%@@1 % File name : mbh15.itx %-------------------------------------------- % Text title : 15 mahAbhArate AshramavAsikaparva.n % Author : Veda Vyasa % Language : sanskrit % Subject : religion % Description/comments : Access available at Prof John Smith's site % http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html % Transliterated by : Prof. Tokunaga % Proofread by : Team at Bhandarkar Oriental Research Institute (BORI), Tokunaga % Latest update : September 16, 2013 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % Special Instructions : i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty % Transliteration scheme: ITRANS 5.3 % Site access : http://sanskritdocuments.org/ %----------------------------------------------------- % The text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. %@@1 %-------------------------------------------------------- \engtitle{.. 15 Mahabharata - Ashramavasikaparva ..}## \itxtitle{.. 15 mahAbhArate AshramavAsikaparvam ..}##\endtitles ## AshramavAsaparva dhRRitarAShTrashushrUShA 1 \medskip janamejaya uvAcha|| prApya rAjyaM mahAbhAgAH pANDavA me pitAmahAH | kathamAsanmahArAje dhRRitarAShTre mahAtmani || 1|| sa hi rAjA hatAmAtyo hataputro nirAshrayaH | kathamAsIddhataishvaryo gAndhArI cha yashasvinI || 2|| kiyantaM chaiva kAlaM te pitaro mama pUrvakAH | sthitA rAjye mahAtmAnastanme vyAkhyAtumarhasi || 3|| vaishampAyana uvAcha|| prApya rAjyaM mahAtmAnaH pANDavA hatashatravaH | dhRRitarAShTraM puraskRRitya pRRithivIM paryapAlayan || 4|| dhRRitarAShTramupAtiShThadviduraH sa~njayastathA | yuyutsushchApi medhAvI vaishyAputraH sa kauravaH || 5|| pANDavAH sarvakAryANi sampRRichChanti sma taM nRRipam | chakrustenAbhyanuj~nAtA varShANi dasha pa~ncha cha || 6|| sadA hi gatvA te vIrAH paryupAsanta taM nRRipam | pAdAbhivandanaM kRRitvA dharmarAjamate sthitAH || 7|| te mUrdhni samupAghrAtAH sarvakAryANi chakrire || 7|| kuntibhojasutA chaiva gAndhArImanvavartata | draupadI cha subhadrA cha yAshchAnyAH pANDavastriyaH || 8|| samAM vRRittimavartanta tayoH shvashrvoryathAvidhi || 8|| shayanAni mahArhANi vAsA.nsyAbharaNAni cha | rAjArhANi cha sarvANi bhakShyabhojyAnyanekashaH || 9|| yudhiShThiro mahArAja dhRRitarAShTre.abhyupAharat || 9|| tathaiva kuntI gAndhAryAM guruvRRittimavartata | viduraH sa~njayashchaiva yuyutsushchaiva kauravaH || 10|| upAsate sma taM vRRiddhaM hataputraM janAdhipam || 10|| syAlo droNasya yashchaiko dayito brAhmaNo mahAn | sa cha tasminmaheShvAsaH kRRipaH samabhavattadA || 11|| vyAsashcha bhagavAnnityaM vAsaM chakre nRRipeNa ha | kathAH kurvanpurANarShirdevarShinRRiparakShasAm || 12|| dharmayuktAni kAryANi vyavahArAnvitAni cha | dhRRitarAShTrAbhyanuj~nAto vidurastAnyakArayat || 13|| sAmantebhyaH priyANyasya kAryANi sugurUNyapi | prApyante.arthaiH sulaghubhiH prabhAvAdvidurasya vai || 14|| akarodbandhamokShA.nshcha vadhyAnAM mokShaNaM tathA | na cha dharmAtmajo rAjA kadAchitki~nchidabravIt || 15|| vihArayAtrAsu punaH kururAjo yudhiShThiraH | sarvAnkAmAnmahAtejAH pradadAvambikAsute || 16|| ArAlikAH sUpakArA rAgakhANDavikAstathA | upAtiShThanta rAjAnaM dhRRitarAShTraM yathA purA || 17|| vAsA.nsi cha mahArhANi mAlyAni vividhAni cha | upAjahruryathAnyAyaM dhRRitarAShTrasya pANDavAH || 18|| maireyaM madhu mA.nsAni pAnakAni laghUni cha | chitrAnbhakShyavikArA.nshcha chakrurasya yathA purA || 19|| ye chApi pRRithivIpAlAH samAjagmuH samantataH | upAtiShThanta te sarve kauravendraM yathA purA || 20|| kuntI cha draupadI chaiva sAtvatI chaiva bhAminI | ulUpI nAgakanyA cha devI chitrA~NgadA tathA || 21|| dhRRiShTaketoshcha bhaginI jarAsandhasya chAtmajA | ki~NkarAH smopatiShThanti sarvAH subalajAM tathA || 22|| yathA putraviyukto.ayaM na ki~nchidduHkhamApnuyAt | iti rAjAnvashAdbhrAtR^Innityameva yudhiShThiraH || 23|| evaM te dharmarAjasya shrutvA vachanamarthavat | savisheShamavartanta bhImamekaM vinA tadA || 24|| na hi tattasya vIrasya hRRidayAdapasarpati | dhRRitarAShTrasya durbuddheryadvRRittaM dyUtakAritam || 25|| \hrule \medskip 2 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evaM sampUjito rAjA pANDavairambikAsutaH | vijahAra yathApUrvamRRiShibhiH paryupAsitaH || 1|| brahmadeyAgrahArA.nshcha pradadau sa kurUdvahaH | tachcha kuntIsuto rAjA sarvamevAnvamodata || 2|| AnRRisha.nsyaparo rAjA prIyamANo yudhiShThiraH | uvAcha sa tadA bhrAtR^InamAtyA.nshcha mahIpatiH || 3|| mayA chaiva bhavadbhishcha mAnya eSha narAdhipaH | nideshe dhRRitarAShTrasya yaH sthAsyati sa me suhRRit || 4|| viparItashcha me shatrurnirasyashcha bhavennaraH || 4|| paridRRiShTeShu chAhaHsu putrANAM shrAddhakarmaNi | dadAtu rAjA sarveShAM yAvadasya chikIrShitam || 5|| tataH sa rAjA kauravyo dhRRitarAShTro mahAmanAH | brAhmaNebhyo mahArhebhyo dadau vittAnyanekashaH || 6|| dharmarAjashcha bhImashcha savyasAchI yamAvapi | tatsarvamanvavartanta dhRRitarAShTravyapekShayA || 7|| kathaM nu rAjA vRRiddhaH sanputrashokasamAhataH | shokamasmatkRRitaM prApya na mriyeteti chintyate || 8|| yAvaddhi kurumukhyasya jIvatputrasya vai sukham | babhUva tadavApnotu bhogA.nshcheti vyavasthitAH || 9|| tataste sahitAH sarve bhrAtaraH pa~ncha pANDavAH | tathAshIlAH samAtasthurdhRRitarAShTrasya shAsane || 10|| dhRRitarAShTrashcha tAnvIrAnvinItAnvinaye sthitAn | shiShyavRRittau sthitAnnityaM guruvatparyapashyata || 11|| gAndhArI chaiva putrANAM vividhaiH shrAddhakarmabhiH | AnRRiNyamagamatkAmAnviprebhyaH pratipAdya vai || 12|| evaM dharmabhRRitAM shreShTho dharmarAjo yudhiShThiraH | bhrAtRRibhiH sahito dhImAnpUjayAmAsa taM nRRipam || 13|| \hrule \medskip 3 \medskip vaishampAyana uvAcha|| sa rAjA sumahAtejA vRRiddhaH kurukulodvahaH | nApashyata tadA ki~nchidapriyaM pANDunandane || 1|| vartamAneShu sadvRRittiM pANDaveShu mahAtmasu | prItimAnabhavadrAjA dhRRitarAShTro.ambikAsutaH || 2|| saubaleyI cha gAndhArI putrashokamapAsya tam | sadaiva prItimatyAsIttanayeShu nijeShviva || 3|| priyANyeva tu kauravyo nApriyANi kurUdvaha | vaichitravIrye nRRipatau samAcharati nityadA || 4|| yadyadbrUte cha ki~nchitsa dhRRitarAShTro narAdhipaH | guru vA laghu vA kAryaM gAndhArI cha yashasvinI || 5|| tatsa rAjA mahArAja pANDavAnAM dhurandharaH | pUjayitvA vachastattadakArShItparavIrahA || 6|| tena tasyAbhavatprIto vRRittena sa narAdhipaH | anvatapyachcha sa.nsmRRitya putraM mandamachetasam || 7|| sadA cha prAtarutthAya kRRitajapyaH shuchirnRRipaH | AshAste pANDuputrANAM samareShvaparAjayam || 8|| brAhmaNAnvAchayitvA cha hutvA chaiva hutAshanam | AyuShyaM pANDuputrANAmAshAste sa narAdhipaH || 9|| na tAM prItiM parAmApa putrebhyaH sa mahIpatiH | yAM prItiM pANDuputrebhyaH samavApa tadA nRRipaH || 10|| brAhmaNAnAM cha vRRiddhAnAM kShatriyANAM cha bhArata | tathA viTshUdrasa~NghAnAmabhavatsupriyastadA || 11|| yachcha ki~nchitpurA pApaM dhRRitarAShTrasutaiH kRRitam | akRRitvA hRRidi tadrAjA taM nRRipaM so.anvavartata || 12|| yashcha kashchinnaraH ki~nchidapriyaM chAmbikAsute | kurute dveShyatAmeti sa kaunteyasya dhImataH || 13|| na rAj~no dhRRitarAShTrasya na cha duryodhanasya vai | uvAcha duShkRRitaM ki~nchidyudhiShThirabhayAnnaraH || 14|| dhRRityA tuShTo narendrasya gAndhArI vidurastathA | shauchena chAjAtashatrorna tu bhImasya shatruhan || 15|| anvavartata bhImo.api niShTanandharmajaM nRRipam | dhRRitarAShTraM cha samprekShya sadA bhavati durmanAH || 16|| rAjAnamanuvartantaM dharmaputraM mahAmatim | anvavartata kauravyo hRRidayena parA~NmukhaH || 17|| \hrule \medskip bhImApanayaH 4 \medskip vaishampAyana uvAcha|| yudhiShThirasya nRRipaterduryodhanapitustathA | nAntaraM dadRRishU rAjanpuruShAH praNayaM prati || 1|| yadA tu kauravo rAjA putraM sasmAra bAlisham | tadA bhImaM hRRidA rAjannapadhyAti sa pArthivaH || 2|| tathaiva bhImaseno.api dhRRitarAShTraM janAdhipam | nAmarShayata rAjendra sadaivAtuShTavaddhRRidA || 3|| aprakAshAnyapriyANi chakArAsya vRRikodaraH | Aj~nAM pratyaharachchApi kRRitakaiH puruShaiH sadA || 4|| atha bhImaH suhRRinmadhye bAhushabdaM tathAkarot | sa.nshrave dhRRitarAShTrasya gAndhAryAshchApyamarShaNaH || 5|| smRRitvA duryodhanaM shatruM karNaduHshAsanAvapi | provAchAtha susa.nrabdho bhImaH sa paruShaM vachaH || 6|| andhasya nRRipateH putrA mayA parighabAhunA | nItA lokamamuM sarve nAnAshastrAttajIvitAH || 7|| imau tau parighaprakhyau bhujau mama durAsadau | yayorantaramAsAdya dhArtarAShTrAH kShayaM gatAH || 8|| tAvimau chandanenAktau vandanIyau cha me bhujau | yAbhyAM duryodhano nItaH kShayaM sasutabAndhavaH || 9|| etAshchAnyAshcha vividhAH shalyabhUtA janAdhipaH | vRRikodarasya tA vAchaH shrutvA nirvedamAgamat || 10|| sA cha buddhimatI devI kAlaparyAyavedinI | gAndhArI sarvadharmaj~nA tAnyalIkAni shushruve || 11|| tataH pa~nchadashe varShe samatIte narAdhipaH | rAjA nirvedamApede bhImavAgbANapIDitaH || 12|| nAnvabudhyata tadrAjA kuntIputro yudhiShThiraH | shvetAshvo vAtha kuntI vA draupadI vA yashasvinI || 13|| mAdrIputrau cha bhImasya chittaj~nAvanvamodatAm | rAj~nastu chittaM rakShantau nochatuH ki~nchidapriyam || 14|| tataH samAnayAmAsa dhRRitarAShTraH suhRRijjanam | bAShpasa.ndigdhamatyarthamidamAha vacho bhRRisham || 15|| \hrule \medskip dhRRitarAShTrasya vanagamanasa.nkalpaH 5 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| viditaM bhavatAmetadyathA vRRittaH kurukShayaH | mamAparAdhAttatsarvamiti j~neyaM tu kauravAH || 1|| yo.ahaM duShTamatiM mUDhaM j~nAtInAM bhayavardhanam | duryodhanaM kauravANAmAdhipatye.abhyaShechayam || 2|| yachchAhaM vAsudevasya vAkyaM nAshrauShamarthavat | vadhyatAM sAdhvayaM pApaH sAmAtya iti durmatiH || 3|| putrasnehAbhibhUtashcha hitamukto manIShibhiH | vidureNAtha bhIShmeNa droNena cha kRRipeNa cha || 4|| pade pade bhagavatA vyAsena cha mahAtmanA | sa~njayenAtha gAndhAryA tadidaM tapyate.adya mAm || 5|| yachchAhaM pANDuputreNa guNavatsu mahAtmasu | na dattavA~nshriyaM dIptAM pitRRipaitAmahImimAm || 6|| vinAshaM pashyamAno hi sarvarAj~nAM gadAgrajaH | etachChreyaH sa paramamamanyata janArdanaH || 7|| so.ahametAnyalIkAni nivRRittAnyAtmanaH sadA | hRRidaye shalyabhUtAni dhArayAmi sahasrashaH || 8|| visheShatastu dahyAmi varShaM pa~nchadashaM hi vai | asya pApasya shuddhyarthaM niyato.asmi sudurmatiH || 9|| chaturthe niyate kAle kadAchidapi chAShTame | tRRiShNAvinayanaM bhu~nje gAndhArI veda tanmama || 10|| karotyAhAramiti mAM sarvaH parijanaH sadA | yudhiShThirabhayAdvetti bhRRishaM tapyati pANDavaH || 11|| bhUmau shaye japyaparo darbheShvajinasa.nvRRitaH | niyamavyapadeshena gAndhArI cha yashasvinI || 12|| hataM putrashataM shUraM sa~NgrAmeShvapalAyinam | nAnutapyAmi tachchAhaM kShatradharmaM hi taM viduH || 13|| ityuktvA dharmarAjAnamabhyabhAShata kauravaH || 13|| bhadraM te yAdavImAtarvAkyaM chedaM nibodha me | sukhamasmyuShitaH putra tvayA suparipAlitaH || 14|| mahAdAnAni dattAni shrAddhAni cha punaH punaH | prakRRiShTaM me vayaH putra puNyaM chIrNaM yathAbalam || 15|| gAndhArI hataputreyaM dhairyeNodIkShate cha mAm || 15|| draupadyA hyapakartArastava chaishvaryahAriNaH | samatItA nRRisha.nsAste dharmeNa nihatA yudhi || 16|| na teShu pratikartavyaM pashyAmi kurunandana | sarve shastrajitA.NllokAngatAste.abhimukhaM hatAH || 17|| Atmanastu hitaM mukhyaM pratikartavyamadya me | gAndhAryAshchaiva rAjendra tadanuj~nAtumarhasi || 18|| tvaM hi dharmabhRRitAM shreShThaH satataM dharmavatsalaH | rAjA guruH prANabhRRitAM tasmAdetadbravImyaham || 19|| anuj~nAtastvayA vIra sa.nshrayeyaM vanAnyaham | chIravalkalabhRRidrAjangAndhAryA sahito.anayA || 20|| tavAshiShaH prayu~njAno bhaviShyAmi vanecharaH || 20|| uchitaM naH kule tAta sarveShAM bharatarShabha | putreShvaishvaryamAdhAya vayaso.ante vanaM nRRipa || 21|| tatrAhaM vAyubhakSho vA nirAhAro.api vA vasan | patnyA sahAnayA vIra chariShyAmi tapaH param || 22|| tvaM chApi phalabhAktAta tapasaH pArthivo hyasi | phalabhAjo hi rAjAnaH kalyANasyetarasya vA || 23|| \hrule \medskip 6 \medskip yudhiShThira uvAcha|| na mAM prINayate rAjyaM tvayyevaM duHkhite nRRipa | dhi~NmAmastu sudurbuddhiM rAjyasaktaM pramAdinam || 1|| yo.ahaM bhavantaM duHkhArtamupavAsakRRishaM nRRipa | yatAhAraM kShitishayaM nAvindaM bhrAtRRibhiH saha || 2|| aho.asmi va~nchito mUDho bhavatA gUDhabuddhinA | vishvAsayitvA pUrvaM mAM yadidaM duHkhamashnuthAH || 3|| kiM me rAjyena bhogairvA kiM yaj~naiH kiM sukhena vA | yasya me tvaM mahIpAla duHkhAnyetAnyavAptavAn || 4|| pIDitaM chApi jAnAmi rAjyamAtmAnameva cha | anena vachasA tubhyaM duHkhitasya janeshvara || 5|| bhavAnpitA bhavAnmAtA bhavAnnaH paramo guruH | bhavatA viprahINA hi kva nu tiShThAmahe vayam || 6|| auraso bhavataH putro yuyutsurnRRipasattama | astu rAjA mahArAja yaM chAnyaM manyate bhavAn || 7|| ahaM vanaM gamiShyAmi bhavAnrAjyaM prashAstvidam | na mAmayashasA dagdhaM bhUyastvaM dagdhumarhasi || 8|| nAhaM rAjA bhavAnrAjA bhavatA paravAnaham | kathaM guruM tvAM dharmaj~namanuj~nAtumihotsahe || 9|| na manyurhRRidi naH kashchidduryodhanakRRite.anagha | bhavitavyaM tathA taddhi vayaM te chaiva mohitAH || 10|| vayaM hi putrA bhavato yathA duryodhanAdayaH | gAndhArI chaiva kuntI cha nirvisheShe mate mama || 11|| sa mAM tvaM yadi rAjendra parityajya gamiShyasi | pRRiShThatastvAnuyAsyAmi satyenAtmAnamAlabhe || 12|| iyaM hi vasusampUrNA mahI sAgaramekhalA | bhavatA viprahINasya na me prItikarI bhavet || 13|| bhavadIyamidaM sarvaM shirasA tvAM prasAdaye | tvadadhInAH sma rAjendra vyetu te mAnaso jvaraH || 14|| bhavitavyamanuprAptaM manye tvAM tajjanAdhipa | diShTyA shushrUShamANastvAM mokShyAmi manaso jvaram || 15|| dhRRitarAShTra uvAcha|| tApasye me manastAta vartate kurunandana | uchitaM hi kule.asmAkamaraNyagamanaM prabho || 16|| chiramasmyuShitaH putra chiraM shushrUShitastvayA | vRRiddhaM mAmabhyanuj~nAtuM tvamarhasi janAdhipa || 17|| vaishampAyana uvAcha|| ityuktvA dharmarAjAnaM vepamAnaH kRRitA~njalim | uvAcha vachanaM rAjA dhRRitarAShTro.ambikAsutaH || 18|| sa~njayaM cha mahAmAtraM kRRipaM chApi mahAratham | anunetumihechChAmi bhavadbhiH pRRithivIpatim || 19|| glAyate me mano hIdaM mukhaM cha parishuShyati | vayasA cha prakRRiShTena vAgvyAyAmena chaiva hi || 20|| ityuktvA sa tu dharmAtmA vRRiddho rAjA kurUdvahaH | gAndhArIM shishriye dhImAnsahasaiva gatAsuvat || 21|| taM tu dRRiShTvA tathAsInaM nishcheShTaM kurupArthivam | ArtiM rAjA yayau tUrNaM kaunteyaH paravIrahA || 22|| yudhiShThira uvAcha|| yasya nAgasahasreNa dashasa~Nkhyena vai balam | so.ayaM nArImupAshritya shete rAjA gatAsuvat || 23|| AyasI pratimA yena bhImasenasya vai purA | chUrNIkRRitA balavatA sa balArthI shritaH striyam || 24|| dhigastu mAmadharmaj~naM dhigbuddhiM dhikcha me shrutam | yatkRRite pRRithivIpAlaH shete.ayamatathochitaH || 25|| ahamapyupavatsyAmi yathaivAyaM gururmama | yadi rAjA na bhu~Nkte.ayaM gAndhArI cha yashasvinI || 26|| vaishampAyana uvAcha|| tato.asya pANinA rAjA jalashItena pANDavaH | uro mukhaM cha shanakaiH paryamArjata dharmavit || 27|| tena ratnauShadhimatA puNyena cha sugandhinA | pANisparshena rAj~nastu rAjA sa~nj~nAmavApa ha || 28|| \hrule \medskip vyAsAgamanam.h 7 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| spRRisha mAM pANinA bhUyaH pariShvaja cha pANDava | jIvAmIva hi sa.nsparshAttava rAjIvalochana || 1|| mUrdhAnaM cha tavAghrAtumichChAmi manujAdhipa | pANibhyAM cha parispraShTuM prANA hi na jahurmama || 2|| aShTamo