||५ महाभारते उद्योगपर्वम् ||
उद्योगपर्व
१
वैशम्पायन उवाच||
कृत्वा विवाहं तु कुरुप्रवीरा; स्तदाभिमन्योर्मुदितस्वपक्षाः |
विश्रम्य चत्वार्युषसः प्रतीताः; सभां विराटस्य ततोऽभिजग्मुः ||१||
सभा तु सा मत्स्यपतेः समृद्धा; मणिप्रवेकोत्तमरत्नचित्रा |
न्यस्तासना माल्यवती सुगन्धा; तामभ्ययुस्ते नरराजवर्याः ||२||
अथासनान्याविशतां पुरस्ता; दुभौ विराटद्रुपदौ नरेन्द्रौ |
वृद्धश्च मान्यः पृथिवीपतीनां; पितामहो रामजनार्दनाभ्याम् ||३||
पाञ्चालराजस्य समीपतस्तु; शिनिप्रवीरः सहरौहिणेयः |
मत्स्यस्य राज्ञस्तु सुसंनिकृष्टौ; जनार्दनश्चैव युधिष्ठिरश्च ||४||
सुताश्च सर्वे द्रुपदस्य राज्ञो; भीमार्जुनौ माद्रवतीसुतौ च |
प्रद्युम्नसाम्बौ च युधि प्रवीरौ; विराटपुत्रश्च सहाभिमन्युः ||५||
सर्वे च शूराः पितृभिः समाना; वीर्येण रूपेण बलेन चैव |
उपाविशन्द्रौपदेयाः कुमाराः; सुवर्णचित्रेषु वरासनेषु ||६||
तथोपविष्टेषु महारथेषु; विभ्राजमानाम्बरभूषणेषु |
रराज सा राजवती समृद्धा; ग्रहैरिव द्यौर्विमलैरुपेता ||७||
ततः कथास्ते समवाययुक्ताः; कृत्वा विचित्राः पुरुषप्रवीराः |
तस्थुर्मुहूर्तं परिचिन्तयन्तः; कृष्णं नृपास्ते समुदीक्षमाणाः ||८||
कथान्तमासाद्य च माधवेन; सङ्घट्टिताः पाण्डवकार्यहेतोः |
ते राजसिंहाः सहिता ह्यशृण्व; न्वाक्यं महार्थं च महोदयं च ||९||
कृष्ण उवाच||
सर्वैर्भवद्भिर्विदितं यथायं; युधिष्ठिरः सौबलेनाक्षवत्याम् |
जितो निकृत्यापहृतं च राज्यं; पुनः प्रवासे समयः कृतश्च ||१०||
शक्तैर्विजेतुं तरसा महीं च; सत्ये स्थितैस्तच्चरितं यथावत् |
पाण्डोः सुतैस्तद्व्रतमुग्ररूपं; वर्षाणि षट्सप्त च भारताग्र्यैः ||११||
त्रयोदशश्चैव सुदुस्तरोऽय; मज्ञायमानैर्भवतां समीपे |
क्लेशानसह्यांश्च तितिक्षमाणै; र्यथोषितं तद्विदितं च सर्वम् ||१२||
एवं गते धर्मसुतस्य राज्ञो; दुर्योधनस्यापि च यद्धितं स्यात् |
तच्चिन्तयध्वं कुरुपाण्डवानां; धर्म्यं च युक्तं च यशस्करं च ||१३||
अधर्मयुक्तं च न कामयेत; राज्यं सुराणामपि धर्मराजः |
धर्मार्थयुक्तं च महीपतित्वं; ग्रामेऽपि कस्मिंश्चिदयं बुभूषेत् ||१४||
पित्र्यं हि राज्यं विदितं नृपाणां; यथापकृष्टं धृतराष्ट्रपुत्रैः |
मिथ्योपचारेण तथाप्यनेन; कृच्छ्रं महत्प्राप्तमसह्यरूपम् ||१५||
न चापि पार्थो विजितो रणे तैः; स्वतेजसा धृतराष्ट्रस्य पुत्रैः |
तथापि राजा सहितः सुहृद्भि; रभीप्सतेऽनामयमेव तेषाम् ||१६||
यत्तत्स्वयं पाण्डुसुतैर्विजित्य; समाहृतं भूमिपतीन्निपीड्य |
तत्प्रार्थयन्ते पुरुषप्रवीराः; कुन्तीसुता माद्रवतीसुतौ च ||१७||
बालास्त्विमे तैर्विविधैरुपायैः; सम्प्रार्थिता हन्तुममित्रसाहाः |
राज्यं जिहीर्षद्भिरसद्भिरुग्रैः; सर्वं च तद्वो विदितं यथावत् ||१८||
तेषां च लोभं प्रसमीक्ष्य वृद्धं; धर्मात्मतां चापि युधिष्ठिरस्य |
सम्बन्धितां चापि समीक्ष्य तेषां; मतिं कुरुध्वं सहिताः पृथक्च ||१९||
इमे च सत्येऽभिरताः सदैव; तं पारयित्वा समयं यथावत् |
अतोऽन्यथा तैरुपचर्यमाणा; हन्युः समेतान्धृतराष्ट्रपुत्रान् ||२०||
तैर्विप्रकारं च निशम्य राज्ञः; सुहृज्जनास्तान्परिवारयेयुः |
युद्धेन बाधेयुरिमांस्तथैव; तैर्वध्यमाना युधि तांश्च हन्युः ||२१||
तथापि नेमेऽल्पतया समर्था; स्तेषां जयायेति भवेन्मतं वः |
समेत्य सर्वे सहिताः सुहृद्भि; स्तेषां विनाशाय यतेयुरेव ||२२||
दुर्योधनस्यापि मतं यथाव; न्न ज्ञायते किं नु करिष्यतीति |
अज्ञायमाने च मते परस्य; किं स्यात्समारभ्यतमं मतं वः ||२३||
तस्मादितो गच्छतु धर्मशीलः; शुचिः कुलीनः पुरुषोऽप्रमत्तः |
दूतः समर्थः प्रशमाय तेषां; राज्यार्धदानाय युधिष्ठिरस्य ||२४||
निशम्य वाक्यं तु जनार्दनस्य; धर्मार्थयुक्तं मधुरं समं च |
समाददे वाक्यमथाग्रजोऽस्य; सम्पूज्य वाक्यं तदतीव राजन् ||२५||
२
बलदेव उवाच||
श्रुतं भवद्भिर्गदपूर्वजस्य; वाक्यं यथा धर्मवदर्थवच्च |
अजातशत्रोश्च हितं हितं च; दुर्योधनस्यापि तथैव राज्ञः ||१||
अर्धं हि राज्यस्य विसृज्य वीराः; कुन्तीसुतास्तस्य कृते यतन्ते |
प्रदाय चार्धं धृतराष्ट्रपुत्रः; सुखी सहास्माभिरतीव मोदेत् ||२||
लब्ध्वा हि राज्यं पुरुषप्रवीराः; सम्यक्प्रवृत्तेषु परेषु चैव |
ध्रुवं प्रशान्ताः सुखमाविशेयु; स्तेषां प्रशान्तिश्च हितं प्रजानाम् ||३||
दुर्योधनस्यापि मतं च वेत्तुं; वक्तुं च वाक्यानि युधिष्ठिरस्य |
प्रियं मम स्याद्यदि तत्र कश्चि; द्व्रजेच्छमार्थं कुरुपाण्डवानाम् ||४||
स भीष्ममामन्त्र्य कुरुप्रवीरं; वैचित्रवीर्यं च महानुभावम् |
द्रोणं सपुत्रं विदुरं कृपं च; गान्धारराजं च ससूतपुत्रम् ||५||
सर्वे च येऽन्ये धृतराष्ट्रपुत्रा; बलप्रधाना निगमप्रधानाः |
स्थिताश्च धर्मेषु यथा स्वकेषु; लोकप्रवीराः श्रुतकालवृद्धाः ||६||
एतेषु सर्वेषु समागतेषु; पौरेषु वृद्धेषु च सङ्गतेषु |
ब्रवीतु वाक्यं प्रणिपातयुक्तं; कुन्तीसुतस्यार्थकरं यथा स्यात् ||७||
सर्वास्ववस्थासु च ते न कौट्या; द्ग्रस्तो हि सोऽर्थो बलमाश्रितैस्तैः |
प्रियाभ्युपेतस्य युधिष्ठिरस्य; द्यूते प्रमत्तस्य हृतं च राज्यम् ||८||
निवार्यमाणश्च कुरुप्रवीरैः; सर्वैः सुहृद्भिर्ह्ययमप्यतज्ज्ञः |
गान्धारराजस्य सुतं मताक्षं; समाह्वयेद्देवितुमाजमीढः ||९||
दुरोदरास्तत्र सहस्रशोऽन्ये; युधिष्ठिरो यान्विषहेत जेतुम् |
उत्सृज्य तान्सौबलमेव चायं; समाह्वयत्तेन जितोऽक्षवत्याम् ||१०||
स दीव्यमानः प्रतिदेवनेन; अक्षेषु नित्यं सुपराङ्मुखेषु |
संरम्भमाणो विजितः प्रसह्य; तत्रापराधः शकुनेर्न कश्चित् ||११||
तस्मात्प्रणम्यैव वचो ब्रवीतु; वैचित्रवीर्यं बहुसामयुक्तम् |
तथा हि शक्यो धृतराष्ट्रपुत्रः; स्वार्थे नियोक्तुं पुरुषेण तेन ||१२||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ब्रुवत्येव मधुप्रवीरे; शिनिप्रवीरः सहसोत्पपात |
तच्चापि वाक्यं परिनिन्द्य तस्य; समाददे वाक्यमिदं समन्युः ||१३||
३
सात्यकिरुवाच||
यादृशः पुरुषस्यात्मा तादृशं सम्प्रभाषते |
यथारूपोऽन्तरात्मा ते तथारूपं प्रभाषसे ||१||
सन्ति वै पुरुषाः शूराः सन्ति कापुरुषास्तथा |
उभावेतौ दृढौ पक्षौ दृश्येते पुरुषान्प्रति ||२||
एकस्मिन्नेव जायेते कुले क्लीबमहारथौ |
फलाफलवती शाखे यथैकस्मिन्वनस्पतौ ||३||
नाभ्यसूयामि ते वाक्यं ब्रुवतो लाङ्गलध्वज |
ये तु शृण्वन्ति ते वाक्यं तानसूयामि माधव ||४||
कथं हि धर्मराजस्य दोषमल्पमपि ब्रुवन् |
लभते परिषन्मध्ये व्याहर्तुमकुतोभयः ||५||
समाहूय महात्मानं जितवन्तोऽक्षकोविदाः |
अनक्षज्ञं यथाश्रद्धं तेषु धर्मजयः कुतः ||६||
यदि कुन्तीसुतं गेहे क्रीडन्तं भ्रातृभिः सह |
अभिगम्य जयेयुस्ते तत्तेषां धर्मतो भवेत् ||७||
समाहूय तु राजानं क्षत्रधर्मरतं सदा |
निकृत्या जितवन्तस्ते किं नु तेषां परं शुभम् ||८||
कथं प्रणिपतेच्चायमिह कृत्वा पणं परम् |
वनवासाद्विमुक्तस्तु प्राप्तः पैतामहं पदम् ||९||
यद्ययं परवित्तानि कामयेत युधिष्ठिरः |
एवमप्ययमत्यन्तं परान्नार्हति याचितुम् ||१०||
कथं च धर्मयुक्तास्ते न च राज्यं जिहीर्षवः |
निवृत्तवासान्कौन्तेयान्य आहुर्विदिता इति ||११||
अनुनीता हि भीष्मेण द्रोणेन च महात्मना |
न व्यवस्यन्ति पाण्डूनां प्रदातुं पैतृकं वसु ||१२||
अहं तु ताञ्शितैर्बाणैरनुनीय रणे बलात् |
पादयोः पातयिष्यामि कौन्तेयस्य महात्मनः ||१३||
अथ ते न व्यवस्यन्ति प्रणिपाताय धीमतः |
गमिष्यन्ति सहामात्या यमस्य सदनं प्रति ||१४||
न हि ते युयुधानस्य संरब्धस्य युयुत्सतः |
वेगं समर्थाः संसोढुं वज्रस्येव महीधराः ||१५||
को हि गाण्डीवधन्वानं कश्च चक्रायुधं युधि |
मां चापि विषहेत्को नु कश्च भीमं दुरासदम् ||१६||
यमौ च दृढधन्वानौ यमकल्पौ महाद्युती |
को जिजीविषुरासीदेद्धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् ||१७||
पञ्चेमान्पाण्डवेयांश्च द्रौपद्याः कीर्तिवर्धनान् |
समप्रमाणान्पाण्डूनां समवीर्यान्मदोत्कटान् ||१८||
सौभद्रं च महेष्वासममरैरपि दुःसहम् |
गदप्रद्युम्नसाम्बांश्च कालवज्रानलोपमान् ||१९||
ते वयं धृतराष्ट्रस्य पुत्रं शकुनिना सह |
कर्णेन च निहत्याजावभिषेक्ष्याम पाण्डवम् ||२०||
नाधर्मो विद्यते कश्चिच्छत्रून्हत्वाततायिनः |
अधर्म्यमयशस्यं च शात्रवाणां प्रयाचनम् ||२१||
हृद्गतस्तस्य यः कामस्तं कुरुध्वमतन्द्रिताः |
निसृष्टं धृतराष्ट्रेण राज्यं प्राप्नोतु पाण्डवः ||२२||
अद्य पाण्डुसुतो राज्यं लभतां वा युधिष्ठिरः |
निहता वा रणे सर्वे स्वप्स्यन्ति वसुधातले ||२३||
४
द्रुपद उवाच||
एवमेतन्महाबाहो भविष्यति न संशयः |
न हि दुर्योधनो राज्यं मधुरेण प्रदास्यति ||१||
अनुवर्त्स्यति तं चापि धृतराष्ट्रः सुतप्रियः |
भीष्मद्रोणौ च कार्पण्यान्मौर्ख्याद्राधेयसौबलौ ||२||
बलदेवस्य वाक्यं तु मम ज्ञाने न युज्यते |
एतद्धि पुरुषेणाग्रे कार्यं सुनयमिच्छता ||३||
न तु वाच्यो मृदु वचो धार्तराष्ट्रः कथञ्चन |
न हि मार्दवसाध्योऽसौ पापबुद्धिर्मतो मम ||४||
गर्दभे मार्दवं कुर्याद्गोषु तीक्ष्णं समाचरेत् |
मृदु दुर्योधने वाक्यं यो ब्रूयात्पापचेतसि ||५||
मृदु वै मन्यते पापो भाष्यमाणमशक्तिजम् |
जितमर्थं विजानीयादबुधो मार्दवे सति ||६||
एतच्चैव करिष्यामो यत्नश्च क्रियतामिह |
प्रस्थापयाम मित्रेभ्यो बलान्युद्योजयन्तु नः ||७||
शल्यस्य धृष्टकेतोश्च जयत्सेनस्य चाभिभोः |
केकयानां च सर्वेषां दूता गच्छन्तु शीघ्रगाः ||८||
स तु दुर्योधनो नूनं प्रेषयिष्यति सर्वशः |
पूर्वाभिपन्नाः सन्तश्च भजन्ते पूर्वचोदकम् ||९||
तत्त्वरध्वं नरेन्द्राणां पूर्वमेव प्रचोदने |
महद्धि कार्यं वोढव्यमिति मे वर्तते मतिः ||१०||
शल्यस्य प्रेष्यतां शीघ्रं ये च तस्यानुगा नृपाः |
भगदत्ताय राज्ञे च पूर्वसागरवासिने ||११||
अमितौजसे तथोग्राय हार्दिक्यायाहुकाय च |
दीर्घप्रज्ञाय मल्लाय रोचमानाय चाभिभो ||१२||
आनीयतां बृहन्तश्च सेनाबिन्दुश्च पार्थिवः |
पापजित्प्रतिविन्ध्यश्च चित्रवर्मा सुवास्तुकः ||१३||
बाह्लीको मुञ्जकेशश्च चैद्याधिपतिरेव च |
सुपार्श्वश्च सुबाहुश्च पौरवश्च महारथः ||१४||
शकानां पह्लवानां च दरदानां च ये नृपाः |
काम्बोजा ऋषिका ये च पश्चिमानूपकाश्च ये ||१५||
जयत्सेनश्च काश्यश्च तथा पञ्चनदा नृपाः |
क्राथपुत्रश्च दुर्धर्षः पार्वतीयाश्च ये नृपाः ||१६||
जानकिश्च सुशर्मा च मणिमान्पौतिमत्स्यकः |
पांसुराष्ट्राधिपश्चैव धृष्टकेतुश्च वीर्यवान् ||१७||
औड्रश्च दण्डधारश्च बृहत्सेनश्च वीर्यवान् |
अपराजितो निषादश्च श्रेणिमान्वसुमानपि ||१८||
बृहद्बलो महौजाश्च बाहुः परपुरञ्जयः |
समुद्रसेनो राजा च सह पुत्रेण वीर्यवान् ||१९||
अदारिश्च नदीजश्च कर्णवेष्टश्च पार्थिवः |
समर्थश्च सुवीरश्च मार्जारः कन्यकस्तथा ||२०||
महावीरश्च कद्रुश्च निकरस्तुमुलः क्रथः |
नीलश्च वीरधर्मा च भूमिपालश्च वीर्यवान् ||२१||
दुर्जयो दन्तवक्त्रश्च रुक्मी च जनमेजयः |
आषाढो वायुवेगश्च पूर्वपाली च पार्थिवः ||२२||
भूरितेजा देवकश्च एकलव्यस्य चात्मजः |
कारूषकाश्च राजानः क्षेमधूर्तिश्च वीर्यवान् ||२३||
उद्भवः क्षेमकश्चैव वाटधानश्च पार्थिवः |
श्रुतायुश्च दृढायुश्च शाल्वपुत्रश्च वीर्यवान् ||२४||
कुमारश्च कलिङ्गानामीश्वरो युद्धदुर्मदः |
एतेषां प्रेष्यतां शीघ्रमेतद्धि मम रोचते ||२५||
अयं च ब्राह्मणः शीघ्रं मम राजन्पुरोहितः |
प्रेष्यतां धृतराष्ट्राय वाक्यमस्मिन्समर्प्यताम् ||२६||
यथा दुर्योधनो वाच्यो यथा शान्तनवो नृपः |
धृतराष्ट्रो यथा वाच्यो द्रोणश्च विदुषां वरः ||२७||
५
वासुदेव उवाच||
उपपन्नमिदं वाक्यं सोमकानां धुरन्धरे |
अर्थसिद्धिकरं राज्ञः पाण्डवस्य महौजसः ||१||
एतच्च पूर्वकार्यं नः सुनीतमभिकाङ्क्षताम् |
अन्यथा ह्याचरन्कर्म पुरुषः स्यात्सुबालिशः ||२||
किं तु सम्बन्धकं तुल्यमस्माकं कुरुपाण्डुषु |
यथेष्टं वर्तमानेषु पाण्डवेषु च तेषु च ||३||
ते विवाहार्थमानीता वयं सर्वे यथा भवान् |
कृते विवाहे मुदिता गमिष्यामो गृहान्प्रति ||४||
भवान्वृद्धतमो राज्ञां वयसा च श्रुतेन च |
शिष्यवत्ते वयं सर्वे भवामेह न संशयः ||५||
भवन्तं धृतराष्ट्रश्च सततं बहु मन्यते |
आचार्ययोः सखा चासि द्रोणस्य च कृपस्य च ||६||
स भवान्प्रेषयत्वद्य पाण्डवार्थकरं वचः |
सर्वेषां निश्चितं तन्नः प्रेषयिष्यति यद्भवान् ||७||
यदि तावच्छमं कुर्यान्न्यायेन कुरुपुङ्गवः |
न भवेत्कुरुपाण्डूनां सौभ्रात्रेण महान्क्षयः ||८||
अथ दर्पान्वितो मोहान्न कुर्याद्धृतराष्ट्रजः |
अन्येषां प्रेषयित्वा च पश्चादस्मान्समाह्वयेः ||९||
ततो दुर्योधनो मन्दः सहामात्यः सबान्धवः |
निष्ठामापत्स्यते मूढः क्रुद्धे गाण्डीवधन्वनि ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्कृत्य वार्ष्णेयं विराटः पृथिवीपतिः |
गृहान्प्रस्थापयामास सगणं सहबान्धवम् ||११||
द्वारकां तु गते कृष्णे युधिष्ठिरपुरोगमाः |
चक्रुः साङ्ग्रामिकं सर्वं विराटश्च महीपतिः ||१२||
ततः सम्प्रेषयामास विराटः सह बान्धवैः |
सर्वेषां भूमिपालानां द्रुपदश्च महीपतिः ||१३||
वचनात्कुरुसिंहानां मत्स्यपाञ्चालयोश्च ते |
समाजग्मुर्महीपालाः सम्प्रहृष्टा महाबलाः ||१४||
तच्छ्रुत्वा पाण्डुपुत्राणां समागच्छन्महद्बलम् |
धृतराष्ट्रसुतश्चापि समानिन्ये महीपतीन् ||१५||
समाकुला मही राजन्कुरुपाण्डवकारणात् |
तदा समभवत्कृत्स्ना सम्प्रयाणे महीक्षिताम् ||१६||
बलानि तेषां वीराणामागच्छन्ति ततस्ततः |
चालयन्तीव गां देवीं सपर्वतवनामिमाम् ||१७||
ततः प्रज्ञावयोवृद्धं पाञ्चाल्यः स्वपुरोहितम् |
कुरुभ्यः प्रेषयामास युधिष्ठिरमते तदा ||१८||
६
द्रुपद उवाच||
भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः प्राणिनां बुद्धिजीविनः |
बुद्धिमत्सु नराः श्रेष्ठा नराणां तु द्विजातयः ||१||
द्विजेषु वैद्याः श्रेयांसो वैद्येषु कृतबुद्धयः |
स भवान्कृतबुद्धीनां प्रधान इति मे मतिः ||२||
कुलेन च विशिष्टोऽसि वयसा च श्रुतेन च |
प्रज्ञयानवमश्चासि शुक्रेणाङ्गिरसेन च ||३||
विदितं चापि ते सर्वं यथावृत्तः स कौरवः |
पाण्डवश्च यथावृत्तः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||४||
धृतराष्ट्रस्य विदिते वञ्चिताः पाण्डवाः परैः |
विदुरेणानुनीतोऽपि पुत्रमेवानुवर्तते ||५||
शकुनिर्बुद्धिपूर्वं हि कुन्तीपुत्रं समाह्वयत् |
अनक्षज्ञं मताक्षः सन्क्षत्रवृत्ते स्थितं शुचिम् ||६||
ते तथा वञ्चयित्वा तु धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् |
न कस्याञ्चिदवस्थायां राज्यं दास्यन्ति वै स्वयम् ||७||
भवांस्तु धर्मसंयुक्तं धृतराष्ट्रं ब्रुवन्वचः |
मनांसि तस्य योधानां ध्रुवमावर्तयिष्यति ||८||
विदुरश्चापि तद्वाक्यं साधयिष्यति तावकम् |
भीष्मद्रोणकृपाणां च भेदं सञ्जनयिष्यति ||९||
अमात्येषु च भिन्नेषु योधेषु विमुखेषु च |
पुनरेकाग्रकरणं तेषां कर्म भविष्यति ||१०||
एतस्मिन्नन्तरे पार्थाः सुखमेकाग्रबुद्धयः |
सेनाकर्म करिष्यन्ति द्रव्याणां चैव सञ्चयम् ||११||
भिद्यमानेषु च स्वेषु लम्बमाने च वै त्वयि |
न तथा ते करिष्यन्ति सेनाकर्म न संशयः ||१२||
एतत्प्रयोजनं चात्र प्राधान्येनोपलभ्यते |
सङ्गत्या धृतराष्ट्रश्च कुर्याद्धर्म्यं वचस्तव ||१३||
स भवान्धर्मयुक्तश्च धर्म्यं तेषु समाचरन् |
कृपालुषु परिक्लेशान्पाण्डवानां प्रकीर्तयन् ||१४||
वृद्धेषु कुलधर्मं च ब्रुवन्पूर्वैरनुष्ठितम् |
विभेत्स्यति मनांस्येषामिति मे नात्र संशयः ||१५||
न च तेभ्यो भयं तेऽस्ति ब्राह्मणो ह्यसि वेदवित् |
दूतकर्मणि युक्तश्च स्थविरश्च विशेषतः ||१६||
स भवान्पुष्ययोगेन मुहूर्तेन जयेन च |
कौरवेयान्प्रयात्वाशु कौन्तेयस्यार्थसिद्धये ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
तथानुशिष्टः प्रययौ द्रुपदेन महात्मना |
पुरोधा वृत्तसम्पन्नो नगरं नागसाह्वयम् ||१८||
७
वैशम्पायन उवाच||
गते द्वारवतीं कृष्णे बलदेवे च माधवे |
सह वृष्ण्यन्धकैः सर्वैर्भोजैश्च शतशस्तथा ||१||
सर्वमागमयामास पाण्डवानां विचेष्टितम् |
धृतराष्ट्रात्मजो राजा दूतैः प्रणिहितैश्चरैः ||२||
स श्रुत्वा माधवं यातं सदश्वैरनिलोपमैः |
बलेन नातिमहता द्वारकामभ्ययात्पुरीम् ||३||
तमेव दिवसं चापि कौन्तेयः पाण्डुनन्दनः |
आनर्तनगरीं रम्यां जगामाशु धनञ्जयः ||४||
तौ यात्वा पुरुषव्याघ्रौ द्वारकां कुरुनन्दनौ |
सुप्तं ददृशतुः कृष्णं शयानं चोपजग्मतुः ||५||
ततः शयाने गोविन्दे प्रविवेश सुयोधनः |
उच्छीर्षतश्च कृष्णस्य निषसाद वरासने ||६||
ततः किरीटी तस्यानु प्रविवेश महामनाः |
पश्चार्धे च स कृष्णस्य प्रह्वोऽतिष्ठत्कृताञ्जलिः ||७||
प्रतिबुद्धः स वार्ष्णेयो ददर्शाग्रे किरीटिनम् |
स तयोः स्वागतं कृत्वा यथार्हं प्रतिपूज्य च ||८||
तदागमनजं हेतुं पप्रच्छ मधुसूदनः ||८||
ततो दुर्योधनः कृष्णमुवाच प्रहसन्निव |
विग्रहेऽस्मिन्भवान्साह्यं मम दातुमिहार्हति ||९||
समं हि भवतः सख्यं मयि चैवार्जुनेऽपि च |
तथा सम्बन्धकं तुल्यमस्माकं त्वयि माधव ||१०||
अहं चाभिगतः पूर्वं त्वामद्य मधुसूदन |
पूर्वं चाभिगतं सन्तो भजन्ते पूर्वसारिणः ||११||
त्वं च श्रेष्ठतमो लोके सतामद्य जनार्दन |
सततं संमतश्चैव सद्वृत्तमनुपालय ||१२||
कृष्ण उवाच||
भवानभिगतः पूर्वमत्र मे नास्ति संशयः |
दृष्टस्तु प्रथमं राजन्मया पार्थो धनञ्जयः ||१३||
तव पूर्वाभिगमनात्पूर्वं चाप्यस्य दर्शनात् |
साहाय्यमुभयोरेव करिष्यामि सुयोधन ||१४||
प्रवारणं तु बालानां पूर्वं कार्यमिति श्रुतिः |
तस्मात्प्रवारणं पूर्वमर्हः पार्थो धनञ्जयः ||१५||
मत्संहननतुल्यानां गोपानामर्बुदं महत् |
नारायणा इति ख्याताः सर्वे सङ्ग्रामयोधिनः ||१६||
ते वा युधि दुराधर्षा भवन्त्वेकस्य सैनिकाः |
अयुध्यमानः सङ्ग्रामे न्यस्तशस्त्रोऽहमेकतः ||१७||
आभ्यामन्यतरं पार्थ यत्ते हृद्यतरं मतम् |
तद्वृणीतां भवानग्रे प्रवार्यस्त्वं हि धर्मतः ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु कृष्णेन कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
अयुध्यमानं सङ्ग्रामे वरयामास केशवम् ||१९||
सहस्राणां सहस्रं तु योधानां प्राप्य भारत |
कृष्णं चापहृतं ज्ञात्वा सम्प्राप परमां मुदम् ||२०||
दुर्योधनस्तु तत्सैन्यं सर्वमादाय पार्थिवः |
ततोऽभ्ययाद्भीमबलो रौहिणेयं महाबलम् ||२१||
सर्वं चागमने हेतुं स तस्मै संन्यवेदयत् |
प्रत्युवाच ततः शौरिर्धार्तराष्ट्रमिदं वचः ||२२||
विदितं ते नरव्याघ्र सर्वं भवितुमर्हति |
यन्मयोक्तं विराटस्य पुरा वैवाहिके तदा ||२३||
निगृह्योक्तो हृषीकेशस्त्वदर्थं कुरुनन्दन |
मया सम्बन्धकं तुल्यमिति राजन्पुनः पुनः ||२४||
न च तद्वाक्यमुक्तं वै केशवः प्रत्यपद्यत |
न चाहमुत्सहे कृष्णं विना स्थातुमपि क्षणम् ||२५||
नाहं सहायः पार्थानां नापि दुर्योधनस्य वै |
इति मे निश्चिता बुद्दिर्वासुदेवमवेक्ष्य ह ||२६||
जातोऽसि भारते वंशे सर्वपार्थिवपूजिते |
गच्छ युध्यस्व धर्मेण क्षात्रेण भरतर्षभ ||२७||
इत्येवमुक्तः स तदा परिष्वज्य हलायुधम् |
कृष्णं चापहृतं ज्ञात्वा युद्धान्मेने जितं जयम् ||२८||
सोऽभ्ययात्कृतवर्माणं धृतराष्ट्रसुतो नृपः |
कृतवर्मा ददौ तस्य सेनामक्षौहिणीं तदा ||२९||
स तेन सर्वसैन्येन भीमेन कुरुनन्दनः |
वृतः प्रतिययौ हृष्टः सुहृदः सम्प्रहर्षयन् ||३०||
गते दुर्योधने कृष्णः किरीटिनमथाब्रवीत् |
अयुध्यमानः कां बुद्धिमास्थायाहं त्वया वृतः ||३१||
अर्जुन उवाच||
भवान्समर्थस्तान्सर्वान्निहन्तुं नात्र संशयः |
निहन्तुमहमप्येकः समर्थः पुरुषोत्तम ||३२||
भवांस्तु कीर्तिमाँल्लोके तद्यशस्त्वां गमिष्यति |
यशसा चाहमप्यर्थी तस्मादसि मया वृतः ||३३||
सारथ्यं तु त्वया कार्यमिति मे मानसं सदा |
चिररात्रेप्सितं कामं तद्भवान्कर्तुमर्हति ||३४||
वासुदेव उवाच||
उपपन्नमिदं पार्थ यत्स्पर्धेथा मया सह |
सारथ्यं ते करिष्यामि कामः सम्पद्यतां तव ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
एवं प्रमुदितः पार्थः कृष्णेन सहितस्तदा |
वृतो दाशार्हप्रवरैः पुनरायाद्युधिष्ठिरम् ||३६||
८
वैशम्पायन उवाच||
शल्यः श्रुत्वा तु दूतानां सैन्येन महता वृतः |
अभ्ययात्पाण्डवान्राजन्सह पुत्रैर्महारथैः ||१||
तस्य सेनानिवेशोऽभूदध्यर्धमिव योजनम् |
तथा हि बहुलां सेनां स बिभर्ति नरर्षभः ||२||
विचित्रकवचाः शूरा विचित्रध्वजकार्मुकाः |
विचित्राभरणाः सर्वे विचित्ररथवाहनाः ||३||
स्वदेशवेषाभरणा वीराः शतसहस्रशः |
तस्य सेनाप्रणेतारो बभूवुः क्षत्रियर्षभाः ||४||
व्यथयन्निव भूतानि कम्पयन्निव मेदिनीम् |
शनैर्विश्रामयन्सेनां स ययौ येन पाण्डवः ||५||
ततो दुर्योधनः श्रुत्वा महासेनं महारथम् |
उपायान्तमभिद्रुत्य स्वयमानर्च भारत ||६||
कारयामास पूजार्थं तस्य दुर्योधनः सभाः |
रमणीयेषु देशेषु रत्नचित्राः स्वलङ्कृताः ||७||
स ताः सभाः समासाद्य पूज्यमानो यथामरः |
दुर्योधनस्य सचिवैर्देशे देशे यथार्हतः ||८||
आजगाम सभामन्यां देवावसथवर्चसम् ||८||
स तत्र विषयैर्युक्तः कल्याणैरतिमानुषैः |
मेनेऽभ्यधिकमात्मानमवमेने पुरंदरम् ||९||
पप्रच्छ स ततः प्रेष्यान्प्रहृष्टः क्षत्रियर्षभः |
युधिष्ठिरस्य पुरुषाः के नु चक्रुः सभा इमाः ||१०||
आनीयन्तां सभाकाराः प्रदेयार्हा हि मे मताः ||१०||
गूढो दुर्योधनस्तत्र दर्शयामास मातुलम् |
तं दृष्ट्वा मद्रराजस्तु ज्ञात्वा यत्नं च तस्य तम् ||११||
परिष्वज्याब्रवीत्प्रीत इष्टोऽर्थो गृह्यतामिति ||११||
दुर्योधन उवाच||
सत्यवाग्भव कल्याण वरो वै मम दीयताम् |
सर्वसेनाप्रणेता मे भवान्भवितुमर्हति ||१२||
वैशम्पायन उवाच||
कृतमित्यब्रवीच्छल्यः किमन्यत्क्रियतामिति |
कृतमित्येव गान्धारिः प्रत्युवाच पुनः पुनः ||१३||
स तथा शल्यमामन्त्र्य पुनरायात्स्वकं पुरम् |
शल्यो जगाम कौन्तेयानाख्यातुं कर्म तस्य तत् ||१४||
उपप्लव्यं स गत्वा तु स्कन्धावारं प्रविश्य च |
पाण्डवानथ तान्सर्वाञ्शल्यस्तत्र ददर्श ह ||१५||
समेत्य तु महाबाहुः शल्यः पाण्डुसुतैस्तदा |
पाद्यमर्घ्यं च गां चैव प्रत्यगृह्णाद्यथाविधि ||१६||
ततः कुशलपूर्वं स मद्रराजोऽरिसूदनः |
प्रीत्या परमया युक्तः समाश्लिष्य युधिष्ठिरम् ||१७||
तथा भीमार्जुनौ हृष्टौ स्वस्रीयौ च यमावुभौ |
आसने चोपविष्टस्तु शल्यः पार्थमुवाच ह ||१८||
कुशलं राजशार्दूल कच्चित्ते कुरुनन्दन |
अरण्यवासाद्दिष्ट्यासि विमुक्तो जयतां वर ||१९||
सुदुष्करं कृतं राजन्निर्जने वसता वने |
भ्रातृभिः सह राजेन्द्र कृष्णया चानया सह ||२०||
अज्ञातवासं घोरं च वसता दुष्करं कृतम् |
दुःखमेव कुतः सौख्यं राज्यभ्रष्टस्य भारत ||२१||
दुःखस्यैतस्य महतो धार्तराष्ट्रकृतस्य वै |
अवाप्स्यसि सुखं राजन्हत्वा शत्रून्परन्तप ||२२||
विदितं ते महाराज लोकतत्त्वं नराधिप |
तस्माल्लोभकृतं किञ्चित्तव तात न विद्यते ||२३||
ततोऽस्याकथयद्राजा दुर्योधनसमागमम् |
तच्च शुश्रूषितं सर्वं वरदानं च भारत ||२४||
युधिष्ठिर उवाच||
सुकृतं ते कृतं राजन्प्रहृष्टेनान्तरात्मना |
दुर्योधनस्य यद्वीर त्वया वाचा प्रतिश्रुतम् ||२५||
एकं त्विच्छामि भद्रं ते क्रियमाणं महीपते ||२५||
भवानिह महाराज वासुदेवसमो युधि |
कर्णार्जुनाभ्यां सम्प्राप्ते द्वैरथे राजसत्तम ||२६||
कर्णस्य भवता कार्यं सारथ्यं नात्र संशयः ||२६||
तत्र पाल्योऽर्जुनो राजन्यदि मत्प्रियमिच्छसि |
तेजोवधश्च ते कार्यः सौतेरस्मज्जयावहः ||२७||
अकर्तव्यमपि ह्येतत्कर्तुमर्हसि मातुल ||२७||
शल्य उवाच||
शृणु पाण्डव भद्रं ते यद्ब्रवीषि दुरात्मनः |
तेजोवधनिमित्तं मां सूतपुत्रस्य संयुगे ||२८||
अहं तस्य भविष्यामि सङ्ग्रामे सारथिर्ध्रुवम् |
वासुदेवेन हि समं नित्यं मां स हि मन्यते ||२९||
तस्याहं कुरुशार्दूल प्रतीपमहितं वचः |
ध्रुवं सङ्कथयिष्यामि योद्धुकामस्य संयुगे ||३०||
यथा स हृतदर्पश्च हृततेजाश्च पाण्डव |
भविष्यति सुखं हन्तुं सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||३१||
एवमेतत्करिष्यामि यथा तात त्वमात्थ माम् |
यच्चान्यदपि शक्ष्यामि तत्करिष्यामि ते प्रियम् ||३२||
यच्च दुःखं त्वया प्राप्तं द्यूते वै कृष्णया सह |
परुषाणि च वाक्यानि सूतपुत्रकृतानि वै ||३३||
जटासुरात्परिक्लेशः कीचकाच्च महाद्युते |
द्रौपद्याधिगतं सर्वं दमयन्त्या यथाशुभम् ||३४||
सर्वं दुःखमिदं वीर सुखोदर्कं भविष्यति |
नात्र मन्युस्त्वया कार्यो विधिर्हि बलवत्तरः ||३५||
दुःखानि हि महात्मानः प्राप्नुवन्ति युधिष्ठिर |
देवैरपि हि दुःखानि प्राप्तानि जगतीपते ||३६||
इन्द्रेण श्रूयते राजन्सभार्येण महात्मना |
अनुभूतं महद्दुःखं देवराजेन भारत ||३७||
इन्द्रविजयोपाख्यानम्
९
युधिष्ठिर उवाच||
कथमिन्द्रेण राजेन्द्र सभार्येण महात्मना |
दुःखं प्राप्तं परं घोरमेतदिच्छामि वेदितुम् ||१||
शल्य उवाच||
शृणु राजन्पुरा वृत्तमितिहासं पुरातनम् |
सभार्येण यथा प्राप्तं दुःखमिन्द्रेण भारत ||२||
त्वष्टा प्रजापतिर्ह्यासीद्देवश्रेष्ठो महातपाः |
स पुत्रं वै त्रिशिरसमिन्द्रद्रोहात्किलासृजत् ||३||
ऐन्द्रं स प्रार्थयत्स्थानं विश्वरूपो महाद्युतिः |
तैस्त्रिभिर्वदनैर्घोरैः सूर्येन्दुज्वलनोपमैः ||४||
वेदानेकेन सोऽधीते सुरामेकेन चापिबत् |
एकेन च दिशः सर्वाः पिबन्निव निरीक्षते ||५||
स तपस्वी मृदुर्दान्तो धर्मे तपसि चोद्यतः |
तपोऽतप्यन्महत्तीव्रं सुदुश्चरमरिंदम ||६||
तस्य दृष्ट्वा तपोवीर्यं सत्त्वं चामिततेजसः |
विषादमगमच्छक्र इन्द्रोऽयं मा भवेदिति ||७||
कथं सज्जेत भोगेषु न च तप्येन्महत्तपः |
विवर्धमानस्त्रिशिराः सर्वं त्रिभुवनं ग्रसेत् ||८||
इति सञ्चिन्त्य बहुधा बुद्धिमान्भरतर्षभ |
आज्ञापयत्सोऽप्सरसस्त्वष्टृपुत्रप्रलोभने ||९||
यथा स सज्जेत्त्रिशिराः कामभोगेषु वै भृशम् |
क्षिप्रं कुरुत गच्छध्वं प्रलोभयत माचिरम् ||१०||
शृङ्गारवेषाः सुश्रोण्यो भावैर्युक्ता मनोहरैः |
प्रलोभयत भद्रं वः शमयध्वं भयं मम ||११||
अस्वस्थं ह्यात्मनात्मानं लक्षयामि वराङ्गनाः |
भयमेतन्महाघोरं क्षिप्रं नाशयताबलाः ||१२||
अप्सरस ऊचुः||
तथा यत्नं करिष्यामः शक्र तस्य प्रलोभने |
यथा नावाप्स्यसि भयं तस्माद्बलनिषूदन ||१३||
निर्दहन्निव चक्षुर्भ्यां योऽसावास्ते तपोनिधिः |
तं प्रलोभयितुं देव गच्छामः सहिता वयम् ||१४||
यतिष्यामो वशे कर्तुं व्यपनेतुं च ते भयम् ||१४||
शल्य उवाच||
इन्द्रेण तास्त्वनुज्ञाता जग्मुस्त्रिशिरसोऽन्तिकम् |
तत्र ता विविधैर्भावैर्लोभयन्त्यो वराङ्गनाः ||१५||
नृत्यं संदर्शयन्त्यश्च तथैवाङ्गेषु सौष्ठवम् ||१५||
विचेरुः सम्प्रहर्षं च नाभ्यगच्छन्महातपाः |
इन्द्रियाणि वशे कृत्वा पूर्णसागरसंनिभः ||१६||
तास्तु यत्नं परं कृत्वा पुनः शक्रमुपस्थिताः |
कृताञ्जलिपुटाः सर्वा देवराजमथाब्रुवन् ||१७||
न स शक्यः सुदुर्धर्षो धैर्याच्चालयितुं प्रभो |
यत्ते कार्यं महाभाग क्रियतां तदनन्तरम् ||१८||
सम्पूज्याप्सरसः शक्रो विसृज्य च महामतिः |
चिन्तयामास तस्यैव वधोपायं महात्मनः ||१९||
स तूष्णीं चिन्तयन्वीरो देवराजः प्रतापवान् |
विनिश्चितमतिर्धीमान्वधे त्रिशिरसोऽभवत् ||२०||
वज्रमस्य क्षिपाम्यद्य स क्षिप्रं न भविष्यति |
शत्रुः प्रवृद्धो नोपेक्ष्यो दुर्बलोऽपि बलीयसा ||२१||
शास्त्रबुद्ध्या विनिश्चित्य कृत्वा बुद्धिं वधे दृढाम् |
अथ वैश्वानरनिभं घोररूपं भयावहम् ||२२||
मुमोच वज्रं सङ्क्रुद्धः शक्रस्त्रिशिरसं प्रति ||२२||
स पपात हतस्तेन वज्रेण दृढमाहतः |
पर्वतस्येव शिखरं प्रणुन्नं मेदिनीतले ||२३||
तं तु वज्रहतं दृष्ट्वा शयानमचलोपमम् |
न शर्म लेभे देवेन्द्रो दीपितस्तस्य तेजसा ||२४||
हतोऽपि दीप्ततेजाः स जीवन्निव च दृश्यते ||२४||
अभितस्तत्र तक्षाणं घटमानं शचीपतिः |
अपश्यदब्रवीच्चैनं सत्वरं पाकशासनः ||२५||
क्षिप्रं छिन्धि शिरांस्यस्य कुरुष्व वचनं मम ||२५||
तक्षोवाच||
महास्कन्धो भृशं ह्येष परशुर्न तरिष्यति |
कर्तुं चाहं न शक्ष्यामि कर्म सद्भिर्विगर्हितम् ||२६||
इन्द्र उवाच||
मा भैस्त्वं क्षिप्रमेतद्वै कुरुष्व वचनं मम |
मत्प्रसादाद्धि ते शस्त्रं वज्रकल्पं भविष्यति ||२७||
तक्षोवाच||
कं भवन्तमहं विद्यां घोरकर्माणमद्य वै |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं तत्त्वेन कथयस्व मे ||२८||
इन्द्र उवाच||
अहमिन्द्रो देवराजस्तक्षन्विदितमस्तु ते |
कुरुष्वैतद्यथोक्तं मे तक्षन्मा त्वं विचारय ||२९||
तक्षोवाच||
क्रूरेण नापत्रपसे कथं शक्रेह कर्मणा |
ऋषिपुत्रमिमं हत्वा ब्रह्महत्याभयं न ते ||३०||
इन्द्र उवाच||
पश्चाद्धर्मं चरिष्यामि पावनार्थं सुदुश्चरम् |
शत्रुरेष महावीर्यो वज्रेण निहतो मया ||३१||
अद्यापि चाहमुद्विग्नस्तक्षन्नस्माद्बिभेमि वै |
क्षिप्रं छिन्धि शिरांसि त्वं करिष्येऽनुग्रहं तव ||३२||
शिरः पशोस्ते दास्यन्ति भागं यज्ञेषु मानवाः |
एष तेऽनुग्रहस्तक्षन्क्षिप्रं कुरु मम प्रियम् ||३३||
शल्य उवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु तक्षा स महेन्द्रवचनं तदा |
शिरांस्यथ त्रिशिरसः कुठारेणाच्छिनत्तदा ||३४||
निकृत्तेषु ततस्तेषु निष्क्रामंस्त्रिशिरास्त्वथ |
कपिञ्जलास्तित्तिराश्च कलविङ्काश्च सर्वशः ||३५||
येन वेदानधीते स्म पिबते सोममेव च |
तस्माद्वक्त्रान्विनिष्पेतुः क्षिप्रं तस्य कपिञ्जलाः ||३६||
येन सर्वा दिशो राजन्पिबन्निव निरीक्षते |
तस्माद्वक्त्राद्विनिष्पेतुस्तित्तिरास्तस्य पाण्डव ||३७||
यत्सुरापं तु तस्यासीद्वक्त्रं त्रिशिरसस्तदा |
कलविङ्का विनिष्पेतुस्तेनास्य भरतर्षभ ||३८||
ततस्तेषु निकृत्तेषु विज्वरो मघवानभूत् |
जगाम त्रिदिवं हृष्टस्तक्षापि स्वगृहान्ययौ ||३९||
त्वष्टा प्रजापतिः श्रुत्वा शक्रेणाथ हतं सुतम् |
क्रोधसंरक्तनयन इदं वचनमब्रवीत् ||४०||
तप्यमानं तपो नित्यं क्षान्तं दान्तं जितेन्द्रियम् |
अनापराधिनं यस्मात्पुत्रं हिंसितवान्मम ||४१||
तस्माच्छक्रवधार्थाय वृत्रमुत्पादयाम्यहम् |
लोकाः पश्यन्तु मे वीर्यं तपसश्च बलं महत् ||४२||
स च पश्यतु देवेन्द्रो दुरात्मा पापचेतनः ||४२||
उपस्पृश्य ततः क्रुद्धस्तपस्वी सुमहायशाः |
अग्निं हुत्वा समुत्पाद्य घोरं वृत्रमुवाच ह ||४३||
इन्द्रशत्रो विवर्धस्व प्रभावात्तपसो मम ||४३||
सोऽवर्धत दिवं स्तब्ध्वा सूर्यवैश्वानरोपमः |
किं करोमीति चोवाच कालसूर्य इवोदितः ||४४||
शक्रं जहीति चाप्युक्तो जगाम त्रिदिवं ततः ||४४||
ततो युद्धं समभवद्वृत्रवासवयोस्तदा |
सङ्क्रुद्धयोर्महाघोरं प्रसक्तं कुरुसत्तम ||४५||
ततो जग्राह देवेन्द्रं वृत्रो वीरः शतक्रतुम् |
अपावृत्य स जग्रास वृत्रः क्रोधसमन्वितः ||४६||
ग्रस्ते वृत्रेण शक्रे तु सम्भ्रान्तास्त्रिदशास्तदा |
असृजंस्ते महासत्त्वा जृम्भिकां वृत्रनाशिनीम् ||४७||
विजृम्भमाणस्य ततो वृत्रस्यास्यादपावृतात् |
स्वान्यङ्गान्यभिसङ्क्षिप्य निष्क्रान्तो बलसूदनः ||४८||
ततः प्रभृति लोकेषु जृम्भिका प्राणिसंश्रिता ||४८||
जहृषुश्च सुराः सर्वे दृष्ट्वा शक्रं विनिःसृतम् |
ततः प्रववृते युद्धं वृत्रवासवयोः पुनः ||४९||
संरब्धयोस्तदा घोरं सुचिरं भरतर्षभ ||४९||
यदा व्यवर्धत रणे वृत्रो बलसमन्वितः |
त्वष्टुस्तपोबलाद्विद्वांस्तदा शक्रो न्यवर्तत ||५०||
निवृत्ते तु तदा देवा विषादमगमन्परम् |
समेत्य शक्रेण च ते त्वष्टुस्तेजोविमोहिताः ||५१||
अमन्त्रयन्त ते सर्वे मुनिभिः सह भारत ||५१||
किं कार्यमिति ते राजन्विचिन्त्य भयमोहिताः |
जग्मुः सर्वे महात्मानं मनोभिर्विष्णुमव्ययम् ||५२||
उपविष्टा मन्दराग्रे सर्वे वृत्रवधेप्सवः ||५२||
१०
इन्द्र उवाच||
सर्वं व्याप्तमिदं देवा वृत्रेण जगदव्ययम् |
न ह्यस्य सदृशं किञ्चित्प्रतिघाताय यद्भवेत् ||१||
समर्थो ह्यभवं पूर्वमसमर्थोऽस्मि साम्प्रतम् |
कथं कुर्यां नु भद्रं वो दुष्प्रधर्षः स मे मतः ||२||
तेजस्वी च महात्मा च युद्धे चामितविक्रमः |
ग्रसेत्त्रिभुवनं सर्वं सदेवासुरमानुषम् ||३||
तस्माद्विनिश्चयमिमं शृणुध्वं मे दिवौकसः |
विष्णोः क्षयमुपागम्य समेत्य च महात्मना ||४||
तेन संमन्त्र्य वेत्स्यामो वधोपायं दुरात्मनः ||४||
शल्य उवाच||
एवमुक्ते मघवता देवाः सर्षिगणास्तदा |
शरण्यं शरणं देवं जग्मुर्विष्णुं महाबलम् ||५||
ऊचुश्च सर्वे देवेशं विष्णुं वृत्रभयार्दिताः |
त्वया लोकास्त्रयः क्रान्तास्त्रिभिर्विक्रमणैः प्रभो ||६||
अमृतं चाहृतं विष्णो दैत्याश्च निहता रणे |
बलिं बद्ध्वा महादैत्यं शक्रो देवाधिपः कृतः ||७||
त्वं प्रभुः सर्वलोकानां त्वया सर्वमिदं ततम् |
त्वं हि देव महादेवः सर्वलोकनमस्कृतः ||८||
गतिर्भव त्वं देवानां सेन्द्राणाममरोत्तम |
जगद्व्याप्तमिदं सर्वं वृत्रेणासुरसूदन ||९||
विष्णुरुवाच||
अवश्यं करणीयं मे भवतां हितमुत्तमम् |
तस्मादुपायं वक्ष्यामि यथासौ न भविष्यति ||१०||
गच्छध्वं सर्षिगन्धर्वा यत्रासौ विश्वरूपधृक् |
साम तस्य प्रयुञ्जध्वं तत एनं विजेष्यथ ||११||
भविष्यति गतिर्देवाः शक्रस्य मम तेजसा |
अदृश्यश्च प्रवेक्ष्यामि वज्रमस्यायुधोत्तमम् ||१२||
गच्छध्वमृषिभिः सार्धं गन्धर्वैश्च सुरोत्तमाः |
वृत्रस्य सह शक्रेण सन्धिं कुरुत माचिरम् ||१३||
शल्य उवाच||
एवमुक्तास्तु देवेन ऋषयस्त्रिदशास्तथा |
ययुः समेत्य सहिताः शक्रं कृत्वा पुरःसरम् ||१४||
समीपमेत्य च तदा सर्व एव महौजसः |
तं तेजसा प्रज्वलितं प्रतपन्तं दिशो दश ||१५||
ग्रसन्तमिव लोकांस्त्रीन्सूर्याचन्द्रमसौ यथा |
ददृशुस्तत्र ते वृत्रं शक्रेण सह देवताः ||१६||
ऋषयोऽथ ततोऽभ्येत्य वृत्रमूचुः प्रियं वचः |
व्याप्तं जगदिदं सर्वं तेजसा तव दुर्जय ||१७||
न च शक्नोषि निर्जेतुं वासवं भूरिविक्रमम् |
युध्यतोश्चापि वां कालो व्यतीतः सुमहानिह ||१८||
पीड्यन्ते च प्रजाः सर्वाः सदेवासुरमानवाः |
सख्यं भवतु ते वृत्र शक्रेण सह नित्यदा ||१९||
अवाप्स्यसि सुखं त्वं च शक्रलोकांश्च शाश्वतान् ||१९||
ऋषिवाक्यं निशम्याथ स वृत्रः सुमहाबलः |
उवाच तांस्तदा सर्वान्प्रणम्य शिरसासुरः ||२०||
सर्वे यूयं महाभागा गन्धर्वाश्चैव सर्वशः |
यद्ब्रूत तच्छ्रुतं सर्वं ममापि शृणुतानघाः ||२१||
सन्धिः कथं वै भविता मम शक्रस्य चोभयोः |
तेजसोर्हि द्वयोर्देवाः सख्यं वै भविता कथम् ||२२||
ऋषय ऊचुः||
सकृत्सतां सङ्गतं लिप्सितव्यं; ततः परं भविता भव्यमेव |
नातिक्रमेत्सत्पुरुषेण सङ्गतं; तस्मात्सतां सङ्गतं लिप्सितव्यम् ||२३||
दृढं सतां सङ्गतं चापि नित्यं; ब्रूयाच्चार्थं ह्यर्थकृच्छ्रेषु धीरः |
महार्थवत्सत्पुरुषेण सङ्गतं; तस्मात्सन्तं न जिघांसेत धीरः ||२४||
इन्द्रः सतां संमतश्च निवासश्च महात्मनाम् |
सत्यवादी ह्यदीनश्च धर्मवित्सुविनिश्चितः ||२५||
तेन ते सह शक्रेण सन्धिर्भवतु शाश्वतः |
एवं विश्वासमागच्छ मा ते भूद्बुद्धिरन्यथा ||२६||
शल्य उवाच||
महर्षिवचनं श्रुत्वा तानुवाच महाद्युतिः |
अवश्यं भगवन्तो मे माननीयास्तपस्विनः ||२७||
ब्रवीमि यदहं देवास्तत्सर्वं क्रियतामिह |
ततः सर्वं करिष्यामि यदूचुर्मां द्विजर्षभाः ||२८||
न शुष्केण न चार्द्रेण नाश्मना न च दारुणा |
न शस्त्रेण न वज्रेण न दिवा न तथा निशि ||२९||
वध्यो भवेयं विप्रेन्द्राः शक्रस्य सह दैवतैः |
एवं मे रोचते सन्धिः शक्रेण सह नित्यदा ||३०||
बाढमित्येव ऋषयस्तमूचुर्भरतर्षभ |
एवं कृते तु सन्धाने वृत्रः प्रमुदितोऽभवत् ||३१||
यत्तः सदाभवच्चापि शक्रोऽमर्षसमन्वितः |
वृत्रस्य वधसंयुक्तानुपायाननुचिन्तयन् ||३२||
रन्ध्रान्वेषी समुद्विग्नः सदाभूद्बलवृत्रहा ||३२||
स कदाचित्समुद्रान्ते तमपश्यन्महासुरम् |
सन्ध्याकाल उपावृत्ते मुहूर्ते रम्यदारुणे ||३३||
ततः सञ्चिन्त्य भगवान्वरदानं महात्मनः |
सन्ध्येयं वर्तते रौद्रा न रात्रिर्दिवसं न च ||३४||
वृत्रश्चावश्यवध्योऽयं मम सर्वहरो रिपुः ||३४||
यदि वृत्रं न हन्म्यद्य वञ्चयित्वा महासुरम् |
महाबलं महाकायं न मे श्रेयो भविष्यति ||३५||
एवं सञ्चिन्तयन्नेव शक्रो विष्णुमनुस्मरन् |
अथ फेनं तदापश्यत्समुद्रे पर्वतोपमम् ||३६||
नायं शुष्को न चार्द्रोऽयं न च शस्त्रमिदं तथा |
एनं क्षेप्स्यामि वृत्रस्य क्षणादेव नशिष्यति ||३७||
सवज्रमथ फेनं तं क्षिप्रं वृत्रे निसृष्टवान् |
प्रविश्य फेनं तं विष्णुरथ वृत्रं व्यनाशयत् ||३८||
निहते तु ततो वृत्रे दिशो वितिमिराभवन् |
प्रववौ च शिवो वायुः प्रजाश्च जहृषुस्तदा ||३९||
ततो देवाः सगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः |
ऋषयश्च महेन्द्रं तमस्तुवन्विविधैः स्तवैः ||४०||
नमस्कृतः सर्वभूतैः सर्वभूतानि सान्त्वयन् |
हतशत्रुः प्रहृष्टात्मा वासवः सह दैवतैः ||४१||
विष्णुं त्रिभुवनश्रेष्ठं पूजयामास धर्मवित् ||४१||
ततो हते महावीर्ये वृत्रे देवभयङ्करे |
अनृतेनाभिभूतोऽभूच्छक्रः परमदुर्मनाः ||४२||
त्रैशीर्षयाभिभूतश्च स पूर्वं ब्रह्महत्यया ||४२||
सोऽन्तमाश्रित्य लोकानां नष्टसञ्ज्ञो विचेतनः |
न प्राज्ञायत देवेन्द्रस्त्वभिभूतः स्वकल्मषैः ||४३||
प्रतिच्छन्नो वसत्यप्सु चेष्टमान इवोरगः ||४३||
ततः प्रनष्टे देवेन्द्रे ब्रह्महत्याभयार्दिते |
भूमिः प्रध्वस्तसङ्काशा निर्वृक्षा शुष्ककानना ||४४||
विच्छिन्नस्रोतसो नद्यः सरांस्यनुदकानि च ||४४||
सङ्क्षोभश्चापि सत्त्वानामनावृष्टिकृतोऽभवत् |
देवाश्चापि भृशं त्रस्तास्तथा सर्वे महर्षयः ||४५||
अराजकं जगत्सर्वमभिभूतमुपद्रवैः |
ततो भीताभवन्देवाः को नो राजा भवेदिति ||४६||
दिवि देवर्षयश्चापि देवराजविनाकृताः |
न च स्म कश्चिद्देवानां राज्याय कुरुते मनः ||४७||
११
शल्य उवाच||
ऋषयोऽथाब्रुवन्सर्वे देवाश्च त्रिदशेश्वराः |
अयं वै नहुषः श्रीमान्देवराज्येऽभिषिच्यताम् ||१||
ते गत्वाथाब्रुवन्सर्वे राजा नो भव पार्थिव ||१||
स तानुवाच नहुषो देवानृषिगणांस्तथा |
पितृभिः सहितान्राजन्परीप्सन्हितमात्मनः ||२||
दुर्बलोऽहं न मे शक्तिर्भवतां परिपालने |
बलवाञ्जायते राजा बलं शक्रे हि नित्यदा ||३||
तमब्रुवन्पुनः सर्वे देवाः सर्षिपुरोगमाः |
अस्माकं तपसा युक्तः पाहि राज्यं त्रिविष्टपे ||४||
परस्परभयं घोरमस्माकं हि न संशयः |
अभिषिच्यस्व राजेन्द्र भव राजा त्रिविष्टपे ||५||
देवदानवयक्षाणामृषीणां रक्षसां तथा |
पितृगन्धर्वभूतानां चक्षुर्विषयवर्तिनाम् ||६||
तेज आदास्यसे पश्यन्बलवांश्च भविष्यसि ||६||
धर्मं पुरस्कृत्य सदा सर्वलोकाधिपो भव |
ब्रह्मर्षींश्चापि देवांश्च गोपायस्व त्रिविष्टपे ||७||
सुदुर्लभं वरं लब्ध्वा प्राप्य राज्यं त्रिविष्टपे |
धर्मात्मा सततं भूत्वा कामात्मा समपद्यत ||८||
देवोद्यानेषु सर्वेषु नन्दनोपवनेषु च |
कैलासे हिमवत्पृष्ठे मन्दरे श्वेतपर्वते ||९||
सह्ये महेन्द्रे मलये समुद्रेषु सरित्सु च ||९||
अप्सरोभिः परिवृतो देवकन्यासमावृतः |
नहुषो देवराजः सन्क्रीडन्बहुविधं तदा ||१०||
शृण्वन्दिव्या बहुविधाः कथाः श्रुतिमनोहराः |
वादित्राणि च सर्वाणि गीतं च मधुरस्वरम् ||११||
विश्वावसुर्नारदश्च गन्धर्वाप्सरसां गणाः |
ऋतवः षट्च देवेन्द्रं मूर्तिमन्त उपस्थिताः ||१२||
मारुतः सुरभिर्वाति मनोज्ञः सुखशीतलः ||१२||
एवं हि क्रीडतस्तस्य नहुषस्य महात्मनः |
सम्प्राप्ता दर्शनं देवी शक्रस्य महिषी प्रिया ||१३||
स तां संदृश्य दुष्टात्मा प्राह सर्वान्सभासदः |
इन्द्रस्य महिषी देवी कस्मान्मां नोपतिष्ठति ||१४||
अहमिन्द्रोऽस्मि देवानां लोकानां च तथेश्वरः |
आगच्छतु शची मह्यं क्षिप्रमद्य निवेशनम् ||१५||
तच्छ्रुत्वा दुर्मना देवी बृहस्पतिमुवाच ह |
रक्ष मां नहुषाद्ब्रह्मंस्तवास्मि शरणं गता ||१६||
सर्वलक्षणसम्पन्नां ब्रह्मस्त्वं मां प्रभाषसे |
देवराजस्य दयितामत्यन्तसुखभागिनीम् ||१७||
अवैधव्येन संयुक्तामेकपत्नीं पतिव्रताम् |
उक्तवानसि मां पूर्वमृतां तां कुरु वै गिरम् ||१८||
नोक्तपूर्वं च भगवन्मृषा ते किञ्चिदीश्वर |
तस्मादेतद्भवेत्सत्यं त्वयोक्तं द्विजसत्तम ||१९||
बृहस्पतिरथोवाच इन्द्राणीं भयमोहिताम् |
यदुक्तासि मया देवि सत्यं तद्भविता ध्रुवम् ||२०||
द्रक्ष्यसे देवराजानमिन्द्रं शीघ्रमिहागतम् |
न भेतव्यं च नहुषात्सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||२१||
समानयिष्ये शक्रेण नचिराद्भवतीमहम् ||२१||
अथ शुश्राव नहुष इन्द्राणीं शरणं गताम् |
बृहस्पतेरङ्गिरसश्चुक्रोध स नृपस्तदा ||२२||
१२
शल्य उवाच||
क्रुद्धं तु नहुषं ज्ञात्वा देवाः सर्षिपुरोगमाः |
अब्रुवन्देवराजानं नहुषं घोरदर्शनम् ||१||
देवराज जहि क्रोधं त्वयि क्रुद्धे जगद्विभो |
त्रस्तं सासुरगन्धर्वं सकिंनरमहोरगम् ||२||
जहि क्रोधमिमं साधो न क्रुध्यन्ति भवद्विधाः |
परस्य पत्नी सा देवी प्रसीदस्व सुरेश्वर ||३||
निवर्तय मनः पापात्परदाराभिमर्शनात् |
देवराजोऽसि भद्रं ते प्रजा धर्मेण पालय ||४||
एवमुक्तो न जग्राह तद्वचः काममोहितः |
अथ देवानुवाचेदमिन्द्रं प्रति सुराधिपः ||५||
अहल्या धर्षिता पूर्वमृषिपत्नी यशस्विनी |
जीवतो भर्तुरिन्द्रेण स वः किं न निवारितः ||६||
बहूनि च नृशंसानि कृतानीन्द्रेण वै पुरा |
वैधर्म्याण्युपधाश्चैव स वः किं न निवारितः ||७||
उपतिष्ठतु मां देवी एतदस्या हितं परम् |
युष्माकं च सदा देवाः शिवमेवं भविष्यति ||८||
देवा ऊचुः||
इन्द्राणीमानयिष्यामो यथेच्छसि दिवस्पते |
जहि क्रोधमिमं वीर प्रीतो भव सुरेश्वर ||९||
शल्य उवाच||
इत्युक्त्वा ते तदा देवा ऋषिभिः सह भारत |
जग्मुर्बृहस्पतिं वक्तुमिन्द्राणीं चाशुभं वचः ||१०||
जानीमः शरणं प्राप्तमिन्द्राणीं तव वेश्मनि |
दत्ताभयां च विप्रेन्द्र त्वया देवर्षिसत्तम ||११||
ते त्वां देवाः सगन्धर्वा ऋषयश्च महाद्युते |
प्रसादयन्ति चेन्द्राणी नहुषाय प्रदीयताम् ||१२||
इन्द्राद्विशिष्टो नहुषो देवराजो महाद्युतिः |
वृणोत्वियं वरारोहा भर्तृत्वे वरवर्णिनी ||१३||
एवमुक्ते तु सा देवी बाष्पमुत्सृज्य सस्वरम् |
उवाच रुदती दीना बृहस्पतिमिदं वचः ||१४||
नाहमिच्छामि नहुषं पतिमन्वास्य तं प्रभुम् |
शरणागतास्मि ते ब्रह्मंस्त्राहि मां महतो भयात् ||१५||
बृहस्पतिरुवाच||
शरणागतां न त्यजेयमिन्द्राणि मम निश्चितम् |
धर्मज्ञां धर्मशीलां च न त्यजे त्वामनिन्दिते ||१६||
नाकार्यं कर्तुमिच्छामि ब्राह्मणः सन्विशेषतः |
श्रुतधर्मा सत्यशीलो जानन्धर्मानुशासनम् ||१७||
नाहमेतत्करिष्यामि गच्छध्वं वै सुरोत्तमाः |
अस्मिंश्चार्थे पुरा गीतं ब्रह्मणा श्रूयतामिदम् ||१८||
न तस्य बीजं रोहति बीजकाले; न चास्य वर्षं वर्षति वर्षकाले |
भीतं प्रपन्नं प्रददाति शत्रवे; न सोऽन्तरं लभते त्राणमिच्छन् ||१९||
मोघमन्नं विन्दति चाप्यचेताः; स्वर्गाल्लोकाद्भ्रश्यति नष्टचेष्टः |
भीतं प्रपन्नं प्रददाति यो वै; न तस्य हव्यं प्रतिगृह्णन्ति देवाः ||२०||
प्रमीयते चास्य प्रजा ह्यकाले; सदा विवासं पितरोऽस्य कुर्वते |
भीतं प्रपन्नं प्रददाति शत्रवे; सेन्द्रा देवाः प्रहरन्त्यस्य वज्रम् ||२१||
एतदेवं विजानन्वै न दास्यामि शचीमिमाम् |
इन्द्राणीं विश्रुतां लोके शक्रस्य महिषीं प्रियाम् ||२२||
अस्या हितं भवेद्यच्च मम चापि हितं भवेत् |
क्रियतां तत्सुरश्रेष्ठा न हि दास्याम्यहं शचीम् ||२३||
शल्य उवाच||
अथ देवास्तमेवाहुर्गुरुमङ्गिरसां वरम् |
कथं सुनीतं तु भवेन्मन्त्रयस्व बृहस्पते ||२४||
बृहस्पतिरुवाच||
नहुषं याचतां देवी किञ्चित्कालान्तरं शुभा |
इन्द्राणीहितमेतद्धि तथास्माकं भविष्यति ||२५||
बहुविघ्नकरः कालः कालः कालं नयिष्यति |
दर्पितो बलवांश्चापि नहुषो वरसंश्रयात् ||२६||
शल्य उवाच||
ततस्तेन तथोक्ते तु प्रीता देवास्तमब्रुवन् |
ब्रह्मन्साध्विदमुक्तं ते हितं सर्वदिवौकसाम् ||२७||
एवमेतद्द्विजश्रेष्ठ देवी चेयं प्रसाद्यताम् ||२७||
ततः समस्ता इन्द्राणीं देवाः साग्निपुरोगमाः |
ऊचुर्वचनमव्यग्रा लोकानां हितकाम्यया ||२८||
त्वया जगदिदं सर्वं धृतं स्थावरजङ्गमम् |
एकपत्न्यसि सत्या च गच्छस्व नहुषं प्रति ||२९||
क्षिप्रं त्वामभिकामश्च विनशिष्यति पार्थिवः |
नहुषो देवि शक्रश्च सुरैश्वर्यमवाप्स्यति ||३०||
एवं विनिश्चयं कृत्वा इन्द्राणी कार्यसिद्धये |
अभ्यगच्छत सव्रीडा नहुषं घोरदर्शनम् ||३१||
दृष्ट्वा तां नहुषश्चापि वयोरूपसमन्विताम् |
समहृष्यत दुष्टात्मा कामोपहतचेतनः ||३२||
१३
शल्य उवाच||
अथ तामब्रवीद्दृष्ट्वा नहुषो देवराट्तदा |
त्रयाणामपि लोकानामहमिन्द्रः शुचिस्मिते ||१||
भजस्व मां वरारोहे पतित्वे वरवर्णिनि ||१||
एवमुक्ता तु सा देवी नहुषेण पतिव्रता |
प्रावेपत भयोद्विग्ना प्रवाते कदली यथा ||२||
नमस्य सा तु ब्रह्माणं कृत्वा शिरसि चाञ्जलिम् |
देवराजमथोवाच नहुषं घोरदर्शनम् ||३||
कालमिच्छाम्यहं लब्धुं किञ्चित्त्वत्तः सुरेश्वर |
न हि विज्ञायते शक्रः प्राप्तः किं वा क्व वा गतः ||४||
तत्त्वमेतत्तु विज्ञाय यदि न ज्ञायते प्रभो |
ततोऽहं त्वामुपस्थास्ये सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||५||
एवमुक्तः स इन्द्राण्या नहुषः प्रीतिमानभूत् ||५||
नहुष उवाच||
एवं भवतु सुश्रोणि यथा मामभिभाषसे |
ज्ञात्वा चागमनं कार्यं सत्यमेतदनुस्मरेः ||६||
शल्य उवाच||
नहुषेण विसृष्टा च निश्चक्राम ततः शुभा |
बृहस्पतिनिकेतं सा जगाम च तपस्विनी ||७||
तस्याः संश्रुत्य च वचो देवाः साग्निपुरोगमाः |
मन्त्रयामासुरेकाग्राः शक्रार्थं राजसत्तम ||८||
देवदेवेन सङ्गम्य विष्णुना प्रभविष्णुना |
ऊचुश्चैनं समुद्विग्ना वाक्यं वाक्यविशारदाः ||९||
ब्रह्महत्याभिभूतो वै शक्रः सुरगणेश्वरः |
गतिश्च नस्त्वं देवेश पूर्वजो जगतः प्रभुः ||१०||
रक्षार्थं सर्वभूतानां विष्णुत्वमुपजग्मिवान् ||१०||
त्वद्वीर्यान्निहते वृत्रे वासवो ब्रह्महत्यया |
वृतः सुरगणश्रेष्ठ मोक्षं तस्य विनिर्दिश ||११||
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा देवानां विष्णुरब्रवीत् |
मामेव यजतां शक्रः पावयिष्यामि वज्रिणम् ||१२||
पुण्येन हयमेधेन मामिष्ट्वा पाकशासनः |
पुनरेष्यति देवानामिन्द्रत्वमकुतोभयः ||१३||
स्वकर्मभिश्च नहुषो नाशं यास्यति दुर्मतिः |
कञ्चित्कालमिमं देवा मर्षयध्वमतन्द्रिताः ||१४||
श्रुत्वा विष्णोः शुभां सत्यां तां वाणीममृतोपमाम् |
ततः सर्वे सुरगणाः सोपाध्यायाः सहर्षिभिः ||१५||
यत्र शक्रो भयोद्विग्नस्तं देशमुपचक्रमुः ||१५||
तत्राश्वमेधः सुमहान्महेन्द्रस्य महात्मनः |
ववृते पावनार्थं वै ब्रह्महत्यापहो नृप ||१६||
विभज्य ब्रह्महत्यां तु वृक्षेषु च नदीषु च |
पर्वतेषु पृथिव्यां च स्त्रीषु चैव युधिष्ठिर ||१७||
संविभज्य च भूतेषु विसृज्य च सुरेश्वरः |
विज्वरः पूतपाप्मा च वासवोऽभवदात्मवान् ||१८||
अकम्प्यं नहुषं स्थानाद्दृष्ट्वा च बलसूदनः |
तेजोघ्नं सर्वभूतानां वरदानाच्च दुःसहम् ||१९||
ततः शचीपतिर्वीरः पुनरेव व्यनश्यत |
अदृश्यः सर्वभूतानां कालाकाङ्क्षी चचार ह ||२०||
प्रनष्टे तु ततः शक्रे शची शोकसमन्विता |
हा शक्रेति तदा देवी विललाप सुदुःखिता ||२१||
यदि दत्तं यदि हुतं गुरवस्तोषिता यदि |
एकभर्तृत्वमेवास्तु सत्यं यद्यस्ति वा मयि ||२२||
पुण्यां चेमामहं दिव्यां प्रवृत्तामुत्तरायणे |
देवीं रात्रिं नमस्यामि सिध्यतां मे मनोरथः ||२३||
प्रयता च निशां देवीमुपातिष्ठत तत्र सा |
पतिव्रतात्वात्सत्येन सोपश्रुतिमथाकरोत् ||२४||
यत्रास्ते देवराजोऽसौ तं देशं दर्शयस्व मे |
इत्याहोपश्रुतिं देवी सत्यं सत्येन दृश्यताम् ||२५||
१४
शल्य उवाच||
अथैनां रुपिणीं साध्वीमुपातिष्ठदुपश्रुतिः |
तां वयोरूपसम्पन्नां दृष्ट्वा देवीमुपस्थिताम् ||१||
इन्द्राणी सम्प्रहृष्टा सा सम्पूज्यैनामपृच्छत |
इच्छामि त्वामहं ज्ञातुं का त्वं ब्रूहि वरानने ||२||
उपश्रुतिरुवाच||
उपश्रुतिरहं देवि तवान्तिकमुपागता |
दर्शनं चैव सम्प्राप्ता तव सत्येन तोषिता ||३||
पतिव्रतासि युक्ता च यमेन नियमेन च |
दर्शयिष्यामि ते शक्रं देवं वृत्रनिषूदनम् ||४||
क्षिप्रमन्वेहि भद्रं ते द्रक्ष्यसे सुरसत्तमम् ||४||
शल्य उवाच||
ततस्तां प्रस्थितां देवीमिन्द्राणी सा समन्वगात् |
देवारण्यान्यतिक्रम्य पर्वतांश्च बहूंस्ततः ||५||
हिमवन्तमतिक्रम्य उत्तरं पार्श्वमागमत् ||५||
समुद्रं च समासाद्य बहुयोजनविस्तृतम् |
आससाद महाद्वीपं नानाद्रुमलतावृतम् ||६||
तत्रापश्यत्सरो दिव्यं नानाशकुनिभिर्वृतम् |
शतयोजनविस्तीर्णं तावदेवायतं शुभम् ||७||
तत्र दिव्यानि पद्मानि पञ्चवर्णानि भारत |
षट्पदैरुपगीतानि प्रफुल्लानि सहस्रशः ||८||
पद्मस्य भित्त्वा नालं च विवेश सहिता तया |
बिसतन्तुप्रविष्टं च तत्रापश्यच्छतक्रतुम् ||९||
तं दृष्ट्वा च सुसूक्ष्मेण रूपेणावस्थितं प्रभुम् |
सूक्ष्मरूपधरा देवी बभूवोपश्रुतिश्च सा ||१०||
इन्द्रं तुष्टाव चेन्द्राणी विश्रुतैः पूर्वकर्मभिः |
स्तूयमानस्ततो देवः शचीमाह पुरंदरः ||११||
किमर्थमसि सम्प्राप्ता विज्ञातश्च कथं त्वहम् |
ततः सा कथयामास नहुषस्य विचेष्टितम् ||१२||
इन्द्रत्वं त्रिषु लोकेषु प्राप्य वीर्यमदान्वितः |
दर्पाविष्टश्च दुष्टात्मा मामुवाच शतक्रतो ||१३||
उपतिष्ठ मामिति क्रूरः कालं च कृतवान्मम ||१३||
यदि न त्रास्यसि विभो करिष्यति स मां वशे |
एतेन चाहं सन्तप्ता प्राप्ता शक्र तवान्तिकम् ||१४||
जहि रौद्रं महाबाहो नहुषं पापनिश्चयम् ||१४||
प्रकाशयस्व चात्मानं दैत्यदानवसूदन |
तेजः समाप्नुहि विभो देवराज्यं प्रशाधि च ||१५||
१५
शल्य उवाच||
एवमुक्तः स भगवाञ्शच्या पुनरथाब्रवीत् |
विक्रमस्य न कालोऽयं नहुषो बलवत्तरः ||१||
विवर्धितश्च ऋषिभिर्हव्यैः कव्यैश्च भामिनि |
नीतिमत्र विधास्यामि देवि तां कर्तुमर्हसि ||२||
गुह्यं चैतत्त्वया कार्यं नाख्यातव्यं शुभे क्वचित् |
गत्वा नहुषमेकान्ते ब्रवीहि तनुमध्यमे ||३||
ऋषियानेन दिव्येन मामुपैहि जगत्पते |
एवं तव वशे प्रीता भविष्यामीति तं वद ||४||
इत्युक्ता देवराजेन पत्नी सा कमलेक्षणा |
एवमस्त्वित्यथोक्त्वा तु जगाम नहुषं प्रति ||५||
नहुषस्तां ततो दृष्ट्वा विस्मितो वाक्यमब्रवीत् |
स्वागतं ते वरारोहे किं करोमि शुचिस्मिते ||६||
भक्तं मां भज कल्याणि किमिच्छसि मनस्विनि |
तव कल्याणि यत्कार्यं तत्करिष्ये सुमध्यमे ||७||
न च व्रीडा त्वया कार्या सुश्रोणि मयि विश्वस |
सत्येन वै शपे देवि कर्तास्मि वचनं तव ||८||
इन्द्राण्युवाच||
यो मे त्वया कृतः कालस्तमाकाङ्क्षे जगत्पते |
ततस्त्वमेव भर्ता मे भविष्यसि सुराधिप ||९||
कार्यं च हृदि मे यत्तद्देवराजावधारय |
वक्ष्यामि यदि मे राजन्प्रियमेतत्करिष्यसि ||१०||
वाक्यं प्रणयसंयुक्तं ततः स्यां वशगा तव ||१०||
इन्द्रस्य वाजिनो वाहा हस्तिनोऽथ रथास्तथा |
इच्छाम्यहमिहापूर्वं वाहनं ते सुराधिप ||११||
यन्न विष्णोर्न रुद्रस्य नासुराणां न रक्षसाम् ||११||
वहन्तु त्वां महाराज ऋषयः सङ्गता विभो |
सर्वे शिबिकया राजन्नेतद्धि मम रोचते ||१२||
नासुरेषु न देवेषु तुल्यो भवितुमर्हसि |
सर्वेषां तेज आदत्स्व स्वेन वीर्येण दर्शनात् ||१३||
न ते प्रमुखतः स्थातुं कश्चिदिच्छति वीर्यवान् ||१३||
शल्य उवाच||
एवमुक्तस्तु नहुषः प्राहृष्यत तदा किल |
उवाच वचनं चापि सुरेन्द्रस्तामनिन्दिताम् ||१४||
अपूर्वं वाहनमिदं त्वयोक्तं वरवर्णिनि |
दृढं मे रुचितं देवि त्वद्वशोऽस्मि वरानने ||१५||
न ह्यल्पवीर्यो भवति यो वाहान्कुरुते मुनीन् |
अहं तपस्वी बलवान्भूतभव्यभवत्प्रभुः ||१६||
मयि क्रुद्धे जगन्न स्यान्मयि सर्वं प्रतिष्ठितम् |
देवदानवगन्धर्वाः किंनरोरगराक्षसाः ||१७||
न मे क्रुद्धस्य पर्याप्ताः सर्वे लोकाः शुचिस्मिते |
चक्षुषा यं प्रपश्यामि तस्य तेजो हराम्यहम् ||१८||
तस्मात्ते वचनं देवि करिष्यामि न संशयः |
सप्तर्षयो मां वक्ष्यन्ति सर्वे ब्रह्मर्षयस्तथा ||१९||
पश्य माहात्म्यमस्माकमृद्धिं च वरवर्णिनि ||१९||
एवमुक्त्वा तु तां देवीं विसृज्य च वराननाम् |
विमाने योजयित्वा स ऋषीन्नियममास्थितान् ||२०||
अब्रह्मण्यो बलोपेतो मत्तो वरमदेन च |
कामवृत्तः स दुष्टात्मा वाहयामास तानृषीन् ||२१||
नहुषेण विसृष्टा च बृहस्पतिमुवाच सा |
समयोऽल्पावशेषो मे नहुषेणेह यः कृतः ||२२||
शक्रं मृगय शीघ्रं त्वं भक्तायाः कुरु मे दयाम् ||२२||
बाढमित्येव भगवान्बृहस्पतिरुवाच ताम् |
न भेतव्यं त्वया देवि नहुषाद्दुष्टचेतसः ||२३||
न ह्येष स्थास्यति चिरं गत एष नराधमः |
अधर्मज्ञो महर्षीणां वाहनाच्च हतः शुभे ||२४||
इष्टिं चाहं करिष्यामि विनाशायास्य दुर्मतेः |
शक्रं चाधिगमिष्यामि मा भैस्त्वं भद्रमस्तु ते ||२५||
ततः प्रज्वाल्य विधिवज्जुहाव परमं हविः |
बृहस्पतिर्महातेजा देवराजोपलब्धये ||२६||
तस्माच्च भगवान्देवः स्वयमेव हुताशनः |
स्त्रीवेषमद्भुतं कृत्वा सहसान्तरधीयत ||२७||
स दिशः प्रदिशश्चैव पर्वतांश्च वनानि च |
पृथिवीं चान्तरिक्षं च विचीयातिमनोगतिः ||२८||
निमेषान्तरमात्रेण बृहस्पतिमुपागमत् ||२८||
अग्निरुवाच||
बृहस्पते न पश्यामि देवराजमहं क्वचित् |
आपः शेषाः सदा चापः प्रवेष्टुं नोत्सहाम्यहम् ||२९||
न मे तत्र गतिर्ब्रह्मन्किमन्यत्करवाणि ते ||२९||
शल्य उवाच||
तमब्रवीद्देवगुरुरपो विश महाद्युते |
अग्निरुवाच||
नापः प्रवेष्टुं शक्ष्यामि क्षयो मेऽत्र भविष्यति |
शरणं त्वां प्रपन्नोऽस्मि स्वस्ति तेऽस्तु महाद्युते ||३१||
अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम् |
तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति ||३२||
१६
बृहस्पतिरुवाच||
त्वमग्ने सर्वदेवानां मुखं त्वमसि हव्यवाट् |
त्वमन्तः सर्वभूतानां गूढश्चरसि साक्षिवत् ||१||
त्वामाहुरेकं कवयस्त्वामाहुस्त्रिविधं पुनः |
त्वया त्यक्तं जगच्चेदं सद्यो नश्येद्धुताशन ||२||
कृत्वा तुभ्यं नमो विप्राः स्वकर्मविजितां गतिम् |
गच्छन्ति सह पत्नीभिः सुतैरपि च शाश्वतीम् ||३||
त्वमेवाग्ने हव्यवाहस्त्वमेव परमं हविः |
यजन्ति सत्रैस्त्वामेव यज्ञैश्च परमाध्वरे ||४||
सृष्ट्वा लोकांस्त्रीनिमान्हव्यवाह; प्राप्ते काले पचसि पुनः समिद्धः |
सर्वस्यास्य भुवनस्य प्रसूति; स्त्वमेवाग्ने भवसि पुनः प्रतिष्ठा ||५||
त्वामग्ने जलदानाहुर्विद्युतश्च त्वमेव हि |
दहन्ति सर्वभूतानि त्वत्तो निष्क्रम्य हायनाः ||६||
त्वय्यापो निहिताः सर्वास्त्वयि सर्वमिदं जगत् |
न तेऽस्त्यविदितं किञ्चित्त्रिषु लोकेषु पावक ||७||
स्वयोनिं भजते सर्वो विशस्वापोऽविशङ्कितः |
अहं त्वां वर्धयिष्यामि ब्राह्मैर्मन्त्रैः सनातनैः ||८||
शल्य उवाच||
एवं स्तुतो हव्यवाहो भगवान्कविरुत्तमः |
बृहस्पतिमथोवाच प्रीतिमान्वाक्यमुत्तमम् ||९||
दर्शयिष्यामि ते शक्रं सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||९||
प्रविश्यापस्ततो वह्निः ससमुद्राः सपल्वलाः |
आजगाम सरस्तच्च गूढो यत्र शतक्रतुः ||१०||
अथ तत्रापि पद्मानि विचिन्वन्भरतर्षभ |
अन्वपश्यत्स देवेन्द्रं बिसमध्यगतं स्थितम् ||११||
आगत्य च ततस्तूर्णं तमाचष्ट बृहस्पतेः |
अणुमात्रेण वपुषा पद्मतन्त्वाश्रितं प्रभुम् ||१२||
गत्वा देवर्षिगन्धर्वैः सहितोऽथ बृहस्पतिः |
पुराणैः कर्मभिर्देवं तुष्टाव बलसूदनम् ||१३||
महासुरो हतः शक्र नमुचिर्दारुणस्त्वया |
शम्बरश्च बलश्चैव तथोभौ घोरविक्रमौ ||१४||
शतक्रतो विवर्धस्व सर्वाञ्शत्रून्निषूदय |
उत्तिष्ठ वज्रिन्सम्पश्य देवर्षींश्च समागतान् ||१५||
महेन्द्र दानवान्हत्वा लोकास्त्रातास्त्वया विभो |
अपां फेनं समासाद्य विष्णुतेजोपबृंहितम् ||१६||
त्वया वृत्रो हतः पूर्वं देवराज जगत्पते ||१६||
त्वं सर्वभूतेषु वरेण्य ईड्य; स्त्वया समं विद्यते नेह भूतम् |
त्वया धार्यन्ते सर्वभूतानि शक्र; त्वं देवानां महिमानं चकर्थ ||१७||
पाहि देवान्सलोकांश्च महेन्द्र बलमाप्नुहि |
एवं संस्तूयमानश्च सोऽवर्धत शनैः शनैः ||१८||
स्वं चैव वपुरास्थाय बभूव स बलान्वितः |
अब्रवीच्च गुरुं देवो बृहस्पतिमुपस्थितम् ||१९||
किं कार्यमवशिष्टं वो हतस्त्वाष्ट्रो महासुरः |
वृत्रश्च सुमहाकायो ग्रस्तुं लोकानियेष यः ||२०||
बृहस्पतिरुवाच||
मानुषो नहुषो राजा देवर्षिगणतेजसा |
देवराज्यमनुप्राप्तः सर्वान्नो बाधते भृशम् ||२१||
इन्द्र उवाच||
कथं नु नहुषो राज्यं देवानां प्राप दुर्लभम् |
तपसा केन वा युक्तः किंवीर्यो वा बृहस्पते ||२२||
बृहस्पतिरुवाच||
देवा भीताः शक्रमकामयन्त; त्वया त्यक्तं महदैन्द्रं पदं तत् |
तदा देवाः पितरोऽथर्षयश्च; गन्धर्वसङ्घाश्च समेत्य सर्वे ||२३||
गत्वाब्रुवन्नहुषं शक्र तत्र; त्वं नो राजा भव भुवनस्य गोप्ता |
तानब्रवीन्नहुषो नास्मि शक्त; आप्यायध्वं तपसा तेजसा च ||२४||
एवमुक्तैर्वर्धितश्चापि देवै; राजाभवन्नहुषो घोरवीर्यः |
त्रैलोक्ये च प्राप्य राज्यं तपस्विनः; कृत्वा वाहान्याति लोकान्दुरात्मा ||२५||
तेजोहरं दृष्टिविषं सुघोरं; मा त्वं पश्येर्नहुषं वै कदाचित् |
देवाश्च सर्वे नहुषं भयार्ता; न पश्यन्तो गूढरूपाश्चरन्ति ||२६||
शल्य उवाच||
एवं वदत्यङ्गिरसां वरिष्ठे; बृहस्पतौ लोकपालः कुबेरः |
वैवस्वतश्चैव यमः पुराणो; देवश्च सोमो वरुणश्चाजगाम ||२७||
ते वै समागम्य महेन्द्रमूचु; र्दिष्ट्या त्वाष्ट्रो निहतश्चैव वृत्रः |
दिष्ट्या च त्वां कुशलिनमक्षतं च; पश्यामो वै निहतारिं च शक्र ||२८||
स तान्यथावत्प्रतिभाष्य शक्रः; सञ्चोदयन्नहुषस्यान्तरेण |
राजा देवानां नहुषो घोररूप; स्तत्र साह्यं दीयतां मे भवद्भिः ||२९||
ते चाब्रुवन्नहुषो घोररूपो; दृष्टीविषस्तस्य बिभीम देव |
त्वं चेद्राजन्नहुषं पराजये; स्तद्वै वयं भागमर्हाम शक्र ||३०||
इन्द्रोऽब्रवीद्भवतु भवानपां पति; र्यमः कुबेरश्च महाभिषेकम् |
सम्प्राप्नुवन्त्वद्य सहैव तेन; रिपुं जयामो नहुषं घोरदृष्टिम् ||३१||
ततः शक्रं ज्वलनोऽप्याह भागं; प्रयच्छ मह्यं तव साह्यं करिष्ये |
तमाह शक्रो भविताग्ने तवापि; ऐन्द्राग्नो वै भाग एको महाक्रतौ ||३२||
एवं सञ्चिन्त्य भगवान्महेन्द्रः पाकशासनः |
कुबेरं सर्वयक्षाणां धनानां च प्रभुं तथा ||३३||
वैवस्वतं पितॄणां च वरुणं चाप्यपां तथा |
आधिपत्यं ददौ शक्रः सत्कृत्य वरदस्तदा ||३४||
१७
शल्य उवाच||
अथ सञ्चिन्तयानस्य देवराजस्य धीमतः |
नहुषस्य वधोपायं लोकपालैः सहैव तैः ||१||
तपस्वी तत्र भगवानगस्त्यः प्रत्यदृश्यत ||१||
सोऽब्रवीदर्च्य देवेन्द्रं दिष्ट्या वै वर्धते भवान् |
विश्वरूपविनाशेन वृत्रासुरवधेन च ||२||
दिष्ट्या च नहुषो भ्रष्टो देवराज्यात्पुरंदर |
दिष्ट्या हतारिं पश्यामि भवन्तं बलसूदन ||३||
इन्द्र उवाच||
स्वागतं ते महर्षेऽस्तु प्रीतोऽहं दर्शनात्तव |
पाद्यमाचमनीयं च गामर्घ्यं च प्रतीच्छ मे ||४||
शल्य उवाच||
पूजितं चोपविष्टं तमासने मुनिसत्तमम् |
पर्यपृच्छत देवेशः प्रहृष्टो ब्राह्मणर्षभम् ||५||
एतदिच्छामि भगवन्कथ्यमानं द्विजोत्तम |
परिभ्रष्टः कथं स्वर्गान्नहुषः पापनिश्चयः ||६||
अगस्त्य उवाच||
शृणु शक्र प्रियं वाक्यं यथा राजा दुरात्मवान् |
स्वर्गाद्भ्रष्टो दुराचारो नहुषो बलदर्पितः ||७||
श्रमार्तास्तु वहन्तस्तं नहुषं पापकारिणम् |
देवर्षयो महाभागास्तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः ||८||
पप्रच्छुः संशयं देव नहुषं जयतां वर ||८||
य इमे ब्रह्मणा प्रोक्ता मन्त्रा वै प्रोक्षणे गवाम् |
एते प्रमाणं भवत उताहो नेति वासव ||९||
नहुषो नेति तानाह तमसा मूढचेतनः ||९||
ऋषय ऊचुः||
अधर्मे सम्प्रवृत्तस्त्वं धर्मं न प्रतिपद्यसे |
प्रमाणमेतदस्माकं पूर्वं प्रोक्तं महर्षिभिः ||१०||
अगस्त्य उवाच||
ततो विवदमानः स मुनिभिः सह वासव |
अथ मामस्पृशन्मूर्ध्नि पादेनाधर्मपीडितः ||११||
तेनाभूद्धततेजाः स निःश्रीकश्च शचीपते |
ततस्तमहमाविग्नमवोचं भयपीडितम् ||१२||
यस्मात्पूर्वैः कृतं ब्रह्म ब्रह्मर्षिभिरनुष्ठितम् |
अदुष्टं दूषयसि वै यच्च मूर्ध्न्यस्पृशः पदा ||१३||
यच्चापि त्वमृषीन्मूढ ब्रह्मकल्पान्दुरासदान् |
वाहान्कृत्वा वाहयसि तेन स्वर्गाद्धतप्रभः ||१४||
ध्वंस पाप परिभ्रष्टः क्षीणपुण्यो महीतलम् |
दश वर्षसहस्राणि सर्परूपधरो महान् ||१५||
विचरिष्यसि पूर्णेषु पुनः स्वर्गमवाप्स्यसि ||१५||
एवं भ्रष्टो दुरात्मा स देवराज्यादरिंदम |
दिष्ट्या वर्धामहे शक्र हतो ब्राह्मणकण्टकः ||१६||
त्रिविष्टपं प्रपद्यस्व पाहि लोकाञ्शचीपते |
जितेन्द्रियो जितामित्रः स्तूयमानो महर्षिभिः ||१७||
शल्य उवाच||
ततो देवा भृशं तुष्टा महर्षिगणसंवृताः |
पितरश्चैव यक्षाश्च भुजगा राक्षसास्तथा ||१८||
गन्धर्वा देवकन्याश्च सर्वे चाप्सरसां गणाः |
सरांसि सरितः शैलाः सागराश्च विशां पते ||१९||
उपगम्याब्रुवन्सर्वे दिष्ट्या वर्धसि शत्रुहन् |
हतश्च नहुषः पापो दिष्ट्यागस्त्येन धीमता ||२०||
दिष्ट्या पापसमाचारः कृतः सर्पो महीतले ||२०||
१८
शल्य उवाच||
ततः शक्रः स्तूयमानो गन्धर्वाप्सरसां गणैः |
ऐरावतं समारुह्य द्विपेन्द्रं लक्षणैर्युतम् ||१||
पावकश्च महातेजा महर्षिश्च बृहस्पतिः |
यमश्च वरुणश्चैव कुबेरश्च धनेश्वरः ||२||
सर्वैर्देवैः परिवृतः शक्रो वृत्रनिषूदनः |
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च यातस्त्रिभुवनं प्रभुः ||३||
स समेत्य महेन्द्राण्या देवराजः शतक्रतुः |
मुदा परमया युक्तः पालयामास देवराट् ||४||
ततः स भगवांस्तत्र अङ्गिराः समदृश्यत |
अथर्ववेदमन्त्रैश्च देवेन्द्रं समपूजयत् ||५||
ततस्तु भगवानिन्द्रः प्रहृष्टः समपद्यत |
वरं च प्रददौ तस्मै अथर्वाङ्गिरसे तदा ||६||
अथर्वाङ्गिरसं नाम अस्मिन्वेदे भविष्यति |
उदाहरणमेतद्धि यज्ञभागं च लप्स्यसे ||७||
एवं सम्पूज्य भगवानथर्वाङ्गिरसं तदा |
व्यसर्जयन्महाराज देवराजः शतक्रतुः ||८||
सम्पूज्य सर्वांस्त्रिदशानृषींश्चापि तपोधनान् |
इन्द्रः प्रमुदितो राजन्धर्मेणापालयत्प्रजाः ||९||
एवं दुःखमनुप्राप्तमिन्द्रेण सह भार्यया |
अज्ञातवासश्च कृतः शत्रूणां वधकाङ्क्षया ||१०||
नात्र मन्युस्त्वया कार्यो यत्क्लिष्टोऽसि महावने |
द्रौपद्या सह राजेन्द्र भ्रातृभिश्च महात्मभिः ||११||
एवं त्वमपि राजेन्द्र राज्यं प्राप्स्यसि भारत |
वृत्रं हत्वा यथा प्राप्तः शक्रः कौरवनन्दन ||१२||
दुराचारश्च नहुषो ब्रह्मद्विट्पापचेतनः |
अगस्त्यशापाभिहतो विनष्टः शाश्वतीः समाः ||१३||
एवं तव दुरात्मानः शत्रवः शत्रुसूदन |
क्षिप्रं नाशं गमिष्यन्ति कर्णदुर्योधनादयः ||१४||
ततः सागरपर्यन्तां भोक्ष्यसे मेदिनीमिमाम् |
भ्रातृभिः सहितो वीर द्रौपद्या च सहाभिभो ||१५||
उपाख्यानमिदं शक्रविजयं वेदसंमितम् |
राज्ञा व्यूढेष्वनीकेषु श्रोतव्यं जयमिच्छता ||१६||
तस्मात्संश्रावयामि त्वां विजयं जयतां वर |
संस्तूयमाना वर्धन्ते महात्मानो युधिष्ठिर ||१७||
क्षत्रियाणामभावोऽयं युधिष्ठिर महात्मनाम् |
दुर्योधनापराधेन भीमार्जुनबलेन च ||१८||
आख्यानमिन्द्रविजयं य इदं नियतः पठेत् |
धूतपाप्मा जितस्वर्गः स प्रेत्येह च मोदते ||१९||
न चारिजं भयं तस्य न चापुत्रो भवेन्नरः |
नापदं प्राप्नुयात्काञ्चिद्दीर्घमायुश्च विन्दति ||२०||
सर्वत्र जयमाप्नोति न कदाचित्पराजयम् ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमाश्वासितो राजा शल्येन भरतर्षभ |
पूजयामास विधिवच्छल्यं धर्मभृतां वरः ||२१||
श्रुत्वा शल्यस्य वचनं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
प्रत्युवाच महाबाहुर्मद्रराजमिदं वचः ||२२||
भवान्कर्णस्य सारथ्यं करिष्यति न संशयः |
तत्र तेजोवधः कार्यः कर्णस्य मम संस्तवैः ||२३||
शल्य उवाच||
एवमेतत्करिष्यामि यथा मां सम्प्रभाषसे |
यच्चान्यदपि शक्ष्यामि तत्करिष्याम्यहं तव ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
तत आमन्त्र्य कौन्तेयाञ्शल्यो मद्राधिपस्तदा |
जगाम सबलः श्रीमान्दुर्योधनमरिंदमः ||२५||
१९
वैशम्पायन उवाच||
युयुधानस्ततो वीरः सात्वतानां महारथः |
महता चतुरङ्गेण बलेनागाद्युधिष्ठिरम् ||१||
तस्य योधा महावीर्या नानादेशसमागताः |
नानाप्रहरणा वीराः शोभयां चक्रिरे बलम् ||२||
परश्वधैर्भिण्डिपालैः शक्तितोमरमुद्गरैः |
शक्त्यृष्टिपरशुप्रासैः करवालैश्च निर्मलैः ||३||
खड्गकार्मुकनिर्यूहैः शरैश्च विविधैरपि |
तैलधौतैः प्रकाशद्भिस्तदशोभत वै बलम् ||४||
तस्य मेघप्रकाशस्य शस्त्रैस्तैः शोभितस्य च |
बभूव रूपं सैन्यस्य मेघस्येव सविद्युतः ||५||
अक्षौहिणी हि सेना सा तदा यौधिष्ठिरं बलम् |
प्रविश्यान्तर्दधे राजन्सागरं कुनदी यथा ||६||
तथैवाक्षौहिणीं गृह्य चेदीनामृषभो बली |
धृष्टकेतुरुपागच्छत्पाण्डवानमितौजसः ||७||
मागधश्च जयत्सेनो जारासन्धिर्महाबलः |
अक्षौहिण्यैव सैन्यस्य धर्मराजमुपागमत् ||८||
तथैव पाण्ड्यो राजेन्द्र सागरानूपवासिभिः |
वृतो बहुविधैर्योधैर्युधिष्ठिरमुपागमत् ||९||
तस्य सैन्यमतीवासीत्तस्मिन्बलसमागमे |
प्रेक्षणीयतरं राजन्सुवेषं बलवत्तदा ||१०||
द्रुपदस्याप्यभूत्सेना नानादेशसमागतैः |
शोभिता पुरुषैः शूरैः पुत्रैश्चास्य महारथैः ||११||
तथैव राजा मत्स्यानां विराटो वाहिनीपतिः |
पार्वतीयैर्महीपालैः सहितः पाण्डवानियात् ||१२||
इतश्चेतश्च पाण्डूनां समाजग्मुर्महात्मनाम् |
अक्षौहिण्यस्तु सप्तैव विविधध्वजसङ्कुलाः ||१३||
युयुत्समानाः कुरुभिः पाण्डवान्समहर्षयन् ||१३||
तथैव धार्तराष्ट्रस्य हर्षं समभिवर्धयन् |
भगदत्तो महीपालः सेनामक्षौहिणीं ददौ ||१४||
तस्य चीनैः किरातैश्च काञ्चनैरिव संवृतम् |
बभौ बलमनाधृष्यं कर्णिकारवनं यथा ||१५||
तथा भूरिश्रवाः शूरः शल्यश्च कुरुनन्दन |
दुर्योधनमुपायातावक्षौहिण्या पृथक्पृथक् ||१६||
कृतवर्मा च हार्दिक्यो भोजान्धकबलैः सह |
अक्षौहिण्यैव सेनाया दुर्योधनमुपागमत् ||१७||
तस्य तैः पुरुषव्याघ्रैर्वनमालाधरैर्बलम् |
अशोभत यथा मत्तैर्वनं प्रक्रीडितैर्गजैः ||१८||
जयद्रथमुखाश्चान्ये सिन्धुसौवीरवासिनः |
आजग्मुः पृथिवीपालाः कम्पयन्त इवाचलान् ||१९||
तेषामक्षौहिणी सेना बहुला विबभौ तदा |
विधूयमाना वातेन बहुरूपा इवाम्बुदाः ||२०||
सुदक्षिणश्च काम्बोजो यवनैश्च शकैस्तथा |
उपाजगाम कौरव्यमक्षौहिण्या विशां पते ||२१||
तस्य सेनासमावायः शलभानामिवाबभौ |
स च सम्प्राप्य कौरव्यं तत्रैवान्तर्दधे तदा ||२२||
तथा माहिष्मतीवासी नीलो नीलायुधैः सह |
महीपालो महावीर्यैर्दक्षिणापथवासिभिः ||२३||
आवन्त्यौ च महीपालौ महाबलसुसंवृतौ |
पृथगक्षौहिणीभ्यां तावभियातौ सुयोधनम् ||२४||
केकयाश्च नरव्याघ्राः सोदर्याः पञ्च पार्थिवाः |
संहर्षयन्तः कौरव्यमक्षौहिण्या समाद्रवन् ||२५||
इतश्चेतश्च सर्वेषां भूमिपानां महात्मनाम् |
तिस्रोऽन्याः समवर्तन्त वाहिन्यो भरतर्षभ ||२६||
एवमेकादशावृत्ताः सेना दुर्योधनस्य ताः |
युयुत्समानाः कौन्तेयान्नानाध्वजसमाकुलाः ||२७||
न हास्तिनपुरे राजन्नवकाशोऽभवत्तदा |
राज्ञां सबलमुख्यानां प्राधान्येनापि भारत ||२८||
ततः पञ्चनदं चैव कृत्स्नं च कुरुजाङ्गलम् |
तथा रोहितकारण्यं मरुभूमिश्च केवला ||२९||
अहिच्छत्रं कालकूटं गङ्गाकूलं च भारत |
वारणा वाटधानं च यामुनश्चैव पर्वतः ||३०||
एष देशः सुविस्तीर्णः प्रभूतधनधान्यवान् |
बभूव कौरवेयाणां बलेन सुसमाकुलः ||३१||
तत्र सैन्यं तथायुक्तं ददर्श स पुरोहितः |
यः स पाञ्चालराजेन प्रेषितः कौरवान्प्रति ||३२||
२०
वैशम्पायन उवाच||
स तु कौरव्यमासाद्य द्रुपदस्य पुरोहितः |
सत्कृतो धृतराष्ट्रेण भीष्मेण विदुरेण च ||१||
सर्वं कौशल्यमुक्त्वादौ पृष्ट्वा चैवमनामयम् |
सर्वसेनाप्रणेतॄणां मध्ये वाक्यमुवाच ह ||२||
सर्वैर्भवद्भिर्विदितो राजधर्मः सनातनः |
वाक्योपादानहेतोस्तु वक्ष्यामि विदिते सति ||३||
धृतराष्ट्रश्च पाण्डुश्च सुतावेकस्य विश्रुतौ |
तयोः समानं द्रविणं पैतृकं नात्र संशयः ||४||
धृतराष्ट्रस्य ये पुत्रास्ते प्राप्ताः पैतृकं वसु |
पाण्डुपुत्राः कथं नाम न प्राप्ताः पैतृकं वसु ||५||
एवं गते पाण्डवेयैर्विदितं वः पुरा यथा |
न प्राप्तं पैतृकं द्रव्यं धार्तराष्ट्रेण संवृतम् ||६||
प्राणान्तिकैरप्युपायैः प्रयतद्भिरनेकशः |
शेषवन्तो न शकिता नयितुं यमसादनम् ||७||
पुनश्च वर्धितं राज्यं स्वबलेन महात्मभिः |
छद्मनापहृतं क्षुद्रैर्धार्तराष्ट्रैः ससौबलैः ||८||
तदप्यनुमतं कर्म तथायुक्तमनेन वै |
वासिताश्च महारण्ये वर्षाणीह त्रयोदश ||९||
सभायां क्लेशितैर्वीरैः सहभार्यैस्तथा भृशम् |
अरण्ये विविधाः क्लेशाः सम्प्राप्तास्तैः सुदारुणाः ||१०||
तथा विराटनगरे योन्यन्तरगतैरिव |
प्राप्तः परमसङ्क्लेशो यथा पापैर्महात्मभिः ||११||
ते सर्वे पृष्ठतः कृत्वा तत्सर्वं पूर्वकिल्बिषम् |
सामैव कुरुभिः सार्धमिच्छन्ति कुरुपुङ्गवाः ||१२||
तेषां च वृत्तमाज्ञाय वृत्तं दुर्योधनस्य च |
अनुनेतुमिहार्हन्ति धृतराष्ट्रं सुहृज्जनाः ||१३||
न हि ते विग्रहं वीराः कुर्वन्ति कुरुभिः सह |
अविनाशेन लोकस्य काङ्क्षन्ते पाण्डवाः स्वकम् ||१४||
यश्चापि धार्तराष्ट्रस्य हेतुः स्याद्विग्रहं प्रति |
स च हेतुर्न मन्तव्यो बलीयांसस्तथा हि ते ||१५||
अक्षौहिण्यो हि सप्तैव धर्मपुत्रस्य सङ्गताः |
युयुत्समानाः कुरुभिः प्रतीक्षन्तेऽस्य शासनम् ||१६||
अपरे पुरुषव्याघ्राः सहस्राक्षौहिणीसमाः |
सात्यकिर्भीमसेनश्च यमौ च सुमहाबलौ ||१७||
एकादशैताः पृतना एकतश्च समागताः |
एकतश्च महाबाहुर्बहुरूपो धनञ्जयः ||१८||
यथा किरीटी सेनाभ्यः सर्वाभ्यो व्यतिरिच्यते |
एवमेव महाबाहुर्वासुदेवो महाद्युतिः ||१९||
बहुलत्वं च सेनानां विक्रमं च किरीटिनः |
बुद्धिमत्तां च कृष्णस्य बुद्ध्वा युध्येत को नरः ||२०||
ते भवन्तो यथाधर्मं यथासमयमेव च |
प्रयच्छन्तु प्रदातव्यं मा वः कालोऽत्यगादयम् ||२१||
२१
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रज्ञावृद्धो महाद्युतिः |
सम्पूज्यैनं यथाकालं भीष्मो वचनमब्रवीत् ||१||
दिष्ट्या कुशलिनः सर्वे पाण्डवाः सह बान्धवैः |
दिष्ट्या सहायवन्तश्च दिष्ट्या धर्मे च ते रताः ||२||
दिष्ट्या च सन्धिकामास्ते भ्रातरः कुरुनन्दनाः |
दिष्ट्या न युद्धमनसः सह दामोदरेण ते ||३||
भवता सत्यमुक्तं च सर्वमेतन्न संशयः |
अतितीक्ष्णं तु ते वाक्यं ब्राह्मण्यादिति मे मतिः ||४||
असंशयं क्लेशितास्ते वने चेह च पाण्डवाः |
प्राप्ताश्च धर्मतः सर्वं पितुर्धनमसंशयम् ||५||
किरीटी बलवान्पार्थः कृतास्त्रश्च महाबलः |
को हि पाण्डुसुतं युद्धे विषहेत धनञ्जयम् ||६||
अपि वज्रधरः साक्षात्किमुतान्ये धनुर्भृतः |
त्रयाणामपि लोकानां समर्थ इति मे मतिः ||७||
भीष्मे ब्रुवति तद्वाक्यं धृष्टमाक्षिप्य मन्युमान् |
दुर्योधनं समालोक्य कर्णो वचनमब्रवीत् ||८||
न तन्न विदितं ब्रह्मँल्लोके भूतेन केनचित् |
पुनरुक्तेन किं तेन भाषितेन पुनः पुनः ||९||
दुर्योधनार्थे शकुनिर्द्यूते निर्जितवान्पुरा |
समयेन गतोऽरण्यं पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः ||१०||
न तं समयमादृत्य राज्यमिच्छति पैतृकम् |
बलमाश्रित्य मत्स्यानां पाञ्चालानां च पार्थिवः ||११||
दुर्योधनो भयाद्विद्वन्न दद्यात्पदमन्ततः |
धर्मतस्तु महीं कृत्स्नां प्रदद्याच्छत्रवेऽपि च ||१२||
यदि काङ्क्षन्ति ते राज्यं पितृपैतामहं पुनः |
यथाप्रतिज्ञं कालं तं चरन्तु वनमाश्रिताः ||१३||
ततो दुर्योधनस्याङ्के वर्तन्तामकुतोभयाः |
अधार्मिकामिमां बुद्धिं कुर्युर्मौर्ख्याद्धि केवलम् ||१४||
अथ ते धर्ममुत्सृज्य युद्धमिच्छन्ति पाण्डवाः |
आसाद्येमान्कुरुश्रेष्ठान्स्मरिष्यन्ति वचो मम ||१५||
भीष्म उवाच||
किं नु राधेय वाचा ते कर्म तत्स्मर्तुमर्हसि |
एक एव यदा पार्थः षड्रथाञ्जितवान्युधि ||१६||
न चेदेवं करिष्यामो यदयं ब्राह्मणोऽब्रवीत् |
ध्रुवं युधि हतास्तेन भक्षयिष्याम पांसुकान् ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
धृतराष्ट्रस्ततो भीष्ममनुमान्य प्रसाद्य च |
अवभर्त्स्य च राधेयमिदं वचनमब्रवीत् ||१८||
अस्मद्धितमिदं वाक्यं भीष्मः शान्तनवोऽब्रवीत् |
पाण्डवानां हितं चैव सर्वस्य जगतस्तथा ||१९||
चिन्तयित्वा तु पार्थेभ्यः प्रेषयिष्यामि सञ्जयम् |
स भवान्प्रतियात्वद्य पाण्डवानेव माचिरम् ||२०||
स तं सत्कृत्य कौरव्यः प्रेषयामास पाण्डवान् |
सभामध्ये समाहूय सञ्जयं वाक्यमब्रवीत् ||२१||
संजययानपर्व
२२
धृतराष्ट्र उवाच||
प्राप्तानाहुः सञ्जय पाण्डुपुत्रा; नुपप्लव्ये तान्विजानीहि गत्वा |
अजातशत्रुं च सभाजयेथा; दिष्ट्यानघ ग्राममुपस्थितस्त्वम् ||१||
सर्वान्वदेः सञ्जय स्वस्तिमन्तः; कृच्छ्रं वासमतदर्हा निरुष्य |
तेषां शान्तिर्विद्यतेऽस्मासु शीघ्रं; मिथ्योपेतानामुपकारिणां सताम् ||२||
नाहं क्वचित्सञ्जय पाण्डवानां; मिथ्यावृत्तिं काञ्चन जात्वपश्यम् |
सर्वां श्रियं ह्यात्मवीर्येण लब्ध्वा; पर्याकार्षुः पाण्डवा मह्यमेव ||३||
दोषं ह्येषां नाधिगच्छे परिक्ष; न्नित्यं कञ्चिद्येन गर्हेय पार्थान् |
धर्मार्थाभ्यां कर्म कुर्वन्ति नित्यं; सुखप्रिया नानुरुध्यन्ति कामान् ||४||
घर्मं शीतं क्षुत्पिपासे तथैव; निद्रां तन्द्रीं क्रोधहर्षौ प्रमादम् |
धृत्या चैव प्रज्ञया चाभिभूय; धर्मार्थयोगान्प्रयतन्ति पार्थाः ||५||
त्यजन्ति मित्रेषु धनानि काले; न संवासाज्जीर्यति मैत्रमेषाम् |
यथार्हमानार्थकरा हि पार्था; स्तेषां द्वेष्टा नास्त्याजमीढस्य पक्षे ||६||
अन्यत्र पापाद्विषमान्मन्दबुद्धे; र्दुर्योधनात्क्षुद्रतराच्च कर्णात् |
तेषां हीमे हीनसुखप्रियाणां; महात्मनां सञ्जनयन्ति तेजः ||७||
उत्थानवीर्यः सुखमेधमानो; दुर्योधनः सुकृतं मन्यते तत् |
तेषां भागं यच्च मन्येत बालः; शक्यं हर्तुं जीवतां पाण्डवानाम् ||८||
यस्यार्जुनः पदवीं केशवश्च; वृकोदरः सात्यकोऽजातशत्रोः |
माद्रीपुत्रौ सृञ्जयाश्चापि सर्वे; पुरा युद्धात्साधु तस्य प्रदानम् ||९||
स ह्येवैकः पृथिवीं सव्यसाची; गाण्डीवधन्वा प्रणुदेद्रथस्थः |
तथा विष्णुः केशवोऽप्यप्रधृष्यो; लोकत्रयस्याधिपतिर्महात्मा ||१०||
तिष्ठेत कस्तस्य मर्त्यः पुरस्ता; द्यः सर्वदेवेषु वरेण्य ईड्यः |
पर्जन्यघोषान्प्रवपञ्शरौघा; न्पतङ्गसङ्घानिव शीघ्रवेगान् ||११||
दिशं ह्युदीचीमपि चोत्तरान्कुरू; न्गाण्डीवधन्वैकरथो जिगाय |
धनं चैषामाहरत्सव्यसाची; सेनानुगान्बलिदांश्चैव चक्रे ||१२||
यश्चैव देवान्खाण्डवे सव्यसाची; गाण्डीवधन्वा प्रजिगाय सेन्द्रान् |
उपाहरत्फल्गुनो जातवेदसे; यशो मानं वर्धयन्पाण्डवानाम् ||१३||
गदाभृतां नाद्य समोऽस्ति भीमा; द्धस्त्यारोहो नास्ति समश्च तस्य |
रथेऽर्जुनादाहुरहीनमेनं; बाह्वोर्बले चायुतनागवीर्यम् ||१४||
सुशिक्षितः कृतवैरस्तरस्वी; दहेत्क्रुद्धस्तरसा धार्तराष्ट्रान् |
सदात्यमर्षी बलवान्न शक्यो; युद्धे जेतुं वासवेनापि साक्षात् ||१५||
सुचेतसौ बलिनौ शीघ्रहस्तौ; सुशिक्षितौ भ्रातरौ फल्गुनेन |
श्येनौ यथा पक्षिपूगान्रुजन्तौ; माद्रीपुत्रौ नेह कुरून्विशेताम् ||१६||
तेषां मध्ये वर्तमानस्तरस्वी; धृष्टद्युम्नः पाण्डवानामिहैकः |
सहामात्यः सोमकानां प्रबर्हः; सन्त्यक्तात्मा पाण्डवानां जयाय ||१७||
सहोषितश्चरितार्थो वयःस्थः; शाल्वेयानामधिपो वै विराटः |
सह पुत्रैः पाण्डवार्थे च शश्व; द्युधिष्ठिरं भक्त इति श्रुतं मे ||१८||
अवरुद्धा बलिनः केकयेभ्यो; महेष्वासा भ्रातरः पञ्च सन्ति |
केकयेभ्यो राज्यमाकाङ्क्षमाणा; युद्धार्थिनश्चानुवसन्ति पार्थान् ||१९||
सर्वे च वीराः पृथिवीपतीनां; समानीताः पाण्डवार्थे निविष्टाः |
शूरानहं भक्तिमतः शृणोमि; प्रीत्या युक्तान्संश्रितान्धर्मराजम् ||२०||
गिर्याश्रया दुर्गनिवासिनश्च; योधाः पृथिव्यां कुलजा विशुद्धाः |
म्लेच्छाश्च नानायुधवीर्यवन्तः; समागताः पाण्डवार्थे निविष्टाः ||२१||
पाण्ड्यश्च राजामित इन्द्रकल्पो; युधि प्रवीरैर्बहुभिः समेतः |
समागतः पाण्डवार्थे महात्मा; लोकप्रवीरोऽप्रतिवीर्यतेजाः ||२२||
अस्त्रं द्रोणादर्जुनाद्वासुदेवा; त्कृपाद्भीष्माद्येन कृतं शृणोमि |
यं तं कार्ष्णिप्रतिमं प्राहुरेकं; स सात्यकिः पाण्डवार्थे निविष्टः ||२३||
अपाश्रिताश्चेदिकरूषकाश्च; सर्वोत्साहैर्भूमिपालैः समेताः |
तेषां मध्ये सूर्यमिवातपन्तं; श्रिया वृतं चेदिपतिं ज्वलन्तम् ||२४||
अस्तम्भनीयं युधि मन्यमानं; ज्याकर्षतां श्रेष्ठतमं पृथिव्याम् |
सर्वोत्साहं क्षत्रियाणां निहत्य; प्रसह्य कृष्णस्तरसा ममर्द ||२५||
यशोमानौ वर्धयन्यादवानां; पुराभिनच्छिशुपालं समीके |
यस्य सर्वे वर्धयन्ति स्म मानं; करूषराजप्रमुखा नरेन्द्राः ||२६||
तमसह्यं केशवं तत्र मत्वा; सुग्रीवयुक्तेन रथेन कृष्णम् |
सम्प्राद्रवंश्चेदिपतिं विहाय; सिंहं दृष्ट्वा क्षुद्रमृगा इवान्ये ||२७||
यस्तं प्रतीपस्तरसा प्रत्युदीया; दाशंसमानो द्वैरथे वासुदेवम् |
सोऽशेत कृष्णेन हतः परासु; र्वातेनेवोन्मथितः कर्णिकारः ||२८||
पराक्रमं मे यदवेदयन्त; तेषामर्थे सञ्जय केशवस्य |
अनुस्मरंस्तस्य कर्माणि विष्णो; र्गावल्गणे नाधिगच्छामि शान्तिम् ||२९||
न जातु ताञ्शत्रुरन्यः सहेत; येषां स स्यादग्रणीर्वृष्णिसिंहः |
प्रवेपते मे हृदयं भयेन; श्रुत्वा कृष्णावेकरथे समेतौ ||३०||
नो चेद्गच्छेत्सङ्गरं मन्दबुद्धि; स्ताभ्यां सुतो मे विपरीतचेताः |
नो चेत्कुरून्सञ्जय निर्दहेता; मिन्द्राविष्णू दैत्यसेनां यथैव ||३१||
मतो हि मे शक्रसमो धनञ्जयः; सनातनो वृष्णिवीरश्च विष्णुः ||३१||
धर्मारामो ह्रीनिषेधस्तरस्वी; कुन्तीपुत्रः पाण्डवोऽजातशत्रुः |
दुर्योधनेन निकृतो मनस्वी; नो चेत्क्रुद्धः प्रदहेद्धार्तराष्ट्रान् ||३२||
नाहं तथा ह्यर्जुनाद्वासुदेवा; द्भीमाद्वापि यमयोर्वा बिभेमि |
यथा राज्ञः क्रोधदीप्तस्य सूत; मन्योरहं भीततरः सदैव ||३३||
अलं तपोब्रह्मचर्येण युक्तः; सङ्कल्पोऽयं मानसस्तस्य सिध्येत् |
तस्य क्रोधं सञ्जयाहं समीके; स्थाने जानन्भृशमस्म्यद्य भीतः ||३४||
स गच्छ शीघ्रं प्रहितो रथेन; पाञ्चालराजस्य चमूं परेत्य |
अजातशत्रुं कुशलं स्म पृच्छेः; पुनः पुनः प्रीतियुक्तं वदेस्त्वम् ||३५||
जनार्दनं चापि समेत्य तात; महामात्रं वीर्यवतामुदारम् |
अनामयं मद्वचनेन पृच्छे; र्धृतराष्ट्रः पाण्डवैः शान्तिमीप्सुः ||३६||
न तस्य किञ्चिद्वचनं न कुर्या; त्कुन्तीपुत्रो वासुदेवस्य सूत |
प्रियश्चैषामात्मसमश्च कृष्णो; विद्वांश्चैषां कर्मणि नित्ययुक्तः ||३७||
समानीय पाण्डवान्सृञ्जयांश्च; जनार्दनं युयुधानं विराटम् |
अनामयं मद्वचनेन पृच्छेः; सर्वांस्तथा द्रौपदेयांश्च पञ्च ||३८||
यद्यत्तत्र प्राप्तकालं परेभ्य; स्त्वं मन्येथा भारतानां हितं च |
तत्तद्भाषेथाः सञ्जय राजमध्ये; न मूर्छयेद्यन्न भवेच्च युद्धम् ||३९||
२३
वैशम्पायन उवाच||
राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा धृतराष्ट्रस्य सञ्जयः |
उपप्लव्यं ययौ द्रष्टुं पाण्डवानमितौजसः ||१||
स तु राजानमासाद्य धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |
प्रणिपत्य ततः पूर्वं सूतपुत्रोऽभ्यभाषत ||२||
गावल्गणिः सञ्जयः सूतसूनु; रजातशत्रुमवदत्प्रतीतः |
दिष्ट्या राजंस्त्वामरोगं प्रपश्ये; सहायवन्तं च महेन्द्रकल्पम् ||३||
अनामयं पृच्छति त्वाम्बिकेयो; वृद्धो राजा धृतराष्ट्रो मनीषी |
कच्चिद्भीमः कुशली पाण्डवाग्र्यो; धनञ्जयस्तौ च माद्रीतनूजौ ||४||
कच्चित्कृष्णा द्रौपदी राजपुत्री; सत्यव्रता वीरपत्नी सपुत्रा |
मनस्विनी यत्र च वाञ्छसि त्व; मिष्टान्कामान्भारत स्वस्तिकामः ||५||
युधिष्ठिर उवाच||
गावल्गणे सञ्जय स्वागतं ते; प्रीतात्माहं त्वाभिवदामि सूत |
अनामयं प्रतिजाने तवाहं; सहानुजैः कुशली चास्मि विद्वन् ||६||
चिरादिदं कुशलं भारतस्य; श्रुत्वा राज्ञः कुरुवृद्धस्य सूत |
मन्ये साक्षाद्दृष्टमहं नरेन्द्रं; दृष्ट्वैव त्वां सञ्जय प्रीतियोगात् ||७||
पितामहो नः स्थविरो मनस्वी; महाप्राज्ञः सर्वधर्मोपपन्नः |
स कौरव्यः कुशली तात भीष्मो; यथापूर्वं वृत्तिरप्यस्य कच्चित् ||८||
कच्चिद्राजा धृतराष्ट्रः सपुत्रो; वैचित्रवीर्यः कुशली महात्मा |
महाराजो बाह्लिकः प्रातिपेयः; कच्चिद्विद्वान्कुशली सूतपुत्र ||९||
स सोमदत्तः कुशली तात कच्चि; द्भूरिश्रवाः सत्यसन्धः शलश्च |
द्रोणः सपुत्रश्च कृपश्च विप्रो; महेष्वासाः कच्चिदेतेऽप्यरोगाः ||१०||
महाप्राज्ञाः सर्वशास्त्रावदाता; धनुर्भृतां मुख्यतमाः पृथिव्याम् |
कच्चिन्मानं तात लभन्त एते; धनुर्भृतः कच्चिदेतेऽप्यरोगाः ||११||
सर्वे कुरुभ्यः स्पृहयन्ति सञ्जय; धनुर्धरा ये पृथिव्यां युवानः |
येषां राष्ट्रे निवसति दर्शनीयो; महेष्वासः शीलवान्द्रोणपुत्रः ||१२||
वैश्यापुत्रः कुशली तात कच्चि; न्महाप्राज्ञो राजपुत्रो युयुत्सुः |
कर्णोऽमात्यः कुशली तात कच्चि; त्सुयोधनो यस्य मन्दो विधेयः ||१३||
स्त्रियो वृद्धा भारतानां जनन्यो; महानस्यो दासभार्याश्च सूत |
वध्वः पुत्रा भागिनेया भगिन्यो; दौहित्रा वा कच्चिदप्यव्यलीकाः ||१४||
कच्चिद्राजा ब्राह्मणानां यथाव; त्प्रवर्तते पूर्ववत्तात वृत्तिम् |
कच्चिद्दायान्मामकान्धार्तराष्ट्रो; द्विजातीनां सञ्जय नोपहन्ति ||१५||
कच्चिद्राजा धृतराष्ट्रः सपुत्र; उपेक्षते ब्राह्मणातिक्रमान्वै |
कच्चिन्न हेतोरिव वर्त्मभूत; उपेक्षते तेषु स न्यूनवृत्तिम् ||१६||
एतज्ज्योतिरुत्तमं जीवलोके; शुक्लं प्रजानां विहितं विधात्रा |
ते चेल्लोभं न नियच्छन्ति मन्दाः; कृत्स्नो नाशो भविता कौरवाणाम् ||१७||
कच्चिद्राजा धृतराष्ट्रः सपुत्रो; बुभूषते वृत्तिममात्यवर्गे |
कच्चिन्न भेदेन जिजीविषन्ति; सुहृद्रूपा दुर्हृदश्चैकमित्राः ||१८||
कच्चिन्न पापं कथयन्ति तात; ते पाण्डवानां कुरवः सर्व एव |
कच्चिद्दृष्ट्वा दस्युसङ्घान्समेता; न्स्मरन्ति पार्थस्य युधां प्रणेतुः ||१९||
मौर्वीभुजाग्रप्रहितान्स्म तात; दोधूयमानेन धनुर्धरेण |
गाण्डीवमुक्तान्स्तनयित्नुघोषा; नजिह्मगान्कच्चिदनुस्मरन्ति ||२०||
न ह्यपश्यं कञ्चिदहं पृथिव्यां; श्रुतं समं वाधिकमर्जुनेन |
यस्यैकषष्टिर्निशितास्तीक्ष्णधाराः; सुवाससः संमतो हस्तवापः ||२१||
गदापाणिर्भीमसेनस्तरस्वी; प्रवेपयञ्शत्रुसङ्घाननीके |
नागः प्रभिन्न इव नड्वलासु; चङ्क्रम्यते कच्चिदेनं स्मरन्ति ||२२||
माद्रीपुत्रः सहदेवः कलिङ्गा; न्समागतानजयद्दन्तकूरे |
वामेनास्यन्दक्षिणेनैव यो वै; महाबलं कच्चिदेनं स्मरन्ति ||२३||
उद्यन्नयं नकुलः प्रेषितो वै; गावल्गणे सञ्जय पश्यतस्ते |
दिशं प्रतीचीं वशमानयन्मे; माद्रीसुतं कच्चिदेनं स्मरन्ति ||२४||
अभ्याभवो द्वैतवने य आसी; द्दुर्मन्त्रिते घोषयात्रागतानाम् |
यत्र मन्दाञ्शत्रुवशं प्रयाता; नमोचयद्भीमसेनो जयश्च ||२५||
अहं पश्चादर्जुनमभ्यरक्षं; माद्रीपुत्रौ भीमसेनश्च चक्रे |
गाण्डीवभृच्छत्रुसङ्घानुदस्य; स्वस्त्यागमत्कच्चिदेनं स्मरन्ति ||२६||
न कर्मणा साधुनैकेन नूनं; कर्तुं शक्यं भवतीह सञ्जय |
सर्वात्मना परिजेतुं वयं चे; न्न शक्नुमो धृतराष्ट्रस्य पुत्रम् ||२७||
२४
सञ्जय उवाच||
यथार्हसे पाण्डव तत्तथैव; कुरून्कुरुश्रेष्ठ जनं च पृच्छसि |
अनामयास्तात मनस्विनस्ते; कुरुश्रेष्ठान्पृच्छसि पार्थ यांस्त्वम् ||१||
सन्त्येव वृद्धाः साधवो धार्तराष्ट्रे; सन्त्येव पापाः पाण्डव तस्य विद्धि |
दद्याद्रिपोश्चापि हि धार्तराष्ट्रः; कुतो दायाँल्लोपयेद्ब्राह्मणानाम् ||२||
यद्युष्माकं वर्ततेऽसौ न धर्म्य; मद्रुग्धेषु द्रुग्धवत्तन्न साधु |
मित्रध्रुक्स्याद्धृतराष्ट्रः सपुत्रो; युष्मान्द्विषन्साधुवृत्तानसाधुः ||३||
न चानुजानाति भृशं च तप्यते; शोचत्यन्तः स्थविरोऽजातशत्रो |
शृणोति हि ब्राह्मणानां समेत्य; मित्रद्रोहः पातकेभ्यो गरीयान् ||४||
स्मरन्ति तुभ्यं नरदेव सङ्गमे; युद्धे च जिष्णोश्च युधां प्रणेतुः |
समुत्कृष्टे दुन्दुभिशङ्खशब्दे; गदापाणिं भीमसेनं स्मरन्ति ||५||
माद्रीसुतौ चापि रणाजिमध्ये; सर्वा दिशः सम्पतन्तौ स्मरन्ति |
सेनां वर्षन्तौ शरवर्षैरजस्रं; महारथौ समरे दुष्प्रकम्प्यौ ||६||
न त्वेव मन्ये पुरुषस्य राज; न्ननागतं ज्ञायते यद्भविष्यम् |
त्वं चेदिमं सर्वधर्मोपपन्नः; प्राप्तः क्लेशं पाण्डव कृच्छ्ररूपम् ||७||
त्वमेवैतत्सर्वमतश्च भूयः; समीकुर्याः प्रज्ञयाजातशत्रो |
न कामार्थं सन्त्यजेयुर्हि धर्मं; पाण्डोः सुताः सर्व एवेन्द्रकल्पाः ||८||
त्वमेवैतत्प्रज्ञयाजातशत्रो; शमं कुर्या येन शर्माप्नुयुस्ते |
धार्तराष्ट्राः पाण्डवाः सृञ्जयाश्च; ये चाप्यन्ये पार्थिवाः संनिविष्टाः ||९||
यन्माब्रवीद्धृतराष्ट्रो निशाया; मजातशत्रो वचनं पिता ते |
सहामात्यः सहपुत्रश्च राज; न्समेत्य तां वाचमिमां निबोध ||१०||
२५
युधिष्ठिर उवाच||
समागताः पाण्डवाः सृञ्जयाश्च; जनार्दनो युयुधानो विराटः |
यत्ते वाक्यं धृतराष्ट्रानुशिष्टं; गावल्गणे ब्रूहि तत्सूतपुत्र ||१||
सञ्जय उवाच||
अजातशत्रुं च वृकोदरं च; धनञ्जयं माद्रवतीसुतौ च |
आमन्त्रये वासुदेवं च शौरिं; युयुधानं चेकितानं विराटम् ||२||
पाञ्चालानामधिपं चैव वृद्धं; धृष्टद्युम्नं पार्षतं याज्ञसेनिम् |
सर्वे वाचं शृणुतेमां मदीयां; वक्ष्यामि यां भूतिमिच्छन्कुरूणाम् ||३||
शमं राजा धृतराष्ट्रोऽभिनन्द; न्नयोजयत्त्वरमाणो रथं मे |
सभ्रातृपुत्रस्वजनस्य राज्ञ; स्तद्रोचतां पाण्डवानां शमोऽस्तु ||४||
सर्वैर्धर्मैः समुपेताः स्थ पार्थाः; प्रस्थानेन मार्दवेनार्जवेन |
जाताः कुले अनृशंसा वदान्या; ह्रीनिषेधाः कर्मणां निश्चयज्ञाः ||५||
न युज्यते कर्म युष्मासु हीनं; सत्त्वं हि वस्तादृशं भीमसेनाः |
उद्भासते ह्यञ्जनबिन्दुवत्त; च्छुक्ले वस्त्रे यद्भवेत्किल्बिषं वः ||६||
सर्वक्षयो दृश्यते यत्र कृत्स्नः; पापोदयो निरयोऽभावसंस्थः |
कस्तत्कुर्याज्जातु कर्म प्रजान; न्पराजयो यत्र समो जयश्च ||७||
ते वै धन्या यैः कृतं ज्ञातिकार्यं; ये वः पुत्राः सुहृदो बान्धवाश्च |
उपक्रुष्टं जीवितं सन्त्यजेयु; स्ततः कुरूणां नियतो वै भवः स्यात् ||८||
ते चेत्कुरूननुशास्य स्थ पार्था; निनीय सर्वान्द्विषतो निगृह्य |
समं वस्तज्जीवितं मृत्युना स्या; द्यज्जीवध्वं ज्ञातिवधे न साधु ||९||
को ह्येव युष्मान्सह केशवेन; सचेकितानान्पार्षतबाहुगुप्तान् |
ससात्यकीन्विषहेत प्रजेतुं; लब्ध्वापि देवान्सचिवान्सहेन्द्रान् ||१०||
को वा कुरून्द्रोणभीष्माभिगुप्ता; नश्वत्थाम्ना शल्यकृपादिभिश्च |
रणे प्रसोढुं विषहेत राज; न्राधेयगुप्तान्सह भूमिपालैः ||११||
महद्बलं धार्तराष्ट्रस्य राज्ञः; को वै शक्तो हन्तुमक्षीयमाणः |
सोऽहं जये चैव पराजये च; निःश्रेयसं नाधिगच्छामि किञ्चित् ||१२||
कथं हि नीचा इव दौष्कुलेया; निर्धर्मार्थं कर्म कुर्युश्च पार्थाः |
सोऽहं प्रसाद्य प्रणतो वासुदेवं; पाञ्चालानामधिपं चैव वृद्धम् ||१३||
कृताञ्जलिः शरणं वः प्रपद्ये; कथं स्वस्ति स्यात्कुरुसृञ्जयानाम् |
न ह्येव ते वचनं वासुदेवो; धनञ्जयो वा जातु किञ्चिन्न कुर्यात् ||१४||
प्राणानादौ याच्यमानः कुतोऽन्य; देतद्विद्वन्साधनार्थं ब्रवीमि |
एतद्राज्ञो भीष्मपुरोगमस्य; मतं यद्वः शान्तिरिहोत्तमा स्यात् ||१५||
२६
युधिष्ठिर उवाच||
कां नु वाचं सञ्जय मे शृणोषि; युद्धैषिणीं येन युद्धाद्बिभेषि |
अयुद्धं वै तात युद्धाद्गरीयः; कस्तल्लब्ध्वा जातु युध्येत सूत ||१||
अकुर्वतश्चेत्पुरुषस्य सञ्जय; सिध्येत्सङ्कल्पो मनसा यं यमिच्छेत् |
न कर्म कुर्याद्विदितं ममैत; दन्यत्र युद्धाद्बहु यल्लघीयः ||२||
कुतो युद्धं जातु नरः प्रजान; न्को दैवशप्तोऽभिवृणीत युद्धम् |
सुखैषिणः कर्म कुर्वन्ति पार्था; धर्मादहीनं यच्च लोकस्य पथ्यम् ||३||
कर्मोदयं सुखमाशंसमानः; कृच्छ्रोपायं तत्त्वतः कर्म दुःखम् |
सुखप्रेप्सुर्विजिघांसुश्च दुःखं; य इन्द्रियाणां प्रीतिवशानुगामी ||४||
कामाभिध्या स्वशरीरं दुनोति; यया प्रयुक्तोऽनुकरोति दुःखम् ||४||
यथेध्यमानस्य समिद्धतेजसो; भूयो बलं वर्धते पावकस्य |
कामार्थलाभेन तथैव भूयो; न तृप्यते सर्पिषेवाग्निरिद्धः ||५||
सम्पश्येमं भोगचयं महान्तं; सहास्माभिर्धृतराष्ट्रस्य राज्ञः ||५||
नाश्रेयसामीश्वरो विग्रहाणां; नाश्रेयसां गीतशब्दं शृणोति |
नाश्रेयसः सेवते माल्यगन्धा; न्न चाप्यश्रेयांस्यनुलेपनानि ||६||
नाश्रेयसः प्रावरानध्यवस्ते; कथं त्वस्मान्सम्प्रणुदेत्कुरुभ्यः |
अत्रैव च स्यादवधूय एष; कामः शरीरे हृदयं दुनोति ||७||
स्वयं राजा विषमस्थः परेषु; सामस्थ्यमन्विच्छति तन्न साधु |
यथात्मनः पश्यति वृत्तमेव; तथा परेषामपि सोऽभ्युपैति ||८||
आसन्नमग्निं तु निदाघकाले; गम्भीरकक्षे गहने विसृज्य |
यथा वृद्धं वायुवशेन शोचे; त्क्षेमं मुमुक्षुः शिशिरव्यपाये ||९||
प्राप्तैश्वर्यो धृतराष्ट्रोऽद्य राजा; लालप्यते सञ्जय कस्य हेतोः |
प्रगृह्य दुर्बुद्धिमनार्जवे रतं; पुत्रं मन्दं मूढममन्त्रिणं तु ||१०||
अनाप्तः सन्नाप्ततमस्य वाचं; सुयोधनो विदुरस्यावमन्य |
सुतस्य राजा धृतराष्ट्रः प्रियैषी; सम्बुध्यमानो विशतेऽधर्ममेव ||११||
मेधाविनं ह्यर्थकामं कुरूणां; बहुश्रुतं वाग्मिनं शीलवन्तम् |
सूत राजा धृतराष्ट्रः कुरुभ्यो; न सोऽस्मरद्विदुरं पुत्रकाम्यात् ||१२||
मानघ्नस्य आत्मकामस्य चेर्ष्योः; संरम्भिणश्चार्थधर्मातिगस्य |
दुर्भाषिणो मन्युवशानुगस्य; कामात्मनो दुर्हृदो भावनस्य ||१३||
अनेयस्याश्रेयसो दीर्घमन्यो; र्मित्रद्रुहः सञ्जय पापबुद्धेः |
सुतस्य राजा धृतराष्ट्रः प्रियैषी; प्रपश्यमानः प्रजहाद्धर्मकामौ ||१४||
तदैव मे सञ्जय दीव्यतोऽभू; न्नो चेत्कुरूनागतः स्यादभावः |
काव्यां वाचं विदुरो भाषमाणो; न विन्दते धृतराष्ट्रात्प्रशंसाम् ||१५||
क्षत्तुर्यदा अन्ववर्तन्त बुद्धिं; कृच्छ्रं कुरून्न तदाभ्याजगाम |
यावत्प्रज्ञामन्ववर्तन्त तस्य; तावत्तेषां राष्ट्रवृद्धिर्बभूव ||१६||
तदर्थलुब्धस्य निबोध मेऽद्य; ये मन्त्रिणो धार्तराष्ट्रस्य सूत |
दुःशासनः शकुनिः सूतपुत्रो; गावल्गणे पश्य संमोहमस्य ||१७||
सोऽहं न पश्यामि परीक्षमाणः; कथं स्वस्ति स्यात्कुरुसृञ्जयानाम् |
आत्तैश्वर्यो धृतराष्ट्रः परेभ्यः; प्रव्राजिते विदुरे दीर्घदृष्टौ ||१८||
आशंसते वै धृतराष्ट्रः सपुत्रो; महाराज्यमसपत्नं पृथिव्याम् |
तस्मिञ्शमः केवलं नोपलभ्यो; अत्यासन्नं मद्गतं मन्यतेऽर्थम् ||१९||
यत्तत्कर्णो मन्यते पारणीयं; युद्धे गृहीतायुधमर्जुनेन |
आसंश्च युद्धानि पुरा महान्ति; कथं कर्णो नाभवद्द्वीप एषाम् ||२०||
कर्णश्च जानाति सुयोधनश्च; द्रोणश्च जानाति पितामहश्च |
अन्ये च ये कुरवस्तत्र सन्ति; यथार्जुनान्नास्त्यपरो धनुर्धरः ||२१||
जानन्त्येते कुरवः सर्व एव; ये चाप्यन्ये भूमिपालाः समेताः |
दुर्योधनं चापराधे चरन्त; मरिंदमे फल्गुनेऽविद्यमाने ||२२||
तेनार्थबद्धं मन्यते धार्तराष्ट्रः; शक्यं हर्तुं पाण्डवानां ममत्वम् |
किरीटिना तालमात्रायुधेन; तद्वेदिना संयुगं तत्र गत्वा ||२३||
गाण्डीवविस्फारितशब्दमाजा; वशृण्वाना धार्तराष्ट्रा ध्रियन्ते |
क्रुद्धस्य चेद्भीमसेनस्य वेगा; त्सुयोधनो मन्यते सिद्धमर्थम् ||२४||
इन्द्रोऽप्येतन्नोत्सहेत्तात हर्तु; मैश्वर्यं नो जीवति भीमसेने |
धनञ्जये नकुले चैव सूत; तथा वीरे सहदेवे मदीये ||२५||
स चेदेतां प्रतिपद्येत बुद्धिं; वृद्धो राजा सह पुत्रेण सूत |
एवं रणे पाण्डवकोपदग्धा; न नश्येयुः सञ्जय धार्तराष्ट्राः ||२६||
जानासि त्वं क्लेशमस्मासु वृत्तं; त्वां पूजयन्सञ्जयाहं क्षमेयम् |
यच्चास्माकं कौरवैर्भूतपूर्वं; या नो वृत्तिर्धार्तराष्ट्रे तदासीत् ||२७||
अद्यापि तत्तत्र तथैव वर्ततां; शान्तिं गमिष्यामि यथा त्वमात्थ |
इन्द्रप्रस्थे भवतु ममैव राज्यं; सुयोधनो यच्छतु भारताग्र्यः ||२८||
२७
सञ्जय उवाच||
धर्मे नित्या पाण्डव ते विचेष्टा; लोके श्रुता दृश्यते चापि पार्थ |
महास्रावं जीवितं चाप्यनित्यं; सम्पश्य त्वं पाण्डव मा विनीनशः ||१||
न चेद्भागं कुरवोऽन्यत्र युद्धा; त्प्रयच्छन्ते तुभ्यमजातशत्रो |
भैक्षचर्यामन्धकवृष्णिराज्ये; श्रेयो मन्ये न तु युद्धेन राज्यम् ||२||
अल्पकालं जीवितं यन्मनुष्ये; महास्रावं नित्यदुःखं चलं च |
भूयश्च तद्वयसो नानुरूपं; तस्मात्पापं पाण्डव मा प्रसार्षीः ||३||
कामा मनुष्यं प्रसजन्त एव; धर्मस्य ये विघ्नमूलं नरेन्द्र |
पूर्वं नरस्तान्धृतिमान्विनिघ्नँ; ल्लोके प्रशंसां लभतेऽनवद्याम् ||४||
निबन्धनी ह्यर्थतृष्णेह पार्थ; तामेषतो बाध्यते धर्म एव |
धर्मं तु यः प्रवृणीते स बुद्धः; कामे गृद्धो हीयतेऽर्थानुरोधात् ||५||
धर्मं कृत्वा कर्मणां तात मुख्यं; महाप्रतापः सवितेव भाति |
हानेन धर्मस्य महीमपीमां; लब्ध्वा नरः सीदति पापबुद्धिः ||६||
वेदोऽधीतश्चरितं ब्रह्मचर्यं; यज्ञैरिष्टं ब्राह्मणेभ्यश्च दत्तम् |
परं स्थानं मन्यमानेन भूय; आत्मा दत्तो वर्षपूगं सुखेभ्यः ||७||
सुखप्रिये सेवमानोऽतिवेलं; योगाभ्यासे यो न करोति कर्म |
वित्तक्षये हीनसुखोऽतिवेलं; दुःखं शेते कामवेगप्रणुन्नः ||८||
एवं पुनरर्थचर्याप्रसक्तो; हित्वा धर्मं यः प्रकरोत्यधर्मम् |
अश्रद्दधत्परलोकाय मूढो; हित्वा देहं तप्यते प्रेत्य मन्दः ||९||
न कर्मणां विप्रणाशोऽस्त्यमुत्र; पुण्यानां वाप्यथ वा पापकानाम् |
पूर्वं कर्तुर्गच्छति पुण्यपापं; पश्चात्त्वेतदनुयात्येव कर्ता ||१०||
न्यायोपेतं ब्राह्मणेभ्यो यदन्नं; श्रद्धापूतं गन्धरसोपपन्नम् |
अन्वाहार्येषूत्तमदक्षिणेषु; तथारूपं कर्म विख्यायते ते ||११||
इह क्षेत्रे क्रियते पार्थ कार्यं; न वै किञ्चिद्विद्यते प्रेत्य कार्यम् |
कृतं त्वया पारलोक्यं च कार्यं; पुण्यं महत्सद्भिरनुप्रशस्तम् ||१२||
जहाति मृत्युं च जरां भयं च; न क्षुत्पिपासे मनसश्चाप्रियाणि |
