvayi jIve vA yadi bhokShyati vai janaH . svakR^itaM nanu buddhvaiva.n kartavya.n hitamAtmanaH .. 23..\\ eva.n vijAna.Nlloke.asminkaH kasyetyabhinishchitaH . mokShe niveshaya mano bhUyashchApyupadhAraya .. 24..\\ kShutpipAsAdayo bhAvA jitA yasyeha dehinaH . krodho lobhastathA mohaH sattvavAnmukta eva saH .. 25..\\ dyUte pAne tathA strIShu mR^igayAyA.n cha yo naraH . na pramAdyati saMmohAtsatataM mukta eva saH .. 26..\\ divase divase nAma rAtrau rAtrau sadA sadA . bhoktavyamiti yaH khinno doShabuddhiH sa uchyate .. 27..\\ AtmabhAva.n tathA strIShu muktameva punaH punaH . yaH pashyati sadA yukto yathAvanmukta eva saH .. 28..\\ sambhava.n cha vinAshaM cha bhUtAnAM cheShTitaM tathA . yastattvato vijAnAti loke.asminmukta eva saH .. 29..\\ prastha.n vAhasahasreShu yAtrArtha.n chaiva kotiShu . prAsAde ma~nchaka sthAna.n yaH pashyati sa muchyate .. 30..\\ mR^ityunAbhyAhata.n lokaM vyAdhibhishchopapIditam . avR^itti karshita.n chaiva yaH pashyati sa muchyate .. 31..\\ yaH pashyati sukhItuShTo napashyaMsh cha vihanyate . yashchApyalpena santuShTo loke.asminmukta eva saH .. 32..\\ agnIsomAvida.n sarvamitiyashchAnupashyati . na cha sa.nspR^ishyate bhAvairadbhutairmukta eva saH .. 33..\\ parya~Nka shayyA bhUmishcha samAne yasya dehinaH . shAlayashcha kadanna.n cha yasya syAnmukta eva saH .. 34..\\ kShauma.n cha kushachIraM cha kausheya.n valkalAni cha . Avika.n charma cha sama.n yasya syAnmukta eva saH .. 35..\\ pa~ncha bhUtasamudbhUta.n lokaM yashchAnupashyati . tathA cha vartate dR^iShTvA loke.asminmukta eva saH .. 36..\\ sukhaduHkhe same yasya lAbhAlAbhau yajAjayau . ichchhA dveShau bhayodvegau sarvathA mukta eva saH .. 37..\\ raktamUtra purIsAnA.n doShANA.n sa~ncayaM tathA . sharIra.n doShabahulaM dR^iShTvA cheda.n vimuchyate .. 38..\\ valI palita sa.nyoga.n kArshya.n vaivarNyameva cha . kubja bhAva.n cha jarayA yaH pashyati sa muchyate .. 39..\\ pu.nstvopaghAta.n kAlena darshanoparamaM tathA . bAdhiryaM prANa mantatva.n yaH pashyati sa muchyate .. 40..\\ gatAnR^iShI.nstathA devAnasurAMshcha tathAgatAn . lokAdasmAtpara.n lokaM yaH pashyati sa muchyate .. 41..\\ prabhAvairanvitAstaistaiH pArthivendrAH sahasrashaH . ye gatAH pR^ithivI.n tyaktvA iti GYAtvA vimuchyate .. 42..\\ arthAMshcha durlabhA.Nlloke kleshAMshcha sulabhA.nstathA . duHkha.n chaiva kutumbArthe yaH pashyati sa muchyate .. 43..\\ apatyAnA.n cha vaiguNyaM jana.n viguNameva cha . pashyanbhUyiShThasho loke ko mokShaM nAbhipUjayet .. 44..\\ shAstrAllokAchcha yo buddhaH sarvaM pashyati mAnavaH . asAramiva mAnuShya.n sarvathA mukta eva saH .. 45..\\ etachchhrutvA mama vacho bhavAMsh charatu muktavat . gArhasthye yadi te mokShe kR^itA buddhiraviklavA .. 46..\\ tattasya vachana.n shrutvA samyaksa pR^ithivIpatiH . mokShajaishcha guNairyuktaH pAlayAmAsa cha prajAH .. 47..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 278} y tiShThate me sadA tAta kautUhalamida.n hR^idi . tadaha.n shrotumichchhAmi tvattaH kurupitAmaha .. 1..\\ katha.n devarShirushanA sadA kAvyo mahAmatiH . asurANAM priyakaraH surANAmapriye rataH .. 2..\\ vardhayAmAsa tejashcha kimarthamamitaujasAm . nitya.n vairanibaddhAshcha dAnavAH surasattamaiH .. 3..\\ katha.n chApyushanA prApa shukratvamamara dyutiH . R^iddhi.n cha sa kathaM prAptaH sarvametadbravIhi me .. 4..\\ na yAni cha sa tejasvI madhyena nabhasaH katham . etadichchhAmi viGYAtuM nikhilena pitAmaha .. 5..\\ bhii shR^iNu rAjannavahitaH sarvametadyathAtatham . yathAmatiyathA chaitachchhruta pUrvaM mayAnagha .. 6..\\ eSha bhArgava dAyAdo muniH satyo dR^idha vrataH . asurANAM priyakaro nimitte karuNAtmake .. 7..\\ indro.atha dhanado rAjA yakSharakSho.adhipaH sa cha . prabhaviShNushcha koshasya jagatashcha tathA prabhuH .. 8..\\ tasyAtmAnamathAvishya yogasiddho mahAmuniH . ruddhvA dhanapati.n deva.n yogena hR^itavAnvasu .. 9..\\ hR^ite dhane tataH sharma na lebhe dhanadastathA . Apanna manyuH sa.nvignaH so.abhyagAtsurasattamam .. 10..\\ nivedayAmAsa tadA shivAyAmita tejase . deva shreShThAya rudrAya saumyAya bahurUpiNe .. 11..\\ kubera yogAtmakenoshanasA ruddhvA mama hR^ita.n vasu . yogenAtma gati.n kR^itvA niHsR^itashcha mahAtapaH .. 12..\\ bhii etachchhrutvA tataH kruddho mahAyogI maheshvaraH . sa.nraktanayano rAja~nshUlamAdAya tasthivAn .. 13..\\ kvAsvau kvAsAviti prAha gR^ihItvA paramAyudham . ushanA dUratastasya babhau GYAtvA chikIrShitam .. 14..\\ sa mahAyogino buddhvA ta.n roShaM vai mahAtmanaH . gatimAgamana.n vetti sthAnaM vetti tataH prabhuH .. 15..\\ sa~ncintyogreNa tapasA mahAtmAnaM maheshvaram . ushanA yogasiddhAtmA shUlAgre pratyadR^ishyata .. 16..\\ viGYAta rUpaH sa tadA tapaHsiddhena dhanvinA . GYAtvA shUla.n cha deveshaH pAninA samanAmayat .. 17..\\ AnatenAtha shUlena pAninAmita tejasA . pinAkamiti chovAcha shUlamugrAyudhaH prabhuH .. 18..\\ pAnimadhyagata.n dR^iShTvA bhArgavaM tamumApatiH . Asya.n vivR^itya kakudI pAniM samprAkShipachchhanaiH .. 19..\\ sa tu praviShTa ushanA koShThaM mAheshvaraM prabhuH . vyacharachchApi tatrAsau mahAtmA bhR^igunandanaH .. 20..\\ y kimartha.n vyacharadrAjannushanA tasya dhImataH . jathare devadevasya ki.n chAkArShInmahAdyutiH .. 21..\\ bhii purA so.antarjalagataH sthAnu bhUto mahAvrataH . varShANAmabhavadrAjanprayutAnyarbudAni cha .. 22..\\ udatiShThattapastaptvA dushchara.n sa mahAhradAt . tato devAtidevastaM brahmA samupasarpata .. 23..\\ tapovR^iddhimapR^ichchhachcha kushala.n chainamavyayam . tapaH suchIrNamiti cha provAcha vR^iShabhadhvajaH .. 24..\\ tatsa.nyogena vR^iddhi.n chApyapashyatsa tu sha~NkaraH . mahAmatirachintyAtmA satyadharmarataH sadA .. 25..\\ sa tenAdhyo mahAyogI tapasA cha dhanena cha . vyarAjata mahArAja triShu lokeShu vIryavAn .. 26..\\ tataH pinAkI yogAtmA dhyAnayoga.n samAvishat . ushanA tu samudvigno nililye jathare tataH .. 27..\\ tuShTAva cha mahAyogI deva.n tatrastha eva cha . niHsAra.n kA~NkShamANastu tejasA pratyahanyata .. 28..\\ ushanA tu tadovAcha jatharastho mahAmuniH . prasAdaM me kuruShveti punaH punararindama .. 29..\\ tamuvAcha mahAdevo gachchha shishnena mokShaNam . iti srotA.nsi sarvANi ruddhvA tridashapu~NgavaH .. 30..\\ apashyamAnaH sa dvAra.n sarvataH pihito muniH . paryakrAmaddahyamAna itashchetashcha tejasA .. 31..\\ sa viniShkramya shishnena shukratvamabhipedivAn . kAryeNa tena nabhaso nAgachchhata cha madhyataH .. 32..\\ niShkrAntamatha ta.n dR^iShTvA jvalantamiva tejasA . bhavo roShasamAviShTaH shUlodyatakaraH sthitaH .. 33..\\ nyavArayata ta.n devI kruddhaM pashupatiM patim . putratvamagamaddevyA vArite sha~Nkare cha saH .. 34..\\ devii hi.nsanIyastvayA naiSha mama putratvamAgataH . na hi devodarAtkashchinniHsR^ito nAshamarchhati .. 35..\\ bhii tataH prIto.abhavaddevyAH prahasaMshchedamabravIt . gachchhatyeSha yathAkAmamiti rAjanpunaH punaH .. 36..\\ tataH pranamya varada.n devaM devImumAM tathA . ushanA prApa taddhImAngatimiShTAM mahAmuniH .. 37..\\ etatte kathita.n tAta bhArgavasya mahAtmanaH . charitaM bharatashreShTha yanmA.n tvaM paripR^ichchhasi .. 38..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 279} y ataH paraM mahAbAho yachchhreyastadvadasva me . na tR^ipyAmyamR^itasyeva vasasaste pitAmaha .. 1..\\ ki.n karma puruShaH kR^itvA shubhaM puruShasattama . shreyaH paramavApnoti pretya cheha cha tadvada .. 2..\\ bhii atra te vartayiShyAmi yathApUrvaM mahAyashaH . parAsharaM mahAtmAnaM paprachchha janako nR^ipaH .. 3..\\ ki.n shreyaH sarvabhUtAnAmasmi.Nlloke paratra cha . yadbhavetpratipattavya.n tadbhavAnprabravItu me .. 4..\\ tataH sa tapasA yuktaH sarvadharmAvidhAnavit . nR^ipAyAnugraha manA munirvAkyamathAbravIt .. 5..\\ dharma eva kR^itaH shreyAniha loke paratra cha . tasmAddhi paramaM nAsti yathA prAhurmanIShiNaH .. 6..\\ pratipadya naro dharma.n svargaloke mahIyate . dharmAtmakaH karma vidhirdehinAM nR^ipasattama . tasminnAshramiNaH santaH svakarmANIha kurvate .. 7..\\ chaturvidhA hi lokasya yAtrA tAta vidhIyate . martyA yatrAvatiShThante sA cha kAmAtpravartate .. 8..\\ sukR^itAsukR^ita.n karma niShevya vividhaiH kramaiH . dashArdha pravibhaktAnAM bhUtAnAM bahudhA gatiH .. 9..\\ sauvarNa.n rAjataM vApi yathA bhAndaM niShichyate . tathA niShichyate jantuH pUrvakarma vashAnugaH .. 10..\\ nAbIjAjjAyate ki.n chinnAkR^itvA sukhamedhate . sukR^itI vindati sukhaM prApya dehakShayaM naraH .. 11..\\ daiva.n tAta na pashyAmi nAsti daivasya sAdhanam . svabhAvato hi sa.nsiddhA devagandharvadAnavAH .. 12..\\ pretya jAtikR^ita.n karma na smaranti sadA janAH . te vai tasya phalaprAptau karma chApi chaturvidham .. 13..\\ lokayAtrAshrayashchaiva shabdo vedAshrayaH kR^itaH . shAntyarthaM manasastAta naitadvR^iddhAnushAsanam .. 14..\\ chakShuShA manasA vAchA karmaNA cha chaturvidham . kurute yAdR^isha.n karma tAdR^ishaM pratipadyate .. 15..\\ nirantara.n cha mishraM cha phalate karma pArthiva . kalyAna.n yadi vA pApaM na tu nAsho.asya vidyate .. 16..\\ kadA chitsukR^ita.n tAta kUtasthamiva tiShThati . majjamAnasya sa.nsAre yAvadduHkhAdvimuchyate .. 17..\\ tato duHkhakShaya.n kR^itvA sukR^itaM karma sevate . sukR^itakShayAdduShkR^ita.n cha tadviddhi manujAdhipa .. 18..\\ damaH kShamA dhR^itistejaH santoShaH satyavAditA . hrIrahi.nsAvyasanitA dAkShya.n cheti sukhAvahAH .. 19..\\ duShkR^ite sukR^ite vApi na janturayato bhavet . nityaM manaH samAdhAne prayateta vichakShaNaH .. 20..\\ nAyaM parasya sukR^ita.n duShkR^ita.n vApi sevate . karoti yAdR^isha.n karma tAdR^ishaM pratipadyate .. 21..\\ sukhaduHkhe samAdhAya pumAnanyena gachchhati . anyenaiva janaH sarvaH sa~Ngato yashcha pArthiva .. 22..\\ pareShA.n yadasUyeta na tatkuryAtsvayaM naraH . yo hyasUyustathAyuktaH so.avahAsaM niyachchhati .. 23..\\ bhIrU rAjanyo brAhmaNaH sarvabhakSho vaishyo.anIhAvAnhInavarNo.alasash cha . vidvAMshchAshIlo vR^ittahInaH kulInaH satyAdbhraShTo brAhmaNaH strI cha duShTA .. 24..\\ rAgI muktaH pachamAno.a.atmahetor mUrkho vaktA nR^ipa hIna.n cha rAstram . ete sarve shochyatA.n yAnti rAjan yashchAyuktaH snehahInaH prajAsu .. 25..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 280} paraazara manoratharathaM prApya indriyArtha hayaM naraH . rashmibhirGYAnasambhUtairyo gachchhati sa buddhimAn .. 1..\\ sevAshritena manasA vR^itti hInasya shasyate . dvijAtihastAnnirvR^ittA na tu tulyAtparasparam .. 2..\\ Ayurnasulabha.n labdhvA nAvakarShedvishAM pate . utkarShArthaM prayatate naraH puNyena karmaNA .. 3..\\ varNebhyo.api paribhraShTaH sa vai saMmAnamarhati . na tu yaH satkriyAM prApya rAjasa.n karma sevate .. 