hyadya kAlo.ayamAhArasya kRRitasya me | yenAhaM kurushArdUla na shaknomi vicheShTitum || 3|| vyAyAmashchAyamatyarthaM kRRitastvAmabhiyAchatA | tato glAnamanAstAta naShTasa~nj~na ivAbhavam || 4|| tavAmRRitasamasparshaM hastasparshamimaM vibho | labdhvA sa~njIvito.asmIti manye kurukulodvaha || 5|| vaishampAyana uvAcha|| evamuktastu kaunteyaH pitrA jyeShThena bhArata | pasparsha sarvagAtreShu sauhArdAttaM shanaistadA || 6|| upalabhya tataH prANAndhRRitarAShTro mahIpatiH | bAhubhyAM sampariShvajya mUrdhnyAjighrata pANDavam || 7|| vidurAdayashcha te sarve rurudurduHkhitA bhRRisham | atiduHkhAchcha rAjAnaM nochuH ki~nchana pANDavAH || 8|| gAndhArI tveva dharmaj~nA manasodvahatI bhRRisham | duHkhAnyavArayadrAjanmaivamityeva chAbravIt || 9|| itarAstu striyaH sarvAH kuntyA saha suduHkhitAH | netrairAgatavikledaiH parivArya sthitAbhavan || 10|| athAbravItpunarvAkyaM dhRRitarAShTro yudhiShThiram | anujAnIhi mAM rAja.nstApasye bharatarShabha || 11|| glAyate me manastAta bhUyo bhUyaH prajalpataH | na mAmataH paraM putra parikleShTumihArhasi || 12|| tasmi.nstu kauravendre taM tathA bruvati pANDavam | sarveShAmavarodhAnAmArtanAdo mahAnabhUt || 13|| dRRiShTvA kRRishaM vivarNaM cha rAjAnamatathochitam | upavAsaparishrAntaM tvagasthiparivAritam || 14|| dharmaputraH sa pitaraM pariShvajya mahAbhujaH | shokajaM bAShpamutsRRijya punarvachanamabravIt || 15|| na kAmaye narashreShTha jIvitaM pRRithivIM tathA | yathA tava priyaM rAja.nshchikIrShAmi parantapa || 16|| yadi tvahamanugrAhyo bhavato dayito.api vA | kriyatAM tAvadAhArastato vetsyAmahe vayam || 17|| tato.abravInmahAtejA dharmaputraM sa pArthivaH | anuj~nAtastvayA putra bhu~njIyAmiti kAmaye || 18|| iti bruvati rAjendre dhRRitarAShTre yudhiShThiram | RRiShiH satyavatIputro vyAso.abhyetya vacho.abravIt || 19|| \hrule \medskip vyAsavAkyam.h 8 \medskip vyAsa uvAcha|| yudhiShThira mahAbAho yadAha kurunandanaH | dhRRitarAShTro mahAtmA tvAM tatkuruShvAvichArayan || 1|| ayaM hi vRRiddho nRRipatirhataputro visheShataH | nedaM kRRichChraM chirataraM sahediti matirmama || 2|| gAndhArI cha mahAbhAgA prAj~nA karuNavedinI | putrashokaM mahArAja dhairyeNodvahate bhRRisham || 3|| ahamapyetadeva tvAM bravImi kuru me vachaH | anuj~nAM labhatAM rAjA mA vRRitheha mariShyati || 4|| rAjarShINAM purANAnAmanuyAtu gatiM nRRipaH | rAjarShINAM hi sarveShAmante vanamupAshrayaH || 5|| vaishampAyana uvAcha|| ityuktaH sa tadA rAjA vyAsenAdbhutakarmaNA | pratyuvAcha mahAtejA dharmarAjo yudhiShThiraH || 6|| bhagavAneva no mAnyo bhagavAneva no guruH | bhagavAnasya rAjyasya kulasya cha parAyaNam || 7|| ahaM tu putro bhagavAnpitA rAjA gurushcha me | nideshavartI cha pituH putro bhavati dharmataH || 8|| ityuktaH sa tu taM prAha vyAso dharmabhRRitAM varaH | yudhiShThiraM mahAtejAH punareva vishAM pate || 9|| evametanmahAbAho yathA vadasi bhArata | rAjAyaM vRRiddhatAM prAptaH pramANe parame sthitaH || 10|| so.ayaM mayAbhyanuj~nAtastvayA cha pRRithivIpate | karotu svamabhiprAyaM mAsya vighnakaro bhava || 11|| eSha eva paro dharmo rAjarShINAM yudhiShThira | samare vA bhavenmRRityurvane vA vidhipUrvakam || 12|| pitrA tu tava rAjendra pANDunA pRRithivIkShitA | shiShyabhUtena rAjAyaM guruvatparyupAsitaH || 13|| kratubhirdakShiNAvadbhirannaparvatashobhitaiH | mahadbhiriShTaM bhogAshcha bhuktAH putrAshcha pAlitAH || 14|| putrasa.nsthaM cha vipulaM rAjyaM viproShite tvayi | trayodashasamA bhuktaM dattaM cha vividhaM vasu || 15|| tvayA chAyaM naravyAghra gurushushrUShayA nRRipaH | ArAdhitaH sabhRRityena gAndhArI cha yashasvinI || 16|| anujAnIhi pitaraM samayo.asya tapovidhau | na manyurvidyate chAsya susUkShmo.api yudhiShThira || 17|| etAvaduktvA vachanamanuj~nApya cha pArthivam | tathAstviti cha tenoktaH kaunteyena yayau vanam || 18|| gate bhagavati vyAse rAjA pANDusutastataH | provAcha pitaraM vRRiddhaM mandaM mandamivAnataH || 19|| yadAha bhagavAnvyAso yachchApi bhavato matam | yadAha cha maheShvAsaH kRRipo vidura eva cha || 20|| yuyutsuH sa~njayashchaiva tatkartAsmyahama~njasA | sarve hyete.anumAnyA me kulasyAsya hitaiShiNaH || 21|| idaM tu yAche nRRipate tvAmahaM shirasA nataH | kriyatAM tAvadAhArastato gachChAshramaM prati || 22|| \hrule \medskip yudhiShThirAnushAsanam.h 9 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tato rAj~nAbhyanuj~nAto dhRRitarAShTraH pratApavAn | yayau svabhavanaM rAjA gAndhAryAnugatastadA || 1|| mandaprANagatirdhImAnkRRichChrAdiva samuddharan | padAtiH sa mahIpAlo jIrNo gajapatiryathA || 2|| tamanvagachChadviduro vidvAnsUtashcha sa~njayaH | sa chApi parameShvAsaH kRRipaH shAradvatastathA || 3|| sa pravishya gRRihaM rAjA kRRitapUrvAhNikakriyaH | tarpayitvA dvijashreShThAnAhAramakarottadA || 4|| gAndhArI chaiva dharmaj~nA kuntyA saha manasvinI | vadhUbhirupachAreNa pUjitAbhu~Nkta bhArata || 5|| kRRitAhAraM kRRitAhArAH sarve te vidurAdayaH | pANDavAshcha kurushreShThamupAtiShThanta taM nRRipam || 6|| tato.abravInmahArAja kuntIputramupahvare | niShaNNaM pANinA pRRiShThe sa.nspRRishannambikAsutaH || 7|| apramAdastvayA kAryaH sarvathA kurunandana | aShTA~Nge rAjashArdUla rAjye dharmapuraskRRite || 8|| tattu shakyaM yathA tAta rakShituM pANDunandana | rAjyaM dharmaM cha kaunteya vidvAnasi nibodha tat || 9|| vidyAvRRiddhAnsadaiva tvamupAsIthA yudhiShThira | shRRiNuyAste cha yadbrUyuH kuryAshchaivAvichArayan || 10|| prAtarutthAya tAnrAjanpUjayitvA yathAvidhi | kRRityakAle samutpanne pRRichChethAH kAryamAtmanaH || 11|| te tu saMmAnitA rAja.nstvayA rAjyahitArthinA | pravakShyanti hitaM tAta sarvaM kauravanandana || 12|| indriyANi cha sarvANi vAjivatparipAlaya | hitAya vai bhaviShyanti rakShitaM draviNaM yathA || 13|| amAtyAnupadhAtItAnpitRRipaitAmahA~nshuchIn | dAntAnkarmasu sarveShu mukhyAnmukhyeShu yojayeH || 14|| chArayethAshcha satataM chArairaviditaiH parAn | parIkShitairbahuvidhaM svarAShTreShu pareShu cha || 15|| puraM cha te suguptaM syAddRRiDhaprAkAratoraNam | aTTATTAlakasambAdhaM ShaTpathaM sarvatodisham || 16|| tasya dvArANi kAryANi paryAptAni bRRihanti cha | sarvataH suvibhaktAni yantrairArakShitAni cha || 17|| puruShairalamarthaj~nairviditaiH kulashIlataH | AtmA cha rakShyaH satataM bhojanAdiShu bhArata || 18|| vihArAhArakAleShu mAlyashayyAsaneShu cha | striyashcha te suguptAH syurvRRiddhairAptairadhiShThitAH || 19|| shIlavadbhiH kulInaishcha vidvadbhishcha yudhiShThira || 19|| mantriNashchaiva kurvIthA dvijAnvidyAvishAradAn | vinItA.nshcha kulInA.nshcha dharmArthakushalAnRRijUn || 20|| taiH sArdhaM mantrayethAstvaM nAtyarthaM bahubhiH saha | samastairapi cha vyastairvyapadeshena kenachit || 21|| susa.nvRRitaM mantragRRihaM sthalaM chAruhya mantrayeH | araNye niHshalAke vA na cha rAtrau katha~nchana || 22|| vAnarAH pakShiNashchaiva ye manuShyAnukAriNaH | sarve mantragRRihe varjyA ye chApi jaDapa~NgukAH || 23|| mantrabhede hi ye doShA bhavanti pRRithivIkShitAm | na te shakyAH samAdhAtuM katha~nchiditi me matiH || 24|| doShA.nshcha mantrabhedeShu brUyAstvaM mantrimaNDale | abhede cha guNAnrAjanpunaH punarari.ndama || 25|| paurajAnapadAnAM cha shauchAshauchaM yudhiShThira | yathA syAdviditaM rAja.nstathA kAryamari.ndama || 26|| \hrule \medskip 10 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| vyavahArAshcha te tAta nityamAptairadhiShThitAH | yojyAstuShTairhitai rAjannityaM chArairanuShThitAH || 1|| parimANaM viditvA cha daNDaM daNDyeShu bhArata | praNayeyuryathAnyAyaM puruShAste yudhiShThira || 2|| AdAnaruchayashchaiva paradArAbhimarshakAH | ugradaNDapradhAnAshcha mithyA vyAhAriNastathA || 3|| AkroShTArashcha lubdhAshcha hantAraH sAhasapriyAH | sabhAvihArabhettAro varNAnAM cha pradUShakAH || 4|| hiraNyadaNDyA vadhyAshcha kartavyA deshakAlataH || 4|| prAtareva hi pashyethA ye kuryurvyayakarma te | ala~NkAramatho bhojyamata UrdhvaM samAchareH || 5|| pashyethAshcha tato yodhAnsadA tvaM pariharShayan | dUtAnAM cha charANAM cha pradoShaste sadA bhavet || 6|| sadA chApararAtraM te bhavetkAryArthanirNaye | madhyarAtre vihAraste madhyAhne cha sadA bhavet || 7|| sarve tvAtyayikAH kAlAH kAryANAM bharatarShabha | tathaivAla~NkRRitaH kAle tiShThethA bhUridakShiNaH || 8|| chakravatkarmaNAM tAta paryAyo hyeSha nityashaH || 8|| koshasya sa~nchaye yatnaM kurvIthA nyAyataH sadA | dvividhasya mahArAja viparItaM vivarjayeH || 9|| chArairviditvA shatrU.nshcha ye te rAjyAntarAyiNaH | tAnAptaiH puruShairdUrAdghAtayethAH parasparam || 10|| karmadRRiShTyAtha bhRRityA.nstvaM varayethAH kurUdvaha | kArayethAshcha karmANi yuktAyuktairadhiShThitaiH || 11|| senApraNetA cha bhavettava tAta dRRiDhavrataH | shUraH kleshasahashchaiva priyashcha tava mAnavaH || 12|| sarve jAnapadAshchaiva tava karmANi pANDava | paurogavAshcha sabhyAshcha kuryurye vyavahAriNaH || 13|| svarandhraM pararandhraM cha sveShu chaiva pareShu cha | upalakShayitavyaM te nityameva yudhiShThira || 14|| deshAntarasthAshcha narA vikrAntAH sarvakarmasu | mAtrAbhiranurUpAbhiranugrAhyA hitAstvayA || 15|| guNArthinAM guNaH kAryo viduShAM te janAdhipa | avichAlyAshcha te te syuryathA merurmahAgiriH || 16|| \hrule \medskip 11 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| maNDalAni cha budhyethAH pareShAmAtmanastathA | udAsInaguNAnAM cha madhyamAnAM tathaiva cha || 1|| chaturNAM shatrujAtAnAM sarveShAmAtatAyinAm | mitraM chAmitramitraM cha boddhavyaM te.arikarshana || 2|| tathAmAtyA janapadA durgANi viShamANi cha | balAni cha kurushreShTha bhavantyeShAM yathechChakam || 3|| te cha dvAdasha kaunteya rAj~nAM vai vividhAtmakAH | mantripradhAnAshcha guNAH ShaShTirdvAdasha cha prabho || 4|| etanmaNDalamityAhurAchAryA nItikovidAH | atra ShADguNyamAyattaM yudhiShThira nibodha tat || 5|| vRRiddhikShayau cha vij~neyau sthAnaM cha kurunandana | dvisaptatyA mahAbAho tataH ShADguNyachAriNaH || 6|| yadA svapakSho balavAnparapakShastathAbalaH | vigRRihya shatrUnkaunteya yAyAtkShitipatistadA || 7|| yadA svapakSho.abalavA.nstadA sandhiM samAshrayet || 7|| dravyANAM sa~nchayashchaiva kartavyaH syAnmahA.nstathA | yadA samartho yAnAya nachireNaiva bhArata || 8|| tadA sarvaM vidheyaM syAtsthAnaM cha na vibhAjayet | bhUmiralpaphalA deyA viparItasya bhArata || 9|| hiraNyaM kupyabhUyiShThaM mitraM kShINamakoshavat | viparItAnna gRRihNIyAtsvayaM sandhivishAradaH || 10|| sandhyarthaM rAjaputraM cha lipsethA bharatarShabha | viparItastu te.adeyaH putra kasyA~nchidApadi || 11|| tasya pramokShe yatnaM cha kuryAH sopAyamantravit || 11|| prakRRitInAM cha kaunteya rAjA dInAM vibhAvayet | krameNa yugapaddva.ndvaM vyasanAnAM balAbalam || 12|| pIDanaM stambhanaM chaiva koshabha~Ngastathaiva cha | kAryaM yatnena shatrUNAM svarAShTraM rakShatA svayam || 13|| na cha hi.nsyo.abhyupagataH sAmanto vRRiddhimichChatA | kaunteya taM na hi.nseta yo mahIM vijigIShate || 14|| gaNAnAM bhedane yogaM gachChethAH saha mantribhiH | sAdhusa~NgrahaNAchchaiva pApanigrahaNAttathA || 15|| durbalAshchApi satataM nAvaShTabhyA balIyasA | tiShThethA rAjashArdUla vaitasIM vRRittimAsthitaH || 16|| yadyevamabhiyAyAchcha durbalaM balavAnnRRipaH | sAmAdibhirupAyaistaM krameNa vinivartayet || 17|| ashaknuva.nstu yuddhAya niShpatetsaha mantribhiH | koshena paurairdaNDena ye chAnye priyakAriNaH || 18|| asambhave tu sarvasya yathAmukhyena niShpatet | krameNAnena mokShaH syAchCharIramapi kevalam || 19|| \hrule \medskip 12 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| sandhivigrahamapyatra pashyethA rAjasattama | dviyoniM trividhopAyaM bahukalpaM yudhiShThira || 1|| rAjendra paryupAsIthAshChittvA dvaividhyamAtmanaH | tuShTapuShTabalaH shatrurAtmavAniti cha smaret || 2|| paryupAsanakAle tu viparItaM vidhIyate | AmardakAle rAjendra vyapasarpastato varaH || 3|| vyasanaM bhedanaM chaiva shatrUNAM kArayettataH | karshanaM bhIShaNaM chaiva yuddhe chApi bahukShayam || 4|| prayAsyamAno nRRipatistrividhaM parichintayet | Atmanashchaiva shatroshcha shaktiM shAstravishAradaH || 5|| utsAhaprabhushaktibhyAM mantrashaktyA cha bhArata | upapanno naro yAyAdviparItamato.anyathA || 6|| AdadIta balaM rAjA maulaM mitrabalaM tathA | aTavIbalaM bhRRitaM chaiva tathA shreNIbalaM cha yat || 7|| tatra mitrabalaM rAjanmaulena na vishiShyate | shreNIbalaM bhRRitaM chaiva tulya eveti me matiH || 8|| tathA chArabalaM chaiva parasparasamaM nRRipa | vij~neyaM balakAleShu rAj~nA kAla upasthite || 9|| ApadashchApi boddhavyA bahurUpA narAdhipa | bhavanti rAj~nAM kauravya yAstAH pRRithagataH shRRiNu || 10|| vikalpA bahavo rAjannApadAM pANDunandana | sAmAdibhirupanyasya shamayettAnnRRipaH sadA || 11|| yAtrAM yAyAdbalairyukto rAjA ShaDbhiH parantapa | sa.nyukto deshakAlAbhyAM balairAtmaguNaistathA || 12|| tuShTapuShTabalo yAyAdrAjA vRRiddhyudaye rataH | AhUtashchApyatho yAyAdanRRitAvapi pArthivaH || 13|| sthUNAshmAnaM vAjirathapradhAnAM; dhvajadrumaiH sa.nvRRitakUlarodhasam | padAtinAgairbahukardamAM nadIM; sapatnanAshe nRRipatiH prayAyAt || 14|| athopapattyA shakaTaM padmaM vajraM cha bhArata | ushanA veda yachChAstraM tatraitadvihitaM vibho || 15|| sAdayitvA parabalaM kRRitvA cha balaharShaNam | svabhUmau yojayedyuddhaM parabhUmau tathaiva cha || 16|| labdhaM prashamayedrAjA nikShipeddhanino narAn | j~nAtvA svaviShayaM taM cha sAmAdibhirupakramet || 17|| sarvathaiva mahArAja sharIraM dhArayediha | pretyeha chaiva kartavyamAtmaniHshreyasaM param || 18|| evaM kurva~nshubhA vAcho loke.asmi~nshRRiNute nRRipaH | pretya svargaM tathApnoti prajA dharmeNa pAlayan || 19|| evaM tvayA kurushreShTha vartitavyaM prajAhitam | ubhayorlokayostAta prAptaye nityameva cha || 20|| bhIShmeNa pUrvamukto.asi kRRiShNena vidureNa cha | mayApyavashyaM vaktavyaM prItyA te nRRipasattama || 21|| etatsarvaM yathAnyAyaM kurvIthA bhUridakShiNa | priyastathA prajAnAM tvaM svarge sukhamavApsyasi || 22|| ashvamedhasahasreNa yo yajetpRRithivIpatiH | pAlayedvApi dharmeNa prajAstulyaM phalaM labhet || 23|| \hrule \medskip dhRRitarAShTravAkyam.h 13 \medskip yudhiShThira uvAcha|| evametatkariShyAmi yathAttha pRRithivIpate | bhUyashchaivAnushAsyo.ahaM bhavatA pArthivarShabha || 1|| bhIShme svargamanuprApte gate cha madhusUdane | vidure sa~njaye chaiva ko.anyo mAM vaktumarhati || 2|| yattu mAmanushAstIha bhavAnadya hite sthitaH | kartAsmyetanmahIpAla nirvRRito bhava bhArata || 3|| vaishampAyana uvAcha|| evamuktaH sa rAjarShirdharmarAjena dhImatA | kaunteyaM samanuj~nAtumiyeSha bharatarShabha || 4|| putra vishramyatAM tAvanmamApi balavA~nshramaH | ityuktvA prAvishadrAjA gAndhAryA bhavanaM tadA || 5|| tamAsanagataM devI gAndhArI dharmachAriNI | uvAcha kAle kAlaj~nA prajApatisamaM patim || 6|| anuj~nAtaH svayaM tena vyAsenApi maharShiNA | yudhiShThirasyAnumate kadAraNyaM gamiShyasi || 7|| dhRRitarAShTra uvAcha|| gAndhAryahamanuj~nAtaH svayaM pitrA mahAtmanA | yudhiShThirasyAnumate gantAsmi nachirAdvanam || 8|| ahaM hi nAma sarveShAM teShAM durdyUtadevinAm | putrANAM dAtumichChAmi pretyabhAvAnugaM vasu || 9|| sarvaprakRRitisAMnidhyaM kArayitvA svaveshmani || 9|| vaishampAyana uvAcha|| ityuktvA dharmarAjAya preShayAmAsa pArthivaH | sa cha tadvachanAtsarvaM samAninye mahIpatiH || 10|| tato niShkramya nRRipatistasmAdantaHpurAttadA | sarvaM suhRRijjanaM chaiva sarvAshcha prakRRitIstathA || 11|| samavetA.nshcha tAnsarvAnpaurajAnapadAnatha || 11|| brAhmaNA.nshcha mahIpAlAnnAnAdeshasamAgatAn | tataH