न कर्तव्यं विद्यते तत्र किं चि; दन्यत्र वै इन्द्रियप्रीणनार्थात् ||१३||
एवंरूपं कर्मफलं नरेन्द्र; मात्रावता हृदयस्य प्रियेण |
स क्रोधजं पाण्डव हर्षजं च; लोकावुभौ मा प्रहासीश्चिराय ||१४||
अन्तं गत्वा कर्मणां या प्रशंसा; सत्यं दमश्चार्जवमानृशंस्यम् |
अश्वमेधो राजसूयस्तथेष्टः; पापस्यान्तं कर्मणो मा पुनर्गाः ||१५||
तच्चेदेवं देशरूपेण पार्थाः; करिष्यध्वं कर्म पापं चिराय |
निवसध्वं वर्षपूगान्वनेषु; दुःखं वासं पाण्डवा धर्महेतोः ||१६||
अप्रव्रज्ये योजयित्वा पुरस्ता; दात्माधीनं यद्बलं ते तदासीत् |
नित्यं पाञ्चालाः सचिवास्तवेमे; जनार्दनो युयुधानश्च वीरः ||१७||
मत्स्यो राजा रुक्मरथः सपुत्रः; प्रहारिभिः सह पुत्रैर्विराटः |
राजानश्च ये विजिताः पुरस्ता; त्त्वामेव ते संश्रयेयुः समस्ताः ||१८||
महासहायः प्रतपन्बलस्थः; पुरस्कृतो वासुदेवार्जुनाभ्याम् |
वरान्हनिष्यन्द्विषतो रङ्गमध्ये; व्यनेष्यथा धार्तराष्ट्रस्य दर्पम् ||१९||
बलं कस्माद्वर्धयित्वा परस्य; निजान्कस्मात्कर्शयित्वा सहायान् |
निरुष्य कस्माद्वर्षपूगान्वनेषु; युयुत्ससे पाण्डव हीनकालम् ||२०||
अप्रज्ञो वा पाण्डव युध्यमानो; अधर्मज्ञो वा भूतिपथाद्व्यपैति |
प्रज्ञावान्वा बुध्यमानोऽपि धर्मं; संरम्भाद्वा सोऽपि भूतेरपैति ||२१||
नाधर्मे ते धीयते पार्थ बुद्धि; र्न संरम्भात्कर्म चकर्थ पापम् |
अद्धा किं तत्कारणं यस्य हेतोः; प्रज्ञाविरुद्धं कर्म चिकीर्षसीदम् ||२२||
अव्याधिजं कटुकं शीर्षरोगं; यशोमुषं पापफलोदयं च |
सतां पेयं यन्न पिबन्त्यसन्तो; मन्युं महाराज पिब प्रशाम्य ||२३||
पापानुबन्धं को नु तं कामयेत; क्षमैव ते ज्यायसी नोत भोगाः |
यत्र भीष्मः शान्तनवो हतः स्या; द्यत्र द्रोणः सहपुत्रो हतः स्यात् ||२४||
कृपः शल्यः सौमदत्तिर्विकर्णो; विविंशतिः कर्णदुर्योधनौ च |
एतान्हत्वा कीदृशं तत्सुखं स्या; द्यद्विन्देथास्तदनुब्रूहि पार्थ ||२५||
लब्ध्वापीमां पृथिवीं सागरान्तां; जरामृत्यू नैव हि त्वं प्रजह्याः |
प्रियाप्रिये सुखदुःखे च राज; न्नेवं विद्वान्नैव युद्धं कुरुष्व ||२६||
अमात्यानां यदि कामस्य हेतो; रेवंयुक्तं कर्म चिकीर्षसि त्वम् |
अपाक्रमेः सम्प्रदाय स्वमेभ्यो; मा गास्त्वं वै देवयानात्पथोऽद्य ||२७||
२८
युधिष्ठिर उवाच||
असंशयं सञ्जय सत्यमेत; द्धर्मो वरः कर्मणां यत्त्वमात्थ |
ज्ञात्वा तु मां सञ्जय गर्हयेस्त्वं; यदि धर्मं यद्यधर्मं चरामि ||१||
यत्राधर्मो धर्मरूपाणि बिभ्र; द्धर्मः कृत्स्नो दृश्यतेऽधर्मरूपः |
तथा धर्मो धारयन्धर्मरूपं; विद्वांसस्तं सम्प्रपश्यन्ति बुद्ध्या ||२||
एवमेतावापदि लिङ्गमेत; द्धर्माधर्मौ वृत्तिनित्यौ भजेताम् |
आद्यं लिङ्गं यस्य तस्य प्रमाण; मापद्धर्मं सञ्जय तं निबोध ||३||
लुप्तायां तु प्रकृतौ येन कर्म; निष्पादयेत्तत्परीप्सेद्विहीनः |
प्रकृतिस्थश्चापदि वर्तमान; उभौ गर्ह्यौ भवतः सञ्जयैतौ ||४||
अविलोपमिच्छतां ब्राह्मणानां; प्रायश्चित्तं विहितं यद्विधात्रा |
आपद्यथाकर्मसु वर्तमाना; न्विकर्मस्थान्सञ्जय गर्हयेत ||५||
मनीषिणां तत्त्वविच्छेदनाय; विधीयते सत्सु वृत्तिः सदैव |
अब्राह्मणाः सन्ति तु ये न वैद्याः; सर्वोच्छेदं साधु मन्येत तेभ्यः ||६||
तदर्था नः पितरो ये च पूर्वे; पितामहा ये च तेभ्यः परेऽन्ये |
प्रज्ञैषिणो ये च हि कर्म चक्रु; र्नास्त्यन्ततो नास्ति नास्तीति मन्ये ||७||
यत्किञ्चिदेतद्वित्तमस्यां पृथिव्यां; यद्देवानां त्रिदशानां परत्र |
प्राजापत्यं त्रिदिवं ब्रह्मलोकं; नाधर्मतः सञ्जय कामये तत् ||८||
धर्मेश्वरः कुशलो नीतिमांश्चा; प्युपासिता ब्राह्मणानां मनीषी |
नानाविधांश्चैव महाबलांश्च; राजन्यभोजाननुशास्ति कृष्णः ||९||
यदि ह्यहं विसृजन्स्यामगर्ह्यो; युध्यमानो यदि जह्यां स्वधर्मम् |
महायशाः केशवस्तद्ब्रवीतु; वासुदेवस्तूभयोरर्थकामः ||१०||
शैनेया हि चैत्रकाश्चान्धकाश्च; वार्ष्णेयभोजाः कौकुराः सृञ्जयाश्च |
उपासीना वासुदेवस्य बुद्धिं; निगृह्य शत्रून्सुहृदो नन्दयन्ति ||११||
वृष्ण्यन्धका ह्युग्रसेनादयो वै; कृष्णप्रणीताः सर्व एवेन्द्रकल्पाः |
मनस्विनः सत्यपराक्रमाश्च; महाबला यादवा भोगवन्तः ||१२||
काश्यो बभ्रुः श्रियमुत्तमां गतो; लब्ध्वा कृष्णं भ्रातरमीशितारम् |
यस्मै कामान्वर्षति वासुदेवो; ग्रीष्मात्यये मेघ इव प्रजाभ्यः ||१३||
ईदृशोऽयं केशवस्तात भूयो; विद्मो ह्येनं कर्मणां निश्चयज्ञम् |
प्रियश्च नः साधुतमश्च कृष्णो; नातिक्रमे वचनं केशवस्य ||१४||
२९
वासुदेव उवाच||
अविनाशं सञ्जय पाण्डवाना; मिच्छाम्यहं भूतिमेषां प्रियं च |
तथा राज्ञो धृतराष्ट्रस्य सूत; सदाशंसे बहुपुत्रस्य वृद्धिम् ||१||
कामो हि मे सञ्जय नित्यमेव; नान्यद्ब्रूयां तान्प्रति शाम्यतेति |
राज्ञश्च हि प्रियमेतच्छृणोमि; मन्ये चैतत्पाण्डवानां समर्थम् ||२||
सुदुष्करश्चात्र शमो हि नूनं; प्रदर्शितः सञ्जय पाण्डवेन |
यस्मिन्गृद्धो धृतराष्ट्रः सपुत्रः; कस्मादेषां कलहो नात्र मूर्च्छेत् ||३||
तत्त्वं धर्मं विचरन्सञ्जयेह; मत्तश्च जानासि युधिष्ठिराच्च |
अथो कस्मात्सञ्जय पाण्डवस्य; उत्साहिनः पूरयतः स्वकर्म ||४||
यथाख्यातमावसतः कुटुम्बं; पुराकल्पात्साधु विलोपमात्थ ||४||
अस्मिन्विधौ वर्तमाने यथाव; दुच्चावचा मतयो ब्राह्मणानाम् |
कर्मणाहुः सिद्धिमेके परत्र; हित्वा कर्म विद्यया सिद्धिमेके ||५||
नाभुञ्जानो भक्ष्यभोज्यस्य तृप्ये; द्विद्वानपीह विदितं ब्राह्मणानाम् ||५||
या वै विद्याः साधयन्तीह कर्म; तासां फलं विद्यते नेतरासाम् |
तत्रेह वै दृष्टफलं तु कर्म; पीत्वोदकं शाम्यति तृष्णयार्तः ||६||
सोऽयं विधिर्विहितः कर्मणैव; तद्वर्तते सञ्जय तत्र कर्म |
तत्र योऽन्यत्कर्मणः साधु मन्ये; न्मोघं तस्य लपितं दुर्बलस्य ||७||
कर्मणामी भान्ति देवाः परत्र; कर्मणैवेह प्लवते मातरिश्वा |
अहोरात्रे विदधत्कर्मणैव; अतन्द्रितो नित्यमुदेति सूर्यः ||८||
मासार्धमासानथ नक्षत्रयोगा; नतन्द्रितश्चन्द्रमा अभ्युपैति |
अतन्द्रितो दहते जातवेदाः; समिध्यमानः कर्म कुर्वन्प्रजाभ्यः ||९||
अतन्द्रिता भारमिमं महान्तं; बिभर्ति देवी पृथिवी बलेन |
अतन्द्रिताः शीघ्रमपो वहन्ति; सन्तर्पयन्त्यः सर्वभूतानि नद्यः ||१०||
अतन्द्रितो वर्षति भूरितेजाः; संनादयन्नन्तरिक्षं दिवं च |
अतन्द्रितो ब्रह्मचर्यं चचार; श्रेष्ठत्वमिच्छन्बलभिद्देवतानाम् ||११||
हित्वा सुखं मनसश्च प्रियाणि; तेन शक्रः कर्मणा श्रैष्ठ्यमाप |
सत्यं धर्मं पालयन्नप्रमत्तो; दमं तितिक्षां समतां प्रियं च ||१२||
एतानि सर्वाण्युपसेवमानो; देवराज्यं मघवान्प्राप मुख्यम् ||१२||
बृहस्पतिर्ब्रह्मचर्यं चचार; समाहितः संशितात्मा यथावत् |
हित्वा सुखं प्रतिरुध्येन्द्रियाणि; तेन देवानामगमद्गौरवं सः ||१३||
नक्षत्राणि कर्मणामुत्र भान्ति; रुद्रादित्या वसवोऽथापि विश्वे |
यमो राजा वैश्रवणः कुबेरो; गन्धर्वयक्षाप्सरसश्च शुभ्राः ||१४||
ब्रह्मचर्यं वेदविद्याः क्रियाश्च; निषेवमाणा मुनयोऽमुत्र भान्ति ||१४||
जानन्निमं सर्वलोकस्य धर्मं; ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां विशां च |
स कस्मात्त्वं जानतां ज्ञानवान्स; न्व्यायच्छसे सञ्जय कौरवार्थे ||१५||
आम्नायेषु नित्यसंयोगमस्य; तथाश्वमेधे राजसूये च विद्धि |
संयुज्यते धनुषा वर्मणा च; हस्तत्राणै रथशस्त्रैश्च भूयः ||१६||
ते चेदिमे कौरवाणामुपाय; मधिगच्छेयुरवधेनैव पार्थाः |
धर्मत्राणं पुण्यमेषां कृतं स्या; दार्ये वृत्ते भीमसेनं निगृह्य ||१७||
ते चेत्पित्र्ये कर्मणि वर्तमाना; आपद्येरन्दिष्टवशेन मृत्युम् |
यथाशक्त्या पूरयन्तः स्वकर्म; तदप्येषां निधनं स्यात्प्रशस्तम् ||१८||
उताहो त्वं मन्यसे सर्वमेव; राज्ञां युद्धे वर्तते धर्मतन्त्रम् |
अयुद्धे वा वर्तते धर्मतन्त्रं; तथैव ते वाचमिमां शृणोमि ||१९||
चातुर्वर्ण्यस्य प्रथमं विभाग; मवेक्ष्य त्वं सञ्जय स्वं च कर्म |
निशम्याथो पाण्डवानां स्वकर्म; प्रशंस वा निन्द वा या मतिस्ते ||२०||
अधीयीत ब्राह्मणोऽथो यजेत; दद्यादियात्तीर्थमुख्यानि चैव |
अध्यापयेद्याजयेच्चापि याज्या; न्प्रतिग्रहान्वा विदितान्प्रतीच्छेत् ||२१||
तथा राजन्यो रक्षणं वै प्रजानां; कृत्वा धर्मेणाप्रमत्तोऽथ दत्त्वा |
यज्ञैरिष्ट्वा सर्ववेदानधीत्य; दारान्कृत्वा पुण्यकृदावसेद्गृहान् ||२२||
वैश्योऽधीत्य कृषिगोरक्षपण्यै; र्वित्तं चिन्वन्पालयन्नप्रमत्तः |
प्रियं कुर्वन्ब्राह्मणक्षत्रियाणां; धर्मशीलः पुण्यकृदावसेद्गृहान् ||२३||
परिचर्या वन्दनं ब्राह्मणानां; नाधीयीत प्रतिषिद्धोऽस्य यज्ञः |
नित्योत्थितो भूतयेऽतन्द्रितः स्या; देष स्मृतः शूद्रधर्मः पुराणः ||२४||
एतान्राजा पालयन्नप्रमत्तो; नियोजयन्सर्ववर्णान्स्वधर्मे |
अकामात्मा समवृत्तिः प्रजासु; नाधार्मिकाननुरुध्येत कामान् ||२५||
श्रेयांस्तस्माद्यदि विद्येत कश्चि; दभिज्ञातः सर्वधर्मोपपन्नः |
स तं दुष्टमनुशिष्यात्प्रजान; न्न चेद्गृध्येदिति तस्मिन्न साधु ||२६||
यदा गृध्येत्परभूमिं नृशंसो; विधिप्रकोपाद्बलमाददानः |
ततो राज्ञां भविता युद्धमेत; त्तत्र जातं वर्म शस्त्रं धनुश्च ||२७||
इन्द्रेणेदं दस्युवधाय कर्म; उत्पादितं वर्म शस्त्रं धनुश्च ||२७||
स्तेनो हरेद्यत्र धनं ह्यदृष्टः; प्रसह्य वा यत्र हरेत दृष्टः |
उभौ गर्ह्यौ भवतः सञ्जयैतौ; किं वै पृथक्त्वं धृतराष्ट्रस्य पुत्रे ||२८||
योऽयं लोभान्मन्यते धर्ममेतं; यमिच्छते मन्युवशानुगामी ||२८||
भागः पुनः पाण्डवानां निविष्ट; स्तं नोऽकस्मादाददीरन्परे वै |
अस्मिन्पदे युध्यतां नो वधोऽपि; श्लाघ्यः पित्र्यः परराज्याद्विशिष्टः ||२९||
एतान्धर्मान्कौरवाणां पुराणा; नाचक्षीथाः सञ्जय राज्यमध्ये ||२९||
ये ते मन्दा मृत्युवशाभिपन्नाः; समानीता धार्तराष्ट्रेण मूढाः |
इदं पुनः कर्म पापीय एव; सभामध्ये पश्य वृत्तं कुरूणाम् ||३०||
प्रियां भार्यां द्रौपदीं पाण्डवानां; यशस्विनीं शीलवृत्तोपपन्नाम् |
यदुपेक्षन्त कुरवो भीष्ममुख्याः; कामानुगेनोपरुद्धां रुदन्तीम् ||३१||
तं चेत्तदा ते सकुमारवृद्धा; अवारयिष्यन्कुरवः समेताः |
मम प्रियं धृतराष्ट्रोऽकरिष्य; त्पुत्राणां च कृतमस्याभविष्यत् ||३२||
दुःशासनः प्रातिलोम्यान्निनाय; सभामध्ये श्वशुराणां च कृष्णाम् |
सा तत्र नीता करुणान्यवोच; न्नान्यं क्षत्तुर्नाथमदृष्ट कञ्चित् ||३३||
कार्पण्यादेव सहितास्तत्र राज्ञो; नाशक्नुवन्प्रतिवक्तुं सभायाम् |
एकः क्षत्ता धर्म्यमर्थं ब्रुवाणो; धर्मं बुद्ध्वा प्रत्युवाचाल्पबुद्धिम् ||३४||
अनुक्त्वा त्वं धर्ममेवं सभाया; मथेच्छसे पाण्डवस्योपदेष्टुम् |
कृष्णा त्वेतत्कर्म चकार शुद्धं; सुदुष्करं तद्धि सभां समेत्य ||३५||
येन कृच्छ्रात्पाण्डवानुज्जहार; तथात्मानं नौरिव सागरौघात् ||३५||
यत्राब्रवीत्सूतपुत्रः सभायां; कृष्णां स्थितां श्वशुराणां समीपे |
न ते गतिर्विद्यते याज्ञसेनि; प्रपद्येदानीं धार्तराष्ट्रस्य वेश्म ||३६||
पराजितास्ते पतयो न सन्ति; पतिं चान्यं भामिनि त्वं वृणीष्व ||३६||
यो बीभत्सोर्हृदये प्रौढ आसी; दस्थिप्रच्छिन्मर्मघाती सुघोरः |
कर्णाच्छरो वाङ्मयस्तिग्मतेजाः; प्रतिष्ठितो हृदये फल्गुनस्य ||३७||
कृष्णाजिनानि परिधित्समाना; न्दुःशासनः कटुकान्यभ्यभाषत् |
एते सर्वे षण्ढतिला विनष्टाः; क्षयं गता नरकं दीर्घकालम् ||३८||
गान्धारराजः शकुनिर्निकृत्या; यदब्रवीद्द्यूतकाले स पार्थान् |
पराजितो नकुलः किं तवास्ति; कृष्णया त्वं दीव्य वै याज्ञसेन्या ||३९||
जानासि त्वं सञ्जय सर्वमेत; द्द्यूतेऽवाच्यं वाक्यमेवं यथोक्तम् |
स्वयं त्वहं प्रार्थये तत्र गन्तुं; समाधातुं कार्यमेतद्विपन्नम् ||४०||
अहापयित्वा यदि पाण्डवार्थं; शमं कुरूणामथ चेच्चरेयम् |
पुण्यं च मे स्याच्चरितं महोदयं; मुच्येरंश्च कुरवो मृत्युपाशात् ||४१||
अपि वाचं भाषमाणस्य काव्यां; धर्मारामामर्थवतीमहिंस्राम् |
अवेक्षेरन्धार्तराष्ट्राः समक्षं; मां च प्राप्तं कुरवः पूजयेयुः ||४२||
अतोऽन्यथा रथिना फल्गुनेन; भीमेन चैवाहवदंशितेन |
परासिक्तान्धार्तराष्ट्रांस्तु विद्धि; प्रदह्यमानान्कर्मणा स्वेन मन्दान् ||४३||
पराजितान्पाण्डवेयांस्तु वाचो; रौद्ररूपा भाषते धार्तराष्ट्रः |
गदाहस्तो भीमसेनोऽप्रमत्तो; दुर्योधनं स्मारयित्वा हि काले ||४४||
सुयोधनो मन्युमयो महाद्रुमः; स्कन्धः कर्णः शकुनिस्तस्य शाखाः |
दुःशासनः पुष्पफले समृद्धे; मूलं राजा धृतराष्ट्रोऽमनीषी ||४५||
युधिष्ठिरो धर्ममयो महाद्रुमः; स्कन्धोऽर्जुनो भीमसेनोऽस्य शाखाः |
माद्रीपुत्रौ पुष्पफले समृद्धे; मूलं त्वहं ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च ||४६||
वनं राजा धृतराष्ट्रः सपुत्रो; व्याघ्रा वने सञ्जय पाण्डवेयाः |
मा वनं छिन्धि सव्याघ्रं मा व्याघ्रान्नीनशो वनात् ||४७||
निर्वनो वध्यते व्याघ्रो निर्व्याघ्रं छिद्यते वनम् |
तस्माद्व्याघ्रो वनं रक्षेद्वनं व्याघ्रं च पालयेत् ||४८||
लताधर्मा धार्तराष्ट्राः शालाः सञ्जय पाण्डवाः |
न लता वर्धते जातु अनाश्रित्य महाद्रुमम् ||४९||
स्थिताः शुश्रूषितुं पार्थाः स्थिता योद्धुमरिंदमाः |
यत्कृत्यं धृतराष्ट्रस्य तत्करोतु नराधिपः ||५०||
स्थिताः शमे महात्मानः पाण्डवा धर्मचारिणः |
योधाः समृद्धास्तद्विद्वन्नाचक्षीथा यथातथम् ||५१||
३०
सञ्जय उवाच||
आमन्त्रये त्वा नरदेवदेव; गच्छाम्यहं पाण्डव स्वस्ति तेऽस्तु |
कच्चिन्न वाचा वृजिनं हि किं चि; दुच्चारितं मे मनसोऽभिषङ्गात् ||१||
जनार्दनं भीमसेनार्जुनौ च; माद्रीसुतौ सात्यकिं चेकितानम् |
आमन्त्र्य गच्छामि शिवं सुखं वः; सौम्येन मां पश्यत चक्षुषा नृपाः ||२||
युधिष्ठिर उवाच||
अनुज्ञातः सञ्जय स्वस्ति गच्छ; न नोऽकार्षीरप्रियं जातु किञ्चित् |
विद्मश्च त्वा ते च वयं च सर्वे; शुद्धात्मानं मध्यगतं सभास्थम् ||३||
आप्तो दूतः सञ्जय सुप्रियोऽसि; कल्याणवाक्षीलवान्दृष्टिमांश्च |
न मुह्येस्त्वं सञ्जय जातु मत्या; न च क्रुध्येरुच्यमानोऽपि तथ्यम् ||४||
न मर्मगां जातु वक्तासि रूक्षां; नोपस्तुतिं कटुकां नोत शुक्ताम् |
धर्मारामामर्थवतीमहिंस्रा; मेतां वाचं तव जानामि सूत ||५||
त्वमेव नः प्रियतमोऽसि दूत; इहागच्छेद्विदुरो वा द्वितीयः |
अभीक्ष्णदृष्टोऽसि पुरा हि नस्त्वं; धनञ्जयस्यात्मसमः सखासि ||६||
इतो गत्वा सञ्जय क्षिप्रमेव; उपातिष्ठेथा ब्राह्मणान्ये तदर्हाः |
विशुद्धवीर्यांश्चरणोपपन्ना; न्कुले जातान्सर्वधर्मोपपन्नान् ||७||
स्वाध्यायिनो ब्राह्मणा भिक्षवश्च; तपस्विनो ये च नित्या वनेषु |
अभिवाद्या वै मद्वचनेन वृद्धा; स्तथेतरेषां कुशलं वदेथाः ||८||
पुरोहितं धृतराष्ट्रस्य राज्ञ; आचार्याश्च ऋत्विजो ये च तस्य |
तैश्च त्वं तात सहितैर्यथार्हं; सङ्गच्छेथाः कुशलेनैव सूत ||९||
आचार्य इष्टोऽनपगो विधेयो; वेदानीप्सन्ब्रह्मचर्यं चचार |
योऽस्त्रं चतुष्पात्पुनरेव चक्रे; द्रोणः प्रसन्नोऽभिवाद्यो यथार्हम् ||१०||
अधीतविद्यश्चरणोपपन्नो; योऽस्त्रं चतुष्पात्पुनरेव चक्रे |
गन्धर्वपुत्रप्रतिमं तरस्विनं; तमश्वत्थामानं कुशलं स्म पृच्छेः ||११||
शारद्वतस्यावसथं स्म गत्वा; महारथस्यास्त्रविदां वरस्य |
त्वं मामभीक्ष्णं परिकीर्तयन्वै; कृपस्य पादौ सञ्जय पाणिना स्पृशेः ||१२||
यस्मिञ्शौर्यमानृशंस्यं तपश्च; प्रज्ञा शीलं श्रुतिसत्त्वे धृतिश्च |
पादौ गृहीत्वा कुरुसत्तमस्य; भीष्मस्य मां तत्र निवेदयेथाः ||१३||
प्रज्ञाचक्षुर्यः प्रणेता कुरूणां; बहुश्रुतो वृद्धसेवी मनीषी |
तस्मै राज्ञे स्थविरायाभिवाद्य; आचक्षीथाः सञ्जय मामरोगम् ||१४||
ज्येष्ठः पुत्रो धृतराष्ट्रस्य मन्दो; मूर्खः शठः सञ्जय पापशीलः |
प्रशास्ता वै पृथिवी येन सर्वा; सुयोधनं कुशलं तात पृच्छेः ||१५||
भ्राता कनीयानपि तस्य मन्द; स्तथाशीलः सञ्जय सोऽपि शश्वत् |
महेष्वासः शूरतमः कुरूणां; दुःशासनं कुशलं तात पृच्छेः ||१६||
वृन्दारकं कविमर्थेष्वमूढं; महाप्रज्ञं सर्वधर्मोपपन्नम् |
न तस्य युद्धं रोचते वै कदा चि; द्वैश्यापुत्रं कुशलं तात पृच्छेः ||१७||
निकर्तने देवने योऽद्वितीय; श्छन्नोपधः साधुदेवी मताक्षः |
यो दुर्जयो देवितव्येन सङ्ख्ये; स चित्रसेनः कुशलं तात वाच्यः ||१८||
यस्य कामो वर्तते नित्यमेव; नान्यः शमाद्भारतानामिति स्म |
स बाह्लिकानामृषभो मनस्वी; पुरा यथा माभिवदेत्प्रसन्नः ||१९||
गुणैरनेकैः प्रवरैश्च युक्तो; विज्ञानवान्नैव च निष्ठुरो यः |
स्नेहादमर्षं सहते सदैव; स सोमदत्तः पूजनीयो मतो मे ||२०||
अर्हत्तमः कुरुषु सौमदत्तिः; स नो भ्राता सञ्जय मत्सखा च |
महेष्वासो रथिनामुत्तमो यः; सहामात्यः कुशलं तस्य पृच्छेः ||२१||
ये चैवान्ये कुरुमुख्या युवानः; पुत्राः पौत्रा भ्रातरश्चैव ये नः |
यं यमेषां येन येनाभिगच्छे; रनामयं मद्वचनेन वाच्यः ||२२||
ये राजानः पाण्डवायोधनाय; समानीता धार्तराष्ट्रेण केचित् |
वसातयः शाल्वकाः केकयाश्च; तथाम्बष्ठा ये त्रिगर्ताश्च मुख्याः ||२३||
प्राच्योदीच्या दाक्षिणात्याश्च शूरा; स्तथा प्रतीच्याः पार्वतीयाश्च सर्वे |
अनृशंसाः शीलवृत्तोपपन्ना; स्तेषां सर्वेषां कुशलं तात पृच्छेः ||२४||
हस्त्यारोहा रथिनः सादिनश्च; पदातयश्चार्यसङ्घा महान्तः |
आख्याय मां कुशलिनं स्म तेषा; मनामयं परिपृच्छेः समग्रान् ||२५||
तथा राज्ञो ह्यर्थयुक्तानमात्या; न्दौवारिकान्ये च सेनां नयन्ति |
आयव्ययं ये गणयन्ति युक्ता; अर्थांश्च ये महतश्चिन्तयन्ति ||२६||
गान्धारराजः शकुनिः पार्वतीयो; निकर्तने योऽद्वितीयोऽक्षदेवी |
मानं कुर्वन्धार्तराष्ट्रस्य सूत; मिथ्याबुद्धेः कुशलं तात पृच्छेः ||२७||
यः पाण्डवानेकरथेन वीरः; समुत्सहत्यप्रधृष्यान्विजेतुम् |
यो मुह्यतां मोहयिताद्वितीयो; वैकर्तनं कुशलं तात पृच्छेः ||२८||
स एव भक्तः स गुरुः स भृत्यः; स वै पिता स च माता सुहृच्च |
अगाधबुद्धिर्विदुरो दीर्घदर्शी; स नो मन्त्री कुशलं तात पृच्छेः ||२९||
वृद्धाः स्त्रियो याश्च गुणोपपन्ना; या ज्ञायन्ते सञ्जय मातरस्ताः |
ताभिः सर्वाभिः सहिताभिः समेत्य; स्त्रीभिर्वृद्धाभिरभिवादं वदेथाः ||३०||
कच्चित्पुत्रा जीवपुत्राः सुसम्य; ग्वर्तन्ते वो वृत्तिमनृशंसरूपाम् |
इति स्मोक्त्वा सञ्जय ब्रूहि पश्चा; दजातशत्रुः कुशली सपुत्रः ||३१||
या नो भार्याः सञ्जय वेत्थ तत्र; तासां सर्वासां कुशलं तात पृच्छेः |
सुसङ्गुप्ताः सुरभयोऽनवद्याः; कच्चिद्गृहानावसथाप्रमत्ताः ||३२||
कच्चिद्वृत्तिं श्वशुरेषु भद्राः; कल्याणीं वर्तध्वमनृशंसरूपाम् |
यथा च वः स्युः पतयोऽनुकूला; स्तथा वृत्तिमात्मनः स्थापयध्वम् ||३३||
या नः स्नुषाः सञ्जय वेत्थ तत्र; प्राप्ताः कुलेभ्यश्च गुणोपपन्नाः |
प्रजावत्यो ब्रूहि समेत्य ताश्च; युधिष्ठिरो वोऽभ्यवदत्प्रसन्नः ||३४||
कन्याः स्वजेथाः सदनेषु सञ्जय; अनामयं मद्वचनेन पृष्ट्वा |
कल्याणा वः सन्तु पतयोऽनुकूला; यूयं पतीनां भवतानुकूलाः ||३५||
अलङ्कृता वस्त्रवत्यः सुगन्धा; अबीभत्साः सुखिता भोगवत्यः |
लघु यासां दर्शनं वाक्च लघ्वी; वेशस्त्रियः कुशलं तात पृच्छेः ||३६||
दासीपुत्रा ये च दासाः कुरूणां; तदाश्रया बहवः कुब्जखञ्जाः |
आख्याय मां कुशलिनं स्म तेभ्यो; अनामयं परिपृच्छेर्जघन्यम् ||३७||
कच्चिद्वृत्तिर्वर्तते वै पुराणी; कच्चिद्भोगान्धार्तराष्ट्रो ददाति |
अङ्गहीनान्कृपणान्वामनांश्च; आनृशंस्याद्धृतराष्ट्रो बिभर्ति ||३८||
अन्धाश्च सर्वे स्थविरास्तथैव; हस्ताजीवा बहवो येऽत्र सन्ति |
आख्याय मां कुशलिनं स्म तेषा; मनामयं परिपृच्छेर्जघन्यम् ||३९||
मा भैष्ट दुःखेन कुजीवितेन; नूनं कृतं परलोकेषु पापम् |
निगृह्य शत्रून्सुहृदोऽनुगृह्य; वासोभिरन्नेन च वो भरिष्ये ||४०||
सन्त्येव मे ब्राह्मणेभ्यः कृतानि; भावीन्यथो नो बत वर्तयन्ति |
पश्याम्यहं युक्तरूपांस्तथैव; तामेव सिद्धिं श्रावयेथा नृपं तम् ||४१||
ये चानाथा दुर्बलाः सर्वकाल; मात्मन्येव प्रयतन्तेऽथ मूढाः |
तांश्चापि त्वं कृपणान्सर्वथैव; अस्मद्वाक्यात्कुशलं तात पृच्छेः ||४२||
ये चाप्यन्ये संश्रिता धार्तराष्ट्रा; न्नानादिग्भ्योऽभ्यागताः सूतपुत्र |
दृष्ट्वा तांश्चैवार्हतश्चापि सर्वा; न्सम्पृच्छेथाः कुशलं चाव्ययं च ||४३||
एवं सर्वानागताभ्यागतांश्च; राज्ञो दूतान्सर्वदिग्भ्योऽभ्युपेतान् |
पृष्ट्वा सर्वान्कुशलं तांश्च सूत; पश्चादहं कुशली तेषु वाच्यः ||४४||
न हीदृशाः सन्त्यपरे पृथिव्यां; ये योधका धार्तराष्ट्रेण लब्धाः |
धर्मस्तु नित्यो मम धर्म एव; महाबलः शत्रुनिबर्हणाय ||४५||
इदं पुनर्वचनं धार्तराष्ट्रं; सुयोधनं सञ्जय श्रावयेथाः |
यस्ते शरीरे हृदयं दुनोति; कामः कुरूनसपत्नोऽनुशिष्याम् ||४६||
न विद्यते युक्तिरेतस्य का चि; न्नैवंविधाः स्याम यथा प्रियं ते |
ददस्व वा शक्रपुरं ममैव; युध्यस्व वा भारतमुख्य वीर ||४७||
३१
युधिष्ठिर उवाच||
उत सन्तमसन्तं च बालं वृद्धं च सञ्जय |
उताबलं बलीयांसं धाता प्रकुरुते वशे ||१||
उत बालाय पाण्डित्यं पण्डितायोत बालताम् |
ददाति सर्वमीशानः पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरन् ||२||
अलं विज्ञापनाय स्यादाचक्षीथा यथातथम् |
अथो मन्त्रं मन्त्रयित्वा अन्योन्येनातिहृष्टवत् ||३||
गावल्गणे कुरून्गत्वा धृतराष्ट्रं महाबलम् |
अभिवाद्योपसङ्गृह्य ततः पृच्छेरनामयम् ||४||
ब्रूयाश्चैनं त्वमासीनं कुरुभिः परिवारितम् |
तवैव राजन्वीर्येण सुखं जीवन्ति पाण्डवाः ||५||
तव प्रसादाद्बालास्ते प्राप्ता राज्यमरिंदम |
राज्ये तान्स्थापयित्वाग्रे नोपेक्षीर्विनशिष्यतः ||६||
सर्वमप्येतदेकस्य नालं सञ्जय कस्यचित् |
तात संहत्य जीवामो मा द्विषद्भ्यो वशं गमः ||७||
तथा भीष्मं शान्तनवं भारतानां पितामहम् |
शिरसाभिवदेथास्त्वं मम नाम प्रकीर्तयन् ||८||
अभिवाद्य च वक्तव्यस्ततोऽस्माकं पितामहः |
भवता शन्तनोर्वंशो निमग्नः पुनरुद्धृतः ||९||
स त्वं कुरु तथा तात स्वमतेन पितामह |
यथा जीवन्ति ते पौत्राः प्रीतिमन्तः परस्परम् ||१०||
तथैव विदुरं ब्रूयाः कुरूणां मन्त्रधारिणम् |
अयुद्धं सौम्य भाषस्व हितकामो युधिष्ठिरः ||११||
अथो सुयोधनं ब्रूया राजपुत्रममर्षणम् |
मध्ये कुरूणामासीनमनुनीय पुनः पुनः ||१२||
अपश्यन्मामुपेक्षन्तं कृष्णामेकां सभागताम् |
तद्दुःखमतितिक्षाम मा वधीष्म कुरूनिति ||१३||
एवं पूर्वापरान्क्लेशानतितिक्षन्त पाण्डवाः |
यथा बलीयसः सन्तस्तत्सर्वं कुरवो विदुः ||१४||
यन्नः प्राव्राजयः सौम्य अजिनैः प्रतिवासितान् |
तद्दुःखमतितिक्षाम मा वधीष्म कुरूनिति ||१५||
यत्तत्सभायामाक्रम्य कृष्णां केशेष्वधर्षयत् |
दुःशासनस्तेऽनुमते तच्चास्माभिरुपेक्षितम् ||१६||
यथोचितं स्वकं भागं लभेमहि परन्तप |
निवर्तय परद्रव्ये बुद्धिं गृद्धां नरर्षभ ||१७||
शान्तिरेवं भवेद्राजन्प्रीतिश्चैव परस्परम् |
राज्यैकदेशमपि नः प्रयच्छ शममिच्छताम् ||१८||
कुशस्थलं वृकस्थलमासन्दी वारणावतम् |
अवसानं भवेदत्र किञ्चिदेव तु पञ्चमम् ||१९||
भ्रातॄणां देहि पञ्चानां ग्रामान्पञ्च सुयोधन |
शान्तिर्नोऽस्तु महाप्राज्ञ ज्ञातिभिः सह सञ्जय ||२०||
भ्राता भ्रातरमन्वेतु पिता पुत्रेण युज्यताम् |
स्मयमानाः समायान्तु पाञ्चालाः कुरुभिः सह ||२१||
अक्षतान्कुरुपाञ्चालान्पश्येम इति कामये |
सर्वे सुमनसस्तात शाम्याम भरतर्षभ ||२२||
अलमेव शमायास्मि तथा युद्धाय सञ्जय |
धर्मार्थयोरलं चाहं मृदवे दारुणाय च ||२३||
३२
वैशम्पायन उवाच||
अनुज्ञातः पाण्डवेन प्रययौ सञ्जयस्तदा |
शासनं धृतराष्ट्रस्य सर्वं कृत्वा महात्मनः ||१||
सम्प्राप्य हास्तिनपुरं शीघ्रं च प्रविवेश ह |
अन्तःपुरमुपस्थाय द्वाःस्थं वचनमब्रवीत् ||२||
आचक्ष्व मां धृतराष्ट्राय द्वाःस्थ; उपागतं पाण्डवानां सकाशात् |
जागर्ति चेदभिवदेस्त्वं हि क्षत्तः; प्रविशेयं विदितो भूमिपस्य ||३||
द्वाःस्थ उवाच||
सञ्जयोऽयं भूमिपते नमस्ते; दिदृक्षया द्वारमुपागतस्ते |
प्राप्तो दूतः पाण्डवानां सकाशा; त्प्रशाधि राजन्किमयं करोतु ||४||
धृतराष्ट्र उवाच||
आचक्ष्व मां सुखिनं काल्यमस्मै; प्रवेश्यतां स्वागतं सञ्जयाय |
न चाहमेतस्य भवाम्यकाल्यः; स मे कस्माद्द्वारि तिष्ठेत क्षत्तः ||५||
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रविश्यानुमते नृपस्य; महद्वेश्म प्राज्ञशूरार्यगुप्तम् |
सिंहासनस्थं पार्थिवमाससाद; वैचित्रवीर्यं प्राञ्जलिः सूतपुत्रः ||६||
सञ्जय उवाच||
सञ्जयोऽहं भूमिपते नमस्ते; प्राप्तोऽस्मि गत्वा नरदेव पाण्डवान् |
अभिवाद्य त्वां पाण्डुपुत्रो मनस्वी; युधिष्ठिरः कुशलं चान्वपृच्छत् ||७||
स ते पुत्रान्पृच्छति प्रीयमाणः; कच्चित्पुत्रैः प्रीयसे नप्तृभिश्च |
तथा सुहृद्भिः सचिवैश्च राज; न्ये चापि त्वामुपजीवन्ति तैश्च ||८||
धृतराष्ट्र उवाच||
अभ्येत्य त्वां तात वदामि सञ्जय; अजातशत्रुं च सुखेन पार्थम् |
कच्चित्स राजा कुशली सपुत्रः; सहामात्यः सानुजः कौरवाणाम् ||९||
सञ्जय उवाच||
सहामात्यः कुशली पाण्डुपुत्रो; भूयश्चातो यच्च तेऽग्रे मनोऽभूत् |
निर्णिक्तधर्मार्थकरो मनस्वी; बहुश्रुतो दृष्टिमाञ्शीलवांश्च ||१०||
परं धर्मात्पाण्डवस्यानृशंस्यं; धर्मः परो वित्तचयान्मतोऽस्य |
सुखप्रिये धर्महीने न पार्थो; ऽनुरुध्यते भारत तस्य विद्धि ||११||
परप्रयुक्तः पुरुषो विचेष्टते; सूत्रप्रोता दारुमयीव योषा |
इमं दृष्ट्वा नियमं पाण्डवस्य; मन्ये परं कर्म दैवं मनुष्यात् ||१२||
इमं च दृष्ट्वा तव कर्मदोषं; पादोदर्कं घोरमवर्णरूपम् |
यावन्नरः कामयतेऽतिकाल्यं; तावन्नरोऽयं लभते प्रशंसाम् ||१३||
अजातशत्रुस्तु विहाय पापं; जीर्णां त्वचं सर्प इवासमर्थाम् |
विरोचतेऽहार्यवृत्तेन धीरो; युधिष्ठिरस्त्वयि पापं विसृज्य ||१४||
अङ्गात्मनः कर्म निबोध राज; न्धर्मार्थयुक्तादार्यवृत्तादपेतम् |
उपक्रोशं चेह गतोऽसि राज; न्नोहेश्च पापं प्रसजेदमुत्र ||१५||
स त्वमर्थं संशयितं विना तै; राशंससे पुत्रवशानुगोऽद्य |
अधर्मशब्दश्च महान्पृथिव्यां; नेदं कर्म त्वत्समं भारताग्र्य ||१६||
हीनप्रज्ञो दौष्कुलेयो नृशंसो; दीर्घवैरी क्षत्रविद्यास्वधीरः |
एवन्धर्मा नापदः सन्तितीर्षे; द्धीनवीर्यो यश्च भवेदशिष्टः ||१७||
कुले जातो धर्मवान्यो यशस्वी; बहुश्रुतः सुखजीवी यतात्मा |
धर्मार्थयोर्ग्रथितयोर्बिभर्ति; नान्यत्र दिष्टस्य वशादुपैति ||१८||
कथं हि मन्त्राग्र्यधरो मनीषी; धर्मार्थयोरापदि सम्प्रणेता |
एवंयुक्तः सर्वमन्त्रैरहीनो; अनानृशंस्यं कर्म कुर्यादमूढः ||१९||
तवापीमे मन्त्रविदः समेत्य; समासते कर्मसु नित्ययुक्ताः |
तेषामयं बलवान्निश्चयश्च; कुरुक्षयार्थे निरयो व्यपादि ||२०||
अकालिकं कुरवो नाभविष्य; न्पापेन चेत्पापमजातशत्रुः |
इच्छेज्जातु त्वयि पापं विसृज्य; निन्दा चेयं तव लोकेऽभविष्यत् ||२१||
किमन्यत्र विषयादीश्वराणां; यत्र पार्थः परलोकं ददर्श |
अत्यक्रामत्स तथा संमतः स्या; न्न संशयो नास्ति मनुष्यकारः ||२२||
एतान्गुणान्कर्मकृतानवेक्ष्य; भावाभावौ वर्तमानावनित्यौ |
बलिर्हि राजा पारमविन्दमानो; नान्यत्कालात्कारणं तत्र मेने ||२३||
चक्षुः श्रोत्रे नासिका त्वक्च जिह्वा; ज्ञानस्यैतान्यायतनानि जन्तोः |
तानि प्रीतान्येव तृष्णाक्षयान्ते; तान्यव्यथो दुःखहीनः प्रणुद्यात् ||२४||
न त्वेव मन्ये पुरुषस्य कर्म; संवर्तते सुप्रयुक्तं यथावत् |
मातुः पितुः कर्मणाभिप्रसूतः; संवर्धते विधिवद्भोजनेन ||२५||
प्रियाप्रिये सुखदुःखे च राज; न्निन्दाप्रशंसे च भजेत एनम् |
परस्त्वेनं गर्हयतेऽपराधे; प्रशंसते साधुवृत्तं तमेव ||२६||
स त्वा गर्हे भारतानां विरोधा; दन्तो नूनं भवितायं प्रजानाम् |
नो चेदिदं तव कर्मापराधा; त्कुरून्दहेत्कृष्णवर्त्मेव कक्षम् ||२७||
त्वमेवैको जातपुत्रेषु राज; न्वशं गन्ता सर्वलोके नरेन्द्र |
कामात्मनां श्लाघसे द्यूतकाले; नान्यच्छमात्पश्य विपाकमस्य ||२८||
अनाप्तानां प्रग्रहात्त्वं नरेन्द्र; तथाप्तानां निग्रहाच्चैव राजन् |
भूमिं स्फीतां दुर्बलत्वादनन्तां; न शक्तस्त्वं रक्षितुं कौरवेय ||२९||
अनुज्ञातो रथवेगावधूतः; श्रान्तो निपद्ये शयनं नृसिंह |
प्रातः श्रोतारः कुरवः सभाया; मजातशत्रोर्वचनं समेताः ||३०||
प्रजागरपर्व
३३
वैशम्पायन उवाच||
द्वाःस्थं प्राह महाप्राज्ञो धृतराष्ट्रो महीपतिः |
विदुरं द्रष्टुमिच्छामि तमिहानय माचिरम् ||१||
प्रहितो धृतराष्ट्रेण दूतः क्षत्तारमब्रवीत् |
ईश्वरस्त्वां महाराजो महाप्राज्ञ दिदृक्षति ||२||
एवमुक्तस्तु विदुरः प्राप्य राजनिवेशनम् |
अब्रवीद्धृतराष्ट्राय द्वाःस्थ मां प्रतिवेदय ||३||
द्वाःस्थ उवाच||
विदुरोऽयमनुप्राप्तो राजेन्द्र तव शासनात् |
द्रष्टुमिच्छति ते पादौ किं करोतु प्रशाधि माम् ||४||
धृतराष्ट्र उवाच||
प्रवेशय महाप्राज्ञं विदुरं दीर्घदर्शिनम् |
अहं हि विदुरस्यास्य नाकाल्यो जातु दर्शने ||५||
द्वाःस्थ उवाच||
प्रविशान्तःपुरं क्षत्तर्महाराजस्य धीमतः |
न हि ते दर्शनेऽकाल्यो जातु राजा ब्रवीति माम् ||६||
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रविश्य विदुरो धृतराष्ट्रनिवेशनम् |
अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं चिन्तयानं नराधिपम् ||७||
विदुरोऽहं महाप्राज्ञ सम्प्राप्तस्तव शासनात् |
यदि किञ्चन कर्तव्यमयमस्मि प्रशाधि माम् ||८||
धृतराष्ट्र उवाच||
सञ्जयो विदुर प्राप्तो गर्हयित्वा च मां गतः |
अजातशत्रोः श्वो वाक्यं सभामध्ये स वक्ष्यति ||९||
तस्याद्य कुरुवीरस्य न विज्ञातं वचो मया |
तन्मे दहति गात्राणि तदकार्षीत्प्रजागरम् ||१०||
जाग्रतो दह्यमानस्य श्रेयो यदिह पश्यसि |
तद्ब्रूहि त्वं हि नस्तात धर्मार्थकुशलो ह्यसि ||११||
यतः प्राप्तः सञ्जयः पाण्डवेभ्यो; न मे यथावन्मनसः प्रशान्तिः |
सर्वेन्द्रियाण्यप्रकृतिं गतानि; किं वक्ष्यतीत्येव हि मेऽद्य चिन्ता ||१२||
विदुर उवाच||
अभियुक्तं बलवता दुर्बलं हीनसाधनम् |
हृतस्वं कामिनं चोरमाविशन्ति प्रजागराः ||१३||
कच्चिदेतैर्महादोषैर्न स्पृष्टोऽसि नराधिप |
कच्चिन्न परवित्तेषु गृध्यन्विपरितप्यसे ||१४||
धृतराष्ट्र उवाच||
श्रोतुमिच्छामि ते धर्म्यं परं नैःश्रेयसं वचः |
अस्मिन्राजर्षिवंशे हि त्वमेकः प्राज्ञसंमतः ||१५||
विदुर उवाच||
निषेवते प्रशस्तानि निन्दितानि न सेवते |
अनास्तिकः श्रद्दधान एतत्पण्डितलक्षणम् ||१६||
क्रोधो हर्षश्च दर्पश्च ह्रीस्तम्भो मान्यमानिता |
यमर्थान्नापकर्षन्ति स वै पण्डित उच्यते ||१७||
यस्य कृत्यं न जानन्ति मन्त्रं वा मन्त्रितं परे |
कृतमेवास्य जानन्ति स वै पण्डित उच्यते ||१८||
यस्य कृत्यं न विघ्नन्ति शीतमुष्णं भयं रतिः |
समृद्धिरसमृद्धिर्वा स वै पण्डित उच्यते ||१९||
यस्य संसारिणी प्रज्ञा धर्मार्थावनुवर्तते |
कामादर्थं वृणीते यः स वै पण्डित उच्यते ||२०||
यथाशक्ति चिकीर्षन्ति यथाशक्ति च कुर्वते |
न किञ्चिदवमन्यन्ते पण्डिता भरतर्षभ ||२१||
क्षिप्रं विजानाति चिरं शृणोति; विज्ञाय चार्थं भजते न कामात् |
नासम्पृष्टो व्युपयुङ्क्ते परार्थे; तत्प्रज्ञानं प्रथमं पण्डितस्य ||२२||
नाप्राप्यमभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम् |
आपत्सु च न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः ||२३||
निश्चित्य यः प्रक्रमते नान्तर्वसति कर्मणः |
अवन्ध्यकालो वश्यात्मा स वै पण्डित उच्यते ||२४||
आर्यकर्मणि रज्यन्ते भूतिकर्माणि कुर्वते |
हितं च नाभ्यसूयन्ति पण्डिता भरतर्षभ ||२५||
न हृष्यत्यात्मसंमाने नावमानेन तप्यते |
गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो यः स पण्डित उच्यते ||२६||
तत्त्वज्ञः सर्वभूतानां योगज्ञः सर्वकर्मणाम् |
उपायज्ञो मनुष्याणां नरः पण्डित उच्यते ||२७||
प्रवृत्तवाक्चित्रकथ ऊहवान्प्रतिभानवान् |
आशु ग्रन्थस्य वक्ता च स वै पण्डित उच्यते ||२८||
श्रुतं प्रज्ञानुगं यस्य प्रज्ञा चैव श्रुतानुगा |
असम्भिन्नार्यमर्यादः पण्डिताख्यां लभेत सः ||२९||
अश्रुतश्च समुन्नद्धो दरिद्रश्च महामनाः |
अर्थांश्चाकर्मणा प्रेप्सुर्मूढ इत्युच्यते बुधैः ||३०||
स्वमर्थं यः परित्यज्य परार्थमनुतिष्ठति |
मिथ्या चरति मित्रार्थे यश्च मूढः स उच्यते ||३१||
अकामान्कामयति यः कामयानान्परिद्विषन् |
बलवन्तं च यो द्वेष्टि तमाहुर्मूढचेतसम् ||३२||
अमित्रं कुरुते मित्रं मित्रं द्वेष्टि हिनस्ति च |
कर्म चारभते दुष्टं तमाहुर्मूढचेतसम् ||३३||
संसारयति कृत्यानि सर्वत्र विचिकित्सते |
चिरं करोति क्षिप्रार्थे स मूढो भरतर्षभ ||३४||
अनाहूतः प्रविशति अपृष्टो बहु भाषते |
विश्वसत्यप्रमत्तेषु मूढचेता नराधमः ||३५||
परं क्षिपति दोषेण वर्तमानः स्वयं तथा |
यश्च क्रुध्यत्यनीशः सन्स च मूढतमो नरः ||३६||
आत्मनो बलमज्ञाय धर्मार्थपरिवर्जितम् |
अलभ्यमिच्छन्नैष्कर्म्यान्मूढबुद्धिरिहोच्यते ||३७||
अशिष्यं शास्ति यो राजन्यश्च शून्यमुपासते |
कदर्यं भजते यश्च तमाहुर्मूढचेतसम् ||३८||
अर्थं महान्तमासाद्य विद्यामैश्वर्यमेव वा |
विचरत्यसमुन्नद्धो यः स पण्डित उच्यते ||३९||
एकः सम्पन्नमश्नाति वस्ते वासश्च शोभनम् |
योऽसंविभज्य भृत्येभ्यः को नृशंसतरस्ततः ||४०||
एकः पापानि कुरुते फलं भुङ्क्ते महाजनः |
भोक्तारो विप्रमुच्यन्ते कर्ता दोषेण लिप्यते ||४१||
एकं हन्यान्न वा हन्यादिषुर्मुक्तो धनुष्मता |
बुद्धिर्बुद्धिमतोत्सृष्टा हन्याद्राष्ट्रं सराजकम् ||४२||
एकया द्वे विनिश्चित्य त्रींश्चतुर्भिर्वशे कुरु |
पञ्च जित्वा विदित्वा षट्सप्त हित्वा सुखी भव ||४३||
एकं विषरसो हन्ति शस्त्रेणैकश्च वध्यते |
सराष्ट्रं सप्रजं हन्ति राजानं मन्त्रविस्रवः ||४४||
एकः स्वादु न भुञ्जीत एकश्चार्थान्न चिन्तयेत् |
एको न गच्छेदध्वानं नैकः सुप्तेषु जागृयात् ||४५||
एकमेवाद्वितीयं तद्यद्राजन्नावबुध्यसे |
सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौरिव ||४६||
एकः क्षमावतां दोषो द्वितीयो नोपलभ्यते |
यदेनं क्षमया युक्तमशक्तं मन्यते जनः ||४७||
एको धर्मः परं श्रेयः क्षमैका शान्तिरुत्तमा |
विद्यैका परमा दृष्टिरहिंसैका सुखावहा ||४८||
द्वाविमौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयानिव |
राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम् ||४९||
द्वे कर्मणी नरः कुर्वन्नस्मिँल्लोके विरोचते |
अब्रुवन्परुषं किञ्चिदसतो नार्थयंस्तथा ||५०||
द्वाविमौ पुरुषव्याघ्र परप्रत्ययकारिणौ |
स्त्रियः कामितकामिन्यो लोकः पूजितपूजकः ||५१||
द्वाविमौ कण्टकौ तीक्ष्णौ शरीरपरिशोषणौ |
यश्चाधनः कामयते यश्च कुप्यत्यनीश्वरः ||५२||
द्वाविमौ पुरुषौ राजन्स्वर्गस्योपरि तिष्ठतः |
प्रभुश्च क्षमया युक्तो दरिद्रश्च प्रदानवान् ||५३||
न्यायागतस्य द्रव्यस्य बोद्धव्यौ द्वावतिक्रमौ |
अपात्रे प्रतिपत्तिश्च पात्रे चाप्रतिपादनम् ||५४||
त्रयो न्याया मनुष्याणां श्रूयन्ते भरतर्षभ |
कनीयान्मध्यमः श्रेष्ठ इति वेदविदो विदुः ||५५||
त्रिविधाः पुरुषा राजन्नुत्तमाधममध्यमाः |
नियोजयेद्यथावत्तांस्त्रिविधेष्वेव कर्मसु ||५६||
त्रय एवाधना राजन्भार्या दासस्तथा सुतः |
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ||५७||
चत्वारि राज्ञा तु महाबलेन; वर्ज्यान्याहुः पण्डितस्तानि विद्यात् |
अल्पप्रज्ञैः सह मन्त्रं न कुर्या; न्न दीर्घसूत्रैरलसैश्चारणैश्च ||५८||
चत्वारि ते तात गृहे वसन्तु; श्रियाभिजुष्टस्य गृहस्थधर्मे |
वृद्धो ज्ञातिरवसन्नः कुलीनः; सखा दरिद्रो भगिनी चानपत्या ||५९||
चत्वार्याह महाराज सद्यस्कानि बृहस्पतिः |
पृच्छते त्रिदशेन्द्राय तानीमानि निबोध मे ||६०||
देवतानां च सङ्कल्पमनुभावं च धीमताम् |
विनयं कृतविद्यानां विनाशं पापकर्मणाम् ||६१||
पञ्चाग्नयो मनुष्येण परिचर्याः प्रयत्नतः |
पिता माताग्निरात्मा च गुरुश्च भरतर्षभ ||६२||
पञ्चैव पूजयँल्लोके यशः प्राप्नोति केवलम् |
देवान्पितॄन्मनुष्यांश्च भिक्षूनतिथिपञ्चमान् ||६३||
पञ्च त्वानुगमिष्यन्ति यत्र यत्र गमिष्यसि |
मित्राण्यमित्रा मध्यस्था उपजीव्योपजीविनः ||६४||
पञ्चेन्द्रियस्य मर्त्यस्य छिद्रं चेदेकमिन्द्रियम् |
ततोऽस्य स्रवति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ||६५||
षड्दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता |
निद्रा तन्द्री भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता ||६६||
षडिमान्पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवार्णवे |
अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम् ||६७||
अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रियवादिनीम् |
ग्रामकामं च गोपालं वनकामं च नापितम् ||६८||
षडेव तु गुणाः पुंसा न हातव्याः कदाचन |
सत्यं दानमनालस्यमनसूया क्षमा धृतिः ||६९||
षण्णामात्मनि नित्यानामैश्वर्यं योऽधिगच्छति |
न स पापैः कुतोऽनर्थैर्युज्यते विजितेन्द्रियः ||७०||
षडिमे षट्सु जीवन्ति सप्तमो नोपलभ्यते |
चोराः प्रमत्ते जीवन्ति व्याधितेषु चिकित्सकाः ||७१||
प्रमदाः कामयानेषु यजमानेषु याजकाः |
राजा विवदमानेषु नित्यं मूर्खेषु पण्डिताः ||७२||
सप्त दोषाः सदा राज्ञा हातव्या व्यसनोदयाः |
प्रायशो यैर्विनश्यन्ति कृतमूलाश्च पार्थिवाः ||७३||
स्त्रियोऽक्षा मृगया पानं वाक्पारुष्यं च पञ्चमम् |
महच्च दण्डपारुष्यमर्थदूषणमेव च ||७४||
अष्टौ पूर्वनिमित्तानि नरस्य विनशिष्यतः |
ब्राह्मणान्प्रथमं द्वेष्टि ब्राह्मणैश्च विरुध्यते ||७५||
ब्राह्मणस्वानि चादत्ते ब्राह्मणांश्च जिघांसति |
रमते निन्दया चैषां प्रशंसां नाभिनन्दति ||७६||
नैतान्स्मरति कृत्येषु याचितश्चाभ्यसूयति |
एतान्दोषान्नरः प्राज्ञो बुद्ध्या बुद्ध्वा विवर्जयेत् ||७७||
अष्टाविमानि हर्षस्य नवनीतानि भारत |
वर्तमानानि दृश्यन्ते तान्येव सुसुखान्यपि ||७८||
समागमश्च सखिभिर्महांश्चैव धनागमः |
पुत्रेण च परिष्वङ्गः संनिपातश्च मैथुने ||७९||
समये च प्रियालापः स्वयूथेषु च संनतिः |
अभिप्रेतस्य लाभश्च पूजा च जनसंसदि ||८०||
नवद्वारमिदं वेश्म त्रिस्थूणं पञ्चसाक्षिकम् |
क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं विद्वान्यो वेद स परः कविः ||८१||
दश धर्मं न जानन्ति धृतराष्ट्र निबोध तान् |
मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः श्रान्तः क्रुद्धो बुभुक्षितः ||८२||
त्वरमाणश्च भीरुश्च लुब्धः कामी च ते दश |
तस्मादेतेषु भावेषु न प्रसज्जेत पण्डितः ||८३||
अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
पुत्रार्थमसुरेन्द्रेण गीतं चैव सुधन्वना ||८४||
यः काममन्यू प्रजहाति राजा; पात्रे प्रतिष्ठापयते धनं च |
विशेषविच्छ्रुतवान्क्षिप्रकारी; तं सर्वलोकः कुरुते प्रमाणम् ||८५||
जानाति विश्वासयितुं मनुष्या; न्विज्ञातदोषेषु दधाति दण्डम् |
जानाति मात्रां च तथा क्षमां च; तं तादृशं श्रीर्जुषते समग्रा ||८६||
सुदुर्बलं नावजानाति कं चि; द्युक्तो रिपुं सेवते बुद्धिपूर्वम् |
न विग्रहं रोचयते बलस्थैः; काले च यो विक्रमते स धीरः ||८७||
प्राप्यापदं न व्यथते कदा चि; दुद्योगमन्विच्छति चाप्रमत्तः |
दुःखं च काले सहते जितात्मा; धुरन्धरस्तस्य जिताः सपत्नाः ||८८||
अनर्थकं विप्रवासं गृहेभ्यः; पापैः सन्धिं परदाराभिमर्शम् |
दम्भं स्तैन्यं पैशुनं मद्यपानं; न सेवते यः स सुखी सदैव ||८९||
न संरम्भेणारभतेऽर्थवर्ग; माकारितः शंसति तथ्यमेव |
न मात्रार्थे रोचयते विवादं; नापूजितः कुप्यति चाप्यमूढः ||९०||
न योऽभ्यसूयत्यनुकम्पते च; न दुर्बलः प्रातिभाव्यं करोति |
नात्याह किञ्चित्क्षमते विवादं; सर्वत्र तादृग्लभते प्रशंसाम् ||९१||
यो नोद्धतं कुरुते जातु वेषं; न पौरुषेणापि विकत्थतेऽन्यान् |
न मूर्च्छितः कटुकान्याह किं चि; त्प्रियं सदा तं कुरुते जनोऽपि ||९२||
न वैरमुद्दीपयति प्रशान्तं; न दर्पमारोहति नास्तमेति |
न दुर्गतोऽस्मीति करोति मन्युं; तमार्यशीलं परमाहुरग्र्यम् ||९३||
न स्वे सुखे वै कुरुते प्रहर्षं; नान्यस्य दुःखे भवति प्रतीतः |
दत्त्वा न पश्चात्कुरुतेऽनुतापं; न कत्थते सत्पुरुषार्यशीलः ||९४||
देशाचारान्समयाञ्जातिधर्मा; न्बुभूषते यस्तु परावरज्ञः |
स तत्र तत्राधिगतः सदैव; महाजनस्याधिपत्यं करोति ||९५||
दम्भं मोहं मत्सरं पापकृत्यं; राजद्विष्टं पैशुनं पूगवैरम् |
मत्तोन्मत्तैर्दुर्जनैश्चापि वादं; यः प्रज्ञावान्वर्जयेत्स प्रधानः ||९६||
दमं शौचं दैवतं मङ्गलानि; प्रायश्चित्तं विविधाँल्लोकवादान् |
एतानि यः कुरुते नैत्यकानि; तस्योत्थानं देवता राधयन्ति ||९७||
समैर्विवाहं कुरुते न हीनैः; समैः सख्यं व्यवहारं कथाश्च |
गुणैर्विशिष्टांश्च पुरोदधाति; विपश्चितस्तस्य नयाः सुनीताः ||९८||
मितं भुङ्क्ते संविभज्याश्रितेभ्यो; मितं स्वपित्यमितं कर्म कृत्वा |
ददात्यमित्रेष्वपि याचितः सं; स्तमात्मवन्तं प्रजहत्यनर्थाः ||९९||
चिकीर्षितं विप्रकृतं च यस्य; नान्ये जनाः कर्म जानन्ति किञ्चित् |
मन्त्रे गुप्ते सम्यगनुष्ठिते च; स्वल्पो नास्य व्यथते कश्चिदर्थः ||१००||
यः सर्वभूतप्रशमे निविष्टः; सत्यो मृदुर्दानकृच्छुद्धभावः |
अतीव सञ्ज्ञायते ज्ञातिमध्ये; महामणिर्जात्य इव प्रसन्नः ||१०१||
य आत्मनापत्रपते भृशं नरः; स सर्वलोकस्य गुरुर्भवत्युत |
अनन्ततेजाः सुमनाः समाहितः; स्वतेजसा सूर्य इवावभासते ||१०२||
वने जाताः शापदग्धस्य राज्ञः; पाण्डोः पुत्राः पञ्च पञ्चेन्द्रकल्पाः |
त्वयैव बाला वर्धिताः शिक्षिताश्च; तवादेशं पालयन्त्याम्बिकेय ||१०३||
प्रदायैषामुचितं तात राज्यं; सुखी पुत्रैः सहितो मोदमानः |
न देवानां नापि च मानुषाणां; भविष्यसि त्वं तर्कणीयो नरेन्द्र ||१०४||
३४
धृतराष्ट्र उवाच||
जाग्रतो दह्यमानस्य यत्कार्यमनुपश्यसि |
तद्ब्रूहि त्वं हि नस्तात धर्मार्थकुशलः शुचिः ||१||
त्वं मां यथावद्विदुर प्रशाधि; प्रज्ञापूर्वं सर्वमजातशत्रोः |
यन्मन्यसे पथ्यमदीनसत्त्व; श्रेयस्करं ब्रूहि तद्वै कुरूणाम् ||२||
पापाशङ्की पापमेवानुपश्य; न्पृच्छामि त्वां व्याकुलेनात्मनाहम् |
कवे तन्मे ब्रूहि सर्वं यथाव; न्मनीषितं सर्वमजातशत्रोः ||३||
विदुर उवाच||
शुभं वा यदि वा पापं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम् |
अपृष्टस्तस्य तद्ब्रूयाद्यस्य नेच्छेत्पराभवम् ||४||
तस्माद्वक्ष्यामि ते राजन्भवमिच्छन्कुरून्प्रति |
वचः श्रेयस्करं धर्म्यं ब्रुवतस्तन्निबोध मे ||५||
मिथ्योपेतानि कर्माणि सिध्येयुर्यानि भारत |
अनुपायप्रयुक्तानि मा स्म तेषु मनः कृथाः ||६||
तथैव योगविहितं न सिध्येत्कर्म यन्नृप |
उपाययुक्तं मेधावी न तत्र ग्लपयेन्मनः ||७||
अनुबन्धानवेक्षेत सानुबन्धेषु कर्मसु |
सम्प्रधार्य च कुर्वीत न वेगेन समाचरेत् ||८||
अनुबन्धं च सम्प्रेक्ष्य विपाकांश्चैव कर्मणाम् |
उत्थानमात्मनश्चैव धीरः कुर्वीत वा न वा ||९||
यः प्रमाणं न जानाति स्थाने वृद्धौ तथा क्षये |
कोशे जनपदे दण्डे न स राज्येऽवतिष्ठते ||१०||
यस्त्वेतानि प्रमाणानि यथोक्तान्यनुपश्यति |
युक्तो धर्मार्थयोर्ज्ञाने स राज्यमधिगच्छति ||११||
न राज्यं प्राप्तमित्येव वर्तितव्यमसाम्प्रतम् |
श्रियं ह्यविनयो हन्ति जरा रूपमिवोत्तमम् ||१२||
भक्ष्योत्तमप्रतिच्छन्नं मत्स्यो बडिशमायसम् |
रूपाभिपाती ग्रसते नानुबन्धमवेक्षते ||१३||
यच्छक्यं ग्रसितुं ग्रस्यं ग्रस्तं परिणमेच्च यत् |
हितं च परिणामे यत्तदद्यं भूतिमिच्छता ||१४||
वनस्पतेरपक्वानि फलानि प्रचिनोति यः |
स नाप्नोति रसं तेभ्यो बीजं चास्य विनश्यति ||१५||
यस्तु पक्वमुपादत्ते काले परिणतं फलम् |
फलाद्रसं स लभते बीजाच्चैव फलं पुनः ||१६||
यथा मधु समादत्ते रक्षन्पुष्पाणि षट्पदः |
तद्वदर्थान्मनुष्येभ्य आदद्यादविहिंसया ||१७||
पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् |
मालाकार इवारामे न यथाङ्गारकारकः ||१८||
किं नु मे स्यादिदं कृत्वा किं नु मे स्यादकुर्वतः |
इति कर्माणि सञ्चिन्त्य कुर्याद्वा पुरुषो न वा ||१९||
अनारभ्या भवन्त्यर्थाः केचिन्नित्यं तथागताः |
कृतः पुरुषकारोऽपि भवेद्येषु निरर्थकः ||२०||
कांश्चिदर्थान्नरः प्राज्ञो लघुमूलान्महाफलान् |
क्षिप्रमारभते कर्तुं न विघ्नयति तादृशान् ||२१||
ऋजु पश्यति यः सर्वं चक्षुषानुपिबन्निव |
आसीनमपि तूष्णीकमनुरज्यन्ति तं प्रजाः ||२२||
चक्षुषा मनसा वाचा कर्मणा च चतुर्विधम् |
प्रसादयति लोकं यः तं लोकोऽनुप्रसीदति ||२३||
यस्मात्त्रस्यन्ति भूतानि मृगव्याधान्मृगा इव |
सागरान्तामपि महीं लब्ध्वा स परिहीयते ||२४||
पितृपैतामहं राज्यं प्राप्तवान्स्वेन तेजसा |
वायुरभ्रमिवासाद्य भ्रंशयत्यनये स्थितः ||२५||
धर्ममाचरतो राज्ञः सद्भिश्चरितमादितः |
वसुधा वसुसम्पूर्णा वर्धते भूतिवर्धनी ||२६||
अथ सन्त्यजतो धर्ममधर्मं चानुतिष्ठतः |
प्रतिसंवेष्टते भूमिरग्नौ चर्माहितं यथा ||२७||
य एव यत्नः क्रियते परराष्ट्रावमर्दने |
स एव यत्नः कर्तव्यः स्वराष्ट्रपरिपालने ||२८||
धर्मेण राज्यं विन्देत धर्मेण परिपालयेत् |
धर्ममूलां श्रियं प्राप्य न जहाति न हीयते ||२९||
अप्युन्मत्तात्प्रलपतो बालाच्च परिसर्पतः |
सर्वतः सारमादद्यादश्मभ्य इव काञ्चनम् ||३०||
सुव्याहृतानि सुधियां सुकृतानि ततस्ततः |
सञ्चिन्वन्धीर आसीत शिलाहारी शिलं यथा ||३१||
गन्धेन गावः पश्यन्ति वेदैः पश्यन्ति ब्राह्मणाः |
चारैः पश्यन्ति राजानश्चक्षुर्भ्यामितरे जनाः ||३२||
भूयांसं लभते क्लेशं या गौर्भवति दुर्दुहा |
अथ या सुदुहा राजन्नैव तां विनयन्त्यपि ||३३||
यदतप्तं प्रणमति न तत्सन्तापयन्त्यपि |
यच्च स्वयं नतं दारु न तत्संनामयन्त्यपि ||३४||
एतयोपमया धीरः संनमेत बलीयसे |
इन्द्राय स प्रणमते नमते यो बलीयसे ||३५||
पर्जन्यनाथाः पशवो राजानो मित्रबान्धवाः |
पतयो बान्धवाः स्त्रीणां ब्राह्मणा वेदबान्धवाः ||३६||
सत्येन रक्ष्यते धर्मो विद्या योगेन रक्ष्यते |
मृजया रक्ष्यते रूपं कुलं वृत्तेन रक्ष्यते ||३७||
मानेन रक्ष्यते धान्यमश्वान्रक्षत्यनुक्रमः |
अभीक्ष्णदर्शनाद्गावः स्त्रियो रक्ष्याः कुचेलतः ||३८||
न कुलं वृत्तहीनस्य प्रमाणमिति मे मतिः |
अन्त्येष्वपि हि जातानां वृत्तमेव विशिष्यते ||३९||
य ईर्ष्युः परवित्तेषु रूपे वीर्ये कुलान्वये |
सुखे सौभाग्यसत्कारे तस्य व्याधिरनन्तकः ||४०||
अकार्यकरणाद्भीतः कार्याणां च विवर्जनात् |
अकाले मन्त्रभेदाच्च येन माद्येन्न तत्पिबेत् ||४१||
विद्यामदो धनमदस्तृतीयोऽभिजनो मदः |
एते मदावलिप्तानामेत एव सतां दमाः ||४२||
असन्तोऽभ्यर्थिताः सद्भिः किञ्चित्कार्यं कदाचन |
मन्यन्ते सन्तमात्मानमसन्तमपि विश्रुतम् ||४३||
गतिरात्मवतां सन्तः सन्त एव सतां गतिः |
असतां च गतिः सन्तो न त्वसन्तः सतां गतिः ||४४||
जिता सभा वस्त्रवता समाशा गोमता जिता |
अध्वा जितो यानवता सर्वं शीलवता जितम् ||४५||
शीलं प्रधानं पुरुषे तद्यस्येह प्रणश्यति |
न तस्य जीवितेनार्थो न धनेन न बन्धुभिः ||४६||
आढ्यानां मांसपरमं मध्यानां गोरसोत्तरम् |
लवणोत्तरं दरिद्राणां भोजनं भरतर्षभ ||४७||
सम्पन्नतरमेवान्नं दरिद्रा भुञ्जते सदा |
क्षुत्स्वादुतां जनयति सा चाढ्येषु सुदुर्लभा ||४८||
प्रायेण श्रीमतां लोके भोक्तुं शक्तिर्न विद्यते |
दरिद्राणां तु राजेन्द्र अपि काष्ठं हि जीर्यते ||४९||
अवृत्तिर्भयमन्त्यानां मध्यानां मरणाद्भयम् |
उत्तमानां तु मर्त्यानामवमानात्परं भयम् ||५०||
ऐश्वर्यमदपापिष्ठा मदाः पानमदादयः |
ऐश्वर्यमदमत्तो हि नापतित्वा विबुध्यते ||५१||
इन्द्रियैरिन्द्रियार्थेषु वर्तमानैरनिग्रहैः |
तैरयं ताप्यते लोको नक्षत्राणि ग्रहैरिव ||५२||
यो जितः पञ्चवर्गेण सहजेनात्मकर्शिना |
आपदस्तस्य वर्धन्ते शुक्लपक्ष इवोडुराट् ||५३||
अविजित्य य आत्मानममात्यान्विजिगीषते |
अमित्रान्वाजितामात्यः सोऽवशः परिहीयते ||५४||
आत्मानमेव प्रथमं देशरूपेण यो जयेत् |
ततोऽमात्यानमित्रांश्च न मोघं विजिगीषते ||५५||
वश्येन्द्रियं जितामात्यं धृतदण्डं विकारिषु |
परीक्ष्यकारिणं धीरमत्यन्तं श्रीर्निषेवते ||५६||
रथः शरीरं पुरुषस्य राज; न्नात्मा नियन्तेन्द्रियाण्यस्य चाश्वाः |
तैरप्रमत्तः कुशलः सदश्वै; र्दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः ||५७||
एतान्यनिगृहीतानि व्यापादयितुमप्यलम् |
अविधेया इवादान्ता हयाः पथि कुसारथिम् ||५८||
अनर्थमर्थतः पश्यन्नर्थं चैवाप्यनर्थतः |
इन्द्रियैः प्रसृतो बालः सुदुःखं मन्यते सुखम् ||५९||
धर्मार्थौ यः परित्यज्य स्यादिन्द्रियवशानुगः |
श्रीप्राणधनदारेभ्य क्षिप्रं स परिहीयते ||६०||
अर्थानामीश्वरो यः स्यादिन्द्रियाणामनीश्वरः |
इन्द्रियाणामनैश्वर्यादैश्वर्याद्भ्रश्यते हि सः ||६१||
आत्मनात्मानमन्विच्छेन्मनोबुद्धीन्द्रियैर्यतैः |
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ||६२||
क्षुद्राक्षेणेव जालेन झषावपिहितावुभौ |
कामश्च राजन्क्रोधश्च तौ प्रज्ञानं विलुम्पतः ||६३||
समवेक्ष्येह धर्मार्थौ सम्भारान्योऽधिगच्छति |
स वै सम्भृतसम्भारः सततं सुखमेधते ||६४||
यः पञ्चाभ्यन्तराञ्शत्रूनविजित्य मतिक्षयान् |
जिगीषति रिपूनन्यान्रिपवोऽभिभवन्ति तम् ||६५||
दृश्यन्ते हि दुरात्मानो वध्यमानाः स्वकर्मभिः |
इन्द्रियाणामनीशत्वाद्राजानो राज्यविभ्रमैः ||६६||
असन्त्यागात्पापकृतामपापां; स्तुल्यो दण्डः स्पृशते मिश्रभावात् |
शुष्केणार्द्रं दह्यते मिश्रभावा; त्तस्मात्पापैः सह सन्धिं न कुर्यात् ||६७||
निजानुत्पततः शत्रून्पञ्च पञ्चप्रयोजनान् |
यो मोहान्न निगृह्णाति तमापद्ग्रसते नरम् ||६८||
अनसूयार्जवं शौचं सन्तोषः प्रियवादिता |
दमः सत्यमनायासो न भवन्ति दुरात्मनाम् ||६९||
आत्मज्ञानमनायासस्तितिक्षा धर्मनित्यता |
वाक्चैव गुप्ता दानं च नैतान्यन्त्येषु भारत ||७०||
आक्रोशपरिवादाभ्यां विहिंसन्त्यबुधा बुधान् |
वक्ता पापमुपादत्ते क्षममाणो विमुच्यते ||७१||
हिंसा बलमसाधूनां राज्ञां दण्डविधिर्बलम् |
शुश्रूषा तु बलं स्त्रीणां क्षमा गुणवतां बलम् ||७२||
वाक्संयमो हि नृपते सुदुष्करतमो मतः |
अर्थवच्च विचित्रं च न शक्यं बहु भाषितुम् ||७३||
अभ्यावहति कल्याणं विविधा वाक्सुभाषिता |
सैव दुर्भाषिता राजन्ननर्थायोपपद्यते ||७४||
संरोहति शरैर्विद्धं वनं परशुना हतम् |
वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न संरोहति वाक्क्षतम् ||७५||
कर्णिनालीकनाराचा निर्हरन्ति शरीरतः |
वाक्षल्यस्तु न निर्हर्तुं शक्यो हृदिशयो हि सः ||७६||
वाक्सायका वदनान्निष्पतन्ति; यैराहतः शोचति रात्र्यहानि |
परस्य नामर्मसु ते पतन्ति; तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु ||७७||
यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम् |
बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सोऽपाचीनानि पश्यति ||७८||
बुद्धौ कलुषभूतायां विनाशे प्रत्युपस्थिते |
अनयो नयसङ्काशो हृदयान्नापसर्पति ||७९||
सेयं बुद्धिः परीता ते पुत्राणां तव भारत |
पाण्डवानां विरोधेन न चैनामवबुध्यसे ||८०||
राजा लक्षणसम्पन्नस्त्रैलोक्यस्यापि यो भवेत् |
शिष्यस्ते शासिता सोऽस्तु धृतराष्ट्र युधिष्ठिरः ||८१||
अतीव सर्वान्पुत्रांस्ते भागधेयपुरस्कृतः |
तेजसा प्रज्ञया चैव युक्तो धर्मार्थतत्त्ववित् ||८२||
आनृशंस्यादनुक्रोशाद्योऽसौ धर्मभृतां वरः |
गौरवात्तव राजेन्द्र बहून्क्लेशांस्तितिक्षति ||८३||
३५
धृतराष्ट्र उवाच||
ब्रूहि भूयो महाबुद्धे धर्मार्थसहितं वचः |
शृण्वतो नास्ति मे तृप्तिर्विचित्राणीह भाषसे ||१||
विदुर उवाच||
सर्वतीर्थेषु वा स्नानं सर्वभूतेषु चार्जवम् |
उभे एते समे स्यातामार्जवं वा विशिष्यते ||२||
आर्जवं प्रतिपद्यस्व पुत्रेषु सततं विभो |
इह कीर्तिं परां प्राप्य प्रेत्य स्वर्गमवाप्स्यसि ||३||
यावत्कीर्तिर्मनुष्यस्य पुण्या लोकेषु गीयते |
तावत्स पुरुषव्याघ्र स्वर्गलोके महीयते ||४||
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
विरोचनस्य संवादं केशिन्यर्थे सुधन्वना ||५||
केशिन्युवाच||
किं ब्राह्मणाः स्विच्छ्रेयांसो दितिजाः स्विद्विरोचन |
अथ केन स्म पर्यङ्कं सुधन्वा नाधिरोहति ||६||
विरोचन उवाच||
प्राजापत्या हि वै श्रेष्ठा वयं केशिनि सत्तमाः |
अस्माकं खल्विमे लोकाः के देवाः के द्विजातयः ||७||
केशिन्युवाच||
इहैवास्स्व प्रतीक्षाव उपस्थाने विरोचन |
सुधन्वा प्रातरागन्ता पश्येयं वां समागतौ ||८||
विरोचन उवाच||
तथा भद्रे करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे |
सुधन्वानं च मां चैव प्रातर्द्रष्टासि सङ्गतौ ||९||
सुधन्वोवाच||
अन्वालभे हिरण्मयं प्राह्रादेऽहं तवासनम् |
एकत्वमुपसम्पन्नो न त्वासेयं त्वया सह ||१०||
विरोचन उवाच||
अन्वाहरन्तु फलकं कूर्चं वाप्यथ वा बृसीम् |
सुधन्वन्न त्वमर्होऽसि मया सह समासनम् ||११||
सुधन्वोवाच||
पितापि ते समासीनमुपासीतैव मामधः |
बालः सुखैधितो गेहे न त्वं किञ्चन बुध्यसे ||१२||
विरोचन उवाच||
हिरण्यं च गवाश्वं च यद्वित्तमसुरेषु नः |
सुधन्वन्विपणे तेन प्रश्नं पृच्छाव ये विदुः ||१३||
सुधन्वोवाच||
हिरण्यं च गवाश्वं च तवैवास्तु विरोचन |
प्राणयोस्तु पणं कृत्वा प्रश्नं पृच्छाव ये विदुः ||१४||
विरोचन उवाच||
आवां कुत्र गमिष्यावः प्राणयोर्विपणे कृते |
न हि देवेष्वहं स्थाता न मनुष्येषु कर्हिचित् ||१५||
सुधन्वोवाच||
पितरं ते गमिष्यावः प्राणयोर्विपणे कृते |
पुत्रस्यापि स हेतोर्हि प्रह्रादो नानृतं वदेत् ||१६||
प्रह्राद उवाच||
इमौ तौ सम्प्रदृश्येते याभ्यां न चरितं सह |
आशीविषाविव क्रुद्धावेकमार्गमिहागतौ ||१७||
किं वै सहैव चरतो न पुरा चरतः सह |
विरोचनैतत्पृच्छामि किं ते सख्यं सुधन्वना ||१८||
विरोचन उवाच||
न मे सुधन्वना सख्यं प्राणयोर्विपणावहे |
प्रह्राद तत्त्वां पृच्छामि मा प्रश्नमनृतं वदीः ||१९||
प्रह्राद उवाच||
उदकं मधुपर्कं चाप्यानयन्तु सुधन्वने |
ब्रह्मन्नभ्यर्चनीयोऽसि श्वेता गौः पीवरीकृता ||२०||
सुधन्वोवाच||
उदकं मधुपर्कं च पथ एवार्पितं मम |
प्रह्राद त्वं तु नौ प्रश्नं तथ्यं प्रब्रूहि पृच्छतोः ||२१||
प्रह्राद उवाच||
पुत्रो वान्यो भवान्ब्रह्मन्साक्ष्ये चैव भवेत्स्थितः |
तयोर्विवदतोः प्रश्नं कथमस्मद्विधो वदेत् ||२२||
अथ यो नैव प्रब्रूयात्सत्यं वा यदि वानृतम् |
एतत्सुधन्वन्पृच्छामि दुर्विवक्ता स्म किं वसेत् ||२३||
सुधन्वोवाच||
यां रात्रिमधिविन्ना स्त्री यां चैवाक्षपराजितः |
यां च भाराभितप्ताङ्गो दुर्विवक्ता स्म तां वसेत् ||२४||
नगरे प्रतिरुद्धः सन्बहिर्द्वारे बुभुक्षितः |
अमित्रान्भूयसः पश्यन्दुर्विवक्ता स्म तां वसेत् ||२५||
पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते |
शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते ||२६||
हन्ति जातानजातांश्च हिरण्यार्थेऽनृतं वदन् |
सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म भूम्यनृतं वदीः ||२७||
प्रह्राद उवाच||
मत्तः श्रेयानङ्गिरा वै सुधन्वा त्वद्विरोचन |
मातास्य श्रेयसी मातुस्तस्मात्त्वं तेन वै जितः ||२८||
विरोचन सुधन्वायं प्राणानामीश्वरस्तव |
सुधन्वन्पुनरिच्छामि त्वया दत्तं विरोचनम् ||२९||
सुधन्वोवाच||
यद्धर्ममवृणीथास्त्वं न कामादनृतं वदीः |
पुनर्ददामि ते तस्मात्पुत्रं प्रह्राद दुर्लभम् ||३०||
एष प्रह्राद पुत्रस्ते मया दत्तो विरोचनः |
पादप्रक्षालनं कुर्यात्कुमार्याः संनिधौ मम ||३१||
विदुर उवाच||
तस्माद्राजेन्द्र भूम्यर्थे नानृतं वक्तुमर्हसि |
मा गमः ससुतामात्योऽत्ययं पुत्राननुभ्रमन् ||३२||
न देवा यष्टिमादाय रक्षन्ति पशुपालवत् |
यं तु रक्षितुमिच्छन्ति बुद्ध्या संविभजन्ति तम् ||३३||
यथा यथा हि पुरुषः कल्याणे कुरुते मनः |
तथा तथास्य सर्वार्थाः सिध्यन्ते नात्र संशयः ||३४||
न छन्दांसि वृजिनात्तारयन्ति; मायाविनं मायया वर्तमानम् |
नीडं शकुन्ता इव जातपक्षा; श्छन्दांस्येनं प्रजहत्यन्तकाले ||३५||
मत्तापानं कलहं पूगवैरं; भार्यापत्योरन्तरं ज्ञातिभेदम् |
राजद्विष्टं स्त्रीपुमांसोर्विवादं; वर्ज्यान्याहुर्यश्च पन्थाः प्रदुष्टः ||३६||
सामुद्रिकं वणिजं चोरपूर्वं; शलाकधूर्तं च चिकित्सकं च |
अरिं च मित्रं च कुशीलवं च; नैतान्साक्ष्येष्वधिकुर्वीत सप्त ||३७||
मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं; मानेनाधीतमुत मानयज्ञः |
एतानि चत्वार्यभयङ्कराणि; भयं प्रयच्छन्त्ययथाकृतानि ||३८||
अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी |
पर्वकारश्च सूची च मित्रध्रुक्पारदारिकः ||३९||
भ्रूणहा गुरुतल्पी च यश्च स्यात्पानपो द्विजः |
अतितीक्ष्णश्च काकश्च नास्तिको वेदनिन्दकः ||४०||
स्रुवप्रग्रहणो व्रात्यः कीनाशश्चार्थवानपि |
रक्षेत्युक्तश्च यो हिंस्यात्सर्वे ब्रह्महणैः समाः ||४१||
तृणोल्कया ज्ञायते जातरूपं; युगे भद्रो व्यवहारेण साधुः |
शूरो भयेष्वर्थकृच्छ्रेषु धीरः; कृच्छ्रास्वापत्सु सुहृदश्चारयश्च ||४२||
जरा रूपं हरति हि धैर्यमाशा; मृत्युः प्राणान्धर्मचर्यामसूया |
क्रोधः श्रियं शीलमनार्यसेवा; ह्रियं कामः सर्वमेवाभिमानः ||४३||
श्रीर्मङ्गलात्प्रभवति प्रागल्भ्यात्सम्प्रवर्धते |
दाक्ष्यात्तु कुरुते मूलं संयमात्प्रतितिष्ठति ||४४||
अष्टौ गुणाः पुरुषं दीपयन्ति; प्रज्ञा च कौल्यं च दमः श्रुतं च |
पराक्रमश्चाबहुभाषिता च; दानं यथाशक्ति कृतज्ञता च ||४५||
एतान्गुणांस्तात महानुभावा; नेको गुणः संश्रयते प्रसह्य |
राजा यदा सत्कुरुते मनुष्यं; सर्वान्गुणानेष गुणोऽतिभाति ||४६||
अष्टौ नृपेमानि मनुष्यलोके; स्वर्गस्य लोकस्य निदर्शनानि |
चत्वार्येषामन्ववेतानि सद्भि; श्चत्वार्येषामन्ववयन्ति सन्तः ||४७||
यज्ञो दानमध्ययनं तपश्च; चत्वार्येतान्यन्ववेतानि सद्भिः |
दमः सत्यमार्जवमानृशंस्यं; चत्वार्येतान्यन्ववयन्ति सन्तः ||४८||
न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा; न ते वृद्धा ये न वदन्ति धर्मम् |
नासौ धर्मो यत्र न सत्यमस्ति; न तत्सत्यं यच्छलेनानुविद्धम् ||४९||
सत्यं रूपं श्रुतं विद्या कौल्यं शीलं बलं धनम् |
शौर्यं च चित्रभाष्यं च दश संसर्गयोनयः ||५०||
पापं कुर्वन्पापकीर्तिः पापमेवाश्नुते फलम् |
पुण्यं कुर्वन्पुण्यकीर्तिः पुण्यमेवाश्नुते फलम् ||५१||
पापं प्रज्ञां नाशयति क्रियमाणं पुनः पुनः |
नष्टप्रज्ञः पापमेव नित्यमारभते नरः ||५२||
पुण्यं प्रज्ञां वर्धयति क्रियमाणं पुनः पुनः |
वृद्धप्रज्ञः पुण्यमेव नित्यमारभते नरः ||५३||
असूयको दन्दशूको निष्ठुरो वैरकृन्नरः |
स कृच्छ्रं महदाप्नोति नचिरात्पापमाचरन् ||५४||
अनसूयः कृतप्रज्ञः शोभनान्याचरन्सदा |
अकृच्छ्रात्सुखमाप्नोति सर्वत्र च विराजते ||५५||
प्रज्ञामेवागमयति यः प्राज्ञेभ्यः स पण्डितः |
प्राज्ञो ह्यवाप्य धर्मार्थौ शक्नोति सुखमेधितुम् ||५६||
दिवसेनैव तत्कुर्याद्येन रात्रौ सुखं वसेत् |
अष्टमासेन तत्कुर्याद्येन वर्षाः सुखं वसेत् ||५७||
पूर्वे वयसि तत्कुर्याद्येन वृद्धः सुखं वसेत् |
यावज्जीवेन तत्कुर्याद्येन प्रेत्य सुखं वसेत् ||५८||
जीर्णमन्नं प्रशंसन्ति भार्यां च गतयौवनाम् |
शूरं विगतसङ्ग्रामं गतपारं तपस्विनम् ||५९||
धनेनाधर्मलब्धेन यच्छिद्रमपिधीयते |
असंवृतं तद्भवति ततोऽन्यदवदीर्यते ||६०||
गुरुरात्मवतां शास्ता शास्ता राजा दुरात्मनाम् |
अथ प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतो यमः ||६१||
ऋषीणां च नदीनां च कुलानां च महात्मनाम् |
प्रभवो नाधिगन्तव्यः स्त्रीणां दुश्चरितस्य च ||६२||
द्विजातिपूजाभिरतो दाता ज्ञातिषु चार्जवी |
क्षत्रियः स्वर्गभाग्राजंश्चिरं पालयते महीम् ||६३||
सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः |
शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ||६४||
बुद्धिश्रेष्ठानि कर्माणि बाहुमध्यानि भारत |
तानि जङ्घाजघन्यानि भारप्रत्यवराणि च ||६५||
दुर्योधने च शकुनौ मूढे दुःशासने तथा |
कर्णे चैश्वर्यमाधाय कथं त्वं भूतिमिच्छसि ||६६||
सर्वैर्गुणैरुपेताश्च पाण्डवा भरतर्षभ |
पितृवत्त्वयि वर्तन्ते तेषु वर्तस्व पुत्रवत् ||६७||
३६
विदुर उवाच||
अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
आत्रेयस्य च संवादं साध्यानां चेति नः श्रुतम् ||१||
चरन्तं हंसरूपेण महर्षिं संशितव्रतम् |
साध्या देवा महाप्राज्ञं पर्यपृच्छन्त वै पुरा ||२||
साध्या देवा वयमस्मो महर्षे; दृष्ट्वा भवन्तं न शक्नुमोऽनुमातुम् |
श्रुतेन धीरो बुद्धिमांस्त्वं मतो नः; काव्यां वाचं वक्तुमर्हस्युदाराम् ||३||
हंस उवाच||
एतत्कार्यममराः संश्रुतं मे; धृतिः शमः सत्यधर्मानुवृत्तिः |
ग्रन्थिं विनीय हृदयस्य सर्वं; प्रियाप्रिये चात्मवशं नयीत ||४||
आक्रुश्यमानो नाक्रोशेन्मन्युरेव तितिक्षितः |
आक्रोष्टारं निर्दहति सुकृतं चास्य विन्दति ||५||
नाक्रोशी स्यान्नावमानी परस्य; मित्रद्रोही नोत नीचोपसेवी |
न चातिमानी न च हीनवृत्तो; रूक्षां वाचं रुशतीं वर्जयीत ||६||
मर्माण्यस्थीनि हृदयं तथासू; न्घोरा वाचो निर्दहन्तीह पुंसाम् |
तस्माद्वाचं रुशतीं रूक्षरूपां; धर्मारामो नित्यशो वर्जयीत ||७||
अरुन्तुदं परुषं रूक्षवाचं; वाक्कण्टकैर्वितुदन्तं मनुष्यान् |
विद्यादलक्ष्मीकतमं जनानां; मुखे निबद्धां निरृतिं वहन्तम् ||८||
परश्चेदेनमधिविध्येत बाणै; र्भृशं सुतीक्ष्णैरनलार्कदीप्तैः |
विरिच्यमानोऽप्यतिरिच्यमानो; विद्यात्कविः सुकृतं मे दधाति ||९||
यदि सन्तं सेवते यद्यसन्तं; तपस्विनं यदि वा स्तेनमेव |
वासो यथा रङ्गवशं प्रयाति; तथा स तेषां वशमभ्युपैति ||१०||
वादं तु यो न प्रवदेन्न वादये; द्यो नाहतः प्रतिहन्यान्न घातयेत् |
यो हन्तुकामस्य न पापमिच्छे; त्तस्मै देवाः स्पृहयन्त्यागताय ||११||
अव्याहृतं व्याहृताच्छ्रेय आहुः; सत्यं वदेद्व्याहृतं तद्द्वितीयम् |
प्रियं वदेद्व्याहृतं तत्तृतीयं; धर्म्यं वदेद्व्याहृतं तच्चतुर्थम् ||१२||
यादृशैः संविवदते यादृशांश्चोपसेवते |
यादृगिच्छेच्च भवितुं तादृग्भवति पूरुषः ||१३||
यतो यतो निवर्तते ततस्ततो विमुच्यते |
निवर्तनाद्धि सर्वतो न वेत्ति दुःखमण्वपि ||१४||
न जीयते नोत जिगीषतेऽन्या; न्न वैरकृच्चाप्रतिघातकश्च |
निन्दाप्रशंसासु समस्वभावो; न शोचते हृष्यति नैव चायम् ||१५||
भावमिच्छति सर्वस्य नाभावे कुरुते मतिम् |
सत्यवादी मृदुर्दान्तो यः स उत्तमपूरुषः ||१६||
नानर्थकं सान्त्वयति प्रतिज्ञाय ददाति च |
राद्धापराद्धे जानाति यः स मध्यमपूरुषः ||१७||
दुःशासनस्तूपहन्ता न शास्ता; नावर्तते मन्युवशात्कृतघ्नः |
न कस्यचिन्मित्रमथो दुरात्मा; कलाश्चैता अधमस्येह पुंसः ||१८||
न श्रद्दधाति कल्याणं परेभ्योऽप्यात्मशङ्कितः |
निराकरोति मित्राणि यो वै सोऽधमपूरुषः ||१९||
उत्तमानेव सेवेत प्राप्ते काले तु मध्यमान् |
अधमांस्तु न सेवेत य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः ||२०||
प्राप्नोति वै वित्तमसद्बलेन; नित्योत्थानात्प्रज्ञया पौरुषेण |
न त्वेव सम्यग्लभते प्रशंसां; न वृत्तमाप्नोति महाकुलानाम् ||२१||
धृतराष्ट्र उवाच||
महाकुलानां स्पृहयन्ति देवा; धर्मार्थवृद्धाश्च बहुश्रुताश्च |
पृच्छामि त्वां विदुर प्रश्नमेतं; भवन्ति वै कानि महाकुलानि ||२२||
विदुर उवाच||
तपो दमो ब्रह्मवित्त्वं वितानाः; पुण्या विवाहाः सततान्नदानम् |
येष्वेवैते सप्त गुणा भवन्ति; सम्यग्वृत्तास्तानि महाकुलानि ||२३||
येषां न वृत्तं व्यथते न योनि; र्वृत्तप्रसादेन चरन्ति धर्मम् |
ये कीर्तिमिच्छन्ति कुले विशिष्टां; त्यक्तानृतास्तानि महाकुलानि ||२४||
अनिज्ययाविवाहैश्च वेदस्योत्सादनेन च |
कुलान्यकुलतां यान्ति धर्मस्यातिक्रमेण च ||२५||
देवद्रव्यविनाशेन ब्रह्मस्वहरणेन च |
कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण च ||२६||
ब्राह्मणानां परिभवात्परिवादाच्च भारत |
कुलान्यकुलतां यान्ति न्यासापहरणेन च ||२७||
कुलानि समुपेतानि गोभिः पुरुषतोऽश्वतः |
कुलसङ्ख्यां न गच्छन्ति यानि हीनानि वृत्ततः ||२८||
वृत्ततस्त्वविहीनानि कुलान्यल्पधनान्यपि |
कुलसङ्ख्यां तु गच्छन्ति कर्षन्ति च महद्यशः ||२९||
मा नः कुले वैरकृत्कश्चिदस्तु; राजामात्यो मा परस्वापहारी |
मित्रद्रोही नैकृतिकोऽनृती वा; पूर्वाशी वा पितृदेवातिथिभ्यः ||३०||
यश्च नो ब्राह्मणं हन्याद्यश्च नो ब्राह्मणान्द्विषेत् |
न नः स समितिं गच्छेद्यश्च नो निर्वपेत्कृषिम् ||३१||
तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता |
सतामेतानि गेहेषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ||३२||
श्रद्धया परया राजन्नुपनीतानि सत्कृतिम् |
प्रवृत्तानि महाप्राज्ञ धर्मिणां पुण्यकर्मणाम् ||३३||
सूक्ष्मोऽपि भारं नृपते स्यन्दनो वै; शक्तो वोढुं न तथान्ये महीजाः |
एवं युक्ता भारसहा भवन्ति; महाकुलीना न तथान्ये मनुष्याः ||३४||
न तन्मित्रं यस्य कोपाद्बिभेति; यद्वा मित्रं शङ्कितेनोपचर्यम् |
यस्मिन्मित्रे पितरीवाश्वसीत; तद्वै मित्रं सङ्गतानीतराणि ||३५||
यदि चेदप्यसम्बन्धो मित्रभावेन वर्तते |
स एव बन्धुस्तन्मित्रं सा गतिस्तत्परायणम् ||३६||
चलचित्तस्य वै पुंसो वृद्धाननुपसेवतः |
पारिप्लवमतेर्नित्यमध्रुवो मित्रसङ्ग्रहः ||३७||
चलचित्तमनात्मानमिन्द्रियाणां वशानुगम् |
अर्थाः समतिवर्तन्ते हंसाः शुष्कं सरो यथा ||३८||
अकस्मादेव कुप्यन्ति प्रसीदन्त्यनिमित्ततः |
शीलमेतदसाधूनामभ्रं पारिप्लवं यथा ||३९||
सत्कृताश्च कृतार्थाश्च मित्राणां न भवन्ति ये |
तान्मृतानपि क्रव्यादाः कृतघ्नान्नोपभुञ्जते ||४०||
अर्थयेदेव मित्राणि सति वासति वा धने |
नानर्थयन्विजानाति मित्राणां सारफल्गुताम् ||४१||
सन्तापाद्भ्रश्यते रूपं सन्तापाद्भ्रश्यते बलम् |
सन्तापाद्भ्रश्यते ज्ञानं सन्तापाद्व्याधिमृच्छति ||४२||
अनवाप्यं च शोकेन शरीरं चोपतप्यते |
अमित्राश्च प्रहृष्यन्ति मा स्म शोके मनः कृथाः ||४३||
पुनर्नरो म्रियते जायते च; पुनर्नरो हीयते वर्धते पुनः |
पुनर्नरो याचति याच्यते च; पुनर्नरः शोचति शोच्यते पुनः ||४४||
सुखं च दुःखं च भवाभवौ च; लाभालाभौ मरणं जीवितं च |
पर्यायशः सर्वमिह स्पृशन्ति; तस्माद्धीरो नैव हृष्येन्न शोचेत् ||४५||
चलानि हीमानि षडिन्द्रियाणि; तेषां यद्यद्वर्तते यत्र यत्र |
ततस्ततः स्रवते बुद्धिरस्य; छिद्रोदकुम्भादिव नित्यमम्भः ||४६||
धृतराष्ट्र उवाच||
तनुरुच्छः शिखी राजा मिथ्योपचरितो मया |
मन्दानां मम पुत्राणां युद्धेनान्तं करिष्यति ||४७||
नित्योद्विग्नमिदं सर्वं नित्योद्विग्नमिदं मनः |
यत्तत्पदमनुद्विग्नं तन्मे वद महामते ||४८||
विदुर उवाच||
नान्यत्र विद्यातपसोर्नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात् |
नान्यत्र लोभसन्त्यागाच्छान्तिं पश्यामि तेऽनघ ||४९||
बुद्ध्या भयं प्रणुदति तपसा विन्दते महत् |
गुरुशुश्रूषया ज्ञानं शान्तिं त्यागेन विन्दति ||५०||
अनाश्रिता दानपुण्यं वेदपुण्यमनाश्रिताः |
रागद्वेषविनिर्मुक्ता विचरन्तीह मोक्षिणः ||५१||
स्वधीतस्य सुयुद्धस्य सुकृतस्य च कर्मणः |
तपसश्च सुतप्तस्य तस्यान्ते सुखमेधते ||५२||
स्वास्तीर्णानि शयनानि प्रपन्ना; न वै भिन्ना जातु निद्रां लभन्ते |
न स्त्रीषु राजन्रतिमाप्नुवन्ति; न मागधैः स्तूयमाना न सूतैः ||५३||
न वै भिन्ना जातु चरन्ति धर्मं; न वै सुखं प्राप्नुवन्तीह भिन्नाः |
न वै भिन्ना गौरवं मानयन्ति; न वै भिन्नाः प्रशमं रोचयन्ति ||५४||
न वै तेषां स्वदते पथ्यमुक्तं; योगक्षेमं कल्पते नोत तेषाम् |
भिन्नानां वै मनुजेन्द्र परायणं; न विद्यते किञ्चिदन्यद्विनाशात् ||५५||
सम्भाव्यं गोषु सम्पन्नं सम्भाव्यं ब्राह्मणे तपः |
सम्भाव्यं स्त्रीषु चापल्यं सम्भाव्यं ज्ञातितो भयम् ||५६||
तन्तवोऽप्यायता नित्यं तन्तवो बहुलाः समाः |
बहून्बहुत्वादायासान्सहन्तीत्युपमा सताम् ||५७||
धूमायन्ते व्यपेतानि ज्वलन्ति सहितानि च |
धृतराष्ट्रोल्मुकानीव ज्ञातयो भरतर्षभ ||५८||
ब्राह्मणेषु च ये शूराः स्त्रीषु ज्ञातिषु गोषु च |
वृन्तादिव फलं पक्वं धृतराष्ट्र पतन्ति ते ||५९||
महानप्येकजो वृक्षो बलवान्सुप्रतिष्ठितः |
प्रसह्य एव वातेन शाखास्कन्धं विमर्दितुम् ||६०||
अथ ये सहिता वृक्षाः सङ्घशः सुप्रतिष्ठिताः |
ते हि शीघ्रतमान्वातान्सहन्तेऽन्योन्यसंश्रयात् ||६१||
एवं मनुष्यमप्येकं गुणैरपि समन्वितम् |
शक्यं द्विषन्तो मन्यन्ते वायुर्द्रुममिवैकजम् ||६२||
अन्योन्यसमुपष्टम्भादन्योन्यापाश्रयेण च |
ज्ञातयः सम्प्रवर्धन्ते सरसीवोत्पलान्युत ||६३||
अवध्या ब्राह्मणा गावः स्त्रियो बालाश्च ज्ञातयः |
येषां चान्नानि भुञ्जीत ये च स्युः शरणागताः ||६४||
न मनुष्ये गुणः कश्चिदन्यो धनवतामपि |
अनातुरत्वाद्भद्रं ते मृतकल्पा हि रोगिणः ||६५||
अव्याधिजं कटुकं शीर्षरोगं; पापानुबन्धं परुषं तीक्ष्णमुग्रम् |
सतां पेयं यन्न पिबन्त्यसन्तो; मन्युं महाराज पिब प्रशाम्य ||६६||
रोगार्दिता न फलान्याद्रियन्ते; न वै लभन्ते विषयेषु तत्त्वम् |
दुःखोपेता रोगिणो नित्यमेव; न बुध्यन्ते धनभोगान्न सौख्यम् ||६७||
पुरा ह्युक्तो नाकरोस्त्वं वचो मे; द्यूते जितां द्रौपदीं प्रेक्ष्य राजन् |
दुर्योधनं वारयेत्यक्षवत्यां; कितवत्वं पण्डिता वर्जयन्ति ||६८||
न तद्बलं यन्मृदुना विरुध्यते; मिश्रो धर्मस्तरसा सेवितव्यः |
प्रध्वंसिनी क्रूरसमाहिता श्री; र्मृदुप्रौढा गच्छति पुत्रपौत्रान् ||६९||
धार्तराष्ट्राः पाण्डवान्पालयन्तु; पाण्डोः सुतास्तव पुत्रांश्च पान्तु |
एकारिमित्राः कुरवो ह्येकमन्त्रा; जीवन्तु राजन्सुखिनः समृद्धाः ||७०||
मेढीभूतः कौरवाणां त्वमद्य; त्वय्याधीनं कुरुकुलमाजमीढ |
पार्थान्बालान्वनवासप्रतप्ता; न्गोपायस्व स्वं यशस्तात रक्षन् ||७१||
सन्धत्स्व त्वं कौरवान्पाण्डुपुत्रै; र्मा तेऽन्तरं रिपवः प्रार्थयन्तु |
सत्ये स्थितास्ते नरदेव सर्वे; दुर्योधनं स्थापय त्वं नरेन्द्र ||७२||
३७
विदुर उवाच||
सप्तदशेमान्राजेन्द्र मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् |
वैचित्रवीर्य पुरुषानाकाशं मुष्टिभिर्घ्नतः ||१||
तानेवेन्द्रस्य हि धनुरनाम्यं नमतोऽब्रवीत् |
अथो मरीचिनः पादाननाम्यान्नमतस्तथा ||२||
यश्चाशिष्यं शासति यश्च कुप्यते; यश्चातिवेलं भजते द्विषन्तम् |
स्त्रियश्च योऽरक्षति भद्रमस्तु ते; यश्चायाच्यं याचति यश्च कत्थते ||३||
यश्चाभिजातः प्रकरोत्यकार्यं; यश्चाबलो बलिना नित्यवैरी |
अश्रद्दधानाय च यो ब्रवीति; यश्चाकाम्यं कामयते नरेन्द्र ||४||
वध्वा हासं श्वशुरो यश्च मन्यते; वध्वा वसन्नुत यो मानकामः |
परक्षेत्रे निर्वपति यश्च बीजं; स्त्रियं च यः परिवदतेऽतिवेलम् ||५||
यश्चैव लब्ध्वा न स्मरामीत्युवाच; दत्त्वा च यः कत्थति याच्यमानः |
यश्चासतः सान्त्वमुपासतीह; एतेऽनुयान्त्यनिलं पाशहस्ताः ||६||
यस्मिन्यथा वर्तते यो मनुष्य; स्तस्मिंस्तथा वर्तितव्यं स धर्मः |
मायाचारो मायया वर्तितव्यः; साध्वाचारः साधुना प्रत्युदेयः ||७||
धृतराष्ट्र उवाच||
शतायुरुक्तः पुरुषः सर्ववेदेषु वै यदा |
नाप्नोत्यथ च तत्सर्वमायुः केनेह हेतुना ||८||
विदुर उवाच||
अतिवादोऽतिमानश्च तथात्यागो नराधिप |
क्रोधश्चातिविवित्सा च मित्रद्रोहश्च तानि षट् ||९||
एत एवासयस्तीक्ष्णाः कृन्तन्त्यायूंषि देहिनाम् |
एतानि मानवान्घ्नन्ति न मृत्युर्भद्रमस्तु ते ||१०||
विश्वस्तस्यैति यो दारान्यश्चापि गुरुतल्पगः |
वृषलीपतिर्द्विजो यश्च पानपश्चैव भारत ||११||
शरणागतहा चैव सर्वे ब्रह्महणैः समाः |
एतैः समेत्य कर्तव्यं प्रायश्चित्तमिति श्रुतिः ||१२||
गृही वदान्योऽनपविद्धवाक्यः; शेषान्नभोक्ताप्यविहिंसकश्च |
नानर्थकृत्त्यक्तकलिः कृतज्ञः; सत्यो मृदुः स्वर्गमुपैति विद्वान् ||१३||
सुलभाः पुरुषा राजन्सततं प्रियवादिनः |
अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ||१४||
यो हि धर्मं व्यपाश्रित्य हित्वा भर्तुः प्रियाप्रिये |
अप्रियाण्याह पथ्यानि तेन राजा सहायवान् ||१५||
त्यजेत्कुलार्थे पुरुषं ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् |
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ||१६||
आपदर्थं धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्धनैरपि |
आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ||१७||
उक्तं मया द्यूतकालेऽपि राज; न्नैवं युक्तं वचनं प्रातिपीय |
तदौषधं पथ्यमिवातुरस्य; न रोचते तव वैचित्रवीर्य ||१८||
काकैरिमांश्चित्रबर्हान्मयूरा; न्पराजैष्ठाः पाण्डवान्धार्तराष्ट्रैः |
हित्वा सिंहान्क्रोष्टुकान्गूहमानः; प्राप्ते काले शोचिता त्वं नरेन्द्र ||१९||
यस्तात न क्रुध्यति सर्वकालं; भृत्यस्य भक्तस्य हिते रतस्य |
तस्मिन्भृत्या भर्तरि विश्वसन्ति; न चैनमापत्सु परित्यजन्ति ||२०||
न भृत्यानां वृत्तिसंरोधनेन; बाह्यं जनं सञ्जिघृक्षेदपूर्वम् |
त्यजन्ति ह्येनमुचितावरुद्धाः; स्निग्धा ह्यमात्याः परिहीनभोगाः ||२१||
कृत्यानि पूर्वं परिसङ्ख्याय सर्वा; ण्यायव्ययावनुरूपां च वृत्तिम् |
सङ्गृह्णीयादनुरूपान्सहाया; न्सहायसाध्यानि हि दुष्कराणि ||२२||
अभिप्रायं यो विदित्वा तु भर्तुः; सर्वाणि कार्याणि करोत्यतन्द्रीः |
वक्ता हितानामनुरक्त आर्यः; शक्तिज्ञ आत्मेव हि सोऽनुकम्प्यः ||२३||
वाक्यं तु यो नाद्रियतेऽनुशिष्टः; प्रत्याह यश्चापि नियुज्यमानः |
प्रज्ञाभिमानी प्रतिकूलवादी; त्याज्यः स तादृक्त्वरयैव भृत्यः ||२४||
अस्तब्धमक्लीबमदीर्घसूत्रं; सानुक्रोशं श्लक्ष्णमहार्यमन्यैः |
अरोगजातीयमुदारवाक्यं; दूतं वदन्त्यष्टगुणोपपन्नम् ||२५||
न विश्वासाज्जातु परस्य गेहं; गच्छेन्नरश्चेतयानो विकाले |
न चत्वरे निशि तिष्ठेन्निगूढो; न राजन्यां योषितं प्रार्थयीत ||२६||
न निह्नवं सत्रगतस्य गच्छे; त्संसृष्टमन्त्रस्य कुसङ्गतस्य |
न च ब्रूयान्नाश्वसामि त्वयीति; सकारणं व्यपदेशं तु कुर्यात् ||२७||
घृणी राजा पुंश्चली राजभृत्यः; पुत्रो भ्राता विधवा बालपुत्रा |
सेनाजीवी चोद्धृतभक्त एव; व्यवहारे वै वर्जनीयाः स्युरेते ||२८||
गुणा दश स्नानशीलं भजन्ते; बलं रूपं स्वरवर्णप्रशुद्धिः |
स्पर्शश्च गन्धश्च विशुद्धता च; श्रीः सौकुमार्यं प्रवराश्च नार्यः ||२९||
गुणाश्च षण्मितभुक्तं भजन्ते; आरोग्यमायुश्च सुखं बलं च |
अनाविलं चास्य भवेदपत्यं; न चैनमाद्यून इति क्षिपन्ति ||३०||
अकर्मशीलं च महाशनं च; लोकद्विष्टं बहुमायं नृशंसम् |
अदेशकालज्ञमनिष्टवेष; मेतान्गृहे न प्रतिवासयीत ||३१||
कदर्यमाक्रोशकमश्रुतं च; वराकसम्भूतममान्यमानिनम् |
निष्ठूरिणं कृतवैरं कृतघ्न; मेतान्भृशार्तोऽपि न जातु याचेत् ||३२||
सङ्क्लिष्टकर्माणमतिप्रवादं; नित्यानृतं चादृढभक्तिकं च |
विकृष्टरागं बहुमानिनं चा; प्येतान्न सेवेत नराधमान्षट् ||३३||
सहायबन्धना ह्यर्थाः सहायाश्चार्थबन्धनाः |
अन्योन्यबन्धनावेतौ विनान्योन्यं न सिध्यतः ||३४||
उत्पाद्य पुत्राननृणांश्च कृत्वा; वृत्तिं च तेभ्योऽनुविधाय काञ्चित् |
स्थाने कुमारीः प्रतिपाद्य सर्वा; अरण्यसंस्थो मुनिवद्बुभूषेत् ||३५||
हितं यत्सर्वभूतानामात्मनश्च सुखावहम् |
तत्कुर्यादीश्वरो ह्येतन्मूलं धर्मार्थसिद्धये ||३६||
बुद्धिः प्रभावस्तेजश्च सत्त्वमुत्थानमेव च |
व्यवसायश्च यस्य स्यात्तस्यावृत्तिभयं कुतः ||३७||
पश्य दोषान्पाण्डवैर्विग्रहे त्वं; यत्र व्यथेरन्नपि देवाः सशक्राः |
पुत्रैर्वैरं नित्यमुद्विग्नवासो; यशःप्रणाशो द्विषतां च हर्षः ||३८||
भीष्मस्य कोपस्तव चेन्द्रकल्प; द्रोणस्य राज्ञश्च युधिष्ठिरस्य |
उत्सादयेल्लोकमिमं प्रवृद्धः; श्वेतो ग्रहस्तिर्यगिवापतन्खे ||३९||
तव पुत्रशतं चैव कर्णः पञ्च च पाण्डवाः |
पृथिवीमनुशासेयुरखिलां सागराम्बराम् ||४०||
धार्तराष्ट्रा वनं राजन्व्याघ्राः पाण्डुसुता मताः |
मा वनं छिन्धि सव्याघ्रं मा व्याघ्रान्नीनशो वनात् ||४१||
न स्याद्वनमृते व्याघ्रान्व्याघ्रा न स्युरृते वनम् |
वनं हि रक्ष्यते व्याघ्रैर्व्याघ्रान्रक्षति काननम् ||४२||
न तथेच्छन्त्यकल्याणाः परेषां वेदितुं गुणान् |
यथैषां ज्ञातुमिच्छन्ति नैर्गुण्यं पापचेतसः ||४३||
अर्थसिद्धिं परामिच्छन्धर्ममेवादितश्चरेत् |
न हि धर्मादपैत्यर्थः स्वर्गलोकादिवामृतम् ||४४||
यस्यात्मा विरतः पापात्कल्याणे च निवेशितः |
तेन सर्वमिदं बुद्धं प्रकृतिर्विकृतिश्च या ||४५||
यो धर्ममर्थं कामं च यथाकालं निषेवते |
धर्मार्थकामसंयोगं सोऽमुत्रेह च विन्दति ||४६||
संनियच्छति यो वेगमुत्थितं क्रोधहर्षयोः |
स श्रियो भाजनं राजन्यश्चापत्सु न मुह्यति ||४७||
बलं पञ्चविधं नित्यं पुरुषाणां निबोध मे |
यत्तु बाहुबलं नाम कनिष्ठं बलमुच्यते ||४८||
अमात्यलाभो भद्रं ते द्वितीयं बलमुच्यते |
धनलाभस्तृतीयं तु बलमाहुर्जिगीषवः ||४९||
यत्त्वस्य सहजं राजन्पितृपैतामहं बलम् |
अभिजातबलं नाम तच्चतुर्थं बलं स्मृतम् ||५०||
येन त्वेतानि सर्वाणि सङ्गृहीतानि भारत |
यद्बलानां बलं श्रेष्ठं तत्प्रज्ञाबलमुच्यते ||५१||
महते योऽपकाराय नरस्य प्रभवेन्नरः |
तेन वैरं समासज्य दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत् ||५२||
स्त्रीषु राजसु सर्पेषु स्वाध्याये शत्रुसेविषु |
भोगे चायुषि विश्वासं कः प्राज्ञः कर्तुमर्हति ||५३||
प्रज्ञाशरेणाभिहतस्य जन्तो; श्चिकित्सकाः सन्ति न चौषधानि |
न होममन्त्रा न च मङ्गलानि; नाथर्वणा नाप्यगदाः सुसिद्धाः ||५४||
सर्पश्चाग्निश्च सिंहश्च कुलपुत्रश्च भारत |
नावज्ञेया मनुष्येण सर्वे ते ह्यतितेजसः ||५५||
अग्निस्तेजो महल्लोके गूढस्तिष्ठति दारुषु |
न चोपयुङ्क्ते तद्दारु यावन्नो दीप्यते परैः ||५६||
स एव खलु दारुभ्यो यदा निर्मथ्य दीप्यते |
तदा तच्च वनं चान्यन्निर्दहत्याशु तेजसा ||५७||
एवमेव कुले जाताः पावकोपमतेजसः |
क्षमावन्तो निराकाराः काष्ठेऽग्निरिव शेरते ||५८||
लताधर्मा त्वं सपुत्रः शालाः पाण्डुसुता मताः |
न लता वर्धते जातु महाद्रुममनाश्रिता ||५९||
वनं राजंस्त्वं सपुत्रोऽम्बिकेय; सिंहान्वने पाण्डवांस्तात विद्धि |
सिंहैर्विहीनं हि वनं विनश्ये; त्सिंहा विनश्येयुरृते वनेन ||६०||
३८
विदुर उवाच||
ऊर्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति |
प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान्प्रतिपद्यते ||१||
पीठं दत्त्वा साधवेऽभ्यागताय; आनीयापः परिनिर्णिज्य पादौ |
सुखं पृष्ट्वा प्रतिवेद्यात्मसंस्थं; ततो दद्यादन्नमवेक्ष्य धीरः ||२||
यस्योदकं मधुपर्कं च गां च; नमन्त्रवित्प्रतिगृह्णाति गेहे |
लोभाद्भयादर्थकार्पण्यतो वा; तस्यानर्थं जीवितमाहुरार्याः ||३||
चिकित्सकः शल्यकर्तावकीर्णी; स्तेनः क्रूरो मद्यपो भ्रूणहा च |
सेनाजीवी श्रुतिविक्रायकश्च; भृशं प्रियोऽप्यतिथिर्नोदकार्हः ||४||
अविक्रेयं लवणं पक्वमन्नं; दधि क्षीरं मधु तैलं घृतं च |
तिला मांसं मूलफलानि शाकं; रक्तं वासः सर्वगन्धा गुडश्च ||५||
अरोषणो यः समलोष्टकाञ्चनः; प्रहीणशोको गतसन्धिविग्रहः |
निन्दाप्रशंसोपरतः प्रियाप्रिये; चरन्नुदासीनवदेष भिक्षुकः ||६||
नीवारमूलेङ्गुदशाकवृत्तिः; सुसंयतात्माग्निकार्येष्वचोद्यः |
वने वसन्नतिथिष्वप्रमत्तो; धुरन्धरः पुण्यकृदेष तापसः ||७||
अपकृत्वा बुद्धिमतो दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत् |
दीर्घौ बुद्धिमतो बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः ||८||
न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् |
विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति ||९||
अनीर्ष्युर्गुप्तदारः स्यात्संविभागी प्रियंवदः |
श्लक्ष्णो मधुरवाक्स्त्रीणां न चासां वशगो भवेत् ||१०||
पूजनीया महाभागाः पुण्याश्च गृहदीप्तयः |
स्त्रियः श्रियो गृहस्योक्तास्तस्माद्रक्ष्या विशेषतः ||११||
पितुरन्तःपुरं दद्यान्मातुर्दद्यान्महानसम् |
गोषु चात्मसमं दद्यात्स्वयमेव कृषिं व्रजेत् ||१२||
भृत्यैर्वणिज्याचारं च पुत्रैः सेवेत ब्राह्मणान् ||१२||
अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम् |
तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति ||१३||
नित्यं सन्तः कुले जाताः पावकोपमतेजसः |
क्षमावन्तो निराकाराः काष्ठेऽग्निरिव शेरते ||१४||
यस्य मन्त्रं न जानन्ति बाह्याश्चाभ्यन्तराश्च ये |
स राजा सर्वतश्चक्षुश्चिरमैश्वर्यमश्नुते ||१५||
करिष्यन्न प्रभाषेत कृतान्येव च दर्शयेत् |
धर्मकामार्थकार्याणि तथा मन्त्रो न भिद्यते ||१६||
गिरिपृष्ठमुपारुह्य प्रासादं वा रहोगतः |
अरण्ये निःशलाके वा तत्र मन्त्रो विधीयते ||१७||
नासुहृत्परमं मन्त्रं भारतार्हति वेदितुम् |
अपण्डितो वापि सुहृत्पण्डितो वाप्यनात्मवान् ||१८||
अमात्ये ह्यर्थलिप्सा च मन्त्ररक्षणमेव च ||१८||
कृतानि सर्वकार्याणि यस्य वा पार्षदा विदुः |
गूढमन्त्रस्य नृपतेस्तस्य सिद्धिरसंशयम् ||१९||
अप्रशस्तानि कर्माणि यो मोहादनुतिष्ठति |
स तेषां विपरिभ्रंशे भ्रश्यते जीवितादपि ||२०||
कर्मणां तु प्रशस्तानामनुष्ठानं सुखावहम् |
तेषामेवाननुष्ठानं पश्चात्तापकरं महत् ||२१||
स्थानवृद्धिक्षयज्ञस्य षाड्गुण्यविदितात्मनः |
अनवज्ञातशीलस्य स्वाधीना पृथिवी नृप ||२२||
अमोघक्रोधहर्षस्य स्वयं कृत्यान्ववेक्षिणः |
आत्मप्रत्ययकोशस्य वसुधेयं वसुन्धरा ||२३||
नाममात्रेण तुष्येत छत्रेण च महीपतिः |
भृत्येभ्यो विसृजेदर्थान्नैकः सर्वहरो भवेत् ||२४||
ब्राह्मणो ब्राह्मणं वेद भर्ता वेद स्त्रियं तथा |
अमात्यं नृपतिर्वेद राजा राजानमेव च ||२५||
न शत्रुरङ्कमापन्नो मोक्तव्यो वध्यतां गतः |
अहताद्धि भयं तस्माज्जायते नचिरादिव ||२६||
दैवतेषु च यत्नेन राजसु ब्राह्मणेषु च |
नियन्तव्यः सदा क्रोधो वृद्धबालातुरेषु च ||२७||
निरर्थं कलहं प्राज्ञो वर्जयेन्मूढसेवितम् |
कीर्तिं च लभते लोके न चानर्थेन युज्यते ||२८||
प्रसादो निष्फलो यस्य क्रोधश्चापि निरर्थकः |
न तं भर्तारमिच्छन्ति षण्ढं पतिमिव स्त्रियः ||२९||
न बुद्धिर्धनलाभाय न जाड्यमसमृद्धये |
लोकपर्यायवृत्तान्तं प्राज्ञो जानाति नेतरः ||३०||
विद्याशीलवयोवृद्धान्बुद्धिवृद्धांश्च भारत |
धनाभिजनवृद्धांश्च नित्यं मूढोऽवमन्यते ||३१||
अनार्यवृत्तमप्राज्ञमसूयकमधार्मिकम् |
अनर्थाः क्षिप्रमायान्ति वाग्दुष्टं क्रोधनं तथा ||३२||
अविसंवादनं दानं समयस्याव्यतिक्रमः |
आवर्तयन्ति भूतानि सम्यक्प्रणिहिता च वाक् ||३३||
अविसंवादको दक्षः कृतज्ञो मतिमानृजुः |
अपि सङ्क्षीणकोशोऽपि लभते परिवारणम् ||३४||
धृतिः शमो दमः शौचं कारुण्यं वागनिष्ठुरा |
मित्राणां चानभिद्रोहः सप्तैताः समिधः श्रियः ||३५||
असंविभागी दुष्टात्मा कृतघ्नो निरपत्रपः |
तादृङ्नराधमो लोके वर्जनीयो नराधिप ||३६||
न स रात्रौ सुखं शेते ससर्प इव वेश्मनि |
यः कोपयति निर्दोषं सदोषोऽभ्यन्तरं जनम् ||३७||
येषु दुष्टेषु दोषः स्याद्योगक्षेमस्य भारत |
सदा प्रसादनं तेषां देवतानामिवाचरेत् ||३८||
येऽर्थाः स्त्रीषु समासक्ताः प्रथमोत्पतितेषु च |
ये चानार्यसमासक्ताः सर्वे ते संशयं गताः ||३९||
यत्र स्त्री यत्र कितवो यत्र बालोऽनुशास्ति च |
मज्जन्ति तेऽवशा देशा नद्यामश्मप्लवा इव ||४०||
प्रयोजनेषु ये सक्ता न विशेषेषु भारत |
तानहं पण्डितान्मन्ये विशेषा हि प्रसङ्गिनः ||४१||
यं प्रशंसन्ति कितवा यं प्रशंसन्ति चारणाः |
यं प्रशंसन्ति बन्धक्यो न स जीवति मानवः ||४२||
हित्वा तान्परमेष्वासान्पाण्डवानमितौजसः |
आहितं भारतैश्वर्यं त्वया दुर्योधने महत् ||४३||
तं द्रक्ष्यसि परिभ्रष्टं तस्मात्त्वं नचिरादिव |
ऐश्वर्यमदसंमूढं बलिं लोकत्रयादिव ||४४||
३९
धृतराष्ट्र उवाच||
अनीश्वरोऽयं पुरुषो भवाभवे; सूत्रप्रोता दारुमयीव योषा |
धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलायं; तस्माद्वद त्वं श्रवणे धृतोऽहम् ||१||
विदुर उवाच||
अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् |
लभते बुद्ध्यवज्ञानमवमानं च भारत ||२||
प्रियो भवति दानेन प्रियवादेन चापरः |
मन्त्रं मूलबलेनान्यो यः प्रियः प्रिय एव सः ||३||
द्वेष्यो न साधुर्भवति न मेधावी न पण्डितः |
प्रिये शुभानि कर्माणि द्वेष्ये पापानि भारत ||४||
न स क्षयो महाराज यः क्षयो वृद्धिमावहेत् |
क्षयः स त्विह मन्तव्यो यं लब्ध्वा बहु नाशयेत् ||५||
समृद्धा गुणतः केचिद्भवन्ति धनतोऽपरे |
धनवृद्धान्गुणैर्हीनान्धृतराष्ट्र विवर्जयेत् ||६||
धृतराष्ट्र उवाच||
सर्वं त्वमायतीयुक्तं भाषसे प्राज्ञसंमतम् |
न चोत्सहे सुतं त्यक्तुं यतो धर्मस्ततो जयः ||७||
विदुर उवाच||
स्वभावगुणसम्पन्नो न जातु विनयान्वितः |
सुसूक्ष्ममपि भूतानामुपमर्दं प्रयोक्ष्यते ||८||
परापवादनिरताः परदुःखोदयेषु च |
परस्परविरोधे च यतन्ते सततोत्थिताः ||९||
सदोषं दर्शनं येषां संवासे सुमहद्भयम् |
अर्थादाने महान्दोषः प्रदाने च महद्भयम् ||१०||
ये पापा इति विख्याताः संवासे परिगर्हिताः |
युक्ताश्चान्यैर्महादोषैर्ये नरास्तान्विवर्जयेत् ||११||
निवर्तमाने सौहार्दे प्रीतिर्नीचे प्रणश्यति |
या चैव फलनिर्वृत्तिः सौहृदे चैव यत्सुखम् ||१२||
यतते चापवादाय यत्नमारभते क्षये |
अल्पेऽप्यपकृते मोहान्न शान्तिमुपगच्छति ||१३||
तादृशैः सङ्गतं नीचैर्नृशंसैरकृतात्मभिः |
निशाम्य निपुणं बुद्ध्या विद्वान्दूराद्विवर्जयेत् ||१४||
यो ज्ञातिमनुगृह्णाति दरिद्रं दीनमातुरम् |
स पुत्रपशुभिर्वृद्धिं यशश्चाव्ययमश्नुते ||१५||
ज्ञातयो वर्धनीयास्तैर्य इच्छन्त्यात्मनः शुभम् |
कुलवृद्धिं च राजेन्द्र तस्मात्साधु समाचर ||१६||
श्रेयसा योक्ष्यसे राजन्कुर्वाणो ज्ञातिसत्क्रियाम् |
विगुणा ह्यपि संरक्ष्या ज्ञातयो भरतर्षभ ||१७||
किं पुनर्गुणवन्तस्ते त्वत्प्रसादाभिकाङ्क्षिणः |
प्रसादं कुरु दीनानां पाण्डवानां विशां पते ||१८||
दीयन्तां ग्रामकाः केचित्तेषां वृत्त्यर्थमीश्वर |
एवं लोके यशःप्राप्तो भविष्यसि नराधिप ||१९||
वृद्धेन हि त्वया कार्यं पुत्राणां तात रक्षणम् |
मया चापि हितं वाच्यं विद्धि मां त्वद्धितैषिणम् ||२०||
ज्ञातिभिर्विग्रहस्तात न कर्तव्यो भवार्थिना |
सुखानि सह भोज्यानि ज्ञातिभिर्भरतर्षभ ||२१||
सम्भोजनं सङ्कथनं सम्प्रीतिश्च परस्परम् |
ज्ञातिभिः सह कार्याणि न विरोधः कथञ्चन ||२२||
ज्ञातयस्तारयन्तीह ज्ञातयो मज्जयन्ति च |
सुवृत्तास्तारयन्तीह दुर्वृत्ता मज्जयन्ति च ||२३||
सुवृत्तो भव राजेन्द्र पाण्डवान्प्रति मानद |
अधर्षणीयः शत्रूणां तैर्वृतस्त्वं भविष्यसि ||२४||
श्रीमन्तं ज्ञातिमासाद्य यो ज्ञातिरवसीदति |
दिग्धहस्तं मृग इव स एनस्तस्य विन्दति ||२५||
पश्चादपि नरश्रेष्ठ तव तापो भविष्यति |
तान्वा हतान्सुतान्वापि श्रुत्वा तदनुचिन्तय ||२६||
येन खट्वां समारूढः परितप्येत कर्मणा |
आदावेव न तत्कुर्यादध्रुवे जीविते सति ||२७||
न कश्चिन्नापनयते पुमानन्यत्र भार्गवात् |
शेषसम्प्रतिपत्तिस्तु बुद्धिमत्स्वेव तिष्ठति ||२८||
दुर्योधनेन यद्येतत्पापं तेषु पुरा कृतम् |
त्वया तत्कुलवृद्धेन प्रत्यानेयं नरेश्वर ||२९||
तांस्त्वं पदे प्रतिष्ठाप्य लोके विगतकल्मषः |
भविष्यसि नरश्रेष्ठ पूजनीयो मनीषिणाम् ||३०||
सुव्याहृतानि धीराणां फलतः प्रविचिन्त्य यः |
अध्यवस्यति कार्येषु चिरं यशसि तिष्ठति ||३१||
अवृत्तिं विनयो हन्ति हन्त्यनर्थं पराक्रमः |
हन्ति नित्यं क्षमा क्रोधमाचारो हन्त्यलक्षणम् ||३२||
परिच्छदेन क्षेत्रेण वेश्मना परिचर्यया |
परीक्षेत कुलं राजन्भोजनाच्छादनेन च ||३३||
ययोश्चित्तेन वा चित्तं नैभृतं नैभृतेन वा |
समेति प्रज्ञया प्रज्ञा तयोर्मैत्री न जीर्यते ||३४||
दुर्बुद्धिमकृतप्रज्ञं छन्नं कूपं तृणैरिव |
विवर्जयीत मेधावी तस्मिन्मैत्री प्रणश्यति ||३५||
अवलिप्तेषु मूर्खेषु रौद्रसाहसिकेषु च |
तथैवापेतधर्मेषु न मैत्रीमाचरेद्बुधः ||३६||
कृतज्ञं धार्मिकं सत्यमक्षुद्रं दृढभक्तिकम् |
जितेन्द्रियं स्थितं स्थित्यां मित्रमत्यागि चेष्यते ||३७||
इन्द्रियाणामनुत्सर्गो मृत्युना न विशिष्यते |
अत्यर्थं पुनरुत्सर्गः सादयेद्दैवतान्यपि ||३८||
मार्दवं सर्वभूतानामनसूया क्षमा धृतिः |
आयुष्याणि बुधाः प्राहुर्मित्राणां चाविमानना ||३९||
अपनीतं सुनीतेन योऽर्थं प्रत्यानिनीषते |
मतिमास्थाय सुदृढां तदकापुरुषव्रतम् ||४०||
आयत्यां प्रतिकारज्ञस्तदात्वे दृढनिश्चयः |
अतीते कार्यशेषज्ञो नरोऽर्थैर्न प्रहीयते ||४१||
कर्मणा मनसा वाचा यदभीक्ष्णं निषेवते |
तदेवापहरत्येनं तस्मात्कल्याणमाचरेत् ||४२||
मङ्गलालम्भनं योगः श्रुतमुत्थानमार्जवम् |
भूतिमेतानि कुर्वन्ति सतां चाभीक्ष्णदर्शनम् ||४३||
अनिर्वेदः श्रियो मूलं दुःखनाशे सुखस्य च |
महान्भवत्यनिर्विण्णः सुखं चात्यन्तमश्नुते ||४४||
नातः श्रीमत्तरं किञ्चिदन्यत्पथ्यतमं तथा |
प्रभविष्णोर्यथा तात क्षमा सर्वत्र सर्वदा ||४५||
क्षमेदशक्तः सर्वस्य शक्तिमान्धर्मकारणात् |
अर्थानर्थौ समौ यस्य तस्य नित्यं क्षमा हिता ||४६||
यत्सुखं सेवमानोऽपि धर्मार्थाभ्यां न हीयते |
कामं तदुपसेवेत न मूढव्रतमाचरेत् ||४७||
दुःखार्तेषु प्रमत्तेषु नास्तिकेष्वलसेषु च |
न श्रीर्वसत्यदान्तेषु ये चोत्साहविवर्जिताः ||४८||
आर्जवेन नरं युक्तमार्जवात्सव्यपत्रपम् |
अशक्तिमन्तं मन्यन्तो धर्षयन्ति कुबुद्धयः ||४९||
अत्यार्यमतिदातारमतिशूरमतिव्रतम् |
प्रज्ञाभिमानिनं चैव श्रीर्भयान्नोपसर्पति ||५०||
अग्निहोत्रफला वेदाः शीलवृत्तफलं श्रुतम् |
रतिपुत्रफला दारा दत्तभुक्तफलं धनम् ||५१||
अधर्मोपार्जितैरर्थैर्यः करोत्यौर्ध्वदेहिकम् |
न स तस्य फलं प्रेत्य भुङ्क्तेऽर्थस्य दुरागमात् ||५२||
कान्तारवनदुर्गेषु कृच्छ्रास्वापत्सु सम्भ्रमे |
उद्यतेषु च शस्त्रेषु नास्ति शेषवतां भयम् ||५३||
उत्थानं संयमो दाक्ष्यमप्रमादो धृतिः स्मृतिः |
समीक्ष्य च समारम्भो विद्धि मूलं भवस्य तत् ||५४||
तपो बलं तापसानां ब्रह्म ब्रह्मविदां बलम् |
हिंसा बलमसाधूनां क्षमा गुणवतां बलम् ||५५||
अष्टौ तान्यव्रतघ्नानि आपो मूलं फलं पयः |
हविर्ब्राह्मणकाम्या च गुरोर्वचनमौषधम् ||५६||
न तत्परस्य संदध्यात्प्रतिकूलं यदात्मनः |
सङ्ग्रहेणैष धर्मः स्यात्कामादन्यः प्रवर्तते ||५७||
अक्रोधेन जयेत्क्रोधमसाधुं साधुना जयेत् |
जयेत्कदर्यं दानेन जयेत्सत्येन चानृतम् ||५८||
स्त्रीधूर्तकेऽलसे भीरौ चण्डे पुरुषमानिनि |
चौरे कृतघ्ने विश्वासो न कार्यो न च नास्तिके ||५९||
अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः |
चत्वारि सम्प्रवर्धन्ते कीर्तिरायुर्यशोबलम् ||६०||
अतिक्लेशेन येऽर्थाः स्युर्धर्मस्यातिक्रमेण च |
अरेर्वा प्रणिपातेन मा स्म तेषु मनः कृथाः ||६१||
अविद्यः पुरुषः शोच्यः शोच्यं मिथुनमप्रजम् |
निराहाराः प्रजाः शोच्याः शोच्यं राष्ट्रमराजकम् ||६२||
अध्वा जरा देहवतां पर्वतानां जलं जरा |
असम्भोगो जरा स्त्रीणां वाक्षल्यं मनसो जरा ||६३||
अनाम्नायमला वेदा ब्राह्मणस्याव्रतं मलम् |
कौतूहलमला साध्वी विप्रवासमलाः स्त्रियः ||६४||
सुवर्णस्य मलं रूप्यं रूप्यस्यापि मलं त्रपु |
ज्ञेयं त्रपुमलं सीसं सीसस्यापि मलं मलम् ||६५||
न स्वप्नेन जयेन्निद्रां न कामेन स्त्रियं जयेत् |
नेन्धनेन जयेदग्निं न पानेन सुरां जयेत् ||६६||
यस्य दानजितं मित्रममित्रा युधि निर्जिताः |
अन्नपानजिता दाराः सफलं तस्य जीवितम् ||६७||
सहस्रिणोऽपि जीवन्ति जीवन्ति शतिनस्तथा |
धृतराष्ट्रं विमुञ्चेच्छां न कथञ्चिन्न जीव्यते ||६८||
यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः |
नालमेकस्य तत्सर्वमिति पश्यन्न मुह्यति ||६९||
राजन्भूयो ब्रवीमि त्वां पुत्रेषु सममाचर |
समता यदि ते राजन्स्वेषु पाण्डुसुतेषु च ||७०||
४०
विदुर उवाच||
योऽभ्यर्थितः सद्भिरसज्जमानः; करोत्यर्थं शक्तिमहापयित्वा |
क्षिप्रं यशस्तं समुपैति सन्तमलं; प्रसन्ना हि सुखाय सन्तः ||१||
महान्तमप्यर्थमधर्मयुक्तं; यः सन्त्यजत्यनुपाक्रुष्ट एव |
सुखं स दुःखान्यवमुच्य शेते; जीर्णां त्वचं सर्प इवावमुच्य ||२||
अनृतं च समुत्कर्षे राजगामि च पैशुनम् |
गुरोश्चालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया ||३||
असूयैकपदं मृत्युरतिवादः श्रियो वधः |
अशुश्रूषा त्वरा श्लाघा विद्यायाः शत्रवस्त्रयः ||४||
सुखार्थिनः कुतो विद्या नास्ति विद्यार्थिनः सुखम् |
सुखार्थी वा त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी वा सुखं त्यजेत् ||५||
नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः |
नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचना ||६||
आशा धृतिं हन्ति समृद्धिमन्तकः; क्रोधः श्रियं हन्ति यशः कदर्यता |
अपालनं हन्ति पशूंश्च राज; न्नेकः क्रुद्धो ब्राह्मणो हन्ति राष्ट्रम् ||७||
अजश्च कांस्यं च रथश्च नित्यं; मध्वाकर्षः शकुनिः श्रोत्रियश्च |
वृद्धो ज्ञातिरवसन्नो वयस्य; एतानि ते सन्तु गृहे सदैव ||८||
अजोक्षा चन्दनं वीणा आदर्शो मधुसर्पिषी |
विषमौदुम्बरं शङ्खः स्वर्णं नाभिश्च रोचना ||९||
गृहे स्थापयितव्यानि धन्यानि मनुरब्रवीत् |
देवब्राह्मणपूजार्थमतिथीनां च भारत ||१०||