4..\\ varNotkarShamavApnoti naraH puNyena karmaNA . durlabha.n tamalabdhA hi hanyAtpApena karmaNA .. 5..\\ aGYAnAddhi kR^itaM pApa.n tapasaivAbhinirnudet . pApa.n hi karmaphalati pApameva svaya.n kR^itam . tasmAtpApaM na seveta karma duHkhaphalodayam .. 6..\\ pApAnubandha.n yatkarma yadyapi syAnmahAphalam . na tatseveta medhAvI shuchiH kusalila.n yathA .. 7..\\ ki.n kastamanupashyAmi phalaM pApasya karmaNaH . pratyApannasya hi sato nAtmA tAvadvirochate .. 8..\\ pratyApattishcha yasyeha bAlishasya na jAyate . tasyApi sumahA.nstApaH prasthitasyopajAyate .. 9..\\ virakta.n shodhyate vastraM na tu kR^iShNopasa.nhitam . prayatnena manuShyendra pApamevaM nibodha me .. 10..\\ svaya.n kR^itvA tu yaH pApa.n shubhamevAnutiShThati . prAyashchittaM naraH kartumubhaya.n so.ashnute pR^ithak .. 11..\\ ajAnAttu kR^itA.n hi.nsAmahi.nsA vyapakarShati . brAhmaNAH shAstranirdeshAdityAhurbrahmavAdinaH .. 12..\\ kathA kAmakR^ita.n chAsya vihi.nsaivApakarShati . ityAhurdharmashAstraGYA brAhmaNA vedapAragAH .. 13..\\ aha.n tu tAvatpashyAmi karma yadvartate kR^itam . guNayuktaM prakAsha.n cha pApenAnupasa.nhitam .. 14..\\ yathA sUkShmANi karmANi phalantIha yathAtatham . buddhiyuktAni tAnIha kR^itAni manasA saha .. 15..\\ bhavatyalpaphala.n karma sevitaM nityamulbanam . abuddhipUrva.n dharmaGYa kR^itamugreNa karmaNA .. 16..\\ kR^itAni yAni karmANi daivatairmunibhistathA . nAcharettAni dharmAtmA shrutvA chApi na kutsayet .. 17..\\ sa~ncintya manasA rAjanviditvA shaktimAtmanaH . karoti yaH shubha.n karma sa vai bhadrANi pashyati .. 18..\\ nave kapAle salila.n saMnyastaM hIyate yathA . navetare tathA bhAvaM prApnoti sukhabhAvitam .. 19..\\ satoye.anyattu yattoya.n tasminneva prasichyate . vR^iddhe vR^iddhimavApnoti salile salila.n yathA .. 20..\\ eva.n karmANi yAnIha buddhiyuktAni bhUpate . nasamAnIha hInAni tAni puNyatamAnyapi .. 21..\\ rAGYA jetavyAH sAyudhAshchonnatAsh cha samyakkartavyaM pAlana.n cha prajAnAm . agnishcheyo bahubhishchApi yaGYair ante madhye vA vanamAshritya stheyam .. 22..\\ damAnvitaH puruSho dharmashIlo bhUtAni chAtmAnamivAnupashyet . garIyasaH pUjayedAtmashaktyA satyena shIlena sukhaM narendra .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 281} paraazara kaH kasya chopakurute kash cha kasmai prayachchhati . prAnI karotyaya.n karma sarvamAtmArthamAtmanA .. 1..\\ gauraveNa parityaktaM niHsnehaM parivarjayet . sodaryaM bhrAtaramapi kimutAnyaM pR^ithagjanam .. 2..\\ vishiShTasya vishiShTAchcha tulyau dAnapratigrahau . tayoH puNyatara.n dAnaM taddvijasya prayachchhataH .. 3..\\ nyAyAgata.n dhana.n varNairnyAyenaiva vivardhitam . sa.nrakShya.n yatnamAsthAya dharmArthamiti nishchayaH .. 4..\\ na dharmArthI nR^isha.nsena karmaNA dhanamarjayet . shaktitaH sarvakAryANi kuryAnnarddhimanusmaret .. 5..\\ apo hi prayataH shItAstApitA jvalanena vA . shaktito.atithaye dattvA kShudhArtAyAshnute phalam .. 6..\\ rantidevena lokeShTA siddhiH prAptA mahAtmanA . phalapatrairatho mUlairmunInarchitavAnasau .. 7..\\ taireva phalapatraishcha sa mAtharamatoShayat . tasmAllebhe para.n sthAnaM shaibyo.api pR^ithivIpatiH .. 8..\\ devatAtithibhR^ityebhyaH pitR^ibhyo.athAtmanastathA . R^iNavA~njAyate martyastasmAdanR^iNatA.n vrajet .. 9..\\ svAdhyAyena maharShibhyo devebhyo yaGYakarmaNA . pitR^ibhyaH shrAddhadAnena nR^iNAm abhyarchanena cha .. 10..\\ vAchaH sheShAvahAryeNa pAlanenAtmano.api cha . yathAvaddhR^itya vargasya chikIrSheddharmamAditaH .. 11..\\ prayatnena cha sa.nsiddhA dhanairapi vivarjitAH . samyagghutvA hutavahaM munayaH siddhimAgatAH .. 12..\\ vishvAmitrasya putratvamR^ichIka tanayo.agamat . R^igbhiH stutvA mahAbhAgo devAnvai yaGYabhAginaH .. 13..\\ gataH shukratvamushanA devadeva prasAdanAt . devI.n stutvA tu gagane modate tejasA vR^itaH .. 14..\\ asito devalashchaiva tathA nArada partavau . kakShIvA~njAmadagnyashcha rAmastAndyastathAMshumAn .. 15..\\ vasiShTho jamadagnishcha vishvAmitro.atrireva cha . bharadvAjo harishmashruH kundadhAraH shrutashravAH .. 16..\\ ete maharShayaH stutvA viShNumR^igbhiH samAhitAH . lebhire tapasA siddhiM prasAdAttasya dhImataH .. 17..\\ anarhAshchArhatAM prAptAH santaH stutvA tameva ha . na tu vR^iddhimihAnvichchhetkarmakR^itvA jugupsitam .. 18..\\ ye.arthA dharmeNa te satyA ye.adharmeNa dhigastu tAn . dharma.n vai shAshvataM loke na jahyAddhanakA~NkShayA .. 19..\\ AhitAgnirhi dharmAtmA yaH sa puNyakR^iduttamaH . vedA hi sarve rAjendra sthitAstriShvagniShu prabho .. 20..\\ sa chApyagnyAhito vipraH kriyA yasya na hIyate . shreyo hyanAhitAgnitvamagnihotraM na niShkriyam .. 21..\\ agnirAtmA cha mAtA cha pitA janayitA tathA . gurushcha narashArdUla paricharyA yathAtatham .. 22..\\ mAna.n tyaktvA yo naro vR^iddhasevI vidvAnklIbaH pashyati prItiyogAt . dAkShyeNAhIno dharmayukto nadAnto loke.asminvai pUjyate sadbhirAryaH .. 23..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 282} paraazara vR^ittiH sakAshAdvarNebhyastribhyo hInasya shobhanA . prItyopanItA nirdiShTA dharmiShThAnkurute sadA .. 1..\\ vR^ittishchennAsti shUdrasya pitR^ipaitAmahI dhruvA . na vR^ittiM parato mArgechchhushrUsA.n tu prayojayet .. 2..\\ sadbhistu saha sa.nsargaH shobhate dharmadarshibhiH . nitya.n sarvAsvavasthAsu nAsadbhiriti me matiH .. 3..\\ yathodaya girau dravya.n saMnikarSheNa dIpyate . tathA satsaMnikarSheNa hInavarNo.api dIpyate .. 4..\\ yAdR^ishena hi varNena bhAvyate shuklamambaram . tAdR^isha.n kurute rUpametadevamavaihi me .. 5..\\ tasmAdguNeShu rajyethA mA doSheShu kadA chana . anityamiha martyAnA.n jIvita.n hi chalAchalam .. 6..\\ sukhe vA yadi vA duHkhe vartamAno vichakShaNaH . yashchinoti shubhAnyeva sa bhadrANIha pashyati .. 7..\\ dharmAdapeta.n yatkarma yadyapi syAnmahAphalam . na tatseveta medhAvI na taddhitamihochyate .. 8..\\ yo hR^itvA gosahasrANi nR^ipo dadyAdarakShitA . sa shabdamAtraphalabhAgrAjA bhavati taskaraH .. 9..\\ svayambhUrasR^ijachchAgre dhAtAra.n lokapUjitam . dhAtAsR^ijatputramekaM prajAnA.n dhAraNe ratam .. 10..\\ tamarchayitvA vaishyastu kuryAdatyarthamR^iddhimat . rakShitavya.n tu rAjanyairupayojyaM dvijAtibhiH .. 11..\\ ajihmairashatha krodhairhavyakavya prayoktR^ibhiH . shUdrairnirmArjana.n kAryamevaM dharmo na nashyati .. 12..\\ apranaste tato dharme bhavanti sukhitAH prajAH . sukhena tAsA.n rAjendra modante divi devatAH .. 13..\\ tasmAdyo rakShati nR^ipaH sa dharmeNAbhipUjyate . adhIte chApi yo vipro vaishyo yashchArjane rataH .. 14..\\ yashcha shushrUsate shUdraH satataM niyatendriyaH . ato.anyathA manuShyendra svadharmAtparihIyate .. 15..\\ prANa santApanirdiShTAH kAkinyo.api mahAphalAH . nyAyenopArjitA dattAH kimutAnyAH sahasrashaH .. 16..\\ satkR^itya tu dvijAtibhyo yo dadAti narAdhipa . yAdR^isha.n tAdR^ishaM nityamashnAti phalamUrjitam .. 17..\\ abhigamya datta.n tuShTyA yaddhanyamAhurabhiShTutam . yAchitena tu yaddatta.n tadAhurmadhyamaM budhAH .. 18..\\ avaGYayA dIyate yattathaivAshraddhayApi cha . tadAhuradhama.n dAnaM munayaH satyavAdinaH .. 19..\\ atikrame majjamAno vividhena naraH sadA . tathA prayatna.n kurvIta yathA muchyeta saMshayAt .. 20..\\ damena shobhate vipraH kShatriyo vijayena tu . dhanena vaishyaH shUdrastu nitya.n dAkShyeNa shobhate .. 21..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 283} paraazara pratigrahAgatA vipre kShatriye shastranirjitAH . vaishye nyAyArjitAshchaiva shUdre shushrUsayArjitAH . svalApyarthAH prashasyante dharmasyArthe mahAphalAH .. 1..\\ nitya.n trayANA.n varNAnAM shUdraH shushrUsuruchyate . kShatradharmA vaishya dharmA nAvR^ittiH patati dvijaH . shUdra karmA yadA tu syAttadA patati vai dvijaH .. 2..\\ vAnijyaM pAshupAlya.n cha tathA shilpopajIvanam . shUdrasyApi vidhIyante yadA vR^ittirna jAyate .. 3..\\ ra~NgAvataraNa.n chaiva tathArUpopajIvanam . madya mA.nsopajIvya.n cha vikrayo lohacharmaNoH .. 4..\\ apUrviNA na kartavya.n karma loke vigarhitam . kR^itapUrviNastu tyajato mahAndharma iti shrutiH .. 5..\\ sa.nsiddhiH puruSho loke yadAcharati pApakam . madenAbhipluta manAstachcha na grAhyamuchyate .. 6..\\ shrUyante hi purANe vai prajA dhigdanda shAsanAH . dAntA dharmapradhAnAshcha nyAyadharmAnuvartakAH .. 7..\\ dharma eva sadA nR^INAmiha rAjanprashasyate . dharmavR^iddhA guNAneva sevante hi narA bhuvi .. 8..\\ ta.n dharmamasurAstAta nAmR^iShyanta janAdhipa . vivardhamAnAH kramashastatra te.anvAvishanprajAH .. 9..\\ teShA.n darpaH samabhavatprajAnAM dharmanAshanaH . darpAtmanA.n tataH krodhaH punasteShAmajAyata .. 10..\\ tataH krodhAbhibhUtAnA.n vR^ittaM lajjA samanvitam . hrIshchaivApyanashadrAja.nstato moho vyajAyata .. 11..\\ tato mohaparItAste nApashyanta yathA purA . parasparAvamardena vartayanti yathAsukham .. 12..\\ tAnprApya tu sa dhigdaNDo na kAraNamato.abhavat . tato.abhyagachchhandevAMshcha brAhmaNAMshchAvamanya ha .. 13..\\ etasminneva kAle tu devA devavara.n shivam . agachchha~nsharaNa.n vIraM bahurUpa.n gaNAdhipam .. 14..\\ tena sma te gaganagAH sapurAH pAtitAH kShitau . tisro.apyekena bAnena devApyAyita tejasA .. 15..\\ teShAmadhipatistvAsIdbhImo bhImaparAkramaH . devatAnAM bhayakaraH sa hataH shUlapANinA .. 16..\\ tasminhate.atha svaM bhAvaM pratyapadyanta mAnavAH . prAvartanta cha vedA vai shAstrANi cha yathA purA .. 17..\\ tato.abhyasi~nchanrAjyena devAnA.n divi vAsavam . saptarShayashchAnvayu~njannarANA.n danda dhAraNe .. 18..\\ saptarShINAmathordhva.n cha vipR^ithurnAma pArthivaH . rAjAnaH kShatriyAshchaiva mandaleShu pR^ithakpR^ithak .. 19..\\ mahAkuleShu ye jAtA vR^ittAH pUrvatarAsh cha ye . teShAmathAsuro bhAvo hR^idayAnnApasarpati .. 20..\\ tasmAttenaiva bhAvena sAnuSha~Ngena pArthivAH . AsurANyeva karmANi nyasevanbhImavikramAH .. 21..\\ pratyatiShThaMshcha teShveva tAnyeva sthApayanti cha . bhajante tAni chAdyApi ye bAlishatamA narAH .. 22..\\ tasmAdahaM bravImi tvA.n rAjansa~ncintya shAstrataH . sa.nsiddhAdhigama.n kuryAtkarma hi.nsAtmakaM tyajet .. 23..\\ na sa~NkareNa draviNa.n vichinvIta vichakShaNaH . dharmArthaM nyAyamutsR^ijya na tatkalyAnamuchyate .. 24..\\ sa tvameva.nvidho dAntaH kShatriyaH priyabAndhavaH . prajA bhR^ityAMshcha putrAMshcha svadharmeNAnupAlaya .. 25..\\ iShTAniShTa samAyogo vaira.n sauhArdameva cha . atha jAtisahasrANi bahUni parivartate .. 26..\\ tasmAdguNeShu rajyethA mA doSheShu kadA chana . nirguNo yo hi durbuddhirAtmanaH so.ariruchyate .. 27..\\ mAnuSheShu mahArAja dharmAdharmau pravartataH . na tathAnyeShu bhUteShu manuShyarahiteShviha .. 