prAha mahAtejA dhRRitarAShTro mahIpatiH || 12|| shRRiNvantyekAgramanaso brAhmaNAH kurujA~NgalAH | kShatriyAshchaiva vaishyAshcha shUdrAshchaiva samAgatAH || 13|| bhavantaH kuravashchaiva bahukAlaM sahoShitAH | parasparasya suhRRidaH parasparahite ratAH || 14|| yadidAnImahaM brUyAmasminkAla upasthite | tathA bhavadbhiH kartavyamavichArya vacho mama || 15|| araNyagamane buddhirgAndhArIsahitasya me | vyAsasyAnumate rAj~nastathA kuntIsutasya cha || 16|| bhavanto.apyanujAnantu mA vo.anyA bhUdvichAraNA || 16|| asmAkaM bhavatAM chaiva yeyaM prItirhi shAshvatI | na chAnyeShvasti desheShu rAj~nAmiti matirmama || 17|| shrAnto.asmi vayasAnena tathA putravinAkRRitaH | upavAsakRRishashchAsmi gAndhArIsahito.anaghAH || 18|| yudhiShThiragate rAjye prAptashchAsmi sukhaM mahat | manye duryodhanaishvaryAdvishiShTamiti sattamAH || 19|| mama tvandhasya vRRiddhasya hataputrasya kA gatiH | RRite vanaM mahAbhAgAstanmAnuj~nAtumarhatha || 20|| tasya tadvachanaM shrutvA sarve te kurujA~NgalAH | bAShpasa.ndigdhayA vAchA rurudurbharatarShabha || 21|| tAnavibruvataH ki~nchidduHkhashokaparAyaNAn | punareva mahAtejA dhRRitarAShTro.abravIdidam || 22|| \hrule \medskip 14 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| shantanuH pAlayAmAsa yathAvatpRRithivImimAm | tathA vichitravIryashcha bhIShmeNa paripAlitaH || 1|| pAlayAmAsa vastAto viditaM vo nasa.nshayaH || 1|| yathA cha pANDurbhrAtA me dayito bhavatAmabhUt | sa chApi pAlayAmAsa yathAvattachcha vettha ha || 2|| mayA cha bhavatAM samyakChushrUShA yA kRRitAnaghAH | asamyagvA mahAbhAgAstatkShantavyamatandritaiH || 3|| yachcha duryodhanenedaM rAjyaM bhuktamakaNTakam | api tatra na vo mando durbuddhiraparAddhavAn || 4|| tasyAparAdhAddurbuddherabhimAnAnmahIkShitAm | vimardaH sumahAnAsIdanayAnmatkRRitAdatha || 5|| tanmayA sAdhu vApIdaM yadi vAsAdhu vai kRRitam | tadvo hRRidi na kartavyaM mAmanuj~nAtumarhatha || 6|| vRRiddho.ayaM hataputro.ayaM duHkhito.ayaM janAdhipaH | pUrvarAj~nAM cha putro.ayamiti kRRitvAnujAnata || 7|| iyaM cha kRRipaNA vRRiddhA hataputrA tapasvinI | gAndhArI putrashokArtA tulyaM yAchati vo mayA || 8|| hataputrAvimau vRRiddhau viditvA duHkhitau tathA | anujAnIta bhadraM vo vrajAvaH sharaNaM cha vaH || 9|| ayaM cha kauravo rAjA kuntIputro yudhiShThiraH | sarvairbhavadbhirdraShTavyaH sameShu viShameShu cha || 10|| na jAtu viShamaM chaiva gamiShyati kadAchana || 10|| chatvAraH sachivA yasya bhrAtaro vipulaujasaH | lokapAlopamA hyete sarve dharmArthadarshinaH || 11|| brahmeva bhagavAneSha sarvabhUtajagatpatiH | yudhiShThiro mahAtejA bhavataH pAlayiShyati || 12|| avashyameva vaktavyamiti kRRitvA bravImi vaH | eSha nyAso mayA dattaH sarveShAM vo yudhiShThiraH || 13|| bhavanto.asya cha vIrasya nyAsabhUtA mayA kRRitAH || 13|| yadyeva taiH kRRitaM ki~nchidvyalIkaM vA sutairmama | yadyanyena madIyena tadanuj~nAtumarhatha || 14|| bhavadbhirhi na me manyuH kRRitapUrvaH katha~nchana | atyantagurubhaktAnAmeSho.a~njaliridaM namaH || 15|| teShAmasthirabuddhInAM lubdhAnAM kAmachAriNAm | kRRite yAchAmi vaH sarvAngAndhArIsahito.anaghAH || 16|| ityuktAstena te rAj~nA paurajAnapadA janAH | nochurbAShpakalAH ki~nchidvIkShAM chakruH parasparam || 17|| \hrule \medskip 15 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evamuktAstu te tena paurajAnapadA janAH | vRRiddhena rAj~nA kauravya naShTasa~nj~nA ivAbhavan || 1|| tUShNImbhUtA.nstatastA.nstu bAShpakaNThAnmahIpatiH | dhRRitarAShTro mahIpAlaH punarevAbhyabhAShata || 2|| vRRiddhaM mAM hataputraM cha dharmapatnyA sahAnayA | vilapantaM bahuvidhaM kRRipaNaM chaiva sattamAH || 3|| pitrA svayamanuj~nAtaM kRRiShNadvaipAyanena vai | vanavAsAya dharmaj~nA dharmaj~nena nRRipeNa cha || 4|| so.ahaM punaH punaryAche shirasAvanato.anaghAH | gAndhAryA sahitaM tanmAM samanuj~nAtumarhatha || 5|| shrutvA tu kururAjasya vAkyAni karuNAni te | ruruduH sarvato rAjansametAH kurujA~NgalAH || 6|| uttarIyaiH karaishchApi sa~nChAdya vadanAni te | ruruduH shokasantaptA muhUrtaM pitRRimAtRRivat || 7|| hRRidayaiH shUnyabhUtaiste dhRRitarAShTrapravAsajam | duHkhaM sandhArayantaH sma naShTasa~nj~nA ivAbhavan || 8|| te vinIya tamAyAsaM kururAjaviyogajam | shanaiH shanaistadAnyonyamabruvansvamatAnyuta || 9|| tataH sandhAya te sarve vAkyAnyatha samAsataH | ekasminbrAhmaNe rAjannAveshyochurnarAdhipam || 10|| tataH svacharaNe vRRiddhaH saMmato.arthavishAradaH | sAmbAkhyo bahvRRicho rAjanvaktuM samupachakrame || 11|| anumAnya mahArAjaM tatsadaH samprabhAShya cha | vipraH pragalbho medhAvI sa rAjAnamuvAcha ha || 12|| rAjanvAkyaM janasyAsya mayi sarvaM samarpitam | vakShyAmi tadahaM vIra tajjuShasva narAdhipa || 13|| yathA vadasi rAjendra sarvametattathA vibho | nAtra mithyA vachaH ki~nchitsuhRRittvaM naH parasparam || 14|| na jAtvasya tu va.nshasya rAj~nAM kashchitkadAchana | rAjAsIdyaH prajApAlaH prajAnAmapriyo bhavet || 15|| pitRRivadbhrAtRRivachchaiva bhavantaH pAlayanti naH | na cha duryodhanaH ki~nchidayuktaM kRRitavAnnRRipa || 16|| yathA bravIti dharmaj~no muniH satyavatIsutaH | tathA kuru mahArAja sa hi naH paramo guruH || 17|| tyaktA vayaM tu bhavatA duHkhashokaparAyaNAH | bhaviShyAmashchiraM rAjanbhavadguNashatairhRRitAH || 18|| yathA shantanunA guptA rAj~nA chitrA~Ngadena cha | bhIShmavIryopagUDhena pitrA cha tava pArthiva || 19|| bhavadbuddhiyujA chaiva pANDunA pRRithivIkShitA | tathA duryodhanenApi rAj~nA suparipAlitAH || 20|| na svalpamapi putraste vyalIkaM kRRitavAnnRRipa | pitarIva suvishvastAstasminnapi narAdhipe || 21|| vayamAsma yathA samyagbhavato viditaM tathA || 21|| tathA varShasahasrAya kuntIputreNa dhImatA | pAlyamAnA dhRRitimatA sukhaM vindAmahe nRRipa || 22|| rAjarShINAM purANAnAM bhavatAM va.nshadhAriNAm | kurusa.nvaraNAdInAM bharatasya cha dhImataH || 23|| vRRittaM samanuyAtyeSha dharmAtmA bhUridakShiNaH | nAtra vAchyaM mahArAja susUkShmamapi vidyate || 24|| uShitAH sma sukhaM nityaM bhavatA paripAlitAH | susUkShmaM cha vyalIkaM te saputrasya na vidyate || 25|| yattu j~nAtivimarde.asminnAttha duryodhanaM prati | bhavantamanuneShyAmi tatrApi kurunandana || 26|| \hrule \medskip 16 \medskip brAhmaNa uvAcha|| na tadduryodhanakRRitaM na cha tadbhavatA kRRitam | na karNasaubalAbhyAM cha kuravo yatkShayaM gatAH || 1|| daivaM tattu vijAnImo yanna shakyaM prabAdhitum | daivaM puruShakAreNa na shakyamativartitum || 2|| akShauhiNyo mahArAja dashAShTau cha samAgatAH | aShTAdashAhena hatA dashabhiryodhapu~NgavaiH || 3|| bhIShmadroNakRRipAdyaishcha karNena cha mahAtmanA | yuyudhAnena vIreNa dhRRiShTadyumnena chaiva ha || 4|| chaturbhiH pANDuputraishcha bhImArjunayamairnRRipa | janakShayo.ayaM nRRipate kRRito daivabalAtkRRitaiH || 5|| avashyameva sa~NgrAme kShatriyeNa visheShataH | kartavyaM nidhanaM loke shastreNa kShatrabandhunA || 6|| tairiyaM puruShavyAghrairvidyAbAhubalAnvitaiH | pRRithivI nihatA sarvA sahayA sarathadvipA || 7|| na sa rAjAparAdhnoti putrastava mahAmanAH | na bhavAnna cha te bhRRityA na karNo na cha saubalaH || 8|| yadvinaShTAH kurushreShThA rAjAnashcha sahasrashaH | sarvaM daivakRRitaM tadvai ko.atra kiM vaktumarhati || 9|| gururmato bhavAnasya kRRitsnasya jagataH prabhuH | dharmAtmAnamatastubhyamanujAnImahe sutam || 10|| labhatAM vIralokAnsa sasahAyo narAdhipaH | dvijAgryaiH samanuj~nAtastridive modatAM sukhI || 11|| prApsyate cha bhavAnpuNyaM dharme cha paramAM sthitim | veda puNyaM cha kArtsnyena samyagbharatasattama || 12|| dRRiShTApadAnAshchAsmAbhiH pANDavAH puruSharShabhAH | samarthAstridivasyApi pAlane kiM punaH kShiteH || 13|| anuvatsyanti chApImAH sameShu viShameShu cha | prajAH kurukulashreShTha pANDavA~nshIlabhUShaNAn || 14|| brahmadeyAgrahArA.nshcha parihArA.nshcha pArthiva | pUrvarAjAtisargA.nshcha pAlayatyeva pANDavaH || 15|| dIrghadarshI kRRitapraj~naH sadA vaishravaNo yathA | akShudrasachivashchAyaM kuntIputro mahAmanAH || 16|| apyamitre dayAvA.nshcha shuchishcha bharatarShabha | RRiju pashyati medhAvI putravatpAti naH sadA || 17|| vipriyaM cha janasyAsya sa.nsargAddharmajasya vai | na kariShyanti rAjarShe tathA bhImArjunAdayaH || 18|| mandA mRRiduShu kauravyAstIkShNeShvAshIviShopamAH | vIryavanto mahAtmAnaH paurANAM cha hite ratAH || 19|| na kuntI na cha pA~nchAlI na cholUpI na sAtvatI | asmi~njane kariShyanti pratikUlAni karhichit || 20|| bhavatkRRitamimaM snehaM yudhiShThiravivardhitam | na pRRiShThataH kariShyanti paurajAnapadA janAH || 21|| adharmiShThAnapi sataH kuntIputrA mahArathAH | mAnavAnpAlayiShyanti bhUtvA dharmaparAyaNAH || 22|| sa rAjanmAnasaM duHkhamapanIya yudhiShThirAt | kuru kAryANi dharmyANi namaste bharatarShabha || 23|| vaishampAyana uvAcha|| tasya tadvachanaM dharmyamanubandhaguNottaram | sAdhu sAdhviti sarvaH sa janaH pratigRRihItavAn || 24|| dhRRitarAShTrashcha tadvAkyamabhipUjya punaH punaH | visarjayAmAsa tadA sarvAstu prakRRitIH shanaiH || 25|| sa taiH sampUjito rAjA shivenAvekShitastadA | prA~njaliH pUjayAmAsa taM janaM bharatarShabha || 26|| tato vivesha bhuvanaM gAndhAryA sahito nRRipaH | vyuShTAyAM chaiva sharvaryAM yachchakAra nibodha tat || 27|| \hrule \medskip bhImasenavAkyam.h 17 \medskip vaishampAyana uvAcha|| vyuShitAyAM rajanyAM tu dhRRitarAShTro.ambikAsutaH | viduraM preShayAmAsa yudhiShThiraniveshanam || 1|| sa gatvA rAjavachanAduvAchAchyutamIshvaram | yudhiShThiraM mahAtejAH sarvabuddhimatAM varaH || 2|| dhRRitarAShTro mahArAja vanavAsAya dIkShitaH | gamiShyati vanaM rAjankArttikImAgatAmimAm || 3|| sa tvA kurukulashreShTha ki~nchidarthamabhIpsati | shrAddhamichChati dAtuM sa gA~Ngeyasya mahAtmanaH || 4|| droNasya somadattasya bAhlIkasya cha dhImataH | putrANAM chaiva sarveShAM ye chAsya suhRRido hatAH || 5|| yadi chAbhyanujAnIShe saindhavApasadasya cha || 5|| etachChrutvA tu vachanaM vidurasya yudhiShThiraH | hRRiShTaH sampUjayAmAsa guDAkeshashcha pANDavaH || 6|| na tu bhImo dRRiDhakrodhastadvacho jagRRihe tadA | vidurasya mahAtejA duryodhanakRRitaM smaran || 7|| abhiprAyaM viditvA tu bhImasenasya phalgunaH | kirITI ki~nchidAnamya bhImaM vachanamabravIt || 8|| bhIma rAjA pitA vRRiddho vanavAsAya dIkShitaH | dAtumichChati sarveShAM suhRRidAmaurdhvadehikam || 9|| bhavatA nirjitaM vittaM dAtumichChati kauravaH | bhIShmAdInAM mahAbAho tadanuj~nAtumarhasi || 10|| diShTyA tvadya mahAbAho dhRRitarAShTraH prayAchati | yAchito yaH purAsmAbhiH pashya kAlasya paryayam || 11|| yo.asau pRRithivyAH kRRitsnAyA bhartA bhUtvA narAdhipaH | parairvinihatApatyo vanaM gantumabhIpsati || 12|| mA te.anyatpuruShavyAghra dAnAdbhavatu darshanam | ayashasyamato.anyatsyAdadharmyaM cha mahAbhuja || 13|| rAjAnamupatiShThasva jyeShThaM bhrAtaramIshvaram | arhastvamasi dAtuM vai nAdAtuM bharatarShabha || 14|| evaM bruvANaM kaunteyaM dharmarAjo.abhyapUjayat || 14|| bhImasenastu sakrodhaH provAchedaM vachastadA | vayaM bhIShmasya kurmeha pretakAryANi phalguna || 15|| somadattasya nRRipaterbhUrishravasa eva cha | bAhlIkasya cha rAjarSherdroNasya cha mahAtmanaH || 16|| anyeShAM chaiva suhRRidAM kuntI karNAya dAsyati | shrAddhAni puruShavyAghra mAdAtkauravako nRRipaH || 17|| iti me vartate buddhirmA vo nandantu shatravaH | kaShTAtkaShTataraM yAntu sarve duryodhanAdayaH || 18|| yairiyaM pRRithivI sarvA ghAtitA kulapA.nsanaiH || 18|| kutastvamadya vismRRitya vairaM dvAdashavArShikam | aj~nAtavAsagamanaM draupadIshokavardhanam || 19|| kva tadA dhRRitarAShTrasya sneho.asmAsvabhavattadA || 19|| kRRiShNAjinopasa.nvIto hRRitAbharaNabhUShaNaH | sArdhaM pA~nchAlaputryA tvaM rAjAnamupajagmivAn || 20|| kva tadA droNabhIShmau tau somadatto.api vAbhavat || 20|| yatra trayodasha samA vane vanyena jIvasi | na tadA tvA pitA jyeShThaH pitRRitvenAbhivIkShate || 21|| kiM te tadvismRRitaM pArtha yadeSha kulapA.nsanaH | durvRRitto viduraM prAha dyUte kiM jitamityuta || 22|| tameva.nvAdinaM rAjA kuntIputro yudhiShThiraH | uvAcha bhrAtaraM dhImA~njoShamAsveti bhartsayan || 23|| \hrule \medskip arjunayudhiShThirayoH vAkye 18 \medskip arjuna uvAcha|| bhIma jyeShTho gururme tvaM nAto.anyadvaktumutsahe | dhRRitarAShTro hi rAjarShiH sarvathA mAnamarhati || 1|| na smarantyaparAddhAni smaranti sukRRitAni cha | asambhinnArthamaryAdAH sAdhavaH puruShottamAH || 2|| idaM madvachanAtkShattaH kauravaM brUhi pArthivam | yAvadichChati putrANAM dAtuM tAvaddadAmyaham || 3|| bhIShmAdInAM cha sarveShAM suhRRidAmupakAriNAm | mama koshAditi vibho mA bhUdbhImaH sudurmanAH || 4|| vaishampAyana uvAcha|| ityukte dharmarAjastamarjunaM pratyapUjayat | bhImasenaH kaTAkSheNa vIkShAM chakre dhana~njayam || 5|| tataH sa viduraM dhImAnvAkyamAha yudhiShThiraH | na bhImasene kopaM sa nRRipatiH kartumarhati || 6|| parikliShTo hi bhImo.ayaM himavRRiShTyAtapAdibhiH | duHkhairbahuvidhairdhImAnaraNye viditaM tava || 7|| kiM tu madvachanAdbrUhi rAjAnaM bharatarShabham | yadyadichChasi yAvachcha gRRihyatAM madgRRihAditi || 8|| yanmAtsaryamayaM bhImaH karoti bhRRishaduHkhitaH | na tanmanasi kartavyamiti vAchyaH sa pArthivaH || 9|| yanmamAsti dhanaM ki~nchidarjunasya cha veshmani | tasya svAmI mahArAja iti vAchyaH sa pArthivaH || 10|| dadAtu rAjA viprebhyo yatheShTaM kriyatAM vyayaH | putrANAM suhRRidAM chaiva gachChatvAnRRiNyamadya saH || 11|| idaM chApi sharIraM me tavAyattaM janAdhipa | dhanAni cheti viddhi tvaM kShattarnAstyatra sa.nshayaH || 12|| \hrule \medskip viduravAkyam.h 19 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evamuktastu rAj~nA sa viduro buddhisattamaH | dhRRitarAShTramupetyedaM vAkyamAha mahArthavat || 1|| ukto yudhiShThiro rAjA bhavadvachanamAditaH | sa cha sa.nshrutya vAkyaM te prashasha.nsa mahAdyutiH || 2|| bIbhatsushcha mahAtejA nivedayati te gRRihAn | vasu tasya gRRihe yachcha prANAnapi cha kevalAn || 3|| dharmarAjashcha putraste rAjyaM prANAndhanAni cha | anujAnAti rAjarShe yachchAnyadapi ki~nchana || 4|| bhImastu sarvaduHkhAni sa.nsmRRitya bahulAnyuta | kRRichChrAdiva mahAbAhuranumanye viniHshvasan || 5|| sa rAj~nA dharmashIlena bhrAtrA bIbhatsunA tathA | anunIto mahAbAhuH sauhRRide sthApito.api cha || 6|| na cha manyustvayA kArya iti tvAM prAha dharmarAT | sa.nsmRRitya bhImastadvairaM yadanyAyavadAcharet || 7|| evamprAyo hi dharmo.ayaM kShatriyANAM narAdhipa | yuddhe kShatriyadharme cha nirato.ayaM vRRikodaraH || 8|| vRRikodarakRRite chAhamarjunashcha punaH punaH | prasAdayAva nRRipate bhavAnprabhurihAsti yat || 9|| pradadAtu bhavAnvittaM yAvadichChasi pArthiva | tvamIshvaro no rAjyasya prANAnAM cheti bhArata || 10|| brahmadeyAgrahArA.nshcha putrANAM chaurdhvadehikam | ito ratnAni gAshchaiva dAsIdAsamajAvikam || 11|| AnayitvA kurushreShTho brAhmaNebhyaH prayachChatu | dInAndhakRRipaNebhyashcha tatra tatra nRRipAj~nayA || 12|| bahvannarasapAnADhyAH sabhA vidura kAraya | gavAM nipAnAnyanyachcha vividhaM puNyakarma yat || 13|| iti mAmabravIdrAjA pArthashchaiva dhana~njayaH | yadatrAnantaraM kAryaM tadbhavAnvaktumarhati || 14|| ityukto vidureNAtha dhRRitarAShTro.abhinandya tat | manashchakre mahAdAne kArttikyAM janamejaya || 15|| \hrule \medskip shrAddhayaj~naH 20 \medskip vaishampAyana uvAcha|| vidureNaivamuktastu dhRRitarAShTro janAdhipaH | prItimAnabhavadrAjA rAj~no jiShNoshcha karmaNA || 1|| tato.abhirUpAnbhIShmAya brAhmaNAnRRiShisattamAn | putrArthe suhRRidAM chaiva sa samIkShya sahasrashaH || 2|| kArayitvAnnapAnAni yAnAnyAchChAdanAni cha | suvarNamaNiratnAni