इदं च त्वां सर्वपरं ब्रवीमि; पुण्यं पदं तात महाविशिष्टम् |
न जातु कामान्न भयान्न लोभा; द्धर्मं त्यजेज्जीवितस्यापि हेतोः ||११||
नित्यो धर्मः सुखदुःखे त्वनित्ये; नित्यो जीवो धातुरस्य त्वनित्यः |
त्यक्त्वानित्यं प्रतितिष्ठस्व नित्ये; सन्तुष्य त्वं तोषपरो हि लाभः ||१२||
महाबलान्पश्य महानुभावा; न्प्रशास्य भूमिं धनधान्यपूर्णाम् |
राज्यानि हित्वा विपुलांश्च भोगा; न्गतान्नरेन्द्रान्वशमन्तकस्य ||१३||
मृतं पुत्रं दुःखपुष्टं मनुष्या; उत्क्षिप्य राजन्स्वगृहान्निर्हरन्ति |
तं मुक्तकेशाः करुणं रुदन्त; श्चितामध्ये काष्ठमिव क्षिपन्ति ||१४||
अन्यो धनं प्रेतगतस्य भुङ्क्ते; वयांसि चाग्निश्च शरीरधातून् |
द्वाभ्यामयं सह गच्छत्यमुत्र; पुण्येन पापेन च वेष्ट्यमानः ||१५||
उत्सृज्य विनिवर्तन्ते ज्ञातयः सुहृदः सुताः |
अग्नौ प्रास्तं तु पुरुषं कर्मान्वेति स्वयङ्कृतम् ||१६||
अस्माल्लोकादूर्ध्वममुष्य चाधो; महत्तमस्तिष्ठति ह्यन्धकारम् |
तद्वै महामोहनमिन्द्रियाणां; बुध्यस्व मा त्वां प्रलभेत राजन् ||१७||
इदं वचः शक्ष्यसि चेद्यथाव; न्निशम्य सर्वं प्रतिपत्तुमेवम् |
यशः परं प्राप्स्यसि जीवलोके; भयं न चामुत्र न चेह तेऽस्ति ||१८||
आत्मा नदी भारत पुण्यतीर्था; सत्योदका धृतिकूला दमोर्मिः |
तस्यां स्नातः पूयते पुण्यकर्मा; पुण्यो ह्यात्मा नित्यमम्भोऽम्भ एव ||१९||
कामक्रोधग्राहवतीं पञ्चेन्द्रियजलां नदीम् |
कृत्वा धृतिमयीं नावं जन्मदुर्गाणि सन्तर ||२०||
प्रज्ञावृद्धं धर्मवृद्धं स्वबन्धुं; विद्यावृद्धं वयसा चापि वृद्धम् |
कार्याकार्ये पूजयित्वा प्रसाद्य; यः सम्पृच्छेन्न स मुह्येत्कदाचित् ||२१||
धृत्या शिश्नोदरं रक्षेत्पाणिपादं च चक्षुषा |
चक्षुःश्रोत्रे च मनसा मनो वाचं च कर्मणा ||२२||
नित्योदकी नित्ययज्ञोपवीती; नित्यस्वाध्यायी पतितान्नवर्जी |
ऋतं ब्रुवन्गुरवे कर्म कुर्व; न्न ब्राह्मणश्च्यवते ब्रह्मलोकात् ||२३||
अधीत्य वेदान्परिसंस्तीर्य चाग्नी; निष्ट्वा यज्ञैः पालयित्वा प्रजाश्च |
गोब्राह्मणार्थे शस्त्रपूतान्तरात्मा; हतः सङ्ग्रामे क्षत्रियः स्वर्गमेति ||२४||
वैश्योऽधीत्य ब्राह्मणान्क्षत्रियांश्च; धनैः काले संविभज्याश्रितांश्च |
त्रेतापूतं धूममाघ्राय पुण्यं; प्रेत्य स्वर्गे देवसुखानि भुङ्क्ते ||२५||
ब्रह्मक्षत्रं वैश्यवर्णं च शूद्रः; क्रमेणैतान्न्यायतः पूजयानः |
तुष्टेष्वेतेष्वव्यथो दग्धपाप; स्त्यक्त्वा देहं स्वर्गसुखानि भुङ्क्ते ||२६||
चातुर्वर्ण्यस्यैष धर्मस्तवोक्तो; हेतुं चात्र ब्रुवतो मे निबोध |
क्षात्राद्धर्माद्धीयते पाण्डुपुत्र; स्तं त्वं राजन्राजधर्मे नियुङ्क्ष्व ||२७||
धृतराष्ट्र उवाच||
एवमेतद्यथा मां त्वमनुशाससि नित्यदा |
ममापि च मतिः सौम्य भवत्येवं यथात्थ माम् ||२८||
सा तु बुद्धिः कृताप्येवं पाण्डवान्प्रति मे सदा |
दुर्योधनं समासाद्य पुनर्विपरिवर्तते ||२९||
न दिष्टमभ्यतिक्रान्तुं शक्यं मर्त्येन केनचित् |
दिष्टमेव कृतं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम् ||३०||
४१
धृतराष्ट्र उवाच||
अनुक्तं यदि ते किञ्चिद्वाचा विदुर विद्यते |
तन्मे शुश्रूषवे ब्रूहि विचित्राणि हि भाषसे ||१||
विदुर उवाच||
धृतराष्ट्र कुमारो वै यः पुराणः सनातनः |
सनत्सुजातः प्रोवाच मृत्युर्नास्तीति भारत ||२||
स ते गुह्यान्प्रकाशांश्च सर्वान्हृदयसंश्रयान् |
प्रवक्ष्यति महाराज सर्वबुद्धिमतां वरः ||३||
धृतराष्ट्र उवाच||
किं त्वं न वेद तद्भूयो यन्मे ब्रूयात्सनातनः |
त्वमेव विदुर ब्रूहि प्रज्ञाशेषोऽस्ति चेत्तव ||४||
विदुर उवाच||
शूद्रयोनावहं जातो नातोऽन्यद्वक्तुमुत्सहे |
कुमारस्य तु या बुद्धिर्वेद तां शाश्वतीमहम् ||५||
ब्राह्मीं हि योनिमापन्नः सुगुह्यमपि यो वदेत् |
न तेन गर्ह्यो देवानां तस्मादेतद्ब्रवीमि ते ||६||
धृतराष्ट्र उवाच||
ब्रवीहि विदुर त्वं मे पुराणं तं सनातनम् |
कथमेतेन देहेन स्यादिहैव समागमः ||७||
वैशम्पायन उवाच||
चिन्तयामास विदुरस्तमृषिं संशितव्रतम् |
स च तच्चिन्तितं ज्ञात्वा दर्शयामास भारत ||८||
स चैनं प्रतिजग्राह विधिदृष्टेन कर्मणा |
सुखोपविष्टं विश्रान्तमथैनं विदुरोऽब्रवीत् ||९||
भगवन्संशयः कश्चिद्धृतराष्ट्रस्य मानसे |
यो न शक्यो मया वक्तुं तमस्मै वक्तुमर्हसि ||१०||
यं श्रुत्वायं मनुष्येन्द्रः सुखदुःखातिगो भवेत् ||१०||
लाभालाभौ प्रियद्वेष्यौ यथैनं न जरान्तकौ |
विषहेरन्भयामर्षौ क्षुत्पिपासे मदोद्भवौ ||११||
अरतिश्चैव तन्द्री च कामक्रोधौ क्षयोदयौ ||११||
सनत्सुजातपर्व
४२
वैशम्पायन उवाच||
ततो राजा धृतराष्ट्रो मनीषी; सम्पूज्य वाक्यं विदुरेरितं तत् |
सनत्सुजातं रहिते महात्मा; पप्रच्छ बुद्धिं परमां बुभूषन् ||१||
धृतराष्ट्र उवाच||
सनत्सुजात यदीदं शृणोमि; मृत्युर्हि नास्तीति तवोपदेशम् |
देवासुरा ह्याचरन्ब्रह्मचर्य; ममृत्यवे तत्कतरन्नु सत्यम् ||२||
सनत्सुजात उवाच||
अमृत्युः कर्मणा केचिन्मृत्युर्नास्तीति चापरे |
शृणु मे ब्रुवतो राजन्यथैतन्मा विशङ्किथाः ||३||
उभे सत्ये क्षत्रियाद्यप्रवृत्ते; मोहो मृत्युः संमतो यः कवीनाम् |
प्रमादं वै मृत्युमहं ब्रवीमि; सदाप्रमादममृतत्वं ब्रवीमि ||४||
प्रमादाद्वै असुराः पराभव; न्नप्रमादाद्ब्रह्मभूता भवन्ति |
न वै मृत्युर्व्याघ्र इवात्ति जन्तू; न्न ह्यस्य रूपमुपलभ्यते ह ||५||
यमं त्वेके मृत्युमतोऽन्यमाहु; रात्मावसन्नममृतं ब्रह्मचर्यम् |
पितृलोके राज्यमनुशास्ति देवः; शिवः शिवानामशिवोऽशिवानाम् ||६||
आस्यादेष निःसरते नराणां; क्रोधः प्रमादो मोहरूपश्च मृत्युः |
ते मोहितास्तद्वशे वर्तमाना; इतः प्रेतास्तत्र पुनः पतन्ति ||७||
ततस्तं देवा अनु विप्लवन्ते; अतो मृत्युर्मरणाख्यामुपैति |
कर्मोदये कर्मफलानुरागा; स्तत्रानु यान्ति न तरन्ति मृत्युम् ||८||
योऽभिध्यायन्नुत्पतिष्णून्निहन्या; दनादरेणाप्रतिबुध्यमानः |
स वै मृत्युर्मृत्युरिवात्ति भूत्वा; एवं विद्वान्यो विनिहन्ति कामान् ||९||
कामानुसारी पुरुषः कामाननु विनश्यति |
कामान्व्युदस्य धुनुते यत्किञ्चित्पुरुषो रजः ||१०||
तमोऽप्रकाशो भूतानां नरकोऽयं प्रदृश्यते |
गृह्यन्त इव धावन्ति गच्छन्तः श्वभ्रमुन्मुखाः ||११||
अभिध्या वै प्रथमं हन्ति चैनं; कामक्रोधौ गृह्य चैनं तु पश्चात् |
एते बालान्मृत्यवे प्रापयन्ति; धीरास्तु धैर्येण तरन्ति मृत्युम् ||१२||
अमन्यमानः क्षत्रिय किञ्चिदन्य; न्नाधीयते तार्ण इवास्य व्याघ्रः |
क्रोधाल्लोभान्मोहमयान्तरात्मा; स वै मृत्युस्त्वच्छरीरे य एषः ||१३||
एवं मृत्युं जायमानं विदित्वा; ज्ञाने तिष्ठन्न बिभेतीह मृत्योः |
विनश्यते विषये तस्य मृत्यु; र्मृत्योर्यथा विषयं प्राप्य मर्त्यः ||१४||
धृतराष्ट्र उवाच||
येऽस्मिन्धर्मान्नाचरन्तीह के चि; त्तथा धर्मान्केचिदिहाचरन्ति |
धर्मः पापेन प्रतिहन्यते स्म; उताहो धर्मः प्रतिहन्ति पापम् ||१५||
सनत्सुजात उवाच||
उभयमेव तत्रोपभुज्यते फलं; धर्मस्यैवेतरस्य च |
धर्मेणाधर्मं प्रणुदतीह विद्वा; न्धर्मो बलीयानिति तस्य विद्धि ||१६||
धृतराष्ट्र उवाच||
यानिमानाहुः स्वस्य धर्मस्य लोका; न्द्विजातीनां पुण्यकृतां सनातनान् |
तेषां परिक्रमान्कथयन्तस्ततोऽन्या; न्नैतद्विद्वन्नैव कृतं च कर्म ||१७||
सनत्सुजात उवाच||
येषां बले न विस्पर्धा बले बलवतामिव |
ते ब्राह्मणा इतः प्रेत्य स्वर्गलोके प्रकाशते ||१८||
यत्र मन्येत भूयिष्ठं प्रावृषीव तृणोलपम् |
अन्नं पानं च ब्राह्मणस्तज्जीवन्नानुसञ्ज्वरेत् ||१९||
यत्राकथयमानस्य प्रयच्छत्यशिवं भयम् |
अतिरिक्तमिवाकुर्वन्स श्रेयान्नेतरो जनः ||२०||
यो वाकथयमानस्य आत्मानं नानुसञ्ज्वरेत् |
ब्रह्मस्वं नोपभुञ्जेद्वा तदन्नं संमतं सताम् ||२१||
यथा स्वं वान्तमश्नाति श्वा वै नित्यमभूतये |
एवं ते वान्तमश्नन्ति स्ववीर्यस्योपजीवनात् ||२२||
नित्यमज्ञातचर्या मे इति मन्येत ब्राह्मणः |
ज्ञातीनां तु वसन्मध्ये नैव विद्येत किञ्चन ||२३||
को ह्येवमन्तरात्मानं ब्राह्मणो हन्तुमर्हति |
तस्माद्धि किञ्चित्क्षत्रिय ब्रह्मावसति पश्यति ||२४||
अश्रान्तः स्यादनादानात्संमतो निरुपद्रवः |
शिष्टो न शिष्टवत्स स्याद्ब्राह्मणो ब्रह्मवित्कविः ||२५||
अनाढ्या मानुषे वित्ते आढ्या वेदेषु ये द्विजाः |
ते दुर्धर्षा दुष्प्रकम्प्या विद्यात्तान्ब्रह्मणस्तनुम् ||२६||
सर्वान्स्विष्टकृतो देवान्विद्याद्य इह कश्चन |
न समानो ब्राह्मणस्य यस्मिन्प्रयतते स्वयम् ||२७||
यमप्रयतमानं तु मानयन्ति स मानितः |
न मान्यमानो मन्येत नामानादभिसञ्ज्वरेत् ||२८||
विद्वांसो मानयन्तीह इति मन्येत मानितः |
अधर्मविदुषो मूढा लोकशास्त्रविशारदाः ||२९||
न मान्यं मानयिष्यन्ति इति मन्येदमानितः ||२९||
न वै मानं च मौनं च सहितौ चरतः सदा |
अयं हि लोको मानस्य असौ मानस्य तद्विदुः ||३०||
श्रीः सुखस्येह संवासः सा चापि परिपन्थिनी |
ब्राह्मी सुदुर्लभा श्रीर्हि प्रज्ञाहीनेन क्षत्रिय ||३१||
द्वाराणि तस्या हि वदन्ति सन्तो; बहुप्रकाराणि दुरावराणि |
सत्यार्जवे ह्रीर्दमशौचविद्याः; षण्मानमोहप्रतिबाधनानि ||३२||
४३
धृतराष्ट्र उवाच||
ऋचो यजूंष्यधीते यः सामवेदं च यो द्विजः |
पापानि कुर्वन्पापेन लिप्यते न स लिप्यते ||१||
सनत्सुजात उवाच||
नैनं सामान्यृचो वापि न यजूंषि विचक्षण |
त्रायन्ते कर्मणः पापान्न ते मिथ्या ब्रवीम्यहम् ||२||
न छन्दांसि वृजिनात्तारयन्ति; मायाविनं मायया वर्तमानम् |
नीडं शकुन्ता इव जातपक्षा; श्छन्दांस्येनं प्रजहत्यन्तकाले ||३||
धृतराष्ट्र उवाच||
न चेद्वेदा वेदविदं शक्तास्त्रातुं विचक्षण |
अथ कस्मात्प्रलापोऽयं ब्राह्मणानां सनातनः ||४||
सनत्सुजात उवाच||
अस्मिँल्लोके तपस्तप्तं फलमन्यत्र दृश्यते |
ब्राह्मणानामिमे लोका ऋद्धे तपसि संयताः ||५||
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं समृद्धमप्यृद्धं तपो भवति केवलम् |
सनत्सुजात तद्ब्रूहि यथा विद्याम तद्वयम् ||६||
सनत्सुजात उवाच||
क्रोधादयो द्वादश यस्य दोषा; स्तथा नृशंसादि षडत्र राजन् |
धर्मादयो द्वादश चाततानाः; शास्त्रे गुणा ये विदिता द्विजानाम् ||७||
क्रोधः कामो लोभमोहौ विवित्सा; कृपासूया मानशोकौ स्पृहा च |
ईर्ष्या जुगुप्सा च मनुष्यदोषा; वर्ज्याः सदा द्वादशैते नरेण ||८||
एकैकमेते राजेन्द्र मनुष्यान्पर्युपासते |
लिप्समानोऽन्तरं तेषां मृगाणामिव लुब्धकः ||९||
विकत्थनः स्पृहयालुर्मनस्वी; बिभ्रत्कोपं चपलोऽरक्षणश्च |
एते प्राप्ताः षण्नरान्पापधर्मा; न्प्रकुर्वते नोत सन्तः सुदुर्गे ||१०||
सम्भोगसंविद्द्विषमेधमानो; दत्तानुतापी कृपणोऽबलीयान् |
वर्गप्रशंसी वनितासु द्वेष्टा; एतेऽपरे सप्त नृशंसधर्माः ||११||
धर्मश्च सत्यं च दमस्तपश्च; अमात्सर्यं ह्रीस्तितिक्षानसूया |
यज्ञश्च दानं च धृतिः श्रुतं च; महाव्रता द्वादश ब्राह्मणस्य ||१२||
यस्त्वेतेभ्यः प्रवसेद्द्वादशेभ्यः; सर्वामपीमां पृथिवीं प्रशिष्यात् |
त्रिभिर्द्वाभ्यामेकतो वा विशिष्टो; नास्य स्वमस्तीति स वेदितव्यः ||१३||
दमस्त्यागोऽप्रमादश्च एतेष्वमृतमाहितम् |
तानि सत्यमुखान्याहुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः ||१४||
दमोऽष्टादशदोषः स्यात्प्रतिकूलं कृताकृते |
अनृतं चाभ्यसूया च कामार्थौ च तथा स्पृहा ||१५||
क्रोधः शोकस्तथा तृष्णा लोभः पैशुन्यमेव च |
मत्सरश्च विवित्सा च परितापस्तथा रतिः ||१६||
अपस्मारः सातिवादस्तथा सम्भावनात्मनि |
एतैर्विमुक्तो दोषैर्यः स दमः सद्भिरुच्यते ||१७||
श्रेयांस्तु षड्विधस्त्यागः प्रियं प्राप्य न हृष्यति |
अप्रिये तु समुत्पन्ने व्यथां जातु न चार्च्छति ||१८||
इष्टान्दारांश्च पुत्रांश्च न चान्यं यद्वचो भवेत् |
अर्हते याचमानाय प्रदेयं तद्वचो भवेत् ||१९||
अप्यवाच्यं वदत्येव स तृतीयो गुणः स्मृतः ||१९||
त्यक्तैर्द्रव्यैर्यो भवति नोपयुङ्क्ते च कामतः |
न च कर्मसु तद्धीनः शिष्यबुद्धिर्नरो यथा ||२०||
सर्वैरेव गुणैर्युक्तो द्रव्यवानपि यो भवेत् ||२०||
अप्रमादोऽष्टदोषः स्यात्तान्दोषान्परिवर्जयेत् |
इन्द्रियेभ्यश्च पञ्चभ्यो मनसश्चैव भारत ||२१||
अतीतानागतेभ्यश्च मुक्तो ह्येतैः सुखी भवेत् ||२१||
दोषैरेतैर्विमुक्तं तु गुणैरेतैः समन्वितम् |
एतत्समृद्धमप्यृद्धं तपो भवति केवलम् ||२२||
यन्मां पृच्छसि राजेन्द्र किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ||२२||
धृतराष्ट्र उवाच||
आख्यानपञ्चमैर्वेदैर्भूयिष्ठं कथ्यते जनः |
तथैवान्ये चतुर्वेदास्त्रिवेदाश्च तथापरे ||२३||
द्विवेदाश्चैकवेदाश्च अनृचश्च तथापरे |
तेषां तु कतमः स स्याद्यमहं वेद ब्राह्मणम् ||२४||
सनत्सुजात उवाच||
एकस्य वेदस्याज्ञानाद्वेदास्ते बहवोऽभवन् |
सत्यस्यैकस्य राजेन्द्र सत्ये कश्चिदवस्थितः ||२५||
एवं वेदमनुत्साद्य प्रज्ञां महति कुर्वते ||२५||
दानमध्ययनं यज्ञो लोभादेतत्प्रवर्तते |
सत्यात्प्रच्यवमानानां सङ्कल्पो वितथो भवेत् ||२६||
ततो यज्ञः प्रतायेत सत्यस्यैवावधारणात् |
मनसान्यस्य भवति वाचान्यस्योत कर्मणा ||२७||
सङ्कल्पसिद्धः पुरुषः सङ्कल्पानधितिष्ठति ||२७||
अनैभृत्येन वै तस्य दीक्षितव्रतमाचरेत् |
नामैतद्धातुनिर्वृत्तं सत्यमेव सतां परम् ||२८||
ज्ञानं वै नाम प्रत्यक्षं परोक्षं जायते तपः ||२८||
विद्याद्बहु पठन्तं तु बहुपाठीति ब्राह्मणम् |
तस्मात्क्षत्रिय मा मंस्था जल्पितेनैव ब्राह्मणम् ||२९||
य एव सत्यान्नापैति स ज्ञेयो ब्राह्मणस्त्वया ||२९||
छन्दांसि नाम क्षत्रिय तान्यथर्वा; जगौ पुरस्तादृषिसर्ग एषः |
छन्दोविदस्ते य उ तानधीत्य; न वेद्यवेदस्य विदुर्न वेद्यम् ||३०||
न वेदानां वेदिता कश्चिदस्ति; कश्चिद्वेदान्बुध्यते वापि राजन् |
यो वेद वेदान्न स वेद वेद्यं; सत्ये स्थितो यस्तु स वेद वेद्यम् ||३१||
अभिजानामि ब्राह्मणमाख्यातारं विचक्षणम् |
यश्छिन्नविचिकित्सः सन्नाचष्टे सर्वसंशयान् ||३२||
तस्य पर्येषणं गच्छेत्प्राचीनं नोत दक्षिणम् |
नार्वाचीनं कुतस्तिर्यङ्नादिशं तु कथञ्चन ||३३||
तूष्णीम्भूत उपासीत न चेष्टेन्मनसा अपि |
अभ्यावर्तेत ब्रह्मास्य अन्तरात्मनि वै श्रितम् ||३४||
मौनाद्धि स मुनिर्भवति नारण्यवसनान्मुनिः |
अक्षरं तत्तु यो वेद स मुनिः श्रेष्ठ उच्यते ||३५||
सर्वार्थानां व्याकरणाद्वैयाकरण उच्यते |
प्रत्यक्षदर्शी लोकानां सर्वदर्शी भवेन्नरः ||३६||
सत्ये वै ब्राह्मणस्तिष्ठन्ब्रह्म पश्यति क्षत्रिय |
वेदानां चानुपूर्व्येण एतद्विद्वन्ब्रवीमि ते ||३७||
४४
धृतराष्ट्र उवाच||
सनत्सुजात यदिमां परार्थां; ब्राह्मीं वाचं प्रवदसि विश्वरूपाम् |
परां हि कामेषु सुदुर्लभां कथां; तद्ब्रूहि मे वाक्यमेतत्कुमार ||१||
सनत्सुजात उवाच||
नैतद्ब्रह्म त्वरमाणेन लभ्यं; यन्मां पृच्छस्यभिहृष्यस्यतीव |
अव्यक्तविद्यामभिधास्ये पुराणीं; बुद्ध्या च तेषां ब्रह्मचर्येण सिद्धाम् ||२||
धृतराष्ट्र उवाच||
अव्यक्तविद्यामिति यत्सनातनीं; ब्रवीषि त्वं ब्रह्मचर्येण सिद्धाम् |
अनारभ्या वसतीहार्य काले; कथं ब्राह्मण्यममृतत्वं लभेत ||३||
सनत्सुजात उवाच||
येऽस्मिँल्लोके विजयन्तीह कामा; न्ब्राह्मीं स्थितिमनुतितिक्षमाणाः |
त आत्मानं निर्हरन्तीह देहा; न्मुञ्जादिषीकामिव सत्त्वसंस्थाः ||४||
शरीरमेतौ कुरुतः पिता माता च भारत |
आचार्यशास्ता या जातिः सा सत्या साजरामरा ||५||
आचार्ययोनिमिह ये प्रविश्य; भूत्वा गर्भं ब्रह्मचर्यं चरन्ति |
इहैव ते शास्त्रकारा भवन्ति; प्रहाय देहं परमं यान्ति योगम् ||६||
य आवृणोत्यवितथेन कर्णा; वृतं कुर्वन्नमृतं सम्प्रयच्छन् |
तं मन्येत पितरं मातरं च; तस्मै न द्रुह्येत्कृतमस्य जानन् ||७||
गुरुं शिष्यो नित्यमभिमन्यमानः; स्वाध्यायमिच्छेच्छुचिरप्रमत्तः |
मानं न कुर्यान्न दधीत रोष; मेष प्रथमो ब्रह्मचर्यस्य पादः ||८||
आचार्यस्य प्रियं कुर्यात्प्राणैरपि धनैरपि |
कर्मणा मनसा वाचा द्वितीयः पाद उच्यते ||९||
समा गुरौ यथा वृत्तिर्गुरुपत्न्यां तथा भवेत् |
यथोक्तकारी प्रियकृत्तृतीयः पाद उच्यते ||१०||
नाचार्यायेहोपकृत्वा प्रवादं; प्राज्ञः कुर्वीत नैतदहं करोमि |
इतीव मन्येत न भाषयेत; स वै चतुर्थो ब्रह्मचर्यस्य पादः ||११||
एवं वसन्तं यदुपप्लवेद्धन; माचार्याय तदनुप्रयच्छेत् |
सतां वृत्तिं बहुगुणामेवमेति; गुरोः पुत्रे भवति च वृत्तिरेषा ||१२||
एवं वसन्सर्वतो वर्धतीह; बहून्पुत्राँल्लभते च प्रतिष्ठाम् |
वर्षन्ति चास्मै प्रदिशो दिशश्च; वसन्त्यस्मिन्ब्रह्मचर्ये जनाश्च ||१३||
एतेन ब्रह्मचर्येण देवा देवत्वमाप्नुवन् |
ऋषयश्च महाभागा ब्रह्मलोकं मनीषिणः ||१४||
गन्धर्वाणामनेनैव रूपमप्सरसामभूत् |
एतेन ब्रह्मचर्येण सूर्यो अह्नाय जायते ||१५||
य आशयेत्पाटयेच्चापि राज; न्सर्वं शरीरं तपसा तप्यमानः |
एतेनासौ बाल्यमत्येति विद्वा; न्मृत्युं तथा रोधयत्यन्तकाले ||१६||
अन्तवन्तः क्षत्रिय ते जयन्ति; लोकाञ्जनाः कर्मणा निर्मितेन |
ब्रह्मैव विद्वांस्तेन अभ्येति सर्वं; नान्यः पन्था अयनाय विद्यते ||१७||
धृतराष्ट्र उवाच||
आभाति शुक्लमिव लोहितमिव; अथो कृष्णमथाञ्जनं काद्रवं वा |
तद्ब्राह्मणः पश्यति योऽत्र विद्वा; न्कथंरूपं तदमृतमक्षरं पदम् ||१८||
सनत्सुजात उवाच||
नाभाति शुक्लमिव लोहितमिव; अथो कृष्णमायसमर्कवर्णम् |
न पृथिव्यां तिष्ठति नान्तरिक्षे; नैतत्समुद्रे सलिलं बिभर्ति ||१९||
न तारकासु न च विद्युदाश्रितं; न चाभ्रेषु दृश्यते रूपमस्य |
न चापि वायौ न च देवतासु; न तच्चन्द्रे दृश्यते नोत सूर्ये ||२०||
नैवर्क्षु तन्न यजुःषु नाप्यथर्वसु; न चैव दृश्यत्यमलेषु सामसु |
रथन्तरे बार्हते चापि राज; न्महाव्रते नैव दृश्येद्ध्रुवं तत् ||२१||
अपारणीयं तमसः परस्ता; त्तदन्तकोऽप्येति विनाशकाले |
अणीयरूपं क्षुरधारया त; न्महच्च रूपं त्वपि पर्वतेभ्यः ||२२||
सा प्रतिष्ठा तदमृतं लोकास्तद्ब्रह्म तद्यशः |
भूतानि जज्ञिरे तस्मात्प्रलयं यान्ति तत्र च ||२३||
अनामयं तन्महदुद्यतं यशो; वाचो विकारान्कवयो वदन्ति |
तस्मिञ्जगत्सर्वमिदं प्रतिष्ठितं; ये तद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ||२४||
४५
सनत्सुजात उवाच||
यत्तच्छुक्रं महज्ज्योतिर्दीप्यमानं महद्यशः |
तद्वै देवा उपासन्ते यस्मादर्को विराजते ||१||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१||
शुक्राद्ब्रह्म प्रभवति ब्रह्म शुक्रेण वर्धते |
तच्छुक्रं ज्योतिषां मध्येऽतप्तं तपति तापनम् ||२||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||२||
आपोऽथ अद्भ्यः सलिलस्य मध्ये; उभौ देवौ शिश्रियातेऽन्तरिक्षे |
स सध्रीचीः स विषूचीर्वसाना; उभे बिभर्ति पृथिवीं दिवं च ||३||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||३||
उभौ च देवौ पृथिवीं दिवं च; दिशश्च शुक्रं भुवनं बिभर्ति |
तस्माद्दिशः सरितश्च स्रवन्ति; तस्मात्समुद्रा विहिता महान्तः ||४||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||४||
चक्रे रथस्य तिष्ठन्तं ध्रुवस्याव्ययकर्मणः |
केतुमन्तं वहन्त्यश्वास्तं दिव्यमजरं दिवि ||५||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||५||
न सादृश्ये तिष्ठति रूपमस्य; न चक्षुषा पश्यति कश्चिदेनम् |
मनीषयाथो मनसा हृदा च; य एवं विदुरमृतास्ते भवन्ति ||६||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||६||
द्वादशपूगां सरितं देवरक्षितम् |
मधु ईशन्तस्तदा सञ्चरन्ति घोरम् ||७||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||७||
तदर्धमासं पिबति सञ्चित्य भ्रमरो मधु |
ईशानः सर्वभूतेषु हविर्भूतमकल्पयत् ||८||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||८||
हिरण्यपर्णमश्वत्थमभिपत्य अपक्षकाः |
ते तत्र पक्षिणो भूत्वा प्रपतन्ति यथादिशम् ||९||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||९||
पूर्णात्पूर्णान्युद्धरन्ति पूर्णात्पूर्णानि चक्रिरे |
हरन्ति पूर्णात्पूर्णानि पूर्णमेवावशिष्यते ||१०||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१०||
तस्माद्वै वायुरायातस्तस्मिंश्च प्रयतः सदा |
तस्मादग्निश्च सोमश्च तस्मिंश्च प्राण आततः ||११||
सर्वमेव ततो विद्यात्तत्तद्वक्तुं न शक्नुमः |
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१२||
अपानं गिरति प्राणः प्राणं गिरति चन्द्रमाः |
आदित्यो गिरते चन्द्रमादित्यं गिरते परः ||१३||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१३||
एकं पादं नोत्क्षिपति सलिलाद्धंस उच्चरन् |
तं चेत्सततमृत्विजं न मृत्युर्नामृतं भवेत् ||१४||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१४||
एवं देवो महात्मा स पावकं पुरुषो गिरन् |
यो वै तं पुरुषं वेद तस्येहात्मा न रिष्यते ||१५||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१५||
यः सहस्रं सहस्राणां पक्षान्सन्तत्य सम्पतेत् |
मध्यमे मध्य आगच्छेदपि चेत्स्यान्मनोजवः ||१६||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१६||
न दर्शने तिष्ठति रूपमस्य; पश्यन्ति चैनं सुविशुद्धसत्त्वाः |
हितो मनीषी मनसाभिपश्ये; द्ये तं श्रयेयुरमृतास्ते भवन्ति ||१७||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१७||
गूहन्ति सर्पा इव गह्वराणि; स्वशिक्षया स्वेन वृत्तेन मर्त्याः |
तेषु प्रमुह्यन्ति जना विमूढा; यथाध्वानं मोहयन्ते भयाय ||१८||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१८||
सदा सदासत्कृतः स्यान्न मृत्युरमृतं कुतः |
सत्यानृते सत्यसमानबन्धने; सतश्च योनिरसतश्चैक एव ||१९||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||१९||
न साधुना नोत असाधुना वा; समानमेतद्दृश्यते मानुषेषु |
समानमेतदमृतस्य विद्या; देवंयुक्तो मधु तद्वै परीप्सेत् ||२०||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||२०||
नास्यातिवादा हृदयं तापयन्ति; नानधीतं नाहुतमग्निहोत्रम् |
मनो ब्राह्मीं लघुतामादधीत; प्रज्ञानमस्य नाम धीरा लभन्ते ||२१||
योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ||२१||
एवं यः सर्वभूतेषु आत्मानमनुपश्यति |
अन्यत्रान्यत्र युक्तेषु किं स शोचेत्ततः परम् ||२२||
यथोदपाने महति सर्वतः सम्प्लुतोदके |
एवं सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ||२३||
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो महात्मा; न दृश्यतेऽसौ हृदये निविष्टः |
अजश्चरो दिवारात्रमतन्द्रितश्च; स तं मत्वा कविरास्ते प्रसन्नः ||२४||
अहमेवास्मि वो माता पिता पुत्रोऽस्म्यहं पुनः |
आत्माहमपि सर्वस्य यच्च नास्ति यदस्ति च ||२५||
पितामहोऽस्मि स्थविरः पिता पुत्रश्च भारत |
ममैव यूयमात्मस्था न मे यूयं न वोऽप्यहम् ||२६||
आत्मैव स्थानं मम जन्म चात्मा; वेदप्रोक्तोऽहमजरप्रतिष्ठः |
अणोरणीयान्सुमनाः सर्वभूतेषु जागृमि |
पितरं सर्वभूतानां पुष्करे निहितं विदुः ||२८||
यानसंधिपर्व
४६
वैशम्पायन उवाच||
एवं सनत्सुजातेन विदुरेण च धीमता |
सार्धं कथयतो राज्ञः सा व्यतीयाय शर्वरी ||१||
तस्यां रजन्यां व्युष्टायां राजानः सर्व एव ते |
सभामाविविशुर्हृष्टाः सूतस्योपदिदृक्षया ||२||
शुश्रूषमाणाः पार्थानां वचो धर्मार्थसंहितम् |
धृतराष्ट्रमुखाः सर्वे ययू राजसभां शुभाम् ||३||
सुधावदातां विस्तीर्णां कनकाजिरभूषिताम् |
चन्द्रप्रभां सुरुचिरां सिक्तां परमवारिणा ||४||
रुचिरैरासनैः स्तीर्णां काञ्चनैर्दारवैरपि |
अश्मसारमयैर्दान्तैः स्वास्तीर्णैः सोत्तरच्छदैः ||५||
भीष्मो द्रोणः कृपः शल्यः कृतवर्मा जयद्रथः |
अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तश्च बाह्लिकः ||६||
विदुरश्च महाप्राज्ञो युयुत्सुश्च महारथः |
सर्वे च सहिताः शूराः पार्थिवा भरतर्षभ ||७||
धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य विविशुस्तां सभां शुभाम् ||७||
दुःशासनश्चित्रसेनः शकुनिश्चापि सौबलः |
दुर्मुखो दुःसहः कर्ण उलूकोऽथ विविंशतिः ||८||
कुरुराजं पुरस्कृत्य दुर्योधनममर्षणम् |
विविशुस्तां सभां राजन्सुराः शक्रसदो यथा ||९||
आविशद्भिस्तदा राजञ्शूरैः परिघबाहुभिः |
शुशुभे सा सभा राजन्सिंहैरिव गिरेर्गुहा ||१०||
ते प्रविश्य महेष्वासाः सभां समितिशोभनाः |
आसनानि महार्हाणि भेजिरे सूर्यवर्चसः ||११||
आसनस्थेषु सर्वेषु तेषु राजसु भारत |
द्वाःस्थो निवेदयामास सूतपुत्रमुपस्थितम् ||१२||
अयं स रथ आयाति योऽयासीत्पाण्डवान्प्रति |
दूतो नस्तूर्णमायातः सैन्धवैः साधुवाहिभिः ||१३||
उपयाय तु स क्षिप्रं रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली |
प्रविवेश सभां पूर्णां महीपालैर्महात्मभिः ||१४||
सञ्जय उवाच||
प्राप्तोऽस्मि पाण्डवान्गत्वा तद्विजानीत कौरवाः |
यथावयः कुरून्सर्वान्प्रतिनन्दन्ति पाण्डवाः ||१५||
अभिवादयन्ति वृद्धांश्च वयस्यांश्च वयस्यवत् |
यूनश्चाभ्यवदन्पार्थाः प्रतिपूज्य यथावयः ||१६||
यथाहं धृतराष्ट्रेण शिष्टः पूर्वमितो गतः |
अब्रुवं पाण्डवान्गत्वा तन्निबोधत पार्थिवाः ||१७||
४७
धृतराष्ट्र उवाच||
पृच्छामि त्वां सञ्जय राजमध्ये; किमब्रवीद्वाक्यमदीनसत्त्वः |
धनञ्जयस्तात युधां प्रणेता; दुरात्मनां जीवितच्छिन्महात्मा ||१||
सञ्जय उवाच||
दुर्योधनो वाचमिमां शृणोतु; यदब्रवीदर्जुनो योत्स्यमानः |
युधिष्ठिरस्यानुमते महात्मा; धनञ्जयः शृण्वतः केशवस्य ||२||
अन्वत्रस्तो बाहुवीर्यं विदान; उपह्वरे वासुदेवस्य धीरः |
अवोचन्मां योत्स्यमानः किरीटी; मध्ये ब्रूया धार्तराष्ट्रं कुरूणाम् ||३||
ये वै राजानः पाण्डवायोधनाय; समानीताः शृण्वतां चापि तेषाम् |
यथा समग्रं वचनं मयोक्तं; सहामात्यं श्रावयेथा नृपं तम् ||४||
यथा नूनं देवराजस्य देवाः; शुश्रूषन्ते वज्रहस्तस्य सर्वे |
तथाशृण्वन्पाण्डवाः सृञ्जयाश्च; किरीटिना वाचमुक्तां समर्थाम् ||५||
इत्यब्रवीदर्जुनो योत्स्यमानो; गाण्डीवधन्वा लोहितपद्मनेत्रः |
न चेद्राज्यं मुञ्चति धार्तराष्ट्रो; युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः ||६||
अस्ति नूनं कर्म कृतं पुरस्ता; दनिर्विष्टं पापकं धार्तराष्ट्रैः ||६||
येषां युद्धं भीमसेनार्जुनाभ्यां; तथाश्विभ्यां वासुदेवेन चैव |
शैनेयेन ध्रुवमात्तायुधेन; धृष्टद्युम्नेनाथ शिखण्डिना च ||७||
युधिष्ठिरेणेन्द्रकल्पेन चैव; योऽपध्यानान्निर्दहेद्गां दिवं च ||७||
तैश्चेद्युद्धं मन्यते धार्तराष्ट्रो; निर्वृत्तोऽर्थः सकलः पाण्डवानाम् |
मा तत्कार्षीः पाण्डवार्थाय हेतो; रुपैहि युद्धं यदि मन्यसे त्वम् ||८||
यां तां वने दुःखशय्यामुवास; प्रव्राजितः पाण्डवो धर्मचारी |
आशिष्यते दुःखतरामनर्था; मन्त्यां शय्यां धार्तराष्ट्रः परासुः ||९||
ह्रिया ज्ञानेन तपसा दमेन; क्रोधेनाथो धर्मगुप्त्या धनेन |
अन्यायवृत्तः कुरुपाण्डवेया; नध्यातिष्ठद्धार्तराष्ट्रो दुरात्मा ||१०||
मायोपधः प्रणिधानार्जवाभ्यां; तपोदमाभ्यां धर्मगुप्त्या बलेन |
सत्यं ब्रुवन्प्रीतियुक्त्यानृतेन; तितिक्षमाणः क्लिश्यमानोऽतिवेलम् ||११||
यदा ज्येष्ठः पाण्डवः संशितात्मा; क्रोधं यत्तं वर्षपूगान्सुघोरम् |
अवस्रष्टा कुरुषूद्वृत्तचेता; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||१२||
कृष्णवर्त्मेव ज्वलितः समिद्धो; यथा दहेत्कक्षमग्निर्निदाघे |
एवं दग्धा धार्तराष्ट्रस्य सेनां; युधिष्ठिरः क्रोधदीप्तोऽनुवीक्ष्य ||१३||
यदा द्रष्टा भीमसेनं रणस्थं; गदाहस्तं क्रोधविषं वमन्तम् |
दुर्मर्षणं पाण्डवं भीमवेगं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||१४||
महासिंहो गाव इव प्रविश्य; गदापाणिर्धार्तराष्ट्रानुपेत्य |
यदा भीमो भीमरूपो निहन्ता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||१५||
महाभये वीतभयः कृतास्त्रः; समागमे शत्रुबलावमर्दी |
सकृद्रथेन प्रतियाद्रथौघा; न्पदातिसङ्घान्गदयाभिनिघ्नन् ||१६||
सैन्याननेकांस्तरसा विमृद्न; न्यदा क्षेप्ता धार्तराष्ट्रस्य सैन्यम् |
छिन्दन्वनं परशुनेव शूर; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||१७||
तृणप्रायं ज्वलनेनेव दग्धं; ग्रामं यथा धार्तराष्ट्रः समीक्ष्य |
पक्वं सस्यं वैद्युतेनेव दग्धं; परासिक्तं विपुलं स्वं बलौघम् ||१८||
हतप्रवीरं विमुखं भयार्तं; पराङ्मुखं प्रायशोऽधृष्टयोधम् |
शस्त्रार्चिषा भीमसेनेन दग्धं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||१९||
उपासङ्गादुद्धरन्दक्षिणेन; परःशतान्नकुलश्चित्रयोधी |
यदा रथाग्र्यो रथिनः प्रचेता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२०||
सुखोचितो दुःखशय्यां वनेषु; दीर्घं कालं नकुलो यामशेत |
आशीविषः क्रुद्ध इव श्वसन्भृशं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२१||
त्यक्तात्मानः पार्थिवायोधनाय; समादिष्टा धर्मराजेन वीराः |
रथैः शुभ्रैः सैन्यमभिद्रवन्तो; दृष्ट्वा पश्चात्तप्स्यते धार्तराष्ट्रः ||२२||
शिशून्कृतास्त्रानशिशुप्रकाशा; न्यदा द्रष्टा कौरवः पञ्च शूरान् |
त्यक्त्वा प्राणान्केकयानाद्रवन्त; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२३||
यदा गतोद्वाहमकूजनाक्षं; सुवर्णतारं रथमाततायी |
दान्तैर्युक्तं सहदेवोऽधिरूढः; शिरांसि राज्ञां क्षेप्स्यते मार्गणौघैः ||२४||
महाभये सम्प्रवृत्ते रथस्थं; विवर्तमानं समरे कृतास्त्रम् |
सर्वां दिशं सम्पतन्तं समीक्ष्य; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२५||
ह्रीनिषेधो निपुणः सत्यवादी; महाबलः सर्वधर्मोपपन्नः |
गान्धारिमार्च्छंस्तुमुले क्षिप्रकारी; क्षेप्ता जनान्सहदेवस्तरस्वी ||२६||
यदा द्रष्टा द्रौपदेयान्महेषू; ञ्शूरान्कृतास्त्रान्रथयुद्धकोविदान् |
आशीविषान्घोरविषानिवायत; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२७||
यदाभिमन्युः परवीरघाती; शरैः परान्मेघ इवाभिवर्षन् |
विगाहिता कृष्णसमः कृतास्त्र; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२८||
यदा द्रष्टा बालमबालवीर्यं; द्विषच्चमूं मृत्युमिवापतन्तम् |
सौभद्रमिन्द्रप्रतिमं कृतास्त्रं; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||२९||
प्रभद्रकाः शीघ्रतरा युवानो; विशारदाः सिंहसमानवीर्याः |
यदा क्षेप्तारो धार्तराष्ट्रान्ससैन्यां; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३०||
वृद्धौ विराटद्रुपदौ महारथौ; पृथक्चमूभ्यामभिवर्तमानौ |
यदा द्रष्टारौ धार्तराष्ट्रान्ससैन्यां; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३१||
यदा कृतास्त्रो द्रुपदः प्रचिन्व; ञ्शिरांसि यूनां समरे रथस्थः |
क्रुद्धः शरैश्छेत्स्यति चापमुक्तै; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३२||
यदा विराटः परवीरघाती; मर्मान्तरे शत्रुचमूं प्रवेष्टा |
मत्स्यैः सार्धमनृशंसरूपै; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३३||
ज्येष्ठं मात्स्यानामनृशंसरूपं; विराटपुत्रं रथिनं पुरस्तात् |
यदा द्रष्टा दंशितं पाण्डवार्थे; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३४||
रणे हते कौरवाणां प्रवीरे; शिखण्डिना सत्तमे शन्तनूजे |
न जातु नः शत्रवो धारयेयु; रसंशयं सत्यमेतद्ब्रवीमि ||३५||
यदा शिखण्डी रथिनः प्रचिन्व; न्भीष्मं रथेनाभियाता वरूथी |
दिव्यैर्हयैरवमृद्नन्रथौघां; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३६||
यदा द्रष्टा सृञ्जयानामनीके; धृष्टद्युम्नं प्रमुखे रोचमानम् |
अस्त्रं यस्मै गुह्यमुवाच धीमा; न्द्रोणस्तदा तप्स्यति धार्तराष्ट्रः ||३७||
यदा स सेनापतिरप्रमेयः; पराभवन्निषुभिर्धार्तराष्ट्रान् |
द्रोणं रणे शत्रुसहोऽभियाता; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||३८||
ह्रीमान्मनीषी बलवान्मनस्वी; स लक्ष्मीवान्सोमकानां प्रबर्हः |
न जातु तं शत्रवोऽन्ये सहेर; न्येषां स स्यादग्रणीर्वृष्णिसिंहः ||३९||
ब्रूयाच्च मा प्रवृणीष्वेति लोके; युद्धेऽद्वितीयं सचिवं रथस्थम् |
शिनेर्नप्तारं प्रवृणीम सात्यकिं; महाबलं वीतभयं कृतास्त्रम् ||४०||
यदा शिनीनामधिपो मयोक्तः; शरैः परान्मेघ इव प्रवर्षन् |
प्रच्छादयिष्यञ्शरजालेन योधां; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||४१||
यदा धृतिं कुरुते योत्स्यमानः; स दीर्घबाहुर्दृढधन्वा महात्मा |
सिंहस्येव गन्धमाघ्राय गावः; संवेष्टन्ते शत्रवोऽस्माद्यथाग्नेः ||४२||
स दीर्घबाहुर्दृढधन्वा महात्मा; भिन्द्याद्गिरीन्संहरेत्सर्वलोकान् |
अस्त्रे कृती निपुणः क्षिप्रहस्तो; दिवि स्थितः सूर्य इवाभिभाति ||४३||
चित्रः सूक्ष्मः सुकृतो यादवस्य; अस्त्रे योगो वृष्णिसिंहस्य भूयान् |
यथाविधं योगमाहुः प्रशस्तं; सर्वैर्गुणैः सात्यकिस्तैरुपेतः ||४४||
हिरण्मयं श्वेतहयैश्चतुर्भि; र्यदा युक्तं स्यन्दनं माधवस्य |
द्रष्टा युद्धे सात्यकेर्वै सुयोधन; स्तदा तप्स्यत्यकृतात्मा स मन्दः ||४५||
यदा रथं हेममणिप्रकाशं; श्वेताश्वयुक्तं वानरकेतुमुग्रम् |
द्रष्टा रणे संयतं केशवेन; तदा तप्स्यत्यकृतात्मा स मन्दः ||४६||
यदा मौर्व्यास्तलनिष्पेषमुग्रं; महाशब्दं वज्रनिष्पेषतुल्यम् |
विधूयमानस्य महारणे मया; गाण्डीवस्य श्रोष्यति मन्दबुद्धिः ||४७||
तदा मूढो धृतराष्ट्रस्य पुत्र; स्तप्ता युद्धे दुर्मतिर्दुःसहायः |
दृष्ट्वा सैन्यं बाणवर्षान्धकारं; प्रभज्यन्तं गोकुलवद्रणाग्रे ||४८||
बलाहकादुच्चरन्तीव विद्यु; त्सहस्रघ्नी द्विषतां सङ्गमेषु |
अस्थिच्छिदो मर्मभिदो वमेच्छरां; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||४९||
यदा द्रष्टा ज्यामुखाद्बाणसङ्घा; न्गाण्डीवमुक्तान्पततः शिताग्रान् |
नागान्हयान्वर्मिणश्चाददानां; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||५०||
यदा मन्दः परबाणान्विमुक्ता; न्ममेषुभिर्ह्रियमाणान्प्रतीपम् |
तिर्यग्विद्वांश्छिद्यमानान्क्षुरप्रै; स्तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||५१||
यदा विपाठा मद्भुजविप्रमुक्ता; द्विजाः फलानीव महीरुहाग्रात् |
प्रच्छेत्तार उत्तमाङ्गानि यूनां; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||५२||
यदा द्रष्टा पततः स्यन्दनेभ्यो; महागजेभ्योऽश्वगतांश्च योधान् |
शरैर्हतान्पातितांश्चैव रङ्गे; तदा युद्धं धार्तराष्ट्रोऽन्वतप्स्यत् ||५३||
पदातिसङ्घान्रथसङ्घान्समन्ता; द्व्यात्ताननः काल इवाततेषुः |
प्रणोत्स्यामि ज्वलितैर्बाणवर्षैः; शत्रूंस्तदा तप्स्यति मन्दबुद्धिः ||५४||
सर्वा दिशः सम्पतता रथेन; रजोध्वस्तं गाण्डिवेनापकृत्तम् |
यदा द्रष्टा स्वबलं सम्प्रमूढं; तदा पश्चात्तप्स्यति मन्दबुद्धिः ||५५||
कांदिग्भूतं छिन्नगात्रं विसञ्ज्ञं; दुर्योधनो द्रक्ष्यति सर्वसैन्यम् |
हताश्ववीराग्र्यनरेन्द्रनागं; पिपासितं श्रान्तपत्रं भयार्तम् ||५६||
आर्तस्वरं हन्यमानं हतं च; विकीर्णकेशास्थिकपालसङ्घम् |
प्रजापतेः कर्म यथार्धनिष्ठितं; तदा दृष्ट्वा तप्स्यते मन्दबुद्धिः ||५७||
यदा रथे गाण्डिवं वासुदेवं; दिव्यं शङ्खं पाञ्चजन्यं हयांश्च |
तूणावक्षय्यौ देवदत्तं च मां च; द्रष्टा युद्धे धार्तराष्ट्रः समेतान् ||५८||
उद्वर्तयन्दस्युसङ्घान्समेता; न्प्रवर्तयन्युगमन्यद्युगान्ते |
यदा धक्ष्याम्यग्निवत्कौरवेयां; स्तदा तप्ता धृतराष्ट्रः सपुत्रः ||५९||
सहभ्राता सहपुत्रः ससैन्यो; भ्रष्टैश्वर्यः क्रोधवशोऽल्पचेताः |
दर्पस्यान्ते विहिते वेपमानः; पश्चान्मन्दस्तप्स्यति धार्तराष्ट्रः ||६०||
पूर्वाह्णे मां कृतजप्यं कदा चि; द्विप्रः प्रोवाचोदकान्ते मनोज्ञम् |
कर्तव्यं ते दुष्करं कर्म पार्थ; योद्धव्यं ते शत्रुभिः सव्यसाचिन् ||६१||
इन्द्रो वा ते हरिवान्वज्रहस्तः; पुरस्ताद्यातु समरेऽरीन्विनिघ्नन् |
सुग्रीवयुक्तेन रथेन वा ते; पश्चात्कृष्णो रक्षतु वासुदेवः ||६२||
वव्रे चाहं वज्रहस्तान्महेन्द्रा; दस्मिन्युद्धे वासुदेवं सहायम् |
स मे लब्धो दस्युवधाय कृष्णो; मन्ये चैतद्विहितं दैवतैर्मे ||६३||
अयुध्यमानो मनसापि यस्य; जयं कृष्णः पुरुषस्याभिनन्देत् |
ध्रुवं सर्वान्सोऽभ्यतीयादमित्रा; न्सेन्द्रान्देवान्मानुषे नास्ति चिन्ता ||६४||
स बाहुभ्यां सागरमुत्तितीर्षे; न्महोदधिं सलिलस्याप्रमेयम् |
तेजस्विनं कृष्णमत्यन्तशूरं; युद्धेन यो वासुदेवं जिगीषेत् ||६५||
गिरिं य इच्छेत तलेन भेत्तुं; शिलोच्चयं श्वेतमतिप्रमाणम् |
तस्यैव पाणिः सनखो विशीर्ये; न्न चापि किञ्चित्स गिरेस्तु कुर्यात् ||६६||
अग्निं समिद्धं शमयेद्भुजाभ्यां; चन्द्रं च सूर्यं च निवारयेत |
हरेद्देवानाममृतं प्रसह्य; युद्धेन यो वासुदेवं जिगीषेत् ||६७||
यो रुक्मिणीमेकरथेन भोज्या; मुत्साद्य राज्ञां विषयं प्रसह्य |
उवाह भार्यां यशसा ज्वलन्तीं; यस्यां जज्ञे रौक्मिणेयो महात्मा ||६८||
अयं गान्धारांस्तरसा सम्प्रमथ्य; जित्वा पुत्रान्नग्नजितः समग्रान् |
बद्धं मुमोच विनदन्तं प्रसह्य; सुदर्शनीयं देवतानां ललामम् ||६९||
अयं कवाटे निजघान पाण्ड्यं; तथा कलिङ्गान्दन्तकूरे ममर्द |
अनेन दग्धा वर्षपूगान्विनाथा; वाराणसी नगरी सम्बभूव ||७०||
यं स्म युद्धे मन्यतेऽन्यैरजेय; मेकलव्यं नाम निषादराजम् |
वेगेनेव शैलमभिहत्य जम्भः; शेते स कृष्णेन हतः परासुः ||७१||
तथोग्रसेनस्य सुतं प्रदुष्टं; वृष्ण्यन्धकानां मध्यगां तपन्तम् |
अपातयद्बलदेवद्वितीयो; हत्वा ददौ चोग्रसेनाय राज्यम् ||७२||
अयं सौभं योधयामास खस्थं; विभीषणं मायया शाल्वराजम् |
सौभद्वारि प्रत्यगृह्णाच्छतघ्नीं; दोर्भ्यां क एनं विषहेत मर्त्यः ||७३||
प्राग्ज्योतिषं नाम बभूव दुर्गं; पुरं घोरमसुराणामसह्यम् |
महाबलो नरकस्तत्र भौमो; जहारादित्या मणिकुण्डले शुभे ||७४||
न तं देवाः सह शक्रेण सेहिरे; समागता आहरणाय भीताः |
दृष्ट्वा च ते विक्रमं केशवस्य; बलं तथैवास्त्रमवारणीयम् ||७५||
जानन्तोऽस्य प्रकृतिं केशवस्य; न्ययोजयन्दस्युवधाय कृष्णम् |
स तत्कर्म प्रतिशुश्राव दुष्कर; मैश्वर्यवान्सिद्धिषु वासुदेवः ||७६||
निर्मोचने षट्सहस्राणि हत्वा; सञ्छिद्य पाशान्सहसा क्षुरान्तान् |
मुरं हत्वा विनिहत्यौघराक्षसं; निर्मोचनं चापि जगाम वीरः ||७७||
तत्रैव तेनास्य बभूव युद्धं; महाबलेनातिबलस्य विष्णोः |
शेते स कृष्णेन हतः परासु; र्वातेनेव मथितः कर्णिकारः ||७८||
आहृत्य कृष्णो मणिकुण्डले ते; हत्वा च भौमं नरकं मुरं च |
श्रिया वृतो यशसा चैव धीमा; न्प्रत्याजगामाप्रतिमप्रभावः ||७९||
तस्मै वरानददंस्तत्र देवा; दृष्ट्वा भीमं कर्म रणे कृतं तत् |
श्रमश्च ते युध्यमानस्य न स्या; दाकाशे वा अप्सु चैव क्रमः स्यात् ||८०||
शस्त्राणि गात्रे च न ते क्रमेर; न्नित्येव कृष्णश्च ततः कृतार्थः |
एवंरूपे वासुदेवेऽप्रमेये; महाबले गुणसम्पत्सदैव ||८१||
तमसह्यं विष्णुमनन्तवीर्य; माशंसते धार्तराष्ट्रो बलेन |
यदा ह्येनं तर्कयते दुरात्मा; तच्चाप्ययं सहतेऽस्मान्समीक्ष्य ||८२||
पर्यागतं मम कृष्णस्य चैव; यो मन्यते कलहं सम्प्रयुज्य |
शक्यं हर्तुं पाण्डवानां ममत्वं; तद्वेदिता संयुगं तत्र गत्वा ||८३||
नमस्कृत्वा शान्तनवाय राज्ञे; द्रोणायाथो सहपुत्राय चैव |
शारद्वतायाप्रतिद्वन्द्विने च; योत्स्याम्यहं राज्यमभीप्समानः ||८४||
धर्मेणास्त्रं नियतं तस्य मन्ये; यो योत्स्यते पाण्डवैर्धर्मचारी |
मिथ्याग्लहे निर्जिता वै नृशंसैः; संवत्सरान्द्वादश पाण्डुपुत्राः ||८५||
अवाप्य कृच्छ्रं विहितं ह्यरण्ये; दीर्घं कालं चैकमज्ञातचर्याम् |
ते ह्यकस्माज्जीवितं पाण्डवानां; न मृष्यन्ते धार्तराष्ट्राः पदस्थाः ||८६||
ते चेदस्मान्युध्यमानाञ्जयेयु; र्देवैरपीन्द्रप्रमुखैः सहायैः |
धर्मादधर्मश्चरितो गरीया; निति ध्रुवं नास्ति कृतं न साधु ||८७||
न चेदिमं पुरुषं कर्मबद्धं; न चेदस्मान्मन्यतेऽसौ विशिष्टान् |
आशंसेऽहं वासुदेवद्वितीयो; दुर्योधनं सानुबन्धं निहन्तुम् ||८८||
न चेदिदं कर्म नरेषु बद्धं; न विद्यते पुरुषस्य स्वकर्म |
इदं च तच्चापि समीक्ष्य नूनं; पराजयो धार्तराष्ट्रस्य साधुः ||८९||
प्रत्यक्षं वः कुरवो यद्ब्रवीमि; युध्यमाना धार्तराष्ट्रा न सन्ति |
अन्यत्र युद्धात्कुरवः परीप्स; न्न युध्यतां शेष इहास्ति कश्चित् ||९०||
हत्वा त्वहं धार्तराष्ट्रान्सकर्णा; न्राज्यं कुरूणामवजेता समग्रम् |
यद्वः कार्यं तत्कुरुध्वं यथास्व; मिष्टान्दारानात्मजांश्चोपभुङ्क्त ||९१||
अप्येवं नो ब्राह्मणाः सन्ति वृद्धा; बहुश्रुताः शीलवन्तः कुलीनाः |
सांवत्सरा ज्योतिषि चापि युक्ता; नक्षत्रयोगेषु च निश्चयज्ञाः ||९२||
उच्चावचं दैवयुक्तं रहस्यं; दिव्याः प्रश्ना मृगचक्रा मुहूर्ताः |
क्षयं महान्तं कुरुसृञ्जयानां; निवेदयन्ते पाण्डवानां जयं च ||९३||
तथा हि नो मन्यतेऽजातशत्रुः; संसिद्धार्थो द्विषतां निग्रहाय |
जनार्दनश्चाप्यपरोक्षविद्यो; न संशयं पश्यति वृष्णिसिंहः ||९४||
अहं च जानामि भविष्यरूपं; पश्यामि बुद्ध्या स्वयमप्रमत्तः |
दृष्टिश्च मे न व्यथते पुराणी; युध्यमाना धार्तराष्ट्रा न सन्ति ||९५||
अनालब्धं जृम्भति गाण्डिवं धनु; रनालब्धा कम्पति मे धनुर्ज्या |
बाणाश्च मे तूणमुखाद्विसृज्य; मुहुर्मुहुर्गन्तुमुशन्ति चैव ||९६||
सैक्यः कोशान्निःसरति प्रसन्नो; हित्वेव जीर्णामुरगस्त्वचं स्वाम् |
ध्वजे वाचो रौद्ररूपा वदन्ति; कदा रथो योक्ष्यते ते किरीटिन् ||९७||
गोमायुसङ्घाश्च वदन्ति रात्रौ; रक्षांस्यथो निष्पतन्त्यन्तरिक्षात् |
मृगाः शृगालाः शितिकण्ठाश्च काका; गृध्रा बडाश्चैव तरक्षवश्च ||९८||
सुपर्णपाताश्च पतन्ति पश्चा; द्दृष्ट्वा रथं श्वेतहयप्रयुक्तम् |
अहं ह्येकः पार्थिवान्सर्वयोधा; ञ्शरान्वर्षन्मृत्युलोकं नयेयम् ||९९||
समाददानः पृथगस्त्रमार्गा; न्यथाग्निरिद्धो गहनं निदाघे |
स्थूणाकर्णं पाशुपतं च घोरं; तथा ब्रह्मास्त्रं यच्च शक्रो विवेद ||१००||
वधे धृतो वेगवतः प्रमुञ्च; न्नाहं प्रजाः किञ्चिदिवावशिष्ये |
शान्तिं लप्स्ये परमो ह्येष भावः; स्थिरो मम ब्रूहि गावल्गणे तान् ||१०१||
नित्यं पुनः सचिवैर्यैरवोच; द्देवानपीन्द्रप्रमुखान्सहायान् |
तैर्मन्यते कलहं सम्प्रयुज्य; स धार्तराष्ट्रः पश्यत मोहमस्य ||१०२||
वृद्धो भीष्मः शान्तनवः कृपश्च; द्रोणः सपुत्रो विदुरश्च धीमान् |
एते सर्वे यद्वदन्ते तदस्तु; आयुष्मन्तः कुरवः सन्तु सर्वे ||१०३||
४८
वैशम्पायन उवाच||
समवेतेषु सर्वेषु तेषु राजसु भारत |
दुर्योधनमिदं वाक्यं भीष्मः शान्तनवोऽब्रवीत् ||१||
बृहस्पतिश्चोशना च ब्रह्माणं पर्युपस्थितौ |
मरुतश्च सहेन्द्रेण वसवश्च सहाश्विनौ ||२||
आदित्याश्चैव साध्याश्च ये च सप्तर्षयो दिवि |
विश्वावसुश्च गन्धर्वः शुभाश्चाप्सरसां गणाः ||३||
नमस्कृत्वोपजग्मुस्ते लोकवृद्धं पितामहम् |
परिवार्य च विश्वेशं पर्यासत दिवौकसः ||४||
तेषां मनश्च तेजश्चाप्याददानौ दिवौकसाम् |
पूर्वदेवौ व्यतिक्रान्तौ नरनारायणावृषी ||५||
बृहस्पतिश्च पप्रच्छ ब्राह्मणं काविमाविति |
भवन्तं नोपतिष्ठेते तौ नः शंस पितामह ||६||
ब्रह्मोवाच||
यावेतौ पृथिवीं द्यां च भासयन्तौ तपस्विनौ |
ज्वलन्तौ रोचमानौ च व्याप्यातीतौ महाबलौ ||७||
नरनारायणावेतौ लोकाल्लोकं समास्थितौ |
ऊर्जितौ स्वेन तपसा महासत्त्वपराक्रमौ ||८||
एतौ हि कर्मणा लोकान्नन्दयामासतुर्ध्रुवौ |
असुराणामभावाय देवगन्धर्वपूजितौ ||९||
वैशम्पायन उवाच||
जगाम शक्रस्तच्छ्रुत्वा यत्र तौ तेपतुस्तपः |
सार्धं देवगणैः सर्वैर्बृहस्पतिपुरोगमैः ||१०||
तदा देवासुरे घोरे भये जाते दिवौकसाम् |
अयाचत महात्मानौ नरनारायणौ वरम् ||११||
तावब्रूतां वृणीष्वेति तदा भरतसत्तम |
अथैतावब्रवीच्छक्रः साह्यं नः क्रियतामिति ||१२||
ततस्तौ शक्रमब्रूतां करिष्यावो यदिच्छसि |
ताभ्यां च सहितः शक्रो विजिग्ये दैत्यदानवान् ||१३||
नर इन्द्रस्य सङ्ग्रामे हत्वा शत्रून्परन्तपः |
पौलोमान्कालखञ्जांश्च सहस्राणि शतानि च ||१४||
एष भ्रान्ते रथे तिष्ठन्भल्लेनापहरच्छिरः |
जम्भस्य ग्रसमानस्य यज्ञमर्जुन आहवे ||१५||
एष पारे समुद्रस्य हिरण्यपुरमारुजत् |
हत्वा षष्टिसहस्राणि निवातकवचान्रणे ||१६||
एष देवान्सहेन्द्रेण जित्वा परपुरञ्जयः |
अतर्पयन्महाबाहुरर्जुनो जातवेदसम् ||१७||
नारायणस्तथैवात्र भूयसोऽन्याञ्जघान ह ||१७||
एवमेतौ महावीर्यौ तौ पश्यत समागतौ |
वासुदेवार्जुनौ वीरौ समवेतौ महारथौ ||१८||
नरनारायणौ देवौ पूर्वदेवाविति श्रुतिः |
अजेयौ मानुषे लोके सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ||१९||
एष नारायणः कृष्णः फल्गुनस्तु नरः स्मृतः |
नारायणो नरश्चैव सत्त्वमेकं द्विधाकृतम् ||२०||
एतौ हि कर्मणा लोकानश्नुवातेऽक्षयान्ध्रुवान् |
तत्र तत्रैव जायेते युद्धकाले पुनः पुनः ||२१||
तस्मात्कर्मैव कर्तव्यमिति होवाच नारदः |
एतद्धि सर्वमाचष्ट वृष्णिचक्रस्य वेदवित् ||२२||
शङ्खचक्रगदाहस्तं यदा द्रक्ष्यसि केशवम् |
पर्याददानं चास्त्राणि भीमधन्वानमर्जुनम् ||२३||
सनातनौ महात्मानौ कृष्णावेकरथे स्थितौ |
दुर्योधन तदा तात स्मर्तासि वचनं मम ||२४||
नो चेदयमभावः स्यात्कुरूणां प्रत्युपस्थितः |
अर्थाच्च तात धर्माच्च तव बुद्धिरुपप्लुता ||२५||
न चेद्ग्रहीष्यसे वाक्यं श्रोतासि सुबहून्हतान् |
तवैव हि मतं सर्वे कुरवः पर्युपासते ||२६||
त्रयाणामेव च मतं तत्त्वमेकोऽनुमन्यसे |
रामेण चैव शप्तस्य कर्णस्य भरतर्षभ ||२७||
दुर्जातेः सूतपुत्रस्य शकुनेः सौबलस्य च |
तथा क्षुद्रस्य पापस्य भ्रातुर्दुःशासनस्य च ||२८||
कर्ण उवाच||
नैवमायुष्मता वाच्यं यन्मामात्थ पितामह |
क्षत्रधर्मे स्थितो ह्यस्मि स्वधर्मादनपेयिवान् ||२९||
किं चान्यन्मयि दुर्वृत्तं येन मां परिगर्हसे |
न हि मे वृजिनं किञ्चिद्धार्तराष्ट्रा विदुः क्वचित् ||३०||
राज्ञो हि धृतराष्ट्रस्य सर्वं कार्यं प्रियं मया |
तथा दुर्योधनस्यापि स हि राज्ये समाहितः ||३१||
वैशम्पायन उवाच||
कर्णस्य तु वचः श्रुत्वा भीष्मः शान्तनवः पुनः |
धृतराष्ट्रं महाराजमाभाष्येदं वचोऽब्रवीत् ||३२||
यदयं कत्थते नित्यं हन्ताहं पाण्डवानिति |
नायं कलापि सम्पूर्णा पाण्डवानां महात्मनाम् ||३३||
अनयो योऽयमागन्ता पुत्राणां ते दुरात्मनाम् |
तदस्य कर्म जानीहि सूतपुत्रस्य दुर्मतेः ||३४||
एनमाश्रित्य पुत्रस्ते मन्दबुद्धिः सुयोधनः |
अवमन्यत तान्वीरान्देवपुत्रानरिंदमान् ||३५||
किं चाप्यनेन तत्कर्म कृतं पूर्वं सुदुष्करम् |
तैर्यथा पाण्डवैः सर्वैरेकैकेन कृतं पुरा ||३६||
दृष्ट्वा विराटनगरे भ्रातरं निहतं प्रियम् |
धनञ्जयेन विक्रम्य किमनेन तदा कृतम् ||३७||
सहितान्हि कुरून्सर्वानभियातो धनञ्जयः |
प्रमथ्य चाच्छिनद्गावः किमयं प्रोषितस्तदा ||३८||
गन्धर्वैर्घोषयात्रायां ह्रियते यत्सुतस्तव |
क्व तदा सूतपुत्रोऽभूद्य इदानीं वृषायते ||३९||
ननु तत्रापि पार्थेन भीमेन च महात्मना |
यमाभ्यामेव चागम्य गन्धर्वास्ते पराजिताः ||४०||
एतान्यस्य मृषोक्तानि बहूनि भरतर्षभ |
विकत्थनस्य भद्रं ते सदा धर्मार्थलोपिनः ||४१||
भीष्मस्य तु वचः श्रुत्वा भारद्वाजो महामनाः |
धृतराष्ट्रमुवाचेदं राजमध्येऽभिपूजयन् ||४२||
यदाह भरतश्रेष्ठो भीष्मस्तत्क्रियतां नृप |
न काममर्थलिप्सूनां वचनं कर्तुमर्हसि ||४३||
पुरा युद्धात्साधु मन्ये पाण्डवैः सह सङ्गमम् |
यद्वाक्यमर्जुनेनोक्तं सञ्जयेन निवेदितम् ||४४||
सर्वं तदभिजानामि करिष्यति च पाण्डवः |
न ह्यस्य त्रिषु लोकेषु सदृशोऽस्ति धनुर्धरः ||४५||
अनादृत्य तु तद्वाक्यमर्थवद्द्रोणभीष्मयोः |
ततः स सञ्जयं राजा पर्यपृच्छत पाण्डवम् ||४६||
तदैव कुरवः सर्वे निराशा जीवितेऽभवन् |
भीष्मद्रोणौ यदा राजा न सम्यगनुभाषते ||४७||
४९
धृतराष्ट्र उवाच||
किमसौ पाण्डवो राजा धर्मपुत्रोऽभ्यभाषत |
श्रुत्वेमा बहुलाः सेनाः प्रत्यर्थेन समागताः ||१||
किमिच्छत्यभिसंरम्भाद्योत्स्यमानो युधिष्ठिरः |
कस्य स्विद्भ्रातृपुत्राणां चिन्तासु मुखमीक्षते ||२||
के स्विदेनं वारयन्ति शाम्य युध्येति वा पुनः |
निकृत्या कोपितं मन्दैर्धर्मज्ञं धर्मचारिणम् ||३||
सञ्जय उवाच||
राज्ञो मुखमुदीक्षन्ते पाञ्चालाः पाण्डवैः सह |
युधिष्ठिरस्य भद्रं ते स सर्वाननुशास्ति च ||४||
पृथग्भूताः पाण्डवानां पाञ्चालानां रथव्रजाः |
आयान्तमभिनन्दन्ति कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||५||
तमः सूर्यमिवोद्यन्तं कौन्तेयं दीप्ततेजसम् |
पाञ्चालाः प्रतिनन्दन्ति तेजोराशिमिवोद्यतम् ||६||
आ गोपालाविपालेभ्यो नन्दमानं युधिष्ठिरम् |
पाञ्चालाः केकया मत्स्याः प्रतिनन्दन्ति पाण्डवम् ||७||
ब्राह्मण्यो राजपुत्र्यश्च विशां दुहितरश्च याः |
क्रीडन्त्योऽभिसमायान्ति पार्थं संनद्धमीक्षितुम् ||८||
धृतराष्ट्र उवाच||
सञ्जयाचक्ष्व केनास्मान्पाण्डवा अभ्ययुञ्जत |
धृष्टद्युम्नेन सेनान्या सोमकाः किम्बला इव ||९||
वैशम्पायन उवाच||
गावल्गणिस्तु तत्पृष्टः सभायां कुरुसंसदि |
निःश्वस्य सुभृशं दीर्घं मुहुः सञ्चिन्तयन्निव ||१०||
तत्रानिमित्ततो दैवात्सूतं कश्मलमाविशत् ||१०||
तदाचचक्षे पुरुषः सभायां राजसंसदि |
सञ्जयोऽयं महाराज मूर्च्छितः पतितो भुवि ||११||
वाचं न सृजते काञ्चिद्धीनप्रज्ञोऽल्पचेतनः ||११||
धृतराष्ट्र उवाच||
अपश्यत्सञ्जयो नूनं कुन्तीपुत्रान्महारथान् |
तैरस्य पुरुषव्याघ्रैर्भृशमुद्वेजितं मनः ||१२||
वैशम्पायन उवाच||
सञ्जयश्चेतनां लब्ध्वा प्रत्याश्वस्येदमब्रवीत् |
धृतराष्ट्रं महाराज सभायां कुरुसंसदि ||१३||
दृष्टवानस्मि राजेन्द्र कुन्तीपुत्रान्महारथान् |
मत्स्यराजगृहावासादवरोधेन कर्शितान् ||१४||
शृणु यैर्हि महाराज पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||१४||
यो नैव रोषान्न भयान्न कामान्नार्थकारणात् |
न हेतुवादाद्धर्मात्मा सत्यं जह्यात्कथञ्चन ||१५||
यः प्रमाणं महाराज धर्मे धर्मभृतां वरः |
अजातशत्रुणा तेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||१६||
यस्य बाहुबले तुल्यः पृथिव्यां नास्ति कश्चन |
यो वै सर्वान्महीपालान्वशे चक्रे धनुर्धरः ||१७||
तेन वो भीमसेनेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||१७||
निःसृतानां जतुगृहाद्धिडिम्बात्पुरुषादकात् |
य एषामभवद्द्वीपः कुन्तीपुत्रो वृकोदरः ||१८||
याज्ञसेनीमथो यत्र सिन्धुराजोऽपकृष्टवान् |
तत्रैषामभवद्द्वीपः कुन्तीपुत्रो वृकोदरः ||१९||
यश्च तान्सङ्गतान्सर्वान्पाण्डवान्वारणावते |
दह्यतो मोचयामास तेन वस्तेऽभ्ययुञ्जत ||२०||
कृष्णायाश्चरता प्रीतिं येन क्रोधवशा हताः |
प्रविश्य विषमं घोरं पर्वतं गन्धमादनम् ||२१||
यस्य नागायुतं वीर्यं भुजयोः सारमर्पितम् |
तेन वो भीमसेनेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||२२||
कृष्णद्वितीयो विक्रम्य तुष्ट्यर्थं जातवेदसः |
अजयद्यः पुरा वीरो युध्यमानं पुरंदरम् ||२३||
यः स साक्षान्महादेवं गिरिशं शूलपाणिनम् |
तोषयामास युद्धेन देवदेवमुमापतिम् ||२४||
यश्च सर्वान्वशे चक्रे लोकपालान्धनुर्धरः |
तेन वो विजयेनाजौ पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||२५||
यः प्रतीचीं दिशं चक्रे वशे म्लेच्छगणायुताम् |
स तत्र नकुलो योद्धा चित्रयोधी व्यवस्थितः ||२६||
तेन वो दर्शनीयेन वीरेणातिधनुर्भृता |
माद्रीपुत्रेण कौरव्य पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||२७||
यः काशीनङ्गमगधान्कलिङ्गांश्च युधाजयत् |
तेन वः सहदेवेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||२८||
यस्य वीर्येण सदृशाश्चत्वारो भुवि मानवाः |
अश्वत्थामा धृष्टकेतुः प्रद्युम्नो रुक्मिरेव च ||२९||
तेन वः सहदेवेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत |
यवीयसा नृवीरेण माद्रीनन्दिकरेण च ||३०||
तपश्चचार या घोरं काशिकन्या पुरा सती |
भीष्मस्य वधमिच्छन्ती प्रेत्यापि भरतर्षभ ||३१||
पाञ्चालस्य सुता जज्ञे दैवाच्च स पुनः पुमान् |
स्त्रीपुंसोः पुरुषव्याघ्र यः स वेद गुणागुणान् ||३२||
यः कलिङ्गान्समापेदे पाञ्चालो युद्धदुर्मदः |
शिखण्डिना वः कुरवः कृतास्त्रेणाभ्ययुञ्जत ||३३||
यां यक्षः पुरुषं चक्रे भीष्मस्य निधने किल |
महेष्वासेन रौद्रेण पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||३४||
महेष्वासा राजपुत्रा भ्रातरः पञ्च केकयाः |
सुमृष्टकवचाः शूरास्तैश्च वस्तेऽभ्ययुञ्जत ||३५||
यो दीर्घबाहुः क्षिप्रास्त्रो धृतिमान्सत्यविक्रमः |
तेन वो वृष्णिवीरेण युयुधानेन सङ्गरः ||३६||
य आसीच्छरणं काले पाण्डवानां महात्मनाम् |
रणे तेन विराटेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||३७||
यः स काशिपती राजा वाराणस्यां महारथः |
स तेषामभवद्योद्धा तेन वस्तेऽभ्ययुञ्जत ||३८||
शिशुभिर्दुर्जयैः सङ्ख्ये द्रौपदेयैर्महात्मभिः |
आशीविषसमस्पर्शैः पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||३९||
यः कृष्णसदृशो वीर्ये युधिष्ठिरसमो दमे |
तेनाभिमन्युना सङ्ख्ये पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||४०||
यश्चैवाप्रतिमो वीर्ये धृष्टकेतुर्महायशाः |
दुःसहः समरे क्रुद्धः शैशुपालिर्महारथः ||४१||
तेन वश्चेदिराजेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||४१||
यः संश्रयः पाण्डवानां देवानामिव वासवः |
तेन वो वासुदेवेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत ||४२||
तथा चेदिपतेर्भ्राता शरभो भरतर्षभ |
करकर्षेण सहितस्ताभ्यां वस्तेऽभ्ययुञ्जत ||४३||
जारासन्धिः सहदेवो जयत्सेनश्च तावुभौ |
द्रुपदश्च महातेजा बलेन महता वृतः ||४४||
त्यक्तात्मा पाण्डवार्थाय योत्स्यमानो व्यवस्थितः ||४४||
एते चान्ये च बहवः प्राच्योदीच्या महीक्षितः |
शतशो यानपाश्रित्य धर्मराजो व्यवस्थितः ||४५||
५०
धृतराष्ट्र उवाच||
सर्व एते महोत्साहा ये त्वया परिकीर्तिताः |
एकतस्त्वेव ते सर्वे समेता भीम एकतः ||१||
भीमसेनाद्धि मे भूयो भयं सञ्जायते महत् |
क्रुद्धादमर्षणात्तात व्याघ्रादिव महारुरोः ||२||
जागर्मि रात्रयः सर्वा दीर्घमुष्णं च निःश्वसन् |
भीतो वृकोदरात्तात सिंहात्पशुरिवाबलः ||३||
न हि तस्य महाबाहोः शक्रप्रतिमतेजसः |
सैन्येऽस्मिन्प्रतिपश्यामि य एनं विषहेद्युधि ||४||
अमर्षणश्च कौन्तेयो दृढवैरश्च पाण्डवः |
अनर्महासी सोन्मादस्तिर्यक्प्रेक्षी महास्वनः ||५||
महावेगो महोत्साहो महाबाहुर्महाबलः |
मन्दानां मम पुत्राणां युद्धेनान्तं करिष्यति ||६||
ऊरुग्राहगृहीतानां गदां बिभ्रद्वृकोदरः |
कुरूणामृषभो युद्धे दण्डपाणिरिवान्तकः ||७||
शैक्यायसमयीं घोरां गदां काञ्चनभूषिताम् |
मनसाहं प्रपश्यामि ब्रह्मदण्डमिवोद्यतम् ||८||
यथा रुरूणां यूथेषु सिंहो जातबलश्चरेत् |
मामकेषु तथा भीमो बलेषु विचरिष्यति ||९||
सर्वेषां मम पुत्राणां स एकः क्रूरविक्रमः |
बह्वाशी विप्रतीपश्च बाल्येऽपि रभसः सदा ||१०||
उद्वेपते मे हृदयं यदा दुर्योधनादयः |
बाल्येऽपि तेन युध्यन्तो वारणेनेव मर्दिताः ||११||
तस्य वीर्येण सङ्क्लिष्टा नित्यमेव सुता मम |
स एव हेतुर्भेदस्य भीमो भीमपराक्रमः ||१२||
ग्रसमानमनीकानि नरवारणवाजिनाम् |
पश्यामीवाग्रतो भीमं क्रोधमूर्छितमाहवे ||१३||
अस्त्रे द्रोणार्जुनसमं वायुवेगसमं जवे |
सञ्जयाचक्ष्व मे शूरं भीमसेनममर्षणम् ||१४||
अतिलाभं तु मन्येऽहं यत्तेन रिपुघातिना |
तदैव न हताः सर्वे मम पुत्रा मनस्विना ||१५||
येन भीमबला यक्षा राक्षसाश्च समाहताः |
कथं तस्य रणे वेगं मानुषः प्रसहिष्यति ||१६||
न स जातु वशे तस्थौ मम बालोऽपि सञ्जय |
किं पुनर्मम दुष्पुत्रैः क्लिष्टः सम्प्रति पाण्डवः ||१७||
निष्ठुरः स च नैष्ठुर्याद्भज्येदपि न संनमेत् |
तिर्यक्प्रेक्षी संहतभ्रूः कथं शाम्येद्वृकोदरः ||१८||
बृहदंसोऽप्रतिबलो गौरस्ताल इवोद्गतः |
प्रमाणतो भीमसेनः प्रादेशेनाधिकोऽर्जुनात् ||१९||
जवेन वाजिनोऽत्येति बलेनात्येति कुञ्जरान् |
अव्यक्तजल्पी मध्वक्षो मध्यमः पाण्डवो बली ||२०||
इति बाल्ये श्रुतः पूर्वं मया व्यासमुखात्पुरा |
रूपतो वीर्यतश्चैव याथातथ्येन पाण्डवः ||२१||
आयसेन स दण्डेन रथान्नागान्हयान्नरान् |
हनिष्यति रणे क्रुद्धो भीमः प्रहरतां वरः ||२२||
अमर्षी नित्यसंरब्धो रौद्रः क्रूरपराक्रमः |
मम तात प्रतीपानि कुर्वन्पूर्वं विमानितः ||२३||
निष्कीर्णामायसीं स्थूलां सुपर्वां काञ्चनीं गदाम् |
शतघ्नीं शतनिर्ह्रादां कथं शक्ष्यन्ति मे सुताः ||२४||
अपारमप्लवागाधं समुद्रं शरवेगिनम् |
भीमसेनमयं दुर्गं तात मन्दास्तितीर्षवः ||२५||
क्रोशतो मे न शृण्वन्ति बालाः पण्डितमानिनः |
विषमं नावबुध्यन्ते प्रपातं मधुदर्शिनः ||२६||
संयुगं ये करिष्यन्ति नररूपेण वायुना |
नियतं चोदिता धात्रा सिंहेनेव महामृगाः ||२७||
शैक्यां तात चतुष्किष्कुं षडस्रिममितौजसम् |
प्रहितां दुःखसंस्पर्शां कथं शक्ष्यन्ति मे सुताः ||२८||
गदां भ्रामयतस्तस्य भिन्दतो हस्तिमस्तकान् |
सृक्किणी लेलिहानस्य बाष्पमुत्सृजतो मुहुः ||२९||
उद्दिश्य पातान्पततः कुर्वतो भैरवान्रवान् |
प्रतीपान्पततो मत्तान्कुञ्जरान्प्रतिगर्जतः ||३०||
विगाह्य रथमार्गेषु वरानुद्दिश्य निघ्नतः |
अग्नेः प्रज्वलितस्येव अपि मुच्येत मे प्रजा ||३१||
वीथीं कुर्वन्महाबाहुर्द्रावयन्मम वाहिनीम् |
नृत्यन्निव गदापाणिर्युगान्तं दर्शयिष्यति ||३२||
प्रभिन्न इव मातङ्गः प्रभञ्जन्पुष्पितान्द्रुमान् |
प्रवेक्ष्यति रणे सेनां पुत्राणां मे वृकोदरः ||३३||
कुर्वन्रथान्विपुरुषान्विध्वजान्भग्नपुष्करान् |
आरुजन्पुरुषव्याघ्रो रथिनः सादिनस्तथा ||३४||
गङ्गावेग इवानूपांस्तीरजान्विविधान्द्रुमान् |
प्रवेक्ष्यति महासेनां पुत्राणां मम सञ्जय ||३५||
वशं नूनं गमिष्यन्ति भीमसेनबलार्दिताः |
मम पुत्राश्च भृत्याश्च राजानश्चैव सञ्जय ||३६||
येन राजा महावीर्यः प्रविश्यान्तःपुरं पुरा |
वासुदेवसहायेन जरासन्धो निपातितः ||३७||
कृत्स्नेयं पृथिवी देवी जरासन्धेन धीमता |
मागधेन्द्रेण बलिना वशे कृत्वा प्रतापिता ||३८||
भीष्मप्रतापात्कुरवो नयेनान्धकवृष्णयः |
ते न तस्य वशं जग्मुः केवलं दैवमेव वा ||३९||
स गत्वा पाण्डुपुत्रेण तरसा बाहुशालिना |
अनायुधेन वीरेण निहतः किं ततोऽधिकम् ||४०||
दीर्घकालेन संसिक्तं विषमाशीविषो यथा |
स मोक्ष्यति रणे तेजः पुत्रेषु मम सञ्जय ||४१||
महेन्द्र इव वज्रेण दानवान्देवसत्तमः |
भीमसेनो गदापाणिः सूदयिष्यति मे सुतान् ||४२||
अविषह्यमनावार्यं तीव्रवेगपराक्रमम् |
पश्यामीवातिताम्राक्षमापतन्तं वृकोदरम् ||४३||
अगदस्याप्यधनुषो विरथस्य विवर्मणः |
बाहुभ्यां युध्यमानस्य कस्तिष्ठेदग्रतः पुमान् ||४४||
भीष्मो द्रोणश्च विप्रोऽयं कृपः शारद्वतस्तथा |
जानन्त्येते यथैवाहं वीर्यज्ञस्तस्य धीमतः ||४५||
आर्यव्रतं तु जानन्तः सङ्गरान्न बिभित्सवः |
सेनामुखेषु स्थास्यन्ति मामकानां नरर्षभाः ||४६||
बलीयः सर्वतो दिष्टं पुरुषस्य विशेषतः |
पश्यन्नपि जयं तेषां न नियच्छामि यत्सुतान् ||४७||
ते पुराणं महेष्वासा मार्गमैन्द्रं समास्थिताः |
त्यक्ष्यन्ति तुमुले प्राणान्रक्षन्तः पार्थिवं यशः ||४८||
यथैषां मामकास्तात तथैषां पाण्डवा अपि |
पौत्रा भीष्मस्य शिष्याश्च द्रोणस्य च कृपस्य च ||४९||
यत्त्वस्मदाश्रयं किञ्चिद्दत्तमिष्टं च सञ्जय |
तस्यापचितिमार्यत्वात्कर्तारः स्थविरास्त्रयः ||५०||
आददानस्य शस्त्रं हि क्षत्रधर्मं परीप्सतः |
निधनं ब्राह्मणस्याजौ वरमेवाहुरुत्तमम् ||५१||
स वै शोचामि सर्वान्वै ये युयुत्सन्ति पाण्डवान् |
विक्रुष्टं विदुरेणादौ तदेतद्भयमागतम् ||५२||
न तु मन्ये विघाताय ज्ञानं दुःखस्य सञ्जय |
भवत्यतिबले ह्येतज्ज्ञानमप्युपघातकम् ||५३||
ऋषयो ह्यपि निर्मुक्ताः पश्यन्तो लोकसङ्ग्रहान् |
सुखे भवन्ति सुखिनस्तथा दुःखेन दुःखिताः ||५४||
किं पुनर्योऽहमासक्तस्तत्र तत्र सहस्रधा |
पुत्रेषु राज्यदारेषु पौत्रेष्वपि च बन्धुषु ||५५||
संशये तु महत्यस्मिन्किं नु मे क्षममुत्तमम् |
विनाशं ह्येव पश्यामि कुरूणामनुचिन्तयन् ||५६||
द्यूतप्रमुखमाभाति कुरूणां व्यसनं महत् |
मन्देनैश्वर्यकामेन लोभात्पापमिदं कृतम् ||५७||
मन्ये पर्यायधर्मोऽयं कालस्यात्यन्तगामिनः |
चक्रे प्रधिरिवासक्तो नास्य शक्यं पलायितुम् ||५८||
किं नु कार्यं कथं कुर्यां क्व नु गच्छामि सञ्जय |
एते नश्यन्ति कुरवो मन्दाः कालवशं गताः ||५९||
अवशोऽहं पुरा तात पुत्राणां निहते शते |
श्रोष्यामि निनदं स्त्रीणां कथं मां मरणं स्पृशेत् ||६०||
यथा निदाघे ज्वलनः समिद्धो; दहेत्कक्षं वायुना चोद्यमानः |
गदाहस्तः पाण्डवस्तद्वदेव; हन्ता मदीयान्सहितोऽर्जुनेन ||६१||
५१
धृतराष्ट्र उवाच||
यस्य वै नानृता वाचः प्रवृत्ता अनुशुश्रुमः |
त्रैलोक्यमपि तस्य स्याद्योद्धा यस्य धनञ्जयः ||१||
तस्यैव च न पश्यामि युधि गाण्डीवधन्वनः |
अनिशं चिन्तयानोऽपि यः प्रतीयाद्रथेन तम् ||२||
अस्यतः कर्णिनालीकान्मार्गणान्हृदयच्छिदः |
प्रत्येता न समः कश्चिद्युधि गाण्डीवधन्वनः ||३||
द्रोणकर्णौ प्रतीयातां यदि वीरौ नरर्षभौ |
माहात्म्यात्संशयो लोके न त्वस्ति विजयो मम ||४||
घृणी कर्णः प्रमादी च आचार्यः स्थविरो गुरुः |
समर्थो बलवान्पार्थो दृढधन्वा जितक्लमः ||५||
भवेत्सुतुमुलं युद्धं सर्वशोऽप्यपराजयः ||५||
सर्वे ह्यस्त्रविदः शूराः सर्वे प्राप्ता महद्यशः |
अपि सर्वामरैश्वर्यं त्यजेयुर्न पुनर्जयम् ||६||
वधे नूनं भवेच्छान्तिस्तयोर्वा फल्गुनस्य वा ||६||
न तु जेतार्जुनस्यास्ति हन्ता चास्य न विद्यते |
मन्युस्तस्य कथं शाम्येन्मन्दान्प्रति य उत्थितः ||७||
अन्येऽप्यस्त्राणि जानन्ति जीयन्ते च जयन्ति च |
एकान्तविजयस्त्वेव श्रूयते फल्गुनस्य ह ||८||
त्रयस्त्रिंशत्समाहूय खाण्डवेऽग्निमतर्पयत् |
जिगाय च सुरान्सर्वान्नास्य वेद्मि पराजयम् ||९||
यस्य यन्ता हृषीकेशः शीलवृत्तसमो युधि |
ध्रुवस्तस्य जयस्तात यथेन्द्रस्य जयस्तथा ||१०||
कृष्णावेकरथे यत्तावधिज्यं गाण्डिवं धनुः |
युगपत्त्रीणि तेजांसि समेतान्यनुशुश्रुमः ||११||
नैव नोऽस्ति धनुस्तादृङ्न योद्धा न च सारथिः |
तच्च मन्दा न जानन्ति दुर्योधनवशानुगाः ||१२||
शेषयेदशनिर्दीप्तो निपतन्मूर्ध्नि सञ्जय |
न तु शेषं शराः कुर्युरस्तास्तात किरीटिना ||१३||
अपि चास्यन्निवाभाति निघ्नन्निव च फल्गुनः |
उद्धरन्निव कायेभ्यः शिरांसि शरवृष्टिभिः ||१४||
अपि बाणमयं तेजः प्रदीप्तमिव सर्वतः |
गाण्डीवेद्धं दहेताजौ पुत्राणां मम वाहिनीम् ||१५||
अपि सा रथघोषेण भयार्ता सव्यसाचिनः |
वित्रस्ता बहुला सेना भारती प्रतिभाति मे ||१६||
यथा कक्षं दहत्यग्निः प्रवृद्धः सर्वतश्चरन् |
महार्चिरनिलोद्धूतस्तद्वद्धक्ष्यति मामकान् ||१७||
यदोद्वमन्निशितान्बाणसङ्घा; न्स्थाताततायी समरे किरीटी |
सृष्टोऽन्तकः सर्वहरो विधात्रा; यथा भवेत्तद्वदवारणीयः ||१८||
यदा ह्यभीक्ष्णं सुबहून्प्रकारा; ञ्श्रोतास्मि तानावसथे कुरूणाम् |
तेषां समन्ताच्च तथा रणाग्रे; क्षयः किलायं भरतानुपैति ||१९||
५२
धृतराष्ट्र उवाच||
यथैव पाण्डवाः सर्वे पराक्रान्ता जिगीषवः |
तथैवाभिसरास्तेषां त्यक्तात्मानो जये धृताः ||१||
त्वमेव हि पराक्रान्तानाचक्षीथाः परान्मम |
पाञ्चालान्केकयान्मत्स्यान्मागधान्वत्सभूमिपान् ||२||
यश्च सेन्द्रानिमाँल्लोकानिच्छन्कुर्याद्वशे बली |
स श्रेष्ठो जगतः कृष्णः पाण्डवानां जये धृतः ||३||
समस्तामर्जुनाद्विद्यां सात्यकिः क्षिप्रमाप्तवान् |
शैनेयः समरे स्थाता बीजवत्प्रवपञ्शरान् ||४||
धृष्टद्युम्नश्च पाञ्चाल्यः क्रूरकर्मा महारथः |
मामकेषु रणं कर्ता बलेषु परमास्त्रवित् ||५||
युधिष्ठिरस्य च क्रोधादर्जुनस्य च विक्रमात् |
यमाभ्यां भीमसेनाच्च भयं मे तात जायते ||६||
अमानुषं मनुष्येन्द्रैर्जालं विततमन्तरा |
मम सेनां हनिष्यन्ति ततः क्रोशामि सञ्जय ||७||
दर्शनीयो मनस्वी च लक्ष्मीवान्ब्रह्मवर्चसी |
मेधावी सुकृतप्रज्ञो धर्मात्मा पाण्डुनन्दनः ||८||
मित्रामात्यैः सुसम्पन्नः सम्पन्नो योज्ययोजकैः |
भ्रातृभिः श्वशुरैः पुत्रैरुपपन्नो महारथैः ||९||
धृत्या च पुरुषव्याघ्रो नैभृत्येन च पाण्डवः |
अनृशंसो वदान्यश्च ह्रीमान्सत्यपराक्रमः ||१०||
बहुश्रुतः कृतात्मा च वृद्धसेवी जितेन्द्रियः |
तं सर्वगुणसम्पन्नं समिद्धमिव पावकम् ||११||
तपन्तमिव को मन्दः पतिष्यति पतङ्गवत् |
पाण्डवाग्निमनावार्यं मुमूर्षुर्मूढचेतनः ||१२||
तनुरुच्चः शिखी राजा शुद्धजाम्बूनदप्रभः |
मन्दानां मम पुत्राणां युद्धेनान्तं करिष्यति ||१३||
तैरयुद्धं साधु मन्ये कुरवस्तन्निबोधत |
युद्धे विनाशः कृत्स्नस्य कुलस्य भविता ध्रुवम् ||१४||
एषा मे परमा शान्तिर्यया शाम्यति मे मनः |
यदि त्वयुद्धमिष्टं वो वयं शान्त्यै यतामहे ||१५||
न तु नः शिक्षमाणानामुपेक्षेत युधिष्ठिरः |
जुगुप्सति ह्यधर्मेण मामेवोद्दिश्य कारणम् ||१६||
५३
सञ्जय उवाच||
एवमेतन्महाराज यथा वदसि भारत |
युद्धे विनाशः क्षत्रस्य गाण्डीवेन प्रदृश्यते ||१||
इदं तु नाभिजानामि तव धीरस्य नित्यशः |
यत्पुत्रवशमागच्छेः सत्त्वज्ञः सव्यसाचिनः ||२||
नैष कालो महाराज तव शश्वत्कृतागसः |
त्वया ह्येवादितः पार्था निकृता भरतर्षभ ||३||
पिता श्रेष्ठः सुहृद्यश्च सम्यक्प्रणिहितात्मवान् |
आस्थेयं हि हितं तेन न द्रोग्धा गुरुरुच्यते ||४||
इदं जितमिदं लब्धमिति श्रुत्वा पराजितान् |
द्यूतकाले महाराज स्मयसे स्म कुमारवत् ||५||
परुषाण्युच्यमानान्स्म पुरा पार्थानुपेक्षसे |
कृत्स्नं राज्यं जयन्तीति प्रपातं नानुपश्यसि ||६||
पित्र्यं राज्यं महाराज कुरवस्ते सजाङ्गलाः |
अथ वीरैर्जितां भूमिमखिलां प्रत्यपद्यथाः ||७||
बाहुवीर्यार्जिता भूमिस्तव पार्थैर्निवेदिता |
मयेदं कृतमित्येव मन्यसे राजसत्तम ||८||
ग्रस्तान्गन्धर्वराजेन मज्जतो ह्यप्लवेऽम्भसि |
आनिनाय पुनः पार्थः पुत्रांस्ते राजसत्तम ||९||
कुमारवच्च स्मयसे द्यूते विनिकृतेषु यत् |
पाण्डवेषु वनं राजन्प्रव्रजत्सु पुनः पुनः ||१०||
प्रवर्षतः शरव्रातानर्जुनस्य शितान्बहून् |
अप्यर्णवा विशुष्येयुः किं पुनर्मांसयोनयः ||११||
अस्यतां फल्गुनः श्रेष्ठो गाण्डीवं धनुषां वरम् |
केशवः सर्वभूतानां चक्राणां च सुदर्शनम् ||१२||
वानरो रोचमानश्च केतुः केतुमतां वरः |
एवमेतानि सरथो वहञ्श्वेतहयो रणे ||१३||
क्षपयिष्यति नो राजन्कालचक्रमिवोद्यतम् ||१३||
तस्याद्य वसुधा राजन्निखिला भरतर्षभ |
यस्य भीमार्जुनौ योधौ स राजा राजसत्तम ||१४||
तथा भीमहतप्रायां मज्जन्तीं तव वाहिनीम् |
दुर्योधनमुखा दृष्ट्वा क्षयं यास्यन्ति कौरवाः ||१५||
न हि भीमभयाद्भीता लप्स्यन्ते विजयं विभो |
तव पुत्रा महाराज राजानश्चानुसारिणः ||१६||
मत्स्यास्त्वामद्य नार्चन्ति पाञ्चालाश्च सकेकयाः |
शाल्वेयाः शूरसेनाश्च सर्वे त्वामवजानते ||१७||
पार्थं ह्येते गताः सर्वे वीर्यज्ञास्तस्य धीमतः ||१७||
अनर्हानेव तु वधे धर्मयुक्तान्विकर्मणा |
सर्वोपायैर्नियन्तव्यः सानुगः पापपूरुषः ||१८||
तव पुत्रो महाराज नात्र शोचितुमर्हसि ||१८||
द्यूतकाले मया चोक्तं विदुरेण च धीमता |
यदिदं ते विलपितं पाण्डवान्प्रति भारत ||१९||
अनीशेनेव राजेन्द्र सर्वमेतन्निरर्थकम् ||१९||
५४
दुर्योधन उवाच||
न भेतव्यं महाराज न शोच्या भवता वयम् |
समर्थाः स्म परान्राजन्विजेतुं समरे विभो ||१||
वनं प्रव्राजितान्पार्थान्यदायान्मधुसूदनः |
महता बलचक्रेण परराष्ट्रावमर्दिना ||२||
केकया धृष्टकेतुश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
राजानश्चान्वयुः पार्थान्बहवोऽन्येऽनुयायिनः ||३||
इन्द्रप्रस्थस्य चादूरात्समाजग्मुर्महारथाः |
व्यगर्हयंश्च सङ्गम्य भवन्तं कुरुभिः सह ||४||
ते युधिष्ठिरमासीनमजिनैः प्रतिवासितम् |
कृष्णप्रधानाः संहत्य पर्युपासन्त भारत ||५||
प्रत्यादानं च राज्यस्य कार्यमूचुर्नराधिपाः |
भवतः सानुबन्धस्य समुच्छेदं चिकीर्षवः ||६||
श्रुत्वा चैतन्मयोक्तास्तु भीष्मद्रोणकृपास्तदा |
ज्ञातिक्षयभयाद्राजन्भीतेन भरतर्षभ ||७||
न ते स्थास्यन्ति समये पाण्डवा इति मे मतिः |
समुच्छेदं हि नः कृत्स्नं वासुदेवश्चिकीर्षति ||८||
ऋते च विदुरं सर्वे यूयं वध्या महात्मनः |
धृतराष्ट्रश्च धर्मज्ञो न वध्यः कुरुसत्तमः ||९||
समुच्छेदं च कृत्स्नं नः कृत्वा तात जनार्दनः |
एकराज्यं कुरूणां स्म चिकीर्षति युधिष्ठिरे ||१०||
तत्र किं प्राप्तकालं नः प्रणिपातः पलायनम् |
प्राणान्वा सम्परित्यज्य प्रतियुध्यामहे परान् ||११||
प्रतियुद्धे तु नियतः स्यादस्माकं पराजयः |
युधिष्ठिरस्य सर्वे हि पार्थिवा वशवर्तिनः ||१२||
विरक्तराष्ट्राश्च वयं मित्राणि कुपितानि नः |
धिक्कृताः पार्थिवैः सर्वैः स्वजनेन च सर्वशः ||१३||
प्रणिपाते तु दोषोऽस्ति बन्धूनां शाश्वतीः समाः |
पितरं त्वेव शोचामि प्रज्ञानेत्रं जनेश्वरम् ||१४||
मत्कृते दुःखमापन्नं क्लेशं प्राप्तमनन्तकम् ||१४||
कृतं हि तव पुत्रैश्च परेषामवरोधनम् |
मत्प्रियार्थं पुरैवैतद्विदितं ते नरोत्तम ||१५||
ते राज्ञो धृतराष्ट्रस्य सामात्यस्य महारथाः |
वैरं प्रतिकरिष्यन्ति कुलोच्छेदेन पाण्डवाः ||१६||
ततो द्रोणोऽब्रवीद्भीष्मः कृपो द्रौणिश्च भारत |
मत्वा मां महतीं चिन्तामास्थितं व्यथितेन्द्रियम् ||१७||
अभिद्रुग्धाः परे चेन्नो न भेतव्यं परन्तप |
असमर्थाः परे जेतुमस्मान्युधि जनेश्वर ||१८||
एकैकशः समर्थाः स्मो विजेतुं सर्वपार्थिवान् |
आगच्छन्तु विनेष्यामो दर्पमेषां शितैः शरैः ||१९||
पुरैकेन हि भीष्मेण विजिताः सर्वपार्थिवाः |
मृते पितर्यभिक्रुद्धो रथेनैकेन भारत ||२०||
जघान सुबहूंस्तेषां संरब्धः कुरुसत्तमः |
ततस्ते शरणं जग्मुर्देवव्रतमिमं भयात् ||२१||
स भीष्मः सुसमर्थोऽयमस्माभिः सहितो रणे |
परान्विजेतुं तस्मात्ते व्येतु भीर्भरतर्षभ ||२२||
इत्येषां निश्चयो ह्यासीत्तत्कालममितौजसाम् ||२२||
पुरा परेषां पृथिवी कृत्स्नासीद्वशवर्तिनी |
अस्मान्पुनरमी नाद्य समर्था जेतुमाहवे ||२३||
छिन्नपक्षाः परे ह्यद्य वीर्यहीनाश्च पाण्डवाः ||२३||
अस्मत्संस्था च पृथिवी वर्तते भरतर्षभ |
एकार्थाः सुखदुःखेषु मयानीताश्च पार्थिवाः ||२४||
अप्यग्निं प्रविशेयुस्ते समुद्रं वा परन्तप |
मदर्थे पार्थिवाः सर्वे तद्विद्धि कुरुसत्तम ||२५||
उन्मत्तमिव चापि त्वां प्रहसन्तीह दुःखितम् |
विलपन्तं बहुविधं भीतं परविकत्थने ||२६||
एषां ह्येकैकशो राज्ञां समर्थः पाण्डवान्प्रति |
आत्मानं मन्यते सर्वो व्येतु ते भयमागतम् ||२७||
सर्वां समग्रां सेनां मे वासवोऽपि न शक्नुयात् |
हन्तुमक्षय्यरूपेयं ब्रह्मणापि स्वयम्भुवा ||२८||
युधिष्ठिरः पुरं हित्वा पञ्च ग्रामान्स याचति |
भीतो हि मामकात्सैन्यात्प्रभावाच्चैव मे प्रभो ||२९||
समर्थं मन्यसे यच्च कुन्तीपुत्रं वृकोदरम् |
तन्मिथ्या न हि मे कृत्स्नं प्रभावं वेत्थ भारत ||३०||
मत्समो हि गदायुद्धे पृथिव्यां नास्ति कश्चन |
नासीत्कश्चिदतिक्रान्तो भविता न च कश्चन ||३१||
युक्तो दुःखोचितश्चाहं विद्यापारगतस्तथा |
तस्मान्न भीमान्नान्येभ्यो भयं मे विद्यते क्वचित् ||३२||
दुर्योधनसमो नास्ति गदायामिति निश्चयः |
सङ्कर्षणस्य भद्रं ते यत्तदैनमुपावसम् ||३३||
युद्धे सङ्कर्षणसमो बलेनाभ्यधिको भुवि |
गदाप्रहारं भीमो मे न जातु विषहेद्युधि ||३४||
एकं प्रहारं यं दद्यां भीमाय रुषितो नृप |
स एवैनं नयेद्घोरं क्षिप्रं वैवस्वतक्षयम् ||३५||
इच्छेयं च गदाहस्तं राजन्द्रष्टुं वृकोदरम् |
सुचिरं प्रार्थितो ह्येष मम नित्यं मनोरथः ||३६||
गदया निहतो ह्याजौ मम पार्थो वृकोदरः |
विशीर्णगात्रः पृथिवीं परासुः प्रपतिष्यति ||३७||
गदाप्रहाराभिहतो हिमवानपि पर्वतः |
सकृन्मया विशीर्येत गिरिः शतसहस्रधा ||३८||
स चाप्येतद्विजानाति वासुदेवार्जुनौ तथा |
दुर्योधनसमो नास्ति गदायामिति निश्चयः ||३९||
तत्ते वृकोदरमयं भयं व्येतु महाहवे |
व्यपनेष्याम्यहं ह्येनं मा राजन्विमना भव ||४०||
तस्मिन्मया हते क्षिप्रमर्जुनं बहवो रथाः |
तुल्यरूपा विशिष्टाश्च क्षेप्स्यन्ति भरतर्षभ ||४१||
भीष्मो द्रोणः कृपो द्रौणिः कर्णो भूरिश्रवास्तथा |
प्राग्ज्योतिषाधिपः शल्यः सिन्धुराजो जयद्रथः ||४२||
एकैक एषां शक्तस्तु हन्तुं भारत पाण्डवान् |
समस्तास्तु क्षणेनैतान्नेष्यन्ति यमसादनम् ||४३||
समग्रा पार्थिवी सेना पार्थमेकं धनञ्जयम् |
कस्मादशक्ता निर्जेतुमिति हेतुर्न विद्यते ||४४||
शरव्रातैस्तु भीष्मेण शतशोऽथ सहस्रशः |
द्रोणद्रौणिकृपैश्चैव गन्ता पार्थो यमक्षयम् ||४५||
पितामहो हि गाङ्गेयः शन्तनोरधि भारत |
ब्रह्मर्षिसदृशो जज्ञे देवैरपि दुरुत्सहः ||४६||
पित्रा ह्युक्तः प्रसन्नेन नाकामस्त्वं मरिष्यसि ||४६||
ब्रह्मर्षेश्च भरद्वाजाद्द्रोण्यां द्रोणो व्यजायत |
द्रोणाज्जज्ञे महाराज द्रौणिश्च परमास्त्रवित् ||४७||
कृपश्चाचार्यमुख्योऽयं महर्षेर्गौतमादपि |
शरस्तम्बोद्भवः श्रीमानवध्य इति मे मतिः ||४८||
अयोनिजं त्रयं ह्येतत्पिता माता च मातुलः |
अश्वत्थाम्नो महाराज स च शूरः स्थितो मम ||४९||
सर्व एते महाराज देवकल्पा महारथाः |
शक्रस्यापि व्यथां कुर्युः संयुगे भरतर्षभ ||५०||
भीष्मद्रोणकृपाणां च तुल्यः कर्णो मतो मम |
अनुज्ञातश्च रामेण मत्समोऽसीति भारत ||५१||
कुण्डले रुचिरे चास्तां कर्णस्य सहजे शुभे |
ते शच्यर्थे महेन्द्रेण याचितः स परन्तपः ||५२||
अमोघया महाराज शक्त्या परमभीमया ||५२||
तस्य शक्त्योपगूढस्य कस्माज्जीवेद्धनञ्जयः |
विजयो मे ध्रुवं राजन्फलं पाणाविवाहितम् ||५३||
अभिव्यक्तः परेषां च कृत्स्नो भुवि पराजयः ||५३||
अह्ना ह्येकेन भीष्मोऽयमयुतं हन्ति भारत |
तत्समाश्च महेष्वासा द्रोणद्रौणिकृपा अपि ||५४||
संशप्तानि च वृन्दानि क्षत्रियाणां परन्तप |
अर्जुनं वयमस्मान्वा धनञ्जय इति स्म ह ||५५||
तांश्चालमिति मन्यन्ते सव्यसाचिवधे विभो |
पार्थिवाः स भवान्राजन्नकस्माद्व्यथते कथम् ||५६||
भीमसेने च निहते कोऽन्यो युध्येत भारत |
परेषां तन्ममाचक्ष्व यदि वेत्थ परन्तप ||५७||
पञ्च ते भ्रातरः सर्वे धृष्टद्युम्नोऽथ सात्यकिः |
परेषां सप्त ये राजन्योधाः परमकं बलम् ||५८||
अस्माकं तु विशिष्टा ये भीष्मद्रोणकृपादयः |
द्रौणिर्वैकर्तनः कर्णः सोमदत्तोऽथ बाह्लिकः ||५९||
प्राग्ज्योतिषाधिपः शल्य आवन्त्योऽथ जयद्रथः |
दुःशासनो दुर्मुखश्च दुःसहश्च विशां पते ||६०||
श्रुतायुश्चित्रसेनश्च पुरुमित्रो विविंशतिः |
शलो भूरिश्रवाश्चोभौ विकर्णश्च तवात्मजः ||६१||
अक्षौहिण्यो हि मे राजन्दशैका च समाहृताः |
न्यूनाः परेषां सप्तैव कस्मान्मे स्यात्पराजयः ||६२||
बलं त्रिगुणतो हीनं योध्यं प्राह बृहस्पतिः |
परेभ्यस्त्रिगुणा चेयं मम राजन्ननीकिनी ||६३||
गुणहीनं परेषां च बहु पश्यामि भारत |
गुणोदयं बहुगुणमात्मनश्च विशां पते ||६४||
एतत्सर्वं समाज्ञाय बलाग्र्यं मम भारत |
न्यूनतां पाण्डवानां च न मोहं गन्तुमर्हसि ||६५||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा सञ्जयं भूयः पर्यपृच्छत भारत |
विधित्सुः प्राप्तकालानि ज्ञात्वा परपुरञ्जयः ||६६||
५५
दुर्योधन उवाच||
अक्षौहिणीः सप्त लब्ध्वा राजभिः सह सञ्जय |
किं स्विदिच्छति कौन्तेयो युद्धप्रेप्सुर्युधिष्ठिरः ||१||
सञ्जय उवाच||
अतीव मुदितो राजन्युद्धप्रेप्सुर्युधिष्ठिरः |
भीमसेनार्जुनौ चोभौ यमावपि न बिभ्यतः ||२||
रथं तु दिव्यं कौन्तेयः सर्वा विभ्राजयन्दिशः |
मन्त्रं जिज्ञासमानः सन्बीभत्सुः समयोजयत् ||३||
तमपश्याम संनद्धं मेघं विद्युत्प्रभं यथा |
स मन्त्रान्समभिध्याय हृष्यमाणोऽभ्यभाषत ||४||
पूर्वरूपमिदं पश्य वयं जेष्याम सञ्जय |
बीभत्सुर्मां यथोवाच तथावैम्यहमप्युत ||५||
दुर्योधन उवाच||
प्रशंसस्यभिनन्दंस्तान्पार्थानक्षपराजितान् |
अर्जुनस्य रथे ब्रूहि कथमश्वाः कथं ध्वजः ||६||
सञ्जय उवाच||
भौवनः सह शक्रेण बहुचित्रं विशां पते |
रूपाणि कल्पयामास त्वष्टा धात्रा सहाभिभो ||७||
ध्वजे हि तस्मिन्रूपाणि चक्रुस्ते देवमायया |
महाधनानि दिव्यानि महान्ति च लघूनि च ||८||
सर्वा दिशो योजनमात्रमन्तरं; स तिर्यगूर्ध्वं च रुरोध वै ध्वजः |
न संसज्जेत्तरुभिः संवृतोऽपि; तथा हि माया विहिता भौवनेन ||९||
यथाकाशे शक्रधनुः प्रकाशते; न चैकवर्णं न च विद्म किं नु तत् |
तथा ध्वजो विहितो भौवनेन; बह्वाकारं दृश्यते रूपमस्य ||१०||
यथाग्निधूमो दिवमेति रुद्ध्वा; वर्णान्बिभ्रत्तैजसं तच्छरीरम् |
तथा ध्वजो विहितो भौवनेन; न चेद्भारो भविता नोत रोधः ||११||
श्वेतास्तस्मिन्वातवेगाः सदश्वा; दिव्या युक्ताश्चित्ररथेन दत्ताः |
शतं यत्तत्पूर्यते नित्यकालं; हतं हतं दत्तवरं पुरस्तात् ||१२||
तथा राज्ञो दन्तवर्णा बृहन्तो; रथे युक्ता भान्ति तद्वीर्यतुल्याः |
ऋश्यप्रख्या भीमसेनस्य वाहा; रणे वायोस्तुल्यवेगा बभूवुः ||१३||
कल्माषाङ्गास्तित्तिरिचित्रपृष्ठा; भ्रात्रा दत्ताः प्रीयता फल्गुनेन |
भ्रातुर्वीरस्य स्वैस्तुरङ्गैर्विशिष्टा; मुदा युक्ताः सहदेवं वहन्ति ||१४||
माद्रीपुत्रं नकुलं त्वाजमीढं; महेन्द्रदत्ता हरयो वाजिमुख्याः |
समा वायोर्बलवन्तस्तरस्विनो; वहन्ति वीरं वृत्रशत्रुं यथेन्द्रम् ||१५||
तुल्याश्चैभिर्वयसा विक्रमेण; जवेन चैवाप्रतिरूपाः सदश्वाः |
सौभद्रादीन्द्रौपदेयान्कुमारा; न्वहन्त्यश्वा देवदत्ता बृहन्तः ||१६||
५६
धृतराष्ट्र उवाच||
कांस्तत्र सञ्जयापश्यः प्रत्यर्थेन समागतान् |
ये योत्स्यन्ते पाण्डवार्थे पुत्रस्य मम वाहिनीम् ||१||
सञ्जय उवाच||
मुख्यमन्धकवृष्णीनामपश्यं कृष्णमागतम् |
चेकितानं च तत्रैव युयुधानं च सात्यकिम् ||२||
पृथगक्षौहिणीभ्यां तौ पाण्डवानभिसंश्रितौ |
महारथौ समाख्यातावुभौ पुरुषमानिनौ ||३||
अक्षौहिण्याथ पाञ्चाल्यो दशभिस्तनयैर्वृतः |
सत्यजित्प्रमुखैर्वीरैर्धृष्टद्युम्नपुरोगमैः ||४||
द्रुपदो वर्धयन्मानं शिखण्डिपरिपालितः |
उपायात्सर्वसैन्यानां प्रतिच्छाद्य तदा वपुः ||५||
विराटः सह पुत्राभ्यां शङ्खेनैवोत्तरेण च |
सूर्यदत्तादिभिर्वीरैर्मदिराश्वपुरोगमैः ||६||
सहितः पृथिवीपालो भ्रातृभिस्तनयैस्तथा |
अक्षौहिण्यैव सैन्यस्य वृतः पार्थं समाश्रितः ||७||
जारासन्धिर्मागधश्च धृष्टकेतुश्च चेदिराट् |
पृथक्पृथगनुप्राप्तौ पृथगक्षौहिणीवृतौ ||८||
केकया भ्रातरः पञ्च सर्वे लोहितकध्वजाः |
अक्षौहिणीपरिवृताः पाण्डवानभिसंश्रिताः ||९||
एतानेतावतस्तत्र यानपश्यं समागतान् |
ये पाण्डवार्थे योत्स्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य वाहिनीम् ||१०||
यो वेद मानुषं व्यूहं दैवं गान्धर्वमासुरम् |
स तस्य सेनाप्रमुखे धृष्टद्युम्नो महामनाः ||११||
भीष्मः शान्तनवो राजन्भागः कॢप्तः शिखण्डिनः |
तं विराटोऽनु संयाता सह मत्स्यैः प्रहारिभिः ||१२||
ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य भागो मद्राधिपो बली |
तौ तु तत्राब्रुवन्केचिद्विषमौ नो मताविति ||१३||
दुर्योधनः सहसुतः सार्धं भ्रातृशतेन च |
प्राच्याश्च दाक्षिणात्याश्च भीमसेनस्य भागतः ||१४||
अर्जुनस्य तु भागेन कर्णो वैकर्तनो मतः |
अश्वत्थामा विकर्णश्च सैन्धवश्च जयद्रथः ||१५||
अशक्याश्चैव ये केचित्पृथिव्यां शूरमानिनः |
सर्वांस्तानर्जुनः पार्थः कल्पयामास भागतः ||१६||
महेष्वासा राजपुत्रा भ्रातरः पञ्च केकयाः |
केकयानेव भागेन कृत्वा योत्स्यन्ति संयुगे ||१७||
तेषामेव कृतो भागो मालवाः शाल्वकेकयाः |
त्रिगर्तानां च द्वौ मुख्यौ यौ तौ संशप्तकाविति ||१८||
दुर्योधनसुताः सर्वे तथा दुःशासनस्य च |
सौभद्रेण कृतो भागो राजा चैव बृहद्बलः ||१९||
द्रौपदेया महेष्वासाः सुवर्णविकृतध्वजाः |
धृष्टद्युम्नमुखा द्रोणमभियास्यन्ति भारत ||२०||
चेकितानः सोमदत्तं द्वैरथे योद्धुमिच्छति |
भोजं तु कृतवर्माणं युयुधानो युयुत्सति ||२१||
सहदेवस्तु माद्रेयः शूरः सङ्क्रन्दनो युधि |
स्वमंशं कल्पयामास श्यालं ते सुबलात्मजम् ||२२||
उलूकं चापि कैतव्यं ये च सारस्वता गणाः |
नकुलः कल्पयामास भागं माद्रवतीसुतः ||२३||
ये चान्ये पार्थिवा राजन्प्रत्युद्यास्यन्ति संयुगे |
समाह्वानेन तांश्चापि पाण्डुपुत्रा अकल्पयन् ||२४||
एवमेषामनीकानि प्रविभक्तानि भागशः |
यत्ते कार्यं सपुत्रस्य क्रियतां तदकालिकम् ||२५||
धृतराष्ट्र उवाच||
न सन्ति सर्वे पुत्रा मे मूढा दुर्द्यूतदेविनः |
येषां युद्धं बलवता भीमेन रणमूर्धनि ||२६||
राजानः पार्थिवाः सर्वे प्रोक्षिताः कालधर्मणा |
गाण्डीवाग्निं प्रवेक्ष्यन्ति पतङ्गा इव पावकम् ||२७||
विद्रुतां वाहिनीं मन्ये कृतवैरैर्महात्मभिः |
तां रणे केऽनुयास्यन्ति प्रभग्नां पाण्डवैर्युधि ||२८||
सर्वे ह्यतिरथाः शूराः कीर्तिमन्तः प्रतापिनः |
सूर्यपावकयोस्तुल्यास्तेजसा समितिञ्जयाः ||२९||
येषां युधिष्ठिरो नेता गोप्ता च मधुसूदनः |
योधौ च पाण्डवौ वीरौ सव्यसाचिवृकोदरौ ||३०||
नकुलः सहदेवश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
सात्यकिर्द्रुपदश्चैव धृष्टद्युम्नस्य चात्मजः ||३१||
उत्तमौजाश्च पाञ्चाल्यो युधामन्युश्च दुर्जयः |
शिखण्डी क्षत्रदेवश्च तथा वैराटिरुत्तरः ||३२||
काशयश्चेदयश्चैव मत्स्याः सर्वे च सृञ्जयाः |
विराटपुत्रो बभ्रूश्च पाञ्चालाश्च प्रभद्रकाः ||३३||
येषामिन्द्रोऽप्यकामानां न हरेत्पृथिवीमिमाम् |
वीराणां रणधीराणां ये भिन्द्युः पर्वतानपि ||३४||
तान्सर्वान्गुणसम्पन्नानमनुष्यप्रतापिनः |
क्रोशतो मम दुष्पुत्रो योद्धुमिच्छति सञ्जय ||३५||
दुर्योधन उवाच||
उभौ स्व एकजातीयौ तथोभौ भूमिगोचरौ |
अथ कस्मात्पाण्डवानामेकतो मन्यसे जयम् ||३६||
पितामहं च द्रोणं च कृपं कर्णं च दुर्जयम् |
जयद्रथं सोमदत्तमश्वत्थामानमेव च ||३७||
सुचेतसो महेष्वासानिन्द्रोऽपि सहितोऽमरैः |
अशक्तः समरे जेतुं किं पुनस्तात पाण्डवाः ||३८||
सर्वा च पृथिवी सृष्टा मदर्थे तात पाण्डवान् |
आर्यान्धृतिमतः शूरानग्निकल्पान्प्रबाधितुम् ||३९||
न मामकान्पाण्डवास्ते समर्थाः प्रतिवीक्षितुम् |
पराक्रान्तो ह्यहं पाण्डून्सपुत्रान्योद्धुमाहवे ||४०||
मत्प्रियं पार्थिवाः सर्वे ये चिकीर्षन्ति भारत |
ते तानावारयिष्यन्ति ऐणेयानिव तन्तुना ||४१||
महता रथवंशेन शरजालैश्च मामकैः |
अभिद्रुता भविष्यन्ति पाञ्चालाः पाण्डवैः सह ||४२||
धृतराष्ट्र उवाच||
उन्मत्त इव मे पुत्रो विलपत्येष सञ्जय |
न हि शक्तो युधा जेतुं धर्मराजं युधिष्ठिरम् ||४३||
जानाति हि सदा भीष्मः पाण्डवानां यशस्विनाम् |
बलवत्तां सपुत्राणां धर्मज्ञानां महात्मनाम् ||४४||
यतो नारोचयमहं विग्रहं तैर्महात्मभिः |
किं तु सञ्जय मे ब्रूहि पुनस्तेषां विचेष्टितम् ||४५||
कस्तांस्तरस्विनो भूयः संदीपयति पाण्डवान् |
अर्चिष्मतो महेष्वासान्हविषा पावकानिव ||४६||
सञ्जय उवाच||
धृष्टद्युम्नः सदैवैतान्संदीपयति भारत |
युध्यध्वमिति मा भैष्ट युद्धाद्भरतसत्तमाः ||४७||
ये केचित्पार्थिवास्तत्र धार्तराष्ट्रेण संवृताः |
युद्धे समागमिष्यन्ति तुमुले कवचह्रदे ||४८||
तान्सर्वानाहवे क्रुद्धान्सानुबन्धान्समागतान् |
अहमेकः समादास्ये तिमिर्मत्स्यानिवौदकान् ||४९||
भीष्मं द्रोणं कृपं कर्णं द्रौणिं शल्यं सुयोधनम् |
एतांश्चापि निरोत्स्यामि वेलेव मकरालयम् ||५०||
तथा ब्रुवाणं धर्मात्मा प्राह राजा युधिष्ठिरः |
तव धैर्यं च वीर्यं च पाञ्चालाः पाण्डवैः सह ||५१||
सर्वे समधिरूढाः स्म सङ्ग्रामान्नः समुद्धर ||५१||
जानामि त्वां महाबाहो क्षत्रधर्मे व्यवस्थितम् |
समर्थमेकं पर्याप्तं कौरवाणां युयुत्सताम् ||५२||
भवता यद्विधातव्यं तन्नः श्रेयः परन्तप ||५२||
सङ्ग्रामादपयातानां भग्नानां शरणैषिणाम् |
पौरुषं दर्शयञ्शूरो यस्तिष्ठेदग्रतः पुमान् ||५३||
क्रीणीयात्तं सहस्रेण नीतिमन्नाम तत्पदम् ||५३||
स त्वं शूरश्च वीरश्च विक्रान्तश्च नरर्षभ |
भयार्तानां परित्राता संयुगेषु न संशयः ||५४||
एवं ब्रुवति कौन्तेये धर्मात्मनि युधिष्ठिरे |
धृष्टद्युम्न उवाचेदं मां वचो गतसाध्वसः ||५५||
सर्वाञ्जनपदान्सूत योधा दुर्योधनस्य ये |
सबाह्लीकान्कुरून्ब्रूयाः प्रातिपेयाञ्शरद्वतः ||५६||
सूतपुत्रं तथा द्रोणं सहपुत्रं जयद्रथम् |
दुःशासनं विकर्णं च तथा दुर्योधनं नृपम् ||५७||
भीष्मं चैव ब्रूहि गत्वा त्वमाशु; युधिष्ठिरं साधुनैवाभ्युपेत |
मा वो वधीदर्जुनो देवगुप्तः; क्षिप्रं याचध्वं पाण्डवं लोकवीरम् ||५८||
नैतादृशो हि योधोऽस्ति पृथिव्यामिह कश्चन |
यथाविधः सव्यसाची पाण्डवः शस्त्रवित्तमः ||५९||
देवैर्हि सम्भृतो दिव्यो रथो गाण्डीवधन्वनः |
न स जेयो मनुष्येण मा स्म कृध्वं मनो युधि ||६०||
५७
धृतराष्ट्र उवाच||
क्षत्रतेजा ब्रह्मचारी कौमारादपि पाण्डवः |
तेन संयुगमेष्यन्ति मन्दा विलपतो मम ||१||
दुर्योधन निवर्तस्व युद्धाद्भरतसत्तम |
न हि युद्धं प्रशंसन्ति सर्वावस्थमरिंदम ||२||
अलमर्धं पृथिव्यास्ते सहामात्यस्य जीवितुम् |
प्रयच्छ पाण्डुपुत्राणां यथोचितमरिंदम ||३||
एतद्धि कुरवः सर्वे मन्यन्ते धर्मसंहितम् |
यत्त्वं प्रशान्तिमिच्छेथाः पाण्डुपुत्रैर्महात्मभिः ||४||
अङ्गेमां समवेक्षस्व पुत्र स्वामेव वाहिनीम् |
जात एव तव स्रावस्त्वं तु मोहान्न बुध्यसे ||५||
न ह्यहं युद्धमिच्छामि नैतदिच्छति बाह्लिकः |
न च भीष्मो न च द्रोणो नाश्वत्थामा न सञ्जयः ||६||
न सोमदत्तो न शल्यो न कृपो युद्धमिच्छति |
सत्यव्रतः पुरुमित्रो जयो भूरिश्रवास्तथा ||७||
येषु सम्प्रतितिष्ठेयुः कुरवः पीडिताः परैः |
ते युद्धं नाभिनन्दन्ति तत्तुभ्यं तात रोचताम् ||८||
न त्वं करोषि कामेन कर्णः कारयिता तव |
दुःशासनश्च पापात्मा शकुनिश्चापि सौबलः ||९||
दुर्योधन उवाच||
नाहं भवति न द्रोणे नाश्वत्थाम्नि न सञ्जये |
न विकर्णे न काम्बोजे न कृपे न च बाह्लिके ||१०||
सत्यव्रते पुरुमित्रे भूरिश्रवसि वा पुनः |
अन्येषु वा तावकेषु भारं कृत्वा समाह्वये ||११||
अहं च तात कर्णश्च रणयज्ञं वितत्य वै |
युधिष्ठिरं पशुं कृत्वा दीक्षितौ भरतर्षभ ||१२||
रथो वेदी स्रुवः खड्गो गदा स्रुक्कवचं सदः |
चातुर्होत्रं च धुर्या मे शरा दर्भा हविर्यशः ||१३||
आत्मयज्ञेन नृपते इष्ट्वा वैवस्वतं रणे |
विजित्य स्वयमेष्यावो हतामित्रौ श्रिया वृतौ ||१४||
अहं च तात कर्णश्च भ्राता दुःशासनश्च मे |
एते वयं हनिष्यामः पाण्डवान्समरे त्रयः ||१५||
अहं हि पाण्डवान्हत्वा प्रशास्ता पृथिवीमिमाम् |
मां वा हत्वा पाण्डुपुत्रा भोक्तारः पृथिवीमिमाम् ||१६||
त्यक्तं मे जीवितं राजन्धनं राज्यं च पार्थिव |
न जातु पाण्डवैः सार्धं वसेयमहमच्युत ||१७||
यावद्धि सूच्यास्तीक्ष्णाया विध्येदग्रेण मारिष |
तावदप्यपरित्याज्यं भूमेर्नः पाण्डवान्प्रति ||१८||
धृतराष्ट्र उवाच||
सर्वान्वस्तात शोचामि त्यक्तो दुर्योधनो मया |
ये मन्दमनुयास्यध्वं यान्तं वैवस्वतक्षयम् ||१९||
रुरूणामिव यूथेषु व्याघ्राः प्रहरतां वराः |
वरान्वरान्हनिष्यन्ति समेता युधि पाण्डवाः ||२०||
प्रतीपमिव मे भाति युयुधानेन भारती |
व्यस्ता सीमन्तिनी त्रस्ता प्रमृष्टा दीर्घबाहुना ||२१||
सम्पूर्णं पूरयन्भूयो बलं पार्थस्य माधवः |
शैनेयः समरे स्थाता बीजवत्प्रवपञ्शरान् ||२२||
सेनामुखे प्रयुद्धानां भीमसेनो भविष्यति |
तं सर्वे संश्रयिष्यन्ति प्राकारमकुतोभयम् ||२३||
यदा द्रक्ष्यसि भीमेन कुञ्जरान्विनिपातितान् |
विशीर्णदन्तान्गिर्याभान्भिन्नकुम्भान्सशोणितान् ||२४||
तानभिप्रेक्ष्य सङ्ग्रामे विशीर्णानिव पर्वतान् |
भीतो भीमस्य संस्पर्शात्स्मर्तासि वचनस्य मे ||२५||
निर्दग्धं भीमसेनेन सैन्यं हतरथद्विपम् |
गतिमग्नेरिव प्रेक्ष्य स्मर्तासि वचनस्य मे ||२६||
महद्वो भयमागामि न चेच्छाम्यथ पाण्डवैः |
गदया भीमसेनेन हताः शममुपैष्यथ ||२७||
महावनमिव छिन्नं यदा द्रक्ष्यसि पातितम् |
बलं कुरूणां सङ्ग्रामे तदा स्मर्तासि मे वचः ||२८||
वैशम्पायन उवाच||
एतावदुक्त्वा राजा तु स सर्वान्पृथिवीपतीन् |
अनुभाष्य महाराज पुनः पप्रच्छ सञ्जयम् ||२९||
५८
धृतराष्ट्र उवाच||
यदब्रूतां महात्मानौ वासुदेवधनञ्जयौ |
तन्मे ब्रूहि महाप्राज्ञ शुश्रूषे वचनं तव ||१||
सञ्जय उवाच||
शृणु राजन्यथा दृष्टौ मया कृष्णधनञ्जयौ |
ऊचतुश्चापि यद्वीरौ तत्ते वक्ष्यामि भारत ||२||
पादाङ्गुलीरभिप्रेक्षन्प्रयतोऽहं कृताञ्जलिः |
शुद्धान्तं प्राविशं राजन्नाख्यातुं नरदेवयोः ||३||
नैवाभिमन्युर्न यमौ तं देशमभियान्ति वै |
यत्र कृष्णौ च कृष्णा च सत्यभामा च भामिनी ||४||
उभौ मध्वासवक्षीबावुभौ चन्दनरूषितौ |
स्रग्विणौ वरवस्त्रौ तौ दिव्याभरणभूषितौ ||५||
नैकरत्नविचित्रं तु काञ्चनं महदासनम् |
विविधास्तरणास्तीर्णं यत्रासातामरिंदमौ ||६||
अर्जुनोत्सङ्गगौ पादौ केशवस्योपलक्षये |
अर्जुनस्य च कृष्णायां सत्यायां च महात्मनः ||७||
काञ्चनं पादपीठं तु पार्थो मे प्रादिशत्तदा |
तदहं पाणिना स्पृष्ट्वा ततो भूमावुपाविशम् ||८||
ऊर्ध्वरेखतलौ पादौ पार्थस्य शुभलक्षणौ |
पादपीठादपहृतौ तत्रापश्यमहं शुभौ ||९||
श्यामौ बृहन्तौ तरुणौ शालस्कन्धाविवोद्गतौ |
एकासनगतौ दृष्ट्वा भयं मां महदाविशत् ||१०||
इन्द्रविष्णुसमावेतौ मन्दात्मा नावबुध्यते |
संश्रयाद्द्रोणभीष्माभ्यां कर्णस्य च विकत्थनात् ||११||
निदेशस्थाविमौ यस्य मानसस्तस्य सेत्स्यते |
सङ्कल्पो धर्मराजस्य निश्चयो मे तदाभवत् ||१२||
सत्कृतश्चान्नपानाभ्यामाच्छन्नो लब्धसत्क्रियः |
अञ्जलिं मूर्ध्नि सन्धाय तौ संदेशमचोदयम् ||१३||
धनुर्बाणोचितेनैकपाणिना शुभलक्षणम् |
पादमानमयन्पार्थः केशवं समचोदयत् ||१४||
इन्द्रकेतुरिवोत्थाय सर्वाभरणभूषितः |
इन्द्रवीर्योपमः कृष्णः संविष्टो माभ्यभाषत ||१५||
वाचं स वदतां श्रेष्ठो ह्लादिनीं वचनक्षमाम् |
त्रासनीं धार्तराष्ट्राणां मृदुपूर्वां सुदारुणाम् ||१६||
वाचं तां वचनार्हस्य शिक्षाक्षरसमन्विताम् |
अश्रौषमहमिष्टार्थां पश्चाद्धृदयशोषिणीम् ||१७||
वासुदेव उवाच||
सञ्जयेदं वचो ब्रूया धृतराष्ट्रं मनीषिणम् |
शृण्वतः कुरुमुख्यस्य द्रोणस्यापि च शृण्वतः ||१८||
यजध्वं विपुलैर्यज्ञैर्विप्रेभ्यो दत्त दक्षिणाः |
पुत्रैर्दारैश्च मोदध्वं महद्वो भयमागतम् ||१९||
अर्थांस्त्यजत पात्रेभ्यः सुतान्प्राप्नुत कामजान् |
प्रियं प्रियेभ्यश्चरत राजा हि त्वरते जये ||२०||
ऋणमेतत्प्रवृद्धं मे हृदयान्नापसर्पति |
यद्गोविन्देति चुक्रोश कृष्णा मां दूरवासिनम् ||२१||
तेजोमयं दुराधर्षं गाण्डीवं यस्य कार्मुकम् |
मद्द्वितीयेन तेनेह वैरं वः सव्यसाचिना ||२२||
मद्द्वितीयं पुनः पार्थं कः प्रार्थयितुमिच्छति |
यो न कालपरीतो वाप्यपि साक्षात्पुरंदरः ||२३||
बाहुभ्यामुद्वहेद्भूमिं दहेत्क्रुद्ध इमाः प्रजाः |
पातयेत्त्रिदिवाद्देवान्योऽर्जुनं समरे जयेत् ||२४||
देवासुरमनुष्येषु यक्षगन्धर्वभोगिषु |
न तं पश्याम्यहं युद्धे पाण्डवं योऽभ्ययाद्रणे ||२५||
यत्तद्विराटनगरे श्रूयते महदद्भुतम् |
एकस्य च बहूनां च पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||२६||
एकेन पाण्डुपुत्रेण विराटनगरे यदा |
भग्नाः पलायन्त दिशः पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||२७||
बलं वीर्यं च तेजश्च शीघ्रता लघुहस्तता |
अविषादश्च धैर्यं च पार्थान्नान्यत्र विद्यते ||२८||
सञ्जय उवाच||
इत्यब्रवीद्धृषीकेशः पार्थमुद्धर्षयन्गिरा |
गर्जन्समयवर्षीव गगने पाकशासनः ||२९||
केशवस्य वचः श्रुत्वा किरीटी श्वेतवाहनः |
अर्जुनस्तन्महद्वाक्यमब्रवील्लोमहर्षणम् ||३०||
५९
वैशम्पायन उवाच||
सञ्जयस्य वचः श्रुत्वा प्रज्ञाचक्षुर्नरेश्वरः |
ततः सङ्ख्यातुमारेभे तद्वचो गुणदोषतः ||१||
प्रसङ्ख्याय च सौक्ष्म्येण गुणदोषान्विचक्षणः |
यथावन्मतितत्त्वेन जयकामः सुतान्प्रति ||२||
बलाबले विनिश्चित्य याथातथ्येन बुद्धिमान् |
शक्तिं सङ्ख्यातुमारेभे तदा वै मनुजाधिपः ||३||
देवमानुषयोः शक्त्या तेजसा चैव पाण्डवान् |
कुरूञ्शक्त्याल्पतरया दुर्योधनमथाब्रवीत् ||४||
दुर्योधनेयं चिन्ता मे शश्वन्नाप्युपशाम्यति |
सत्यं ह्येतदहं मन्ये प्रत्यक्षं नानुमानतः ||५||
आत्मजेषु परं स्नेहं सर्वभूतानि कुर्वते |
प्रियाणि चैषां कुर्वन्ति यथाशक्ति हितानि च ||६||
एवमेवोपकर्तॄणां प्रायशो लक्षयामहे |
इच्छन्ति बहुलं सन्तः प्रतिकर्तुं महत्प्रियम् ||७||
अग्निः साचिव्यकर्ता स्यात्खाण्डवे तत्कृतं स्मरन् |
अर्जुनस्यातिभीमेऽस्मिन्कुरुपाण्डुसमागमे ||८||
जातगृध्याभिपन्नाश्च पाण्डवानामनेकशः |
धर्मादयो भविष्यन्ति समाहूता दिवौकसः ||९||
भीष्मद्रोणकृपादीनां भयादशनिसंमितम् |
रिरक्षिषन्तः संरम्भं गमिष्यन्तीति मे मतिः ||१०||
ते देवसहिताः पार्था न शक्याः प्रतिवीक्षितुम् |
मानुषेण नरव्याघ्रा वीर्यवन्तोऽस्त्रपारगाः ||११||
दुरासदं यस्य दिव्यं गाण्डीवं धनुरुत्तमम् |
वारुणौ चाक्षयौ दिव्यौ शरपूर्णौ महेषुधी ||१२||
वानरश्च ध्वजो दिव्यो निःसङ्गो धूमवद्गतिः |
रथश्च चतुरन्तायां यस्य नास्ति समस्त्विषा ||१३||
महामेघनिभश्चापि निर्घोषः श्रूयते जनैः |
महाशनिसमः शब्दः शात्रवाणां भयङ्करः ||१४||
यं चातिमानुषं वीर्ये कृत्स्नो लोको व्यवस्यति |
देवानामपि जेतारं यं विदुः पार्थिवा रणे ||१५||
शतानि पञ्च चैवेषूनुद्वपन्निव दृश्यते |
निमेषान्तरमात्रेण मुञ्चन्दूरं च पातयन् ||१६||
यमाह भीष्मो द्रोणश्च कृपो द्रौणिस्तथैव च |
मद्रराजस्तथा शल्यो मध्यस्था ये च मानवाः ||१७||
युद्धायावस्थितं पार्थं पार्थिवैरतिमानुषैः |
