%@@1 % File name : mbh11.itx %-------------------------------------------- % Text title : 11 mahAbhArate strIparva.n % Author : Veda Vyasa % Language : sanskrit % Subject : religion % Description/comments : Access available at Prof John Smith's site % http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html % Transliterated by : Prof. Tokunaga % Proofread by : Team at Bhandarkar Oriental Research Institute (BORI), Tokunaga % Latest update : September 16, 2013 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % Special Instructions : i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty % Transliteration scheme: ITRANS 5.3 % Site access : http://sanskritdocuments.org/ %----------------------------------------------------- % The text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. %@@1 %-------------------------------------------------------- \engtitle{.. 11 Mahabharata - Striparva ..}## \itxtitle{.. 11 mahAbhArate strIparvam ..}##\endtitles ## vishokaparva 1 \medskip janamejaya uvAcha|| hate duryodhane chaiva hate sainye cha sarvashaH | dhRRitarAShTro mahArAjaH shrutvA kimakaronmune || 1|| tathaiva kauravo rAjA dharmaputro mahAmanAH | kRRipaprabhRRitayashchaiva kimakurvata te trayaH || 2|| ashvatthAmnaH shrutaM karma shApashchAnyonyakAritaH | vRRittAntamuttaraM brUhi yadabhAShata sa~njayaH || 3|| vaishampAyana uvAcha|| hate putrashate dInaM ChinnashAkhamiva drumam | putrashokAbhisantaptaM dhRRitarAShTraM mahIpatim || 4|| dhyAnamUkatvamApannaM chintayA samabhiplutam | abhigamya mahAprAj~naH sa~njayo vAkyamabravIt || 5|| kiM shochasi mahArAja nAsti shoke sahAyatA | akShauhiNyo hatAshchAShTau dasha chaiva vishAM pate || 6|| nirjaneyaM vasumatI shUnyA samprati kevalA || 6|| nAnAdigbhyaH samAgamya nAnAdeshyA narAdhipAH | sahitAstava putreNa sarve vai nidhanaM gatAH || 7|| pitR^INAM putrapautrANAM j~nAtInAM suhRRidAM tathA | gurUNAM chAnupUrvyeNa pretakAryANi kAraya || 8|| vaishampAyana uvAcha|| tachChrutvA karuNaM vAkyaM putrapautravadhArditaH | papAta bhuvi durdharSho vAtAhata iva drumaH || 9|| dhRRitarAShTra uvAcha|| hataputro hatAmAtyo hatasarvasuhRRijjanaH | duHkhaM nUnaM bhaviShyAmi vicharanpRRithivImimAm || 10|| kiM nu bandhuvihInasya jIvitena mamAdya vai | lUnapakShasya iva me jarAjIrNasya pakShiNaH || 11|| hRRitarAjyo hatasuhRRiddhatachakShushcha vai tathA | na bhrAjiShye mahAprAj~na kShINarashmirivA.nshumAn || 12|| na kRRitaM suhRRidAM vAkyaM jAmadagnyasya jalpataH | nAradasya cha devarSheH kRRiShNadvaipAyanasya cha || 13|| sabhAmadhye tu kRRiShNena yachChreyo.abhihitaM mama | alaM vaireNa te rAjanputraH sa~NgRRihyatAmiti || 14|| tachcha vAkyamakRRitvAhaM bhRRishaM tapyAmi durmatiH | na hi shrotAsmi bhIShmasya dharmayuktaM prabhAShitam || 15|| duryodhanasya cha tathA vRRiShabhasyeva nardataH | duHshAsanavadhaM shrutvA karNasya cha viparyayam || 16|| droNasUryoparAgaM cha hRRidayaM me vidIryate || 16|| na smarAmyAtmanaH ki~nchitpurA sa~njaya duShkRRitam | yasyedaM phalamadyeha mayA mUDhena bhujyate || 17|| nUnaM hyapakRRitaM ki~nchinmayA pUrveShu janmasu | yena mAM duHkhabhAgeShu dhAtA karmasu yuktavAn || 18|| pariNAmashcha vayasaH sarvabandhukShayashcha me | suhRRinmitravinAshashcha daivayogAdupAgataH || 19|| ko.anyo.asti duHkhitataro mayA loke pumAniha || 19|| tanmAmadyaiva pashyantu pANDavAH sa.nshitavratam | vivRRitaM brahmalokasya dIrghamadhvAnamAsthitam || 20|| vaishampAyana uvAcha|| tasya lAlapyamAnasya bahushokaM vichinvataH | shokApahaM narendrasya sa~njayo vAkyamabravIt || 21|| shokaM rAjanvyapanuda shrutAste vedanishchayAH | shAstrAgamAshcha vividhA vRRiddhebhyo nRRipasattama || 22|| sRRi~njaye putrashokArte yadUchurmunayaH purA || 22|| tathA yauvanajaM darpamAsthite te sute nRRipa | na tvayA suhRRidAM vAkyaM bruvatAmavadhAritam || 23|| svArthashcha na kRRitaH kashchillubdhena phalagRRiddhinA || 23|| tava duHshAsano mantrI rAdheyashcha durAtmavAn | shakunishchaiva duShTAtmA chitrasenashcha durmatiH || 24|| shalyashcha yena vai sarvaM shalyabhUtaM kRRitaM jagat || 24|| kuruvRRiddhasya bhIShmasya gAndhAryA vidurasya cha | na kRRitaM vachanaM tena tava putreNa bhArata || 25|| na dharmaH satkRRitaH kashchinnityaM yuddhamiti bruvan | kShapitAH kShatriyAH sarve shatrUNAM vardhitaM yashaH || 26|| madhyastho hi tvamapyAsIrna kShamaM ki~nchiduktavAn | dhUrdhareNa tvayA bhArastulayA na samaM dhRRitaH || 27|| AdAveva manuShyeNa vartitavyaM yathA kShamam | yathA nAtItamarthaM vai pashchAttApena yujyate || 28|| putragRRiddhyA tvayA rAjanpriyaM tasya chikIrShatA | pashchAttApamidaM prAptaM na tvaM shochitumarhasi || 29|| madhu yaH kevalaM dRRiShTvA prapAtaM nAnupashyati | sa bhraShTo madhulobhena shochatyeva yathA bhavAn || 30|| arthAnna shochanprApnoti na shochanvindate sukham | na shocha~nshriyamApnoti na shochanvindate param || 31|| svayamutpAdayitvAgniM vastreNa pariveShTayet | dahyamAno manastApaM bhajate na sa paNDitaH || 32|| tvayaiva sasutenAyaM vAkyavAyusamIritaH | lobhAjyena cha sa.nsikto jvalitaH pArthapAvakaH || 33|| tasminsamiddhe patitAH shalabhA iva te sutAH | tAnkeshavArchirnirdagdhAnna tvaM shochitumarhasi || 34|| yachchAshrupAtakalilaM vadanaM vahase nRRipa | ashAstradRRiShTametaddhi na prasha.nsanti paNDitAH || 35|| visphuli~NgA iva hyetAndahanti kila mAnavAn | jahIhi manyuM buddhyA vai dhArayAtmAnamAtmanA || 36|| evamAshvAsitastena sa~njayena mahAtmanA | viduro bhUya evAha buddhipUrvaM parantapa || 37|| \hrule \medskip 2 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tato.amRRitasamairvAkyairhlAdayanpuruSharShabham | vaichitravIryaM viduro yaduvAcha nibodha tat || 1|| vidura uvAcha|| uttiShTha rAjankiM sheShe dhArayAtmAnamAtmanA | sthiraja~NgamamartyAnAM sarveShAmeSha nirNayaH || 2|| sarve kShayAntA nichayAH patanAntAH samuchChrayAH | sa.nyogA viprayogAntA maraNAntaM hi jIvitam || 3|| yadA shUraM cha bhIruM cha yamaH karShati bhArata | tatkiM na yotsyanti hi te kShatriyAH kShatriyarShabha || 4|| ayudhyamAno mriyate yudhyamAnashcha jIvati | kAlaM prApya mahArAja na kashchidativartate || 5|| na chApyetAnhatAnyuddhe rAja~nshochitumarhasi | pramANaM yadi shAstrANi gatAste paramAM gatim || 6|| sarve svAdhyAyavanto hi sarve cha charitavratAH | sarve chAbhimukhAH kShINAstatra kA paridevanA || 7|| adarshanAdApatitAH punashchAdarshanaM gatAH | na te tava na teShAM tvaM tatra kA paridevanA || 8|| hato.api labhate svargaM hatvA cha labhate yashaH | ubhayaM no bahuguNaM nAsti niShphalatA raNe || 9|| teShAM kAmadughA.NllokAnindraH sa~NkalpayiShyati | indrasyAtithayo hyete bhavanti puruSharShabha || 10|| na yaj~nairdakShiNAvadbhirna tapobhirna vidyayA | svargaM yAnti tathA martyA yathA shUrA raNe hatAH || 11|| mAtApitRRisahasrANi putradArashatAni cha | sa.nsAreShvanubhUtAni kasya te kasya vA vayam || 12|| shokasthAnasahasrANi bhayasthAnashatAni cha | divase divase mUDhamAvishanti na paNDitam || 13|| na kAlasya priyaH kashchinna dveShyaH kurusattama | na madhyasthaH kvachitkAlaH sarvaM kAlaH prakarShati || 14|| anityaM jIvitaM rUpaM yauvanaM dravyasa~nchayaH | ArogyaM priyasa.nvAso gRRidhyedeShu na paNDitaH || 15|| na jAnapadikaM duHkhamekaH shochitumarhasi | apyabhAvena yujyeta tachchAsya na nivartate || 16|| ashochanpratikurvIta yadi pashyetparAkramam | bhaiShajyametadduHkhasya yadetannAnuchintayet || 17|| chintyamAnaM hi na vyeti bhUyashchApi vivardhate || 17|| aniShTasamprayogAchcha viprayogAtpriyasya cha | manuShyA mAnasairduHkhairyujyante ye.alpabuddhayaH || 18|| nArtho na dharmo na sukhaM yadetadanushochasi | na cha nApaiti kAryArthAttrivargAchchaiva bhrashyate || 19|| anyAmanyAM dhanAvasthAM prApya vaisheShikIM narAH | asantuShTAH pramuhyanti santoShaM yAnti paNDitAH || 20|| praj~nayA mAnasaM duHkhaM hanyAchChArIramauShadhaiH | etajj~nAnasya sAmarthyaM na bAlaiH samatAmiyAt || 21|| shayAnaM chAnushayati tiShThantaM chAnutiShThati | anudhAvati dhAvantaM karma pUrvakRRitaM naram || 22|| yasyAM yasyAmavasthAyAM yatkaroti shubhAshubham | tasyAM tasyAmavasthAyAM tattatphalamupAshnute || 23|| \hrule \medskip 3 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| subhAShitairmahAprAj~na shoko.ayaM vigato mama | bhuya eva tu vAkyAni shrotumichChAmi tattvataH || 1|| aniShTAnAM cha sa.nsargAdiShTAnAM cha vivarjanAt | kathaM hi mAnasairduHkhaiH pramuchyante.atra paNDitAH || 2|| vidura uvAcha|| yato yato mano duHkhAtsukhAdvApi pramuchyate | tatastataH shamaM labdhvA sugatiM vindate budhaH || 3|| ashAshvatamidaM sarvaM chintyamAnaM nararShabha | kadalIsaMnibho lokaH sAro hyasya na vidyate || 4|| gRRihANyeva hi martyAnAmAhurdehAni paNDitAH | kAlena viniyujyante sattvamekaM tu shobhanam || 5|| yathA jIrNamajIrNaM vA vastraM tyaktvA tu vai naraH | anyadrochayate vastramevaM dehAH sharIriNAm || 6|| vaichitravIrya vAsaM hi duHkhaM vA yadi vA sukham | prApnuvantIha bhUtAni svakRRitenaiva karmaNA || 7|| karmaNA prApyate svargaM sukhaM duHkhaM cha bhArata | tato vahati taM bhAramavashaH svavasho.api vA || 8|| yathA cha mRRinmayaM bhANDaM chakrArUDhaM vipadyate | ki~nchitprakriyamANaM vA kRRitamAtramathApi vA || 9|| ChinnaM vApyavaropyantamavatIrNamathApi vA | ArdraM vApyatha vA shuShkaM pachyamAnamathApi vA || 10|| avatAryamANamApAkAduddhRRitaM vApi bhArata | atha vA paribhujyantamevaM dehAH sharIriNAm || 11|| garbhastho vA prasUto vApyatha vA divasAntaraH | ardhamAsagato vApi mAsamAtragato.api vA || 12|| sa.nvatsaragato vApi dvisa.nvatsara eva vA | yauvanastho.api madhyastho vRRiddho vApi vipadyate || 13|| prAkkarmabhistu bhUtAni bhavanti na bhavanti cha | evaM sA.nsiddhike loke kimarthamanutapyase || 14|| yathA cha salile rAjankrIDArthamanusa~ncharan | unmajjechcha nimajjechcha ki~nchitsattvaM narAdhipa || 15|| evaM sa.nsAragahanAdunmajjananimajjanAt | karmabhogena badhyantaH klishyante ye.alpabuddhayaH || 16|| ye tu prAj~nAH sthitAH satye sa.nsArAntagaveShiNaH | samAgamaj~nA bhUtAnAM te yAnti paramAM gatim || 17|| \hrule \medskip 4 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| kathaM sa.nsAragahanaM vij~neyaM vadatAM vara | etadichChAmyahaM shrotuM tattvamAkhyAhi pRRichChataH || 1|| vidura uvAcha|| janmaprabhRRiti bhUtAnAM kriyAH sarvAH shRRiNu prabho | pUrvameveha kalale vasate ki~nchidantaram || 2|| tataH sa pa~nchame.atIte mAse mA.nsaM prakalpayet | tataH sarvA~NgasampUrNo garbho mAse prajAyate || 3|| amedhyamadhye vasati