28..\\ dharmashIlo naro vidvAnIhako.anIhako.api vA . AtmabhUtaH sadA loke charedbhUtAnyahi.nsayan .. 29..\\ yadA vyapetaddhR^illekhaM mano bhavati tasya vai . nAnR^ita.n chaiva bhavati tadA kalyAnamR^ichchhati .. 30..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 284} paraazara eSha dharmavidhistAta gR^ihasthasya prakIrtitaH . tapasvidhi.n tu vakShyAmi tanme nigadataH shR^iNu .. 1..\\ prAyena hi gR^ihasthasya mamatvaM nAma jAyate . sa~NgAgataM narashreShTha bhAvaistAmasarAjasaiH .. 2..\\ gR^ihANyAshritya gAvashcha kShetrANi cha dhanAni cha . dArAH putrAshcha bhR^ityAshcha bhavantIha narasya vai .. 3..\\ eva.n tasya pravR^ittasya nityamevAnupashyataH . rAgadveShau vivardhete hyanityatvamapashyataH .. 4..\\ rAgadveShAbhibhUta.n cha naraM dravyavashAnugam . mohajAtA ratirnAma samupaiti narAdhipa .. 5..\\ kR^itArtho bhogato bhUtvA sa vai ratiparAyanaH . lAbha.n grAmyasukhAdanya.n ratito nAnupashyati .. 6..\\ tato lobhAbhibhUtAtmA sa~NgAdvardhayate janam . puShTyartha.n chaiva tasyeha janasyArthaM chikIrShati .. 7..\\ sa jAnannapi chAkAryamarthArtha.n sevate naraH . bAla snehaparItAtmA tatkShayAchchAnutapyate .. 8..\\ tato mAnena sampanno rakShannAtmaparAjayam . karoti yena bhogI syAmiti tasmAdvinashyati .. 9..\\ tapo hi buddhiyuktAnA.n shAshvataM brahma darshanam . anvichchhatA.n shubha.n karma narANAM tyajatAM sukham .. 10..\\ snehAyatana nAshAchcha dhananAshAchcha pArthiva . AdhivyAdhi pratApAchcha nirvedamupagachchhati .. 11..\\ nirvedAdAtmasambodhaH sambodhAchchhAstra darshanam . shAstrArthadarshanAdrAja.nstapa evAnupashyati .. 12..\\ durlabho hi manuShyendra naraH pratyavamarshavAn . yo vai priya sukhe kShINe tapaH kartu.n vyavasyati .. 13..\\ tapaH sarvagata.n tAta hInasyApi vidhIyate . jitendriyasya dAntasya svargamArgapradeshakam .. 14..\\ prajApatiH prajAH pUrvamasR^ijattapasA vibhuH . kva chitkva chidvrataparo vratAnyAsthAya pArthiva .. 15..\\ AdityA vasavo rudrAstathaivAgnyashvimArutAH . vishvedevAstathA sAdhyAH pitaro.atha marudgaNAH .. 16..\\ yakSharAkShasa gandharvAH siddhAshchAnye divaukasaH . sa.nsiddhAstapasA tAta ye chAnye svargavAsinaH .. 17..\\ ye chAdau brahmaNA sR^iShTA brAhmaNAstapasA purA . te bhAvayantaH pR^ithivI.n vicharanti diva.n tathA .. 18..\\ martyaloke cha rAjAno ye chAnye gR^ihamedhinaH . mahAkuleShu dR^ishyante tatsarva.n tapasaH phalam .. 19..\\ kaushikAni cha vastrANi shubhAnyAbharaNAni cha . vAhanAsana yAnAni sarva.n tattapasaH phalam .. 20..\\ mano.anukUlAH pramadA rUpavatyaH sahasrashaH . vAsaH prAsAdapR^iShThe cha tatsarva.n tapasaH phalam .. 21..\\ shayanAni cha mukhyAni bhojyAni vividhAni cha . abhipretAni sarvANi bhavanti kR^itakarmaNAm .. 22..\\ nAprApya.n tapasA kiM chittrailokye.asminparantapa . upabhoga parityAgaH phalAnyakR^itakarmaNAm .. 23..\\ sukhito duHkhito vApi naro lobhaM parityajet . avekShya manasA shAstraM buddhyA cha nR^ipasattama .. 24..\\ asantoSho.asukhAyaiva lobhAdindriyavibhramaH . tato.asya nashyati praGYA vidyevAbhyAsa varjitA .. 25..\\ naShTa praGYo yadA bhavati tadA nyAyaM na pashyati . tasmAtsukhakShaye prApte pumAnugra.n tapash charet .. 26..\\ yadiShTa.n tatsukhaM prAhurdveShyaM duHkhamihochyate . kR^itAkR^itasya tapasaH phalaM pashyasva yAdR^isham .. 27..\\ nityaM bhadrANi pashyanti viShayAMshchopabhu~njate . prAkAshya.n chaiva gachchhanti kR^itvA niShkalmaShaM tapaH .. 28..\\ apriyANyavamAnAMshcha duHkhaM bahuvidhAtmakam . phalArthI tatpathatyaktaH prApnoti viShayAtmakam .. 29..\\ dharme tapasi dAne cha vichikitsAsya jAyate . sa kR^itvA pApakAnyeva nirayaM pratipadyate .. 30..\\ sukhe tu vartamAno vai duHkhe vApi narottama . svavR^ittAdyo na chalati shAstrachakShuH sa mAnavaH .. 31..\\ iShuprapAta mAtra.n hi sparshayoge ratiH smR^itA . rasane darshane ghrANe shravaNe cha vishAM pate .. 32..\\ tato.asya jAyate tIvrA vedanA tatkShayAtpunaH . budhA yena prasha.nsanti mokSha.n sukhamanuttamam .. 33..\\ tataH phalArtha.n charati bhavanti jyAyaso guNAH . dharmavR^ittyA cha satata.n kAmArthAbhyAM na hIyate .. 34..\\ aprayatnAgatAH sevyA gR^ihasthairviShayAH sadA . prayatnenopagamyashcha svadharma iti me matiH .. 35..\\ mAninA.n kulajAtAnAM nitya.n shAstrArthachakShuShAm . dharmakriyA viyuktAnAmashaktyA sa.nvR^itAtmanAm .. 36..\\ kriyamANa.n yadA karma nAsha.n gachchhati mAnuSham . teShAM nAnyadR^ite loke tapasaH karma vidyate .. 37..\\ sarvAtmanA tu kurvIta gR^ihasthaH karma nishchayam . dAkShyeNa havyakavyArtha.n svadharmaM vicharennR^ipa .. 38..\\ yathA nadInadAH sarve sAgare yAnti sa.nsthitam . evamAshramiNaH sarve gR^ihasthe yAnti sa.nsthitam .. 39..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 285} janaka varNo visheShavarNAnAM maharShe kena jAyate . etadichchhAmyaha.n shrotu.n tadbrUhi vadatAM vara .. 1..\\ yadetajjAyate.apatya.n sa evAyamiti shrutiH . kathaM brAhmaNato jAto visheShagrahaNa.n gataH .. 2..\\ paraazara evametanmahArAja yena jAtaH sa eva saH . tapasastvapakarSheNa jAtigrahaNatA.n gataH .. 3..\\ sukShetrAchcha subIjAchcha puNyo bhavati sambhavaH . ato.anyatarato hInAdavaro nAma jAyate .. 4..\\ vakrAdbhujAbhyAmUrubhyAM padbhyA.n chaivAtha jaGYire . sR^ijataH prajApaterlokAniti dharmavido viduH .. 5..\\ mukhajA brAhmaNAstAta bAhujAH kShatrabandhavaH . UrujA dhanino rAjanpAdajAH parichArakAH .. 6..\\ chaturNAmeva varNAnAmAgamaH puruSharShabha . ato.anye tvatiriktA ye te vai sa~NkarajAH smR^itAH .. 7..\\ kShatrajAtirathAmbasthA ugrA vaidehakAstathA . shvapAkAH pulkasAH stenA niShAdAH sUtamAgadhAH .. 8..\\ AyogAH karaNA vrAtyAshchandAlAshcha narAdhipa . ete chaturbhyo varNebhyo jAyante vai parasparam .. 9..\\ janaka brahmaNaikena jAtAnAM nAnAtva.n gotrataH katham . bahUnIha hi loke vai gotrANi munisattama .. 10..\\ yatra tatra katha.n jAtAH svayoniM munayo gatAH . shUdrayonau samutpannA viyonau cha tathApare .. 11..\\ paraazara rAjannetadbhavedgrAhyamapakR^iShTena janmanA . mahAtmAna.n samutpattistapasA bhAvitAtmanAm .. 12..\\ utpAdya putrAnmunayo nR^ipatau yatra tatra ha . svenaiva tapasA teShAmR^iShitva.n vidadhuH punaH .. 13..\\ pitAmahashcha me pUrvamR^ishyashR^i~Ngashcha kAshyapaH . vatastAndyaH kR^ipashchaiva kakShIvAnkamathAdayaH .. 14..\\ yavakrItashcha nR^ipate droNashcha vadatA.n varaH . Ayurmata~Ngo dattash cha drupado matsya eva cha .. 15..\\ ete svAM prakR^itiM prAptA vaideha tapaso.a.ashrayAt . pratiShThitA vedavido dame tapasi chaiva hi .. 16..\\ mUlagotrANi chatvAri samutpannAni pArthiva . a~NgirAH kashyapashchaiva vasiShTho bhR^igureva cha .. 17..\\ karmato.anyAni gotrANi samutpannAni pArthiva . nAmadheyAni tapasA tAni cha grahaNa.n satAm .. 18..\\ janaka visheShadharmAnvarNAnAM prabrUhi bhagavanmama . tathA sAmAnya dharmAMshcha sarvatra kushalo hyasi .. 19..\\ paraa pratigraho yAjana.n cha tathaivAdhyApanaM nR^ipa . visheShadharmo viprANA.n rakShA kShatrasya shobhanA .. 20..\\ kR^iShishcha pAshupAlya.n cha vAnijyaM cha vishAm api . dvijAnAM paricharyA cha shUtra karma narAdhipa .. 21..\\ visheShadharmA nR^ipate varNAnAM parikIrtitAH . dharmAnsAdhAraNA.nstAta vistareNa shR^iNuShva me .. 22..\\ AnR^isha.nsyamahi.nsA chApramAdaH sa.nvibhAgitA . shrAddhakarmAtitheya.n cha satyamakrodha eva cha .. 23..\\ sveShu dAreShu santoShaH shauchaM nityAnasUyatA . AtmaGYAna.n titikShA cha dharmAH sAdhAraNA nR^ipa .. 24..\\ brAhmaNAH kShatriyA vaishyAstrayo varNA dvijAtayaH . atra teShAmadhIkAro dharmeShu dvipadA.n vara .. 25..\\ vikarmAvasthitA varNAH patanti nR^ipate trayaH . unnamanti yathA santamAshrityeha svakarmasu .. 26..\\ na chApi shUdraH patatIti nishchayo na chApi sa.nskAramihArhatIti vA . shrutipravR^ittaM na cha dharmamApnute na chAsya dharme pratiShedhana.n kR^itam .. 27..\\ vaidehaka.n shUdramudAharanti dvijA mahArAja shrutopapannAH . aha.n hi pashyAmi narendra devaM vishvasya viShNu.n jagataH pradhAnam .. 28..\\ satA.n vR^ittamanuShThAya nihInA ujjihIrShavaH . mantravarjaM na duShyanti kurvANAH pauShTikIH kriyAH .. 29..\\ yathA yathA hi sadvR^ittamAlambantItare janAH . tathA tathA sukhaM prApya pretya cheha cha sherate .. 30..\\ ja ki.n karma dUsayatyenamatha jAtirmahAmune . sandeho me samutpannastanme vyAkhyAtumarhasi .. 31..\\ paraa asaMshayaM mahArAja ubhaya.n doShakArakam . karma chaiva hi jAtishcha visheSha.n tu nishAmaya .. 32..\\ jAtyA cha karmaNA chaiva duShTa.n karma niShevate . jAtyA duShTashcha yaH pApaM na karoti sa pUruShaH .. 33..\\ jAtyA pradhAnaM puruSha.n kurvANaM karma dhikkR^itam . karma taddUsayatyena.n tasmAtkarma na shobhanam .. 34..\\ ja kAni karmANi dharmyANi loke.asmindvijasattama . na hi.nsantIha bhUtAni kriyamANAni sarvadA .. 35..\\ paraa shR^iNu me.atra mahArAja yanmA.n tvaM paripR^ichchhasi . yAni karmANyahi.nsrANi nara.n trAyanti sarvadA .. 36..\\ saMnyasyAgnInupAsInAH pashyanti vigatajvarAH . naiHshreyasa.n dharmapatha.n samAruhya yathAkramam .. 37..\\ prashritA vinayopetA damanityAH susaMshitAH . prayAnti sthAnamajara.n sarvakarma vivarjitAH .. 38..\\ sarve varNA dharmakAryANi samyak kR^itvA rAjansatyavAkyAni choktvA . tyaktvAdharma.n dAruNaM jIvaloke yAnti svargaM nAtra kAryo vichAraH .. 39..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 286} paraazara pitA sukhAyo guravaH striyash cha na nirguNA nAma bhavanti loke . ananyabhaktAH priyavAdinash cha hitAshcha vashyAshcha tathaiva rAjan .. 1..\\ pitA para.n daivataM mAnavAnAM mAturvishiShTaM pitara.n vadanti . GYAnasya lAbhaM parama.n vadanti jitendriyArthAH paramApnuvanti .. 2..\\ raNAjire yatra sharAgnisa.nstare nR^ipAtmajo ghAtamavApya dahyate . prayAti lokAnamaraiH sudurlabhAn niShevate svargaphala.n yathAsukham .. 3..\\ shrAntaM bhItaM bhraShTa shastra.n rudantaM parA~NmukhaM paribarhaishcha hInam . anudyata.n rogiNaM yAchamAnaM na vai hi.nsyAdbAlavR^iddhau cha rAjan .. 4..\\ paribarhaiH susampannamudyata.n tulyatAM gatam . atikrameta nR^ipatiH sa~NgrAme kShatriyAtmajam .. 5..\\ tulyAdiha vadhaH shreyAnvishiShTAchcheti nishchayaH . nihInAtkAtarAchchaiva nR^ipANA.n garhito vadhaH .. 6..\\ pApAtpApasamAchArAnnihInAchcha narAdhipa . pApa eva vadhaH prokto narakAyeti nishchayaH .. 7..\\ na kashchittrAti vai rAjandiShTAnta vashamAgatam . sAvasheShAyuSha.n chApi kashchidevApakarShati .. 8..\\ snigdhaishcha kriyamANAni karmANIha nivartayet . hi.nsAtmakAni karmANi nAyurichchhetparAyuShA .. 9..\\ gR^ihasthAnA.n tu sarveShA.n vinAshamabhikA~NkShitAm . nidhana.n shobhana.n tAta pulineShu kriyAvatAm .. 10..