अशक्यं रथशार्दूलं पराजेतुमरिंदमम् ||१८||
क्षिपत्येकेन वेगेन पञ्च बाणशतानि यः |
सदृशं बाहुवीर्येण कार्तवीर्यस्य पाण्डवम् ||१९||
तमर्जुनं महेष्वासं महेन्द्रोपेन्द्ररक्षितम् |
निघ्नन्तमिव पश्यामि विमर्देऽस्मिन्महामृधे ||२०||
इत्येवं चिन्तयन्कृत्स्नमहोरात्राणि भारत |
अनिद्रो निःसुखश्चास्मि कुरूणां शमचिन्तया ||२१||
क्षयोदयोऽयं सुमहान्कुरूणां प्रत्युपस्थितः |
अस्य चेत्कलहस्यान्तः शमादन्यो न विद्यते ||२२||
शमो मे रोचते नित्यं पार्थैस्तात न विग्रहः |
कुरुभ्यो हि सदा मन्ये पाण्डवाञ्शक्तिमत्तरान् ||२३||
६०
वैशम्पायन उवाच||
पितुरेतद्वचः श्रुत्वा धार्तराष्ट्रोऽत्यमर्षणः |
आधाय विपुलं क्रोधं पुनरेवेदमब्रवीत् ||१||
अशक्या देवसचिवाः पार्थाः स्युरिति यद्भवान् |
मन्यते तद्भयं व्येतु भवतो राजसत्तम ||२||
अकामद्वेषसंयोगाद्द्रोहाल्लोभाच्च भारत |
उपेक्षया च भावानां देवा देवत्वमाप्नुवन् ||३||
इति द्वैपायनो व्यासो नारदश्च महातपाः |
जामदग्न्यश्च रामो नः कथामकथयत्पुरा ||४||
नैव मानुषवद्देवाः प्रवर्तन्ते कदाचन |
कामाल्लोभादनुक्रोशाद्द्वेषाच्च भरतर्षभ ||५||
यदि ह्यग्निश्च वायुश्च धर्म इन्द्रोऽश्विनावपि |
कामयोगात्प्रवर्तेरन्न पार्था दुःखमाप्नुयुः ||६||
तस्मान्न भवता चिन्ता कार्यैषा स्यात्कदाचन |
दैवेष्वपेक्षका ह्येते शश्वद्भावेषु भारत ||७||
अथ चेत्कामसंयोगाद्द्वेषाल्लोभाच्च लक्ष्यते |
देवेषु देवप्रामाण्यं नैव तद्विक्रमिष्यति ||८||
मयाभिमन्त्रितः शश्वज्जातवेदाः प्रशंसति |
दिधक्षुः सकलाँल्लोकान्परिक्षिप्य समन्ततः ||९||
यद्वा परमकं तेजो येन युक्ता दिवौकसः |
ममाप्यनुपमं भूयो देवेभ्यो विद्धि भारत ||१०||
प्रदीर्यमाणां वसुधां गिरीणां शिखराणि च |
लोकस्य पश्यतो राजन्स्थापयाम्यभिमन्त्रणात् ||११||
चेतनाचेतनस्यास्य जङ्गमस्थावरस्य च |
विनाशाय समुत्पन्नं महाघोरं महास्वनम् ||१२||
अश्मवर्षं च वायुं च शमयामीह नित्यशः |
जगतः पश्यतोऽभीक्ष्णं भूतानामनुकम्पया ||१३||
स्तम्भितास्वप्सु गच्छन्ति मया रथपदातयः |
देवासुराणां भावानामहमेकः प्रवर्तिता ||१४||
अक्षौहिणीभिर्यान्देशान्यामि कार्येण केनचित् |
तत्रापो मे प्रवर्तन्ते यत्र यत्राभिकामये ||१५||
भयानि विषये राजन्व्यालादीनि न सन्ति मे |
मत्तः सुप्तानि भूतानि न हिंसन्ति भयङ्कराः ||१६||
निकामवर्षी पर्जन्यो राजन्विषयवासिनाम् |
धर्मिष्ठाश्च प्रजाः सर्वा ईतयश्च न सन्ति मे ||१७||
अश्विनावथ वाय्वग्नी मरुद्भिः सह वृत्रहा |
धर्मश्चैव मया द्विष्टान्नोत्सहन्तेऽभिरक्षितुम् ||१८||
यदि ह्येते समर्थाः स्युर्मद्द्विषस्त्रातुमोजसा |
न स्म त्रयोदश समाः पार्था दुःखमवाप्नुयुः ||१९||
नैव देवा न गन्धर्वा नासुरा न च राक्षसाः |
शक्तास्त्रातुं मया द्विष्टं सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||२०||
यदभिध्याम्यहं शश्वच्छुभं वा यदि वाशुभम् |
नैतद्विपन्नपूर्वं मे मित्रेष्वरिषु चोभयोः ||२१||
भविष्यतीदमिति वा यद्ब्रवीमि परन्तप |
नान्यथा भूतपूर्वं तत्सत्यवागिति मां विदुः ||२२||
लोकसाक्षिकमेतन्मे माहात्म्यं दिक्षु विश्रुतम् |
आश्वासनार्थं भवतः प्रोक्तं न श्लाघया नृप ||२३||
न ह्यहं श्लाघनो राजन्भूतपूर्वः कदाचन |
असदाचरितं ह्येतद्यदात्मानं प्रशंसति ||२४||
पाण्डवांश्चैव मत्स्यांश्च पाञ्चालान्केकयैः सह |
सात्यकिं वासुदेवं च श्रोतासि विजितान्मया ||२५||
सरितः सागरं प्राप्य यथा नश्यन्ति सर्वशः |
तथैव ते विनङ्क्ष्यन्ति मामासाद्य सहान्वयाः ||२६||
परा बुद्धिः परं तेजो वीर्यं च परमं मयि |
परा विद्या परो योगो मम तेभ्यो विशिष्यते ||२७||
पितामहश्च द्रोणश्च कृपः शल्यः शलस्तथा |
अस्त्रेषु यत्प्रजानन्ति सर्वं तन्मयि विद्यते ||२८||
इत्युक्त्वा सञ्जयं भूयः पर्यपृच्छत भारत |
ज्ञात्वा युयुत्सुः कार्याणि प्राप्तकालमरिंदम ||२९||
६१
वैशम्पायन उवाच||
तथा तु पृच्छन्तमतीव पार्था; न्वैचित्रवीर्यं तमचिन्तयित्वा |
उवाच कर्णो धृतराष्ट्रपुत्रं; प्रहर्षयन्संसदि कौरवाणाम् ||१||
मिथ्या प्रतिज्ञाय मया यदस्त्रं; रामाद्धृतं ब्रह्मपुरं पुरस्तात् |
विज्ञाय तेनास्मि तदैवमुक्त; स्तवान्तकालेऽप्रतिभास्यतीति ||२||
महापराधे ह्यपि संनतेन; महर्षिणाहं गुरुणा च शप्तः |
शक्तः प्रदग्धुं ह्यपि तिग्मतेजाः; ससागरामप्यवनिं महर्षिः ||३||
प्रसादितं ह्यस्य मया मनोऽभू; च्छुश्रूषया स्वेन च पौरुषेण |
ततस्तदस्त्रं मम सावशेषं; तस्मात्समर्थोऽस्मि ममैष भारः ||४||
निमेषमात्रं तमृषिप्रसाद; मवाप्य पाञ्चालकरूषमत्स्यान् |
निहत्य पार्थांश्च सपुत्रपौत्राँ; ल्लोकानहं शस्त्रजितान्प्रपत्स्ये ||५||
पितामहस्तिष्ठतु ते समीपे; द्रोणश्च सर्वे च नरेन्द्रमुख्याः |
यथाप्रधानेन बलेन यात्वा; पार्थान्हनिष्यामि ममैष भारः ||६||
एवं ब्रुवाणं तमुवाच भीष्मः; किं कत्थसे कालपरीतबुद्धे |
न कर्ण जानासि यथा प्रधाने; हते हताः स्युर्धृतराष्ट्रपुत्राः ||७||
यत्खाण्डवं दाहयता कृतं हि; कृष्णद्वितीयेन धनञ्जयेन |
श्रुत्वैव तत्कर्म नियन्तुमात्मा; शक्यस्त्वया वै सह बान्धवेन ||८||
यां चापि शक्तिं त्रिदशाधिपस्ते; ददौ महात्मा भगवान्महेन्द्रः |
भस्मीकृतां तां पतितां विशीर्णां; चक्राहतां द्रक्ष्यसि केशवेन ||९||
यस्ते शरः सर्पमुखो विभाति; सदाग्र्यमाल्यैर्महितः प्रयत्नात् |
स पाण्डुपुत्राभिहतः शरौघैः; सह त्वया यास्यति कर्ण नाशम् ||१०||
बाणस्य भौमस्य च कर्ण हन्ता; किरीटिनं रक्षति वासुदेवः |
यस्त्वादृशानां च गरीयसां च; हन्ता रिपूणां तुमुले प्रगाढे ||११||
कर्ण उवाच||
असंशयं वृष्णिपतिर्यथोक्त; स्तथा च भूयश्च ततो महात्मा |
अहं यदुक्तः परुषं तु किं चि; त्पितामहस्तस्य फलं शृणोतु ||१२||
न्यस्यामि शस्त्राणि न जातु सङ्ख्ये; पितामहो द्रक्ष्यति मां सभायाम् |
त्वयि प्रशान्ते तु मम प्रभावं; द्रक्ष्यन्ति सर्वे भुवि भूमिपालाः ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
इत्येवमुक्त्वा स महाधनुष्मा; न्हित्वा सभां स्वं भवनं जगाम |
भीष्मस्तु दुर्योधनमेव राज; न्मध्ये कुरूणां प्रहसन्नुवाच ||१४||
सत्यप्रतिज्ञः किल सूतपुत्र; स्तथा स भारं विषहेत कस्मात् |
व्यूहं प्रतिव्यूह्य शिरांसि भित्त्वा; लोकक्षयं पश्यत भीमसेनात् ||१५||
आवन्त्यकालिङ्गजयद्रथेषु; वेदिध्वजे तिष्ठति बाह्लिके च |
अहं हनिष्यामि सदा परेषां; सहस्रशश्चायुतशश्च योधान् ||१६||
यदैव रामे भगवत्यनिन्द्ये; ब्रह्म ब्रुवाणः कृतवांस्तदस्त्रम् |
तदैव धर्मश्च तपश्च नष्टं; वैकर्तनस्याधमपूरुषस्य ||१७||
अथोक्तवाक्ये नृपतौ तु भीष्मे; निक्षिप्य शस्त्राणि गते च कर्णे |
वैचित्रवीर्यस्य सुतोऽल्पबुद्धि; र्दुर्योधनः शान्तनवं बभाषे ||१८||
६२
दुर्योधन उवाच||
सदृशानां मनुष्येषु सर्वेषां तुल्यजन्मनाम् |
कथमेकान्ततस्तेषां पार्थानां मन्यसे जयम् ||१||
सर्वे स्म समजातीयाः सर्वे मानुषयोनयः |
पितामह विजानीषे पार्थेषु विजयं कथम् ||२||
नाहं भवति न द्रोणे न कृपे न च बाह्लिके |
अन्येषु च नरेन्द्रेषु पराक्रम्य समारभे ||३||
अहं वैकर्तनः कर्णो भ्राता दुःशासनश्च मे |
पाण्डवान्समरे पञ्च हनिष्यामः शितैः शरैः ||४||
ततो राजन्महायज्ञैर्विविधैर्भूरिदक्षिणैः |
ब्राह्मणांस्तर्पयिष्यामि गोभिरश्वैर्धनेन च ||५||
विदुर उवाच||
शकुनीनामिहार्थाय पाशं भूमावयोजयत् |
कश्चिच्छाकुनिकस्तात पूर्वेषामिति शुश्रुम ||६||
तस्मिन्द्वौ शकुनौ बद्धौ युगपत्समपौरुषौ |
तावुपादाय तं पाशं जग्मतुः खचरावुभौ ||७||
तौ विहायसमाक्रान्तौ दृष्ट्वा शाकुनिकस्तदा |
अन्वधावदनिर्विण्णो येन येन स्म गच्छतः ||८||
तथा तमनुधावन्तं मृगयुं शकुनार्थिनम् |
आश्रमस्थो मुनिः कश्चिद्ददर्शाथ कृताह्निकः ||९||
तावन्तरिक्षगौ शीघ्रमनुयान्तं महीचरम् |
श्लोकेनानेन कौरव्य पप्रच्छ स मुनिस्तदा ||१०||
विचित्रमिदमाश्चर्यं मृगहन्प्रतिभाति मे |
प्लवमानौ हि खचरौ पदातिरनुधावसि ||११||
शाकुनिक उवाच||
पाशमेकमुभावेतौ सहितौ हरतो मम |
यत्र वै विवदिष्येते तत्र मे वशमेष्यतः ||१२||
विदुर उवाच||
तौ विवादमनुप्राप्तौ शकुनौ मृत्युसन्धितौ |
विगृह्य च सुदुर्बुद्धी पृथिव्यां संनिपेततुः ||१३||
तौ युध्यमानौ संरब्धौ मृत्युपाशवशानुगौ |
उपसृत्यापरिज्ञातो जग्राह मृगयुस्तदा ||१४||
एवं ये ज्ञातयोऽर्थेषु मिथो गच्छन्ति विग्रहम् |
तेऽमित्रवशमायान्ति शकुनाविव विग्रहात् ||१५||
सम्भोजनं सङ्कथनं सम्प्रश्नोऽथ समागमः |
एतानि ज्ञातिकार्याणि न विरोधः कदाचन ||१६||
यस्मिन्काले सुमनसः सर्वे वृद्धानुपासते |
सिंहगुप्तमिवारण्यमप्रधृष्या भवन्ति ते ||१७||
येऽर्थं सन्ततमासाद्य दीना इव समासते |
श्रियं ते सम्प्रयच्छन्ति द्विषद्भ्यो भरतर्षभ ||१८||
धूमायन्ते व्यपेतानि ज्वलन्ति सहितानि च |
धृतराष्ट्रोल्मुकानीव ज्ञातयो भरतर्षभ ||१९||
इदमन्यत्प्रवक्ष्यामि यथा दृष्टं गिरौ मया |
श्रुत्वा तदपि कौरव्य यथा श्रेयस्तथा कुरु ||२०||
वयं किरातैः सहिता गच्छामो गिरिमुत्तरम् |
ब्राह्मणैर्देवकल्पैश्च विद्याजम्भकवातिकैः ||२१||
कुञ्जभूतं गिरिं सर्वमभितो गन्धमादनम् |
दीप्यमानौषधिगणं सिद्धगन्धर्वसेवितम् ||२२||
तत्र पश्यामहे सर्वे मधु पीतममाक्षिकम् |
मरुप्रपाते विषमे निविष्टं कुम्भसंमितम् ||२३||
आशीविषै रक्ष्यमाणं कुबेरदयितं भृशम् |
यत्प्राश्य पुरुषो मर्त्यो अमरत्वं निगच्छति ||२४||
अचक्षुर्लभते चक्षुर्वृद्धो भवति वै युवा |
इति ते कथयन्ति स्म ब्राह्मणा जम्भसाधकाः ||२५||
ततः किरातास्तद्दृष्ट्वा प्रार्थयन्तो महीपते |
विनेशुर्विषमे तस्मिन्ससर्पे गिरिगह्वरे ||२६||
तथैव तव पुत्रोऽयं पृथिवीमेक इच्छति |
मधु पश्यति संमोहात्प्रपातं नानुपश्यति ||२७||
दुर्योधनो योद्धुमनाः समरे सव्यसाचिना |
न च पश्यामि तेजोऽस्य विक्रमं वा तथाविधम् ||२८||
एकेन रथमास्थाय पृथिवी येन निर्जिता |
प्रतीक्षमाणो यो वीरः क्षमते वीक्षितं तव ||२९||
द्रुपदो मत्स्यराजश्च सङ्क्रुद्धश्च धनञ्जयः |
न शेषयेयुः समरे वायुयुक्ता इवाग्नयः ||३०||
अङ्के कुरुष्व राजानं धृतराष्ट्र युधिष्ठिरम् |
युध्यतोर्हि द्वयोर्युद्धे नैकान्तेन भवेज्जयः ||३१||
६३
धृतराष्ट्र उवाच||
दुर्योधन विजानीहि यत्त्वां वक्ष्यामि पुत्रक |
उत्पथं मन्यसे मार्गमनभिज्ञ इवाध्वगः ||१||
पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां यत्तेजः प्रमिमीषसि |
पञ्चानामिव भूतानां महतां सुमहात्मनाम् ||२||
युधिष्ठिरं हि कौन्तेयं परं धर्ममिहास्थितम् |
परां गतिमसम्प्रेक्ष्य न त्वं वेत्तुमिहार्हसि ||३||
भीमसेनं च कौन्तेयं यस्य नास्ति समो बले |
रणान्तकं तर्कयसे महावातमिव द्रुमः ||४||
सर्वशस्त्रभृतां श्रेष्ठं मेरुं शिखरिणामिव |
युधि गाण्डीवधन्वानं को नु युध्येत बुद्धिमान् ||५||
धृष्टद्युम्नश्च पाञ्चाल्यः कमिवाद्य न शातयेत् |
शत्रुमध्ये शरान्मुञ्चन्देवराडशनीमिव ||६||
सात्यकिश्चापि दुर्धर्षः संमतोऽन्धकवृष्णिषु |
ध्वंसयिष्यति ते सेनां पाण्डवेयहिते रतः ||७||
यः पुनः प्रतिमानेन त्रीँल्लोकानतिरिच्यते |
तं कृष्णं पुण्डरीकाक्षं को नु युध्येत बुद्धिमान् ||८||
एकतो ह्यस्य दाराश्च ज्ञातयश्च सबान्धवाः |
आत्मा च पृथिवी चेयमेकतश्च धनञ्जयः ||९||
वासुदेवोऽपि दुर्धर्षो यतात्मा यत्र पाण्डवः |
अविषह्यं पृथिव्यापि तद्बलं यत्र केशवः ||१०||
तिष्ठ तात सतां वाक्ये सुहृदामर्थवादिनाम् |
वृद्धं शान्तनवं भीष्मं तितिक्षस्व पितामहम् ||११||
मां च ब्रुवाणं शुश्रूष कुरूणामर्थवादिनम् |
द्रोणं कृपं विकर्णं च महाराजं च बाह्लिकम् ||१२||
एते ह्यपि यथैवाहं मन्तुमर्हसि तांस्तथा |
सर्वे धर्मविदो ह्येते तुल्यस्नेहाश्च भारत ||१३||
यत्तद्विराटनगरे सह भ्रातृभिरग्रतः |
उत्सृज्य गाः सुसन्त्रस्तं बलं ते समशीर्यत ||१४||
यच्चैव तस्मिन्नगरे श्रूयते महदद्भुतम् |
एकस्य च बहूनां च पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||१५||
अर्जुनस्तत्तथाकार्षीत्किं पुनः सर्व एव ते |
सभ्रातॄनभिजानीहि वृत्त्या च प्रतिपादय ||१६||
६४
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा महाप्राज्ञो धृतराष्ट्रः सुयोधनम् |
पुनरेव महाभागः सञ्जयं पर्यपृच्छत ||१||
ब्रूहि सञ्जय यच्छेषं वासुदेवादनन्तरम् |
यदर्जुन उवाच त्वां परं कौतूहलं हि मे ||२||
सञ्जय उवाच||
वासुदेववचः श्रुत्वा कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
उवाच काले दुर्धर्षो वासुदेवस्य शृण्वतः ||३||
पितामहं शान्तनवं धृतराष्ट्रं च सञ्जय |
द्रोणं कृपं च कर्णं च महाराजं च बाह्लिकम् ||४||
द्रौणिं च सोमदत्तं च शकुनिं चापि सौबलम् |
दुःशासनं शलं चैव पुरुमित्रं विविंशतिम् ||५||
विकर्णं चित्रसेनं च जयत्सेनं च पार्थिवम् |
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ दुर्मुखं चापि कौरवम् ||६||
सैन्धवं दुःसहं चैव भूरिश्रवसमेव च |
भगदत्तं च राजानं जलसन्धं च पार्थिवम् ||७||
ये चाप्यन्ये पार्थिवास्तत्र योद्धुं; समागताः कौरवाणां प्रियार्थम् |
मुमूर्षवः पाण्डवाग्नौ प्रदीप्ते; समानीता धार्तराष्ट्रेण सूत ||८||
यथान्यायं कौशलं वन्दनं च; समागता मद्वचनेन वाच्याः |
इदं ब्रूयाः सञ्जय राजमध्ये; सुयोधनं पापकृतां प्रधानम् ||९||
अमर्षणं दुर्मतिं राजपुत्रं; पापात्मानं धार्तराष्ट्रं सुलुब्धम् |
सर्वं ममैतद्वचनं समग्रं; सहामात्यं सञ्जय श्रावयेथाः ||१०||
एवं प्रतिष्ठाप्य धनञ्जयो मां; ततोऽर्थवद्धर्मवच्चापि वाक्यम् |
प्रोवाचेदं वासुदेवं समीक्ष्य; पार्थो धीमाँल्लोहितान्तायताक्षः ||११||
यथा श्रुतं ते वदतो महात्मनो; मधुप्रवीरस्य वचः समाहितम् |
तथैव वाच्यं भवता हि मद्वचः; समागतेषु क्षितिपेषु सर्वशः ||१२||
शराग्निधूमे रथनेमिनादिते; धनुःस्रुवेणास्त्रबलापहारिणा |
यथा न होमः क्रियते महामृधे; तथा समेत्य प्रयतध्वमादृताः ||१३||
न चेत्प्रयच्छध्वममित्रघातिनो; युधिष्ठिरस्यांशमभीप्सितं स्वकम् |
नयामि वः स्वाश्वपदातिकुञ्जरा; न्दिशं पितॄणामशिवां शितैः शरैः ||१४||
ततोऽहमामन्त्र्य चतुर्भुजं हरिं; धनञ्जयं चैव नमस्य सत्वरः |
जवेन सम्प्राप्त इहामरद्युते; तवान्तिकं प्रापयितुं वचो महत् ||१५||
६५
वैशम्पायन उवाच||
दुर्योधने धार्तराष्ट्रे तद्वचोऽप्रतिनन्दति |
तूष्णीम्भूतेषु सर्वेषु समुत्तस्थुर्नरेश्वराः ||१||
उत्थितेषु महाराज पृथिव्यां सर्वराजसु |
रहिते सञ्जयं राजा परिप्रष्टुं प्रचक्रमे ||२||
आशंसमानो विजयं तेषां पुत्रवशानुगः |
आत्मनश्च परेषां च पाण्डवानां च निश्चयम् ||३||
धृतराष्ट्र उवाच||
गावल्गणे ब्रूहि नः सारफल्गु; स्वसेनायां यावदिहास्ति किञ्चित् |
त्वं पाण्डवानां निपुणं वेत्थ सर्वं; किमेषां ज्यायः किमु तेषां कनीयः ||४||
त्वमेतयोः सारवित्सर्वदर्शी; धर्मार्थयोर्निपुणो निश्चयज्ञः |
स मे पृष्टः सञ्जय ब्रूहि सर्वं; युध्यमानाः कतरेऽस्मिन्न सन्ति ||५||
सञ्जय उवाच||
न त्वां ब्रूयां रहिते जातु किं चि; दसूया हि त्वां प्रसहेत राजन् |
आनयस्व पितरं संशितव्रतं; गान्धारीं च महिषीमाजमीढ ||६||
तौ तेऽसूयां विनयेतां नरेन्द्र; धर्मज्ञौ तौ निपुणौ निश्चयज्ञौ |
तयोस्तु त्वां संनिधौ तद्वदेयं; कृत्स्नं मतं वासुदेवार्जुनाभ्याम् ||७||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तन्मतमाज्ञाय सञ्जयस्यात्मजस्य च |
अभ्युपेत्य महाप्राज्ञः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् ||८||
सम्पृच्छते धृतराष्ट्राय सञ्जय; आचक्ष्व सर्वं यावदेषोऽनुयुङ्क्ते |
सर्वं यावद्वेत्थ तस्मिन्यथाव; द्याथातथ्यं वासुदेवेऽर्जुने च ||९||
६६
सञ्जय उवाच||
अर्जुनो वासुदेवश्च धन्विनौ परमार्चितौ |
कामादन्यत्र सम्भूतौ सर्वाभावाय संमितौ ||१||
द्यामन्तरं समास्थाय यथायुक्तं मनस्विनः |
चक्रं तद्वासुदेवस्य मायया वर्तते विभो ||२||
सापह्नवं पाण्डवेषु पाण्डवानां सुसंमतम् |
सारासारबलं ज्ञात्वा तत्समासेन मे शृणु ||३||
नरकं शम्बरं चैव कंसं चैद्यं च माधवः |
जितवान्घोरसङ्काशान्क्रीडन्निव जनार्दनः ||४||
पृथिवीं चान्तरिक्षं च द्यां चैव पुरुषोत्तमः |
मनसैव विशिष्टात्मा नयत्यात्मवशं वशी ||५||
भूयो भूयो हि यद्राजन्पृच्छसे पाण्डवान्प्रति |
सारासारबलं ज्ञातुं तन्मे निगदतः शृणु ||६||
एकतो वा जगत्कृत्स्नमेकतो वा जनार्दनः |
सारतो जगतः कृत्स्नादतिरिक्तो जनार्दनः ||७||
भस्म कुर्याज्जगदिदं मनसैव जनार्दनः |
न तु कृत्स्नं जगच्छक्तं भस्म कर्तुं जनार्दनम् ||८||
यतः सत्यं यतो धर्मो यतो ह्रीरार्जवं यतः |
ततो भवति गोविन्दो यतः कृष्णस्ततो जयः ||९||
पृथिवीं चान्तरिक्षं च दिवं च पुरुषोत्तमः |
विचेष्टयति भूतात्मा क्रीडन्निव जनार्दनः ||१०||
स कृत्वा पाण्डवान्सत्रं लोकं संमोहयन्निव |
अधर्मनिरतान्मूढान्दग्धुमिच्छति ते सुतान् ||११||
कालचक्रं जगच्चक्रं युगचक्रं च केशवः |
आत्मयोगेन भगवान्परिवर्तयतेऽनिशम् ||१२||
कालस्य च हि मृत्योश्च जङ्गमस्थावरस्य च |
ईशते भगवानेकः सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१३||
ईशन्नपि महायोगी सर्वस्य जगतो हरिः |
कर्माण्यारभते कर्तुं कीनाश इव दुर्बलः ||१४||
तेन वञ्चयते लोकान्मायायोगेन केशवः |
ये तमेव प्रपद्यन्ते न ते मुह्यन्ति मानवाः ||१५||
६७
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं त्वं माधवं वेत्थ सर्वलोकमहेश्वरम् |
कथमेनं न वेदाहं तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||१||
सञ्जय उवाच||
विद्या राजन्न ते विद्या मम विद्या न हीयते |
विद्याहीनस्तमोध्वस्तो नाभिजानाति केशवम् ||२||
विद्यया तात जानामि त्रियुगं मधुसूदनम् |
कर्तारमकृतं देवं भूतानां प्रभवाप्ययम् ||३||
धृतराष्ट्र उवाच||
गावल्गणेऽत्र का भक्तिर्या ते नित्या जनार्दने |
यया त्वमभिजानासि त्रियुगं मधुसूदनम् ||४||
सञ्जय उवाच||
मायां न सेवे भद्रं ते न वृथाधर्ममाचरे |
शुद्धभावं गतो भक्त्या शास्त्राद्वेद्मि जनार्दनम् ||५||
धृतराष्ट्र उवाच||
दुर्योधन हृषीकेशं प्रपद्यस्व जनार्दनम् |
आप्तो नः सञ्जयस्तात शरणं गच्छ केशवम् ||६||
दुर्योधन उवाच||
भगवान्देवकीपुत्रो लोकं चेन्निहनिष्यति |
प्रवदन्नर्जुने सख्यं नाहं गच्छेऽद्य केशवम् ||७||
धृतराष्ट्र उवाच||
अवाग्गान्धारि पुत्रास्ते गच्छत्येष सुदुर्मतिः |
ईर्ष्युर्दुरात्मा मानी च श्रेयसां वचनातिगः ||८||
गान्धार्युवाच||
ऐश्वर्यकाम दुष्टात्मन्वृद्धानां शासनातिग |
ऐश्वर्यजीविते हित्वा पितरं मां च बालिश ||९||
वर्धयन्दुर्हृदां प्रीतिं मां च शोकेन वर्धयन् |
निहतो भीमसेनेन स्मर्तासि वचनं पितुः ||१०||
व्यास उवाच||
दयितोऽसि राजन्कृष्णस्य धृतराष्ट्र निबोध मे |
यस्य ते सञ्जयो दूतो यस्त्वां श्रेयसि योक्ष्यते ||११||
जानात्येष हृषीकेशं पुराणं यच्च वै नवम् |
शुश्रूषमाणमेकाग्रं मोक्ष्यते महतो भयात् ||१२||
वैचित्रवीर्य पुरुषाः क्रोधहर्षतमोवृताः |
सिता बहुविधैः पाशैर्ये न तुष्टाः स्वकैर्धनैः ||१३||
यमस्य वशमायान्ति काममूढाः पुनः पुनः |
अन्धनेत्रा यथैवान्धा नीयमानाः स्वकर्मभिः ||१४||
एष एकायनः पन्था येन यान्ति मनीषिणः |
तं दृष्ट्वा मृत्युमत्येति महांस्तत्र न सज्जते ||१५||
धृतराष्ट्र उवाच||
अङ्ग सञ्जय मे शंस पन्थानमकुतोभयम् |
येन गत्वा हृषीकेशं प्राप्नुयां शान्तिमुत्तमाम् ||१६||
सञ्जय उवाच||
नाकृतात्मा कृतात्मानं जातु विद्याज्जनार्दनम् |
आत्मनस्तु क्रियोपायो नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात् ||१७||
इन्द्रियाणामुदीर्णानां कामत्यागोऽप्रमादतः |
अप्रमादोऽविहिंसा च ज्ञानयोनिरसंशयम् ||१८||
इन्द्रियाणां यमे यत्तो भव राजन्नतन्द्रितः |
बुद्धिश्च मा ते च्यवतु नियच्छैतां यतस्ततः ||१९||
एतज्ज्ञानं विदुर्विप्रा ध्रुवमिन्द्रियधारणम् |
एतज्ज्ञानं च पन्थाश्च येन यान्ति मनीषिणः ||२०||
अप्राप्यः केशवो राजन्निन्द्रियैरजितैर्नृभिः |
आगमाधिगतो योगाद्वशी तत्त्वे प्रसीदति ||२१||
६८
धृतराष्ट्र उवाच||
भूयो मे पुण्डरीकाक्षं सञ्जयाचक्ष्व पृच्छते |
नामकर्मार्थवित्तात प्राप्नुयां पुरुषोत्तमम् ||१||
सञ्जय उवाच||
श्रुतं मे तस्य देवस्य नामनिर्वचनं शुभम् |
यावत्तत्राभिजानेऽहमप्रमेयो हि केशवः ||२||
वसनात्सर्वभूतानां वसुत्वाद्देवयोनितः |
वासुदेवस्ततो वेद्यो वृषत्वाद्वृष्णिरुच्यते ||३||
मौनाद्ध्यानाच्च योगाच्च विद्धि भारत माधवम् |
सर्वतत्त्वलयाच्चैव मधुहा मधुसूदनः ||४||
कृषिर्भूवाचकः शब्दो णश्च निर्वृतिवाचकः |
कृष्णस्तद्भावयोगाच्च कृष्णो भवति शाश्वतः ||५||
पुण्डरीकं परं धाम नित्यमक्षयमक्षरम् |
तद्भावात्पुण्डरीकाक्षो दस्युत्रासाज्जनार्दनः ||६||
यतः सत्त्वं न च्यवते यच्च सत्त्वान्न हीयते |
सत्त्वतः सात्वतस्तस्मादार्षभाद्वृषभेक्षणः ||७||
न जायते जनित्र्यां यदजस्तस्मादनीकजित् |
देवानां स्वप्रकाशत्वाद्दमाद्दामोदरं विदुः ||८||
हर्षात्सौख्यात्सुखैश्वर्याद्धृषीकेशत्वमश्नुते |
बाहुभ्यां रोदसी बिभ्रन्महाबाहुरिति स्मृतः ||९||
अधो न क्षीयते जातु यस्मात्तस्मादधोक्षजः |
नराणामयनाच्चापि तेन नारायणः स्मृतः ||१०||
पूरणात्सदनाच्चैव ततोऽसौ पुरुषोत्तमः ||१०||
असतश्च सतश्चैव सर्वस्य प्रभवाप्ययात् |
सर्वस्य च सदा ज्ञानात्सर्वमेनं प्रचक्षते ||११||
सत्ये प्रतिष्ठितः कृष्णः सत्यमत्र प्रतिष्ठितम् |
सत्यात्सत्यं च गोविन्दस्तस्मात्सत्योऽपि नामतः ||१२||
विष्णुर्विक्रमणादेव जयनाज्जिष्णुरुच्यते |
शाश्वतत्वादनन्तश्च गोविन्दो वेदनाद्गवाम् ||१३||
अतत्त्वं कुरुते तत्त्वं तेन मोहयते प्रजाः |
एवंविधो धर्मनित्यो भगवान्मुनिभिः सह ||१४||
आगन्ता हि महाबाहुरानृशंस्यार्थमच्युतः ||१४||
६९
धृतराष्ट्र उवाच||
चक्षुष्मतां वै स्पृहयामि सञ्जय; द्रक्ष्यन्ति ये वासुदेवं समीपे |
विभ्राजमानं वपुषा परेण; प्रकाशयन्तं प्रदिशो दिशश्च ||१||
ईरयन्तं भारतीं भारताना; मभ्यर्चनीयां शङ्करीं सृञ्जयानाम् |
बुभूषद्भिर्ग्रहणीयामनिन्द्यां; परासूनामग्रहणीयरूपाम् ||२||
समुद्यन्तं सात्वतमेकवीरं; प्रणेतारमृषभं यादवानाम् |
निहन्तारं क्षोभणं शात्रवाणां; मुष्णन्तं च द्विषतां वै यशांसि ||३||
द्रष्टारो हि कुरवस्तं समेता; महात्मानं शत्रुहणं वरेण्यम् |
ब्रुवन्तं वाचमनृशंसरूपां; वृष्णिश्रेष्ठं मोहयन्तं मदीयान् ||४||
ऋषिं सनातनतमं विपश्चितं; वाचः समुद्रं कलशं यतीनाम् |
अरिष्टनेमिं गरुडं सुपर्णं; पतिं प्रजानां भुवनस्य धाम ||५||
सहस्रशीर्षं पुरुषं पुराण; मनादिमध्यान्तमनन्तकीर्तिम् |
शुक्रस्य धातारमजं जनित्रं; परं परेभ्यः शरणं प्रपद्ये ||६||
त्रैलोक्यनिर्माणकरं जनित्रं; देवासुराणामथ नागरक्षसाम् |
नराधिपानां विदुषां प्रधान; मिन्द्रानुजं तं शरणं प्रपद्ये ||७||
भगवद्यानपर्व
७०
वैशम्पायन उवाच||
सञ्जये प्रतियाते तु धर्मराजो युधिष्ठिरः |
अभ्यभाषत दाशार्हमृषभं सर्वसात्वताम् ||१||
अयं स कालः सम्प्राप्तो मित्राणां मे जनार्दन |
न च त्वदन्यं पश्यामि यो न आपत्सु तारयेत् ||२||
त्वां हि माधव संश्रित्य निर्भया मोहदर्पितम् |
धार्तराष्ट्रं सहामात्यं स्वमंशमनुयुञ्ज्महे ||३||
यथा हि सर्वास्वापत्सु पासि वृष्णीनरिंदम |
तथा ते पाण्डवा रक्ष्याः पाह्यस्मान्महतो भयात् ||४||
भगवानुवाच||
अयमस्मि महाबाहो ब्रूहि यत्ते विवक्षितम् |
करिष्यामि हि तत्सर्वं यत्त्वं वक्ष्यसि भारत ||५||
युधिष्ठिर उवाच||
श्रुतं ते धृतराष्ट्रस्य सपुत्रस्य चिकीर्षितम् |
एतद्धि सकलं कृष्ण सञ्जयो मां यदब्रवीत् ||६||
तन्मतं धृतराष्ट्रस्य सोऽस्यात्मा विवृतान्तरः |
यथोक्तं दूत आचष्टे वध्यः स्यादन्यथा ब्रुवन् ||७||
अप्रदानेन राज्यस्य शान्तिमस्मासु मार्गति |
लुब्धः पापेन मनसा चरन्नसममात्मनः ||८||
यत्तद्द्वादश वर्षाणि वने निर्व्युषिता वयम् |
छद्मना शरदं चैकां धृतराष्ट्रस्य शासनात् ||९||
स्थाता नः समये तस्मिन्धृतराष्ट्र इति प्रभो |
नाहास्म समयं कृष्ण तद्धि नो ब्राह्मणा विदुः ||१०||
वृद्धो राजा धृतराष्ट्रः स्वधर्मं नानुपश्यति |
पश्यन्वा पुत्रगृद्धित्वान्मन्दस्यान्वेति शासनम् ||११||
सुयोधनमते तिष्ठन्राजास्मासु जनार्दन |
मिथ्या चरति लुब्धः संश्चरन्प्रियमिवात्मनः ||१२||
इतो दुःखतरं किं नु यत्राहं मातरं ततः |
संविधातुं न शक्नोमि मित्राणां वा जनार्दन ||१३||
काशिभिश्चेदिपाञ्चालैर्मत्स्यैश्च मधुसूदन |
भवता चैव नाथेन पञ्च ग्रामा वृता मया ||१४||
कुशस्थलं वृकस्थलमासन्दी वारणावतम् |
अवसानं च गोविन्द किञ्चिदेवात्र पञ्चमम् ||१५||
पञ्च नस्तात दीयन्तां ग्रामा वा नगराणि वा |
वसेम सहिता येषु मा च नो भरता नशन् ||१६||
न च तानपि दुष्टात्मा धार्तराष्ट्रोऽनुमन्यते |
स्वाम्यमात्मनि मत्वासावतो दुःखतरं नु किम् ||१७||
कुले जातस्य वृद्धस्य परवित्तेषु गृध्यतः |
लोभः प्रज्ञानमाहन्ति प्रज्ञा हन्ति हता ह्रियम् ||१८||
ह्रीर्हता बाधते धर्मं धर्मो हन्ति हतः श्रियम् |
श्रीर्हता पुरुषं हन्ति पुरुषस्यास्वता वधः ||१९||
अस्वतो हि निवर्तन्ते ज्ञातयः सुहृदर्त्विजः |
अपुष्पादफलाद्वृक्षाद्यथा तात पतत्रिणः ||२०||
एतच्च मरणं तात यदस्मात्पतितादिव |
ज्ञातयो विनिवर्तन्ते प्रेतसत्त्वादिवासवः ||२१||
नातः पापीयसीं काञ्चिदवस्थां शम्बरोऽब्रवीत् |
यत्र नैवाद्य न प्रातर्भोजनं प्रतिदृश्यते ||२२||
धनमाहुः परं धर्मं धने सर्वं प्रतिष्ठितम् |
जीवन्ति धनिनो लोके मृता ये त्वधना नराः ||२३||
ये धनादपकर्षन्ति नरं स्वबलमाश्रिताः |
ते धर्ममर्थं कामं च प्रमथ्नन्ति नरं च तम् ||२४||
एतामवस्थां प्राप्यैके मरणं वव्रिरे जनाः |
ग्रामायैके वनायैके नाशायैके प्रवव्रजुः ||२५||
उन्मादमेके पुष्यन्ति यान्त्यन्ये द्विषतां वशम् |
दास्यमेके निगच्छन्ति परेषामर्थहेतुना ||२६||
आपदेवास्य मरणात्पुरुषस्य गरीयसी |
श्रियो विनाशस्तद्ध्यस्य निमित्तं धर्मकामयोः ||२७||
यदस्य धर्म्यं मरणं शाश्वतं लोकवर्त्म तत् |
समन्तात्सर्वभूतानां न तदत्येति कश्चन ||२८||
न तथा बाध्यते कृष्ण प्रकृत्या निर्धनो जनः |
यथा भद्रां श्रियं प्राप्य तया हीनः सुखैधितः ||२९||
स तदात्मापराधेन सम्प्राप्तो व्यसनं महत् |
सेन्द्रान्गर्हयते देवान्नात्मानं च कथञ्चन ||३०||
न चास्मिन्सर्वशास्त्राणि प्रतरन्ति निगर्हणाम् |
सोऽभिक्रुध्यति भृत्यानां सुहृदश्चाभ्यसूयति ||३१||
तं तदा मन्युरेवैति स भूयः सम्प्रमुह्यति |
स मोहवशमापन्नः क्रूरं कर्म निषेवते ||३२||
पापकर्मात्ययायैव सङ्करं तेन पुष्यति |
सङ्करो नरकायैव सा काष्ठा पापकर्मणाम् ||३३||
न चेत्प्रबुध्यते कृष्ण नरकायैव गच्छति |
तस्य प्रबोधः प्रज्ञैव प्रज्ञाचक्षुर्न रिष्यति ||३४||
प्रज्ञालाभे हि पुरुषः शास्त्राण्येवान्ववेक्षते |
शास्त्रनित्यः पुनर्धर्मं तस्य ह्रीरङ्गमुत्तमम् ||३५||
ह्रीमान्हि पापं प्रद्वेष्टि तस्य श्रीरभिवर्धते |
श्रीमान्स यावद्भवति तावद्भवति पूरुषः ||३६||
धर्मनित्यः प्रशान्तात्मा कार्ययोगवहः सदा |
नाधर्मे कुरुते बुद्धिं न च पापेषु वर्तते ||३७||
अह्रीको वा विमूढो वा नैव स्त्री न पुनः पुमान् |
नास्याधिकारो धर्मेऽस्ति यथा शूद्रस्तथैव सः ||३८||
ह्रीमानवति देवांश्च पितॄनात्मानमेव च |
तेनामृतत्वं व्रजति सा काष्ठा पुण्यकर्मणाम् ||३९||
तदिदं मयि ते दृष्टं प्रत्यक्षं मधुसूदन |
यथा राज्यात्परिभ्रष्टो वसामि वसतीरिमाः ||४०||
ते वयं न श्रियं हातुमलं न्यायेन केनचित् |
अत्र नो यतमानानां वधश्चेदपि साधु तत् ||४१||
तत्र नः प्रथमः कल्पो यद्वयं ते च माधव |
प्रशान्ताः समभूताश्च श्रियं तानश्नुवीमहि ||४२||
तत्रैषा परमा काष्ठा रौद्रकर्मक्षयोदया |
यद्वयं कौरवान्हत्वा तानि राष्ट्राण्यशीमहि ||४३||
ये पुनः स्युरसम्बद्धा अनार्याः कृष्ण शत्रवः |
तेषामप्यवधः कार्यः किं पुनर्ये स्युरीदृशाः ||४४||
ज्ञातयश्च हि भूयिष्ठाः सहाया गुरवश्च नः |
तेषां वधोऽतिपापीयान्किं नु युद्धेऽस्ति शोभनम् ||४५||
पापः क्षत्रियधर्मोऽयं वयं च क्षत्रबान्धवाः |
स नः स्वधर्मोऽधर्मो वा वृत्तिरन्या विगर्हिता ||४६||
शूद्रः करोति शुश्रूषां वैश्या विपणिजीविनः |
वयं वधेन जीवामः कपालं ब्राह्मणैर्वृतम् ||४७||
क्षत्रियः क्षत्रियं हन्ति मत्स्यो मत्स्येन जीवति |
श्वा श्वानं हन्ति दाशार्ह पश्य धर्मो यथागतः ||४८||
युद्धे कृष्ण कलिर्नित्यं प्राणाः सीदन्ति संयुगे |
बलं तु नीतिमात्राय हठे जयपराजयौ ||४९||
नात्मच्छन्देन भूतानां जीवितं मरणं तथा |
नाप्यकाले सुखं प्राप्यं दुःखं वापि यदूत्तम ||५०||
एको ह्यपि बहून्हन्ति घ्नन्त्येकं बहवोऽप्युत |
शूरं कापुरुषो हन्ति अयशस्वी यशस्विनम् ||५१||
जयश्चैवोभयोर्दृष्ट उभयोश्च पराजयः |
तथैवापचयो दृष्टो व्यपयाने क्षयव्ययौ ||५२||
सर्वथा वृजिनं युद्धं को घ्नन्न प्रतिहन्यते |
हतस्य च हृषीकेश समौ जयपराजयौ ||५३||
पराजयश्च मरणान्मन्ये नैव विशिष्यते |
यस्य स्याद्विजयः कृष्ण तस्याप्यपचयो ध्रुवम् ||५४||
अन्ततो दयितं घ्नन्ति केचिदप्यपरे जनाः |
तस्याङ्ग बलहीनस्य पुत्रान्भ्रातॄनपश्यतः ||५५||
निर्वेदो जीविते कृष्ण सर्वतश्चोपजायते ||५५||
ये ह्येव वीरा ह्रीमन्त आर्याः करुणवेदिनः |
त एव युद्धे हन्यन्ते यवीयान्मुच्यते जनः ||५६||
हत्वाप्यनुशयो नित्यं परानपि जनार्दन |
अनुबन्धश्च पापोऽत्र शेषश्चाप्यवशिष्यते ||५७||
शेषो हि बलमासाद्य न शेषमवशेषयेत् |
सर्वोच्छेदे च यतते वैरस्यान्तविधित्सया ||५८||
जयो वैरं प्रसृजति दुःखमास्ते पराजितः |
सुखं प्रशान्तः स्वपिति हित्वा जयपराजयौ ||५९||
जातवैरश्च पुरुषो दुःखं स्वपिति नित्यदा |
अनिर्वृतेन मनसा ससर्प इव वेश्मनि ||६०||
उत्सादयति यः सर्वं यशसा स वियुज्यते |
अकीर्तिं सर्वभूतेषु शाश्वतीं स नियच्छति ||६१||
न हि वैराणि शाम्यन्ति दीर्घकालकृतान्यपि |
आख्यातारश्च विद्यन्ते पुमांश्चोत्पद्यते कुले ||६२||
न चापि वैरं वैरेण केशव व्युपशाम्यति |
हविषाग्निर्यथा कृष्ण भूय एवाभिवर्धते ||६३||
अतोऽन्यथा नास्ति शान्तिर्नित्यमन्तरमन्ततः |
अन्तरं लिप्समानानामयं दोषो निरन्तरः ||६४||
पौरुषेयो हि बलवानाधिर्हृदयबाधनः |
तस्य त्यागेन वा शान्तिर्निवृत्त्या मनसोऽपि वा ||६५||
अथ वा मूलघातेन द्विषतां मधुसूदन |
फलनिर्वृत्तिरिद्धा स्यात्तन्नृशंसतरं भवेत् ||६६||
या तु त्यागेन शान्तिः स्यात्तदृते वध एव सः |
संशयाच्च समुच्छेदाद्द्विषतामात्मनस्तथा ||६७||
न च त्यक्तुं तदिच्छामो न चेच्छामः कुलक्षयम् |
अत्र या प्रणिपातेन शान्तिः सैव गरीयसी ||६८||
सर्वथा यतमानानामयुद्धमभिकाङ्क्षताम् |
सान्त्वे प्रतिहते युद्धं प्रसिद्धमपराक्रमम् ||६९||
प्रतिघातेन सान्त्वस्य दारुणं सम्प्रवर्तते |
तच्छुनामिव गोपादे पण्डितैरुपलक्षितम् ||७०||
लाङ्गूलचालनं क्ष्वेडः प्रतिरावो विवर्तनम् |
दन्तदर्शनमारावस्ततो युद्धं प्रवर्तते ||७१||
तत्र यो बलवान्कृष्ण जित्वा सोऽत्ति तदामिषम् |
एवमेव मनुष्येषु विशेषो नास्ति कश्चन ||७२||
सर्वथा त्वेतदुचितं दुर्बलेषु बलीयसाम् |
अनादरो विरोधश्च प्रणिपाती हि दुर्बलः ||७३||
पिता राजा च वृद्धश्च सर्वथा मानमर्हति |
तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च धृतराष्ट्रो जनार्दन ||७४||
पुत्रस्नेहस्तु बलवान्धृतराष्ट्रस्य माधव |
स पुत्रवशमापन्नः प्रणिपातं प्रहास्यति ||७५||
तत्र किं मन्यसे कृष्ण प्राप्तकालमनन्तरम् |
कथमर्थाच्च धर्माच्च न हीयेमहि माधव ||७६||
ईदृशे ह्यर्थकृच्छ्रेऽस्मिन्कमन्यं मधुसूदन |
उपसम्प्रष्टुमर्हामि त्वामृते पुरुषोत्तम ||७७||
प्रियश्च प्रियकामश्च गतिज्ञः सर्वकर्मणाम् |
को हि कृष्णास्ति नस्त्वादृक्सर्वनिश्चयवित्सुहृत् ||७८||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः प्रत्युवाच धर्मराजं जनार्दनः |
उभयोरेव वामर्थे यास्यामि कुरुसंसदम् ||७९||
शमं तत्र लभेयं चेद्युष्मदर्थमहापयन् |
पुण्यं मे सुमहद्राजंश्चरितं स्यान्महाफलम् ||८०||
मोचयेयं मृत्युपाशात्संरब्धान्कुरुसृञ्जयान् |
पाण्डवान्धार्तराष्ट्रांश्च सर्वां च पृथिवीमिमाम् ||८१||
युधिष्ठिर उवाच||
न ममैतन्मतं कृष्ण यत्त्वं यायाः कुरून्प्रति |
सुयोधनः सूक्तमपि न करिष्यति ते वचः ||८२||
समेतं पार्थिवं क्षत्रं सुयोधनवशानुगम् |
तेषां मध्यावतरणं तव कृष्ण न रोचये ||८३||
न हि नः प्रीणयेद्द्रव्यं न देवत्वं कुतः सुखम् |
न च सर्वामरैश्वर्यं तव रोधेन माधव ||८४||
भगवानुवाच||
जानाम्येतां महाराज धार्तराष्ट्रस्य पापताम् |
अवाच्यास्तु भविष्यामः सर्वलोके महीक्षिताम् ||८५||
न चापि मम पर्याप्ताः सहिताः सर्वपार्थिवाः |
क्रुद्धस्य प्रमुखे स्थातुं सिंहस्येवेतरे मृगाः ||८६||
अथ चेत्ते प्रवर्तेरन्मयि किञ्चिदसाम्प्रतम् |
निर्दहेयं कुरून्सर्वानिति मे धीयते मतिः ||८७||
न जातु गमनं तत्र भवेत्पार्थ निरर्थकम् |
अर्थप्राप्तिः कदाचित्स्यादन्ततो वाप्यवाच्यता ||८८||
युधिष्ठिर उवाच||
यत्तुभ्यं रोचते कृष्ण स्वस्ति प्राप्नुहि कौरवान् |
कृतार्थं स्वस्तिमन्तं त्वां द्रक्ष्यामि पुनरागतम् ||८९||
विष्वक्सेन कुरून्गत्वा भारताञ्शमयेः प्रभो |
यथा सर्वे सुमनसः सह स्यामः सुचेतसः ||९०||
भ्राता चासि सखा चासि बीभत्सोर्मम च प्रियः |
सौहृदेनाविशङ्क्योऽसि स्वस्ति प्राप्नुहि भूतये ||९१||
अस्मान्वेत्थ परान्वेत्थ वेत्थार्थं वेत्थ भाषितम् |
यद्यदस्मद्धितं कृष्ण तत्तद्वाच्यः सुयोधनः ||९२||
यद्यद्धर्मेण संयुक्तमुपपद्येद्धितं वचः |
तत्तत्केशव भाषेथाः सान्त्वं वा यदि वेतरत् ||९३||
७१
भगवानुवाच||
सञ्जयस्य श्रुतं वाक्यं भवतश्च श्रुतं मया |
सर्वं जानाम्यभिप्रायं तेषां च भवतश्च यः ||१||
तव धर्माश्रिता बुद्धिस्तेषां वैराश्रिता मतिः |
यदयुद्धेन लभ्येत तत्ते बहुमतं भवेत् ||२||
न च तन्नैष्ठिकं कर्म क्षत्रियस्य विशां पते |
आहुराश्रमिणः सर्वे यद्भैक्षं क्षत्रियश्चरेत् ||३||
जयो वधो वा सङ्ग्रामे धात्रा दिष्टः सनातनः |
स्वधर्मः क्षत्रियस्यैष कार्पण्यं न प्रशस्यते ||४||
न हि कार्पण्यमास्थाय शक्या वृत्तिर्युधिष्ठिर |
विक्रमस्व महाबाहो जहि शत्रूनरिंदम ||५||
अतिगृद्धाः कृतस्नेहा दीर्घकालं सहोषिताः |
कृतमित्राः कृतबला धार्तराष्ट्राः परन्तप ||६||
न पर्यायोऽस्ति यत्साम्यं त्वयि कुर्युर्विशां पते |
बलवत्तां हि मन्यन्ते भीष्मद्रोणकृपादिभिः ||७||
यावच्च मार्दवेनैतान्राजन्नुपचरिष्यसि |
तावदेते हरिष्यन्ति तव राज्यमरिंदम ||८||
नानुक्रोशान्न कार्पण्यान्न च धर्मार्थकारणात् |
अलं कर्तुं धार्तराष्ट्रास्तव काममरिंदम ||९||
एतदेव निमित्तं ते पाण्डवास्तु यथा त्वयि |
नान्वतप्यन्त कौपीनं तावत्कृत्वापि दुष्करम् ||१०||
पितामहस्य द्रोणस्य विदुरस्य च धीमतः |
पश्यतां कुरुमुख्यानां सर्वेषामेव तत्त्वतः ||११||
दानशीलं मृदुं दान्तं धर्मकाममनुव्रतम् |
यत्त्वामुपधिना राजन्द्यूतेनावञ्चयत्तदा ||१२||
न चापत्रपते पापो नृशंसस्तेन कर्मणा ||१२||
तथाशीलसमाचारे राजन्मा प्रणयं कृथाः |
वध्यास्ते सर्वलोकस्य किं पुनस्तव भारत ||१३||
वाग्भिस्त्वप्रतिरूपाभिरतुदत्सकनीयसम् |
श्लाघमानः प्रहृष्टः सन्भाषते भ्रातृभिः सह ||१४||
एतावत्पाण्डवानां हि नास्ति किञ्चिदिह स्वकम् |
नामधेयं च गोत्रं च तदप्येषां न शिष्यते ||१५||
कालेन महता चैषां भविष्यति पराभवः |
प्रकृतिं ते भजिष्यन्ति नष्टप्रकृतयो जनाः ||१६||
एताश्चान्याश्च परुषा वाचः स समुदीरयन् |
श्लाघते ज्ञातिमध्ये स्म त्वयि प्रव्रजिते वनम् ||१७||
ये तत्रासन्समानीतास्ते दृष्ट्वा त्वामनागसम् |
अश्रुकण्ठा रुदन्तश्च सभायामासते तदा ||१८||
न चैनमभ्यनन्दंस्ते राजानो ब्राह्मणैः सह |
सर्वे दुर्योधनं तत्र निन्दन्ति स्म सभासदः ||१९||
कुलीनस्य च या निन्दा वधश्चामित्रकर्शन |
महागुणो वधो राजन्न तु निन्दा कुजीविका ||२०||
तदैव निहतो राजन्यदैव निरपत्रपः |
निन्दितश्च महाराज पृथिव्यां सर्वराजसु ||२१||
ईषत्कार्यो वधस्तस्य यस्य चारित्रमीदृशम् |
प्रस्कम्भनप्रतिस्तब्धश्छिन्नमूल इव द्रुमः ||२२||
वध्यः सर्प इवानार्यः सर्वलोकस्य दुर्मतिः |
जह्येनं त्वममित्रघ्न मा राजन्विचिकित्सिथाः ||२३||
सर्वथा त्वत्क्षमं चैतद्रोचते च ममानघ |
यत्त्वं पितरि भीष्मे च प्रणिपातं समाचरेः ||२४||
अहं तु सर्वलोकस्य गत्वा छेत्स्यामि संशयम् |
येषामस्ति द्विधाभावो राजन्दुर्योधनं प्रति ||२५||
मध्ये राज्ञामहं तत्र प्रातिपौरुषिकान्गुणान् |
तव सङ्कीर्तयिष्यामि ये च तस्य व्यतिक्रमाः ||२६||
ब्रुवतस्तत्र मे वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम् |
निशम्य पार्थिवाः सर्वे नानाजनपदेश्वराः ||२७||
त्वयि सम्प्रतिपत्स्यन्ते धर्मात्मा सत्यवागिति |
तस्मिंश्चाधिगमिष्यन्ति यथा लोभादवर्तत ||२८||
गर्हयिष्यामि चैवैनं पौरजानपदेष्वपि |
वृद्धबालानुपादाय चातुर्वर्ण्यसमागमे ||२९||
शमं चेद्याचमानस्त्वं न धर्मं तत्र लप्स्यसे |
कुरून्विगर्हयिष्यन्ति धृतराष्ट्रं च पार्थिवाः ||३०||
तस्मिँल्लोकपरित्यक्ते किं कार्यमवशिष्यते |
हते दुर्योधने राजन्यदन्यत्क्रियतामिति ||३१||
यात्वा चाहं कुरून्सर्वान्युष्मदर्थमहापयन् |
यतिष्ये प्रशमं कर्तुं लक्षयिष्ये च चेष्टितम् ||३२||
कौरवाणां प्रवृत्तिं च गत्वा युद्धाधिकारिकाम् |
निशाम्य विनिवर्तिष्ये जयाय तव भारत ||३३||
सर्वथा युद्धमेवाहमाशंसामि परैः सह |
निमित्तानि हि सर्वाणि तथा प्रादुर्भवन्ति मे ||३४||
मृगाः शकुन्ताश्च वदन्ति घोरं; हस्त्यश्वमुख्येषु निशामुखेषु |
घोराणि रूपाणि तथैव चाग्नि; र्वर्णान्बहून्पुष्यति घोररूपान् ||३५||
मनुष्यलोकक्षपणोऽथ घोरो; नो चेदनुप्राप्त इहान्तकः स्यात् ||३५||
शस्त्राणि पत्रं कवचान्रथांश्च; नागान्ध्वजांश्च प्रतिपादयित्वा |
योधाश्च सर्वे कृतनिश्रमास्ते; भवन्तु हस्त्यश्वरथेषु यत्ताः ||३६||
साङ्ग्रामिकं ते यदुपार्जनीयं; सर्वं समग्रं कुरु तन्नरेन्द्र ||३६||
दुर्योधनो न ह्यलमद्य दातुं; जीवंस्तवैतन्नृपते कथञ्चित् |
यत्ते पुरस्तादभवत्समृद्धं; द्यूते हृतं पाण्डवमुख्य राज्यम् ||३७||
७२
भीमसेन उवाच||
यथा यथैव शान्तिः स्यात्कुरूणां मधुसूदन |
तथा तथैव भाषेथा मा स्म युद्धेन भीषयेः ||१||
अमर्षी नित्यसंरब्धः श्रेयोद्वेषी महामनाः |
नोग्रं दुर्योधनो वाच्यः साम्नैवैनं समाचरेः ||२||
प्रकृत्या पापसत्त्वश्च तुल्यचेताश्च दस्युभिः |
ऐश्वर्यमदमत्तश्च कृतवैरश्च पाण्डवैः ||३||
अदीर्घदर्शी निष्ठूरी क्षेप्ता क्रूरपराक्रमः |
दीर्घमन्युरनेयश्च पापात्मा निकृतिप्रियः ||४||
म्रियेतापि न भज्येत नैव जह्यात्स्वकं मतम् |
तादृशेन शमं कृष्ण मन्ये परमदुष्करम् ||५||
सुहृदामप्यवाचीनस्त्यक्तधर्मः प्रियानृतः |
प्रतिहन्त्येव सुहृदां वाचश्चैव मनांसि च ||६||
स मन्युवशमापन्नः स्वभावं दुष्टमास्थितः |
स्वभावात्पापमन्वेति तृणैस्तुन्न इवोरगः ||७||
दुर्योधनो हि यत्सेनः सर्वथा विदितस्तव |
यच्छीलो यत्स्वभावश्च यद्बलो यत्पराक्रमः ||८||
पुरा प्रसन्नाः कुरवः सहपुत्रास्तथा वयम् |
इन्द्रज्येष्ठा इवाभूम मोदमानाः सबान्धवाः ||९||
दुर्योधनस्य क्रोधेन भारता मधुसूदन |
धक्ष्यन्ते शिशिरापाये वनानीव हुताशनैः ||१०||
अष्टादशेमे राजानः प्रख्याता मधुसूदन |
ये समुच्चिच्छिदुर्ज्ञातीन्सुहृदश्च सबान्धवान् ||११||
असुराणां समृद्धानां ज्वलतामिव तेजसा |
पर्यायकाले धर्मस्य प्राप्ते बलिरजायत ||१२||
हैहयानामुदावर्तो नीपानां जनमेजयः |
बहुलस्तालजङ्घानां कृमीणामुद्धतो वसुः ||१३||
अजबिन्दुः सुवीराणां सुराष्ट्राणां कुशर्द्धिकः |
अर्कजश्च बलीहानां चीनानां धौतमूलकः ||१४||
हयग्रीवो विदेहानां वरप्रश्च महौजसाम् |
बाहुः सुन्दरवेगानां दीप्ताक्षाणां पुरूरवाः ||१५||
सहजश्चेदिमत्स्यानां प्रचेतानां बृहद्बलः |
धारणश्चेन्द्रवत्सानां मुकुटानां विगाहनः ||१६||
शमश्च नन्दिवेगानामित्येते कुलपांसनाः |
युगान्ते कृष्ण सम्भूताः कुलेषु पुरुषाधमाः ||१७||
अप्ययं नः कुरूणां स्याद्युगान्ते कालसम्भृतः |
दुर्योधनः कुलाङ्गारो जघन्यः पापपूरुषः ||१८||
तस्मान्मृदु शनैरेनं ब्रूया धर्मार्थसंहितम् |
कामानुबन्धबहुलं नोग्रमुग्रपराक्रमम् ||१९||
अपि दुर्योधनं कृष्ण सर्वे वयमधश्चराः |
नीचैर्भूत्वानुयास्यामो मा स्म नो भरता नशन् ||२०||
अप्युदासीनवृत्तिः स्याद्यथा नः कुरुभिः सह |
वासुदेव तथा कार्यं न कुरूननयः स्पृशेत् ||२१||
वाच्यः पितामहो वृद्धो ये च कृष्ण सभासदः |
भ्रातॄणामस्तु सौभ्रात्रं धार्तराष्ट्रः प्रशाम्यताम् ||२२||
अहमेतद्ब्रवीम्येवं राजा चैव प्रशंसति |
अर्जुनो नैव युद्धार्थी भूयसी हि दयार्जुने ||२३||
७३
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा महाबाहुः केशवः प्रहसन्निव |
अभूतपूर्वं भीमस्य मार्दवोपगतं वचः ||१||
गिरेरिव लघुत्वं तच्छीतत्वमिव पावके |
मत्वा रामानुजः शौरिः शार्ङ्गधन्वा वृकोदरम् ||२||
सन्तेजयंस्तदा वाग्भिर्मातरिश्वेव पावकम् |
उवाच भीममासीनं कृपयाभिपरिप्लुतम् ||३||
त्वमन्यदा भीमसेन युद्धमेव प्रशंससि |
वधाभिनन्दिनः क्रूरान्धार्तराष्ट्रान्मिमर्दिषुः ||४||
न च स्वपिषि जागर्षि न्युब्जः शेषे परन्तप |
घोरामशान्तां रुशतीं सदा वाचं प्रभाषसे ||५||
निःश्वसन्नग्निवर्णेन सन्तप्तः स्वेन मन्युना |
अप्रशान्तमना भीम सधूम इव पावकः ||६||
एकान्ते निष्टनञ्शेषे भारार्त इव दुर्बलः |
अपि त्वां केचिदुन्मत्तं मन्यन्तेऽतद्विदो जनाः ||७||
आरुज्य वृक्षान्निर्मूलान्गजः परिभुजन्निव |
निघ्नन्पद्भिः क्षितिं भीम निष्टनन्परिधावसि ||८||
नास्मिञ्जनेऽभिरमसे रहः क्षियसि पाण्डव |
नान्यं निशि दिवा वापि कदाचिदभिनन्दसि ||९||
अकस्मात्स्मयमानश्च रहस्यास्से रुदन्निव |
जान्वोर्मूर्धानमाधाय चिरमास्से प्रमीलितः ||१०||
भ्रुकुटिं च पुनः कुर्वन्नोष्ठौ च विलिहन्निव |
अभीक्ष्णं दृश्यसे भीम सर्वं तन्मन्युकारितम् ||११||
यथा पुरस्तात्सविता दृश्यते शुक्रमुच्चरन् |
यथा च पश्चान्निर्मुक्तो ध्रुवं पर्येति रश्मिवान् ||१२||
तथा सत्यं ब्रवीम्येतन्नास्ति तस्य व्यतिक्रमः |
हन्ताहं गदयाभ्येत्य दुर्योधनममर्षणम् ||१३||
इति स्म मध्ये भ्रातॄणां सत्येनालभसे गदाम् |
तस्य ते प्रशमे बुद्धिर्धीयतेऽद्य परन्तप ||१४||
अहो युद्धप्रतीपानि युद्धकाल उपस्थिते |
पश्यसीवाप्रतीपानि किं त्वां भीर्भीम विन्दति ||१५||
अहो पार्थ निमित्तानि विपरीतानि पश्यसि |
स्वप्नान्ते जागरान्ते च तस्मात्प्रशममिच्छसि ||१६||
अहो नाशंससे किञ्चित्पुंस्त्वं क्लीब इवात्मनि |
कश्मलेनाभिपन्नोऽसि तेन ते विकृतं मनः ||१७||
उद्वेपते ते हृदयं मनस्ते प्रविषीदति |
ऊरुस्तम्भगृहीतोऽसि तस्मात्प्रशममिच्छसि ||१८||
अनित्यं किल मर्त्यस्य चित्तं पार्थ चलाचलम् |
वातवेगप्रचलिता अष्ठीला शाल्मलेरिव ||१९||
तवैषा विकृता बुद्धिर्गवां वागिव मानुषी |
मनांसि पाण्डुपुत्राणां मज्जयत्यप्लवानिव ||२०||
इदं मे महदाश्चर्यं पर्वतस्येव सर्पणम् |
यदीदृशं प्रभाषेथा भीमसेनासमं वचः ||२१||
स दृष्ट्वा स्वानि कर्माणि कुले जन्म च भारत |
उत्तिष्ठस्व विषादं मा कृथा वीर स्थिरो भव ||२२||
न चैतदनुरूपं ते यत्ते ग्लानिररिंदम |
यदोजसा न लभते क्षत्रियो न तदश्नुते ||२३||
७४
वैशम्पायन उवाच||
तथोक्तो वासुदेवेन नित्यमन्युरमर्षणः |
सदश्ववत्समाधावद्बभाषे तदनन्तरम् ||१||
अन्यथा मां चिकीर्षन्तमन्यथा मन्यसेऽच्युत |
प्रणीतभावमत्यन्तं युधि सत्यपराक्रमम् ||२||
वेत्थ दाशार्ह सत्त्वं मे दीर्घकालं सहोषितः |
उत वा मां न जानासि प्लवन्ह्रद इवाल्पवः ||३||
तस्मादप्रतिरूपाभिर्वाग्भिर्मां त्वं समर्छसि ||३||
कथं हि भीमसेनं मां जानन्कश्चन माधव |
ब्रूयादप्रतिरूपाणि यथा मां वक्तुमर्हसि ||४||
तस्मादिदं प्रवक्ष्यामि वचनं वृष्णिनन्दन |
आत्मनः पौरुषं चैव बलं च न समं परैः ||५||
सर्वथा नार्यकर्मैतत्प्रशंसा स्वयमात्मनः |
अतिवादापविद्धस्तु वक्ष्यामि बलमात्मनः ||६||
पश्येमे रोदसी कृष्ण ययोरासन्निमाः प्रजाः |
अचले चाप्यनन्ते च प्रतिष्ठे सर्वमातरौ ||७||
यदीमे सहसा क्रुद्धे समेयातां शिले इव |
अहमेते निगृह्णीयां बाहुभ्यां सचराचरे ||८||
पश्यैतदन्तरं बाह्वोर्महापरिघयोरिव |
य एतत्प्राप्य मुच्येत न तं पश्यामि पूरुषम् ||९||
हिमवांश्च समुद्रश्च वज्री च बलभित्स्वयम् |
मयाभिपन्नं त्रायेरन्बलमास्थाय न त्रयः ||१०||
युध्येयं क्षत्रियान्सर्वान्पाण्डवेष्वाततायिनः |
अधः पादतलेनैतानधिष्ठास्यामि भूतले ||११||
न हि त्वं नाभिजानासि मम विक्रममच्युत |
यथा मया विनिर्जित्य राजानो वशगाः कृताः ||१२||
अथ चेन्मां न जानासि सूर्यस्येवोद्यतः प्रभाम् |
विगाढे युधि सम्बाधे वेत्स्यसे मां जनार्दन ||१३||
किं मात्यवाक्षीः परुषैर्व्रणं सूच्या इवानघ |
यथामति ब्रवीम्येतद्विद्धि मामधिकं ततः ||१४||
द्रष्टासि युधि सम्बाधे प्रवृत्ते वैशसेऽहनि |
मया प्रणुन्नान्मातङ्गान्रथिनः सादिनस्तथा ||१५||
तथा नरानभिक्रुद्धं निघ्नन्तं क्षत्रियर्षभान् |
द्रष्टा मां त्वं च लोकश्च विकर्षन्तं वरान्वरान् ||१६||
न मे सीदन्ति मज्जानो न ममोद्वेपते मनः |
सर्वलोकादभिक्रुद्धान्न भयं विद्यते मम ||१७||
किं तु सौहृदमेवैतत्कृपया मधुसूदन |
सर्वांस्तितिक्षे सङ्क्लेशान्मा स्म नो भरता नशन् ||१८||
७५
भगवानुवाच||
भावं जिज्ञासमानोऽहं प्रणयादिदमब्रुवम् |
न चाक्षेपान्न पाण्डित्यान्न क्रोधान्न विवक्षया ||१||
वेदाहं तव माहात्म्यमुत ते वेद यद्बलम् |
उत ते वेद कर्माणि न त्वां परिभवाम्यहम् ||२||
यथा चात्मनि कल्याणं सम्भावयसि पाण्डव |
सहस्रगुणमप्येतत्त्वयि सम्भावयाम्यहम् ||३||
यादृशे च कुले जन्म सर्वराजाभिपूजिते |
बन्धुभिश्च सुहृद्भिश्च भीम त्वमसि तादृशः ||४||
जिज्ञासन्तो हि धर्मस्य संदिग्धस्य वृकोदर |
पर्यायं न व्यवस्यन्ति दैवमानुषयोर्जनाः ||५||
स एव हेतुर्भूत्वा हि पुरुषस्यार्थसिद्धिषु |
विनाशेऽपि स एवास्य संदिग्धं कर्म पौरुषम् ||६||
अन्यथा परिदृष्टानि कविभिर्दोषदर्शिभिः |
अन्यथा परिवर्तन्ते वेगा इव नभस्वतः ||७||
सुमन्त्रितं सुनीतं च न्यायतश्चोपपादितम् |
कृतं मानुष्यकं कर्म दैवेनापि विरुध्यते ||८||
दैवमप्यकृतं कर्म पौरुषेण विहन्यते |
शीतमुष्णं तथा वर्षं क्षुत्पिपासे च भारत ||९||
यदन्यद्दिष्टभावस्य पुरुषस्य स्वयङ्कृतम् |
तस्मादनवरोधश्च विद्यते तत्र लक्षणम् ||१०||
लोकस्य नान्यतो वृत्तिः पाण्डवान्यत्र कर्मणः |
एवम्बुद्धिः प्रवर्तेत फलं स्यादुभयान्वयात् ||११||
य एवं कृतबुद्धिः सन्कर्मस्वेव प्रवर्तते |
नासिद्धौ व्यथते तस्य न सिद्धौ हर्षमश्नुते ||१२||
तत्रेयमर्थमात्रा मे भीमसेन विवक्षिता |
नैकान्तसिद्धिर्मन्तव्या कुरुभिः सह संयुगे ||१३||
नातिप्रणीतरश्मिः स्यात्तथा भवति पर्यये |
विषादमर्छेद्ग्लानिं वा एतदर्थं ब्रवीमि ते ||१४||
श्वोभूते धृतराष्ट्रस्य समीपं प्राप्य पाण्डव |
यतिष्ये प्रशमं कर्तुं युष्मदर्थमहापयन् ||१५||
शमं चेत्ते करिष्यन्ति ततोऽनन्तं यशो मम |
भवतां च कृतः कामस्तेषां च श्रेय उत्तमम् ||१६||
ते चेदभिनिवेक्ष्यन्ति नाभ्युपैष्यन्ति मे वचः |
कुरवो युद्धमेवात्र रौद्रं कर्म भविष्यति ||१७||
अस्मिन्युद्धे भीमसेन त्वयि भारः समाहितः |
धूरर्जुनेन धार्या स्याद्वोढव्य इतरो जनः ||१८||
अहं हि यन्ता बीभत्सोर्भविता संयुगे सति |
धनञ्जयस्यैष कामो न हि युद्धं न कामये ||१९||
तस्मादाशङ्कमानोऽहं वृकोदर मतिं तव |
तुदन्नक्लीबया वाचा तेजस्ते समदीपयम् ||२०||
७६
अर्जुन उवाच||
उक्तं युधिष्ठिरेणैव यावद्वाच्यं जनार्दन |
तव वाक्यं तु मे श्रुत्वा प्रतिभाति परन्तप ||१||
नैव प्रशममत्र त्वं मन्यसे सुकरं प्रभो |
लोभाद्वा धृतराष्ट्रस्य दैन्याद्वा समुपस्थितात् ||२||
अफलं मन्यसे चापि पुरुषस्य पराक्रमम् |
न चान्तरेण कर्माणि पौरुषेण फलोदयः ||३||
तदिदं भाषितं वाक्यं तथा च न तथैव च |
न चैतदेवं द्रष्टव्यमसाध्यमिति किञ्चन ||४||
किं चैतन्मन्यसे कृच्छ्रमस्माकं पापमादितः |
कुर्वन्ति तेषां कर्माणि येषां नास्ति फलोदयः ||५||
सम्पाद्यमानं सम्यक्च स्यात्कर्म सफलं प्रभो |
स तथा कृष्ण वर्तस्व यथा शर्म भवेत्परैः ||६||
पाण्डवानां कुरूणां च भवान्परमकः सुहृत् |
सुराणामसुराणां च यथा वीर प्रजापतिः ||७||
कुरूणां पाण्डवानां च प्रतिपत्स्व निरामयम् |
अस्मद्धितमनुष्ठातुं न मन्ये तव दुष्करम् ||८||
एवं चेत्कार्यतामेति कार्यं तव जनार्दन |
गमनादेवमेव त्वं करिष्यसि न संशयः ||९||
चिकीर्षितमथान्यत्ते तस्मिन्वीर दुरात्मनि |
भविष्यति तथा सर्वं यथा तव चिकीर्षितम् ||१०||
शर्म तैः सह वा नोऽस्तु तव वा यच्चिकीर्षितम् |
विचार्यमाणो यः कामस्तव कृष्ण स नो गुरुः ||११||
न स नार्हति दुष्टात्मा वधं ससुतबान्धवः |
येन धर्मसुते दृष्ट्वा न सा श्रीरुपमर्षिता ||१२||
यच्चाप्यपश्यतोपायं धर्मिष्ठं मधुसूदन |
उपायेन नृशंसेन हृता दुर्द्यूतदेविना ||१३||
कथं हि पुरुषो जातः क्षत्रियेषु धनुर्धरः |
समाहूतो निवर्तेत प्राणत्यागेऽप्युपस्थिते ||१४||
अधर्मेण जितान्दृष्ट्वा वने प्रव्रजितांस्तथा |
वध्यतां मम वार्ष्णेय निर्गतोऽसौ सुयोधनः ||१५||
न चैतदद्भुतं कृष्ण मित्रार्थे यच्चिकीर्षसि |
क्रिया कथं नु मुख्या स्यान्मृदुना वेतरेण वा ||१६||
अथ वा मन्यसे ज्यायान्वधस्तेषामनन्तरम् |
तदेव क्रियतामाशु न विचार्यमतस्त्वया ||१७||
जानासि हि यथा तेन द्रौपदी पापबुद्धिना |
परिक्लिष्टा सभामध्ये तच्च तस्यापि मर्षितम् ||१८||
स नाम सम्यग्वर्तेत पाण्डवेष्विति माधव |
न मे सञ्जायते बुद्धिर्बीजमुप्तमिवोषरे ||१९||
तस्माद्यन्मन्यसे युक्तं पाण्डवानां च यद्धितम् |
तदाशु कुरु वार्ष्णेय यन्नः कार्यमनन्तरम् ||२०||
७७
भगवानुवाच||
एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि पाण्डव |
सर्वं त्विदं समायत्तं बीभत्सो कर्मणोर्द्वयोः ||१||
क्षेत्रं हि रसवच्छुद्धं कर्षकेणोपपादितम् |
ऋते वर्षं न कौन्तेय जातु निर्वर्तयेत्फलम् ||२||
तत्र वै पौरुषं ब्रूयुरासेकं यत्नकारितम् |
तत्र चापि ध्रुवं पश्येच्छोषणं दैवकारितम् ||३||
तदिदं निश्चितं बुद्ध्या पूर्वैरपि महात्मभिः |
दैवे च मानुषे चैव संयुक्तं लोककारणम् ||४||
अहं हि तत्करिष्यामि परं पुरुषकारतः |
दैवं तु न मया शक्यं कर्म कर्तुं कथञ्चन ||५||
स हि धर्मं च सत्यं च त्यक्त्वा चरति दुर्मतिः |
न हि सन्तप्यते तेन तथारूपेण कर्मणा ||६||
तां चापि बुद्धिं पापिष्ठां वर्धयन्त्यस्य मन्त्रिणः |
शकुनिः सूतपुत्रश्च भ्राता दुःशासनस्तथा ||७||
स हि त्यागेन राज्यस्य न शमं समुपेष्यति |
अन्तरेण वधात्पार्थ सानुबन्धः सुयोधनः ||८||
न चापि प्रणिपातेन त्यक्तुमिच्छति धर्मराट् |
याच्यमानस्तु राज्यं स न प्रदास्यति दुर्मतिः ||९||
न तु मन्ये स तद्वाच्यो यद्युधिष्ठिरशासनम् |
उक्तं प्रयोजनं तत्र धर्मराजेन भारत ||१०||
तथा पापस्तु तत्सर्वं न करिष्यति कौरवः |
तस्मिंश्चाक्रियमाणेऽसौ लोकवध्यो भविष्यति ||११||
मम चापि स वध्यो वै जगतश्चापि भारत |
येन कौमारके यूयं सर्वे विप्रकृतास्तथा ||१२||
विप्रलुप्तं च वो राज्यं नृशंसेन दुरात्मना |
न चोपशाम्यते पापः श्रियं दृष्ट्वा युधिष्ठिरे ||१३||
असकृच्चाप्यहं तेन त्वत्कृते पार्थ भेदितः |
न मया तद्गृहीतं च पापं तस्य चिकीर्षितम् ||१४||
जानासि हि महाबाहो त्वमप्यस्य परं मतम् |
प्रियं चिकीर्षमाणं च धर्मराजस्य मामपि ||१५||
स जानंस्तस्य चात्मानं मम चैव परं मतम् |
अजानन्निव चाकस्मादर्जुनाद्याभिशङ्कसे ||१६||
यच्चापि परमं दिव्यं तच्चाप्यवगतं त्वया |
विधानविहितं पार्थ कथं शर्म भवेत्परैः ||१७||
यत्तु वाचा मया शक्यं कर्मणा चापि पाण्डव |
करिष्ये तदहं पार्थ न त्वाशंसे शमं परैः ||१८||
कथं गोहरणे ब्रूयादिच्छञ्शर्म तथाविधम् |
याच्यमानोऽपि भीष्मेण संवत्सरगतेऽध्वनि ||१९||
तदैव ते पराभूता यदा सङ्कल्पितास्त्वया |
लवशः क्षणशश्चापि न च तुष्टः सुयोधनः ||२०||
सर्वथा तु मया कार्यं धर्मराजस्य शासनम् |
विभाव्यं तस्य भूयश्च कर्म पापं दुरात्मनः ||२१||
७८
नकुल उवाच||
उक्तं बहुविधं वाक्यं धर्मराजेन माधव |
धर्मज्ञेन वदान्येन धर्मयुक्तं च तत्त्वतः ||१||
मतमाज्ञाय राज्ञश्च भीमसेनेन माधव |
संशमो बाहुवीर्यं च ख्यापितं माधवात्मनः ||२||
तथैव फल्गुनेनापि यदुक्तं तत्त्वया श्रुतम् |
आत्मनश्च मतं वीर कथितं भवतासकृत् ||३||
सर्वमेतदतिक्रम्य श्रुत्वा परमतं भवान् |
यत्प्राप्तकालं मन्येथास्तत्कुर्याः पुरुषोत्तम ||४||
तस्मिंस्तस्मिन्निमित्ते हि मतं भवति केशव |
प्राप्तकालं मनुष्येण स्वयं कार्यमरिंदम ||५||
अन्यथा चिन्तितो ह्यर्थः पुनर्भवति सोऽन्यथा |
अनित्यमतयो लोके नराः पुरुषसत्तम ||६||
अन्यथा बुद्धयो ह्यासन्नस्मासु वनवासिषु |
अदृश्येष्वन्यथा कृष्ण दृश्येषु पुनरन्यथा ||७||
अस्माकमपि वार्ष्णेय वने विचरतां तदा |
न तथा प्रणयो राज्ये यथा सम्प्रति वर्तते ||८||
निवृत्तवनवासान्नः श्रुत्वा वीर समागताः |
अक्षौहिण्यो हि सप्तेमास्त्वत्प्रसादाज्जनार्दन ||९||
इमान्हि पुरुषव्याघ्रानचिन्त्यबलपौरुषान् |
आत्तशस्त्रान्रणे दृष्ट्वा न व्यथेदिह कः पुमान् ||१०||
स भवान्कुरुमध्ये तं सान्त्वपूर्वं भयान्वितम् |
ब्रूयाद्वाक्यं यथा मन्दो न व्यथेत सुयोधनः ||११||
युधिष्ठिरं भीमसेनं बीभत्सुं चापराजितम् |
सहदेवं च मां चैव त्वां च रामं च केशव ||१२||
सात्यकिं च महावीर्यं विराटं च सहात्मजम् |
द्रुपदं च सहामात्यं धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् ||१३||
काशिराजं च विक्रान्तं धृष्टकेतुं च चेदिपम् |
मांसशोणितभृन्मर्त्यः प्रतियुध्येत को युधि ||१४||
स भवान्गमनादेव साधयिष्यत्यसंशयम् |
इष्टमर्थं महाबाहो धर्मराजस्य केवलम् ||१५||
विदुरश्चैव भीष्मश्च द्रोणश्च सहबाह्लिकः |
श्रेयः समर्था विज्ञातुमुच्यमानं त्वयानघ ||१६||
ते चैनमनुनेष्यन्ति धृतराष्ट्रं जनाधिपम् |
तं च पापसमाचारं सहामात्यं सुयोधनम् ||१७||
श्रोता चार्थस्य विदुरस्त्वं च वक्ता जनार्दन |
कमिवार्थं विवर्तन्तं स्थापयेतां न वर्त्मनि ||१८||
७९
सहदेव उवाच||
यदेतत्कथितं राज्ञा धर्म एष सनातनः |
यथा तु युद्धमेव स्यात्तथा कार्यमरिंदम ||१||
यदि प्रशममिच्छेयुः कुरवः पाण्डवैः सह |
तथापि युद्धं दाशार्ह योजयेथाः सहैव तैः ||२||
कथं नु दृष्ट्वा पाञ्चालीं तथा क्लिष्टां सभागताम् |
अवधेन प्रशाम्येत मम मन्युः सुयोधने ||३||
यदि भीमार्जुनौ कृष्ण धर्मराजश्च धार्मिकः |
धर्ममुत्सृज्य तेनाहं योद्धुमिच्छामि संयुगे ||४||
सात्यकिरुवाच||
सत्यमाह महाबाहो सहदेवो महामतिः |
दुर्योधनवधे शान्तिस्तस्य कोपस्य मे भवेत् ||५||
जानासि हि यथा दृष्ट्वा चीराजिनधरान्वने |
तवापि मन्युरुद्भूतो दुःखितान्प्रेक्ष्य पाण्डवान् ||६||
तस्मान्माद्रीसुतः शूरो यदाह पुरुषर्षभः |
वचनं सर्वयोधानां तन्मतं पुरुषोत्तम ||७||
वैशम्पायन उवाच||
एवं वदति वाक्यं तु युयुधाने महामतौ |
सुभीमः सिंहनादोऽभूद्योधानां तत्र सर्वशः ||८||
सर्वे हि सर्वतो वीरास्तद्वचः प्रत्यपूजयन् |
साधु साध्विति शैनेयं हर्षयन्तो युयुत्सवः ||९||
८०
वैशम्पायन उवाच||
राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा धर्मार्थसहितं हितम् |
कृष्णा दाशार्हमासीनमब्रवीच्छोककर्षिता ||१||
सुता द्रुपदराजस्य स्वसितायतमूर्धजा |
सम्पूज्य सहदेवं च सात्यकिं च महारथम् ||२||
भीमसेनं च संशान्तं दृष्ट्वा परमदुर्मनाः |
अश्रुपूर्णेक्षणा वाक्यमुवाचेदं मनस्विनी ||३||
विदितं ते महाबाहो धर्मज्ञ मधुसूदन |
यथा निकृतिमास्थाय भ्रंशिताः पाण्डवाः सुखात् ||४||
धृतराष्ट्रस्य पुत्रेण सामात्येन जनार्दन |
यथा च सञ्जयो राज्ञा मन्त्रं रहसि श्रावितः ||५||
युधिष्ठिरेण दाशार्ह तच्चापि विदितं तव |
यथोक्तः सञ्जयश्चैव तच्च सर्वं श्रुतं त्वया ||६||
पञ्च नस्तात दीयन्तां ग्रामा इति महाद्युते |
कुशस्थलं वृकस्थलमासन्दी वारणावतम् ||७||
अवसानं महाबाहो किञ्चिदेव तु पञ्चमम् |
इति दुर्योधनो वाच्यः सुहृदश्चास्य केशव ||८||
तच्चापि नाकरोद्वाक्यं श्रुत्वा कृष्ण सुयोधनः |
युधिष्ठिरस्य दाशार्ह ह्रीमतः सन्धिमिच्छतः ||९||
अप्रदानेन राज्यस्य यदि कृष्ण सुयोधनः |
सन्धिमिच्छेन्न कर्तव्यस्तत्र गत्वा कथञ्चन ||१०||
शक्ष्यन्ति हि महाबाहो पाण्डवाः सृञ्जयैः सह |
धार्तराष्ट्रबलं घोरं क्रुद्धं प्रतिसमासितुम् ||११||
न हि साम्ना न दानेन शक्योऽर्थस्तेषु कश्चन |
तस्मात्तेषु न कर्तव्या कृपा ते मधुसूदन ||१२||
साम्ना दानेन वा कृष्ण ये न शाम्यन्ति शत्रवः |
मोक्तव्यस्तेषु दण्डः स्याज्जीवितं परिरक्षता ||१३||
तस्मात्तेषु महादण्डः क्षेप्तव्यः क्षिप्रमच्युत |
त्वया चैव महाबाहो पाण्डवैः सह सृञ्जयैः ||१४||
एतत्समर्थं पार्थानां तव चैव यशस्करम् |
क्रियमाणं भवेत्कृष्ण क्षत्रस्य च सुखावहम् ||१५||
क्षत्रियेण हि हन्तव्यः क्षत्रियो लोभमास्थितः |
अक्षत्रियो वा दाशार्ह स्वधर्ममनुतिष्ठता ||१६||
अन्यत्र ब्राह्मणात्तात सर्वपापेष्ववस्थितात् |
गुरुर्हि सर्ववर्णानां ब्राह्मणः प्रसृताग्रभुक् ||१७||
यथावध्ये भवेद्दोषो वध्यमाने जनार्दन |
स वध्यस्यावधे दृष्ट इति धर्मविदो विदुः ||१८||
यथा त्वां न स्पृशेदेष दोषः कृष्ण तथा कुरु |
पाण्डवैः सह दाशार्ह सृञ्जयैश्च ससैनिकैः ||१९||
पुनरुक्तं च वक्ष्यामि विश्रम्भेण जनार्दन |
का नु सीमन्तिनी मादृक्पृथिव्यामस्ति केशव ||२०||
सुता द्रुपदराजस्य वेदिमध्यात्समुत्थिता |
धृष्टद्युम्नस्य भगिनी तव कृष्ण प्रिया सखी ||२१||
आजमीढकुलं प्राप्ता स्नुषा पाण्डोर्महात्मनः |
महिषी पाण्डुपुत्राणां पञ्चेन्द्रसमवर्चसाम् ||२२||
सुता मे पञ्चभिर्वीरैः पञ्च जाता महारथाः |
अभिमन्युर्यथा कृष्ण तथा ते तव धर्मतः ||२३||
साहं केशग्रहं प्राप्ता परिक्लिष्टा सभां गता |
पश्यतां पाण्डुपुत्राणां त्वयि जीवति केशव ||२४||
जीवत्सु कौरवेयेषु पाञ्चालेष्वथ वृष्णिषु |
दासीभूतास्मि पापानां सभामध्ये व्यवस्थिता ||२५||
निरामर्षेष्वचेष्टेषु प्रेक्षमाणेषु पाण्डुषु |
त्राहि मामिति गोविन्द मनसा काङ्क्षितोऽसि मे ||२६||
यत्र मां भगवान्राजा श्वशुरो वाक्यमब्रवीत् |
वरं वृणीष्व पाञ्चालि वरार्हासि मतासि मे ||२७||
अदासाः पाण्डवाः सन्तु सरथाः सायुधा इति |
मयोक्ते यत्र निर्मुक्ता वनवासाय केशव ||२८||
एवंविधानां दुःखानामभिज्ञोऽसि जनार्दन |
त्राहि मां पुण्डरीकाक्ष सभर्तृज्ञातिबान्धवाम् ||२९||
नन्वहं कृष्ण भीष्मस्य धृतराष्ट्रस्य चोभयोः |
स्नुषा भवामि धर्मेण साहं दासीकृताभवम् ||३०||
धिग्बलं भीमसेनस्य धिक्पार्थस्य धनुष्मताम् |
यत्र दुर्योधनः कृष्ण मुहूर्तमपि जीवति ||३१||
यदि तेऽहमनुग्राह्या यदि तेऽस्ति कृपा मयि |
धार्तराष्ट्रेषु वै कोपः सर्वः कृष्ण विधीयताम् ||३२||
इत्युक्त्वा मृदुसंहारं वृजिनाग्रं सुदर्शनम् |
सुनीलमसितापाङ्गी पुण्यगन्धाधिवासितम् ||३३||
सर्वलक्षणसम्पन्नं महाभुजगवर्चसम् |
केशपक्षं वरारोहा गृह्य सव्येन पाणिना ||३४||
पद्माक्षी पुण्डरीकाक्षमुपेत्य गजगामिनी |
अश्रुपूर्णेक्षणा कृष्णा कृष्णं वचनमब्रवीत् ||३५||
अयं ते पुण्डरीकाक्ष दुःशासनकरोद्धृतः |
स्मर्तव्यः सर्वकालेषु परेषां सन्धिमिच्छता ||३६||
यदि भीमार्जुनौ कृष्ण कृपणौ सन्धिकामुकौ |
पिता मे योत्स्यते वृद्धः सह पुत्रैर्महारथैः ||३७||
पञ्च चैव महावीर्याः पुत्रा मे मधुसूदन |
अभिमन्युं पुरस्कृत्य योत्स्यन्ति कुरुभिः सह ||३८||
दुःशासनभुजं श्यामं सञ्छिन्नं पांसुगुण्ठितम् |
यद्यहं तं न पश्यामि का शान्तिर्हृदयस्य मे ||३९||
त्रयोदश हि वर्षाणि प्रतीक्षन्त्या गतानि मे |
निधाय हृदये मन्युं प्रदीप्तमिव पावकम् ||४०||
विदीर्यते मे हृदयं भीमवाक्षल्यपीडितम् |
योऽयमद्य महाबाहुर्धर्मं समनुपश्यति ||४१||
इत्युक्त्वा बाष्पसन्नेन कण्ठेनायतलोचना |
रुरोद कृष्णा सोत्कम्पं सस्वरं बाष्पगद्गदम् ||४२||
स्तनौ पीनायतश्रोणी सहितावभिवर्षती |
द्रवीभूतमिवात्युष्णमुत्सृजद्वारि नेत्रजम् ||४३||
तामुवाच महाबाहुः केशवः परिसान्त्वयन् |
अचिराद्द्रक्ष्यसे कृष्णे रुदतीर्भरतस्त्रियः ||४४||
एवं ता भीरु रोत्स्यन्ति निहतज्ञातिबान्धवाः |
हतमित्रा हतबला येषां क्रुद्धासि भामिनि ||४५||
अहं च तत्करिष्यामि भीमार्जुनयमैः सह |
युधिष्ठिरनियोगेन दैवाच्च विधिनिर्मितात् ||४६||
धार्तराष्ट्राः कालपक्वा न चेच्छृण्वन्ति मे वचः |
शेष्यन्ते निहता भूमौ श्वशृगालादनीकृताः ||४७||
चलेद्धि हिमवाञ्शैलो मेदिनी शतधा भवेत् |
द्यौः पतेच्च सनक्षत्रा न मे मोघं वचो भवेत् ||४८||
सत्यं ते प्रतिजानामि कृष्णे बाष्पो निगृह्यताम् |
हतामित्राञ्श्रिया युक्तानचिराद्द्रक्ष्यसे पतीन् ||४९||
८१
अर्जुन उवाच||
कुरूणामद्य सर्वेषां भवान्सुहृदनुत्तमः |
सम्बन्धी दयितो नित्यमुभयोः पक्षयोरपि ||१||
पाण्डवैर्धार्तराष्ट्राणां प्रतिपाद्यमनामयम् |
समर्थः प्रशमं चैषां कर्तुं त्वमसि केशव ||२||
त्वमितः पुण्डरीकाक्ष सुयोधनममर्षणम् |
शान्त्यर्थं भारतं ब्रूया यत्तद्वाच्यममित्रहन् ||३||
त्वया धर्मार्थयुक्तं चेदुक्तं शिवमनामयम् |
हितं नादास्यते बालो दिष्टस्य वशमेष्यति ||४||
भगवानुवाच||
धर्म्यमस्मद्धितं चैव कुरूणां यदनामयम् |
एष यास्यामि राजानं धृतराष्ट्रमभीप्सया ||५||
वैशम्पायन उवाच||
ततो व्यपेते तमसि सूर्ये विमल उद्गते |
मैत्रे मुहूर्ते सम्प्राप्ते मृद्वर्चिषि दिवाकरे ||६||
कौमुदे मासि रेवत्यां शरदन्ते हिमागमे |
स्फीतसस्यसुखे काले कल्यः सत्त्ववतां वरः ||७||
मङ्गल्याः पुण्यनिर्घोषा वाचः शृण्वंश्च सूनृताः |
ब्राह्मणानां प्रतीतानामृषीणामिव वासवः ||८||
कृत्वा पौर्वाह्णिकं कृत्यं स्नातः शुचिरलङ्कृतः |
उपतस्थे विवस्वन्तं पावकं च जनार्दनः ||९||
ऋषभं पृष्ठ आलभ्य ब्राह्मणानभिवाद्य च |
अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा पश्यन्कल्याणमग्रतः ||१०||
तत्प्रतिज्ञाय वचनं पाण्डवस्य जनार्दनः |
शिनेर्नप्तारमासीनमभ्यभाषत सात्यकिम् ||११||
रथ आरोप्यतां शङ्खश्चक्रं च गदया सह |
उपासङ्गाश्च शक्त्यश्च सर्वप्रहरणानि च ||१२||
दुर्योधनो हि दुष्टात्मा कर्णश्च सहसौबलः |
न च शत्रुरवज्ञेयः प्राकृतोऽपि बलीयसा ||१३||
ततस्तन्मतमाज्ञाय केशवस्य पुरःसराः |
प्रसस्रुर्योजयिष्यन्तो रथं चक्रगदाभृतः ||१४||
तं दीप्तमिव कालाग्निमाकाशगमिवाध्वगम् |
चन्द्रसूर्यप्रकाशाभ्यां चक्राभ्यां समलङ्कृतम् ||१५||
अर्धचन्द्रैश्च चन्द्रैश्च मत्स्यैः समृगपक्षिभिः |
पुष्पैश्च विविधैश्चित्रं मणिरत्नैश्च सर्वशः ||१६||
तरुणादित्यसङ्काशं बृहन्तं चारुदर्शनम् |
मणिहेमविचित्राङ्गं सुध्वजं सुपताकिनम् ||१७||
सूपस्करमनाधृष्यं वैयाघ्रपरिवारणम् |
यशोघ्नं प्रत्यमित्राणां यदूनां नन्दिवर्धनम् ||१८||
वाजिभिः सैन्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकैः |
स्नातैः सम्पादयां चक्रुः सम्पन्नैः सर्वसम्पदा ||१९||
महिमानं तु कृष्णस्य भूय एवाभिवर्धयन् |
सुघोषः पतगेन्द्रेण ध्वजेन युयुजे रथः ||२०||
तं मेरुशिखरप्रख्यं मेघदुन्दुभिनिस्वनम् |
आरुरोह रथं शौरिर्विमानमिव पुण्यकृत् ||२१||
ततः सात्यकिमारोप्य प्रययौ पुरुषोत्तमः |
पृथिवीं चान्तरिक्षं च रथघोषेण नादयन् ||२२||
व्यपोढाभ्रघनः कालः क्षणेन समपद्यत |
शिवश्चानुववौ वायुः प्रशान्तमभवद्रजः ||२३||
प्रदक्षिणानुलोमाश्च मङ्गल्या मृगपक्षिणः |
प्रयाणे वासुदेवस्य बभूवुरनुयायिनः ||२४||
मङ्गल्यार्थपदैः शब्दैरन्ववर्तन्त सर्वशः |
सारसाः शतपत्राश्च हंसाश्च मधुसूदनम् ||२५||
मन्त्राहुतिमहाहोमैर्हूयमानश्च पावकः |
प्रदक्षिणशिखो भूत्वा विधूमः समपद्यत ||२६||
वसिष्ठो वामदेवश्च भूरिद्युम्नो गयः क्रथः |
शुक्रनारदवाल्मीका मरुतः कुशिको भृगुः ||२७||
ब्रह्मदेवर्षयश्चैव कृष्णं यदुसुखावहम् |
प्रदक्षिणमवर्तन्त सहिता वासवानुजम् ||२८||
एवमेतैर्महाभागैर्महर्षिगणसाधुभिः |
पूजितः प्रययौ कृष्णः कुरूणां सदनं प्रति ||२९||
तं प्रयान्तमनुप्रायात्कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
भीमसेनार्जुनौ चोभौ माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||३०||
चेकितानश्च विक्रान्तो धृष्टकेतुश्च चेदिपः |
द्रुपदः काशिराजश्च शिखण्डी च महारथः ||३१||
धृष्टद्युम्नः सपुत्रश्च विराटः केकयैः सह |
संसाधनार्थं प्रययुः क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभम् ||३२||
ततोऽनुव्रज्य गोविन्दं धर्मराजो युधिष्ठिरः |
राज्ञां सकाशे द्युतिमानुवाचेदं वचस्तदा ||३३||
यो नैव कामान्न भयान्न लोभान्नार्थकारणात् |
अन्यायमनुवर्तेत स्थिरबुद्धिरलोलुपः ||३४||
धर्मज्ञो धृतिमान्प्राज्ञः सर्वभूतेषु केशवः |
ईश्वरः सर्वभूतानां देवदेवः प्रतापवान् ||३५||
तं सर्वगुणसम्पन्नं श्रीवत्सकृतलक्षणम् |
सम्परिष्वज्य कौन्तेयः संदेष्टुमुपचक्रमे ||३६||
या सा बाल्यात्प्रभृत्यस्मान्पर्यवर्धयताबला |
उपवासतपःशीला सदा स्वस्त्ययने रता ||३७||
देवतातिथिपूजासु गुरुशुश्रूषणे रता |
वत्सला प्रियपुत्रा च प्रियास्माकं जनार्दन ||३८||
सुयोधनभयाद्या नोऽत्रायतामित्रकर्शन |
महतो मृत्युसम्बाधादुत्तरन्नौरिवार्णवात् ||३९||
अस्मत्कृते च सततं यया दुःखानि माधव |
अनुभूतान्यदुःखार्हा तां स्म पृच्छेरनामयम् ||४०||
भृशमाश्वासयेश्चैनां पुत्रशोकपरिप्लुताम् |
अभिवाद्य स्वजेथाश्च पाण्डवान्परिकीर्तयन् ||४१||
ऊढात्प्रभृति दुःखानि श्वशुराणामरिंदम |
निकारानतदर्हा च पश्यन्ती दुःखमश्नुते ||४२||
अपि जातु स कालः स्यात्कृष्ण दुःखविपर्ययः |
यदहं मातरं क्लिष्टां सुखे दध्यामरिंदम ||४३||
प्रव्रजन्तोऽन्वधावत्सा कृपणा पुत्रगृद्धिनी |
रुदतीमपहायैनामुपगच्छाम यद्वनम् ||४४||
न नूनं म्रियते दुःखैः सा चेज्जीवति केशव |
तथा पुत्राधिभिर्गाढमार्ता ह्यानर्तसत्कृता ||४५||
अभिवाद्या तु सा कृष्ण त्वया मद्वचनाद्विभो |
धृतराष्ट्रश्च कौरव्यो राजानश्च वयोऽधिकाः ||४६||
भीष्मं द्रोणं कृपं चैव महाराजं च बाह्लिकम् |
द्रौणिं च सोमदत्तं च सर्वांश्च भरतान्पृथक् ||४७||
विदुरं च महाप्राज्ञं कुरूणां मन्त्रधारिणम् |
अगाधबुद्धिं धर्मज्ञं स्वजेथा मधुसूदन ||४८||
इत्युक्त्वा केशवं तत्र राजमध्ये युधिष्ठिरः |
अनुज्ञातो निववृते कृष्णं कृत्वा प्रदक्षिणम् ||४९||
व्रजन्नेव तु बीभत्सुः सखायं पुरुषर्षभम् |
अब्रवीत्परवीरघ्नं दाशार्हमपराजितम् ||५०||
यदस्माकं विभो वृत्तं पुरा वै मन्त्रनिश्चये |
अर्धराज्यस्य गोविन्द विदितं सर्वराजसु ||५१||
तच्चेद्दद्यादसङ्गेन सत्कृत्यानवमन्य च |
प्रियं मे स्यान्महाबाहो मुच्येरन्महतो भयात् ||५२||
अतश्चेदन्यथा कर्ता धार्तराष्ट्रोऽनुपायवित् |
अन्तं नूनं करिष्यामि क्षत्रियाणां जनार्दन ||५३||
एवमुक्ते पाण्डवेन पर्यहृष्यद्वृकोदरः |
मुहुर्मुहुः क्रोधवशात्प्रावेपत च पाण्डवः ||५४||
वेपमानश्च कौन्तेयः प्राक्रोशन्महतो रवान् |
धनञ्जयवचः श्रुत्वा हर्षोत्सिक्तमना भृशम् ||५५||
तस्य तं निनदं श्रुत्वा सम्प्रावेपन्त धन्विनः |
वाहनानि च सर्वाणि शकृन्मूत्रं प्रसुस्रुवुः ||५६||
इत्युक्त्वा केशवं तत्र तथा चोक्त्वा विनिश्चयम् |
अनुज्ञातो निववृते परिष्वज्य जनार्दनम् ||५७||
तेषु राजसु सर्वेषु निवृत्तेषु जनार्दनः |
तूर्णमभ्यपतद्धृष्टः सैन्यसुग्रीववाहनः ||५८||
ते हया वासुदेवस्य दारुकेण प्रचोदिताः |
पन्थानमाचेमुरिव ग्रसमाना इवाम्बरम् ||५९||
अथापश्यन्महाबाहुरृषीनध्वनि केशवः |
ब्राह्म्या श्रिया दीप्यमानान्स्थितानुभयतः पथि ||६०||
सोऽवतीर्य रथात्तूर्णमभिवाद्य जनार्दनः |
यथावत्तानृषीन्सर्वानभ्यभाषत पूजयन् ||६१||
कच्चिल्लोकेषु कुशलं कच्चिद्धर्मः स्वनुष्ठितः |
ब्राह्मणानां त्रयो वर्णाः कच्चित्तिष्ठन्ति शासने ||६२||
तेभ्यः प्रयुज्य तां पूजां प्रोवाच मधुसूदनः |
भगवन्तः क्व संसिद्धाः का वीथी भवतामिह ||६३||
किं वा भगवतां कार्यमहं किं करवाणि वः |
केनार्थेनोपसम्प्राप्ता भगवन्तो महीतलम् ||६४||
तमब्रवीज्जामदग्न्य उपेत्य मधुसूदनम् |
परिष्वज्य च गोविन्दं पुरा सुचरिते सखा ||६५||
देवर्षयः पुण्यकृतो ब्राह्मणाश्च बहुश्रुताः |
राजर्षयश्च दाशार्ह मानयन्तस्तपस्विनः ||६६||
देवासुरस्य द्रष्टारः पुराणस्य महाद्युते |
समेतं पार्थिवं क्षत्रं दिदृक्षन्तश्च सर्वतः ||६७||
सभासदश्च राजानस्त्वां च सत्यं जनार्दन |
एतन्महत्प्रेक्षणीयं द्रष्टुं गच्छाम केशव ||६८||
धर्मार्थसहिता वाचः श्रोतुमिच्छाम माधव |
त्वयोच्यमानाः कुरुषु राजमध्ये परन्तप ||६९||
भीष्मद्रोणादयश्चैव विदुरश्च महामतिः |
त्वं च यादवशार्दूल सभायां वै समेष्यथ ||७०||
तव वाक्यानि दिव्यानि तत्र तेषां च माधव |
श्रोतुमिच्छाम गोविन्द सत्यानि च शुभानि च ||७१||
आपृष्टोऽसि महाबाहो पुनर्द्रक्ष्यामहे वयम् |
याह्यविघ्नेन वै वीर द्रक्ष्यामस्त्वां सभागतम् ||७२||
८२
वैशम्पायन उवाच||
प्रयान्तं देवकीपुत्रं परवीररुजो दश |
महारथा महाबाहुमन्वयुः शस्त्रपाणयः ||१||
पदातीनां सहस्रं च सादिनां च परन्तप |
भोज्यं च विपुलं राजन्प्रेष्याश्च शतशोऽपरे ||२||
जनमेजय उवाच||
कथं प्रयातो दाशार्हो महात्मा मधुसूदनः |
कानि वा व्रजतस्तस्य निमित्तानि महौजसः ||३||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य प्रयाणे यान्यासन्नद्भुतानि महात्मनः |
तानि मे शृणु दिव्यानि दैवान्यौत्पातिकानि च ||४||
अनभ्रेऽशनिनिर्घोषः सविद्युत्समजायत |
अन्वगेव च पर्जन्यः प्रावर्षद्विघने भृशम् ||५||
प्रत्यगूहुर्महानद्यः प्राङ्मुखाः सिन्धुसत्तमाः |
विपरीता दिशः सर्वा न प्राज्ञायत किञ्चन ||६||
प्राज्वलन्नग्नयो राजन्पृथिवी समकम्पत |
उदपानाश्च कुम्भाश्च प्रासिञ्चञ्शतशो जलम् ||७||
तमःसंवृतमप्यासीत्सर्वं जगदिदं तदा |
न दिशो नादिशो राजन्प्रज्ञायन्ते स्म रेणुना ||८||
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः खे शरीरं न दृश्यते |
सर्वेषु राजन्देशेषु तदद्भुतमिवाभवत् ||९||
प्रामथ्नाद्धास्तिनपुरं वातो दक्षिणपश्चिमः |
आरुजन्गणशो वृक्षान्परुषो भीमनिस्वनः ||१०||
यत्र यत्र तु वार्ष्णेयो वर्तते पथि भारत |
तत्र तत्र सुखो वायुः सर्वं चासीत्प्रदक्षिणम् ||११||
ववर्ष पुष्पवर्षं च कमलानि च भूरिशः |
समश्च पन्था निर्दुःखो व्यपेतकुशकण्टकः ||१२||
स गच्छन्ब्राह्मणै राजंस्तत्र तत्र महाभुजः |
अर्च्यते मधुपर्कैश्च सुमनोभिर्वसुप्रदः ||१३||
तं किरन्ति महात्मानं वन्यैः पुष्पैः सुगन्धिभिः |
स्त्रियः पथि समागम्य सर्वभूतहिते रतम् ||१४||
स शालिभवनं रम्यं सर्वसस्यसमाचितम् |
सुखं परमधर्मिष्ठमत्यगाद्भरतर्षभ ||१५||
पश्यन्बहुपशून्ग्रामान्रम्यान्हृदयतोषणान् |
पुराणि च व्यतिक्रामन्राष्ट्राणि विविधानि च ||१६||
नित्यहृष्टाः सुमनसो भारतैरभिरक्षिताः |
नोद्विग्नाः परचक्राणामनयानामकोविदाः ||१७||
उपप्लव्यादथायान्तं जनाः पुरनिवासिनः |
पथ्यतिष्ठन्त सहिता विष्वक्सेनदिदृक्षया ||१८||
ते तु सर्वे सुनामानमग्निमिद्धमिव प्रभुम् |
अर्चयामासुरर्च्यं तं देशातिथिमुपस्थितम् ||१९||
वृकस्थलं समासाद्य केशवः परवीरहा |
प्रकीर्णरश्मावादित्ये विमले लोहितायति ||२०||
अवतीर्य रथात्तूर्णं कृत्वा शौचं यथाविधि |
रथमोचनमादिश्य सन्ध्यामुपविवेश ह ||२१||
दारुकोऽपि हयान्मुक्त्वा परिचर्य च शास्त्रतः |
मुमोच सर्वं वर्माणि मुक्त्वा चैनानवासृजत् ||२२||
अभ्यतीत्य तु तत्सर्वमुवाच मधुसूदनः |
युधिष्ठिरस्य कार्यार्थमिह वत्स्यामहे क्षपाम् ||२३||
तस्य तन्मतमाज्ञाय चक्रुरावसथं नराः |
क्षणेन चान्नपानानि गुणवन्ति समार्जयन् ||२४||
तस्मिन्ग्रामे प्रधानास्तु य आसन्ब्राह्मणा नृप |
आर्याः कुलीना ह्रीमन्तो ब्राह्मीं वृत्तिमनुष्ठिताः ||२५||
तेऽभिगम्य महात्मानं हृषीकेशमरिंदमम् |
पूजां चक्रुर्यथान्यायमाशीर्मङ्गलसंयुताम् ||२६||
ते पूजयित्वा दाशार्हं सर्वलोकेषु पूजितम् |
न्यवेदयन्त वेश्मानि रत्नवन्ति महात्मने ||२७||
तान्प्रभुः कृतमित्युक्त्वा सत्कृत्य च यथार्हतः |
अभ्येत्य तेषां वेश्मानि पुनरायात्सहैव तैः ||२८||
सुमृष्टं भोजयित्वा च ब्राह्मणांस्तत्र केशवः |
भुक्त्वा च सह तैः सर्वैरवसत्तां क्षपां सुखम् ||२९||
८३
वैशम्पायन उवाच||
तथा दूतैः समाज्ञाय आयान्तं मधुसूदनम् |
धृतराष्ट्रोऽब्रवीद्भीष्ममर्चयित्वा महाभुजम् ||१||
द्रोणं च सञ्जयं चैव विदुरं च महामतिम् |
दुर्योधनं च सामात्यं हृष्टरोमाब्रवीदिदम् ||२||
अद्भुतं महदाश्चर्यं श्रूयते कुरुनन्दन |
स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च कथयन्ति गृहे गृहे ||३||
सत्कृत्याचक्षते चान्ये तथैवान्ये समागताः |
पृथग्वादाश्च वर्तन्ते चत्वरेषु सभासु च ||४||
उपयास्यति दाशार्हः पाण्डवार्थे पराक्रमी |
स नो मान्यश्च पूज्यश्च सर्वथा मधुसूदनः ||५||
तस्मिन्हि यात्रा लोकस्य भूतानामीश्वरो हि सः |
तस्मिन्धृतिश्च वीर्यं च प्रज्ञा चौजश्च माधवे ||६||
स मान्यतां नरश्रेष्ठः स हि धर्मः सनातनः |
पूजितो हि सुखाय स्यादसुखः स्यादपूजितः ||७||
स चेत्तुष्यति दाशार्ह उपचारैररिंदमः |
कृत्स्नान्सर्वानभिप्रायान्प्राप्स्यामः सर्वराजसु ||८||
तस्य पूजार्थमद्यैव संविधत्स्व परन्तप |
सभाः पथि विधीयन्तां सर्वकामसमाहिताः ||९||
यथा प्रीतिर्महाबाहो त्वयि जायेत तस्य वै |
तथा कुरुष्व गान्धारे कथं वा भीष्म मन्यसे ||१०||
ततो भीष्मादयः सर्वे धृतराष्ट्रं जनाधिपम् |
ऊचुः परममित्येवं पूजयन्तोऽस्य तद्वचः ||११||
तेषामनुमतं ज्ञात्वा राजा दुर्योधनस्तदा |
सभावास्तूनि रम्याणि प्रदेष्टुमुपचक्रमे ||१२||
ततो देशेषु देशेषु रमणीयेषु भागशः |
सर्वरत्नसमाकीर्णाः सभाश्चक्रुरनेकशः ||१३||
आसनानि विचित्राणि युक्तानि विविधैर्गुणैः |
स्त्रियो गन्धानलङ्कारान्सूक्ष्माणि वसनानि च ||१४||
गुणवन्त्यन्नपानानि भोज्यानि विविधानि च |
माल्यानि च सुगन्धीनि तानि राजा ददौ ततः ||१५||
विशेषतश्च वासार्थं सभां ग्रामे वृकस्थले |
विदधे कौरवो राजा बहुरत्नां मनोरमाम् ||१६||
एतद्विधाय वै सर्वं देवार्हमतिमानुषम् |
आचख्यौ धृतराष्ट्राय राजा दुर्योधनस्तदा ||१७||
ताः सभाः केशवः सर्वा रत्नानि विविधानि च |
असमीक्ष्यैव दाशार्ह उपायात्कुरुसद्म तत् ||१८||
८४
धृतराष्ट्र उवाच||
उपप्लव्यादिह क्षत्तरुपयातो जनार्दनः |
वृकस्थले निवसति स च प्रातरिहेष्यति ||१||
आहुकानामधिपतिः पुरोगः सर्वसात्वताम् |
महामना महावीर्यो महामात्रो जनार्दनः ||२||
स्फीतस्य वृष्णिवंशस्य भर्ता गोप्ता च माधवः |
त्रयाणामपि लोकानां भगवान्प्रपितामहः ||३||
वृष्ण्यन्धकाः सुमनसो यस्य प्रज्ञामुपासते |
आदित्या वसवो रुद्रा यथा बुद्धिं बृहस्पतेः ||४||
तस्मै पूजां प्रयोक्ष्यामि दाशार्हाय महात्मने |
प्रत्यक्षं तव धर्मज्ञ तन्मे कथयतः शृणु ||५||
एकवर्णैः सुकृष्णाङ्गैर्बाह्लिजातैर्हयोत्तमैः |
चतुर्युक्तान्रथांस्तस्मै रौक्मान्दास्यामि षोडश ||६||
नित्यप्रभिन्नान्मातङ्गानीषादन्तान्प्रहारिणः |
अष्टानुचरमेकैकमष्टौ दास्यामि केशवे ||७||
दासीनामप्रजातानां शुभानां रुक्मवर्चसाम् |
शतमस्मै प्रदास्यामि दासानामपि तावतः ||८||
आविकं बहु सुस्पर्शं पार्वतीयैरुपाहृतम् |
तदप्यस्मै प्रदास्यामि सहस्राणि दशाष्ट च ||९||
अजिनानां सहस्राणि चीनदेशोद्भवानि च |
तान्यप्यस्मै प्रदास्यामि यावदर्हति केशवः ||१०||
दिवा रात्रौ च भात्येष सुतेजा विमलो मणिः |
तमप्यस्मै प्रदास्यामि तमप्यर्हति केशवः ||११||
एकेनापि पतत्यह्ना योजनानि चतुर्दश |
यानमश्वतरीयुक्तं दास्ये तस्मै तदप्यहम् ||१२||
यावन्ति वाहनान्यस्य यावन्तः पुरुषाश्च ते |
ततोऽष्टगुणमप्यस्मै भोज्यं दास्याम्यहं सदा ||१३||
मम पुत्राश्च पौत्राश्च सर्वे दुर्योधनादृते |
प्रत्युद्यास्यन्ति दाशार्हं रथैर्मृष्टैरलङ्कृताः ||१४||
स्वलङ्कृताश्च कल्याण्यः पादैरेव सहस्रशः |
वारमुख्या महाभागं प्रत्युद्यास्यन्ति केशवम् ||१५||
नगरादपि याः काश्चिद्गमिष्यन्ति जनार्दनम् |
द्रष्टुं कन्याश्च कल्याण्यस्ताश्च यास्यन्त्यनावृताः ||१६||
सस्त्रीपुरुषबालं हि नगरं मधुसूदनम् |
उदीक्षते महात्मानं भानुमन्तमिव प्रजाः ||१७||
महाध्वजपताकाश्च क्रियन्तां सर्वतोदिशम् |
जलावसिक्तो विरजाः पन्थास्तस्येति चान्वशात् ||१८||
दुःशासनस्य च गृहं दुर्योधनगृहाद्वरम् |
तदस्य क्रियतां क्षिप्रं सुसंमृष्टमलङ्कृतम् ||१९||
एतद्धि रुचिराकारैः प्रासादैरुपशोभितम् |
शिवं च रमणीयं च सर्वर्तु सुमहाधनम् ||२०||
सर्वमस्मिन्गृहे रत्नं मम दुर्योधनस्य च |
यद्यदर्हेत्स वार्ष्णेयस्तत्तद्देयमसंशयम् ||२१||
८५
विदुर उवाच||
राजन्बहुमतश्चासि त्रैलोक्यस्यापि सत्तमः |
सम्भावितश्च लोकस्य संमतश्चासि भारत ||१||
यत्त्वमेवङ्गते ब्रूयाः पश्चिमे वयसि स्थितः |
शास्त्राद्वा सुप्रतर्काद्वा सुस्थिरः स्थविरो ह्यसि ||२||
लेखाश्मनीव भाः सूर्ये महोर्मिरिव सागरे |
धर्मस्त्वयि महान्राजन्निति व्यवसिताः प्रजाः ||३||
सदैव भावितो लोको गुणौघैस्तव पार्थिव |
गुणानां रक्षणे नित्यं प्रयतस्व सबान्धवः ||४||
आर्जवं प्रतिपद्यस्व मा बाल्याद्बहुधा नशीः |
राज्यं पुत्रांश्च पौत्रांश्च सुहृदश्चापि सुप्रियान् ||५||
यत्त्वं दित्ससि कृष्णाय राजन्नतिथये बहु |
एतदन्यच्च दाशार्हः पृथिवीमपि चार्हति ||६||
न तु त्वं धर्ममुद्दिश्य तस्य वा प्रियकारणात् |
एतदिच्छसि कृष्णाय सत्येनात्मानमालभे ||७||
मायैषातत्त्वमेवैतच्छद्मैतद्भूरिदक्षिण |
जानामि ते मतं राजन्गूढं बाह्येन कर्मणा ||८||
पञ्च पञ्चैव लिप्सन्ति ग्रामकान्पाण्डवा नृप |
न च दित्ससि तेभ्यस्तांस्तच्छमं कः करिष्यति ||९||
अर्थेन तु महाबाहुं वार्ष्णेयं त्वं जिहीर्षसि |
अनेनैवाभ्युपायेन पाण्डवेभ्यो बिभित्ससि ||१०||
न च वित्तेन शक्योऽसौ नोद्यमेन न गर्हया |
अन्यो धनञ्जयात्कर्तुमेतत्तत्त्वं ब्रवीमि ते ||११||
वेद कृष्णस्य माहात्म्यं वेदास्य दृढभक्तिताम् |
अत्याज्यमस्य जानामि प्राणैस्तुल्यं धनञ्जयम् ||१२||
अन्यत्कुम्भादपां पूर्णादन्यत्पादावसेचनात् |
अन्यत्कुशलसम्प्रश्नान्नैषिष्यति जनार्दनः ||१३||
यत्त्वस्य प्रियमातिथ्यं मानार्हस्य महात्मनः |
तदस्मै क्रियतां राजन्मानार्हो हि जनार्दनः ||१४||
आशंसमानः कल्याणं कुरूनभ्येति केशवः |
येनैव राजन्नर्थेन तदेवास्मा उपाकुरु ||१५||
शममिच्छति दाशार्हस्तव दुर्योधनस्य च |
पाण्डवानां च राजेन्द्र तदस्य वचनं कुरु ||१६||
पितासि राजन्पुत्रास्ते वृद्धस्त्वं शिशवः परे |
वर्तस्व पितृवत्तेषु वर्तन्ते ते हि पुत्रवत् ||१७||
८६
दुर्योधन उवाच||
यदाह विदुरः कृष्णे सर्वं तत्सत्यमुच्यते |
अनुरक्तो ह्यसंहार्यः पार्थान्प्रति जनार्दनः ||१||
यत्तु सत्कारसंयुक्तं देयं वसु जनार्दने |
अनेकरूपं राजेन्द्र न तद्देयं कदाचन ||२||
देशः कालस्तथायुक्तो न हि नार्हति केशवः |
मंस्यत्यधोक्षजो राजन्भयादर्चति मामिति ||३||
अवमानश्च यत्र स्यात्क्षत्रियस्य विशां पते |
न तत्कुर्याद्बुधः कार्यमिति मे निश्चिता मतिः ||४||
स हि पूज्यतमो देवः कृष्णः कमललोचनः |
त्रयाणामपि लोकानां विदितं मम सर्वथा ||५||
न तु तस्मिन्प्रदेयं स्यात्तथा कार्यगतिः प्रभो |
विग्रहः समुपारब्धो न हि शाम्यत्यविग्रहात् ||६||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भीष्मः कुरुपितामहः |
वैचित्रवीर्यं राजानमिदं वचनमब्रवीत् ||७||
सत्कृतोऽसत्कृतो वापि न क्रुध्येत जनार्दनः |
नालमन्यमवज्ञातुमवज्ञातोऽपि केशवः ||८||
यत्तु कार्यं महाबाहो मनसा कार्यतां गतम् |
सर्वोपायैर्न तच्छक्यं केनचित्कर्तुमन्यथा ||९||
स यद्ब्रूयान्महाबाहुस्तत्कार्यमविशङ्कया |
वासुदेवेन तीर्थेन क्षिप्रं संशाम्य पाण्डवैः ||१०||
धर्म्यमर्थ्यं स धर्मात्मा ध्रुवं वक्ता जनार्दनः |
तस्मिन्वाच्याः प्रिया वाचो भवता बान्धवैः सह ||११||
दुर्योधन उवाच||
न पर्यायोऽस्ति यद्राजञ्श्रियं निष्केवलामहम् |
तैः सहेमामुपाश्नीयां जीवञ्जीवैः पितामह ||१२||
इदं तु सुमहत्कार्यं शृणु मे यत्समर्थितम् |
परायणं पाण्डवानां नियंस्यामि जनार्दनम् ||१३||
तस्मिन्बद्धे भविष्यन्ति वृष्णयः पृथिवी तथा |
पाण्डवाश्च विधेया मे स च प्रातरिहेष्यति ||१४||
अत्रोपायं यथा सम्यङ्न बुध्येत जनार्दनः |
न चापायो भवेत्कश्चित्तद्भवान्प्रब्रवीतु मे ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा घोरं कृष्णाभिसंहितम् |
धृतराष्ट्रः सहामात्यो व्यथितो विमनाभवत् ||१६||
ततो दुर्योधनमिदं धृतराष्ट्रोऽब्रवीद्वचः |
मैवं वोचः प्रजापाल नैष धर्मः सनातनः ||१७||
दूतश्च हि हृषीकेशः सम्बन्धी च प्रियश्च नः |
अपापः कौरवेयेषु कथं बन्धनमर्हति ||१८||
भीष्म उवाच||
परीतो धृतराष्ट्रायं तव पुत्रः सुमन्दधीः |
वृणोत्यनर्थं न त्वर्थं याच्यमानः सुहृद्गणैः ||१९||
इममुत्पथि वर्तन्तं पापं पापानुबन्धिनम् |
वाक्यानि सुहृदां हित्वा त्वमप्यस्यानुवर्तसे ||२०||
कृष्णमक्लिष्टकर्माणमासाद्यायं सुदुर्मतिः |
तव पुत्रः सहामात्यः क्षणेन न भविष्यति ||२१||
पापस्यास्य नृशंसस्य त्यक्तधर्मस्य दुर्मतेः |
नोत्सहेऽनर्थसंयुक्तां वाचं श्रोतुं कथञ्चन ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा भरतश्रेष्ठो वृद्धः परममन्युमान् |
उत्थाय तस्मात्प्रातिष्ठद्भीष्मः सत्यपराक्रमः ||२३||
८७
वैशम्पायन उवाच||
प्रातरुत्थाय कृष्णस्तु कृतवान्सर्वमाह्निकम् |
ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः प्रययौ नगरं प्रति ||१||
तं प्रयान्तं महाबाहुमनुज्ञाप्य ततो नृप |
पर्यवर्तन्त ते सर्वे वृकस्थलनिवासिनः ||२||
धार्तराष्ट्रास्तमायान्तं प्रत्युज्जग्मुः स्वलङ्कृताः |
दुर्योधनमृते सर्वे भीष्मद्रोणकृपादयः ||३||
पौराश्च बहुला राजन्हृषीकेशं दिदृक्षवः |
यानैर्बहुविधैरन्ये पद्भिरेव तथापरे ||४||
स वै पथि समागम्य भीष्मेणाक्लिष्टकर्मणा |
द्रोणेन धार्तराष्ट्रैश्च तैर्वृतो नगरं ययौ ||५||
कृष्णसंमाननार्थं च नगरं समलङ्कृतम् |
बभूवू राजमार्गाश्च बहुरत्नसमाचिताः ||६||
न स्म कश्चिद्गृहे राजंस्तदासीद्भरतर्षभ |
न स्त्री न वृद्धो न शिशुर्वासुदेवदिदृक्षया ||७||
राजमार्गे नरा न स्म सम्भवन्त्यवनिं गताः |
तथा हि सुमहद्राजन्हृषीकेशप्रवेशने ||८||
आवृतानि वरस्त्रीभिर्गृहाणि सुमहान्त्यपि |
प्रचलन्तीव भारेण दृश्यन्ते स्म महीतले ||९||
तथा च गतिमन्तस्ते वासुदेवस्य वाजिनः |
प्रनष्टगतयोऽभूवन्राजमार्गे नरैर्वृते ||१०||
स गृहं धृतराष्ट्रस्य प्राविशच्छत्रुकर्शनः |
पाण्डुरं पुण्डरीकाक्षः प्रासादैरुपशोभितम् ||११||
तिस्रः कक्ष्या व्यतिक्रम्य केशवो राजवेश्मनः |
वैचित्रवीर्यं राजानमभ्यगच्छदरिंदमः ||१२||
अभ्यागच्छति दाशार्हे प्रज्ञाचक्षुर्नरेश्वरः |
सहैव द्रोणभीष्माभ्यामुदतिष्ठन्महायशाः ||१३||
कृपश्च सोमदत्तश्च महाराजश्च बाह्लिकः |
आसनेभ्योऽचलन्सर्वे पूजयन्तो जनार्दनम् ||१४||
ततो राजानमासाद्य धृतराष्ट्रं यशस्विनम् |
स भीष्मं पूजयामास वार्ष्णेयो वाग्भिरञ्जसा ||१५||
तेषु धर्मानुपूर्वीं तां प्रयुज्य मधुसूदनः |
यथावयः समीयाय राजभिस्तत्र माधवः ||१६||
अथ द्रोणं सपुत्रं स बाह्लीकं च यशस्विनम् |
कृपं च सोमदत्तं च समीयाय जनार्दनः ||१७||
तत्रासीदूर्जितं मृष्टं काञ्चनं महदासनम् |
शासनाद्धृतराष्ट्रस्य तत्रोपाविशदच्युतः ||१८||
अथ गां मधुपर्कं चाप्युदकं च जनार्दने |
उपजह्रुर्यथान्यायं धृतराष्ट्रपुरोहिताः ||१९||
कृतातिथ्यस्तु गोविन्दः सर्वान्परिहसन्कुरून् |
आस्ते सम्बन्धकं कुर्वन्कुरुभिः परिवारितः ||२०||
सोऽर्चितो धृतराष्ट्रेण पूजितश्च महायशाः |
राजानं समनुज्ञाप्य निराक्रामदरिंदमः ||२१||
तैः समेत्य यथान्यायं कुरुभिः कुरुसंसदि |
विदुरावसथं रम्यमुपातिष्ठत माधवः ||२२||
विदुरः सर्वकल्याणैरभिगम्य जनार्दनम् |
अर्चयामास दाशार्हं सर्वकामैरुपस्थितम् ||२३||
कृतातिथ्यं तु गोविन्दं विदुरः सर्वधर्मवित् |
कुशलं पाण्डुपुत्राणामपृच्छन्मधुसूदनम् ||२४||
प्रीयमाणस्य सुहृदो विदुषो बुद्धिसत्तमः |
धर्मनित्यस्य च तदा गतदोषस्य धीमतः ||२५||
तस्य सर्वं सविस्तारं पाण्डवानां विचेष्टितम् |
क्षत्तुराचष्ट दाशार्हः सर्वप्रत्यक्षदर्शिवान् ||२६||
८८
वैशम्पायन उवाच||
अथोपगम्य विदुरमपराह्णे जनार्दनः |
पितृष्वसारं गोविन्दः सोऽभ्यगच्छदरिंदमः ||१||
सा दृष्ट्वा कृष्णमायान्तं प्रसन्नादित्यवर्चसम् |
कण्ठे गृहीत्वा प्राक्रोशत्पृथा पार्थाननुस्मरन् ||२||
तेषां सत्त्ववतां मध्ये गोविन्दं सहचारिणम् |
चिरस्य दृष्ट्वा वार्ष्णेयं बाष्पमाहारयत्पृथा ||३||
साब्रवीत्कृष्णमासीनं कृतातिथ्यं युधां पतिम् |
बाष्पगद्गदपूर्णेन मुखेन परिशुष्यता ||४||
ये ते बाल्यात्प्रभृत्येव गुरुशुश्रूषणे रताः |
परस्परस्य सुहृदः संमताः समचेतसः ||५||
निकृत्या भ्रंशिता राज्याज्जनार्हा निर्जनं गताः |
विनीतक्रोधहर्षाश्च ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः ||६||
त्यक्त्वा प्रियसुखे पार्था रुदन्तीमपहाय माम् |
अहार्षुश्च वनं यान्तः समूलं हृदयं मम ||७||
अतदर्हा महात्मानः कथं केशव पाण्डवाः |
ऊषुर्महावने तात सिंहव्याघ्रगजाकुले ||८||
बाला विहीनाः पित्रा ते मया सततलालिताः |
अपश्यन्तः स्वपितरौ कथमूषुर्महावने ||९||
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मृदङ्गैर्वैणवैरपि |
पाण्डवाः समबोध्यन्त बाल्यात्प्रभृति केशव ||१०||
ये स्म वारणशब्देन हयानां हेषितेन च |
रथनेमिनिनादैश्च व्यबोध्यन्त सदा गृहे ||११||
शङ्खभेरीनिनादेन वेणुवीणानुनादिना |
पुण्याहघोषमिश्रेण पूज्यमाना द्विजातिभिः ||१२||
वस्त्रै रत्नैरलङ्कारैः पूजयन्तो द्विजन्मनः |
गीर्भिर्मङ्गलयुक्ताभिर्ब्राह्मणानां महात्मनाम् ||१३||
अर्चितैरर्चनार्हैश्च स्तुवद्भिरभिनन्दिताः |
प्रासादाग्रेष्वबोध्यन्त राङ्कवाजिनशायिनः ||१४||
ते नूनं निनदं श्रुत्वा श्वापदानां महावने |
न स्मोपयान्ति निद्रां वै अतदर्हा जनार्दन ||१५||
भेरीमृदङ्गनिनदैः शङ्खवैणवनिस्वनैः |
स्त्रीणां गीतनिनादैश्च मधुरैर्मधुसूदन ||१६||
बन्दिमागधसूतैश्च स्तुवद्भिर्बोधिताः कथम् |
महावने व्यबोध्यन्त श्वापदानां रुतेन ते ||१७||
ह्रीमान्सत्यधृतिर्दान्तो भूतानामनुकम्पिता |
कामद्वेषौ वशे कृत्वा सतां वर्त्मानुवर्तते ||१८||
अम्बरीषस्य मान्धातुर्ययातेर्नहुषस्य च |
भरतस्य दिलीपस्य शिबेरौशीनरस्य च ||१९||
राजर्षीणां पुराणानां धुरं धत्ते दुरुद्वहाम् |
शीलवृत्तोपसम्पन्नो धर्मज्ञः सत्यसङ्गरः ||२०||
राजा सर्वगुणोपेतस्त्रैलोक्यस्यापि यो भवेत् |
अजातशत्रुर्धर्मात्मा शुद्धजाम्बूनदप्रभः ||२१||
श्रेष्ठः कुरुषु सर्वेषु धर्मतः श्रुतवृत्ततः |
प्रियदर्शनो दीर्घभुजः कथं कृष्ण युधिष्ठिरः ||२२||
यः स नागायुतप्राणो वातरंहा वृकोदरः |
अमर्षी पाण्डवो नित्यं प्रियो भ्रातुः प्रियङ्करः ||२३||
कीचकस्य च सज्ञातेर्यो हन्ता मधुसूदन |
शूरः क्रोधवशानां च हिडिम्बस्य बकस्य च ||२४||
पराक्रमे शक्रसमो वायुवेगसमो जवे |
महेश्वरसमः क्रोधे भीमः प्रहरतां वरः ||२५||
क्रोधं बलममर्षं च यो निधाय परन्तपः |
जितात्मा पाण्डवोऽमर्षी भ्रातुस्तिष्ठति शासने ||२६||
तेजोराशिं महात्मानं बलौघममितौजसम् |
भीमं प्रदर्शनेनापि भीमसेनं जनार्दन ||२७||
तं ममाचक्ष्व वार्ष्णेय कथमद्य वृकोदरः ||२७||
आस्ते परिघबाहुः स मध्यमः पाण्डवोऽच्युत |
अर्जुनेनार्जुनो यः स कृष्ण बाहुसहस्रिणा ||२८||
द्विबाहुः स्पर्धते नित्यमतीतेनापि केशव ||२८||
क्षिपत्येकेन वेगेन पञ्च बाणशतानि यः |
इष्वस्त्रे सदृशो राज्ञः कार्तवीर्यस्य पाण्डवः ||२९||
तेजसादित्यसदृशो महर्षिप्रतिमो दमे |
क्षमया पृथिवीतुल्यो महेन्द्रसमविक्रमः ||३०||
आधिराज्यं महद्दीप्तं प्रथितं मधुसूदन |
आहृतं येन वीर्येण कुरूणां सर्वराजसु ||३१||
यस्य बाहुबलं घोरं कौरवाः पर्युपासते |
स सर्वरथिनां श्रेष्ठः पाण्डवः सत्यविक्रमः ||३२||
योऽपाश्रयः पाण्डवानां देवानामिव वासवः |
स ते भ्राता सखा चैव कथमद्य धनञ्जयः ||३३||
दयावान्सर्वभूतेषु ह्रीनिषेधो महास्त्रवित् |
मृदुश्च सुकुमारश्च धार्मिकश्च प्रियश्च मे ||३४||
सहदेवो महेष्वासः शूरः समितिशोभनः |
भ्रातॄणां कृष्ण शुश्रूषुर्धर्मार्थकुशलो युवा ||३५||
सदैव सहदेवस्य भ्रातरो मधुसूदन |
वृत्तं कल्याणवृत्तस्य पूजयन्ति महात्मनः ||३६||
ज्येष्ठापचायिनं वीरं सहदेवं युधां पतिम् |
शुश्रूषुं मम वार्ष्णेय माद्रीपुत्रं प्रचक्ष्व मे ||३७||
सुकुमारो युवा शूरो दर्शनीयश्च पाण्डवः |
भ्रातॄणां कृष्ण सर्वेषां प्रियः प्राणो बहिश्चरः ||३८||
चित्रयोधी च नकुलो महेष्वासो महाबलः |
कच्चित्स कुशली कृष्ण वत्सो मम सुखैधितः ||३९||
सुखोचितमदुःखार्हं सुकुमारं महारथम् |
अपि जातु महाबाहो पश्येयं नकुलं पुनः ||४०||
पक्ष्मसम्पातजे काले नकुलेन विनाकृता |
न लभामि सुखं वीर साद्य जीवामि पश्य माम् ||४१||
सर्वैः पुत्रैः प्रियतमा द्रौपदी मे जनार्दन |
कुलीना शीलसम्पन्ना सर्वैः समुदिता गुणैः ||४२||
पुत्रलोकात्पतिलोकान्वृण्वाना सत्यवादिनी |
प्रियान्पुत्रान्परित्यज्य पाण्डवानन्वपद्यत ||४३||
महाभिजनसम्पन्ना सर्वकामैः सुपूजिता |
ईश्वरी सर्वकल्याणी द्रौपदी कथमच्युत ||४४||
पतिभिः पञ्चभिः शूरैरग्निकल्पैः प्रहारिभिः |
उपपन्ना महेष्वासैर्द्रौपदी दुःखभागिनी ||४५||
चतुर्दशमिमं वर्षं यन्नापश्यमरिंदम |
पुत्राधिभिः परिद्यूनां द्रौपदीं सत्यवादिनीम् ||४६||
न नूनं कर्मभिः पुण्यैरश्नुते पुरुषः सुखम् |
द्रौपदी चेत्तथावृत्ता नाश्नुते सुखमव्ययम् ||४७||
न प्रियो मम कृष्णाय बीभत्सुर्न युधिष्ठिरः |
भीमसेनो यमौ वापि यदपश्यं सभागताम् ||४८||
न मे दुःखतरं किञ्चिद्भूतपूर्वं ततोऽधिकम् |
यद्द्रौपदीं निवातस्थां श्वशुराणां समीपगाम् ||४९||
आनायितामनार्येण क्रोधलोभानुवर्तिना |
सर्वे प्रैक्षन्त कुरव एकवस्त्रां सभागताम् ||५०||
तत्रैव धृतराष्ट्रश्च महाराजश्च बाह्लिकः |
कृपश्च सोमदत्तश्च निर्विण्णाः कुरवस्तथा ||५१||
तस्यां संसदि सर्वस्यां क्षत्तारं पूजयाम्यहम् |
वृत्तेन हि भवत्यार्यो न धनेन न विद्यया ||५२||
तस्य कृष्ण महाबुद्धेर्गम्भीरस्य महात्मनः |
क्षत्तुः शीलमलङ्कारो लोकान्विष्टभ्य तिष्ठति ||५३||
सा शोकार्ता च हृष्टा च दृष्ट्वा गोविन्दमागतम् |
नानाविधानि दुःखानि सर्वाण्येवान्वकीर्तयत् ||५४||
पूर्वैराचरितं यत्तत्कुराजभिररिंदम |
अक्षद्यूतं मृगवधः कच्चिदेषां सुखावहम् ||५५||
तन्मां दहति यत्कृष्णा सभायां कुरुसंनिधौ |
धार्तराष्ट्रैः परिक्लिष्टा यथा नकुशलं तथा ||५६||
निर्वासनं च नगरात्प्रव्रज्या च परन्तप |
नानाविधानां दुःखानामावासोऽस्मि जनार्दन ||५७||
अज्ञातचर्या बालानामवरोधश्च केशव ||५७||
न स्म क्लेशतमं मे स्यात्पुत्रैः सह परन्तप |
दुर्योधनेन निकृता वर्षमद्य चतुर्दशम् ||५८||
दुःखादपि सुखं न स्याद्यदि पुण्यफलक्षयः |
न मे विशेषो जात्वासीद्धार्तराष्ट्रेषु पाण्डवैः ||५९||
तेन सत्येन कृष्ण त्वां हतामित्रं श्रिया वृतम् |
अस्माद्विमुक्तं सङ्ग्रामात्पश्येयं पाण्डवैः सह ||६०||
नैव शक्याः पराजेतुं सत्त्वं ह्येषां तथागतम् ||६०||
पितरं त्वेव गर्हेयं नात्मानं न सुयोधनम् |
येनाहं कुन्तिभोजाय धनं धूर्तैरिवार्पिता ||६१||
बालां मामार्यकस्तुभ्यं क्रीडन्तीं कन्दुहस्तकाम् |
अददात्कुन्तिभोजाय सखा सख्ये महात्मने ||६२||
साहं पित्रा च निकृता श्वशुरैश्च परन्तप |
अत्यन्तदुःखिता कृष्ण किं जीवितफलं मम ||६३||
यन्मा वागब्रवीन्नक्तं सूतके सव्यसाचिनः |
पुत्रस्ते पृथिवीं जेता यशश्चास्य दिवं स्पृशेत् ||६४||
हत्वा कुरून्ग्रामजन्ये राज्यं प्राप्य धनञ्जयः |
भ्रातृभिः सह कौन्तेयस्त्रीन्मेधानाहरिष्यति ||६५||
नाहं तामभ्यसूयामि नमो धर्माय वेधसे |
कृष्णाय महते नित्यं धर्मो धारयति प्रजाः ||६६||
धर्मश्चेदस्ति वार्ष्णेय तथा सत्यं भविष्यति |
त्वं चापि तत्तथा कृष्ण सर्वं सम्पादयिष्यसि ||६७||
न मां माधव वैधव्यं नार्थनाशो न वैरिता |
तथा शोकाय भवति यथा पुत्रैर्विनाभवः ||६८||
याहं गाण्डीवधन्वानं सर्वशस्त्रभृतां वरम् |
धनञ्जयं न पश्यामि का शान्तिर्हृदयस्य मे ||६९||
इदं चतुर्दशं वर्षं यन्नापश्यं युधिष्ठिरम् |
धनञ्जयं च गोविन्द यमौ तं च वृकोदरम् ||७०||
जीवनाशं प्रनष्टानां श्राद्धं कुर्वन्ति मानवाः |
अर्थतस्ते मम मृतास्तेषां चाहं जनार्दन ||७१||
ब्रूया माधव राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |
भूयांस्ते हीयते धर्मो मा पुत्रक वृथा कृथाः ||७२||
पराश्रया वासुदेव या जीवामि धिगस्तु माम् |
वृत्तेः कृपणलब्धाया अप्रतिष्ठैव ज्यायसी ||७३||
अथो धनञ्जयं ब्रूया नित्योद्युक्तं वृकोदरम् |
यदर्थं क्षत्रिया सूते तस्य कालोऽयमागतः ||७४||
अस्मिंश्चेदागते काले कालो वोऽतिक्रमिष्यति |
लोकसम्भाविताः सन्तः सुनृशंसं करिष्यथ ||७५||
नृशंसेन च वो युक्तांस्त्यजेयं शाश्वतीः समाः |
काले हि समनुप्राप्ते त्यक्तव्यमपि जीवितम् ||७६||
माद्रीपुत्रौ च वक्तव्यौ क्षत्रधर्मरतौ सदा |
विक्रमेणार्जितान्भोगान्वृणीतं जीवितादपि ||७७||
विक्रमाधिगता ह्यर्थाः क्षत्रधर्मेण जीवतः |
मनो मनुष्यस्य सदा प्रीणन्ति पुरुषोत्तम ||७८||
गत्वा ब्रूहि महाबाहो सर्वशस्त्रभृतां वरम् |