dAsIdAsaparichChadAn || 3|| kambalAjinaratnAni grAmAnkShetrAnajAvikam | ala~NkArAngajAnashvAnkanyAshchaiva varastriyaH || 4|| AdishyAdishya viprebhyo dadau sa nRRipasattamaH || 4|| droNaM sa~NkIrtya bhIShmaM cha somadattaM cha bAhlikam | duryodhanaM cha rAjAnaM putrA.nshchaiva pRRithakpRRithak || 5|| jayadrathapurogA.nshcha suhRRidashchaiva sarvashaH || 5|| sa shrAddhayaj~no vavRRidhe bahugodhanadakShiNaH | anekadhanaratnaugho yudhiShThiramate tadA || 6|| anishaM yatra puruShA gaNakA lekhakAstathA | yudhiShThirasya vachanAttadApRRichChanti taM nRRipam || 7|| Aj~nApaya kimetebhyaH pradeyaM dIyatAmiti | tadupasthitamevAtra vachanAnte pradRRishyate || 8|| shate deye dashashataM sahasre chAyutaM tathA | dIyate vachanAdrAj~naH kuntIputrasya dhImataH || 9|| evaM sa vasudhArAbhirvarShamANo nRRipAmbudaH | tarpayAmAsa viprA.nstAnvarShanbhUmimivAmbudaH || 10|| tato.anantaramevAtra sarvavarNAnmahIpatiH | annapAnarasaughena plAvayAmAsa pArthivaH || 11|| savastraphenaratnaugho mRRida~NganinadasvanaH | gavAshvamakarAvarto nArIratnamahAkaraH || 12|| grAmAgrahArakulyADhyo maNihemajalArNavaH | jagatsamplAvayAmAsa dhRRitarAShTradayAmbudhiH || 13|| evaM sa putrapautrANAM pitR^INAmAtmanastathA | gAndhAryAshcha mahArAja pradadAvaurdhvadehikam || 14|| parishrAnto yadAsItsa dadaddAnAnyanekashaH | tato nirvartayAmAsa dAnayaj~naM kurUdvahaH || 15|| evaM sa rAjA kauravyashchakre dAnamahotsavam | naTanartakalAsyADhyaM bahvannarasadakShiNam || 16|| dashAhamevaM dAnAni dattvA rAjAmbikAsutaH | babhUva putrapautrANAmanRRiNo bharatarShabha || 17|| \hrule \medskip dhRRitarAShTrasya vanagamanam.h 21 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tataH prabhAte rAjA sa dhRRitarAShTro.ambikAsutaH | AhUya pANDavAnvIrAnvanavAsakRRitakShaNaH || 1|| gAndhArIsahito dhImAnabhinandya yathAvidhi | kArttikyAM kArayitveShTiM brAhmaNairvedapAragaiH || 2|| agnihotraM puraskRRitya valkalAjinasa.nvRRitaH | vadhUparivRRito rAjA niryayau bhavanAttataH || 3|| tataH striyaH kauravapANDavAnAM; yAshchApyanyAH kauravarAjava.nshyAH | tAsAM nAdaH prAdurAsIttadAnIM; vaichitravIrye nRRipatau prayAte || 4|| tato lAjaiH sumanobhishcha rAjA; vichitrAbhistadgRRihaM pUjayitvA | sa.nyojyArthairbhRRityajanaM cha sarvaM; tataH samutsRRijya yayau narendraH || 5|| tato rAjA prA~njalirvepamAno; yudhiShThiraH sasvanaM bAShpakaNThaH | vilapyochchairhA mahArAja sAdho; kva gantAsItyapatattAta bhUmau || 6|| tathArjunastIvraduHkhAbhitapto; muhurmuhurniHshvasanbhAratAgryaH | yudhiShThiraM maivamityevamuktvA; nigRRihyAthodIdharatsIdamAnaH || 7|| vRRikodaraH phalgunashchaiva vIrau; mAdrIputrau viduraH sa~njayashcha | vaishyAputraH sahito gautamena; dhaumyo viprAshchAnvayurbAShpakaNThAH || 8|| kuntI gAndhArIM baddhanetrAM vrajantIM; skandhAsaktaM hastamathodvahantI | rAjA gAndhAryAH skandhadeshe.avasajya; pANiM yayau dhRRitarAShTraH pratItaH || 9|| tathA kRRiShNA draupadI yAdavI cha; bAlApatyA chottarA kauravI cha | chitrA~NgadA yAshcha kAshchitstriyo.anyAH; sArdhaM rAj~nA prasthitAstA vadhUbhiH || 10|| tAsAM nAdo rudatInAM tadAsI;drAjanduHkhAtkurarINAmivochchaiH | tato niShpeturbrAhmaNakShatriyANAM; viTshUdrANAM chaiva nAryaH samantAt || 11|| tanniryANe duHkhitaH pauravargo; gajAhvaye.atIva babhUva rAjan | yathA pUrvaM gachChatAM pANDavAnAM; dyUte rAjankauravANAM sabhAyAm || 12|| yA nApashyachchandramA naiva sUryo; rAmAH kadAchidapi tasminnarendre | mahAvanaM gachChati kauravendre; shokenArtA rAjamArgaM prapeduH || 13|| \hrule \medskip kuntIvAkyam.h 22 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tataH prAsAdaharmyeShu vasudhAyAM cha pArthiva | strINAM cha puruShANAM cha sumahAnnisvano.abhavat || 1|| sa rAjA rAjamArgeNa nRRinArIsa~Nkulena cha | katha~nchinniryayau dhImAnvepamAnaH kRRitA~njaliH || 2|| sa vardhamAnadvAreNa niryayau gajasAhvayAt | visarjayAmAsa cha taM janaughaM sa muhurmuhuH || 3|| vanaM gantuM cha viduro rAj~nA saha kRRitakShaNaH | sa~njayashcha mahAmAtraH sUto gAvalgaNistathA || 4|| kRRipaM nivartayAmAsa yuyutsuM cha mahAratham | dhRRitarAShTro mahIpAlaH paridAya yudhiShThire || 5|| nivRRitte pauravarge tu rAjA sAntaHpurastadA | dhRRitarAShTrAbhyanuj~nAto nivartitumiyeSha saH || 6|| so.abravInmAtaraM kuntImupetya bharatarShabha | ahaM rAjAnamanviShye bhavatI vinivartatAm || 7|| vadhUparivRRitA rAj~ni nagaraM gantumarhasi | rAjA yAtveSha dharmAtmA tapase dhRRitanishchayaH || 8|| ityuktA dharmarAjena bAShpavyAkulalochanA | jagAdaivaM tadA kuntI gAndhArIM parigRRihya ha || 9|| sahadeve mahArAja mA pramAdaM kRRithAH kvachit | eSha mAmanurakto hi rAja.nstvAM chaiva nityadA || 10|| karNaM smarethAH satataM sa~NgrAmeShvapalAyinam | avakIrNo hi sa mayA vIro duShpraj~nayA tadA || 11|| AyasaM hRRidayaM nUnaM mandAyA mama putraka | yatsUryajamapashyantyAH shatadhA na vidIryate || 12|| eva~Ngate tu kiM shakyaM mayA kartumari.ndama | mama doSho.ayamatyarthaM khyApito yanna sUryajaH || 13|| tannimittaM mahAbAho dAnaM dadyAstvamuttamam || 13|| sadaiva bhrAtRRibhiH sArdhamagrajasyArimardana | draupadyAshcha priye nityaM sthAtavyamarikarshana || 14|| bhImasenArjunau chaiva nakulashcha kurUdvaha | samAdheyAstvayA vIra tvayyadya kuladhUrgatA || 15|| shvashrUshvashurayoH pAdA~nshushrUShantI vane tvaham | gAndhArIsahitA vatsye tApasI malapa~NkinI || 16|| evamuktaH sa dharmAtmA bhrAtRRibhiH sahito vashI | viShAdamagamattIvraM na cha ki~nchiduvAcha ha || 17|| sa muhUrtamiva dhyAtvA dharmaputro yudhiShThiraH | uvAcha mAtaraM dInashchintAshokaparAyaNaH || 18|| kimidaM te vyavasitaM naivaM tvaM vaktumarhasi | na tvAmabhyanujAnAmi prasAdaM kartumarhasi || 19|| vyarochayaH purA hyasmAnutsAhya priyadarshane | vidurAyA vachobhistvamasmAnna tyaktumarhasi || 20|| nihatya pRRithivIpAlAnrAjyaM prAptamidaM mayA | tava praj~nAmupashrutya vAsudevAnnararShabhAt || 21|| kva sA buddhiriyaM chAdya bhavatyA yA shrutA mayA | kShatradharme sthitiM hyuktvA tasyAshchalitumichChasi || 22|| asmAnutsRRijya rAjyaM cha snuShAM chemAM yashasvinIm | kathaM vatsyasi shUnyeShu vaneShvamba prasIda me || 23|| iti bAShpakalAM vAchaM kuntI putrasya shRRiNvatI | jagAmaivAshrupUrNAkShI bhImastAmidamabravIt || 24|| yadA rAjyamidaM kunti bhoktavyaM putranirjitam | prAptavyA rAjadharmAshcha tadeyaM te kuto matiH || 25|| kiM vayaM kAritAH pUrvaM bhavatyA pRRithivIkShayam | kasya hetoH parityajya vanaM gantumabhIpsasi || 26|| vanAchchApi kimAnItA bhavatyA bAlakA vayam | duHkhashokasamAviShTau mAdrIputrAvimau tathA || 27|| prasIda mAtarmA gAstvaM vanamadya yashasvini | shriyaM yaudhiShThirIM tAvadbhu~NkShva pArthabalArjitAm || 28|| iti sA nishchitaivAtha vanavAsakRRitakShaNA | lAlapyatAM bahuvidhaM putrANAM nAkarodvachaH || 29|| draupadI chAnvayAchChvashrUM viShaNNavadanA tadA | vanavAsAya gachChantIM rudatI bhadrayA saha || 30|| sA putrAnrudataH sarvAnmuhurmuhuravekShatI | jagAmaiva mahAprAj~nA vanAya kRRitanishchayA || 31|| anvayuH pANDavAstAM tu sabhRRityAntaHpurAstadA | tataH pramRRijya sAshrUNi putrAnvachanamabravIt || 32|| \hrule \medskip 23 \medskip kuntyuvAcha|| evametanmahAbAho yathA vadasi pANDava | kRRitamuddharShaNaM pUrvaM mayA vaH sIdatAM nRRipa || 1|| dyUtApahRRitarAjyAnAM patitAnAM sukhAdapi | j~nAtibhiH paribhUtAnAM kRRitamuddharShaNaM mayA || 2|| kathaM pANDorna nashyeta santatiH puruSharShabhAH | yashashcha vo na nashyeta iti choddharShaNaM kRRitam || 3|| yUyamindrasamAH sarve devatulyaparAkramAH | mA pareShAM mukhaprekShAH sthetyevaM tatkRRitaM mayA || 4|| kathaM dharmabhRRitAM shreShTho rAjA tvaM vAsavopamaH | punarvane na duHkhI syA iti choddharShaNaM kRRitam || 5|| nAgAyutasamaprANaH khyAtavikramapauruShaH | nAyaM bhImo.atyayaM gachChediti choddharShaNaM kRRitam || 6|| bhImasenAdavarajastathAyaM vAsavopamaH | vijayo nAvasIdeta iti choddharShaNaM kRRitam || 7|| nakulaH sahadevashcha tathemau guruvartinau | kShudhA kathaM na sIdetAmiti choddharShaNaM kRRitam || 8|| iyaM cha bRRihatI shyAmA shrImatyAyatalochanA | vRRithA sabhAtale kliShTA mA bhUditi cha tatkRRitam || 9|| prekShantyA me tadA hImAM vepantIM kadalImiva | strIdharmiNImanindyA~NgIM tathA dyUtaparAjitAm || 10|| duHshAsano yadA mauDhyAddAsIvatparyakarShata | tadaiva viditaM mahyaM parAbhUtamidaM kulam || 11|| viShaNNAH kuravashchaiva tadA me shvashurAdayaH | yadaiShA nAthamichChantI vyalapatkurarI yathA || 12|| keshapakShe parAmRRiShTA pApena hatabuddhinA | yadA duHshAsanenaiShA tadA muhyAmyahaM nRRipa || 13|| yuShmattejovivRRiddhyarthaM mayA hyuddharShaNaM kRRitam | tadAnIM vidurAvAkyairiti tadvitta putrakAH || 14|| kathaM na rAjava.nsho.ayaM nashyetprApya sutAnmama | pANDoriti mayA putra tasmAduddharShaNaM kRRitam || 15|| na tasya putraH pautrau vA kuta eva sa pArthiva | labhate sukRRitA.NllokAnyasmAdva.nshaH praNashyati || 16|| bhuktaM rAjyaphalaM putrA bharturme vipulaM purA | mahAdAnAni dattAni pItaH somo yathAvidhi || 17|| sAhaM nAtmaphalArthaM vai vAsudevamachUchudam | vidurAyAH pralApaistaiH plAvanArthaM tu tatkRRitam || 18|| nAhaM rAjyaphalaM putra kAmaye putranirjitam | patilokAnahaM puNyAnkAmaye tapasA vibho || 19|| shvashrUshvashurayoH kRRitvA shushrUShAM vanavAsinoH | tapasA shoShayiShyAmi yudhiShThira kalevaram || 20|| nivartasva kurushreShTha bhImasenAdibhiH saha | dharme te dhIyatAM buddhirmanaste mahadastu cha || 21|| \hrule \medskip 24 \medskip vaishampAyana uvAcha|| kuntyAstu vachanaM shrutvA pANDavA rAjasattama | vrIDitAH saMnyavartanta pA~nchAlyA sahitAnaghAH || 1|| tataH shabdo mahAnAsItsarveShAmeva bhArata | antaHpurANAM rudatAM dRRiShTvA kuntIM tathAgatAm || 2|| pradakShiNamathAvRRitya rAjAnaM pANDavAstadA | abhivAdya nyavartanta pRRithAM tAmanivartya vai || 3|| tato.abravInmahArAjo dhRRitarAShTro.ambikAsutaH | gAndhArIM viduraM chaiva samAbhAShya nigRRihya cha || 4|| yudhiShThirasya jananI devI sAdhu nivartyatAm | yathA yudhiShThiraH prAha tatsarvaM satyameva hi || 5|| putraishvaryaM mahadidamapAsya cha mahAphalam | kA nu gachChedvanaM durgaM putrAnutsRRijya mUDhavat || 6|| rAjyasthayA tapastaptaM dAnaM dattaM vrataM kRRitam | anayA shakyamadyeha shrUyatAM cha vacho mama || 7|| gAndhAri parituShTo.asmi vadhvAH shushrUShaNena vai | tasmAttvamenAM dharmaj~ne samanuj~nAtumarhasi || 8|| ityuktA saubaleyI tu rAj~nA kuntImuvAcha ha | tatsarvaM rAjavachanaM svaM cha vAkyaM visheShavat || 9|| na cha sA vanavAsAya devIM kRRitamatiM tadA | shaknotyupAvartayituM kuntIM dharmaparAM satIm || 10|| tasyAstu taM sthiraM j~nAtvA vyavasAyaM kurustriyaH | nivRRittA.nshcha kurushreShThAndRRiShTvA prarurudustadA || 11|| upAvRRitteShu pArtheShu sarveShvantaHpureShu cha | yayau rAjA mahAprAj~no dhRRitarAShTro vanaM tadA || 12|| pANDavA api dInAste duHkhashokaparAyaNAH | yAnaiH strIsahitAH sarve puraM pravivishustadA || 13|| tadahRRiShTamivAkUjaM gatotsavamivAbhavat | nagaraM hAstinapuraM sastrIvRRiddhakumArakam || 14|| sarve chAsannirutsAhAH pANDavA jAtamanyavaH | kuntyA hInAH suduHkhArtA vatsA iva vinAkRRitAH || 15|| dhRRitarAShTrastu tenAhnA gatvA sumahadantaram | tato bhAgIrathItIre nivAsamakarotprabhuH || 16|| prAduShkRRitA yathAnyAyamagnayo vedapAragaiH | vyarAjanta dvijashreShThaistatra tatra tapodhanaiH || 17|| prAduShkRRitAgnirabhavatsa cha vRRiddho narAdhipaH || 17|| sa rAjAgnInparyupAsya hutvA cha vidhivattadA | sandhyAgataM sahasrA.nshumupAtiShThata bhArata || 18|| viduraH sa~njayashchaiva rAj~naH shayyAM kushaistataH | chakratuH kuruvIrasya gAndhAryAshchAvidUrataH || 19|| gAndhAryAH saMnikarShe tu niShasAda kusheShvatha | yudhiShThirasya jananI kuntI sAdhuvrate sthitA || 20|| teShAM sa.nshravaNe chApi niShedurvidurAdayaH | yAjakAshcha yathoddeshaM dvijA ye chAnuyAyinaH || 21|| prAdhItadvijamukhyA sA samprajvAlitapAvakA | babhUva teShAM rajanI brAhmIva prItivardhanI || 22|| tato rAtryAM vyatItAyAM kRRitapUrvAhNikakriyAH | hutvAgniM vidhivatsarve prayayuste yathAkramam || 23|| uda~NmukhA nirIkShanta upavAsaparAyaNAH || 23|| sa teShAmatiduHkho.abhUnnivAsaH prathame.ahani | shochatAM shochyamAnAnAM paurajAnapadairjanaiH || 24|| \hrule \medskip dhRRitarAShTrAdInAM vyAsAshramagamanam.h 25 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tato bhAgIrathItIre medhye puNyajanochite | nivAsamakarodrAjA vidurasya mate sthitaH || 1|| tatrainaM paryupAtiShThanbrAhmaNA rAShTravAsinaH | kShatraviTshUdrasa~NghAshcha bahavo bharatarShabha || 2|| sa taiH parivRRito rAjA kathAbhirabhinandya tAn | anujaj~ne sashiShyAnvai vidhivatpratipUjya cha || 3|| sAyAhne sa mahIpAlastato ga~NgAmupetya ha | chakAra vidhivachChauchaM gAndhArI cha yashasvinI || 4|| tathaivAnye pRRithaksarve tIrtheShvAplutya bhArata | chakruH sarvAH kriyAstatra puruShA vidurAdayaH || 5|| kRRitashauchaM tato vRRiddhaM shvashuraM kuntibhojajA | gAndhArIM cha pRRithA rAjanga~NgAtIramupAnayat || 6|| rAj~nastu yAjakaistatra kRRito vedIparistaraH | juhAva tatra vahniM sa nRRipatiH satyasa~NgaraH || 7|| tato bhAgIrathItIrAtkurukShetraM jagAma saH | sAnugo nRRipatirvidvAnniyataH sa.nyatendriyaH || 8|| tatrAshramapadaM dhImAnabhigamya sa pArthivaH | AsasAdAtha rAjarShiH shatayUpaM manIShiNam || 9|| sa hi rAjA mahAnAsItkekayeShu parantapaH | sa putraM manujaishvarye niveshya vanamAvishat || 10|| tenAsau sahito rAjA yayau vyAsAshramaM tadA | tatrainaM vidhivadrAjanpratyagRRihNAtkurUdvaham || 11|| sa dIkShAM tatra samprApya rAjA kauravanandanaH | shatayUpAshrame tasminnivAsamakarottadA || 12|| tasmai sarvaM vidhiM rAjanrAjAchakhyau mahAmatiH | AraNyakaM mahArAja vyAsasyAnumate tadA || 13|| evaM sa tapasA rAjA dhRRitarAShTro mahAmanAH | yojayAmAsa chAtmAnaM tA.nshchApyanucharA.nstadA || 14|| tathaiva devI gAndhArI valkalAjinavAsinI | kuntyA saha mahArAja samAnavratachAriNI || 15|| karmaNA manasA vAchA chakShuShA chApi te nRRipa | saMniyamyendriyagrAmamAsthitAH paramaM tapaH || 16|| tvagasthibhUtaH parishuShkamA.nso; jaTAjinI valkalasa.nvRRitA~NgaH | sa pArthivastatra tapashchachAra; maharShivattIvramapetadoShaH || 17|| kShattA cha dharmArthavidagryabuddhiH; sasa~njayastaM nRRipatiM sadAram | upAcharadghoratapo jitAtmA; tadA kRRisho valkalachIravAsAH || 18|| \hrule \medskip 26 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tatastasminmunishreShThA rAjAnaM draShTumabhyayuH | nAradaH parvatashchaiva devalashcha mahAtapAH || 1|| dvaipAyanaH sashiShyashcha siddhAshchAnye manIShiNaH | shatayUpashcha rAjarShirvRRiddhaH paramadhArmikaH || 2|| teShAM kuntI mahArAja pUjAM chakre yathAvidhi | te chApi tutuShustasyAstApasAH paricharyayA || 3|| tatra dharmyAH kathAstAta chakruste paramarShayaH | ramayanto mahAtmAnaM dhRRitarAShTraM janAdhipam || 4|| kathAntare tu kasmi.nshchiddevarShirnAradastadA | kathAmimAmakathayatsarvapratyakShadarshivAn || 5|| purA prajApatisamo rAjAsIdakutobhayaH | sahasrachitya ityuktaH shatayUpapitAmahaH || 6|| sa putre rAjyamAsajya jyeShThe paramadhArmike | sahasrachityo dharmAtmA pravivesha vanaM nRRipaH || 7|| sa gatvA tapasaH pAraM dIptasya sa narAdhipaH | pura.ndarasya sa.nsthAnaM pratipede mahAmanAH || 8|| dRRiShTapUrvaH sa bahusho rAjansampatatA mayA | mahendrasadane rAjA tapasA dagdhakilbiShaH || 9|| tathA shailAlayo rAjA bhagadattapitAmahaH | tapobalenaiva nRRipo mahendrasadanaM gataH || 10|| tathA pRRiShadhro nAmAsIdrAjA vajradharopamaH | sa chApi tapasA lebhe nAkapRRiShThamito