\\ AyuShi kShayamApanne pa~nchatvamupagachchhati . nAkAraNAttadbhavati kAraNairupapAditam .. 11..\\ tathA sharIraM bhavati dehAdyenopapAditam . adhvAna.n gatakashchAyaM prAptashchAyaM gR^ihAdgR^iham .. 12..\\ dvitIya.n kAraNaM tatra nAnyatkiM chana vidyate . taddeha.n dehinA.n yuktaM mokShabhUteShu vartate .. 13..\\ sirA snAyvasthi sa~NghAtaM bIbhatsA medhya sa~Nkulam . bhUtAnAmindriyANA.n cha guNAnAM cha samAgatam .. 14..\\ tvaganta.n dehamityAhurvidvA.nso.adhyAtmachintakAH . punairapi parikShINa.n sharIraM martyatA.n gatam .. 15..\\ sharIriNA parityaktaM nishcheShTa.n gatachetanam . bhUtaiH prakR^itamApannaistato bhUmau nimajjati .. 16..\\ bhAvita.n karmayogena jAyate tatra tatra ha . ida.n sharIraM vaideha mriyate yatra tatra ha . tatsvabhAvo.aparo dR^iShTo visargaH karmaNastathA .. 17..\\ na jAyate tu nR^ipate ka.n chitkAlamayaM punaH . paribhramati bhUtAtmA dyAmivAmbudharo mahAn .. 18..\\ sa punarjAyate rAjanprApyehAyatanaM nR^ipa . manasaH paramo hyAtmA indriyebhyaH paraM manaH .. 19..\\ dvividhAnA.n cha bhUtAnAM ja~NgamAH paramA nR^ipa . ja~NgamAnAmapi tathA dvipadAH paramA matAH . dvipadAnAmapi tathA dvijA vai paramAH smR^itAH .. 20..\\ dvijAnAmapi rAjendra praGYAvantaH parA matAH . prAGYAnAmAtmasambuddhAH sambuddhAnAmamAninaH .. 21..\\ jAtamanveti maraNaM nR^iNAmiti vinishchayaH . antavanti hi karmANi sevante guNataH prajAH .. 22..\\ Apanne tUttarA.n kAShThA.n sUrye yo nidhanaM vrajet . nakShatre cha muhUrte cha puNye rAjansa puNyakR^it .. 23..\\ ayojayitvA kleshena janaM plAvya cha duShkR^itam . mR^ityunAprAkR^iteneha karmakR^itvAtmashaktitaH .. 24..\\ viShamudbandhana.n dAho dasyu hastAttathA vadhaH . da.nstribhyashcha pashubhyashcha prAkR^ito vadha uchyate .. 25..\\ na chaibhiH puNyakarmANo yujyante nAbhisandhijaiH . eva.nvidhaishcha bahubhiraparaiH prAkR^itairapi .. 26..\\ Urdhva.n hitvA pratiShThante prAnAH puNyakR^itAM nR^ipa . madhyato madhyapuNyAnAmadho duShkR^ita karmaNAm .. 27..\\ ekaH shatrurna dvitIyo.asti shatrur aGYAnatulyaH puruShasya rAjan . yenAvR^itaH kurute samprayukto ghorANi karmANi sudAruNAni .. 28..\\ prabodhanArtha.n shrutidharmayuktaM vR^idddhAnupAsya.n cha bhaveta yasya . prayatnasAdhyo hi sa rAjaputra praGYAshareNonmathitaH paraiti .. 29..\\ adhItya vedA.nstapasA brahmachArI yaGYA~nshaktyA saMnisR^ijyeha pa~ncha . vana.n gachchhetpuruSho dharmakAmaH shreyashchitvA sthApayitvA svavaMsham .. 30..\\ upabhogairapi tyaktaM nAtmAnamavasAdayet . chandAlatve.api mAnuShya.n sarvathA tAta durlabham .. 31..\\ iya.n hi yoniH prathamA yAM prApya jagatIpate . AtmA vai shakyate trAtu.n karmabhiH shubhalakShaNaiH .. 32..\\ kathaM na vipranashyema yonIto.asyA iti prabho . kurvanti dharmaM manujAH shrutiprAmAnya darshanAt .. 33..\\ yo durlabhataraM prApya mAnuShyamiha vai naraH . dharmAvamantA kAmAtmA bhavetsa khalu va~nchyate .. 34..\\ yastu prItipurogeNa chakShuShA tAta pashyati . dIpopamAni bhUtAni yAvadarchirna nashyati .. 35..\\ sAntvenAnupradAnena priyavAdena chApyuta . samaduHkhasukho bhUtvA sa paratra mahIyate .. 36..\\ dAna.n tyAgaH shobhanA mUrtiradbhyo bhUyaH plAvya.n tapasA vai sharIram . sarasvatI naimiShapuShkareShu ye chApyanye puNyadeshAH pR^ithivyAm .. 37..\\ gR^iheShu yeShAmasavaH patanti teShAmatho nirharanaM prashastam . yAnena vai prApana.n cha shmashAne shauchena nUna.n vidhinA chaiva dAhaH .. 38..\\ iShTiH puShTiryajana.n yAjana.n cha dAnaM puNyAnA.n karmaNAM cha prayogaH . shaktyA pitrya.n yachcha ki.n chitprashastaM sarvANyAtmArthe mAnavo yaH karoti .. 39..\\ dharmashAstrANi vedAshcha ShaDa~NgAni narAdhipa . shreyaso.arthe vidhIyante narasyAkliShTa karmaNaH .. 40..\\ bhii evadvai sarvamAkhyAtaM muninA sumahAtmanA . videharAjAya purA shreyaso.arthe narAdhipa .. 41..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 287} bhii punareva tu paprachchha janako mithilAdhipaH . parAsharaM mahAtmAna.n dharme paramanishchayam .. 1..\\ ki.n shreyaH kA gatirbrahmanki.n kR^itaM na vinashyati . kva gato na nivarteta tanme brUhi mahAmune .. 2..\\ paraa asa~NgaH shreyaso mUla.n GYAnaM GYAnagatiH parA . chIrNa.n tapo na pranashyedvApaH kShetre na nashyati .. 3..\\ chhittvAdharmamayaM pAsha.n yadA dharme.abhirajyate . dattvAbhaya kR^ita.n dAnaM tadA siddhimavApnuyAt .. 4..\\ yo dadAti sahasrANi gavAmashvashatAni cha . abhaya.n sarvabhUtebhyastaddAnamativartate .. 5..\\ vasanviShayamadhye.api na vasatyeva buddhimAn . sa.nvasatyeva durbuddhirasatsu viShayeShvapi .. 6..\\ nAdharmaH shliShyate prAGYamApaH puShkara parNavat . aprAGYamadhikaM pApa.n shliShyate jatu kAShThavat .. 7..\\ nAdharmaH kAraNApekShI kartAramabhimu~nchati . kartA khalu yathAkAla.n tatsarvamabhipadyate . na bhidyante kR^itAtmAna Atmapratyaya darshinaH .. 8..\\ buddhikarmendriyANA.n hi pramatto yo na budhyate . shubhAshubheShu saktAtmA prApnoti sumahadbhayam .. 9..\\ vItarAgo jitakrodhaH samyagbhavati yaH sadA . viShaye vartamAno.api na sa pApena yujyate .. 10..\\ maryAdAyA.n dharmaseturnibaddho naiva sIdati . puShTasrota ivAyattaH sphIto bhavati sa~ncayaH .. 11..\\ yathA bhAnugata.n tejo maniH shuddhaH samAdhinA . Adatte rAjashArdUla tathA yogaH pravartate .. 12..\\ yathA tilAnAmiha puShpasaMshrayAt pR^ithakpR^ithagyAni guNo.atisaumyatAm . tathA narANAM bhuvi bhAvitAtmanAM yathAshraya.n sattvaguNaH pravartate .. 13..\\ jahAti dArAnihate na sampadaH sadashvayAna.n vividhAshcha yAH kriyAH . triviShTape jAtamatiryadA naras tadAsya buddhirviShayeShu bhidyate .. 14..\\ prasaktabuddhirviShayeShu yo naro yo budhyate hyAtmahita.n kadA chana . sa sarvabhAvAnugatena chetasA nR^ipAmiSheNeva jhaSho vikR^iShyate .. 15..\\ sa~NghAtavAnmartyalokaH parasparamapAshritaH . kadalI garbhaniHsAro naurivApsu nimajjati .. 16..\\ na dharmakAlaH puruShasya nishchito nApi mR^ityuH puruShaM pratIkShate . kriyA hi dharmasya sadaiva shobhanA yadA naro mR^ityumukhe.abhivartate .. 17..\\ yathAndhaH svagR^ihe yukto hyabhyAsAdeva gachchhati . tathAyuktena manasA prAGYo gachchhati tA.n gatim .. 18..\\ maraNa.n janmani proktaM janma vai maraNAshritam . avidvAnmokShadharmeShu baddhobhramati chakravat .. 19..\\ yathA mR^iNAlo.anugatamAshu mu~nchati kardamam . tathAtmA puruShasyeha manasA parimuchyate . manaH pranayate.a.atmAna.n sa enamabhiyu~njati .. 20..\\ parArthe vartamAnastu svakArya.n yo.abhimanyate . indriyArtheShu saktaH sansvakAryAtparihIyate .. 21..\\ adhastiryaggati.n chaiva svarge chaiva parAM gatim . prApnoti svakR^itairAtmA prAGYasyehetarasya cha .. 22..\\ mR^inmaye bhAjane pakve yathA vai nyasyate dravaH . tathA sharIra.n tapasA tapta.n viShayamashnute .. 23..\\ viShayAnashnute yastu na sa bhokShyatyasaMshayam . yastu bhogA.nstyajedAtmA sa vai bhoktu.n vyavasyati .. 24..\\ nIhAreNa hi sa.nvItaH shishnodara parAyanaH . jAtyandha iva panthAnamAvR^itAtmA na budhyate .. 25..\\ vaNigyathA samudrAdvai yathArtha.n labhate dhanam . tathA martyArNave jantoH karma viGYAnato gatiH .. 26..\\ ahorAtra maye loke jarA rUpeNa sa~ncaran . mR^ityurgrasati bhUtAni pavanaM pannago yathA .. 27..\\ svaya.n kR^itAni karmANi jAto jantuH prapadyate . nAkR^ita.n labhate kashchitki.n chidatra priyApriyam .. 28..\\ shayAna.n yAntamAsInaM pravR^ittaM viShayeShu cha . shubhAshubhAni karmANi prapadyante nara.n sadA .. 29..\\ na hyanyattIramAsAdya punastartu.n vyavasyati . durlabho dR^ishyate hyasya vinipAto mahArNave .. 30..\\ yathA bhArAvasaktA hi naurmahAmbhasi tantunA . tathA mano.abhiyogAdvai sharIraM pratikarShati .. 31..\\ yathA samudramabhitaH sa.nsyUtAH sarito.aparAH . tathAdyA prakR^itiryogAdabhisa.nsyUyate sadA .. 32..\\ snehapAshairbahuvibhairAsaktamanaso narAH . prakR^itiShThA viShIdanti jale saikata veshmavat .. 33..\\ sharIragR^iha sa.nsthasya shauchatIrthasya dehinaH . buddhimArga prayAtasya sukha.n tviha paratra cha .. 34..\\ vistarAH kleshasa.nyuktAH sa~NkShepAstu sukhAvahAH . parArtha.n vistarAH sarve tyAgamAtmahitaM viduH .. 35..\\ sa~Nkalpajo mitravargo GYAtayaH kAraNAtmakAH . bhAryA dAsAshcha putrAshcha svamarthamanuyu~njate .. 36..\\ na mAtA na pitA ki.n chitkasya chitpratipadyate . dAnapathyodano jantuH svakarmaphalamashnute .. 37..\\ mAtAputraH pitA bhrAtA bhAryA mitra janastathA . aShTApada padasthAne tvakShamudreva nyasyate .. 38..\\ sarvANi karmANi purA kR^itAni shubhAshubhAnyAtmano yAnti jantor . upasthita.n karmaphala.n viditvA buddhi.n tathA chodayate.antarAtmA .. 39..\\ vyavasAya.n samAshritya sahAyAnyo.adhigachchhati . na tasya kashchidArambhaH kadA chidavasIdati .. 40..\\ advaidha manasa.n yuktaM shUra.n dhIraM vipashchitam . na shrIH santyajate nityamAdityamiva rashmayaH .. 41..\\ Astikya vyavasAyAbhyAmupAyAdvismayAddhiyA . yamArabhatyanindyAtmA na so.arthaH pariShIdati .. 42..\\ sarvaiH svAni shubhAshubhAni niyata.n karmANi jantuH svayaM garbhAtsamppratipadyate tadubhaya.n yattena pUrva.n kR^itam . mR^ityushchAparihAravAnsamagatiH kAlena vichchheditA dAroshchUrNamivAshmasAravihita.n karmAntikaM prApayet .. 43..\\ svarUpatAmAtmakR^ita.n cha vistaraM kulAnvaya.n dravyasamR^iddhi sa~ncayam . naro hi sarvo labhate yathAkR^itaM shubhashubhenAtma kR^itena karmaNA .. 44..\\ bhii ityukto janako rAjanyathAtathyaM manIsinA . shrutvA dharmavidA.n shreShThaH parAM mudamavApa ha .. 45..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 288} y satya.n kShamAM damaM praGYAM prasha.nsanti pitAmaha . vidvA.nso manujA loke kathametanmata.n tava .. 1..\\ bhii atra te vartayiShye.ahamitihAsaM purAtanam . sAdhyAnAmiha sa.nvAda.n ha.nsasya cha yudhiShThira .. 2..\\ ha.nso bhUtvAtha sauvarNastvajo nityaH prajApatiH . sa vai paryeti lokA.nstrInatha sAdhyAnupAgamat .. 3..\\ saadhyaa shakune vaya.n sma devA vai sAdhyAstvAm anuyujmahe . pR^ichchhAmastvAM mokShadharmaM bhavaMshcha kila mokShavit .. 4..\\ shruto.asi naH paNDito dhIravAdI sAdhu shabdaH patate te patatrin . kiM manyase shreShThatama.n dvija tvaM kasminmanaste ramate mahAtman .. 5..\\ tannaH kAryaM pakShivaraprashAdhi yatkAryANAM manyase shreShThamekam . yatkR^itvA vai puruShaH sarvabandhair vimuchyate vihagendreha shIghram .. 6..\\ hamsa ida.n kAryamamR^itAshAH shR^iNomi tapo damaH satyamAtmAbhiguptiH . granthInvimuchya hR^idayasya sarvAn priyApriye sva.n vashamAnayIta .. 7..\\ nAruntudaH syAnna nR^isha.nsavAdI na hInataH paramabhyAdadIta . yayAsya vAchA para udvijeta na tA.n vadedrushatIM pApalokyAm .. 8..\\ vAksAyakA vadanAnniShpatanti yairAhataH shochati rAtryahAni . parasya nAmarmasu te patanti tAnpaNDito nAvasR^ijetpareShu .. 