अर्जुनं पाण्डवं वीरं द्रौपद्याः पदवीं चर ||७९||
विदितौ हि तवात्यन्तं क्रुद्धाविव यथान्तकौ |
भीमार्जुनौ नयेतां हि देवानपि परां गतिम् ||८०||
तयोश्चैतदवज्ञानं यत्सा कृष्णा सभां गता |
दुःशासनश्च कर्णश्च परुषाण्यभ्यभाषताम् ||८१||
दुर्योधनो भीमसेनमभ्यगच्छन्मनस्विनम् |
पश्यतां कुरुमुख्यानां तस्य द्रक्ष्यति यत्फलम् ||८२||
न हि वैरं समासाद्य प्रशाम्यति वृकोदरः |
सुचिरादपि भीमस्य न हि वैरं प्रशाम्यति ||८३||
यावदन्तं न नयति शात्रवाञ्शत्रुकर्शनः ||८३||
न दुःखं राज्यहरणं न च द्यूते पराजयः |
प्रव्राजनं च पुत्राणां न मे तद्दुःखकारणम् ||८४||
यत्तु सा बृहती श्यामा एकवस्त्रा सभां गता |
अशृणोत्परुषा वाचस्ततो दुःखतरं नु किम् ||८५||
स्त्रीधर्मिणी वरारोहा क्षत्रधर्मरता सदा |
नाध्यगच्छत्तथा नाथं कृष्णा नाथवती सती ||८६||
यस्या मम सपुत्रायास्त्वं नाथो मधुसूदन |
रामश्च बलिनां श्रेष्ठः प्रद्युम्नश्च महारथः ||८७||
साहमेवंविधं दुःखं सहेऽद्य पुरुषोत्तम |
भीमे जीवति दुर्धर्षे विजये चापलायिनि ||८८||
तत आश्वासयामास पुत्राधिभिरभिप्लुताम् |
पितृष्वसारं शोचन्तीं शौरिः पार्थसखः पृथाम् ||८९||
का नु सीमन्तिनी त्वादृग्लोकेष्वस्ति पितृष्वसः |
शूरस्य राज्ञो दुहिता आजमीढकुलं गता ||९०||
महाकुलीना भवती ह्रदाद्ध्रदमिवागता |
ईश्वरी सर्वकल्याणी भर्त्रा परमपूजिता ||९१||
वीरसूर्वीरपत्नी च सर्वैः समुदिता गुणैः |
सुखदुःखे महाप्राज्ञे त्वादृशी सोढुमर्हति ||९२||
निद्रातन्द्री क्रोधहर्षौ क्षुत्पिपासे हिमातपौ |
एतानि पार्था निर्जित्य नित्यं वीराः सुखे रताः ||९३||
त्यक्तग्राम्यसुखाः पार्था नित्यं वीरसुखप्रियाः |
न ते स्वल्पेन तुष्येयुर्महोत्साहा महाबलाः ||९४||
अन्तं धीरा निषेवन्ते मध्यं ग्राम्यसुखप्रियाः |
उत्तमांश्च परिक्लेशान्भोगांश्चातीव मानुषान् ||९५||
अन्तेषु रेमिरे धीरा न ते मध्येषु रेमिरे |
अन्तप्राप्तिं सुखामाहुर्दुःखमन्तरमन्तयोः ||९६||
अभिवादयन्ति भवतीं पाण्डवाः सह कृष्णया |
आत्मानं च कुशलिनं निवेद्याहुरनामयम् ||९७||
अरोगान्सर्वसिद्धार्थान्क्षिप्रं द्रक्ष्यसि पाण्डवान् |
ईश्वरान्सर्वलोकस्य हतामित्राञ्श्रिया वृतान् ||९८||
एवमाश्वासिता कुन्ती प्रत्युवाच जनार्दनम् |
पुत्राधिभिरभिध्वस्ता निगृह्याबुद्धिजं तमः ||९९||
यद्यत्तेषां महाबाहो पथ्यं स्यान्मधुसूदन |
यथा यथा त्वं मन्येथाः कुर्याः कृष्ण तथा तथा ||१००||
अविलोपेन धर्मस्य अनिकृत्या परन्तप |
प्रभावज्ञास्मि ते कृष्ण सत्यस्याभिजनस्य च ||१०१||
व्यवस्थायां च मित्रेषु बुद्धिविक्रमयोस्तथा |
त्वमेव नः कुले धर्मस्त्वं सत्यं त्वं तपो महत् ||१०२||
त्वं त्राता त्वं महद्ब्रह्म त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम् |
यथैवात्थ तथैवैतत्त्वयि सत्यं भविष्यति ||१०३||
तामामन्त्र्य च गोविन्दः कृत्वा चाभिप्रदक्षिणम् |
प्रातिष्ठत महाबाहुर्दुर्योधनगृहान्प्रति ||१०४||
८९
वैशम्पायन उवाच||
पृथामामन्त्र्य गोविन्दः कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् |
दुर्योधनगृहं शौरिरभ्यगच्छदरिंदमः ||१||
लक्ष्म्या परमया युक्तं पुरंदरगृहोपमम् |
तस्य कक्ष्या व्यतिक्रम्य तिस्रो द्वाःस्थैरवारितः ||२||
ततोऽभ्रघनसङ्काशं गिरिकूटमिवोच्छ्रितम् |
श्रिया ज्वलन्तं प्रासादमारुरोह महायशाः ||३||
तत्र राजसहस्रैश्च कुरुभिश्चाभिसंवृतम् |
धार्तराष्ट्रं महाबाहुं ददर्शासीनमासने ||४||
दुःशासनं च कर्णं च शकुनिं चापि सौबलम् |
दुर्योधनसमीपे तानासनस्थान्ददर्श सः ||५||
अभ्यागच्छति दाशार्हे धार्तराष्ट्रो महायशाः |
उदतिष्ठत्सहामात्यः पूजयन्मधुसूदनम् ||६||
समेत्य धार्तराष्ट्रेण सहामात्येन केशवः |
राजभिस्तत्र वार्ष्णेयः समागच्छद्यथावयः ||७||
तत्र जाम्बूनदमयं पर्यङ्कं सुपरिष्कृतम् |
विविधास्तरणास्तीर्णमभ्युपाविशदच्युतः ||८||
तस्मिन्गां मधुपर्कं च उपहृत्य जनार्दने |
निवेदयामास तदा गृहान्राज्यं च कौरवः ||९||
तत्र गोविन्दमासीनं प्रसन्नादित्यवर्चसम् |
उपासां चक्रिरे सर्वे कुरवो राजभिः सह ||१०||
ततो दुर्योधनो राजा वार्ष्णेयं जयतां वरम् |
न्यमन्त्रयद्भोजनेन नाभ्यनन्दच्च केशवः ||११||
ततो दुर्योधनः कृष्णमब्रवीद्राजसंसदि |
मृदुपूर्वं शठोदर्कं कर्णमाभाष्य कौरवः ||१२||
कस्मादन्नानि पानानि वासांसि शयनानि च |
त्वदर्थमुपनीतानि नाग्रहीस्त्वं जनार्दन ||१३||
उभयोश्चाददः साह्यमुभयोश्च हिते रतः |
सम्बन्धी दयितश्चासि धृतराष्ट्रस्य माधव ||१४||
त्वं हि गोविन्द धर्मार्थौ वेत्थ तत्त्वेन सर्वशः |
तत्र कारणमिच्छामि श्रोतुं चक्रगदाधर ||१५||
स एवमुक्तो गोविन्दः प्रत्युवाच महामनाः |
ओघमेघस्वनः काले प्रगृह्य विपुलं भुजम् ||१६||
अनम्बूकृतमग्रस्तमनिरस्तमसङ्कुलम् |
राजीवनेत्रो राजानं हेतुमद्वाक्यमुत्तमम् ||१७||
कृतार्था भुञ्जते दूताः पूजां गृह्णन्ति चैव हि |
कृतार्थं मां सहामात्यस्त्वमर्चिष्यसि भारत ||१८||
एवमुक्तः प्रत्युवाच धार्तराष्ट्रो जनार्दनम् |
न युक्तं भवतास्मासु प्रतिपत्तुमसाम्प्रतम् ||१९||
कृतार्थं चाकृतार्थं च त्वां वयं मधुसूदन |
यतामहे पूजयितुं गोविन्द न च शक्नुमः ||२०||
न च तत्कारणं विद्मो यस्मिन्नो मधुसूदन |
पूजां कृतां प्रीयमाणैर्नामंस्थाः पुरुषोत्तम ||२१||
वैरं नो नास्ति भवता गोविन्द न च विग्रहः |
स भवान्प्रसमीक्ष्यैतन्नेदृशं वक्तुमर्हति ||२२||
एवमुक्तः प्रत्युवाच धार्तराष्ट्रं जनार्दनः |
अभिवीक्ष्य सहामात्यं दाशार्हः प्रहसन्निव ||२३||
नाहं कामान्न संरम्भान्न द्वेषान्नार्थकारणात् |
न हेतुवादाल्लोभाद्वा धर्मं जह्यां कथञ्चन ||२४||
सम्प्रीतिभोज्यान्यन्नानि आपद्भोज्यानि वा पुनः |
न च सम्प्रीयसे राजन्न चाप्यापद्गता वयम् ||२५||
अकस्माद्द्विषसे राजञ्जन्मप्रभृति पाण्डवान् |
प्रियानुवर्तिनो भ्रातॄन्सर्वैः समुदितान्गुणैः ||२६||
अकस्माच्चैव पार्थानां द्वेषणं नोपपद्यते |
धर्मे स्थिताः पाण्डवेयाः कस्तान्किं वक्तुमर्हति ||२७||
यस्तान्द्वेष्टि स मां द्वेष्टि यस्ताननु स मामनु |
ऐकात्म्यं मां गतं विद्धि पाण्डवैर्धर्मचारिभिः ||२८||
कामक्रोधानुवर्ती हि यो मोहाद्विरुरुत्सते |
गुणवन्तं च यो द्वेष्टि तमाहुः पुरुषाधमम् ||२९||
यः कल्याणगुणाञ्ज्ञातीन्मोहाल्लोभाद्दिदृक्षते |
सोऽजितात्माजितक्रोधो न चिरं तिष्ठति श्रियम् ||३०||
अथ यो गुणसम्पन्नान्हृदयस्याप्रियानपि |
प्रियेण कुरुते वश्यांश्चिरं यशसि तिष्ठति ||३१||
सर्वमेतदभोक्तव्यमन्नं दुष्टाभिसंहितम् |
क्षत्तुरेकस्य भोक्तव्यमिति मे धीयते मतिः ||३२||
एवमुक्त्वा महाबाहुर्दुर्योधनममर्षणम् |
निश्चक्राम ततः शुभ्राद्धार्तराष्ट्रनिवेशनात् ||३३||
निर्याय च महाबाहुर्वासुदेवो महामनाः |
निवेशाय ययौ वेश्म विदुरस्य महात्मनः ||३४||
तमभ्यगच्छद्द्रोणश्च कृपो भीष्मोऽथ बाह्लिकः |
कुरवश्च महाबाहुं विदुरस्य गृहे स्थितम् ||३५||
तेऽभिगम्याब्रुवंस्तत्र कुरवो मधुसूदनम् |
निवेदयामो वार्ष्णेय सरत्नांस्ते गृहान्वयम् ||३६||
तानुवाच महातेजाः कौरवान्मधुसूदनः |
सर्वे भवन्तो गच्छन्तु सर्वा मेऽपचितिः कृता ||३७||
यातेषु कुरुषु क्षत्ता दाशार्हमपराजितम् |
अभ्यर्चयामास तदा सर्वकामैः प्रयत्नवान् ||३८||
ततः क्षत्तान्नपानानि शुचीनि गुणवन्ति च |
उपाहरदनेकानि केशवाय महात्मने ||३९||
तैर्तर्पयित्वा प्रथमं ब्राह्मणान्मधुसूदनः |
वेदविद्भ्यो ददौ कृष्णः परमद्रविणान्यपि ||४०||
ततोऽनुयायिभिः सार्धं मरुद्भिरिव वासवः |
विदुरान्नानि बुभुजे शुचीनि गुणवन्ति च ||४१||
९०
वैशम्पायन उवाच||
तं भुक्तवन्तमाश्वस्तं निशायां विदुरोऽब्रवीत् |
नेदं सम्यग्व्यवसितं केशवागमनं तव ||१||
अर्थधर्मातिगो मूढः संरम्भी च जनार्दन |
मानघ्नो मानकामश्च वृद्धानां शासनातिगः ||२||
धर्मशास्त्रातिगो मन्दो दुरात्मा प्रग्रहं गतः |
अनेयः श्रेयसां पापो धार्तराष्ट्रो जनार्दन ||३||
कामात्मा प्राज्ञमानी च मित्रध्रुक्सर्वशङ्कितः |
अकर्ता चाकृतज्ञश्च त्यक्तधर्मः प्रियानृतः ||४||
एतैश्चान्यैश्च बहुभिर्दोषैरेष समन्वितः |
त्वयोच्यमानः श्रेयोऽपि संरम्भान्न ग्रहीष्यति ||५||
सेनासमुदयं दृष्ट्वा पार्थिवं मधुसूदन |
कृतार्थं मन्यते बाल आत्मानमविचक्षणः ||६||
एकः कर्णः पराञ्जेतुं समर्थ इति निश्चितम् |
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेः स शमं नोपयास्यति ||७||
भीष्मे द्रोणे कृपे कर्णे द्रोणपुत्रे जयद्रथे |
भूयसीं वर्तते वृत्तिं न शमे कुरुते मनः ||८||
निश्चितं धार्तराष्ट्राणां सकर्णानां जनार्दन |
भीष्मद्रोणकृपान्पार्था न शक्ताः प्रतिवीक्षितुम् ||९||
संविच्च धार्तराष्ट्राणां सर्वेषामेव केशव |
शमे प्रयतमानस्य तव सौभ्रात्रकाङ्क्षिणः ||१०||
न पाण्डवानामस्माभिः प्रतिदेयं यथोचितम् |
इति व्यवसितास्तेषु वचनं स्यान्निरर्थकम् ||११||
यत्र सूक्तं दुरुक्तं च समं स्यान्मधुसूदन |
न तत्र प्रलपेत्प्राज्ञो बधिरेष्विव गायनः ||१२||
अविजानत्सु मूढेषु निर्मर्यादेषु माधव |
न त्वं वाक्यं ब्रुवन्युक्तश्चाण्डालेषु द्विजो यथा ||१३||
सोऽयं बलस्थो मूढश्च न करिष्यति ते वचः |
तस्मिन्निरर्थकं वाक्यमुक्तं सम्पत्स्यते तव ||१४||
तेषां समुपविष्टानां सर्वेषां पापचेतसाम् |
तव मध्यावतरणं मम कृष्ण न रोचते ||१५||
दुर्बुद्धीनामशिष्टानां बहूनां पापचेतसाम् |
प्रतीपं वचनं मध्ये तव कृष्ण न रोचते ||१६||
अनुपासितवृद्धत्वाच्छ्रिया मोहाच्च दर्पितः |
वयोदर्पादमर्षाच्च न ते श्रेयो ग्रहीष्यति ||१७||
बलं बलवदप्यस्य यदि वक्ष्यसि माधव |
त्वय्यस्य महती शङ्का न करिष्यति ते वचः ||१८||
नेदमद्य युधा शक्यमिन्द्रेणापि सहामरैः |
इति व्यवसिताः सर्वे धार्तराष्ट्रा जनार्दन ||१९||
तेष्वेवमुपपन्नेषु कामक्रोधानुवर्तिषु |
समर्थमपि ते वाक्यमसमर्थं भविष्यति ||२०||
मध्ये तिष्ठन्हस्त्यनीकस्य मन्दो; रथाश्वयुक्तस्य बलस्य मूढः |
दुर्योधनो मन्यते वीतमन्युः; कृत्स्ना मयेयं पृथिवी जितेति ||२१||
आशंसते धृतराष्ट्रस्य पुत्रो; महाराज्यमसपत्नं पृथिव्याम् |
तस्मिञ्शमः केवलो नोपलभ्यो; बद्धं सन्तमागतं मन्यतेऽर्थम् ||२२||
पर्यस्तेयं पृथिवी कालपक्वा; दुर्योधनार्थे पाण्डवान्योद्धुकामाः |
समागताः सर्वयोधाः पृथिव्यां; राजानश्च क्षितिपालैः समेताः ||२३||
सर्वे चैते कृतवैराः पुरस्ता; त्त्वया राजानो हृतसाराश्च कृष्ण |
तवोद्वेगात्संश्रिता धार्तराष्ट्रा; न्सुसंहताः सह कर्णेन वीराः ||२४||
त्यक्तात्मानः सह दुर्योधनेन; सृष्टा योद्धुं पाण्डवान्सर्वयोधाः |
तेषां मध्ये प्रविशेथा यदि त्वं; न तन्मतं मम दाशार्ह वीर ||२५||
तेषां समुपविष्टानां बहूनां दुष्टचेतसाम् |
कथं मध्यं प्रपद्येथाः शत्रूणां शत्रुकर्शन ||२६||
सर्वथा त्वं महाबाहो देवैरपि दुरुत्सहः |
प्रभावं पौरुषं बुद्धिं जानामि तव शत्रुहन् ||२७||
या मे प्रीतिः पाण्डवेषु भूयः सा त्वयि माधव |
प्रेम्णा च बहुमानाच्च सौहृदाच्च ब्रवीम्यहम् ||२८||
९१
भगवानुवाच||
यथा ब्रूयान्महाप्राज्ञो यथा ब्रूयाद्विचक्षणः |
यथा वाच्यस्त्वद्विधेन सुहृदा मद्विधः सुहृत् ||१||
धर्मार्थयुक्तं तथ्यं च यथा त्वय्युपपद्यते |
तथा वचनमुक्तोऽस्मि त्वयैतत्पितृमातृवत् ||२||
सत्यं प्राप्तं च युक्तं चाप्येवमेव यथात्थ माम् |
शृणुष्वागमने हेतुं विदुरावहितो भव ||३||
दौरात्म्यं धार्तराष्ट्रस्य क्षत्रियाणां च वैरिताम् |
सर्वमेतदहं जानन्क्षत्तः प्राप्तोऽद्य कौरवान् ||४||
पर्यस्तां पृथिवीं सर्वां साश्वां सरथकुञ्जराम् |
यो मोचयेन्मृत्युपाशात्प्राप्नुयाद्धर्ममुत्तमम् ||५||
धर्मकार्यं यतञ्शक्त्या न चेच्छक्नोति मानवः |
प्राप्तो भवति तत्पुण्यमत्र मे नास्ति संशयः ||६||
मनसा चिन्तयन्पापं कर्मणा नाभिरोचयन् |
न प्राप्नोति फलं तस्य एवं धर्मविदो विदुः ||७||
सोऽहं यतिष्ये प्रशमं क्षत्तः कर्तुममायया |
कुरूणां सृञ्जयानां च सङ्ग्रामे विनशिष्यताम् ||८||
सेयमापन्महाघोरा कुरुष्वेव समुत्थिता |
कर्णदुर्योधनकृता सर्वे ह्येते तदन्वयाः ||९||
व्यसनैः क्लिश्यमानं हि यो मित्रं नाभिपद्यते |
अनुनीय यथाशक्ति तं नृशंसं विदुर्बुधाः ||१०||
आ केशग्रहणान्मित्रमकार्यात्संनिवर्तयन् |
अवाच्यः कस्यचिद्भवति कृतयत्नो यथाबलम् ||११||
तत्समर्थं शुभं वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम् |
धार्तराष्ट्रः सहामात्यो ग्रहीतुं विदुरार्हति ||१२||
हितं हि धार्तराष्ट्राणां पाण्डवानां तथैव च |
पृथिव्यां क्षत्रियाणां च यतिष्येऽहममायया ||१३||
हिते प्रयतमानं मां शङ्केद्दुर्योधनो यदि |
हृदयस्य च मे प्रीतिरानृण्यं च भविष्यति ||१४||
ज्ञातीनां हि मिथो भेदे यन्मित्रं नाभिपद्यते |
सर्वयत्नेन मध्यस्थं न तन्मित्रं विदुर्बुधाः ||१५||
न मां ब्रूयुरधर्मज्ञा मूढा असुहृदस्तथा |
शक्तो नावारयत्कृष्णः संरब्धान्कुरुपाण्डवान् ||१६||
उभयोः साधयन्नर्थमहमागत इत्युत |
तत्र यत्नमहं कृत्वा गच्छेयं नृष्ववाच्यताम् ||१७||
मम धर्मार्थयुक्तं हि श्रुत्वा वाक्यमनामयम् |
न चेदादास्यते बालो दिष्टस्य वशमेष्यति ||१८||
अहापयन्पाण्डवार्थं यथाव; च्छमं कुरूणां यदि चाचरेयम् |
पुण्यं च मे स्याच्चरितं महार्थं; मुच्येरंश्च कुरवो मृत्युपाशात् ||१९||
अपि वाचं भाषमाणस्य काव्यां; धर्मारामामर्थवतीमहिंस्राम् |
अवेक्षेरन्धार्तराष्ट्राः समर्थां; मां च प्राप्तं कुरवः पूजयेयुः ||२०||
न चापि मम पर्याप्ताः सहिताः सर्वपार्थिवाः |
क्रुद्धस्य प्रमुखे स्थातुं सिंहस्येवेतरे मृगाः ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
इत्येवमुक्त्वा वचनं वृष्णीनामृषभस्तदा |
शयने सुखसंस्पर्शे शिश्ये यदुसुखावहः ||२२||
९२
वैशम्पायन उवाच||
तथा कथयतोरेव तयोर्बुद्धिमतोस्तदा |
शिवा नक्षत्रसम्पन्ना सा व्यतीयाय शर्वरी ||१||
धर्मार्थकामयुक्ताश्च विचित्रार्थपदाक्षराः |
शृण्वतो विविधा वाचो विदुरस्य महात्मनः ||२||
कथाभिरनुरूपाभिः कृष्णस्यामिततेजसः |
अकामस्येव कृष्णस्य सा व्यतीयाय शर्वरी ||३||
ततस्तु स्वरसम्पन्ना बहवः सूतमागधाः |
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैः केशवं प्रत्यबोधयन् ||४||
तत उत्थाय दाशार्ह ऋषभः सर्वसात्वताम् |
सर्वमावश्यकं चक्रे प्रातःकार्यं जनार्दनः ||५||
कृतोदकार्यजप्यः स हुताग्निः समलङ्कृतः |
तत आदित्यमुद्यन्तमुपातिष्ठत माधवः ||६||
अथ दुर्योधनः कृष्णं शकुनिश्चापि सौबलः |
सन्ध्यां तिष्ठन्तमभ्येत्य दाशार्हमपराजितम् ||७||
आचक्षेतां तु कृष्णस्य धृतराष्ट्रं सभागतम् |
कुरूंश्च भीष्मप्रमुखान्राज्ञः सर्वांश्च पार्थिवान् ||८||
त्वामर्थयन्ते गोविन्द दिवि शक्रमिवामराः |
तावभ्यनन्दद्गोविन्दः साम्ना परमवल्गुना ||९||
ततो विमल आदित्ये ब्राह्मणेभ्यो जनार्दनः |
ददौ हिरण्यं वासांसि गाश्चाश्वांश्च परन्तपः ||१०||
विसृष्टवन्तं रत्नानि दाशार्हमपराजितम् |
तिष्ठन्तमुपसङ्गम्य ववन्दे सारथिस्तदा ||११||
तमुपस्थितमाज्ञाय रथं दिव्यं महामनाः |
महाभ्रघननिर्घोषं सर्वरत्नविभूषितम् ||१२||
अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणांश्च जनार्दनः |
कौस्तुभं मणिमामुच्य श्रिया परमया ज्वलन् ||१३||
कुरुभिः संवृतः कृष्णो वृष्णिभिश्चाभिरक्षितः |
आतिष्ठत रथं शौरिः सर्वयादवनन्दनः ||१४||
अन्वारुरोह दाशार्हं विदुरः सर्वधर्मवित् |
सर्वप्राणभृतां श्रेष्ठं सर्वधर्मभृतां वरम् ||१५||
ततो दुर्योधनः कृष्णं शकुनिश्चापि सौबलः |
द्वितीयेन रथेनैनमन्वयातां परन्तपम् ||१६||
सात्यकिः कृतवर्मा च वृष्णीनां च महारथाः |
पृष्ठतोऽनुययुः कृष्णं रथैरश्वैर्गजैरपि ||१७||
तेषां हेमपरिष्कारा युक्ताः परमवाजिभिः |
गच्छतां घोषिणश्चित्राश्चारु बभ्राजिरे रथाः ||१८||
संमृष्टसंसिक्तरजः प्रतिपेदे महापथम् |
राजर्षिचरितं काले कृष्णो धीमाञ्श्रिया ज्वलन् ||१९||
ततः प्रयाते दाशार्हे प्रावाद्यन्तैकपुष्कराः |
शङ्खाश्च दध्मिरे तत्र वाद्यान्यन्यानि यानि च ||२०||
प्रवीराः सर्वलोकस्य युवानः सिंहविक्रमाः |
परिवार्य रथं शौरेरगच्छन्त परन्तपाः ||२१||
ततोऽन्ये बहुसाहस्रा विचित्राद्भुतवाससः |
असिप्रासायुधधराः कृष्णस्यासन्पुरःसराः ||२२||
गजाः परःशतास्तत्र वराश्चाश्वाः सहस्रशः |
प्रयान्तमन्वयुर्वीरं दाशार्हमपराजितम् ||२३||
पुरं कुरूणां संवृत्तं द्रष्टुकामं जनार्दनम् |
सवृद्धबालं सस्त्रीकं रथ्यागतमरिंदमम् ||२४||
वेदिकापाश्रिताभिश्च समाक्रान्तान्यनेकशः |
प्रचलन्तीव भारेण योषिद्भिर्भवनान्युत ||२५||
सम्पूज्यमानः कुरुभिः संशृण्वन्विविधाः कथाः |
यथार्हं प्रतिसत्कुर्वन्प्रेक्षमाणः शनैर्ययौ ||२६||
ततः सभां समासाद्य केशवस्यानुयायिनः |
सशङ्खैर्वेणुनिर्घोषैर्दिशः सर्वा व्यनादयन् ||२७||
ततः सा समितिः सर्वा राज्ञाममिततेजसाम् |
सम्प्राकम्पत हर्षेण कृष्णागमनकाङ्क्षया ||२८||
ततोऽभ्याशगते कृष्णे समहृष्यन्नराधिपाः |
श्रुत्वा तं रथनिर्घोषं पर्जन्यनिनदोपमम् ||२९||
आसाद्य तु सभाद्वारमृषभः सर्वसात्वताम् |
अवतीर्य रथाच्छौरिः कैलासशिखरोपमात् ||३०||
नगमेघप्रतीकाशां ज्वलन्तीमिव तेजसा |
महेन्द्रसदनप्रख्यां प्रविवेश सभां ततः ||३१||
पाणौ गृहीत्वा विदुरं सात्यकिं च महायशाः |
ज्योतींष्यादित्यवद्राजन्कुरून्प्रच्छादयञ्श्रिया ||३२||
अग्रतो वासुदेवस्य कर्णदुर्योधनावुभौ |
वृष्णयः कृतवर्मा च आसन्कृष्णस्य पृष्ठतः ||३३||
धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य भीष्मद्रोणादयस्ततः |
आसनेभ्योऽचलन्सर्वे पूजयन्तो जनार्दनम् ||३४||
अभ्यागच्छति दाशार्हे प्रज्ञाचक्षुर्महामनाः |
सहैव भीष्मद्रोणाभ्यामुदतिष्ठन्महायशाः ||३५||
उत्तिष्ठति महाराजे धृतराष्ट्रे जनेश्वरे |
तानि राजसहस्राणि समुत्तस्थुः समन्ततः ||३६||
आसनं सर्वतोभद्रं जाम्बूनदपरिष्कृतम् |
कृष्णार्थे कल्पितं तत्र धृतराष्ट्रस्य शासनात् ||३७||
स्मयमानस्तु राजानं भीष्मद्रोणौ च माधवः |
अभ्यभाषत धर्मात्मा राज्ञश्चान्यान्यथावयः ||३८||
तत्र केशवमानर्चुः सम्यगभ्यागतं सभाम् |
राजानः पार्थिवाः सर्वे कुरवश्च जनार्दनम् ||३९||
तत्र तिष्ठन्स दाशार्हो राजमध्ये परन्तपः |
अपश्यदन्तरिक्षस्थानृषीन्परपुरञ्जयः ||४०||
ततस्तानभिसम्प्रेक्ष्य नारदप्रमुखानृषीन् |
अभ्यभाषत दाशार्हो भीष्मं शान्तनवं शनैः ||४१||
पार्थिवीं समितिं द्रष्टुमृषयोऽभ्यागता नृप |
निमन्त्र्यन्तामासनैश्च सत्कारेण च भूयसा ||४२||
नैतेष्वनुपविष्टेषु शक्यं केनचिदासितुम् |
पूजा प्रयुज्यतामाशु मुनीनां भावितात्मनाम् ||४३||
ऋषीञ्शान्तनवो दृष्ट्वा सभाद्वारमुपस्थितान् |
त्वरमाणस्ततो भृत्यानासनानीत्यचोदयत् ||४४||
आसनान्यथ मृष्टानि महान्ति विपुलानि च |
मणिकाञ्चनचित्राणि समाजह्रुस्ततस्ततः ||४५||
तेषु तत्रोपविष्टेषु गृहीतार्घेषु भारत |
निषसादासने कृष्णो राजानश्च यथासनम् ||४६||
दुःशासनः सात्यकये ददावासनमुत्तमम् |
विविंशतिर्ददौ पीठं काञ्चनं कृतवर्मणे ||४७||
अविदूरेऽथ कृष्णस्य कर्णदुर्योधनावुभौ |
एकासने महात्मानौ निषीदतुरमर्षणौ ||४८||
गान्धारराजः शकुनिर्गान्धारैरभिरक्षितः |
निषसादासने राजा सहपुत्रो विशां पते ||४९||
विदुरो मणिपीठे तु शुक्लस्पर्ध्याजिनोत्तरे |
संस्पृशन्नासनं शौरेर्महामतिरुपाविशत् ||५०||
चिरस्य दृष्ट्वा दाशार्हं राजानः सर्वपार्थिवाः |
अमृतस्येव नातृप्यन्प्रेक्षमाणा जनार्दनम् ||५१||
अतसीपुष्पसङ्काशः पीतवासा जनार्दनः |
व्यभ्राजत सभामध्ये हेम्नीवोपहितो मणिः ||५२||
ततस्तूष्णीं सर्वमासीद्गोविन्दगतमानसम् |
न तत्र कश्चित्किञ्चिद्धि व्याजहार पुमान्क्वचित् ||५३||
९३
वैशम्पायन उवाच||
तेष्वासीनेषु सर्वेषु तूष्णीम्भूतेषु राजसु |
वाक्यमभ्याददे कृष्णः सुदंष्ट्रो दुन्दुभिस्वनः ||१||
जीमूत इव घर्मान्ते सर्वां संश्रावयन्सभाम् |
धृतराष्ट्रमभिप्रेक्ष्य समभाषत माधवः ||२||
कुरूणां पाण्डवानां च शमः स्यादिति भारत |
अप्रयत्नेन वीराणामेतद्यतितुमागतः ||३||
राजन्नान्यत्प्रवक्तव्यं तव निःश्रेयसं वचः |
विदितं ह्येव ते सर्वं वेदितव्यमरिंदम ||४||
इदमद्य कुलं श्रेष्ठं सर्वराजसु पार्थिव |
श्रुतवृत्तोपसम्पन्नं सर्वैः समुदितं गुणैः ||५||
कृपानुकम्पा कारुण्यमानृशंस्यं च भारत |
तथार्जवं क्षमा सत्यं कुरुष्वेतद्विशिष्यते ||६||
तस्मिन्नेवंविधे राजन्कुले महति तिष्ठति |
त्वन्निमित्तं विशेषेण नेह युक्तमसाम्प्रतम् ||७||
त्वं हि वारयिता श्रेष्ठः कुरूणां कुरुसत्तम |
मिथ्या प्रचरतां तात बाह्येष्वाभ्यन्तरेषु च ||८||
ते पुत्रास्तव कौरव्य दुर्योधनपुरोगमाः |
धर्मार्थौ पृष्ठतः कृत्वा प्रचरन्ति नृशंसवत् ||९||
अशिष्टा गतमर्यादा लोभेन हृतचेतसः |
स्वेषु बन्धुषु मुख्येषु तद्वेत्थ भरतर्षभ ||१०||
सेयमापन्महाघोरा कुरुष्वेव समुत्थिता |
उपेक्ष्यमाणा कौरव्य पृथिवीं घातयिष्यति ||११||
शक्या चेयं शमयितुं त्वं चेदिच्छसि भारत |
न दुष्करो ह्यत्र शमो मतो मे भरतर्षभ ||१२||
त्वय्यधीनः शमो राजन्मयि चैव विशां पते |
पुत्रान्स्थापय कौरव्य स्थापयिष्याम्यहं परान् ||१३||
आज्ञा तव हि राजेन्द्र कार्या पुत्रैः सहान्वयैः |
हितं बलवदप्येषां तिष्ठतां तव शासने ||१४||
तव चैव हितं राजन्पाण्डवानामथो हितम् |
शमे प्रयतमानस्य मम शासनकाङ्क्षिणाम् ||१५||
स्वयं निष्कलमालक्ष्य संविधत्स्व विशां पते |
सहभूतास्तु भरतास्तवैव स्युर्जनेश्वर ||१६||
धर्मार्थयोस्तिष्ठ राजन्पाण्डवैरभिरक्षितः |
न हि शक्यास्तथाभूता यत्नादपि नराधिप ||१७||
न हि त्वां पाण्डवैर्जेतुं रक्ष्यमाणं महात्मभिः |
इन्द्रोऽपि देवैः सहितः प्रसहेत कुतो नृपाः ||१८||
यत्र भीष्मश्च द्रोणश्च कृपः कर्णो विविंशतिः |
अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तोऽथ बाह्लिकः ||१९||
सैन्धवश्च कलिङ्गश्च काम्बोजश्च सुदक्षिणः |
युधिष्ठिरो भीमसेनः सव्यसाची यमौ तथा ||२०||
सात्यकिश्च महातेजा युयुत्सुश्च महारथः |
को नु तान्विपरीतात्मा युध्येत भरतर्षभ ||२१||
लोकस्येश्वरतां भूयः शत्रुभिश्चाप्रधृष्यताम् |
प्राप्स्यसि त्वममित्रघ्न सहितः कुरुपाण्डवैः ||२२||
तस्य ते पृथिवीपालास्त्वत्समाः पृथिवीपते |
श्रेयांसश्चैव राजानः सन्धास्यन्ते परन्तप ||२३||
स त्वं पुत्रैश्च पौत्रैश्च भ्रातृभिः पितृभिस्तथा |
सुहृद्भिः सर्वतो गुप्तः सुखं शक्ष्यसि जीवितुम् ||२४||
एतानेव पुरोधाय सत्कृत्य च यथा पुरा |
अखिलां भोक्ष्यसे सर्वां पृथिवीं पृथिवीपते ||२५||
एतैर्हि सहितः सर्वैः पाण्डवैः स्वैश्च भारत |
अन्यान्विजेष्यसे शत्रूनेष स्वार्थस्तवाखिलः ||२६||
तैरेवोपार्जितां भूमिं भोक्ष्यसे च परन्तप |
यदि सम्पत्स्यसे पुत्रैः सहामात्यैर्नराधिप ||२७||
संयुगे वै महाराज दृश्यते सुमहान्क्षयः |
क्षये चोभयतो राजन्कं धर्ममनुपश्यसि ||२८||
पाण्डवैर्निहतैः सङ्ख्ये पुत्रैर्वापि महाबलैः |
यद्विन्देथाः सुखं राजंस्तद्ब्रूहि भरतर्षभ ||२९||
शूराश्च हि कृतास्त्राश्च सर्वे युद्धाभिकाङ्क्षिणः |
पाण्डवास्तावकाश्चैव तान्रक्ष महतो भयात् ||३०||
न पश्येम कुरून्सर्वान्पाण्डवांश्चैव संयुगे |
क्षीणानुभयतः शूरान्रथेभ्यो रथिभिर्हतान् ||३१||
समवेताः पृथिव्यां हि राजानो राजसत्तम |
अमर्षवशमापन्ना नाशयेयुरिमाः प्रजाः ||३२||
त्राहि राजन्निमं लोकं न नश्येयुरिमाः प्रजाः |
त्वयि प्रकृतिमापन्ने शेषं स्यात्कुरुनन्दन ||३३||
शुक्ला वदान्या ह्रीमन्त आर्याः पुण्याभिजातयः |
अन्योन्यसचिवा राजंस्तान्पाहि महतो भयात् ||३४||
शिवेनेमे भूमिपालाः समागम्य परस्परम् |
सह भुक्त्वा च पीत्वा च प्रतियान्तु यथागृहम् ||३५||
सुवाससः स्रग्विणश्च सत्कृत्य भरतर्षभ |
अमर्षांश्च निराकृत्य वैराणि च परन्तप ||३६||
हार्दं यत्पाण्डवेष्वासीत्प्राप्तेऽस्मिन्नायुषः क्षये |
तदेव ते भवत्वद्य शश्वच्च भरतर्षभ ||३७||
बाला विहीनाः पित्रा ते त्वयैव परिवर्धिताः |
तान्पालय यथान्यायं पुत्रांश्च भरतर्षभ ||३८||
भवतैव हि रक्ष्यास्ते व्यसनेषु विशेषतः |
मा ते धर्मस्तथैवार्थो नश्येत भरतर्षभ ||३९||
आहुस्त्वां पाण्डवा राजन्नभिवाद्य प्रसाद्य च |
भवतः शासनाद्दुःखमनुभूतं सहानुगैः ||४०||
द्वादशेमानि वर्षाणि वने निर्व्युषितानि नः |
त्रयोदशं तथाज्ञातैः सजने परिवत्सरम् ||४१||
स्थाता नः समये तस्मिन्पितेति कृतनिश्चयाः |
नाहास्म समयं तात तच्च नो ब्राह्मणा विदुः ||४२||
तस्मिन्नः समये तिष्ठ स्थितानां भरतर्षभ |
नित्यं सङ्क्लेशिता राजन्स्वराज्यांशं लभेमहि ||४३||
त्वं धर्ममर्थं युञ्जानः सम्यङ्नस्त्रातुमर्हसि |
गुरुत्वं भवति प्रेक्ष्य बहून्क्लेशांस्तितिक्ष्महे ||४४||
स भवान्मातृपितृवदस्मासु प्रतिपद्यताम् |
गुरोर्गरीयसी वृत्तिर्या च शिष्यस्य भारत ||४५||
पित्रा स्थापयितव्या हि वयमुत्पथमास्थिताः |
संस्थापय पथिष्वस्मांस्तिष्ठ राजन्स्ववर्त्मनि ||४६||
आहुश्चेमां परिषदं पुत्रास्ते भरतर्षभ |
धर्मज्ञेषु सभासत्सु नेह युक्तमसाम्प्रतम् ||४७||
यत्र धर्मो ह्यधर्मेण सत्यं यत्रानृतेन च |
हन्यते प्रेक्षमाणानां हतास्तत्र सभासदः ||४८||
विद्धो धर्मो ह्यधर्मेण सभां यत्र प्रपद्यते |
न चास्य शल्यं कृन्तन्ति विद्धास्तत्र सभासदः ||४९||
धर्म एतानारुजति यथा नद्यनुकूलजान् ||४९||
ये धर्ममनुपश्यन्तस्तूष्णीं ध्यायन्त आसते |
ते सत्यमाहुर्धर्मं च न्याय्यं च भरतर्षभ ||५०||
शक्यं किमन्यद्वक्तुं ते दानादन्यज्जनेश्वर |
ब्रुवन्तु वा महीपालाः सभायां ये समासते ||५१||
धर्मार्थौ सम्प्रधार्यैव यदि सत्यं ब्रवीम्यहम् ||५१||
प्रमुञ्चेमान्मृत्युपाशात्क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभ |
प्रशाम्य भरतश्रेष्ठ मा मन्युवशमन्वगाः ||५२||
पित्र्यं तेभ्यः प्रदायांशं पाण्डवेभ्यो यथोचितम् |
ततः सपुत्रः सिद्धार्थो भुङ्क्ष्व भोगान्परन्तप ||५३||
अजातशत्रुं जानीषे स्थितं धर्मे सतां सदा |
सपुत्रे त्वयि वृत्तिं च वर्तते यां नराधिप ||५४||
दाहितश्च निरस्तश्च त्वामेवोपाश्रितः पुनः |
इन्द्रप्रस्थं त्वयैवासौ सपुत्रेण विवासितः ||५५||
स तत्र निवसन्सर्वान्वशमानीय पार्थिवान् |
त्वन्मुखानकरोद्राजन्न च त्वामत्यवर्तत ||५६||
तस्यैवं वर्तमानस्य सौबलेन जिहीर्षता |
राष्ट्राणि धनधान्यं च प्रयुक्तः परमोपधिः ||५७||
स तामवस्थां सम्प्राप्य कृष्णां प्रेक्ष्य सभागताम् |
क्षत्रधर्मादमेयात्मा नाकम्पत युधिष्ठिरः ||५८||
अहं तु तव तेषां च श्रेय इच्छामि भारत |
धर्मादर्थात्सुखाच्चैव मा राजन्नीनशः प्रजाः ||५९||
अनर्थमर्थं मन्वाना अर्थं वानर्थमात्मनः |
लोभेऽतिप्रसृतान्पुत्रान्निगृह्णीष्व विशां पते ||६०||
स्थिताः शुश्रूषितुं पार्थाः स्थिता योद्धुमरिंदमाः |
यत्ते पथ्यतमं राजंस्तस्मिंस्तिष्ठ परन्तप ||६१||
तद्वाक्यं पार्थिवाः सर्वे हृदयैः समपूजयन् |
न तत्र कश्चिद्वक्तुं हि वाचं प्राक्रामदग्रतः ||६२||
९४
वैशम्पायन उवाच||
तस्मिन्नभिहिते वाक्ये केशवेन महात्मना |
स्तिमिता हृष्टरोमाण आसन्सर्वे सभासदः ||१||
कः स्विदुत्तरमेतस्माद्वक्तुमुत्सहते पुमान् |
इति सर्वे मनोभिस्ते चिन्तयन्ति स्म पार्थिवाः ||२||
तथा तेषु च सर्वेषु तूष्णीम्भूतेषु राजसु |
जामदग्न्य इदं वाक्यमब्रवीत्कुरुसंसदि ||३||
इमामेकोपमां राजञ्शृणु सत्यामशङ्कितः |
तां श्रुत्वा श्रेय आदत्स्व यदि साध्विति मन्यसे ||४||
राजा दम्भोद्भवो नाम सार्वभौमः पुराभवत् |
अखिलां बुभुजे सर्वां पृथिवीमिति नः श्रुतम् ||५||
स स्म नित्यं निशापाये प्रातरुत्थाय वीर्यवान् |
ब्राह्मणान्क्षत्रियांश्चैव पृच्छन्नास्ते महारथः ||६||
अस्ति कश्चिद्विशिष्टो वा मद्विधो वा भवेद्युधि |
शूद्रो वैश्यः क्षत्रियो वा ब्राह्मणो वापि शस्त्रभृत् ||७||
इति ब्रुवन्नन्वचरत्स राजा पृथिवीमिमाम् |
दर्पेण महता मत्तः कञ्चिदन्यमचिन्तयन् ||८||
तं स्म वैद्या अकृपणा ब्राह्मणाः सर्वतोऽभयाः |
प्रत्यषेधन्त राजानं श्लाघमानं पुनः पुनः ||९||
प्रतिषिध्यमानोऽप्यसकृत्पृच्छत्येव स वै द्विजान् |
अभिमानी श्रिया मत्तस्तमूचुर्ब्राह्मणास्तदा ||१०||
तपस्विनो महात्मानो वेदव्रतसमन्विताः |
उदीर्यमाणं राजानं क्रोधदीप्ता द्विजातयः ||११||
अनेकजननं सख्यं ययोः पुरुषसिंहयोः |
तयोस्त्वं न समो राजन्भवितासि कदाचन ||१२||
एवमुक्तः स राजा तु पुनः पप्रच्छ तान्द्विजान् |
क्व तौ वीरौ क्वजन्मानौ किङ्कर्माणौ च कौ च तौ ||१३||
ब्राह्मणा ऊचुः||
नरो नारायणश्चैव तापसाविति नः श्रुतम् |
आयातौ मानुषे लोके ताभ्यां युध्यस्व पार्थिव ||१४||
श्रूयते तौ महात्मानौ नरनारायणावुभौ |
तपो घोरमनिर्देश्यं तप्येते गन्धमादने ||१५||
राम उवाच||
स राजा महतीं सेनां योजयित्वा षडङ्गिनीम् |
अमृष्यमाणः सम्प्रायाद्यत्र तावपराजितौ ||१६||
स गत्वा विषमं घोरं पर्वतं गन्धमादनम् |
मृगयाणोऽन्वगच्छत्तौ तापसावपराजितौ ||१७||
तौ दृष्ट्वा क्षुत्पिपासाभ्यां कृशौ धमनिसन्ततौ |
शीतवातातपैश्चैव कर्शितौ पुरुषोत्तमौ ||१८||
अभिगम्योपसङ्गृह्य पर्यपृच्छदनामयम् ||१८||
तमर्चित्वा मूलफलैरासनेनोदकेन च |
न्यमन्त्रयेतां राजानं किं कार्यं क्रियतामिति ||१९||
दम्भोद्भव उवाच||
बाहुभ्यां मे जिता भूमिर्निहताः सर्वशत्रवः |
भवद्भ्यां युद्धमाकाङ्क्षन्नुपयातोऽस्मि पर्वतम् ||२०||
आतिथ्यं दीयतामेतत्काङ्क्षितं मे चिरं प्रति ||२०||
नरनारायणावूचतुः||
अपेतक्रोधलोभोऽयमाश्रमो राजसत्तम |
न ह्यस्मिन्नाश्रमे युद्धं कुतः शस्त्रं कुतोऽनृजुः ||२१||
अन्यत्र युद्धमाकाङ्क्ष्व बहवः क्षत्रियाः क्षितौ ||२१||
राम उवाच||
उच्यमानस्तथापि स्म भूय एवाभ्यभाषत |
पुनः पुनः क्षम्यमाणः सान्त्व्यमानश्च भारत ||२२||
दम्भोद्भवो युद्धमिच्छन्नाह्वयत्येव तापसौ ||२२||
ततो नरस्त्विषीकाणां मुष्टिमादाय कौरव |
अब्रवीदेहि युध्यस्व युद्धकामुक क्षत्रिय ||२३||
सर्वशस्त्राणि चादत्स्व योजयस्व च वाहिनीम् |
अहं हि ते विनेष्यामि युद्धश्रद्धामितः परम् ||२४||
दम्भोद्भव उवाच||
यद्येतदस्त्रमस्मासु युक्तं तापस मन्यसे |
एतेनापि त्वया योत्स्ये युद्धार्थी ह्यहमागतः ||२५||
राम उवाच||
इत्युक्त्वा शरवर्षेण सर्वतः समवाकिरत् |
दम्भोद्भवस्तापसं तं जिघांसुः सहसैनिकः ||२६||
तस्य तानस्यतो घोरानिषून्परतनुच्छिदः |
कदर्थीकृत्य स मुनिरिषीकाभिरपानुदत् ||२७||
ततोऽस्मै प्रासृजद्घोरमैषीकमपराजितः |
अस्त्रमप्रतिसन्धेयं तदद्भुतमिवाभवत् ||२८||
तेषामक्षीणि कर्णांश्च नस्तकांश्चैव मायया |
निमित्तवेधी स मुनिरिषीकाभिः समर्पयत् ||२९||
स दृष्ट्वा श्वेतमाकाशमिषीकाभिः समाचितम् |
पादयोर्न्यपतद्राजा स्वस्ति मेऽस्त्विति चाब्रवीत् ||३०||
तमब्रवीन्नरो राजञ्शरण्यः शरणैषिणाम् |
ब्रह्मण्यो भव धर्मात्मा मा च स्मैवं पुनः कृथाः ||३१||
मा च दर्पसमाविष्टः क्षेप्सीः कांश्चित्कदाचन |
अल्पीयांसं विशिष्टं वा तत्ते राजन्परं हितम् ||३२||
कृतप्रज्ञो वीतलोभो निरहङ्कार आत्मवान् |
दान्तः क्षान्तो मृदुः क्षेमः प्रजाः पालय पार्थिव ||३३||
अनुज्ञातः स्वस्ति गच्छ मैवं भूयः समाचरेः |
कुशलं ब्राह्मणान्पृच्छेरावयोर्वचनाद्भृशम् ||३४||
ततो राजा तयोः पादावभिवाद्य महात्मनोः |
प्रत्याजगाम स्वपुरं धर्मं चैवाचिनोद्भृशम् ||३५||
सुमहच्चापि तत्कर्म यन्नरेण कृतं पुरा |
ततो गुणैः सुबहुभिः श्रेष्ठो नारायणोऽभवत् ||३६||
तस्माद्यावद्धनुःश्रेष्ठे गाण्डीवेऽस्त्रं न युज्यते |
तावत्त्वं मानमुत्सृज्य गच्छ राजन्धनञ्जयम् ||३७||
काकुदीकं शुकं नाकमक्षिसन्तर्जनं तथा |
सन्तानं नर्तनं घोरमास्यमोदकमष्टमम् ||३८||
एतैर्विद्धाः सर्व एव मरणं यान्ति मानवाः |
उन्मत्ताश्च विचेष्टन्ते नष्टसञ्ज्ञा विचेतसः ||३९||
स्वपन्ते च प्लवन्ते च छर्दयन्ति च मानवाः |
मूत्रयन्ते च सततं रुदन्ति च हसन्ति च ||४०||
असङ्ख्येया गुणाः पार्थे तद्विशिष्टो जनार्दनः |
त्वमेव भूयो जानासि कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ||४१||
नरनारायणौ यौ तौ तावेवार्जुनकेशवौ |
विजानीहि महाराज प्रवीरौ पुरुषर्षभौ ||४२||
यद्येतदेवं जानासि न च मामतिशङ्कसे |
आर्यां मतिं समास्थाय शाम्य भारत पाण्डवैः ||४३||
अथ चेन्मन्यसे श्रेयो न मे भेदो भवेदिति |
प्रशाम्य भरतश्रेष्ठ मा च युद्धे मनः कृथाः ||४४||
भवतां च कुरुश्रेष्ठ कुलं बहुमतं भुवि |
तत्तथैवास्तु भद्रं ते स्वार्थमेवानुचिन्तय ||४५||
९५
वैशम्पायन उवाच||
जामदग्न्यवचः श्रुत्वा कण्वोऽपि भगवानृषिः |
दुर्योधनमिदं वाक्यमब्रवीत्कुरुसंसदि ||१||
अक्षयश्चाव्ययश्चैव ब्रह्मा लोकपितामहः |
तथैव भगवन्तौ तौ नरनारायणावृषी ||२||
आदित्यानां हि सर्वेषां विष्णुरेकः सनातनः |
अजय्यश्चाव्ययश्चैव शाश्वतः प्रभुरीश्वरः ||३||
निमित्तमरणास्त्वन्ये चन्द्रसूर्यौ मही जलम् |
वायुरग्निस्तथाकाशं ग्रहास्तारागणास्तथा ||४||
ते च क्षयान्ते जगतो हित्वा लोकत्रयं सदा |
क्षयं गच्छन्ति वै सर्वे सृज्यन्ते च पुनः पुनः ||५||
मुहूर्तमरणास्त्वन्ये मानुषा मृगपक्षिणः |
तिर्यग्योन्यश्च ये चान्ये जीवलोकचराः स्मृताः ||६||
भूयिष्ठेन तु राजानः श्रियं भुक्त्वायुषः क्षये |
मरणं प्रतिगच्छन्ति भोक्तुं सुकृतदुष्कृतम् ||७||
स भवान्धर्मपुत्रेण शमं कर्तुमिहार्हति |
पाण्डवाः कुरवश्चैव पालयन्तु वसुन्धराम् ||८||
बलवानहमित्येव न मन्तव्यं सुयोधन |
बलवन्तो हि बलिभिर्दृश्यन्ते पुरुषर्षभ ||९||
न बलं बलिनां मध्ये बलं भवति कौरव |
बलवन्तो हि ते सर्वे पाण्डवा देवविक्रमाः ||१०||
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
मातलेर्दातुकामस्य कन्यां मृगयतो वरम् ||११||
मतस्त्रैलोक्यराजस्य मातलिर्नाम सारथिः |
तस्यैकैव कुले कन्या रूपतो लोकविश्रुता ||१२||
गुणकेशीति विख्याता नाम्ना सा देवरूपिणी |
श्रिया च वपुषा चैव स्त्रियोऽन्याः सातिरिच्यते ||१३||
तस्याः प्रदानसमयं मातलिः सह भार्यया |
ज्ञात्वा विममृशे राजंस्तत्परः परिचिन्तयन् ||१४||
धिक्खल्वलघुशीलानामुच्छ्रितानां यशस्विनाम् |
नराणामृद्धसत्त्वानां कुले कन्याप्ररोहणम् ||१५||
मातुः कुलं पितृकुलं यत्र चैव प्रदीयते |
कुलत्रयं संशयितं कुरुते कन्यका सताम् ||१६||
देवमानुषलोकौ द्वौ मानसेनैव चक्षुषा |
अवगाह्यैव विचितौ न च मे रोचते वरः ||१७||
न देवान्नैव दितिजान्न गन्धर्वान्न मानुषान् |
अरोचयं वरकृते तथैव बहुलानृषीन् ||१८||
भार्यया तु स संमन्त्र्य सह रात्रौ सुधर्मया |
मातलिर्नागलोकाय चकार गमने मतिम् ||१९||
न मे देवमनुष्येषु गुणकेश्याः समो वरः |
रूपतो दृश्यते कश्चिन्नागेषु भविता ध्रुवम् ||२०||
इत्यामन्त्र्य सुधर्मां स कृत्वा चाभिप्रदक्षिणम् |
कन्यां शिरस्युपाघ्राय प्रविवेश महीतलम् ||२१||
९६
कण्व उवाच||
मातलिस्तु व्रजन्मार्गे नारदेन महर्षिणा |
वरुणं गच्छता द्रष्टुं समागच्छद्यदृच्छया ||१||
नारदोऽथाब्रवीदेनं क्व भवान्गन्तुमुद्यतः |
स्वेन वा सूत कार्येण शासनाद्वा शतक्रतोः ||२||
मातलिर्नारदेनैवं सम्पृष्टः पथि गच्छता |
यथावत्सर्वमाचष्ट स्वकार्यं वरुणं प्रति ||३||
तमुवाचाथ स मुनिर्गच्छावः सहिताविति |
सलिलेशदिदृक्षार्थमहमप्युद्यतो दिवः ||४||
अहं ते सर्वमाख्यास्ये दर्शयन्वसुधातलम् |
दृष्ट्वा तत्र वरं कञ्चिद्रोचयिष्याव मातले ||५||
अवगाह्य ततो भूमिमुभौ मातलिनारदौ |
ददृशाते महात्मानौ लोकपालमपां पतिम् ||६||
तत्र देवर्षिसदृशीं पूजां प्राप स नारदः |
महेन्द्रसदृशीं चैव मातलिः प्रत्यपद्यत ||७||
तावुभौ प्रीतमनसौ कार्यवत्तां निवेद्य ह |
वरुणेनाभ्यनुज्ञातौ नागलोकं विचेरतुः ||८||
नारदः सर्वभूतानामन्तर्भूमिनिवासिनाम् |
जानंश्चकार व्याख्यानं यन्तुः सर्वमशेषतः ||९||
नारद उवाच||
दृष्टस्ते वरुणस्तात पुत्रपौत्रसमावृतः |
पश्योदकपतेः स्थानं सर्वतोभद्रमृद्धिमत् ||१०||
एष पुत्रो महाप्राज्ञो वरुणस्येह गोपतेः |
एष तं शीलवृत्तेन शौचेन च विशिष्यते ||११||
एषोऽस्य पुत्रोऽभिमतः पुष्करः पुष्करेक्षणः |
रूपवान्दर्शनीयश्च सोमपुत्र्या वृतः पतिः ||१२||
ज्योत्स्नाकालीति यामाहुर्द्वितीयां रूपतः श्रियम् |
आदित्यस्यैव गोः पुत्रो ज्येष्ठः पुत्रः कृतः स्मृतः ||१३||
भवनं पश्य वारुण्या यदेतत्सर्वकाञ्चनम् |
यां प्राप्य सुरतां प्राप्ताः सुराः सुरपतेः सखे ||१४||
एतानि हृतराज्यानां दैतेयानां स्म मातले |
दीप्यमानानि दृश्यन्ते सर्वप्रहरणान्युत ||१५||
अक्षयाणि किलैतानि विवर्तन्ते स्म मातले |
अनुभावप्रयुक्तानि सुरैरवजितानि ह ||१६||
अत्र राक्षसजात्यश्च भूतजात्यश्च मातले |
दिव्यप्रहरणाश्चासन्पूर्वदैवतनिर्मिताः ||१७||
अग्निरेष महार्चिष्माञ्जागर्ति वरुणह्रदे |
वैष्णवं चक्रमाविद्धं विधूमेन हविष्मता ||१८||
एष गाण्डीमयश्चापो लोकसंहारसम्भृतः |
रक्ष्यते दैवतैर्नित्यं यतस्तद्गाण्डिवं धनुः ||१९||
एष कृत्ये समुत्पन्ने तत्तद्धारयते बलम् |
सहस्रशतसङ्ख्येन प्राणेन सततं ध्रुवम् ||२०||
अशास्यानपि शास्त्येष रक्षोबन्धुषु राजसु |
सृष्टः प्रथमजो दण्डो ब्रह्मणा ब्रह्मवादिना ||२१||
एतच्छत्रं नरेन्द्राणां महच्छक्रेण भाषितम् |
पुत्राः सलिलराजस्य धारयन्ति महोदयम् ||२२||
एतत्सलिलराजस्य छत्रं छत्रगृहे स्थितम् |
सर्वतः सलिलं शीतं जीमूत इव वर्षति ||२३||
एतच्छत्रात्परिभ्रष्टं सलिलं सोमनिर्मलम् |
तमसा मूर्छितं याति येन नार्छति दर्शनम् ||२४||
बहून्यद्भुतरूपाणि द्रष्टव्यानीह मातले |
तव कार्योपरोधस्तु तस्माद्गच्छाव माचिरम् ||२५||
९७
नारद उवाच||
एतत्तु नागलोकस्य नाभिस्थाने स्थितं पुरम् |
पातालमिति विख्यातं दैत्यदानवसेवितम् ||१||
इदमद्भिः समं प्राप्ता ये केचिद्ध्रुवजङ्गमाः |
प्रविशन्तो महानादं नदन्ति भयपीडिताः ||२||
अत्रासुरोऽग्निः सततं दीप्यते वारिभोजनः |
व्यापारेण धृतात्मानं निबद्धं समबुध्यत ||३||
अत्रामृतं सुरैः पीत्वा निहितं निहतारिभिः |
अतः सोमस्य हानिश्च वृद्धिश्चैव प्रदृश्यते ||४||
अत्र दिव्यं हयशिरः काले पर्वणि पर्वणि |
उत्तिष्ठति सुवर्णाभं वार्भिरापूरयञ्जगत् ||५||
यस्मादत्र समग्रास्ताः पतन्ति जलमूर्तयः |
तस्मात्पातालमित्येतत्ख्यायते पुरमुत्तमम् ||६||
ऐरावतोऽस्मात्सलिलं गृहीत्वा जगतो हितः |
मेघेष्वामुञ्चते शीतं यन्महेन्द्रः प्रवर्षति ||७||
अत्र नानाविधाकारास्तिमयो नैकरूपिणः |
अप्सु सोमप्रभां पीत्वा वसन्ति जलचारिणः ||८||
अत्र सूर्यांशुभिर्भिन्नाः पातालतलमाश्रिताः |
मृता दिवसतः सूत पुनर्जीवन्ति ते निशि ||९||
उदये नित्यशश्चात्र चन्द्रमा रश्मिभिर्वृतः |
अमृतं स्पृश्य संस्पर्शात्सञ्जीवयति देहिनः ||१०||
अत्र तेऽधर्मनिरता बद्धाः कालेन पीडिताः |
दैतेया निवसन्ति स्म वासवेन हृतश्रियः ||११||
अत्र भूतपतिर्नाम सर्वभूतमहेश्वरः |
भूतये सर्वभूतानामचरत्तप उत्तमम् ||१२||
अत्र गोव्रतिनो विप्राः स्वाध्यायाम्नायकर्शिताः |
त्यक्तप्राणा जितस्वर्गा निवसन्ति महर्षयः ||१३||
यत्रतत्रशयो नित्यं येनकेनचिदाशितः |
येनकेनचिदाच्छन्नः स गोव्रत इहोच्यते ||१४||
ऐरावतो नागराजो वामनः कुमुदोऽञ्जनः |
प्रसूताः सुप्रतीकस्य वंशे वारणसत्तमाः ||१५||
पश्य यद्यत्र ते कश्चिद्रोचते गुणतो वरः |
वरयिष्याव तं गत्वा यत्नमास्थाय मातले ||१६||
अण्डमेतज्जले न्यस्तं दीप्यमानमिव श्रिया |
आ प्रजानां निसर्गाद्वै नोद्भिद्यति न सर्पति ||१७||
नास्य जातिं निसर्गं वा कथ्यमानं शृणोमि वै |
पितरं मातरं वापि नास्य जानाति कश्चन ||१८||
अतः किल महानग्निरन्तकाले समुत्थितः |
धक्ष्यते मातले सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम् ||१९||
कण्व उवाच||
मातलिस्त्वब्रवीच्छ्रुत्वा नारदस्याथ भाषितम् |
न मेऽत्र रोचते कश्चिदन्यतो व्रज माचिरम् ||२०||
९८
नारद उवाच||
हिरण्यपुरमित्येतत्ख्यातं पुरवरं महत् |
दैत्यानां दानवानां च मायाशतविचारिणाम् ||१||
अनल्पेन प्रयत्नेन निर्मितं विश्वकर्मणा |
मयेन मनसा सृष्टं पातालतलमाश्रितम् ||२||
अत्र मायासहस्राणि विकुर्वाणा महौजसः |
दानवा निवसन्ति स्म शूरा दत्तवराः पुरा ||३||
नैते शक्रेण नान्येन वरुणेन यमेन वा |
शक्यन्ते वशमानेतुं तथैव धनदेन च ||४||
असुराः कालखञ्जाश्च तथा विष्णुपदोद्भवाः |
नैरृता यातुधानाश्च ब्रह्मवेदोद्भवाश्च ये ||५||
दंष्ट्रिणो भीमरूपाश्च निवसन्त्यात्मरक्षिणः |
मायावीर्योपसम्पन्ना निवसन्त्यात्मरक्षिणः ||६||
निवातकवचा नाम दानवा युद्धदुर्मदाः |
जानासि च यथा शक्रो नैताञ्शक्नोति बाधितुम् ||७||
बहुशो मातले त्वं च तव पुत्रश्च गोमुखः |
निर्भग्नो देवराजश्च सहपुत्रः शचीपतिः ||८||
पश्य वेश्मानि रौक्माणि मातले राजतानि च |
कर्मणा विधियुक्तेन युक्तान्युपगतानि च ||९||
वैडूर्यहरितानीव प्रवालरुचिराणि च |
अर्कस्फटिकशुभ्राणि वज्रसारोज्ज्वलानि च ||१०||
पार्थिवानीव चाभान्ति पुनर्नगमयानि च |
शैलानीव च दृश्यन्ते तारकाणीव चाप्युत ||११||
सूर्यरूपाणि चाभान्ति दीप्ताग्निसदृशानि च |
मणिजालविचित्राणि प्रांशूनि निबिडानि च ||१२||
नैतानि शक्यं निर्देष्टुं रूपतो द्रव्यतस्तथा |
गुणतश्चैव सिद्धानि प्रमाणगुणवन्ति च ||१३||
आक्रीडान्पश्य दैत्यानां तथैव शयनान्युत |
रत्नवन्ति महार्हाणि भाजनान्यासनानि च ||१४||
जलदाभांस्तथा शैलांस्तोयप्रस्रवणान्वितान् |
कामपुष्पफलांश्चैव पादपान्कामचारिणः ||१५||
मातले कश्चिदत्रापि रुचितस्ते वरो भवेत् |
अथ वान्यां दिशं भूमेर्गच्छाव यदि मन्यसे ||१६||
कण्व उवाच||
मातलिस्त्वब्रवीदेनं भाषमाणं तथाविधम् |
देवर्षे नैव मे कार्यं विप्रियं त्रिदिवौकसाम् ||१७||
नित्यानुषक्तवैरा हि भ्रातरो देवदानवाः |
अरिपक्षेण सम्बन्धं रोचयिष्याम्यहं कथम् ||१८||
अन्यत्र साधु गच्छावो द्रष्टुं नार्हामि दानवान् |
जानामि तु तथात्मानं दित्सात्मकमलं यथा ||१९||
९९
नारद उवाच||
अयं लोकः सुपर्णानां पक्षिणां पन्नगाशिनाम् |
विक्रमे गमने भारे नैषामस्ति परिश्रमः ||१||
वैनतेयसुतैः सूत षड्भिस्ततमिदं कुलम् |
सुमुखेन सुनाम्ना च सुनेत्रेण सुवर्चसा ||२||
सुरूपपक्षिराजेन सुबलेन च मातले |
वर्धितानि प्रसूत्या वै विनताकुलकर्तृभिः ||३||
पक्षिराजाभिजात्यानां सहस्राणि शतानि च |
कश्यपस्य ततो वंशे जातैर्भूतिविवर्धनैः ||४||
सर्वे ह्येते श्रिया युक्ताः सर्वे श्रीवत्सलक्षणाः |
सर्वे श्रियमभीप्सन्तो धारयन्ति बलान्युत ||५||
कर्मणा क्षत्रियाश्चैते निर्घृणा भोगिभोजिनः |
ज्ञातिसङ्क्षयकर्तृत्वाद्ब्राह्मण्यं न लभन्ति वै ||६||
नामानि चैषां वक्ष्यामि यथा प्राधान्यतः शृणु |
मातले श्लाघ्यमेतद्धि कुलं विष्णुपरिग्रहम् ||७||
दैवतं विष्णुरेतेषां विष्णुरेव परायणम् |
हृदि चैषां सदा विष्णुर्विष्णुरेव गतिः सदा ||८||
सुवर्णचूडो नागाशी दारुणश्चण्डतुण्डकः |
अनलश्चानिलश्चैव विशालाक्षोऽथ कुण्डली ||९||
काश्यपिर्ध्वजविष्कम्भो वैनतेयोऽथ वामनः |
वातवेगो दिशाचक्षुर्निमेषो निमिषस्तथा ||१०||
त्रिवारः सप्तवारश्च वाल्मीकिर्द्वीपकस्तथा |
दैत्यद्वीपः सरिद्द्वीपः सारसः पद्मकेसरः ||११||
सुमुखः सुखकेतुश्च चित्रबर्हस्तथानघः |
मेघकृत्कुमुदो दक्षः सर्पान्तः सोमभोजनः ||१२||
गुरुभारः कपोतश्च सूर्यनेत्रश्चिरान्तकः |
विष्णुधन्वा कुमारश्च परिबर्हो हरिस्तथा ||१३||
सुस्वरो मधुपर्कश्च हेमवर्णस्तथैव च |
मलयो मातरिश्वा च निशाकरदिवाकरौ ||१४||
एते प्रदेशमात्रेण मयोक्ता गरुडात्मजाः |
प्राधान्यतोऽथ यशसा कीर्तिताः प्राणतश्च ते ||१५||
यद्यत्र न रुचिः काचिदेहि गच्छाव मातले |
तं नयिष्यामि देशं त्वां रुचिं यत्रोपलप्स्यसे ||१६||
१००
नारद उवाच||
इदं रसातलं नाम सप्तमं पृथिवीतलम् |
यत्रास्ते सुरभिर्माता गवाममृतसम्भवा ||१||
क्षरन्ती सततं क्षीरं पृथिवीसारसम्भवम् |
षण्णां रसानां सारेण रसमेकमनुत्तमम् ||२||
अमृतेनाभितृप्तस्य सारमुद्गिरतः पुरा |
पितामहस्य वदनादुदतिष्ठदनिन्दिता ||३||
यस्याः क्षीरस्य धाराया निपतन्त्या महीतले |
ह्रदः कृतः क्षीरनिधिः पवित्रं परमुत्तमम् ||४||
पुष्पितस्येव फेनस्य पर्यन्तमनुवेष्टितम् |
पिबन्तो निवसन्त्यत्र फेनपा मुनिसत्तमाः ||५||
फेनपा नाम नाम्ना ते फेनाहाराश्च मातले |
उग्रे तपसि वर्तन्ते येषां बिभ्यति देवताः ||६||
अस्याश्चतस्रो धेन्वोऽन्या दिक्षु सर्वासु मातले |
निवसन्ति दिशापाल्यो धारयन्त्यो दिशः स्मृताः ||७||
पूर्वां दिशं धारयते सुरूपा नाम सौरभी |
दक्षिणां हंसका नाम धारयत्यपरां दिशम् ||८||
पश्चिमा वारुणी दिक्च धार्यते वै सुभद्रया |
महानुभावया नित्यं मातले विश्वरूपया ||९||
सर्वकामदुघा नाम धेनुर्धारयते दिशम् |
उत्तरां मातले धर्म्यां तथैलविलसञ्ज्ञिताम् ||१०||
आसां तु पयसा मिश्रं पयो निर्मथ्य सागरे |
मन्थानं मन्दरं कृत्वा देवैरसुरसंहितैः ||११||
उद्धृता वारुणी लक्ष्मीरमृतं चापि मातले |
उच्चैःश्रवाश्चाश्वराजो मणिरत्नं च कौस्तुभम् ||१२||
सुधाहारेषु च सुधां स्वधाभोजिषु च स्वधाम् |
अमृतं चामृताशेषु सुरभिः क्षरते पयः ||१३||
अत्र गाथा पुरा गीता रसातलनिवासिभिः |
पौराणी श्रूयते लोके गीयते या मनीषिभिः ||१४||
न नागलोके न स्वर्गे न विमाने त्रिविष्टपे |
परिवासः सुखस्तादृग्रसातलतले यथा ||१५||
१०१
नारद उवाच||
इयं भोगवती नाम पुरी वासुकिपालिता |
यादृशी देवराजस्य पुरीवर्यामरावती ||१||
एष शेषः स्थितो नागो येनेयं धार्यते सदा |
तपसा लोकमुख्येन प्रभावमहता मही ||२||
श्वेतोच्चयनिभाकारो नानाविधविभूषणः |
सहस्रं धारयन्मूर्ध्नां ज्वालाजिह्वो महाबलः ||३||
इह नानाविधाकारा नानाविधविभूषणाः |
सुरसायाः सुता नागा निवसन्ति गतव्यथाः ||४||
मणिस्वस्तिकचक्राङ्काः कमण्डलुकलक्षणाः |
सहस्रसङ्ख्या बलिनः सर्वे रौद्राः स्वभावतः ||५||
सहस्रशिरसः केचित्केचित्पञ्चशताननाः |
शतशीर्षास्तथा केचित्केचित्त्रिशिरसोऽपि च ||६||
द्विपञ्चशिरसः केचित्केचित्सप्तमुखास्तथा |
महाभोगा महाकायाः पर्वताभोगभोगिनः ||७||
बहूनीह सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
नागानामेकवंशानां यथाश्रेष्ठांस्तु मे शृणु ||८||
वासुकिस्तक्षकश्चैव कर्कोटकधनञ्जयौ |
कालीयो नहुषश्चैव कम्बलाश्वतरावुभौ ||९||
बाह्यकुण्डो मणिर्नागस्तथैवापूरणः खगः |
वामनश्चैलपत्रश्च कुकुरः कुकुणस्तथा ||१०||
आर्यको नन्दकश्चैव तथा कलशपोतकौ |
कैलासकः पिञ्जरको नागश्चैरावतस्तथा ||११||
सुमनोमुखो दधिमुखः शङ्खो नन्दोपनन्दकौ |
आप्तः कोटनकश्चैव शिखी निष्ठूरिकस्तथा ||१२||
तित्तिरिर्हस्तिभद्रश्च कुमुदो माल्यपिण्डकः |
द्वौ पद्मौ पुण्डरीकश्च पुष्पो मुद्गरपर्णकः ||१३||
करवीरः पीठरकः संवृत्तो वृत्त एव च |
पिण्डारो बिल्वपत्रश्च मूषिकादः शिरीषकः ||१४||
दिलीपः शङ्खशीर्षश्च ज्योतिष्कोऽथापराजितः |
कौरव्यो धृतराष्ट्रश्च कुमारः कुशकस्तथा ||१५||
विरजा धारणश्चैव सुबाहुर्मुखरो जयः |
बधिरान्धौ विकुण्डश्च विरसः सुरसस्तथा ||१६||
एते चान्ये च बहवः कश्यपस्यात्मजाः स्मृताः |
मातले पश्य यद्यत्र कश्चित्ते रोचते वरः ||१७||
कण्व उवाच||
मातलिस्त्वेकमव्यग्रः सततं संनिरीक्ष्य वै |
पप्रच्छ नारदं तत्र प्रीतिमानिव चाभवत् ||१८||
स्थितो य एष पुरतः कौरव्यस्यार्यकस्य च |
द्युतिमान्दर्शनीयश्च कस्यैष कुलनन्दनः ||१९||
कः पिता जननी चास्य कतमस्यैष भोगिनः |
वंशस्य कस्यैष महान्केतुभूत इव स्थितः ||२०||
प्रणिधानेन धैर्येण रूपेण वयसा च मे |
मनः प्रविष्टो देवर्षे गुणकेश्याः पतिर्वरः ||२१||
मातलिं प्रीतिमनसं दृष्ट्वा सुमुखदर्शनात् |
निवेदयामास तदा माहात्म्यं जन्म कर्म च ||२२||
ऐरावतकुले जातः सुमुखो नाम नागराट् |
आर्यकस्य मतः पौत्रो दौहित्रो वामनस्य च ||२३||
एतस्य हि पिता नागश्चिकुरो नाम मातले |
नचिराद्वैनतेयेन पञ्चत्वमुपपादितः ||२४||
ततोऽब्रवीत्प्रीतमना मातलिर्नारदं वचः |
एष मे रुचितस्तात जामाता भुजगोत्तमः ||२५||
क्रियतामत्र यत्नो हि प्रीतिमानस्म्यनेन वै |
अस्य नागपतेर्दातुं प्रियां दुहितरं मुने ||२६||
१०२
नारद उवाच||
सूतोऽयं मातलिर्नाम शक्रस्य दयितः सुहृत् |
शुचिः शीलगुणोपेतस्तेजस्वी वीर्यवान्बली ||१||
शक्रस्यायं सखा चैव मन्त्री सारथिरेव च |
अल्पान्तरप्रभावश्च वासवेन रणे रणे ||२||
अयं हरिसहस्रेण युक्तं जैत्रं रथोत्तमम् |
देवासुरेषु युद्धेषु मनसैव नियच्छति ||३||
अनेन विजितानश्वैर्दोर्भ्यां जयति वासवः |
अनेन प्रहृते पूर्वं बलभित्प्रहरत्युत ||४||
अस्य कन्या वरारोहा रूपेणासदृशी भुवि |
सत्त्वशीलगुणोपेता गुणकेशीति विश्रुता ||५||
तस्यास्य यत्नाच्चरतस्त्रैलोक्यममरद्युते |
सुमुखो भवतः पौत्रो रोचते दुहितुः पतिः ||६||
यदि ते रोचते सौम्य भुजगोत्तम माचिरम् |
क्रियतामार्यक क्षिप्रं बुद्धिः कन्याप्रतिग्रहे ||७||
यथा विष्णुकुले लक्ष्मीर्यथा स्वाहा विभावसोः |
कुले तव तथैवास्तु गुणकेशी सुमध्यमा ||८||
पौत्रस्यार्थे भवांस्तस्माद्गुणकेशीं प्रतीच्छतु |
सदृशीं प्रतिरूपस्य वासवस्य शचीमिव ||९||
पितृहीनमपि ह्येनं गुणतो वरयामहे |
बहुमानाच्च भवतस्तथैवैरावतस्य च ||१०||
सुमुखस्य गुणैश्चैव शीलशौचदमादिभिः ||१०||
अभिगम्य स्वयं कन्यामयं दातुं समुद्यतः |
मातलेस्तस्य संमानं कर्तुमर्हो भवानपि ||११||
कण्व उवाच||
स तु दीनः प्रहृष्टश्च प्राह नारदमार्यकः |
व्रियमाणे तथा पौत्रे पुत्रे च निधनं गते ||१२||
न मे नैतद्बहुमतं देवर्षे वचनं तव |
सखा शक्रस्य संयुक्तः कस्यायं नेप्सितो भवेत् ||१३||
कारणस्य तु दौर्बल्याच्चिन्तयामि महामुने |
अस्य देहकरस्तात मम पुत्रो महाद्युते ||१४||
भक्षितो वैनतेयेन दुःखार्तास्तेन वै वयम् ||१४||
पुनरेव च तेनोक्तं वैनतेयेन गच्छता |
मासेनान्येन सुमुखं भक्षयिष्य इति प्रभो ||१५||
ध्रुवं तथा तद्भविता जानीमस्तस्य निश्चयम् |
तेन हर्षः प्रनष्टो मे सुपर्णवचनेन वै ||१६||
मातलिस्त्वब्रवीदेनं बुद्धिरत्र कृता मया |
जामातृभावेन वृतः सुमुखस्तव पुत्रजः ||१७||
सोऽयं मया च सहितो नारदेन च पन्नगः |
त्रिलोकेशं सुरपतिं गत्वा पश्यतु वासवम् ||१८||
शेषेणैवास्य कार्येण प्रज्ञास्याम्यहमायुषः |
सुपर्णस्य विघाते च प्रयतिष्यामि सत्तम ||१९||
सुमुखश्च मया सार्धं देवेशमभिगच्छतु |
कार्यसंसाधनार्थाय स्वस्ति तेऽस्तु भुजङ्गम ||२०||
ततस्ते सुमुखं गृह्य सर्व एव महौजसः |
ददृशुः शक्रमासीनं देवराजं महाद्युतिम् ||२१||
सङ्गत्या तत्र भगवान्विष्णुरासीच्चतुर्भुजः |
ततस्तत्सर्वमाचख्यौ नारदो मातलिं प्रति ||२२||
ततः पुरंदरं विष्णुरुवाच भुवनेश्वरम् |
अमृतं दीयतामस्मै क्रियताममरैः समः ||२३||
मातलिर्नारदश्चैव सुमुखश्चैव वासव |
लभन्तां भवतः कामात्काममेतं यथेप्सितम् ||२४||
पुरंदरोऽथ सञ्चिन्त्य वैनतेयपराक्रमम् |
विष्णुमेवाब्रवीदेनं भवानेव ददात्विति ||२५||
विष्णुरुवाच||
ईशस्त्वमसि लोकानां चराणामचराश्च ये |
त्वया दत्तमदत्तं कः कर्तुमुत्सहते विभो ||२६||
कण्व उवाच||
प्रादाच्छक्रस्ततस्तस्मै पन्नगायायुरुत्तमम् |
न त्वेनममृतप्राशं चकार बलवृत्रहा ||२७||
लब्ध्वा वरं तु सुमुखः सुमुखः सम्बभूव ह |
कृतदारो यथाकामं जगाम च गृहान्प्रति ||२८||
नारदस्त्वार्यकश्चैव कृतकार्यौ मुदा युतौ |
प्रतिजग्मतुरभ्यर्च्य देवराजं महाद्युतिम् ||२९||
१०३
कण्व उवाच||
गरुडस्तत्तु शुश्राव यथावृत्तं महाबलः |
आयुःप्रदानं शक्रेण कृतं नागस्य भारत ||१||
पक्षवातेन महता रुद्ध्वा त्रिभुवनं खगः |
सुपर्णः परमक्रुद्धो वासवं समुपाद्रवत् ||२||
गरुड उवाच||
भगवन्किमवज्ञानात्क्षुधां प्रति भये मम |
कामकारवरं दत्त्वा पुनश्चलितवानसि ||३||
निसर्गात्सर्वभूतानां सर्वभूतेश्वरेण मे |
आहारो विहितो धात्रा किमर्थं वार्यते त्वया ||४||
वृतश्चैष महानागः स्थापितः समयश्च मे |
अनेन च मया देव भर्तव्यः प्रसवो महान् ||५||
एतस्मिंस्त्वन्यथाभूते नान्यं हिंसितुमुत्सहे |
क्रीडसे कामकारेण देवराज यथेच्छकम् ||६||
सोऽहं प्राणान्विमोक्ष्यामि तथा परिजनो मम |
ये च भृत्या मम गृहे प्रीतिमान्भव वासव ||७||
एतच्चैवाहमर्हामि भूयश्च बलवृत्रहन् |
त्रैलोक्यस्येश्वरो योऽहं परभृत्यत्वमागतः ||८||
त्वयि तिष्ठति देवेश न विष्णुः कारणं मम |
त्रैलोक्यराज राज्यं हि त्वयि वासव शाश्वतम् ||९||
ममापि दक्षस्य सुता जननी कश्यपः पिता |
अहमप्युत्सहे लोकान्समस्तान्वोढुमञ्जसा ||१०||
असह्यं सर्वभूतानां ममापि विपुलं बलम् |
मयापि सुमहत्कर्म कृतं दैतेयविग्रहे ||११||
श्रुतश्रीः श्रुतसेनश्च विवस्वान्रोचनामुखः |
प्रसभः कालकाक्षश्च मयापि दितिजा हताः ||१२||
यत्तु ध्वजस्थानगतो यत्नात्परिचराम्यहम् |
वहामि चैवानुजं ते तेन मामवमन्यसे ||१३||
कोऽन्यो भारसहो ह्यस्ति कोऽन्योऽस्ति बलवत्तरः |
मया योऽहं विशिष्टः सन्वहामीमं सबान्धवम् ||१४||
अवज्ञाय तु यत्तेऽहं भोजनाद्व्यपरोपितः |
तेन मे गौरवं नष्टं त्वत्तश्चास्माच्च वासव ||१५||
अदित्यां य इमे जाता बलविक्रमशालिनः |
त्वमेषां किल सर्वेषां विशेषाद्बलवत्तरः ||१६||
सोऽहं पक्षैकदेशेन वहामि त्वां गतक्लमः |
विमृश त्वं शनैस्तात को न्वत्र बलवानिति ||१७||
कण्व उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा खगस्योदर्कदारुणम् |
अक्षोभ्यं क्षोभयंस्तार्क्ष्यमुवाच रथचक्रभृत् ||१८||
गरुत्मन्मन्यसेऽऽत्मानं बलवन्तं सुदुर्बलम् |
अलमस्मत्समक्षं ते स्तोतुमात्मानमण्डज ||१९||
त्रैलोक्यमपि मे कृत्स्नमशक्तं देहधारणे |
अहमेवात्मनात्मानं वहामि त्वां च धारये ||२०||
इमं तावन्ममैकं त्वं बाहुं सव्येतरं वह |
यद्येनं धारयस्येकं सफलं ते विकत्थितम् ||२१||
ततः स भगवांस्तस्य स्कन्धे बाहुं समासजत् |
निपपात स भारार्तो विह्वलो नष्टचेतनः ||२२||
यावान्हि भारः कृत्स्नायाः पृथिव्याः पर्वतैः सह |
एकस्या देहशाखायास्तावद्भारममन्यत ||२३||
न त्वेनं पीडयामास बलेन बलवत्तरः |
ततो हि जीवितं तस्य न व्यनीनशदच्युतः ||२४||
विपक्षः स्रस्तकायश्च विचेता विह्वलः खगः |
मुमोच पत्राणि तदा गुरुभारप्रपीडितः ||२५||
स विष्णुं शिरसा पक्षी प्रणम्य विनतासुतः |
विचेता विह्वलो दीनः किञ्चिद्वचनमब्रवीत् ||२६||
भगवँल्लोकसारस्य सदृशेन वपुष्मता |
भुजेन स्वैरमुक्तेन निष्पिष्टोऽस्मि महीतले ||२७||
क्षन्तुमर्हसि मे देव विह्वलस्याल्पचेतसः |
बलदाहविदग्धस्य पक्षिणो ध्वजवासिनः ||२८||
न विज्ञातं बलं देव मया ते परमं विभो |
तेन मन्याम्यहं वीर्यमात्मनोऽसदृशं परैः ||२९||
ततश्चक्रे स भगवान्प्रसादं वै गरुत्मतः |
मैवं भूय इति स्नेहात्तदा चैनमुवाच ह ||३०||
तथा त्वमपि गान्धारे यावत्पाण्डुसुतान्रणे |
नासादयसि तान्वीरांस्तावज्जीवसि पुत्रक ||३१||
भीमः प्रहरतां श्रेष्ठो वायुपुत्रो महाबलः |
धनञ्जयश्चेन्द्रसुतो न हन्यातां तु कं रणे ||३२||
विष्णुर्वायुश्च शक्रश्च धर्मस्तौ चाश्विनावुभौ |
एते देवास्त्वया केन हेतुना शक्यमीक्षितुम् ||३३||
तदलं ते विरोधेन शमं गच्छ नृपात्मज |
वासुदेवेन तीर्थेन कुलं रक्षितुमर्हसि ||३४||
प्रत्यक्षो ह्यस्य सर्वस्य नारदोऽयं महातपाः |
माहात्म्यं यत्तदा विष्णोर्योऽयं चक्रगदाधरः ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
दुर्योधनस्तु तच्छ्रुत्वा निःश्वसन्भृकुटीमुखः |
राधेयमभिसम्प्रेक्ष्य जहास स्वनवत्तदा ||३६||
कदर्थीकृत्य तद्वाक्यमृषेः कण्वस्य दुर्मतिः |
ऊरुं गजकराकारं ताडयन्निदमब्रवीत् ||३७||
यथैवेश्वरसृष्टोऽस्मि यद्भावि या च मे गतिः |
तथा महर्षे वर्तामि किं प्रलापः करिष्यति ||३८||
गालवचरितम्
१०४
जनमेजय उवाच||
अनर्थे जातनिर्बन्धं परार्थे लोभमोहितम् |
अनार्यकेष्वभिरतं मरणे कृतनिश्चयम् ||१||
ज्ञातीनां दुःखकर्तारं बन्धूनां शोकवर्धनम् |
सुहृदां क्लेशदातारं द्विषतां हर्षवर्धनम् ||२||
कथं नैनं विमार्गस्थं वारयन्तीह बान्धवाः |
सौहृदाद्वा सुहृत्स्निग्धो भगवान्वा पितामहः ||३||
वैशम्पायन उवाच||
उक्तं भगवता वाक्यमुक्तं भीष्मेण यत्क्षमम् |
उक्तं बहुविधं चैव नारदेनापि तच्छृणु ||४||
नारद उवाच||
दुर्लभो वै सुहृच्छ्रोता दुर्लभश्च हितः सुहृत् |
तिष्ठते हि सुहृद्यत्र न बन्धुस्तत्र तिष्ठति ||५||
श्रोतव्यमपि पश्यामि सुहृदां कुरुनन्दन |
न कर्तव्यश्च निर्बन्धो निर्बन्धो हि सुदारुणः ||६||
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
यथा निर्बन्धतः प्राप्तो गालवेन पराजयः ||७||
विश्वामित्रं तपस्यन्तं धर्मो जिज्ञासया पुरा |
अभ्यगच्छत्स्वयं भूत्वा वसिष्ठो भगवानृषिः ||८||
सप्तर्षीणामन्यतमं वेषमास्थाय भारत |
बुभुक्षुः क्षुधितो राजन्नाश्रमं कौशिकस्य ह ||९||
विश्वामित्रोऽथ सम्भ्रान्तः श्रपयामास वै चरुम् |
परमान्नस्य यत्नेन न च स प्रत्यपालयत् ||१०||
अन्नं तेन यदा भुक्तमन्यैर्दत्तं तपस्विभिः |
अथ गृह्यान्नमत्युष्णं विश्वामित्रोऽभ्युपागमत् ||११||
भुक्तं मे तिष्ठ तावत्त्वमित्युक्त्वा भगवान्ययौ |
विश्वामित्रस्ततो राजन्स्थित एव महाद्युतिः ||१२||
भक्तं प्रगृह्य मूर्ध्ना तद्बाहुभ्यां पार्श्वतोऽगमत् |
स्थितः स्थाणुरिवाभ्याशे निश्चेष्टो मारुताशनः ||१३||
तस्य शुश्रूषणे यत्नमकरोद्गालवो मुनिः |
गौरवाद्बहुमानाच्च हार्देन प्रियकाम्यया ||१४||
अथ वर्षशते पूर्णे धर्मः पुनरुपागमत् |
वासिष्ठं वेषमास्थाय कौशिकं भोजनेप्सया ||१५||
स दृष्ट्वा शिरसा भक्तं ध्रियमाणं महर्षिणा |
तिष्ठता वायुभक्षेण विश्वामित्रेण धीमता ||१६||
प्रतिगृह्य ततो धर्मस्तथैवोष्णं तथा नवम् |
भुक्त्वा प्रीतोऽस्मि विप्रर्षे तमुक्त्वा स मुनिर्गतः ||१७||
क्षत्रभावादपगतो ब्राह्मणत्वमुपागतः |
धर्मस्य वचनात्प्रीतो विश्वामित्रस्तदाभवत् ||१८||
विश्वामित्रस्तु शिष्यस्य गालवस्य तपस्विनः |
शुश्रूषया च भक्त्या च प्रीतिमानित्युवाच तम् ||१९||
अनुज्ञातो मया वत्स यथेष्टं गच्छ गालव ||१९||
इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं गालवो मुनिसत्तमम् |
प्रीतो मधुरया वाचा विश्वामित्रं महाद्युतिम् ||२०||
दक्षिणां कां प्रयच्छामि भवते गुरुकर्मणि |
दक्षिणाभिरुपेतं हि कर्म सिध्यति मानवम् ||२१||
दक्षिणानां हि सृष्टानामपवर्गेण भुज्यते |
स्वर्गे क्रतुफलं सद्भिर्दक्षिणा शान्तिरुच्यते ||२२||
किमाहरामि गुर्वर्थं ब्रवीतु भगवानिति ||२२||
जानमानस्तु भगवाञ्जितः शुश्रूषणेन च |
विश्वामित्रस्तमसकृद्गच्छ गच्छेत्यचोदयत् ||२३||
असकृद्गच्छ गच्छेति विश्वामित्रेण भाषितः |
किं ददानीति बहुशो गालवः प्रत्यभाषत ||२४||
निर्बन्धतस्तु बहुशो गालवस्य तपस्विनः |
किञ्चिदागतसंरम्भो विश्वामित्रोऽब्रवीदिदम् ||२५||
एकतःश्यामकर्णानां शतान्यष्टौ ददस्व मे |
हयानां चन्द्रशुभ्राणां गच्छ गालव माचिरम् ||२६||
१०५
नारद उवाच||
एवमुक्तस्तदा तेन विश्वामित्रेण धीमता |
नास्ते न शेते नाहारं कुरुते गालवस्तदा ||१||
त्वगस्थिभूतो हरिणश्चिन्ताशोकपरायणः |
शोचमानोऽतिमात्रं स दह्यमानश्च मन्युना ||२||
कुतः पुष्टानि मित्राणि कुतोऽर्थाः सञ्चयः कुतः |
हयानां चन्द्रशुभ्राणां शतान्यष्टौ कुतो मम ||३||
कुतो मे भोजनश्रद्धा सुखश्रद्धा कुतश्च मे |
श्रद्धा मे जीवितस्यापि छिन्ना किं जीवितेन मे ||४||
अहं पारं समुद्रस्य पृथिव्या वा परं परात् |
गत्वात्मानं विमुञ्चामि किं फलं जीवितेन मे ||५||
अधनस्याकृतार्थस्य त्यक्तस्य विविधैः फलैः |
ऋणं धारयमाणस्य कुतः सुखमनीहया ||६||
सुहृदां हि धनं भुक्त्वा कृत्वा प्रणयमीप्सितम् |
प्रतिकर्तुमशक्तस्य जीवितान्मरणं वरम् ||७||
प्रतिश्रुत्य करिष्येति कर्तव्यं तदकुर्वतः |
मिथ्यावचनदग्धस्य इष्टापूर्तं प्रणश्यति ||८||
न रूपमनृतस्यास्ति नानृतस्यास्ति सन्ततिः |
नानृतस्याधिपत्यं च कुत एव गतिः शुभा ||९||
कुतः कृतघ्नस्य यशः कुतः स्थानं कुतः सुखम् |
अश्रद्धेयः कृतघ्नो हि कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ||१०||
न जीवत्यधनः पापः कुतः पापस्य तन्त्रणम् |
पापो ध्रुवमवाप्नोति विनाशं नाशयन्कृतम् ||११||
सोऽहं पापः कृतघ्नश्च कृपणश्चानृतोऽपि च |
गुरोर्यः कृतकार्यः संस्तत्करोमि न भाषितम् ||१२||
सोऽहं प्राणान्विमोक्ष्यामि कृत्वा यत्नमनुत्तमम् ||१२||
अर्थना न मया काचित्कृतपूर्वा दिवौकसाम् |
मानयन्ति च मां सर्वे त्रिदशा यज्ञसंस्तरे ||१३||
अहं तु विबुधश्रेष्ठं देवं त्रिभुवनेश्वरम् |
विष्णुं गच्छाम्यहं कृष्णं गतिं गतिमतां वरम् ||१४||
भोगा यस्मात्प्रतिष्ठन्ते व्याप्य सर्वान्सुरासुरान् |
प्रयतो द्रष्टुमिच्छामि महायोगिनमव्ययम् ||१५||
एवमुक्ते सखा तस्य गरुडो विनतात्मजः |
दर्शयामास तं प्राह संहृष्टः प्रियकाम्यया ||१६||
सुहृद्भवान्मम मतः सुहृदां च मतः सुहृत् |
ईप्सितेनाभिलाषेण योक्तव्यो विभवे सति ||१७||
विभवश्चास्ति मे विप्र वासवावरजो द्विज |
पूर्वमुक्तस्त्वदर्थं च कृतः कामश्च तेन मे ||१८||
स भवानेतु गच्छाव नयिष्ये त्वां यथासुखम् |
देशं पारं पृथिव्या वा गच्छ गालव माचिरम् ||१९||
१०६
सुपर्ण उवाच||
अनुशिष्टोऽस्मि देवेन गालवाज्ञातयोनिना |
ब्रूहि कामनुसंयामि द्रष्टुं प्रथमतो दिशम् ||१||
पूर्वां वा दक्षिणां वाहमथ वा पश्चिमां दिशम् |
उत्तरां वा द्विजश्रेष्ठ कुतो गच्छामि गालव ||२||
यस्यामुदयते पूर्वं सर्वलोकप्रभावनः |
सविता यत्र सन्ध्यायां साध्यानां वर्तते तपः ||३||
यस्यां पूर्वं मतिर्जाता यया व्याप्तमिदं जगत् |
चक्षुषी यत्र धर्मस्य यत्र चैष प्रतिष्ठितः ||४||
हुतं यतोमुखैर्हव्यं सर्पते सर्वतोदिशम् |
एतद्द्वारं द्विजश्रेष्ठ दिवसस्य तथाध्वनः ||५||
यत्र पूर्वं प्रसूता वै दाक्षायण्यः प्रजाः स्त्रियः |
यस्यां दिशि प्रवृद्धाश्च कश्यपस्यात्मसम्भवाः ||६||
यतोमूला सुराणां श्रीर्यत्र शक्रोऽभ्यषिच्यत |
सुरराज्येन विप्रर्षे देवैश्चात्र तपश्चितम् ||७||
एतस्मात्कारणाद्ब्रह्मन्पूर्वेत्येषा दिगुच्यते |
यस्मात्पूर्वतरे काले पूर्वमेषावृता सुरैः ||८||
अत एव च पूर्वेषां पूर्वामाशामवेक्षताम् |
पूर्वकार्याणि कार्याणि दैवानि सुखमीप्सता ||९||
अत्र वेदाञ्जगौ पूर्वं भगवाँल्लोकभावनः |
अत्रैवोक्ता सवित्रासीत्सावित्री ब्रह्मवादिषु ||१०||
अत्र दत्तानि सूर्येण यजूंषि द्विजसत्तम |
अत्र लब्धवरैः सोमः सुरैः क्रतुषु पीयते ||११||
अत्र तृप्ता हुतवहाः स्वां योनिमुपभुञ्जते |
अत्र पातालमाश्रित्य वरुणः श्रियमाप च ||१२||
अत्र पूर्वं वसिष्ठस्य पौराणस्य द्विजर्षभ |
सूतिश्चैव प्रतिष्ठा च निधनं च प्रकाशते ||१३||
ओङ्कारस्यात्र जायन्ते सूतयो दशतीर्दश |
पिबन्ति मुनयो यत्र हविर्धाने स्म सोमपाः ||१४||
प्रोक्षिता यत्र बहवो वराहाद्या मृगा वने |
शक्रेण यत्र भागार्थे दैवतेषु प्रकल्पिताः ||१५||
अत्राहिताः कृतघ्नाश्च मानुषाश्चासुराश्च ये |
उदयंस्तान्हि सर्वान्वै क्रोधाद्धन्ति विभावसुः ||१६||
एतद्द्वारं त्रिलोकस्य स्वर्गस्य च सुखस्य च |
एष पूर्वो दिशाभागो विशावैनं यदीच्छसि ||१७||
प्रियं कार्यं हि मे तस्य यस्यास्मि वचने स्थितः |
ब्रूहि गालव यास्यामि शृणु चाप्यपरां दिशम् ||१८||
१०७
सुपर्ण उवाच||
इयं विवस्वता पूर्वं श्रौतेन विधिना किल |
गुरवे दक्षिणा दत्ता दक्षिणेत्युच्यतेऽथ दिक् ||१||
अत्र लोकत्रयस्यास्य पितृपक्षः प्रतिष्ठितः |
अत्रोष्मपानां देवानां निवासः श्रूयते द्विज ||२||
अत्र विश्वे सदा देवाः पितृभिः सार्धमासते |
इज्यमानाः स्म लोकेषु सम्प्राप्तास्तुल्यभागताम् ||३||
एतद्द्वितीयं धर्मस्य द्वारमाचक्षते द्विज |
त्रुटिशो लवशश्चात्र गण्यते कालनिश्चयः ||४||
अत्र देवर्षयो नित्यं पितृलोकर्षयस्तथा |
तथा राजर्षयः सर्वे निवसन्ति गतव्यथाः ||५||
अत्र धर्मश्च सत्यं च कर्म चात्र निशाम्यते |
गतिरेषा द्विजश्रेष्ठ कर्मणात्मावसादिनः ||६||
एषा दिक्सा द्विजश्रेष्ठ यां सर्वः प्रतिपद्यते |
वृता त्वनवबोधेन सुखं तेन न गम्यते ||७||
नैरृतानां सहस्राणि बहून्यत्र द्विजर्षभ |
सृष्टानि प्रतिकूलानि द्रष्टव्यान्यकृतात्मभिः ||८||
अत्र मन्दरकुञ्जेषु विप्रर्षिसदनेषु च |
गन्धर्वा गान्ति गाथा वै चित्तबुद्धिहरा द्विज ||९||
अत्र सामानि गाथाभिः श्रुत्वा गीतानि रैवतः |
गतदारो गतामात्यो गतराज्यो वनं गतः ||१०||
अत्र सावर्णिना चैव यवक्रीतात्मजेन च |
मर्यादा स्थापिता ब्रह्मन्यां सूर्यो नातिवर्तते ||११||
अत्र राक्षसराजेन पौलस्त्येन महात्मना |
रावणेन तपश्चीर्त्वा सुरेभ्योऽमरता वृता ||१२||
अत्र वृत्तेन वृत्रोऽपि शक्रशत्रुत्वमीयिवान् |
अत्र सर्वासवः प्राप्ताः पुनर्गच्छन्ति पञ्चधा ||१३||
अत्र दुष्कृतकर्माणो नराः पच्यन्ति गालव |
अत्र वैतरणी नाम नदी वितरणैर्वृता ||१४||
अत्र गत्वा सुखस्यान्तं दुःखस्यान्तं प्रपद्यते ||१४||
अत्रावृत्तो दिनकरः क्षरते सुरसं पयः |
काष्ठां चासाद्य धानिष्ठां हिममुत्सृजते पुनः ||१५||
अत्राहं गालव पुरा क्षुधार्तः परिचिन्तयन् |
लब्धवान्युध्यमानौ द्वौ बृहन्तौ गजकच्छपौ ||१६||
अत्र शक्रधनुर्नाम सूर्याज्जातो महानृषिः |
विदुर्यं कपिलं देवं येनात्ताः सगरात्मजाः ||१७||
अत्र सिद्धाः शिवा नाम ब्राह्मणा वेदपारगाः |
अधीत्य सखिलान्वेदानालभन्ते यमक्षयम् ||१८||
अत्र भोगवती नाम पुरी वासुकिपालिता |
तक्षकेण च नागेन तथैवैरावतेन च ||१९||
अत्र निर्याणकालेषु तमः सम्प्राप्यते महत् |
अभेद्यं भास्करेणापि स्वयं वा कृष्णवर्त्मना ||२०||
एष तस्यापि ते मार्गः परितापस्य गालव |
ब्रूहि मे यदि गन्तव्यं प्रतीचीं शृणु वा मम ||२१||
१०८
सुपर्ण उवाच||
इयं दिग्दयिता राज्ञो वरुणस्य तु गोपतेः |
सदा सलिलराजस्य प्रतिष्ठा चादिरेव च ||१||
अत्र पश्चादहः सूर्यो विसर्जयति भाः स्वयम् |
पश्चिमेत्यभिविख्याता दिगियं द्विजसत्तम ||२||
यादसामत्र राज्येन सलिलस्य च गुप्तये |
कश्यपो भगवान्देवो वरुणं स्माभ्यषेचयत् ||३||
अत्र पीत्वा समस्तान्वै वरुणस्य रसांस्तु षट् |
जायते तरुणः सोमः शुक्लस्यादौ तमिस्रहा ||४||
अत्र पश्चात्कृता दैत्या वायुना संयतास्तदा |
निःश्वसन्तो महानागैरर्दिताः सुषुपुर्द्विज ||५||
अत्र सूर्यं प्रणयिनं प्रतिगृह्णाति पर्वतः |
अस्तो नाम यतः सन्ध्या पश्चिमा प्रतिसर्पति ||६||
अतो रात्रिश्च निद्रा च निर्गता दिवसक्षये |
जायते जीवलोकस्य हर्तुमर्धमिवायुषः ||७||
अत्र देवीं दितिं सुप्तामात्मप्रसवधारिणीम् |
विगर्भामकरोच्छक्रो यत्र जातो मरुद्गणः ||८||
अत्र मूलं हिमवतो मन्दरं याति शाश्वतम् |
अपि वर्षसहस्रेण न चास्यान्तोऽधिगम्यते ||९||
अत्र काञ्चनशैलस्य काञ्चनाम्बुवहस्य च |
उदधेस्तीरमासाद्य सुरभिः क्षरते पयः ||१०||
अत्र मध्ये समुद्रस्य कबन्धः प्रतिदृश्यते |
स्वर्भानोः सूर्यकल्पस्य सोमसूर्यौ जिघांसतः ||११||
सुवर्णशिरसोऽप्यत्र हरिरोम्णः प्रगायतः |
अदृश्यस्याप्रमेयस्य श्रूयते विपुलो ध्वनिः ||१२||
अत्र ध्वजवती नाम कुमारी हरिमेधसः |
आकाशे तिष्ठ तिष्ठेति तस्थौ सूर्यस्य शासनात् ||१३||
अत्र वायुस्तथा वह्निरापः खं चैव गालव |
आह्निकं चैव नैशं च दुःखस्पर्शं विमुञ्चति ||१४||
अतः प्रभृति सूर्यस्य तिर्यगावर्तते गतिः ||१४||
अत्र ज्योतींषि सर्वाणि विशन्त्यादित्यमण्डलम् |
अष्टाविंशतिरात्रं च चङ्क्रम्य सह भानुना ||१५||
निष्पतन्ति पुनः सूर्यात्सोमसंयोगयोगतः ||१५||
अत्र नित्यं स्रवन्तीनां प्रभवः सागरोदयः |
अत्र लोकत्रयस्यापस्तिष्ठन्ति वरुणाश्रयाः ||१६||
अत्र पन्नगराजस्याप्यनन्तस्य निवेशनम् |
अनादिनिधनस्यात्र विष्णोः स्थानमनुत्तमम् ||१७||
अत्रानलसखस्यापि पवनस्य निवेशनम् |
महर्षेः कश्यपस्यात्र मारीचस्य निवेशनम् ||१८||
एष ते पश्चिमो मार्गो दिग्द्वारेण प्रकीर्तितः |
ब्रूहि गालव गच्छावो बुद्धिः का द्विजसत्तम ||१९||
१०९
सुपर्ण उवाच||
यस्मादुत्तार्यते पापाद्यस्मान्निःश्रेयसोऽश्नुते |
तस्मादुत्तारणफलादुत्तरेत्युच्यते बुधैः ||१||
उत्तरस्य हिरण्यस्य परिवापस्य गालव |
मार्गः पश्चिमपूर्वाभ्यां दिग्भ्यां वै मध्यमः स्मृतः ||२||
अस्यां दिशि वरिष्ठायामुत्तरायां द्विजर्षभ |
नासौम्यो नाविधेयात्मा नाधर्म्यो वसते जनः ||३||
अत्र नारायणः कृष्णो जिष्णुश्चैव नरोत्तमः |
बदर्यामाश्रमपदे तथा ब्रह्मा च शाश्वतः ||४||
अत्र वै हिमवत्पृष्ठे नित्यमास्ते महेश्वरः |
अत्र राज्येन विप्राणां चन्द्रमाश्चाभ्यषिच्यत ||५||
अत्र गङ्गां महादेवः पतन्तीं गगनाच्च्युताम् |
प्रतिगृह्य ददौ लोके मानुषे ब्रह्मवित्तम ||६||
अत्र देव्या तपस्तप्तं महेश्वरपरीप्सया |
अत्र कामश्च रोषश्च शैलश्चोमा च सम्बभुः ||७||
अत्र राक्षसयक्षाणां गन्धर्वाणां च गालव |
आधिपत्येन कैलासे धनदोऽप्यभिषेचितः ||८||
अत्र चैत्ररथं रम्यमत्र वैखानसाश्रमः |
अत्र मन्दाकिनी चैव मन्दरश्च द्विजर्षभ ||९||
अत्र सौगन्धिकवनं नैरृतैरभिरक्ष्यते |
शाड्वलं कदलीस्कन्धमत्र सन्तानका नगाः ||१०||
अत्र संयमनित्यानां सिद्धानां स्वैरचारिणाम् |
विमानान्यनुरूपाणि कामभोग्यानि गालव ||११||
अत्र ते ऋषयः सप्त देवी चारुन्धती तथा |
अत्र तिष्ठति वै स्वातिरत्रास्या उदयः स्मृतः ||१२||
अत्र यज्ञं समारुह्य ध्रुवं स्थाता पितामहः |
ज्योतींषि चन्द्रसूर्यौ च परिवर्तन्ति नित्यशः ||१३||
अत्र गायन्तिकाद्वारं रक्षन्ति द्विजसत्तमाः |
धामा नाम महात्मानो मुनयः सत्यवादिनः ||१४||
न तेषां ज्ञायते सूतिर्नाकृतिर्न तपश्चितम् |
परिवर्तसहस्राणि कामभोग्यानि गालव ||१५||
यथा यथा प्रविशति तस्मात्परतरं नरः |
तथा तथा द्विजश्रेष्ठ प्रविलीयति गालव ||१६||
न तत्केनचिदन्येन गतपूर्वं द्विजर्षभ |
ऋते नारायणं देवं नरं वा जिष्णुमव्ययम् ||१७||
अत्र कैलासमित्युक्तं स्थानमैलविलस्य तत् |
अत्र विद्युत्प्रभा नाम जज्ञिरेऽप्सरसो दश ||१८||
अत्र विष्णुपदं नाम क्रमता विष्णुना कृतम् |
त्रिलोकविक्रमे ब्रह्मन्नुत्तरां दिशमाश्रितम् ||१९||
अत्र राज्ञा मरुत्तेन यज्ञेनेष्टं द्विजोत्तम |
उशीरबीजे विप्रर्षे यत्र जाम्बूनदं सरः ||२०||
जीमूतस्यात्र विप्रर्षेरुपतस्थे महात्मनः |
साक्षाद्धैमवतः पुण्यो विमलः कमलाकरः ||२१||
ब्राह्मणेषु च यत्कृत्स्नं स्वन्तं कृत्वा धनं महत् |
वव्रे वनं महर्षिः स जैमूतं तद्वनं ततः ||२२||
अत्र नित्यं दिशापालाः सायं प्रातर्द्विजर्षभ |
कस्य कार्यं किमिति वै परिक्रोशन्ति गालव ||२३||
एवमेषा द्विजश्रेष्ठ गुणैरन्यैर्दिगुत्तरा |
उत्तरेति परिख्याता सर्वकर्मसु चोत्तरा ||२४||
एता विस्तरशस्तात तव सङ्कीर्तिता दिशः |
चतस्रः क्रमयोगेन कामाशां गन्तुमिच्छसि ||२५||
उद्यतोऽहं द्विजश्रेष्ठ तव दर्शयितुं दिशः |
पृथिवीं चाखिलां ब्रह्मंस्तस्मादारोह मां द्विज ||२६||
११०
गालव उवाच||
गरुत्मन्भुजगेन्द्रारे सुपर्ण विनतात्मज |
नय मां तार्क्ष्य पूर्वेण यत्र धर्मस्य चक्षुषी ||१||
पूर्वमेतां दिशं गच्छ या पूर्वं परिकीर्तिता |
दैवतानां हि सांनिध्यमत्र कीर्तितवानसि ||२||
अत्र सत्यं च धर्मश्च त्वया सम्यक्प्रकीर्तितः |
इच्छेयं तु समागन्तुं समस्तैर्दैवतैरहम् ||३||
भूयश्च तान्सुरान्द्रष्टुमिच्छेयमरुणानुज ||३||
नारद उवाच||
तमाह विनतासूनुरारोहस्वेति वै द्विजम् |
आरुरोहाथ स मुनिर्गरुडं गालवस्तदा ||४||
गालव उवाच||
क्रममाणस्य ते रूपं दृश्यते पन्नगाशन |
भास्करस्येव पूर्वाह्णे सहस्रांशोर्विवस्वतः ||५||
पक्षवातप्रणुन्नानां वृक्षाणामनुगामिनाम् |
प्रस्थितानामिव समं पश्यामीह गतिं खग ||६||
ससागरवनामुर्वीं सशैलवनकाननाम् |
आकर्षन्निव चाभासि पक्षवातेन खेचर ||७||
समीननागनक्रं च खमिवारोप्यते जलम् |
वायुना चैव महता पक्षवातेन चानिशम् ||८||
तुल्यरूपाननान्मत्स्यांस्तिमिमत्स्यांस्तिमिङ्गिलान् |
नागांश्च नरवक्त्रांश्च पश्याम्युन्मथितानिव ||९||
महार्णवस्य च रवैः श्रोत्रे मे बधिरीकृते |
न शृणोमि न पश्यामि नात्मनो वेद्मि कारणम् ||१०||
शनैः साधु भवान्यातु ब्रह्महत्यामनुस्मरन् |
न दृश्यते रविस्तात न दिशो न च खं खग ||११||
तम एव तु पश्यामि शरीरं ते न लक्षये |
मणीव जात्यौ पश्यामि चक्षुषी तेऽहमण्डज ||१२||
शरीरे तु न पश्यामि तव चैवात्मनश्च ह |
पदे पदे तु पश्यामि सलिलादग्निमुत्थितम् ||१३||
स मे निर्वाप्य सहसा चक्षुषी शाम्यते पुनः |
तन्निवर्त महान्कालो गच्छतो विनतात्मज ||१४||
न मे प्रयोजनं किञ्चिद्गमने पन्नगाशन |
संनिवर्त महावेग न वेगं विषहामि ते ||१५||
गुरवे संश्रुतानीह शतान्यष्टौ हि वाजिनाम् |
एकतःश्यामकर्णानां शुभ्राणां चन्द्रवर्चसाम् ||१६||
तेषां चैवापवर्गाय मार्गं पश्यामि नाण्डज |
ततोऽयं जीवितत्यागे दृष्टो मार्गो मयात्मनः ||१७||
नैव मेऽस्ति धनं किञ्चिन्न धनेनान्वितः सुहृत् |
न चार्थेनापि महता शक्यमेतद्व्यपोहितुम् ||१८||
नारद उवाच||
एवं बहु च दीनं च ब्रुवाणं गालवं तदा |
प्रत्युवाच व्रजन्नेव प्रहसन्विनतात्मजः ||१९||
नातिप्रज्ञोऽसि विप्रर्षे योऽऽत्मानं त्यक्तुमिच्छसि |
न चापि कृत्रिमः कालः कालो हि परमेश्वरः ||२०||
किमहं पूर्वमेवेह भवता नाभिचोदितः |
उपायोऽत्र महानस्ति येनैतदुपपद्यते ||२१||
तदेष ऋषभो नाम पर्वतः सागरोरसि |
अत्र विश्रम्य भुक्त्वा च निवर्तिष्याव गालव ||२२||
१११
नारद उवाच||
ऋषभस्य ततः शृङ्गे निपत्य द्विजपक्षिणौ |
शाण्डिलीं ब्राह्मणीं तत्र ददृशाते तपोन्विताम् ||१||
अभिवाद्य सुपर्णस्तु गालवश्चाभिपूज्य ताम् |
तया च स्वागतेनोक्तौ विष्टरे संनिषीदतुः ||२||
सिद्धमन्नं तया क्षिप्रं बलिमन्त्रोपबृंहितम् |
भुक्त्वा तृप्तावुभौ भूमौ सुप्तौ तावन्नमोहितौ ||३||
मुहूर्तात्प्रतिबुद्धस्तु सुपर्णो गमनेप्सया |
अथ भ्रष्टतनूजाङ्गमात्मानं ददृशे खगः ||४||
मांसपिण्डोपमोऽभूत्स मुखपादान्वितः खगः |
गालवस्तं तथा दृष्ट्वा विषण्णः पर्यपृच्छत ||५||
किमिदं भवता प्राप्तमिहागमनजं फलम् |
वासोऽयमिह कालं तु कियन्तं नौ भविष्यति ||६||
किं नु ते मनसा ध्यातमशुभं धर्मदूषणम् |
न ह्ययं भवतः स्वल्पो व्यभिचारो भविष्यति ||७||
सुपर्णोऽथाब्रवीद्विप्रं प्रध्यातं वै मया द्विज |
इमां सिद्धामितो नेतुं तत्र यत्र प्रजापतिः ||८||
यत्र देवो महादेवो यत्र विष्णुः सनातनः |
यत्र धर्मश्च यज्ञश्च तत्रेयं निवसेदिति ||९||
सोऽहं भगवतीं याचे प्रणतः प्रियकाम्यया |
मयैतन्नाम प्रध्यातं मनसा शोचता किल ||१०||
तदेवं बहुमानात्ते मयेहानीप्सितं कृतम् |
सुकृतं दुष्कृतं वा त्वं माहात्म्यात्क्षन्तुमर्हसि ||११||
सा तौ तदाब्रवीत्तुष्टा पतगेन्द्रद्विजर्षभौ |
न भेतव्यं सुपर्णोऽसि सुपर्ण त्यज सम्भ्रमम् ||१२||
निन्दितास्मि त्वया वत्स न च निन्दां क्षमाम्यहम् |
लोकेभ्यः स परिभ्रश्येद्यो मां निन्देत पापकृत् ||१३||
हीनयालक्षणैः सर्वैस्तथानिन्दितया मया |
आचारं प्रतिगृह्णन्त्या सिद्धिः प्राप्तेयमुत्तमा ||१४||
आचाराल्लभते धर्ममाचाराल्लभते धनम् |
आचाराच्छ्रियमाप्नोति आचारो हन्त्यलक्षणम् ||१५||
तदायुष्मन्खगपते यथेष्टं गम्यतामितः |
न च ते गर्हणीयापि गर्हितव्याः स्त्रियः क्वचित् ||१६||
भवितासि यथापूर्वं बलवीर्यसमन्वितः |
बभूवतुस्ततस्तस्य पक्षौ द्रविणवत्तरौ ||१७||
अनुज्ञातश्च शाण्डिल्या यथागतमुपागमत् |
नैव चासादयामास तथारूपांस्तुरङ्गमान् ||१८||
विश्वामित्रोऽथ तं दृष्ट्वा गालवं चाध्वनि स्थितम् |
उवाच वदतां श्रेष्ठो वैनतेयस्य संनिधौ ||१९||
यस्त्वया स्वयमेवार्थः प्रतिज्ञातो मम द्विज |
तस्य कालोऽपवर्गस्य यथा वा मन्यते भवान् ||२०||
प्रतीक्षिष्याम्यहं कालमेतावन्तं तथा परम् |
यथा संसिध्यते विप्र स मार्गस्तु निशम्यताम् ||२१||
सुपर्णोऽथाब्रवीद्दीनं गालवं भृशदुःखितम् |
प्रत्यक्षं खल्विदानीं मे विश्वामित्रो यदुक्तवान् ||२२||
तदागच्छ द्विजश्रेष्ठ मन्त्रयिष्याव गालव |
नादत्त्वा गुरवे शक्यं कृत्स्नमर्थं त्वयासितुम् ||२३||
११२
नारद उवाच||
अथाह गालवं दीनं सुपर्णः पततां वरः |
निर्मितं वह्निना भूमौ वायुना वैधितं तथा ||१||
यस्माद्धिरण्मयं सर्वं हिरण्यं तेन चोच्यते ||१||
धत्ते धारयते चेदमेतस्मात्कारणाद्धनम् |
तदेतत्त्रिषु लोकेषु धनं तिष्ठति शाश्वतम् ||२||
नित्यं प्रोष्ठपदाभ्यां च शुक्रे धनपतौ तथा |
मनुष्येभ्यः समादत्ते शुक्रश्चित्तार्जितं धनम् ||३||
अजैकपादहिर्बुध्न्यै रक्ष्यते धनदेन च |
एवं न शक्यते लब्धुमलब्धव्यं द्विजर्षभ ||४||
ऋते च धनमश्वानां नावाप्तिर्विद्यते तव |
अर्थं याचात्र राजानं कञ्चिद्राजर्षिवंशजम् ||५||
अपीड्य राजा पौरान्हि यो नौ कुर्यात्कृतार्थिनौ ||५||
अस्ति सोमान्ववाये मे जातः कश्चिन्नृपः सखा |
अभिगच्छावहे तं वै तस्यास्ति विभवो भुवि ||६||
ययातिर्नाम राजर्षिर्नाहुषः सत्यविक्रमः |
स दास्यति मया चोक्तो भवता चार्थितः स्वयम् ||७||
विभवश्चास्य सुमहानासीद्धनपतेरिव |
एवं स तु धनं विद्वान्दानेनैव व्यशोधयत् ||८||
तथा तौ कथयन्तौ च चिन्तयन्तौ च यत्क्षमम् |
प्रतिष्ठाने नरपतिं ययातिं प्रत्युपस्थितौ ||९||
प्रतिगृह्य च सत्कारमर्घादिं भोजनं वरम् |
पृष्टश्चागमने हेतुमुवाच विनतासुतः ||१०||
अयं मे नाहुष सखा गालवस्तपसो निधिः |
विश्वामित्रस्य शिष्योऽभूद्वर्षाण्ययुतशो नृप ||११||
सोऽयं तेनाभ्यनुज्ञात उपकारेप्सया द्विजः |
तमाह भगवान्कां ते ददानि गुरुदक्षिणाम् ||१२||
असकृत्तेन चोक्तेन किञ्चिदागतमन्युना |
अयमुक्तः प्रयच्छेति जानता विभवं लघु ||१३||
एकतःश्यामकर्णानां शुभ्राणां शुद्धजन्मनाम् |
अष्टौ शतानि मे देहि हयानां चन्द्रवर्चसाम् ||१४||
गुर्वर्थो दीयतामेष यदि गालव मन्यसे |
इत्येवमाह सक्रोधो विश्वामित्रस्तपोधनः ||१५||
सोऽयं शोकेन महता तप्यमानो द्विजर्षभः |
अशक्तः प्रतिकर्तुं तद्भवन्तं शरणं गतः ||१६||
प्रतिगृह्य नरव्याघ्र त्वत्तो भिक्षां गतव्यथः |
कृत्वापवर्गं गुरवे चरिष्यति महत्तपः ||१७||
तपसः संविभागेन भवन्तमपि योक्ष्यते |
स्वेन राजर्षितपसा पूर्णं त्वां पूरयिष्यति ||१८||
यावन्ति रोमाणि हये भवन्ति हि नरेश्वर |
तावतो वाजिदा लोकान्प्राप्नुवन्ति महीपते ||१९||
पात्रं प्रतिग्रहस्यायं दातुं पात्रं तथा भवान् |
शङ्खे क्षीरमिवासक्तं भवत्वेतत्तथोपमम् ||२०||
११३
नारद उवाच||
एवमुक्तः सुपर्णेन तथ्यं वचनमुत्तमम् |
विमृश्यावहितो राजा निश्चित्य च पुनः पुनः ||१||
यष्टा क्रतुसहस्राणां दाता दानपतिः प्रभुः |
ययातिर्वत्सकाशीश इदं वचनमब्रवीत् ||२||
दृष्ट्वा प्रियसखं तार्क्ष्यं गालवं च द्विजर्षभम् |
निदर्शनं च तपसो भिक्षां श्लाघ्यां च कीर्तिताम् ||३||
अतीत्य च नृपानन्यानादित्यकुलसम्भवान् |
मत्सकाशमनुप्राप्तावेतौ बुद्धिमवेक्ष्य च ||४||
अद्य मे सफलं जन्म तारितं चाद्य मे कुलम् |
अद्यायं तारितो देशो मम तार्क्ष्य त्वयानघ ||५||
वक्तुमिच्छामि तु सखे यथा जानासि मां पुरा |
न तथा वित्तवानस्मि क्षीणं वित्तं हि मे सखे ||६||
न च शक्तोऽस्मि ते कर्तुं मोघमागमनं खग |
न चाशामस्य विप्रर्षेर्वितथां कर्तुमुत्सहे ||७||
तत्तु दास्यामि यत्कार्यमिदं सम्पादयिष्यति |
अभिगम्य हताशो हि निवृत्तो दहते कुलम् ||८||
नातः परं वैनतेय किञ्चित्पापिष्ठमुच्यते |
यथाशानाशनं लोके देहि नास्तीति वा वचः ||९||
हताशो ह्यकृतार्थः सन्हतः सम्भावितो नरः |
हिनस्ति तस्य पुत्रांश्च पौत्रांश्चाकुर्वतोऽर्थिनाम् ||१०||
तस्माच्चतुर्णां वंशानां स्थापयित्री सुता मम |
इयं सुरसुतप्रख्या सर्वधर्मोपचायिनी ||११||
सदा देवमनुष्याणामसुराणां च गालव |
काङ्क्षिता रूपतो बाला सुता मे प्रतिगृह्यताम् ||१२||
अस्याः शुल्कं प्रदास्यन्ति नृपा राज्यमपि ध्रुवम् |
किं पुनः श्यामकर्णानां हयानां द्वे चतुःशते ||१३||
स भवान्प्रतिगृह्णातु ममेमां माधवीं सुताम् |
अहं दौहित्रवान्स्यां वै वर एष मम प्रभो ||१४||
प्रतिगृह्य च तां कन्यां गालवः सह पक्षिणा |
पुनर्द्रक्ष्याव इत्युक्त्वा प्रतस्थे सह कन्यया ||१५||
उपलब्धमिदं द्वारमश्वानामिति चाण्डजः |
उक्त्वा गालवमापृच्छ्य जगाम भवनं स्वकम् ||१६||
गते पतगराजे तु गालवः सह कन्यया |
चिन्तयानः क्षमं दाने राज्ञां वै शुल्कतोऽगमत् ||१७||
सोऽगच्छन्मनसेक्ष्वाकुं हर्यश्वं राजसत्तमम् |
अयोध्यायां महावीर्यं चतुरङ्गबलान्वितम् ||१८||
कोशधान्यबलोपेतं प्रियपौरं द्विजप्रियम् |
प्रजाभिकामं शाम्यन्तं कुर्वाणं तप उत्तमम् ||१९||
तमुपागम्य विप्रः स हर्यश्वं गालवोऽब्रवीत् |
कन्येयं मम राजेन्द्र प्रसवैः कुलवर्धिनी ||२०||
इयं शुल्केन भार्यार्थे हर्यश्व प्रतिगृह्यताम् |
शुल्कं ते कीर्तयिष्यामि तच्छ्रुत्वा सम्प्रधार्यताम् ||२१||
११४
नारद उवाच||
हर्यश्वस्त्वब्रवीद्राजा विचिन्त्य बहुधा ततः |
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य प्रजाहेतोर्नृपोत्तमः ||१||
उन्नतेषून्नता षट्सु सूक्ष्मा सूक्ष्मेषु सप्तसु |
गम्भीरा त्रिषु गम्भीरेष्वियं रक्ता च पञ्चसु ||२||
बहुदेवासुरालोका बहुगन्धर्वदर्शना |
बहुलक्षणसम्पन्ना बहुप्रसवधारिणी ||३||
समर्थेयं जनयितुं चक्रवर्तिनमात्मजम् |
ब्रूहि शुल्कं द्विजश्रेष्ठ समीक्ष्य विभवं मम ||४||
गालव उवाच||
एकतःश्यामकर्णानां शतान्यष्टौ ददस्व मे |
हयानां चन्द्रशुभ्राणां देशजानां वपुष्मताम् ||५||
ततस्तव भवित्रीयं पुत्राणां जननी शुभा |
अरणीव हुताशानां योनिरायतलोचना ||६||
नारद उवाच||
एतच्छ्रुत्वा वचो राजा हर्यश्वः काममोहितः |
उवाच गालवं दीनो राजर्षिरृषिसत्तमम् ||७||
द्वे मे शते संनिहिते हयानां यद्विधास्तव |
एष्टव्याः शतशस्त्वन्ये चरन्ति मम वाजिनः ||८||
सोऽहमेकमपत्यं वै जनयिष्यामि गालव |
अस्यामेतं भवान्कामं सम्पादयतु मे वरम् ||९||
एतच्छ्रुत्वा तु सा कन्या गालवं वाक्यमब्रवीत् |
मम दत्तो वरः कश्चित्केनचिद्ब्रह्मवादिना ||१०||
प्रसूत्यन्ते प्रसूत्यन्ते कन्यैव त्वं भविष्यसि |
स त्वं ददस्व मां राज्ञे प्रतिगृह्य हयोत्तमान् ||११||
नृपेभ्यो हि चतुर्भ्यस्ते पूर्णान्यष्टौ शतानि वै |
भविष्यन्ति तथा पुत्रा मम चत्वार एव च ||१२||
क्रियतां मम संहारो गुर्वर्थं द्विजसत्तम |
एषा तावन्मम प्रज्ञा यथा वा मन्यसे द्विज ||१३||
एवमुक्तस्तु स मुनिः कन्यया गालवस्तदा |
हर्यश्वं पृथिवीपालमिदं वचनमब्रवीत् ||१४||
इयं कन्या नरश्रेष्ठ हर्यश्व प्रतिगृह्यताम् |
चतुर्भागेन शुल्कस्य जनयस्वैकमात्मजम् ||१५||
प्रतिगृह्य स तां कन्यां गालवं प्रतिनन्द्य च |
समये देशकाले च लब्धवान्सुतमीप्सितम् ||१६||
ततो वसुमना नाम वसुभ्यो वसुमत्तरः |
वसुप्रख्यो नरपतिः स बभूव वसुप्रदः ||१७||
अथ काले पुनर्धीमान्गालवः प्रत्युपस्थितः |
उपसङ्गम्य चोवाच हर्यश्वं प्रीतिमानसम् ||१८||
जातो नृप सुतस्तेऽयं बालभास्करसंनिभः |
कालो गन्तुं नरश्रेष्ठ भिक्षार्थमपरं नृपम् ||१९||
हर्यश्वः सत्यवचने स्थितः स्थित्वा च पौरुषे |
दुर्लभत्वाद्धयानां च प्रददौ माधवीं पुनः ||२०||
माधवी च पुनर्दीप्तां परित्यज्य नृपश्रियम् |
कुमारी कामतो भूत्वा गालवं पृष्ठतोऽन्वगात् ||२१||
त्वय्येव तावत्तिष्ठन्तु हया इत्युक्तवान्द्विजः |
प्रययौ कन्यया सार्धं दिवोदासं प्रजेश्वरम् ||२२||
११५
गालव उवाच||
महावीर्यो महीपालः काशीनामीश्वरः प्रभुः |
दिवोदास इति ख्यातो भैमसेनिर्नराधिपः ||१||
तत्र गच्छावहे भद्रे शनैरागच्छ मा शुचः |
धार्मिकः संयमे युक्तः सत्यश्चैव जनेश्वरः ||२||
नारद उवाच||
तमुपागम्य स मुनिर्न्यायतस्तेन सत्कृतः |
गालवः प्रसवस्यार्थे तं नृपं प्रत्यचोदयत् ||३||
दिवोदास उवाच||
श्रुतमेतन्मया पूर्वं किमुक्त्वा विस्तरं द्विज |
काङ्क्षितो हि मयैषोऽर्थः श्रुत्वैतद्द्विजसत्तम ||४||
एतच्च मे बहुमतं यदुत्सृज्य नराधिपान् |
मामेवमुपयातोऽसि भावि चैतदसंशयम् ||५||
स एव विभवोऽस्माकमश्वानामपि गालव |
अहमप्येकमेवास्यां जनयिष्यामि पार्थिवम् ||६||
नारद उवाच||
तथेत्युक्त्वा द्विजश्रेष्ठः प्रादात्कन्यां महीपतेः |
विधिपूर्वं च तां राजा कन्यां प्रतिगृहीतवान् ||७||
रेमे स तस्यां राजर्षिः प्रभावत्यां यथा रविः |
स्वाहायां च यथा वह्निर्यथा शच्यां स वासवः ||८||
यथा चन्द्रश्च रोहिण्यां यथा धूमोर्णया यमः |
वरुणश्च यथा गौर्यां यथा चर्द्ध्यां धनेश्वरः ||९||
यथा नारायणो लक्ष्म्यां जाह्नव्यां च यथोदधिः |
यथा रुद्रश्च रुद्राण्यां यथा वेद्यां पितामहः ||१०||
अदृश्यन्त्यां च वासिष्ठो वसिष्ठश्चाक्षमालया |
च्यवनश्च सुकन्यायां पुलस्त्यः सन्ध्यया यथा ||११||
अगस्त्यश्चापि वैदर्भ्यां सावित्र्यां सत्यवान्यथा |
यथा भृगुः पुलोमायामदित्यां कश्यपो यथा ||१२||
रेणुकायां यथार्चीको हैमवत्यां च कौशिकः |
बृहस्पतिश्च तारायां शुक्रश्च शतपर्वया ||१३||
यथा भूम्यां भूमिपतिरुर्वश्यां च पुरूरवाः |
ऋचीकः सत्यवत्यां च सरस्वत्यां यथा मनुः ||१४||
तथा तु रममाणस्य दिवोदासस्य भूपतेः |
माधवी जनयामास पुत्रमेकं प्रतर्दनम् ||१५||
अथाजगाम भगवान्दिवोदासं स गालवः |
समये समनुप्राप्ते वचनं चेदमब्रवीत् ||१६||
निर्यातयतु मे कन्यां भवांस्तिष्ठन्तु वाजिनः |
यावदन्यत्र गच्छामि शुल्कार्थं पृथिवीपते ||१७||
दिवोदासोऽथ धर्मात्मा समये गालवस्य ताम् |
कन्यां निर्यातयामास स्थितः सत्ये महीपतिः ||१८||
११६
नारद उवाच||
तथैव सा श्रियं त्यक्त्वा कन्या भूत्वा यशस्विनी |
माधवी गालवं विप्रमन्वयात्सत्यसङ्गरा ||१||
गालवो विमृशन्नेव स्वकार्यगतमानसः |
जगाम भोजनगरं द्रष्टुमौशीनरं नृपम् ||२||
तमुवाचाथ गत्वा स नृपतिं सत्यविक्रमम् |
इयं कन्या सुतौ द्वौ ते जनयिष्यति पार्थिवौ ||३||
अस्यां भवानवाप्तार्थो भविता प्रेत्य चेह च |
सोमार्कप्रतिसङ्काशौ जनयित्वा सुतौ नृप ||४||
शुल्कं तु सर्वधर्मज्ञ हयानां चन्द्रवर्चसाम् |
एकतःश्यामकर्णानां देयं मह्यं चतुःशतम् ||५||
गुर्वर्थोऽयं समारम्भो न हयैः कृत्यमस्ति मे |
यदि शक्यं महाराज क्रियतां मा विचार्यताम् ||६||
अनपत्योऽसि राजर्षे पुत्रौ जनय पार्थिव |
पितॄन्पुत्रप्लवेन त्वमात्मानं चैव तारय ||७||
न पुत्रफलभोक्ता हि राजर्षे पात्यते दिवः |
न याति नरकं घोरं यत्र गच्छन्त्यनात्मजाः ||८||
एतच्चान्यच्च विविधं श्रुत्वा गालवभाषितम् |
उशीनरः प्रतिवचो ददौ तस्य नराधिपः ||९||
श्रुतवानस्मि ते वाक्यं यथा वदसि गालव |
विधिस्तु बलवान्ब्रह्मन्प्रवणं हि मनो मम ||१०||
शते द्वे तु ममाश्वानामीदृशानां द्विजोत्तम |
इतरेषां सहस्राणि सुबहूनि चरन्ति मे ||११||
अहमप्येकमेवास्यां जनयिष्यामि गालव |
पुत्रं द्विज गतं मार्गं गमिष्यामि परैरहम् ||१२||
मूल्येनापि समं कुर्यां तवाहं द्विजसत्तम |
पौरजानपदार्थं तु ममार्थो नात्मभोगतः ||१३||
कामतो हि धनं राजा पारक्यं यः प्रयच्छति |
न स धर्मेण धर्मात्मन्युज्यते यशसा न च ||१४||
सोऽहं प्रतिग्रहीष्यामि ददात्वेतां भवान्मम |
कुमारीं देवगर्भाभामेकपुत्रभवाय मे ||१५||
तथा तु बहुकल्याणमुक्तवन्तं नराधिपम् |
उशीनरं द्विजश्रेष्ठो गालवः प्रत्यपूजयत् ||१६||
उशीनरं प्रतिग्राह्य गालवः प्रययौ वनम् |
रेमे स तां समासाद्य कृतपुण्य इव श्रियम् ||१७||
कन्दरेषु च शैलानां नदीनां निर्झरेषु च |
उद्यानेषु विचित्रेषु वनेषूपवनेषु च ||१८||
हर्म्येषु रमणीयेषु प्रासादशिखरेषु च |
वातायनविमानेषु तथा गर्भगृहेषु च ||१९||
ततोऽस्य समये जज्ञे पुत्रो बालरविप्रभः |
शिबिर्नाम्नाभिविख्यातो यः स पार्थिवसत्तमः ||२०||
उपस्थाय स तं विप्रो गालवः प्रतिगृह्य च |
कन्यां प्रयातस्तां राजन्दृष्टवान्विनतात्मजम् ||२१||
११७
नारद उवाच||
गालवं वैनतेयोऽथ प्रहसन्निदमब्रवीत् |
दिष्ट्या कृतार्थं पश्यामि भवन्तमिह वै द्विज ||१||
गालवस्तु वचः श्रुत्वा वैनतेयेन भाषितम् |
चतुर्भागावशिष्टं तदाचख्यौ कार्यमस्य हि ||२||
सुपर्णस्त्वब्रवीदेनं गालवं पततां वरः |
प्रयत्नस्ते न कर्तव्यो नैष सम्पत्स्यते तव ||३||
पुरा हि कन्यकुब्जे वै गाधेः सत्यवतीं सुताम् |
भार्यार्थेऽवरयत्कन्यामृचीकस्तेन भाषितः ||४||
एकतःश्यामकर्णानां हयानां चन्द्रवर्चसाम् |
भगवन्दीयतां मह्यं सहस्रमिति गालव ||५||
ऋचीकस्तु तथेत्युक्त्वा वरुणस्यालयं गतः |
अश्वतीर्थे हयाँल्लब्ध्वा दत्तवान्पार्थिवाय वै ||६||
इष्ट्वा ते पुण्डरीकेण दत्ता राज्ञा द्विजातिषु |
तेभ्यो द्वे द्वे शते क्रीत्वा प्राप्तास्ते पार्थिवैस्तदा ||७||
अपराण्यपि चत्वारि शतानि द्विजसत्तम |
नीयमानानि सन्तारे हृतान्यासन्वितस्तया ||८||
एवं न शक्यमप्राप्यं प्राप्तुं गालव कर्हिचित् ||८||
इमामश्वशताभ्यां वै द्वाभ्यां तस्मै निवेदय |
विश्वामित्राय धर्मात्मन्षड्भिरश्वशतैः सह ||९||
ततोऽसि गतसंमोहः कृतकृत्यो द्विजर्षभ ||९||
गालवस्तं तथेत्युक्त्वा सुपर्णसहितस्ततः |
आदायाश्वांश्च कन्यां च विश्वामित्रमुपागमत् ||१०||
गालव उवाच||
अश्वानां काङ्क्षितार्थानां षडिमानि शतानि वै |
शतद्वयेन कन्येयं भवता प्रतिगृह्यताम् ||११||
अस्यां राजर्षिभिः पुत्रा जाता वै धार्मिकास्त्रयः |
चतुर्थं जनयत्वेकं भवानपि नरोत्तम ||१२||
पूर्णान्येवं शतान्यष्टौ तुरगाणां भवन्तु ते |
भवतो ह्यनृणो भूत्वा तपः कुर्यां यथासुखम् ||१३||
नारद उवाच||
विश्वामित्रस्तु तं दृष्ट्वा गालवं सह पक्षिणा |
कन्यां च तां वरारोहामिदमित्यब्रवीद्वचः ||१४||
किमियं पूर्वमेवेह न दत्ता मम गालव |
पुत्रा ममैव चत्वारो भवेयुः कुलभावनाः ||१५||
प्रतिगृह्णामि ते कन्यामेकपुत्रफलाय वै |
अश्वाश्चाश्रममासाद्य तिष्ठन्तु मम सर्वशः ||१६||
स तया रममाणोऽथ विश्वामित्रो महाद्युतिः |
आत्मजं जनयामास माधवीपुत्रमष्टकम् ||१७||
जातमात्रं सुतं तं च विश्वामित्रो महाद्युतिः |
संयोज्यार्थैस्तथा धर्मैरश्वैस्तैः समयोजयत् ||१८||
अथाष्टकः पुरं प्रायात्तदा सोमपुरप्रभम् |
निर्यात्य कन्यां शिष्याय कौशिकोऽपि वनं ययौ ||१९||
गालवोऽपि सुपर्णेन सह निर्यात्य दक्षिणाम् |
मनसाभिप्रतीतेन कन्यामिदमुवाच ह ||२०||
जातो दानपतिः पुत्रस्त्वया शूरस्तथापरः |
सत्यधर्मरतश्चान्यो यज्वा चापि तथापरः ||२१||
तदागच्छ वरारोहे तारितस्ते पिता सुतैः |
चत्वारश्चैव राजानस्तथाहं च सुमध्यमे ||२२||
गालवस्त्वभ्यनुज्ञाय सुपर्णं पन्नगाशनम् |
पितुर्निर्यात्य तां कन्यां प्रययौ वनमेव ह ||२३||
११८
नारद उवाच||
स तु राजा पुनस्तस्याः कर्तुकामः स्वयंवरम् |
उपगम्याश्रमपदं गङ्गायमुनसङ्गमे ||१||
गृहीतमाल्यदामां तां रथमारोप्य माधवीम् |
पूरुर्यदुश्च भगिनीमाश्रमे पर्यधावताम् ||२||
नागयक्षमनुष्याणां पतत्रिमृगपक्षिणाम् |
शैलद्रुमवनौकानामासीत्तत्र समागमः ||३||
नानापुरुषदेशानामीश्वरैश्च समाकुलम् |
ऋषिभिर्ब्रह्मकल्पैश्च समन्तादावृतं वनम् ||४||
निर्दिश्यमानेषु तु सा वरेषु वरवर्णिनी |
वरानुत्क्रम्य सर्वांस्तान्वनं वृतवती वरम् ||५||
अवतीर्य रथात्कन्या नमस्कृत्वा च बन्धुषु |
उपगम्य वनं पुण्यं तपस्तेपे ययातिजा ||६||
उपवासैश्च विविधैर्दीक्षाभिर्नियमैस्तथा |
आत्मनो लघुतां कृत्वा बभूव मृगचारिणी ||७||
वैडूर्याङ्कुरकल्पानि मृदूनि हरितानि च |
चरन्ती शष्पमुख्यानि तिक्तानि मधुराणि च ||८||
स्रवन्तीनां च पुण्यानां सुरसानि शुचीनि च |
पिबन्ती वारिमुख्यानि शीतानि विमलानि च ||९||
वनेषु मृगराजेषु सिंहविप्रोषितेषु च |
दावाग्निविप्रमुक्तेषु शून्येषु गहनेषु च ||१०||
चरन्ती हरिणैः सार्धं मृगीव वनचारिणी |
चचार विपुलं धर्मं ब्रह्मचर्येण संवृता ||११||
ययातिरपि पूर्वेषां राज्ञां वृत्तमनुष्ठितः |
बहुवर्षसहस्रायुरयुजत्कालधर्मणा ||१२||
पूरुर्यदुश्च द्वौ वंशौ वर्धमानौ नरोत्तमौ |
ताभ्यां प्रतिष्ठितो लोके परलोके च नाहुषः ||१३||
महीयते नरपतिर्ययातिः स्वर्गमास्थितः |
महर्षिकल्पो नृपतिः स्वर्गाग्र्यफलभुग्विभुः ||१४||
बहुवर्षसहस्राख्ये काले बहुगुणे गते |
राजर्षिषु निषण्णेषु महीयःसु महर्षिषु ||१५||
अवमेने नरान्सर्वान्देवानृषिगणांस्तथा |
ययातिर्मूढविज्ञानो विस्मयाविष्टचेतनः ||१६||
ततस्तं बुबुधे देवः शक्रो बलनिषूदनः |
ते च राजर्षयः सर्वे धिग्धिगित्येवमब्रुवन् ||१७||
विचारश्च समुत्पन्नो निरीक्ष्य नहुषात्मजम् |
को न्वयं कस्य वा राज्ञः कथं वा स्वर्गमागतः ||१८||
कर्मणा केन सिद्धोऽयं क्व वानेन तपश्चितम् |
कथं वा ज्ञायते स्वर्गे केन वा ज्ञायतेऽप्युत ||१९||
एवं विचारयन्तस्ते राजानः स्वर्गवासिनः |
दृष्ट्वा पप्रच्छुरन्योन्यं ययातिं नृपतिं प्रति ||२०||
विमानपालाः शतशः स्वर्गद्वाराभिरक्षिणः |
पृष्टा आसनपालाश्च न जानीमेत्यथाब्रुवन् ||२१||
सर्वे ते ह्यावृतज्ञाना नाभ्यजानन्त तं नृपम् |
स मुहूर्तादथ नृपो हतौजा अभवत्तदा ||२२||
११९
नारद उवाच||
अथ प्रचलितः स्थानादासनाच्च परिच्युतः |
कम्पितेनैव मनसा धर्षितः शोकवह्निना ||१||
म्लानस्रग्भ्रष्टविज्ञानः प्रभ्रष्टमुकुटाङ्गदः |
विघूर्णन्स्रस्तसर्वाङ्गः प्रभ्रष्टाभरणाम्बरः ||२||
अदृश्यमानस्तान्पश्यन्नपश्यंश्च पुनः पुनः |
शून्यः शून्येन मनसा प्रपतिष्यन्महीतलम् ||३||
किं मया मनसा ध्यातमशुभं धर्मदूषणम् |
येनाहं चलितः स्थानादिति राजा व्यचिन्तयत् ||४||
ते तु तत्रैव राजानः सिद्धाश्चाप्सरसस्तथा |
अपश्यन्त निरालम्बं ययातिं तं परिच्युतम् ||५||
अथैत्य पुरुषः कश्चित्क्षीणपुण्यनिपातकः |
ययातिमब्रवीद्राजन्देवराजस्य शासनात् ||६||
अतीव मदमत्तस्त्वं न कञ्चिन्नावमन्यसे |
मानेन भ्रष्टः स्वर्गस्ते नार्हस्त्वं पार्थिवात्मज ||७||
न च प्रज्ञायसे गच्छ पतस्वेति तमब्रवीत् ||७||
पतेयं सत्स्विति वचस्त्रिरुक्त्वा नहुषात्मजः |
पतिष्यंश्चिन्तयामास गतिं गतिमतां वरः ||८||
एतस्मिन्नेव काले तु नैमिषे पार्थिवर्षभान् |
चतुरोऽपश्यत नृपस्तेषां मध्ये पपात सः ||९||
प्रतर्दनो वसुमनाः शिबिरौशीनरोऽष्टकः |
वाजपेयेन यज्ञेन तर्पयन्ति सुरेश्वरम् ||१०||