nRRipaH || 11|| asminnaraNye nRRipate mAndhAturapi chAtmajaH | purukutso nRRipaH siddhiM mahatIM samavAptavAn || 12|| bhAryA samabhavadyasya narmadA saritAM varA | so.asminnaraNye nRRipatistapastaptvA divaM gataH || 13|| shashalomA cha nAmAsIdrAjA paramadhArmikaH | sa chApyasminvane taptvA tapo divamavAptavAn || 14|| dvaipAyanaprasAdAchcha tvamapIdaM tapovanam | rAjannavApya duShprApAM siddhimagryAM gamiShyasi || 15|| tvaM chApi rAjashArdUla tapaso.ante shriyA vRRitaH | gAndhArIsahito gantA gatiM teShAM mahAtmanAm || 16|| pANDuH smarati nityaM cha balahantuH samIpataH | tvAM sadaiva mahIpAla sa tvAM shreyasi yokShyati || 17|| tava shushrUShayA chaiva gAndhAryAshcha yashasvinI | bhartuH salokatAM kuntI gamiShyati vadhUstava || 18|| yudhiShThirasya jananI sa hi dharmaH sanAtanaH | vayametatprapashyAmo nRRipate divyachakShuShA || 19|| pravekShyati mahAtmAnaM vidurashcha yudhiShThiram | sa~njayastvadanudhyAnAtpUtaH svargamavApsyati || 20|| etachChrutvA kauravendro mahAtmA; sahaiva patnyA prItimAnpratyagRRihNAt | vidvAnvAkyaM nAradasya prashasya; chakre pUjAM chAtulAM nAradAya || 21|| tathA sarve nAradaM viprasa~NghAH; sampUjayAmAsuratIva rAjan | rAj~naH prItyA dhRRitarAShTrasya te vai; punaH punaH samahRRiShTAstadAnIm || 22|| \hrule \medskip shatayUpaprashnaH 27 \medskip vaishampAyana uvAcha|| nAradasya tu tadvAkyaM prashasha.nsurdvijottamAH | shatayUpastu rAjarShirnAradaM vAkyamabravIt || 1|| aho bhagavatA shraddhA kururAjasya vardhitA | sarvasya cha janasyAsya mama chaiva mahAdyute || 2|| asti kAchidvivakShA tu mama tAM gadataH shRRiNu | dhRRitarAShTraM prati nRRipaM devarShe lokapUjita || 3|| sarvavRRittAntatattvaj~no bhavAndivyena chakShuShA | yuktaH pashyasi devarShe gatIrvai vividhA nRRiNAm || 4|| uktavAnnRRipatInAM tvaM mahendrasya salokatAm | na tvasya nRRipaterlokAH kathitAste mahAmune || 5|| sthAnamasya kShitipateH shrotumichChAmyahaM vibho | tvattaH kIdRRikkadA veti tanmamAchakShva pRRichChataH || 6|| ityukto nAradastena vAkyaM sarvamanonugam | vyAjahAra satAM madhye divyadarshI mahAtapAH || 7|| yadRRichChayA shakrasado gatvA shakraM shachIpatim | dRRiShTavAnasmi rAjarShe tatra pANDuM narAdhipam || 8|| tatreyaM dhRRitarAShTrasya kathA samabhavannRRipa | tapaso dushcharasyAsya yadayaM tapyate nRRipaH || 9|| tatrAhamidamashrauShaM shakrasya vadato nRRipa | varShANi trINi shiShTAni rAj~no.asya paramAyuShaH || 10|| tataH kuberabhavanaM gAndhArIsahito nRRipaH | vihartA dhRRitarAShTro.ayaM rAjarAjAbhipUjitaH || 11|| kAmagena vimAnena divyAbharaNabhUShitaH | RRiShiputro mahAbhAgastapasA dagdhakilbiShaH || 12|| sa~nchariShyati lokA.nshcha devagandharvarakShasAm | svachChandeneti dharmAtmA yanmAM tvaM paripRRichChasi || 13|| devaguhyamidaM prItyA mayA vaH kathitaM mahat | bhavanto hi shrutadhanAstapasA dagdhakilbiShAH || 14|| iti te tasya tachChrutvA devarShermadhuraM vachaH | sarve sumanasaH prItA babhUvuH sa cha pArthivaH || 15|| evaM kathAbhiranvAsya dhRRitarAShTraM manIShiNaH | viprajagmuryathAkAmaM te siddhagatimAsthitAH || 16|| \hrule \medskip pANDavashokaH 28 \medskip vaishampAyana uvAcha|| vanaM gate kauravendre duHkhashokasamAhatAH | babhUvuH pANDavA rAjanmAtRRishokena chArditAH || 1|| tathA paurajanaH sarvaH shochannAste janAdhipam | kurvANAshcha kathAstatra brAhmaNA nRRipatiM prati || 2|| kathaM nu rAjA vRRiddhaH sa vane vasati nirjane | gAndhArI cha mahAbhAgA sA cha kuntI pRRithA katham || 3|| sukhArhaH sa hi rAjarShirna sukhaM tanmahAvanam | kimavasthaH samAsAdya praj~nAchakShurhatAtmajaH || 4|| suduShkaraM kRRitavatI kuntI putrAnapashyatI | rAjyashriyaM parityajya vanavAsamarochayat || 5|| viduraH kimavasthashcha bhrAtuH shushrUShurAtmavAn | sa cha gAvalgaNirdhImAnbhartRRipiNDAnupAlakaH || 6|| AkumAraM cha paurAste chintAshokasamAhatAH | tatra tatra kathAshchakruH samAsAdya parasparam || 7|| pANDavAshchaiva te sarve bhRRishaM shokaparAyaNAH | shochanto mAtaraM vRRiddhAmUShurnAtichiraM pure || 8|| tathaiva pitaraM vRRiddhaM hataputraM janeshvaram | gAndhArIM cha mahAbhAgAM viduraM cha mahAmatim || 9|| naiShAM babhUva samprItistAnvichintayatAM tadA | na rAjye na cha nArIShu na vedAdhyayane tathA || 10|| paraM nirvedamagama.nshchintayanto narAdhipam | tachcha j~nAtivadhaM ghoraM sa.nsmarantaH punaH punaH || 11|| abhimanyoshcha bAlasya vinAshaM raNamUrdhani | karNasya cha mahAbAhoH sa~NgrAmeShvapalAyinaH || 12|| tathaiva draupadeyAnAmanyeShAM suhRRidAmapi | vadhaM sa.nsmRRitya te vIrA nAtipramanaso.abhavan || 13|| hatapravIrAM pRRithivIM hataratnAM cha bhArata | sadaiva chintayantaste na nidrAmupalebhire || 14|| draupadI hataputrA cha subhadrA chaiva bhAminI | nAtiprItiyute devyau tadAstAmaprahRRiShTavat || 15|| vairATyAstu sutaM dRRiShTvA pitaraM te parikShitam | dhArayanti sma te prANA.nstava pUrvapitAmahAH || 16|| \hrule \medskip pANDavAnAM dhRRitarAShTrAshramAbhigamanam.h 29 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evaM te puruShavyAghrAH pANDavA mAtRRinandanAH | smaranto mAtaraM vIrA babhUvurbhRRishaduHkhitAH || 1|| ye rAjakAryeShu purA vyAsaktA nityasho.abhavan | te rAjakAryANi tadA nAkArShuH sarvataH pure || 2|| AviShTA iva shokena nAbhyanandanta ki~nchana | sambhAShyamANA api te na ki~nchitpratyapUjayan || 3|| te sma vIrA durAdharShA gAmbhIrye sAgaropamAH | shokopahatavij~nAnA naShTasa~nj~nA ivAbhavan || 4|| anusmaranto jananIM tataste kurunandanAH | kathaM nu vRRiddhamithunaM vahatyadya pRRithA kRRishA || 5|| kathaM cha sa mahIpAlo hataputro nirAshrayaH | patnyA saha vasatyeko vane shvApadasevite || 6|| sA cha devI mahAbhAgA gAndhArI hatabAndhavA | patimandhaM kathaM vRRiddhamanveti vijane vane || 7|| evaM teShAM kathayatAmautsukyamabhavattadA | gamane chAbhavadbuddhirdhRRitarAShTradidRRikShayA || 8|| sahadevastu rAjAnaM praNipatyedamabravIt | aho me bhavato dRRiShTaM hRRidayaM gamanaM prati || 9|| na hi tvA gauraveNAhamashakaM vaktumAtmanA | gamanaM prati rAjendra tadidaM samupasthitam || 10|| diShTyA drakShyAmi tAM kuntIM vartayantIM tapasvinIm | jaTilAM tApasIM vRRiddhAM kushakAshaparikShatAm || 11|| prAsAdaharmyasa.nvRRiddhAmatyantasukhabhAginIm | kadA nu jananIM shrAntAM drakShyAmi bhRRishaduHkhitAm || 12|| anityAH khalu martyAnAM gatayo bharatarShabha | kuntI rAjasutA yatra vasatyasukhinI vane || 13|| sahadevavachaH shrutvA draupadI yoShitAM varA | uvAcha devI rAjAnamabhipUjyAbhinandya cha || 14|| kadA drakShyAmi tAM devIM yadi jIvati sA pRRithA | jIvantyA hyadya naH prItirbhaviShyati narAdhipa || 15|| eShA te.astu matirnityaM dharme te ramatAM manaH | yo.adya tvamasmAnrAjendra shreyasA yojayiShyasi || 16|| agrapAdasthitaM chemaM viddhi rAjanvadhUjanam | kA~NkShantaM darshanaM kuntyA gAndhAryAH shvashurasya cha || 17|| ityuktaH sa nRRipo devyA pA~nchAlyA bharatarShabha | senAdhyakShAnsamAnAyya sarvAnidamathAbravIt || 18|| niryAtayata me senAM prabhUtarathaku~njarAm | drakShyAmi vanasa.nsthaM cha dhRRitarAShTraM mahIpatim || 19|| stryadhyakShA.nshchAbravIdrAjA yAnAni vividhAni me | sajjIkriyantAM sarvANi shibikAshcha sahasrashaH || 20|| shakaTApaNaveshAshcha koshashilpina eva cha | niryAntu koshapAlAshcha kurukShetrAshramaM prati || 21|| yashcha paurajanaH kashchiddraShTumichChati pArthivam | anAvRRitaH suvihitaH sa cha yAtu surakShitaH || 22|| sUdAH paurogavAshchaiva sarvaM chaiva mahAnasam | vividhaM bhakShyabhojyaM cha shakaTairuhyatAM mama || 23|| prayANaM ghuShyatAM chaiva shvobhUta iti mA chiram | kriyantAM pathi chApyadya veshmAni vividhAni cha || 24|| evamAj~nApya rAjA sa bhrAtRRibhiH saha pANDavaH | shvobhUte niryayau rAjA sastrIbAlapuraskRRitaH || 25|| sa bahirdivasAnevaM janaughaM paripAlayan | nyavasannRRipatiH pa~ncha tato.agachChadvanaM prati || 26|| \hrule \medskip 30 \medskip vaishampAyana uvAcha|| Aj~nApayAmAsa tataH senAM bharatasattamaH | arjunapramukhairguptAM lokapAlopamairnaraiH || 1|| yogo yoga iti prItyA tataH shabdo mahAnabhUt | kroshatAM sAdinAM tatra yujyatAM yujyatAmiti || 2|| kechidyAnairnarA jagmuH kechidashvairmanojavaiH | rathaishcha nagarAkAraiH pradIptajvalanopamaiH || 3|| gajendraishcha tathaivAnye kechiduShTrairnarAdhipa | padAtinastathaivAnye nakharaprAsayodhinaH || 4|| paurajAnapadAshchaiva yAnairbahuvidhaistathA | anvayuH kururAjAnaM dhRRitarAShTradidRRikShayA || 5|| sa chApi rAjavachanAdAchAryo gautamaH kRRipaH | senAmAdAya senAnI prayayAvAshramaM prati || 6|| tato dvijairvRRitaH shrImAnkururAjo yudhiShThiraH | sa.nstUyamAno bahubhiH sUtamAgadhabandibhiH || 7|| pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani | rathAnIkena mahatA niryayau kurunandanaH || 8|| gajaishchAchalasa~NkAshairbhImakarmA vRRikodaraH | sajjayantrAyudhopetaiH prayayau mArutAtmajaH || 9|| mAdrIputrAvapi tathA hayArohaiH susa.nvRRitau | jagmatuH prItijananau saMnaddhakavachadhvajau || 10|| arjunashcha mahAtejA rathenAdityavarchasA | vashI shvetairhayairdivyairyuktenAnvagamannRRipam || 11|| draupadIpramukhAshchApi strIsa~NghAH shibikAgatAH | stryadhyakShayuktAH prayayurvisRRijanto.amitaM vasu || 12|| samRRiddhanaranAgAshvaM veNuvINAninAditam | shushubhe pANDavaM sainyaM tattadA bharatarShabha || 13|| nadItIreShu ramyeShu saratsu cha vishAM pate | vAsAnkRRitvA krameNAtha jagmuste kurupu~NgavAH || 14|| yuyutsushcha mahAtejA dhaumyashchaiva purohitaH | yudhiShThirasya vachanAtpuraguptiM prachakratuH || 15|| tato yudhiShThiro rAjA kurukShetramavAtarat | krameNottIrya yamunAM nadIM paramapAvanIm || 16|| sa dadarshAshramaM dUrAdrAjarShestasya dhImataH | shatayUpasya kauravya dhRRitarAShTrasya chaiva ha || 17|| tataH pramuditaH sarvo janastadvanama~njasA | vivesha sumahAnAdairApUrya bharatarShabha || 18|| \hrule \medskip 31 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tataste pANDavA dUrAdavatIrya padAtayaH | abhijagmurnarapaterAshramaM vinayAnatAH || 1|| sa cha paurajanaH sarvo ye cha rAShTranivAsinaH | striyashcha kurumukhyAnAM padbhirevAnvayustadA || 2|| AshramaM te tato jagmurdhRRitarAShTrasya pANDavAH | shUnyaM mRRigagaNAkIrNaM kadalIvanashobhitam || 3|| tatastatra samAjagmustApasA vividhavratAH | pANDavAnAgatAndraShTuM kautUhalasamanvitAH || 4|| tAnapRRichChattato rAjA kvAsau kauravava.nshabhRRit | pitA jyeShTho gato.asmAkamiti bAShpapariplutaH || 5|| tamUchuste tato vAkyaM yamunAmavagAhitum | puShpANAmudakumbhasya chArthe gata iti prabho || 6|| tairAkhyAtena mArgeNa tataste prayayustadA | dadRRishushchAvidUre tAnsarvAnatha padAtayaH || 7|| tataste satvarA jagmuH piturdarshanakA~NkShiNaH | sahadevastu vegena prAdhAvadyena sA pRRithA || 8|| sasvanaM prarudandhImAnmAtuH pAdAvupaspRRishan | sA cha bAShpAvilamukhI pradadarsha priyaM sutam || 9|| bAhubhyAM sampariShvajya samunnAmya cha putrakam | gAndhAryAH kathayAmAsa sahadevamupasthitam || 10|| anantaraM cha rAjAnaM bhImasenamathArjunam | nakulaM cha pRRithA dRRiShTvA tvaramANopachakrame || 11|| sA hyagre.agachChata tayordampatyorhataputrayoH | karShantI tau tataste tAM dRRiShTvA saMnyapatanbhuvi || 12|| tAnrAjA svarayogena sparshena cha mahAmanAH | pratyabhij~nAya medhAvI samAshvAsayata prabhuH || 13|| tataste bAShpamutsRRijya gAndhArIsahitaM nRRipam | upatasthurmahAtmAno mAtaraM cha yathAvidhi || 14|| sarveShAM toyakalashA~njagRRihuste svayaM tadA | pANDavA labdhasa~nj~nAste mAtrA chAshvAsitAH punaH || 15|| tato nAryo nRRisiMhAnAM sa cha yodhajanastadA | paurajAnapadAshchaiva dadRRishustaM narAdhipam || 16|| nivedayAmAsa tadA janaM taM nAmagotrataH | yudhiShThiro narapatiH sa chainAnpratyapUjayat || 17|| sa taiH parivRRito mene harShabAShpAvilekShaNaH | rAjAtmAnaM gRRihagataM pureva gajasAhvaye || 18|| abhivAdito vadhUbhishcha kRRiShNAdyAbhiH sa pArthivaH | gAndhAryA sahito dhImAnkuntyA cha pratyanandata || 19|| tatashchAshramamAgachChatsiddhachAraNasevitam | didRRikShubhiH samAkIrNaM nabhastArAgaNairiva || 20|| \hrule \medskip pANDavavarNanam.h 32 \medskip vaishampAyana uvAcha|| sa taiH saha naravyAghrairbhrAtRRibhirbharatarShabha | rAjA ruchirapadmAkShairAsAM chakre tadAshrame || 1|| tApasaishcha mahAbhAgairnAnAdeshasamAgataiH | draShTuM kurupateH putrAnpANDavAnpRRithuvakShasaH || 2|| te.abruva~nj~nAtumichChAmaH katamo.atra yudhiShThiraH | bhImArjunayamAshchaiva draupadI cha yashasvinI || 3|| tAnAchakhyau tadA sUtaH sarvAnnAmAbhinAmataH | sa~njayo draupadIM chaiva sarvAshchAnyAH kurustriyaH || 4|| ya eSha jAmbUnadashuddhagaura;tanurmahAsiMha iva pravRRiddhaH | prachaNDaghoNaH pRRithudIrghanetra;stAmrAyatAsyaH kururAja eShaH || 5|| ayaM punarmattagajendragAmI; prataptachAmIkarashuddhagauraH | pRRithvAyatA.nsaH pRRithudIrghabAhu;rvRRikodaraH pashyata pashyatainam || 6|| yastveSha pArshve.asya mahAdhanuShmA;~nshyAmo yuvA vAraNayUthapAbhaH | siMhonnatA.nso gajakhelagAmI; padmAyatAkSho.arjuna eSha vIraH || 7|| kuntIsamIpe puruShottamau tu; yamAvimau viShNumahendrakalpau | manuShyaloke sakale samo.asti; yayorna rUpe na bale na shIle || 8|| iyaM punaH padmadalAyatAkShI; madhyaM vayaH ki~nchidiva spRRishantI | nIlotpalAbhA puradevateva; kRRiShNA sthitA mUrtimatIva lakShmIH || 9|| asyAstu pArshve kanakottamAbhA; yaiShA prabhA mUrtimatIva gaurI | madhye sthitaiShA bhaginI dvijAgryA; chakrAyudhasyApratimasya tasya || 10|| iyaM svasA rAjachamUpatestu; pravRRiddhanIlotpaladAmavarNA | paspardha kRRiShNena nRRipaH sadA yo; vRRikodarasyaiSha parigraho.agryaH || 11|| iyaM cha rAj~no magadhAdhipasya; sutA jarAsandha iti shrutasya | yavIyaso mAdravatIsutasya; bhAryA matA champakadAmagaurI || 12|| indIvarashyAmatanuH sthitA tu; yaiShAparAsannamahItale cha | bhAryA matA mAdravatIsutasya; jyeShThasya seyaM kamalAyatAkShI || 13|| iyaM tu niShTaptasuvarNagaurI; rAj~no virATasya sutA saputrA | bhAryAbhimanyornihato raNe yo; droNAdibhistairviratho rathasthaiH || 14|| etAstu sImantashiroruhA yAH; shuklottarIyA nararAjapatnyaH | rAj~no.asya vRRiddhasya para.nshatAkhyAH; snuShA vivIrA hataputranAthAH || 15|| etA yathAmukhyamudAhRRitA vo; brAhmaNyabhAvAdRRijubuddhisattvAH | sarvA bhavadbhiH paripRRichChyamAnA; narendrapatnyaH suvishuddhasattvAH || 16|| evaM sa rAjA kuruvRRiddhavaryaH; samAgatastairnaradevaputraiH | paprachCha sarvAnkushalaM tadAnIM; gateShu sarveShvatha tApaseShu || 17|| yodheShu chApyAshramamaNDalaM taM; muktvA niviShTeShu vimuchya patram | strIvRRiddhabAle cha susaMniviShTe; yathArhataH kushalaM paryapRRichChat || 18|| \hrule \medskip vidurasAyujyam.h 33 \medskip dhRRitarAShTra uvAcha|| yudhiShThira mahAbAho kachchittAta kushalyasi | sahito bhrAtRRibhiH sarvaiH paurajAnapadaistathA || 1|| ye cha tvAmupajIvanti kachchitte.api nirAmayAH | sachivA bhRRityavargAshcha guravashchaiva te vibho || 2|| kachchidvartasi paurANIM vRRittiM rAjarShisevitAm | kachchiddAyAnanuchChidya koshaste.abhiprapUryate || 3|| arimadhyasthamitreShu vartase chAnurUpataH | brAhmaNAnagrahArairvA yathAvadanupashyasi || 4|| kachchitte parituShyanti shIlena bharatarShabha | shatravo guravaH paurA bhRRityA vA svajano.api vA || 5|| kachchidyajasi rAjendra shraddhAvAnpitRRidevatAH | atithI.nshchAnnapAnena kachchidarchasi bhArata || 6|| kachchichcha viShaye viprAH svakarmaniratAstava | kShatriyA vaishyavargA vA shUdrA vApi kuTumbinaH || 7|| kachchitstrIbAlavRRiddhaM te na shochati na yAchate | jAmayaH pUjitAH kachchittava gehe nararShabha || 