9..\\ parashchedenamativAda bAnair bhR^isha.n vidhyechchhama eveha kAryaH . sa.nroShyamANaH pratimR^iShyate yaH sa Adatte sukR^ita.n vai parasya .. 10..\\ kShepAbhimAnAdabhiSha~Nga vyalIkaM nigR^ihNAti jvalita.n yash cha manyum . aduShTacheto mudito.anasUyuH sa Adatte sukR^ita.n vai pareShAm .. 11..\\ AkrushyamAno na vadAmi ki.n chit kShamAmyaha.n tAdyamAnash cha nityam . shreShTha.n hyetatkShamamapyAhurAryAH satya.n tathaivArjavamAnR^isha.nsyam .. 12..\\ vedasyopaniShatsatya.n satyasyopaniShaddamaH . damasyopaniShanmokSha etatsarvAnushAsanam .. 13..\\ vAcho vegaM manasaH krodhavegaM vivitsA vegamudaropastha vegam . etAnvegAnyo viShahatyudIrNA.ns taM manye.ahaM brAhmaNa.n vai muni.n cha .. 14..\\ akrodhanaH krudhyatA.n vai vishiShTas tathA titikShuratitikShorvishiShTaH . amAnuShAnmAnuSho vai vishiShTas tathAGYAnAjGYAnavAnvai pradhAnaH .. 15..\\ AkrushyamAno nAkroshenmanyureva titikShataH . AkroShTAraM nirdahati sukR^ita.n chAsya vindate .. 16..\\ yo nAtyuktaH prAha rUkShaM priya.n vA yo vA hato na pratihanti dhairyAt . pApa.n cha yo nechchhati tasya hantus tasmai devAH spR^ihayante sadaiva .. 17..\\ pApIyasaH kShametaiva shreyasaH sadR^ishasya cha . vimAnito hato.a.akruShTa eva.n siddhi.n gamiShyati .. 18..\\ sadAhamAryAnnibhR^ito.apyupAse na me vivitsA na chame.asti roShaH . na chApyaha.n lipsamAnaH paraimi na chaiva ki.n chidviShameNa yAmi .. 19..\\ nAha.n shaptaH pratishapAmi ki.n chid dama.n dvAra.n hyamR^itasyeha vedmi . guhyaM brahma tadida.n vo bravImi na mAnuShAchchhreShThatara.n hi ki.n chit .. 20..\\ vimuchyamAnaH pApebhyo dhanebhya iva chandramaH . virajaH kAlamAkA~NkShandhIro dhairyeNa sidhyati .. 21..\\ yaH sarveShAM bhavati hyarchanIya utsechane stambha ivAbhijAtaH . yasmai vAcha.n suprashastAM vadanti sa vai devAngachchhati sa.nyatAtmA .. 22..\\ na tathA vaktumichchhanti kalyAnAnpuruShe guNAn . yathaiShA.n vaktumichchhanti nairguNyamanuyuGYakAH .. 23..\\ yasya vA~NmanasI gupte samyakpranihite sadA . vedAstapashcha tyAgashcha sa ida.n sarvamApnuyAt .. 24..\\ AkroshanAvamAnAbhyAmabudhAdvardhate budhaH . tasmAnna vardhayedanyaM na chAtmAna.n vimi.nsayet .. 25..\\ amR^itasyeva santR^ipyedavamAnasya vai dvijaH . sukha.n hyavamataH shete yo.avamantA sa nashyati .. 26..\\ yatkrodhano yajate yaddadAti yadvA tapastapyati yajjuhoti . vaivasvatastaddharate.asya sarvaM moghaH shramo bhavati krodhanasya .. 27..\\ chatvAri yasya dvArANi suguptAnyamarottamAH . upasthamudara.n hastau vAkchaturthI sa dharmavit .. 28..\\ satya.n dama.n hyArjavamAnR^isha.nsyaM dhR^iti.n titikShAmabhisevamAnaH . svAdhyAyanityo.aspR^ihayanpareShAm ekAntashIlyUrdhvagatirbhavetsaH .. 29..\\ sarvAnetAnanucharanvatsavachchaturaH stanAn . na pAvanatama.n kiM chitsatyAdadhyagamaM kva chit .. 30..\\ AchakShAhaM manuShyebhyo devebhyaH pratisa~ncaran . satya.n svargasya sopAnaM pArAvArasya nauriva .. 31..\\ yAdR^ishaiH saMnivasati yAdR^ishAMsh chopasevate . yAdR^igichchhechcha bhavitu.n tAdR^igbhavati pUruShaH .. 32..\\ yadi santa.n sevate yadyasantaM tapasvina.n yadi vA stenameva . vAso yathA ra~Nga vashaM prayAti tathA sa teShA.n vashamabhyupaiti .. 33..\\ sadA devAH sAdhubhiH sa.nvadante na mAnuSha.n viShayaM yAnti draShTum . nenduH samaH syAdasamo hi vAyur uchchAvacha.n viShayaM yaH sa veda .. 34..\\ aduShTa.n vartamAne tu hR^idayAntara pUruShe . tenaiva devAH prIyante satAM mArgasthitena vai .. 35..\\ shishnodare ye.abhiratAH sadaiva stenA narA vAkparuShAsh cha nityam . apeda doShAniti tAnviditvA dUrAddevAH samparivarjayanti .. 36..\\ na vai devA hInasattvena toShyAH sarvAshinA duShkR^ita karmaNA vA . satyavratA ye tu narAH kR^itaGYA dharme ratAstaiH saha sambhajante .. 37..\\ avyAhR^ita.n vyAkR^itAchchhreya AhuH satya.n vadedvyAhR^ita.n taddvitIyam . dharma.n vadedvyAhR^ita.n tattR^itIyaM priya.nvadedvyAhR^ita.n tachchaturtham .. 38..\\ saadhyaa kenAyamAvR^ito lokaH kena vA na prakAshate . kena tyajati mitrANi kena svargaM na gachchhati .. 39..\\ hamsa anAnenAvR^ito loko mAtsaryAnna prakAshate . lobhAttyajati mitrANi sa~NgAtsvargaM na gachchhati .. 40..\\ saadhyaah kaH svideko ramate brAhmaNAnAM kaH svideko bahubhirjoShamAste . kaH svideko balavAndurbalo.api kaH svideShA.n kalahaM nAnvavaiti .. 41..\\ hamsa prAGYa eko ramate brAhmaNAnAM prAGYa eko bahubhirjoShamAste . prAGYa eko balavAndurbalo.api prAGYa eShA.n kalahaM nAnvavaiti .. 42..\\ saadhyaah kiM brAhmaNAnA.n devatvaM kiM cha sAdhutvamuchyate . asAdhutva.n cha kiM teShAM kimeShAM mAnuShaM matam .. 43..\\ hamsa svAdhyAya eShA.n devatva.n vrataM sAdhutvamuchyate . asAdhutvaM parIvAdo mR^ityurmAnuShamuchyate .. 44..\\ bhii sa.nvAda ityaya.n shreShThaH sAdhyAnAM parikIrtitaH . kShetra.n vai karmaNAM yoniH sadbhAvaH satyamuchyate .. 45..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 289} y sA~Nkhye yoge cha me tAta visheSha.n vaktumarhasi . tava sarvaGYa sarva.n hi vidita.n kurusattama .. 1..\\ bhii sA~NkhyAH sA~NkhyaM prasha.nsanti yogA yoga.n dvijAtayaH . vadanti kAraNaiH shraiShThya.n svapakShodbhAvanAya vai .. 2..\\ anIshvaraH kathaM muchyedityeva.n shatrukarshana . vadanti karaNaiH shraiShThya.n yogAH samya~NmanIShiNaH .. 3..\\ vadanti kAraNa.n cheda.n sA~NkhyAH samyagdvijAtayaH . viGYAyeha gatIH sarvA virakto viShayeShu yaH .. 4..\\ Urdhva.n sa dehAtsuvyaktaM vimuchyediti nAnyathA . etadAhurmahAprAGYAH sA~Nkhya.n vai mokShadarshanam .. 5..\\ svapakShe kAraNa.n grAhya.n samarthaM vachanaM hitam . shiShTAnA.n hi mata.n grAhyaM tvadvidhaiH shiShTasaMmataiH .. 6..\\ pratyakShahetavo yogAH sA~NkhyAH shAstravinishchayAH . ubhe chaite mate tattve mama tAta yudhiShThira .. 7..\\ ubhe chaite mate GYAne nR^ipate shiShTasaMmate . anuShThite yathAshAstraM nayetAM paramA.n gatim .. 8..\\ tulya.n shaucha.n tayoryuktaM dayA bhUteShu chAnagha . vratAnA.n dhAraNaM tulyaM darshanaM na samaM tayoH .. 9..\\ y yadi tulya.n vrataM shaucha.n dayA chAtra pitAmaha . tulyaM na darshana.n kasmAttanme brUhi pitAmaha .. 10..\\ bhii rAgaM moha.n tathA snehaM kAmakrodhaM cha kevalam . yogAchchhittvAdito doShAnpa~nchaitAnprApnuvanti tat .. 11..\\ yathA chAnimiShAH sthUlA jAla.n chhittvA punarjalam . prApnuvanti tathA yogAstatpada.n vItakalmasAH .. 12..\\ tathaiva vAgurA.n chhittvA balavanto yathA mR^igAH . prApnuyurvimalaM mArga.n vimuktAH sarvabandhanaiH .. 13..\\ lobhajAni tathA rAjanbandhanAni balAnvitAH . chhittvA yogAH paraM mArga.n gachchhanti vimalAH shivam .. 14..\\ abalAshcha mR^igA rAjanvAgurAsu tathApare . vinashyati na sandehastadvadyogabalAdR^ite .. 15..\\ balahInAshcha kaunteya yathA jAlagatA jhaShAH . anta.n gachchhanti rAjendra tathA yogAH sudurbalAH .. 16..\\ yathA cha shakunAH sUkShmaM prApya jAlamarindama . tatra saktA vipadyante muchyante cha balAnvitAH .. 17..\\ karmajairbandhanairbaddhAstadvadyogAH parantapa . abalA vai vinashyanti muchyante cha balAnvitAH .. 18..\\ alpakashcha yathA rAjanvahniH shAmyati durbalaH . AkrAnta indhanaiH sthUlaistadvadyogo.abalaH prabho .. 19..\\ sa eva cha yadA rAjanvahnirjAtabalaH punaH . samIraNa yutaH kR^itsnA.n dahetkShipraM mahIm api .. 20..\\ tadvajjAtabalo yonI dIptatejA mahAbalaH . antakAla ivAdityaH kR^itsna.n saMshoShayejjagat .. 21..\\ durbalashcha yathA rAjansrotasA hriyate naraH . balahInastathA yogo viShayairhriyate.avashaH .. 22..\\ tadeva cha yathA sroto viShTambhayati vAruNaH . tadvadyogabala.n labdhvA vyUhate viShayAnbahUn .. 23..\\ vishanti chAvashAH pArtha yogA yogabalAnvitAH . prajApatInR^iShIndevAnmahAbhUtAni cheshvarAH .. 24..\\ na yamo nAntakaH kruddho na mR^ityurbhImavikramaH . Ishate nR^ipate sarve yogasyAmita tejasaH .. 25..\\ AtmanA.n cha sahasrANi bahUni bharatarShabha . yogaH kuryAdbalaM prApya taishcha sarvairmahI.n charet .. 26..\\ prApnuyAdviShayAMshchaiva punashchogra.n tapash charet . sa~NkShipechcha punaH pArtha sUryastejo guNAniva .. 27..\\ balasthasya hi yogasya bandhaneshasya pArthiva . vimokShaprabhaviShNutvamupapannamasaMshayam .. 28..\\ balAni yoge proktAni mayaitAni vishAM pate . nidarshanArtha.n sUkShmANi vakShyAmi cha punastava .. 29..\\ Atmanashcha samAdhAne dhAraNAM prati chAbhibho . nidarshanAni sUkShmANi shR^iNu me bharatarShabha .. 30..\\ apramatto yathA dhanvI lakShya.n hanti samAhitaH . yuktaH samyaktathA yogI mokShaM prApnotyasaMshayam .. 31..\\ snehapUrNe yathA pAtre mana AdhAya nishchalam . puruSho yatta ArohetsopAna.n yuktamAnasaH .. 32..\\ yuktvA tathAyamAtmAna.n yogaH pArthiva nishchalam . karotyamalamAtmAnaM bhAskaropama darshanam .. 33..\\ yathA cha nAva.n kaunteya karNadhAraH samAhitaH . mahArNava gatA.n shIghraM nayetpArthiva pattanam .. 34..\\ tadvadAtmasamAdhAna.n yuktvA yogena tattvavit . durgama.n sthAnamApnoti hitvA dehamimaM nR^ipa .. 35..\\ sArathishcha yathA yuktvA sadashvAnsusamAhitaH . deshamiShTaM nayatyAshu dhanvinaM puruSharShabha .. 36..\\ tathaiva nR^ipate yogI dhAraNAsu samAhitaH . prApnotyAshu para.n sthAnaM lakShaM mukta ivAshugaH .. 37..\\ AveshyAtmani chAtmAna.n yogI tiShThati yo.achalaH . pApa.n hanteva mInAnAM padamApnoti so.ajaram .. 38..\\ nAbhyA.n kanthe cha shIrShe cha hR^idi vakShasi pArshvayoH . darshane sparshane chApi ghrANe chAmitavikrama .. 39..\\ sthAneShveteShu yo yogI mahAvratasamAhitaH . AtmanA sUkShmamAtmAna.n yu~Nkte samyagvishAM patau .. 40..\\ sa shIghramamalapraGYaH karma dagdhvA shubhAshubham . uttama.n yogamAsthAya yadIchchhati vimuchyate .. 41..\\ y AhArAnkIdR^ishAnkR^itvA kAni jitvA cha bhArata . yogI balamavApnoti tadbhavAnvaktumarhati .. 42..\\ bhii kanAnAM bhakShaNe yuktaH pinyAkasya cha bhakShaNe . snehAnA.n varjane yukto yogI balamavApnuyAt .. 43..\\ bhuGYAno yAvaka.n rUkSha.n dIrghakAlamarindama . ekArAmo vishuddhAtmA yogI balamavApnuyAt .. 44..\\ pakShAnmAsAnR^itUMshchitrAnsa~ncaraMshcha guhAstathA . apaH pItvA payo mishrA yogI balamavApnuyAt .. 45..\\ akhandamapi vA mAsa.n satataM manujeshvara . upoShya samyakshuddhAtmA yogI balamavApnuyAt .. 46..\\ kAma.n jitvA tathA krodha.n shItoShNe varShameva cha . bhayaM nidrA.n tathA shvAsaM pauruSha.n viShayA.nstathA .. 47..\\ arati.n durjayAM chaiva ghorAM tR^iShNAM cha pArthiva . sparshAnsarvA.nstathA tandrI.n durjayAM nR^ipasattama .. 48..\\ dIpayanti mahAtmAnaH sUkShmamAtmAnamAtmanA . vItarAgA mahAprAGYA dhyAnAdhyayana sampadA .. 49..\\ durgastveSha mataH panthA brAhmaNAnA.n vipashchitAm . na kashchidvrajati hyasminkShemeNa bharatarShabha .. 50..\\ yathA kashchidvana.n ghoraM bahu sarpasarIsR^ipam . shvabhravattoyahIna.n cha durgamaM bahu kantakam .. 51..\\ abhaktamatavI prAya.n dAvadagdhamahIruham . panthAna.n taskarAkIrNaM kShemeNAbhipatedyuvA .. 52..\\ yogamArga.n tathAsAdya yaH kashchidbhajate dvijaH . kShemeNoparamenmArgAdbahudoSho hi sa smR^itaH .. 53..\\ suShTheya.n kShura dhArAsu nishitAsu mahIpate . dhAraNAsu tu yogasya duHstheyamakR^itAtmabhiH .. 54..\\ vipannA dhAraNAstAta nayanti na shubhA.n gatim . netR^ihInA yathA nAvaH puruShAnarNave nR^ipa .. 55..\\ yastu tiShThati kaunteya dhAraNAsu yathAvidhi . maraNa.n janma duHkhaM cha sukhaM cha sa vimu~nchati .. 56..\\ nAnA shAstreShu niShpanna.n yogeShvidamudAhR^itam . para.n yoga.n tu yatkR^itsnaM nishchitaM taddvijAtiShu .. 57..\\ para.n hi tadbrahma mahanmahAtman brahmANamIsha.n varada.n cha viShNum . bhava.n cha dharmaM cha ShaDAnanaM cha so brahmaputrAMshcha mahAnubhAvAn .. 58..\\ tamashcha kasta.n sumahadrajash cha sattva.n cha shuddhaM prakR^itiM parAM cha . siddhi.n cha devI.n varuNasya patnIM tejashcha kR^itsna.n sumahachcha dhairyam .. 59..\\ narAdhipa.n vai vimalaM satAraM vishvAMshcha devAnuragAnpitR^IMsh cha . shailAMshcha kR^itsnAnudadhIMshcha ghorAn nadIshcha sarvAH savananghanAMsh cha .. 60..\\ nAgAnnagAnyakShagaNAndishash cha gandharvasa~NghAnpuruShAnstriyash cha . parasparaM prApya mahAnmahAtmA visheta yogI nachirAdvimuktaH .. 61..\\ kathA cha yeyaM nR^ipate prasaktA deve mahAvIryamatau subhA yam . yogAnsa sarvAnabhibhUya martyAn nArAyaNAtmA kurute mahAtmA .. 62..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 290} y samyaktvayAyaM nR^ipate varNitaH shiShTasaMmataH . yogamArgo yathAnyAya.n shiShyAyeha hitaiShiNA .. 1..\\ sA~Nkhye tvedAnI.n kArtsnyena vidhiM prabrUhi pR^ichchhate . triShu lokeShu yajGYAna.n sarva.n tadvitidaM hi te .. 2..\\ bhii shR^iNu me tvamida.n shuddhaM sA~NkhyAnAM viditAtmanAm . vihita.n yatibhirbuddhaiH kapilAdibhirIshvaraiH .. 3..\\ yasminna vibhramAH ke chiddR^ishyante manujarShabha . guNAshcha yasminbahavo doShahAnishcha kevalA .. 4..\\ GYAnena parisa~NkhyAya sadoShAnviShayAnnR^ipa . mAnuShAndurjayAnkR^itsnAnpaishAchAnviShayA.nstathA .. 5..\\ rAkShasAnviShayA~nGYAtvA yakShANA.n viShayA.nstathA . viShayAnauragA~nGYAtvA gAndharvaviShayA.nstathA .. 6..\\ pitR^INA.n viShayA~nGYAtvA tiryakShu charatAM nR^ipa . suparNaviShayA~nGYAtvA marutA.n viShayA.nstathA .. 7..\\ rAjarShiviShayA~nGYAtvA brahmarShiviShayA.nstathA . AsurAnviShayA~nGYAtvA vaishvadevA.nstathaiva cha .. 8..\\ devarShiviShayA~nGYAtvA yogAnAnapi cheshvarAn . viShayAMshcha prajeshAnAM brahmaNo viShayA.nstathA .. 9..\\ AyuShashcha para.n kAla.n loke viGYAya tattvataH . sukhasya cha para.n tattva.n viGYAya vadatAM vara .. 10..\\ prApte kAle cha yadduHkhaM patatA.n viShayaiShiNAm . tiryakcha patatA.n duHkhma patatAM narake cha yat .. 11..\\ svargasya cha guNAnkR^itsnAndoShAnsarvAMshcha bhArata . vedavAde cha ye doShA guNA ye chApi vaidikAH .. 12..\\ GYAnayoge cha ye doShA guNA yoge cha ye nR^ipa . sA~NkhyaGYAne cha ye doShAstathaiva cha guNA nR^ipa .. 13..\\ sattva.n dashaguNa.n GYAtvA rajo nava guNaM tathA . tamashchAsta guNa.n GYAtvA buddhiM sapta guNA.n tathA .. 14..\\ so guNa.n cha nabho GYAtvA manaH pa~ncha guNaM tathA . buddhi.n chaturguNA.n GYAtvA tamashcha triguNaM mahat .. 15..\\ dviguNa.n cha rajo GYAtvA sattvamekaguNaM punaH . mArga.n viGYAya tattvena pralaye prekShaNa.n tathA .. 16..\\ GYAnaviGYAnasampannAH kAraNairbhAvitAH shubhaiH . prApnuvanti shubhaM mokSha.n sUkShmA iha nabhaH param .. 17..\\ rUpeNa dR^iShTi.n sa.nyuktA.n ghrANaM gandhaguNena cha . shabde sakta.n tathA shrotraM jihvA.n rasaguNeShu cha .. 18..\\ tanu.n sparshe tathA saktAM vAyuM nabhasi chAshritam . moha.n tamasi sa.nsakta.n lobhamartheShu saMshritam .. 19..\\ viShNu.n krAnte bale shakraM koShThe saktaM tathAnalam . apsu devI.n tathA saktAmapastejasi chAshritAH .. 20..\\ tejo vAyau tu sa.nsakta.n vAyuM nabhasi chAshritam . nabho mahati sa.nyuktaM mahadbuddhau cha saMshritam .. 21..\\ buddhi.n tamasi sa.nsaktAM tamo rajasi chAshritam . rajaH sattve tathA sakta.n sattvaM sakta.n tathAtmani .. 22..\\ saktamAtmAnamIshe cha deve nArAyaNe tathA . devaM mokShe cha sa.nsaktaM mokSha.n sakta.n tu na kva chit .. 23..\\ GYAtvA sattvayuta.n deha.n vR^itaM sodashabhirguNaiH . svabhAva.n chetanAM chaiva GYAtvA vai dehamAshrite .. 24..\\ madhyasthamekamAtmAnaM pApa.n yasminna vidyate . dvitIya.n karma viGYAya nR^ipatau viShayaiShiNAm .. 25..\\ indriyANIndriyArthAshcha sarvAnAtmani saMshR^itAn . prANApAnau samAna.n cha vyAnodAnau cha tattvataH .. 26..\\ avAkchaivAnila.n GYAtvA pravaha.n chAnilaM punaH . sapta vAtA.nstathA sheShAnsaptadhA vidhivatpunaH .. 27..\\ prajApatInR^iShIMshchaiva mArgAMshcha subahUnvarAn . saptarShIMshcha bahU~nGYAtvA rAjarShIMshcha parantapa .. 28..\\ surarShInmahatashchAnyAnmaharShInsUryasaMnibhAn . aishvaryAchchyAvitA~nGYAtvA kAlena mahatA nR^ipa .. 29..\\ mahatAM bhUtasa~NghAnA.n shrutvA nAsha.n cha pArthiva . gati.n chApyashubhA.n GYAtvA nR^ipate pApakarmaNAm .. 30..\\ vaitaraNyA.n cha yadduHkhaM patitAnA.n yamakShaye . yonIShu cha vichitrAsu sa.nsArAnashubhA.nstathA .. 31..\\ jathare chAshubhe vAsa.n shonitodaka bhAjane . shleShma mUtra purIShe cha tIvragandhasamanvite .. 32..\\ shukrashonita sa~NghAte majjAsnAyuparigrahe . sirA shatasamAkIrNe navadvAre pure.ashuchau .. 33..\\ viGYAyAhitamAtmAna.n yogAMshcha vividhAnnR^ipa . tAmasAnA.n cha jantUnA.n ramaNIyAvR^itAtmanAm .. 34..\\ sAttvikAnA.n cha jantUnAM kutsitaM bharatarShabha . garhitaM mahatAmarthe sA~NkhyAnA.n viditAtmanAm .. 35..\\ upaplavA.nstathA ghorA~nshashinastejasastathA . tArANAM patana.n dR^iShTvA nakShatrANAM cha paryayam .. 36..\\ dvandvAnA.n viprayoga.n cha viGYAya kR^ipaNaM nR^ipa . anyonyabhakShaNa.n dR^iShTvA bhUtAnAmapi chAshubham .. 37..\\ bAlye moha.n cha viGYAya kShayaM dehasya chAshubham . rAge mohe cha samprApte kva chitsattva.n samAshritam .. 38..\\ sahasreShu naraH kashchinmokShabuddhi.n samAshritaH . durlabhatva.n cha mokShasya viGYAya shrutipUrvakam .. 39..\\ bahumAnamalabdheShu labdhe madhyasthatAM punaH . viShayANA.n cha daurAtmya.n viGYAya nR^ipate punaH .. 40..\\ gatAsUnA.n cha kaunteya dehAndR^iShTvA tathAshubhAn . vAsa.n kuleShu jantUnAM duHkha.n viGYAya bhArata .. 41..\\ brahmaghnAnA.n gati.n GYAtvA patitAnAM sudAruNAm . surA pAne cha saktAnAM brAhmaNAnA.n durAtmanAm . guru dAraprasaktAnA.n gati.n viGYAya chAshubhAm .. 42..\\ jananIShu cha vartante ye na samyagyudhiShThira . sadevakeShu lokeShu ye na vartanti mAnavAH .. 43..\\ tena GYAnena viGYAya gati.n chAshubha karmaNAm . tiryagyonigatAnA.n cha viGYAya gatayaH pR^ithak .. 44..\\ vedavAdA.nstathA chitrAnR^itUnAM paryayA.nstathA . kShaya.n sa.nvatsarANA.n cha mAsAnAM prakShayaM tathA .. 45..\\ pakShakShaya.n tathA dR^iShTvA divasAnAM cha sa~NkShayam . kShaya.n vR^iddhi.n cha chandrasya dR^iShTvA pratyakShatastathA .. 46..\\ vR^iddhi.n dR^iShTvA samudrANAM kShayaM teShAM tathA punaH . kShaya.n dhanAnAM cha tathA punarvR^iddhiM tathaiva cha .. 47..\\ samogAnA.n kShayaM dR^iShTvA yugAnAM cha visheShataH . kShaya.n cha dR^iShTvA shailAnAM kShayaM cha saritAM tathA .. 48..\\ varNAnA.n cha kShayaM dR^iShTvA kShayAntaM cha punaH punaH . jarAmR^ityu.n tathA janma dR^iShTvA duHkhAni chaiva ha .. 49..\\ dehadoShA.nstathA GYAtvA teShA.n duHkhaM cha tattvataH . deva viklavatA.n chaiva samyagviGYAya bhArata .. 50..\\ AtmadoShAMshcha viGYAya sarvAnAtmani saMshritAn . svadehAdutthitAngandhA.nstathA viGYAya chAshubham .. 51..\\ y kAnsvagAtrodbhavAndoShAnpashyasyamitavikrama . etanme saMshaya.n kR^itsna.n vaktumarhasi tattvataH .. 52..\\ bhii pa~ncha doShAnprabho dehe pravadanti manIShiNaH . mArgaGYAH kApilAH sA~NkhyAH shR^iNu tAnarisUdana .. 53..\\ kAmakrodhau bhayaM nidrA pa~nchamaH shvAsa uchyate . ete doShAH sharIreShu dR^ishyante sarvadehinAm .. 54..\\ chhindanti kShamayA krodha.n kAma.n sa~NkalpavarjanAt . sattvasaMshIlanAnnidrAmapramAdAdbhaya.n tathA . chhindanti pa~nchama.n shvAsaM laghvAhAratayA nR^ipa .. 55..\\ guNAnguNashatairGYAtvA doShAndoShashatairapi . hetUnhetushataishchitraishchitrAnviGYAya tattvataH .. 56..\\ apAM phenopama.n lokaM viShNormAyA shatairvR^itam . chittabhitti pratIkAshaM nala sAramanarthakam .. 57..\\ tamaH shvabhra nibha.n dR^iShTvA varShabudbuda saMnibham . nAsha prAya.n sukhAddhInaM nAshottaramabhAvagam . rajastamasi saMmagnaM pa~Nke dvipamivAvasham .. 58..\\ sA~NkhyA rAjanmahAprAGYAstyaktvA dehaM prajA kR^itam . GYAnaGYeyena sA~Nkhyena vyApinA mahatA nR^ipa .. 59..\\ rAjasAnashubhAngandhA.nstAmasAMshcha tathAvidhAn . puNyAMshcha sAttvikAngandhAnsparshajAndehasaMshritAn . chhittvAshu GYAnashastreNa tapo dandena bhArata .. 60..\\ tato duHkhodaka.n ghoraM chintAshokamahAhradam . vyAdhimR^ityumahAgrAhaM mahAbhayamahoragam .. 61..\\ tamaH kUrma.n rajo mInaM praGYayA santarantyuta . snehapa~Nka.n jarA durga.n sparshadvIpamarindama .. 62..\\ karmAgAdha.n satyatIraM sthitavratamidaM nR^ipa . hi.nsA shIghramahAvegaM nAnA rasamahAkaram .. 63..\\ nAnA prItimahAratna.n duHkhajvara samIraNam . shokatR^iShNA mahAvarta.n tIskna vyAdhimahAgajam .. 64..\\ asthi sa~NghAtasa~NghAta.n shleShma phenamarindama . dAnamuktAkaraM bhIma.n shonita hrada vidrutam .. 65..\\ hasitotkruShTa nirghoShaM nAnA GYAnasudustaram . rodanAshru malakShAra.n sa~NgatyAgaparAyanam .. 66..\\ punarA janma lokaughaM putra bAndhavapattanam . ahi.nsA satyamaryAdaM prANa tyAgamahormiNam .. 67..\\ vedAntagamana dvIpa.n sarvabhUtadayodadhim . mokShaduShprApa viShaya.n vadavA mukhasAgaram .. 68..\\ taranti munayaH siddhA GYAnayogena bhArata . tIrtvA cha dustara.n janma vishanti vimalaM nabhaH .. 69..\\ tatastAnsukR^itInsA~NkhyAnsUryo vahati rashmibhiH . padmatantuvadAvishya pravahanviShayAnnR^ipa .. 70..\\ tatra tAnpravaho vAyuH pratigR^ihNAti bhArata . vItarAgAnyatInsiddhAnvIryayuktA.nstapodhanAn .. 71..\\ sUkShmaH shItaH sugandhI cha sukhasparshashcha bhArata . saptAnAM marutA.n shreShTho lokAngachchhati yaH shubhAn . sa tAnvahati kaunteya nabhasaH paramA.n gatim .. 72..\\ nabho vahati lokesha rajasaH paramA.n gatim . rajo vahati rAjendra sattvasya paramA.n gatim .. 73..\\ sattva.n vahati shuddhAtmanparaM nArAyaNaM prabhum . prabhurvahati shuddhAtmA paramAtmAnamAtmanA .. 74..\\ paramAtmAnamAsAdya tadbhUtAyatanAmalAH . amR^itatvAya kalpante na nivartanti chAbhibho . paramA sA gatiH pArtha nirdvandvAnAM mahAtmanAm .. 