तेषामध्वरजं धूमं स्वर्गद्वारमुपस्थितम् |
ययातिरुपजिघ्रन्वै निपपात महीं प्रति ||११||
भूमौ स्वर्गे च सम्बद्धां नदीं धूममयीं नृपः |
स गङ्गामिव गच्छन्तीमालम्ब्य जगतीपतिः ||१२||
श्रीमत्स्ववभृथाग्र्येषु चतुर्षु प्रतिबन्धुषु |
मध्ये निपतितो राजा लोकपालोपमेषु च ||१३||
चतुर्षु हुतकल्पेषु राजसिंहमहाग्निषु |
पपात मध्ये राजर्षिर्ययातिः पुण्यसङ्क्षये ||१४||
तमाहुः पार्थिवाः सर्वे प्रतिमानमिव श्रियः |
को भवान्कस्य वा बन्धुर्देशस्य नगरस्य वा ||१५||
यक्षो वाप्यथ वा देवो गन्धर्वो राक्षसोऽपि वा |
न हि मानुषरूपोऽसि को वार्थः काङ्क्षितस्त्वया ||१६||
ययातिरुवाच||
ययातिरस्मि राजर्षिः क्षीणपुण्यश्च्युतो दिवः |
पतेयं सत्स्विति ध्यायन्भवत्सु पतितस्ततः ||१७||
राजान ऊचुः||
सत्यमेतद्भवतु ते काङ्क्षितं पुरुषर्षभ |
सर्वेषां नः क्रतुफलं धर्मश्च प्रतिगृह्यताम् ||१८||
ययातिरुवाच||
नाहं प्रतिग्रहधनो ब्राह्मणः क्षत्रियो ह्यहम् |
न च मे प्रवणा बुद्धिः परपुण्यविनाशने ||१९||
नारद उवाच||
एतस्मिन्नेव काले तु मृगचर्याक्रमागताम् |
माधवीं प्रेक्ष्य राजानस्तेऽभिवाद्येदमब्रुवन् ||२०||
किमागमनकृत्यं ते किं कुर्वः शासनं तव |
आज्ञाप्या हि वयं सर्वे तव पुत्रास्तपोधने ||२१||
तेषां तद्भाषितं श्रुत्वा माधवी परया मुदा |
पितरं समुपागच्छद्ययातिं सा ववन्द च ||२२||
दृष्ट्वा मूर्ध्ना नतान्पुत्रांस्तापसी वाक्यमब्रवीत् |
दौहित्रास्तव राजेन्द्र मम पुत्रा न ते पराः ||२३||
इमे त्वां तारयिष्यन्ति दिष्टमेतत्पुरातनम् ||२३||
अहं ते दुहिता राजन्माधवी मृगचारिणी |
मयाप्युपचितो धर्मस्ततोऽर्धं प्रतिगृह्यताम् ||२४||
यस्माद्राजन्नराः सर्वे अपत्यफलभागिनः |
तस्मादिच्छन्ति दौहित्रान्यथा त्वं वसुधाधिप ||२५||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे शिरसा जननीं तदा |
अभिवाद्य नमस्कृत्य मातामहमथाब्रुवन् ||२६||
उच्चैरनुपमैः स्निग्धैः स्वरैरापूर्य मेदिनीम् |
मातामहं नृपतयस्तारयन्तो दिवश्च्युतम् ||२७||
अथ तस्मादुपगतो गालवोऽप्याह पार्थिवम् |
तपसो मेऽष्टभागेन स्वर्गमारोहतां भवान् ||२८||
१२०
नारद उवाच||
प्रत्यभिज्ञातमात्रोऽथ सद्भिस्तैर्नरपुङ्गवः |
ययातिर्दिव्यसंस्थानो बभूव विगतज्वरः ||१||
दिव्यमाल्याम्बरधरो दिव्याभरणभूषितः |
दिव्यगन्धगुणोपेतो न पृथ्वीमस्पृशत्पदा ||२||
ततो वसुमनाः पूर्वमुच्चैरुच्चारयन्वचः |
ख्यातो दानपतिर्लोके व्याजहार नृपं तदा ||३||
प्राप्तवानस्मि यल्लोके सर्ववर्णेष्वगर्हया |
तदप्यथ च दास्यामि तेन संयुज्यतां भवान् ||४||
यत्फलं दानशीलस्य क्षमाशीलस्य यत्फलम् |
यच्च मे फलमाधाने तेन संयुज्यतां भवान् ||५||
ततः प्रतर्दनोऽप्याह वाक्यं क्षत्रियपुङ्गवः |
यथा धर्मरतिर्नित्यं नित्यं युद्धपरायणः ||६||
प्राप्तवानस्मि यल्लोके क्षत्रधर्मोद्भवं यशः |
वीरशब्दफलं चैव तेन संयुज्यतां भवान् ||७||
शिबिरौशीनरो धीमानुवाच मधुरां गिरम् |
यथा बालेषु नारीषु वैहार्येषु तथैव च ||८||
सङ्गरेषु निपातेषु तथापद्व्यसनेषु च |
अनृतं नोक्तपूर्वं मे तेन सत्येन खं व्रज ||९||
यथा प्राणांश्च राज्यं च राजन्कर्म सुखानि च |
त्यजेयं न पुनः सत्यं तेन सत्येन खं व्रज ||१०||
यथा सत्येन मे धर्मो यथा सत्येन पावकः |
प्रीतः शक्रश्च सत्येन तेन सत्येन खं व्रज ||११||
अष्टकस्त्वथ राजर्षिः कौशिको माधवीसुतः |
अनेकशतयज्वानं वचनं प्राह धर्मवित् ||१२||
शतशः पुण्डरीका मे गोसवाश्च चिताः प्रभो |
क्रतवो वाजपेयाश्च तेषां फलमवाप्नुहि ||१३||
न मे रत्नानि न धनं न तथान्ये परिच्छदाः |
क्रतुष्वनुपयुक्तानि तेन सत्येन खं व्रज ||१४||
यथा यथा हि जल्पन्ति दौहित्रास्तं नराधिपम् |
तथा तथा वसुमतीं त्यक्त्वा राजा दिवं ययौ ||१५||
एवं सर्वे समस्तास्ते राजानः सुकृतैस्तदा |
ययातिं स्वर्गतो भ्रष्टं तारयामासुरञ्जसा ||१६||
दौहित्राः स्वेन धर्मेण यज्ञदानकृतेन वै |
चतुर्षु राजवंशेषु सम्भूताः कुलवर्धनाः ||१७||
मातामहं महाप्राज्ञं दिवमारोपयन्ति ते ||१७||
राजान ऊचुः||
राजधर्मगुणोपेताः सर्वधर्मगुणान्विताः |
दौहित्रास्ते वयं राजन्दिवमारोह पार्थिवः ||१८||
१२१
नारद उवाच||
सद्भिरारोपितः स्वर्गं पार्थिवैर्भूरिदक्षिणैः |
अभ्यनुज्ञाय दौहित्रान्ययातिर्दिवमास्थितः ||१||
अभिवृष्टश्च वर्षेण नानापुष्पसुगन्धिना |
परिष्वक्तश्च पुण्येन वायुना पुण्यगन्धिना ||२||
अचलं स्थानमारुह्य दौहित्रफलनिर्जितम् |
कर्मभिः स्वैरुपचितो जज्वाल परया श्रिया ||३||
उपगीतोपनृत्तश्च गन्धर्वाप्सरसां गणैः |
प्रीत्या प्रतिगृहीतश्च स्वर्गे दुन्दुभिनिस्वनैः ||४||
अभिष्टुतश्च विविधैर्देवराजर्षिचारणैः |
अर्चितश्चोत्तमार्घेण दैवतैरभिनन्दितः ||५||
प्राप्तः स्वर्गफलं चैव तमुवाच पितामहः |
निर्वृतं शान्तमनसं वचोभिस्तर्पयन्निव ||६||
चतुष्पादस्त्वया धर्मश्चितो लोक्येन कर्मणा |
अक्षयस्तव लोकोऽयं कीर्तिश्चैवाक्षया दिवि ||७||
पुनस्तवाद्य राजर्षे सुकृतेनेह कर्मणा ||७||
आवृतं तमसा चेतः सर्वेषां स्वर्गवासिनाम् |
येन त्वां नाभिजानन्ति ततोऽज्ञात्वासि पातितः ||८||
प्रीत्यैव चासि दौहित्रैस्तारितस्त्वमिहागतः |
स्थानं च प्रतिपन्नोऽसि कर्मणा स्वेन निर्जितम् ||९||
अचलं शाश्वतं पुण्यमुत्तमं ध्रुवमव्ययम् ||९||
ययातिरुवाच||
भगवन्संशयो मेऽस्ति कश्चित्तं छेत्तुमर्हसि |
न ह्यन्यमहमर्हामि प्रष्टुं लोकपितामह ||१०||
बहुवर्षसहस्रान्तं प्रजापालनवर्धितम् |
अनेकक्रतुदानौघैरर्जितं मे महत्फलम् ||११||
कथं तदल्पकालेन क्षीणं येनास्मि पातितः |
भगवन्वेत्थ लोकांश्च शाश्वतान्मम निर्जितान् ||१२||
पितामह उवाच||
बहुवर्षसहस्रान्तं प्रजापालनवर्धितम् |
अनेकक्रतुदानौघैर्यत्त्वयोपार्जितं फलम् ||१३||
तदनेनैव दोषेण क्षीणं येनासि पातितः |
अभिमानेन राजेन्द्र धिक्कृतः स्वर्गवासिभिः ||१४||
नायं मानेन राजर्षे न बलेन न हिंसया |
न शाठ्येन न मायाभिर्लोको भवति शाश्वतः ||१५||
नावमान्यास्त्वया राजन्नवरोत्कृष्टमध्यमाः |
न हि मानप्रदग्धानां कश्चिदस्ति समः क्वचित् ||१६||
पतनारोहणमिदं कथयिष्यन्ति ये नराः |
विषमाण्यपि ते प्राप्तास्तरिष्यन्ति न संशयः ||१७||
नारद उवाच||
एष दोषोऽभिमानेन पुरा प्राप्तो ययातिना |
निर्बन्धतश्चातिमात्रं गालवेन महीपते ||१८||
श्रोतव्यं हितकामानां सुहृदां भूतिमिच्छताम् |
न कर्तव्यो हि निर्बन्धो निर्बन्धो हि क्षयोदयः ||१९||
तस्मात्त्वमपि गान्धारे मानं क्रोधं च वर्जय |
सन्धत्स्व पाण्डवैर्वीर संरम्भं त्यज पार्थिव ||२०||
ददाति यत्पार्थिव यत्करोति; यद्वा तपस्तप्यति यज्जुहोति |
न तस्य नाशोऽस्ति न चापकर्षो; नान्यस्तदश्नाति स एव कर्ता ||२१||
इदं महाख्यानमनुत्तमं मतं; बहुश्रुतानां गतरोषरागिणाम् |
समीक्ष्य लोके बहुधा प्रधाविता; त्रिवर्गदृष्टिः पृथिवीमुपाश्नुते ||२२||
१२२
धृतराष्ट्र उवाच||
भगवन्नेवमेवैतद्यथा वदसि नारद |
इच्छामि चाहमप्येवं न त्वीशो भगवन्नहम् ||१||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा ततः कृष्णमभ्यभाषत भारत |
स्वर्ग्यं लोक्यं च मामात्थ धर्म्यं न्याय्यं च केशव ||२||
न त्वहं स्ववशस्तात क्रियमाणं न मे प्रियम् |
अङ्ग दुर्योधनं कृष्ण मन्दं शास्त्रातिगं मम ||३||
अनुनेतुं महाबाहो यतस्व पुरुषोत्तम |
सुहृत्कार्यं तु सुमहत्कृतं ते स्याज्जनार्दन ||४||
ततोऽभ्यावृत्य वार्ष्णेयो दुर्योधनममर्षणम् |
अब्रवीन्मधुरां वाचं सर्वधर्मार्थतत्त्ववित् ||५||
दुर्योधन निबोधेदं मद्वाक्यं कुरुसत्तम |
समर्थं ते विशेषेण सानुबन्धस्य भारत ||६||
महाप्राज्ञ कुले जातः साध्वेतत्कर्तुमर्हसि |
श्रुतवृत्तोपसम्पन्नः सर्वैः समुदितो गुणैः ||७||
दौष्कुलेया दुरात्मानो नृशंसा निरपत्रपाः |
त एतदीदृशं कुर्युर्यथा त्वं तात मन्यसे ||८||
धर्मार्थयुक्ता लोकेऽस्मिन्प्रवृत्तिर्लक्ष्यते सताम् |
असतां विपरीता तु लक्ष्यते भरतर्षभ ||९||
विपरीता त्वियं वृत्तिरसकृल्लक्ष्यते त्वयि |
अधर्मश्चानुबन्धोऽत्र घोरः प्राणहरो महान् ||१०||
अनेकशस्त्वन्निमित्तमयशस्यं च भारत |
तमनर्थं परिहरन्नात्मश्रेयः करिष्यसि ||११||
भ्रातॄणामथ भृत्यानां मित्राणां च परन्तप |
अधर्म्यादयशस्याच्च कर्मणस्त्वं प्रमोक्ष्यसे ||१२||
प्राज्ञैः शूरैर्महोत्साहैरात्मवद्भिर्बहुश्रुतैः |
सन्धत्स्व पुरुषव्याघ्र पाण्डवैर्भरतर्षभ ||१३||
तद्धितं च प्रियं चैव धृतराष्ट्रस्य धीमतः |
पितामहस्य द्रोणस्य विदुरस्य महामतेः ||१४||
कृपस्य सोमदत्तस्य बाह्लीकस्य च धीमतः |
अश्वत्थाम्नो विकर्णस्य सञ्जयस्य विशां पते ||१५||
ज्ञातीनां चैव भूयिष्ठं मित्राणां च परन्तप |
शमे शर्म भवेत्तात सर्वस्य जगतस्तथा ||१६||
ह्रीमानसि कुले जातः श्रुतवाननृशंसवान् |
तिष्ठ तात पितुः शास्त्रे मातुश्च भरतर्षभ ||१७||
एतच्छ्रेयो हि मन्यन्ते पिता यच्छास्ति भारत |
उत्तमापद्गतः सर्वः पितुः स्मरति शासनम् ||१८||
रोचते ते पितुस्तात पाण्डवैः सह सङ्गमः |
सामात्यस्य कुरुश्रेष्ठ तत्तुभ्यं तात रोचताम् ||१९||
श्रुत्वा यः सुहृदां शास्त्रं मर्त्यो न प्रतिपद्यते |
विपाकान्ते दहत्येनं किम्पाकमिव भक्षितम् ||२०||
यस्तु निःश्रेयसं वाक्यं मोहान्न प्रतिपद्यते |
स दीर्घसूत्रो हीनार्थः पश्चात्तापेन युज्यते ||२१||
यस्तु निःश्रेयसं श्रुत्वा प्राप्तमेवाभिपद्यते |
आत्मनो मतमुत्सृज्य स लोके सुखमेधते ||२२||
योऽर्थकामस्य वचनं प्रातिकूल्यान्न मृष्यते |
शृणोति प्रतिकूलानि द्विषतां वशमेति सः ||२३||
सतां मतमतिक्रम्य योऽसतां वर्तते मते |
शोचन्ते व्यसने तस्य सुहृदो नचिरादिव ||२४||
मुख्यानमात्यानुत्सृज्य यो निहीनान्निषेवते |
स घोरामापदं प्राप्य नोत्तारमधिगच्छति ||२५||
योऽसत्सेवी वृथाचारो न श्रोता सुहृदां सदा |
परान्वृणीते स्वान्द्वेष्टि तं गौः शपति भारत ||२६||
स त्वं विरुध्य तैर्वीरैरन्येभ्यस्त्राणमिच्छसि |
अशिष्टेभ्योऽसमर्थेभ्यो मूढेभ्यो भरतर्षभ ||२७||
को हि शक्रसमाञ्ज्ञातीनतिक्रम्य महारथान् |
अन्येभ्यस्त्राणमाशंसेत्त्वदन्यो भुवि मानवः ||२८||
जन्मप्रभृति कौन्तेया नित्यं विनिकृतास्त्वया |
न च ते जातु कुप्यन्ति धर्मात्मानो हि पाण्डवाः ||२९||
मिथ्याप्रचरितास्तात जन्मप्रभृति पाण्डवाः |
त्वयि सम्यङ्महाबाहो प्रतिपन्ना यशस्विनः ||३०||
त्वयापि प्रतिपत्तव्यं तथैव भरतर्षभ |
स्वेषु बन्धुषु मुख्येषु मा मन्युवशमन्वगाः ||३१||
त्रिवर्गयुक्ता प्राज्ञानामारम्भा भरतर्षभ |
धर्मार्थावनुरुध्यन्ते त्रिवर्गासम्भवे नराः ||३२||
पृथक्तु विनिविष्टानां धर्मं धीरोऽनुरुध्यते |
मध्यमोऽर्थं कलिं बालः काममेवानुरुध्यते ||३३||
इन्द्रियैः प्रसृतो लोभाद्धर्मं विप्रजहाति यः |
कामार्थावनुपायेन लिप्समानो विनश्यति ||३४||
कामार्थौ लिप्समानस्तु धर्ममेवादितश्चरेत् |
न हि धर्मादपैत्यर्थः कामो वापि कदाचन ||३५||
उपायं धर्ममेवाहुस्त्रिवर्गस्य विशां पते |
लिप्समानो हि तेनाशु कक्षेऽग्निरिव वर्धते ||३६||
स त्वं तातानुपायेन लिप्ससे भरतर्षभ |
आधिराज्यं महद्दीप्तं प्रथितं सर्वराजसु ||३७||
आत्मानं तक्षति ह्येष वनं परशुना यथा |
यः सम्यग्वर्तमानेषु मिथ्या राजन्प्रवर्तते ||३८||
न तस्य हि मतिं छिन्द्याद्यस्य नेच्छेत्पराभवम् |
अविच्छिन्नस्य धीरस्य कल्याणे धीयते मतिः ||३९||
त्यक्तात्मानं न बाधेत त्रिषु लोकेषु भारत |
अप्यन्यं प्राकृतं किञ्चित्किमु तान्पाण्डवर्षभान् ||४०||
अमर्षवशमापन्नो न किञ्चिद्बुध्यते नरः |
छिद्यते ह्याततं सर्वं प्रमाणं पश्य भारत ||४१||
श्रेयस्ते दुर्जनात्तात पाण्डवैः सह सङ्गमः |
तैर्हि सम्प्रीयमाणस्त्वं सर्वान्कामानवाप्स्यसि ||४२||
पाण्डवैर्निर्जितां भूमिं भुञ्जानो राजसत्तम |
पाण्डवान्पृष्ठतः कृत्वा त्राणमाशंससेऽन्यतः ||४३||
दुःशासने दुर्विषहे कर्णे चापि ससौबले |
एतेष्वैश्वर्यमाधाय भूतिमिच्छसि भारत ||४४||
न चैते तव पर्याप्ता ज्ञाने धर्मार्थयोस्तथा |
विक्रमे चाप्यपर्याप्ताः पाण्डवान्प्रति भारत ||४५||
न हीमे सर्वराजानः पर्याप्ताः सहितास्त्वया |
क्रुद्धस्य भीमसेनस्य प्रेक्षितुं मुखमाहवे ||४६||
इदं संनिहितं तात समग्रं पार्थिवं बलम् |
अयं भीष्मस्तथा द्रोणः कर्णश्चायं तथा कृपः ||४७||
भूरिश्रवाः सौमदत्तिरश्वत्थामा जयद्रथः |
अशक्ताः सर्व एवैते प्रतियोद्धुं धनञ्जयम् ||४८||
अजेयो ह्यर्जुनः क्रुद्धः सर्वैरपि सुरासुरैः |
मानुषैरपि गन्धर्वैर्मा युद्धे चेत आधिथाः ||४९||
दृश्यतां वा पुमान्कश्चित्समग्रे पार्थिवे बले |
योऽर्जुनं समरे प्राप्य स्वस्तिमानाव्रजेद्गृहान् ||५०||
किं ते जनक्षयेणेह कृतेन भरतर्षभ |
यस्मिञ्जिते जितं ते स्यात्पुमानेकः स दृश्यताम् ||५१||
यः स देवान्सगन्धर्वान्सयक्षासुरपन्नगान् |
अजयत्खाण्डवप्रस्थे कस्तं युध्येत मानवः ||५२||
तथा विराटनगरे श्रूयते महदद्भुतम् |
एकस्य च बहूनां च पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||५३||
तमजेयमनाधृष्यं विजेतुं जिष्णुमच्युतम् |
आशंससीह समरे वीरमर्जुनमूर्जितम् ||५४||
मद्द्वितीयं पुनः पार्थं कः प्रार्थयितुमर्हति |
युद्धे प्रतीपमायान्तमपि साक्षात्पुरंदरः ||५५||
बाहुभ्यामुद्धरेद्भूमिं दहेत्क्रुद्ध इमाः प्रजाः |
पातयेत्त्रिदिवाद्देवान्योऽर्जुनं समरे जयेत् ||५६||
पश्य पुत्रांस्तथा भ्रातॄञ्ज्ञातीन्सम्बन्धिनस्तथा |
त्वत्कृते न विनश्येयुरेते भरतसत्तम ||५७||
अस्तु शेषं कौरवाणां मा पराभूदिदं कुलम् |
कुलघ्न इति नोच्येथा नष्टकीर्तिर्नराधिप ||५८||
त्वामेव स्थापयिष्यन्ति यौवराज्ये महारथाः |
महाराज्ये च पितरं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् ||५९||
मा तात श्रियमायान्तीमवमंस्थाः समुद्यताम् |
अर्धं प्रदाय पार्थेभ्यो महतीं श्रियमाप्स्यसि ||६०||
पाण्डवैः संशमं कृत्वा कृत्वा च सुहृदां वचः |
सम्प्रीयमाणो मित्रैश्च चिरं भद्राण्यवाप्स्यसि ||६१||
१२३
वैशम्पायन उवाच||
ततः शान्तनवो भीष्मो दुर्योधनममर्षणम् |
केशवस्य वचः श्रुत्वा प्रोवाच भरतर्षभ ||१||
कृष्णेन वाक्यमुक्तोऽसि सुहृदां शममिच्छता |
अनुपश्यस्व तत्तात मा मन्युवशमन्वगाः ||२||
अकृत्वा वचनं तात केशवस्य महात्मनः |
श्रेयो न जातु न सुखं न कल्याणमवाप्स्यसि ||३||
धर्म्यमर्थं महाबाहुराह त्वां तात केशवः |
तमर्थमभिपद्यस्व मा राजन्नीनशः प्रजाः ||४||
इमां श्रियं प्रज्वलितां भारतीं सर्वराजसु |
जीवतो धृतराष्ट्रस्य दौरात्म्याद्भ्रंशयिष्यसि ||५||
आत्मानं च सहामात्यं सपुत्रपशुबान्धवम् |
सहमित्रमसद्बुद्ध्या जीविताद्भ्रंशयिष्यसि ||६||
अतिक्रामन्केशवस्य तथ्यं वचनमर्थवत् |
पितुश्च भरतश्रेष्ठ विदुरस्य च धीमतः ||७||
मा कुलघ्नोऽन्तपुरुषो दुर्मतिः कापथं गमः |
पितरं मातरं चैव वृद्धौ शोकाय मा ददः ||८||
अथ द्रोणोऽब्रवीत्तत्र दुर्योधनमिदं वचः |
अमर्षवशमापन्नं निःश्वसन्तं पुनः पुनः ||९||
धर्मार्थयुक्तं वचनमाह त्वां तात केशवः |
तथा भीष्मः शान्तनवस्तज्जुषस्व नराधिप ||१०||
प्राज्ञौ मेधाविनौ दान्तावर्थकामौ बहुश्रुतौ |
आहतुस्त्वां हितं वाक्यं तदादत्स्व परन्तप ||११||
अनुतिष्ठ महाप्राज्ञ कृष्णभीष्मौ यदूचतुः |
मा वचो लघुबुद्धीनां समास्थास्त्वं परन्तप ||१२||
ये त्वां प्रोत्साहयन्त्येते नैते कृत्याय कर्हिचित् |
वैरं परेषां ग्रीवायां प्रतिमोक्ष्यन्ति संयुगे ||१३||
मा कुरूञ्जीघनः सर्वान्पुत्रान्भ्रातॄंस्तथैव च |
वासुदेवार्जुनौ यत्र विद्ध्यजेयं बलं हि तत् ||१४||
एतच्चैव मतं सत्यं सुहृदोः कृष्णभीष्मयोः |
यदि नादास्यसे तात पश्चात्तप्स्यसि भारत ||१५||
यथोक्तं जामदग्न्येन भूयानेव ततोऽर्जुनः |
कृष्णो हि देवकीपुत्रो देवैरपि दुरुत्सहः ||१६||
किं ते सुखप्रियेणेह प्रोक्तेन भरतर्षभ |
एतत्ते सर्वमाख्यातं यथेच्छसि तथा कुरु ||१७||
न हि त्वामुत्सहे वक्तुं भूयो भरतसत्तम ||१७||
तस्मिन्वाक्यान्तरे वाक्यं क्षत्तापि विदुरोऽब्रवीत् |
दुर्योधनमभिप्रेक्ष्य धार्तराष्ट्रममर्षणम् ||१८||
दुर्योधन न शोचामि त्वामहं भरतर्षभ |
इमौ तु वृद्धौ शोचामि गान्धारीं पितरं च ते ||१९||
यावनाथौ चरिष्येते त्वया नाथेन दुर्हृदा |
हतमित्रौ हतामात्यौ लूनपक्षाविव द्विजौ ||२०||
भिक्षुकौ विचरिष्येते शोचन्तौ पृथिवीमिमाम् |
कुलघ्नमीदृशं पापं जनयित्वा कुपूरुषम् ||२१||
अथ दुर्योधनं राजा धृतराष्ट्रोऽभ्यभाषत |
आसीनं भ्रातृभिः सार्धं राजभिः परिवारितम् ||२२||
दुर्योधन निबोधेदं शौरिणोक्तं महात्मना |
आदत्स्व शिवमत्यन्तं योगक्षेमवदव्ययम् ||२३||
अनेन हि सहायेन कृष्णेनाक्लिष्टकर्मणा |
इष्टान्सर्वानभिप्रायान्प्राप्स्यामः सर्वराजसु ||२४||
सुसंहितः केशवेन गच्छ तात युधिष्ठिरम् |
चर स्वस्त्ययनं कृत्स्नं भारतानामनामयम् ||२५||
वासुदेवेन तीर्थेन तात गच्छस्व सङ्गमम् |
कालप्राप्तमिदं मन्ये मा त्वं दुर्योधनातिगाः ||२६||
शमं चेद्याचमानं त्वं प्रत्याख्यास्यसि केशवम् |
त्वदर्थमभिजल्पन्तं न तवास्त्यपराभवः ||२७||
१२४
वैशम्पायन उवाच||
धृतराष्ट्रवचः श्रुत्वा भीष्मद्रोणौ समर्थ्य तौ |
दुर्योधनमिदं वाक्यमूचतुः शासनातिगम् ||१||
यावत्कृष्णावसंनद्धौ यावत्तिष्ठति गाण्डिवम् |
यावद्धौम्यो न सेनाग्नौ जुहोतीह द्विषद्बलम् ||२||
यावन्न प्रेक्षते क्रुद्धः सेनां तव युधिष्ठिरः |
ह्रीनिषेधो महेष्वासस्तावच्छाम्यतु वैशसम् ||३||
यावन्न दृष्यते पार्थः स्वेष्वनीकेष्ववस्थितः |
भीमसेनो महेष्वासस्तावच्छाम्यतु वैशसम् ||४||
यावन्न चरते मार्गान्पृतनामभिहर्षयन् |
यावन्न शातयत्याजौ शिरांसि गजयोधिनाम् ||५||
गदया वीरघातिन्या फलानीव वनस्पतेः |
कालेन परिपक्वानि तावच्छाम्यतु वैशसम् ||६||
नकुलः सहदेवश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
विराटश्च शिखण्डी च शैशुपालिश्च दंशिताः ||७||
यावन्न प्रविशन्त्येते नक्रा इव महार्णवम् |
कृतास्त्राः क्षिप्रमस्यन्तस्तावच्छाम्यतु वैशसम् ||८||
यावन्न सुकुमारेषु शरीरेषु महीक्षिताम् |
गार्ध्रपत्राः पतन्त्युग्रास्तावच्छाम्यतु वैशसम् ||९||
चन्दनागरुदिग्धेषु हारनिष्कधरेषु च |
नोरःसु यावद्योधानां महेष्वासैर्महेषवः ||१०||
कृतास्त्रैः क्षिप्रमस्यद्भिर्दूरपातिभिरायसाः |
अभिलक्ष्यैर्निपात्यन्ते तावच्छाम्यतु वैशसम् ||११||
अभिवादयमानं त्वां शिरसा राजकुञ्जरः |
पाणिभ्यां प्रतिगृह्णातु धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१२||
ध्वजाङ्कुशपताकाङ्कं दक्षिणं ते सुदक्षिणः |
स्कन्धे निक्षिपतां बाहुं शान्तये भरतर्षभ ||१३||
रत्नौषधिसमेतेन रत्नाङ्गुलितलेन च |
उपविष्टस्य पृष्ठं ते पाणिना परिमार्जतु ||१४||
शालस्कन्धो महाबाहुस्त्वां स्वजानो वृकोदरः |
साम्नाभिवदतां चापि शान्तये भरतर्षभ ||१५||
अर्जुनेन यमाभ्यां च त्रिभिस्तैरभिवादितः |
मूर्ध्नि तान्समुपाघ्राय प्रेम्णाभिवद पार्थिव ||१६||
दृष्ट्वा त्वां पाण्डवैर्वीरैर्भ्रातृभिः सह सङ्गतम् |
यावदानन्दजाश्रूणि प्रमुञ्चन्तु नराधिपाः ||१७||
घुष्यतां राजधानीषु सर्वसम्पन्महीक्षिताम् |
पृथिवी भ्रातृभावेन भुज्यतां विज्वरो भव ||१८||
१२५
वैशम्पायन उवाच||
श्रुत्वा दुर्योधनो वाक्यमप्रियं कुरुसंसदि |
प्रत्युवाच महाबाहुं वासुदेवं यशस्विनम् ||१||
प्रसमीक्ष्य भवानेतद्वक्तुमर्हति केशव |
मामेव हि विशेषेण विभाष्य परिगर्हसे ||२||
भक्तिवादेन पार्थानामकस्मान्मधुसूदन |
भवान्गर्हयते नित्यं किं समीक्ष्य बलाबलम् ||३||
भवान्क्षत्ता च राजा च आचार्यो वा पितामहः |
मामेव परिगर्हन्ते नान्यं कञ्चन पार्थिवम् ||४||
न चाहं लक्षये कञ्चिद्व्यभिचारमिहात्मनः |
अथ सर्वे भवन्तो मां विद्विषन्ति सराजकाः ||५||
न चाहं कञ्चिदत्यर्थमपराधमरिंदम |
विचिन्तयन्प्रपश्यामि सुसूक्ष्ममपि केशव ||६||
प्रियाभ्युपगते द्यूते पाण्डवा मधुसूदन |
जिताः शकुनिना राज्यं तत्र किं मम दुष्कृतम् ||७||
यत्पुनर्द्रविणं किञ्चित्तत्राजीयन्त पाण्डवाः |
तेभ्य एवाभ्यनुज्ञातं तत्तदा मधुसूदन ||८||
अपराधो न चास्माकं यत्ते ह्यक्षपराजिताः |
अजेया जयतां श्रेष्ठ पार्थाः प्रव्राजिता वनम् ||९||
केन चाप्यपवादेन विरुध्यन्तेऽरिभिः सह |
अशक्ताः पाण्डवाः कृष्ण प्रहृष्टाः प्रत्यमित्रवत् ||१०||
किमस्माभिः कृतं तेषां कस्मिन्वा पुनरागसि |
धार्तराष्ट्राञ्जिघांसन्ति पाण्डवाः सृञ्जयैः सह ||११||
न चापि वयमुग्रेण कर्मणा वचनेन वा |
वित्रस्ताः प्रणमामेह भयादपि शतक्रतोः ||१२||
न च तं कृष्ण पश्यामि क्षत्रधर्ममनुष्ठितम् |
उत्सहेत युधा जेतुं यो नः शत्रुनिबर्हण ||१३||
न हि भीष्मकृपद्रोणाः सगणा मधुसूदन |
देवैरपि युधा जेतुं शक्याः किमुत पाण्डवैः ||१४||
स्वधर्ममनुतिष्ठन्तो यदि माधव संयुगे |
शस्त्रेण निधनं काले प्राप्स्यामः स्वर्गमेव तत् ||१५||
मुख्यश्चैवैष नो धर्मः क्षत्रियाणां जनार्दन |
यच्छयीमहि सङ्ग्रामे शरतल्पगता वयम् ||१६||
ते वयं वीरशयनं प्राप्स्यामो यदि संयुगे |
अप्रणम्यैव शत्रूणां न नस्तप्स्यति माधव ||१७||
कश्च जातु कुले जातः क्षत्रधर्मेण वर्तयन् |
भयाद्वृत्तिं समीक्ष्यैवं प्रणमेदिह कस्यचित् ||१८||
उद्यच्छेदेव न नमेदुद्यमो ह्येव पौरुषम् |
अप्यपर्वणि भज्येत न नमेदिह कस्यचित् ||१९||
इति मातङ्गवचनं परीप्सन्ति हितेप्सवः |
धर्माय चैव प्रणमेद्ब्राह्मणेभ्यश्च मद्विधः ||२०||
अचिन्तयन्कञ्चिदन्यं यावज्जीवं तथाचरेत् |
एष धर्मः क्षत्रियाणां मतमेतच्च मे सदा ||२१||
राज्यांशश्चाभ्यनुज्ञातो यो मे पित्रा पुराभवत् |
न स लभ्यः पुनर्जातु मयि जीवति केशव ||२२||
यावच्च राजा ध्रियते धृतराष्ट्रो जनार्दन |
न्यस्तशस्त्रा वयं ते वाप्युपजीवाम माधव ||२३||
यद्यदेयं पुरा दत्तं राज्यं परवतो मम |
अज्ञानाद्वा भयाद्वापि मयि बाले जनार्दन ||२४||
न तदद्य पुनर्लभ्यं पाण्डवैर्वृष्णिनन्दन |
ध्रियमाणे महाबाहो मयि सम्प्रति केशव ||२५||
यावद्धि सूच्यास्तीक्ष्णाया विध्येदग्रेण माधव |
तावदप्यपरित्याज्यं भूमेर्नः पाण्डवान्प्रति ||२६||
१२६
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रहस्य दाशार्हः क्रोधपर्याकुलेक्षणः |
दुर्योधनमिदं वाक्यमब्रवीत्कुरुसंसदि ||१||
लप्स्यसे वीरशयनं काममेतदवाप्स्यसि |
स्थिरो भव सहामात्यो विमर्दो भविता महान् ||२||
यच्चैवं मन्यसे मूढ न मे कश्चिद्व्यतिक्रमः |
पाण्डवेष्विति तत्सर्वं निबोधत नराधिपाः ||३||
श्रिया सन्तप्यमानेन पाण्डवानां महात्मनाम् |
त्वया दुर्मन्त्रितं द्यूतं सौबलेन च भारत ||४||
कथं च ज्ञातयस्तात श्रेयांसः साधुसंमताः |
तथान्याय्यमुपस्थातुं जिह्मेनाजिह्मचारिणः ||५||
अक्षद्यूतं महाप्राज्ञ सतामरतिनाशनम् |
असतां तत्र जायन्ते भेदाश्च व्यसनानि च ||६||
तदिदं व्यसनं घोरं त्वया द्यूतमुखं कृतम् |
असमीक्ष्य सदाचारैः सार्धं पापानुबन्धनैः ||७||
कश्चान्यो ज्ञातिभार्यां वै विप्रकर्तुं तथार्हति |
आनीय च सभां वक्तुं यथोक्ता द्रौपदी त्वया ||८||
कुलीना शीलसम्पन्ना प्राणेभ्योऽपि गरीयसी |
महिषी पाण्डुपुत्राणां तथा विनिकृता त्वया ||९||
जानन्ति कुरवः सर्वे यथोक्ताः कुरुसंसदि |
दुःशासनेन कौन्तेयाः प्रव्रजन्तः परन्तपाः ||१०||
सम्यग्वृत्तेष्वलुब्धेषु सततं धर्मचारिषु |
स्वेषु बन्धुषु कः साधुश्चरेदेवमसाम्प्रतम् ||११||
नृशंसानामनार्याणां परुषाणां च भाषणम् |
कर्णदुःशासनाभ्यां च त्वया च बहुशः कृतम् ||१२||
सह मात्रा प्रदग्धुं तान्बालकान्वारणावते |
आस्थितः परमं यत्नं न समृद्धं च तत्तव ||१३||
ऊषुश्च सुचिरं कालं प्रच्छन्नाः पाण्डवास्तदा |
मात्रा सहैकचक्रायां ब्राह्मणस्य निवेशने ||१४||
विषेण सर्पबन्धैश्च यतिताः पाण्डवास्त्वया |
सर्वोपायैर्विनाशाय न समृद्धं च तत्तव ||१५||
एवम्बुद्धिः पाण्डवेषु मिथ्यावृत्तिः सदा भवान् |
कथं ते नापराधोऽस्ति पाण्डवेषु महात्मसु ||१६||
कृत्वा बहून्यकार्याणि पाण्डवेषु नृशंसवत् |
मिथ्यावृत्तिरनार्यः सन्नद्य विप्रतिपद्यसे ||१७||
मातापितृभ्यां भीष्मेण द्रोणेन विदुरेण च |
शाम्येति मुहुरुक्तोऽसि न च शाम्यसि पार्थिव ||१८||
शमे हि सुमहानर्थस्तव पार्थस्य चोभयोः |
न च रोचयसे राजन्किमन्यद्बुद्धिलाघवात् ||१९||
न शर्म प्राप्स्यसे राजन्नुत्क्रम्य सुहृदां वचः |
अधर्म्यमयशस्यं च क्रियते पार्थिव त्वया ||२०||
एवं ब्रुवति दाशार्हे दुर्योधनममर्षणम् |
दुःशासन इदं वाक्यमब्रवीत्कुरुसंसदि ||२१||
न चेत्सन्धास्यसे राजन्स्वेन कामेन पाण्डवैः |
बद्ध्वा किल त्वां दास्यन्ति कुन्तीपुत्राय कौरवाः ||२२||
वैकर्तनं त्वां च मां च त्रीनेतान्मनुजर्षभ |
पाण्डवेभ्यः प्रदास्यन्ति भीष्मो द्रोणः पिता च ते ||२३||
भ्रातुरेतद्वचः श्रुत्वा धार्तराष्ट्रः सुयोधनः |
क्रुद्धः प्रातिष्ठतोत्थाय महानाग इव श्वसन् ||२४||
विदुरं धृतराष्ट्रं च महाराजं च बाह्लिकम् |
कृपं च सोमदत्तं च भीष्मं द्रोणं जनार्दनम् ||२५||
सर्वानेताननादृत्य दुर्मतिर्निरपत्रपः |
अशिष्टवदमर्यादो मानी मान्यावमानिता ||२६||
तं प्रस्थितमभिप्रेक्ष्य भ्रातरो मनुजर्षभम् |
अनुजग्मुः सहामात्या राजानश्चापि सर्वशः ||२७||
सभायामुत्थितं क्रुद्धं प्रस्थितं भ्रातृभिः सह |
दुर्योधनमभिप्रेक्ष्य भीष्मः शान्तनवोऽब्रवीत् ||२८||
धर्मार्थावभिसन्त्यज्य संरम्भं योऽनुमन्यते |
हसन्ति व्यसने तस्य दुर्हृदो नचिरादिव ||२९||
दुरात्मा राजपुत्रोऽयं धार्तराष्ट्रोऽनुपायवित् |
मिथ्याभिमानी राज्यस्य क्रोधलोभवशानुगः ||३०||
कालपक्वमिदं मन्ये सर्वक्षत्रं जनार्दन |
सर्वे ह्यनुसृता मोहात्पार्थिवाः सह मन्त्रिभिः ||३१||
भीष्मस्याथ वचः श्रुत्वा दाशार्हः पुष्करेक्षणः |
भीष्मद्रोणमुखान्सर्वानभ्यभाषत वीर्यवान् ||३२||
सर्वेषां कुरुवृद्धानां महानयमतिक्रमः |
प्रसह्य मन्दमैश्वर्ये न नियच्छत यन्नृपम् ||३३||
तत्र कार्यमहं मन्ये प्राप्तकालमरिंदमाः |
क्रियमाणे भवेच्छ्रेयस्तत्सर्वं शृणुतानघाः ||३४||
प्रत्यक्षमेतद्भवतां यद्वक्ष्यामि हितं वचः |
भवतामानुकूल्येन यदि रोचेत भारताः ||३५||
भोजराजस्य वृद्धस्य दुराचारो ह्यनात्मवान् |
जीवतः पितुरैश्वर्यं हृत्वा मन्युवशं गतः ||३६||
उग्रसेनसुतः कंसः परित्यक्तः स बान्धवैः |
ज्ञातीनां हितकामेन मया शस्तो महामृधे ||३७||
आहुकः पुनरस्माभिर्ज्ञातिभिश्चापि सत्कृतः |
उग्रसेनः कृतो राजा भोजराजन्यवर्धनः ||३८||
कंसमेकं परित्यज्य कुलार्थे सर्वयादवाः |
सम्भूय सुखमेधन्ते भारतान्धकवृष्णयः ||३९||
अपि चाप्यवदद्राजन्परमेष्ठी प्रजापतिः |
व्यूढे देवासुरे युद्धेऽभ्युद्यतेष्वायुधेषु च ||४०||
द्वैधीभूतेषु लोकेषु विनश्यत्सु च भारत |
अब्रवीत्सृष्टिमान्देवो भगवाँल्लोकभावनः ||४१||
पराभविष्यन्त्यसुरा दैतेया दानवैः सह |
आदित्या वसवो रुद्रा भविष्यन्ति दिवौकसः ||४२||
देवासुरमनुष्याश्च गन्धर्वोरगराक्षसाः |
अस्मिन्युद्धे सुसंयत्ता हनिष्यन्ति परस्परम् ||४३||
इति मत्वाब्रवीद्धर्मं परमेष्ठी प्रजापतिः |
वरुणाय प्रयच्छैतान्बद्ध्वा दैतेयदानवान् ||४४||
एवमुक्तस्ततो धर्मो नियोगात्परमेष्ठिनः |
वरुणाय ददौ सर्वान्बद्ध्वा दैतेयदानवान् ||४५||
तान्बद्ध्वा धर्मपाशैश्च स्वैश्च पाशैर्जलेश्वरः |
वरुणः सागरे यत्तो नित्यं रक्षति दानवान् ||४६||
तथा दुर्योधनं कर्णं शकुनिं चापि सौबलम् |
बद्ध्वा दुःशासनं चापि पाण्डवेभ्यः प्रयच्छत ||४७||
त्यजेत्कुलार्थे पुरुषं ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् |
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ||४८||
राजन्दुर्योधनं बद्ध्वा ततः संशाम्य पाण्डवैः |
त्वत्कृते न विनश्येयुः क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ ||४९||
१२७
वैशम्पायन उवाच||
कृष्णस्य वचनं श्रुत्वा धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
विदुरं सर्वधर्मज्ञं त्वरमाणोऽभ्यभाषत ||१||
गच्छ तात महाप्राज्ञां गान्धारीं दीर्घदर्शिनीम् |
आनयेह तया सार्धमनुनेष्यामि दुर्मतिम् ||२||
यदि सापि दुरात्मानं शमयेद्दुष्टचेतसम् |
अपि कृष्णाय सुहृदस्तिष्ठेम वचने वयम् ||३||
अपि लोभाभिभूतस्य पन्थानमनुदर्शयेत् |
दुर्बुद्धेर्दुःसहायस्य समर्थं ब्रुवती वचः ||४||
अपि नो व्यसनं घोरं दुर्योधनकृतं महत् |
शमयेच्चिररात्राय योगक्षेमवदव्ययम् ||५||
राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा विदुरो दीर्घदर्शिनीम् |
आनयामास गान्धारीं धृतराष्ट्रस्य शासनात् ||६||
धृतराष्ट्र उवाच||
एष गान्धारि पुत्रस्ते दुरात्मा शासनातिगः |
ऐश्वर्यलोभादैश्वर्यं जीवितं च प्रहास्यति ||७||
अशिष्टवदमर्यादः पापैः सह दुरात्मभिः |
सभाया निर्गतो मूढो व्यतिक्रम्य सुहृद्वचः ||८||
वैशम्पायन उवाच||
सा भर्तुर्वचनं श्रुत्वा राजपुत्री यशस्विनी |
अन्विच्छन्ती महच्छ्रेयो गान्धारी वाक्यमब्रवीत् ||९||
आनयेह सुतं क्षिप्रं राज्यकामुकमातुरम् |
न हि राज्यमशिष्टेन शक्यं धर्मार्थलोपिना ||१०||
त्वं ह्येवात्र भृशं गर्ह्यो धृतराष्ट्र सुतप्रियः |
यो जानन्पापतामस्य तत्प्रज्ञामनुवर्तसे ||११||
स एष काममन्युभ्यां प्रलब्धो मोहमास्थितः |
अशक्योऽद्य त्वया राजन्विनिवर्तयितुं बलात् ||१२||
राज्यप्रदाने मूढस्य बालिशस्य दुरात्मनः |
दुःसहायस्य लुब्धस्य धृतराष्ट्रोऽश्नुते फलम् ||१३||
कथं हि स्वजने भेदमुपेक्षेत महामतिः |
भिन्नं हि स्वजनेन त्वां प्रसहिष्यन्ति शत्रवः ||१४||
या हि शक्या महाराज साम्ना दानेन वा पुनः |
निस्तर्तुमापदः स्वेषु दण्डं कस्तत्र पातयेत् ||१५||
शासनाद्धृतराष्ट्रस्य दुर्योधनममर्षणम् |
मातुश्च वचनात्क्षत्ता सभां प्रावेशयत्पुनः ||१६||
स मातुर्वचनाकाङ्क्षी प्रविवेश सभां पुनः |
अभिताम्रेक्षणः क्रोधान्निःश्वसन्निव पन्नगः ||१७||
तं प्रविष्टमभिप्रेक्ष्य पुत्रमुत्पथमास्थितम् |
विगर्हमाणा गान्धारी समर्थं वाक्यमब्रवीत् ||१८||
दुर्योधन निबोधेदं वचनं मम पुत्रक |
हितं ते सानुबन्धस्य तथायत्यां सुखोदयम् ||१९||
भीष्मस्य तु पितुश्चैव मम चापचितिः कृता |
भवेद्द्रोणमुखानां च सुहृदां शाम्यता त्वया ||२०||
न हि राज्यं महाप्राज्ञ स्वेन कामेन शक्यते |
अवाप्तुं रक्षितुं वापि भोक्तुं वा भरतर्षभ ||२१||
न ह्यवश्येन्द्रियो राज्यमश्नीयाद्दीर्घमन्तरम् |
विजितात्मा तु मेधावी स राज्यमभिपालयेत् ||२२||
कामक्रोधौ हि पुरुषमर्थेभ्यो व्यपकर्षतः |
तौ तु शत्रू विनिर्जित्य राजा विजयते महीम् ||२३||
लोकेश्वरप्रभुत्वं हि महदेतद्दुरात्मभिः |
राज्यं नामेप्सितं स्थानं न शक्यमभिरक्षितुम् ||२४||
इन्द्रियाणि महत्प्रेप्सुर्नियच्छेदर्थधर्मयोः |
इन्द्रियैर्नियतैर्बुद्धिर्वर्धतेऽग्निरिवेन्धनैः ||२५||
अविध्येयानि हीमानि व्यापादयितुमप्यलम् |
अविधेया इवादान्ता हयाः पथि कुसारथिम् ||२६||
अविजित्य य आत्मानममात्यान्विजिगीषते |
अजितात्माजितामात्यः सोऽवशः परिहीयते ||२७||
आत्मानमेव प्रथमं देशरूपेण यो जयेत् |
ततोऽमात्यानमित्रांश्च न मोघं विजिगीषते ||२८||
वश्येन्द्रियं जितामात्यं धृतदण्डं विकारिषु |
परीक्ष्यकारिणं धीरमत्यन्तं श्रीर्निषेवते ||२९||
क्षुद्राक्षेणेव जालेन झषावपिहितावुभौ |
कामक्रोधौ शरीरस्थौ प्रज्ञानं तौ विलुम्पतः ||३०||
याभ्यां हि देवाः स्वर्यातुः स्वर्गस्यापिदधुर्मुखम् |
बिभ्यतोऽनुपरागस्य कामक्रोधौ स्म वर्धितौ ||३१||
कामं क्रोधं च लोभं च दम्भं दर्पं च भूमिपः |
सम्यग्विजेतुं यो वेद स महीमभिजायते ||३२||
सततं निग्रहे युक्त इन्द्रियाणां भवेन्नृपः |
ईप्सन्नर्थं च धर्मं च द्विषतां च पराभवम् ||३३||
कामाभिभूतः क्रोधाद्वा यो मिथ्या प्रतिपद्यते |
स्वेषु चान्येषु वा तस्य न सहाया भवन्त्युत ||३४||
एकीभूतैर्महाप्राज्ञैः शूरैररिनिबर्हणैः |
पाण्डवैः पृथिवीं तात भोक्ष्यसे सहितः सुखी ||३५||
यथा भीष्मः शान्तनवो द्रोणश्चापि महारथः |
आहतुस्तात तत्सत्यमजेयौ कृष्णपाण्डवौ ||३६||
प्रपद्यस्व महाबाहुं कृष्णमक्लिष्टकारिणम् |
प्रसन्नो हि सुखाय स्यादुभयोरेव केशवः ||३७||
सुहृदामर्थकामानां यो न तिष्ठति शासने |
प्राज्ञानां कृतविद्यानां स नरः शत्रुनन्दनः ||३८||
न युद्धे तात कल्याणं न धर्मार्थौ कुतः सुखम् |
न चापि विजयो नित्यं मा युद्धे चेत आधिथाः ||३९||
भीष्मेण हि महाप्राज्ञ पित्रा ते बाह्लिकेन च |
दत्तोंऽशः पाण्डुपुत्राणां भेदाद्भीतैररिंदम ||४०||
तस्य चैतत्प्रदानस्य फलमद्यानुपश्यसि |
यद्भुङ्क्षे पृथिवीं सर्वां शूरैर्निहतकण्टकाम् ||४१||
प्रयच्छ पाण्डुपुत्राणां यथोचितमरिंदम |
यदीच्छसि सहामात्यो भोक्तुमर्धं महीक्षिताम् ||४२||
अलमर्धं पृथिव्यास्ते सहामात्यस्य जीवनम् |
सुहृदां वचने तिष्ठन्यशः प्राप्स्यसि भारत ||४३||
श्रीमद्भिरात्मवद्भिर्हि बुद्धिमद्भिर्जितेन्द्रियैः |
पाण्डवैर्विग्रहस्तात भ्रंशयेन्महतः सुखात् ||४४||
निगृह्य सुहृदां मन्युं शाधि राज्यं यथोचितम् |
स्वमंशं पाण्डुपुत्रेभ्यः प्रदाय भरतर्षभ ||४५||
अलमह्ना निकारोऽयं त्रयोदश समाः कृतः |
शमयैनं महाप्राज्ञ कामक्रोधसमेधितम् ||४६||
न चैष शक्तः पार्थानां यस्त्वदर्थमभीप्सति |
सूतपुत्रो दृढक्रोधो भ्राता दुःशासनश्च ते ||४७||
भीष्मे द्रोणे कृपे कर्णे भीमसेने धनञ्जये |
धृष्टद्युम्ने च सङ्क्रुद्धे न स्युः सर्वाः प्रजा ध्रुवम् ||४८||
अमर्षवशमापन्नो मा कुरूंस्तात जीघनः |
सर्वा हि पृथिवी स्पृष्टा त्वत्पाण्डवकृते वधम् ||४९||
यच्च त्वं मन्यसे मूढ भीष्मद्रोणकृपादयः |
योत्स्यन्ते सर्वशक्त्येति नैतदद्योपपद्यते ||५०||
समं हि राज्यं प्रीतिश्च स्थानं च विजितात्मनाम् |
पाण्डवेष्वथ युष्मासु धर्मस्त्वभ्यधिकस्ततः ||५१||
राजपिण्डभयादेते यदि हास्यन्ति जीवितम् |
न हि शक्ष्यन्ति राजानं युधिष्ठिरमुदीक्षितुम् ||५२||
न लोभादर्थसम्पत्तिर्नराणामिह दृश्यते |
तदलं तात लोभेन प्रशाम्य भरतर्षभ ||५३||
१२८
वैशम्पायन उवाच||
तत्तु वाक्यमनादृत्य सोऽर्थवन्मातृभाषितम् |
पुनः प्रतस्थे संरम्भात्सकाशमकृतात्मनाम् ||१||
ततः सभाया निर्गम्य मन्त्रयामास कौरवः |
सौबलेन मताक्षेण राज्ञा शकुनिना सह ||२||
दुर्योधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च |
दुःशासनचतुर्थानामिदमासीद्विचेष्टितम् ||३||
पुरायमस्मान्गृह्णाति क्षिप्रकारी जनार्दनः |
सहितो धृतराष्ट्रेण राज्ञा शान्तनवेन च ||४||
वयमेव हृषीकेशं निगृह्णीम बलादिव |
प्रसह्य पुरुषव्याघ्रमिन्द्रो वैरोचनिं यथा ||५||
श्रुत्वा गृहीतं वार्ष्णेयं पाण्डवा हतचेतसः |
निरुत्साहा भविष्यन्ति भग्नदंष्ट्रा इवोरगाः ||६||
अयं ह्येषां महाबाहुः सर्वेषां शर्म वर्म च |
अस्मिन्गृहीते वरदे ऋषभे सर्वसात्वताम् ||७||
निरुद्यमा भविष्यन्ति पाण्डवाः सोमकैः सह ||७||
तस्माद्वयमिहैवैनं केशवं क्षिप्रकारिणम् |
क्रोशतो धृतराष्ट्रस्य बद्ध्वा योत्स्यामहे रिपून् ||८||
तेषां पापमभिप्रायं पापानां दुष्टचेतसाम् |
इङ्गितज्ञः कविः क्षिप्रमन्वबुध्यत सात्यकिः ||९||
तदर्थमभिनिष्क्रम्य हार्दिक्येन सहास्थितः |
अब्रवीत्कृतवर्माणं क्षिप्रं योजय वाहिनीम् ||१०||
व्यूढानीकः सभाद्वारमुपतिष्ठस्व दंशितः |
यावदाख्याम्यहं चैतत्कृष्णायाक्लिष्टकर्मणे ||११||
स प्रविश्य सभां वीरः सिंहो गिरिगुहामिव |
आचष्ट तमभिप्रायं केशवाय महात्मने ||१२||
धृतराष्ट्रं ततश्चैव विदुरं चान्वभाषत |
तेषामेतमभिप्रायमाचचक्षे स्मयन्निव ||१३||
धर्मादपेतमर्थाच्च कर्म साधुविगर्हितम् |
मन्दाः कर्तुमिहेच्छन्ति न चावाप्यं कथञ्चन ||१४||
पुरा विकुर्वते मूढाः पापात्मानः समागताः |
धर्षिताः काममन्युभ्यां क्रोधलोभवशानुगाः ||१५||
इमं हि पुण्डरीकाक्षं जिघृक्षन्त्यल्पचेतसः |
पटेनाग्निं प्रज्वलितं यथा बाला यथा जडाः ||१६||
सात्यकेस्तद्वचः श्रुत्वा विदुरो दीर्घदर्शिवान् |
धृतराष्ट्रं महाबाहुमब्रवीत्कुरुसंसदि ||१७||
राजन्परीतकालास्ते पुत्राः सर्वे परन्तप |
अयशस्यमशक्यं च कर्म कर्तुं समुद्यताः ||१८||
इमं हि पुण्डरीकाक्षमभिभूय प्रसह्य च |
निग्रहीतुं किलेच्छन्ति सहिता वासवानुजम् ||१९||
इमं पुरुषशार्दूलमप्रधृष्यं दुरासदम् |
आसाद्य न भविष्यन्ति पतङ्गा इव पावकम् ||२०||
अयमिच्छन्हि तान्सर्वान्यतमानाञ्जनार्दनः |
सिंहो मृगानिव क्रुद्धो गमयेद्यमसादनम् ||२१||
न त्वयं निन्दितं कर्म कुर्यात्कृष्णः कथञ्चन |
न च धर्मादपक्रामेदच्युतः पुरुषोत्तमः ||२२||
विदुरेणैवमुक्ते तु केशवो वाक्यमब्रवीत् |
धृतराष्ट्रमभिप्रेक्ष्य सुहृदां शृण्वतां मिथः ||२३||
राजन्नेते यदि क्रुद्धा मां निगृह्णीयुरोजसा |
एते वा मामहं वैनाननुजानीहि पार्थिव ||२४||
एतान्हि सर्वान्संरब्धान्नियन्तुमहमुत्सहे |
न त्वहं निन्दितं कर्म कुर्यां पापं कथञ्चन ||२५||
पाण्डवार्थे हि लुभ्यन्तः स्वार्थाद्धास्यन्ति ते सुताः |
एते चेदेवमिच्छन्ति कृतकार्यो युधिष्ठिरः ||२६||
अद्यैव ह्यहमेतांश्च ये चैताननु भारत |
निगृह्य राजन्पार्थेभ्यो दद्यां किं दुष्कृतं भवेत् ||२७||
इदं तु न प्रवर्तेयं निन्दितं कर्म भारत |
संनिधौ ते महाराज क्रोधजं पापबुद्धिजम् ||२८||
एष दुर्योधनो राजन्यथेच्छति तथास्तु तत् |
अहं तु सर्वान्समयाननुजानामि भारत ||२९||
एतच्छ्रुत्वा तु विदुरं धृतराष्ट्रोऽभ्यभाषत |
क्षिप्रमानय तं पापं राज्यलुब्धं सुयोधनम् ||३०||
सहमित्रं सहामात्यं ससोदर्यं सहानुगम् |
शक्नुयां यदि पन्थानमवतारयितुं पुनः ||३१||
ततो दुर्योधनं क्षत्ता पुनः प्रावेशयत्सभाम् |
अकामं भ्रातृभिः सार्धं राजभिः परिवारितम् ||३२||
अथ दुर्योधनं राजा धृतराष्ट्रोऽभ्यभाषत |
कर्णदुःशासनाभ्यां च राजभिश्चाभिसंवृतम् ||३३||
नृशंस पापभूयिष्ठ क्षुद्रकर्मसहायवान् |
पापैः सहायैः संहत्य पापं कर्म चिकीर्षसि ||३४||
अशक्यमयशस्यं च सद्भिश्चापि विगर्हितम् |
यथा त्वादृशको मूढो व्यवस्येत्कुलपांसनः ||३५||
त्वमिमं पुण्डरीकाक्षमप्रधृष्यं दुरासदम् |
पापैः सहायैः संहत्य निग्रहीतुं किलेच्छसि ||३६||
यो न शक्यो बलात्कर्तुं देवैरपि सवासवैः |
तं त्वं प्रार्थयसे मन्द बालश्चन्द्रमसं यथा ||३७||
देवैर्मनुष्यैर्गन्धर्वैरसुरैरुरगैश्च यः |
न सोढुं समरे शक्यस्तं न बुध्यसि केशवम् ||३८||
दुर्ग्रहः पाणिना वायुर्दुःस्पर्शः पाणिना शशी |
दुर्धरा पृथिवी मूर्ध्ना दुर्ग्रहः केशवो बलात् ||३९||
इत्युक्ते धृतराष्ट्रेण क्षत्तापि विदुरोऽब्रवीत् |
दुर्योधनमभिप्रेक्ष्य धार्तराष्ट्रममर्षणम् ||४०||
सौभद्वारे वानरेन्द्रो द्विविदो नाम नामतः |
शिलावर्षेण महता छादयामास केशवम् ||४१||
ग्रहीतुकामो विक्रम्य सर्वयत्नेन माधवम् |
ग्रहीतुं नाशकत्तत्र तं त्वं प्रार्थयसे बलात् ||४२||
निर्मोचने षट्सहस्राः पाशैर्बद्ध्वा महासुराः |
ग्रहीतुं नाशकंश्चैनं तं त्वं प्रार्थयसे बलात् ||४३||
प्राग्ज्योतिषगतं शौरिं नरकः सह दानवैः |
ग्रहीतुं नाशकत्तत्र तं त्वं प्रार्थयसे बलात् ||४४||
अनेन हि हता बाल्ये पूतना शिशुना तथा |
गोवर्धनो धारितश्च गवार्थे भरतर्षभ ||४५||
अरिष्टो धेनुकश्चैव चाणूरश्च महाबलः |
अश्वराजश्च निहतः कंसश्चारिष्टमाचरन् ||४६||
जरासन्धश्च वक्रश्च शिशुपालश्च वीर्यवान् |
बाणश्च निहतः सङ्ख्ये राजानश्च निषूदिताः ||४७||
वरुणो निर्जितो राजा पावकश्चामितौजसा |
पारिजातं च हरता जितः साक्षाच्छचीपतिः ||४८||
एकार्णवे शयानेन हतौ तौ मधुकैटभौ |
जन्मान्तरमुपागम्य हयग्रीवस्तथा हतः ||४९||
अयं कर्ता न क्रियते कारणं चापि पौरुषे |
यद्यदिच्छेदयं शौरिस्तत्तत्कुर्यादयत्नतः ||५०||
तं न बुध्यसि गोविन्दं घोरविक्रममच्युतम् |
आशीविषमिव क्रुद्धं तेजोराशिमनिर्जितम् ||५१||
प्रधर्षयन्महाबाहुं कृष्णमक्लिष्टकारिणम् |
पतङ्गोऽग्निमिवासाद्य सामात्यो न भविष्यसि ||५२||
१२९
वैशम्पायन उवाच||
विदुरेणैवमुक्ते तु केशवः शत्रुपूगहा |
दुर्योधनं धार्तराष्ट्रमभ्यभाषत वीर्यवान् ||१||
एकोऽहमिति यन्मोहान्मन्यसे मां सुयोधन |
परिभूय च दुर्बुद्धे ग्रहीतुं मां चिकीर्षसि ||२||
इहैव पाण्डवाः सर्वे तथैवान्धकवृष्णयः |
इहादित्याश्च रुद्राश्च वसवश्च महर्षिभिः ||३||
एवमुक्त्वा जहासोच्चैः केशवः परवीरहा |
तस्य संस्मयतः शौरेर्विद्युद्रूपा महात्मनः ||४||
अङ्गुष्ठमात्रास्त्रिदशा मुमुचुः पावकार्चिषः ||४||
तस्य ब्रह्मा ललाटस्थो रुद्रो वक्षसि चाभवत् |
लोकपाला भुजेष्वासन्नग्निरास्यादजायत ||५||
आदित्याश्चैव साध्याश्च वसवोऽथाश्विनावपि |
मरुतश्च सहेन्द्रेण विश्वेदेवास्तथैव च ||६||
बभूवुश्चैव रूपाणि यक्षगन्धर्वरक्षसाम् ||६||
प्रादुरास्तां तथा दोर्भ्यां सङ्कर्षणधनञ्जयौ |
दक्षिणेऽथार्जुनो धन्वी हली रामश्च सव्यतः ||७||
भीमो युधिष्ठिरश्चैव माद्रीपुत्रौ च पृष्ठतः |
अन्धका वृष्णयश्चैव प्रद्युम्नप्रमुखास्ततः ||८||
अग्रे बभूवुः कृष्णस्य समुद्यतमहायुधाः |
शङ्खचक्रगदाशक्तिशार्ङ्गलाङ्गलनन्दकाः ||९||
अदृश्यन्तोद्यतान्येव सर्वप्रहरणानि च |
नानाबाहुषु कृष्णस्य दीप्यमानानि सर्वशः ||१०||
नेत्राभ्यां नस्ततश्चैव श्रोत्राभ्यां च समन्ततः |
प्रादुरासन्महारौद्राः सधूमाः पावकार्चिषः ||११||
रोमकूपेषु च तथा सूर्यस्येव मरीचयः ||११||
तं दृष्ट्वा घोरमात्मानं केशवस्य महात्मनः |
न्यमीलयन्त नेत्राणि राजानस्त्रस्तचेतसः ||१२||
ऋते द्रोणं च भीष्मं च विदुरं च महामतिम् |
सञ्जयं च महाभागमृषींश्चैव तपोधनान् ||१३||
प्रादात्तेषां स भगवान्दिव्यं चक्षुर्जनार्दनः ||१३||
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं माधवस्य सभातले |
देवदुन्दुभयो नेदुः पुष्पवर्षं पपात च ||१४||
चचाल च मही कृत्स्ना सागरश्चापि चुक्षुभे |
विस्मयं परमं जग्मुः पार्थिवा भरतर्षभ ||१५||
ततः स पुरुषव्याघ्रः सञ्जहार वपुः स्वकम् |
तां दिव्यामद्भुतां चित्रामृद्धिमत्तामरिंदमः ||१६||
ततः सात्यकिमादाय पाणौ हार्दिक्यमेव च |
ऋषिभिस्तैरनुज्ञातो निर्ययौ मधुसूदनः ||१७||
ऋषयोऽन्तर्हिता जग्मुस्ततस्ते नारदादयः |
तस्मिन्कोलाहले वृत्ते तदद्भुतमभूत्तदा ||१८||
तं प्रस्थितमभिप्रेक्ष्य कौरवाः सह राजभिः |
अनुजग्मुर्नरव्याघ्रं देवा इव शतक्रतुम् ||१९||
अचिन्तयन्नमेयात्मा सर्वं तद्राजमण्डलम् |
निश्चक्राम ततः शौरिः सधूम इव पावकः ||२०||
ततो रथेन शुभ्रेण महता किङ्किणीकिना |
हेमजालविचित्रेण लघुना मेघनादिना ||२१||
सूपस्करेण शुभ्रेण वैयाघ्रेण वरूथिना |
सैन्यसुग्रीवयुक्तेन प्रत्यदृश्यत दारुकः ||२२||
तथैव रथमास्थाय कृतवर्मा महारथः |
वृष्णीनां संमतो वीरो हार्दिक्यः प्रत्यदृश्यत ||२३||
उपस्थितरथं शौरिं प्रयास्यन्तमरिंदमम् |
धृतराष्ट्रो महाराजः पुनरेवाभ्यभाषत ||२४||
यावद्बलं मे पुत्रेषु पश्यस्येतज्जनार्दन |
प्रत्यक्षं ते न ते किञ्चित्परोक्षं शत्रुकर्शन ||२५||
कुरूणां शममिच्छन्तं यतमानं च केशव |
विदित्वैतामवस्थां मे नातिशङ्कितुमर्हसि ||२६||
न मे पापोऽस्त्यभिप्रायः पाण्डवान्प्रति केशव |
ज्ञातमेव हि ते वाक्यं यन्मयोक्तः सुयोधनः ||२७||
जानन्ति कुरवः सर्वे राजानश्चैव पार्थिवाः |
शमे प्रयतमानं मां सर्वयत्नेन माधव ||२८||
ततोऽब्रवीन्महाबाहुर्धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
द्रोणं पितामहं भीष्मं क्षत्तारं बाह्लिकं कृपम् ||२९||
प्रत्यक्षमेतद्भवतां यद्वृत्तं कुरुसंसदि |
यथा चाशिष्टवन्मन्दो रोषादसकृदुत्थितः ||३०||
वदत्यनीशमात्मानं धृतराष्ट्रो महीपतिः |
आपृच्छे भवतः सर्वान्गमिष्यामि युधिष्ठिरम् ||३१||
आमन्त्र्य प्रस्थितं शौरिं रथस्थं पुरुषर्षभम् |
अनुजग्मुर्महेष्वासाः प्रवीरा भरतर्षभाः ||३२||
भीष्मो द्रोणः कृपः क्षत्ता धृतराष्ट्रोऽथ बाह्लिकः |
अश्वत्थामा विकर्णश्च युयुत्सुश्च महारथः ||३३||
ततो रथेन शुभ्रेण महता किङ्किणीकिना |
कुरूणां पश्यतां प्रायात्पृथां द्रष्टुं पितृष्वसाम् ||३४||
१३०
वैशम्पायन उवाच||
प्रविश्याथ गृहं तस्याश्चरणावभिवाद्य च |
आचख्यौ तत्समासेन यद्वृत्तं कुरुसंसदि ||१||
वासुदेव उवाच||
उक्तं बहुविधं वाक्यं ग्रहणीयं सहेतुकम् |
ऋषिभिश्च मया चैव न चासौ तद्गृहीतवान् ||२||
कालपक्वमिदं सर्वं दुर्योधनवशानुगम् |
आपृच्छे भवतीं शीघ्रं प्रयास्ये पाण्डवान्प्रति ||३||
किं वाच्याः पाण्डवेयास्ते भवत्या वचनान्मया |
तद्ब्रूहि त्वं महाप्राज्ञे शुश्रूषे वचनं तव ||४||
कुन्त्युवाच||
ब्रूयाः केशव राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |
भूयांस्ते हीयते धर्मो मा पुत्रक वृथा कृथाः ||५||
श्रोत्रियस्येव ते राजन्मन्दकस्याविपश्चितः |
अनुवाकहता बुद्धिर्धर्ममेवैकमीक्षते ||६||
अङ्गावेक्षस्व धर्मं त्वं यथा सृष्टः स्वयम्भुवा |
उरस्तः क्षत्रियः सृष्टो बाहुवीर्योपजीविता ||७||
क्रूराय कर्मणे नित्यं प्रजानां परिपालने ||७||
शृणु चात्रोपमामेकां या वृद्धेभ्यः श्रुता मया |
मुचुकुन्दस्य राजर्षेरददात्पृथिवीमिमाम् ||८||
पुरा वैश्रवणः प्रीतो न चासौ तां गृहीतवान् ||८||
बाहुवीर्यार्जितं राज्यमश्नीयामिति कामये |
ततो वैश्रवणः प्रीतो विस्मितः समपद्यत ||९||
मुचुकुन्दस्ततो राजा सोऽन्वशासद्वसुन्धराम् |
बाहुवीर्यार्जितां सम्यक्क्षत्रधर्ममनुव्रतः ||१०||
यं हि धर्मं चरन्तीह प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः |
चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भारत विन्दति ||११||
राजा चरति चेद्धर्मं देवत्वायैव कल्पते |
स चेदधर्मं चरति नरकायैव गच्छति ||१२||
दण्डनीतिः स्वधर्मेण चातुर्वर्ण्यं नियच्छति |
प्रयुक्ता स्वामिना सम्यगधर्मेभ्यश्च यच्छति ||१३||
दण्डनीत्यां यदा राजा सम्यक्कार्त्स्न्येन वर्तते |
तदा कृतयुगं नाम कालः श्रेष्ठः प्रवर्तते ||१४||
कालो वा कारणं राज्ञो राजा वा कालकारणम् |
इति ते संशयो मा भूद्राजा कालस्य कारणम् ||१५||
राजा कृतयुगस्रष्टा त्रेताया द्वापरस्य च |
युगस्य च चतुर्थस्य राजा भवति कारणम् ||१६||
कृतस्य कारणाद्राजा स्वर्गमत्यन्तमश्नुते |
त्रेतायाः कारणाद्राजा स्वर्गं नात्यन्तमश्नुते ||१७||
प्रवर्तनाद्द्वापरस्य यथाभागमुपाश्नुते ||१७||
ततो वसति दुष्कर्मा नरके शाश्वतीः समाः |
राजदोषेण हि जगत्स्पृश्यते जगतः स च ||१८||
राजधर्मानवेक्षस्व पितृपैतामहोचितान् |
नैतद्राजर्षिवृत्तं हि यत्र त्वं स्थातुमिच्छसि ||१९||
न हि वैक्लव्यसंसृष्ट आनृशंस्ये व्यवस्थितः |
प्रजापालनसम्भूतं किञ्चित्प्राप फलं नृपः ||२०||
न ह्येतामाशिषं पाण्डुर्न चाहं न पितामहः |
प्रयुक्तवन्तः पूर्वं ते यया चरसि मेधया ||२१||
यज्ञो दानं तपः शौर्यं प्रजासन्तानमेव च |
माहात्म्यं बलमोजश्च नित्यमाशंसितं मया ||२२||
नित्यं स्वाहा स्वधा नित्यं ददुर्मानुषदेवताः |
दीर्घमायुर्धनं पुत्रान्सम्यगाराधिताः शुभाः ||२३||
पुत्रेष्वाशासते नित्यं पितरो दैवतानि च |
दानमध्ययनं यज्ञं प्रजानां परिपालनम् ||२४||
एतद्धर्ममधर्मं वा जन्मनैवाभ्यजायथाः |
ते स्थ वैद्याः कुले जाता अवृत्त्या तात पीडिताः ||२५||
यत्तु दानपतिं शूरं क्षुधिताः पृथिवीचराः |
प्राप्य तृप्ताः प्रतिष्ठन्ते धर्मः कोऽभ्यधिकस्ततः ||२६||
दानेनान्यं बलेनान्यं तथा सूनृतयापरम् |
सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद्राज्यं प्राप्येह धार्मिकः ||२७||
ब्राह्मणः प्रचरेद्भैक्षं क्षत्रियः परिपालयेत् |
वैश्यो धनार्जनं कुर्याच्छूद्रः परिचरेच्च तान् ||२८||
भैक्षं विप्रतिषिद्धं ते कृषिर्नैवोपपद्यते |
क्षत्रियोऽसि क्षतात्त्राता बाहुवीर्योपजीविता ||२९||
पित्र्यमंशं महाबाहो निमग्नं पुनरुद्धर |
साम्ना दानेन भेदेन दण्डेनाथ नयेन च ||३०||
इतो दुःखतरं किं नु यदहं हीनबान्धवा |
परपिण्डमुदीक्षामि त्वां सूत्वामित्रनन्दन ||३१||
युध्यस्व राजधर्मेण मा निमज्जीः पितामहान् |
मा गमः क्षीणपुण्यस्त्वं सानुजः पापिकां गतिम् ||३२||
विदुरापुत्रानुशासनम्
१३१
कुन्त्युवाच||
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
विदुरायाश्च संवादं पुत्रस्य च परन्तप ||१||
अत्र श्रेयश्च भूयश्च यथा सा वक्तुमर्हति |
यशस्विनी मन्युमती कुले जाता विभावरी ||२||
क्षत्रधर्मरता धन्या विदुरा दीर्घदर्शिनी |
विश्रुता राजसंसत्सु श्रुतवाक्या बहुश्रुता ||३||
विदुरा नाम वै सत्या जगर्हे पुत्रमौरसम् |
निर्जितं सिन्धुराजेन शयानं दीनचेतसम् ||४||
अनन्दनमधर्मज्ञं द्विषतां हर्षवर्धनम् ||४||
न मया त्वं न पित्रासि जातः क्वाभ्यागतो ह्यसि |
निर्मन्युरुपशाखीयः पुरुषः क्लीबसाधनः ||५||
यावज्जीवं निराशोऽसि कल्याणाय धुरं वह |
मात्मानमवमन्यस्व मैनमल्पेन बीभरः ||६||
मनः कृत्वा सुकल्याणं मा भैस्त्वं प्रतिसंस्तभ ||६||
उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः |
अमित्रान्नन्दयन्सर्वान्निर्मानो बन्धुशोकदः ||७||
सुपूरा वै कुनदिका सुपूरो मूषिकाञ्जलिः |
सुसन्तोषः कापुरुषः स्वल्पकेनापि तुष्यति ||८||
अप्यरेरारुजन्दंष्ट्रामाश्वेव निधनं व्रज |
अपि वा संशयं प्राप्य जीवितेऽपि पराक्रम ||९||
अप्यरेः श्येनवच्छिद्रं पश्येस्त्वं विपरिक्रमन् |
विनदन्वाथ वा तूष्णीं व्योम्नि वापरिशङ्कितः ||१०||
त्वमेवं प्रेतवच्छेषे कस्माद्वज्रहतो यथा |
उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः ||११||
मास्तं गमस्त्वं कृपणो विश्रूयस्व स्वकर्मणा |
मा मध्ये मा जघन्ये त्वं माधो भूस्तिष्ठ चोर्जितः ||१२||
अलातं तिन्दुकस्येव मुहूर्तमपि विज्वल |
मा तुषाग्निरिवानर्चिः काकरङ्खा जिजीविषुः ||१३||
मुहूर्तं ज्वलितं श्रेयो न तु धूमायितं चिरम् ||१३||
मा ह स्म कस्यचिद्गेहे जनी राज्ञः खरीमृदुः |
कृत्वा मानुष्यकं कर्म सृत्वाजिं यावदुत्तमम् ||१४||
धर्मस्यानृण्यमाप्नोति न चात्मानं विगर्हते ||१४||
अलब्ध्वा यदि वा लब्ध्वा नानुशोचन्ति पण्डिताः |
आनन्तर्यं चारभते न प्राणानां धनायते ||१५||
उद्भावयस्व वीर्यं वा तां वा गच्छ ध्रुवां गतिम् |
धर्मं पुत्राग्रतः कृत्वा किंनिमित्तं हि जीवसि ||१६||
इष्टापूर्तं हि ते क्लीब कीर्तिश्च सकला हता |
विच्छिन्नं भोगमूलं ते किंनिमित्तं हि जीवसि ||१७||
शत्रुर्निमज्जता ग्राह्यो जङ्घायां प्रपतिष्यता |
विपरिच्छिन्नमूलोऽपि न विषीदेत्कथञ्चन ||१८||
उद्यम्य धुरमुत्कर्षेदाजानेयकृतं स्मरन् ||१८||
कुरु सत्त्वं च मानं च विद्धि पौरुषमात्मनः |
उद्भावय कुलं मग्नं त्वत्कृते स्वयमेव हि ||१९||
यस्य वृत्तं न जल्पन्ति मानवा महदद्भुतम् |
राशिवर्धनमात्रं स नैव स्त्री न पुनः पुमान् ||२०||
दाने तपसि शौर्ये च यस्य न प्रथितं यशः |
विद्यायामर्थलाभे वा मातुरुच्चार एव सः ||२१||
श्रुतेन तपसा वापि श्रिया वा विक्रमेण वा |
जनान्योऽभिभवत्यन्यान्कर्मणा हि स वै पुमान् ||२२||
न त्वेव जाल्मीं कापालीं वृत्तिमेषितुमर्हसि |
नृशंस्यामयशस्यां च दुःखां कापुरुषोचिताम् ||२३||
यमेनमभिनन्देयुरमित्राः पुरुषं कृशम् |
लोकस्य समवज्ञातं निहीनाशनवाससम् ||२४||
अहोलाभकरं दीनमल्पजीवनमल्पकम् |
नेदृशं बन्धुमासाद्य बान्धवः सुखमेधते ||२५||
अवृत्त्यैव विपत्स्यामो वयं राष्ट्रात्प्रवासिताः |
सर्वकामरसैर्हीनाः स्थानभ्रष्टा अकिञ्चनाः ||२६||
अवर्णकारिणं सत्सु कुलवंशस्य नाशनम् |
कलिं पुत्रप्रवादेन सञ्जय त्वामजीजनम् ||२७||
निरमर्षं निरुत्साहं निर्वीर्यमरिनन्दनम् |
मा स्म सीमन्तिनी काचिज्जनयेत्पुत्रमीदृशम् ||२८||
मा धूमाय ज्वलात्यन्तमाक्रम्य जहि शात्रवान् |
ज्वल मूर्धन्यमित्राणां मुहूर्तमपि वा क्षणम् ||२९||
एतावानेव पुरुषो यदमर्षी यदक्षमी |
क्षमावान्निरमर्षश्च नैव स्त्री न पुनः पुमान् ||३०||
सन्तोषो वै श्रियं हन्ति तथानुक्रोश एव च |
अनुत्थानभये चोभे निरीहो नाश्नुते महत् ||३१||
एभ्यो निकृतिपापेभ्यः प्रमुञ्चात्मानमात्मना |
आयसं हृदयं कृत्वा मृगयस्व पुनः स्वकम् ||३२||
पुरं विषहते यस्मात्तस्मात्पुरुष उच्यते |
तमाहुर्व्यर्थनामानं स्त्रीवद्य इह जीवति ||३३||
शूरस्योर्जितसत्त्वस्य सिंहविक्रान्तगामिनः |
दिष्टभावं गतस्यापि विघसे मोदते प्रजा ||३४||
य आत्मनः प्रियसुखे हित्वा मृगयते श्रियम् |
अमात्यानामथो हर्षमादधात्यचिरेण सः ||३५||
पुत्र उवाच||
किं नु ते मामपश्यन्त्याः पृथिव्या अपि सर्वया |
किमाभरणकृत्यं ते किं भोगैर्जीवितेन वा ||३६||
मातोवाच||
किमद्यकानां ये लोका द्विषन्तस्तानवाप्नुयुः |
ये त्वादृतात्मनां लोकाः सुहृदस्तान्व्रजन्तु नः ||३७||
भृत्यैर्विहीयमानानां परपिण्डोपजीविनाम् |
कृपणानामसत्त्वानां मा वृत्तिमनुवर्तिथाः ||३८||
अनु त्वां तात जीवन्तु ब्राह्मणाः सुहृदस्तथा |
पर्जन्यमिव भूतानि देवा इव शतक्रतुम् ||३९||
यमाजीवन्ति पुरुषं सर्वभूतानि सञ्जय |
पक्वं द्रुममिवासाद्य तस्य जीवितमर्थवत् ||४०||
यस्य शूरस्य विक्रान्तैरेधन्ते बान्धवाः सुखम् |
त्रिदशा इव शक्रस्य साधु तस्येह जीवितम् ||४१||
स्वबाहुबलमाश्रित्य योऽभ्युज्जीवति मानवः |
स लोके लभते कीर्तिं परत्र च शुभां गतिम् ||४२||
१३२
विदुरोवाच||
अथैतस्यामवस्थायां पौरुषं हातुमिच्छसि |
निहीनसेवितं मार्गं गमिष्यस्यचिरादिव ||१||
यो हि तेजो यथाशक्ति न दर्शयति विक्रमात् |
क्षत्रियो जीविताकाङ्क्षी स्तेन इत्येव तं विदुः ||२||
अर्थवन्त्युपपन्नानि वाक्यानि गुणवन्ति च |
नैव सम्प्राप्नुवन्ति त्वां मुमूर्षुमिव भेषजम् ||३||
सन्ति वै सिन्धुराजस्य सन्तुष्टा बहवो जनाः |
दौर्बल्यादासते मूढा व्यसनौघप्रतीक्षिणः ||४||
सहायोपचयं कृत्वा व्यवसाय्य ततस्ततः |
अनुदुष्येयुरपरे पश्यन्तस्तव पौरुषम् ||५||
तैः कृत्वा सह सङ्घातं गिरिदुर्गालयांश्चर |
काले व्यसनमाकाङ्क्षन्नैवायमजरामरः ||६||
सञ्जयो नामतश्च त्वं न च पश्यामि तत्त्वयि |
अन्वर्थनामा भव मे पुत्र मा व्यर्थनामकः ||७||
सम्यग्दृष्टिर्महाप्राज्ञो बालं त्वां ब्राह्मणोऽब्रवीत् |
अयं प्राप्य महत्कृच्छ्रं पुनर्वृद्धिं गमिष्यति ||८||
तस्य स्मरन्ती वचनमाशंसे विजयं तव |
तस्मात्तात ब्रवीमि त्वां वक्ष्यामि च पुनः पुनः ||९||
यस्य ह्यर्थाभिनिर्वृत्तौ भवन्त्याप्यायिताः परे |
तस्यार्थसिद्धिर्नियता नयेष्वर्थानुसारिणः ||१०||
समृद्धिरसमृद्धिर्वा पूर्वेषां मम सञ्जय |
एवं विद्वान्युद्धमना भव मा प्रत्युपाहर ||११||
नातः पापीयसीं काञ्चिदवस्थां शम्बरोऽब्रवीत् |
यत्र नैवाद्य न प्रातर्भोजनं प्रतिदृश्यते ||१२||
पतिपुत्रवधादेतत्परमं दुःखमब्रवीत् |
दारिद्र्यमिति यत्प्रोक्तं पर्यायमरणं हि तत् ||१३||
अहं महाकुले जाता ह्रदाद्ध्रदमिवागता |
ईश्वरी सर्वकल्याणैर्भर्त्रा परमपूजिता ||१४||
महार्हमाल्याभरणां सुमृष्टाम्बरवाससम् |
पुरा दृष्ट्वा सुहृद्वर्गो मामपश्यत्सुदुर्गताम् ||१५||
यदा मां चैव भार्यां च द्रष्टासि भृशदुर्बले |
न तदा जीवितेनार्थो भविता तव सञ्जय ||१६||
दासकर्मकरान्भृत्यानाचार्यर्त्विक्पुरोहितान् |
अवृत्त्यास्मान्प्रजहतो दृष्ट्वा किं जीवितेन ते ||१७||
यदि कृत्यं न पश्यामि तवाद्येह यथा पुरा |
श्लाघनीयं यशस्यं च का शान्तिर्हृदयस्य मे ||१८||
नेति चेद्ब्राह्मणान्ब्रूयां दीर्यते हृदयं मम |
न ह्यहं न च मे भर्ता नेति ब्राह्मणमुक्तवान् ||१९||
वयमाश्रयणीयाः स्म नाश्रितारः परस्य च |
सान्यानाश्रित्य जीवन्ती परित्यक्ष्यामि जीवितम् ||२०||
अपारे भव नः पारमप्लवे भव नः प्लवः |
कुरुष्व स्थानमस्थाने मृतान्सञ्जीवयस्व नः ||२१||
सर्वे ते शत्रवः सह्या न चेज्जीवितुमिच्छसि |
अथ चेदीदृशीं वृत्तिं क्लीबामभ्युपपद्यसे ||२२||
निर्विण्णात्मा हतमना मुञ्चैतां पापजीविकाम् |
एकशत्रुवधेनैव शूरो गच्छति विश्रुतिम् ||२३||
इन्द्रो वृत्रवधेनैव महेन्द्रः समपद्यत |
माहेन्द्रं च ग्रहं लेभे लोकानां चेश्वरोऽभवत् ||२४||
नाम विश्राव्य वा सङ्ख्ये शत्रूनाहूय दंशितान् |
सेनाग्रं वापि विद्राव्य हत्वा वा पुरुषं वरम् ||२५||
यदैव लभते वीरः सुयुद्धेन महद्यशः |
तदैव प्रव्यथन्तेऽस्य शत्रवो विनमन्ति च ||२६||
त्यक्त्वात्मानं रणे दक्षं शूरं कापुरुषा जनाः |
अवशाः पूरयन्ति स्म सर्वकामसमृद्धिभिः ||२७||
राज्यं वाप्युग्रविभ्रंशं संशयो जीवितस्य वा |
प्रलब्धस्य हि शत्रोर्वै शेषं कुर्वन्ति साधवः ||२८||
स्वर्गद्वारोपमं राज्यमथ वाप्यमृतोपमम् |
रुद्धमेकायने मत्वा पतोल्मुक इवारिषु ||२९||
जहि शत्रून्रणे राजन्स्वधर्ममनुपालय |
मा त्वा पश्येत्सुकृपणं शत्रुः श्रीमान्कदाचन ||३०||
अस्मदीयैश्च शोचद्भिर्नदद्भिश्च परैर्वृतम् |
अपि त्वां नानुपश्येयं दीना दीनमवस्थितम् ||३१||
उष्य सौवीरकन्याभिः श्लाघस्वार्थैर्यथा पुरा |
मा च सैन्धवकन्यानामवसन्नो वशं गमः ||३२||
युवा रूपेण सम्पन्नो विद्ययाभिजनेन च |
यस्त्वादृशो विकुर्वीत यशस्वी लोकविश्रुतः ||३३||
वोढव्ये धुर्यनडुवन्मन्ये मरणमेव तत् ||३३||
यदि त्वामनुपश्यामि परस्य प्रियवादिनम् |
पृष्ठतोऽनुव्रजन्तं वा का शान्तिर्हृदयस्य मे ||३४||
नास्मिञ्जातु कुले जातो गच्छेद्योऽन्यस्य पृष्ठतः |
न त्वं परस्यानुधुरं तात जीवितुमर्हसि ||३५||
अहं हि क्षत्रहृदयं वेद यत्परिशाश्वतम् |
पूर्वैः पूर्वतरैः प्रोक्तं परैः परतरैरपि ||३६||
यो वै कश्चिदिहाजातः क्षत्रियः क्षत्रधर्मवित् |
भयाद्वृत्तिसमीक्षो वा न नमेदिह कस्यचित् ||३७||
उद्यच्छेदेव न नमेदुद्यमो ह्येव पौरुषम् |
अप्यपर्वणि भज्येत न नमेदिह कस्यचित् ||३८||
मातङ्गो मत्त इव च परीयात्सुमहामनाः |
ब्राह्मणेभ्यो नमेन्नित्यं धर्मायैव च सञ्जय ||३९||
नियच्छन्नितरान्वर्णान्विनिघ्नन्सर्वदुष्कृतः |
ससहायोऽसहायो वा यावज्जीवं तथा भवेत् ||४०||
१३३
पुत्र उवाच||
कृष्णायसस्येव च ते संहत्य हृदयं कृतम् |
मम मातस्त्वकरुणे वैरप्रज्ञे ह्यमर्षणे ||१||
अहो क्षत्रसमाचारो यत्र मामपरं यथा |
ईदृशं वचनं ब्रूयाद्भवती पुत्रमेकजम् ||२||
किं नु ते मामपश्यन्त्याः पृथिव्या अपि सर्वया |
किमाभरणकृत्यं ते किं भोगैर्जीवितेन वा ||३||
मातोवाच||
सर्वारम्भा हि विदुषां तात धर्मार्थकारणात् |
तानेवाभिसमीक्ष्याहं सञ्जय त्वामचूचुदम् ||४||
स समीक्ष्यक्रमोपेतो मुख्यः कालोऽयमागतः |
अस्मिंश्चेदागते काले कार्यं न प्रतिपद्यसे ||५||
असम्भावितरूपस्त्वं सुनृशंसं करिष्यसि ||५||
तं त्वामयशसा स्पृष्टं न ब्रूयां यदि सञ्जय |
खरीवात्सल्यमाहुस्तन्निःसामर्थ्यमहेतुकम् ||६||
सद्भिर्विगर्हितं मार्गं त्यज मूर्खनिषेवितम् |
अविद्या वै महत्यस्ति यामिमां संश्रिताः प्रजाः ||७||
तव स्याद्यदि सद्वृत्तं तेन मे त्वं प्रियो भवेः |
धर्मार्थगुणयुक्तेन नेतरेण कथञ्चन ||८||
दैवमानुषयुक्तेन सद्भिराचरितेन च ||८||
यो ह्येवमविनीतेन रमते पुत्रनप्तृणा |
अनुत्थानवता चापि मोघं तस्य प्रजाफलम् ||९||
अकुर्वन्तो हि कर्माणि कुर्वन्तो निन्दितानि च |
सुखं नैवेह नामुत्र लभन्ते पुरुषाधमाः ||१०||
युद्धाय क्षत्रियः सृष्टः सञ्जयेह जयाय च |
क्रूराय कर्मणे नित्यं प्रजानां परिपालने ||११||
जयन्वा वध्यमानो वा प्राप्नोतीन्द्रसलोकताम् ||११||
न शक्रभवने पुण्ये दिवि तद्विद्यते सुखम् |
यदमित्रान्वशे कृत्वा क्षत्रियः सुखमश्नुते ||१२||
मन्युना दह्यमानेन पुरुषेण मनस्विना |
निकृतेनेह बहुशः शत्रून्प्रतिजिगीषया ||१३||
आत्मानं वा परित्यज्य शत्रून्वा विनिपात्य वै |
अतोऽन्येन प्रकारेण शान्तिरस्य कुतो भवेत् ||१४||
इह प्राज्ञो हि पुरुषः स्वल्पमप्रियमिच्छति |
यस्य स्वल्पं प्रियं लोके ध्रुवं तस्याल्पमप्रियम् ||१५||
प्रियाभावाच्च पुरुषो नैव प्राप्नोति शोभनम् |
ध्रुवं चाभावमभ्येति गत्वा गङ्गेव सागरम् ||१६||
पुत्र उवाच||
नेयं मतिस्त्वया वाच्या मातः पुत्रे विशेषतः |
कारुण्यमेवात्र पश्य भूत्वेह जडमूकवत् ||१७||
मातोवाच||
अतो मे भूयसी नन्दिर्यदेवमनुपश्यसि |
चोद्यं मां चोदयस्येतद्भृशं वै चोदयामि ते ||१८||
अथ त्वां पूजयिष्यामि हत्वा वै सर्वसैन्धवान् |
अहं पश्यामि विजयं कृत्स्नं भाविनमेव ते ||१९||
पुत्र उवाच||
अकोशस्यासहायस्य कुतः स्विद्विजयो मम |
इत्यवस्थां विदित्वेमामात्मनात्मनि दारुणाम् ||२०||
राज्याद्भावो निवृत्तो मे त्रिदिवादिव दुष्कृतेः ||२०||
ईदृशं भवती कञ्चिदुपायमनुपश्यति |
तन्मे परिणतप्रज्ञे सम्यक्प्रब्रूहि पृच्छते ||२१||
करिष्यामि हि तत्सर्वं यथावदनुशासनम् ||२१||
मातोवाच||
पुत्रात्मा नावमन्तव्यः पूर्वाभिरसमृद्धिभिः |
अभूत्वा हि भवन्त्यर्था भूत्वा नश्यन्ति चापरे ||२२||
अमर्षेणैव चाप्यर्था नारब्धव्याः सुबालिशैः |
सर्वेषां कर्मणां तात फले नित्यमनित्यता ||२३||
अनित्यमिति जानन्तो न भवन्ति भवन्ति च |
अथ ये नैव कुर्वन्ति नैव जातु भवन्ति ते ||२४||
ऐकगुण्यमनीहायामभावः कर्मणां फलम् |
अथ द्वैगुण्यमीहायां फलं भवति वा न वा ||२५||
यस्य प्रागेव विदिता सर्वार्थानामनित्यता |
नुदेद्वृद्धिसमृद्धी स प्रतिकूले नृपात्मज ||२६||
उत्थातव्यं जागृतव्यं योक्तव्यं भूतिकर्मसु |
भविष्यतीत्येव मनः कृत्वा सततमव्यथैः ||२७||
मङ्गलानि पुरस्कृत्य ब्राह्मणैश्चेश्वरैः सह ||२७||
प्राज्ञस्य नृपतेराशु वृद्धिर्भवति पुत्रक |
अभिवर्तति लक्ष्मीस्तं प्राचीमिव दिवाकरः ||२८||
निदर्शनान्युपायांश्च बहून्युद्धर्षणानि च |
अनुदर्शितरूपोऽसि पश्यामि कुरु पौरुषम् ||२९||
पुरुषार्थमभिप्रेतं समाहर्तुमिहार्हसि ||२९||
क्रुद्धाँल्लुब्धान्परिक्षीणानवक्षिप्तान्विमानितान् |
स्पर्धिनश्चैव ये केचित्तान्युक्त उपधारय ||३०||
एतेन त्वं प्रकारेण महतो भेत्स्यसे गणान् |
महावेग इवोद्धूतो मातरिश्वा बलाहकान् ||३१||
तेषामग्रप्रदायी स्याः कल्योत्थायी प्रियंवदः |
ते त्वां प्रियं करिष्यन्ति पुरो धास्यन्ति च ध्रुवम् ||३२||
यदैव शत्रुर्जानीयात्सपत्नं त्यक्तजीवितम् |
तदैवास्मादुद्विजते सर्पाद्वेश्मगतादिव ||३३||
तं विदित्वा पराक्रान्तं वशे न कुरुते यदि |
निर्वादैर्निर्वदेदेनमन्ततस्तद्भविष्यति ||३४||
निर्वादादास्पदं लब्ध्वा धनवृद्धिर्भविष्यति |
धनवन्तं हि मित्राणि भजन्ते चाश्रयन्ति च ||३५||
स्खलितार्थं पुनस्तात सन्त्यजन्त्यपि बान्धवाः |
अप्यस्मिन्नाश्रयन्ते च जुगुप्सन्ति च तादृशम् ||३६||
शत्रुं कृत्वा यः सहायं विश्वासमुपगच्छति |
अतः सम्भाव्यमेवैतद्यद्राज्यं प्राप्नुयादिति ||३७||
१३४
मातोवाच||
नैव राज्ञा दरः कार्यो जातु कस्याञ्चिदापदि |
अथ चेदपि दीर्णः स्यान्नैव वर्तेत दीर्णवत् ||१||
दीर्णं हि दृष्ट्वा राजानं सर्वमेवानुदीर्यते |
राष्ट्रं बलममात्याश्च पृथक्कुर्वन्ति ते मतिम् ||२||
शत्रूनेके प्रपद्यन्ते प्रजहत्यपरे पुनः |
अन्वेके प्रजिहीर्षन्ति ये पुरस्ताद्विमानिताः ||३||
य एवात्यन्तसुहृदस्त एनं पर्युपासते |
अशक्तयः स्वस्तिकामा बद्धवत्सा इडा इव ||४||
शोचन्तमनुशोचन्ति प्रतीतानिव बान्धवान् ||४||
अपि ते पूजिताः पूर्वमपि ते सुहृदो मताः |
ये राष्ट्रमभिमन्यन्ते राज्ञो व्यसनमीयुषः ||५||
मा दीदरस्त्वं सुहृदो मा त्वां दीर्णं प्रहासिषुः ||५||
प्रभावं पौरुषं बुद्धिं जिज्ञासन्त्या मया तव |
उल्लपन्त्या समाश्वासं बलवानिव दुर्बलम् ||६||
यद्येतत्संविजानासि यदि सम्यग्ब्रवीम्यहम् |
कृत्वासौम्यमिवात्मानं जयायोत्तिष्ठ सञ्जय ||७||
अस्ति नः कोशनिचयो महानविदितस्तव |
तमहं वेद नान्यस्तमुपसम्पादयामि ते ||८||
सन्ति नैकशता भूयः सुहृदस्तव सञ्जय |
सुखदुःखसहा वीर शतार्हा अनिवर्तिनः ||९||
तादृशा हि सहाया वै पुरुषस्य बुभूषतः |
ईषदुज्जिहतः किञ्चित्सचिवाः शत्रुकर्शनाः ||१०||
पुत्र उवाच||
कस्य त्वीदृशकं वाक्यं श्रुत्वापि स्वल्पचेतसः |
तमो न व्यपहन्येत सुचित्रार्थपदाक्षरम् ||११||
उदके धूरियं धार्या सर्तव्यं प्रवणे मया |
यस्य मे भवती नेत्री भविष्यद्भूतदर्शिनी ||१२||
अहं हि वचनं त्वत्तः शुश्रूषुरपरापरम् |
किञ्चित्किञ्चित्प्रतिवदंस्तूष्णीमासं मुहुर्मुहुः ||१३||
अतृप्यन्नमृतस्येव कृच्छ्राल्लब्धस्य बान्धवात् |
उद्यच्छाम्येष शत्रूणां नियमाय जयाय च ||१४||
कुन्त्युवाच||
सदश्व इव स क्षिप्तः प्रणुन्नो वाक्यसायकैः |
तच्चकार तथा सर्वं यथावदनुशासनम् ||१५||
इदमुद्धर्षणं भीमं तेजोवर्धनमुत्तमम् |
राजानं श्रावयेन्मन्त्री सीदन्तं शत्रुपीडितम् ||१६||
जयो नामेतिहासोऽयं श्रोतव्यो विजिगीषुणा |
महीं विजयते क्षिप्रं श्रुत्वा शत्रूंश्च मर्दति ||१७||
इदं पुंसवनं चैव वीराजननमेव च |
अभीक्ष्णं गर्भिणी श्रुत्वा ध्रुवं वीरं प्रजायते ||१८||
विद्याशूरं तपःशूरं दमशूरं तपस्विनम् |
ब्राह्म्या श्रिया दीप्यमानं साधुवादेन संमतम् ||१९||
अर्चिष्मन्तं बलोपेतं महाभागं महारथम् |
धृष्टवन्तमनाधृष्यं जेतारमपराजितम् ||२०||
नियन्तारमसाधूनां गोप्तारं धर्मचारिणाम् |
तदर्थं क्षत्रिया सूते वीरं सत्यपराक्रमम् ||२१||
१३५
कुन्त्युवाच||
अर्जुनं केशव ब्रूयास्त्वयि जाते स्म सूतके |
उपोपविष्टा नारीभिराश्रमे परिवारिता ||१||
अथान्तरिक्षे वागासीद्दिव्यरूपा मनोरमा |
सहस्राक्षसमः कुन्ति भविष्यत्येष ते सुतः ||२||
एष जेष्यति सङ्ग्रामे कुरून्सर्वान्समागतान् |
भीमसेनद्वितीयश्च लोकमुद्वर्तयिष्यति ||३||
पुत्रस्ते पृथिवीं जेता यशश्चास्य दिवस्पृशम् |
हत्वा कुरून्ग्रामजन्ये वासुदेवसहायवान् ||४||
पित्र्यमंशं प्रनष्टं च पुनरप्युद्धरिष्यति |
भ्रातृभिः सहितः श्रीमांस्त्रीन्मेधानाहरिष्यति ||५||
तं सत्यसन्धं बीभत्सुं सव्यसाचिनमच्युत |
यथाहमेवं जानामि बलवन्तं दुरासदम् ||६||
तथा तदस्तु दाशार्ह यथा वागभ्यभाषत ||६||
धर्मश्चेदस्ति वार्ष्णेय तथा सत्यं भविष्यति |
त्वं चापि तत्तथा कृष्ण सर्वं सम्पादयिष्यसि ||७||
नाहं तदभ्यसूयामि यथा वागभ्यभाषत |
नमो धर्माय महते धर्मो धारयति प्रजाः ||८||
एतद्धनञ्जयो वाच्यो नित्योद्युक्तो वृकोदरः |
यदर्थं क्षत्रिया सूते तस्य कालोऽयमागतः ||९||
न हि वैरं समासाद्य सीदन्ति पुरुषर्षभाः ||९||
विदिता ते सदा बुद्धिर्भीमस्य न स शाम्यति |
यावदन्तं न कुरुते शत्रूणां शत्रुकर्शनः ||१०||
सर्वधर्मविशेषज्ञां स्नुषां पाण्डोर्महात्मनः |
ब्रूया माधव कल्याणीं कृष्णां कृष्ण यशस्विनीम् ||११||
युक्तमेतन्महाभागे कुले जाते यशस्विनि |
यन्मे पुत्रेषु सर्वेषु यथावत्त्वमवर्तिथाः ||१२||
माद्रीपुत्रौ च वक्तव्यौ क्षत्रधर्मरतावुभौ |
विक्रमेणार्जितान्भोगान्वृणीतं जीवितादपि ||१३||
विक्रमाधिगता ह्यर्थाः क्षत्रधर्मेण जीवतः |
मनो मनुष्यस्य सदा प्रीणन्ति पुरुषोत्तम ||१४||
यच्च वः प्रेक्षमाणानां सर्वधर्मोपचायिनी |
पाञ्चाली परुषाण्युक्ता को नु तत्क्षन्तुमर्हति ||१५||
न राज्यहरणं दुःखं द्यूते चापि पराजयः |
प्रव्राजनं सुतानां वा न मे तद्दुःखकारणम् ||१६||
यत्तु सा बृहती श्यामा सभायां रुदती तदा |
अश्रौषीत्परुषा वाचस्तन्मे दुःखतरं मतम् ||१७||
स्त्रीधर्मिणी वरारोहा क्षत्रधर्मरता सदा |
नाध्यगच्छत्तदा नाथं कृष्णा नाथवती सती ||१८||
तं वै ब्रूहि महाबाहो सर्वशस्त्रभृतां वरम् |
अर्जुनं पुरुषव्याघ्रं द्रौपद्याः पदवीं चर ||१९||
विदितौ हि तवात्यन्तं क्रुद्धाविव यमान्तकौ |
भीमार्जुनौ नयेतां हि देवानपि परां गतिम् ||२०||
तयोश्चैतदवज्ञानं यत्सा कृष्णा सभागता |
दुःशासनश्च यद्भीमं कटुकान्यभ्यभाषत ||२१||
पश्यतां कुरुवीराणां तच्च संस्मारयेः पुनः ||२१||
पाण्डवान्कुशलं पृच्छेः सपुत्रान्कृष्णया सह |
मां च कुशलिनीं ब्रूयास्तेषु भूयो जनार्दन ||२२||
अरिष्टं गच्छ पन्थानं पुत्रान्मे परिपालय ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
अभिवाद्याथ तां कृष्णः कृत्वा चाभिप्रदक्षिणम् |
निश्चक्राम महाबाहुः सिंहखेलगतिस्ततः ||२३||
ततो विसर्जयामास भीष्मादीन्कुरुपुङ्गवान् |
आरोप्य च रथे कर्णं प्रायात्सात्यकिना सह ||२४||
ततः प्रयाते दाशार्हे कुरवः सङ्गता मिथः |
जजल्पुर्महदाश्चर्यं केशवे परमाद्भुतम् ||२५||
प्रमूढा पृथिवी सर्वा मृत्युपाशसिता कृता |
दुर्योधनस्य बालिश्यान्नैतदस्तीति चाब्रुवन् ||२६||
ततो निर्याय नगरात्प्रययौ पुरुषोत्तमः |
मन्त्रयामास च तदा कर्णेन सुचिरं सह ||२७||
विसर्जयित्वा राधेयं सर्वयादवनन्दनः |
ततो जवेन महता तूर्णमश्वानचोदयत् ||२८||
ते पिबन्त इवाकाशं दारुकेण प्रचोदिताः |
हया जग्मुर्महावेगा मनोमारुतरंहसः ||२९||
ते व्यतीत्य तमध्वानं क्षिप्रं श्येना इवाशुगाः |
उच्चैः सूर्यमुपप्लव्यं शार्ङ्गधन्वानमावहन् ||३०||
१३६
वैशम्पायन उवाच||
कुन्त्यास्तु वचनं श्रुत्वा भीष्मद्रोणौ महारथौ |
दुर्योधनमिदं वाक्यमूचतुः शासनातिगम् ||१||
श्रुतं ते पुरुषव्याघ्र कुन्त्याः कृष्णस्य संनिधौ |
वाक्यमर्थवदव्यग्रमुक्तं धर्म्यमनुत्तमम् ||२||
तत्करिष्यन्ति कौन्तेया वासुदेवस्य संमतम् |
न हि ते जातु शाम्येरन्नृते राज्येन कौरव ||३||
क्लेशिता हि त्वया पार्था धर्मपाशसितास्तदा |
सभायां द्रौपदी चैव तैश्च तन्मर्षितं तव ||४||
कृतास्त्रं ह्यर्जुनं प्राप्य भीमं च कृतनिश्रमम् |
गाण्डीवं चेषुधी चैव रथं च ध्वजमेव च ||५||
सहायं वासुदेवं च न क्षंस्यति युधिष्ठिरः ||५||
प्रत्यक्षं ते महाबाहो यथा पार्थेन धीमता |
विराटनगरे पूर्वं सर्वे स्म युधि निर्जिताः ||६||
दानवान्घोरकर्माणो निवातकवचान्युधि |
रौद्रमस्त्रं समाधाय दग्धवानस्त्रवह्निना ||७||
कर्णप्रभृतयश्चेमे त्वं चापि कवची रथी |
मोक्षिता घोषयात्रायां पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||८||
प्रशाम्य भरतश्रेष्ठ भ्रातृभिः सह पाण्डवैः |
रक्षेमां पृथिवीं सर्वां मृत्योर्दंष्ट्रान्तरं गताम् ||९||
ज्येष्ठो भ्राता धर्मशीलो वत्सलः श्लक्ष्णवाक्षुचिः |
तं गच्छ पुरुषव्याघ्रं व्यपनीयेह किल्बिषम् ||१०||
दृष्टश्चेत्त्वं पाण्डवेन व्यपनीतशरासनः |
प्रसन्नभ्रुकुटिः श्रीमान्कृता शान्तिः कुलस्य नः ||११||
तमभ्येत्य सहामात्यः परिष्वज्य नृपात्मजम् |
अभिवादय राजानं यथापूर्वमरिंदम ||१२||
अभिवादयमानं त्वां पाणिभ्यां भीमपूर्वजः |
प्रतिगृह्णातु सौहार्दात्कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||१३||
सिंहस्कन्धोरुबाहुस्त्वां वृत्तायतमहाभुजः |
परिष्वजतु बाहुभ्यां भीमः प्रहरतां वरः ||१४||
सिंहग्रीवो गुडाकेशस्ततस्त्वां पुष्करेक्षणः |
अभिवादयतां पार्थः कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||१५||
आश्विनेयौ नरव्याघ्रौ रूपेणाप्रतिमौ भुवि |
तौ च त्वां गुरुवत्प्रेम्णा पूजया प्रत्युदीयताम् ||१६||
मुञ्चन्त्वानन्दजाश्रूणि दाशार्हप्रमुखा नृपाः |
सङ्गच्छ भ्रातृभिः सार्धं मानं सन्त्यज्य पार्थिव ||१७||
प्रशाधि पृथिवीं कृत्स्नां ततस्तं भ्रातृभिः सह |
समालिङ्ग्य च हर्षेण नृपा यान्तु परस्परम् ||१८||
अलं युद्धेन राजेन्द्र सुहृदां शृणु कारणम् |
ध्रुवं विनाशो युद्धे हि क्षत्रियाणां प्रदृश्यते ||१९||
ज्योतींषि प्रतिकूलानि दारुणा मृगपक्षिणः |
उत्पाता विविधा वीर दृश्यन्ते क्षत्रनाशनाः ||२०||
विशेषत इहास्माकं निमित्तानि विनाशने |
उल्काभिर्हि प्रदीप्ताभिर्वध्यते पृतना तव ||२१||
वाहनान्यप्रहृष्टानि रुदन्तीव विशां पते |
गृध्रास्ते पर्युपासन्ते सैन्यानि च समन्ततः ||२२||
नगरं न यथापूर्वं तथा राजनिवेशनम् |
शिवाश्चाशिवनिर्घोषा दीप्तां सेवन्ति वै दिशम् ||२३||
कुरु वाक्यं पितुर्मातुरस्माकं च हितैषिणाम् |
त्वय्यायत्तो महाबाहो शमो व्यायाम एव च ||२४||
न चेत्करिष्यसि वचः सुहृदामरिकर्शन |
तप्स्यसे वाहिनीं दृष्ट्वा पार्थबाणप्रपीडिताम् ||२५||
भीमस्य च महानादं नदतः शुष्मिणो रणे |
श्रुत्वा स्मर्तासि मे वाक्यं गाण्डीवस्य च निस्वनम् ||२६||
यद्येतदपसव्यं ते भविष्यति वचो मम ||२६||
१३७
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु विमनास्तिर्यग्दृष्टिरधोमुखः |
संहत्य च भ्रुवोर्मध्यं न किञ्चिद्व्याजहार ह ||१||
तं वै विमनसं दृष्ट्वा सम्प्रेक्ष्यान्योन्यमन्तिकात् |
पुनरेवोत्तरं वाक्यमुक्तवन्तौ नरर्षभौ ||२||
भीष्म उवाच||
शुश्रूषुमनसूयं च ब्रह्मण्यं सत्यसङ्गरम् |
प्रतियोत्स्यामहे पार्थमतो दुःखतरं नु किम् ||३||
द्रोण उवाच||
अश्वत्थाम्नि यथा पुत्रे भूयो मम धनञ्जये |
बहुमानः परो राजन्संनतिश्च कपिध्वजे ||४||
तं चेत्पुत्रात्प्रियतरं प्रतियोत्स्ये धनञ्जयम् |
क्षत्रधर्ममनुष्ठाय धिगस्तु क्षत्रजीविकाम् ||५||
यस्य लोके समो नास्ति कश्चिदन्यो धनुर्धरः |
मत्प्रसादात्स बीभत्सुः श्रेयानन्यैर्धनुर्धरैः ||६||
मित्रध्रुग्दुष्टभावश्च नास्तिकोऽथानृजुः शठः |
न सत्सु लभते पूजां यज्ञे मूर्ख इवागतः ||७||
वार्यमाणोऽपि पापेभ्यः पापात्मा पापमिच्छति |
चोद्यमानोऽपि पापेन शुभात्मा शुभमिच्छति ||८||
मिथ्योपचरिता ह्येते वर्तमाना ह्यनु प्रिये |
अहितत्वाय कल्पन्ते दोषा भरतसत्तम ||९||
त्वमुक्तः कुरुवृद्धेन मया च विदुरेण च |
वासुदेवेन च तथा श्रेयो नैवाभिपद्यसे ||१०||
अस्ति मे बलमित्येव सहसा त्वं तितीर्षसि |
सग्राहनक्रमकरं गङ्गावेगमिवोष्णगे ||११||
वास एव यथा हि त्वं प्रावृण्वानोऽद्य मन्यसे |
स्रजं त्यक्तामिव प्राप्य लोभाद्यौधिष्ठिरीं श्रियम् ||१२||
द्रौपदीसहितं पार्थं सायुधैर्भ्रातृभिर्वृतम् |
वनस्थमपि राज्यस्थः पाण्डवं कोऽतिजीवति ||१३||
निदेशे यस्य राजानः सर्वे तिष्ठन्ति किङ्कराः |
तमैलविलमासाद्य धर्मराजो व्यराजत ||१४||
कुबेरसदनं प्राप्य ततो रत्नान्यवाप्य च |
स्फीतमाक्रम्य ते राष्ट्रं राज्यमिच्छन्ति पाण्डवाः ||१५||
दत्तं हुतमधीतं च ब्राह्मणास्तर्पिता धनैः |
आवयोर्गतमायुश्च कृतकृत्यौ च विद्धि नौ ||१६||
त्वं तु हित्वा सुखं राज्यं मित्राणि च धनानि च |
विग्रहं पाण्डवैः कृत्वा महद्व्यसनमाप्स्यसि ||१७||
द्रौपदी यस्य चाशास्ते विजयं सत्यवादिनी |
तपोघोरव्रता देवी न त्वं जेष्यसि पाण्डवम् ||१८||
मन्त्री जनार्दनो यस्य भ्राता यस्य धनञ्जयः |
सर्वशस्त्रभृतां श्रेष्ठं कथं जेष्यसि पाण्डवम् ||१९||
सहाया ब्राह्मणा यस्य धृतिमन्तो जितेन्द्रियाः |
तमुग्रतपसं वीरं कथं जेष्यसि पाण्डवम् ||२०||
पुनरुक्तं च वक्ष्यामि यत्कार्यं भूतिमिच्छता |
सुहृदा मज्जमानेषु सुहृत्सु व्यसनार्णवे ||२१||
अलं युद्धेन तैर्वीरैः शाम्य त्वं कुरुवृद्धये |
मा गमः ससुतामात्यः सबलश्च पराभवम् ||२२||
कर्णोपनिवादपर्व
१३८
धृतराष्ट्र उवाच||
राजपुत्रैः परिवृतस्तथामात्यैश्च सञ्जय |
उपारोप्य रथे कर्णं निर्यातो मधुसूदनः ||१||
किमब्रवीद्रथोपस्थे राधेयं परवीरहा |
कानि सान्त्वानि गोविन्दः सूतपुत्रे प्रयुक्तवान् ||२||
ओघमेघस्वनः काले यत्कृष्णः कर्णमब्रवीत् |
मृदु वा यदि वा तीक्ष्णं तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||३||
सञ्जय उवाच||
आनुपूर्व्येण वाक्यानि श्लक्ष्णानि च मृदूनि च |
प्रियाणि धर्मयुक्तानि सत्यानि च हितानि च ||४||
हृदयग्रहणीयानि राधेयं मधुसूदनः |
यान्यब्रवीदमेयात्मा तानि मे शृणु भारत ||५||
वासुदेव उवाच||
उपासितास्ते राधेय ब्राह्मणा वेदपारगाः |
तत्त्वार्थं परिपृष्टाश्च नियतेनानसूयया ||६||
त्वमेव कर्ण जानासि वेदवादान्सनातनान् |
त्वं ह्येव धर्मशास्त्रेषु सूक्ष्मेषु परिनिष्ठितः ||७||
कानीनश्च सहोढश्च कन्यायां यश्च जायते |
वोढारं पितरं तस्य प्राहुः शास्त्रविदो जनाः ||८||
सोऽसि कर्ण तथा जातः पाण्डोः पुत्रोऽसि धर्मतः |
निग्रहाद्धर्मशास्त्राणामेहि राजा भविष्यसि ||९||
पितृपक्षे हि ते पार्था मातृपक्षे च वृष्णयः |
द्वौ पक्षावभिजानीहि त्वमेतौ पुरुषर्षभ ||१०||
मया सार्धमितो यातमद्य त्वां तात पाण्डवाः |
अभिजानन्तु कौन्तेयं पूर्वजातं युधिष्ठिरात् ||११||
पादौ तव ग्रहीष्यन्ति भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः |
द्रौपदेयास्तथा पञ्च सौभद्रश्चापराजितः ||१२||
राजानो राजपुत्राश्च पाण्डवार्थे समागताः |
पादौ तव ग्रहीष्यन्ति सर्वे चान्धकवृष्णयः ||१३||
हिरण्मयांश्च ते कुम्भान्राजतान्पार्थिवांस्तथा |
ओषध्यः सर्वबीजानि सर्वरत्नानि वीरुधः ||१४||
राजन्या राजकन्याश्चाप्यानयन्त्वभिषेचनम् |
षष्ठे च त्वां तथा काले द्रौपद्युपगमिष्यति ||१५||
अद्य त्वामभिषिञ्चन्तु चातुर्वैद्या द्विजातयः |
पुरोहितः पाण्डवानां व्याघ्रचर्मण्यवस्थितम् ||१६||
तथैव भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः पुरुषर्षभाः |
द्रौपदेयास्तथा पञ्च पाञ्चालाश्चेदयस्तथा ||१७||
अहं च त्वाभिषेक्ष्यामि राजानं पृथिवीपतिम् |
युवराजोऽस्तु ते राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||१८||
गृहीत्वा व्यजनं श्वेतं धर्मात्मा संशितव्रतः |
उपान्वारोहतु रथं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||१९||
छत्रं च ते महच्छ्वेतं भीमसेनो महाबलः |
अभिषिक्तस्य कौन्तेय कौन्तेयो धारयिष्यति ||२०||
किङ्किणीशतनिर्घोषं वैयाघ्रपरिवारणम् |
रथं श्वेतहयैर्युक्तमर्जुनो वाहयिष्यति ||२१||
अभिमन्युश्च ते नित्यं प्रत्यासन्नो भविष्यति |
नकुलः सहदेवश्च द्रौपदेयाश्च पञ्च ये ||२२||
पाञ्चालास्त्वानुयास्यन्ति शिखण्डी च महारथः |
अहं च त्वानुयास्यामि सर्वे चान्धकवृष्णयः ||२३||
दाशार्हाः परिवारास्ते दाशार्णाश्च विशां पते ||२३||
भुङ्क्ष्व राज्यं महाबाहो भ्रातृभिः सह पाण्डवैः |
जपैर्होमैश्च संयुक्तो मङ्गलैश्च पृथग्विधैः ||२४||
पुरोगमाश्च ते सन्तु द्रविडाः सह कुन्तलैः |
आन्ध्रास्तालचराश्चैव चूचुपा वेणुपास्तथा ||२५||
स्तुवन्तु त्वाद्य बहुशः स्तुतिभिः सूतमागधाः |
विजयं वसुषेणस्य घोषयन्तु च पाण्डवाः ||२६||
स त्वं परिवृतः पार्थैर्नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः |
प्रशाधि राज्यं कौन्तेय कुन्तीं च प्रतिनन्दय ||२७||
मित्राणि ते प्रहृष्यन्तु व्यथन्तु रिपवस्तथा |
सौभ्रात्रं चैव तेऽद्यास्तु भ्रातृभिः सह पाण्डवैः ||२८||
१३९
कर्ण उवाच||
असंशयं सौहृदान्मे प्रणयाच्चात्थ केशव |
सख्येन चैव वार्ष्णेय श्रेयस्कामतयैव च ||१||
सर्वं चैवाभिजानामि पाण्डोः पुत्रोऽस्मि धर्मतः |
निग्रहाद्धर्मशास्त्राणां यथा त्वं कृष्ण मन्यसे ||२||
कन्या गर्भं समाधत्त भास्करान्मां जनार्दन |
आदित्यवचनाच्चैव जातं मां सा व्यसर्जयत् ||३||
सोऽस्मि कृष्ण तथा जातः पाण्डोः पुत्रोऽस्मि धर्मतः |
कुन्त्या त्वहमपाकीर्णो यथा न कुशलं तथा ||४||
सूतो हि मामधिरथो दृष्ट्वैव अनयद्गृहान् |
राधायाश्चैव मां प्रादात्सौहार्दान्मधुसूदन ||५||
मत्स्नेहाच्चैव राधायाः सद्यः क्षीरमवातरत् |
सा मे मूत्रं पुरीषं च प्रतिजग्राह माधव ||६||
तस्याः पिण्डव्यपनयं कुर्यादस्मद्विधः कथम् |
धर्मविद्धर्मशास्त्राणां श्रवणे सततं रतः ||७||
तथा मामभिजानाति सूतश्चाधिरथः सुतम् |
पितरं चाभिजानामि तमहं सौहृदात्सदा ||८||
स हि मे जातकर्मादि कारयामास माधव |
शास्त्रदृष्टेन विधिना पुत्रप्रीत्या जनार्दन ||९||
नाम मे वसुषेणेति कारयामास वै द्विजैः |
भार्याश्चोढा मम प्राप्ते यौवने तेन केशव ||१०||
तासु पुत्राश्च पौत्राश्च मम जाता जनार्दन |
तासु मे हृदयं कृष्ण सञ्जातं कामबन्धनम् ||११||
न पृथिव्या सकलया न सुवर्णस्य राशिभिः |
हर्षाद्भयाद्वा गोविन्द अनृतं वक्तुमुत्सहे ||१२||
धृतराष्ट्रकुले कृष्ण दुर्योधनसमाश्रयात् |
मया त्रयोदश समा भुक्तं राज्यमकण्टकम् ||१३||
इष्टं च बहुभिर्यज्ञैः सह सूतैर्मयासकृत् |
आवाहाश्च विवाहाश्च सह सूतैः कृता मया ||१४||
मां च कृष्ण समाश्रित्य कृतः शस्त्रसमुद्यमः |
दुर्योधनेन वार्ष्णेय विग्रहश्चापि पाण्डवैः ||१५||
तस्माद्रणे द्वैरथे मां प्रत्युद्यातारमच्युत |
वृतवान्परमं हृष्टः प्रतीपं सव्यसाचिनः ||१६||
वधाद्बन्धाद्भयाद्वापि लोभाद्वापि जनार्दन |
अनृतं नोत्सहे कर्तुं धार्तराष्ट्रस्य धीमतः ||१७||
यदि ह्यद्य न गच्छेयं द्वैरथं सव्यसाचिना |
अकीर्तिः स्याद्धृषीकेश मम पार्थस्य चोभयोः ||१८||
असंशयं हितार्थाय ब्रूयास्त्वं मधुसूदन |
सर्वं च पाण्डवाः कुर्युस्त्वद्वशित्वान्न संशयः ||१९||
मन्त्रस्य नियमं कुर्यास्त्वमत्र पुरुषोत्तम |
एतदत्र हितं मन्ये सर्वयादवनन्दन ||२०||
यदि जानाति मां राजा धर्मात्मा संशितव्रतः |
कुन्त्याः प्रथमजं पुत्रं न स राज्यं ग्रहीष्यति ||२१||
प्राप्य चापि महद्राज्यं तदहं मधुसूदन |
स्फीतं दुर्योधनायैव सम्प्रदद्यामरिंदम ||२२||
स एव राजा धर्मात्मा शाश्वतोऽस्तु युधिष्ठिरः |
नेता यस्य हृषीकेशो योद्धा यस्य धनञ्जयः ||२३||
पृथिवी तस्य राष्ट्रं च यस्य भीमो महारथः |
नकुलः सहदेवश्च द्रौपदेयाश्च माधव ||२४||
उत्तमौजा युधामन्युः सत्यधर्मा च सोमकिः |
चैद्यश्च चेकितानश्च शिखण्डी चापराजितः ||२५||
इन्द्रगोपकवर्णाश्च केकया भ्रातरस्तथा |
इन्द्रायुधसवर्णश्च कुन्तिभोजो महारथः ||२६||
मातुलो भीमसेनस्य सेनजिच्च महारथः |
शङ्खः पुत्रो विराटस्य निधिस्त्वं च जनार्दन ||२७||
महानयं कृष्ण कृतः क्षत्रस्य समुदानयः |
राज्यं प्राप्तमिदं दीप्तं प्रथितं सर्वराजसु ||२८||
धार्तराष्ट्रस्य वार्ष्णेय शस्त्रयज्ञो भविष्यति |
अस्य यज्ञस्य वेत्ता त्वं भविष्यसि जनार्दन ||२९||
आध्वर्यवं च ते कृष्ण क्रतावस्मिन्भविष्यति ||२९||
होता चैवात्र बीभत्सुः संनद्धः स कपिध्वजः |
गाण्डीवं स्रुक्तथाज्यं च वीर्यं पुंसां भविष्यति ||३०||
ऐन्द्रं पाशुपतं ब्राह्मं स्थूणाकर्णं च माधव |
मन्त्रास्तत्र भविष्यन्ति प्रयुक्ताः सव्यसाचिना ||३१||
अनुयातश्च पितरमधिको वा पराक्रमे |
ग्रावस्तोत्रं स सौभद्रः सम्यक्तत्र करिष्यति ||३२||
उद्गातात्र पुनर्भीमः प्रस्तोता सुमहाबलः |
विनदन्स नरव्याघ्रो नागानीकान्तकृद्रणे ||३३||
स चैव तत्र धर्मात्मा शश्वद्राजा युधिष्ठिरः |
जपैर्होमैश्च संयुक्तो ब्रह्मत्वं कारयिष्यति ||३४||
शङ्खशब्दाः समुरजा भेर्यश्च मधुसूदन |
उत्कृष्टसिंहनादाश्च सुब्रह्मण्यो भविष्यति ||३५||
नकुलः सहदेवश्च माद्रीपुत्रौ यशस्विनौ |
शामित्रं तौ महावीर्यौ सम्यक्तत्र करिष्यतः ||३६||
कल्माषदण्डा गोविन्द विमला रथशक्तयः |
यूपाः समुपकल्पन्तामस्मिन्यज्ञे जनार्दन ||३७||
कर्णिनालीकनाराचा वत्सदन्तोपबृंहणाः |
तोमराः सोमकलशाः पवित्राणि धनूंषि च ||३८||
असयोऽत्र कपालानि पुरोडाशाः शिरांसि च |
हविस्तु रुधिरं कृष्ण अस्मिन्यज्ञे भविष्यति ||३९||
इध्माः परिधयश्चैव शक्त्योऽथ विमला गदाः |
सदस्या द्रोणशिष्याश्च कृपस्य च शरद्वतः ||४०||
इषवोऽत्र परिस्तोमा मुक्ता गाण्डीवधन्वना |
महारथप्रयुक्ताश्च द्रोणद्रौणिप्रचोदिताः ||४१||
प्रातिप्रस्थानिकं कर्म सात्यकिः स करिष्यति |
दीक्षितो धार्तराष्ट्रोऽत्र पत्नी चास्य महाचमूः ||४२||
घटोत्कचोऽत्र शामित्रं करिष्यति महाबलः |
अतिरात्रे महाबाहो वितते यज्ञकर्मणि ||४३||
दक्षिणा त्वस्य यज्ञस्य धृष्टद्युम्नः प्रतापवान् |
वैताने कर्मणि तते जातो यः कृष्ण पावकात् ||४४||
यदब्रुवमहं कृष्ण कटुकानि स्म पाण्डवान् |
प्रियार्थं धार्तराष्ट्रस्य तेन तप्येऽद्य कर्मणा ||४५||
यदा द्रक्ष्यसि मां कृष्ण निहतं सव्यसाचिना |
पुनश्चितिस्तदा चास्य यज्ञस्याथ भविष्यति ||४६||
दुःशासनस्य रुधिरं यदा पास्यति पाण्डवः |
आनर्दं नर्दतः सम्यक्तदा सुत्यं भविष्यति ||४७||
यदा द्रोणं च भीष्मं च पाञ्चाल्यौ पातयिष्यतः |
तदा यज्ञावसानं तद्भविष्यति जनार्दन ||४८||
दुर्योधनं यदा हन्ता भीमसेनो महाबलः |
तदा समाप्स्यते यज्ञो धार्तराष्ट्रस्य माधव ||४९||
स्नुषाश्च प्रस्नुषाश्चैव धृतराष्ट्रस्य सङ्गताः |
हतेश्वरा हतसुता हतनाथाश्च केशव ||५०||
गान्धार्या सह रोदन्त्यः श्वगृध्रकुरराकुले |
स यज्ञेऽस्मिन्नवभृथो भविष्यति जनार्दन ||५१||
विद्यावृद्धा वयोवृद्धाः क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ |
वृथामृत्युं न कुर्वीरंस्त्वत्कृते मधुसूदन ||५२||
शस्त्रेण निधनं गच्छेत्समृद्धं क्षत्रमण्डलम् |
कुरुक्षेत्रे पुण्यतमे त्रैलोक्यस्यापि केशव ||५३||
तदत्र पुण्डरीकाक्ष विधत्स्व यदभीप्सितम् |
यथा कार्त्स्न्येन वार्ष्णेय क्षत्रं स्वर्गमवाप्नुयात् ||५४||
यावत्स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च जनार्दन |
तावत्कीर्तिभवः शब्दः शाश्वतोऽयं भविष्यति ||५५||
ब्राह्मणाः कथयिष्यन्ति महाभारतमाहवम् |
समागमेषु वार्ष्णेय क्षत्रियाणां यशोधरम् ||५६||
समुपानय कौन्तेयं युद्धाय मम केशव |
मन्त्रसंवरणं कुर्वन्नित्यमेव परन्तप ||५७||
१४०
सञ्जय उवाच||
कर्णस्य वचनं श्रुत्वा केशवः परवीरहा |
उवाच प्रहसन्वाक्यं स्मितपूर्वमिदं तदा ||१||
अपि त्वां न तपेत्कर्ण राज्यलाभोपपादना |
मया दत्तां हि पृथिवीं न प्रशासितुमिच्छसि ||२||
ध्रुवो जयः पाण्डवानामितीदं; न संशयः कश्चन विद्यतेऽत्र |
जयध्वजो दृश्यते पाण्डवस्य; समुच्छ्रितो वानरराज उग्रः ||३||
दिव्या माया विहिता भौवनेन; समुच्छ्रिता इन्द्रकेतुप्रकाशा |
दिव्यानि भूतानि भयावहानि; दृश्यन्ति चैवात्र भयानकानि ||४||
न सज्जते शैलवनस्पतिभ्य; ऊर्ध्वं तिर्यग्योजनमात्ररूपः |
श्रीमान्ध्वजः कर्ण धनञ्जयस्य; समुच्छ्रितः पावकतुल्यरूपः ||५||
यदा द्रक्ष्यसि सङ्ग्रामे श्वेताश्वं कृष्णसारथिम् |
ऐन्द्रमस्त्रं विकुर्वाणमुभे चैवाग्निमारुते ||६||
गाण्डीवस्य च निर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |
न तदा भविता त्रेता न कृतं द्वापरं न च ||७||
यदा द्रक्ष्यसि सङ्ग्रामे कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् |
जपहोमसमायुक्तं स्वां रक्षन्तं महाचमूम् ||८||
आदित्यमिव दुर्धर्षं तपन्तं शत्रुवाहिनीम् |
न तदा भविता त्रेता न कृतं द्वापरं न च ||९||
यदा द्रक्ष्यसि सङ्ग्रामे भीमसेनं महाबलम् |
दुःशासनस्य रुधिरं पीत्वा नृत्यन्तमाहवे ||१०||
प्रभिन्नमिव मातङ्गं प्रतिद्विरदघातिनम् |
न तदा भविता त्रेता न कृतं द्वापरं न च ||११||
यदा द्रक्ष्यसि सङ्ग्रामे माद्रीपुत्रौ महारथौ |
वाहिनीं धार्तराष्ट्राणां क्षोभयन्तौ गजाविव ||१२||
विगाढे शस्त्रसम्पाते परवीररथारुजौ |
न तदा भविता त्रेता न कृतं द्वापरं न च ||१३||
यदा द्रक्ष्यसि सङ्ग्रामे द्रोणं शान्तनवं कृपम् |
सुयोधनं च राजानं सैन्धवं च जयद्रथम् ||१४||
युद्धायापततस्तूर्णं वारितान्सव्यसाचिना |
न तदा भविता त्रेता न कृतं द्वापरं न च ||१५||
ब्रूयाः कर्ण इतो गत्वा द्रोणं शान्तनवं कृपम् |
सौम्योऽयं वर्तते मासः सुप्रापयवसेन्धनः ||१६||
पक्वौषधिवनस्फीतः फलवानल्पमक्षिकः |
निष्पङ्को रसवत्तोयो नात्युष्णशिशिरः सुखः ||१७||
सप्तमाच्चापि दिवसादमावास्या भविष्यति |
सङ्ग्रामं योजयेत्तत्र तां ह्याहुः शक्रदेवताम् ||१८||
तथा राज्ञो वदेः सर्वान्ये युद्धायाभ्युपागताः |
यद्वो मनीषितं तद्वै सर्वं सम्पादयामि वः ||१९||
राजानो राजपुत्राश्च दुर्योधनवशानुगाः |
प्राप्य शस्त्रेण निधनं प्राप्स्यन्ति गतिमुत्तमाम् ||२०||
१४१
सञ्जय उवाच||
केशवस्य तु तद्वाक्यं कर्णः श्रुत्वा हितं शुभम् |
अब्रवीदभिसम्पूज्य कृष्णं मधुनिषूदनम् ||१||
जानन्मां किं महाबाहो संमोहयितुमिच्छसि ||१||
योऽयं पृथिव्याः कार्त्स्न्येन विनाशः समुपस्थितः |
निमित्तं तत्र शकुनिरहं दुःशासनस्तथा ||२||
दुर्योधनश्च नृपतिर्धृतराष्ट्रसुतोऽभवत् ||२||
असंशयमिदं कृष्ण महद्युद्धमुपस्थितम् |
पाण्डवानां कुरूणां च घोरं रुधिरकर्दमम् ||३||
राजानो राजपुत्राश्च दुर्योधनवशानुगाः |
रणे शस्त्राग्निना दग्धाः प्राप्स्यन्ति यमसादनम् ||४||
स्वप्ना हि बहवो घोरा दृश्यन्ते मधुसूदन |
निमित्तानि च घोराणि तथोत्पाताः सुदारुणाः ||५||
पराजयं धार्तराष्ट्रे विजयं च युधिष्ठिरे |
शंसन्त इव वार्ष्णेय विविधा लोमहर्षणाः ||६||
प्राजापत्यं हि नक्षत्रं ग्रहस्तीक्ष्णो महाद्युतिः |
शनैश्चरः पीडयति पीडयन्प्राणिनोऽधिकम् ||७||
कृत्वा चाङ्गारको वक्रं ज्येष्ठायां मधुसूदन |
अनुराधां प्रार्थयते मैत्रं संशमयन्निव ||८||
नूनं महद्भयं कृष्ण कुरूणां समुपस्थितम् |
विशेषेण हि वार्ष्णेय चित्रां पीडयते ग्रहः ||९||
सोमस्य लक्ष्म व्यावृत्तं राहुरर्कमुपेष्यति |
दिवश्चोल्काः पतन्त्येताः सनिर्घाताः सकम्पनाः ||१०||
निष्टनन्ति च मातङ्गा मुञ्चन्त्यश्रूणि वाजिनः |
पानीयं यवसं चापि नाभिनन्दन्ति माधव ||११||
प्रादुर्भूतेषु चैतेषु भयमाहुरुपस्थितम् |
निमित्तेषु महाबाहो दारुणं प्राणिनाशनम् ||१२||
अल्पे भुक्ते पुरीषं च प्रभूतमिह दृश्यते |
वाजिनां वारणानां च मनुष्याणां च केशव ||१३||
धार्तराष्ट्रस्य सैन्येषु सर्वेषु मधुसूदन |
पराभवस्य तल्लिङ्गमिति प्राहुर्मनीषिणः ||१४||
प्रहृष्टं वाहनं कृष्ण पाण्डवानां प्रचक्षते |
प्रदक्षिणा मृगाश्चैव तत्तेषां जयलक्षणम् ||१५||
अपसव्या मृगाः सर्वे धार्तराष्ट्रस्य केशव |
वाचश्चाप्यशरीरिण्यस्तत्पराभवलक्षणम् ||१६||
मयूराः पुष्पशकुना हंसाः सारसचातकाः |
जीवं जीवकसङ्घाश्चाप्यनुगच्छन्ति पाण्डवान् ||१७||
गृध्राः काका बडाः श्येना यातुधानाः शलावृकाः |
मक्षिकाणां च सङ्घाता अनुगच्छन्ति कौरवान् ||१८||
धार्तराष्ट्रस्य सैन्येषु भेरीणां नास्ति निस्वनः |
अनाहताः पाण्डवानां नदन्ति पटहाः किल ||१९||
उदपानाश्च नर्दन्ति यथा गोवृषभास्तथा |
धार्तराष्ट्रस्य सैन्येषु तत्पराभवलक्षणम् ||२०||
मांसशोणितवर्षं च वृष्टं देवेन माधव |
तथा गन्धर्वनगरं भानुमन्तमुपस्थितम् ||२१||
सप्राकारं सपरिखं सवप्रं चारुतोरणम् ||२१||
कृष्णश्च परिघस्तत्र भानुमावृत्य तिष्ठति |
उदयास्तमये सन्ध्ये वेदयानो महद्भयम् ||२२||
एका सृग्वाशते घोरं तत्पराभवलक्षणम् ||२२||
कृष्णग्रीवाश्च शकुना लम्बमाना भयानकाः |
सन्ध्यामभिमुखा यान्ति तत्पराभवलक्षणम् ||२३||
ब्राह्मणान्प्रथमं द्वेष्टि गुरूंश्च मधुसूदन |
भृत्यान्भक्तिमतश्चापि तत्पराभवलक्षणम् ||२४||
पूर्वा दिग्लोहिताकारा शस्त्रवर्णा च दक्षिणा |
आमपात्रप्रतीकाशा पश्चिमा मधुसूदन ||२५||
प्रदीप्ताश्च दिशः सर्वा धार्तराष्ट्रस्य माधव |
महद्भयं वेदयन्ति तस्मिन्नुत्पातलक्षणे ||२६||
सहस्रपादं प्रासादं स्वप्नान्ते स्म युधिष्ठिरः |
अधिरोहन्मया दृष्टः सह भ्रातृभिरच्युत ||२७||
श्वेतोष्णीषाश्च दृश्यन्ते सर्वे ते शुक्लवाससः |
आसनानि च शुभ्राणि सर्वेषामुपलक्षये ||२८||
तव चापि मया कृष्ण स्वप्नान्ते रुधिराविला |
आन्त्रेण पृथिवी दृष्टा परिक्षिप्ता जनार्दन ||२९||
अस्थिसञ्चयमारूढश्चामितौजा युधिष्ठिरः |
सुवर्णपात्र्यां संहृष्टो भुक्तवान्घृतपायसम् ||३०||
युधिष्ठिरो मया दृष्टो ग्रसमानो वसुन्धराम् |
त्वया दत्तामिमां व्यक्तं भोक्ष्यते स वसुन्धराम् ||३१||
उच्चं पर्वतमारूढो भीमकर्मा वृकोदरः |
गदापाणिर्नरव्याघ्रो वीक्षन्निव महीमिमाम् ||३२||
क्षपयिष्यति नः सर्वान्स सुव्यक्तं महारणे |
विदितं मे हृषीकेश यतो धर्मस्ततो जयः ||३३||
पाण्डुरं गजमारूढो गाण्डीवी स धनञ्जयः |
त्वया सार्धं हृषीकेश श्रिया परमया ज्वलन् ||३४||
यूयं सर्वान्वधिष्यध्वं तत्र मे नास्ति संशयः |
पार्थिवान्समरे कृष्ण दुर्योधनपुरोगमान् ||३५||
नकुलः सहदेवश्च सात्यकिश्च महारथः |
शुद्धकेयूरकण्ठत्राः शुक्लमाल्याम्बरावृताः ||३६||
अधिरूढा नरव्याघ्रा नरवाहनमुत्तमम् |
त्रय एते महामात्राः पाण्डुरच्छत्रवाससः ||३७||
श्वेतोष्णीषाश्च दृश्यन्ते त्रय एव जनार्दन |
धार्तराष्ट्रस्य सैन्येषु तान्विजानीहि केशव ||३८||
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः |
रक्तोष्णीषाश्च दृश्यन्ते सर्वे माधव पार्थिवाः ||३९||
उष्ट्रयुक्तं समारूढौ भीष्मद्रोणौ जनार्दन |
मया सार्धं महाबाहो धार्तराष्ट्रेण चाभिभो ||४०||
अगस्त्यशास्तां च दिशं प्रयाताः स्म जनार्दन |
अचिरेणैव कालेन प्राप्स्यामो यमसादनम् ||४१||
अहं चान्ये च राजानो यच्च तत्क्षत्रमण्डलम् |
गाण्डीवाग्निं प्रवेक्ष्याम इति मे नास्ति संशयः ||४२||
कृष्ण उवाच||
उपस्थितविनाशेयं नूनमद्य वसुन्धरा |
तथा हि मे वचः कर्ण नोपैति हृदयं तव ||४३||
सर्वेषां तात भूतानां विनाशे समुपस्थिते |
अनयो नयसङ्काशो हृदयान्नापसर्पति ||४४||
कर्ण उवाच||
अपि त्वा कृष्ण पश्याम जीवन्तोऽस्मान्महारणात् |
समुत्तीर्णा महाबाहो वीरक्षयविनाशनात् ||४५||
अथ वा सङ्गमः कृष्ण स्वर्गे नो भविता ध्रुवम् |
तत्रेदानीं समेष्यामः पुनः सार्धं त्वयानघ ||४६||
सञ्जय उवाच||
इत्युक्त्वा माधवं कर्णः परिष्वज्य च पीडितम् |
विसर्जितः केशवेन रथोपस्थादवातरत् ||४७||
ततः स्वरथमास्थाय जाम्बूनदविभूषितम् |
सहास्माभिर्निववृते राधेयो दीनमानसः ||४८||
ततः शीघ्रतरं प्रायात्केशवः सहसात्यकिः |
पुनरुच्चारयन्वाणीं याहि याहीति सारथिम् ||४९||
१४२
वैशम्पायन उवाच||
असिद्धानुनये कृष्णे कुरुभ्यः पाण्डवान्गते |
अभिगम्य पृथां क्षत्ता शनैः शोचन्निवाब्रवीत् ||१||
जानासि मे जीवपुत्रे भावं नित्यमनुग्रहे |
क्रोशतो न च गृह्णीते वचनं मे सुयोधनः ||२||
उपपन्नो ह्यसौ राजा चेदिपाञ्चालकेकयैः |
भीमार्जुनाभ्यां कृष्णेन युयुधानयमैरपि ||३||
उपप्लव्ये निविष्टोऽपि धर्ममेव युधिष्ठिरः |
काङ्क्षते ज्ञातिसौहार्दाद्बलवान्दुर्बलो यथा ||४||
राजा तु धृतराष्ट्रोऽयं वयोवृद्धो न शाम्यति |
मत्तः पुत्रमदेनैव विधर्मे पथि वर्तते ||५||
जयद्रथस्य कर्णस्य तथा दुःशासनस्य च |
सौबलस्य च दुर्बुद्ध्या मिथोभेदः प्रवर्तते ||६||
अधर्मेण हि धर्मिष्ठं हृतं वै राज्यमीदृशम् |
येषां तेषामयं धर्मः सानुबन्धो भविष्यति ||७||
ह्रियमाणे बलाद्धर्मे कुरुभिः को न सञ्ज्वरेत् |
असाम्ना केशवे याते समुद्योक्ष्यन्ति पाण्डवाः ||८||
ततः कुरूणामनयो भविता वीरनाशनः |
चिन्तयन्न लभे निद्रामहःसु च निशासु च ||९||
श्रुत्वा तु कुन्ती तद्वाक्यमर्थकामेन भाषितम् |