8|| kachchidrAjarShiva.nsho.ayaM tvAmAsAdya mahIpatim | yathochitaM mahArAja yashasA nAvasIdati || 9|| vaishampAyana uvAcha|| ityeva.nvAdinaM taM sa nyAyavitpratyabhAShata | kushalaprashnasa.nyuktaM kushalo vAkyakarmaNi || 10|| kachchitte vardhate rAja.nstapo mandashramasya te | api me jananI cheyaM shushrUShurvigataklamA || 11|| apyasyAH saphalo rAjanvanavAso bhaviShyati || 11|| iyaM cha mAtA jyeShThA me vItavAtAdhvakarshitA | ghoreNa tapasA yuktA devI kachchinna shochati || 12|| hatAnputrAnmahAvIryAnkShatradharmaparAyaNAn | nApadhyAyati vA kachchidasmAnpApakRRitaH sadA || 13|| kva chAsau viduro rAjannainaM pashyAmahe vayam | sa~njayaH kushalI chAyaM kachchinnu tapasi sthitaH || 14|| ityuktaH pratyuvAchedaM dhRRitarAShTro janAdhipam | kushalI viduraH putra tapo ghoraM samAsthitaH || 15|| vAyubhakSho nirAhAraH kRRisho dhamanisantataH | kadAchiddRRishyate vipraiH shUnye.asminkAnane kvachit || 16|| ityevaM vadatastasya jaTI vITAmukhaH kRRishaH | digvAsA maladigdhA~Ngo vanareNusamukShitaH || 17|| dUrAdAlakShitaH kShattA tatrAkhyAto mahIpateH | nivartamAnaH sahasA janaM dRRiShTvAshramaM prati || 18|| tamanvadhAvannRRipatireka eva yudhiShThiraH | pravishantaM vanaM ghoraM lakShyAlakShyaM kvachitkvachit || 19|| bho bho vidura rAjAhaM dayitaste yudhiShThiraH | iti bruvannarapatistaM yatnAdabhyadhAvata || 20|| tato vivikta ekAnte tasthau buddhimatAM varaH | viduro vRRikShamAshritya ka~nchittatra vanAntare || 21|| taM rAjA kShINabhUyiShThamAkRRitImAtrasUchitam | abhijaj~ne mahAbuddhiM mahAbuddhiryudhiShThiraH || 22|| yudhiShThiro.ahamasmIti vAkyamuktvAgrataH sthitaH | vidurasyAshrave rAjA sa cha pratyAha sa~nj~nayA || 23|| tataH so.animiSho bhUtvA rAjAnaM samudaikShata | sa.nyojya vidurastasmindRRiShTiM dRRiShTyA samAhitaH || 24|| vivesha viduro dhImAngAtrairgAtrANi chaiva ha | prANAnprANeShu cha dadhadindriyANIndriyeShu cha || 25|| sa yogabalamAsthAya vivesha nRRipatestanum | viduro dharmarAjasya tejasA prajvalanniva || 26|| vidurasya sharIraM tattathaiva stabdhalochanam | vRRikShAshritaM tadA rAjA dadarsha gatachetanam || 27|| balavantaM tathAtmAnaM mene bahuguNaM tadA | dharmarAjo mahAtejAstachcha sasmAra pANDavaH || 28|| paurANamAtmanaH sarvaM vidyAvAnsa vishAM pate | yogadharmaM mahAtejA vyAsena kathitaM yathA || 29|| dharmarAjastu tatrainaM sa~nchaskArayiShustadA | dagdhukAmo.abhavadvidvAnatha vai vAgabhAShata || 30|| bho bho rAjanna dagdhavyametadvidurasa~nj~nakam | kalevaramihaitatte dharma eSha sanAtanaH || 31|| lokAH santAnakA nAma bhaviShyantyasya pArthiva | yatidharmamavApto.asau naiva shochyaH parantapa || 32|| ityukto dharmarAjaH sa vinivRRitya tataH punaH | rAj~no vaichitravIryasya tatsarvaM pratyavedayat || 33|| tataH sa rAjA dyutimAnsa cha sarvo janastadA | bhImasenAdayashchaiva paraM vismayamAgatAH || 34|| tachChrutvA prItimAnrAjA bhUtvA dharmajamabravIt | Apo mUlaM phalaM chaiva mamedaM pratigRRihyatAm || 35|| yadanno hi naro rAja.nstadanno.asyAtithiH smRRitaH | ityuktaH sa tathetyeva prAha dharmAtmajo nRRipam || 36|| phalaM mUlaM cha bubhuje rAj~nA dattaM sahAnujaH || 36|| tataste vRRikShamUleShu kRRitavAsaparigrahAH | tAM rAtriM nyavasansarve phalamUlajalAshanAH || 37|| \hrule \medskip vyAsAgamanam.h 34 \medskip vaishampAyana uvAcha|| evaM sA rajanI teShAmAshrame puNyakarmaNAm | shivA nakShatrasampannA sA vyatIyAya bhArata || 1|| tatra tatra kathAshchAsa.nsteShAM dharmArthalakShaNAH | vichitrapadasa~nchArA nAnAshrutibhiranvitAH || 2|| pANDavAstvabhito mAturdharaNyAM suShupustadA | utsRRijya sumahArhANi shayanAni narAdhipa || 3|| yadAhAro.abhavadrAjA dhRRitarAShTro mahAmanAH | tadAhArA nRRivIrAste nyavasa.nstAM nishAM tadA || 4|| vyatItAyAM tu sharvaryAM kRRitapUrvAhNikakriyaH | bhrAtRRibhiH saha kaunteyo dadarshAshramamaNDalam || 5|| sAntaHpuraparIvAraH sabhRRityaH sapurohitaH | yathAsukhaM yathoddeshaM dhRRitarAShTrAbhyanuj~nayA || 6|| dadarsha tatra vedIshcha samprajvalitapAvakAH | kRRitAbhiShekairmunibhirhutAgnibhirupasthitAH || 7|| vAneyapuShpanikarairAjyadhUmodgamairapi | brAhmeNa vapuShA yuktA yuktA munigaNaishcha tAH || 8|| mRRigayUthairanudvignaistatra tatra samAshritaiH | asha~NkitaiH pakShigaNaiH pragItairiva cha prabho || 9|| kekAbhirnIlakaNThAnAM dAtyUhAnAM cha kUjitaiH | kokilAnAM cha kuharaiH shubhaiH shrutimanoharaiH || 10|| prAdhItadvijaghoShaishcha kvachitkvachidala~NkRRitam | phalamUlasamudvAhairmahadbhishchopashobhitam || 11|| tataH sa rAjA pradadau tApasArthamupAhRRitAn | kalashAnkA~nchanAnrAja.nstathaivaudumbarAnapi || 12|| ajinAni praveNIshcha sruksruvaM cha mahIpatiH | kamaNDalU.nstathA sthAlIH piTharANi cha bhArata || 13|| bhAjanAni cha lauhAni pAtrIshcha vividhA nRRipa | yadyadichChati yAvachcha yadanyadapi kA~NkShitam || 14|| evaM sa rAjA dharmAtmA parItyAshramamaNDalam | vasu vishrANya tatsarvaM punarAyAnmahIpatiH || 15|| kRRitAhnikaM cha rAjAnaM dhRRitarAShTraM manIShiNam | dadarshAsInamavyagraM gAndhArIsahitaM tadA || 16|| mAtaraM chAvidUrasthAM shiShyavatpraNatAM sthitAm | kuntIM dadarsha dharmAtmA satataM dharmachAriNIm || 17|| sa tamabhyarchya rAjAnaM nAma sa.nshrAvya chAtmanaH | niShIdetyabhyanuj~nAto bRRisyAmupavivesha ha || 18|| bhImasenAdayashchaiva pANDavAH kauravarShabham | abhivAdyopasa~NgRRihya niSheduH pArthivAj~nayA || 19|| sa taiH parivRRito rAjA shushubhe.atIva kauravaH | bibhradbrAhmIM shriyaM dIptAM devairiva bRRihaspatiH || 20|| tathA teShUpaviShTeShu samAjagmurmaharShayaH | shatayUpaprabhRRitayaH kurukShetranivAsinaH || 21|| vyAsashcha bhagavAnvipro devarShigaNapUjitaH | vRRitaH shiShyairmahAtejA darshayAmAsa taM nRRipam || 22|| tataH sa rAjA kauravyaH kuntIputrashcha vIryavAn | bhImasenAdayashchaiva samutthAyAbhyapUjayan || 23|| samAgatastato vyAsaH shatayUpAdibhirvRRitaH | dhRRitarAShTraM mahIpAlamAsyatAmityabhAShata || 24|| navaM tu viShTaraM kaushyaM kRRiShNAjinakushottaram | pratipede tadA vyAsastadarthamupakalpitam || 25|| te cha sarve dvijashreShThA viShTareShu samantataH | dvaipAyanAbhyanuj~nAtA niShedurvipulaujasaH || 26|| \hrule \medskip vyAsavAkyam.h 35 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tathA samupaviShTeShu pANDaveShu mahAtmasu | vyAsaH satyavatIputraH provAchAmantrya pArthivam || 1|| dhRRitarAShTra mahAbAho kachchitte vardhate tapaH | kachchinmanaste prINAti vanavAse narAdhipa || 2|| kachchiddhRRidi na te shoko rAjanputravinAshajaH | kachchijj~nAnAni sarvANi prasannAni tavAnagha || 3|| kachchidbuddhiM dRRiDhAM kRRitvA charasyAraNyakaM vidhim | kachchidvadhUshcha gAndhArI na shokenAbhibhUyate || 4|| mahApraj~nA buddhimatI devI dharmArthadarshinI | AgamApAyatattvaj~nA kachchideShA na shochati || 5|| kachchitkuntI cha rAja.nstvAM shushrUShuranaha~NkRRitA | yA parityajya rAjyaM svaM gurushushrUShaNe ratA || 6|| kachchiddharmasuto rAjA tvayA prItyAbhinanditaH | bhImArjunayamAshchaiva kachchidete.api sAntvitAH || 7|| kachchinnandasi dRRiShTvaitAnkachchitte nirmalaM manaH | kachchidvishuddhabhAvo.asi jAtaj~nAno narAdhipa || 8|| etaddhi tritayaM shreShThaM sarvabhUteShu bhArata | nirvairatA mahArAja satyamadroha eva cha || 9|| kachchitte nAnutApo.asti vanavAsena bhArata | svadate vanyamannaM vA munivAsA.nsi vA vibho || 10|| viditaM chApi me rAjanvidurasya mahAtmanaH | gamanaM vidhinA yena dharmasya sumahAtmanaH || 11|| mANDavyashApAddhi sa vai dharmo viduratAM gataH | mahAbuddhirmahAyogI mahAtmA sumahAmanAH || 12|| bRRihaspatirvA deveShu shukro vApyasureShu yaH | na tathA buddhisampanno yathA sa puruSharShabhaH || 13|| tapobalavyayaM kRRitvA sumahachchirasambhRRitam | mANDavyenarShiNA dharmo hyabhibhUtaH sanAtanaH || 14|| niyogAdbrahmaNaH pUrvaM mayA svena balena cha | vaichitravIryake kShetre jAtaH sa sumahAmatiH || 15|| bhrAtA tava mahArAja devadevaH sanAtanaH | dhAraNAchChreyaso dhyAnAdyaM dharmaM kavayo viduH || 16|| satyena sa.nvardhayati damena niyamena cha | ahi.nsayA cha dAnena tapasA cha sanAtanaH || 17|| yena yogabalAjjAtaH kururAjo yudhiShThiraH | dharma ityeSha nRRipate prAj~nenAmitabuddhinA || 18|| yathA hyagniryathA vAyuryathApaH pRRithivI yathA | yathAkAshaM tathA dharma iha chAmutra cha sthitaH || 19|| sarvagashchaiva kauravya sarvaM vyApya charAcharam | dRRishyate devadevaH sa siddhairnirdagdhakilbiShaiH || 20|| yo hi dharmaH sa viduro viduro yaH sa pANDavaH | sa eSha rAjanvashyaste pANDavaH preShyavatsthitaH || 21|| praviShTaH sa svamAtmAnaM bhrAtA te buddhisattamaH | diShTyA mahAtmA kaunteyaM mahAyogabalAnvitaH || 22|| tvAM chApi shreyasA yokShye nachirAdbharatarShabha | sa.nshayachChedanArthaM hi prAptaM mAM viddhi putraka || 23|| na kRRitaM yatpurA kaishchitkarma loke maharShibhiH | AshcharyabhUtaM tapasaH phalaM sa.ndarshayAmi vaH || 24|| kimichChasi mahIpAla mattaH prAptumamAnuSham | draShTuM spraShTumatha shrotuM vada kartAsmi tattathA || 25|| \hrule \medskip putradarshanaparva 36 \medskip janamejaya uvAcha|| vanavAsaM gate vipra dhRRitarAShTre mahIpatau | sabhArye nRRipashArdUle vadhvA kuntyA samanvite || 1|| vidure chApi sa.nsiddhe dharmarAjaM vyapAshrite | vasatsu pANDuputreShu sarveShvAshramamaNDale || 2|| yattadAshcharyamiti vai kariShyAmItyuvAcha ha | vyAsaH paramatejasvI maharShistadvadasva me || 3|| vanavAse cha kauravyaH kiyantaM kAlamachyutaH | yudhiShThiro narapatirnyavasatsajano dvija || 4|| kimAhArAshcha te tatra sasainyA nyavasanprabho | sAntaHpurA mahAtmAna iti tadbrUhi me.anagha || 5|| vaishampAyana uvAcha|| te.anuj~nAtAstadA rAjankururAjena pANDavAH | vividhAnyannapAnAni vishrAmyAnubhavanti te || 6|| mAsamekaM vijahruste sasainyAntaHpurA vane | atha tatrAgamadvyAso yathoktaM te mayAnagha || 7|| tathA tu teShAM sarveShAM kathAbhirnRRipasaMnidhau | vyAsamanvAsatAM rAjannAjagmurmunayo.apare || 8|| nAradaH parvatashchaiva devalashcha mahAtapAH | vishvAvasustumburushcha chitrasenashcha bhArata || 9|| teShAmapi yathAnyAyaM pUjAM chakre mahAmanAH | dhRRitarAShTrAbhyanuj~nAtaH kururAjo yudhiShThiraH || 10|| niSheduste tataH sarve pUjAM prApya yudhiShThirAt | AsaneShvatha puNyeShu barhiShkeShu vareShu cha || 11|| teShu tatropaviShTeShu sa tu rAjA mahAmatiH | pANDuputraiH parivRRito niShasAda kurUdvahaH || 12|| gAndhArI chaiva kuntI cha draupadI sAtvatI tathA | striyashchAnyAstathAnyAbhiH sahopavivishustataH || 13|| teShAM tatra kathA divyA dharmiShThAshchAbhavannRRipa | RRiShINAM cha purANAnAM devAsuravimishritAH || 14|| tataH kathAnte vyAsastaM praj~nAchakShuShamIshvaram | provAcha vadatAM shreShThaH punareva sa tadvachaH || 15|| prIyamANo mahAtejAH sarvavedavidAM varaH || 15|| viditaM mama rAjendra yatte hRRidi vivakShitam | dahyamAnasya shokena tava putrakRRitena vai || 16|| gAndhAryAshchaiva yadduHkhaM hRRidi tiShThati pArthiva | kuntyAshcha yanmahArAja draupadyAshcha hRRidi sthitam || 17|| yachcha dhArayate tIvraM duHkhaM putravinAshajam | subhadrA kRRiShNabhaginI tachchApi viditaM mama || 18|| shrutvA samAgamamimaM sarveShAM vastato nRRipa | sa.nshayachChedanAyAhaM prAptaH kauravanandana || 19|| ime cha devagandharvAH sarve chaiva maharShayaH | pashyantu tapaso vIryamadya me chirasambhRRitam || 20|| taduchyatAM mahAbAho kaM kAmaM pradishAmi te | pravaNo.asmi varaM dAtuM pashya me tapaso balam || 21|| evamuktaH sa rAjendro vyAsenAmitabuddhinA | muhUrtamiva sa~nchintya vachanAyopachakrame || 22|| dhanyo.asmyanugRRihIto.asmi saphalaM jIvitaM cha me | yanme samAgamo.adyeha bhavadbhiH saha sAdhubhiH || 23|| adya chApyavagachChAmi gatimiShTAmihAtmanaH | bhavadbhirbrahmakalpairyatsameto.ahaM tapodhanAH || 24|| darshanAdeva bhavatAM pUto.ahaM nAtra sa.nshayaH | vidyate na bhayaM chApi paralokAnmamAnaghAH || 25|| kiM tu tasya sudurbuddhermandasyApanayairbhRRisham | dUyate me mano nityaM smarataH putragRRiddhinaH || 26|| apApAH pANDavA yena nikRRitAH pApabuddhinA | ghAtitA pRRithivI cheyaM sahasA sanaradvipA || 27|| rAjAnashcha mahAtmAno nAnAjanapadeshvarAH | Agamya mama putrArthe sarve mRRityuvashaM gatAH || 28|| ye te putrA.nshcha dArAshcha prANA.nshcha manasaH priyAn | parityajya gatAH shUrAH pretarAjaniveshanam || 29|| kA nu teShAM gatirbrahmanmitrArthe ye hatA mRRidhe | tathaiva putrapautrANAM mama ye nihatA yudhi || 30|| dUyate me mano.abhIkShNaM ghAtayitvA mahAbalam | bhIShmaM shAntanavaM vRRiddhaM droNaM cha dvijasattamam || 31|| mama putreNa mUDhena pApena suhRRidadviShA | kShayaM nItaM kulaM dIptaM pRRithivIrAjyamichChatA || 32|| etatsarvamanusmRRitya dahyamAno divAnisham | na shAntimadhigachChAmi duHkhashokasamAhataH || 33|| iti me chintayAnasya pitaH sharma na vidyate || 33|| \hrule \medskip 37 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tachChrutvA vividhaM tasya rAjarSheH paridevitam | punarnavIkRRitaH shoko gAndhAryA janamejaya || 1|| kuntyA drupadaputryAshcha subhadrAyAstathaiva cha | tAsAM cha varanArINAM vadhUnAM kauravasya ha || 2|| putrashokasamAviShTA gAndhArI tvidamabravIt | shvashuraM baddhanayanA devI prA~njalirutthitA || 3|| ShoDashemAni varShANi gatAni munipu~Ngava | asya rAj~no hatAnputrA~nshochato na shamo vibho || 4|| putrashokasamAviShTo niHshvasanhyeSha bhUmipaH | na shete vasatIH sarvA dhRRitarAShTro mahAmune || 5|| lokAnanyAnsamartho.asi sraShTuM sarvA.nstapobalAt | kimu lokAntaragatAnrAj~no darshayituM sutAn || 6|| iyaM cha draupadI kRRiShNA hataj~nAtisutA bhRRisham | shochatyatIva sAdhvI te snuShANAM dayitA snuShA || 7|| tathA kRRiShNasya bhaginI subhadrA bhadrabhAShiNI | saubhadravadhasantaptA bhRRishaM shochati bhAminI || 8|| iyaM cha bhUrishravaso bhAryA paramaduHkhitA | bhartRRivyasanashokArtA na shete vasatIH prabho || 9|| yasyAstu shvashuro dhImAnbAhlIkaH sa kurUdvahaH | nihataH somadattashcha pitrA saha mahAraNe || 10|| shrImachchAsya mahAbuddheH sa~NgrAmeShvapalAyinaH | putrasya te putrashataM nihataM yadraNAjire || 11|| tasya bhAryAshatamidaM putrashokasamAhatam | punaH punarvardhayAnaM shokaM rAj~no mamaiva cha || 12|| tenArambheNa mahatA mAmupAste mahAmune || 12|| ye cha shUrA mahAtmAnaH shvashurA me mahArathAH | somadattaprabhRRitayaH kA nu teShAM gatiH prabho || 13|| tava prasAdAdbhagavanvishoko.ayaM mahIpatiH | kuryAtkAlamahaM chaiva kuntI cheyaM vadhUstava || 14|| ityuktavatyAM gAndhAryAM kuntI vratakRRishAnanA | prachChannajAtaM putraM taM sasmArAdityasambhavam || 15|| tAmRRiShirvarado vyAso dUrashravaNadarshanaH | apashyadduHkhitAM devIM mAtaraM savyasAchinaH || 16|| tAmuvAcha tato vyAso yatte kAryaM vivakShitam | tadbrUhi tvaM mahAprAj~ne yatte manasi vartate || 17|| tataH kuntI shvashurayoH praNamya shirasA tadA | uvAcha vAkyaM savrIDaM vivRRiNvAnA purAtanam || 18|| \hrule \medskip karNajanmakathanam.h 38 \medskip kuntyuvAcha|| bhagava~nshvashuro me.asi daivatasyApi daivatam | sa me devAtidevastvaM shRRiNu satyAM giraM mama || 1|| tapasvI kopano vipro durvAsA nAma me pituH | bhikShAmupAgato bhoktuM tamahaM paryatoShayam || 2|| shauchena tvAgasastyAgaiH shuddhena manasA tathA | kopasthAneShvapi mahatsvakupyaM na kadAchana || 3|| sa me varamadAtprItaH kRRitamityahamabruvam | avashyaM te grahItavyamiti mAM so.abravIdvachaH || 4|| tataH shApabhayAdvipramavochaM punareva tam | evamastviti cha prAha punareva sa mAM dvijaH || 5|| dharmasya jananI bhadre bhavitrI tvaM varAnane | vashe sthAsyanti te devA yA.nstvamAvAhayiShyasi || 6|| ityuktvAntarhito viprastato.ahaM vismitAbhavam | na cha sarvAsvavasthAsu smRRitirme vipraNashyati || 7|| atha harmyatalasthAhaM ravimudyantamIkShatI | sa.nsmRRitya tadRRiShervAkyaM spRRihayantI divAkaram || 8|| sthitAhaM bAlabhAvena tatra doShamabudhyatI || 8|| atha devaH sahasrA.nshurmatsamIpagato.abhavat | dvidhA kRRitvAtmano dehaM bhUmau cha gagane.api cha || 9|| tatApa lokAnekena dvitIyenAgamachcha mAm || 9|| sa mAmuvAcha vepantIM varaM matto vRRiNIShva ha | gamyatAmiti taM chAhaM praNamya shirasAvadam || 10|| sa mAmuvAcha tigmA.nshurvRRithAhvAnaM na te kShamam | dhakShyAmi tvAM cha vipraM cha yena datto varastava || 11|| tamahaM rakShatI vipraM shApAdanaparAdhinam | putro me tvatsamo deva bhavediti tato.abruvam || 12|| tato mAM tejasAvishya mohayitvA cha bhAnumAn | uvAcha bhavitA putrastavetyabhyagamaddivam || 13|| tato.ahamantarbhavane piturvRRittAntarakShiNI | gUDhotpannaM sutaM bAlaM jale karNamavAsRRijam || 14|| nUnaM tasyaiva devasya prasAdAtpunareva tu | kanyAhamabhavaM vipra yathA prAha sa mAmRRiShiH || 15|| sa mayA mUDhayA putro j~nAyamAno.apyupekShitaH | tanmAM dahati viprarShe yathA suviditaM tava || 16|| yadi pApamapApaM vA tadetadvivRRitaM mayA | tanme bhayaM tvaM bhagavanvyapanetumihArhasi || 17|| yachchAsya rAj~no viditaM hRRidisthaM bhavato.anagha | taM chAyaM labhatAM kAmamadyaiva munisattama || 18|| ityuktaH pratyuvAchedaM vyAso vedavidAM varaH | sAdhu sarvamidaM tathyamevameva yathAttha mAm || 19|| aparAdhashcha te nAsti kanyAbhAvaM gatA hyasi | devAshchaishvaryavanto vai sharIrANyAvishanti vai || 20|| santi devanikAyAshcha sa~NkalpAjjanayanti ye | vAchA dRRiShTyA tathA sparshAtsa~NgharSheNeti pa~nchadhA || 21|| manuShyadharmo daivena dharmeNa na hi yujyate | iti kunti vyajAnIhi vyetu te mAnaso jvaraH || 22|| sarvaM balavatAM pathyaM sarvaM balavatAM shuchi | sarvaM balavatAM dharmaH sarvaM balavatAM svakam || 23|| \hrule \medskip 39 \medskip vyAsa uvAcha|| bhadre drakShyasi gAndhAri putrAnbhrAtR^InsakhI.nstathA | vadhUshcha patibhiH sArdhaM nishi suptotthitA iva || 1|| karNaM drakShyati kuntI cha saubhadraM chApi yAdavI | draupadI pa~ncha putrA.nshcha pitR^InbhrAtR^I.nstathaiva cha || 2|| pUrvamevaiSha hRRidaye vyavasAyo.abhavanmama | yathAsmi chodito rAj~nA bhavatyA pRRithayaiva cha || 3|| na te shochyA mahAtmAnaH sarva eva nararShabhAH | kShatradharmaparAH santastathA hi nidhanaM gatAH || 4|| bhavitavyamavashyaM tatsurakAryamanindite | avaterustataH sarve devabhAgairmahItalam || 5|| gandharvApsarasashchaiva pishAchA guhyarAkShasAH | tathA puNyajanAshchaiva siddhA devarShayo.api cha || 6|| devAshcha dAnavAshchaiva tathA brahmarShayo.amalAH | ta ete nidhanaM prAptAH kurukShetre raNAjire || 7|| gandharvarAjo yo dhImAndhRRitarAShTra iti shrutaH | sa eva mAnuShe loke dhRRitarAShTraH patistava || 8|| pANDuM marudgaNaM viddhi vishiShTatamamachyutam | dharmasyA.nsho.abhavatkShattA rAjA chAyaM yudhiShThiraH || 9|| kaliM duryodhanaM viddhi shakuniM dvAparaM tathA | duHshAsanAdInviddhi tvaM rAkShasA~nshubhadarshane || 10|| marudgaNAdbhImasenaM balavantamari.ndamam | viddhi cha tvaM naramRRiShimimaM pArthaM dhana~njayam || 11|| nArAyaNaM hRRiShIkeshamashvinau yamajAvubhau || 11|| dvidhA kRRitvAtmano dehamAdityaM tapatAM varam | lokA.nshcha tApayAnaM vai viddhi karNaM cha shobhane || 12|| yashcha vairArthamudbhUtaH sa~NgharShajananastathA || 12|| yashcha pANDavadAyAdo hataH ShaDbhirmahArathaiH | sa soma iha saubhadro yogAdevAbhavaddvidhA || 13|| draupadyA saha sambhUtaM dhRRiShTadyumnaM cha pAvakAt | agnerbhAgaM shubhaM viddhi rAkShasaM tu shikhaNDinam || 14|| droNaM bRRihaspaterbhAgaM viddhi drauNiM cha rudrajam | bhIShmaM cha viddhi gA~NgeyaM vasuM mAnuShatAM gatam || 15|| evamete mahAprAj~ne devA mAnuShyametya hi | tataH punargatAH svargaM kRRite karmaNi shobhane || 16|| yachcha vo hRRidi sarveShAM duHkhamenachchiraM sthitam | tadadya vyapaneShyAmi paralokakRRitAdbhayAt || 17|| sarve bhavanto gachChantu nadIM bhAgIrathIM prati | tatra drakShyatha tAnsarvAnye hatAsminraNAjire || 18|| vaishampAyana uvAcha|| iti vyAsasya vachanaM shrutvA sarvo janastadA | mahatA siMhanAdena ga~NgAmabhimukho yayau || 19|| dhRRitarAShTrashcha sAmAtyaH prayayau saha pANDavaiH | sahito munishArdUlairgandharvaishcha samAgataiH || 20|| tato ga~NgAM samAsAdya krameNa sa janArNavaH | nivAsamakarotsarvo yathAprIti yathAsukham || 21|| rAjA cha pANDavaiH sArdhamiShTe deshe sahAnugaH | nivAsamakaroddhImAnsastrIvRRiddhapuraHsaraH || 22|| jagAma tadahashchApi teShAM varShashataM yathA | nishAM pratIkShamANAnAM didRRikShUNAM mRRitAnnRRipAn || 23|| atha puNyaM girivaramastamabhyagamadraviH | tataH kRRitAbhiShekAste naishaM karma samAcharan || 24|| \hrule \medskip duryodhanAdidarshanam.h 40 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tato nishAyAM prAptAyAM kRRitasAyAhnikakriyAH | vyAsamabhyagamansarve ye tatrAsansamAgatAH || 1|| dhRRitarAShTrastu dharmAtmA pANDavaiH sahitastadA | shuchirekamanAH sArdhamRRiShibhistairupAvishat || 2|| gAndhAryA saha nAryastu sahitAH samupAvishan | paurajAnapadashchApi janaH sarvo yathAvayaH || 3|| tato vyAso mahAtejAH puNyaM bhAgIrathIjalam | avagAhyAjuhAvAtha sarvA.NllokAnmahAmuniH || 4|| pANDavAnAM cha ye yodhAH kauravANAM cha sarvashaH | rAjAnashcha mahAbhAgA nAnAdeshanivAsinaH || 5|| tataH sutumulaH shabdo jalAntarjanamejaya | prAdurAsIdyathA pUrvaM kurupANDavasenayoH || 6|| tataste pArthivAH sarve bhIShmadroNapurogamAH | sasainyAH salilAttasmAtsamuttasthuH sahasrashaH || 7|| virATadrupadau chobhau saputrau sahasainikau | draupadeyAshcha saubhadro rAkShasashcha ghaTotkachaH || 8|| karNaduryodhanau chobhau shakunishcha mahArathaH | duHshAsanAdayashchaiva dhArtarAShTrA mahArathAH || 9|| jArAsandhirbhagadatto jalasandhashcha pArthivaH | bhUrishravAH shalaH shalyo vRRiShasenashcha sAnujaH || 10|| lakShmaNo rAjaputrashcha dhRRiShTadyumnasya chAtmajAH | shikhaNDiputrAH sarve cha dhRRiShTaketushcha sAnujaH || 11|| achalo vRRiShakashchaiva rAkShasashchApyalAyudhaH | bAhlIkaH somadattashcha chekitAnashcha pArthivaH || 12|| ete chAnye cha bahavo bahutvAdye na kIrtitAH | sarve bhAsuradehAste samuttasthurjalAttataH || 13|| yasya vIrasya yo veSho yo dhvajo yachcha vAhanam | tena tena vyadRRishyanta samupetA narAdhipAH || 14|| divyAmbaradharAH sarve sarve bhrAjiShNukuNDalAH | nirvairA niraha~NkArA vigatakrodhamanyavaH || 15|| gandharvairupagIyantaH stUyamAnAshcha bandibhiH | divyamAlyAmbaradharA vRRitAshchApsarasAM gaNaiH || 16|| dhRRitarAShTrasya cha tadA divyaM chakShurnarAdhipa | muniH satyavatIputraH prItaH prAdAttapobalAt || 17|| divyaj~nAnabalopetA gAndhArI cha yashasvinI | dadarsha putrA.nstAnsarvAnye chAnye.api raNe hatAH || 18|| tadadbhutamachintyaM cha sumahadromaharShaNam | vismitaH sa janaH sarvo dadarshAnimiShekShaNaH || 19|| tadutsavamadodagraM hRRiShTanArInarAkulam | dadRRishe balamAyAntaM chitraM paTagataM yathA || 20|| dhRRitarAShTrastu tAnsarvAnpashyandivyena chakShuShA | mumude bharatashreShTha prasAdAttasya vai muneH || 21|| \hrule \medskip 41 \medskip vaishampAyana uvAcha|| tataste bharatashreShThAH samAjagmuH parasparam | vigatakrodhamAtsaryAH sarve vigatakalmaShAH || 1|| vidhiM paramamAsthAya brahmarShivihitaM shubham | samprItamanasaH sarve devaloka ivAmarAH || 2|| putraH pitrA cha mAtrA cha bhAryA cha patinA saha | bhrAtA bhrAtrA sakhA chaiva sakhyA rAjansamAgatAH || 3|| pANDavAstu maheShvAsaM karNaM saubhadrameva cha | sampraharShAtsamAjagmurdraupadeyA.nshcha sarvashaH || 4|| tataste prIyamANA vai karNena saha pANDavAH | sametya pRRithivIpAlAH sauhRRide.avasthitAbhavan || 5|| RRiShiprasAdAtte.anye cha kShatriyA naShTamanyavaH | asauhRRidaM parityajya sauhRRide paryavasthitAH || 6|| evaM samAgatAH sarve gurubhirbAndhavaistathA | putraishcha puruShavyAghrAH kuravo.anye cha mAnavAH || 7|| tAM rAtrimekAM kRRitsnAM te vihRRitya prItamAnasAH | menire paritoSheNa nRRipAH svargasado yathA || 8|| nAtra shoko bhayaM trAso nAratirnAyasho.abhavat | parasparaM samAgamya yodhAnAM bharatarShabha || 9|| samAgatAstAH pitRRibhirbhrAtRRibhiH patibhiH sutaiH | mudaM paramikAM prApya nAryo duHkhamathAtyajan || 10|| ekAM rAtriM vihRRityaivaM te vIrAstAshcha yoShitaH | AmantryAnyonyamAshliShya tato jagmuryathAgatam || 11|| tato visarjayAmAsa lokA.nstAnmunipu~NgavaH | kShaNenAntarhitAshchaiva prekShatAmeva te.abhavan || 12|| avagAhya mahAtmAnaH puNyAM tripathagAM nadIm | sarathAH sadhvajAshchaiva svAni sthAnAni bhejire || 13|| devalokaM yayuH kechitkechidbrahmasadastathA | kechichcha vAruNaM lokaM kechitkauberamApnuvan || 14|| tathA vaivasvataM lokaM kechichchaivApnuvannRRipAH | rAkShasAnAM pishAchAnAM kechichchApyuttarAnkurUn || 15|| vichitragatayaH sarve yA avApyAmaraiH saha | Ajagmuste mahAtmAnaH savAhAH sapadAnugAH || 16|| gateShu teShu sarveShu salilastho mahAmuniH | dharmashIlo mahAtejAH kurUNAM hitakRRitsadA || 17|| tataH provAcha tAH sarvAH kShatriyA nihateshvarAH || 17|| yA yAH patikRRitA.NllokAnichChanti paramastriyaH | tA jAhnavIjalaM kShipramavagAhantvatandritAH || 18|| tatastasya vachaH shrutvA shraddadhAnA varA~NganAH | shvashuraM samanuj~nApya vivishurjAhnavIjalam || 19|| vimuktA mAnuShairdehaistatastA bhartRRibhiH saha | samAjagmustadA sAdhvyaH sarvA eva vishAM pate || 20|| evaM krameNa sarvAstAH shIlavatyaH kulastriyaH | pravishya toyaM nirmuktA jagmurbhartRRisalokatAm || 21|| divyarUpasamAyuktA divyAbharaNabhUShitAH | divyamAlyAmbaradharA yathAsAM patayastathA || 22|| tAH shIlasattvasampannA vitamaskA gataklamAH | sarvAH sarvaguNairyuktAH svaM svaM sthAnaM prapedire || 23|| yasya yasya cha yaH kAmastasminkAle.abhavattadA | taM taM visRRiShTavAnvyAso varado dharmavatsalaH || 24|| tachChrutvA naradevAnAM punarAgamanaM narAH | jahRRiShurmuditAshchAsannanyadehagatA api || 25|| priyaiH samAgamaM teShAM ya imaM shRRiNuyAnnaraH | priyANi labhate nityamiha cha pretya chaiva ha || 26|| iShTabAndhavasa.nyogamanAyAsamanAmayam | ya imaM shrAvayedvidvAnsa.nsiddhiM prApnuyAtparAm || 27|| svAdhyAyayuktAH puruShAH kriyAyuktAshcha bhArata | adhyAtmayogayuktAshcha dhRRitimantashcha mAnavAH || 28|| shrutvA parva tvidaM nityamavApsyanti parAM gatim || 28|| \hrule \medskip vaisha.npAyanavAkyam.h 42 \medskip sUta uvAcha|| etachChrutvA nRRipo vidvAnhRRiShTo.abhUjjanamejayaH | pitAmahAnAM sarveShAM gamanAgamanaM tadA || 1|| abravIchcha mudA yuktaH punarAgamanaM prati | kathaM nu tyaktadehAnAM punastadrUpadarshanam || 2|| ityuktaH sa dvijashreShTho vyAsashiShyaH pratApavAn | provAcha vadatAM shreShThastaM nRRipaM janamejayam || 3|| avipraNAshaH sarveShAM karmaNAmiti nishchayaH | karmajAni sharIrANi tathaivAkRRitayo nRRipa || 4|| mahAbhUtAni nityAni bhUtAdhipatisa.nshrayAt | teShAM cha nityasa.nvAso na vinAsho viyujyatAm || 5|| anAshAya kRRitaM karma tasya cheShTaH phalAgamaH | AtmA chaibhiH samAyuktaH sukhaduHkhamupAshnute || 6|| avinAshI tathA nityaM kShetraj~na iti nishchayaH | bhUtAnAmAtmabhAvo yo dhruvo.asau sa.nvijAnatAm || 7|| yAvanna kShIyate karma tAvadasya svarUpatA | sa~NkShINakarmA puruSho rUpAnyatvaM niyachChati || 8|| nAnAbhAvAstathaikatvaM sharIraM prApya saMhatAH | bhavanti te tathA nityAH pRRithagbhAvaM vijAnatAm || 9|| ashvamedhe shrutishcheyamashvasa~nj~napanaM prati | lokAntaragatA nityaM prANA nityA hi vAjinaH || 10|| ahaM hitaM vadAmyetatpriyaM chettava pArthiva | devayAnA hi panthAnaH shrutAste yaj~nasa.nstare || 11|| sukRRito yatra te yaj~nastatra devA hitAstava | yadA samanvitA devAH pashUnAM gamaneshvarAH || 12|| gatimantashcha teneShTvA nAnye nityA bhavanti te || 12|| nitye.asminpa~nchake varge nitye chAtmani yo naraH | asya nAnAsamAyogaM yaH pashyati vRRithAmatiH || 13|| viyoge shochate.atyarthaM sa bAla iti me matiH || 13|| viyoge doShadarshI yaH sa.nyogamiha varjayet | asa~Nge sa~Ngamo nAsti duHkhaM bhuvi viyogajam || 14|| parAparaj~nastu naro nAbhimAnAdudIritaH | aparaj~naH parAM buddhiM spRRiShTvA mohAdvimuchyate || 15|| adarshanAdApatitaH punashchAdarshanaM gataH | nAhaM taM vedmi nAsau mAM na cha me.asti virAgatA || 16|| yena yena sharIreNa karotyayamanIshvaraH | tena tena sharIreNa tadavashyamupAshnute || 17|| mAnasaM manasApnoti shArIraM cha sharIravAn || 17|| \hrule \medskip janamejayasya parikShid.h darshanam.h 43 \medskip vaishampAyana uvAcha|| adRRiShTvA tu nRRipaH putrAndarshanaM pratilabdhavAn | RRiShiprasAdAtputrANAM svarUpANAM kurUdvaha || 1|| sa rAjA rAjadharmA.nshcha brahmopaniShadaM tathA | avAptavAnnarashreShTho buddhinishchayameva cha || 2|| vidurashcha mahAprAj~no yayau siddhiM tapobalAt | dhRRitarAShTraH samAsAdya vyAsaM chApi tapasvinam || 3|| janamejaya uvAcha|| mamApi varado vyAso darshayetpitaraM yadi | tadrUpaveShavayasaM shraddadhyAM sarvameva te || 4|| priyaM me syAtkRRitArthashcha syAmahaM kRRitanishchayaH | prasAdAdRRiShiputrasya mama kAmaH samRRidhyatAm || 5|| sUta uvAcha|| ityuktavachane tasminnRRipe vyAsaH pratApavAn | prasAdamakaroddhImAnAnayachcha parikShitam || 6|| tatastadrUpavayasamAgataM nRRipatiM divaH | shrImantaM pitaraM rAjA dadarsha janamejayaH || 7|| shamIkaM cha mahAtmAnaM putraM taM chAsya shRRi~NgiNam | amAtyA ye babhUvushcha rAj~nastA.nshcha dadarsha ha || 8|| tataH so.avabhRRithe rAjA mudito janamejayaH | pitaraM snApayAmAsa svayaM sasnau cha pArthivaH || 9|| snAtvA cha bharatashreShThaH so.a.astIkamidamabravIt | yAyAvarakulotpannaM jaratkArusutaM tadA || 10|| AstIka vividhAshcharyo yaj~no.ayamiti me matiH | yadadyAyaM pitA prApto mama shokapraNAshanaH || 11|| AstIka uvAcha|| RRiShirdvaipAyano yatra purANastapaso nidhiH | yaj~ne kurukulashreShTha tasya lokAvubhau jitau || 12|| shrutaM vichitramAkhyAnaM tvayA pANDavanandana | sarpAshcha bhasmasAnnItA gatAshcha padavIM pituH || 13|| katha~nchittakShako muktaH satyatvAttava pArthiva | RRiShayaH pUjitAH sarve gatiM dRRiShTvA mahAtmanaH || 14|| prAptaH suvipulo dharmaH shrutvA pApavinAshanam | vimukto hRRidayagranthirudArajanadarshanAt || 15|| ye cha pakShadharA dharme sadvRRittaruchayashcha ye | yAndRRiShTvA hIyate pApaM tebhyaH kAryA namaskriyAH || 16|| sUta uvAcha|| etachChrutvA dvijashreShThAtsa rAjA janamejayaH | pUjayAmAsa tamRRiShimanumAnya punaH punaH || 17|| paprachCha tamRRiShiM chApi vaishampAyanamachyutam | kathAvasheShaM dharmaj~no vanavAsasya sattama || 18|| \hrule \medskip yudhiShThiranivartanam.h 44 \medskip janamejaya uvAcha|| dRRiShTvA putrA.nstathA pautrAnsAnubandhA~njanAdhipaH | dhRRitarAShTraH kimakarodrAjA chaiva yudhiShThiraH || 1|| vaishampAyana uvAcha|| taddRRiShTvA mahadAshcharyaM putrANAM darshanaM punaH | vItashokaH sa rAjarShiH punarAshramamAgamat || 2|| itarastu janaH sarvaste chaiva paramarShayaH | pratijagmuryathAkAmaM dhRRitarAShTrAbhyanuj~nayA || 3|| pANDavAstu mahAtmAno laghubhUyiShThasainikAH | anujagmurmahAtmAnaM sadAraM taM mahIpatim || 4|| tamAshramagataM dhImAnbrahmarShirlokapUjitaH | muniH satyavatIputro dhRRitarAShTramabhAShata || 5|| dhRRitarAShTra mahAbAho shRRiNu kauravanandana | shrutaM te j~nAnavRRiddhAnAmRRiShINAM puNyakarmaNAm || 6|| RRiddhAbhijanavRRiddhAnAM vedavedA~NgavedinAm | dharmaj~nAnAM purANAnAM vadatAM vividhAH kathAH || 7|| mA sma shoke manaH kArShIrdiShTena vyathate budhaH | shrutaM devarahasyaM te nAradAddevadarshanAt || 8|| gatAste kShatradharmeNa shastrapUtAM gatiM shubhAm | yathA dRRiShTAstvayA putrA yathAkAmavihAriNaH || 9|| yudhiShThirastvayaM dhImAnbhavantamanurudhyate | sahito bhrAtRRibhiH sarvaiH sadAraH sasuhRRijjanaH || 10|| visarjayainaM yAtveSha svarAjyamanushAsatAm | mAsaH samadhiko hyeShAmatIto vasatAM vane || 11|| etaddhi nityaM yatnena padaM rakShyaM parantapa | bahupratyarthikaM hyetadrAjyaM nAma narAdhipa || 12|| ityuktaH kauravo rAjA vyAsenAmitabuddhinA | yudhiShThiramathAhUya vAgmI vachanamabravIt || 13|| ajAtashatro bhadraM te shRRiNu me bhrAtRRibhiH saha | tvatprasAdAnmahIpAla shoko nAsmAnprabAdhate || 14|| rame chAhaM tvayA putra pureva gajasAhvaye | nAthenAnugato vidvanpriyeShu parivartinA || 15|| prAptaM putraphalaM tvattaH prItirme vipulA tvayi | na me manyurmahAbAho gamyatAM putra mA chiram || 16|| bhavantaM cheha samprekShya tapo me parihIyate | tapoyuktaM sharIraM cha tvAM dRRiShTvA dhAritaM punaH || 17|| mAtarau te tathaiveme shIrNaparNakRRitAshane | mama tulyavrate putra nachiraM vartayiShyataH || 18|| duryodhanaprabhRRitayo dRRiShTA lokAntaraM gatAH | vyAsasya tapaso vIryAdbhavatashcha samAgamAt || 19|| prayojanaM chiraM vRRittaM jIvitasya cha me.anagha | ugraM tapaH samAsthAsye tvamanuj~nAtumarhasi || 20|| tvayyadya piNDaH kIrtishcha kulaM chedaM pratiShThitam | shvo vAdya vA mahAbAho gamyatAM putra mA chiram || 21|| rAjanItiH subahushaH shrutA te bharatarShabha | sa.ndeShTavyaM na pashyAmi kRRitametAvatA vibho || 22|| ityuktavachanaM tAta nRRipo rAjAnamabravIt | na mAmarhasi dharmaj~na parityaktumanAgasam || 23|| kAmaM gachChantu me sarve bhrAtaro.anucharAstathA | bhavantamahamanviShye mAtarau cha yatavrate || 24|| tamuvAchAtha gAndhArI maivaM putra shRRiNuShva me | tvayyadhInaM kurukulaM piNDashcha shvashurasya me || 25|| gamyatAM putra paryAptametAvatpUjitA vayam | rAjA yadAha tatkAryaM tvayA putra piturvachaH || 26|| ityuktaH sa tu gAndhAryA kuntImidamuvAcha ha | snehabAShpAkule netre pramRRijya rudatIM vachaH || 27|| visarjayati mAM rAjA gAndhArI cha yashasvinI | bhavatyAM baddhachittastu kathaM yAsyAmi duHkhitaH || 28|| na chotsahe tapovighnaM kartuM te dharmachAriNi | tapaso hi paraM nAsti tapasA vindate mahat || 29|| mamApi na tathA rAj~ni rAjye buddhiryathA purA | tapasyevAnuraktaM me manaH sarvAtmanA tathA || 30|| shUnyeyaM cha mahI sarvA na me prItikarI shubhe | bAndhavA naH parikShINA balaM no na yathA purA || 31|| pA~nchAlAH subhRRishaM kShINAH kanyAmAtrAvasheShitAH | na teShAM kulakartAraM ka~nchitpashyAmyahaM shubhe || 32|| sarve hi bhasmasAnnItA droNenaikena sa.nyuge | avasheShAstu nihatA droNaputreNa vai nishi || 33|| chedayashchaiva matsyAshcha dRRiShTapUrvAstathaiva naH | kevalaM vRRiShNichakraM tu vAsudevaparigrahAt || 34|| yaM dRRiShTvA sthAtumichChAmi dharmArthaM nAnyahetukam || 34|| shivena pashya naH sarvAndurlabhaM darshanaM tava | bhaviShyatyamba rAjA hi tIvramArapsyate tapaH || 35|| etachChrutvA mahAbAhuH sahadevo yudhAM patiH | yudhiShThiramuvAchedaM bAShpavyAkulalochanaH || 36|| notsahe.ahaM parityaktuM mAtaraM pArthivarShabha | pratiyAtu bhavAnkShipraM tapastapsyAmyahaM vane || 37|| ihaiva shoShayiShyAmi tapasAhaM kalevaram | pAdashushrUShaNe yukto rAj~no mAtrostathAnayoH || 38|| tamuvAcha tataH kuntI pariShvajya mahAbhujam | gamyatAM putra maiva tvaM vochaH kuru vacho mama || 39|| AgamA vaH shivAH santu svasthA bhavata putrakAH | uparodho bhavedevamasmAkaM tapasaH kRRite || 40|| tvatsnehapAshabaddhA cha hIyeyaM tapasaH parAt | tasmAtputraka gachCha tvaM shiShTamalpaM hi naH prabho || 41|| evaM sa.nstambhitaM vAkyaiH kuntyA bahuvidhairmanaH | sahadevasya rAjendra rAj~nashchaiva visheShataH || 42|| te mAtrA samanuj~nAtA rAj~nA cha kurupu~NgavAH | abhivAdya kurushreShThamAmantrayitumArabhan || 43|| rAjanpratigamiShyAmaH shivena pratinanditAH | anuj~nAtAstvayA rAjangamiShyAmo vikalmaShAH || 44|| evamuktaH sa rAjarShirdharmarAj~nA mahAtmanA | anujaj~ne jayAshIrbhirabhinandya yudhiShThiram || 45|| bhImaM cha balinAM shreShThaM sAntvayAmAsa pArthivaH | sa chAsya samya~NmedhAvI pratyapadyata vIryavAn || 46|| arjunaM cha samAshliShya yamau cha puruSharShabhau | anujaj~ne sa kauravyaH pariShvajyAbhinandya cha || 47|| gAndhAryA chAbhyanuj~nAtAH kRRitapAdAbhivandanAH | jananyA samupAghrAtAH pariShvaktAshcha te nRRipam || 48|| chakruH pradakShiNaM sarve vatsA iva nivAraNe || 48|| punaH punarnirIkShantaH prajagmuste pradakShiNam | tathaiva draupadI sAdhvI sarvAH kauravayoShitaH || 49|| nyAyataH shvashure vRRittiM prayujya prayayustataH | shvashrUbhyAM samanuj~nAtAH pariShvajyAbhinanditAH || 50|| sa.ndiShTAshchetikartavyaM prayayurbhartRRibhiH saha || 50|| tataH prajaj~ne ninadaH sUtAnAM yujyatAmiti | uShTrANAM kroshatAM chaiva hayAnAM heShatAmapi || 51|| tato yudhiShThiro rAjA sadAraH sahasainikaH | nagaraM hAstinapuraM punarAyAtsabAndhavaH || 52|| \hrule \medskip nAradAgamanaparva dhRRitarAShTrAdInAM dAvAgnau dAhaH 45 \medskip vaishampAyana uvAcha|| dvivarShopanivRRitteShu pANDaveShu yadRRichChayA | devarShirnArado rAjannAjagAma yudhiShThiram || 1|| tamabhyarchya mahAbAhuH kururAjo yudhiShThiraH | AsInaM parivishvastaM provAcha vadatAM varaH || 2|| chirasya khalu pashyAmi bhagavantamupasthitam | kachchitte kushalaM vipra shubhaM vA pratyupasthitam || 3|| ke deshAH paridRRiShTAste kiM cha kAryaM karomi te | tadbrUhi dvijamukhya tvamasmAkaM cha priyo.atithiH || 4|| nArada uvAcha|| chiradRRiShTo.asi me rAjannAgato.asmi tapovanAt | paridRRiShTAni tIrthAni ga~NgA chaiva mayA nRRipa || 5|| yudhiShThira uvAcha|| vadanti puruShA me.adya ga~NgAtIranivAsinaH | dhRRitarAShTraM mahAtmAnamAsthitaM paramaM tapaH || 6|| api dRRiShTastvayA tatra kushalI sa kurUdvahaH | gAndhArI cha pRRithA chaiva sUtaputrashcha sa~njayaH || 7|| kathaM cha vartate chAdya pitA mama sa pArthivaH | shrotumichChAmi bhagavanyadi dRRiShTastvayA nRRipaH || 8|| nArada uvAcha|| sthirIbhUya mahArAja shRRiNu sarvaM yathAtatham | yathA shrutaM cha dRRiShTaM cha mayA tasmi.nstapovane || 9|| vanavAsanivRRitteShu bhavatsu kurunandana | kurukShetrAtpitA tubhyaM ga~NgAdvAraM yayau nRRipa || 10|| gAndhAryA sahito dhImAnvadhvA kuntyA samanvitaH | sa~njayena cha sUtena sAgnihotraH sayAjakaH || 11|| Atasthe sa tapastIvraM pitA tava tapodhanaH | vITAM mukhe samAdhAya vAyubhakSho.abhavanmuniH || 12|| vane sa munibhiH sarvaiH pUjyamAno mahAtapAH | tvagasthimAtrasheShaH sa ShaNmAsAnabhavannRRipaH || 13|| gAndhArI tu jalAhArA kuntI mAsopavAsinI | sa~njayaH ShaShThabhaktena vartayAmAsa bhArata || 14|| agnI.nstu yAjakAstatra juhuvurvidhivatprabho | dRRishyato.adRRishyatashchaiva vane tasminnRRipasya ha || 15|| aniketo.atha rAjA sa babhUva vanagocharaH | te chApi sahite devyau sa~njayashcha tamanvayuH || 16|| sa~njayo nRRipaternetA sameShu viShameShu cha | gAndhAryAstu pRRithA rAja.nshchakShurAsIdaninditA || 17|| tataH kadAchidga~NgAyAH kachChe sa nRRipasattamaH | ga~NgAyAmApluto dhImAnAshramAbhimukho.abhavat || 18|| atha vAyuH samudbhUto dAvAgnirabhavanmahAn | dadAha tadvanaM sarvaM parigRRihya samantataH || 19|| dahyatsu mRRigayUtheShu dvijihveShu samantataH | varAhANAM cha yUtheShu sa.nshrayatsu jalAshayAn || 20|| samAviddhe vane tasminprApte vyasana uttame | nirAhAratayA rAjA mandaprANavicheShTitaH || 21|| asamartho.apasaraNe sukRRishau mAtarau cha te || 21|| tataH sa nRRipatirdRRiShTvA vahnimAyAntamantikAt | idamAha tataH sUtaM sa~njayaM pRRithivIpate || 22|| gachCha sa~njaya yatrAgnirna tvAM dahati karhichit | vayamatrAgninA yuktA gamiShyAmaH parAM gatim || 23|| tamuvAcha kilodvignaH sa~njayo vadatAM varaH | rAjanmRRityuraniShTo.ayaM bhavitA te vRRithAgninA || 24|| na chopAyaM prapashyAmi mokShaNe jAtavedasaH | yadatrAnantaraM kAryaM tadbhavAnvaktumarhati || 25|| ityuktaH sa~njayenedaM punarAha sa pArthivaH | naiSha mRRityuraniShTo no niHsRRitAnAM gRRihAtsvayam || 26|| jalamagnistathA vAyuratha vApi vikarshanam | tApasAnAM prashasyante gachCha sa~njaya mAchiram || 27|| ityuktvA sa~njayaM rAjA samAdhAya manastadA | prA~NmukhaH saha gAndhAryA kuntyA chopAvishattadA || 28|| sa~njayastaM tathA dRRiShTvA pradakShiNamathAkarot | uvAcha chainaM medhAvI yu~NkShvAtmAnamiti prabho || 29|| RRiShiputro manIShI sa rAjA chakre.asya tadvachaH | saMnirudhyendriyagrAmamAsItkAShThopamastadA || 30|| gAndhArI cha mahAbhAgA jananI cha pRRithA tava | dAvAgninA samAyukte sa cha rAjA pitA tava || 31|| sa~njayastu mahAmAtrastasmAddAvAdamuchyata | ga~NgAkUle mayA dRRiShTastApasaiH parivAritaH || 32|| sa tAnAmantrya tejasvI nivedyaitachcha sarvashaH | prayayau sa~njayaH sUto himavantaM mahIdharam || 33|| evaM sa nidhanaM prAptaH kururAjo mahAmanAH | gAndhArI cha pRRithA chaiva jananyau te narAdhipa || 34|| yadRRichChayAnuvrajatA mayA rAj~naH kalevaram | tayoshcha devyorubhayordRRiShTAni bharatarShabha || 35|| tatastapovane tasminsamAjagmustapodhanAH | shrutvA rAj~nastathA niShThAM na tvashochangatiM cha te || 36|| tatrAshrauShamahaM sarvametatpuruShasattama | yathA cha nRRipatirdagdho devyau te cheti pANDava || 37|| na shochitavyaM rAjendra svantaH sa pRRithivIpatiH | prAptavAnagnisa.nyogaM gAndhArI jananI cha te || 38|| vaishampAyana uvAcha|| etachChrutvA tu sarveShAM pANDavAnAM mahAtmanAm | niryANaM dhRRitarAShTrasya shokaH samabhavanmahAn || 39|| antaHpurANAM cha tadA mahAnArtasvaro.abhavat | paurANAM cha mahArAja shrutvA rAj~nastadA gatim || 40|| aho dhigiti rAjA tu vikrushya bhRRishaduHkhitaH | UrdhvabAhuH smaranmAtuH praruroda yudhiShThiraH || 41|| bhImasenapurogAshcha bhrAtaraH sarva eva te || 41|| antaHpureShu cha tadA sumahAnruditasvanaH | prAdurAsInmahArAja pRRithAM shrutvA tathAgatAm || 42|| taM cha vRRiddhaM tathA dagdhaM hataputraM narAdhipam | anvashochanta te sarve gAndhArIM cha tapasvinIm || 43|| tasminnuparate shabde muhUrtAdiva bhArata | nigRRihya bAShpaM dhairyeNa dharmarAjo.abravIdidam || 44|| \hrule \medskip yudhiShThirashokaH 46 \medskip yudhiShThira uvAcha|| tathA mahAtmanastasya tapasyugre cha vartataH | anAthasyeva nidhanaM tiShThatsvasmAsu bandhuShu || 1|| durvij~neyA hi gatayaH puruShANAM matA mama | yatra vaichitravIryo.asau dagdha evaM davAgninA || 2|| yasya putrashataM shrImadabhavadbAhushAlinaH | nAgAyutabalo rAjA sa dagdho hi davAgninA || 3|| yaM purA paryavIjanta tAlavRRintairvarastriyaH | taM gRRidhrAH paryavIjanta dAvAgniparikAlitam || 4|| sUtamAgadhasa~Nghaishcha shayAno yaH prabodhyate | dharaNyAM sa nRRipaH shete pApasya mama karmabhiH || 5|| na tu shochAmi gAndhArIM hataputrAM yashasvinIm | patilokamanuprAptAM tathA bhartRRivrate sthitAm || 6|| pRRithAmeva tu shochAmi yA putraishvaryamRRiddhimat | utsRRijya sumahaddIptaM vanavAsamarochayat || 7|| dhigrAjyamidamasmAkaM dhigbalaM dhikparAkramam | kShatradharmaM cha dhigyasmAnmRRitA jIvAmahe vayam || 8|| susUkShmA kila kAlasya gatirdvijavarottama | yatsamutsRRijya rAjyaM sA vanavAsamarochayat || 9|| yudhiShThirasya jananI bhImasya vijayasya cha | anAthavatkathaM dagdhA iti muhyAmi chintayan || 10|| vRRithA santoShito vahniH khANDave savyasAchinA | upakAramajAnansa kRRitaghna iti me matiH || 11|| yatrAdahatsa bhagavAnmAtaraM savyasAchinaH | kRRitvA yo brAhmaNachChadma bhikShArthI samupAgataH || 12|| dhigagniM dhikcha pArthasya vishrutAM satyasandhatAm || 12|| idaM kaShTataraM chAnyadbhagavanpratibhAti me | vRRithAgninA samAyogo yadabhUtpRRithivIpateH || 13|| tathA tapasvinastasya rAjarSheH kauravasya ha | kathameva.nvidho mRRityuH prashAsya pRRithivImimAm || 14|| tiShThatsu mantrapUteShu tasyAgniShu mahAvane | vRRithAgninA samAyukto niShThAM prAptaH pitA mama || 15|| manye pRRithA vepamAnA kRRishA dhamanisantatA | hA tAta dharmarAjeti samAkrandanmahAbhaye || 16|| bhIma paryApnuhi bhayAditi chaivAbhivAshatI | samantataH parikShiptA mAtA me.abhUddavAgninA || 17|| sahadevaH priyastasyAH putrebhyo.adhika eva tu | na chainAM mokShayAmAsa vIro mAdravatIsutaH || 18|| tachChrutvA ruruduH sarve samAli~Ngya parasparam | pANDavAH pa~ncha duHkhArtA bhUtAnIva yugakShaye || 19|| teShAM tu puruShendrANAM rudatAM ruditasvanaH | prAsAdAbhogasa.nruddho anvarautsItsa rodasI || 20|| \hrule \medskip dhRRitarAShTrashrAddhakaraNam.h 47 \medskip nArada uvAcha|| nAsau vRRithAgninA dagdho yathA tatra shrutaM mayA | vaichitravIryo nRRipatistatte vakShyAmi bhArata || 1|| vanaM pravishatA tena vAyubhakSheNa dhImatA | agnayaH kArayitveShTimutsRRiShTA iti naH shrutam || 2|| yAjakAstu tatastasya tAnagnInnirjane vane | samutsRRijya yathAkAmaM jagmurbharatasattama || 3|| sa vivRRiddhastadA vahnirvane tasminnabhUtkila | tena tadvanamAdIptamiti me tApasAbruvan || 4|| sa rAjA jAhnavIkachChe yathA te kathitaM mayA | tenAgninA samAyuktaH svenaiva bharatarShabha || 5|| evamAvedayAmAsurmunayaste mamAnagha | ye te bhAgIrathItIre mayA dRRiShTA yudhiShThira || 6|| evaM svenAgninA rAjA samAyukto mahIpate | mA shochithAstvaM nRRipatiM gataH sa paramAM gatim || 7|| gurushushrUShayA chaiva jananI tava pANDava | prAptA sumahatIM siddhimiti me nAtra sa.nshayaH || 8|| kartumarhasi kauravya teShAM tvamudakakriyAm | bhrAtRRibhiH sahitaH sarvairetadatra vidhIyatAm || 9|| vaishampAyana uvAcha|| tataH sa pRRithivIpAlaH pANDavAnAM dhurandharaH | niryayau saha sodaryaiH sadAro bharatarShabha || 10|| paurajAnapadAshchaiva rAjabhaktipuraskRRitAH | ga~NgAM prajagmurabhito vAsasaikena sa.nvRRitAH || 11|| tato.avagAhya salilaM sarve te kurupu~NgavAH | yuyutsumagrataH kRRitvA dadustoyaM mahAtmane || 12|| gAndhAryAshcha pRRithAyAshcha vidhivannAmagotrataH | shauchaM nivartayantaste tatroShurnagarAdbahiH || 13|| preShayAmAsa sa narAnvidhij~nAnAptakAriNaH | ga~NgAdvAraM kurushreShTho yatra dagdho.abhavannRRipaH || 14|| tatraiva teShAM kulyAni ga~NgAdvAre.anvashAttadA | kartavyAnIti puruShAndattadeyAnmahIpatiH || 15|| dvAdashe.ahani tebhyaH sa kRRitashaucho narAdhipaH | dadau shrAddhAni vidhivaddakShiNAvanti pANDavaH || 16|| dhRRitarAShTraM samuddishya dadau sa pRRithivIpatiH | suvarNaM rajataM gAshcha shayyAshcha sumahAdhanAH || 17|| gAndhAryAshchaiva tejasvI pRRithAyAshcha pRRithakpRRithak | sa~NkIrtya nAmanI rAjA dadau dAnamanuttamam || 18|| yo yadichChati yAvachcha tAvatsa labhate dvijaH | shayanaM bhojanaM yAnaM maNiratnamatho dhanam || 19|| yAnamAchChAdanaM bhogAndAsIshcha parichArikAH | dadau rAjA samuddishya tayormAtrormahIpatiH || 20|| tataH sa pRRithivIpAlo dattvA shrAddhAnyanekashaH | pravivesha punardhImAnnagaraM vAraNAhvayam || 21|| te chApi rAjavachanAtpuruShA ye gatAbhavan | sa~Nkalpya teShAM kulyAni punaH pratyAgama.nstataH || 22|| mAlyairgandhaishcha vividhaiH pUjayitvA yathAvidhi | kulyAni teShAM sa.nyojya tadAchakhyurmahIpateH || 23|| samAshvAsya cha rAjAnaM dharmAtmAnaM yudhiShThiram | nArado.apyagamadrAjanparamarShiryathepsitam || 24|| evaM varShANyatItAni dhRRitarAShTrasya dhImataH | vanavAse tadA trINi nagare dasha pa~ncha cha || 25|| hataputrasya sa~NgrAme dAnAni dadataH sadA | j~nAtisambandhimitrANAM bhrAtR^INAM svajanasya cha || 26|| yudhiShThirastu nRRipatirnAtiprItamanAstadA | dhArayAmAsa tadrAjyaM nihataj~nAtibAndhavaH || 27|| \medskip ## \hrule Mahabharata Critical Edition Only for Personal Studies Encoding: ISCII Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute, Pune, India, 1999 http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html for further details