75..\\ y sthAnamuttamamAsAdya bhagavanta.n sthiravratAH . Ajanma maraNa.n vA te smarantyupa na vAnagha .. 76..\\ yadatra tathya.n tanme tva.n yathAvadvaktumarhasi . tvadR^ite mAnavaM nAnyaM prastumarhAmi kaurava .. 77..\\ mokShadoSho mahAneSha prApya siddhi.n gatAnR^iShIn . yadi tatraiva viGYAne vartante yatayaH pare .. 78..\\ pravR^itti lakShaNa.n dharmaM pashyAmi paramaM nR^ipa . magnasya hi pare GYAne kiM nu duHkhataraM bhavet .. 79..\\ bhii yathAnyAya.n tvayA tAta prashnaH pR^iShTaH susa~NkaTaH . buddhAnAmapi saMmohaH prashne.asminbharatarShabha . atrApi tattvaM parama.n shR^iNu samyagbhayeritam .. 80..\\ buddhishcha paramA yatra kApilAnAM mahAtmanAm . indriyANyapi budhyante svadeha.n dehino nR^ipa . kAraNAyAtmanastAni sUkShmaH pashyati taistu saH .. 81..\\ AtmanA viprahInAni kAShTha kundya samAni tu . vinashyanti na sandehaH phenA iva mahArNave .. 82..\\ indriyaiH saha suptasya dehinaH shatrutApana . sUkShmashcharati sarvatra nabhasIva samIraNaH .. 83..\\ sa pashyati yathAnyAya.n sparshAnspR^ishati chAbhibho . budhyamAno yathApUrvamakhileneha bhArata .. 84..\\ indriyANIha sarvANi sve sve sthAne yathAvidhi . anIshatvAtpralIyante sarpA hataviShA iva .. 85..\\ indriyANA.n tu sarveShA.n svasthAneShveva sarvashaH . Akramya gatayaH sUkShmAshcharatyAtmA na saMshayaH .. 86..\\ sattvasya cha guNAnkR^itsnAnrajasashcha guNAnpunaH . guNAMshcha tamasaH sarvAnguNAnbuddheshcha bhArata .. 87..\\ guNAMshcha manasastadvannabhasashcha guNA.nstathA . guNAnvAyoshcha dharmAtma.nstejasashcha guNAnpunaH .. 88..\\ apA.n guNA.nstathA pArtha pArthivAMshcha guNAnapi . sarvAtmanA guNairvyApya kShetraGYaH sa yudhiShThira .. 89..\\ AtmA cha yAti kShetraGYa.n karmaNI cha shubhAshubhe . shiShyA iva mahAtmAnamindriyANi cha ta.n vibho .. 90..\\ prakR^iti.n chApyatikramya gachchhatyAtmAnamavyayam . paraM nArAyaNAtmAnaM nirdvandvaM prakR^iteH param .. 91..\\ vimuktaH puNyapApebhyaH praviShTastamanAmayam . paramAtmAnamaguNaM na nivartati bhArata .. 92..\\ shiShTa.n tvatra manastAta indriyANi cha bhArata . Agachchhanti yathAkAla.n guroH sandeshakAriNaH .. 93..\\ shakya.n chAlpena kAlena shAntiM prAptuM guNArthinA . eva.n yuktena kaunteya yuktaGYAnena mokShiNA .. 94..\\ sA~NkhyA rAjanmahAprAGYA gachchhanti paramA.n gatim . GYAnenAnena kaunteya tulya.n GYAnaM na vidyate .. 95..\\ atra te saMshayo mA bhUjGYAna.n sA~NkhyaM paraM matam . akShara.n dhruvamavyaktaM pUrvaM brahma sanAtanam .. 96..\\ anAdimadhyanidhanaM nirdvandva.n kartR^ishAshvatam . kUtastha.n chaiva nityaM cha yadvadanti shamAtmakAH .. 97..\\ yataH sarvAH pravartante sarga pralaya vikriyAH . yachcha sha.nsanti shAstreShu vadanti paramarShayaH .. 98..\\ sarve viprAshcha devAshcha tathAgamavido janAH . brahmaNyaM parama.n devamanantaM parato.achyutam .. 99..\\ prArthayantashcha ta.n viprA vadanti guNabuddayaH . samyagyuktAstathA yogAH sA~NkhyAshchAmitadarshanAH .. 100..\\ amUrtestasya kaunteya sA~NkhyaM mUrtiriti shrutiH . abhiGYAnAni tasyAhurmata.n hi bharatarShabha .. 101..\\ dvividhAnIha bhUtAni pR^ithivyAM pR^ithivIpate . ja~NgamAgama sa~nj~nAni ja~Ngama.n tu vishiShyate .. 102..\\ GYAnaM mahadyaddhi mahatsu rAjan vedeShu sA~NkhyeShu tathaiva yoge . yachchApi dR^iShTa.n vividhaM purANaM sA~NkhyAgata.n tannikhilaM narendra .. 103..\\ yachchetihAseShu mahatsu dR^iShTaM yachchArthashAstre nR^ipa shiShTajuShTe . GYAna.n cha loke yadihAsti kiM chit sA~NkhyAgata.n tachcha mahanmahAtman .. 104..\\ shamashcha dR^iShTaH paramaM bala.n cha GYAna.n cha sUkShmaM cha yathAvaduktam . tapA.nsi sUkShmANi sukhAni chaiva sA~Nkhye yathAvadvihitAni rAjan .. 105..\\ viparyaye tasya hi pArtha devAn gachchhanti sA~NkhyAH satata.n sukhena . tAMshchAnusa~ncArya tataH kR^itArthAH patanti vipreShu yateShu bhUyaH .. 106..\\ hitvA cha dehaM pravishanti mokShaM divaukaso dyAmiva pArtha sA~NkhyAH . tato.adhika.n te.abhiratA mahArhe sA~Nkhye dvijAH pArthiva shiShTajuShTe .. 107..\\ teShAM na tiryaggamana.n hi dR^iShTaM nAvAggatiH pApakR^itAM nivAsaH . na chAbudhAnAmapi te dvijAtayo ye GYAnametannR^ipate.anuraktAH .. 108..\\ sA~Nkya.n vishAlaM paramaM purANaM mahArNava.n vimalamudArakAntam . kR^itsna.n cha sA~NkhyaM nR^ipate mahAtmA nArAyaNo dhArayate.aprameyam .. 109..\\ etanmayoktaM naradeva tattvaM nArAyaNo vishvamidaM purANam . sa sarga kAle cha karoti sargaM sa.nhAra kAle cha tadatti bhUyaH .. 110..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 291} y ki.n tadakSharamityukta.n yasmAnnAvArtate punaH . ki.n cha tatkSharamityukta.n yasmAdAvartate punaH .. 1..\\ akSharakSharayorvyaktimichchhAmyariniShUdana . upalabdhuM mahAbAho tattvena kurunandana .. 2..\\ tva.n hi GYAnanidhirviprairuchyase vedapAragaiH . R^iShibhishcha mahAbhAgairyatibhishcha mahAtmabhiH .. 3..\\ sheShamalpa.n dinAnAM te dakShiNAyana bhAskare . AvR^itte bhagavatyarke gantAsi paramA.n gatim .. 4..\\ tvayi pratigate shreyaH kutaH shroShyAmahe vayam . kuruvaMshapradIpastva.n GYAnadravyeNa dIpyase .. 5..\\ tadetachchhrotumichchhAmi tvattaH kurukulodvaha . na tR^ipyAmIha rAjendra shR^iNvannamR^itamIdR^isham .. 6..\\ bhii atra te vartayiShye.ahamitihAsaM purAtanam . vasiShThasya cha sa.nvAda.n karAla janakasya cha .. 7..\\ vasiShTha.n shreShThamAsInamR^iShINAM bhAskaradyutim . paprachchha janako rAjA GYAnaM naiHshreyasaM param .. 8..\\ paramadhyAtmakushalamadhyAtmagatinishchayam . maitrAvaruNimAsInamabhivAdya kR^itA~njaliH .. 9..\\ svakSharaM prashrita.n vAkyaM madhura.n chApyanulbanam . paprachchharShivara.n rAjAnkarAla janakaH purA .. 10..\\ bhagava~nshrotumichchhAmi paraM brahma sanAtanam . yasmAnna punarAvR^ittimApnuvanti manIShiNaH .. 11..\\ yachcha tatkSharamityukta.n yatreda.n kSharate jagat . yachchAkSharamiti prokta.n shiva.n kShemyamanAmayam .. 12..\\ vasistha shrUyatAM pR^ithivIpAla kSharatIda.n yathA jagat . yanna kSharati pUrveNa yAvatkAlena chApyatha .. 13..\\ yuga.n dvAdasha sAhasraM kalpa.n viddhi chaturguNam . dasha kalpashatAvR^itta.n tadAharbrAhmamuchyate . rAtrishchaitAvatI rAjanyasyAnte pratibudhyate .. 14..\\ sR^ijatyananta karmANaM mahAntaM bhUtamagrajam . mUrtimantamamUrtAtmA vishva.n shambhuH svayambhuvaH . animA laghimA prAptirIshAna.n jyotiravyayam .. 15..\\ sarvataH pAni pAdAnta.n sarvato.akShishiromukham . sarvataH shrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati .. 16..\\ hiraNyagarbho bhagavAneSha buddhiriti smR^itaH . mahAniti cha yogeShu viri~ncha iti chApyuta .. 17..\\ sA~Nkhye cha pathyate shAstre nAmabhirbahudhAtmakaH . vichitrarUpo vishvAtmA ekAkShara iti smR^itaH .. 18..\\ vR^itaM naikAtmaka.n yena kR^itsna.n trailokyamAtmanA . tathaiva bahurUpatvAdvishvarUpa iti smR^itaH .. 19..\\ eSha vai vikriyApannaH sR^ijatyAtmAnamAtmanA . aha~NkAraM mahAtejAH prajApatimaha~NkR^itam .. 20..\\ avyaktAdvyaktamutpanna.n vidyA sargaM vadanti tam . mahAnta.n chApyaha~NkAramavidyA sargameva cha .. 21..\\ avidhishcha vidhishchaiva samutpannau tathaikataH . vidyAvidyeti vikhyAte shrutishAstrArtha chintakaiH .. 22..\\ bhUtasargamaha~NkArAttR^itIya.n viddhi pArthiva . aha~NkAreShu bhUteShu chaturtha.n viddhi vaikR^itam .. 23..\\ vAyurjyotirathAkAshamApo.atha pR^ithivI tathA . shabdaH sparshashcha rUpa.n cha raso gandhastathaiva cha .. 24..\\ eva.n yugapadutpanna.n dashavargamasaMshayam . pa~nchama.n viddhi rAjendra bhautikaM sargamarthavat .. 25..\\ shrotra.n tvakchakShuShI jihvA ghrANameva cha pa~nchamam . vAkcha hastau cha pAdau cha pAyurmedhra.n tathaiva cha .. 26..\\ buddhIndriyANi chaitAni tathA karmendriyANi cha . sambhUtAnIha yugapanmanasA saha pArthiva .. 27..\\ eShA tattvachaturviMshA sarvAkR^itiShu vartate . yA.n GYAtvA nAbhishochanti brAhmaNAstattvadarshinaH .. 28..\\ etaddeha.n samAkhyAta.n trailokye sarvadehiShu . veditavyaM narashreShTha sadevanaradAnave .. 29..\\ sayakShabhUtagandharve sakiMnaramahorage . sachAraNa pishAche va sadevarShinishAchare .. 30..\\ sadaMsha kIta mashake sapUti kR^imimUShake . shuni shvapAke vaineye sachandAle sapulkase .. 31..\\ hastyashvakharashArdUle savR^ikShe gavi chaiva ha . yachcha mUrtimaya.n kiM chitsarvatraitannidarshanam .. 32..\\ jale bhuvi tathAkAshe nAnyatreti vinishchayaH . sthAna.n dehavatAmasti ityevamanushushruma .. 33..\\ kR^itsnametAvatastAta kSharate vyaktasa~nj~nakam . ahanyahani bhUtAtmA tataH kShara iti smR^itaH .. 34..\\ etadakSharamityukta.n kSharatIda.n yathA jagat . jaganmohAtmakaM prAhuravyakta.n vyaktasa~nj~nakam .. 35..\\ mahAMshchaivAgrajo nityametatkShara nidarshanam . kathita.n te mahArAja yasmAnnAvartate punaH .. 36..\\ pa~nchaviMshatimo viShNurnistattvastattvasa~nj~nakaH . tattvasaMshrayaNAdetattattvamAhurmanIShiNaH .. 37..\\ yadamUrtyasR^ijadvyakta.n tattanmUrtyadhitiShThati . chaturviMshatimo vyakto hyamUrtaH pa~nchaviMshakaH .. 38..\\ sa eva hR^idi sarvAsu mUrtiShvAtiShThate.a.atmavAn . chetayaMshchetano nityaH sarvamUrtiramUrtimAn .. 39..\\ sarga pralaya dharmiNyA asarga pralayAtmakaH . gochare vartate nityaM nirguNo guNasa~nj~nakaH .. 40..\\ evameSha mahAnAtmA sarga pralaya kovidaH . vikurvANaH prakR^itimAnabhimanyatyabuddhimAn .. 41..\\ tamaH sattvarajo yuktastAsu tAsviha yoniShu . lIyate.apratibuddhatvAdabuddha janasevanAt .. 42..\\ saha vAso nivAsAtmA nAnyo.ahamiti manyate . yo.aha.n so.ahamiti hyuktvA guNAnanu nivartate .. 43..\\ tamasA tAmasAnbhAvAnvividhAnpratipadyate . rajasA rAjasAMshchaiva sAttvikAnsattvasaMshrayAt .. 44..\\ shuklalohita kR^iShNAni rUpANyetAni trINi tu . sarvANyetAni rUpANi jAnIhi prAkR^itAni vai .. 45..\\ tAmasA niraya.n yAnti rAjasA mAnuShA.nstathA . sAttvikA devalokAya gachchhanti sukhabhAginaH .. 46..\\ niShkaivalyena pApena tiryagyonimavApnuyAt . puNyapApena mAnuShyaM puNyenaikena devatAH .. 47..\\ evamavyaktaviShaya.n kSharamAhurmanIShiNaH . pa~nchaviMshatimo yo.aya.n GYAnAdeva pravartate .. 48..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 292} vasistha evamapratibuddhatvAdabuddhamanuvartate . dehAddehasahasrANi tathA samabhipadyate .. 1..\\ tiryagyonisahasreShu kadA chiddevatAsvapi . upapadyati sa.nyogAdguNaiH saha guNakShayAt .. 2..\\ mAnuShatvAddiva.n yAti divo mAnuShyameva cha . mAnuShyAnnirayasthAnamAnantyaM pratipadyate .. 3..\\ koshakAro yathAtmAna.n kItaH samanurundhati . sUtratantu guNairnitya.n tathAyamaguNo guNaiH .. 4..\\ dvandvameti cha nirdvandvastAsu tAsviha yoniShu . shIrSha roge.akShiroge cha dantashUle gala grahe .. 5..\\ jalodare.arshasA.n roge jvara ganda viShUchike . shvitre kuShThe.agnidAhe cha sidhmApa smArayorapi .. 6..\\ yAni chAnyAni dvandvAni prAkR^itAni sharIriShu . utpadyante vichitrANi tAnyeShApyabhimanyate . abhimanyatyabhImAnAttathaiva sukR^itAnyapi .. 7..\\ ekavAsAshcha durvAsAH shAyI nityamadhastathA . mandUka shAyI cha tathA vIrAsana gatastathA .. 8..\\ chIradhAraNamAkAshe shayana.n sthAnameva cha . iShTakA prastare chaiva kantaka prastare tathA .. 9..\\ bhasma prastarashAyI cha bhUmishayyAnulepanaH . vIra sthAnAmbupa~Nke cha shayanaM phalakeShu cha .. 10..\\ vividhAsu cha shayyAsu phalagR^iddhyAnvito.aphalaH . mu~nja mekhala nagnatva.n kShaumakR^iShNAjinAni cha .. 11..\\ shAnI vAlaparIdhAno vyAghracharma parichchhadaH . si.nhacharma parIdhAnaH patta vAsAstathaiva cha .. 12..\\ kItakA vasanashchaiva chIravAsAstathaiva cha . vastrANi chAnyAni bahUnyabhimanyatyabuddhimAn .. 13..\\ bhojanAni vichitrANi ratnAni vividhAni cha . ekavastrAntarAshitvamekakAlika bhojanam .. 14..\\ chaturthAstama kAlashcha sastha kAlika eva cha . so rAtrabhojanashchaiva tathaivAstAha bhojanaH .. 15..\\ saptarAtradashAhAro dvAdashAhAra eva cha . mAsopavAsI mUlAshI phalAhArastathaiva cha .. 16..\\ vAyubhakSho.ambupinyAka gomayAdana eva cha . gomUtra bhojanashchaiva shAkapuShpAda eva cha .. 17..\\ shaivAla bhojanashchaiva tathAchAmena vartayan . vartaya~nshIrNaparNaishcha prakIrNa phalabhojanaH .. 18..\\ vividhAni cha kR^ichchhrANi sevate sukhakA~NkShayA . chAndrAyaNAni vidhivalli~NgAni vividhAni cha .. 19..\\ chAturAshramya panthAnamAshrayatyAshramAnapi . upAsInashcha pAsandAnguhAH shailA.nstathaiva cha .. 20..\\ viviktAshcha shilA chhAyAstathA prasravaNAni cha . vividhAni cha japyAni vividhAni vratAni cha .. 21..\\ niyamAnsuvichitrAMshcha vividhAni tapA.nsi cha . yaGYAMshcha vividhAkArAnvidhIMshcha vividhA.nstathA .. 22..\\ vanikpatha.n dvija kShatra.n vaishyashUdraM tathaiva cha . dAna.n cha vividhAkAraM dInAndha kR^ipaNeShvapi .. 23..\\ abhimanyatyasambodhAttathaiva trividhAnguNAn . sattva.n rajastamashchaiva dharmArthau kAma eva cha . prakR^ityAtmAnamevAtmA evaM pravibhajatyuta .. 24..\\ svadhAkAra vasatkArau svAhAkAranamaskriyAH . yAjana dhyApana.n dAnaM tathaivAhuH pratigraham . yajanAdhyayane chaiva yachchAnyadapi ki.n chana .. 25..\\ janmamR^ityuvivAde cha tathA vishasane.api cha . shubhAshubhamaya.n sarvametadAhuH kriyA patham .. 26..\\ prakR^itiH kurute devI mahApralayameva cha . divasAnte guNAnetAnabhyetyaiko.avatiShThati .. 27..\\ rashmijAlamivAdityastatkAlena niyachchhati . evameSho.asakR^itsarva.n krIdArthamahimanyate .. 28..\\ AtmarUpa guNAnetAnvividhAnhR^idayapriyAn . evameva vikurvANaH sarga pralaya karmaNI .. 29..\\ kriyAkriyA pathe raktastriguNastriguNAtigaH . kriyAkriyA pathopetastathA taditi manyate .. 30..\\ eva.n dvandvAnyathaitAni vartante mama nityashaH . mamaivaitAni jAyante bAdhante tAni mAm iti .. 31..\\ nistartavyAnyathaitAni sarvANIti narAdhipa . manyate.aya.n hyabuddhitvAttathaiva sukR^itAnyapi .. 32..\\ bhoktavyAni mayaitAni devalokagatena vai . ihaiva chainaM bhokShyAmi shubhAshubhaphalodayam .. 33..\\ sukhameva cha kartavya.n sakR^itkR^itvA sukhaM mama . yAvadanta.n cha me saukhyaM jAtyAM jAtyAM bhaviShyati .. 34..\\ bhaviShyati cha me duHkha.n kR^itenehApyanantakam . mahadduHkha.n hi mAnuShyaM niraye chApi majjanam .. 35..\\ nirayAchchApi mAnuShya.n kAlenaiShyAmyahaM punaH . manuShyatvAchcha devatva.n devatvAtpauruShaM punaH . manuShyatvAchcha nirayaM paryAyenopagachchhati .. 36..\\ ya eva.n vetti vai nityaM nirAtmAtma guNairvR^itaH . tena devamanuShyeShu niraye chopapadyate .. 37..\\ mamatvenAvR^ito nitya.n tatraiva parivartate . sarga koti sahasrANi maraNAntAsu mUrtiShu .. 38..\\ ya eva.n kurute karma shubhAshubhaphalAtmakam . sa eva phalamashnAti triShu lokeShu mUrtimAn .. 39..\\ prakR^itiH kurute karma shubhAshubhaphalAtmakam . prakR^itishcha tadashnAti triShu lokeShu kAmagA .. 40..\\ tiryagyonau manuShyatve devaloke tathaiva cha . trINi sthAnAni chaitAni jAnIyAtprAkR^itAni ha .. 41..\\ ali~NgAM prakR^iti.n tvAhurli~NgairanumimImahe . tathaiva pauruSha.n li~NgamanumAnAddhi pashyati .. 42..\\ sa li~NgAntaramAsAdya prAkR^ita.n li~NgamavraNam . vraNadvArANyadhiShThAya karmANyAtmani manyate .. 43..\\ shrotrAdIni tu sarvANi pa~ncha karmendriyANi cha . vAgAdIni pravartante guNeShveva guNaiH saha . ahametAni vai kurvanmamaitAnIndriyANi cha .. 44..\\ nirindriyo.abhimanyeta vraNavAnasmi nirvranaH . ali~Ngo li~NgamAtmAnamakAlaH kAlamAtmanaH .. 45..\\ asattva.n sattvamAtmAnamatattva.n tattvamAtmanaH . amR^ityurmR^ityumAtmAnamacharashcharamAtmanaH .. 46..\\ akShetraH kShetramAtmAnamasargaH sargamAtmanaH . atapAstapa AtmAnamagatirgatimAtmanaH .. 47..\\ abhavo bhavamAtmAnamabhayo bhayamAtmanaH . akSharaH kSharamAtmAnamabuddhistvabhimanyate .. 48..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 293} vasistha evamapratibuddhatvAdabuddha janasevanAt . sarga koti sahasrANi patanAntAni gachchhati .. 1..\\ dhAmnA dhAma sahasrANi maraNAntAni gachchhati . tiryagyonau manuShyatve devaloke tathaiva cha .. 2..\\ chandramA iva koshAnAM punastatra sahasrashaH . lIyate.apratibuddhatvAdevameSha hyabuddhimAn .. 3..\\ kalAH pa~nchadashA yonistaddhAma iti pathyate . nityametadvijAnIhi somaH sodashamI kalA .. 4..\\ kalAyA.n jAyate.ajasraM punaH punarabuddhimAn . dhAma tasya payu~njanti bhUya eva tu jAyate .. 5..\\ sodashI tu kalA sUkShmA sa soma upadhAryatAm . na tUpayujyate devairdevAnupayunakti sA .. 6..\\ eva.n tAM kShapayitvA hi jAyate nR^ipasattama . sA hyasya prakR^itirdR^iShTA tatkShayAnmokSha uchyate .. 7..\\ tadeva.n sodasha kala.n dehamavyaktasa~nj~nakam . mamAyamiti manvAnastatraiva parivartate .. 8..\\ pa~nchaviMshastathaivAtmA tasyaivA pratibodhanAt . vimalasya vushuddhasya shuddhAnila niShevanAt .. 9..\\ ashuddha eva shuddhAtmA tAdR^igbhavati pArthiva . abuddha sevanAchchApi buddho.apyabudhatA.n vrajet .. 10..\\ tathaivApratibuddho.api GYeyo nR^ipatisattama . prakR^itestriguNAyAstu sevanAtprAkR^ito bhavet .. 11..\\ karaalajanaka akSharakSharayoreSha dvayoH sambandha iShyate . strIpu.nsorvApi bhagavansambandhastadvaduchyate .. 12..\\ R^ite na puruSheNeha strI garbha.n dhArayatyuta . R^ite striyaM na puruSho rUpaM nirvartayettathA .. 13..\\ anyonyasyAbhisambandhAdanyonyaguNasaMshrayAt . rUpaM nirvartayatyetadeva.n sarvAsu yoniShu .. 14..\\ ratyarthamabhisa.nrodhAdanyonyaguNasaMshrayAt . R^itau nirvartate rUpa.n tadvakShyAmi nidarshanam .. 15..\\ ye guNAH puruShasyeha ye cha mAtR^iguNAstathA . asthi snAyu cha majjA cha jAnImaH pitR^ijo dvija .. 16..\\ tva~NmA.nsa.n shonita.n chaiva mAtR^ijAnyapi shushruma . evametaddvijashreShTha veda shAstreShu pathyate .. 17..\\ pramANa.n yachcha vedoktaM shAstroktaM yachcha pathyate . veda shAstrapramANa.n cha pramANaM ta sanAtanam .. 18..\\ evamevAbhisambaddhau nityaM prakR^itipUruShau . pashyAmi bhagava.nstasmAnmokShadharmanna vidyate .. 19..\\ atha nAnantara kR^ita.n kiM chideva nidarshanam . tanmamAchakShva tattvena pratyakSho hyasi sarvathA .. 20..\\ mokShakAmA.n vaya.n chApi kA~NkShAmo yadanAmayam . adehamajara.n divyamatIndriyamanIshvaram .. 21..\\ vas yadetaduktaM bhavatA veda shAstranidarshanam . evametadyathA chaitanna gR^ihNAti tathA bhavAn .. 22..\\ dhAryate hi tvayA grantha ubhayorveda shAstrayoH . na tu granthasya tattvaGYo yathAvattvaM nareshvara .. 23..\\ yo hi vede cha shAstre cha grantha dhAraNa tatparaH . na cha granthArtha tattvaGYastasya taddhAraNa.n vR^ithA .. 24..\\ bhAra.n sa vahate tasya granthasyArthaM na vetti yaH . yastu granthArtha tattvaGYo nAsya granthAgamo vR^ithA .. 25..\\ granthasyArtha.n cha pR^iShTaH sa.nstAdR^isho vaktumarhati . yathAtattvAbhigamanAdartha.n tasya sa vindati .. 26..\\ yastu sa.nsatsu kathayedgranthArtha.n sthUlabuddhimAn . sa kathaM mandaviGYAno grantha.n vakShyati nirnayAt .. 27..\\ nirnaya.n chApi chhidrAtmA na ta.n vakShyati tattvataH . sopahAsAtmatAmeti yasmAchchaivAtmavAnapi .. 28..\\ tasmAttva.n shR^iNu rAjendra yathaitadanudR^ishyate . yAthAtathyena sA~NkhyeShu yogeShu cha mahAtmasu .. 29..\\ yadeva yogAH pashyanti sA~Nkhyaistadanugamyate . eka.n sA~Nkhya.n cha yogaM cha yaH pashyati sa buddhimAn .. 30..\\ tvanmA.nsa.n rudhiraM medaH pittaM majjAsthi snAyu cha . etadaindriyaka.n tAta yadbhavAnidamAha vai .. 31..\\ dravyAddravyasya niShpattirindriyAdindriya.n tathA . dehAddehamavApnoti bIjAdbIja.n tathaiva cha .. 32..\\ nirindriyasyAbIlasya nirdravyasyAsya dehinaH . katha.n guNA bhaviShyanti nirguNatvAnmahAtmanaH .. 33..\\ guNA guNeShu jAyante tatraiva nivishanti cha . eva~NguNAH prakR^itito jAyante cha na santi cha .. 34..\\ tvanmA.nsa.n rudhiraM medaH pittaM majjAsthi snAyu cha . astau tAnyatha shukreNa jAnIhi prAkR^itAni vai .. 35..\\ pumAMshchaivApumAMshchaiva traili~NgyaM prAkR^ita.n smR^itam . naiva pumAnpumAMshchaiva sa li~NgItyabhidhIyate .. 36..\\ ali~NgA prakR^itirli~Ngairupalabhyati sAtmajaiH . yathA puShpa phalairnityamR^itavo mUrtayastathA .. 37..\\ evamapyanumAnena hyali~Ngamupalabhyate . pa~nchaviMshatimastAta li~NgeShvaniyatAtmakaH .. 38..\\ anAdi nidhano.anantaH sarvadarshI nirAmayaH . kevala.n tvabhimAnitvAdguNeShvaguNa uchyate .. 39..\\ guNA guNavataH santi nirguNasya kuto guNAH . tasmAdeva.n vijAnanti ye janA guNadarshinaH .. 40..\\ yadA tvaiSha guNAnsarvAnprAkR^itAnabhimanyate . tadA sa guNavAneva parameNAnupashyati .. 41..\\ yattadbuddheH paraM prAhuH sA~NkhyA yogAshcha sarvashaH . budhyamAnaM mahAprAGYamabuddha parivarjanAt .. 42..\\ aprabuddhamathAvyakta.n saguNaM prAhurIshvaram . nirguNa.n cheshvaraM nityamadhiShThAtArameva cha .. 43..\\ prakR^iteshcha guNAnA.n cha pa~nchaviMshatikaM budhAH . sA~Nkhyayoge cha kushalA budhyante paramaiShiNaH .. 44..\\ yadA prabuddhAstvavyaktamavasthA janma bhIravaH . budhyamAnaM prabudhyanti gamayanti sama.n tadA .. 45..\\ etannidarshana.n samyagasamyaganudarshanam . budhyamAnAprabuddhAbhyAM pR^ithakpR^ithagarindama .. 46..\\ paraspareNaitadukta.n kSharAkShara nidarshanam . ekatvamakSharaM prAhurnAnAtva.n kSharamuchyate .. 47..\\ pa~nchaviMshati niShTho.aya.n yadAsamyakpravartate . ekatva.n darshanaM chAsya nAnAtvaM chApyadarshanam .. 48..\\ tattvanistattvayoretatpR^ithageva nidarshanam . pa~nchaviMshati sarga.n tu tattvamAhurmanIShiNaH .. 49..\\ nistattvaM pa~nchaviMshasya paramAhurnidarshanam . vargasya vargamAchAra.n tattvaM tattvAtsanAtanam .. 50..\\ \medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 294}