अनिष्टनन्ती दुःखार्ता मनसा विममर्श ह ||१०||
धिगस्त्वर्थं यत्कृतेऽयं महाञ्ज्ञातिवधे क्षयः |
वर्त्स्यते सुहृदां ह्येषां युद्धेऽस्मिन्वै पराभवः ||११||
पाण्डवाश्चेदिपाञ्चाला यादवाश्च समागताः |
भारतैर्यदि योत्स्यन्ति किं नु दुःखमतः परम् ||१२||
पश्ये दोषं ध्रुवं युद्धे तथा युद्धे पराभवम् |
अधनस्य मृतं श्रेयो न हि ज्ञातिक्षये जयः ||१३||
पितामहः शान्तनव आचार्यश्च युधां पतिः |
कर्णश्च धार्तराष्ट्रार्थं वर्धयन्ति भयं मम ||१४||
नाचार्यः कामवाञ्शिष्यैर्द्रोणो युध्येत जातु चित् |
पाण्डवेषु कथं हार्दं कुर्यान्न च पितामहः ||१५||
अयं त्वेको वृथादृष्टिर्धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेः |
मोहानुवर्ती सततं पापो द्वेष्टि च पाण्डवान् ||१६||
महत्यनर्थे निर्बन्धी बलवांश्च विशेषतः |
कर्णः सदा पाण्डवानां तन्मे दहति साम्प्रतम् ||१७||
आशंसे त्वद्य कर्णस्य मनोऽहं पाण्डवान्प्रति |
प्रसादयितुमासाद्य दर्शयन्ती यथातथम् ||१८||
तोषितो भगवान्यत्र दुर्वासा मे वरं ददौ |
आह्वानं देवसंयुक्तं वसन्त्याः पितृवेश्मनि ||१९||
साहमन्तःपुरे राज्ञः कुन्तिभोजपुरस्कृता |
चिन्तयन्ती बहुविधं हृदयेन विदूयता ||२०||
बलाबलं च मन्त्राणां ब्राह्मणस्य च वाग्बलम् |
स्त्रीभावाद्बालभावाच्च चिन्तयन्ती पुनः पुनः ||२१||
धात्र्या विश्रब्धया गुप्ता सखीजनवृता तदा |
दोषं परिहरन्ती च पितुश्चारित्ररक्षिणी ||२२||
कथं नु सुकृतं मे स्यान्नापराधवती कथम् |
भवेयमिति सञ्चिन्त्य ब्राह्मणं तं नमस्य च ||२३||
कौतूहलात्तु तं लब्ध्वा बालिश्यादाचरं तदा |
कन्या सती देवमर्कमासादयमहं ततः ||२४||
योऽसौ कानीनगर्भो मे पुत्रवत्परिवर्तितः |
कस्मान्न कुर्याद्वचनं पथ्यं भ्रातृहितं तथा ||२५||
इति कुन्ती विनिश्चित्य कार्यं निश्चितमुत्तमम् |
कार्यार्थमभिनिर्याय ययौ भागीरथीं प्रति ||२६||
आत्मजस्य ततस्तस्य घृणिनः सत्यसङ्गिनः |
गङ्गातीरे पृथाशृण्वदुपाध्ययननिस्वनम् ||२७||
प्राङ्मुखस्योर्ध्वबाहोः सा पर्यतिष्ठत पृष्ठतः |
जप्यावसानं कार्यार्थं प्रतीक्षन्ती तपस्विनी ||२८||
अतिष्ठत्सूर्यतापार्ता कर्णस्योत्तरवाससि |
कौरव्यपत्नी वार्ष्णेयी पद्ममालेव शुष्यती ||२९||
आ पृष्ठतापाज्जप्त्वा स परिवृत्य यतव्रतः |
दृष्ट्वा कुन्तीमुपातिष्ठदभिवाद्य कृताञ्जलिः ||३०||
यथान्यायं महातेजा मानी धर्मभृतां वरः ||३०||
१४३
कर्ण उवाच||
राधेयोऽहमाधिरथिः कर्णस्त्वामभिवादये |
प्राप्ता किमर्थं भवती ब्रूहि किं करवाणि ते ||१||
कुन्त्युवाच||
कौन्तेयस्त्वं न राधेयो न तवाधिरथः पिता |
नासि सूतकुले जातः कर्ण तद्विद्धि मे वचः ||२||
कानीनस्त्वं मया जातः पूर्वजः कुक्षिणा धृतः |
कुन्तिभोजस्य भवने पार्थस्त्वमसि पुत्रक ||३||
प्रकाशकर्मा तपनो योऽयं देवो विरोचनः |
अजीजनत्त्वां मय्येष कर्ण शस्त्रभृतां वरम् ||४||
कुण्डली बद्धकवचो देवगर्भः श्रिया वृतः |
जातस्त्वमसि दुर्धर्ष मया पुत्र पितुर्गृहे ||५||
स त्वं भ्रातॄनसम्बुद्ध्वा मोहाद्यदुपसेवसे |
धार्तराष्ट्रान्न तद्युक्तं त्वयि पुत्र विशेषतः ||६||
एतद्धर्मफलं पुत्र नराणां धर्मनिश्चये |
यत्तुष्यन्त्यस्य पितरो माता चाप्येकदर्शिनी ||७||
अर्जुनेनार्जितां पूर्वं हृतां लोभादसाधुभिः |
आच्छिद्य धार्तराष्ट्रेभ्यो भुङ्क्ष्व यौधिष्ठिरीं श्रियम् ||८||
अद्य पश्यन्तु कुरवः कर्णार्जुनसमागमम् |
सौभ्रात्रेण तदालक्ष्य संनमन्तामसाधवः ||९||
कर्णार्जुनौ वै भवतां यथा रामजनार्दनौ |
असाध्यं किं नु लोके स्याद्युवयोः सहितात्मनोः ||१०||
कर्ण शोभिष्यसे नूनं पञ्चभिर्भ्रातृभिर्वृतः |
वेदैः परिवृतो ब्रह्मा यथा वेदाङ्गपञ्चमैः ||११||
उपपन्नो गुणैः श्रेष्ठो ज्येष्ठः श्रेष्ठेषु बन्धुषु |
सूतपुत्रेति मा शब्दः पार्थस्त्वमसि वीर्यवान् ||१२||
१४४
वैशम्पायन उवाच||
ततः सूर्यान्निश्चरितां कर्णः शुश्राव भारतीम् |
दुरत्ययां प्रणयिनीं पितृवद्भास्करेरिताम् ||१||
सत्यमाह पृथा वाक्यं कर्ण मातृवचः कुरु |
श्रेयस्ते स्यान्नरव्याघ्र सर्वमाचरतस्तथा ||२||
एवमुक्तस्य मात्रा च स्वयं पित्रा च भानुना |
चचाल नैव कर्णस्य मतिः सत्यधृतेस्तदा ||३||
कर्ण उवाच||
न ते न श्रद्दधे वाक्यं क्षत्रिये भाषितं त्वया |
धर्मद्वारं ममैतत्स्यान्नियोगकरणं तव ||४||
अकरोन्मयि यत्पापं भवती सुमहात्ययम् |
अवकीर्णोऽस्मि ते तेन तद्यशःकीर्तिनाशनम् ||५||
अहं च क्षत्रियो जातो न प्राप्तः क्षत्रसत्क्रियाम् |
त्वत्कृते किं नु पापीयः शत्रुः कुर्यान्ममाहितम् ||६||
क्रियाकाले त्वनुक्रोशमकृत्वा त्वमिमं मम |
हीनसंस्कारसमयमद्य मां समचूचुदः ||७||
न वै मम हितं पूर्वं मातृवच्चेष्टितं त्वया |
सा मां सम्बोधयस्यद्य केवलात्महितैषिणी ||८||
कृष्णेन सहितात्को वै न व्यथेत धनञ्जयात् |
कोऽद्य भीतं न मां विद्यात्पार्थानां समितिं गतम् ||९||
अभ्राता विदितः पूर्वं युद्धकाले प्रकाशितः |
पाण्डवान्यदि गच्छामि किं मां क्षत्रं वदिष्यति ||१०||
सर्वकामैः संविभक्तः पूजितश्च सदा भृशम् |
अहं वै धार्तराष्ट्राणां कुर्यां तदफलं कथम् ||११||
उपनह्य परैर्वैरं ये मां नित्यमुपासते |
नमस्कुर्वन्ति च सदा वसवो वासवं यथा ||१२||
मम प्राणेन ये शत्रूञ्शक्ताः प्रतिसमासितुम् |
मन्यन्तेऽद्य कथं तेषामहं भिन्द्यां मनोरथम् ||१३||
मया प्लवेन सङ्ग्रामं तितीर्षन्ति दुरत्ययम् |
अपारे पारकामा ये त्यजेयं तानहं कथम् ||१४||
अयं हि कालः सम्प्राप्तो धार्तराष्ट्रोपजीविनाम् |
निर्वेष्टव्यं मया तत्र प्राणानपरिरक्षता ||१५||
कृतार्थाः सुभृता ये हि कृत्यकाल उपस्थिते |
अनवेक्ष्य कृतं पापा विकुर्वन्त्यनवस्थिताः ||१६||
राजकिल्बिषिणां तेषां भर्तृपिण्डापहारिणाम् |
नैवायं न परो लोको विद्यते पापकर्मणाम् ||१७||
धृतराष्ट्रस्य पुत्राणामर्थे योत्स्यामि ते सुतैः |
बलं च शक्तिं चास्थाय न वै त्वय्यनृतं वदे ||१८||
आनृशंस्यमथो वृत्तं रक्षन्सत्पुरुषोचितम् |
अतोऽर्थकरमप्येतन्न करोम्यद्य ते वचः ||१९||
न तु तेऽयं समारम्भो मयि मोघो भविष्यति |
वध्यान्विषह्यान्सङ्ग्रामे न हनिष्यामि ते सुतान् ||२०||
युधिष्ठिरं च भीमं च यमौ चैवार्जुनादृते ||२०||
अर्जुनेन समं युद्धं मम यौधिष्ठिरे बले |
अर्जुनं हि निहत्याजौ सम्प्राप्तं स्यात्फलं मया ||२१||
यशसा चापि युज्येयं निहतः सव्यसाचिना ||२१||
न ते जातु नशिष्यन्ति पुत्राः पञ्च यशस्विनि |
निरर्जुनाः सकर्णा वा सार्जुना वा हते मयि ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
इति कर्णवचः श्रुत्वा कुन्ती दुःखात्प्रवेपती |
उवाच पुत्रमाश्लिष्य कर्णं धैर्यादकम्पितम् ||२३||
एवं वै भाव्यमेतेन क्षयं यास्यन्ति कौरवाः |
यथा त्वं भाषसे कर्ण दैवं तु बलवत्तरम् ||२४||
त्वया चतुर्णां भ्रातॄणामभयं शत्रुकर्शन |
दत्तं तत्प्रतिजानीहि सङ्गरप्रतिमोचनम् ||२५||
अनामयं स्वस्ति चेति पृथाथो कर्णमब्रवीत् |
तां कर्णोऽभ्यवदत्प्रीतस्ततस्तौ जग्मतुः पृथक् ||२६||
अभिनिर्याणपर्व
१४५
वैशम्पायन उवाच||
आगम्य हास्तिनपुरादुपप्लव्यमरिंदमः |
पाण्डवानां यथावृत्तं केशवः सर्वमुक्तवान् ||१||
सम्भाष्य सुचिरं कालं मन्त्रयित्वा पुनः पुनः |
स्वमेवावसथं शौरिर्विश्रामार्थं जगाम ह ||२||
विसृज्य सर्वान्नृपतीन्विराटप्रमुखांस्तदा |
पाण्डवा भ्रातरः पञ्च भानावस्तङ्गते सति ||३||
सन्ध्यामुपास्य ध्यायन्तस्तमेव गतमानसाः |
आनाय्य कृष्णं दाशार्हं पुनर्मन्त्रममन्त्रयन् ||४||
युधिष्ठिर उवाच||
त्वया नागपुरं गत्वा सभायां धृतराष्ट्रजः |
किमुक्तः पुण्डरीकाक्ष तन्नः शंसितुमर्हसि ||५||
वासुदेव उवाच||
मया नागपुरं गत्वा सभायां धृतराष्ट्रजः |
तथ्यं पथ्यं हितं चोक्तो न च गृह्णाति दुर्मतिः ||६||
युधिष्ठिर उवाच||
तस्मिन्नुत्पथमापन्ने कुरुवृद्धः पितामहः |
किमुक्तवान्हृषीकेश दुर्योधनममर्षणम् ||७||
आचार्यो वा महाबाहो भारद्वाजः किमब्रवीत् ||७||
पिता यवीयानस्माकं क्षत्ता धर्मभृतां वरः |
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः किमाह धृतराष्ट्रजम् ||८||
किं च सर्वे नृपतयः सभायां ये समासते |
उक्तवन्तो यथातत्त्वं तद्ब्रूहि त्वं जनार्दन ||९||
उक्तवान्हि भवान्सर्वं वचनं कुरुमुख्ययोः |
कामलोभाभिभूतस्य मन्दस्य प्राज्ञमानिनः ||१०||
अप्रियं हृदये मह्यं तन्न तिष्ठति केशव |
तेषां वाक्यानि गोविन्द श्रोतुमिच्छाम्यहं विभो ||११||
यथा च नाभिपद्येत कालस्तात तथा कुरु |
भवान्हि नो गतिः कृष्ण भवान्नाथो भवान्गुरुः ||१२||
वासुदेव उवाच||
शृणु राजन्यथा वाक्यमुक्तो राजा सुयोधनः |
मध्ये कुरूणां राजेन्द्र सभायां तन्निबोध मे ||१३||
मया वै श्राविते वाक्ये जहास धृतराष्ट्रजः |
अथ भीष्मः सुसङ्क्रुद्ध इदं वचनमब्रवीत् ||१४||
दुर्योधन निबोधेदं कुलार्थे यद्ब्रवीमि ते |
तच्छ्रुत्वा राजशार्दूल स्वकुलस्य हितं कुरु ||१५||
मम तात पिता राजञ्शन्तनुर्लोकविश्रुतः |
तस्याहमेक एवासं पुत्रः पुत्रवतां वरः ||१६||
तस्य बुद्धिः समुत्पन्ना द्वितीयः स्यात्कथं सुतः |
एकपुत्रमपुत्रं वै प्रवदन्ति मनीषिणः ||१७||
न चोच्छेदं कुलं यायाद्विस्तीर्येत कथं यशः |
तस्याहमीप्सितं बुद्ध्वा कालीं मातरमावहम् ||१८||
प्रतिज्ञां दुष्करां कृत्वा पितुरर्थे कुलस्य च |
अराजा चोर्ध्वरेताश्च यथा सुविदितं तव ||१९||
प्रतीतो निवसाम्येष प्रतिज्ञामनुपालयन् ||१९||
तस्यां जज्ञे महाबाहुः श्रीमान्कुरुकुलोद्वहः |
विचित्रवीर्यो धर्मात्मा कनीयान्मम पार्थिवः ||२०||
स्वर्यातेऽहं पितरि तं स्वराज्ये संन्यवेशयम् |
विचित्रवीर्यं राजानं भृत्यो भूत्वा ह्यधश्चरः ||२१||
तस्याहं सदृशान्दारान्राजेन्द्र समुदावहम् |
जित्वा पार्थिवसङ्घातमपि ते बहुशः श्रुतम् ||२२||
ततो रामेण समरे द्वन्द्वयुद्धमुपागमम् |
स हि रामभयादेभिर्नागरैर्विप्रवासितः ||२३||
दारेष्वतिप्रसक्तश्च यक्ष्माणं समपद्यत ||२३||
यदा त्वराजके राष्ट्रे न ववर्ष सुरेश्वरः |
तदाभ्यधावन्मामेव प्रजाः क्षुद्भयपीडिताः ||२४||
प्रजा ऊचुः||
उपक्षीणाः प्रजाः सर्वा राजा भव भवाय नः |
ईतयो नुद भद्रं ते शन्तनोः कुलवर्धन ||२५||
पीड्यन्ते ते प्रजाः सर्वा व्याधिभिर्भृशदारुणैः |
अल्पावशिष्टा गाङ्गेय ताः परित्रातुमर्हसि ||२६||
व्याधीन्प्रणुद्य वीर त्वं प्रजा धर्मेण पालय |
त्वयि जीवति मा राष्ट्रं विनाशमुपगच्छतु ||२७||
भीष्म उवाच||
प्रजानां क्रोशतीनां वै नैवाक्षुभ्यत मे मनः |
प्रतिज्ञां रक्षमाणस्य सद्वृत्तं स्मरतस्तथा ||२८||
ततः पौरा महाराज माता काली च मे शुभा |
भृत्याः पुरोहिताचार्या ब्राह्मणाश्च बहुश्रुताः ||२९||
मामूचुर्भृशसन्तप्ता भव राजेति सन्ततम् ||२९||
प्रतीपरक्षितं राष्ट्रं त्वां प्राप्य विनशिष्यति |
स त्वमस्मद्धितार्थं वै राजा भव महामते ||३०||
इत्युक्तः प्राञ्जलिर्भूत्वा दुःखितो भृशमातुरः |
तेभ्यो न्यवेदयं पुत्र प्रतिज्ञां पितृगौरवात् ||३१||
ऊर्ध्वरेता ह्यराजा च कुलस्यार्थे पुनः पुनः ||३१||
ततोऽहं प्राञ्जलिर्भूत्वा मातरं सम्प्रसादयम् |
नाम्ब शन्तनुना जातः कौरवं वंशमुद्वहन् ||३२||
प्रतिज्ञां वितथां कुर्यामिति राजन्पुनः पुनः ||३२||
विशेषतस्त्वदर्थं च धुरि मा मां नियोजय |
अहं प्रेष्यश्च दासश्च तवाम्ब सुतवत्सले ||३३||
एवं तामनुनीयाहं मातरं जनमेव च |
अयाचं भ्रातृदारेषु तदा व्यासं महामुनिम् ||३४||
सह मात्रा महाराज प्रसाद्य तमृषिं तदा |
अपत्यार्थमयाचं वै प्रसादं कृतवांश्च सः ||३५||
त्रीन्स पुत्रानजनयत्तदा भरतसत्तम ||३५||
अन्धः करणहीनेति न वै राजा पिता तव |
राजा तु पाण्डुरभवन्महात्मा लोकविश्रुतः ||३६||
स राजा तस्य ते पुत्राः पितुर्दायाद्यहारिणः |
मा तात कलहं कार्षी राज्यस्यार्धं प्रदीयताम् ||३७||
मयि जीवति राज्यं कः सम्प्रशासेत्पुमानिह |
मावमंस्था वचो मह्यं शममिच्छामि वः सदा ||३८||
न विशेषोऽस्ति मे पुत्र त्वयि तेषु च पार्थिव |
मतमेतत्पितुस्तुभ्यं गान्धार्या विदुरस्य च ||३९||
श्रोतव्यं यदि वृद्धानां मातिशङ्कीर्वचो मम |
नाशयिष्यसि मा सर्वमात्मानं पृथिवीं तथा ||४०||
१४६
वासुदेव उवाच||
भीष्मेणोक्ते ततो द्रोणो दुर्योधनमभाषत |
मध्ये नृपाणां भद्रं ते वचनं वचनक्षमः ||१||
प्रातीपः शन्तनुस्तात कुलस्यार्थे यथोत्थितः |
तथा देवव्रतो भीष्मः कुलस्यार्थे स्थितोऽभवत् ||२||
ततः पाण्डुर्नरपतिः सत्यसन्धो जितेन्द्रियः |
राजा कुरूणां धर्मात्मा सुव्रतः सुसमाहितः ||३||
ज्येष्ठाय राज्यमददाद्धृतराष्ट्राय धीमते |
यवीयसस्तथा क्षत्तुः कुरुवंशविवर्धनः ||४||
ततः सिंहासने राजन्स्थापयित्वैनमच्युतम् |
वनं जगाम कौरव्यो भार्याभ्यां सहितोऽनघ ||५||
नीचैः स्थित्वा तु विदुर उपास्ते स्म विनीतवत् |
प्रेष्यवत्पुरुषव्याघ्रो वालव्यजनमुत्क्षिपन् ||६||
ततः सर्वाः प्रजास्तात धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
अन्वपद्यन्त विधिवद्यथा पाण्डुं नराधिपम् ||७||
विसृज्य धृतराष्ट्राय राज्यं स विदुराय च |
चचार पृथिवीं पाण्डुः सर्वां परपुरञ्जयः ||८||
कोशसञ्जनने दाने भृत्यानां चान्ववेक्षणे |
भरणे चैव सर्वस्य विदुरः सत्यसङ्गरः ||९||
सन्धिविग्रहसंयुक्तो राज्ञः संवाहनक्रियाः |
अवैक्षत महातेजा भीष्मः परपुरञ्जयः ||१०||
सिंहासनस्थो नृपतिर्धृतराष्ट्रो महाबलः |
अन्वास्यमानः सततं विदुरेण महात्मना ||११||
कथं तस्य कुले जातः कुलभेदं व्यवस्यसि |
सम्भूय भ्रातृभिः सार्धं भुङ्क्ष्व भोगाञ्जनाधिप ||१२||
ब्रवीम्यहं न कार्पण्यान्नार्थहेतोः कथञ्चन |
भीष्मेण दत्तमश्नामि न त्वया राजसत्तम ||१३||
नाहं त्वत्तोऽभिकाङ्क्षिष्ये वृत्त्युपायं जनाधिप |
यतो भीष्मस्ततो द्रोणो यद्भीष्मस्त्वाह तत्कुरु ||१४||
दीयतां पाण्डुपुत्रेभ्यो राज्यार्धमरिकर्शन |
सममाचार्यकं तात तव तेषां च मे सदा ||१५||
अश्वत्थामा यथा मह्यं तथा श्वेतहयो मम |
बहुना किं प्रलापेन यतो धर्मस्ततो जयः ||१६||
एवमुक्ते महाराज द्रोणेनामिततेजसा |
व्याजहार ततो वाक्यं विदुरः सत्यसङ्गरः ||१७||
पितुर्वदनमन्वीक्ष्य परिवृत्य च धर्मवित् ||१७||
देवव्रत निबोधेदं वचनं मम भाषतः |
प्रनष्टः कौरवो वंशस्त्वयायं पुनरुद्धृतः ||१८||
तन्मे विलपमानस्य वचनं समुपेक्षसे |
कोऽयं दुर्योधनो नाम कुलेऽस्मिन्कुलपांसनः ||१९||
यस्य लोभाभिभूतस्य मतिं समनुवर्तसे |
अनार्यस्याकृतज्ञस्य लोभोपहतचेतसः ||२०||
अतिक्रामति यः शास्त्रं पितुर्धर्मार्थदर्शिनः ||२०||
एते नश्यन्ति कुरवो दुर्योधनकृतेन वै |
यथा ते न प्रणश्येयुर्महाराज तथा कुरु ||२१||
मां चैव धृतराष्ट्रं च पूर्वमेव महाद्युते |
चित्रकार इवालेख्यं कृत्वा मा स्म विनाशय ||२२||
प्रजापतिः प्रजाः सृष्ट्वा यथा संहरते तथा ||२२||
नोपेक्षस्व महाबाहो पश्यमानः कुलक्षयम् |
अथ तेऽद्य मतिर्नष्टा विनाशे प्रत्युपस्थिते ||२३||
वनं गच्छ मया सार्धं धृतराष्ट्रेण चैव ह ||२३||
बद्ध्वा वा निकृतिप्रज्ञं धार्तराष्ट्रं सुदुर्मतिम् |
साध्विदं राज्यमद्यास्तु पाण्डवैरभिरक्षितम् ||२४||
प्रसीद राजशार्दूल विनाशो दृश्यते महान् |
पाण्डवानां कुरूणां च राज्ञां चामिततेजसाम् ||२५||
विररामैवमुक्त्वा तु विदुरो दीनमानसः |
प्रध्यायमानः स तदा निःश्वसंश्च पुनः पुनः ||२६||
ततोऽथ राज्ञः सुबलस्य पुत्री; धर्मार्थयुक्तं कुलनाशभीता |
दुर्योधनं पापमतिं नृशंसं; राज्ञां समक्षं सुतमाह कोपात् ||२७||
ये पार्थिवा राजसभां प्रविष्टा; ब्रह्मर्षयो ये च सभासदोऽन्ये |
शृण्वन्तु वक्ष्यामि तवापराधं; पापस्य सामात्यपरिच्छदस्य ||२८||
राज्यं कुरूणामनुपूर्वभोग्यं; क्रमागतो नः कुलधर्म एषः |
त्वं पापबुद्धेऽतिनृशंसकर्म; न्राज्यं कुरूणामनयाद्विहंसि ||२९||
राज्ये स्थितो धृतराष्ट्रो मनीषी; तस्यानुजो विदुरो दीर्घदर्शी |
एतावतिक्रम्य कथं नृपत्वं; दुर्योधन प्रार्थयसेऽद्य मोहात् ||३०||
राजा च क्षत्ता च महानुभावौ; भीष्मे स्थिते परवन्तौ भवेताम् |
अयं तु धर्मज्ञतया महात्मा; न राज्यकामो नृवरो नदीजः ||३१||
राज्यं तु पाण्डोरिदमप्रधृष्यं; तस्याद्य पुत्राः प्रभवन्ति नान्ये |
राज्यं तदेतन्निखिलं पाण्डवानां; पैतामहं पुत्रपौत्रानुगामि ||३२||
यद्वै ब्रूते कुरुमुख्यो महात्मा; देवव्रतः सत्यसन्धो मनीषी |
सर्वं तदस्माभिरहत्य धर्मं; ग्राह्यं स्वधर्मं परिपालयद्भिः ||३३||
अनुज्ञया चाथ महाव्रतस्य; ब्रूयान्नृपो यद्विदुरस्तथैव |
कार्यं भवेत्तत्सुहृद्भिर्नियुज्य; धर्मं पुरस्कृत्य सुदीर्घकालम् ||३४||
न्यायागतं राज्यमिदं कुरूणां; युधिष्ठिरः शास्तु वै धर्मपुत्रः |
प्रचोदितो धृतराष्ट्रेण राज्ञा; पुरस्कृतः शान्तनवेन चैव ||३५||
१४७
वासुदेव उवाच||
एवमुक्ते तु गान्धार्या धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
दुर्योधनमुवाचेदं नृपमध्ये जनाधिप ||१||
दुर्योधन निबोधेदं यत्त्वां वक्ष्यामि पुत्रक |
तथा तत्कुरु भद्रं ते यद्यस्ति पितृगौरवम् ||२||
सोमः प्रजापतिः पूर्वं कुरूणां वंशवर्धनः |
सोमाद्बभूव षष्ठो वै ययातिर्नहुषात्मजः ||३||
तस्य पुत्रा बभूवुश्च पञ्च राजर्षिसत्तमाः |
तेषां यदुर्महातेजा ज्येष्ठः समभवत्प्रभुः ||४||
पूरुर्यवीयांश्च ततो योऽस्माकं वंशवर्धनः |
शर्मिष्ठायाः सम्प्रसूतो दुहितुर्वृषपर्वणः ||५||
यदुश्च भरतश्रेष्ठ देवयान्याः सुतोऽभवत् |
दौहित्रस्तात शुक्रस्य काव्यस्यामिततेजसः ||६||
यादवानां कुलकरो बलवान्वीर्यसंमतः |
अवमेने स तु क्षत्रं दर्पपूर्णः सुमन्दधीः ||७||
न चातिष्ठत्पितुः शास्त्रे बलदर्पविमोहितः |
अवमेने च पितरं भ्रातॄंश्चाप्यपराजितः ||८||
पृथिव्यां चतुरन्तायां यदुरेवाभवद्बली |
वशे कृत्वा स नृपतीनवसन्नागसाह्वये ||९||
तं पिता परमक्रुद्धो ययातिर्नहुषात्मजः |
शशाप पुत्रं गान्धारे राज्याच्च व्यपरोपयत् ||१०||
य चैनमन्ववर्तन्त भ्रातरो बलदर्पितम् |
शशाप तानपि क्रुद्धो ययातिस्तनयानथ ||११||
यवीयांसं ततः पूरुं पुत्रं स्ववशवर्तिनम् |
राज्ये निवेशयामास विधेयं नृपसत्तमः ||१२||
एवं ज्येष्ठोऽप्यथोत्सिक्तो न राज्यमभिजायते |
यवीयांसोऽभिजायन्ते राज्यं वृद्धोपसेवया ||१३||
तथैव सर्वधर्मज्ञः पितुर्मम पितामहः |
प्रतीपः पृथिवीपालस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः ||१४||
तस्य पार्थिवसिंहस्य राज्यं धर्मेण शासतः |
त्रयः प्रजज्ञिरे पुत्रा देवकल्पा यशस्विनः ||१५||
देवापिरभवज्ज्येष्ठो बाह्लीकस्तदनन्तरम् |
तृतीयः शन्तनुस्तात धृतिमान्मे पितामहः ||१६||
देवापिस्तु महातेजास्त्वग्दोषी राजसत्तमः |
धार्मिकः सत्यवादी च पितुः शुश्रूषणे रतः ||१७||
पौरजानपदानां च संमतः साधुसत्कृतः |
सर्वेषां बालवृद्धानां देवापिर्हृदयङ्गमः ||१८||
प्राज्ञश्च सत्यसन्धश्च सर्वभूतहिते रतः |
वर्तमानः पितुः शास्त्रे ब्राह्मणानां तथैव च ||१९||
बाह्लीकस्य प्रियो भ्राता शन्तनोश्च महात्मनः |
सौभ्रात्रं च परं तेषां सहितानां महात्मनाम् ||२०||
अथ कालस्य पर्याये वृद्धो नृपतिसत्तमः |
सम्भारानभिषेकार्थं कारयामास शास्त्रतः ||२१||
मङ्गलानि च सर्वाणि कारयामास चाभिभूः ||२१||
तं ब्राह्मणाश्च वृद्धाश्च पौरजानपदैः सह |
सर्वे निवारयामासुर्देवापेरभिषेचनम् ||२२||
स तच्छ्रुत्वा तु नृपतिरभिषेकनिवारणम् |
अश्रुकण्ठोऽभवद्राजा पर्यशोचत चात्मजम् ||२३||
एवं वदान्यो धर्मज्ञः सत्यसन्धश्च सोऽभवत् |
प्रियः प्रजानामपि संस्त्वग्दोषेण प्रदूषितः ||२४||
हीनाङ्गं पृथिवीपालं नाभिनन्दन्ति देवताः |
इति कृत्वा नृपश्रेष्ठं प्रत्यषेधन्द्विजर्षभाः ||२५||
ततः प्रव्यथितात्मासौ पुत्रशोकसमन्वितः |
ममार तं मृतं दृष्ट्वा देवापिः संश्रितो वनम् ||२६||
बाह्लीको मातुलकुले त्यक्त्वा राज्यं व्यवस्थितः |
पितृभ्रातॄन्परित्यज्य प्राप्तवान्पुरमृद्धिमत् ||२७||
बाह्लीकेन त्वनुज्ञातः शन्तनुर्लोकविश्रुतः |
पितर्युपरते राजन्राजा राज्यमकारयत् ||२८||
तथैवाहं मतिमता परिचिन्त्येह पाण्डुना |
ज्येष्ठः प्रभ्रंशितो राज्याद्धीनाङ्ग इति भारत ||२९||
पाण्डुस्तु राज्यं सम्प्राप्तः कनीयानपि सन्नृपः |
विनाशे तस्य पुत्राणामिदं राज्यमरिंदम ||३०||
मय्यभागिनि राज्याय कथं त्वं राज्यमिच्छसि ||३०||
युधिष्ठिरो राजपुत्रो महात्मा; न्यायागतं राज्यमिदं च तस्य |
स कौरवस्यास्य जनस्य भर्ता; प्रशासिता चैव महानुभावः ||३१||
स सत्यसन्धः सतताप्रमत्तः; शास्त्रे स्थितो बन्धुजनस्य साधुः |
प्रियः प्रजानां सुहृदानुकम्पी; जितेन्द्रियः साधुजनस्य भर्ता ||३२||
क्षमा तितिक्षा दम आर्जवं च; सत्यव्रतत्वं श्रुतमप्रमादः |
भूतानुकम्पा ह्यनुशासनं च; युधिष्ठिरे राजगुणाः समस्ताः ||३३||
अराजपुत्रस्त्वमनार्यवृत्तो; लुब्धस्तथा बन्धुषु पापबुद्धिः |
क्रमागतं राज्यमिदं परेषां; हर्तुं कथं शक्ष्यसि दुर्विनीतः ||३४||
प्रयच्छ राज्यार्धमपेतमोहः; सवाहनं त्वं सपरिच्छदं च |
ततोऽवशेषं तव जीवितस्य; सहानुजस्यैव भवेन्नरेन्द्र ||३५||
१४८
वासुदेव उवाच||
एवमुक्ते तु भीष्मेण द्रोणेन विदुरेण च |
गान्धार्या धृतराष्ट्रेण न च मन्दोऽन्वबुध्यत ||१||
अवधूयोत्थितः क्रुद्धो रोषात्संरक्तलोचनः |
अन्वद्रवन्त तं पश्चाद्राजानस्त्यक्तजीविताः ||२||
अज्ञापयच्च राज्ञस्तान्पार्थिवान्दुष्टचेतसः |
प्रयाध्वं वै कुरुक्षेत्रं पुष्योऽद्येति पुनः पुनः ||३||
ततस्ते पृथिवीपालाः प्रययुः सहसैनिकाः |
भीष्मं सेनापतिं कृत्वा संहृष्टाः कालचोदिताः ||४||
अक्षौहिण्यो दशैका च पार्थिवानां समागताः |
तासां प्रमुखतो भीष्मस्तालकेतुर्व्यरोचत ||५||
यदत्र युक्तं प्राप्तं च तद्विधत्स्व विशां पते ||५||
उक्तं भीष्मेण यद्वाक्यं द्रोणेन विदुरेण च |
गान्धार्या धृतराष्ट्रेण समक्षं मम भारत ||६||
एतत्ते कथितं राजन्यद्वृत्तं कुरुसंसदि ||६||
साम आदौ प्रयुक्तं मे राजन्सौभ्रात्रमिच्छता |
अभेदात्कुरुवंशस्य प्रजानां च विवृद्धये ||७||
पुनर्भेदश्च मे युक्तो यदा साम न गृह्यते |
कर्मानुकीर्तनं चैव देवमानुषसंहितम् ||८||
यदा नाद्रियते वाक्यं सामपूर्वं सुयोधनः |
तदा मया समानीय भेदिताः सर्वपार्थिवाः ||९||
अद्भुतानि च घोराणि दारुणानि च भारत |
अमानुषाणि कर्माणि दर्शितानि च मे विभो ||१०||
भर्त्सयित्वा तु राज्ञस्तांस्तृणीकृत्य सुयोधनम् |
राधेयं भीषयित्वा च सौबलं च पुनः पुनः ||११||
न्यूनतां धार्तराष्ट्राणां निन्दां चैव पुनः पुनः |
भेदयित्वा नृपान्सर्वान्वाग्भिर्मन्त्रेण चासकृत् ||१२||
पुनः सामाभिसंयुक्तं सम्प्रदानमथाब्रुवम् |
अभेदात्कुरुवंशस्य कार्ययोगात्तथैव च ||१३||
ते बाला धृतराष्ट्रस्य भीष्मस्य विदुरस्य च |
तिष्ठेयुः पाण्डवाः सर्वे हित्वा मानमधश्चराः ||१४||
प्रयच्छन्तु च ते राज्यमनीशास्ते भवन्तु च |
यथाह राजा गाङ्गेयो विदुरश्च तथास्तु तत् ||१५||
सर्वं भवतु ते राज्यं पञ्च ग्रामान्विसर्जय |
अवश्यं भरणीया हि पितुस्ते राजसत्तम ||१६||
एवमुक्तस्तु दुष्टात्मा नैव भावं व्यमुञ्चत |
दण्डं चतुर्थं पश्यामि तेषु पापेषु नान्यथा ||१७||
निर्याताश्च विनाशाय कुरुक्षेत्रं नराधिपाः |
एतत्ते कथितं सर्वं यद्वृत्तं कुरुसंसदि ||१८||
न ते राज्यं प्रयच्छन्ति विना युद्धेन पाण्डव |
विनाशहेतवः सर्वे प्रत्युपस्थितमृत्यवः ||१९||
१४९
वैशम्पायन उवाच||
जनार्दनवचः श्रुत्वा धर्मराजो युधिष्ठिरः |
भ्रातॄनुवाच धर्मात्मा समक्षं केशवस्य ह ||१||
श्रुतं भवद्भिर्यद्वृत्तं सभायां कुरुसंसदि |
केशवस्यापि यद्वाक्यं तत्सर्वमवधारितम् ||२||
तस्मात्सेनाविभागं मे कुरुध्वं नरसत्तमाः |
अक्षौहिण्यस्तु सप्तैताः समेता विजयाय वै ||३||
तासां मे पतयः सप्त विख्यातास्तान्निबोधत |
द्रुपदश्च विराटश्च धृष्टद्युम्नशिखण्डिनौ ||४||
सात्यकिश्चेकितानश्च भीमसेनश्च वीर्यवान् |
एते सेनाप्रणेतारो वीराः सर्वे तनुत्यजः ||५||
सर्वे वेदविदः शूराः सर्वे सुचरितव्रताः |
ह्रीमन्तो नीतिमन्तश्च सर्वे युद्धविशारदाः ||६||
इष्वस्त्रकुशलाश्चैव तथा सर्वास्त्रयोधिनः ||६||
सप्तानामपि यो नेता सेनानां प्रविभागवित् |
यः सहेत रणे भीष्मं शरार्चिःपावकोपमम् ||७||
त्वं तावत्सहदेवात्र प्रब्रूहि कुरुनन्दन |
स्वमतं पुरुषव्याघ्र को नः सेनापतिः क्षमः ||८||
सहदेव उवाच||
संयुक्त एकदुःखश्च वीर्यवांश्च महीपतिः |
यं समाश्रित्य धर्मज्ञं स्वमंशमनुयुञ्ज्महे ||९||
मत्स्यो विराटो बलवान्कृतास्त्रो युद्धदुर्मदः |
प्रसहिष्यति सङ्ग्रामे भीष्मं तांश्च महारथान् ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
तथोक्ते सहदेवेन वाक्ये वाक्यविशारदः |
नकुलोऽनन्तरं तस्मादिदं वचनमाददे ||११||
वयसा शास्त्रतो धैर्यात्कुलेनाभिजनेन च |
ह्रीमान्कुलान्वितः श्रीमान्सर्वशास्त्रविशारदः ||१२||
वेद चास्त्रं भरद्वाजाद्दुर्धर्षः सत्यसङ्गरः |
यो नित्यं स्पर्धते द्रोणं भीष्मं चैव महाबलम् ||१३||
श्लाघ्यः पार्थिवसङ्घस्य प्रमुखे वाहिनीपतिः |
पुत्रपौत्रैः परिवृतः शतशाख इव द्रुमः ||१४||
यस्तताप तपो घोरं सदारः पृथिवीपतिः |
रोषाद्द्रोणविनाशाय वीरः समितिशोभनः ||१५||
पितेवास्मान्समाधत्ते यः सदा पार्थिवर्षभः |
श्वशुरो द्रुपदोऽस्माकं सेनामग्रे प्रकर्षतु ||१६||
स द्रोणभीष्मावायान्तौ सहेदिति मतिर्मम |
स हि दिव्यास्त्रविद्राजा सखा चाङ्गिरसो नृपः ||१७||
माद्रीसुताभ्यामुक्ते तु स्वमते कुरुनन्दनः |
वासविर्वासवसमः सव्यसाच्यब्रवीद्वचः ||१८||
योऽयं तपःप्रभावेन ऋषिसन्तोषणेन च |
दिव्यः पुरुष उत्पन्नो ज्वालावर्णो महाबलः ||१९||
धनुष्मान्कवची खड्गी रथमारुह्य दंशितः |
दिव्यैर्हयवरैर्युक्तमग्निकुण्डात्समुत्थितः ||२०||
गर्जन्निव महामेघो रथघोषेण वीर्यवान् |
सिंहसंहननो वीरः सिंहविक्रान्तविक्रमः ||२१||
सिंहोरस्को महाबाहुः सिंहवक्षा महाबलः |
सिंहप्रगर्जनो वीरः सिंहस्कन्धो महाद्युतिः ||२२||
सुभ्रूः सुदंष्ट्रः सुहनुः सुबाहुः सुमुखोऽकृशः |
सुजत्रुः सुविशालाक्षः सुपादः सुप्रतिष्ठितः ||२३||
अभेद्यः सर्वशस्त्राणां प्रभिन्न इव वारणः |
जज्ञे द्रोणविनाशाय सत्यवादी जितेन्द्रियः ||२४||
धृष्टद्युम्नमहं मन्ये सहेद्भीष्मस्य सायकान् |
वज्राशनिसमस्पर्शान्दीप्तास्यानुरगानिव ||२५||
यमदूतसमान्वेगे निपाते पावकोपमान् |
रामेणाजौ विषहितान्वज्रनिष्पेषदारुणान् ||२६||
पुरुषं तं न पश्यामि यः सहेत महाव्रतम् |
धृष्टद्युम्नमृते राजन्निति मे धीयते मतिः ||२७||
क्षिप्रहस्तश्चित्रयोधी मतः सेनापतिर्मम |
अभेद्यकवचः श्रीमान्मातङ्ग इव यूथपः ||२८||
भीम उवाच||
वधार्थं यः समुत्पन्नः शिखण्डी द्रुपदात्मजः |
वदन्ति सिद्धा राजेन्द्र ऋषयश्च समागताः ||२९||
यस्य सङ्ग्राममध्येषु दिव्यमस्त्रं विकुर्वतः |
रूपं द्रक्ष्यन्ति पुरुषा रामस्येव महात्मनः ||३०||
न तं युद्धेषु पश्यामि यो विभिन्द्याच्छिखण्डिनम् |
शस्त्रेण समरे राजन्संनद्धं स्यन्दने स्थितम् ||३१||
द्वैरथे विषहेन्नान्यो भीष्मं राजन्महाव्रतम् |
शिखण्डिनमृते वीरं स मे सेनापतिर्मतः ||३२||
युधिष्ठिर उवाच||
सर्वस्य जगतस्तात सारासारं बलाबलम् |
सर्वं जानाति धर्मात्मा गतमेष्यच्च केशवः ||३३||
यमाह कृष्णो दाशार्हः सोऽस्तु नो वाहिनीपतिः |
कृतास्त्रो ह्यकृतास्त्रो वा वृद्धो वा यदि वा युवा ||३४||
एष नो विजये मूलमेष तात विपर्यये |
अत्र प्राणाश्च राज्यं च भावाभावौ सुखासुखे ||३५||
एष धाता विधाता च सिद्धिरत्र प्रतिष्ठिता |
यमाह कृष्णो दाशार्हः स नः सेनापतिः क्षमः ||३६||
ब्रवीतु वदतां श्रेष्ठो निशा समतिवर्तते ||३६||
ततः सेनापतिं कृत्वा कृष्णस्य वशवर्तिनम् |
रात्रिशेषे व्यतिक्रान्ते प्रयास्यामो रणाजिरम् ||३७||
अधिवासितशस्त्राश्च कृतकौतुकमङ्गलाः ||३७||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा धर्मराजस्य धीमतः |
अब्रवीत्पुण्डरीकाक्षो धनञ्जयमवेक्ष्य ह ||३८||
ममाप्येते महाराज भवद्भिर्य उदाहृताः |
नेतारस्तव सेनायाः शूरा विक्रान्तयोधिनः ||३९||
सर्व एते समर्था हि तव शत्रून्प्रमर्दितुम् ||३९||
इन्द्रस्यापि भयं ह्येते जनयेयुर्महाहवे |
किं पुनर्धार्तराष्ट्राणां लुब्धानां पापचेतसाम् ||४०||
मयापि हि महाबाहो त्वत्प्रियार्थमरिंदम |
कृतो यत्नो महांस्तत्र शमः स्यादिति भारत ||४१||
धर्मस्य गतमानृण्यं न स्म वाच्या विवक्षताम् ||४१||
कृतार्थं मन्यते बालः सोऽऽत्मानमविचक्षणः |
धार्तराष्ट्रो बलस्थं च मन्यतेऽऽत्मानमातुरः ||४२||
युज्यतां वाहिनी साधु वधसाध्या हि ते मताः |
न धार्तराष्ट्राः शक्ष्यन्ति स्थातुं दृष्ट्वा धनञ्जयम् ||४३||
भीमसेनं च सङ्क्रुद्धं यमौ चापि यमोपमौ |
युयुधानद्वितीयं च धृष्टद्युम्नममर्षणम् ||४४||
अभिमन्युं द्रौपदेयान्विराटद्रुपदावपि |
अक्षौहिणीपतींश्चान्यान्नरेन्द्रान्दृढविक्रमान् ||४५||
सारवद्बलमस्माकं दुष्प्रधर्षं दुरासदम् |
धार्तराष्ट्रबलं सङ्ख्ये वधिष्यति न संशयः ||४६||
एवमुक्ते तु कृष्णेन सम्प्रहृष्यन्नरोत्तमाः |
तेषां प्रहृष्टमनसां नादः समभवन्महान् ||४७||
योग इत्यथ सैन्यानां त्वरतां सम्प्रधावताम् |
हयवारणशब्दश्च नेमिघोषश्च सर्वशः ||४८||
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषस्तुमुलः सर्वतोऽभवत् ||४८||
प्रयास्यतां पाण्डवानां ससैन्यानां समन्ततः |
गङ्गेव पूर्णा दुर्धर्षा समदृश्यत वाहिनी ||४९||
अग्रानीके भीमसेनो माद्रीपुत्रौ च दंशितौ |
सौभद्रो द्रौपदेयाश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः ||५०||
प्रभद्रकाश्च पाञ्चाला भीमसेनमुखा ययुः ||५०||
ततः शब्दः समभवत्समुद्रस्येव पर्वणि |
हृष्टानां सम्प्रयातानां घोषो दिवमिवास्पृशत् ||५१||
प्रहृष्टा दंशिता योधाः परानीकविदारणाः |
तेषां मध्ये ययौ राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||५२||
शकटापणवेशाश्च यानयुग्यं च सर्वशः |
कोशयन्त्रायुधं चैव ये च वैद्याश्चिकित्सकाः ||५३||
फल्गु यच्च बलं किञ्चित्तथैव कृशदुर्बलम् |
तत्सङ्गृह्य ययौ राजा ये चापि परिचारकाः ||५४||
उपप्लव्ये तु पाञ्चाली द्रौपदी सत्यवादिनी |
सह स्त्रीभिर्निववृते दासीदाससमावृता ||५५||
कृत्वा मूलप्रतीकारान्गुल्मैः स्थावरजङ्गमैः |
स्कन्धावारेण महता प्रययुः पाण्डुनन्दनाः ||५६||
ददतो गां हिरण्यं च ब्राह्मणैरभिसंवृताः |
स्तूयमाना ययू राजन्रथैर्मणिविभूषितैः ||५७||
केकया धृष्टकेतुश्च पुत्रः काश्यस्य चाभिभूः |
श्रेणिमान्वसुदानश्च शिखण्डी चापराजितः ||५८||
हृष्टास्तुष्टाः कवचिनः सशस्त्राः समलङ्कृताः |
राजानमन्वयुः सर्वे परिवार्य युधिष्ठिरम् ||५९||
जघनार्धे विराटश्च यज्ञसेनश्च सोमकिः |
सुधर्मा कुन्तिभोजश्च धृष्टद्युम्नस्य चात्मजाः ||६०||
रथायुतानि चत्वारि हयाः पञ्चगुणास्ततः |
पत्तिसैन्यं दशगुणं सादिनामयुतानि षट् ||६१||
अनाधृष्टिश्चेकितानश्चेदिराजोऽथ सात्यकिः |
परिवार्य ययुः सर्वे वासुदेवधनञ्जयौ ||६२||
आसाद्य तु कुरुक्षेत्रं व्यूढानीकाः प्रहारिणः |
पाण्डवाः समदृश्यन्त नर्दन्तो वृषभा इव ||६३||
तेऽवगाह्य कुरुक्षेत्रं शङ्खान्दध्मुररिंदमाः |
तथैव दध्मतुः शङ्खौ वासुदेवधनञ्जयौ ||६४||
पाञ्चजन्यस्य निर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |
निशम्य सर्वसैन्यानि समहृष्यन्त सर्वशः ||६५||
शङ्खदुन्दुभिसंसृष्टः सिंहनादस्तरस्विनाम् |
पृथिवीं चान्तरिक्षं च सागरांश्चान्वनादयत् ||६६||
ततो देशे समे स्निग्धे प्रभूतयवसेन्धने |
निवेशयामास तदा सेनां राजा युधिष्ठिरः ||६७||
परिहृत्य श्मशानानि देवतायतनानि च |
आश्रमांश्च महर्षीणां तीर्थान्यायतनानि च ||६८||
मधुरानूषरे देशे शिवे पुण्ये महीपतिः |
निवेशं कारयामास कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||६९||
ततश्च पुनरुत्थाय सुखी विश्रान्तवाहनः |
प्रययौ पृथिवीपालैर्वृतः शतसहस्रशः ||७०||
विद्राव्य शतशो गुल्मान्धार्तराष्ट्रस्य सैनिकान् |
पर्यक्रामत्समन्ताच्च पार्थेन सह केशवः ||७१||
शिबिरं मापयामास धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
सात्यकिश्च रथोदारो युयुधानः प्रतापवान् ||७२||
आसाद्य सरितं पुण्यां कुरुक्षेत्रे हिरण्वतीम् |
सूपतीर्थां शुचिजलां शर्करापङ्कवर्जिताम् ||७३||
खानयामास परिखां केशवस्तत्र भारत |
गुप्त्यर्थमपि चादिश्य बलं तत्र न्यवेशयत् ||७४||
विधिर्यः शिबिरस्यासीत्पाण्डवानां महात्मनाम् |
तद्विधानि नरेन्द्राणां कारयामास केशवः ||७५||
प्रभूतजलकाष्ठानि दुराधर्षतराणि च |
भक्ष्यभोज्योपपन्नानि शतशोऽथ सहस्रशः ||७६||
शिबिराणि महार्हाणि राज्ञां तत्र पृथक्पृथक् |
विमानानीव राजेन्द्र निविष्टानि महीतले ||७७||
तत्रासञ्शिल्पिनः प्राज्ञाः शतशो दत्तवेतनाः |
सर्वोपकरणैर्युक्ता वैद्याश्च सुविशारदाः ||७८||
ज्याधनुर्वर्मशस्त्राणां तथैव मधुसर्पिषोः |
ससर्ज रसपांसूनां राशयः पर्वतोपमाः ||७९||
बहूदकं सुयवसं तुषाङ्गारसमन्वितम् |
शिबिरे शिबिरे राजा सञ्चकार युधिष्ठिरः ||८०||
महायन्त्राणि नाराचास्तोमरर्ष्टिपरश्वधाः |
धनूंषि कवचादीनि हृद्यभूवन्नृणां तदा ||८१||
गजाः कङ्कटसंनाहा लोहवर्मोत्तरच्छदाः |
अदृश्यंस्तत्र गिर्याभाः सहस्रशतयोधिनः ||८२||
निविष्टान्पाण्डवांस्तत्र ज्ञात्वा मित्राणि भारत |
अभिसस्रुर्यथोद्देशं सबलाः सहवाहनाः ||८३||
चरितब्रह्मचर्यास्ते सोमपा भूरिदक्षिणाः |
जयाय पाण्डुपुत्राणां समाजग्मुर्महीक्षितः ||८४||
१५०
जनमेजय उवाच||
युधिष्ठिरं सहानीकमुपयान्तं युयुत्सया |
संनिविष्टं कुरुक्षेत्रे वासुदेवेन पालितम् ||१||
विराटद्रुपदाभ्यां च सपुत्राभ्यां समन्वितम् |
केकयैर्वृष्णिभिश्चैव पार्थिवैः शतशो वृतम् ||२||
महेन्द्रमिव चादित्यैरभिगुप्तं महारथैः |
श्रुत्वा दुर्योधनो राजा किं कार्यं प्रत्यपद्यत ||३||
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण तपोधन |
सम्भ्रमे तुमुले तस्मिन्यदासीत्कुरुजाङ्गले ||४||
व्यथयेयुर्हि देवानां सेनामपि समागमे |
पाण्डवा वासुदेवश्च विराटद्रुपदौ तथा ||५||
धृष्टद्युम्नश्च पाञ्चाल्यः शिखण्डी च महारथः |
युयुधानश्च विक्रान्तो देवैरपि दुरासदः ||६||
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण तपोधन |
कुरूणां पाण्डवानां च यद्यदासीद्विचेष्टितम् ||७||
वैशम्पायन उवाच||
प्रतियाते तु दाशार्हे राजा दुर्योधनस्तदा |
कर्णं दुःशासनं चैव शकुनिं चाब्रवीदिदम् ||८||
अकृतेनैव कार्येण गतः पार्थानधोक्षजः |
स एनान्मन्युनाविष्टो ध्रुवं वक्ष्यत्यसंशयम् ||९||
इष्टो हि वासुदेवस्य पाण्डवैर्मम विग्रहः |
भीमसेनार्जुनौ चैव दाशार्हस्य मते स्थितौ ||१०||
अजातशत्रुरप्यद्य भीमार्जुनवशानुगः |
निकृतश्च मया पूर्वं सह सर्वैः सहोदरैः ||११||
विराटद्रुपदौ चैव कृतवैरौ मया सह |
तौ च सेनाप्रणेतारौ वासुदेववशानुगौ ||१२||
भविता विग्रहः सोऽयं तुमुलो लोमहर्षणः |
तस्मात्साङ्ग्रामिकं सर्वं कारयध्वमतन्द्रिताः ||१३||
शिबिराणि कुरुक्षेत्रे क्रियन्तां वसुधाधिपाः |
सुपर्याप्तावकाशानि दुरादेयानि शत्रुभिः ||१४||
आसन्नजलकाष्ठानि शतशोऽथ सहस्रशः |
अच्छेद्याहारमार्गाणि रत्नोच्चयचितानि च ||१५||
विविधायुधपूर्णानि पताकाध्वजवन्ति च ||१५||
समाश्च तेषां पन्थानः क्रियन्तां नगराद्बहिः |
प्रयाणं घुष्यतामद्य श्वोभूत इति माचिरम् ||१६||
ते तथेति प्रतिज्ञाय श्वोभूते चक्रिरे तथा |
हृष्टरूपा महात्मानो विनाशाय महीक्षिताम् ||१७||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे तच्छ्रुत्वा राजशासनम् |
आसनेभ्यो महार्हेभ्य उदतिष्ठन्नमर्षिताः ||१८||
बाहून्परिघसङ्काशान्संस्पृशन्तः शनैः शनैः |
काञ्चनाङ्गददीप्तांश्च चन्दनागरुभूषितान् ||१९||
उष्णीषाणि नियच्छन्तः पुण्डरीकनिभैः करैः |
अन्तरीयोत्तरीयाणि भूषणानि च सर्वशः ||२०||
ते रथान्रथिनः श्रेष्ठा हयांश्च हयकोविदाः |
सज्जयन्ति स्म नागांश्च नागशिक्षासु निष्ठिताः ||२१||
अथ वर्माणि चित्राणि काञ्चनानि बहूनि च |
विविधानि च शस्त्राणि चक्रुः सज्जानि सर्वशः ||२२||
पदातयश्च पुरुषाः शस्त्राणि विविधानि च |
उपजह्रुः शरीरेषु हेमचित्राण्यनेकशः ||२३||
तदुत्सव इवोदग्रं सम्प्रहृष्टनरावृतम् |
नगरं धार्तराष्ट्रस्य भारतासीत्समाकुलम् ||२४||
जनौघसलिलावर्तो रथनागाश्वमीनवान् |
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषः कोशसञ्चयरत्नवान् ||२५||
चित्राभरणवर्मोर्मिः शस्त्रनिर्मलफेनवान् |
प्रासादमालाद्रिवृतो रथ्यापणमहाह्रदः ||२६||
योधचन्द्रोदयोद्भूतः कुरुराजमहार्णवः |
अदृश्यत तदा राजंश्चन्द्रोदय इवार्णवः ||२७||
१५१
वैशम्पायन उवाच||
वासुदेवस्य तद्वाक्यमनुस्मृत्य युधिष्ठिरः |
पुनः पप्रच्छ वार्ष्णेयं कथं मन्दोऽब्रवीदिदम् ||१||
अस्मिन्नभ्यागते काले किं च नः क्षममच्युत |
कथं च वर्तमाना वै स्वधर्मान्न च्यवेमहि ||२||
दुर्योधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च |
वासुदेव मतज्ञोऽसि मम सभ्रातृकस्य च ||३||
विदुरस्यापि ते वाक्यं श्रुतं भीष्मस्य चोभयोः |
कुन्त्याश्च विपुलप्रज्ञ प्रज्ञा कार्त्स्न्येन ते श्रुता ||४||
सर्वमेतदतिक्रम्य विचार्य च पुनः पुनः |
यन्नः क्षमं महाबाहो तद्ब्रवीह्यविचारयन् ||५||
श्रुत्वैतद्धर्मराजस्य धर्मार्थसहितं वचः |
मेघदुन्दुभिनिर्घोषः कृष्णो वचनमब्रवीत् ||६||
उक्तवानस्मि यद्वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम् |
न तु तन्निकृतिप्रज्ञे कौरव्ये प्रतितिष्ठति ||७||
न च भीष्मस्य दुर्मेधाः शृणोति विदुरस्य वा |
मम वा भाषितं किञ्चित्सर्वमेवातिवर्तते ||८||
न स कामयते धर्मं न स कामयते यशः |
जितं स मन्यते सर्वं दुरात्मा कर्णमाश्रितः ||९||
बन्धमाज्ञापयामास मम चापि सुयोधनः |
न च तं लब्धवान्कामं दुरात्मा शासनातिगः ||१०||
न च भीष्मो न च द्रोणो युक्तं तत्राहतुर्वचः |
सर्वे तमनुवर्तन्ते ऋते विदुरमच्युत ||११||
शकुनिः सौबलश्चैव कर्णदुःशासनावपि |
त्वय्ययुक्तान्यभाषन्त मूढा मूढममर्षणम् ||१२||
किं च तेन मयोक्तेन यान्यभाषन्त कौरवाः |
सङ्क्षेपेण दुरात्मासौ न युक्तं त्वयि वर्तते ||१३||
न पार्थिवेषु सर्वेषु य इमे तव सैनिकाः |
यत्पापं यन्न कल्याणं सर्वं तस्मिन्प्रतिष्ठितम् ||१४||
न चापि वयमत्यर्थं परित्यागेन कर्हिचित् |
कौरवैः शममिच्छामस्तत्र युद्धमनन्तरम् ||१५||
तच्छ्रुत्वा पार्थिवाः सर्वे वासुदेवस्य भाषितम् |
अब्रुवन्तो मुखं राज्ञः समुदैक्षन्त भारत ||१६||
युधिष्ठिरस्त्वभिप्रायमुपलभ्य महीक्षिताम् |
योगमाज्ञापयामास भीमार्जुनयमैः सह ||१७||
ततः किलकिलाभूतमनीकं पाण्डवस्य ह |
आज्ञापिते तदा योगे समहृष्यन्त सैनिकाः ||१८||
अवध्यानां वधं पश्यन्धर्मराजो युधिष्ठिरः |
निष्टनन्भीमसेनं च विजयं चेदमब्रवीत् ||१९||
यदर्थं वनवासश्च प्राप्तं दुःखं च यन्मया |
सोऽयमस्मानुपैत्येव परोऽनर्थः प्रयत्नतः ||२०||
यस्मिन्यत्नः कृतोऽस्माभिः स नो हीनः प्रयत्नतः |
अकृते तु प्रयत्नेऽस्मानुपावृत्तः कलिर्महान् ||२१||
कथं ह्यवध्यैः सङ्ग्रामः कार्यः सह भविष्यति |
कथं हत्वा गुरून्वृद्धान्विजयो नो भविष्यति ||२२||
तच्छ्रुत्वा धर्मराजस्य सव्यसाची परन्तपः |
यदुक्तं वासुदेवेन श्रावयामास तद्वचः ||२३||
उक्तवान्देवकीपुत्रः कुन्त्याश्च विदुरस्य च |
वचनं तत्त्वया राजन्निखिलेनावधारितम् ||२४||
न च तौ वक्ष्यतोऽधर्ममिति मे नैष्ठिकी मतिः |
न चापि युक्तं कौन्तेय निवर्तितुमयुध्यतः ||२५||
तच्छ्रुत्वा वासुदेवोऽपि सव्यसाचिवचस्तदा |
स्मयमानोऽब्रवीत्पार्थमेवमेतदिति ब्रुवन् ||२६||
ततस्ते धृतसङ्कल्पा युद्धाय सहसैनिकाः |
पाण्डवेया महाराज तां रात्रिं सुखमावसन् ||२७||
१५२
वैशम्पायन उवाच||
व्युषितायां रजन्यां तु राजा दुर्योधनस्ततः |
व्यभजत्तान्यनीकानि दश चैकं च भारत ||१||
नरहस्तिरथाश्वानां सारं मध्यं च फल्गु च |
सर्वेष्वेतेष्वनीकेषु संदिदेश महीपतिः ||२||
सानुकर्षाः सतूणीराः सवरूथाः सतोमराः |
सोपासङ्गाः सशक्तीकाः सनिषङ्गाः सपोथिकाः ||३||
सध्वजाः सपताकाश्च सशरासनतोमराः |
रज्जुभिश्च विचित्राभिः सपाशाः सपरिस्तराः ||४||
सकचग्रहविक्षेपाः सतैलगुडवालुकाः |
साशीविषघटाः सर्वे ससर्जरसपांसवः ||५||
सघण्टाफलकाः सर्वे वासीवृक्षादनान्विताः |
व्याघ्रचर्मपरीवारा वृताश्च द्वीपिचर्मभिः ||६||
सवस्तयः सशृङ्गाश्च सप्रासविविधायुधाः |
सकुठाराः सकुद्दालाः सतैलक्षौमसर्पिषः ||७||
चित्रानीकाः सुवपुषो ज्वलिता इव पावकाः |
तथा कवचिनः शूराः शस्त्रेषु कृतनिश्रमाः ||८||
कुलीना हययोनिज्ञाः सारथ्ये विनिवेशिताः |
बद्धारिष्टा बद्धकक्ष्या बद्धध्वजपताकिनः ||९||
चतुर्युजो रथाः सर्वे सर्वे शस्त्रसमायुताः |
संहृष्टवाहनाः सर्वे सर्वे शतशरासनाः ||१०||
धुर्ययोर्हययोरेकस्तथान्यौ पार्ष्णिसारथी |
तौ चापि रथिनां श्रेष्ठौ रथी च हयवित्तथा ||११||
नगराणीव गुप्तानि दुरादेयानि शत्रुभिः |
आसन्रथसहस्राणि हेममालीनि सर्वशः ||१२||
यथा रथास्तथा नागा बद्धकक्ष्याः स्वलङ्कृताः |
बभूवुः सप्त पुरुषा रत्नवन्त इवाद्रयः ||१३||
द्वावङ्कुशधरौ तेषु द्वावुत्तमधनुर्धरौ |
द्वौ वरासिधरौ राजन्नेकः शक्तिपताकधृक् ||१४||
गजैर्मत्तैः समाकीर्णं सवर्मायुधकोशकैः |
तद्बभूव बलं राजन्कौरव्यस्य सहस्रशः ||१५||
विचित्रकवचामुक्तैः सपताकैः स्वलङ्कृतैः |
सादिभिश्चोपसम्पन्ना आसन्नयुतशो हयाः ||१६||
सुसङ्ग्राहाः सुसन्तोषा हेमभाण्डपरिच्छदाः |
अनेकशतसाहस्रास्ते च सादिवशे स्थिताः ||१७||
नानारूपविकाराश्च नानाकवचशस्त्रिणः |
पदातिनो नरास्तत्र बभूवुर्हेममालिनः ||१८||
रथस्यासन्दश गजा गजस्य दश वाजिनः |
नरा दश हयस्यासन्पादरक्षाः समन्ततः ||१९||
रथस्य नागाः पञ्चाशन्नागस्यासञ्शतं हयाः |
हयस्य पुरुषाः सप्त भिन्नसन्धानकारिणः ||२०||
सेना पञ्चशतं नागा रथास्तावन्त एव च |
दशसेना च पृतना पृतना दशवाहिनी ||२१||
वाहिनी पृतना सेना ध्वजिनी सादिनी चमूः |
अक्षौहिणीति पर्यायैर्निरुक्ताथ वरूथिनी ||२२||
एवं व्यूढान्यनीकानि कौरवेयेण धीमता ||२२||
अक्षौहिण्यो दशैका च सङ्ख्याताः सप्त चैव ह |
अक्षौहिण्यस्तु सप्तैव पाण्डवानामभूद्बलम् ||२३||
अक्षौहिण्यो दशैका च कौरवाणामभूद्बलम् ||२३||
नराणां पञ्चपञ्चाशदेषा पत्तिर्विधीयते |
सेनामुखं च तिस्रस्ता गुल्म इत्यभिसञ्ज्ञितः ||२४||
दश गुल्मा गणस्त्वासीद्गणास्त्वयुतशोऽभवन् |
दुर्योधनस्य सेनासु योत्स्यमानाः प्रहारिणः ||२५||
तत्र दुर्योधनो राजा शूरान्बुद्धिमतो नरान् |
प्रसमीक्ष्य महाबाहुश्चक्रे सेनापतींस्तदा ||२६||
पृथगक्षौहिणीनां च प्रणेतॄन्नरसत्तमान् |
विधिपूर्वं समानीय पार्थिवानभ्यषेचयत् ||२७||
कृपं द्रोणं च शल्यं च सैन्धवं च महारथम् |
सुदक्षिणं च काम्बोजं कृतवर्माणमेव च ||२८||
द्रोणपुत्रं च कर्णं च भूरिश्रवसमेव च |
शकुनिं सौबलं चैव बाह्लीकं च महारथम् ||२९||
दिवसे दिवसे तेषां प्रतिवेलं च भारत |
चक्रे स विविधाः सञ्ज्ञाः प्रत्यक्षं च पुनः पुनः ||३०||
तथा विनियताः सर्वे ये च तेषां पदानुगाः |
बभूवुः सैनिका राजन्राज्ञः प्रियचिकीर्षवः ||३१||
भीष्माभिषेचनपर्व
१५३
वैशम्पायन उवाच||
ततः शान्तनवं भीष्मं प्राञ्जलिर्धृतराष्ट्रजः |
सह सर्वैर्महीपालैरिदं वचनमब्रवीत् ||१||
ऋते सेनाप्रणेतारं पृतना सुमहत्यपि |
दीर्यते युद्धमासाद्य पिपीलिकपुटं यथा ||२||
न हि जातु द्वयोर्बुद्धिः समा भवति कर्हिचित् |
शौर्यं च नाम नेतॄणां स्पर्धते च परस्परम् ||३||
श्रूयते च महाप्राज्ञ हैहयानमितौजसः |
अभ्ययुर्ब्राह्मणाः सर्वे समुच्छ्रितकुशध्वजाः ||४||
तानन्वयुस्तदा वैश्याः शूद्राश्चैव पितामह |
एकतस्तु त्रयो वर्णा एकतः क्षत्रियर्षभाः ||५||
ते स्म युद्धेष्वभज्यन्त त्रयो वर्णाः पुनः पुनः |
क्षत्रियास्तु जयन्त्येव बहुलं चैकतो बलम् ||६||
ततस्ते क्षत्रियानेव पप्रच्छुर्द्विजसत्तमाः |
तेभ्यः शशंसुर्धर्मज्ञा याथातथ्यं पितामह ||७||
वयमेकस्य शृणुमो महाबुद्धिमतो रणे |
भवन्तस्तु पृथक्सर्वे स्वबुद्धिवशवर्तिनः ||८||
ततस्ते ब्राह्मणाश्चक्रुरेकं सेनापतिं द्विजम् |
नयेषु कुशलं शूरमजयन्क्षत्रियांस्ततः ||९||
एवं ये कुशलं शूरं हिते स्थितमकल्मषम् |
सेनापतिं प्रकुर्वन्ति ते जयन्ति रणे रिपून् ||१०||
भवानुशनसा तुल्यो हितैषी च सदा मम |
असंहार्यः स्थितो धर्मे स नः सेनापतिर्भव ||११||
रश्मीवतामिवादित्यो वीरुधामिव चन्द्रमाः |
कुबेर इव यक्षाणां मरुतामिव वासवः ||१२||
पर्वतानां यथा मेरुः सुपर्णः पततामिव |
कुमार इव भूतानां वसूनामिव हव्यवाट् ||१३||
भवता हि वयं गुप्ताः शक्रेणेव दिवौकसः |
अनाधृष्या भविष्यामस्त्रिदशानामपि ध्रुवम् ||१४||
प्रयातु नो भवानग्रे देवानामिव पावकिः |
वयं त्वामनुयास्यामः सौरभेया इवर्षभम् ||१५||
भीष्म उवाच||
एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत |
यथैव हि भवन्तो मे तथैव मम पाण्डवाः ||१६||
अपि चैव मय श्रेयो वाच्यं तेषां नराधिप |
योद्धव्यं तु तवार्थाय यथा स समयः कृतः ||१७||
न तु पश्यामि योद्धारमात्मनः सदृशं भुवि |
ऋते तस्मान्नरव्याघ्रात्कुन्तीपुत्राद्धनञ्जयात् ||१८||
स हि वेद महाबाहुर्दिव्यान्यस्त्राणि सर्वशः |
न तु मां विवृतो युद्धे जातु युध्येत पाण्डवः ||१९||
अहं स च क्षणेनैव निर्मनुष्यमिदं जगत् |
कुर्यां शस्त्रबलेनैव ससुरासुरराक्षसम् ||२०||
न त्वेवोत्सादनीया मे पाण्डोः पुत्रा नराधिप |
तस्माद्योधान्हनिष्यामि प्रयोगेणायुतं सदा ||२१||
एवमेषां करिष्यामि निधनं कुरुनन्दन |
न चेत्ते मां हनिष्यन्ति पूर्वमेव समागमे ||२२||
सेनापतिस्त्वहं राजन्समयेनापरेण ते |
भविष्यामि यथाकामं तन्मे श्रोतुमिहार्हसि ||२३||
कर्णो वा युध्यतां पूर्वमहं वा पृथिवीपते |
स्पर्धते हि सदात्यर्थं सूतपुत्रो मया रणे ||२४||
कर्ण उवाच||
नाहं जीवति गाङ्गेये योत्स्ये राजन्कथञ्चन |
हते भीष्मे तु योत्स्यामि सह गाण्डीवधन्वना ||२५||
वैशम्पायन उवाच||
ततः सेनापतिं चक्रे विधिवद्भूरिदक्षिणम् |
धृतराष्ट्रात्मजो भीष्मं सोऽभिषिक्तो व्यरोचत ||२६||
ततो भेरीश्च शङ्खांश्च शतशश्चैव पुष्करान् |
वादयामासुरव्यग्राः पुरुषा राजशासनात् ||२७||
सिंहनादाश्च विविधा वाहनानां च निस्वनाः |
प्रादुरासन्ननभ्रे च वर्षं रुधिरकर्दमम् ||२८||
निर्घाताः पृथिवीकम्पा गजबृंहितनिस्वनाः |
आसंश्च सर्वयोधानां पातयन्तो मनांस्युत ||२९||
वाचश्चाप्यशरीरिण्यो दिवश्चोल्काः प्रपेदिरे |
शिवाश्च भयवेदिन्यो नेदुर्दीप्तस्वरा भृशम् ||३०||
सेनापत्ये यदा राजा गाङ्गेयमभिषिक्तवान् |
तदैतान्युग्ररूपाणि अभवञ्शतशो नृप ||३१||
ततः सेनापतिं कृत्वा भीष्मं परबलार्दनम् |
वाचयित्वा द्विजश्रेष्ठान्निष्कैर्गोभिश्च भूरिशः ||३२||
वर्धमानो जयाशीर्भिर्निर्ययौ सैनिकैर्वृतः |
आपगेयं पुरस्कृत्य भ्रातृभिः सहितस्तदा ||३३||
स्कन्धावारेण महता कुरुक्षेत्रं जगाम ह ||३३||
परिक्रम्य कुरुक्षेत्रं कर्णेन सह कौरवः |
शिबिरं मापयामास समे देशे नराधिपः ||३४||
मधुरानूषरे देशे प्रभूतयवसेन्धने |
यथैव हास्तिनपुरं तद्वच्छिबिरमाबभौ ||३५||
१५४
जनमेजय उवाच||
आपगेयं महात्मानं भीष्मं शस्त्रभृतां वरम् |
पितामहं भारतानां ध्वजं सर्वमहीक्षिताम् ||१||
बृहस्पतिसमं बुद्ध्या क्षमया पृथिवीसमम् |
समुद्रमिव गाम्भीर्ये हिमवन्तमिव स्थिरम् ||२||
प्रजापतिमिवौदार्ये तेजसा भास्करोपमम् |
महेन्द्रमिव शत्रूणां ध्वंसनं शरवृष्टिभिः ||३||
रणयज्ञे प्रतिभये स्वाभीले लोमहर्षणे |
दीक्षितं चिररात्राय श्रुत्वा राजा युधिष्ठिरः ||४||
किमब्रवीन्महाबाहुः सर्वधर्मविशारदः |
भीमसेनार्जुनौ वापि कृष्णो वा प्रत्यपद्यत ||५||
वैशम्पायन उवाच||
आपद्धर्मार्थकुशलो महाबुद्धिर्युधिष्ठिरः |
सर्वान्भ्रातॄन्समानीय वासुदेवं च सात्वतम् ||६||
उवाच वदतां श्रेष्ठः सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||६||
पर्याक्रामत सैन्यानि यत्तास्तिष्ठत दंशिताः |
पितामहेन वो युद्धं पूर्वमेव भविष्यति ||७||
तस्मात्सप्तसु सेनासु प्रणेतॄन्मम पश्यत ||७||
वासुदेव उवाच||
यथार्हति भवान्वक्तुमस्मिन्काल उपस्थिते |
तथेदमर्थवद्वाक्यमुक्तं ते भरतर्षभ ||८||
रोचते मे महाबाहो क्रियतां यदनन्तरम् |
नायकास्तव सेनायामभिषिच्यन्तु सप्त वै ||९||
वैशम्पायन उवाच||
ततो द्रुपदमानाय्य विराटं शिनिपुङ्गवम् |
धृष्टद्युम्नं च पाञ्चाल्यं धृष्टकेतुं च पार्थिवम् ||१०||
शिखण्डिनं च पाञ्चाल्यं सहदेवं च मागधम् ||१०||
एतान्सप्त महेष्वासान्वीरान्युद्धाभिनन्दिनः |
सेनाप्रणेतॄन्विधिवदभ्यषिञ्चद्युधिष्ठिरः ||११||
सर्वसेनापतिं चात्र धृष्टद्युम्नमुपादिशत् |
द्रोणान्तहेतोरुत्पन्नो य इद्धाञ्जातवेदसः ||१२||
सर्वेषामेव तेषां तु समस्तानां महात्मनाम् |
सेनापतिपतिं चक्रे गुडाकेशं धनञ्जयम् ||१३||
अर्जुनस्यापि नेता च संयन्ता चैव वाजिनाम् |
सङ्कर्षणानुजः श्रीमान्महाबुद्धिर्जनार्दनः ||१४||
तद्दृष्ट्वोपस्थितं युद्धं समासन्नं महात्ययम् |
प्राविशद्भवनं राज्ञः पाण्डवस्य हलायुधः ||१५||
सहाक्रूरप्रभृतिभिर्गदसाम्बोल्मुकादिभिः |
रौक्मिणेयाहुकसुतैश्चारुदेष्णपुरोगमैः ||१६||
वृष्णिमुख्यैरभिगतैर्व्याघ्रैरिव बलोत्कटैः |
अभिगुप्तो महाबाहुर्मरुद्भिरिव वासवः ||१७||
नीलकौशेयवसनः कैलासशिखरोपमः |
सिंहखेलगतिः श्रीमान्मदरक्तान्तलोचनः ||१८||
तं दृष्ट्वा धर्मराजश्च केशवश्च महाद्युतिः |
उदतिष्ठत्तदा पार्थो भीमकर्मा वृकोदरः ||१९||
गाण्डीवधन्वा ये चान्ये राजानस्तत्र केचन |
पूजयां चक्रुरभ्येत्य ते स्म सर्वे हलायुधम् ||२०||
ततस्तं पाण्डवो राजा करे पस्पर्श पाणिना |
वासुदेवपुरोगास्तु सर्व एवाभ्यवादयन् ||२१||
विराटद्रुपदौ वृद्धावभिवाद्य हलायुधः |
युधिष्ठिरेण सहित उपाविशदरिंदमः ||२२||
ततस्तेषूपविष्टेषु पार्थिवेषु समन्ततः |
वासुदेवमभिप्रेक्ष्य रौहिणेयोऽभ्यभाषत ||२३||
भवितायं महारौद्रो दारुणः पुरुषक्षयः |
दिष्टमेतद्ध्रुवं मन्ये न शक्यमतिवर्तितुम् ||२४||
अस्माद्युद्धात्समुत्तीर्णानपि वः ससुहृज्जनान् |
अरोगानक्षतैर्देहैः पश्येयमिति मे मतिः ||२५||
समेतं पार्थिवं क्षत्रं कालपक्वमसंशयम् |
विमर्दः सुमहान्भावी मांसशोणितकर्दमः ||२६||
उक्तो मया वासुदेवः पुनः पुनरुपह्वरे |
सम्बन्धिषु समां वृत्तिं वर्तस्व मधुसूदन ||२७||
पाण्डवा हि यथास्माकं तथा दुर्योधनो नृपः |
तस्यापि क्रियतां युक्त्या सपर्येति पुनः पुनः ||२८||
तच्च मे नाकरोद्वाक्यं त्वदर्थे मधुसूदनः |
निविष्टः सर्वभावेन धनञ्जयमवेक्ष्य च ||२९||
ध्रुवो जयः पाण्डवानामिति मे निश्चिता मतिः |
तथा ह्यभिनिवेशोऽयं वासुदेवस्य भारत ||३०||
न चाहमुत्सहे कृष्णमृते लोकमुदीक्षितुम् |
ततोऽहमनुवर्तामि केशवस्य चिकीर्षितम् ||३१||
उभौ शिष्यौ हि मे वीरौ गदायुद्धविशारदौ |
तुल्यस्नेहोऽस्म्यतो भीमे तथा दुर्योधने नृपे ||३२||
तस्माद्यास्यामि तीर्थानि सरस्वत्या निषेवितुम् |
न हि शक्ष्यामि कौरव्यान्नश्यमानानुपेक्षितुम् ||३३||
एवमुक्त्वा महाबाहुरनुज्ञातश्च पाण्डवैः |
तीर्थयात्रां ययौ रामो निवर्त्य मधुसूदनम् ||३४||
१५५
वैशम्पायन उवाच||
एतस्मिन्नेव काले तु भीष्मकस्य महात्मनः |
हिरण्यलोम्नो नृपतेः साक्षादिन्द्रसखस्य वै ||१||
आहृतीनामधिपतेर्भोजस्यातियशस्विनः |
दाक्षिणात्यपतेः पुत्रो दिक्षु रुक्मीति विश्रुतः ||२||
यः किम्पुरुषसिंहस्य गन्धमादनवासिनः |
शिष्यः कृत्स्नं धनुर्वेदं चतुष्पादमवाप्तवान् ||३||
यो माहेन्द्रं धनुर्लेभे तुल्यं गाण्डीवतेजसा |
शार्ङ्गेण च महाबाहुः संमितं दिव्यमक्षयम् ||४||
त्रीण्येवैतानि दिव्यानि धनूंषि दिविचारिणाम् |
वारुणं गाण्डिवं तत्र माहेन्द्रं विजयं धनुः ||५||
शार्ङ्गं तु वैष्णवं प्राहुर्दिव्यं तेजोमयं धनुः |
धारयामास यत्कृष्णः परसेनाभयावहम् ||६||
गाण्डीवं पावकाल्लेभे खाण्डवे पाकशासनिः |
द्रुमाद्रुक्मी महातेजा विजयं प्रत्यपद्यत ||७||
सञ्छिद्य मौरवान्पाशान्निहत्य मुरमोजसा |
निर्जित्य नरकं भौममाहृत्य मणिकुण्डले ||८||
षोडश स्त्रीसहस्राणि रत्नानि विविधानि च |
प्रतिपेदे हृषीकेशः शार्ङ्गं च धनुरुत्तमम् ||९||
रुक्मी तु विजयं लब्ध्वा धनुर्मेघसमस्वनम् |
विभीषयन्निव जगत्पाण्डवानभ्यवर्तत ||१०||
नामृष्यत पुरा योऽसौ स्वबाहुबलदर्पितः |
रुक्मिण्या हरणं वीरो वासुदेवेन धीमता ||११||
कृत्वा प्रतिज्ञां नाहत्वा निवर्तिष्यामि केशवम् |
ततोऽन्वधावद्वार्ष्णेयं सर्वशस्त्रभृतां वरम् ||१२||
सेनया चतुरङ्गिण्या महत्या दूरपातया |
विचित्रायुधवर्मिण्या गङ्गयेव प्रवृद्धया ||१३||
स समासाद्य वार्ष्णेयं योगानामीश्वरं प्रभुम् |
व्यंसितो व्रीडितो राजन्नाजगाम स कुण्डिनम् ||१४||
यत्रैव कृष्णेन रणे निर्जितः परवीरहा |
तत्र भोजकटं नाम चक्रे नगरमुत्तमम् ||१५||
सैन्येन महता तेन प्रभूतगजवाजिना |
पुरं तद्भुवि विख्यातं नाम्ना भोजकटं नृप ||१६||
स भोजराजः सैन्येन महता परिवारितः |
अक्षौहिण्या महावीर्यः पाण्डवान्समुपागमत् ||१७||
ततः स कवची खड्गी शरी धन्वी तली रथी |
ध्वजेनादित्यवर्णेन प्रविवेश महाचमूम् ||१८||
विदितः पाण्डवेयानां वासुदेवप्रियेप्सया |
युधिष्ठिरस्तु तं राजा प्रत्युद्गम्याभ्यपूजयत् ||१९||
स पूजितः पाण्डुसुतैर्यथान्यायं सुसत्कृतः |
प्रतिपूज्य च तान्सर्वान्विश्रान्तः सहसैनिकः ||२०||
उवाच मध्ये वीराणां कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ||२०||
सहायोऽस्मि स्थितो युद्धे यदि भीतोऽसि पाण्डव |
करिष्यामि रणे साह्यमसह्यं तव शत्रुभिः ||२१||
न हि मे विक्रमे तुल्यः पुमानस्तीह कश्चन |
निहत्य समरे शत्रूंस्तव दास्यामि फल्गुन ||२२||
इत्युक्तो धर्मराजस्य केशवस्य च संनिधौ |
शृण्वतां पार्थिवेन्द्राणामन्येषां चैव सर्वशः ||२३||
वासुदेवमभिप्रेक्ष्य धर्मराजं च पाण्डवम् |
उवाच धीमान्कौन्तेयः प्रहस्य सखिपूर्वकम् ||२४||
युध्यमानस्य मे वीर गन्धर्वैः सुमहाबलैः |
सहायो घोषयात्रायां कस्तदासीत्सखा मम ||२५||
तथा प्रतिभये तस्मिन्देवदानवसङ्कुले |
खाण्डवे युध्यमानस्य कः सहायस्तदाभवत् ||२६||
निवातकवचैर्युद्धे कालकेयैश्च दानवैः |
तत्र मे युध्यमानस्य कः सहायस्तदाभवत् ||२७||
तथा विराटनगरे कुरुभिः सह सङ्गरे |
युध्यतो बहुभिस्तात कः सहायोऽभवन्मम ||२८||
उपजीव्य रणे रुद्रं शक्रं वैश्रवणं यमम् |
वरुणं पावकं चैव कृपं द्रोणं च माधवम् ||२९||
धारयन्गाण्डिवं दिव्यं धनुस्तेजोमयं दृढम् |
अक्षय्यशरसंयुक्तो दिव्यास्त्रपरिबृंहितः ||३०||
कौरवाणां कुले जातः पाण्डोः पुत्रो विशेषतः |
द्रोणं व्यपदिशञ्शिष्यो वासुदेवसहायवान् ||३१||
कथमस्मद्विधो ब्रूयाद्भीतोऽस्मीत्ययशस्करम् |
वचनं नरशार्दूल वज्रायुधमपि स्वयम् ||३२||
नास्मि भीतो महाबाहो सहायार्थश्च नास्ति मे |
यथाकामं यथायोगं गच्छ वान्यत्र तिष्ठ वा ||३३||
विनिवर्त्य ततो रुक्मी सेनां सागरसंनिभाम् |
दुर्योधनमुपागच्छत्तथैव भरतर्षभ ||३४||
तथैव चाभिगम्यैनमुवाच स नराधिपः |
प्रत्याख्यातश्च तेनापि स तदा शूरमानिना ||३५||
द्वावेव तु महाराज तस्माद्युद्धाद्व्यपेयतुः |
रौहिणेयश्च वार्ष्णेयो रुक्मी च वसुधाधिपः ||३६||
गते रामे तीर्थयात्रां भीष्मकस्य सुते तथा |
उपाविशन्पाण्डवेया मन्त्राय पुनरेव हि ||३७||
समितिर्धर्मराजस्य सा पार्थिवसमाकुला |
शुशुभे तारकाचित्रा द्यौश्चन्द्रेणेव भारत ||३८||
१५६
जनमेजय उवाच||
तथा व्यूढेष्वनीकेषु कुरुक्षेत्रे द्विजर्षभ |
किमकुर्वन्त कुरवः कालेनाभिप्रचोदिताः ||१||
वैशम्पायन उवाच||
तथा व्यूढेष्वनीकेषु यत्तेषु भरतर्षभ |
धृतराष्ट्रो महाराज सञ्जयं वाक्यमब्रवीत् ||२||
एहि सञ्जय मे सर्वमाचक्ष्वानवशेषतः |
सेनानिवेशे यद्वृत्तं कुरुपाण्डवसेनयोः ||३||
दिष्टमेव परं मन्ये पौरुषं चाप्यनर्थकम् |
यदहं जानमानोऽपि युद्धदोषान्क्षयोदयान् ||४||
तथापि निकृतिप्रज्ञं पुत्रं दुर्द्यूतदेविनम् |
न शक्नोमि नियन्तुं वा कर्तुं वा हितमात्मनः ||५||
भवत्येव हि मे सूत बुद्धिर्दोषानुदर्शिनी |
दुर्योधनं समासाद्य पुनः सा परिवर्तते ||६||
एवं गते वै यद्भावि तद्भविष्यति सञ्जय |
क्षत्रधर्मः किल रणे तनुत्यागोऽभिपूजितः ||७||
सञ्जय उवाच||
त्वद्युक्तोऽयमनुप्रश्नो महाराज यथार्हसि |
न तु दुर्योधने दोषमिममासक्तुमर्हसि ||८||
शृणुष्वानवशेषेण वदतो मम पार्थिव ||८||
य आत्मनो दुश्चरितादशुभं प्राप्नुयान्नरः |
एनसा न स दैवं वा कालं वा गन्तुमर्हति ||९||
महाराज मनुष्येषु निन्द्यं यः सर्वमाचरेत् |
स वध्यः सर्वलोकस्य निन्दितानि समाचरन् ||१०||
निकारा मनुजश्रेष्ठ पाण्डवैस्त्वत्प्रतीक्षया |
अनुभूताः सहामात्यैर्निकृतैरधिदेवने ||११||
हयानां च गजानां च राज्ञां चामिततेजसाम् |
वैशसं समरे वृत्तं यत्तन्मे शृणु सर्वशः ||१२||
स्थिरो भूत्वा महाराज सर्वलोकक्षयोदयम् |
यथाभूतं महायुद्धे श्रुत्वा मा विमना भव ||१३||
न ह्येव कर्ता पुरुषः कर्मणोः शुभपापयोः |
अस्वतन्त्रो हि पुरुषः कार्यते दारुयन्त्रवत् ||१४||
केचिदीश्वरनिर्दिष्टाः केचिदेव यदृच्छया |
पूर्वकर्मभिरप्यन्ये त्रैधमेतद्विकृष्यते ||१५||
उलूकयानपर्व
१५७
सञ्जय उवाच||
हिरण्वत्यां निविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु |
दुर्योधनो महाराज कर्णेन सह भारत ||१||
सौबलेन च राजेन्द्र तथा दुःशासनेन च |
आहूयोपह्वरे राजन्नुलूकमिदमब्रवीत् ||२||
उलूक गच्छ कैतव्य पाण्डवान्सहसोमकान् |
गत्वा मम वचो ब्रूहि वासुदेवस्य शृण्वतः ||३||
इदं तत्समनुप्राप्तं वर्षपूगाभिचिन्तितम् |
पाण्डवानां कुरूणां च युद्धं लोकभयङ्करम् ||४||
यदेतत्कत्थनावाक्यं सञ्जयो महदब्रवीत् |
मध्ये कुरूणां कौन्तेय तस्य कालोऽयमागतः ||५||
यथा वः सम्प्रतिज्ञातं तत्सर्वं क्रियतामिति ||५||
अमर्षं राज्यहरणं वनवासं च पाण्डव |
द्रौपद्याश्च परिक्लेशं संस्मरन्पुरुषो भव ||६||
यदर्थं क्षत्रिया सूते गर्भं तदिदमागतम् |
बलं वीर्यं च शौर्यं च परं चाप्यस्त्रलाघवम् ||७||
पौरुषं दर्शयन्युद्धे कोपस्य कुरु निष्कृतिम् ||७||
परिक्लिष्टस्य दीनस्य दीर्घकालोषितस्य च |
न स्फुटेद्धृदयं कस्य ऐश्वर्याद्भ्रंशितस्य च ||८||
कुले जातस्य शूरस्य परवित्तेषु गृध्यतः |
आच्छिन्नं राज्यमाक्रम्य कोपं कस्य न दीपयेत् ||९||
यत्तदुक्तं महद्वाक्यं कर्मणा तद्विभाव्यताम् |
अकर्मणा कत्थितेन सन्तः कुपुरुषं विदुः ||१०||
अमित्राणां वशे स्थानं राज्यस्य च पुनर्भवः |
द्वावर्थौ युध्यमानस्य तस्मात्कुरुत पौरुषम् ||११||
अस्मान्वा त्वं पराजित्य प्रशाधि पृथिवीमिमाम् |
अथ वा निहतोऽस्माभिर्वीरलोकं गमिष्यसि ||१२||
राष्ट्रात्प्रव्राजनं क्लेशं वनवासं च पाण्डव |
कृष्णायाश्च परिक्लेशं संस्मरन्पुरुषो भव ||१३||
अप्रियाणां च वचने प्रव्रजत्सु पुनः पुनः |
अमर्षं दर्शयाद्य त्वममर्षो ह्येव पौरुषम् ||१४||
क्रोधो बलं तथा वीर्यं ज्ञानयोगोऽस्त्रलाघवम् |
इह ते पार्थ दृश्यन्तां सङ्ग्रामे पुरुषो भव ||१५||
तं च तूबरकं मूढं बह्वाशिनमविद्यकम् |
उलूक मद्वचो ब्रूया असकृद्भीमसेनकम् ||१६||
अशक्तेनैव यच्छप्तं सभामध्ये वृकोदर |
दुःशासनस्य रुधिरं पीयतां यदि शक्यते ||१७||
लोहाभिहारो निर्वृत्तः कुरुक्षेत्रमकर्दमम् |
पुष्टास्तेऽश्वा भृता योधाः श्वो युध्यस्व सकेशवः ||१८||
१५८
सञ्जय उवाच||
सेनानिवेशं सम्प्राप्य कैतव्यः पाण्डवस्य ह |
समागतः पाण्डवेयैर्युधिष्ठिरमभाषत ||१||
अभिज्ञो दूतवाक्यानां यथोक्तं ब्रुवतो मम |
दुर्योधनसमादेशं श्रुत्वा न क्रोद्धुमर्हसि ||२||
युधिष्ठिर उवाच||
उलूक न भयं तेऽस्ति ब्रूहि त्वं विगतज्वरः |
यन्मतं धार्तराष्ट्रस्य लुब्धस्यादीर्घदर्शिनः ||३||
सञ्जय उवाच||
ततो द्युतिमतां मध्ये पाण्डवानां महात्मनाम् |
सृञ्जयानां च सर्वेषां कृष्णस्य च यशस्विनः ||४||
द्रुपदस्य सपुत्रस्य विराटस्य च संनिधौ |
भूमिपानां च सर्वेषां मध्ये वाक्यं जगाद ह ||५||
इदं त्वामब्रवीद्राजा धार्तराष्ट्रो महामनाः |
शृण्वतां कुरुवीराणां तन्निबोध नराधिप ||६||
पराजितोऽसि द्यूतेन कृष्णा चानायिता सभाम् |
शक्योऽमर्षो मनुष्येण कर्तुं पुरुषमानिना ||७||
द्वादशैव तु वर्षाणि वने धिष्ण्याद्विवासिताः |
संवत्सरं विराटस्य दास्यमास्थाय चोषिताः ||८||
अमर्षं राज्यहरणं वनवासं च पाण्डव |
द्रौपद्याश्च परिक्लेशं संस्मरन्पुरुषो भव ||९||
अशक्तेन च यच्छप्तं भीमसेनेन पाण्डव |
दुःशासनस्य रुधिरं पीयतां यदि शक्यते ||१०||
लोहाभिहारो निर्वृत्तः कुरुक्षेत्रमकर्दमम् |
समः पन्था भृता योधाः श्वो युध्यस्व सकेशवः ||११||
असमागम्य भीष्मेण संयुगे किं विकत्थसे |
आरुरुक्षुर्यथा मन्दः पर्वतं गन्धमादनम् ||१२||
द्रोणं च युध्यतां श्रेष्ठं शचीपतिसमं युधि |
अजित्वा संयुगे पार्थ राज्यं कथमिहेच्छसि ||१३||
ब्राह्मे धनुषि चाचार्यं वेदयोरन्तरं द्वयोः |
युधि धुर्यमविक्षोभ्यमनीकधरमच्युतम् ||१४||
द्रोणं मोहाद्युधा पार्थ यज्जिगीषसि तन्मृषा |
न हि शुश्रुम वातेन मेरुमुन्मथितं गिरिम् ||१५||
अनिलो वा वहेन्मेरुं द्यौर्वापि निपतेन्महीम् |
युगं वा परिवर्तेत यद्येवं स्याद्यथात्थ माम् ||१६||
को ह्याभ्यां जीविताकाङ्क्षी प्राप्यास्त्रमरिमर्दनम् |
गजो वाजी नरो वापि पुनः स्वस्ति गृहान्व्रजेत् ||१७||
कथमाभ्यामभिध्यातः संसृष्टो दारुणेन वा |
रणे जीवन्विमुच्येत पदा भूमिमुपस्पृशन् ||१८||
किं दर्दुरः कूपशयो यथेमां; न बुध्यसे राजचमूं समेताम् |
दुराधर्षां देवचमूप्रकाशां; गुप्तां नरेन्द्रैस्त्रिदशैरिव द्याम् ||१९||
प्राच्यैः प्रतीच्यैरथ दाक्षिणात्यै; रुदीच्यकाम्बोजशकैः खशैश्च |
शाल्वैः समत्स्यैः कुरुमध्यदेशै; र्म्लेच्छैः पुलिन्दैर्द्रविडान्ध्रकाञ्च्यैः ||२०||
नानाजनौघं युधि सम्प्रवृद्धं; गाङ्गं यथा वेगमवारणीयम् |
मां च स्थितं नागबलस्य मध्ये; युयुत्ससे मन्द किमल्पबुद्धे ||२१||
इत्येवमुक्त्वा राजानं धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् |
अभ्यावृत्य पुनर्जिष्णुमुलूकः प्रत्यभाषत ||२२||
अकत्थमानो युध्यस्व कत्थसेऽर्जुन किं बहु |
पर्यायात्सिद्धिरेतस्य नैतत्सिध्यति कत्थनात् ||२३||
यदीदं कत्थनात्सिध्येत्कर्म लोके धनञ्जय |
सर्वे भवेयुः सिद्धार्था बहु कत्थेत दुर्गतः ||२४||
जानामि ते वासुदेवं सहायं; जानामि ते गाण्डिवं तालमात्रम् |
जानाम्येतत्त्वादृशो नास्ति योद्धा; राज्यं च ते जानमानो हरामि ||२५||
न तु पर्यायधर्मेण सिद्धिं प्राप्नोति भूयसीम् |
मनसैव हि भूतानि धाता प्रकुरुते वशे ||२६||
त्रयोदश समा भुक्तं राज्यं विलपतस्तव |
भूयश्चैव प्रशासिष्ये निहत्य त्वां सबान्धवम् ||२७||
क्व तदा गाण्डिवं तेऽभूद्यत्त्वं दासपणे जितः |
क्व तदा भीमसेनस्य बलमासीच्च फल्गुन ||२८||
सगदाद्भीमसेनाच्च पार्थाच्चैव सगाण्डिवात् |
न वै मोक्षस्तदा वोऽभूद्विना कृष्णामनिन्दिताम् ||२९||
सा वो दास्यं समापन्नान्मोक्षयामास भामिनी |
अमानुष्यसमायुक्तान्दास्यकर्मण्यवस्थितान् ||३०||
अवोचं यत्षण्ढतिलानहं वस्तथ्यमेव तत् |
धृता हि वेणी पार्थेन विराटनगरे तदा ||३१||
सूदकर्मणि च श्रान्तं विराटस्य महानसे |
भीमसेनेन कौन्तेय यच्च तन्मम पौरुषम् ||३२||
एवमेव सदा दण्डं क्षत्रियाः क्षत्रिये दधुः |
श्रेण्यां कक्ष्यां च वेण्यां च संयुगे यः पलायते ||३३||
न भयाद्वासुदेवस्य न चापि तव फल्गुन |
राज्यं प्रतिप्रदास्यामि युध्यस्व सहकेशवः ||३४||
न माया हीन्द्रजालं वा कुहका वा विभीषणी |
आत्तशस्त्रस्य मे युद्धे वहन्ति प्रतिगर्जनाः ||३५||
वासुदेवसहस्रं वा फल्गुनानां शतानि वा |
आसाद्य माममोघेषुं द्रविष्यन्ति दिशो दश ||३६||
संयुगं गच्छ भीष्मेण भिन्धि त्वं शिरसा गिरिम् |
प्रतरेमं महागाधं बाहुभ्यां पुरुषोदधिम् ||३७||
शारद्वतमहीमानं विविंशतिझषाकुलम् |
बृहद्बलसमुच्चालं सौमदत्तितिमिङ्गिलम् ||३८||
दुःशासनौघं शलशल्यमत्स्यं; सुषेणचित्रायुधनागनक्रम् |
जयद्रथाद्रिं पुरुमित्रगाधं; दुर्मर्षणोदं शकुनिप्रपातम् ||३९||
शस्त्रौघमक्षय्यमतिप्रवृद्धं; यदावगाह्य श्रमनष्टचेताः |
भविष्यसि त्वं हतसर्वबान्धव; स्तदा मनस्ते परितापमेष्यति ||४०||
तदा मनस्ते त्रिदिवादिवाशुचे; र्निवर्ततां पार्थ महीप्रशासनात् |
राज्यं प्रशास्तुं हि सुदुर्लभं त्वया; बुभूषता स्वर्ग इवातपस्विना ||४१||
१५९
सञ्जय उवाच||
उलूकस्त्वर्जुनं भूयो यथोक्तं वाक्यमब्रवीत् |
आशीविषमिव क्रुद्धं तुदन्वाक्यशलाकया ||१||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा रुषिताः पाण्डवा भृशम् |
प्रागेव भृशसङ्क्रुद्धाः कैतव्येन प्रधर्षिताः ||२||
नासनेष्ववतिष्ठन्त बाहूंश्चैव विचिक्षिपुः |
आशीविषा इव क्रुद्धा वीक्षां चक्रुः परस्परम् ||३||
अवाक्षिरा भीमसेनः समुदैक्षत केशवम् |
नेत्राभ्यां लोहितान्ताभ्यामाशीविष इव श्वसन् ||४||
आर्तं वातात्मजं दृष्ट्वा क्रोधेनाभिहतं भृशम् |
उत्स्मयन्निव दाशार्हः कैतव्यं प्रत्यभाषत ||५||
प्रयाहि शीघ्रं कैतव्य ब्रूयाश्चैव सुयोधनम् |
श्रुतं वाक्यं गृहीतोऽर्थो मतं यत्ते तथास्तु तत् ||६||
मद्वचश्चापि भूयस्ते वक्तव्यः स सुयोधनः |
श्व इदानीं प्रदृश्येथाः पुरुषो भव दुर्मते ||७||
मन्यसे यच्च मूढ त्वं न योत्स्यति जनार्दनः |
सारथ्येन वृतः पार्थैरिति त्वं न बिभेषि च ||८||
जघन्यकालमप्येतद्भवेद्यत्सर्वपार्थिवान् |
निर्दहेयमहं क्रोधात्तृणानीव हुताशनः ||९||
युधिष्ठिरनियोगात्तु फल्गुनस्य महात्मनः |
करिष्ये युध्यमानस्य सारथ्यं विदितात्मनः ||१०||
यद्युत्पतसि लोकांस्त्रीन्यद्याविशसि भूतलम् |
तत्र तत्रार्जुनरथं प्रभाते द्रक्ष्यसेऽग्रतः ||११||
यच्चापि भीमसेनस्य मन्यसे मोघगर्जितम् |
दुःशासनस्य रुधिरं पीतमित्यवधार्यताम् ||१२||
न त्वां समीक्षते पार्थो नापि राजा युधिष्ठिरः |
न भीमसेनो न यमौ प्रतिकूलप्रभाषिणम् ||१३||
१६०
सञ्जय उवाच||
दुर्योधनस्य तद्वाक्यं निशम्य भरतर्षभः |
नेत्राभ्यामतिताम्राभ्यां कैतव्यं समुदैक्षत ||१||
स केशवमभिप्रेक्ष्य गुडाकेशो महायशाः |
अभ्यभाषत कैतव्यं प्रगृह्य विपुलं भुजम् ||२||
स्ववीर्यं यः समाश्रित्य समाह्वयति वै परान् |
अभीतः पूरयञ्शक्तिं स वै पुरुष उच्यते ||३||
परवीर्यं समाश्रित्य यः समाह्वयते परान् |
क्षत्रबन्धुरशक्तत्वाल्लोके स पुरुषाधमः ||४||
स त्वं परेषां वीर्येण मन्यसे वीर्यमात्मनः |
स्वयं कापुरुषो मूढः परांश्च क्षेप्तुमिच्छसि ||५||
यस्त्वं वृद्धं सर्वराज्ञां हितबुद्धिं जितेन्द्रियम् |
मरणाय महाबुद्धिं दीक्षयित्वा विकत्थसे ||६||
भावस्ते विदितोऽस्माभिर्दुर्बुद्धे कुलपांसन |
न हनिष्यन्ति गङ्गेयं पाण्डवा घृणयेति च ||७||
यस्य वीर्यं समाश्रित्य धार्तराष्ट्र विकत्थसे |
हन्तास्मि प्रथमं भीष्मं मिषतां सर्वधन्विनाम् ||८||
कैतव्य गत्वा भरतान्समेत्य; सुयोधनं धार्तराष्ट्रं ब्रवीहि |
तथेत्याह अर्जुनः सव्यसाची; निशाव्यपाये भविता विमर्दः ||९||
यद्वोऽब्रवीद्वाक्यमदीनसत्त्वो; मध्ये कुरूणां हर्षयन्सत्यसन्धः |
अहं हन्ता पाण्डवानामनीकं; शाल्वेयकांश्चेति ममैष भारः ||१०||
हन्यामहं द्रोणमृते हि लोकं; न ते भयं विद्यते पाण्डवेभ्यः |
ततो हि ते लब्धतमं च राज्यं; क्षयं गताः पाण्डवाश्चेति भावः ||११||
स दर्पपूर्णो न समीक्षसे त्व; मनर्थमात्मन्यपि वर्तमानम् |
तस्मादहं ते प्रथमं समूहे; हन्ता समक्षं कुरुवृद्धमेव ||१२||
सूर्योदये युक्तसेनः प्रतीक्ष्य; ध्वजी रथी रक्ष च सत्यसन्धम् |
अहं हि वः पश्यतां द्वीपमेनं; रथाद्भीष्मं पातयितास्मि बाणैः ||१३||
श्वोभूते कत्थनावाक्यं विज्ञास्यति सुयोधनः |
अर्दितं शरजालेन मया दृष्ट्वा पितामहम् ||१४||
यदुक्तश्च सभामध्ये पुरुषो ह्रस्वदर्शनः |
क्रुद्धेन भीमसेनेन भ्राता दुःशासनस्तव ||१५||
अधर्मज्ञो नित्यवैरी पापबुद्धिर्नृशंसकृत् |
सत्यां प्रतिज्ञां नचिराद्रक्ष्यसे तां सुयोधन ||१६||
अभिमानस्य दर्पस्य क्रोधपारुष्ययोस्तथा |
नैष्ठुर्यस्यावलेपस्य आत्मसम्भावनस्य च ||१७||
नृशंसतायास्तैक्ष्ण्यस्य धर्मविद्वेषणस्य च |
अधर्मस्यातिवादस्य वृद्धातिक्रमणस्य च ||१८||
दर्शनस्य च वक्रस्य कृत्स्नस्यापनयस्य च |
द्रक्ष्यसि त्वं फलं तीव्रमचिरेण सुयोधन ||१९||
वासुदेवद्वितीये हि मयि क्रुद्धे नराधिप |
आशा ते जीविते मूढ राज्ये वा केन हेतुना ||२०||
शान्ते भीष्मे तथा द्रोणे सूतपुत्रे च पातिते |
निराशो जीविते राज्ये पुत्रेषु च भविष्यसि ||२१||
भ्रातॄणां निधनं दृष्ट्वा पुत्राणां च सुयोधन |
भीमसेनेन निहतो दुष्कृतानि स्मरिष्यसि ||२२||
न द्वितीयां प्रतिज्ञां हि प्रतिज्ञास्यति केशवः |
सत्यं ब्रवीम्यहं ह्येतत्सर्वं सत्यं भविष्यति ||२३||
इत्युक्तः कैतवो राजंस्तद्वाक्यमुपधार्य च |
अनुज्ञातो निववृते पुनरेव यथागतम् ||२४||
उपावृत्य तु पाण्डुभ्यः कैतव्यो धृतराष्ट्रजम् |
गत्वा यथोक्तं तत्सर्वमुवाच कुरुसंसदि ||२५||
केशवार्जुनयोर्वाक्यं निशम्य भरतर्षभः |
दुःशासनं च कर्णं च शकुनिं चाभ्यभाषत ||२६||
आज्ञापयत राज्ञश्च बलं मित्रबलं तथा |
यथा प्रागुदयात्सर्वा युक्ता तिष्ठत्यनीकिनी ||२७||
ततः कर्णसमादिष्टा दूताः प्रत्वरिता रथैः |
उष्ट्रवामीभिरप्यन्ये सदश्वैश्च महाजवैः ||२८||
तूर्णं परिययुः सेनां कृत्स्नां कर्णस्य शासनात् |
आज्ञापयन्तो राज्ञस्तान्योगः प्रागुदयादिति ||२९||
रथातिरथसंख्यानपर्व
१६१
सञ्जय उवाच||
उलूकस्य वचः श्रुत्वा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
सेनां निर्यापयामास धृष्टद्युम्नपुरोगमाम् ||१||
पदातिनीं नागवतीं रथिनीमश्ववृन्दिनीम् |
चतुर्विधबलां भीमामकम्प्यां पृथिवीमिव ||२||
भीमसेनादिभिर्गुप्तां सार्जुनैश्च महारथैः |
धृष्टद्युम्नवशां दुर्गां सागरस्तिमितोपमाम् ||३||
तस्यास्त्वग्रे महेष्वासः पाञ्चाल्यो युद्धदुर्मदः |
द्रोणप्रेप्सुरनीकानि धृष्टद्युम्नः प्रकर्षति ||४||
यथाबलं यथोत्साहं रथिनः समुपादिशत् |
अर्जुनं सूतपुत्राय भीमं दुर्योधनाय च ||५||
अश्वत्थाम्ने च नकुलं शैब्यं च कृतवर्मणे |
सैन्धवाय च वार्ष्णेयं युयुधानमुपादिशत् ||६||
शिखण्डिनं च भीष्माय प्रमुखे समकल्पयत् |
सहदेवं शकुनये चेकितानं शलाय च ||७||
धृष्टकेतुं च शल्याय गौतमायोत्तमौजसम् |
द्रौपदेयांश्च पञ्चभ्यस्त्रिगर्तेभ्यः समादिशत् ||८||
वृषसेनाय सौभद्रं शेषाणां च महीक्षिताम् |
समर्थं तं हि मेने वै पार्थादभ्यधिकं रणे ||९||
एवं विभज्य योधांस्तान्पृथक्च सह चैव ह |
ज्वालावर्णो महेष्वासो द्रोणमंशमकल्पयत् ||१०||
धृष्टद्युम्नो महेष्वासः सेनापतिपतिस्ततः |
विधिवद्व्यूह्य मेधावी युद्धाय धृतमानसः ||११||
यथादिष्टान्यनीकानि पाण्डवानामयोजयत् |
जयाय पाण्डुपुत्राणां यत्तस्तस्थौ रणाजिरे ||१२||
१६२
धृतराष्ट्र उवाच||
प्रतिज्ञाते फल्गुनेन वधे भीष्मस्य सञ्जय |
किमकुर्वन्त मे मन्दाः पुत्रा दुर्योधनादयः ||१||
हतमेव हि पश्यामि गाङ्गेयं पितरं रणे |
वासुदेवसहायेन पार्थेन दृढधन्वना ||२||
स चापरिमितप्रज्ञस्तच्छ्रुत्वा पार्थभाषितम् |
किमुक्तवान्महेष्वासो भीष्मः प्रहरतां वरः ||३||
सेनापत्यं च सम्प्राप्य कौरवाणां धुरन्धरः |
किमचेष्टत गाङ्गेयो महाबुद्धिपराक्रमः ||४||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तत्सञ्जयस्तस्मै सर्वमेव न्यवेदयत् |
यथोक्तं कुरुवृद्धेन भीष्मेणामिततेजसा ||५||
सञ्जय उवाच||
सेनापत्यमनुप्राप्य भीष्मः शान्तनवो नृप |
दुर्योधनमुवाचेदं वचनं हर्षयन्निव ||६||
नमस्कृत्वा कुमाराय सेनान्ये शक्तिपाणये |
अहं सेनापतिस्तेऽद्य भविष्यामि न संशयः ||७||
सेनाकर्मण्यभिज्ञोऽस्मि व्यूहेषु विविधेषु च |
कर्म कारयितुं चैव भृतानप्यभृतांस्तथा ||८||
यात्रायानेषु युद्धेषु लब्धप्रशमनेषु च |
भृशं वेद महाराज यथा वेद बृहस्पतिः ||९||
व्यूहानपि महारम्भान्दैवगान्धर्वमानुषान् |
तैरहं मोहयिष्यामि पाण्डवान्व्येतु ते ज्वरः ||१०||
सोऽहं योत्स्यामि तत्त्वेन पालयंस्तव वाहिनीम् |
यथावच्छास्त्रतो राजन्व्येतु ते मानसो ज्वरः ||११||
दुर्योधन उवाच||
न विद्यते मे गाङ्गेय भयं देवासुरेष्वपि |
समस्तेषु महाबाहो सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१२||
किं पुनस्त्वयि दुर्धर्षे सेनापत्ये व्यवस्थिते |
द्रोणे च पुरुषव्याघ्रे स्थिते युद्धाभिनन्दिनि ||१३||
भवद्भ्यां पुरुषाग्र्याभ्यां स्थिताभ्यां विजयो मम |
न दुर्लभं कुरुश्रेष्ठ देवराज्यमपि ध्रुवम् ||१४||
रथसङ्ख्यां तु कार्त्स्न्येन परेषामात्मनस्तथा |
तथैवातिरथानां च वेत्तुमिच्छामि कौरव ||१५||
पितामहो हि कुशलः परेषामात्मनस्तथा |
श्रोतुमिच्छाम्यहं सर्वैः सहैभिर्वसुधाधिपैः ||१६||
भीष्म उवाच||
गान्धारे शृणु राजेन्द्र रथसङ्ख्यां स्वके बले |
ये रथाः पृथिवीपाल तथैवातिरथाश्च ये ||१७||
बहूनीह सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
रथानां तव सेनायां यथामुख्यं तु मे शृणु ||१८||
भवानग्रे रथोदारः सह सर्वैः सहोदरैः |
दुःशासनप्रभृतिभिर्भ्रातृभिः शतसंमितैः ||१९||
सर्वे कृतप्रहरणाश्छेद्यभेद्यविशारदाः |
रथोपस्थे गजस्कन्धे गदायुद्धेऽसिचर्मणि ||२०||
संयन्तारः प्रहर्तारः कृतास्त्रा भारसाधनाः |
इष्वस्त्रे द्रोणशिष्याश्च कृपस्य च शरद्वतः ||२१||
एते हनिष्यन्ति रणे पाञ्चालान्युद्धदुर्मदान् |
कृतकिल्बिषाः पाण्डवेयैर्धार्तराष्ट्रा मनस्विनः ||२२||
ततोऽहं भरतश्रेष्ठ सर्वसेनापतिस्तव |
शत्रून्विध्वंसयिष्यामि कदर्थीकृत्य पाण्डवान् ||२३||
न त्वात्मनो गुणान्वक्तुमर्हामि विदितोऽस्मि ते ||२३||
कृतवर्मा त्वतिरथो भोजः प्रहरतां वरः |
अर्थसिद्धिं तव रणे करिष्यति न संशयः ||२४||
अस्त्रविद्भिरनाधृष्यो दूरपाती दृढायुधः |
हनिष्यति रिपूंस्तुभ्यं महेन्द्रो दानवानिव ||२५||
मद्रराजो महेष्वासः शल्यो मेऽतिरथो मतः |
स्पर्धते वासुदेवेन यो वै नित्यं रणे रणे ||२६||
भागिनेयान्निजांस्त्यक्त्वा शल्यस्ते रथसत्तमः |
एष योत्स्यति सङ्ग्रामे कृष्णं चक्रगदाधरम् ||२७||
सागरोर्मिसमैर्वेगैः प्लावयन्निव शात्रवान् |
भूरिश्रवाः कृतास्त्रश्च तव चापि हितः सुहृत् ||२८||
सौमदत्तिर्महेष्वासो रथयूथपयूथपः |
बलक्षयममित्राणां सुमहान्तं करिष्यति ||२९||
सिन्धुराजो महाराज मतो मे द्विगुणो रथः |
योत्स्यते समरे राजन्विक्रान्तो रथसत्तमः ||३०||
द्रौपदीहरणे पूर्वं परिक्लिष्टः स पाण्डवैः |
संस्मरंस्तं परिक्लेशं योत्स्यते परवीरहा ||३१||
एतेन हि तदा राजंस्तप आस्थाय दारुणम् |
सुदुर्लभो वरो लब्धः पाण्डवान्योद्धुमाहवे ||३२||
स एष रथशार्दूलस्तद्वैरं संस्मरन्रणे |
योत्स्यते पाण्डवांस्तात प्राणांस्त्यक्त्वा सुदुस्त्यजान् ||३३||
१६३
भीष्म उवाच||
सुदक्षिणस्तु काम्बोजो रथ एकगुणो मतः |
तवार्थसिद्धिमाकाङ्क्षन्योत्स्यते समरे परैः ||१||
एतस्य रथसिंहस्य तवार्थे राजसत्तम |
पराक्रमं यथेन्द्रस्य द्रक्ष्यन्ति कुरवो युधि ||२||
एतस्य रथवंशो हि तिग्मवेगप्रहारिणाम् |
काम्बोजानां महाराज शलभानामिवायतिः ||३||
नीलो माहिष्मतीवासी नीलवर्मधरस्तव |
रथवंशेन शत्रूणां कदनं वै करिष्यति ||४||
कृतवैरः पुरा चैव सहदेवेन पार्थिवः |
योत्स्यते सततं राजंस्तवार्थे कुरुसत्तम ||५||
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ समेतौ रथसत्तमौ |
कृतिनौ समरे तात दृढवीर्यपराक्रमौ ||६||
एतौ तौ पुरुषव्याघ्रौ रिपुसैन्यं प्रधक्ष्यतः |
गदाप्रासासिनाराचैस्तोमरैश्च भुजच्युतैः ||७||
युद्धाभिकामौ समरे क्रीडन्ताविव यूथपौ |
यूथमध्ये महाराज विचरन्तौ कृतान्तवत् ||८||
त्रिगर्ता भ्रातरः पञ्च रथोदारा मता मम |
कृतवैराश्च पार्थेन विराटनगरे तदा ||९||
मकरा इव राजेन्द्र समुद्धततरङ्गिणीम् |
गङ्गां विक्षोभयिष्यन्ति पार्थानां युधि वाहिनीम् ||१०||
ते रथाः पञ्च राजेन्द्र येषां सत्यरथो मुखम् |
एते योत्स्यन्ति समरे संस्मरन्तः पुरा कृतम् ||११||
व्यलीकं पाण्डवेयेन भीमसेनानुजेन ह |
दिशो विजयता राजञ्श्वेतवाहेन भारत ||१२||
ते हनिष्यन्ति पार्थानां समासाद्य महारथान् |
वरान्वरान्महेष्वासान्क्षत्रियाणां धुरन्धराः ||१३||
लक्ष्मणस्तव पुत्रस्तु तथा दुःशासनस्य च |
उभौ तौ पुरुषव्याघ्रौ सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनौ ||१४||
तरुणौ सुकुमारौ च राजपुत्रौ तरस्विनौ |
युद्धानां च विशेषज्ञौ प्रणेतारौ च सर्वशः ||१५||
रथौ तौ रथशार्दूल मतौ मे रथसत्तमौ |
क्षत्रधर्मरतौ वीरौ महत्कर्म करिष्यतः ||१६||
दण्डधारो महाराज रथ एको नरर्षभः |
योत्स्यते समरं प्राप्य स्वेन सैन्येन पालितः ||१७||
बृहद्बलस्तथा राजा कौसल्यो रथसत्तमः |
रथो मम मतस्तात दृढवेगपराक्रमः ||१८||
एष योत्स्यति सङ्ग्रामे स्वां चमूं सम्प्रहर्षयन् |
उग्रायुधो महेष्वासो धार्तराष्ट्रहिते रतः ||१९||
कृपः शारद्वतो राजन्रथयूथपयूथपः |
प्रियान्प्राणान्परित्यज्य प्रधक्ष्यति रिपूंस्तव ||२०||
गौतमस्य महर्षेर्य आचार्यस्य शरद्वतः |
कार्त्तिकेय इवाजेयः शरस्तम्बात्सुतोऽभवत् ||२१||
एष सेनां बहुविधां विविधायुधकार्मुकाम् |
अग्निवत्समरे तात चरिष्यति विमर्दयन् ||२२||
१६४
भीष्म उवाच||
शकुनिर्मातुलस्तेऽसौ रथ एको नराधिप |
प्रसज्य पाण्डवैर्वैरं योत्स्यते नात्र संशयः ||१||
एतस्य सैन्या दुर्धर्षाः समरेऽप्रतियायिनः |
विकृतायुधभूयिष्ठा वायुवेगसमा जवे ||२||
द्रोणपुत्रो महेष्वासः सर्वेषामति धन्विनाम् |
समरे चित्रयोधी च दृढास्त्रश्च महारथः ||३||
एतस्य हि महाराज यथा गाण्डीवधन्वनः |
शरासनाद्विनिर्मुक्ताः संसक्ता यान्ति सायकाः ||४||
नैष शक्यो मया वीरः सङ्ख्यातुं रथसत्तमः |
निर्दहेदपि लोकांस्त्रीनिच्छन्नेष महायशाः ||५||
क्रोधस्तेजश्च तपसा सम्भृतोऽऽश्रमवासिना |
द्रोणेनानुगृहीतश्च दिव्यैरस्त्रैरुदारधीः ||६||
दोषस्त्वस्य महानेको येनैष भरतर्षभ |
न मे रथो नातिरथो मतः पार्थिवसत्तम ||७||
जीवितं प्रियमत्यर्थमायुष्कामः सदा द्विजः |
न ह्यस्य सदृशः कश्चिदुभयोः सेनयोरपि ||८||
हन्यादेकरथेनैव देवानामपि वाहिनीम् |
वपुष्मांस्तलघोषेण स्फोटयेदपि पर्वतान् ||९||
असङ्ख्येयगुणो वीरः प्रहर्ता दारुणद्युतिः |
दण्डपाणिरिवासह्यः कालवत्प्रचरिष्यति ||१०||
युगान्ताग्निसमः क्रोधे सिंहग्रीवो महामतिः |
एष भारत युद्धस्य पृष्ठं संशमयिष्यति ||११||
पिता त्वस्य महातेजा वृद्धोऽपि युवभिर्वरः |
रणे कर्म महत्कर्ता तत्र मे नास्ति संशयः ||१२||
अस्त्रवेगानिलोद्धूतः सेनाकक्षेन्धनोत्थितः |
पाण्डुपुत्रस्य सैन्यानि प्रधक्ष्यति जये धृतः ||१३||
रथयूथपयूथानां यूथपः स नरर्षभः |
भारद्वाजात्मजः कर्ता कर्म तीव्रं हिताय वः ||१४||
सर्वमूर्धाभिषिक्तानामाचार्यः स्थविरो गुरुः |
गच्छेदन्तं सृञ्जयानां प्रियस्त्वस्य धनञ्जयः ||१५||
नैष जातु महेष्वासः पार्थमक्लिष्टकारिणम् |
हन्यादाचार्यकं दीप्तं संस्मृत्य गुणनिर्जितम् ||१६||
श्लाघत्येष सदा वीरः पार्थस्य गुणविस्तरैः |
पुत्रादभ्यधिकं चैव भारद्वाजोऽनुपश्यति ||१७||
हन्यादेकरथेनैव देवगन्धर्वदानवान् |
एकीभूतानपि रणे दिव्यैरस्त्रैः प्रतापवान् ||१८||
पौरवो राजशार्दूलस्तव राजन्महारथः |
मतो मम रथो वीर परवीररथारुजः ||१९||
स्वेन सैन्येन सहितः प्रतपञ्शत्रुवाहिनीम् |
प्रधक्ष्यति स पाञ्चालान्कक्षं कृष्णगतिर्यथा ||२०||
सत्यव्रतो रथवरो राजपुत्रो महारथः |
तव राजन्रिपुबले कालवत्प्रचरिष्यति ||२१||
एतस्य योधा राजेन्द्र विचित्रकवचायुधाः |
विचरिष्यन्ति सङ्ग्रामे निघ्नन्तः शात्रवांस्तव ||२२||
वृषसेनो रथाग्र्यस्ते कर्णपुत्रो महारथः |
प्रधक्ष्यति रिपूणां ते बलानि बलिनां वरः ||२३||
जलसन्धो महातेजा राजन्रथवरस्तव |
त्यक्ष्यते समरे प्राणान्मागधः परवीरहा ||२४||
एष योत्स्यति सङ्ग्रामे गजस्कन्धविशारदः |
रथेन वा महाबाहुः क्षपयञ्शत्रुवाहिनीम् ||२५||
रथ एष महाराज मतो मम नरर्षभः |
त्वदर्थे त्यक्ष्यति प्राणान्सह सैन्यो महारणे ||२६||
एष विक्रान्तयोधी च चित्रयोधी च सङ्गरे |
वीतभीश्चापि ते राजञ्शात्रवैः सह योत्स्यते ||२७||
बाह्लीकोऽतिरथश्चैव समरे चानिवर्तिता |
मम राजन्मतो युद्धे शूरो वैवस्वतोपमः ||२८||
न ह्येष समरं प्राप्य निवर्तेत कथञ्चन |
यथा सततगो राजन्नाभिहत्य परान्रणे ||२९||
सेनापतिर्महाराज सत्यवांस्ते महारथः |
रणेष्वद्भुतकर्मा च रथः पररथारुजः ||३०||
एतस्य समरं दृष्ट्वा न व्यथास्ति कथञ्चन |
उत्स्मयन्नभ्युपैत्येष परान्रथपथे स्थितान् ||३१||
एष चारिषु विक्रान्तः कर्म सत्पुरुषोचितम् |
कर्ता विमर्दे सुमहत्त्वदर्थे पुरुषोत्तमः ||३२||
अलायुधो राक्षसेन्द्रः क्रूरकर्मा महाबलः |
हनिष्यति परान्राजन्पूर्ववैरमनुस्मरन् ||३३||
एष राक्षससैन्यानां सर्वेषां रथसत्तमः |
मायावी दृढवैरश्च समरे विचरिष्यति ||३४||
प्राग्ज्योतिषाधिपो वीरो भगदत्तः प्रतापवान् |
गजाङ्कुशधरश्रेष्ठो रथे चैव विशारदः ||३५||
एतेन युद्धमभवत्पुरा गाण्डीवधन्वनः |
दिवसान्सुबहून्राजन्नुभयोर्जयगृद्धिनोः ||३६||
ततः सखायं गान्धारे मानयन्पाकशासनम् |
अकरोत्संविदं तेन पाण्डवेन महात्मना ||३७||
एष योत्स्यति सङ्ग्रामे गजस्कन्धविशारदः |
ऐरावतगतो राजा देवानामिव वासवः ||३८||
१६५
भीष्म उवाच||
अचलो वृषकश्चैव भ्रातरौ सहितावुभौ |
रथौ तव दुराधर्षौ शत्रून्विध्वंसयिष्यतः ||१||
बलवन्तौ नरव्याघ्रौ दृढक्रोधौ प्रहारिणौ |
गान्धारमुख्यौ तरुणौ दर्शनीयौ महाबलौ ||२||
सखा ते दयितो नित्यं य एष रणकर्कशः |
प्रोत्साहयति राजंस्त्वां विग्रहे पाण्डवैः सह ||३||
परुषः कत्थनो नीचः कर्णो वैकर्तनस्तव |
मन्त्री नेता च बन्धुश्च मानी चात्यन्तमुच्छ्रितः ||४||
एष नैव रथः पूर्णो नाप्येवातिरथो नृप |
वियुक्तः कवचेनैष सहजेन विचेतनः ||५||
कुण्डलाभ्यां च दिव्याभ्यां वियुक्तः सततं घृणी ||५||
अभिशापाच्च रामस्य ब्राह्मणस्य च भाषणात् |
करणानां वियोगाच्च तेन मेऽर्धरथो मतः ||६||
नैष फल्गुनमासाद्य पुनर्जीवन्विमोक्ष्यते ||६||
सञ्जय उवाच||
ततोऽब्रवीन्महाबाहुर्द्रोणः शस्त्रभृतां वरः |
एवमेतद्यथात्थ त्वं न मिथ्यास्तीति किञ्चन ||७||
रणे रणेऽतिमानी च विमुखश्चैव दृश्यते |
घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मेऽर्धरथो मतः ||८||
एतच्छ्रुत्वा तु राधेयः क्रोधादुत्फुल्ललोचनः |
उवाच भीष्मं राजेन्द्र तुदन्वाग्भिः प्रतोदवत् ||९||
पितामह यथेष्टं मां वाक्षरैरुपकृन्तसि |
अनागसं सदा द्वेषादेवमेव पदे पदे ||१०||
मर्षयामि च तत्सर्वं दुर्योधनकृतेन वै ||१०||
त्वं तु मां मन्यसेऽशक्तं यथा कापुरुषं तथा |
भवानर्धरथो मह्यं मतो नास्त्यत्र संशयः ||११||
सर्वस्य जगतश्चैव गाङ्गेय न मृषा वदे |
कुरूणामहितो नित्यं न च राजावबुध्यते ||१२||
को हि नाम समानेषु राजसूदात्तकर्मसु |
तेजोवधमिमं कुर्याद्विभेदयिषुराहवे ||१३||
यथा त्वं गुणनिर्देशादपराधं चिकीर्षसि ||१३||
न हायनैर्न पलितैर्न वित्तैर्न च बन्धुभिः |
महारथत्वं सङ्ख्यातुं शक्यं क्षत्रस्य कौरव ||१४||
बलज्येष्ठं स्मृतं क्षत्रं मन्त्रज्येष्ठा द्विजातयः |
धनज्येष्ठाः स्मृता वैश्याः शूद्रास्तु वयसाधिकाः ||१५||
यथेच्छकं स्वयङ्ग्राहाद्रथानतिरथांस्तथा |
कामद्वेषसमायुक्तो मोहात्प्रकुरुते भवान् ||१६||
दुर्योधन महाबाहो साधु सम्यगवेक्ष्यताम् |
त्यज्यतां दुष्टभावोऽयं भीष्मः किल्बिषकृत्तव ||१७||
भिन्ना हि सेना नृपते दुःसन्धेया भवत्युत |
मौलापि पुरुषव्याघ्र किमु नाना समुत्थिता ||१८||
एषां द्वैधं समुत्पन्नं योधानां युधि भारत |
तेजोवधो नः क्रियते प्रत्यक्षेण विशेषतः ||१९||
रथानां क्व च विज्ञानं क्व च भीष्मोऽल्पचेतनः |
अहमावारयिष्यामि पाण्डवानामनीकिनीम् ||२०||
आसाद्य माममोघेषुं गमिष्यन्ति दिशो दश |
पाण्डवाः सहपञ्चालाः शार्दूलं वृषभा इव ||२१||
क्व च युद्धविमर्दो वा मन्त्राः सुव्याहृतानि वा |
क्व च भीष्मो गतवया मन्दात्मा कालमोहितः ||२२||
स्पर्धते हि सदा नित्यं सर्वेण जगता सह |
न चान्यं पुरुषं कञ्चिन्मन्यते मोघदर्शनः ||२३||
श्रोतव्यं खलु वृद्धानामिति शास्त्रनिदर्शनम् |
न त्वेवाप्यतिवृद्धानां पुनर्बाला हि ते मताः ||२४||
अहमेको हनिष्यामि पाण्डवान्नात्र संशयः |
सुयुद्धे राजशार्दूल यशो भीष्मं गमिष्यति ||२५||
कृतः सेनापतिस्त्वेष त्वया भीष्मो नराधिप |
सेनापतिं गुणो गन्ता न तु योधान्कथञ्चन ||२६||
नाहं जीवति गाङ्गेये योत्स्ये राजन्कथञ्चन |
हते तु भीष्मे योधास्मि सर्वैरेव महारथैः ||२७||
१६६
भीष्म उवाच||
समुद्यतोऽयं भारो मे सुमहान्सागरोपमः |
धार्तराष्ट्रस्य सङ्ग्रामे वर्षपूगाभिचिन्तितः ||१||
तस्मिन्नभ्यागते काले प्रतप्ते लोमहर्षणे |
मिथोभेदो न मे कार्यस्तेन जीवसि सूतज ||२||
न ह्यहं नाद्य विक्रम्य स्थविरोऽपि शिशोस्तव |
युद्धश्रद्धां रणे छिन्द्यां जीवितस्य च सूतज ||३||
जामदग्न्येन रामेण महास्त्राणि प्रमुञ्चता |
न मे व्यथाभवत्काचित्त्वं तु मे किं करिष्यसि ||४||
कामं नैतत्प्रशंसन्ति सन्तोऽऽत्मबलसंस्तवम् |
वक्ष्यामि तु त्वां सन्तप्तो निहीन कुलपांसन ||५||
समेतं पार्थिवं क्षत्रं काशिराज्ञः स्वयंवरे |
निर्जित्यैकरथेनैव यत्कन्यास्तरसा हृताः ||६||
ईदृशानां सहस्राणि विशिष्टानामथो पुनः |
मयैकेन निरस्तानि ससैन्यानि रणाजिरे ||७||
त्वां प्राप्य वैरपुरुषं कुरूणामनयो महान् |
उपस्थितो विनाशाय यतस्व पुरुषो भव ||८||
युध्यस्व पार्थं समरे येन विस्पर्धसे सह |
द्रक्ष्यामि त्वां विनिर्मुक्तमस्माद्युद्धात्सुदुर्मते ||९||
सञ्जय उवाच||
तमुवाच ततो राजा धार्तराष्ट्रो महामनाः |
मामवेक्षस्व गाङ्गेय कार्यं हि महदुद्यतम् ||१०||
चिन्त्यतामिदमेवाग्रे मम निःश्रेयसं परम् |
उभावपि भवन्तौ मे महत्कर्म करिष्यतः ||११||
भूयश्च श्रोतुमिच्छामि परेषां रथसत्तमान् |
ये चैवातिरथास्तत्र तथैव रथयूथपाः ||१२||
बलाबलममित्राणां श्रोतुमिच्छामि कौरव |
प्रभातायां रजन्यां वै इदं युद्धं भविष्यति ||१३||
भीष्म उवाच||
एते रथास्ते सङ्ख्यातास्तथैवातिरथा नृप |
य चाप्यर्धरथा राजन्पाण्डवानामतः शृणु ||१४||
यदि कौतूहलं तेऽद्य पाण्डवानां बले नृप |
रथसङ्ख्यां महाबाहो सहैभिर्वसुधाधिपैः ||१५||
स्वयं राजा रथोदारः पाण्डवः कुन्तिनन्दनः |
अग्निवत्समरे तात चरिष्यति न संशयः ||१६||
भीमसेनस्तु राजेन्द्र रथोऽष्टगुणसंमितः |
नागायुतबलो मानी तेजसा न स मानुषः ||१७||
माद्रीपुत्रौ तु रथिनौ द्वावेव पुरुषर्षभौ |
अश्विनाविव रूपेण तेजसा च समन्वितौ ||१८||
एते चमूमुखगताः स्मरन्तः क्लेशमात्मनः |
रुद्रवत्प्रचरिष्यन्ति तत्र मे नास्ति संशयः ||१९||
सर्व एव महात्मानः शालस्कन्धा इवोद्गताः |
प्रादेशेनाधिकाः पुम्भिरन्यैस्ते च प्रमाणतः ||२०||
सिंहसंहननाः सर्वे पाण्डुपुत्रा महाबलाः |
चरितब्रह्मचर्याश्च सर्वे चातितपस्विनः ||२१||
ह्रीमन्तः पुरुषव्याघ्रा व्याघ्रा इव बलोत्कटाः |
जवे प्रहारे संमर्दे सर्व एवातिमानुषाः ||२२||
सर्वे जितमहीपाला दिग्जये भरतर्षभ ||२२||
न चैषां पुरुषाः केचिदायुधानि गदाः शरान् |
विषहन्ति सदा कर्तुमधिज्यान्यपि कौरव ||२३||
उद्यन्तुं वा गदां गुर्वीं शरान्वापि प्रकर्षितुम् ||२३||
जवे लक्ष्यस्य हरणे भोज्ये पांसुविकर्षणे |
बालैरपि भवन्तस्तैः सर्व एव विशेषिताः ||२४||
ते ते सैन्यं समासाद्य व्याघ्रा इव बलोत्कटाः |
विध्वंसयिष्यन्ति रणे मा स्म तैः सह सङ्गमः ||२५||
एकैकशस्ते सङ्ग्रामे हन्युः सर्वान्महीक्षितः |
प्रत्यक्षं तव राजेन्द्र राजसूये यथाभवत् ||२६||
द्रौपद्याश्च परिक्लेशं द्यूते च परुषा गिरः |
ते संस्मरन्तः सङ्ग्रामे विचरिष्यन्ति कालवत् ||२७||
लोहिताक्षो गुडाकेशो नारायणसहायवान् |
उभयोः सेनयोर्वीर रथो नास्तीह तादृशः ||२८||
न हि देवेषु वा पूर्वं दानवेषूरगेषु वा |
राक्षसेष्वथ यक्षेषु नरेषु कुत एव तु ||२९||
भूतोऽथ वा भविष्यो वा रथः कश्चिन्मया श्रुतः |
समायुक्तो महाराज यथा पार्थस्य धीमतः ||३०||
वासुदेवश्च संयन्ता योद्धा चैव धनञ्जयः |
गाण्डीवं च धनुर्दिव्यं ते चाश्वा वातरंहसः ||३१||
अभेद्यं कवचं दिव्यमक्षय्यौ च महेषुधी |
अस्त्रग्रामश्च माहेन्द्रो रौद्रः कौबेर एव च ||३२||
याम्यश्च वारुणश्चैव गदाश्चोग्रप्रदर्शनाः |
वज्रादीनि च मुख्यानि नानाप्रहरणानि वै ||३३||
दानवानां सहस्राणि हिरण्यपुरवासिनाम् |
हतान्येकरथेनाजौ कस्तस्य सदृशो रथः ||३४||
एष हन्याद्धि संरम्भी बलवान्सत्यविक्रमः |
तव सेनां महाबाहुः स्वां चैव परिपालयन् ||३५||
अहं चैनं प्रत्युदियामाचार्यो वा धनञ्जयम् |
न तृतीयोऽस्ति राजेन्द्र सेनयोरुभयोरपि ||३६||
य एनं शरवर्षाणि वर्षन्तमुदियाद्रथी ||३६||
जीमूत इव घर्मान्ते महावातसमीरितः |
समायुक्तस्तु कौन्तेयो वासुदेवसहायवान् ||३७||
तरुणश्च कृती चैव जीर्णावावामुभावपि ||३७||
सञ्जय उवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु भीष्मस्य राज्ञां दध्वंसिरे तदा |
काञ्चनाङ्गदिनः पीना भुजाश्चन्दनरूषिताः ||३८||
मनोभिः सह सावेगैः संस्मृत्य च पुरातनम् |
सामर्थ्यं पाण्डवेयानां यथाप्रत्यक्षदर्शनात् ||३९||
१६७
भीष्म उवाच||
द्रौपदेया महाराज सर्वे पञ्च महारथाः |
वैराटिरुत्तरश्चैव रथो मम महान्मतः ||१||
अभिमन्युर्महाराज रथयूथपयूथपः |
समः पार्थेन समरे वासुदेवेन वा भवेत् ||२||
लघ्वस्त्रश्चित्रयोधी च मनस्वी दृढविक्रमः |
संस्मरन्वै परिक्लेशं स्वपितुर्विक्रमिष्यति ||३||
सात्यकिर्माधवः शूरो रथयूथपयूथपः |
एष वृष्णिप्रवीराणाममर्षी जितसाध्वसः ||४||
उत्तमौजास्तथा राजन्रथो मम महान्मतः |
युधामन्युश्च विक्रान्तो रथोदारो नरर्षभः ||५||
एतेषां बहुसाहस्रा रथा नागा हयास्तथा |
योत्स्यन्ते ते तनुं त्यक्त्वा कुन्तीपुत्रप्रियेप्सया ||६||
पाण्डवैः सह राजेन्द्र तव सेनासु भारत |
अग्निमारुतवद्राजन्नाह्वयन्तः परस्परम् ||७||
अजेयौ समरे वृद्धौ विराटद्रुपदावुभौ |
महारथौ महावीर्यौ मतौ मे पुरुषर्षभौ ||८||
वयोवृद्धावपि तु तौ क्षत्रधर्मपरायणौ |
यतिष्येते परं शक्त्या स्थितौ वीरगते पथि ||९||
सम्बन्धकेन राजेन्द्र तौ तु वीर्यबलान्वयात् |
आर्यवृत्तौ महेष्वासौ स्नेहपाशसितावुभौ ||१०||
कारणं प्राप्य तु नराः सर्व एव महाभुजाः |
शूरा वा कातरा वापि भवन्ति नरपुङ्गव ||११||
एकायनगतावेतौ पार्थेन दृढभक्तिकौ |
त्यक्त्वा प्राणान्परं शक्त्या घटितारौ नराधिप ||१२||
पृथगक्षौहिणीभ्यां तावुभौ संयति दारुणौ |
सम्बन्धिभावं रक्षन्तौ महत्कर्म करिष्यतः ||१३||
लोकवीरौ महेष्वासौ त्यक्तात्मानौ च भारत |
प्रत्ययं परिरक्षन्तौ महत्कर्म करिष्यतः ||१४||
१६८
भीष्म उवाच||
पाञ्चालराजस्य सुतो राजन्परपुरञ्जयः |
शिखण्डी रथमुख्यो मे मतः पार्थस्य भारत ||१||
एष योत्स्यति सङ्ग्रामे नाशयन्पूर्वसंस्थितिम् |
परं यशो विप्रथयंस्तव सेनासु भारत ||२||
एतस्य बहुलाः सेनाः पाञ्चालाश्च प्रभद्रकाः |
तेनासौ रथवंशेन महत्कर्म करिष्यति ||३||
धृष्टद्युम्नश्च सेनानीः सर्वसेनासु भारत |
मतो मेऽतिरथो राजन्द्रोणशिष्यो महारथः ||४||
एष योत्स्यति सङ्ग्रामे सूदयन्वै परान्रणे |
भगवानिव सङ्क्रुद्धः पिनाकी युगसङ्क्षये ||५||
एतस्य तद्रथानीकं कथयन्ति रणप्रियाः |
बहुत्वात्सागरप्रख्यं देवानामिव संयुगे ||६||
क्षत्रधर्मा तु राजेन्द्र मतो मेऽर्धरथो नृप |
धृष्टद्युम्नस्य तनयो बाल्यान्नातिकृतश्रमः ||७||
शिशुपालसुतो वीरश्चेदिराजो महारथः |
धृष्टकेतुर्महेष्वासः सम्बन्धी पाण्डवस्य ह ||८||
एष चेदिपतिः शूरः सह पुत्रेण भारत |
महारथेनासुकरं महत्कर्म करिष्यति ||९||
क्षत्रधर्मरतो मह्यं मतः परपुरञ्जयः |
क्षत्रदेवस्तु राजेन्द्र पाण्डवेषु रथोत्तमः ||१०||
जयन्तश्चामितौजाश्च सत्यजिच्च महारथः ||१०||
महारथा महात्मानः सर्वे पाञ्चालसत्तमाः |
योत्स्यन्ते समरे तात संरब्धा इव कुञ्जराः ||११||
अजो भोजश्च विक्रान्तौ पाण्डवेषु महारथौ |
पाण्डवानां सहायार्थे परं शक्त्या यतिष्यतः ||१२||
शीघ्रास्त्रौ चित्रयोद्धारौ कृतिनौ दृढविक्रमौ ||१२||
केकयाः पञ्च राजेन्द्र भ्रातरो युद्धदुर्मदाः |
सर्व एते रथोदाराः सर्वे लोहितकध्वजाः ||१३||
काशिकः सुकुमारश्च नीलो यश्चापरो नृपः |
सूर्यदत्तश्च शङ्खश्च मदिराश्वश्च नामतः ||१४||
सर्व एते रथोदाराः सर्वे चाहवलक्षणाः |
सर्वास्त्रविदुषः सर्वे महात्मानो मता मम ||१५||
वार्धक्षेमिर्महाराज रथो मम महान्मतः |
चित्रायुधश्च नृपतिर्मतो मे रथसत्तमः ||१६||
स हि सङ्ग्रामशोभी च भक्तश्चापि किरीटिनः ||१६||
चेकितानः सत्यधृतिः पाण्डवानां महारथौ |
द्वाविमौ पुरुषव्याघ्रौ रथोदारौ मतौ मम ||१७||
व्याघ्रदत्तश्च राजेन्द्र चन्द्रसेनश्च भारत |
मतौ मम रथोदारौ पाण्डवानां न संशयः ||१८||
सेनाबिन्दुश्च राजेन्द्र क्रोधहन्ता च नामतः |
यः समो वासुदेवेन भीमसेनेन चाभिभूः ||१९||
स योत्स्यतीह विक्रम्य समरे तव सैनिकैः ||१९||
मां द्रोणं च कृपं चैव यथा संमन्यते भवान् |
तथा स समरश्लाघी मन्तव्यो रथसत्तमः ||२०||
काश्यः परमशीघ्रास्त्रः श्लाघनीयो रथोत्तमः |
रथ एकगुणो मह्यं मतः परपुरञ्जयः ||२१||
अयं च युधि विक्रान्तो मन्तव्योऽष्टगुणो रथः |
सत्यजित्समरश्लाघी द्रुपदस्यात्मजो युवा ||२२||
गतः सोऽतिरथत्वं हि धृष्टद्युम्नेन संमितः |
पाण्डवानां यशस्कामः परं कर्म करिष्यति ||२३||
अनुरक्तश्च शूरश्च रथोऽयमपरो महान् |
पाण्ड्यराजो महावीर्यः पाण्डवानां धुरन्धरः ||२४||
दृढधन्वा महेष्वासः पाण्डवानां रथोत्तमः |
श्रेणिमान्कौरवश्रेष्ठ वसुदानश्च पार्थिवः ||२५||
उभावेतावतिरथौ मतौ मम परन्तप ||२५||
१६९
भीष्म उवाच||
रोचमानो महाराज पाण्डवानां महारथः |