mA.nsashoNitalepane | tatastu vAyuvegena UrdhvapAdo hyadhaHshirAH || 4|| yonidvAramupAgamya bahUnkleshAnsamRRichChati | yonisampIDanAchchaiva pUrvakarmabhiranvitaH || 5|| tasmAnmuktaH sa sa.nsArAdanyAnpashyatyupadravAn | grahAstamupasarpanti sArameyA ivAmiSham || 6|| tataH prAptottare kAle vyAdhayashchApi taM tathA | upasarpanti jIvantaM badhyamAnaM svakarmabhiH || 7|| baddhamindriyapAshaistaM sa~NgasvAdubhirAturam | vyasanAnyupavartante vividhAni narAdhipa || 8|| badhyamAnashcha tairbhUyo naiva tRRiptimupaiti saH || 8|| ayaM na budhyate tAvadyamalokamathAgatam | yamadUtairvikRRiShya.nshcha mRRityuM kAlena gachChati || 9|| vAgghInasya cha yanmAtramiShTAniShTaM kRRitaM mukhe | bhUya evAtmanAtmAnaM badhyamAnamupekShate || 10|| aho vinikRRito loko lobhena cha vashIkRRitaH | lobhakrodhamadonmatto nAtmAnamavabudhyate || 11|| kulInatvena ramate duShkulInAnvikutsayan | dhanadarpeNa dRRiptashcha daridrAnparikutsayan || 12|| mUrkhAniti parAnAha nAtmAnaM samavekShate | shikShAM kShipati chAnyeShAM nAtmAnaM shAstumichChati || 13|| adhruve jIvaloke.asminyo dharmamanupAlayan | janmaprabhRRiti varteta prApnuyAtparamAM gatim || 14|| evaM sarvaM viditvA vai yastattvamanuvartate | sa pramokShAya labhate panthAnaM manujAdhipa || 15|| \hrule \medskip 5 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| yadidaM dharmagahanaM buddhyA samanugamyate | etadvistarashaH sarvaM buddhimArgaM prasha.nsa me || 1|| vidura uvAcha|| atra te vartayiShyAmi namaskRRitvA svayambhuve | yathA sa.nsAragahanaM vadanti paramarShayaH || 2|| kashchinmahati sa.nsAre vartamAno dvijaH kila | vanaM durgamanuprApto mahatkravyAdasa~Nkulam || 3|| siMhavyAghragajAkArairatighorairmahAshanaiH | samantAtsamparikShiptaM mRRityorapi bhayapradam || 4|| tadasya dRRiShTvA hRRidayamudvegamagamatparam | abhyuchChrayashcha romNAM vai vikriyAshcha parantapa || 5|| sa tadvanaM vyanusaranvipradhAvanitastataH | vIkShamANo dishaH sarvAH sharaNaM kva bhavediti || 6|| sa teShAM ChidramanvichChanpradruto bhayapIDitaH | na cha niryAti vai dUraM na cha tairviprayujyate || 7|| athApashyadvanaM ghoraM samantAdvAgurAvRRitam | bAhubhyAM sampariShvaktaM striyA paramaghorayA || 8|| pa~nchashIrShadharairnAgaiH shailairiva samunnataiH | nabhaHspRRishairmahAvRRikShaiH parikShiptaM mahAvanam || 9|| vanamadhye cha tatrAbhUdudapAnaH samAvRRitaH | vallIbhistRRiNaChannAbhirgUDhAbhirabhisa.nvRRitaH || 10|| papAta sa dvijastatra nigUDhe salilAshaye | vilagnashchAbhavattasmi.NllatAsantAnasa~NkaTe || 11|| panasasya yathA jAtaM vRRintabaddhaM mahAphalam | sa tathA lambate tatra UrdhvapAdo hyadhaHshirAH || 12|| atha tatrApi chAnyo.asya bhUyo jAta upadravaH | kUpavInAhavelAyAmapashyata mahAgajam || 13|| ShaDvaktraM kRRiShNashabalaM dviShaTkapadachAriNam | krameNa parisarpantaM vallIvRRikShasamAvRRitam || 14|| tasya chApi prashAkhAsu vRRikShashAkhAvalambinaH | nAnArUpA madhukarA ghorarUpA bhayAvahAH || 15|| Asate madhu sambhRRitya pUrvameva niketajAH || 15|| bhUyo bhUyaH samIhante madhUni bharatarShabha | svAdanIyAni bhUtAnAM na yairbAlo.api tRRipyate || 16|| teShAM madhUnAM bahudhA dhArA prasravate sadA | tAM lambamAnaH sa pumAndhArAM pibati sarvadA || 17|| na chAsya tRRiShNA viratA pibamAnasya sa~NkaTe || 17|| abhIpsati cha tAM nityamatRRiptaH sa punaH punaH | na chAsya jIvite rAjannirvedaH samajAyata || 18|| tatraiva cha manuShyasya jIvitAshA pratiShThitA | kRRiShNAH shvetAshcha taM vRRikShaM kuTTayanti sma mUShakAH || 19|| vyAlaishcha vanadurgAnte striyA cha paramograyA | kUpAdhastAchcha nAgena vInAhe ku~njareNa cha || 20|| vRRikShaprapAtAchcha bhayaM mUShakebhyashcha pa~nchamam | madhulobhAnmadhukaraiH ShaShThamAhurmahadbhayam || 21|| evaM sa vasate tatra kShiptaH sa.nsArasAgare | na chaiva jIvitAshAyAM nirvedamupagachChati || 22|| \hrule \medskip 6 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| aho khalu mahadduHkhaM kRRichChravAsaM vasatyasau | kathaM tasya ratistatra tuShTirvA vadatAM vara || 1|| sa deshaH kva nu yatrAsau vasate dharmasa~NkaTe | kathaM vA sa vimuchyeta narastasmAnmahAbhayAt || 2|| etanme sarvamAchakShva sAdhu cheShTAmahe tathA | kRRipA me mahatI jAtA tasyAbhyuddharaNena hi || 3|| vidura uvAcha|| upamAnamidaM rAjanmokShavidbhirudAhRRitam | sugatiM vindate yena paralokeShu mAnavaH || 4|| yattaduchyati kAntAraM mahatsa.nsAra eva saH | vanaM durgaM hi yattvetatsa.nsAragahanaM hi tat || 5|| ye cha te kathitA vyAlA vyAdhayaste prakIrtitAH | yA sA nArI bRRihatkAyA adhitiShThati tatra vai || 6|| tAmAhustu jarAM prAj~nA varNarUpavinAshinIm || 6|| yastatra kUpo nRRipate sa tu dehaH sharIriNAm | yastatra vasate.adhastAnmahAhiH kAla eva saH || 7|| antakaH sarvabhUtAnAM dehinAM sarvahAryasau || 7|| kUpamadhye cha yA jAtA vallI yatra sa mAnavaH | pratAne lambate sA tu jIvitAshA sharIriNAm || 8|| sa yastu kUpavInAhe taM vRRikShaM parisarpati | ShaDvaktraH ku~njaro rAjansa tu sa.nvatsaraH smRRitaH || 9|| mukhAni RRitavo mAsAH pAdA dvAdasha kIrtitAH || 9|| ye tu vRRikShaM nikRRintanti mUShakAH satatotthitAH | rAtryahAni tu tAnyAhurbhUtAnAM parichintakAH || 10|| ye te madhukarAstatra kAmAste parikIrtitAH || 10|| yAstu tA bahusho dhArAH sravanti madhunisravam | tA.nstu kAmarasAnvidyAdyatra majjanti mAnavAH || 11|| evaM sa.nsArachakrasya parivRRittiM sma ye viduH | te vai sa.nsArachakrasya pAshA.nshChindanti vai budhAH || 12|| \hrule \medskip 7 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| aho.abhihitamAkhyAnaM bhavatA tattvadarshinA | bhUya eva tu me harShaH shrotuM vAgamRRitaM tava || 1|| vidura uvAcha|| shRRiNu bhUyaH pravakShyAmi mArgasyaitasya vistaram | yachChrutvA vipramuchyante sa.nsArebhyo vichakShaNAH || 2|| yathA tu puruSho rAjandIrghamadhvAnamAsthitaH | kvachitkvachichChramAtsthAtA kurute vAsameva vA || 3|| evaM sa.nsAraparyAye garbhavAseShu bhArata | kurvanti durbudhA vAsaM muchyante tatra paNDitAH || 4|| tasmAdadhvAnamevaitamAhuH shAstravido janAH | yattu sa.nsAragahanaM vanamAhurmanIShiNaH || 5|| so.ayaM lokasamAvarto martyAnAM bharatarShabha | charANAM sthAvarANAM cha gRRidhyettatra na paNDitaH || 6|| shArIrA mAnasAshchaiva martyAnAM ye tu vyAdhayaH | pratyakShAshcha parokShAshcha te vyAlAH kathitA budhaiH || 7|| klishyamAnAshcha tairnityaM hanyamAnAshcha bhArata | svakarmabhirmahAvyAlairnodvijantyalpabuddhayaH || 8|| athApi tairvimuchyeta vyAdhibhiH puruSho nRRipa | AvRRiNotyeva taM pashchAjjarA rUpavinAshinI || 9|| shabdarUparasasparshairgandhaishcha vividhairapi | majjamAnaM mahApa~Nke nirAlambe samantataH || 10|| sa.nvatsarartavo mAsAH pakShAhorAtrasandhayaH | krameNAsya pralumpanti rUpamAyustathaiva cha || 11|| ete kAlasya nidhayo naitA~njAnanti durbudhAH | atrAbhilikhitAnyAhuH sarvabhUtAni karmaNA || 12|| rathaM sharIraM bhUtAnAM sattvamAhustu sArathim | indriyANi hayAnAhuH karma buddhishcha rashmayaH || 13|| teShAM hayAnAM yo vegaM dhAvatAmanudhAvati | sa tu sa.nsArachakre.asmi.nshchakravatparivartate || 14|| yastAnyamayate buddhyA sa yantA na nivartate | yAmyamAhU rathaM hyenaM muhyante yena durbudhAH || 15|| sa chaitatprApnute rAjanyattvaM prApto narAdhipa | rAjyanAshaM suhRRinnAshaM sutanAshaM cha bhArata || 16|| anutarShulamevaitadduHkhaM bhavati bhArata | sAdhuH paramaduHkhAnAM duHkhabhaiShajyamAcharet || 17|| na vikramo na chApyartho na mitraM na suhRRijjanaH | tathonmochayate duHkhAdyathAtmA sthirasa.nyamaH || 18|| tasmAnmaitraM samAsthAya shIlamApadya bhArata | damastyAgo.apramAdashcha te trayo brahmaNo hayAH || 19|| shIlarashmisamAyukte sthito yo mAnase rathe | tyaktvA mRRityubhayaM rAjanbrahmalokaM sa gachChati || 20|| \hrule \medskip 8 \medskip vaishampAyana uvAcha|| vidurasya tu tadvAkyaM nishamya kurusattamaH | putrashokAbhisantaptaH papAta bhuvi mUrChitaH || 1|| taM tathA patitaM bhUmau niHsa~nj~naM prekShya bAndhavAH | kRRiShNadvaipAyanashchaiva kShattA cha vidurastathA || 2|| sa~njayaH suhRRidashchAnye dvAHsthA ye chAsya saMmatAH | jalena sukhashItena tAlavRRintaishcha bhArata || 3|| paspRRishushcha karairgAtraM vIjamAnAshcha yatnataH | anvAsansuchiraM kAlaM dhRRitarAShTraM tathAgatam || 4|| atha dIrghasya kAlasya labdhasa~nj~no mahIpatiH | vilalApa chiraM kAlaM putrAdhibhirabhiplutaH || 5|| dhigastu khalu mAnuShyaM mAnuShye cha parigraham | yatomUlAni duHkhAni sambhavanti muhurmuhuH || 6|| putranAshe.arthanAshe cha j~nAtisambandhinAmapi | prApyate sumahadduHkhaM viShAgnipratimaM vibho || 7|| yena dahyanti gAtrANi yena praj~nA vinashyati | yenAbhibhUtaH puruSho maraNaM bahu manyate || 8|| tadidaM vyasanaM prAptaM mayA bhAgyaviparyayAt | tachchaivAhaM kariShyAmi adyaiva dvijasattama || 9|| ityuktvA tu mahAtmAnaM pitaraM brahmavittamam | dhRRitarAShTro.abhavanmUDhaH shokaM cha paramaM gataH || 10|| abhUchcha tUShNIM rAjAsau dhyAyamAno mahIpate || 10|| tasya tadvachanaM shrutvA kRRiShNadvaipAyanaH prabhuH | putrashokAbhisantaptaM putraM vachanamabravIt || 11|| dhRRitarAShTra mahAbAho yattvAM vakShyAmi tachChRRiNu | shrutavAnasi medhAvI dharmArthakushalastathA || 12|| na te.astyaviditaM ki~nchidveditavyaM parantapa | anityatAM hi martyAnAM vijAnAsi na sa.nshayaH || 13|| adhruve jIvaloke cha sthAne vAshAshvate sati | jIvite maraNAnte cha kasmAchChochasi bhArata || 14|| pratyakShaM tava rAjendra vairasyAsya samudbhavaH | putraM te kAraNaM kRRitvA kAlayogena kAritaH || 15|| avashyaM bhavitavye cha kurUNAM vaishase nRRipa | kasmAchChochasi tA~nshUrAngatAnparamikAM gatim || 16|| jAnatA cha mahAbAho vidureNa mahAtmanA | yatitaM sarvayatnena shamaM prati janeshvara || 17|| na cha daivakRRito mArgaH shakyo bhUtena kenachit | ghaTatApi chiraM kAlaM niyantumiti me matiH || 18|| devatAnAM hi yatkAryaM mayA pratyakShataH shrutam | tatte.ahaM sampravakShyAmi kathaM sthairyaM bhavettava || 19|| purAhaM tvarito yAtaH sabhAmaindrIM jitaklamaH | apashyaM tatra cha tadA samavetAndivaukasaH || 20|| nAradapramukhA.nshchApi sarvAndevaRRiShI.nstathA || 20|| tatra chApi mayA dRRiShTA pRRithivI pRRithivIpate | kAryArthamupasamprAptA devatAnAM samIpataH || 21|| upagamya tadA dhAtrI devAnAha samAgatAn | yatkAryaM mama yuShmAbhirbrahmaNaH sadane tadA || 22|| pratij~nAtaM mahAbhAgAstachChIghraM sa.nvidhIyatAm || 22|| tasyAstadvachanaM shrutvA viShNurlokanamaskRRitaH | uvAcha prahasanvAkyaM pRRithivIM devasa.nsadi || 23|| dhRRitarAShTrasya putrANAM yastu jyeShThaH shatasya vai | duryodhana iti khyAtaH sa te kAryaM kariShyati || 24|| taM cha prApya mahIpAlaM kRRitakRRityA bhaviShyasi || 24|| tasyArthe pRRithivIpAlAH kurukShetre samAgatAH | anyonyaM ghAtayiShyanti dRRiDhaiH shastraiH prahAriNaH || 25|| tataste bhavitA devi bhArasya yudhi nAshanam | gachCha shIghraM svakaM sthAnaM lokAndhAraya shobhane || 26|| sa eSha te suto rAja.NllokasaMhArakAraNAt | kalera.nshaH samutpanno gAndhAryA jaThare nRRipa || 27|| amarShI chapalashchApi krodhano duShprasAdhanaH | daivayogAtsamutpannA bhrAtarashchAsya tAdRRishAH || 28|| shakunirmAtulashchaiva karNashcha paramaH sakhA | samutpannA vinAshArthaM pRRithivyAM sahitA nRRipAH || 29|| etamarthaM mahAbAho nArado veda tattvataH || 29|| AtmAparAdhAtputrAste vinaShTAH pRRithivIpate | mA tA~nshochasva rAjendra na hi shoke.asti kAraNam || 30|| na hi te pANDavAH svalpamaparAdhyanti bhArata | putrAstava durAtmAno yairiyaM ghAtitA mahI || 31|| nAradena cha bhadraM te pUrvameva na sa.nshayaH | yudhiShThirasya samitau rAjasUye niveditam || 32|| pANDavAH kauravAshchaiva samAsAdya parasparam | na bhaviShyanti kaunteya yatte kRRityaM tadAchara || 33|| nAradasya vachaH shrutvA tadAshochanta pANDavAH | etatte sarvamAkhyAtaM devaguhyaM sanAtanam || 34|| kathaM te shokanAshaH syAtprANeShu cha dayA prabho | snehashcha pANDuputreShu j~nAtvA daivakRRitaM vidhim || 35|| eSha chArtho mahAbAho pUrvameva mayA shrutaH | kathito dharmarAjasya rAjasUye kratUttame || 36|| yatitaM dharmaputreNa mayA guhye nivedite | avigrahe kauravANAM daivaM tu balavattaram || 37|| anatikramaNIyo hi vidhI rAjankatha~nchana | kRRitAntasya hi bhUtena sthAvareNa trasena cha || 38|| bhavAnkarmaparo yatra buddhishreShThashcha bhArata | muhyate prANinAM j~nAtvA gatiM chAgatimeva cha || 39|| tvAM tu shokena santaptaM muhyamAnaM muhurmuhuH | j~nAtvA yudhiShThiro rAjA prANAnapi parityajet || 40|| kRRipAlurnityasho vIrastiryagyonigateShvapi | sa kathaM tvayi rAjendra kRRipAM vai na kariShyati || 41|| mama chaiva niyogena vidheshchApyanivartanAt | pANDavAnAM cha kAruNyAtprANAndhAraya bhArata || 42|| evaM te vartamAnasya loke kIrtirbhaviShyati | dharmashcha sumahA.nstAta taptaM syAchcha tapashchirAt || 43|| putrashokasamutpannaM hutAshaM jvalitaM yathA | praj~nAmbhasA mahArAja nirvApaya sadA sadA || 44|| etachChrutvA tu vachanaM vyAsasyAmitatejasaH | muhUrtaM samanudhyAya dhRRitarAShTro.abhyabhAShata || 45|| mahatA shokajAlena praNunno.asmi dvijottama | nAtmAnamavabudhyAmi muhyamAno muhurmuhuH || 46|| idaM tu vachanaM shrutvA tava daivaniyogajam | dhArayiShyAmyahaM prANAnyatiShye cha nashochitum || 47|| etachChrutvA tu vachanaM vyAsaH satyavatIsutaH | dhRRitarAShTrasya rAjendra tatraivAntaradhIyata || 48|| \hrule \medskip strIparva 9 \medskip janamejaya uvAcha|| gate bhagavati vyAse dhRRitarAShTro mahIpatiH | kimacheShTata viprarShe tanme vyAkhyAtumarhasi || 1|| vaishampAyana uvAcha|| etachChrutvA narashreShTha chiraM dhyAtvA tvachetanaH | sa~njayaM yojayetyuktvA viduraM pratyabhAShata || 2|| kShipramAnaya gAndhArIM sarvAshcha bharatastriyaH | vadhUM kuntImupAdAya yAshchAnyAstatra yoShitaH || 3|| evamuktvA sa dharmAtmA viduraM dharmavittamam | shokaviprahataj~nAno yAnamevAnvapadyata || 4|| gAndhArI chaiva shokArtA bharturvachanachoditA | saha kuntyA yato rAjA saha strIbhirupAdravat || 5|| tAH samAsAdya rAjAnaM bhRRishaM shokasamanvitAH | AmantryAnyonyamIyuH sma bhRRishamuchchukrushustataH || 6|| tAH samAshvAsayatkShattA tAbhyashchArtataraH svayam | ashrukaNThIH samAropya tato.asau niryayau purAt || 7|| tataH praNAdaH sa~njaj~ne sarveShu kuruveshmasu | AkumAraM puraM sarvamabhavachChokakarshitam || 8|| adRRiShTapUrvA yA nAryaH purA devagaNairapi | pRRithagjanena dRRishyanta tAstadA nihateshvarAH || 9|| prakIrya keshAnsushubhAnbhUShaNAnyavamuchya cha | ekavastradharA nAryaH paripeturanAthavat || 10|| shvetaparvatarUpebhyo gRRihebhyastAstvapAkraman | guhAbhya iva shailAnAM pRRiShatyo hatayUthapAH || 11|| tAnyudIrNAni nArINAM tadA vRRindAnyanekashaH | shokArtAnyadravanrAjankishorINAmivA~Ngane || 12|| pragRRihya bAhUnkroshantyaH putrAnbhrAtR^InpitR^Inapi | darshayantIva tA ha sma yugAnte lokasa~NkShayam || 13|| vilapantyo rudantyashcha dhAvamAnAstatastataH | shokenAbhyAhataj~nAnAH kartavyaM na prajaj~nire || 14|| vrIDAM jagmuH purA yAH sma sakhInAmapi yoShitaH | tA ekavastrA nirlajjAH shvashrUNAM purato.abhavan || 15|| parasparaM susUkShmeShu shokeShvAshvAsayansma yAH | tAH shokavihvalA rAjannupaikShanta parasparam || 16|| tAbhiH parivRRito rAjA rudatIbhiH sahasrashaH | niryayau nagarAddInastUrNamAyodhanaM prati || 17|| shilpino vaNijo vaishyAH sarvakarmopajIvinaH | te pArthivaM puraskRRitya niryayurnagarAdbahiH || 18|| tAsAM vikroshamAnAnAmArtAnAM kurusa~NkShaye | prAdurAsInmahA~nshabdo vyathayanbhuvanAnyuta || 19|| yugAntakAle samprApte bhUtAnAM dahyatAmiva | abhAvaH syAdayaM prApta iti bhUtAni menire || 20|| bhRRishamudvignamanasaste paurAH kurusa~NkShaye | prAkroshanta mahArAja svanuraktAstadA bhRRisham || 21|| \hrule \medskip 10 \medskip vaishampAyana uvAcha|| kroshamAtraM tato gatvA dadRRishustAnmahArathAn | shAradvataM kRRipaM drauNiM kRRitavarmANameva cha || 1|| te tu dRRiShTvaiva rAjAnaM praj~nAchakShuShamIshvaram | ashrukaNThA viniHshvasya rudantamidamabruvan || 2|| putrastava mahArAja kRRitvA karma suduShkaram | gataH sAnucharo rAja~nshakralokaM mahIpatiH || 3|| duryodhanabalAnmuktA vayameva trayo rathAH | sarvamanyatparikShINaM sainyaM te bharatarShabha || 4|| ityevamuktvA rAjAnaM kRRipaH shAradvatastadA | gAndhArIM putrashokArtAmidaM vachanamabravIt || 5|| abhItA yudhyamAnAste ghnantaH shatrugaNAnbahUn | vIrakarmANi kurvANAH putrAste nidhanaM gatAH || 6|| dhruvaM samprApya lokA.nste nirmalA~nshastranirjitAn | bhAsvaraM dehamAsthAya viharantyamarA iva || 7|| na hi kashchiddhi shUrANAM yudhyamAnaH parA~NmukhaH | shastreNa nidhanaM prApto na cha kashchitkRRitA~njaliH || 8|| etAM tAM kShatriyasyAhuH purANAM paramAM gatim | shastreNa nidhanaM sa~Nkhye tAnna shochitumarhasi || 9|| na chApi shatravasteShAmRRidhyante rAj~ni pANDavAH | shRRiNu yatkRRitamasmAbhirashvatthAmapurogamaiH || 10|| adharmeNa hataM shrutvA bhImasenena te sutam | suptaM shibiramAvishya pANDUnAM kadanaM kRRitam || 11|| pA~nchAlA nihatAH sarve dhRRiShTadyumnapurogamAH | drupadasyAtmajAshchaiva draupadeyAshcha pAtitAH || 12|| tathA vishasanaM kRRitvA putrashatrugaNasya te | prAdravAma raNe sthAtuM na hi shakyAmahe trayaH || 13|| te hi shUrA maheShvAsAH kShiprameShyanti pANDavAH | amarShavashamApannA vairaM pratijihIrShavaH || 14|| nihatAnAtmajA~nshrutvA pramattAnpuruSharShabhAH | ninIShantaH padaM shUrAH kShiprameva yashasvini || 15|| pANDUnAM kilbiShaM kRRitvA sa.nsthAtuM notsahAmahe | anujAnIhi no rAj~ni mA cha shoke manaH kRRithAH || 16|| rAja.nstvamanujAnIhi dhairyamAtiShTha chottamam | niShThAntaM pashya chApi tvaM kShatradharmaM cha kevalam || 17|| ityevamuktvA rAjAnaM kRRitvA chAbhipradakShiNam | kRRipashcha kRRitavarmA cha droNaputrashcha bhArata || 18|| avekShamANA rAjAnaM dhRRitarAShTraM manIShiNam | ga~NgAmanu mahAtmAnastUrNamashvAnachodayan || 19|| apakramya tu te rAjansarva eva mahArathAH | AmantryAnyonyamudvignAstridhA te prayayustataH || 20|| jagAma hAstinapuraM kRRipaH shAradvatastadA | svameva rAShTraM hArdikyo drauNirvyAsAshramaM yayau || 21|| evaM te prayayurvIrA vIkShamANAH parasparam | bhayArtAH pANDuputrANAmAgaskRRitvA mahAtmanAm || 22|| sametya vIrA rAjAnaM tadA tvanudite ravau | viprajagmurmahArAja yathechChakamari.ndamAH || 23|| \hrule \medskip ayobhImabha~njanam.h 11 \medskip vaishampAyana uvAcha|| hateShu sarvasainyeShu dharmarAjo yudhiShThiraH | shushruve pitaraM vRRiddhaM niryAtaM gajasAhvayAt || 1|| so.abhyayAtputrashokArtaH putrashokapariplutam | shochamAno mahArAja bhrAtRRibhiH sahitastadA || 2|| anvIyamAno vIreNa dAshArheNa mahAtmanA | yuyudhAnena cha tathA tathaiva cha yuyutsunA || 3|| tamanvagAtsuduHkhArtA draupadI shokakarshitA | saha pA~nchAlayoShidbhiryAstatrAsansamAgatAH || 4|| sa ga~NgAmanu vRRindAni strINAM bharatasattama | kurarINAmivArtAnAM kroshantInAM dadarsha ha || 5|| tAbhiH parivRRito rAjA rudatIbhiH sahasrashaH | UrdhvabAhubhirArtAbhirbruvatIbhiH priyApriye || 6|| kva nu dharmaj~natA rAj~naH kva nu sAdyAnRRisha.nsatA | yadAvadhItpitR^InbhrAtR^IngurUnputrAnsakhInapi || 7|| ghAtayitvA kathaM droNaM bhIShmaM chApi pitAmaham | manaste.abhUnmahAbAho hatvA chApi jayadratham || 8|| kiM nu rAjyena te kAryaM pitR^InbhrAtR^InapashyataH | abhimanyuM cha durdharShaM draupadeyA.nshcha bhArata || 9|| atItya tA mahAbAhuH kroshantIH kurarIriva | vavande pitaraM jyeShThaM dharmarAjo yudhiShThiraH || 10|| tato.abhivAdya pitaraM dharmeNAmitrakarshanAH | nyavedayanta nAmAni pANDavAste.api sarvashaH || 11|| tamAtmajAntakaraNaM pitA putravadhArditaH | aprIyamANaH shokArtaH pANDavaM pariShasvaje || 12|| dharmarAjaM pariShvajya sAntvayitvA cha bhArata | duShTAtmA bhImamanvaichChaddidhakShuriva pAvakaH || 13|| sa kopapAvakastasya shokavAyusamIritaH | bhImasenamayaM dAvaM didhakShuriva dRRishyate || 14|| tasya sa~NkalpamAj~nAya bhImaM pratyashubhaM hariH | bhImamAkShipya pANibhyAM pradadau bhImamAyasam || 15|| prAgeva tu mahAbuddhirbuddhvA tasye~NgitaM hariH | sa.nvidhAnaM mahAprAj~nastatra chakre janArdanaH || 16|| taM tu gRRihyaiva pANibhyAM bhImasenamayasmayam | babha~nja balavAnrAjA manyamAno vRRikodaram || 17|| nAgAyutabalaprANaH sa rAjA bhImamAyasam | bha~NktvA vimathitoraskaH susrAva rudhiraM mukhAt || 18|| tataH papAta medinyAM tathaiva rudhirokShitaH | prapuShpitAgrashikharaH pArijAta iva drumaH || 19|| paryagRRihNata taM vidvAnsUto gAvalgaNistadA | maivamityabravIchchainaM shamayansAntvayanniva || 20|| sa tu kopaM samutsRRijya gatamanyurmahAmanAH | hA hA bhImeti chukrosha bhUyaH shokasamanvitaH || 21|| taM viditvA gatakrodhaM bhImasenavadhArditam | vAsudevo varaH pu.nsAmidaM vachanamabravIt || 22|| mA shucho dhRRitarAShTra tvaM naiSha bhImastvayA hataH | AyasI pratimA hyeShA tvayA rAjannipAtitA || 23|| tvAM krodhavashamApannaM viditvA bharatarShabha | mayApakRRiShTaH kaunteyo mRRityordaMShTrAntaraM gataH || 24|| na hi te rAjashArdUla bale tulyo.asti kashchana | kaH saheta mahAbAho bAhvornigrahaNaM naraH || 25|| yathAntakamanuprApya jIvankashchinna muchyate | evaM bAhvantaraM prApya tava jIvenna kashchana || 26|| tasmAtputreNa yA sA te pratimA kAritAyasI | bhImasya seyaM kauravya tavaivopahRRitA mayA || 27|| putrashokAbhisantApAddharmAdapahRRitaM manaH | tava rAjendra tena tvaM bhImasenaM jighA.nsasi || 28|| na cha te tatkShamaM rAjanhanyAstvaM yadvRRikodaram | na hi putrA mahArAja jIveyuste katha~nchana || 29|| tasmAdyatkRRitamasmAbhirmanyamAnaiH kShamaM prati | anumanyasva tatsarvaM mA cha shoke manaH kRRithAH || 30|| \hrule \medskip 12 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tata enamupAtiShTha~nshauchArthaM parichArakAH | kRRitashauchaM punashchainaM provAcha madhusUdanaH || 1|| rAjannadhItA vedAste shAstrANi vividhAni cha | shrutAni cha purANAni rAjadharmAshcha kevalAH || 2|| evaM vidvAnmahAprAj~na nAkArShIrvachanaM tadA | pANDavAnadhikA~njAnanbale shaurye cha kaurava || 3|| rAjA hi yaH sthirapraj~naH svayaM doShAnavekShate | deshakAlavibhAgaM cha paraM shreyaH sa vindati || 4|| uchyamAnaM cha yaH shreyo gRRihNIte no hitAhite | ApadaM samanuprApya sa shochatyanaye sthitaH || 5|| tato.anyavRRittamAtmAnaM samavekShasva bhArata | rAja.nstvaM hyavidheyAtmA duryodhanavashe sthitaH || 6|| AtmAparAdhAdAyastastatkiM bhImaM jighA.nsasi | tasmAtsa.nyachCha kopaM tvaM svamanusmRRitya duShkRRitam || 7|| yastu tAM spardhayA kShudraH pA~nchAlImAnayatsabhAm | sa hato bhImasenena vairaM pratichikIrShatA || 8|| Atmano.atikramaM pashya putrasya cha durAtmanaH | yadanAgasi pANDUnAM parityAgaH parantapa || 9|| evamuktaH sa kRRiShNena sarvaM satyaM janAdhipa | uvAcha devakIputraM dhRRitarAShTro mahIpatiH || 10|| evametanmahAbAho yathA vadasi mAdhava | putrasnehastu dharmAtmandhairyAnmAM samachAlayat || 11|| diShTyA tu puruShavyAghro balavAnsatyavikramaH | tvadgupto nAgamatkRRiShNa bhImo bAhvantaraM mama || 12|| idAnIM tvahamekAgro gatamanyurgatajvaraH | madhyamaM pANDavaM vIraM spraShTumichChAmi keshava || 13|| hateShu pArthivendreShu putreShu nihateShu cha | pANDuputreShu me sharma prItishchApyavatiShThate || 14|| tataH sa bhImaM cha dhana~njayaM cha; mAdryAshcha putrau puruShapravIrau | pasparsha gAtraiH prarudansugAtrA;nAshvAsya kalyANamuvAcha chainAn || 15|| \hrule \medskip 13 \medskip vaishampAyana uvAcha|| dhRRitarAShTrAbhyanuj~nAtAstataste kurupu~NgavAH | abhyayurbhrAtaraH sarve gAndhArIM sahakeshavAH || 1|| tato j~nAtvA hatAmitraM dharmarAjaM yudhiShThiram | gAndhArI putrashokArtA shaptumaichChadaninditA || 2|| tasyAH pApamabhiprAyaM viditvA pANDavAnprati | RRiShiH satyavatIputraH prAgeva samabudhyata || 3|| sa ga~NgAyAmupaspRRishya puNyagandhaM payaH shuchi | taM deshamupasampede paramarShirmanojavaH || 4|| divyena chakShuShA pashyanmanasAnuddhatena cha | sarvaprANabhRRitAM bhAvaM sa tatra samabudhyata || 5|| sa snuShAmabravItkAle kalyavAdI mahAtapAH | shApakAlamavAkShipya shamakAlamudIrayan || 6|| na kopaH pANDave kAryo gAndhAri shamamApnuhi | rajo nigRRihyatAmetachChRRiNu chedaM vacho mama || 7|| uktAsyaShTAdashAhAni putreNa jayamichChatA | shivamAshAssva me mAtaryudhyamAnasya shatrubhiH || 8|| sA tathA yAchyamAnA tvaM kAle kAle jayaiShiNA | uktavatyasi gAndhAri yato dharmastato jayaH || 9|| na chApyatItAM gAndhAri vAchaM te vitathAmaham | smarAmi bhAShamANAyAstathA praNihitA hyasi || 10|| sA tvaM dharmaM parismRRitya vAchA choktvA manasvini | kopaM sa.nyachCha gAndhAri maivaM bhUH satyavAdini || 11|| gAndhAryuvAcha|| bhagavannAbhyasUyAmi naitAnichChAmi nashyataH | putrashokena tu balAnmano vihvalatIva me || 12|| yathaiva kuntyA kaunteyA rakShitavyAstathA mayA | yathaiva dhRRitarAShTreNa rakShitavyAstathA mayA || 13|| duryodhanAparAdhena shakuneH saubalasya cha | karNaduHshAsanAbhyAM cha vRRitto.ayaM kurusa~NkShayaH || 14|| nAparAdhyati bIbhatsurna cha pArtho vRRikodaraH | nakulaH sahadevo vA naiva jAtu yudhiShThiraH || 15|| yudhyamAnA hi kauravyAH kRRintamAnAH parasparam | nihatAH sahitAshchAnyaistatra nAstyapriyaM mama || 16|| yattu karmAkarodbhImo vAsudevasya pashyataH | duryodhanaM samAhUya gadAyuddhe mahAmanAH || 17|| shikShayAbhyadhikaM j~nAtvA charantaM bahudhA raNe | adho nAbhyAM prahRRitavA.nstanme kopamavardhayat || 18|| kathaM nu dharmaM dharmaj~naiH samuddiShTaM mahAtmabhiH | tyajeyurAhave shUrAH prANahetoH katha~nchana || 19|| \hrule \medskip 14 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tachChrutvA vachanaM tasyA bhImaseno.atha bhItavat | gAndhArIM pratyuvAchedaM vachaH sAnunayaM tadA || 1|| adharmo yadi vA dharmastrAsAttatra mayA kRRitaH | AtmAnaM trAtukAmena tanme tvaM kShantumarhasi || 2|| na hi yuddhena putraste dharmeNa sa mahAbalaH | shakyaH kenachidudyantumato viShamamAcharam || 3|| sainyasyaiko.avashiShTo.ayaM gadAyuddhe cha vIryavAn | mAM hatvA na haredrAjyamiti chaitatkRRitaM mayA || 4|| rAjaputrIM cha pA~nchAlImekavastrAM rajasvalAm | bhavatyA viditaM sarvamuktavAnyatsutastava || 5|| suyodhanamasa~NgRRihya na shakyA bhUH sasAgarA | kevalA bhoktumasmAbhiratashchaitatkRRitaM mayA || 6|| tachchApyapriyamasmAkaM putraste samupAcharat | draupadyA yatsabhAmadhye savyamUrumadarshayat || 7|| tatraiva vadhyaH so.asmAkaM durAchAro.amba te sutaH | dharmarAjAj~nayA chaiva sthitAH sma samaye tadA || 8|| vairamuddhukShitaM rAj~ni putreNa tava tanmahat | kleshitAshcha vane nityaM tata etatkRRitaM mayA || 9|| vairasyAsya gataH pAraM hatvA duryodhanaM raNe | rAjyaM yudhiShThiraH prApto vayaM cha gatamanyavaH || 10|| gAndhAryuvAcha|| na tasyaiSha vadhastAta yatprasha.nsasi me sutam | kRRitavA.nshchApi tatsarvaM yadidaM bhAShase mayi || 11|| hatAshve nakule yattadvRRiShasenena bhArata | apibaH shoNitaM sa~Nkhye duHshAsanasharIrajam || 12|| sadbhirvigarhitaM ghoramanAryajanasevitam | krUraM karmAkaroH kasmAttadayuktaM vRRikodara || 13|| bhImasena uvAcha|| anyasyApi na pAtavyaM rudhiraM kiM punaH svakam | yathaivAtmA tathA bhrAtA visheSho nAsti kashchana || 14|| rudhiraM na vyatikrAmaddantoShThaM me.amba mA shuchaH | vaivasvatastu tadveda hastau me rudhirokShitau || 15|| hatAshvaM nakulaM dRRiShTvA vRRiShasenena sa.nyuge | bhrAtR^INAM samprahRRiShTAnAM trAsaH sa~njanito mayA || 16|| keshapakShaparAmarshe draupadyA dyUtakArite | krodhAdyadabruvaM chAhaM tachcha me hRRidi vartate || 17|| kShatradharmAchchyuto rAj~ni bhaveyaM shAsvatIH samAH | pratij~nAM tAmanistIrya tatastatkRRitavAnaham || 18|| na mAmarhasi gAndhAri doSheNa parisha~Nkitum | anigRRihya purA putrAnasmAsvanapakAriShu || 19|| gAndhAryuvAcha|| vRRiddhasyAsya shataM putrAnnighna.nstvamaparAjitaH | kasmAnna sheShayaH ka~nchidyenAlpamaparAdhitam || 20|| santAnamAvayostAta vRRiddhayorhRRitarAjyayoH | kathamandhadvayasyAsya yaShTirekA na varjitA || 21|| sheShe hyavasthite tAta putrANAmantake tvayi | na me duHkhaM bhavedetadyadi tvaM dharmamAcharaH || 22|| \hrule \medskip 15 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evamuktvA tu gAndhArI yudhiShThiramapRRichChata | kva sa rAjeti sakrodhA putrapautravadhArditA || 1|| tAmabhyagachChadrAjendro vepamAnaH kRRitA~njaliH | yudhiShThira idaM chainAM madhuraM vAkyamabravIt || 2|| putrahantA nRRisha.nso.ahaM tava devi yudhiShThiraH | shApArhaH pRRithivInAshe hetubhUtaH shapasva mAm || 3|| na hi me jIvitenArtho na rAjyena dhanena vA | tAdRRishAnsuhRRido hatvA mUDhasyAsya suhRRiddruhaH || 4|| tameva.nvAdinaM bhItaM saMnikarShagataM tadA | novAcha ki~nchidgAndhArI niHshvAsaparamA bhRRisham || 5|| tasyAvanatadehasya pAdayornipatiShyataH | yudhiShThirasya nRRipaterdharmaj~nA dharmadarshinI || 6|| a~NgulyagrANi dadRRishe devI paTTAntareNa sA || 6|| tataH sa kunakIbhUto darshanIyanakho nRRipaH | taM dRRiShTvA chArjuno.agachChadvAsudevasya pRRiShThataH || 7|| evaM sa~ncheShTamAnA.nstAnitashchetashcha bhArata | gAndhArI vigatakrodhA sAntvayAmAsa mAtRRivat || 8|| tayA te samanuj~nAtA mAtaraM vIramAtaram | abhyagachChanta sahitAH pRRithAM pRRithulavakShasaH || 9|| chirasya dRRiShTvA putrAnsA putrAdhibhirabhiplutA | bAShpamAhArayaddevI vastreNAvRRitya vai mukham || 10|| tato bAShpaM samutsRRijya saha putraistathA pRRithA | apashyadetA~nshastraughairbahudhA parivikShatAn || 11|| sA tAnekaikashaH putrAnsa.nspRRishantI punaH punaH | anvashochanta duHkhArtA draupadIM cha hatAtmajAm || 12|| rudatImatha pA~nchAlIM dadarsha patitAM bhuvi || 12|| draupadyuvAcha|| Arye pautrAH kva te sarve saubhadrasahitA gatAH | na tvAM te.adyAbhigachChanti chiradRRiShTAM tapasvinIm || 13|| kiM nu rAjyena vai kAryaM vihInAyAH sutairmama || 13|| vaishampAyana uvAcha|| tAM samAshvAsayAmAsa pRRithA pRRithulalochanA | utthApya yAj~nasenIM tu rudatIM shokakarshitAm || 14|| tayaiva sahitA chApi putrairanugatA pRRithA | abhyagachChata gAndhArImArtAmArtatarA svayam || 15|| tAmuvAchAtha gAndhArI saha vadhvA yashasvinIm | maivaM putrIti shokArtA pashya mAmapi duHkhitAm || 16|| manye lokavinAsho.ayaM kAlaparyAyachoditaH | avashyabhAvI samprAptaH svabhAvAllomaharShaNaH || 17|| idaM tatsamanuprAptaM vidurasya vacho mahat | asiddhAnunaye kRRiShNe yaduvAcha mahAmatiH || 18|| tasminnaparihArye.arthe vyatIte cha visheShataH | mA shucho na hi shochyAste sa~NgrAme nidhanaM gatAH || 19|| yathaiva tvaM tathaivAhaM ko vA mAshvAsayiShyati | mamaiva hyaparAdhena kulamagryaM vinAshitam || 20|| \hrule \medskip 16 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evamuktvA tu gAndhArI kurUNAmAvikartanam | apashyattatra tiShThantI sarvaM divyena chakShuShA || 1|| pativratA mahAbhAgA samAnavratachAriNI | ugreNa tapasA yuktA satataM satyavAdinI || 2|| varadAnena kRRiShNasya maharSheH puNyakarmaNaH | divyaj~nAnabalopetA vividhaM paryadevayat || 3|| dadarsha sA buddhimatI dUrAdapi yathAntike | raNAjiraM nRRivIrANAmadbhutaM lomaharShaNam || 4|| asthikeshaparistIrNaM shoNitaughapariplutam | sharIrairbahusAhasrairvinikIrNaM samantataH || 5|| gajAshvarathayodhAnAmAvRRitaM rudhirAvilaiH | sharIrairashiraskaishcha videhaishcha shirogaNaiH || 6|| gajAshvanaravIrANAM niHsattvairabhisa.nvRRitam | sRRigAlabaDakAkolaka~NkakAkaniShevitam || 7|| rakShasAM puruShAdAnAM modanaM kurarAkulam | ashivAbhiH shivAbhishcha nAditaM gRRidhrasevitam || 8|| tato vyAsAbhyanuj~nAto dhRRitarAShTro mahIpatiH | pANDuputrAshcha te sarve yudhiShThirapurogamAH || 9|| vAsudevaM puraskRRitya hatabandhuM cha pArthivam | kurustriyaH samAsAdya jagmurAyodhanaM prati || 10|| samAsAdya kurukShetraM tAH striyo nihateshvarAH | apashyanta hatA.nstatra putrAnbhrAtR^InpitR^InpatIn || 11|| kravyAdairbhakShyamANAnvai gomAyubaDavAyasaiH | bhUtaiH pishAchai rakShobhirvividhaishcha nishAcharaiH || 12|| rudrAkrIDanibhaM dRRiShTvA tadA vishasanaM striyaH | mahArhebhyo.atha yAnebhyo vikroshantyo nipetire || 13|| adRRiShTapUrvaM pashyantyo duHkhArtA bharatastriyaH | sharIreShvaskhalannanyA nyapata.nshchAparA bhuvi || 14|| shrAntAnAM chApyanAthAnAM nAsItkAchana chetanA | pA~nchAlakuruyoShANAM kRRipaNaM tadabhUnmahat || 15|| duHkhopahatachittAbhiH samantAdanunAditam | dRRiShTvAyodhanamatyugraM dharmaj~nA subalAtmajA || 16|| tataH sA puNDarIkAkShamAmantrya puruShottamam | kurUNAM vaishasaM dRRiShTvA duHkhAdvachanamabravIt || 17|| pashyaitAH puNDarIkAkSha snuShA me nihateshvarAH | prakIrNakeshAH kroshantIH kurarIriva mAdhava || 18|| amUstvabhisamAgamya smarantyo bharatarShabhAn | pRRithagevAbhyadhAvanta putrAnbhrAtR^InpitR^InpatIn || 19|| vIrasUbhirmahAbAho hataputrAbhirAvRRitam | kvachichcha vIrapatnIbhirhatavIrAbhirAkulam || 20|| shobhitaM puruShavyAghrairbhIShmakarNAbhimanyubhiH | droNadrupadashalyaishcha jvaladbhiriva pAvakaiH || 21|| kA~nchanaiH kavachairniShkairmaNibhishcha mahAtmanAm | a~NgadairhastakeyUraiH sragbhishcha samala~NkRRitam || 22|| vIrabAhuvisRRiShTAbhiH shaktibhiH parighairapi | khaDgaishcha vimalaistIkShNaiH sasharaishcha sharAsanaiH || 23|| kravyAdasa~NghairmuditaistiShThadbhiH sahitaiH kvachit | kvachidAkrIDamAnaishcha shayAnairaparaiH kvachit || 24|| etadeva.nvidhaM vIra sampashyAyodhanaM vibho | pashyamAnA cha dahyAmi shokenAhaM janArdana || 25|| pA~nchAlAnAM kurUNAM cha vinAshaM madhusUdana | pa~nchAnAmiva bhUtAnAM nAhaM vadhamachintayam || 26|| tAnsuparNAshcha gRRidhrAshcha niShkarShantyasRRigukShitAn | nigRRihya kavacheShUgrA bhakShayanti sahasrashaH || 27|| jayadrathasya karNasya tathaiva droNabhIShmayoH | abhimanyorvinAshaM cha kashchintayitumarhati || 28|| avadhyakalpAnnihatAndRRiShTvAhaM madhusUdana | gRRidhraka~NkabaDashyenashvasRRigAlAdanIkRRitAn || 29|| amarShavashamApannAnduryodhanavashe sthitAn | pashyemAnpuruShavyAghrAnsa.nshAntAnpAvakAniva || 30|| shayanAnyuchitAH sarve mRRidUni vimalAni cha | vipannAste.adya vasudhAM vivRRitAmadhisherate || 31|| bandibhiH satataM kAle stuvadbhirabhinanditAH | shivAnAmashivA ghorAH shRRiNvanti vividhA giraH || 32|| ye purA sherate vIrAH shayaneShu yashasvinaH | chandanAgurudigdhA~NgAste.adya pA.nsuShu sherate || 33|| teShAmAbharaNAnyete gRRidhragomAyuvAyasAH | AkShipantyashivA ghorA vinadantaH punaH punaH || 34|| chApAni vishikhAnpItAnnistri.nshAnvimalA gadAH | yuddhAbhimAninaH prItA jIvanta iva bibhrati || 35|| surUpavarNA bahavaH kravyAdairavaghaTTitAH | RRiShabhapratirUpAkShAH sherate haritasrajaH || 36|| apare punarAli~Ngya gadAH parighabAhavaH | sherate.abhimukhAH shUrA dayitA iva yoShitaH || 37|| bibhrataH kavachAnyanye vimalAnyAyudhAni cha | na dharShayanti kravyAdA jIvantIti janArdana || 38|| kravyAdaiH kRRiShyamANAnAmapareShAM mahAtmanAm | shAtakaumbhyaH srajashchitrA viprakIrNAH samantataH || 39|| ete gomAyavo bhImA nihatAnAM yashasvinAm | kaNThAntaragatAnhArAnAkShipanti sahasrashaH || 40|| sarveShvapararAtreShu yAnanandanta bandinaH | stutibhishcha parArdhyAbhirupachAraishcha shikShitAH || 41|| tAnimAH paridevanti duHkhArtAH paramA~NganAH | kRRipaNaM vRRiShNishArdUla duHkhashokArditA bhRRisham || 42|| raktotpalavanAnIva vibhAnti ruchirANi vai | mukhAni paramastrINAM parishuShkANi keshava || 43|| ruditoparatA hyetA dhyAyantyaH sampariplutAH | kurustriyo.abhigachChanti tena tenaiva duHkhitAH || 44|| etAnyAdityavarNAni tapanIyanibhAni cha | roSharodanatAmrANi vaktrANi kuruyoShitAm || 45|| AsAmaparipUrNArthaM nishamya paridevitam | itaretarasa~NkrandAnna vijAnanti yoShitaH || 46|| etA dIrghamivochChvasya vikrushya cha vilapya cha | vispandamAnA duHkhena vIrA jahati jIvitam || 47|| bahvyo dRRiShTvA sharIrANi kroshanti vilapanti cha | pANibhishchAparA ghnanti shirA.nsi mRRidupANayaH || 48|| shirobhiH patitairhastaiH sarvA~NgairyUthashaH kRRitaiH | itaretarasampRRiktairAkIrNA bhAti medinI || 49|| vishiraskAnatho kAyAndRRiShTvA ghorAbhinandinaH | muhyantyanuchitA nAryo videhAni shirA.nsi cha || 50|| shiraH kAyena sandhAya prekShamANA vichetasaH | apashyantyo paraM tatra nedamasyeti duHkhitAH || 51|| bAhUrucharaNAnanyAnvishikhonmathitAnpRRithak | sa.ndadhatyo.asukhAviShTA mUrChantyetAH punaH punaH || 52|| utkRRittashirasashchAnyAnvijagdhAnmRRigapakShibhiH | dRRiShTvA kAshchinna jAnanti bhartR^InbharatayoShitaH || 53|| pANibhishchAparA ghnanti shirA.nsi madhusUdana | prekShya bhrAtR^InpitR^InputrAnpatI.nshcha nihatAnparaiH || 54|| bAhubhishcha sakhaDgaishcha shirobhishcha sakuNDalaiH | agamyakalpA pRRithivI mA.nsashoNitakardamA || 55|| na duHkheShUchitAH pUrvaM duHkhaM gAhantyaninditAH | bhrAtRRibhiH pitRRibhiH putrairupakIrNAM vasundharAm || 56|| yUthAnIva kishorINAM sukeshInAM janArdana | snuShANAM dhRRitarAShTrasya pashya vRRindAnyanekashaH || 57|| ato duHkhataraM kiM nu keshava pratibhAti me | yadimAH kurvate sarvA rUpamuchchAvachaM striyaH || 58|| nUnamAcharitaM pApaM mayA pUrveShu janmasu | yA pashyAmi hatAnputrAnpautrAnbhrAtR^I.nshcha keshava || 59|| evamArtA vilapatI dadarsha nihataM sutam || 59|| \hrule \medskip 17 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tato duryodhanaM dRRiShTvA gAndhArI shokakarshitA | sahasA nyapatadbhUmau Chinneva kadalI vane || 1|| sA tu labdhvA punaH sa~nj~nAM vikrushya cha punaH punaH | duryodhanamabhiprekShya shayAnaM rudhirokShitam || 2|| pariShvajya cha gAndhArI kRRipaNaM paryadevayat | hA hA putreti shokArtA vilalApAkulendriyA || 3|| sugUDhajatru vipulaM hAraniShkaniShevitam | vAriNA netrajenoraH si~nchantI shokatApitA || 4|| samIpasthaM hRRiShIkeshamidaM vachanamabravIt || 4|| upasthite.asminsa~NgrAme j~nAtInAM sa~NkShaye vibho | mAmayaM prAha vArShNeya prA~njalirnRRipasattamaH || 5|| asmi~nj~nAtisamuddharShe jayamambA bravItu me || 5|| ityukte jAnatI sarvamahaM svaM vyasanAgamam | abruvaM puruShavyAghra yato dharmastato jayaH || 6|| yathA na yudhyamAnastvaM sampramuhyasi putraka | dhruvaM shastrajitA.NllokAnprAptAsyamaravadvibho || 7|| ityevamabruvaM pUrvaM nainaM shochAmi vai prabho | dhRRitarAShTraM tu shochAmi kRRipaNaM hatabAndhavam || 8|| amarShaNaM yudhAM shreShThaM kRRitAstraM yuddhadurmadam | shayAnaM vIrashayane pashya mAdhava me sutam || 9|| yo.ayaM mUrdhAvasiktAnAmagre yAti parantapaH | so.ayaM pA.nsuShu shete.adya pashya kAlasya paryayam || 10|| dhruvaM duryodhano vIro gatiM nasulabhAM gataH | tathA hyabhimukhaH shete shayane vIrasevite || 11|| yaM purA paryupAsInA ramayanti mahIkShitaH | mahItalasthaM nihataM gRRidhrAstaM paryupAsate || 12|| yaM purA vyajanairagryairupavIjanti yoShitaH | tamadya pakShavyajanairupavIjanti pakShiNaH || 13|| eSha shete mahAbAhurbalavAnsatyavikramaH | siMheneva dvipaH sa~Nkhye bhImasenena pAtitaH || 14|| pashya duryodhanaM kRRiShNa shayAnaM rudhirokShitam | nihataM bhImasenena gadAmudyamya bhArata || 15|| akShauhiNIrmahAbAhurdasha chaikAM cha keshava | anayadyaH purA sa~Nkhye so.anayAnnidhanaM gataH || 16|| eSha duryodhanaH shete maheShvAso mahArathaH | shArdUla iva siMhena bhImasenena pAtitaH || 17|| viduraM hyavamanyaiSha pitaraM chaiva mandabhAk | bAlo vRRiddhAvamAnena mando mRRityuvashaM gataH || 18|| niHsapatnA mahI yasya trayodasha samAH sthitA | sa shete nihato bhUmau putro me pRRithivIpatiH || 19|| apashyaM kRRiShNa pRRithivIM dhArtarAShTrAnushAsanAt | pUrNAM hastigavAshvasya vArShNeya na tu tachchiram || 20|| tAmevAdya mahAbAho pashyAmyanyAnushAsanAt | hInAM hastigavAshvena kiM nu jIvAmi mAdhava || 21|| idaM kRRichChrataraM pashya putrasyApi vadhAnmama | yadimAH paryupAsante hatA~nshUrAnraNe striyaH || 22|| prakIrNakeshAM sushroNIM duryodhanabhujA~NkagAm | rukmavedInibhAM pashya kRRiShNa lakShmaNamAtaram || 23|| nUnameShA purA bAlA jIvamAne mahAbhuje | bhujAvAshritya ramate subhujasya manasvinI || 24|| kathaM tu shatadhA nedaM hRRidayaM mama dIryate | pashyantyA nihataM putraM putreNa sahitaM raNe || 25|| putraM rudhirasa.nsiktamupajighratyaninditA | duryodhanaM tu vAmorUH pANinA parimArjati || 26|| kiM nu shochati bhartAraM putraM chaiShA manasvinI | tathA hyavasthitA bhAti putraM chApyabhivIkShya sA || 27|| svashiraH pa~nchashAkhAbhyAmabhihatyAyatekShaNA | patatyurasi vIrasya kururAjasya mAdhava || 28|| puNDarIkanibhA bhAti puNDarIkAntaraprabhA | mukhaM vimRRijya putrasya bhartushchaiva tapasvinI || 29|| yadi chApyAgamAH santi yadi vA shrutayastathA | dhruvaM lokAnavApto.ayaM nRRipo bAhubalArjitAn || 30|| \hrule \medskip 18 \medskip gAndhAryuvAcha|| pashya mAdhava putrAnme shatasa~NkhyA~njitaklamAn | gadayA bhImasenena bhUyiShThaM nihatAnraNe || 1|| idaM duHkhataraM me.adya yadimA muktamUrdhajAH | hataputrA raNe bAlAH paridhAvanti me snuShAH || 2|| prAsAdatalachAriNyashcharaNairbhUShaNAnvitaiH | ApannA yatspRRishantImA rudhirArdrAM vasundharAm || 3|| gRRidhrAnutsArayantyashcha gomAyUnvAyasA.nstathA | shokenArtA vighUrNantyo mattA iva charantyuta || 4|| eShAnyA tvanavadyA~NgI karasaMmitamadhyamA | ghoraM tadvaishasaM dRRiShTvA nipatatyatiduHkhitA || 5|| dRRiShTvA me pArthivasutAmetAM lakShmaNamAtaram | rAjaputrIM mahAbAho mano na vyupashAmyati || 6|| bhrAtR^I.nshchAnyAH patI.nshchAnyAH putrA.nshcha nihatAnbhuvi | dRRiShTvA paripatantyetAH pragRRihya subhujA bhujAn || 7|| madhyamAnAM tu nArINAM vRRiddhAnAM chAparAjita | AkrandaM hatabandhUnAM dAruNe vaishase shRRiNu || 8|| rathanIDAni dehA.nshcha hatAnAM gajavAjinAm | AshritAH shramamohArtAH sthitAH pashya mahAbala || 9|| anyA chApahRRitaM kAyAchchArukuNDalamunnasam | svasya bandhoH shiraH kRRiShNa gRRihItvA pashya tiShThati || 10|| pUrvajAtikRRitaM pApaM manye nAlpamivAnagha | etAbhiranavadyAbhirmayA chaivAlpamedhayA || 11|| tadidaM dharmarAjena yAtitaM no janArdana | na hi nAsho.asti vArShNeya karmaNoH shubhapApayoH || 12|| pratyagravayasaH pashya darshanIyakuchodarAH | kuleShu jAtA hrImatyaH kRRiShNapakShAkShimUrdhajAH || 13|| ha.nsagadgadabhAShiNyo duHkhashokapramohitAH | sArasya iva vAshantyaH patitAH pashya mAdhava || 14|| phullapadmaprakAshAni puNDarIkAkSha yoShitAm | anavadyAni vaktrANi tapatyasukharashmivAn || 15|| IrShUNAM mama putrANAM vAsudevAvarodhanam | mattamAta~NgadarpANAM pashyantyadya pRRithagjanAH || 16|| shatachandrANi charmANi dhvajA.nshchAdityasaMnibhAn | raukmANi chaiva varmANi niShkAnapi cha kA~nchanAn || 17|| shIrShatrANAni chaitAni putrANAM me mahItale | pashya dIptAni govinda pAvakAnsuhutAniva || 18|| eSha duHshAsanaH shete shUreNAmitraghAtinA | pItashoNitasarvA~Ngo bhImasenena pAtitaH || 19|| gadayA vIraghAtinyA pashya mAdhava me sutam | dyUtakleshAnanusmRRitya draupadyA choditena cha || 20|| uktA hyanena pA~nchAlI sabhAyAM dyUtanirjitA | priyaM chikIrShatA bhrAtuH karNasya cha janArdana || 21|| sahaiva sahadevena nakulenArjunena cha | dAsabhAryAsi pA~nchAli kShipraM pravisha no gRRihAn || 22|| tato.ahamabruvaM kRRiShNa tadA duryodhanaM nRRipam | mRRityupAshaparikShiptaM shakuniM putra varjaya || 23|| nibodhainaM sudurbuddhiM mAtulaM kalahapriyam | kShipramenaM parityajya putra shAmyasva pANDavaiH || 24|| na budhyase tvaM durbuddhe bhImasenamamarShaNam | vA~NnArAchaistuda.nstIkShNairulkAbhiriva ku~njaram || 25|| tAneSha rabhasaH krUro vAkShalyAnavadhArayan | utsasarja viShaM teShu sarpo govRRiShabheShviva || 26|| eSha duHshAsanaH shete vikShipya vipulau bhujau | nihato bhImasenena siMheneva maharShabhaH || 27|| atyarthamakarodraudraM bhImaseno.atyamarShaNaH | duHshAsanasya yatkruddho.apibachChoNitamAhave || 28|| \hrule \medskip 19 \medskip gAndhAryuvAcha|| eSha mAdhava putro me vikarNaH prAj~nasaMmataH | bhUmau vinihataH shete bhImena shatadhA kRRitaH || 1|| gajamadhyagataH shete vikarNo madhusUdana | nIlameghaparikShiptaH sharadIva divAkaraH || 2|| asya chApagraheNaiSha pANiH kRRitakiNo mahAn | katha~nchichChidyate gRRidhrairattukAmaistalatravAn || 3|| asya bhAryAmiShaprepsUngRRidhrAnetA.nstapasvinI | vArayatyanishaM bAlA na cha shaknoti mAdhava || 4|| yuvA vRRindArakaH shUro vikarNaH puruSharShabha | sukhochitaH sukhArhashcha shete pA.nsuShu mAdhava || 5|| karNinAlIkanArAchairbhinnamarmANamAhave | adyApi na jahAtyenaM lakShmIrbharatasattamam || 6|| eSha sa~NgrAmashUreNa pratij~nAM pAlayiShyatA | durmukho.abhimukhaH shete hato.arigaNahA raNe || 7|| tasyaitadvadanaM kRRiShNa shvApadairardhabhakShitam | vibhAtyabhyadhikaM tAta saptamyAmiva chandramAH || 8|| shUrasya hi raNe kRRiShNa yasyAnanamathedRRisham | sa kathaM nihato.amitraiH pA.nsUngrasati me sutaH || 9|| yasyAhavamukhe saumya sthAtA naivopapadyate | sa kathaM durmukho.amitrairhato vibudhalokajit || 10|| chitrasenaM hataM bhUmau shayAnaM madhusUdana | dhArtarAShTramimaM pashya pratimAnaM danuShmatAm || 11|| taM chitramAlyAbharaNaM yuvatyaH shokakarshitAH | kravyAdasa~NghaiH sahitA rudantyaH paryupAsate || 12|| strINAM ruditanirghoShaH shvApadAnAM cha garjitam | chitrarUpamidaM kRRiShNa vichitraM pratibhAti me || 13|| yuvA vRRindArako nityaM pravarastrIniShevitaH | vivi.nshatirasau shete dhvastaH pA.nsuShu mAdhava || 14|| sharasa~NkRRittavarmANaM vIraM vishasane hatam | parivAryAsate gRRidhrAH parivi.nshA vivi.nshatim || 15|| pravishya samare vIraH pANDavAnAmanIkinIm | Avishya shayane shete punaH satpuruShochitam || 16|| smitopapannaM sunasaM subhru tArAdhipopamam | atIva shubhraM vadanaM pashya kRRiShNa vivi.nshateH || 17|| yaM sma taM paryupAsante vasuM vAsavayoShitaH | krIDantamiva gandharvaM devakanyAH sahasrashaH || 18|| hantAraM vIrasenAnAM shUraM samitishobhanam | nibarhaNamamitrANAM duHsahaM viShaheta kaH || 19|| duHsahasyaitadAbhAti sharIraM sa.nvRRitaM sharaiH | girirAtmaruhaiH phullaiH karNikArairivAvRRitaH || 20|| shAtakaumbhyA srajA bhAti kavachena cha bhAsvatA | agnineva giriH shveto gatAsurapi duHsahaH || 21|| \hrule \medskip uttarAvilApaH 20 \medskip gAndhAryuvAcha|| adhyardhaguNamAhuryaM bale shaurye cha mAdhava | pitrA tvayA cha dAshArha dRRiptaM siMhamivotkaTam || 1|| yo bibheda chamUmeko mama putrasya durbhidAm | sa bhUtvA mRRityuranyeShAM svayaM mRRityuvashaM gataH || 2|| tasyopalakShaye kRRiShNa kArShNeramitatejasaH | abhimanyorhatasyApi prabhA naivopashAmyati || 3|| eShA virATaduhitA snuShA gANDIvadhanvanaH | ArtA bAlA patiM vIraM shochyA shochatyaninditA || 4|| tameShA hi samAsAdya bhAryA bhartAramantike | virATaduhitA kRRiShNa pANinA parimArjati || 5|| tasya vaktramupAghrAya saubhadrasya yashasvinI | vibuddhakamalAkAraM kambuvRRittashirodharam || 6|| kAmyarUpavatI chaiShA pariShvajati bhAminI | lajjamAnA purevainaM mAdhvIkamadamUrChitA || 7|| tasya kShatajasa.ndigdhaM jAtarUpapariShkRRitam | vimuchya kavachaM kRRiShNa sharIramabhivIkShate || 8|| avekShamANA taM bAlA kRRiShNa tvAmabhibhAShate | ayaM te puNDarIkAkSha sadRRishAkSho nipAtitaH || 9|| bale vIrye cha sadRRishastejasA chaiva te.anagha | rUpeNa cha tavAtyarthaM shete bhuvi nipAtitaH || 10|| atyantasukumArasya rA~NkavAjinashAyinaH | kachchidadya sharIraM te bhUmau na paritapyate || 11|| mAta~NgabhujavarShmANau jyAkShepakaThinatvachau | kA~nchanA~Ngadinau sheShe nikShipya vipulau bhujau || 12|| vyAyamya bahudhA nUnaM sukhasuptaH shramAdiva | evaM vilapatImArtAM na hi mAmabhibhAShase || 13|| AryAmArya subhadrAM tvamimA.nshcha tridashopamAn | pitR^InmAM chaiva duHkhArtAM vihAya kva gamiShyasi || 14|| tasya shoNitasa.ndigdhAnkeshAnunnAmya pANinA | utsa~Nge vaktramAdhAya jIvantamiva pRRichChati || 15|| svasrIyaM vAsudevasya putraM gANDIvadhanvanaH || 15|| kathaM tvAM raNamadhyasthaM jaghnurete mahArathAH | dhigastu krUrakartR^I.nstAnkRRipakarNajayadrathAn || 16|| droNadrauNAyanI chobhau yairasi vyasanIkRRitaH | ratharShabhANAM sarveShAM kathamAsIttadA manaH || 17|| bAlaM tvAM parivAryaikaM mama duHkhAya jaghnuShAm | kathaM nu pANDavAnAM cha pA~nchAlAnAM cha pashyatAm || 18|| tvaM vIra nidhanaM prApto nAthavAnsannanAthavat || 18|| dRRiShTvA bahubhirAkrande nihataM tvAmanAthavat | vIraH puruShashArdUlaH kathaM jIvati pANDavaH || 19|| na rAjyalAbho vipulaH shatrUNAM vA parAbhavaH | prItiM dAsyati pArthAnAM tvAmRRite puShkarekShaNa || 20|| tava shastrajitA.NllokAndharmeNa cha damena cha | kShipramanvAgamiShyAmi tatra mAM pratipAlaya || 21|| durmaraM punaraprApte kAle bhavati kenachit | yadahaM tvAM raNe dRRiShTvA hataM jIvAmi durbhagA || 22|| kAmidAnIM naravyAghra shlakShNayA smitayA girA | pitRRiloke sametyAnyAM mAmivAmantrayiShyasi || 23|| nUnamapsarasAM svarge manA.nsi pramathiShyasi | parameNa cha rUpeNa girA cha smitapUrvayA || 24|| prApya puNyakRRitA.NllokAnapsarobhiH sameyivAn | saubhadra viharankAle smarethAH sukRRitAni me || 25|| etAvAniha sa.nvAso vihitaste mayA saha | ShaNmAsAnsaptame mAsi tvaM vIra nidhanaM gataH || 26|| ityuktavachanAmetAmapakarShanti duHkhitAm | uttarAM moghasa~NkalpAM matsyarAjakulastriyaH || 27|| uttarAmapakRRiShyainAmArtAmArtatarAH svayam | virATaM nihataM dRRiShTvA kroshanti vilapanti cha || 28|| droNAstrasharasa~NkRRittaM shayAnaM rudhirokShitam | virATaM vitudantyete gRRidhragomAyuvAyasAH || 29|| vitudyamAnaM vihagairvirATamasitekShaNAH | na shaknuvanti vivashA nivartayitumAturAH || 30|| AsAmAtapataptAnAmAyAsena cha yoShitAm | shrameNa cha vivarNAnAM rUpANAM vigataM vapuH || 31|| uttaraM chAbhimanyuM cha kAmbojaM cha sudakShiNam | shishUnetAnhatAnpashya lakShmaNaM cha sudarshanam || 32|| Ayodhanashiromadhye shayAnaM pashya mAdhava || 32|| \hrule \medskip 21 \medskip gAndhAryuvAcha|| eSha vaikartanaH shete maheShvAso mahArathaH | jvalitAnalavatsa~Nkhye sa.nshAntaH pArthatejasA || 1|| pashya vaikartanaM karNaM nihatyAtirathAnbahUn | shoNitaughaparItA~NgaM shayAnaM patitaM bhuvi || 2|| amarShI dIrgharoShashcha maheShvAso mahArathaH | raNe vinihataH shete shUro gANDIvadhanvanA || 3|| yaM sma pANDavasantrAsAnmama putrA mahArathAH | prAyudhyanta puraskRRitya mAta~NgA iva yUthapam || 4|| shArdUlamiva siMhena samare savyasAchinA | mAta~Ngamiva mattena mAta~Ngena nipAtitam || 5|| sametAH puruShavyAghra nihataM shUramAhave | prakIrNamUrdhajAH patnyo rudatyaH paryupAsate || 6|| udvignaH satataM yasmAddharmarAjo yudhiShThiraH | trayodasha samA nidrAM chintayannnAdhyagachChata || 7|| anAdhRRiShyaH parairyuddhe shatrubhirmaghavAniva | yugAntAgnirivArchiShmAnhimavAniva cha sthiraH || 8|| sa bhUtvA sharaNaM vIro dhArtarAShTrasya mAdhava | bhUmau vinihataH shete vAtarugNa iva drumaH || 9|| pashya karNasya patnIM tvaM vRRiShasenasya mAtaram | lAlapyamAnAH karuNaM rudatIM patitAM bhuvi || 10|| AchAryashApo.anugato dhruvaM tvAM; yadagrasachchakramiyaM dharA te | tataH shareNApahRRitaM shiraste; dhana~njayenAhave shatrumadhye || 11|| aho dhigeShA patitA visa~nj~nA; samIkShya jAmbUnadabaddhaniShkam | karNaM mahAbAhumadInasattvaM; suSheNamAtA rudatI bhRRishArtA || 12|| alpAvasheSho hi kRRito mahAtmA; sharIrabhakShaiH paribhakShayadbhiH | draShTuM na samprItikaraH shashIva; kRRiShNashya pakShasya chaturdashAhe || 13|| sAvartamAnA patitA pRRithivyA;mutthAya dInA punareva chaiShA | karNasya vaktraM parijighramANA; rorUyate putravadhAbhitaptA || 14|| \hrule \medskip 22 \medskip gAndhAryuvAcha|| AvantyaM bhImasenena bhakShayanti nipAtitam | gRRidhragomAyavaH shUraM bahubandhumabandhuvat || 1|| taM pashya kadanaM kRRitvA shatrUNAM madhusUdana | shayAnaM vIrashayane rudhireNa samukShitam || 2|| taM sRRigAlAshcha ka~NkAshcha kravyAdAshcha pRRithagvidhAH | tena tena vikarShanti pashya kAlasya paryayam || 3|| shayAnaM vIrashayane vIramAkrandasAriNam | Avantyamabhito nAryo rudatyaH paryupAsate || 4|| prAtipIyaM maheShvAsaM hataM bhallena bAhlikam | prasuptamiva shArdUlaM pashya kRRiShNa manasvinam || 5|| atIva mukhavarNo.asya nihatasyApi shobhate | somasyevAbhipUrNasya paurNamAsyAM samudyataH || 6|| putrashokAbhitaptena pratij~nAM parirakShatA | pAkashAsaninA sa~Nkhye vArddhakShatrirnipAtitaH || 7|| ekAdasha chamUrjitvA rakShyamANaM mahAtmanA | satyaM chikIrShatA pashya hatamenaM jayadratham || 8|| sindhusauvIrabhartAraM darpapUrNaM manasvinam | bhakShayanti shivA gRRidhrA janArdana jayadratham || 9|| sa.nrakShyamANaM bhAryAbhiranuraktAbhirachyuta | bhaShanto vyapakarShanti gahanaM nimnamantikAt || 10|| tametAH paryupAsante rakShamANA mahAbhujam | sindhusauvIragAndhArakAmbojayavanastriyaH || 11|| yadA kRRiShNAmupAdAya prAdravatkekayaiH saha | tadaiva vadhyaH pANDUnAM janArdana jayadrathaH || 12|| duHshalAM mAnayadbhistu yadA mukto jayadrathaH | kathamadya na tAM kRRiShNa mAnayanti sma te punaH || 13|| saiShA mama sutA bAlA vilapantI suduHkhitA | pramApayati chAtmAnamAkroshati cha pANDavAn || 14|| kiM nu duHkhataraM kRRiShNa paraM mama bhaviShyati | yatsutA vidhavA bAlA snuShAshcha nihateshvarAH || 15|| aho dhigduHshalAM pashya vItashokabhayAmiva | shiro bharturanAsAdya dhAvamAnAmitastataH || 16|| vArayAmAsa yaH sarvAnpANDavAnputragRRiddhinaH | sa hatvA vipulAH senAH svayaM mRRityuvashaM gataH || 17|| taM mattamiva mAta~NgaM vIraM paramadurjayam | parivArya rudantyetAH striyashchandropamAnanAH || 18|| \hrule \medskip 23 \medskip gAndhAryuvAcha|| eSha shalyo hataH shete sAkShAnnakulamAtulaH | dharmaj~nena satA tAta dharmarAjena sa.nyuge || 1|| yastvayA spardhate nityaM sarvatra puruSharShabha | sa eSha nihataH shete madrarAjo mahArathaH || 2|| yena sa~NgRRihNatA tAta rathamAdhiratheryudhi | jayArthaM pANDuputrANAM tathA tejovadhaH kRRitaH || 3|| aho dhikpashya shalyasya pUrNachandrasudarshanam | mukhaM padmapalAshAkShaM vaDairAdaShTamavraNam || 4|| eShA chAmIkarAbhasya taptakA~nchanasaprabhA | AsyAdviniHsRRitA jihvA bhakShyate kRRiShNa pakShibhiH || 5|| yudhiShThireNa nihataM shalyaM samitishobhanam | rudantyaH paryupAsante madrarAjakulastriyaH || 6|| etAH susUkShmavasanA madrarAjaM nararShabham | kroshantyabhisamAsAdya kShatriyAH kShatriyarShabham || 7|| shalyaM nipatitaM nAryaH parivAryAbhitaH sthitAH | vAshitA gRRiShTayaH pa~Nke parimagnamivarShabham || 8|| shalyaM sharaNadaM shUraM pashyainaM rathasattamam | shayAnaM vIrashayane sharairvishakalIkRRitam || 9|| eSha shailAlayo rAjA bhagadattaH pratApavAn | gajA~NkushadharaH shreShThaH shete bhuvi nipAtitaH || 10|| yasya rukmamayI mAlA shirasyeShA virAjate | shvApadairbhakShyamANasya shobhayantIva mUrdhajAn || 11|| etena kila pArthasya yuddhamAsItsudAruNam | lomaharShaNamatyugraM shakrasya balinA yathA || 12|| yodhayitvA mahAbAhureSha pArthaM dhana~njayam | sa.nshayaM gamayitvA cha kuntIputreNa pAtitaH || 13|| yasya nAsti samo loke shaurye vIrye cha kashchana | sa eSha nihataH shete bhIShmo bhIShmakRRidAhave || 14|| pashya shAntanavaM kRRiShNa shayAnaM sUryavarchasam | yugAnta iva kAlena pAtitaM sUryamambarAt || 15|| eSha taptvA raNe shatrU~nshastratApena vIryavAn | narasUryo.astamabhyeti sUryo.astamiva keshava || 16|| sharatalpagataM vIraM dharme devApinA samam | shayAnaM vIrashayane pashya shUraniShevite || 17|| karNinAlIkanArAchairAstIrya shayanottamam | Avishya shete bhagavAnskandaH sharavaNaM yathA || 18|| atUlapUrNaM gA~NgeyastribhirbANaiH samanvitam | upadhAyopadhAnAgryaM dattaM gANDIvadhanvanA || 19|| pAlayAnaH pituH shAstramUrdhvaretA mahAyashAH | eSha shAntanavaH shete mAdhavApratimo yudhi || 20|| dharmAtmA tAta dharmaj~naH pAramparyeNa nirNaye | amartya iva martyaH sanneSha prANAnadhArayat || 21|| nAsti yuddhe kRRitI kashchinna vidvAnna parAkramI | yatra shAntanavo bhIShmaH shete.adya nihataH paraiH || 22|| svayametena shUreNa pRRichChyamAnena pANDavaiH | dharmaj~nenAhave mRRityurAkhyAtaH satyavAdinA || 23|| pranaShTaH kuruva.nshashcha punaryena samuddhRRitaH | sa gataH kurubhiH sArdhaM mahAbuddhiH parAbhavam || 24|| dharmeShu kuravaH kaM nu pariprakShyanti mAdhava | gate devavrate svargaM devakalpe nararShabhe || 25|| arjunasya vinetAramAchAryaM sAtyakestathA | taM pashya patitaM droNaM kurUNAM gurusattamam || 26|| astraM chaturvidhaM veda yathaiva tridasheshvaraH | bhArgavo vA mahAvIryastathA droNo.api mAdhava || 27|| yasya prasAdAdbIbhatsuH pANDavaH karma duShkaram | chakAra sa hataH shete nainamastrANyapAlayan || 28|| yaM purodhAya kurava Ahvayanti sma pANDavAn | so.ayaM shastrabhRRitAM shreShTho droNaH shastraiH pRRithakkRRitaH || 29|| yasya nirdahataH senAM gatiragnerivAbhavat | sa bhUmau nihataH shete shAntArchiriva pAvakaH || 30|| dhanurmuShTirashIrNashcha hastAvApashcha mAdhava | droNasya nihatasyApi dRRishyate jIvato yathA || 31|| vedA yasmAchcha chatvAraH sarvAstrANi cha keshava | anapetAni vai shUrAdyathaivAdau prajApateH || 32|| vandanArhAvimau tasya bandibhirvanditau shubhau | gomAyavo vikarShanti pAdau shiShyashatArchitau || 33|| droNaM drupadaputreNa nihataM madhusUdana | kRRipI kRRipaNamanvAste duHkhopahatachetanA || 34|| tAM pashya rudatImArtAM muktakeshImadhomukhIm | hataM patimupAsantIM droNaM shastrabhRRitAM varam || 35|| bANairbhinnatanutrANaM dhRRiShTadyumnena keshava | upAste vai mRRidhe droNaM jaTilA brahmachAriNI || 36|| pretakRRitye cha yatate kRRipI kRRipaNamAturA | hatasya samare bhartuH sukumArI yashasvinI || 37|| agnInAhRRitya vidhivachchitAM prajvAlya sarvashaH | droNamAdhAya gAyanti trINi sAmAni sAmagAH || 38|| kiranti cha chitAmete jaTilA brahmachAriNaH | dhanurbhiH shaktibhishchaiva rathanIDaishcha mAdhava || 39|| shastraishcha vividhairanyairdhakShyante bhUritejasam | ta ete droNamAdhAya sha.nsanti cha rudanti cha || 40|| sAmabhistribhirantaHsthairanusha.nsanti chApare | agnAvagnimivAdhAya droNaM hutvA hutAshane || 41|| gachChantyabhimukhA ga~NgAM droNashiShyA dvijAtayaH | apasavyAM chitiM kRRitvA puraskRRitya kRRipIM tadA || 42|| \hrule \medskip 24 \medskip gAndhAryuvAcha|| somadattasutaM pashya yuyudhAnena pAtitam | vitudyamAnaM vihagairbahubhirmAdhavAntike || 1|| putrashokAbhisantaptaH somadatto janArdana | yuyudhAnaM maheShvAsaM garhayanniva dRRishyate || 2|| asau tu bhUrishravaso mAtA shokapariplutA | AshvAsayati bhartAraM somadattamaninditA || 3|| diShTyA nedaM mahArAja dAruNaM bharatakShayam | kurusa~NkrandanaM ghoraM yugAntamanupashyasi || 4|| diShTyA yUpadhvajaM vIraM putraM bhUrisahasradam | anekakratuyajvAnaM nihataM nAdya pashyasi || 5|| diShTyA snuShANAmAkrande ghoraM vilapitaM bahu | na shRRiNoShi mahArAja sArasInAmivArNave || 6|| ekavastrAnusa.nvItAH prakIrNAsitamUrdhajAH | snuShAste paridhAvanti hatApatyA hateshvarAH || 7|| shvApadairbhakShyamANaM tvamaho diShTyA na pashyasi | ChinnabAhuM naravyAghramarjunena nipAtitam || 8|| shalaM vinihataM sa~Nkhye bhUrishravasameva cha | snuShAshcha vidhavAH sarvA diShTyA nAdyeha pashyasi || 9|| diShTyA tatkA~nchanaM ChatraM yUpaketormahAtmanaH | vinikIrNaM rathopasthe saumadatterna pashyasi || 10|| amUstu bhUrishravaso bhAryAH sAtyakinA hatam | parivAryAnushochanti bhartAramasitekShaNAH || 11|| etA vilapya bahulaM bhartRRishokena karshitAH | patantyabhimukhA bhUmau kRRipaNaM bata keshava || 12|| bIbhatsuratibIbhatsaM karmedamakarotkatham | pramattasya yadachChaitsIdbAhuM shUrasya yajvanaH || 13|| tataH pApataraM karma kRRitavAnapi sAtyakiH | yasmAtprAyopaviShTasya prAhArShItsa.nshitAtmanaH || 14|| eko dvAbhyAM hataH sheShe tvamadharmeNa dhArmikaH | iti yUpadhvajasyaitAH striyaH kroshanti mAdhava || 15|| bhAryA yUpadhvajasyaiShA karasaMmitamadhyamA | kRRitvotsa~Nge bhujaM bhartuH kRRipaNaM paryadevayat || 16|| ayaM sa rashanotkarShI pInastanavimardanaH | nAbhyUrujaghanasparshI nIvIvisra.nsanaH karaH || 17|| vAsudevasya sAMnidhye pArthenAkliShTakarmaNA | yudhyataH samare.anyena pramattasya nipAtitaH || 18|| kiM nu vakShyasi sa.nsatsu kathAsu cha janArdana | arjunasya mahatkarma svayaM vA sa kirITavAn || 19|| ityevaM garhayitvaiShA tUShNImAste varA~NganA | tAmetAmanushochanti sapatnyaH svAmiva snuShAm || 20|| gAndhArarAjaH shakunirbalavAnsatyavikramaH | nihataH sahadevena bhAgineyena mAtulaH || 21|| yaH purA hemadaNDAbhyAM vyajanAbhyAM sma vIjyate | sa eSha pakShibhiH pakShaiH shayAna upavIjyate || 22|| yaH sma rUpANi kurute shatasho.atha sahasrashaH | tasya mAyAvino mAyA dagdhAH pANDavatejasA || 23|| mAyayA nikRRitipraj~no jitavAnyo yudhiShThiram | sabhAyAM vipulaM rAjyaM sa punarjIvitaM jitaH || 24|| shakuntAH shakuniM kRRiShNa samantAtparyupAsate | kitavaM mama putrANAM vinAshAyopashikShitam || 25|| etenaitanmahadvairaM prasaktaM pANDavaiH saha | vadhAya mama putrANAmAtmanaH sagaNasya cha || 26|| yathaiva mama putrANAM lokAH shastrajitAH prabho | evamasyApi durbuddherlokAH shastreNa vai jitAH || 27|| kathaM cha nAyaM tatrApi putrAnme bhrAtRRibhiH saha | virodhayedRRijupraj~nAnanRRijurmadhusUdana || 28|| \hrule \medskip 25 \medskip gAndhAryuvAcha|| kAmbojaM pashya durdharShaM kAmbojAstaraNochitam | shayAnamRRiShabhaskandhaM hataM pA.nsushu mAdhava || 1|| yasya kShatajasa.ndigdhau bAhU chandanarUShitau | avekShya kRRipaNaM bhAryA vilapatyatiduHkhitA || 2|| imau tau parighaprakhyau bAhU shubhatalA~NgulI | yayorvivaramApannAM na ratirmAM purAjahat || 3|| kAM gatiM nu gamiShyAmi tvayA hInA janeshvara | dUrabandhuranAtheva atIva madhurasvarA || 4|| Atape klAmyamAnAnAM vividhAnAmiva srajAm | klAntAnAmapi nArINAM na shrIrjahati vai tanum || 5|| shayAnamabhitaH shUraM kAli~NgaM madhusUdana | pashya dIptA~NgadayugapratibaddhamahAbhujam || 6|| mAgadhAnAmadhipatiM jayatsenaM janArdana | parivArya praruditA mAgadhyaH pashya yoShitaH || 7|| AsAmAyatanetrANAM susvarANAM janArdana | manaHshrutiharo nAdo mano mohayatIva me || 8|| prakIrNasarvAbharaNA rudantyaH shokakarshitAH | svAstIrNashayanopetA mAgadhyaH sherate bhuvi || 9|| kosalAnAmadhipatiM rAjaputraM bRRihadbalam | bhartAraM parivAryaitAH pRRithakpraruditAH striyaH || 10|| asya gAtragatAnbANAnkArShNibAhubalArpitAn | uddharantyasukhAviShTA mUrChamAnAH punaH punaH || 11|| AsAM sarvAnavadyAnAmAtapena parishramAt | pramlAnanalinAbhAni bhAnti vaktrANi mAdhava || 12|| droNena nihatAH shUrAH sherate ruchirA~NgadAH | droNenAbhimukhAH sarve bhrAtaraH pa~ncha kekayAH || 13|| taptakA~nchanavarmANastAmradhvajarathasrajaH | bhAsayanti mahIM bhAsA jvalitA iva pAvakAH || 14|| droNena drupadaM sa~Nkhye pashya mAdhava pAtitam | mahAdvipamivAraNye siMhena mahatA hatam || 15|| pA~nchAlarAj~no vipulaM puNDarIkAkSha pANDuram | AtapatraM samAbhAti sharadIva divAkaraH || 16|| etAstu drupadaM vRRiddhaM snuShA bhAryAshcha duHkhitAH | dagdhvA gachChanti pA~nchAlyaM rAjAnamapasavyataH || 17|| dhRRiShTaketuM maheShvAsaM chedipu~Ngavama~NganAH | droNena nihataM shUraM haranti hRRitachetasaH || 18|| droNAstramabhihatyaiSha vimarde madhusUdana | maheShvAso hataH shete nadyA hRRita iva drumaH || 19|| eSha chedipatiH shUro dhRRiShTaketurmahArathaH | shete vinihataH sa~Nkhye hatvA shatrUnsahasrashaH || 20|| vitudyamAnaM vihagaistaM bhAryAH pratyupasthitAH | chedirAjaM hRRiShIkesha hataM sabalabAndhavam || 21|| dAshArhIputrajaM vIraM shayAnaM satyavikramam | AropyA~Nke rudantyetAshchedirAjavarA~NganAH || 22|| asya putraM hRRiShIkesha suvaktraM chArukuNDalam | droNena samare pashya nikRRittaM bahudhA sharaiH || 23|| pitaraM nUnamAjisthaM yudhyamAnaM paraiH saha | nAjahAtpRRiShThato vIramadyApi madhusUdana || 24|| evaM mamApi putrasya putraH pitaramanvagAt | duryodhanaM mahAbAho lakShmaNaH paravIrahA || 25|| vindAnuvindAvAvantyau patitau pashya mAdhava | himAnte puShpitau shAlau marutA galitAviva || 26|| kA~nchanA~NgadavarmANau bANakhaDgadhanurdharau | RRiShabhapratirUpAkShau shayAnau vimalasrajau || 27|| avadhyAH pANDavAH kRRiShNa sarva eva tvayA saha | ye muktA droNabhIShmAbhyAM karNAdvaikartanAtkRRipAt || 28|| duryodhanAddroNasutAtsaindhavAchcha mahArathAt | somadattAdvikarNAchcha shUrAchcha kRRitavarmaNaH || 29|| ye hanyuH shastravegena devAnapi nararShabhAH || 29|| ta ime nihatAH sa~Nkhye pashya kAlasya paryayam | nAtibhAro.asti daivasya dhruvaM mAdhava kashchana || 30|| yadime nihatAH shUrAH kShatriyaiH kShatriyarShabhAH || 30|| tadaiva nihatAH kRRiShNa mama putrAstarasvinaH | yadaivAkRRitakAmastvamupaplavyaM gataH punaH || 31|| shantanoshchaiva putreNa prAj~nena vidureNa cha | tadaivoktAsmi mA snehaM kuruShvAtmasuteShviti || 32|| tayorna darshanaM tAta mithyA bhavitumarhati | achireNaiva me putrA bhasmIbhUtA janArdana || 33|| vaishampAyana uvAcha|| ityuktvA nyapatadbhUmau gAndhArI shokakarshitA | duHkhopahatavij~nAnA dhairyamutsRRijya bhArata || 34|| tataH kopaparItA~NgI putrashokapariplutA | jagAma shauriM doSheNa gAndhArI vyathitendriyA || 35|| gAndhAryuvAcha|| pANDavA dhArtarAShTrAshcha drugdhAH kRRiShNa parasparam | upekShitA vinashyantastvayA kasmAjjanArdana || 36|| shaktena bahubhRRityena vipule tiShThatA bale | ubhayatra samarthena shrutavAkyena chaiva ha || 37|| ichChatopekShito nAshaH kurUNAM madhusUdana | yasmAttvayA mahAbAho phalaM tasmAdavApnuhi || 38|| patishushrUShayA yanme tapaH ki~nchidupArjitam | tena tvAM duravApAtma~nshapsye chakragadAdhara || 39|| yasmAtparasparaM ghnanto j~nAtayaH kurupANDavAH | upekShitAste govinda tasmAjj~nAtInvadhiShyasi || 40|| tvamapyupasthite varShe ShaTtri.nshe madhusUdana | hataj~nAtirhatAmAtyo hataputro vanecharaH || 41|| kutsitenAbhyupAyena nidhanaM samavApsyasi || 41|| tavApyevaM hatasutA nihataj~nAtibAndhavAH | striyaH paripatiShyanti yathaitA bharatastriyaH || 42|| vaishampAyana uvAcha|| tachChrutvA vachanaM ghoraM vAsudevo mahAmanAH | uvAcha devIM gAndhArImIShadabhyutsmayanniva || 43|| saMhartA vRRiShNichakrasya nAnyo madvidyate shubhe | jAne.ahametadapyevaM chIrNaM charasi kShatriye || 44|| avadhyAste narairanyairapi vA devadAnavaiH | parasparakRRitaM nAshamataH prApsyanti yAdavAH || 45|| ityuktavati dAshArhe pANDavAstrastachetasaH | babhUvurbhRRishasa.nvignA nirAshAshchApi jIvite || 46|| \hrule \medskip shrAddhaparva 26 \medskip vAsudeva uvAcha|| uttiShThottiShTha gAndhAri mA cha shoke manaH kRRithAH | tavaiva hyaparAdhena kuravo nidhanaM gatAH || 1|| yA tvaM putraM durAtmAnamIrShumatyantamAninam | duryodhanaM puraskRRitya duShkRRitaM sAdhu manyase || 2|| niShThuraM vairaparuShaM vRRiddhAnAM shAsanAtigam | kathamAtmakRRitaM doShaM mayyAdhAtumihechChasi || 3|| mRRitaM vA yadi vA naShTaM yo.atItamanushochati | duHkhena labhate duHkhaM dvAvanarthau prapadyate || 4|| taporthIyaM brAhmaNI dhatta garbhaM; gaurvoDhAraM dhAvitAraM tura~NgI | shUdrA dAsaM pashupAlaM tu vaishyA; vadhArthIyaM tvadvidhA rAjaputrI || 5|| vaishampAyana uvAcha|| tachChrutvA vAsudevasya punaruktaM vacho.apriyam | tUShNIM babhUva gAndhArI shokavyAkulalochanA || 6|| dhRRitarAShTrastu rAjarShirnigRRihyAbuddhijaM tamaH | paryapRRichChata dharmAtmA dharmarAjaM yudhiShThiram || 7|| jIvatAM parimANaj~naH sainyAnAmasi pANDava | hatAnAM yadi jAnIShe parimANaM vadasva me || 8|| yudhiShThira uvAcha|| dashAyutAnAmayutaM sahasrANi cha vi.nshatiH | koTyaH ShaShTishcha ShaTchaiva ye.asminrAjamRRidhe hatAH || 9|| alakShyANAM tu vIrANAM sahasrANi chaturdasha | dasha chAnyAni rAjendra shataM ShaShTishcha pa~ncha cha || 10|| dhRRitarAShTra uvAcha|| yudhiShThira gatiM kAM te gatAH puruShasattamAH | AchakShva me mahAbAho sarvaj~no hyasi me mataH || 11|| yudhiShThira uvAcha|| yairhutAni sharIrANi hRRiShTaiH paramasa.nyuge | devarAjasamA.NllokAngatAste satyavikramAH || 12|| ye tvahRRiShTena manasA martavyamiti bhArata | yudhyamAnA hatAH sa~Nkhye te gandharvaiH samAgatAH || 13|| ye tu sa~NgrAmabhUmiShThA yAchamAnAH parA~NmukhAH | shastreNa nidhanaM prAptA gatAste guhyakAnprati || 14|| pIDyamAnAH parairye tu hIyamAnA nirAyudhAH | hrIniShedhA mahAtmAnaH parAnabhimukhA raNe || 15|| ChidyamAnAH shitaiH shastraiH kShatradharmaparAyaNAH | gatAste brahmasadanaM hatA vIrAH suvarchasaH || 16|| ye tatra nihatA rAjannantarAyodhanaM prati | yathA katha~nchitte rAjansamprAptA uttarAnkurUn || 17|| dhRRitarAShTra uvAcha|| kena j~nAnabalenaivaM putra pashyasi siddhavat | tanme vada mahAbAho shrotavyaM yadi vai mayA || 18|| yudhiShThira uvAcha|| nideshAdbhavataH pUrvaM vane vicharatA mayA | tIrthayAtrAprasa~Ngena samprApto.ayamanugrahaH || 19|| devarShirlomasho dRRiShTastataH prApto.asmyanusmRRitim | divyaM chakShurapi prAptaM j~nAnayogena vai purA || 20|| dhRRitarAShTra uvAcha|| ye.atrAnAthA janasyAsya sanAthA ye cha bhArata | kachchitteShAM sharIrANi dhakShyanti vidhipUrvakam || 21|| na yeShAM santi kartAro na cha ye.atrAhitAgnayaH | vayaM cha kasya kuryAmo bahutvAttAta karmaNaH || 22|| yAnsuparNAshcha gRRidhrAshcha vikarShanti tatastataH | teShAM tu karmaNA lokA bhaviShyanti yudhiShThira || 23|| vaishampAyana uvAcha|| evamukto mahAprAj~naH kuntIputro yudhiShThiraH | Adidesha sudharmANaM dhaumyaM sUtaM cha sa~njayam || 24|| viduraM cha mahAbuddhiM yuyutsuM chaiva kauravam | indrasenamukhA.nshchaiva bhRRityAnsUtA.nshcha sarvashaH || 25|| bhavantaH kArayantveShAM pretakAryANi sarvashaH | yathA chAnAthavatki~nchichCharIraM na vinashyati || 26|| shAsanAddharmarAjasya kShattA sUtashcha sa~njayaH | sudharmA dhaumyasahita indrasenAdayastathA || 27|| chandanAgurukAShThAni tathA kAlIyakAnyuta | ghRRitaM tailaM cha gandhA.nshcha kShaumANi vasanAni cha || 28|| samAhRRitya mahArhANi dArUNAM chaiva sa~nchayAn | rathA.nshcha mRRiditA.nstatra nAnApraharaNAni cha || 29|| chitAH kRRitvA prayatnena yathAmukhyAnnarAdhipAn | dAhayAmAsuravyagrA vidhidRRiShTena karmaNA || 30|| duryodhanaM cha rAjAnaM bhrAtR^I.nshchAsya shatAdhikAn | shalyaM shalaM cha rAjAnaM bhUrishravasameva cha || 31|| jayadrathaM cha rAjAnamabhimanyuM cha bhArata | dauHshAsaniM lakShmaNaM cha dhRRiShTaketuM cha pArthivam || 32|| bRRihantaM somadattaM cha sRRi~njayA.nshcha shatAdhikAn | rAjAnaM kShemadhanvAnaM virATadrupadau tathA || 33|| shikhaNDinaM cha pA~nchAlyaM dhRRiShTadyumnaM cha pArShatam | yudhAmanyuM cha vikrAntamuttamaujasameva cha || 34|| kausalyaM draupadeyA.nshcha shakuniM chApi saubalam | achalaM vRRiShakaM chaiva bhagadattaM cha pArthivam || 35|| karNaM vaikartanaM chaiva sahaputramamarShaNam | kekayA.nshcha maheShvAsA.nstrigartA.nshcha mahArathAn || 36|| ghaTotkachaM rAkShasendraM bakabhrAtarameva cha | alambusaM cha rAjAnaM jalasandhaM cha pArthivam || 37|| anyA.nshcha pArthivAnrAja~nshatasho.atha sahasrashaH | ghRRitadhArAhutairdIptaiH pAvakaiH samadAhayan || 38|| pitRRimedhAshcha keShA~nchidavartanta mahAtmanAm | sAmabhishchApyagAyanta te.anvashochyanta chAparaiH || 39|| sAmnAmRRichAM cha nAdena strINAM cha ruditasvanaiH | kashmalaM sarvabhUtAnAM nishAyAM samapadyata || 40|| te vidhUmAH pradIptAshcha dIpyamAnAshcha pAvakAH | nabhasIvAnvadRRishyanta grahAstanvabhrasa.nvRRitAH || 41|| ye chApyanAthAstatrAsannAnAdeshasamAgatAH | tA.nshcha sarvAnsamAnAyya rAshInkRRitvA sahasrashaH || 42|| chitvA dArubhiravyagraH prabhUtaiH snehatApitaiH | dAhayAmAsa viduro dharmarAjasya shAsanAt || 43|| kArayitvA kriyAsteShAM kururAjo yudhiShThiraH | dhRRitarAShTraM puraskRRitya ga~NgAmabhimukho.agamat || 44|| \hrule \medskip jalapradAnikaparva 27 \medskip vaishampAyana uvAcha|| te samAsAdya ga~NgAM tu shivAM puNyajanochitAm | hradinIM vaprasampannAM mahAnUpAM mahAvanAm || 1|| bhUShaNAnyuttarIyANi veShTanAnyavamuchya cha | tataH pitR^INAM pautrANAM bhrAtR^INAM svajanasya cha || 2|| putrANAmAryakANAM cha patInAM cha kurustriyaH | udakaM chakrire sarvA rudantyo bhRRishaduHkhitAH || 3|| suhRRidAM chApi dharmaj~nAH prachakruH salilakriyAH || 3|| udake kriyamANe tu vIrANAM vIrapatnibhiH | sUpatIrthAbhavadga~NgA bhUyo viprasasAra cha || 4|| tanmahodadhisa~NkAshaM nirAnandamanutsavam | vIrapatnIbhirAkIrNaM ga~NgAtIramashobhata || 5|| tataH kuntI mahArAja sahasA shokakarshitA | rudatI mandayA vAchA putrAnvachanamabravIt || 6|| yaH sa shUro maheShvAso rathayUthapayUthapaH | arjunena hataH sa~Nkhye vIralakShaNalakShitaH || 7|| yaM sUtaputraM manyadhvaM rAdheyamiti pANDavAH | yo vyarAjachchamUmadhye divAkara iva prabhuH || 8|| pratyayudhyata yaH sarvAnpurA vaH sapadAnugAn | duryodhanabalaM sarvaM yaH prakarShanvyarochata || 9|| yasya nAsti samo vIrye pRRithivyAmapi kashchana | satyasandhasya shUrasya sa~NgrAmeShvapalAyinaH || 10|| kurudhvamudakaM tasya bhrAturakliShTakarmaNaH | sa hi vaH pUrvajo bhrAtA bhAskarAnmayyajAyata || 11|| kuNDalI kavachI shUro divAkarasamaprabhaH || 11|| shrutvA tu pANDavAH sarve mAturvachanamapriyam | karNamevAnushochanta bhUyashchArtatarAbhavan || 12|| tataH sa puruShavyAghraH kuntIputro yudhiShThiraH | uvAcha mAtaraM vIro niHshvasanniva pannagaH || 13|| yasyeShupAtamAsAdya nAnyastiShTheddhana~njayAt | kathaM putro bhavatyAM sa devagarbhaH purAbhavat || 14|| yasya bAhupratApena tApitAH sarvato vayam | tamagnimiva vastreNa kathaM ChAditavatyasi || 15|| yasya bAhubalaM ghoraM dhArtarAShTrairupAsitam || 15|| nAnyaH kuntIsutAtkarNAdagRRihNAdrathinAM rathI | sa naH prathamajo bhrAtA sarvashastrabhRRitAM varaH || 16|| asUta taM bhavatyagre kathamadbhutavikramam || 16|| aho bhavatyA mantrasya pidhAnena vayaM hatAH | nidhanena hi karNasya pIDitAH sma sabAndhavAH || 17|| abhimanyorvinAshena draupadeyavadhena cha | pA~nchAlAnAM cha nAshena kurUNAM patanena cha || 18|| tataH shataguNaM duHkhamidaM mAmaspRRishadbhRRisham | karNamevAnushochanhi dahyAmyagnAvivAhitaH || 19|| na hi sma ki~nchidaprApyaM bhavedapi divi sthitam | na cha sma vaishasaM ghoraM kauravAntakaraM bhavet || 20|| evaM vilapya bahulaM dharmarAjo yudhiShThiraH | vinada~nshanakai rAja.nshchakArAsyodakaM prabhuH || 21|| tato vineduH sahasA strIpu.nsAstatra sarvashaH | abhito ye sthitAstatra tasminnudakakarmaNi || 22|| tata AnAyayAmAsa karNasya saparichChadam | striyaH kurupatirdhImAnbhrAtuH premNA yudhiShThiraH || 23|| sa tAbhiH saha dharmAtmA pretakRRityamanantaram | kRRitvottatAra ga~NgAyAH salilAdAkulendriyaH || 24|| \medskip ## \hrule Mahabharata Critical Edition Only for Personal Studies Encoding: ISCII Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute, Pune, India, 1999 http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html for further details