योत्स्यतेऽमरवत्सङ्ख्ये परसैन्येषु भारत ||१||
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च महेष्वासो महाबलः |
मातुलो भीमसेनस्य स च मेऽतिरथो मतः ||२||
एष वीरो महेष्वासः कृती च निपुणश्च ह |
चित्रयोधी च शक्तश्च मतो मे रथपुङ्गवः ||३||
स योत्स्यति हि विक्रम्य मघवानिव दानवैः |
योधाश्चास्य परिख्याताः सर्वे युद्धविशारदाः ||४||
भागिनेयकृते वीरः स करिष्यति सङ्गरे |
सुमहत्कर्म पाण्डूनां स्थितः प्रियहिते नृपः ||५||
भैमसेनिर्महाराज हैडिम्बो राक्षसेश्वरः |
मतो मे बहुमायावी रथयूथपयूथपः ||६||
योत्स्यते समरे तात मायाभिः समरप्रियः |
ये चास्य राक्षसाः शूराः सचिवा वशवर्तिनः ||७||
एते चान्ये च बहवो नानाजनपदेश्वराः |
समेताः पाण्डवस्यार्थे वासुदेवपुरोगमाः ||८||
एते प्राधान्यतो राजन्पाण्डवस्य महात्मनः |
रथाश्चातिरथाश्चैव ये चाप्यर्धरथा मताः ||९||
नेष्यन्ति समरे सेनां भीमां यौधिष्ठिरीं नृप |
महेन्द्रेणेव वीरेण पाल्यमानां किरीटिना ||१०||
तैरहं समरे वीर त्वामायद्भिर्जयैषिभिः |
योत्स्यामि जयमाकाङ्क्षन्नथ वा निधनं रणे ||११||
पार्थं च वासुदेवं च चक्रगाण्डीवधारिणौ |
सन्ध्यागताविवार्केन्दू समेष्ये पुरुषोत्तमौ ||१२||
ये चैव ते रथोदाराः पाण्डुपुत्रस्य सैनिकाः |
सहसैन्यानहं तांश्च प्रतीयां रणमूर्धनि ||१३||
एते रथाश्चातिरथाश्च तुभ्यं; यथाप्रधानं नृप कीर्तिता मया |
तथा राजन्नर्धरथाश्च के चि; त्तथैव तेषामपि कौरवेन्द्र ||१४||
अर्जुनं वासुदेवं च ये चान्ये तत्र पार्थिवाः |
सर्वानावारयिष्यामि यावद्द्रक्ष्यामि भारत ||१५||
पाञ्चाल्यं तु महाबाहो नाहं हन्यां शिखण्डिनम् |
उद्यतेषुमभिप्रेक्ष्य प्रतियुध्यन्तमाहवे ||१६||
लोकस्तद्वेद यदहं पितुः प्रियचिकीर्षया |
प्राप्तं राज्यं परित्यज्य ब्रह्मचर्ये धृतव्रतः ||१७||
चित्राङ्गदं कौरवाणामहं राज्येऽभ्यषेचयम् |
विचित्रवीर्यं च शिशुं यौवराज्येऽभ्यषेचयम् ||१८||
देवव्रतत्वं विख्याप्य पृथिव्यां सर्वराजसु |
नैव हन्यां स्त्रियं जातु न स्त्रीपूर्वं कथञ्चन ||१९||
स हि स्त्रीपूर्वको राजञ्शिखण्डी यदि ते श्रुतः |
कन्या भूत्वा पुमाञ्जातो न योत्स्ये तेन भारत ||२०||
सर्वांस्त्वन्यान्हनिष्यामि पार्थिवान्भरतर्षभ |
यान्समेष्यामि समरे न तु कुन्तीसुतान्नृप ||२१||
अम्बोपाख्यानपर्व
१७०
दुर्योधन उवाच||
किमर्थं भरतश्रेष्ठ न हन्यास्त्वं शिखण्डिनम् |
उद्यतेषुमथो दृष्ट्वा समरेष्वाततायिनम् ||१||
पूर्वमुक्त्वा महाबाहो पाण्डवान्सह सोमकैः |
वधिष्यामीति गाङ्गेय तन्मे ब्रूहि पितामह ||२||
भीष्म उवाच||
शृणु दुर्योधन कथां सहैभिर्वसुधाधिपैः |
यदर्थं युधि सम्प्रेक्ष्य नाहं हन्यां शिखण्डिनम् ||३||
महाराजो मम पिता शन्तनुर्भरतर्षभः |
दिष्टान्तं प्राप धर्मात्मा समये पुरुषर्षभ ||४||
ततोऽहं भरतश्रेष्ठ प्रतिज्ञां परिपालयन् |
चित्राङ्गदं भ्रातरं वै महाराज्येऽभ्यषेचयम् ||५||
तस्मिंश्च निधनं प्राप्ते सत्यवत्या मते स्थितः |
विचित्रवीर्यं राजानमभ्यषिञ्चं यथाविधि ||६||
मयाभिषिक्तो राजेन्द्र यवीयानपि धर्मतः |
विचित्रवीर्यो धर्मात्मा मामेव समुदैक्षत ||७||
तस्य दारक्रियां तात चिकीर्षुरहमप्युत |
अनुरूपादिव कुलादिति चिन्त्य मनो दधे ||८||
तथाश्रौषं महाबाहो तिस्रः कन्याः स्वयंवरे |
रूपेणाप्रतिमाः सर्वाः काशिराजसुतास्तदा ||९||
अम्बा चैवाम्बिका चैव तथैवाम्बालिकापरा ||९||
राजानश्च समाहूताः पृथिव्यां भरतर्षभ |
अम्बा ज्येष्ठाभवत्तासामम्बिका त्वथ मध्यमा ||१०||
अम्बालिका च राजेन्द्र राजकन्या यवीयसी ||१०||
सोऽहमेकरथेनैव गतः काशिपतेः पुरीम् |
अपश्यं ता महाबाहो तिस्रः कन्याः स्वलङ्कृताः ||११||
राज्ञश्चैव समावृत्तान्पार्थिवान्पृथिवीपते ||११||
ततोऽहं तान्नृपान्सर्वानाहूय समरे स्थितान् |
रथमारोपयां चक्रे कन्यास्ता भरतर्षभ ||१२||
वीर्यशुल्काश्च ता ज्ञात्वा समारोप्य रथं तदा |
अवोचं पार्थिवान्सर्वानहं तत्र समागतान् ||१३||
भीष्मः शान्तनवः कन्या हरतीति पुनः पुनः ||१३||
ते यतध्वं परं शक्त्या सर्वे मोक्षाय पार्थिवाः |
प्रसह्य हि नयाम्येष मिषतां वो नराधिपाः ||१४||
ततस्ते पृथिवीपालाः समुत्पेतुरुदायुधाः |
योगो योग इति क्रुद्धाः सारथींश्चाप्यचोदयन् ||१५||
ते रथैर्मेघसङ्काशैर्गजैश्च गजयोधिनः |
पृष्ठ्यैश्चाश्वैर्महीपालाः समुत्पेतुरुदायुधाः ||१६||
ततस्ते मां महीपालाः सर्व एव विशां पते |
रथव्रातेन महता सर्वतः पर्यवारयन् ||१७||
तानहं शरवर्षेण महता प्रत्यवारयम् |
सर्वान्नृपांश्चाप्यजयं देवराडिव दानवान् ||१८||
तेषामापततां चित्रान्ध्वजान्हेमपरिष्कृतान् |
एकैकेन हि बाणेन भूमौ पातितवानहम् ||१९||
हयांश्चैषां गजांश्चैव सारथींश्चाप्यहं रणे |
अपातयं शरैर्दीप्तैः प्रहसन्पुरुषर्षभ ||२०||
ते निवृत्ताश्च भग्नाश्च दृष्ट्वा तल्लाघवं मम |
अथाहं हास्तिनपुरमायां जित्वा महीक्षितः ||२१||
अतोऽहं ताश्च कन्या वै भ्रातुरर्थाय भारत |
तच्च कर्म महाबाहो सत्यवत्यै न्यवेदयम् ||२२||
१७१
भीष्म उवाच||
ततोऽहं भरतश्रेष्ठ मातरं वीरमातरम् |
अभिगम्योपसङ्गृह्य दाशेयीमिदमब्रुवम् ||१||
इमाः काशिपतेः कन्या मया निर्जित्य पार्थिवान् |
विचित्रवीर्यस्य कृते वीर्यशुल्का उपार्जिताः ||२||
ततो मूर्धन्युपाघ्राय पर्यश्रुनयना नृप |
आह सत्यवती हृष्टा दिष्ट्या पुत्र जितं त्वया ||३||
सत्यवत्यास्त्वनुमते विवाहे समुपस्थिते |
उवाच वाक्यं सव्रीडा ज्येष्ठा काशिपतेः सुता ||४||
भीष्म त्वमसि धर्मज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः |
श्रुत्वा च धर्म्यं वचनं मह्यं कर्तुमिहार्हसि ||५||
मया शाल्वपतिः पूर्वं मनसाभिवृतो वरः |
तेन चास्मि वृता पूर्वं रहस्यविदिते पितुः ||६||
कथं मामन्यकामां त्वं राजञ्शास्त्रमधीत्य वै |
वासयेथा गृहे भीष्म कौरवः सन्विशेषतः ||७||
एतद्बुद्ध्या विनिश्चित्य मनसा भरतर्षभ |
यत्क्षमं ते महाबाहो तदिहारब्धुमर्हसि ||८||
स मां प्रतीक्षते व्यक्तं शाल्वराजो विशां पते |
कृपां कुरु महाबाहो मयि धर्मभृतां वर ||९||
त्वं हि सत्यव्रतो वीर पृथिव्यामिति नः श्रुतम् ||९||
१७२
भीष्म उवाच||
ततोऽहं समनुज्ञाप्य कालीं सत्यवतीं तदा |
मन्त्रिणश्च द्विजांश्चैव तथैव च पुरोहितान् ||१||
समनुज्ञासिषं कन्यां ज्येष्ठामम्बां नराधिप ||१||
अनुज्ञाता ययौ सा तु कन्या शाल्वपतेः पुरम् |
वृद्धैर्द्विजातिभिर्गुप्ता धात्र्या चानुगता तदा ||२||
अतीत्य च तमध्वानमाससाद नराधिपम् ||२||
सा तमासाद्य राजानं शाल्वं वचनमब्रवीत् |
आगताहं महाबाहो त्वामुद्दिश्य महाद्युते ||३||
तामब्रवीच्छाल्वपतिः स्मयन्निव विशां पते |
त्वयान्यपूर्वया नाहं भार्यार्थी वरवर्णिनि ||४||
गच्छ भद्रे पुनस्तत्र सकाशं भारतस्य वै |
नाहमिच्छामि भीष्मेण गृहीतां त्वां प्रसह्य वै ||५||
त्वं हि निर्जित्य भीष्मेण नीता प्रीतिमती तदा |
परामृश्य महायुद्धे निर्जित्य पृथिवीपतीन् ||६||
नाहं त्वय्यन्यपूर्वायां भार्यार्थी वरवर्णिनि ||६||
कथमस्मद्विधो राजा परपूर्वां प्रवेशयेत् |
नारीं विदितविज्ञानः परेषां धर्ममादिशन् ||७||
यथेष्टं गम्यतां भद्रे मा ते कालोऽत्यगादयम् ||७||
अम्बा तमब्रवीद्राजन्ननङ्गशरपीडिता |
मैवं वद महीपाल नैतदेवं कथञ्चन ||८||
नास्मि प्रीतिमती नीता भीष्मेणामित्रकर्शन |
बलान्नीतास्मि रुदती विद्राव्य पृथिवीपतीन् ||९||
भजस्व मां शाल्वपते भक्तां बालामनागसम् |
भक्तानां हि परित्यागो न धर्मेषु प्रशस्यते ||१०||
साहमामन्त्र्य गाङ्गेयं समरेष्वनिवर्तिनम् |
अनुज्ञाता च तेनैव तवैव गृहमागता ||११||
न स भीष्मो महाबाहुर्मामिच्छति विशां पते |
भ्रातृहेतोः समारम्भो भीष्मस्येति श्रुतं मया ||१२||
भगिन्यौ मम ये नीते अम्बिकाम्बालिके नृप |
प्रादाद्विचित्रवीर्याय गाङ्गेयो हि यवीयसे ||१३||
यथा शाल्वपते नान्यं नरं ध्यामि कथञ्चन |
त्वामृते पुरुषव्याघ्र तथा मूर्धानमालभे ||१४||
न चान्यपूर्वा राजेन्द्र त्वामहं समुपस्थिता |
सत्यं ब्रवीमि शाल्वैतत्सत्येनात्मानमालभे ||१५||
भजस्व मां विशालाक्ष स्वयं कन्यामुपस्थिताम् |
अनन्यपूर्वां राजेन्द्र त्वत्प्रसादाभिकाङ्क्षिणीम् ||१६||
तामेवं भाषमाणां तु शाल्वः काशिपतेः सुताम् |
अत्यजद्भरतश्रेष्ठ त्वचं जीर्णामिवोरगः ||१७||
एवं बहुविधैर्वाक्यैर्याच्यमानस्तयानघ |
नाश्रद्दधच्छाल्वपतिः कन्याया भरतर्षभ ||१८||
ततः सा मन्युनाविष्टा ज्येष्ठा काशिपतेः सुता |
अब्रवीत्साश्रुनयना बाष्पविह्वलया गिरा ||१९||
त्वया त्यक्ता गमिष्यामि यत्र यत्र विशां पते |
तत्र मे सन्तु गतयः सन्तः सत्यं यथाब्रुवम् ||२०||
एवं सम्भाषमाणां तु नृशंसः शाल्वराट्तदा |
पर्यत्यजत कौरव्य करुणं परिदेवतीम् ||२१||
गच्छ गच्छेति तां शाल्वः पुनः पुनरभाषत |
बिभेमि भीष्मात्सुश्रोणि त्वं च भीष्मपरिग्रहः ||२२||
एवमुक्ता तु सा तेन शाल्वेनादीर्घदर्शिना |
निश्चक्राम पुराद्दीना रुदती कुररी यथा ||२३||
१७३
भीष्म उवाच||
सा निष्क्रमन्ती नगराच्चिन्तयामास भारत |
पृथिव्यां नास्ति युवतिर्विषमस्थतरा मया ||१||
बान्धवैर्विप्रहीनास्मि शाल्वेन च निराकृता ||१||
न च शक्यं पुनर्गन्तुं मया वारणसाह्वयम् |
अनुज्ञातास्मि भीष्मेण शाल्वमुद्दिश्य कारणम् ||२||
किं नु गर्हाम्यथात्मानमथ भीष्मं दुरासदम् |
आहो स्वित्पितरं मूढं यो मेऽकार्षीत्स्वयंवरम् ||३||
ममायं स्वकृतो दोषो याहं भीष्मरथात्तदा |
प्रवृत्ते वैशसे युद्धे शाल्वार्थं नापतं पुरा ||४||
तस्येयं फलनिर्वृत्तिर्यदापन्नास्मि मूढवत् ||४||
धिग्भीष्मं धिक्च मे मन्दं पितरं मूढचेतसम् |
येनाहं वीर्यशुल्केन पण्यस्त्रीवत्प्रवेरिता ||५||
धिङ्मां धिक्षाल्वराजानं धिग्धातारमथापि च |
येषां दुर्नीतभावेन प्राप्तास्म्यापदमुत्तमाम् ||६||
सर्वथा भागधेयानि स्वानि प्राप्नोति मानवः |
अनयस्यास्य तु मुखं भीष्मः शान्तनवो मम ||७||
सा भीष्मे प्रतिकर्तव्यमहं पश्यामि साम्प्रतम् |
तपसा वा युधा वापि दुःखहेतुः स मे मतः ||८||
को नु भीष्मं युधा जेतुमुत्सहेत महीपतिः ||८||
एवं सा परिनिश्चित्य जगाम नगराद्बहिः |
आश्रमं पुण्यशीलानां तापसानां महात्मनाम् ||९||
ततस्तामवसद्रात्रिं तापसैः परिवारिता ||९||
आचख्यौ च यथा वृत्तं सर्वमात्मनि भारत |
विस्तरेण महाबाहो निखिलेन शुचिस्मिता ||१०||
हरणं च विसर्गं च शाल्वेन च विसर्जनम् ||१०||
ततस्तत्र महानासीद्ब्राह्मणः संशितव्रतः |
शैखावत्यस्तपोवृद्धः शास्त्रे चारण्यके गुरुः ||११||
आर्तां तामाह स मुनिः शैखावत्यो महातपाः |
निःश्वसन्तीं सतीं बालां दुःखशोकपरायणाम् ||१२||
एवं गते किं नु भद्रे शक्यं कर्तुं तपस्विभिः |
आश्रमस्थैर्महाभागैस्तपोनित्यैर्महात्मभिः ||१३||
सा त्वेनमब्रवीद्राजन्क्रियतां मदनुग्रहः |
प्रव्राजितुमिहेच्छामि तपस्तप्स्यामि दुश्चरम् ||१४||
मयैवैतानि कर्माणि पूर्वदेहेषु मूढया |
कृतानि नूनं पापानि तेषामेतत्फलं ध्रुवम् ||१५||
नोत्सहेयं पुनर्गन्तुं स्वजनं प्रति तापसाः |
प्रत्याख्याता निरानन्दा शाल्वेन च निराकृता ||१६||
उपदिष्टमिहेच्छामि तापस्यं वीतकल्मषाः |
युष्माभिर्देवसङ्काशाः कृपा भवतु वो मयि ||१७||
स तामाश्वासयत्कन्यां दृष्टान्तागमहेतुभिः |
सान्त्वयामास कार्यं च प्रतिजज्ञे द्विजैः सह ||१८||
१७४
भीष्म उवाच||
ततस्ते तापसाः सर्वे कार्यवन्तोऽभवंस्तदा |
तां कन्यां चिन्तयन्तो वै किं कार्यमिति धर्मिणः ||१||
केचिदाहुः पितुर्वेश्म नीयतामिति तापसाः |
केचिदस्मदुपालम्भे मतिं चक्रुर्द्विजोत्तमाः ||२||
केचिच्छाल्वपतिं गत्वा नियोज्यमिति मेनिरे |
नेति केचिद्व्यवस्यन्ति प्रत्याख्याता हि तेन सा ||३||
एवं गते किं नु शक्यं भद्रे कर्तुं मनीषिभिः |
पुनरूचुश्च ते सर्वे तापसाः संशितव्रताः ||४||
अलं प्रव्रजितेनेह भद्रे शृणु हितं वचः |
इतो गच्छस्व भद्रं ते पितुरेव निवेशनम् ||५||
प्रतिपत्स्यति राजा स पिता ते यदनन्तरम् |
तत्र वत्स्यसि कल्याणि सुखं सर्वगुणान्विता ||६||
न च तेऽन्या गतिर्न्याय्या भवेद्भद्रे यथा पिता ||६||
पतिर्वापि गतिर्नार्याः पिता वा वरवर्णिनि |
गतिः पतिः समस्थाया विषमे तु पिता गतिः ||७||
प्रव्रज्या हि सुदुःखेयं सुकुमार्या विशेषतः |
राजपुत्र्याः प्रकृत्या च कुमार्यास्तव भामिनि ||८||
भद्रे दोषा हि विद्यन्ते बहवो वरवर्णिनि |
आश्रमे वै वसन्त्यास्ते न भवेयुः पितुर्गृहे ||९||
ततस्तु तेऽब्रुवन्वाक्यं ब्राह्मणास्तां तपस्विनीम् |
त्वामिहैकाकिनीं दृष्ट्वा निर्जने गहने वने ||१०||
प्रार्थयिष्यन्ति राजेन्द्रास्तस्मान्मैवं मनः कृथाः ||१०||
अम्बोवाच||
न शक्यं काशिनगरीं पुनर्गन्तुं पितुर्गृहान् |
अवज्ञाता भविष्यामि बान्धवानां न संशयः ||११||
उषिता ह्यन्यथा बाल्ये पितुर्वेश्मनि तापसाः |
नाहं गमिष्ये भद्रं वस्तत्र यत्र पिता मम ||१२||
तपस्तप्तुमभीप्सामि तापसैः परिपालिता ||१२||
यथा परेऽपि मे लोके न स्यादेवं महात्ययः |
दौर्भाग्यं ब्राह्मणश्रेष्ठास्तस्मात्तप्स्याम्यहं तपः ||१३||
भीष्म उवाच||
इत्येवं तेषु विप्रेषु चिन्तयत्सु तथा तथा |
राजर्षिस्तद्वनं प्राप्तस्तपस्वी होत्रवाहनः ||१४||
ततस्ते तापसाः सर्वे पूजयन्ति स्म तं नृपम् |
पूजाभिः स्वागताद्याभिरासनेनोदकेन च ||१५||
तस्योपविष्टस्य ततो विश्रान्तस्योपशृण्वतः |
पुनरेव कथां चक्रुः कन्यां प्रति वनौकसः ||१६||
अम्बायास्तां कथां श्रुत्वा काशिराज्ञश्च भारत |
स वेपमान उत्थाय मातुरस्याः पिता तदा ||१७||
तां कन्यामङ्कमारोप्य पर्याश्वासयत प्रभो ||१७||
स तामपृच्छत्कार्त्स्न्येन व्यसनोत्पत्तिमादितः |
सा च तस्मै यथावृत्तं विस्तरेण न्यवेदयत् ||१८||
ततः स राजर्षिरभूद्दुःखशोकसमन्वितः |
कार्यं च प्रतिपेदे तन्मनसा सुमहातपाः ||१९||
अब्रवीद्वेपमानश्च कन्यामार्तां सुदुःखितः |
मा गाः पितृगृहं भद्रे मातुस्ते जनको ह्यहम् ||२०||
दुःखं छेत्स्यामि तेऽहं वै मयि वर्तस्व पुत्रिके |
पर्याप्तं ते मनः पुत्रि यदेवं परिशुष्यसि ||२१||
गच्छ मद्वचनाद्रामं जामदग्न्यं तपस्विनम् |
रामस्तव महद्दुःखं शोकं चापनयिष्यति ||२२||
हनिष्यति रणे भीष्मं न करिष्यति चेद्वचः ||२२||
तं गच्छ भार्गवश्रेष्ठं कालाग्निसमतेजसम् |
प्रतिष्ठापयिता स त्वां समे पथि महातपाः ||२३||
ततस्तु सस्वरं बाष्पमुत्सृजन्ती पुनः पुनः |
अब्रवीत्पितरं मातुः सा तदा होत्रवाहनम् ||२४||
अभिवादयित्वा शिरसा गमिष्ये तव शासनात् |
अपि नामाद्य पश्येयमार्यं तं लोकविश्रुतम् ||२५||
कथं च तीव्रं दुःखं मे हनिष्यति स भार्गवः |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुमथ यास्यामि तत्र वै ||२६||
१७५
होत्रवाहन उवाच||
रामं द्रक्ष्यसि वत्से त्वं जामदग्न्यं महावने |
उग्रे तपसि वर्तन्तं सत्यसन्धं महाबलम् ||१||
महेन्द्रे वै गिरिश्रेष्ठे रामं नित्यमुपासते |
ऋषयो वेदविदुषो गन्धर्वाप्सरसस्तथा ||२||
तत्र गच्छस्व भद्रं ते ब्रूयाश्चैनं वचो मम |
अभिवाद्य पूर्वं शिरसा तपोवृद्धं दृढव्रतम् ||३||
ब्रूयाश्चैनं पुनर्भद्रे यत्ते कार्यं मनीषितम् |
मयि सङ्कीर्तिते रामः सर्वं तत्ते करिष्यति ||४||
मम रामः सखा वत्से प्रीतियुक्तः सुहृच्च मे |
जमदग्निसुतो वीरः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||५||
एवं ब्रुवति कन्यां तु पार्थिवे होत्रवाहने |
अकृतव्रणः प्रादुरासीद्रामस्यानुचरः प्रियः ||६||
ततस्ते मुनयः सर्वे समुत्तस्थुः सहस्रशः |
स च राजा वयोवृद्धः सृञ्जयो होत्रवाहनः ||७||
ततः पृष्ट्वा यथान्यायमन्योन्यं ते वनौकसः |
सहिता भरतश्रेष्ठ निषेदुः परिवार्य तम् ||८||
ततस्ते कथयामासुः कथास्तास्ता मनोरमाः |
कान्ता दिव्याश्च राजेन्द्र प्रीतिहर्षमुदा युताः ||९||
ततः कथान्ते राजर्षिर्महात्मा होत्रवाहनः |
रामं श्रेष्ठं महर्षीणामपृच्छदकृतव्रणम् ||१०||
क्व सम्प्रति महाबाहो जामदग्न्यः प्रतापवान् |
अकृतव्रण शक्यो वै द्रष्टुं वेदविदां वरः ||११||
अकृतव्रण उवाच||
भवन्तमेव सततं रामः कीर्तयति प्रभो |
सृञ्जयो मे प्रियसखो राजर्षिरिति पार्थिव ||१२||
इह रामः प्रभाते श्वो भवितेति मतिर्मम |
द्रष्टास्येनमिहायान्तं तव दर्शनकाङ्क्षया ||१३||
इयं च कन्या राजर्षे किमर्थं वनमागता |
कस्य चेयं तव च का भवतीच्छामि वेदितुम् ||१४||
होत्रवाहन उवाच||
दौहित्रीयं मम विभो काशिराजसुता शुभा |
ज्येष्ठा स्वयंवरे तस्थौ भगिनीभ्यां सहानघ ||१५||
इयमम्बेति विख्याता ज्येष्ठा काशिपतेः सुता |
अम्बिकाम्बालिके त्वन्ये यवीयस्यौ तपोधन ||१६||
समेतं पार्थिवं क्षत्रं काशिपुर्यां ततोऽभवत् |
कन्यानिमित्तं ब्रह्मर्षे तत्रासीदुत्सवो महान् ||१७||
ततः किल महावीर्यो भीष्मः शान्तनवो नृपान् |
अवाक्षिप्य महातेजास्तिस्रः कन्या जहार ताः ||१८||
निर्जित्य पृथिवीपालानथ भीष्मो गजाह्वयम् |
आजगाम विशुद्धात्मा कन्याभिः सह भारत ||१९||
सत्यवत्यै निवेद्याथ विवाहार्थमनन्तरम् |
भ्रातुर्विचित्रवीर्यस्य समाज्ञापयत प्रभुः ||२०||
ततो वैवाहिकं दृष्ट्वा कन्येयं समुपार्जितम् |
अब्रवीत्तत्र गाङ्गेयं मन्त्रिमध्ये द्विजर्षभ ||२१||
मया शाल्वपतिर्वीर मनसाभिवृतः पतिः |
न मामर्हसि धर्मज्ञ परचित्तां प्रदापितुम् ||२२||
तच्छ्रुत्वा वचनं भीष्मः संमन्त्र्य सह मन्त्रिभिः |
निश्चित्य विससर्जेमां सत्यवत्या मते स्थितः ||२३||
अनुज्ञाता तु भीष्मेण शाल्वं सौभपतिं ततः |
कन्येयं मुदिता विप्र काले वचनमब्रवीत् ||२४||
विसर्जितास्मि भीष्मेण धर्मं मां प्रतिपादय |
मनसाभिवृतः पूर्वं मया त्वं पार्थिवर्षभ ||२५||
प्रत्याचख्यौ च शाल्वोऽपि चारित्रस्याभिशङ्कितः |
सेयं तपोवनं प्राप्ता तापस्येऽभिरता भृशम् ||२६||
मया च प्रत्यभिज्ञाता वंशस्य परिकीर्तनात् |
अस्य दुःखस्य चोत्पत्तिं भीष्ममेवेह मन्यते ||२७||
अम्बोवाच||
भगवन्नेवमेवैतद्यथाह पृथिवीपतिः |
शरीरकर्ता मातुर्मे सृञ्जयो होत्रवाहनः ||२८||
न ह्युत्सहे स्वनगरं प्रतियातुं तपोधन |
अवमानभयाच्चैव व्रीडया च महामुने ||२९||
यत्तु मां भगवान्रामो वक्ष्यति द्विजसत्तम |
तन्मे कार्यतमं कार्यमिति मे भगवन्मतिः ||३०||
१७६
अकृतव्रण उवाच||
दुःखद्वयमिदं भद्रे कतरस्य चिकीर्षसि |
प्रतिकर्तव्यमबले तत्त्वं वत्से ब्रवीहि मे ||१||
यदि सौभपतिर्भद्रे नियोक्तव्यो मते तव |
नियोक्ष्यति महात्मा तं रामस्त्वद्धितकाम्यया ||२||
अथापगेयं भीष्मं तं रामेणेच्छसि धीमता |
रणे विनिर्जितं द्रष्टुं कुर्यात्तदपि भार्गवः ||३||
सृञ्जयस्य वचः श्रुत्वा तव चैव शुचिस्मिते |
यदत्रानन्तरं कार्यं तदद्यैव विचिन्त्यताम् ||४||
अम्बोवाच||
अपनीतास्मि भीष्मेण भगवन्नविजानता |
न हि जानाति मे भीष्मो ब्रह्मञ्शाल्वगतं मनः ||५||
एतद्विचार्य मनसा भवानेव विनिश्चयम् |
विचिनोतु यथान्यायं विधानं क्रियतां तथा ||६||
भीष्मे वा कुरुशार्दूले शाल्वराजेऽथ वा पुनः |
उभयोरेव वा ब्रह्मन्यद्युक्तं तत्समाचर ||७||
निवेदितं मया ह्येतद्दुःखमूलं यथातथम् |
विधानं तत्र भगवन्कर्तुमर्हसि युक्तितः ||८||
अकृतव्रण उवाच||
उपपन्नमिदं भद्रे यदेवं वरवर्णिनि |
धर्मं प्रति वचो ब्रूयाः शृणु चेदं वचो मम ||९||
यदि त्वामापगेयो वै न नयेद्गजसाह्वयम् |
शाल्वस्त्वां शिरसा भीरु गृह्णीयाद्रामचोदितः ||१०||
तेन त्वं निर्जिता भद्रे यस्मान्नीतासि भामिनि |
संशयः शाल्वराजस्य तेन त्वयि सुमध्यमे ||११||
भीष्मः पुरुषमानी च जितकाशी तथैव च |
तस्मात्प्रतिक्रिया युक्ता भीष्मे कारयितुं त्वया ||१२||
अम्बोवाच||
ममाप्येष महान्ब्रह्मन्हृदि कामोऽभिवर्तते |
घातयेयं यदि रणे भीष्ममित्येव नित्यदा ||१३||
भीष्मं वा शाल्वराजं वा यं वा दोषेण गच्छसि |
प्रशाधि तं महाबाहो यत्कृतेऽहं सुदुःखिता ||१४||
भीष्म उवाच||
एवं कथयतामेव तेषां स दिवसो गतः |
रात्रिश्च भरतश्रेष्ठ सुखशीतोष्णमारुता ||१५||
ततो रामः प्रादुरासीत्प्रज्वलन्निव तेजसा |
शिष्यैः परिवृतो राजञ्जटाचीरधरो मुनिः ||१६||
धनुष्पाणिरदीनात्मा खड्गं बिभ्रत्परश्वधी |
विरजा राजशार्दूल सोऽभ्ययात्सृञ्जयं नृपम् ||१७||
ततस्तं तापसा दृष्ट्वा स च राजा महातपाः |
तस्थुः प्राञ्जलयः सर्वे सा च कन्या तपस्विनी ||१८||
पूजयामासुरव्यग्रा मधुपर्केण भार्गवम् |
अर्चितश्च यथायोगं निषसाद सहैव तैः ||१९||
ततः पूर्वव्यतीतानि कथयेते स्म तावुभौ |
सृञ्जयश्च स राजर्षिर्जामदग्न्यश्च भारत ||२०||
ततः कथान्ते राजर्षिर्भृगुश्रेष्ठं महाबलम् |
उवाच मधुरं काले रामं वचनमर्थवत् ||२१||
रामेयं मम दौहित्री काशिराजसुता प्रभो |
अस्याः शृणु यथातत्त्वं कार्यं कार्यविशारद ||२२||
परमं कथ्यतां चेति तां रामः प्रत्यभाषत |
ततः साभ्यगमद्रामं ज्वलन्तमिव पावकम् ||२३||
सा चाभिवाद्य चरणौ रामस्य शिरसा शुभा |
स्पृष्ट्वा पद्मदलाभाभ्यां पाणिभ्यामग्रतः स्थिता ||२४||
रुरोद सा शोकवती बाष्पव्याकुललोचना |
प्रपेदे शरणं चैव शरण्यं भृगुनन्दनम् ||२५||
राम उवाच||
यथासि सृञ्जयस्यास्य तथा मम नृपात्मजे |
ब्रूहि यत्ते मनोदुःखं करिष्ये वचनं तव ||२६||
अम्बोवाच||
भगवञ्शरणं त्वाद्य प्रपन्नास्मि महाव्रत |
शोकपङ्कार्णवाद्घोरादुद्धरस्व च मां विभो ||२७||
भीष्म उवाच||
तस्याश्च दृष्ट्वा रूपं च वयश्चाभिनवं पुनः |
सौकुमार्यं परं चैव रामश्चिन्तापरोऽभवत् ||२८||
किमियं वक्ष्यतीत्येवं विमृशन्भृगुसत्तमः |
इति दध्यौ चिरं रामः कृपयाभिपरिप्लुतः ||२९||
कथ्यतामिति सा भूयो रामेणोक्ता शुचिस्मिता |
सर्वमेव यथातत्त्वं कथयामास भार्गवे ||३०||
तच्छ्रुत्वा जामदग्न्यस्तु राजपुत्र्या वचस्तदा |
उवाच तां वरारोहां निश्चित्यार्थविनिश्चयम् ||३१||
प्रेषयिष्यामि भीष्माय कुरुश्रेष्ठाय भामिनि |
करिष्यति वचो धर्म्यं श्रुत्वा मे स नराधिपः ||३२||
न चेत्करिष्यति वचो मयोक्तं जाह्नवीसुतः |
धक्ष्याम्येनं रणे भद्रे सामात्यं शस्त्रतेजसा ||३३||
अथ वा ते मतिस्तत्र राजपुत्रि निवर्तते |
तावच्छाल्वपतिं वीरं योजयाम्यत्र कर्मणि ||३४||
अम्बोवाच||
विसर्जितास्मि भीष्मेण श्रुत्वैव भृगुनन्दन |
शाल्वराजगतं चेतो मम पूर्वं मनीषितम् ||३५||
सौभराजमुपेत्याहमब्रुवं दुर्वचं वचः |
न च मां प्रत्यगृह्णात्स चारित्रपरिशङ्कितः ||३६||
एतत्सर्वं विनिश्चित्य स्वबुद्ध्या भृगुनन्दन |
यदत्रौपयिकं कार्यं तच्चिन्तयितुमर्हसि ||३७||
ममात्र व्यसनस्यास्य भीष्मो मूलं महाव्रतः |
येनाहं वशमानीता समुत्क्षिप्य बलात्तदा ||३८||
भीष्मं जहि महाबाहो यत्कृते दुःखमीदृशम् |
प्राप्ताहं भृगुशार्दूल चराम्यप्रियमुत्तमम् ||३९||
स हि लुब्धश्च मानी च जितकाशी च भार्गव |
तस्मात्प्रतिक्रिया कर्तुं युक्ता तस्मै त्वयानघ ||४०||
एष मे ह्रियमाणाया भारतेन तदा विभो |
अभवद्धृदि सङ्कल्पो घातयेयं महाव्रतम् ||४१||
तस्मात्कामं ममाद्येमं राम संवर्तयानघ |
जहि भीष्मं महाबाहो यथा वृत्रं पुरंदरः ||४२||
१७७
भीष्म उवाच||
एवमुक्तस्तदा रामो जहि भीष्ममिति प्रभो |
उवाच रुदतीं कन्यां चोदयन्तीं पुनः पुनः ||१||
काश्ये कामं न गृह्णामि शस्त्रं वै वरवर्णिनि |
ऋते ब्रह्मविदां हेतोः किमन्यत्करवाणि ते ||२||
वाचा भीष्मश्च शाल्वश्च मम राज्ञि वशानुगौ |
भविष्यतोऽनवद्याङ्गि तत्करिष्यामि मा शुचः ||३||
न तु शस्त्रं ग्रहीष्यामि कथञ्चिदपि भामिनि |
ऋते नियोगाद्विप्राणामेष मे समयः कृतः ||४||
अम्बोवाच||
मम दुःखं भगवता व्यपनेयं यतस्ततः |
तत्तु भीष्मप्रसूतं मे तं जहीश्वर माचिरम् ||५||
राम उवाच||
काशिकन्ये पुनर्ब्रूहि भीष्मस्ते चरणावुभौ |
शिरसा वन्दनार्होऽपि ग्रहीष्यति गिरा मम ||६||
अम्बोवाच||
जहि भीष्मं रणे राम मम चेदिच्छसि प्रियम् |
प्रतिश्रुतं च यदि तत्सत्यं कर्तुमिहार्हसि ||७||
भीष्म उवाच||
तयोः संवदतोरेवं राजन्रामाम्बयोस्तदा |
अकृतव्रणो जामदग्न्यमिदं वचनमब्रवीत् ||८||
शरणागतां महाबाहो कन्यां न त्यक्तुमर्हसि |
जहि भीष्मं रणे राम गर्जन्तमसुरं यथा ||९||
यदि भीष्मस्त्वयाहूतो रणे राम महामुने |
निर्जितोऽस्मीति वा ब्रूयात्कुर्याद्वा वचनं तव ||१०||
कृतमस्या भवेत्कार्यं कन्याया भृगुनन्दन |
वाक्यं सत्यं च ते वीर भविष्यति कृतं विभो ||११||
इयं चापि प्रतिज्ञा ते तदा राम महामुने |
जित्वा वै क्षत्रियान्सर्वान्ब्राह्मणेषु प्रतिश्रुतम् ||१२||
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रश्चैव रणे यदि |
ब्रह्मद्विड्भविता तं वै हनिष्यामीति भार्गव ||१३||
शरणं हि प्रपन्नानां भीतानां जीवितार्थिनाम् |
न शक्ष्यामि परित्यागं कर्तुं जीवन्कथञ्चन ||१४||
यश्च क्षत्रं रणे कृत्स्नं विजेष्यति समागतम् |
दृप्तात्मानमहं तं च हनिष्यामीति भार्गव ||१५||
स एवं विजयी राम भीष्मः कुरुकुलोद्वहः |
तेन युध्यस्व सङ्ग्रामे समेत्य भृगुनन्दन ||१६||
राम उवाच||
स्मराम्यहं पूर्वकृतां प्रतिज्ञामृषिसत्तम |
तथैव च करिष्यामि यथा साम्नैव लप्स्यते ||१७||
कार्यमेतन्महद्ब्रह्मन्काशिकन्यामनोगतम् |
गमिष्यामि स्वयं तत्र कन्यामादाय यत्र सः ||१८||
यदि भीष्मो रणश्लाघी न करिष्यति मे वचः |
हनिष्याम्येनमुद्रिक्तमिति मे निश्चिता मतिः ||१९||
न हि बाणा मयोत्सृष्टाः सज्जन्तीह शरीरिणाम् |
कायेषु विदितं तुभ्यं पुरा क्षत्रियसङ्गरे ||२०||
भीष्म उवाच||
एवमुक्त्वा ततो रामः सह तैर्ब्रह्मवादिभिः |
प्रयाणाय मतिं कृत्वा समुत्तस्थौ महामनाः ||२१||
ततस्ते तामुषित्वा तु रजनीं तत्र तापसाः |
हुताग्नयो जप्तजप्याः प्रतस्थुर्मज्जिघांसया ||२२||
अभ्यगच्छत्ततो रामः सह तैर्ब्राह्मणर्षभैः |
कुरुक्षेत्रं महाराज कन्यया सह भारत ||२३||
न्यविशन्त ततः सर्वे परिगृह्य सरस्वतीम् |
तापसास्ते महात्मानो भृगुश्रेष्ठपुरस्कृताः ||२४||
१७८
भीष्म उवाच||
ततस्तृतीये दिवसे समे देशे व्यवस्थितः |
प्रेषयामास मे राजन्प्राप्तोऽस्मीति महाव्रतः ||१||
तमागतमहं श्रुत्वा विषयान्तं महाबलम् |
अभ्यगच्छं जवेनाशु प्रीत्या तेजोनिधिं प्रभुम् ||२||
गां पुरस्कृत्य राजेन्द्र ब्राह्मणैः परिवारितः |
ऋत्विग्भिर्देवकल्पैश्च तथैव च पुरोहितैः ||३||
स मामभिगतं दृष्ट्वा जामदग्न्यः प्रतापवान् |
प्रतिजग्राह तां पूजां वचनं चेदमब्रवीत् ||४||
भीष्म कां बुद्धिमास्थाय काशिराजसुता त्वया |
अकामेयमिहानीता पुनश्चैव विसर्जिता ||५||
विभ्रंशिता त्वया हीयं धर्मावाप्तेः परावरात् |
परामृष्टां त्वया हीमां को हि गन्तुमिहार्हति ||६||
प्रत्याख्याता हि शाल्वेन त्वया नीतेति भारत |
तस्मादिमां मन्नियोगात्प्रतिगृह्णीष्व भारत ||७||
स्वधर्मं पुरुषव्याघ्र राजपुत्री लभत्वियम् |
न युक्तमवमानोऽयं कर्तुं राज्ञा त्वयानघ ||८||
ततस्तं नातिमनसं समुदीक्ष्याहमब्रुवम् |
नाहमेनां पुनर्दद्यां भ्रात्रे ब्रह्मन्कथञ्चन ||९||
शाल्वस्याहमिति प्राह पुरा मामिह भार्गव |
मया चैवाभ्यनुज्ञाता गता सौभपुरं प्रति ||१०||
न भयान्नाप्यनुक्रोशान्न लोभान्नार्थकाम्यया |
क्षत्रधर्ममहं जह्यामिति मे व्रतमाहितम् ||११||
अथ मामब्रवीद्रामः क्रोधपर्याकुलेक्षणः |
न करिष्यसि चेदेतद्वाक्यं मे कुरुपुङ्गव ||१२||
हनिष्यामि सहामात्यं त्वामद्येति पुनः पुनः |
संरम्भादब्रवीद्रामः क्रोधपर्याकुलेक्षणः ||१३||
तमहं गीर्भिरिष्टाभिः पुनः पुनररिंदमम् |
अयाचं भृगुशार्दूलं न चैव प्रशशाम सः ||१४||
तमहं प्रणम्य शिरसा भूयो ब्राह्मणसत्तमम् |
अब्रुवं कारणं किं तद्यत्त्वं योद्धुमिहेच्छसि ||१५||
इष्वस्त्रं मम बालस्य भवतैव चतुर्विधम् |
उपदिष्टं महाबाहो शिष्योऽस्मि तव भार्गव ||१६||
ततो मामब्रवीद्रामः क्रोधसंरक्तलोचनः |
जानीषे मां गुरुं भीष्म न चेमां प्रतिगृह्णसे ||१७||
सुतां काश्यस्य कौरव्य मत्प्रियार्थं महीपते ||१७||
न हि ते विद्यते शान्तिरन्यथा कुरुनन्दन |
गृहाणेमां महाबाहो रक्षस्व कुलमात्मनः ||१८||
त्वया विभ्रंशिता हीयं भर्तारं नाभिगच्छति ||१८||
तथा ब्रुवन्तं तमहं रामं परपुरञ्जयम् |
नैतदेवं पुनर्भावि ब्रह्मर्षे किं श्रमेण ते ||१९||
गुरुत्वं त्वयि सम्प्रेक्ष्य जामदग्न्य पुरातनम् |
प्रसादये त्वां भगवंस्त्यक्तैषा हि पुरा मया ||२०||
को जातु परभावां हि नारीं व्यालीमिव स्थिताम् |
वासयेत गृहे जानन्स्त्रीणां दोषान्महात्ययान् ||२१||
न भयाद्वासवस्यापि धर्मं जह्यां महाद्युते |
प्रसीद मा वा यद्वा ते कार्यं तत्कुरु माचिरम् ||२२||
अयं चापि विशुद्धात्मन्पुराणे श्रूयते विभो |
मरुत्तेन महाबुद्धे गीतः श्लोको महात्मना ||२३||
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः |
उत्पथप्रतिपन्नस्य कार्यं भवति शासनम् ||२४||
स त्वं गुरुरिति प्रेम्णा मया संमानितो भृशम् |
गुरुवृत्तं न जानीषे तस्माद्योत्स्याम्यहं त्वया ||२५||
गुरुं न हन्यां समरे ब्राह्मणं च विशेषतः |
विशेषतस्तपोवृद्धमेवं क्षान्तं मया तव ||२६||
उद्यतेषुमथो दृष्ट्वा ब्राह्मणं क्षत्रबन्धुवत् |
यो हन्यात्समरे क्रुद्धो युध्यन्तमपलायिनम् ||२७||
ब्रह्महत्या न तस्य स्यादिति धर्मेषु निश्चयः ||२७||
क्षत्रियाणां स्थितो धर्मे क्षत्रियोऽस्मि तपोधन |
यो यथा वर्तते यस्मिंस्तथा तस्मिन्प्रवर्तयन् ||२८||
नाधर्मं समवाप्नोति नरः श्रेयश्च विन्दति ||२८||
अर्थे वा यदि वा धर्मे समर्थो देशकालवित् |
अनर्थसंशयापन्नः श्रेयान्निःसंशयेन च ||२९||
यस्मात्संशयितेऽर्थेऽस्मिन्यथान्यायं प्रवर्तसे |
तस्माद्योत्स्यामि सहितस्त्वया राम महाहवे ||३०||
पश्य मे बाहुवीर्यं च विक्रमं चातिमानुषम् ||३०||
एवं गतेऽपि तु मया यच्छक्यं भृगुनन्दन |
तत्करिष्ये कुरुक्षेत्रे योत्स्ये विप्र त्वया सह ||३१||
द्वंद्वे राम यथेष्टं ते सज्जो भव महामुने ||३१||
तत्र त्वं निहतो राम मया शरशताचितः |
लप्स्यसे निर्जिताँल्लोकाञ्शस्त्रपूतो महारणे ||३२||
स गच्छ विनिवर्तस्व कुरुक्षेत्रं रणप्रिय |
तत्रैष्यामि महाबाहो युद्धाय त्वां तपोधन ||३३||
अपि यत्र त्वया राम कृतं शौचं पुरा पितुः |
तत्राहमपि हत्वा त्वां शौचं कर्तास्मि भार्गव ||३४||
तत्र गच्छस्व राम त्वं त्वरितं युद्धदुर्मद |
व्यपनेष्यामि ते दर्पं पौराणं ब्राह्मणब्रुव ||३५||
यच्चापि कत्थसे राम बहुशः परिषत्सु वै |
निर्जिताः क्षत्रिया लोके मयैकेनेति तच्छृणु ||३६||
न तदा जायते भीष्मो मद्विधः क्षत्रियोऽपि वा |
यस्ते युद्धमयं दर्पं कामं च व्यपनाशयेत् ||३७||
सोऽहं जातो महाबाहो भीष्मः परपुरञ्जयः |
व्यपनेष्यामि ते दर्पं युद्धे राम न संशयः ||३८||
१७९
भीष्म उवाच||
ततो मामब्रवीद्रामः प्रहसन्निव भारत |
दिष्ट्या भीष्म मया सार्धं योद्धुमिच्छसि सङ्गरे ||१||
अयं गच्छामि कौरव्य कुरुक्षेत्रं त्वया सह |
भाषितं तत्करिष्यामि तत्रागच्छेः परन्तप ||२||
तत्र त्वां निहतं माता मया शरशताचितम् |
जाह्नवी पश्यतां भीष्म गृध्रकङ्कबडाशनम् ||३||
कृपणं त्वामभिप्रेक्ष्य सिद्धचारणसेविता |
मया विनिहतं देवी रोदतामद्य पार्थिव ||४||
अतदर्हा महाभागा भगीरथसुता नदी |
या त्वामजीजनन्मन्दं युद्धकामुकमातुरम् ||५||
एहि गच्छ मया भीष्म युद्धमद्यैव वर्तताम् |
गृहाण सर्वं कौरव्य रथादि भरतर्षभ ||६||
इति ब्रुवाणं तमहं रामं परपुरञ्जयम् |
प्रणम्य शिरसा राजन्नेवमस्त्वित्यथाब्रुवम् ||७||
एवमुक्त्वा ययौ रामः कुरुक्षेत्रं युयुत्सया |
प्रविश्य नगरं चाहं सत्यवत्यै न्यवेदयम् ||८||
ततः कृतस्वस्त्ययनो मात्रा प्रत्यभिनन्दितः |
द्विजातीन्वाच्य पुण्याहं स्वस्ति चैव महाद्युते ||९||
रथमास्थाय रुचिरं राजतं पाण्डुरैर्हयैः |
सूपस्करं स्वधिष्ठानं वैयाघ्रपरिवारणम् ||१०||
उपपन्नं महाशस्त्रैः सर्वोपकरणान्वितम् |
तत्कुलीनेन वीरेण हयशास्त्रविदा नृप ||११||
युक्तं सूतेन शिष्टेन बहुशो दृष्टकर्मणा |
दंशितः पाण्डुरेणाहं कवचेन वपुष्मता ||१२||
पाण्डुरं कार्मुकं गृह्य प्रायां भरतसत्तम |
पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि ||१३||
पाण्डुरैश्चामरैश्चापि वीज्यमानो नराधिप |
शुक्लवासाः सितोष्णीषः सर्वशुक्लविभूषणः ||१४||
स्तूयमानो जयाशीर्भिर्निष्क्रम्य गजसाह्वयात् |
कुरुक्षेत्रं रणक्षेत्रमुपायां भरतर्षभ ||१५||
ते हयाश्चोदितास्तेन सूतेन परमाहवे |
अवहन्मां भृशं राजन्मनोमारुतरंहसः ||१६||
गत्वाहं तत्कुरुक्षेत्रं स च रामः प्रतापवान् |
युद्धाय सहसा राजन्पराक्रान्तौ परस्परम् ||१७||
ततः संदर्शनेऽतिष्ठं रामस्यातितपस्विनः |
प्रगृह्य शङ्खप्रवरं ततः प्राधममुत्तमम् ||१८||
ततस्तत्र द्विजा राजंस्तापसाश्च वनौकसः |
अपश्यन्त रणं दिव्यं देवाः सर्षिगणास्तदा ||१९||
ततो दिव्यानि माल्यानि प्रादुरासन्मुहुर्मुहुः |
वादित्राणि च दिव्यानि मेघवृन्दानि चैव ह ||२०||
ततस्ते तापसाः सर्वे भार्गवस्यानुयायिनः |
प्रेक्षकाः समपद्यन्त परिवार्य रणाजिरम् ||२१||
ततो मामब्रवीद्देवी सर्वभूतहितैषिणी |
माता स्वरूपिणी राजन्किमिदं ते चिकीर्षितम् ||२२||
गत्वाहं जामदग्न्यं तं प्रयाचिष्ये कुरूद्वह |
भीष्मेण सह मा योत्सीः शिष्येणेति पुनः पुनः ||२३||
मा मैवं पुत्र निर्बन्धं कुरु विप्रेण पार्थिव |
जामदग्न्येन समरे योद्धुमित्यवभर्त्सयत् ||२४||
किं न वै क्षत्रियहरो हरतुल्यपराक्रमः |
विदितः पुत्र रामस्ते यतस्त्वं योद्धुमिच्छसि ||२५||
ततोऽहमब्रुवं देवीमभिवाद्य कृताञ्जलिः |
सर्वं तद्भरतश्रेष्ठ यथावृत्तं स्वयंवरे ||२६||
यथा च रामो राजेन्द्र मया पूर्वं प्रसादितः |
काशिराजसुतायाश्च यथा कामः पुरातनः ||२७||
ततः सा राममभ्येत्य जननी मे महानदी |
मदर्थं तमृषिं देवी क्षमयामास भार्गवम् ||२८||
भीष्मेण सह मा योत्सीः शिष्येणेति वचोऽब्रवीत् ||२८||
स च तामाह याचन्तीं भीष्ममेव निवर्तय |
न हि मे कुरुते काममित्यहं तमुपागमम् ||२९||
सञ्जय उवाच||
ततो गङ्गा सुतस्नेहाद्भीष्मं पुनरुपागमत् |
न चास्याः सोऽकरोद्वाक्यं क्रोधपर्याकुलेक्षणः ||३०||
अथादृश्यत धर्मात्मा भृगुश्रेष्ठो महातपाः |
आह्वयामास च पुनर्युद्धाय द्विजसत्तमः ||३१||
१८०
भीष्म उवाच||
तमहं स्मयन्निव रणे प्रत्यभाषं व्यवस्थितम् |
भूमिष्ठं नोत्सहे योद्धुं भवन्तं रथमास्थितः ||१||
आरोह स्यन्दनं वीर कवचं च महाभुज |
बधान समरे राम यदि योद्धुं मयेच्छसि ||२||
ततो मामब्रवीद्रामः स्मयमानो रणाजिरे |
रथो मे मेदिनी भीष्म वाहा वेदाः सदश्ववत् ||३||
सूतो मे मातरिश्वा वै कवचं वेदमातरः |
सुसंवीतो रणे ताभिर्योत्स्येऽहं कुरुनन्दन ||४||
एवं ब्रुवाणो गान्धारे रामो मां सत्यविक्रमः |
शरव्रातेन महता सर्वतः पर्यवारयत् ||५||
ततोऽपश्यं जामदग्न्यं रथे दिव्ये व्यवस्थितम् |
सर्वायुधधरे श्रीमत्यद्भुतोपमदर्शने ||६||
मनसा विहिते पुण्ये विस्तीर्णे नगरोपमे |
दिव्याश्वयुजि संनद्धे काञ्चनेन विभूषिते ||७||
ध्वजेन च महाबाहो सोमालङ्कृतलक्ष्मणा |
धनुर्धरो बद्धतूणो बद्धगोधाङ्गुलित्रवान् ||८||
सारथ्यं कृतवांस्तत्र युयुत्सोरकृतव्रणः |
सखा वेदविदत्यन्तं दयितो भार्गवस्य ह ||९||
आह्वयानः स मां युद्धे मनो हर्षयतीव मे |
पुनः पुनरभिक्रोशन्नभियाहीति भार्गवः ||१०||
तमादित्यमिवोद्यन्तमनाधृष्यं महाबलम् |
क्षत्रियान्तकरं राममेकमेकः समासदम् ||११||
ततोऽहं बाणपातेषु त्रिषु वाहान्निगृह्य वै |
अवतीर्य धनुर्न्यस्य पदातिरृषिसत्तमम् ||१२||
अभ्यगच्छं तदा राममर्चिष्यन्द्विजसत्तमम् |
अभिवाद्य चैनं विधिवदब्रुवं वाक्यमुत्तमम् ||१३||
योत्स्ये त्वया रणे राम विशिष्टेनाधिकेन च |
गुरुणा धर्मशीलेन जयमाशास्स्व मे विभो ||१४||
राम उवाच||
एवमेतत्कुरुश्रेष्ठ कर्तव्यं भूतिमिच्छता |
धर्मो ह्येष महाबाहो विशिष्टैः सह युध्यताम् ||१५||
शपेयं त्वां न चेदेवमागच्छेथा विशां पते |
युध्यस्व त्वं रणे यत्तो धैर्यमालम्ब्य कौरव ||१६||
न तु ते जयमाशासे त्वां हि जेतुमहं स्थितः |
गच्छ युध्यस्व धर्मेण प्रीतोऽस्मि चरितेन ते ||१७||
भीष्म उवाच||
ततोऽहं तं नमस्कृत्य रथमारुह्य सत्वरः |
प्राध्मापयं रणे शङ्खं पुनर्हेमविभूषितम् ||१८||
ततो युद्धं समभवन्मम तस्य च भारत |
दिवसान्सुबहून्राजन्परस्परजिगीषया ||१९||
स मे तस्मिन्रणे पूर्वं प्राहरत्कङ्कपत्रिभिः |
षष्ट्या शतैश्च नवभिः शराणामग्निवर्चसाम् ||२०||
चत्वारस्तेन मे वाहाः सूतश्चैव विशां पते |
प्रतिरुद्धास्तथैवाहं समरे दंशितः स्थितः ||२१||
नमस्कृत्य च देवेभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्च भारत |
तमहं स्मयन्निव रणे प्रत्यभाषं व्यवस्थितम् ||२२||
आचार्यता मानिता मे निर्मर्यादे ह्यपि त्वयि |
भूयस्तु शृणु मे ब्रह्मन्सम्पदं धर्मसङ्ग्रहे ||२३||
ये ते वेदाः शरीरस्था ब्राह्मण्यं यच्च ते महत् |
तपश्च सुमहत्तप्तं न तेभ्यः प्रहराम्यहम् ||२४||
प्रहरे क्षत्रधर्मस्य यं त्वं राम समास्थितः |
ब्राह्मणः क्षत्रियत्वं हि याति शस्त्रसमुद्यमात् ||२५||
पश्य मे धनुषो वीर्यं पश्य बाह्वोर्बलं च मे |
एष ते कार्मुकं वीर द्विधा कुर्मि ससायकम् ||२६||
तस्याहं निशितं भल्लं प्राहिण्वं भरतर्षभ |
तेनास्य धनुषः कोटिश्छिन्ना भूमिमथागमत् ||२७||
नव चापि पृषत्कानां शतानि नतपर्वणाम् |
प्राहिण्वं कङ्कपत्राणां जामदग्न्यरथं प्रति ||२८||
काये विषक्तास्तु तदा वायुनाभिसमीरिताः |
चेलुः क्षरन्तो रुधिरं नागा इव च ते शराः ||२९||
क्षतजोक्षितसर्वाङ्गः क्षरन्स रुधिरं व्रणैः |
बभौ रामस्तदा राजन्मेरुर्धातूनिवोत्सृजन् ||३०||
हेमन्तान्तेऽशोक इव रक्तस्तबकमण्डितः |
बभौ रामस्तदा राजन्क्वचित्किंशुकसंनिभः ||३१||
ततोऽन्यद्धनुरादाय रामः क्रोधसमन्वितः |
हेमपुङ्खान्सुनिशिताञ्शरांस्तान्हि ववर्ष सः ||३२||
ते समासाद्य मां रौद्रा बहुधा मर्मभेदिनः |
अकम्पयन्महावेगाः सर्पानलविषोपमाः ||३३||
ततोऽहं समवष्टभ्य पुनरात्मानमाहवे |
शतसङ्ख्यैः शरैः क्रुद्धस्तदा राममवाकिरम् ||३४||
स तैरग्न्यर्कसङ्काशैः शरैराशीविषोपमैः |
शितैरभ्यर्दितो रामो मन्दचेता इवाभवत् ||३५||
ततोऽहं कृपयाविष्टो विनिन्द्यात्मानमात्मना |
धिग्धिगित्यब्रुवं युद्धं क्षत्रं च भरतर्षभ ||३६||
असकृच्चाब्रुवं राजञ्शोकवेगपरिप्लुतः |
अहो बत कृतं पापं मयेदं क्षत्रकर्मणा ||३७||
गुरुर्द्विजातिर्धर्मात्मा यदेवं पीडितः शरैः |
ततो न प्राहरं भूयो जामदग्न्याय भारत ||३८||
अथावताप्य पृथिवीं पूषा दिवससङ्क्षये |
जगामास्तं सहस्रांशुस्ततो युद्धमुपारमत् ||३९||
१८१
भीष्म उवाच||
आत्मनस्तु ततः सूतो हयानां च विशां पते |
मम चापनयामास शल्यान्कुशलसंमतः ||१||
स्नातोपवृत्तैस्तुरगैर्लब्धतोयैरविह्वलैः |
प्रभात उदिते सूर्ये ततो युद्धमवर्तत ||२||
दृष्ट्वा मां तूर्णमायान्तं दंशितं स्यन्दने स्थितम् |
अकरोद्रथमत्यर्थं रामः सज्जं प्रतापवान् ||३||
ततोऽहं राममायान्तं दृष्ट्वा समरकाङ्क्षिणम् |
धनुःश्रेष्ठं समुत्सृज्य सहसावतरं रथात् ||४||
अभिवाद्य तथैवाहं रथमारुह्य भारत |
युयुत्सुर्जामदग्न्यस्य प्रमुखे वीतभीः स्थितः ||५||
ततो मां शरवर्षेण महता समवाकिरत् |
अहं च शरवर्षेण वर्षन्तं समवाकिरम् ||६||
सङ्क्रुद्धो जामदग्न्यस्तु पुनरेव पतत्रिणः |
प्रेषयामास मे राजन्दीप्तास्यानुरगानिव ||७||
तानहं निशितैर्भल्लैः शतशोऽथ सहस्रशः |
अच्छिदं सहसा राजन्नन्तरिक्षे पुनः पुनः ||८||
ततस्त्वस्त्राणि दिव्यानि जामदग्न्यः प्रतापवान् |
मयि प्रचोदयामास तान्यहं प्रत्यषेधयम् ||९||
अस्त्रैरेव महाबाहो चिकीर्षन्नधिकां क्रियाम् |
ततो दिवि महान्नादः प्रादुरासीत्समन्ततः ||१०||
ततोऽहमस्त्रं वायव्यं जामदग्न्ये प्रयुक्तवान् |
प्रत्याजघ्ने च तद्रामो गुह्यकास्त्रेण भारत ||११||
ततोऽस्त्रमहमाग्नेयमनुमन्त्र्य प्रयुक्तवान् |
वारुणेनैव रामस्तद्वारयामास मे विभुः ||१२||
एवमस्त्राणि दिव्यानि रामस्याहमवारयम् |
रामश्च मम तेजस्वी दिव्यास्त्रविदरिंदमः ||१३||
ततो मां सव्यतो राजन्रामः कुर्वन्द्विजोत्तमः |
उरस्यविध्यत्सङ्क्रुद्धो जामदग्न्यो महाबलः ||१४||
ततोऽहं भरतश्रेष्ठ संन्यषीदं रथोत्तमे |
अथ मां कश्मलाविष्टं सूतस्तूर्णमपावहत् ||१५||
गोरुतं भरतश्रेष्ठ रामबाणप्रपीडितम् ||१५||
ततो मामपयातं वै भृशं विद्धमचेतसम् |
रामस्यानुचरा हृष्टाः सर्वे दृष्ट्वा प्रचुक्रुशुः ||१६||
अकृतव्रणप्रभृतयः काशिकन्या च भारत ||१६||
ततस्तु लब्धसञ्ज्ञोऽहं ज्ञात्वा सूतमथाब्रुवम् |
याहि सूत यतो रामः सज्जोऽहं गतवेदनः ||१७||
ततो मामवहत्सूतो हयैः परमशोभितैः |
नृत्यद्भिरिव कौरव्य मारुतप्रतिमैर्गतौ ||१८||
ततोऽहं राममासाद्य बाणजालेन कौरव |
अवाकिरं सुसंरब्धः संरब्धं विजिगीषया ||१९||
तानापतत एवासौ रामो बाणानजिह्मगान् |
बाणैरेवाच्छिनत्तूर्णमेकैकं त्रिभिराहवे ||२०||
ततस्ते मृदिताः सर्वे मम बाणाः सुसंशिताः |
रामबाणैर्द्विधा छिन्नाः शतशोऽथ महाहवे ||२१||
ततः पुनः शरं दीप्तं सुप्रभं कालसंमितम् |
असृजं जामदग्न्याय रामायाहं जिघांसया ||२२||
तेन त्वभिहतो गाढं बाणच्छेदवशं गतः |
मुमोह सहसा रामो भूमौ च निपपात ह ||२३||
ततो हाहाकृतं सर्वं रामे भूतलमाश्रिते |
जगद्भारत संविग्नं यथार्कपतनेऽभवत् ||२४||
तत एनं सुसंविग्नाः सर्व एवाभिदुद्रुवुः |
तपोधनास्ते सहसा काश्या च भृगुनन्दनम् ||२५||
त एनं सम्परिष्वज्य शनैराश्वासयंस्तदा |
पाणिभिर्जलशीतैश्च जयाशीर्भिश्च कौरव ||२६||
ततः स विह्वलो वाक्यं राम उत्थाय माब्रवीत् |
तिष्ठ भीष्म हतोऽसीति बाणं सन्धाय कार्मुके ||२७||
स मुक्तो न्यपतत्तूर्णं पार्श्वे सव्ये महाहवे |
येनाहं भृशसंविग्नो व्याघूर्णित इव द्रुमः ||२८||
हत्वा हयांस्ततो राजञ्शीघ्रास्त्रेण महाहवे |
अवाकिरन्मां विश्रब्धो बाणैस्तैर्लोमवाहिभिः ||२९||
ततोऽहमपि शीघ्रास्त्रं समरेऽप्रतिवारणम् |
अवासृजं महाबाहो तेऽन्तराधिष्ठिताः शराः ||३०||
रामस्य मम चैवाशु व्योमावृत्य समन्ततः ||३०||
न स्म सूर्यः प्रतपति शरजालसमावृतः |
मातरिश्वान्तरे तस्मिन्मेघरुद्ध इवानदत् ||३१||
ततो वायोः प्रकम्पाच्च सूर्यस्य च मरीचिभिः |
अभितापात्स्वभावाच्च पावकः समजायत ||३२||
ते शराः स्वसमुत्थेन प्रदीप्ताश्चित्रभानुना |
भूमौ सर्वे तदा राजन्भस्मभूताः प्रपेदिरे ||३३||
तदा शतसहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
अयुतान्यथ खर्वाणि निखर्वाणि च कौरव ||३४||
रामः शराणां सङ्क्रुद्धो मयि तूर्णमपातयत् ||३४||
ततोऽहं तानपि रणे शरैराशीविषोपमैः |
सञ्छिद्य भूमौ नृपतेऽपातयं पन्नगानिव ||३५||
एवं तदभवद्युद्धं तदा भरतसत्तम |
सन्ध्याकाले व्यतीते तु व्यपायात्स च मे गुरुः ||३६||
१८२
भीष्म उवाच||
समागतस्य रामेण पुनरेवातिदारुणम् |
अन्येद्युस्तुमुलं युद्धं तदा भरतसत्तम ||१||
ततो दिव्यास्त्रविच्छूरो दिव्यान्यस्त्राण्यनेकशः |
अयोजयत धर्मात्मा दिवसे दिवसे विभुः ||२||
तान्यहं तत्प्रतीघातैरस्त्रैरस्त्राणि भारत |
व्यधमं तुमुले युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा सुदुस्त्यजान् ||३||
अस्त्रैरस्त्रेषु बहुधा हतेष्वथ च भार्गवः |
अक्रुध्यत महातेजास्त्यक्तप्राणः स संयुगे ||४||
ततः शक्तिं प्राहिणोद्घोररूपा; मस्त्रै रुद्धो जामदग्न्यो महात्मा |
कालोत्सृष्टां प्रज्वलितामिवोल्कां; संदीप्ताग्रां तेजसावृत्य लोकान् ||५||
ततोऽहं तामिषुभिर्दीप्यमानैः; समायान्तीमन्तकालार्कदीप्ताम् |
छित्त्वा त्रिधा पातयामास भूमौ; ततो ववौ पवनः पुण्यगन्धिः ||६||
तस्यां छिन्नायां क्रोधदीप्तोऽथ रामः; शक्तीर्घोराः प्राहिणोद्द्वादशान्याः |
तासां रूपं भारत नोत शक्यं; तेजस्वित्वाल्लाघवाच्चैव वक्तुम् ||७||
किं त्वेवाहं विह्वलः सम्प्रदृश्य; दिग्भ्यः सर्वास्ता महोल्का इवाग्नेः |
नानारूपास्तेजसोग्रेण दीप्ता; यथादित्या द्वादश लोकसङ्क्षये ||८||
ततो जालं बाणमयं विवृत्य; संदृश्य भित्त्वा शरजालेन राजन् |
द्वादशेषून्प्राहिणवं रणेऽहं; ततः शक्तीर्व्यधमं घोररूपाः ||९||
ततोऽपरा जामदग्न्यो महात्मा; शक्तीर्घोराः प्राक्षिपद्धेमदण्डाः |
विचित्रिताः काञ्चनपट्टनद्धा; यथा महोल्का ज्वलितास्तथा ताः ||१०||
ताश्चाप्युग्राश्चर्मणा वारयित्वा; खड्गेनाजौ पातिता मे नरेन्द्र |
बाणैर्दिव्यैर्जामदग्न्यस्य सङ्ख्ये; दिव्यांश्चाश्वानभ्यवर्षं ससूतान् ||११||
निर्मुक्तानां पन्नगानां सरूपा; दृष्ट्वा शक्तीर्हेमचित्रा निकृत्ताः |
प्रादुश्चक्रे दिव्यमस्त्रं महात्मा; क्रोधाविष्टो हैहयेशप्रमाथी ||१२||
ततः श्रेण्यः शलभानामिवोग्राः; समापेतुर्विशिखानां प्रदीप्ताः |
समाचिनोच्चापि भृशं शरीरं; हयान्सूतं सरथं चैव मह्यम् ||१३||
रथः शरैर्मे निचितः सर्वतोऽभू; त्तथा हयाः सारथिश्चैव राजन् |
युगं रथेषा च तथैव चक्रे; तथैवाक्षः शरकृत्तोऽथ भग्नः ||१४||
ततस्तस्मिन्बाणवर्षे व्यतीते; शरौघेण प्रत्यवर्षं गुरुं तम् |
स विक्षतो मार्गणैर्ब्रह्मराशि; र्देहादजस्रं मुमुचे भूरि रक्तम् ||१५||
यथा रामो बाणजालाभितप्त; स्तथैवाहं सुभृशं गाढविद्धः |
ततो युद्धं व्यरमच्चापराह्णे; भानावस्तं प्रार्थयाने महीध्रम् ||१६||
१८३
भीष्म उवाच||
ततः प्रभाते राजेन्द्र सूर्ये विमल उद्गते |
भार्गवस्य मया सार्धं पुनर्युद्धमवर्तत ||१||
ततो भ्रान्ते रथे तिष्ठन्रामः प्रहरतां वरः |
ववर्ष शरवर्षाणि मयि शक्र इवाचले ||२||
तेन सूतो मम सुहृच्छरवर्षेण ताडितः |
निपपात रथोपस्थे मनो मम विषादयन् ||३||
ततः सूतः स मेऽत्यर्थं कश्मलं प्राविशन्महत् |
पृथिव्यां च शराघातान्निपपात मुमोह च ||४||
ततः सूतोऽजहात्प्राणान्रामबाणप्रपीडितः |
मुहूर्तादिव राजेन्द्र मां च भीराविशत्तदा ||५||
ततः सूते हते राजन्क्षिपतस्तस्य मे शरान् |
प्रमत्तमनसो रामः प्राहिणोन्मृत्युसंमितान् ||६||
ततः सूतव्यसनिनं विप्लुतं मां स भार्गवः |
शरेणाभ्यहनद्गाढं विकृष्य बलवद्धनुः ||७||
स मे जत्र्वन्तरे राजन्निपत्य रुधिराशनः |
मयैव सह राजेन्द्र जगाम वसुधातलम् ||८||
मत्वा तु निहतं रामस्ततो मां भरतर्षभ |
मेघवद्व्यनदच्चोच्चैर्जहृषे च पुनः पुनः ||९||
तथा तु पतिते राजन्मयि रामो मुदा युतः |
उदक्रोशन्महानादं सह तैरनुयायिभिः ||१०||
मम तत्राभवन्ये तु कौरवाः पार्श्वतः स्थिताः |
आगता ये च युद्धं तज्जनास्तत्र दिदृक्षवः ||११||
आर्तिं परमिकां जग्मुस्ते तदा मयि पातिते ||११||
ततोऽपश्यं पातितो राजसिंह; द्विजानष्टौ सूर्यहुताशनाभान् |
ते मां समन्तात्परिवार्य तस्थुः; स्वबाहुभिः परिगृह्याजिमध्ये ||१२||
रक्ष्यमाणश्च तैर्विप्रैर्नाहं भूमिमुपास्पृशम् |
अन्तरिक्षे स्थितो ह्यस्मि तैर्विप्रैर्बान्धवैरिव ||१३||
स्वपन्निवान्तरिक्षे च जलबिन्दुभिरुक्षितः ||१३||
ततस्ते ब्राह्मणा राजन्नब्रुवन्परिगृह्य माम् |
मा भैरिति समं सर्वे स्वस्ति तेऽस्त्विति चासकृत् ||१४||
ततस्तेषामहं वाग्भिस्तर्पितः सहसोत्थितः |
मातरं सरितां श्रेष्ठामपश्यं रथमास्थिताम् ||१५||
हयाश्च मे सङ्गृहीतास्तया वै; महानद्या संयति कौरवेन्द्र |
पादौ जनन्याः प्रतिपूज्य चाहं; तथार्ष्टिषेणं रथमभ्यरोहम् ||१६||
ररक्ष सा मम रथं हयांश्चोपस्कराणि च |
तामहं प्राञ्जलिर्भूत्वा पुनरेव व्यसर्जयम् ||१७||
ततोऽहं स्वयमुद्यम्य हयांस्तान्वातरंहसः |
अयुध्यं जामदग्न्येन निवृत्तेऽहनि भारत ||१८||
ततोऽहं भरतश्रेष्ठ वेगवन्तं महाबलम् |
अमुञ्चं समरे बाणं रामाय हृदयच्छिदम् ||१९||
ततो जगाम वसुधां बाणवेगप्रपीडितः |
जानुभ्यां धनुरुत्सृज्य रामो मोहवशं गतः ||२०||
ततस्तस्मिन्निपतिते रामे भूरिसहस्रदे |
आवव्रुर्जलदा व्योम क्षरन्तो रुधिरं बहु ||२१||
उल्काश्च शतशः पेतुः सनिर्घाताः सकम्पनाः |
अर्कं च सहसा दीप्तं स्वर्भानुरभिसंवृणोत् ||२२||
ववुश्च वाताः परुषाश्चलिता च वसुन्धरा |
गृध्रा बडाश्च कङ्काश्च परिपेतुर्मुदा युताः ||२३||
दीप्तायां दिशि गोमायुर्दारुणं मुहुरुन्नदत् |
अनाहता दुन्दुभयो विनेदुर्भृशनिस्वनाः ||२४||
एतदौत्पातिकं घोरमासीद्भरतसत्तम |
विसञ्ज्ञकल्पे धरणीं गते रामे महात्मनि ||२५||
ततो रविर्मन्दमरीचिमण्डलो; जगामास्तं पांसुपुञ्जावगाढः |
निशा व्यगाहत्सुखशीतमारुता; ततो युद्धं प्रत्यवहारयावः ||२६||
एवं राजन्नवहारो बभूव; ततः पुनर्विमलेऽभूत्सुघोरम् |
काल्यं काल्यं विंशतिं वै दिनानि; तथैव चान्यानि दिनानि त्रीणि ||२७||
१८४
भीष्म उवाच||
ततोऽहं निशि राजेन्द्र प्रणम्य शिरसा तदा |
ब्राह्मणानां पितॄणां च देवतानां च सर्वशः ||१||
नक्तञ्चराणां भूतानां रजन्याश्च विशां पते |
शयनं प्राप्य रहिते मनसा समचिन्तयम् ||२||
जामदग्न्येन मे युद्धमिदं परमदारुणम् |
अहानि सुबहून्यद्य वर्तते सुमहात्ययम् ||३||
न च रामं महावीर्यं शक्नोमि रणमूर्धनि |
विजेतुं समरे विप्रं जामदग्न्यं महाबलम् ||४||
यदि शक्यो मया जेतुं जामदग्न्यः प्रतापवान् |
दैवतानि प्रसन्नानि दर्शयन्तु निशां मम ||५||
ततोऽहं निशि राजेन्द्र प्रसुप्तः शरविक्षतः |
दक्षिणेनैव पार्श्वेन प्रभातसमये इव ||६||
ततोऽहं विप्रमुख्यैस्तैर्यैरस्मि पतितो रथात् |
उत्थापितो धृतश्चैव मा भैरिति च सान्त्वितः ||७||
त एव मां महाराज स्वप्नदर्शनमेत्य वै |
परिवार्याब्रुवन्वाक्यं तन्निबोध कुरूद्वह ||८||
उत्तिष्ठ मा भैर्गाङ्गेय भयं ते नास्ति किञ्चन |
रक्षामहे नरव्याघ्र स्वशरीरं हि नो भवान् ||९||
न त्वां रामो रणे जेता जामदग्न्यः कथञ्चन |
त्वमेव समरे रामं विजेता भरतर्षभ ||१०||
इदमस्त्रं सुदयितं प्रत्यभिज्ञास्यते भवान् |
विदितं हि तवाप्येतत्पूर्वस्मिन्देहधारणे ||११||
प्राजापत्यं विश्वकृतं प्रस्वापं नाम भारत |
न हीदं वेद रामोऽपि पृथिव्यां वा पुमान्क्वचित् ||१२||
तत्स्मरस्व महाबाहो भृशं संयोजयस्व च |
न च रामः क्षयं गन्ता तेनास्त्रेण नराधिप ||१३||
एनसा च न योगं त्वं प्राप्स्यसे जातु मानद |
स्वप्स्यते जामदग्न्योऽसौ त्वद्बाणबलपीडितः ||१४||
ततो जित्वा त्वमेवैनं पुनरुत्थापयिष्यसि |
अस्त्रेण दयितेनाजौ भीष्म सम्बोधनेन वै ||१५||
एवं कुरुष्व कौरव्य प्रभाते रथमास्थितः |
प्रसुप्तं वा मृतं वापि तुल्यं मन्यामहे वयम् ||१६||
न च रामेण मर्तव्यं कदाचिदपि पार्थिव |
ततः समुत्पन्नमिदं प्रस्वापं युज्यतामिति ||१७||
इत्युक्त्वान्तर्हिता राजन्सर्व एव द्विजोत्तमाः |
अष्टौ सदृशरूपास्ते सर्वे भास्वरमूर्तयः ||१८||
१८५
भीष्म उवाच||
ततो रात्र्यां व्यतीतायां प्रतिबुद्धोऽस्मि भारत |
तं च सञ्चिन्त्य वै स्वप्नमवापं हर्षमुत्तमम् ||१||
ततः समभवद्युद्धं मम तस्य च भारत |
तुमुलं सर्वभूतानां लोमहर्षणमद्भुतम् ||२||
ततो बाणमयं वर्षं ववर्ष मयि भार्गवः |
न्यवारयमहं तं च शरजालेन भारत ||३||
ततः परमसङ्क्रुद्धः पुनरेव महातपाः |
ह्यस्तनेनैव कोपेन शक्तिं वै प्राहिणोन्मयि ||४||
इन्द्राशनिसमस्पर्शां यमदण्डोपमप्रभाम् |
ज्वलन्तीमग्निवत्सङ्ख्ये लेलिहानां समन्ततः ||५||
ततो भरतशार्दूल धिष्ण्यमाकाशगं यथा |
सा मामभ्यहनत्तूर्णमंसदेशे च भारत ||६||
अथासृङ्मेऽस्रवद्घोरं गिरेर्गैरिकधातुवत् |
रामेण सुमहाबाहो क्षतस्य क्षतजेक्षण ||७||
ततोऽहं जामदग्न्याय भृशं क्रोधसमन्वितः |
प्रेषयं मृत्युसङ्काशं बाणं सर्पविषोपमम् ||८||
स तेनाभिहतो वीरो ललाटे द्विजसत्तमः |
अशोभत महाराज सशृङ्ग इव पर्वतः ||९||
स संरब्धः समावृत्य बाणं कालान्तकोपमम् |
संदधे बलवत्कृष्य घोरं शत्रुनिबर्हणम् ||१०||
स वक्षसि पपातोग्रः शरो व्याल इव श्वसन् |
महीं राजंस्ततश्चाहमगच्छं रुधिराविलः ||११||
अवाप्य तु पुनः सञ्ज्ञां जामदग्न्याय धीमते |
प्राहिण्वं विमलां शक्तिं ज्वलन्तीमशनीमिव ||१२||
सा तस्य द्विजमुख्यस्य निपपात भुजान्तरे |
विह्वलश्चाभवद्राजन्वेपथुश्चैनमाविशत् ||१३||
तत एनं परिष्वज्य सखा विप्रो महातपाः |
अकृतव्रणः शुभैर्वाक्यैराश्वासयदनेकधा ||१४||
समाश्वस्तस्तदा रामः क्रोधामर्षसमन्वितः |
प्रादुश्चक्रे तदा ब्राह्मं परमास्त्रं महाव्रतः ||१५||
ततस्तत्प्रतिघातार्थं ब्राह्ममेवास्त्रमुत्तमम् |
मया प्रयुक्तं जज्वाल युगान्तमिव दर्शयत् ||१६||
तयोर्ब्रह्मास्त्रयोरासीदन्तरा वै समागमः |
असम्प्राप्यैव रामं च मां च भारतसत्तम ||१७||
ततो व्योम्नि प्रादुरभूत्तेज एव हि केवलम् |
भूतानि चैव सर्वाणि जग्मुरार्तिं विशां पते ||१८||
ऋषयश्च सगन्धर्वा देवताश्चैव भारत |
सन्तापं परमं जग्मुरस्त्रतेजोभिपीडिताः ||१९||
ततश्चचाल पृथिवी सपर्वतवनद्रुमा |
सन्तप्तानि च भूतानि विषादं जग्मुरुत्तमम् ||२०||
प्रजज्वाल नभो राजन्धूमायन्ते दिशो दश |
न स्थातुमन्तरिक्षे च शेकुराकाशगास्तदा ||२१||
ततो हाहाकृते लोके सदेवासुरराक्षसे |
इदमन्तरमित्येव योक्तुकामोऽस्मि भारत ||२२||
प्रस्वापमस्त्रं दयितं वचनाद्ब्रह्मवादिनाम् |
चिन्तितं च तदस्त्रं मे मनसि प्रत्यभात्तदा ||२३||
१८६
भीष्म उवाच||
ततो हलहलाशब्दो दिवि राजन्महानभूत् |
प्रस्वापं भीष्म मा स्राक्षीरिति कौरवनन्दन ||१||
अयुञ्जमेव चैवाहं तदस्त्रं भृगुनन्दने |
प्रस्वापं मां प्रयुञ्जानं नारदो वाक्यमब्रवीत् ||२||
एते वियति कौरव्य दिवि देवगणाः स्थिताः |
ते त्वां निवारयन्त्यद्य प्रस्वापं मा प्रयोजय ||३||
रामस्तपस्वी ब्रह्मण्यो ब्राह्मणश्च गुरुश्च ते |
तस्यावमानं कौरव्य मा स्म कार्षीः कथञ्चन ||४||
ततोऽपश्यं दिविष्ठान्वै तानष्टौ ब्रह्मवादिनः |
ते मां स्मयन्तो राजेन्द्र शनकैरिदमब्रुवन् ||५||
यथाह भरतश्रेष्ठ नारदस्तत्तथा कुरु |
एतद्धि परमं श्रेयो लोकानां भरतर्षभ ||६||
ततश्च प्रतिसंहृत्य तदस्त्रं स्वापनं मृधे |
ब्रह्मास्त्रं दीपयां चक्रे तस्मिन्युधि यथाविधि ||७||
ततो रामो रुषितो राजपुत्र; दृष्ट्वा तदस्त्रं विनिवर्तितं वै |
जितोऽस्मि भीष्मेण सुमन्दबुद्धि; रित्येव वाक्यं सहसा व्यमुञ्चत् ||८||
ततोऽपश्यत्पितरं जामदग्न्यः; पितुस्तथा पितरं तस्य चान्यम् |
त एवैनं सम्परिवार्य तस्थु; रूचुश्चैनं सान्त्वपूर्वं तदानीम् ||९||
मा स्मैवं साहसं वत्स पुनः कार्षीः कथञ्चन |
भीष्मेण संयुगं गन्तुं क्षत्रियेण विशेषतः ||१०||
क्षत्रियस्य तु धर्मोऽयं यद्युद्धं भृगुनन्दन |
स्वाध्यायो व्रतचर्या च ब्राह्मणानां परं धनम् ||११||
इदं निमित्ते कस्मिंश्चिदस्माभिरुपमन्त्रितम् |
शस्त्रधारणमत्युग्रं तच्च कार्यं कृतं त्वया ||१२||
वत्स पर्याप्तमेतावद्भीष्मेण सह संयुगे |
विमर्दस्ते महाबाहो व्यपयाहि रणादितः ||१३||
पर्याप्तमेतद्भद्रं ते तव कार्मुकधारणम् |
विसर्जयैतद्दुर्धर्ष तपस्तप्यस्व भार्गव ||१४||
एष भीष्मः शान्तनवो देवैः सर्वैर्निवारितः |
निवर्तस्व रणादस्मादिति चैव प्रचोदितः ||१५||
रामेण सह मा योत्सीर्गुरुणेति पुनः पुनः |
न हि रामो रणे जेतुं त्वया न्याय्यः कुरूद्वह ||१६||
मानं कुरुष्व गाङ्गेय ब्राह्मणस्य रणाजिरे ||१६||
वयं तु गुरवस्तुभ्यं ततस्त्वां वारयामहे |
भीष्मो वसूनामन्यतमो दिष्ट्या जीवसि पुत्रक ||१७||
गाङ्गेयः शन्तनोः पुत्रो वसुरेष महायशाः |
कथं त्वया रणे जेतुं राम शक्यो निवर्त वै ||१८||
अर्जुनः पाण्डवश्रेष्ठः पुरंदरसुतो बली |
नरः प्रजापतिर्वीरः पूर्वदेवः सनातनः ||१९||
सव्यसाचीति विख्यातस्त्रिषु लोकेषु वीर्यवान् |
भीष्ममृत्युर्यथाकालं विहितो वै स्वयम्भुवा ||२०||
एवमुक्तः स पितृभिः पितॄन्रामोऽब्रवीदिदम् |
नाहं युधि निवर्तेयमिति मे व्रतमाहितम् ||२१||
न निवर्तितपूर्वं च कदाचिद्रणमूर्धनि |
निवर्त्यतामापगेयः कामं युद्धात्पितामहाः ||२२||
न त्वहं विनिवर्तिष्ये युद्धादस्मात्कथञ्चन ||२२||
ततस्ते मुनयो राजन्नृचीकप्रमुखास्तदा |
नारदेनैव सहिताः समागम्येदमब्रुवन् ||२३||
निवर्तस्व रणात्तात मानयस्व द्विजोत्तमान् |
नेत्यवोचमहं तांश्च क्षत्रधर्मव्यपेक्षया ||२४||
मम व्रतमिदं लोके नाहं युद्धात्कथञ्चन |
विमुखो विनिवर्तेयं पृष्ठतोऽभ्याहतः शरैः ||२५||
नाहं लोभान्न कार्पण्यान्न भयान्नार्थकारणात् |
त्यजेयं शाश्वतं धर्ममिति मे निश्चिता मतिः ||२६||
ततस्ते मुनयः सर्वे नारदप्रमुखा नृप |
भागीरथी च मे माता रणमध्यं प्रपेदिरे ||२७||
तथैवात्तशरो धन्वी तथैव दृढनिश्चयः |
स्थितोऽहमाहवे योद्धुं ततस्ते राममब्रुवन् ||२८||
समेत्य सहिता भूयः समरे भृगुनन्दनम् ||२८||
नावनीतं हि हृदयं विप्राणां शाम्य भार्गव |
राम राम निवर्तस्व युद्धादस्माद्द्विजोत्तम ||२९||
अवध्यो हि त्वया भीष्मस्त्वं च भीष्मस्य भार्गव ||२९||
एवं ब्रुवन्तस्ते सर्वे प्रतिरुध्य रणाजिरम् |
न्यासयां चक्रिरे शस्त्रं पितरो भृगुनन्दनम् ||३०||
ततोऽहं पुनरेवाथ तानष्टौ ब्रह्मवादिनः |
अद्राक्षं दीप्यमानान्वै ग्रहानष्टाविवोदितान् ||३१||
ते मां सप्रणयं वाक्यमब्रुवन्समरे स्थितम् |
प्रैहि रामं महाबाहो गुरुं लोकहितं कुरु ||३२||
दृष्ट्वा निवर्तितं रामं सुहृद्वाक्येन तेन वै |
लोकानां च हितं कुर्वन्नहमप्याददे वचः ||३३||
ततोऽहं राममासाद्य ववन्दे भृशविक्षतः |
रामश्चाभ्युत्स्मयन्प्रेम्णा मामुवाच महातपाः ||३४||
त्वत्समो नास्ति लोकेऽस्मिन्क्षत्रियः पृथिवीचरः |
गम्यतां भीष्म युद्धेऽस्मिंस्तोषितोऽहं भृशं त्वया ||३५||
मम चैव समक्षं तां कन्यामाहूय भार्गवः |
उवाच दीनया वाचा मध्ये तेषां तपस्विनाम् ||३६||
१८७
राम उवाच||
प्रत्यक्षमेतल्लोकानां सर्वेषामेव भामिनि |
यथा मया परं शक्त्या कृतं वै पौरुषं महत् ||१||
न चैव युधि शक्नोमि भीष्मं शस्त्रभृतां वरम् |
विशेषयितुमत्यर्थमुत्तमास्त्राणि दर्शयन् ||२||
एषा मे परमा शक्तिरेतन्मे परमं बलम् |
यथेष्टं गम्यतां भद्रे किमन्यद्वा करोमि ते ||३||
भीष्ममेव प्रपद्यस्व न तेऽन्या विद्यते गतिः |
निर्जितो ह्यस्मि भीष्मेण महास्त्राणि प्रमुञ्चता ||४||
भीष्म उवाच||
एवमुक्त्वा ततो रामो विनिःश्वस्य महामनाः |
तूष्णीमासीत्तदा कन्या प्रोवाच भृगुनन्दनम् ||५||
भगवन्नेवमेवैतद्यथाह भगवांस्तथा |
अजेयो युधि भीष्मोऽयमपि देवैरुदारधीः ||६||
यथाशक्ति यथोत्साहं मम कार्यं कृतं त्वया |
अनिधाय रणे वीर्यमस्त्राणि विविधानि च ||७||
न चैष शक्यते युद्धे विशेषयितुमन्ततः |
न चाहमेनं यास्यामि पुनर्भीष्मं कथञ्चन ||८||
गमिष्यामि तु तत्राहं यत्र भीष्मं तपोधन |
समरे पातयिष्यामि स्वयमेव भृगूद्वह ||९||
एवमुक्त्वा ययौ कन्या रोषव्याकुललोचना |
तपसे धृतसङ्कल्पा मम चिन्तयती वधम् ||१०||
ततो महेन्द्रं सह तैर्मुनिभिर्भृगुसत्तमः |
यथागतं ययौ रामो मामुपामन्त्र्य भारत ||११||
ततोऽहं रथमारुह्य स्तूयमानो द्विजातिभिः |
प्रविश्य नगरं मात्रे सत्यवत्यै न्यवेदयम् ||१२||
यथावृत्तं महाराज सा च मां प्रत्यनन्दत ||१२||
पुरुषांश्चादिशं प्राज्ञान्कन्यावृत्तान्तकर्मणि |
दिवसे दिवसे ह्यस्या गतजल्पितचेष्टितम् ||१३||
प्रत्याहरंश्च मे युक्ताः स्थिताः प्रियहिते मम ||१३||
यदैव हि वनं प्रायात्कन्या सा तपसे धृता |
तदैव व्यथितो दीनो गतचेता इवाभवम् ||१४||
न हि मां क्षत्रियः कश्चिद्वीर्येण विजयेद्युधि |
ऋते ब्रह्मविदस्तात तपसा संशितव्रतात् ||१५||
अपि चैतन्मया राजन्नारदेऽपि निवेदितम् |
व्यासे चैव भयात्कार्यं तौ चोभौ मामवोचताम् ||१६||
न विषादस्त्वया कार्यो भीष्म काशिसुतां प्रति |
दैवं पुरुषकारेण को निवर्तितुमुत्सहेत् ||१७||
सा तु कन्या महाराज प्रविश्याश्रममण्डलम् |
यमुनातीरमाश्रित्य तपस्तेपेऽतिमानुषम् ||१८||
निराहारा कृशा रूक्षा जटिला मलपङ्किनी |
षण्मासान्वायुभक्षा च स्थाणुभूता तपोधना ||१९||
यमुनातीरमासाद्य संवत्सरमथापरम् |
उदवासं निराहारा पारयामास भामिनी ||२०||
शीर्णपर्णेन चैकेन पारयामास चापरम् |
संवत्सरं तीव्रकोपा पादाङ्गुष्ठाग्रधिष्ठिता ||२१||
एवं द्वादश वर्षाणि तापयामास रोदसी |
निवर्त्यमानापि तु सा ज्ञातिभिर्नैव शक्यते ||२२||
ततोऽगमद्वत्सभूमिं सिद्धचारणसेविताम् |
आश्रमं पुण्यशीलानां तापसानां महात्मनाम् ||२३||
तत्र पुण्येषु देशेषु साप्लुताङ्गी दिवानिशम् |
व्यचरत्काशिकन्या सा यथाकामविचारिणी ||२४||
नन्दाश्रमे महाराज ततोलूकाश्रमे शुभे |
च्यवनस्याश्रमे चैव ब्रह्मणः स्थान एव च ||२५||
प्रयागे देवयजने देवारण्येषु चैव ह |
भोगवत्यां तथा राजन्कौशिकस्याश्रमे तथा ||२६||
माण्डव्यस्याश्रमे राजन्दिलीपस्याश्रमे तथा |
रामह्रदे च कौरव्य पैलगार्ग्यस्य चाश्रमे ||२७||
एतेषु तीर्थेषु तदा काशिकन्या विशां पते |
आप्लावयत गात्राणि तीव्रमास्थाय वै तपः ||२८||
तामब्रवीत्कौरवेय मम माता जलोत्थिता |
किमर्थं क्लिश्यसे भद्रे तथ्यमेतद्ब्रवीहि मे ||२९||
सैनामथाब्रवीद्राजन्कृताञ्जलिरनिन्दिता |
भीष्मो रामेण समरे न जितश्चारुलोचने ||३०||
कोऽन्यस्तमुत्सहेज्जेतुमुद्यतेषुं महीपतिम् |
साहं भीष्मविनाशाय तपस्तप्स्ये सुदारुणम् ||३१||
चरामि पृथिवीं देवि यथा हन्यामहं नृपम् |
एतद्व्रतफलं देहे परस्मिन्स्याद्यथा हि मे ||३२||
ततोऽब्रवीत्सागरगा जिह्मं चरसि भामिनि |
नैष कामोऽनवद्याङ्गि शक्यः प्राप्तुं त्वयाबले ||३३||
यदि भीष्मविनाशाय काश्ये चरसि वै व्रतम् |
व्रतस्था च शरीरं त्वं यदि नाम विमोक्ष्यसि ||३४||
नदी भविष्यसि शुभे कुटिला वार्षिकोदका ||३४||
दुस्तीर्था चानभिज्ञेया वार्षिकी नाष्टमासिकी |
भीमग्राहवती घोरा सर्वभूतभयङ्करी ||३५||
एवमुक्त्वा ततो राजन्काशिकन्यां न्यवर्तत |
माता मम महाभागा स्मयमानेव भामिनी ||३६||
कदाचिदष्टमे मासि कदाचिद्दशमे तथा |
न प्राश्नीतोदकमपि पुनः सा वरवर्णिनी ||३७||
सा वत्सभूमिं कौरव्य तीर्थलोभात्ततस्ततः |
पतिता परिधावन्ती पुनः काशिपतेः सुता ||३८||
सा नदी वत्सभूम्यां तु प्रथिताम्बेति भारत |
वार्षिकी ग्राहबहुला दुस्तीर्था कुटिला तथा ||३९||
सा कन्या तपसा तेन भागार्धेन व्यजायत |
नदी च राजन्वत्सेषु कन्या चैवाभवत्तदा ||४०||
१८८
भीष्म उवाच||
ततस्ते तापसाः सर्वे तपसे धृतनिश्चयाम् |
दृष्ट्वा न्यवर्तयंस्तात किं कार्यमिति चाब्रुवन् ||१||
तानुवाच ततः कन्या तपोवृद्धानृषींस्तदा |
निराकृतास्मि भीष्मेण भ्रंशिता पतिधर्मतः ||२||
वधार्थं तस्य दीक्षा मे न लोकार्थं तपोधनाः |
निहत्य भीष्मं गच्छेयं शान्तिमित्येव निश्चयः ||३||
यत्कृते दुःखवसतिमिमां प्राप्तास्मि शाश्वतीम् |
पतिलोकाद्विहीना च नैव स्त्री न पुमानिह ||४||
नाहत्वा युधि गाङ्गेयं निवर्तेयं तपोधनाः |
एष मे हृदि सङ्कल्पो यदर्थमिदमुद्यतम् ||५||
स्त्रीभावे परिनिर्विण्णा पुंस्त्वार्थे कृतनिश्चया |
भीष्मे प्रतिचिकीर्षामि नास्मि वार्येति वै पुनः ||६||
तां देवो दर्शयामास शूलपाणिरुमापतिः |
मध्ये तेषां महर्षीणां स्वेन रूपेण भामिनीम् ||७||
छन्द्यमाना वरेणाथ सा वव्रे मत्पराजयम् |
वधिष्यसीति तां देवः प्रत्युवाच मनस्विनीम् ||८||
ततः सा पुनरेवाथ कन्या रुद्रमुवाच ह |
उपपद्येत्कथं देव स्त्रियो मम जयो युधि ||९||
स्त्रीभावेन च मे गाढं मनः शान्तमुमापते ||९||
प्रतिश्रुतश्च भूतेश त्वया भीष्मपराजयः |
यथा स सत्यो भवति तथा कुरु वृषध्वज ||१०||
यथा हन्यां समागम्य भीष्मं शान्तनवं युधि ||१०||
तामुवाच महादेवः कन्यां किल वृषध्वजः |
न मे वागनृतं भद्रे प्राह सत्यं भविष्यति ||११||
वधिष्यसि रणे भीष्मं पुरुषत्वं च लप्स्यसे |
स्मरिष्यसि च तत्सर्वं देहमन्यं गता सती ||१२||
द्रुपदस्य कुले जाता भविष्यसि महारथः |
शीघ्रास्त्रश्चित्रयोधी च भविष्यसि सुसंमतः ||१३||
यथोक्तमेव कल्याणि सर्वमेतद्भविष्यति |
भविष्यसि पुमान्पश्चात्कस्माच्चित्कालपर्ययात् ||१४||
एवमुक्त्वा महातेजाः कपर्दी वृषभध्वजः |
पश्यतामेव विप्राणां तत्रैवान्तरधीयत ||१५||
ततः सा पश्यतां तेषां महर्षीणामनिन्दिता |
समाहृत्य वनात्तस्मात्काष्ठानि वरवर्णिनी ||१६||
चितां कृत्वा सुमहतीं प्रदाय च हुताशनम् |
प्रदीप्तेऽग्नौ महाराज रोषदीप्तेन चेतसा ||१७||
उक्त्वा भीष्मवधायेति प्रविवेश हुताशनम् |
ज्येष्ठा काशिसुता राजन्यमुनामभितो नदीम् ||१८||
१८९
दुर्योधन उवाच||
कथं शिखण्डी गाङ्गेय कन्या भूत्वा सती तदा |
पुरुषोऽभवद्युधि श्रेष्ठ तन्मे ब्रूहि पितामह ||१||
भीष्म उवाच||
भार्या तु तस्य राजेन्द्र द्रुपदस्य महीपतेः |
महिषी दयिता ह्यासीदपुत्रा च विशां पते ||२||
एतस्मिन्नेव काले तु द्रुपदो वै महीपतिः |
अपत्यार्थं महाराज तोषयामास शङ्करम् ||३||
अस्मद्वधार्थं निश्चित्य तपो घोरं समास्थितः |
लेभे कन्यां महादेवात्पुत्रो मे स्यादिति ब्रुवन् ||४||
भगवन्पुत्रमिच्छामि भीष्मं प्रतिचिकीर्षया |
इत्युक्तो देवदेवेन स्त्रीपुमांस्ते भविष्यति ||५||
निवर्तस्व महीपाल नैतज्जात्वन्यथा भवेत् |
स तु गत्वा च नगरं भार्यामिदमुवाच ह ||६||
कृतो यत्नो मया देवि पुत्रार्थे तपसा महान् |
कन्या भूत्वा पुमान्भावी इति चोक्तोऽस्मि शम्भुना ||७||
पुनः पुनर्याच्यमानो दिष्टमित्यब्रवीच्छिवः |
न तदन्यद्धि भविता भवितव्यं हि तत्तथा ||८||
ततः सा नियता भूत्वा ऋतुकाले मनस्विनी |
पत्नी द्रुपदराजस्य द्रुपदं संविवेश ह ||९||
लेभे गर्भं यथाकालं विधिदृष्टेन हेतुना |
पार्षतात्सा महीपाल यथा मां नारदोऽब्रवीत् ||१०||
ततो दधार तं गर्भं देवी राजीवलोचना |
तां स राजा प्रियां भार्यां द्रुपदः कुरुनन्दन ||११||
पुत्रस्नेहान्महाबाहुः सुखं पर्यचरत्तदा ||११||
अपुत्रस्य ततो राज्ञो द्रुपदस्य महीपतेः |
कन्यां प्रवररूपां तां प्राजायत नराधिप ||१२||
अपुत्रस्य तु राज्ञः सा द्रुपदस्य यशस्विनी |
ख्यापयामास राजेन्द्र पुत्रो जातो ममेति वै ||१३||
ततः स राजा द्रुपदः प्रच्छन्नाया नराधिप |
पुत्रवत्पुत्रकार्याणि सर्वाणि समकारयत् ||१४||
रक्षणं चैव मन्त्रस्य महिषी द्रुपदस्य सा |
चकार सर्वयत्नेन ब्रुवाणा पुत्र इत्युत ||१५||
न हि तां वेद नगरे कश्चिदन्यत्र पार्षतात् ||१५||
श्रद्दधानो हि तद्वाक्यं देवस्याद्भुततेजसः |
छादयामास तां कन्यां पुमानिति च सोऽब्रवीत् ||१६||
जातकर्माणि सर्वाणि कारयामास पार्थिवः |
पुंवद्विधानयुक्तानि शिखण्डीति च तां विदुः ||१७||
अहमेकस्तु चारेण वचनान्नारदस्य च |
ज्ञातवान्देववाक्येन अम्बायास्तपसा तथा ||१८||
१९०
भीष्म उवाच||
चकार यत्नं द्रुपदः सर्वस्मिन्स्वजने महत् |
ततो लेख्यादिषु तथा शिल्पेषु च परं गता ||१||
इष्वस्त्रे चैव राजेन्द्र द्रोणशिष्यो बभूव ह ||१||
तस्य माता महाराज राजानं वरवर्णिनी |
चोदयामास भार्यार्थं कन्यायाः पुत्रवत्तदा ||२||
ततस्तां पार्षतो दृष्ट्वा कन्यां सम्प्राप्तयौवनाम् |
स्त्रियं मत्वा तदा चिन्तां प्रपेदे सह भार्यया ||३||
द्रुपद उवाच||
कन्या ममेयं सम्प्राप्ता यौवनं शोकवर्धिनी |
मया प्रच्छादिता चेयं वचनाच्छूलपाणिनः ||४||
न तन्मिथ्या महाराज्ञि भविष्यति कथञ्चन |
त्रैलोक्यकर्ता कस्माद्धि तन्मृषा कर्तुमर्हति ||५||
भार्योवाच||
यदि ते रोचते राजन्वक्ष्यामि शृणु मे वचः |
श्रुत्वेदानीं प्रपद्येथाः स्वकार्यं पृषतात्मज ||६||
क्रियतामस्य नृपते विधिवद्दारसङ्ग्रहः |
सत्यं भवति तद्वाक्यमिति मे निश्चिता मतिः ||७||
भीष्म उवाच||
ततस्तौ निश्चयं कृत्वा तस्मिन्कार्येऽथ दम्पती |
वरयां चक्रतुः कन्यां दशार्णाधिपतेः सुताम् ||८||
ततो राजा द्रुपदो राजसिंहः; सर्वान्राज्ञः कुलतः संनिशाम्य |
दाशार्णकस्य नृपतेस्तनूजां; शिखण्डिने वरयामास दारान् ||९||
हिरण्यवर्मेति नृपो योऽसौ दाशार्णकः स्मृतः |
स च प्रादान्महीपालः कन्यां तस्मै शिखण्डिने ||१०||
स च राजा दशार्णेषु महानासीन्महीपतिः |
हिरण्यवर्मा दुर्धर्षो महासेनो महामनाः ||११||
कृते विवाहे तु तदा सा कन्या राजसत्तम |
यौवनं समनुप्राप्ता सा च कन्या शिखण्डिनी ||१२||
कृतदारः शिखण्डी तु काम्पिल्यं पुनरागमत् |
न च सा वेद तां कन्यां कञ्चित्कालं स्त्रियं किल ||१३||
हिरण्यवर्मणः कन्या ज्ञात्वा तां तु शिखण्डिनीम् |
धात्रीणां च सखीनां च व्रीडमाना न्यवेदयत् ||१४||
कन्यां पञ्चालराजस्य सुतां तां वै शिखण्डिनीम् ||१४||
ततस्ता राजशार्दूल धात्र्यो दाशार्णिकास्तदा |
जग्मुरार्तिं परां दुःखात्प्रेषयामासुरेव च ||१५||
ततो दशार्णाधिपतेः प्रेष्याः सर्वं न्यवेदयन् |
विप्रलम्भं यथावृत्तं स च चुक्रोध पार्थिवः ||१६||
शिखण्ड्यपि महाराज पुंवद्राजकुले तदा |
विजहार मुदा युक्तः स्त्रीत्वं नैवातिरोचयन् ||१७||
ततः कतिपयाहस्य तच्छ्रुत्वा भरतर्षभ |
हिरण्यवर्मा राजेन्द्र रोषादार्तिं जगाम ह ||१८||
ततो दाशार्णको राजा तीव्रकोपसमन्वितः |
दूतं प्रस्थापयामास द्रुपदस्य निवेशने ||१९||
ततो द्रुपदमासाद्य दूतः काञ्चनवर्मणः |
एक एकान्तमुत्सार्य रहो वचनमब्रवीत् ||२०||
दशार्णराजो राजंस्त्वामिदं वचनमब्रवीत् |
अभिषङ्गात्प्रकुपितो विप्रलब्धस्त्वयानघ ||२१||
अवमन्यसे मां नृपते नूनं दुर्मन्त्रितं तव |
यन्मे कन्यां स्वकन्यार्थे मोहाद्याचितवानसि ||२२||
तस्याद्य विप्रलम्भस्य फलं प्राप्नुहि दुर्मते |
एष त्वां सजनामात्यमुद्धरामि स्थिरो भव ||२३||
१९१
भीष्म उवाच||
एवमुक्तस्य दूतेन द्रुपदस्य तदा नृप |
चोरस्येव गृहीतस्य न प्रावर्तत भारती ||१||
स यत्नमकरोत्तीव्रं सम्बन्धैरनुसान्त्वनैः |
दूतैर्मधुरसम्भाषैर्नैतदस्तीति संदिशन् ||२||
स राजा भूय एवाथ कृत्वा तत्त्वत आगमम् |
कन्येति पाञ्चालसुतां त्वरमाणोऽभिनिर्ययौ ||३||
ततः सम्प्रेषयामास मित्राणाममितौजसाम् |
दुहितुर्विप्रलम्भं तं धात्रीणां वचनात्तदा ||४||
ततः समुदयं कृत्वा बलानां राजसत्तमः |
अभियाने मतिं चक्रे द्रुपदं प्रति भारत ||५||
ततः संमन्त्रयामास मित्रैः सह महीपतिः |
हिरण्यवर्मा राजेन्द्र पाञ्चाल्यं पार्थिवं प्रति ||६||
तत्र वै निश्चितं तेषामभूद्राज्ञां महात्मनाम् |
तथ्यं चेद्भवति ह्येतत्कन्या राजञ्शिखण्डिनी ||७||
बद्ध्वा पाञ्चालराजानमानयिष्यामहे गृहान् ||७||
अन्यं राजानमाधाय पाञ्चालेषु नरेश्वरम् |
घातयिष्याम नृपतिं द्रुपदं सशिखण्डिनम् ||८||
स तदा दूतमाज्ञाय पुनः क्षत्तारमीश्वरः |
प्रास्थापयत्पार्षताय हन्मीति त्वां स्थिरो भव ||९||
स प्रकृत्या च वै भीरुः किल्बिषी च नराधिपः |
भयं तीव्रमनुप्राप्तो द्रुपदः पृथिवीपतिः ||१०||
विसृज्य दूतं दाशार्णं द्रुपदः शोककर्शितः |
समेत्य भार्यां रहिते वाक्यमाह नराधिपः ||११||
भयेन महताविष्टो हृदि शोकेन चाहतः |
पाञ्चालराजो दयितां मातरं वै शिखण्डिनः ||१२||
अभियास्यति मां कोपात्सम्बन्धी सुमहाबलः |
हिरण्यवर्मा नृपतिः कर्षमाणो वरूथिनीम् ||१३||
किमिदानीं करिष्यामि मूढः कन्यामिमां प्रति |
शिखण्डी किल पुत्रस्ते कन्येति परिशङ्कितः ||१४||
इति निश्चित्य तत्त्वेन समित्रः सबलानुगः |
वञ्चितोऽस्मीति मन्वानो मां किलोद्धर्तुमिच्छति ||१५||
किमत्र तथ्यं सुश्रोणि किं मिथ्या ब्रूहि शोभने |
श्रुत्वा त्वत्तः शुभे वाक्यं संविधास्याम्यहं तथा ||१६||
अहं हि संशयं प्राप्तो बाला चेयं शिखण्डिनी |
त्वं च राज्ञि महत्कृच्छ्रं सम्प्राप्ता वरवर्णिनि ||१७||
सा त्वं सर्वविमोक्षाय तत्त्वमाख्याहि पृच्छतः |
तथा विदध्यां सुश्रोणि कृत्यस्यास्य शुचिस्मिते ||१८||
शिखण्डिनि च मा भैस्त्वं विधास्ये तत्र तत्त्वतः ||१८||
क्रिययाहं वरारोहे वञ्चितः पुत्रधर्मतः |
मया दाशार्णको राजा वञ्चितश्च महीपतिः ||१९||
तदाचक्ष्व महाभागे विधास्ये तत्र यद्धितम् ||१९||
जानतापि नरेन्द्रेण ख्यापनार्थं परस्य वै |
प्रकाशं चोदिता देवी प्रत्युवाच महीपतिम् ||२०||
१९२
भीष्म उवाच||
ततः शिखण्डिनो माता यथातत्त्वं नराधिप |
आचचक्षे महाबाहो भर्त्रे कन्यां शिखण्डिनीम् ||१||
अपुत्रया मया राजन्सपत्नीनां भयादिदम् |
कन्या शिखण्डिनी जाता पुरुषो वै निवेदितः ||२||
त्वया चैव नरश्रेष्ठ तन्मे प्रीत्यानुमोदितम् |
पुत्रकर्म कृतं चैव कन्यायाः पार्थिवर्षभ ||३||
भार्या चोढा त्वया राजन्दशार्णाधिपतेः सुता ||३||
त्वया च प्रागभिहितं देववाक्यार्थदर्शनात् |
कन्या भूत्वा पुमान्भावीत्येवं चैतदुपेक्षितम् ||४||
एतच्छ्रुत्वा द्रुपदो यज्ञसेनः; सर्वं तत्त्वं मन्त्रविद्भ्यो निवेद्य |
मन्त्रं राजा मन्त्रयामास राज; न्यद्यद्युक्तं रक्षणे वै प्रजानाम् ||५||
सम्बन्धकं चैव समर्थ्य तस्मि; न्दाशार्णके वै नृपतौ नरेन्द्र |
स्वयं कृत्वा विप्रलम्भं यथाव; न्मन्त्रैकाग्रो निश्चयं वै जगाम ||६||
स्वभावगुप्तं नगरमापत्काले तु भारत |
गोपयामास राजेन्द्र सर्वतः समलङ्कृतम् ||७||
आर्तिं च परमां राजा जगाम सह भार्यया |
दशार्णपतिना सार्धं विरोधे भरतर्षभ ||८||
कथं सम्बन्धिना सार्धं न मे स्याद्विग्रहो महान् |
इति सञ्चिन्त्य मनसा दैवतान्यर्चयत्तदा ||९||
तं तु दृष्ट्वा तदा राजन्देवी देवपरं तथा |
अर्चां प्रयुञ्जानमथो भार्या वचनमब्रवीत् ||१०||
देवानां प्रतिपत्तिश्च सत्या साधुमता सदा |
सा तु दुःखार्णवं प्राप्य नः स्यादर्चयतां भृशम् ||११||
दैवतानि च सर्वाणि पूज्यन्तां भूरिदक्षिणैः |
अग्नयश्चापि हूयन्तां दाशार्णप्रतिषेधने ||१२||
अयुद्धेन निवृत्तिं च मनसा चिन्तयाभिभो |
देवतानां प्रसादेन सर्वमेतद्भविष्यति ||१३||
मन्त्रिभिर्मन्त्रितं सार्धं त्वया यत्पृथुलोचन |
पुरस्यास्याविनाशाय तच्च राजंस्तथा कुरु ||१४||
दैवं हि मानुषोपेतं भृशं सिध्यति पार्थिव |
परस्परविरोधात्तु नानयोः सिद्धिरस्ति वै ||१५||
तस्माद्विधाय नगरे विधानं सचिवैः सह |
अर्चयस्व यथाकामं दैवतानि विशां पते ||१६||
एवं सम्भाषमाणौ तौ दृष्ट्वा शोकपरायणौ |
शिखण्डिनी तदा कन्या व्रीडितेव मनस्विनी ||१७||
ततः सा चिन्तयामास मत्कृते दुःखितावुभौ |
इमाविति ततश्चक्रे मतिं प्राणविनाशने ||१८||
एवं सा निश्चयं कृत्वा भृशं शोकपरायणा |
जगाम भवनं त्यक्त्वा गहनं निर्जनं वनम् ||१९||
यक्षेणर्द्धिमता राजन्स्थूणाकर्णेन पालितम् |
तद्भयादेव च जनो विसर्जयति तद्वनम् ||२०||
तत्र स्थूणस्य भवनं सुधामृत्तिकलेपनम् |
लाजोल्लापिकधूमाढ्यमुच्चप्राकारतोरणम् ||२१||
तत्प्रविश्य शिखण्डी सा द्रुपदस्यात्मजा नृप |
अनश्नती बहुतिथं शरीरमुपशोषयत् ||२२||
दर्शयामास तां यक्षः स्थूणो मध्वक्षसंयुतः |
किमर्थोऽयं तवारम्भः करिष्ये ब्रूहि माचिरम् ||२३||
अशक्यमिति सा यक्षं पुनः पुनरुवाच ह |
करिष्यामीति चैनां स प्रत्युवाचाथ गुह्यकः ||२४||
धनेश्वरस्यानुचरो वरदोऽस्मि नृपात्मजे |
अदेयमपि दास्यामि ब्रूहि यत्ते विवक्षितम् ||२५||
ततः शिखण्डी तत्सर्वमखिलेन न्यवेदयत् |
तस्मै यक्षप्रधानाय स्थूणाकर्णाय भारत ||२६||
आपन्नो मे पिता यक्ष नचिराद्विनशिष्यति |
अभियास्यति सङ्क्रुद्धो दशार्णाधिपतिर्हि तम् ||२७||
महाबलो महोत्साहः स हेमकवचो नृपः |
तस्माद्रक्षस्व मां यक्ष पितरं मातरं च मे ||२८||
प्रतिज्ञातो हि भवता दुःखप्रतिनयो मम |
भवेयं पुरुषो यक्ष त्वत्प्रसादादनिन्दितः ||२९||
यावदेव स राजा वै नोपयाति पुरं मम |
तावदेव महायक्ष प्रसादं कुरु गुह्यक ||३०||
१९३
भीष्म उवाच||
शिखण्डिवाक्यं श्रुत्वाथ स यक्षो भरतर्षभ |
प्रोवाच मनसा चिन्त्य दैवेनोपनिपीडितः ||१||
भवितव्यं तथा तद्धि मम दुःखाय कौरव ||१||
भद्रे कामं करिष्यामि समयं तु निबोध मे |
किञ्चित्कालान्तरं दास्ये पुंलिङ्गं स्वमिदं तव ||२||
आगन्तव्यं त्वया काले सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||२||
प्रभुः सङ्कल्पसिद्धोऽस्मि कामरूपी विहङ्गमः |
मत्प्रसादात्पुरं चैव त्राहि बन्धूंश्च केवलान् ||३||
स्त्रीलिङ्गं धारयिष्यामि त्वदीयं पार्थिवात्मजे |
सत्यं मे प्रतिजानीहि करिष्यामि प्रियं तव ||४||
शिखण्ड्युवाच||
प्रतिदास्यामि भगवँल्लिङ्गं पुनरिदं तव |
किञ्चित्कालान्तरं स्त्रीत्वं धारयस्व निशाचर ||५||
प्रतिप्रयाते दाशार्णे पार्थिवे हेमवर्मणि |
कन्यैवाहं भविष्यामि पुरुषस्त्वं भविष्यसि ||६||
भीष्म उवाच||
इत्युक्त्वा समयं तत्र चक्राते तावुभौ नृप |
अन्योन्यस्यानभिद्रोहे तौ सङ्क्रामयतां ततः ||७||
स्त्रीलिङ्गं धारयामास स्थूणो यक्षो नराधिप |
यक्षरूपं च तद्दीप्तं शिखण्डी प्रत्यपद्यत ||८||
ततः शिखण्डी पाञ्चाल्यः पुंस्त्वमासाद्य पार्थिव |
विवेश नगरं हृष्टः पितरं च समासदत् ||९||
यथावृत्तं तु तत्सर्वमाचख्यौ द्रुपदस्य च ||९||
द्रुपदस्तस्य तच्छ्रुत्वा हर्षमाहारयत्परम् |
सभार्यस्तच्च सस्मार महेश्वरवचस्तदा ||१०||
ततः सम्प्रेषयामास दशार्णाधिपतेर्नृप |
पुरुषोऽयं मम सुतः श्रद्धत्तां मे भवानिति ||११||
अथ दाशार्णको राजा सहसाभ्यागमत्तदा |
पाञ्चालराजं द्रुपदं दुःखामर्षसमन्वितः ||१२||
ततः काम्पिल्यमासाद्य दशार्णाधिपतिस्तदा |
प्रेषयामास सत्कृत्य दूतं ब्रह्मविदां वरम् ||१३||
ब्रूहि मद्वचनाद्दूत पाञ्चाल्यं तं नृपाधमम् |
यद्वै कन्यां स्वकन्यार्थे वृतवानसि दुर्मते ||१४||
फलं तस्यावलेपस्य द्रक्ष्यस्यद्य न संशयः ||१४||
एवमुक्तस्तु तेनासौ ब्राह्मणो राजसत्तम |
दूतः प्रयातो नगरं दाशार्णनृपचोदितः ||१५||
तत आसादयामास पुरोधा द्रुपदं पुरे |
तस्मै पाञ्चालको राजा गामर्घ्यं च सुसत्कृतम् ||१६||
प्रापयामास राजेन्द्र सह तेन शिखण्डिना ||१६||
तां पूजां नाभ्यनन्दत्स वाक्यं चेदमुवाच ह |
यदुक्तं तेन वीरेण राज्ञा काञ्चनवर्मणा ||१७||
यत्तेऽहमधमाचार दुहित्रर्थेऽस्मि वञ्चितः |
तस्य पापस्य करणात्फलं प्राप्नुहि दुर्मते ||१८||
देहि युद्धं नरपते ममाद्य रणमूर्धनि |
उद्धरिष्यामि ते सद्यः सामात्यसुतबान्धवम् ||१९||
तदुपालम्भसंयुक्तं श्रावितः किल पार्थिवः |
दशार्णपतिदूतेन मन्त्रिमध्ये पुरोधसा ||२०||
अब्रवीद्भरतश्रेष्ठ द्रुपदः प्रणयानतः |
यदाह मां भवान्ब्रह्मन्सम्बन्धिवचनाद्वचः ||२१||
तस्योत्तरं प्रतिवचो दूत एव वदिष्यति ||२१||
ततः सम्प्रेषयामास द्रुपदोऽपि महात्मने |
हिरण्यवर्मणे दूतं ब्राह्मणं वेदपारगम् ||२२||
समागम्य तु राज्ञा स दशार्णपतिना तदा |
तद्वाक्यमाददे राजन्यदुक्तं द्रुपदेन ह ||२३||
आगमः क्रियतां व्यक्तं कुमारो वै सुतो मम |
मिथ्यैतदुक्तं केनापि तन्न श्रद्धेयमित्युत ||२४||
ततः स राजा द्रुपदस्य श्रुत्वा; विमर्शयुक्तो युवतीर्वरिष्ठाः |
सम्प्रेषयामास सुचारुरूपाः; शिखण्डिनं स्त्री पुमान्वेति वेत्तुम् ||२५||
ताः प्रेषितास्तत्त्वभावं विदित्वा; प्रीत्या राज्ञे तच्छशंसुर्हि सर्वम् |
शिखण्डिनं पुरुषं कौरवेन्द्र; दशार्णराजाय महानुभावम् ||२६||
ततः कृत्वा तु राजा स आगमं प्रीतिमानथ |
सम्बन्धिना समागम्य हृष्टो वासमुवास ह ||२७||
शिखण्डिने च मुदितः प्रादाद्वित्तं जनेश्वरः |
हस्तिनोऽश्वांश्च गाश्चैव दास्यो बहुशतास्तथा ||२८||
पूजितश्च प्रतिययौ निवर्त्य तनयां किल ||२८||
विनीतकिल्बिषे प्रीते हेमवर्मणि पार्थिवे |
प्रतियाते तु दाशार्णे हृष्टरूपा शिखण्डिनी ||२९||
कस्यचित्त्वथ कालस्य कुबेरो नरवाहनः |
लोकानुयात्रां कुर्वाणः स्थूणस्यागान्निवेशनम् ||३०||
स तद्गृहस्योपरि वर्तमान; आलोकयामास धनाधिगोप्ता |
स्थूणस्य यक्षस्य निशाम्य वेश्म; स्वलङ्कृतं माल्यगुणैर्विचित्रम् ||३१||
लाजैश्च गन्धैश्च तथा वितानै; रभ्यर्चितं धूपनधूपितं च |
ध्वजैः पताकाभिरलङ्कृतं च; भक्ष्यान्नपेयामिषदत्तहोमम् ||३२||
तत्स्थानं तस्य दृष्ट्वा तु सर्वतः समलङ्कृतम् |
अथाब्रवीद्यक्षपतिस्तान्यक्षाननुगांस्तदा ||३३||
स्वलङ्कृतमिदं वेश्म स्थूणस्यामितविक्रमाः |
नोपसर्पति मां चापि कस्मादद्य सुमन्दधीः ||३४||
यस्माज्जानन्सुमन्दात्मा मामसौ नोपसर्पति |
तस्मात्तस्मै महादण्डो धार्यः स्यादिति मे मतिः ||३५||
यक्षा ऊचुः||
द्रुपदस्य सुता राजन्राज्ञो जाता शिखण्डिनी |
तस्यै निमित्ते कस्मिंश्चित्प्रादात्पुरुषलक्षणम् ||३६||
अग्रहील्लक्षणं स्त्रीणां स्त्रीभूतस्तिष्ठते गृहे |
नोपसर्पति तेनासौ सव्रीडः स्त्रीस्वरूपवान् ||३७||
एतस्मात्कारणाद्राजन्स्थूणो न त्वाद्य पश्यति |
श्रुत्वा कुरु यथान्यायं विमानमिह तिष्ठताम् ||३८||
भीष्म उवाच||
आनीयतां स्थूण इति ततो यक्षाधिपोऽब्रवीत् |
कर्तास्मि निग्रहं तस्येत्युवाच स पुनः पुनः ||३९||
सोऽभ्यगच्छत यक्षेन्द्रमाहूतः पृथिवीपते |
स्त्रीस्वरूपो महाराज तस्थौ व्रीडासमन्वितः ||४०||
तं शशाप सुसङ्क्रुद्धो धनदः कुरुनन्दन |
एवमेव भवत्वस्य स्त्रीत्वं पापस्य गुह्यकाः ||४१||
ततोऽब्रवीद्यक्षपतिर्महात्मा; यस्माददास्त्ववमन्येह यक्षान् |
शिखण्डिने लक्षणं पापबुद्धे; स्त्रीलक्षणं चाग्रहीः पापकर्मन् ||४२||
अप्रवृत्तं सुदुर्बुद्धे यस्मादेतत्कृतं त्वया |
तस्मादद्य प्रभृत्येव त्वं स्त्री स पुरुषस्तथा ||४३||
ततः प्रसादयामासुर्यक्षा वैश्रवणं किल |
स्थूणस्यार्थे कुरुष्वान्तं शापस्येति पुनः पुनः ||४४||
ततो महात्मा यक्षेन्द्रः प्रत्युवाचानुगामिनः |
सर्वान्यक्षगणांस्तात शापस्यान्तचिकीर्षया ||४५||
हते शिखण्डिनि रणे स्वरूपं प्रतिपत्स्यते |
स्थूणो यक्षो निरुद्वेगो भवत्विति महामनाः ||४६||
इत्युक्त्वा भगवान्देवो यक्षराक्षसपूजितः |
प्रययौ सह तैः सर्वैर्निमेषान्तरचारिभिः ||४७||
स्थूणस्तु शापं सम्प्राप्य तत्रैव न्यवसत्तदा |
समये चागमत्तं वै शिखण्डी स क्षपाचरम् ||४८||
सोऽभिगम्याब्रवीद्वाक्यं प्राप्तोऽस्मि भगवन्निति |
तमब्रवीत्ततः स्थूणः प्रीतोऽस्मीति पुनः पुनः ||४९||
आर्जवेनागतं दृष्ट्वा राजपुत्रं शिखण्डिनम् |
सर्वमेव यथावृत्तमाचचक्षे शिखण्डिने ||५०||
यक्ष उवाच||
शप्तो वैश्रवणेनास्मि त्वत्कृते पार्थिवात्मज |
गच्छेदानीं यथाकामं चर लोकान्यथासुखम् ||५१||
दिष्टमेतत्पुरा मन्ये न शक्यमतिवर्तितुम् |
गमनं तव चेतो हि पौलस्त्यस्य च दर्शनम् ||५२||
भीष्म उवाच||
एवमुक्तः शिखण्डी तु स्थूणयक्षेण भारत |
प्रत्याजगाम नगरं हर्षेण महतान्वितः ||५३||
पूजयामास विविधैर्गन्धमाल्यैर्महाधनैः |
द्विजातीन्देवताश्चापि चैत्यानथ चतुष्पथान् ||५४||
द्रुपदः सह पुत्रेण सिद्धार्थेन शिखण्डिना |
मुदं च परमां लेभे पाञ्चाल्यः सह बान्धवैः ||५५||
शिष्यार्थं प्रददौ चापि द्रोणाय कुरुपुङ्गव |
शिखण्डिनं महाराज पुत्रं स्त्रीपूर्विणं तथा ||५६||
प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः |
शिखण्डी सह युष्माभिर्धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः ||५७||
मम त्वेतच्चरास्तात यथावत्प्रत्यवेदयन् |
जडान्धबधिराकारा ये युक्ता द्रुपदे मया ||५८||
एवमेष महाराज स्त्रीपुमान्द्रुपदात्मजः |
सम्भूतः कौरवश्रेष्ठ शिखण्डी रथसत्तमः ||५९||
ज्येष्ठा काशिपतेः कन्या अम्बा नामेति विश्रुता |
द्रुपदस्य कुले जाता शिखण्डी भरतर्षभ ||६०||
नाहमेनं धनुष्पाणिं युयुत्सुं समुपस्थितम् |
मुहूर्तमपि पश्येयं प्रहरेयं न चाप्युत ||६१||
व्रतमेतन्मम सदा पृथिव्यामपि विश्रुतम् |
स्त्रियां स्त्रीपूर्वके चापि स्त्रीनाम्नि स्त्रीस्वरूपिणि ||६२||
न मुञ्चेयमहं बाणानिति कौरवनन्दन |
न हन्यामहमेतेन कारणेन शिखण्डिनम् ||६३||
एतत्तत्त्वमहं वेद जन्म तात शिखण्डिनः |
ततो नैनं हनिष्यामि समरेष्वाततायिनम् ||६४||
यदि भीष्मः स्त्रियं हन्याद्धन्यादात्मानमप्युत |
नैनं तस्माद्धनिष्यामि दृष्ट्वापि समरे स्थितम् ||६५||
सञ्जय उवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु कौरव्यो राजा दुर्योधनस्तदा |
मुहूर्तमिव स ध्यात्वा भीष्मे युक्तममन्यत ||६६||
१९४
सञ्जय उवाच||
प्रभातायां तु शर्वर्यां पुनरेव सुतस्तव |
मध्ये सर्वस्य सैन्यस्य पितामहमपृच्छत ||१||
पाण्डवेयस्य गाङ्गेय यदेतत्सैन्यमुत्तमम् |
प्रभूतनरनागाश्वं महारथसमाकुलम् ||२||
भीमार्जुनप्रभृतिभिर्महेष्वासैर्महाबलैः |
लोकपालोपमैर्गुप्तं धृष्टद्युम्नपुरोगमैः ||३||
अप्रधृष्यमनावार्यमुद्वृत्तमिव सागरम् |
सेनासागरमक्षोभ्यमपि देवैर्महाहवे ||४||
केन कालेन गाङ्गेय क्षपयेथा महाद्युते |
आचार्यो वा महेष्वासः कृपो वा सुमहाबलः ||५||
कर्णो वा समरश्लाघी द्रौणिर्वा द्विजसत्तमः |
दिव्यास्त्रविदुषः सर्वे भवन्तो हि बले मम ||६||
एतदिच्छाम्यहं ज्ञातुं परं कौतूहलं हि मे |
हृदि नित्यं महाबाहो वक्तुमर्हसि तन्मम ||७||
भीष्म उवाच||
अनुरूपं कुरुश्रेष्ठ त्वय्येतत्पृथिवीपते |
बलाबलममित्राणां स्वेषां च यदि पृच्छसि ||८||
शृणु राजन्मम रणे या शक्तिः परमा भवेत् |
अस्त्रवीर्यं रणे यच्च भुजयोश्च महाभुज ||९||
आर्जवेनैव युद्धेन योद्धव्य इतरो जनः |
मायायुद्धेन मायावी इत्येतद्धर्मनिश्चयः ||१०||
हन्यामहं महाबाहो पाण्डवानामनीकिनीम् |
दिवसे दिवसे कृत्वा भागं प्रागाह्निकं मम ||११||
योधानां दशसाहस्रं कृत्वा भागं महाद्युते |
सहस्रं रथिनामेकमेष भागो मतो मम ||१२||
अनेनाहं विधानेन संनद्धः सततोत्थितः |
क्षपयेयं महत्सैन्यं कालेनानेन भारत ||१३||
यदि त्वस्त्राणि मुञ्चेयं महान्ति समरे स्थितः |
शतसाहस्रघातीनि हन्यां मासेन भारत ||१४||
सञ्जय उवाच||
श्रुत्वा भीष्मस्य तद्वाक्यं राजा दुर्योधनस्तदा |
पर्यपृच्छत राजेन्द्र द्रोणमङ्गिरसां वरम् ||१५||
आचार्य केन कालेन पाण्डुपुत्रस्य सैनिकान् |
निहन्या इति तं द्रोणः प्रत्युवाच हसन्निव ||१६||
स्थविरोऽस्मि कुरुश्रेष्ठ मन्दप्राणविचेष्टितः |
अस्त्राग्निना निर्दहेयं पाण्डवानामनीकिनीम् ||१७||
यथा भीष्मः शान्तनवो मासेनेति मतिर्मम |
एषा मे परमा शक्तिरेतन्मे परमं बलम् ||१८||
द्वाभ्यामेव तु मासाभ्यां कृपः शारद्वतोऽब्रवीत् |
द्रौणिस्तु दशरात्रेण प्रतिजज्ञे बलक्षयम् ||१९||
कर्णस्तु पञ्चरात्रेण प्रतिजज्ञे महास्त्रवित् ||१९||
तच्छ्रुत्वा सूतपुत्रस्य वाक्यं सागरगासुतः |
जहास सस्वनं हासं वाक्यं चेदमुवाच ह ||२०||
न हि तावद्रणे पार्थं बाणखड्गधनुर्धरम् |
वासुदेवसमायुक्तं रथेनोद्यन्तमच्युतम् ||२१||
समागच्छसि राधेय तेनैवमभिमन्यसे |
शक्यमेवं च भूयश्च त्वया वक्तुं यथेष्टतः ||२२||
१९५
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु कौन्तेयः सर्वान्भ्रातॄनुपह्वरे |
आहूय भरतश्रेष्ठ इदं वचनमब्रवीत् ||१||
धार्तराष्ट्रस्य सैन्येषु ये चारपुरुषा मम |
ते प्रवृत्तिं प्रयच्छन्ति ममेमां व्युषितां निशाम् ||२||
दुर्योधनः किलापृच्छदापगेयं महाव्रतम् |
केन कालेन पाण्डूनां हन्याः सैन्यमिति प्रभो ||३||
मासेनेति च तेनोक्तो धार्तराष्ट्रः सुदुर्मतिः |
तावता चापि कालेन द्रोणोऽपि प्रत्यजानत ||४||
गौतमो द्विगुणं कालमुक्तवानिति नः श्रुतम् |
द्रौणिस्तु दशरात्रेण प्रतिजज्ञे महास्त्रवित् ||५||
तथा दिव्यास्त्रवित्कर्णः सम्पृष्टः कुरुसंसदि |
पञ्चभिर्दिवसैर्हन्तुं स सैन्यं प्रतिजज्ञिवान् ||६||
तस्मादहमपीच्छामि श्रोतुमर्जुन ते वचः |
कालेन कियता शत्रून्क्षपयेरिति संयुगे ||७||
एवमुक्तो गुडाकेशः पार्थिवेन धनञ्जयः |
वासुदेवमवेक्ष्येदं वचनं प्रत्यभाषत ||८||
सर्व एते महात्मानः कृतास्त्राश्चित्रयोधिनः |
असंशयं महाराज हन्युरेव बलं तव ||९||
अपैतु ते मनस्तापो यथासत्यं ब्रवीम्यहम् |
हन्यामेकरथेनाहं वासुदेवसहायवान् ||१०||
सामरानपि लोकांस्त्रीन्सहस्थावरजङ्गमान् |
भूतं भव्यं भविष्यच्च निमेषादिति मे मतिः ||११||
यत्तद्घोरं पशुपतिः प्रादादस्त्रं महन्मम |
कैराते द्वन्द्वयुद्धे वै तदिदं मयि वर्तते ||१२||
यद्युगान्ते पशुपतिः सर्वभूतानि संहरन् |
प्रयुङ्क्ते पुरुषव्याघ्र तदिदं मयि वर्तते ||१३||
तन्न जानाति गाङ्गेयो न द्रोणो न च गौतमः |
न च द्रोणसुतो राजन्कुत एव तु सूतजः ||१४||
न तु युक्तं रणे हन्तुं दिव्यैरस्त्रैः पृथग्जनम् |
आर्जवेनैव युद्धेन विजेष्यामो वयं परान् ||१५||
तथेमे पुरुषव्याघ्राः सहायास्तव पार्थिव |
सर्वे दिव्यास्त्रविदुषः सर्वे युद्धाभिनन्दिनः ||१६||
वेदान्तावभृथस्नाताः सर्व एतेऽपराजिताः |
निहन्युः समरे सेनां देवानामपि पाण्डव ||१७||
शिखण्डी युयुधानश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
भीमसेनो यमौ चोभौ युधामन्यूत्तमौजसौ ||१८||
विराटद्रुपदौ चोभौ भीष्मद्रोणसमौ युधि |
स्वयं चापि समर्थोऽसि त्रैलोक्योत्सादने अपि ||१९||
क्रोधाद्यं पुरुषं पश्येस्त्वं वासवसमद्युते |
क्षिप्रं न स भवेद्व्यक्तमिति त्वां वेद्मि कौरव ||२०||
१९६
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रभाते विमले धार्तराष्ट्रेण चोदिताः |
दुर्योधनेन राजानः प्रययुः पाण्डवान्प्रति ||१||
आप्लाव्य शुचयः सर्वे स्रग्विणः शुक्लवाससः |
गृहीतशस्त्रा ध्वजिनः स्वस्ति वाच्य हुताग्नयः ||२||
सर्वे वेदविदः शूराः सर्वे सुचरितव्रताः |
सर्वे कर्मकृतश्चैव सर्वे चाहवलक्षणाः ||३||
आहवेषु पराँल्लोकाञ्जिगीषन्तो महाबलाः |
एकाग्रमनसः सर्वे श्रद्दधानाः परस्य च ||४||
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ केकया बाह्लिकैः सह |
प्रययुः सर्व एवैते भारद्वाजपुरोगमाः ||५||
अश्वत्थामा शान्तनवः सैन्धवोऽथ जयद्रथः |
दाक्षिणात्याः प्रतीच्याश्च पार्वतीयाश्च ये रथाः ||६||
गान्धारराजः शकुनिः प्राच्योदीच्याश्च सर्वशः |
शकाः किराता यवनाः शिबयोऽथ वसातयः ||७||
स्वैः स्वैरनीकैः सहिताः परिवार्य महारथम् |
एते महारथाः सर्वे द्वितीये निर्ययुर्बले ||८||
कृतवर्मा सहानीकस्त्रिगर्ताश्च महाबलाः |
दुर्योधनश्च नृपतिर्भ्रातृभिः परिवारितः ||९||
शलो भूरिश्रवाः शल्यः कौसल्योऽथ बृहद्बलः |
एते पश्चादवर्तन्त धार्तराष्ट्रपुरोगमाः ||१०||
ते समेन पथा यात्वा योत्स्यमाना महारथाः |
कुरुक्षेत्रस्य पश्चार्धे व्यवतिष्ठन्त दंशिताः ||११||
दुर्योधनस्तु शिबिरं कारयामास भारत |
यथैव हास्तिनपुरं द्वितीयं समलङ्कृतम् ||१२||
न विशेषं विजानन्ति पुरस्य शिबिरस्य वा |
कुशला अपि राजेन्द्र नरा नगरवासिनः ||१३||
तादृशान्येव दुर्गाणि राज्ञामपि महीपतिः |
कारयामास कौरव्यः शतशोऽथ सहस्रशः ||१४||
पञ्चयोजनमुत्सृज्य मण्डलं तद्रणाजिरम् |
सेनानिवेशास्ते राजन्नाविशञ्शतसङ्घशः ||१५||
तत्र ते पृथिवीपाला यथोत्साहं यथाबलम् |
विविशुः शिबिराण्याशु द्रव्यवन्ति सहस्रशः ||१६||
तेषां दुर्योधनो राजा ससैन्यानां महात्मनाम् |
व्यादिदेश सबाह्यानां भक्ष्यभोज्यमनुत्तमम् ||१७||
सगजाश्वमनुष्याणां ये च शिल्पोपजीविनः |
ये चान्येऽनुगतास्तत्र सूतमागधबन्दिनः ||१८||
वणिजो गणिका वारा ये चैव प्रेक्षका जनाः |
सर्वांस्तान्कौरवो राजा विधिवत्प्रत्यवैक्षत ||१९||
१९७
वैशम्पायन उवाच||
तथैव राजा कौन्तेयो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
धृष्टद्युम्नमुखान्वीरांश्चोदयामास भारत ||१||
चेदिकाशिकरूषाणां नेतारं दृढविक्रमम् |
सेनापतिममित्रघ्नं धृष्टकेतुमथादिशत् ||२||
विराटं द्रुपदं चैव युयुधानं शिखण्डिनम् |
पाञ्चाल्यौ च महेष्वासौ युधामन्यूत्तमौजसौ ||३||
ते शूराश्चित्रवर्माणस्तप्तकुण्डलधारिणः |
आज्यावसिक्ता ज्वलिता धिष्ण्येष्विव हुताशनाः ||४||
अशोभन्त महेष्वासा ग्रहाः प्रज्वलिता इव ||४||
सोऽथ सैन्यं यथायोगं पूजयित्वा नरर्षभः |
दिदेश तान्यनीकानि प्रयाणाय महीपतिः ||५||
अभिमन्युं बृहन्तं च द्रौपदेयांश्च सर्वशः |
धृष्टद्युम्नमुखानेतान्प्राहिणोत्पाण्डुनन्दनः ||६||
भीमं च युयुधानं च पाण्डवं च धनञ्जयम् |
द्वितीयं प्रेषयामास बलस्कन्धं युधिष्ठिरः ||७||
भाण्डं समारोपयतां चरतां सम्प्रधावताम् |
हृष्टानां तत्र योधानां शब्दो दिवमिवास्पृशत् ||८||
स्वयमेव ततः पश्चाद्विराटद्रुपदान्वितः |
तथान्यैः पृथिवीपालैः सह प्रायान्महीपतिः ||९||
भीमधन्वायनी सेना धृष्टद्युम्नपुरस्कृता |
गङ्गेव पूर्णा स्तिमिता स्यन्दमाना व्यदृश्यत ||१०||
ततः पुनरनीकानि व्ययोजयत बुद्धिमान् |
मोहयन्धृतराष्ट्रस्य पुत्राणां बुद्धिनिस्रवम् ||११||
द्रौपदेयान्महेष्वासानभिमन्युं च पाण्डवः |
नकुलं सहदेवं च सर्वांश्चैव प्रभद्रकान् ||१२||
दश चाश्वसहस्राणि द्विसाहस्रं च दन्तिनः |
अयुतं च पदातीनां रथाः पञ्चशतास्तथा ||१३||
भीमसेनं च दुर्धर्षं प्रथमं प्रादिशद्बलम् |
मध्यमे तु विराटं च जयत्सेनं च मागधम् ||१४||
महारथौ च पाञ्चाल्यौ युधामन्यूत्तमौजसौ |
वीर्यवन्तौ महात्मानौ गदाकार्मुकधारिणौ ||१५||
अन्वयातां ततो मध्ये वासुदेवधनञ्जयौ ||१५||
बभूवुरतिसंरब्धाः कृतप्रहरणा नराः |
तेषां विंशतिसाहस्रा ध्वजाः शूरैरधिष्ठिताः ||१६||
पञ्च नागसहस्राणि रथवंशाश्च सर्वशः |
पदातयश्च ये शूराः कार्मुकासिगदाधराः ||१७||
सहस्रशोऽन्वयुः पश्चादग्रतश्च सहस्रशः ||१७||
युधिष्ठिरो यत्र सैन्ये स्वयमेव बलार्णवे |
तत्र ते पृथिवीपाला भूयिष्ठं पर्यवस्थिताः ||१८||
तत्र नागसहस्राणि हयानामयुतानि च |
तथा रथसहस्राणि पदातीनां च भारत ||१९||
यदाश्रित्याभियुयुधे धार्तराष्ट्रं सुयोधनम् ||१९||
ततोऽन्ये शतशः पश्चात्सहस्रायुतशो नराः |
नदन्तः प्रययुस्तेषामनीकानि सहस्रशः ||२०||
तत्र भेरीसहस्राणि शङ्खानामयुतानि च |
वादयन्ति स्म संहृष्टाः सहस्रायुतशो नराः ||२१||
Mahabharata Critical Edition Only for Personal Studies
Encoding: ISCII
Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
Pune, India, 1999
http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
for further details
% File name : mbh05.itx
%--------------------------------------------
% Text title : 5 mahAbhArate udyogaparva.n
% Author : Veda Vyasa
% Language : sanskrit
% Subject : religion
% Description/comments : Access available at Prof John Smith's site
% http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
% Transliterated by : Prof. Tokunaga
% Proofread by : Team at Bhandarkar Oriental Research Institute (BORI), Tokunaga
% Latest update : September 16, 2013
% Send corrections to : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Site access : https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's' agreement.
%--------------------------------------------------------
From https://sanskritdocuments.org
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .