Devanagari
|
Roman
|
Gujarati
|
Tamil
|
Telugu
|
Punjabi
|
Bengali
|
Kannada
|
Oriya
|
Malayalam
||९ महाभारते शाल्यपर्वम् ||
शल्यवधपर्व
१
जनमेजय उवाच||
एवं निपातिते कर्णे समरे सव्यसाचिना |
अल्पावशिष्टाः कुरवः किमकुर्वत वै द्विज ||१||
उदीर्यमाणं च बलं दृष्ट्वा राजा सुयोधनः |
पाण्डवैः प्राप्तकालं च किं प्रापद्यत कौरवः ||२||
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं तदाचक्ष्व द्विजोत्तम |
न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत् ||३||
वैशम्पायन उवाच||
ततः कर्णे हते राजन्धार्तराष्ट्रः सुयोधनः |
भृशं शोकार्णवे मग्नो निराशः सर्वतोऽभवत् ||४||
हा कर्ण हा कर्ण इति शोचमानः पुनः पुनः |
कृच्छ्रात्स्वशिबिरं प्रायाद्धतशेषैर्नृपैः सह ||५||
स समाश्वास्यमानोऽपि हेतुभिः शास्त्रनिश्चितैः |
राजभिर्नालभच्छर्म सूतपुत्रवधं स्मरन् ||६||
स दैवं बलवन्मत्वा भवितव्यं च पार्थिवः |
सङ्ग्रामे निश्चयं कृत्वा पुनर्युद्धाय निर्ययौ ||७||
शल्यं सेनापतिं कृत्वा विधिवद्राजपुङ्गवः |
रणाय निर्ययौ राजा हतशेषैर्नृपैः सह ||८||
ततः सुतुमुलं युद्धं कुरुपाण्डवसेनयोः |
बभूव भरतश्रेष्ठ देवासुररणोपमम् ||९||
ततः शल्यो महाराज कृत्वा कदनमाहवे |
पाण्डुसैन्यस्य मध्याह्ने धर्मराजेन पातितः ||१०||
ततो दुर्योधनो राजा हतबन्धू रणाजिरात् |
अपसृत्य ह्रदं घोरं विवेश रिपुजाद्भयात् ||११||
अथापराह्णे तस्याह्नः परिवार्य महारथैः |
ह्रदादाहूय योगेन भीमसेनेन पातितः ||१२||
तस्मिन्हते महेष्वासे हतशिष्टास्त्रयो रथाः |
संरभान्निशि राजेन्द्र जघ्नुः पाञ्चालसैनिकान् ||१३||
ततः पूर्वाह्णसमये शिबिरादेत्य सञ्जयः |
प्रविवेश पुरीं दीनो दुःखशोकसमन्वितः ||१४||
प्रविश्य च पुरं तूर्णं भुजावुच्छ्रित्य दुःखितः |
वेपमानस्ततो राज्ञः प्रविवेश निवेशनम् ||१५||
रुरोद च नरव्याघ्र हा राजन्निति दुःखितः |
अहो बत विविग्नाः स्म निधनेन महात्मनः ||१६||
अहो सुबलवान्कालो गतिश्च परमा तथा |
शक्रतुल्यबलाः सर्वे यत्रावध्यन्त पार्थिवाः ||१७||
दृष्ट्वैव च पुरो राजञ्जनः सर्वः स सञ्जयम् |
प्ररुरोद भृशोद्विग्नो हा राजन्निति सस्वरम् ||१८||
आकुमारं नरव्याघ्र तत्पुरं वै समन्ततः |
आर्तनादं महच्चक्रे श्रुत्वा विनिहतं नृपम् ||१९||
धावतश्चाप्यपश्यच्च तत्र त्रीन्पुरुषर्षभान् |
नष्टचित्तानिवोन्मत्ताञ्शोकेन भृशपीडितान् ||२०||
तथा स विह्वलः सूतः प्रविश्य नृपतिक्षयम् |
ददर्श नृपतिश्रेष्ठं प्रज्ञाचक्षुषमीश्वरम् ||२१||
दृष्ट्वा चासीनमनघं समन्तात्परिवारितम् |
स्नुषाभिर्भरतश्रेष्ठ गान्धार्या विदुरेण च ||२२||
तथान्यैश्च सुहृद्भिश्च ज्ञातिभिश्च हितैषिभिः |
तमेव चार्थं ध्यायन्तं कर्णस्य निधनं प्रति ||२३||
रुदन्नेवाब्रवीद्वाक्यं राजानं जनमेजय |
नातिहृष्टमनाः सूतो बाष्पसंदिग्धया गिरा ||२४||
सञ्जयोऽहं नरव्याघ्र नमस्ते भरतर्षभ |
मद्राधिपो हतः शल्यः शकुनिः सौबलस्तथा ||२५||
उलूकः पुरुषव्याघ्र कैतव्यो दृढविक्रमः ||२५||
संशप्तका हताः सर्वे काम्बोजाश्च शकैः सह |
म्लेच्छाश्च पार्वतीयाश्च यवनाश्च निपातिताः ||२६||
प्राच्या हता महाराज दाक्षिणात्याश्च सर्वशः |
उदीच्या निहताः सर्वे प्रतीच्याश्च नराधिप ||२७||
राजानो राजपुत्राश्च सर्वतो निहता नृप ||२७||
दुर्योधनो हतो राजन्यथोक्तं पाण्डवेन च |
भग्नसक्थो महाराज शेते पांसुषु रूषितः ||२८||
धृष्टद्युम्नो हतो राजञ्शिखण्डी चापराजितः |
उत्तमौजा युधामन्युस्तथा राजन्प्रभद्रकाः ||२९||
पाञ्चालाश्च नरव्याघ्राश्चेदयश्च निषूदिताः |
तव पुत्रा हताः सर्वे द्रौपदेयाश्च भारत ||३०||
कर्णपुत्रो हतः शूरो वृषसेनो महाबलः ||३०||
नरा विनिहताः सर्वे गजाश्च विनिपातिताः |
रथिनश्च नरव्याघ्र हयाश्च निहता युधि ||३१||
किञ्चिच्छेषं च शिबिरं तावकानां कृतं विभो |
पाण्डवानां च शूराणां समासाद्य परस्परम् ||३२||
प्रायः स्त्रीशेषमभवज्जगत्कालेन मोहितम् |
सप्त पाण्डवतः शेषा धार्तराष्ट्रास्तथा त्रयः ||३३||
ते चैव भ्रातरः पञ्च वासुदेवोऽथ सात्यकिः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रौणिश्च जयतां वरः ||३४||
तवाप्येते महाराज रथिनो नृपसत्तम |
अक्षौहिणीनां सर्वासां समेतानां जनेश्वर ||३५||
एते शेषा महाराज सर्वेऽन्ये निधनं गताः ||३५||
कालेन निहतं सर्वं जगद्वै भरतर्षभ |
दुर्योधनं वै पुरतः कृत्वा वैरस्य भारत ||३६||
एतच्छ्रुत्वा वचः क्रूरं धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
निपपात महाराज गतसत्त्वो महीतले ||३७||
तस्मिन्निपतिते भूमौ विदुरोऽपि महायशाः |
निपपात महाराज राजव्यसनकर्शितः ||३८||
गान्धारी च नृपश्रेष्ठ सर्वाश्च कुरुयोषितः |
पतिताः सहसा भूमौ श्रुत्वा क्रूरं वचश्च ताः ||३९||
निःसञ्ज्ञं पतितं भूमौ तदासीद्राजमण्डलम् |
प्रलापयुक्ता महती कथा न्यस्ता पटे यथा ||४०||
कृच्छ्रेण तु ततो राजा धृतराष्ट्रो महीपतिः |
शनैरलभत प्राणान्पुत्रव्यसनकर्शितः ||४१||
लब्ध्वा तु स नृपः सञ्ज्ञां वेपमानः सुदुःखितः |
उदीक्ष्य च दिशः सर्वाः क्षत्तारं वाक्यमब्रवीत् ||४२||
विद्वन्क्षत्तर्महाप्राज्ञ त्वं गतिर्भरतर्षभ |
ममानाथस्य सुभृशं पुत्रैर्हीनस्य सर्वशः ||४३||
एवमुक्त्वा ततो भूयो विसञ्ज्ञो निपपात ह ||४३||
तं तथा पतितं दृष्ट्वा बान्धवा येऽस्य केचन |
शीतैस्तु सिषिचुस्तोयैर्विव्यजुर्व्यजनैरपि ||४४||
स तु दीर्घेण कालेन प्रत्याश्वस्तो महीपतिः |
तूष्णीं दध्यौ महीपालः पुत्रव्यसनकर्शितः ||४५||
निःश्वसञ्जिह्मग इव कुम्भक्षिप्तो विशां पते ||४५||
सञ्जयोऽप्यरुदत्तत्र दृष्ट्वा राजानमातुरम् |
तथा सर्वाः स्त्रियश्चैव गान्धारी च यशस्विनी ||४६||
ततो दीर्घेण कालेन विदुरं वाक्यमब्रवीत् |
धृतराष्ट्रो नरव्याघ्रो मुह्यमानो मुहुर्मुहुः ||४७||
गच्छन्तु योषितः सर्वा गान्धारी च यशस्विनी |
तथेमे सुहृदः सर्वे भ्रश्यते मे मनो भृशम् ||४८||
एवमुक्तस्ततः क्षत्ता ताः स्त्रियो भरतर्षभ |
विसर्जयामास शनैर्वेपमानः पुनः पुनः ||४९||
निश्चक्रमुस्ततः सर्वास्ताः स्त्रियो भरतर्षभ |
सुहृदश्च ततः सर्वे दृष्ट्वा राजानमातुरम् ||५०||
ततो नरपतिं तत्र लब्धसञ्ज्ञं परन्तप |
अवेक्ष्य सञ्जयो दीनो रोदमानं भृशातुरम् ||५१||
प्राञ्जलिर्निःश्वसन्तं च तं नरेन्द्रं मुहुर्मुहुः |
समाश्वासयत क्षत्ता वचसा मधुरेण ह ||५२||
२
वैशम्पायन उवाच||
विसृष्टास्वथ नारीषु धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः |
विललाप महाराज दुःखाद्दुःखतरं गतः ||१||
सधूममिव निःश्वस्य करौ धुन्वन्पुनः पुनः |
विचिन्त्य च महाराज ततो वचनमब्रवीत् ||२||
अहो बत महद्दुःखं यदहं पाण्डवान्रणे |
क्षेमिणश्चाव्ययांश्चैव त्वत्तः सूत शृणोमि वै ||३||
वज्रसारमयं नूनं हृदयं सुदृढं मम |
यच्छ्रुत्वा निहतान्पुत्रान्दीर्यते न सहस्रधा ||४||
चिन्तयित्वा वचस्तेषां बालक्रीडां च सञ्जय |
अद्य श्रुत्वा हतान्पुत्रान्भृशं मे दीर्यते मनः ||५||
अन्धत्वाद्यदि तेषां तु न मे रूपनिदर्शनम् |
पुत्रस्नेहकृता प्रीतिर्नित्यमेतेषु धारिता ||६||
बालभावमतिक्रान्तान्यौवनस्थांश्च तानहम् |
मध्यप्राप्तांस्तथा श्रुत्वा हृष्ट आसं तथानघ ||७||
तानद्य निहताञ्श्रुत्वा हृतैश्वर्यान्हृतौजसः |
न लभे वै क्वचिच्छान्तिं पुत्राधिभिरभिप्लुतः ||८||
एह्येहि पुत्र राजेन्द्र ममानाथस्य साम्प्रतम् |
त्वया हीनो महाबाहो कां नु यास्याम्यहं गतिम् ||९||
गतिर्भूत्वा महाराज ज्ञातीनां सुहृदां तथा |
अन्धं वृद्धं च मां वीर विहाय क्व नु गच्छसि ||१०||
सा कृपा सा च ते प्रीतिः सा च राजन्सुमानिता |
कथं विनिहतः पार्थैः संयुगेष्वपराजितः ||११||
कथं त्वं पृथिवीपालान्भुक्त्वा तात समागतान् |
शेषे विनिहतो भूमौ प्राकृतः कुनृपो यथा ||१२||
को नु मामुत्थितं काल्ये तात तातेति वक्ष्यति |
महाराजेति सततं लोकनाथेति चासकृत् ||१३||
परिष्वज्य च मां कण्ठे स्नेहेनाक्लिन्नलोचनः |
अनुशाधीति कौरव्य तत्साधु वद मे वचः ||१४||
ननु नामाहमश्रौषं वचनं तव पुत्रक |
भूयसी मम पृथ्वीयं यथा पार्थस्य नो तथा ||१५||
भगदत्तः कृपः शल्य आवन्त्योऽथ जयद्रथः |
भूरिश्रवाः सोमदत्तो महाराजोऽथ बाह्लिकः ||१६||
अश्वत्थामा च भोजश्च मागधश्च महाबलः |
बृहद्बलश्च काशीशः शकुनिश्चापि सौबलः ||१७||
म्लेच्छाश्च बहुसाहस्राः शकाश्च यवनैः सह |
सुदक्षिणश्च काम्बोजस्त्रिगर्ताधिपतिस्तथा ||१८||
भीष्मः पितामहश्चैव भारद्वाजोऽथ गौतमः |
श्रुतायुश्चाच्युतायुश्च शतायुश्चापि वीर्यवान् ||१९||
जलसन्धोऽथार्श्यशृङ्गी राक्षसश्चाप्यलायुधः |
अलम्बुसो महाबाहुः सुबाहुश्च महारथः ||२०||
एते चान्ये च बहवो राजानो राजसत्तम |
मदर्थमुद्यताः सर्वे प्राणांस्त्यक्त्वा रणे प्रभो ||२१||
येषां मध्ये स्थितो युद्धे भ्रातृभिः परिवारितः |
योधयिष्याम्यहं पार्थान्पाञ्चालांश्चैव सर्वशः ||२२||
चेदींश्च नृपशार्दूल द्रौपदेयांश्च संयुगे |
सात्यकिं कुन्तिभोजं च राक्षसं च घटोत्कचम् ||२३||
एकोऽप्येषां महाराज समर्थः संनिवारणे |
समरे पाण्डवेयानां सङ्क्रुद्धो ह्यभिधावताम् ||२४||
किं पुनः सहिता वीराः कृतवैराश्च पाण्डवैः ||२४||
अथ वा सर्व एवैते पाण्डवस्यानुयायिभिः |
योत्स्यन्ति सह राजेन्द्र हनिष्यन्ति च तान्मृधे ||२५||
कर्णस्त्वेको मया सार्धं निहनिष्यति पाण्डवान् |
ततो नृपतयो वीराः स्थास्यन्ति मम शासने ||२६||
यश्च तेषां प्रणेता वै वासुदेवो महाबलः |
न स संनह्यते राजन्निति मामब्रवीद्वचः ||२७||
तस्याहं वदतः सूत बहुशो मम संनिधौ |
युक्तितो ह्यनुपश्यामि निहतान्पाण्डवान्मृधे ||२८||
तेषां मध्ये स्थिता यत्र हन्यन्ते मम पुत्रकाः |
व्यायच्छमानाः समरे किमन्यद्भागधेयतः ||२९||
भीष्मश्च निहतो यत्र लोकनाथः प्रतापवान् |
शिखण्डिनं समासाद्य मृगेन्द्र इव जम्बुकम् ||३०||
द्रोणश्च ब्राह्मणो यत्र सर्वशस्त्रास्त्रपारगः |
निहतः पाण्डवैः सङ्ख्ये किमन्यद्भागधेयतः ||३१||
भूरिश्रवा हतो यत्र सोमदत्तश्च संयुगे |
बाह्लीकश्च महाराज किमन्यद्भागधेयतः ||३२||
सुदक्षिणो हतो यत्र जलसन्धश्च कौरवः |
श्रुतायुश्चाच्युतायुश्च किमन्यद्भागधेयतः ||३३||
बृहद्बलो हतो यत्र मागधश्च महाबलः |
आवन्त्यो निहतो यत्र त्रिगर्तश्च जनाधिपः ||३४||
संशप्तकाश्च बहवः किमन्यद्भागधेयतः ||३४||
अलम्बुसस्तथा राजन्राक्षसश्चाप्यलायुधः |
आर्श्यशृङ्गश्च निहतः किमन्यद्भागधेयतः ||३५||
नारायणा हता यत्र गोपाला युद्धदुर्मदाः |
म्लेच्छाश्च बहुसाहस्राः किमन्यद्भागधेयतः ||३६||
शकुनिः सौबलो यत्र कैतव्यश्च महाबलः |
निहतः सबलो वीरः किमन्यद्भागधेयतः ||३७||
राजानो राजपुत्राश्च शूराः परिघबाहवः |
निहता बहवो यत्र किमन्यद्भागधेयतः ||३८||
नानादेशसमावृत्ताः क्षत्रिया यत्र सञ्जय |
निहताः समरे सर्वे किमन्यद्भागधेयतः ||३९||
पुत्राश्च मे विनिहताः पौत्राश्चैव महाबलाः |
वयस्या भ्रातरश्चैव किमन्यद्भागधेयतः ||४०||
भागधेयसमायुक्तो ध्रुवमुत्पद्यते नरः |
यश्च भाग्यसमायुक्तः स शुभं प्राप्नुयान्नरः ||४१||
अहं वियुक्तः स्वैर्भाग्यैः पुत्रैश्चैवेह सञ्जय |
कथमद्य भविष्यामि वृद्धः शत्रुवशं गतः ||४२||
नान्यदत्र परं मन्ये वनवासादृते प्रभो |
सोऽहं वनं गमिष्यामि निर्बन्धुर्ज्ञातिसङ्क्षये ||४३||
न हि मेऽन्यद्भवेच्छ्रेयो वनाभ्युपगमादृते |
इमामवस्थां प्राप्तस्य लूनपक्षस्य सञ्जय ||४४||
दुर्योधनो हतो यत्र शल्यश्च निहतो युधि |
दुःशासनो विशस्तश्च विकर्णश्च महाबलः ||४५||
कथं हि भीमसेनस्य श्रोष्येऽहं शब्दमुत्तमम् |
एकेन समरे येन हतं पुत्रशतं मम ||४६||
असकृद्वदतस्तस्य दुर्योधनवधेन च |
दुःखशोकाभिसन्तप्तो न श्रोष्ये परुषा गिरः ||४७||
एवं स शोकसन्तप्तः पार्थिवो हतबान्धवः |
मुहुर्मुहुर्मुह्यमानः पुत्राधिभिरभिप्लुतः ||४८||
विलप्य सुचिरं कालं धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः |
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य चिन्तयित्वा पराभवम् ||४९||
दुःखेन महता राजा सन्तप्तो भरतर्षभ |
पुनर्गावल्गणिं सूतं पर्यपृच्छद्यथातथम् ||५०||
भीष्मद्रोणौ हतौ श्रुत्वा सूतपुत्रं च पातितम् |
सेनापतिं प्रणेतारं किमकुर्वत मामकाः ||५१||
यं यं सेनाप्रणेतारं युधि कुर्वन्ति मामकाः |
अचिरेणैव कालेन तं तं निघ्नन्ति पाण्डवाः ||५२||
रणमूर्ध्नि हतो भीष्मः पश्यतां वः किरीटिना |
एवमेव हतो द्रोणः सर्वेषामेव पश्यताम् ||५३||
एवमेव हतः कर्णः सूतपुत्रः प्रतापवान् |
स राजकानां सर्वेषां पश्यतां वः किरीटिना ||५४||
पूर्वमेवाहमुक्तो वै विदुरेण महात्मना |
दुर्योधनापराधेन प्रजेयं विनशिष्यति ||५५||
केचिन्न सम्यक्पश्यन्ति मूढाः सम्यक्तथापरे |
तदिदं मम मूढस्य तथाभूतं वचः स्म ह ||५६||
यदब्रवीन्मे धर्मात्मा विदुरो दीर्घदर्शिवान् |
तत्तथा समनुप्राप्तं वचनं सत्यवादिनः ||५७||
दैवोपहतचित्तेन यन्मयापकृतं पुरा |
अनयस्य फलं तस्य ब्रूहि गावल्गणे पुनः ||५८||
को वा मुखमनीकानामासीत्कर्णे निपातिते |
अर्जुनं वासुदेवं च को वा प्रत्युद्ययौ रथी ||५९||
केऽरक्षन्दक्षिणं चक्रं मद्रराजस्य संयुगे |
वामं च योद्धुकामस्य के वा वीरस्य पृष्ठतः ||६०||
कथं च वः समेतानां मद्रराजो महाबलः |
निहतः पाण्डवैः सङ्ख्ये पुत्रो वा मम सञ्जय ||६१||
ब्रूहि सर्वं यथातत्त्वं भरतानां महाक्षयम् |
यथा च निहतः सङ्ख्ये पुत्रो दुर्योधनो मम ||६२||
पाञ्चालाश्च यथा सर्वे निहताः सपदानुगाः |
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः ||६३||
पाण्डवाश्च यथा मुक्तास्तथोभौ सात्वतौ युधि |
कृपश्च कृतवर्मा च भारद्वाजस्य चात्मजः ||६४||
यद्यथा यादृशं चैव युद्धं वृत्तं च साम्प्रतम् |
अखिलं श्रोतुमिच्छामि कुशलो ह्यसि सञ्जय ||६५||
३
सञ्जय उवाच||
शृणु राजन्नवहितो यथा वृत्तो महान्क्षयः |
कुरूणां पाण्डवानां च समासाद्य परस्परम् ||१||
निहते सूतपुत्रे तु पाण्डवेन महात्मना |
विद्रुतेषु च सैन्येषु समानीतेषु चासकृत् ||२||
विमुखे तव पुत्रे तु शोकोपहतचेतसि |
भृशोद्विग्नेषु सैन्येषु दृष्ट्वा पार्थस्य विक्रमम् ||३||
ध्यायमानेषु सैन्येषु दुःखं प्राप्तेषु भारत |
बलानां मथ्यमानानां श्रुत्वा निनदमुत्तमम् ||४||
अभिज्ञानं नरेन्द्राणां विकृतं प्रेक्ष्य संयुगे |
पतितान्रथनीडांश्च रथांश्चापि महात्मनाम् ||५||
रणे विनिहतान्नागान्दृष्ट्वा पत्तींश्च मारिष |
आयोधनं चातिघोरं रुद्रस्याक्रीडसंनिभम् ||६||
अप्रख्यातिं गतानां तु राज्ञां शतसहस्रशः |
कृपाविष्टः कृपो राजन्वयःशीलसमन्वितः ||७||
अब्रवीत्तत्र तेजस्वी सोऽभिसृत्य जनाधिपम् |
दुर्योधनं मन्युवशाद्वचनं वचनक्षमः ||८||
दुर्योधन निबोधेदं यत्त्वा वक्ष्यामि कौरव |
श्रुत्वा कुरु महाराज यदि ते रोचतेऽनघ ||९||
न युद्धधर्माच्छ्रेयान्वै पन्था राजेन्द्र विद्यते |
यं समाश्रित्य युध्यन्ते क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ ||१०||
पुत्रो भ्राता पिता चैव स्वस्रेयो मातुलस्तथा |
सम्बन्धिबान्धवाश्चैव योध्या वै क्षत्रजीविना ||११||
वधे चैव परो धर्मस्तथाधर्मः पलायने |
ते स्म घोरां समापन्ना जीविकां जीवितार्थिनः ||१२||
तत्र त्वां प्रतिवक्ष्यामि किञ्चिदेव हितं वचः |
हते भीष्मे च द्रोणे च कर्णे चैव महारथे ||१३||
जयद्रथे च निहते तव भ्रातृषु चानघ |
लक्ष्मणे तव पुत्रे च किं शेषं पर्युपास्महे ||१४||
येषु भारं समासज्य राज्ये मतिमकुर्महि |
ते सन्त्यज्य तनूर्याताः शूरा ब्रह्मविदां गतिम् ||१५||
वयं त्विह विनाभूता गुणवद्भिर्महारथैः |
कृपणं वर्तयिष्याम पातयित्वा नृपान्बहून् ||१६||
सर्वैरपि च जीवद्भिर्बीभत्सुरपराजितः |
कृष्णनेत्रो महाबाहुर्देवैरपि दुरासदः ||१७||
इन्द्रकार्मुकवज्राभमिन्द्रकेतुमिवोच्छ्रितम् |
वानरं केतुमासाद्य सञ्चचाल महाचमूः ||१८||
सिंहनादेन भीमस्य पाञ्चजन्यस्वनेन च |
गाण्डीवस्य च निर्घोषात्संहृष्यन्ति मनांसि नः ||१९||
चरन्तीव महाविद्युन्मुष्णन्ति नयनप्रभाम् |
अलातमिव चाविद्धं गाण्डीवं समदृश्यत ||२०||
जाम्बूनदविचित्रं च धूयमानं महद्धनुः |
दृश्यते दिक्षु सर्वासु विद्युदभ्रघनेष्विव ||२१||
उह्यमानश्च कृष्णेन वायुनेव बलाहकः |
तावकं तद्बलं राजन्नर्जुनोऽस्त्रविदां वरः ||२२||
गहनं शिशिरे कक्षं ददाहाग्निरिवोत्थितः ||२२||
गाहमानमनीकानि महेन्द्रसदृशप्रभम् |
धनञ्जयमपश्याम चतुर्दन्तमिव द्विपम् ||२३||
विक्षोभयन्तं सेनां ते त्रासयन्तं च पार्थिवान् |
धनञ्जयमपश्याम नलिनीमिव कुञ्जरम् ||२४||
त्रासयन्तं तथा योधान्धनुर्घोषेण पाण्डवम् |
भूय एनमपश्याम सिंहं मृगगणा इव ||२५||
सर्वलोकमहेष्वासौ वृषभौ सर्वधन्विनाम् |
आमुक्तकवचौ कृष्णौ लोकमध्ये विरेजतुः ||२६||
अद्य सप्तदशाहानि वर्तमानस्य भारत |
सङ्ग्रामस्यातिघोरस्य वध्यतां चाभितो युधि ||२७||
वायुनेव विधूतानि तवानीकानि सर्वशः |
शरदम्भोदजालानि व्यशीर्यन्त समन्ततः ||२८||
तां नावमिव पर्यस्तां भ्रान्तवातां महार्णवे |
तव सेनां महाराज सव्यसाची व्यकम्पयत् ||२९||
क्व नु ते सूतपुत्रोऽभूत्क्व नु द्रोणः सहानुगः |
अहं क्व च क्व चात्मा ते हार्दिक्यश्च तथा क्व नु ||३०||
दुःशासनश्च भ्राता ते भ्रातृभिः सहितः क्व नु ||३०||
बाणगोचरसम्प्राप्तं प्रेक्ष्य चैव जयद्रथम् |
सम्बन्धिनस्ते भ्रातॄंश्च सहायान्मातुलांस्तथा ||३१||
सर्वान्विक्रम्य मिषतो लोकांश्चाक्रम्य मूर्धनि |
जयद्रथो हतो राजन्किं नु शेषमुपास्महे ||३२||
को वेह स पुमानस्ति यो विजेष्यति पाण्डवम् |
तस्य चास्त्राणि दिव्यानि विविधानि महात्मनः ||३३||
गाण्डीवस्य च निर्घोषो वीर्याणि हरते हि नः ||३३||
नष्टचन्द्रा यथा रात्रिः सेनेयं हतनायका |
नागभग्नद्रुमा शुष्का नदीवाकुलतां गता ||३४||
ध्वजिन्यां हतनेत्रायां यथेष्टं श्वेतवाहनः |
चरिष्यति महाबाहुः कक्षेऽग्निरिव सञ्ज्वलन् ||३५||
सात्यकेश्चैव यो वेगो भीमसेनस्य चोभयोः |
दारयेत गिरीन्सर्वाञ्शोषयेत च सागरान् ||३६||
उवाच वाक्यं यद्भीमः सभामध्ये विशां पते |
कृतं तत्सकलं तेन भूयश्चैव करिष्यति ||३७||
प्रमुखस्थे तदा कर्णे बलं पाण्डवरक्षितम् |
दुरासदं तथा गुप्तं गूढं गाण्डीवधन्वना ||३८||
युष्माभिस्तानि चीर्णानि यान्यसाधूनि साधुषु |
अकारणकृतान्येव तेषां वः फलमागतम् ||३९||
आत्मनोऽर्थे त्वया लोको यत्नतः सर्व आहृतः |
स ते संशयितस्तात आत्मा च भरतर्षभ ||४०||
रक्ष दुर्योधनात्मानमात्मा सर्वस्य भाजनम् |
भिन्ने हि भाजने तात दिशो गच्छति तद्गतम् ||४१||
हीयमानेन वै सन्धिः पर्येष्टव्यः समेन च |
विग्रहो वर्धमानेन नीतिरेषा बृहस्पतेः ||४२||
ते वयं पाण्डुपुत्रेभ्यो हीनाः स्वबलशक्तितः |
अत्र ते पाण्डवैः सार्धं सन्धिं मन्ये क्षमं प्रभो ||४३||
न जानीते हि यः श्रेयः श्रेयसश्चावमन्यते |
स क्षिप्रं भ्रश्यते राज्यान्न च श्रेयोऽनुविन्दति ||४४||
प्रणिपत्य हि राजानं राज्यं यदि लभेमहि |
श्रेयः स्यान्न तु मौढ्येन राजन्गन्तुं पराभवम् ||४५||
वैचित्रवीर्यवचनात्कृपाशीलो युधिष्ठिरः |
विनियुञ्जीत राज्ये त्वां गोविन्दवचनेन च ||४६||
यद्ब्रूयाद्धि हृषीकेशो राजानमपराजितम् |
अर्जुनं भीमसेनं च सर्वं कुर्युरसंशयम् ||४७||
नातिक्रमिष्यते कृष्णो वचनं कौरवस्य ह |
धृतराष्ट्रस्य मन्येऽहं नापि कृष्णस्य पाण्डवः ||४८||
एतत्क्षममहं मन्ये तव पार्थैरविग्रहम् |
न त्वा ब्रवीमि कार्पण्यान्न प्राणपरिरक्षणात् ||४९||
पथ्यं राजन्ब्रवीमि त्वां तत्परासुः स्मरिष्यसि ||४९||
इति वृद्धो विलप्यैतत्कृपः शारद्वतो वचः |
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य शुशोच च मुमोह च ||५०||
४
सञ्जय उवाच||
एवमुक्तस्ततो राजा गौतमेन यशस्विना |
निःश्वस्य दीर्घमुष्णं च तूष्णीमासीद्विशां पते ||१||
ततो मुहूर्तं स ध्यात्वा धार्तराष्ट्रो महामनाः |
कृपं शारद्वतं वाक्यमित्युवाच परन्तपः ||२||
यत्किञ्चित्सुहृदा वाच्यं तत्सर्वं श्रावितो ह्यहम् |
कृतं च भवता सर्वं प्राणान्सन्त्यज्य युध्यता ||३||
गाहमानमनीकानि युध्यमानं महारथैः |
पाण्डवैरतितेजोभिर्लोकस्त्वामनुदृष्टवान् ||४||
सुहृदा यदिदं वाच्यं भवता श्रावितो ह्यहम् |
न मां प्रीणाति तत्सर्वं मुमूर्षोरिव भेषजम् ||५||
हेतुकारणसंयुक्तं हितं वचनमुत्तमम् |
उच्यमानं महाबाहो न मे विप्राग्र्य रोचते ||६||
राज्याद्विनिकृतोऽस्माभिः कथं सोऽस्मासु विश्वसेत् |
अक्षद्यूते च नृपतिर्जितोऽस्माभिर्महाधनः ||७||
स कथं मम वाक्यानि श्रद्दध्याद्भूय एव तु ||७||
तथा दौत्येन सम्प्राप्तः कृष्णः पार्थहिते रतः |
प्रलब्धश्च हृषीकेशस्तच्च कर्म विरोधितम् ||८||
स च मे वचनं ब्रह्मन्कथमेवाभिमंस्यते ||८||
विललाप हि यत्कृष्णा सभामध्ये समेयुषी |
न तन्मर्षयते कृष्णो न राज्यहरणं तथा ||९||
एकप्राणावुभौ कृष्णावन्योन्यं प्रति संहतौ |
पुरा यच्छ्रुतमेवासीदद्य पश्यामि तत्प्रभो ||१०||
स्वस्रीयं च हतं श्रुत्वा दुःखं स्वपिति केशवः |
कृतागसो वयं तस्य स मदर्थं कथं क्षमेत् ||११||
अभिमन्योर्विनाशेन न शर्म लभतेऽर्जुनः |
स कथं मद्धिते यत्नं प्रकरिष्यति याचितः ||१२||
मध्यमः पाण्डवस्तीक्ष्णो भीमसेनो महाबलः |
प्रतिज्ञातं च तेनोग्रं स भज्येत न संनमेत् ||१३||
उभौ तौ बद्धनिस्त्रिंशावुभौ चाबद्धकङ्कटौ |
कृतवैरावुभौ वीरौ यमावपि यमोपमौ ||१४||
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च कृतवैरौ मया सह |
तौ कथं मद्धिते यत्नं प्रकुर्यातां द्विजोत्तम ||१५||
दुःशासनेन यत्कृष्णा एकवस्त्रा रजस्वला |
परिक्लिष्टा सभामध्ये सर्वलोकस्य पश्यतः ||१६||
तथा विवसनां दीनां स्मरन्त्यद्यापि पाण्डवाः |
न निवारयितुं शक्याः सङ्ग्रामात्ते परन्तपाः ||१७||
यदा च द्रौपदी कृष्णा मद्विनाशाय दुःखिता |
उग्रं तेपे तपः कृष्णा भर्तॄणामर्थसिद्धये ||१८||
स्थण्डिले नित्यदा शेते यावद्वैरस्य यातना ||१८||
निक्षिप्य मानं दर्पं च वासुदेवसहोदरा |
कृष्णायाः प्रेष्यवद्भूत्वा शुश्रूषां कुरुते सदा ||१९||
इति सर्वं समुन्नद्धं न निर्वाति कथञ्चन |
अभिमन्योर्विनाशेन स सन्धेयः कथं मया ||२०||
कथं च नाम भुक्त्वेमां पृथिवीं सागराम्बराम् |
पाण्डवानां प्रसादेन भुञ्जीयां राज्यमल्पकम् ||२१||
उपर्युपरि राज्ञां वै ज्वलितो भास्करो यथा |
युधिष्ठिरं कथं पश्चादनुयास्यामि दासवत् ||२२||
कथं भुक्त्वा स्वयं भोगान्दत्त्वा दायांश्च पुष्कलान् |
कृपणं वर्तयिष्यामि कृपणैः सह जीविकाम् ||२३||
नाभ्यसूयामि ते वाक्यमुक्तं स्निग्धं हितं त्वया |
न तु सन्धिमहं मन्ये प्राप्तकालं कथञ्चन ||२४||
सुनीतमनुपश्यामि सुयुद्धेन परन्तप |
नायं क्लीबयितुं कालः संयोद्धुं काल एव नः ||२५||
इष्टं मे बहुभिर्यज्ञैर्दत्ता विप्रेषु दक्षिणाः |
प्राप्ताः क्रमश्रुता वेदाः शत्रूणां मूर्ध्नि च स्थितम् ||२६||
भृत्या मे सुभृतास्तात दीनश्चाभ्युद्धृतो जनः |
यातानि परराष्ट्राणि स्वराष्ट्रमनुपालितम् ||२७||
भुक्ताश्च विविधा भोगास्त्रिवर्गः सेवितो मया |
पितॄणां गतमानृण्यं क्षत्रधर्मस्य चोभयोः ||२८||
न ध्रुवं सुखमस्तीह कुतो राज्यं कुतो यशः |
इह कीर्तिर्विधातव्या सा च युद्धेन नान्यथा ||२९||
गृहे यत्क्षत्रियस्यापि निधनं तद्विगर्हितम् |
अधर्मः सुमहानेष यच्छय्यामरणं गृहे ||३०||
अरण्ये यो विमुञ्चेत सङ्ग्रामे वा तनुं नरः |
क्रतूनाहृत्य महतो महिमानं स गच्छति ||३१||
कृपणं विलपन्नार्तो जरयाभिपरिप्लुतः |
म्रियते रुदतां मध्ये ज्ञातीनां न स पूरुषः ||३२||
त्यक्त्वा तु विविधान्भोगान्प्राप्तानां परमां गतिम् |
अपीदानीं सुयुद्धेन गच्छेयं सत्सलोकताम् ||३३||
शूराणामार्यवृत्तानां सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनाम् |
धीमतां सत्यसन्धानां सर्वेषां क्रतुयाजिनाम् ||३४||
शस्त्रावभृथमाप्तानां ध्रुवं वासस्त्रिविष्टपे |
मुदा नूनं प्रपश्यन्ति शुभ्रा ह्यप्सरसां गणाः ||३५||
पश्यन्ति नूनं पितरः पूजिताञ्शक्रसंसदि |
अप्सरोभिः परिवृतान्मोदमानांस्त्रिविष्टपे ||३६||
पन्थानममरैर्यातं शूरैश्चैवानिवर्तिभिः |
अपि तैः सङ्गतं मार्गं वयमप्यारुहेमहि ||३७||
पितामहेन वृद्धेन तथाचार्येण धीमता |
जयद्रथेन कर्णेन तथा दुःशासनेन च ||३८||
घटमाना मदर्थेऽस्मिन्हताः शूरा जनाधिपाः |
शेरते लोहिताक्ताङ्गाः पृथिव्यां शरविक्षताः ||३९||
उत्तमास्त्रविदः शूरा यथोक्तक्रतुयाजिनः |
त्यक्त्वा प्राणान्यथान्यायमिन्द्रसद्मसु धिष्ठिताः ||४०||
तैस्त्वयं रचितः पन्था दुर्गमो हि पुनर्भवेत् |
सम्पतद्भिर्महावेगैरितो याद्भिश्च सद्गतिम् ||४१||
ये मदर्थे हताः शूरास्तेषां कृतमनुस्मरन् |
ऋणं तत्प्रतिमुञ्चानो न राज्ये मन आदधे ||४२||
पातयित्वा वयस्यांश्च भ्रातॄनथ पितामहान् |
जीवितं यदि रक्षेयं लोको मां गर्हयेद्ध्रुवम् ||४३||
कीदृशं च भवेद्राज्यं मम हीनस्य बन्धुभिः |
सखिभिश्च सुहृद्भिश्च प्रणिपत्य च पाण्डवम् ||४४||
सोऽहमेतादृशं कृत्वा जगतोऽस्य पराभवम् |
सुयुद्धेन ततः स्वर्गं प्राप्स्यामि न तदन्यथा ||४५||
एवं दुर्योधनेनोक्तं सर्वे सम्पूज्य तद्वचः |
साधु साध्विति राजानं क्षत्रियाः सम्बभाषिरे ||४६||
पराजयमशोचन्तः कृतचित्ताश्च विक्रमे |
सर्वे सुनिश्चिता योद्धुमुदग्रमनसोऽभवन् ||४७||
ततो वाहान्समाश्वास्य सर्वे युद्धाभिनन्दिनः |
ऊने द्वियोजने गत्वा प्रत्यतिष्ठन्त कौरवाः ||४८||
आकाशे विद्रुमे पुण्ये प्रस्थे हिमवतः शुभे |
अरुणां सरस्वतीं प्राप्य पपुः सस्नुश्च तज्जलम् ||४९||
तव पुत्राः कृतोत्साहाः पर्यवर्तन्त ते ततः |
पर्यवस्थाप्य चात्मानमन्योन्येन पुनस्तदा ||५०||
सर्वे राजन्न्यवर्तन्त क्षत्रियाः कालचोदिताः ||५०||
५
सञ्जय उवाच||
अथ हैमवते प्रस्थे स्थित्वा युद्धाभिनन्दिनः |
सर्व एव महाराज योधास्तत्र समागताः ||१||
शल्यश्च चित्रसेनश्च शकुनिश्च महारथः |
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः ||२||
सुषेणोऽरिष्टसेनश्च धृतसेनश्च वीर्यवान् |
जयत्सेनश्च राजानस्ते रात्रिमुषितास्ततः ||३||
रणे कर्णे हते वीरे त्रासिता जितकाशिभिः |
नालभञ्शर्म ते पुत्रा हिमवन्तमृते गिरिम् ||४||
तेऽब्रुवन्सहितास्तत्र राजानं सैन्यसंनिधौ |
कृतयत्ना रणे राजन्सम्पूज्य विधिवत्तदा ||५||
कृत्वा सेनाप्रणेतारं परांस्त्वं योद्धुमर्हसि |
येनाभिगुप्ताः सङ्ग्रामे जयेमासुहृदो वयम् ||६||
ततो दुर्योधनः स्थित्वा रथे रथवरोत्तमम् |
सर्वयुद्धविभागज्ञमन्तकप्रतिमं युधि ||७||
स्वङ्गं प्रच्छन्नशिरसं कम्बुग्रीवं प्रियंवदम् |
व्याकोशपद्माभिमुखं व्याघ्रास्यं मेरुगौरवम् ||८||
स्थाणोर्वृषस्य सदृशं स्कन्धनेत्रगतिस्वरैः |
पुष्टश्लिष्टायतभुजं सुविस्तीर्णघनोरसम् ||९||
जवे बले च सदृशमरुणानुजवातयोः |
आदित्यस्य त्विषा तुल्यं बुद्ध्या चोशनसा समम् ||१०||
कान्तिरूपमुखैश्वर्यैस्त्रिभिश्चन्द्रमसोपमम् |
काञ्चनोपलसङ्घातैः सदृशं श्लिष्टसन्धिकम् ||११||
सुवृत्तोरुकटीजङ्घं सुपादं स्वङ्गुलीनखम् |
स्मृत्वा स्मृत्वैव च गुणान्धात्रा यत्नाद्विनिर्मितम् ||१२||
सर्वलक्षणसम्पन्नं निपुणं श्रुतिसागरम् |
जेतारं तरसारीणामजेयं शत्रुभिर्बलात् ||१३||
दशाङ्गं यश्चतुष्पादमिष्वस्त्रं वेद तत्त्वतः |
साङ्गांश्च चतुरो वेदान्सम्यगाख्यानपञ्चमान् ||१४||
आराध्य त्र्यम्बकं यत्नाद्व्रतैरुग्रैर्महातपाः |
अयोनिजायामुत्पन्नो द्रोणेनायोनिजेन यः ||१५||
तमप्रतिमकर्माणं रूपेणासदृशं भुवि |
पारगं सर्वविद्यानां गुणार्णवमनिन्दितम् ||१६||
तमभ्येत्यात्मजस्तुभ्यमश्वत्थामानमब्रवीत् ||१६||
यं पुरस्कृत्य सहिता युधि जेष्याम पाण्डवान् |
गुरुपुत्रोऽद्य सर्वेषामस्माकं परमा गतिः ||१७||
भवांस्तस्मान्नियोगात्ते कोऽस्तु सेनापतिर्मम ||१७||
द्रौणिरुवाच||
अयं कुलेन वीर्येण तेजसा यशसा श्रिया |
सर्वैर्गुणैः समुदितः शल्यो नोऽस्तु चमूपतिः ||१८||
भागिनेयान्निजांस्त्यक्त्वा कृतज्ञोऽस्मानुपागतः |
महासेनो महाबाहुर्महासेन इवापरः ||१९||
एनं सेनापतिं कृत्वा नृपतिं नृपसत्तम |
शक्यः प्राप्तुं जयोऽस्माभिर्देवैः स्कन्दमिवाजितम् ||२०||
तथोक्ते द्रोणपुत्रेण सर्व एव नराधिपाः |
परिवार्य स्थिताः शल्यं जयशब्दांश्च चक्रिरे ||२१||
युद्धाय च मतिं चक्रूरावेशं च परं ययुः ||२१||
ततो दुर्योधनः शल्यं भूमौ स्थित्वा रथे स्थितम् |
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा रामभीष्मसमं रणे ||२२||
अयं स कालः सम्प्राप्तो मित्राणां मित्रवत्सल |
यत्र मित्रममित्रं वा परीक्षन्ते बुधा जनाः ||२३||
स भवानस्तु नः शूरः प्रणेता वाहिनीमुखे |
रणं च याते भवति पाण्डवा मन्दचेतसः ||२४||
भविष्यन्ति सहामात्याः पाञ्चालाश्च निरुद्यमाः ||२४||
शल्य उवाच||
यत्तु मां मन्यसे राजन्कुरुराज करोमि तत् |
त्वत्प्रियार्थं हि मे सर्वं प्राणा राज्यं धनानि च ||२५||
दुर्योधन उवाच||
सेनापत्येन वरये त्वामहं मातुलातुलम् |
सोऽस्मान्पाहि युधां श्रेष्ठ स्कन्दो देवानिवाहवे ||२६||
अभिषिच्यस्व राजेन्द्र देवानामिव पावकिः |
जहि शत्रून्रणे वीर महेन्द्रो दानवानिव ||२७||
६
सञ्जय उवाच||
एतच्छ्रुत्वा वचो राज्ञो मद्रराजः प्रतापवान् |
दुर्योधनं तदा राजन्वाक्यमेतदुवाच ह ||१||
दुर्योधन महाबाहो शृणु वाक्यविदां वर |
यावेतौ मन्यसे कृष्णौ रथस्थौ रथिनां वरौ ||२||
न मे तुल्यावुभावेतौ बाहुवीर्ये कथञ्चन ||२||
उद्यतां पृथिवीं सर्वां ससुरासुरमानवाम् |
योधयेयं रणमुखे सङ्क्रुद्धः किमु पाण्डवान् ||३||
विजेष्ये च रणे पार्थान्सोमकांश्च समागतान् ||३||
अहं सेनाप्रणेता ते भविष्यामि न संशयः |
तं च व्यूहं विधास्यामि न तरिष्यन्ति यं परे ||४||
इति सत्यं ब्रवीम्येष दुर्योधन न संशयः ||४||
एवमुक्तस्ततो राजा मद्राधिपतिमञ्जसा |
अभ्यषिञ्चत सेनाया मध्ये भरतसत्तम ||५||
विधिना शास्त्रदृष्टेन हृष्टरूपो विशां पते ||५||
अभिषिक्ते ततस्तस्मिन्सिंहनादो महानभूत् |
तव सैन्येष्ववाद्यन्त वादित्राणि च भारत ||६||
हृष्टाश्चासंस्तदा योधा मद्रकाश्च महारथाः |
तुष्टुवुश्चैव राजानं शल्यमाहवशोभिनम् ||७||
जय राजंश्चिरं जीव जहि शत्रून्समागतान् |
तव बाहुबलं प्राप्य धार्तराष्ट्रा महाबलाः ||८||
निखिलां पृथिवीं सर्वां प्रशासन्तु हतद्विषः ||८||
त्वं हि शक्तो रणे जेतुं ससुरासुरमानवान् |
मर्त्यधर्माण इह तु किमु सोमकसृञ्जयान् ||९||
एवं संस्तूयमानस्तु मद्राणामधिपो बली |
हर्षं प्राप तदा वीरो दुरापमकृतात्मभिः ||१०||
शल्य उवाच||
अद्यैवाहं रणे सर्वान्पाञ्चालान्सह पाण्डवैः |
निहनिष्यामि राजेन्द्र स्वर्गं यास्यामि वा हतः ||११||
अद्य पश्यन्तु मां लोका विचरन्तमभीतवत् |
अद्य पाण्डुसुताः सर्वे वासुदेवः ससात्यकिः ||१२||
पाञ्चालाश्चेदयश्चैव द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च सर्वे चापि प्रभद्रकाः ||१३||
विक्रमं मम पश्यन्तु धनुषश्च महद्बलम् |
लाघवं चास्त्रवीर्यं च भुजयोश्च बलं युधि ||१४||
अद्य पश्यन्तु मे पार्थाः सिद्धाश्च सह चारणैः |
यादृशं मे बलं बाह्वोः सम्पदस्त्रेषु या च मे ||१५||
अद्य मे विक्रमं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथाः |
प्रतीकारपरा भूत्वा चेष्टन्तां विविधाः क्रियाः ||१६||
अद्य सैन्यानि पाण्डूनां द्रावयिष्ये समन्ततः |
द्रोणभीष्मावति विभो सूतपुत्रं च संयुगे ||१७||
विचरिष्ये रणे युध्यन्प्रियार्थं तव कौरव ||१७||
सञ्जय उवाच||
अभिषिक्ते तदा शल्ये तव सैन्येषु मानद |
न कर्णव्यसनं किञ्चिन्मेनिरे तत्र भारत ||१८||
हृष्टाः सुमनसश्चैव बभूवुस्तत्र सैनिकाः |
मेनिरे निहतान्पार्थान्मद्रराजवशं गतान् ||१९||
प्रहर्षं प्राप्य सेना तु तावकी भरतर्षभ |
तां रात्रिं सुखिनी सुप्ता स्वस्थचित्तेव साभवत् ||२०||
सैन्यस्य तव तं शब्दं श्रुत्वा राजा युधिष्ठिरः |
वार्ष्णेयमब्रवीद्वाक्यं सर्वक्षत्रस्य शृण्वतः ||२१||
मद्रराजः कृतः शल्यो धार्तराष्ट्रेण माधव |
सेनापतिर्महेष्वासः सर्वसैन्येषु पूजितः ||२२||
एतच्छ्रुत्वा यथाभूतं कुरु माधव यत्क्षमम् |
भवान्नेता च गोप्ता च विधत्स्व यदनन्तरम् ||२३||
तमब्रवीन्महाराज वासुदेवो जनाधिपम् |
आर्तायनिमहं जाने यथातत्त्वेन भारत ||२४||
वीर्यवांश्च महातेजा महात्मा च विशेषतः |
कृती च चित्रयोधी च संयुक्तो लाघवेन च ||२५||
यादृग्भीष्मस्तथा द्रोणो यादृक्कर्णश्च संयुगे |
तादृशस्तद्विशिष्टो वा मद्रराजो मतो मम ||२६||
युध्यमानस्य तस्याजौ चिन्तयन्नेव भारत |
योद्धारं नाधिगच्छामि तुल्यरूपं जनाधिप ||२७||
शिखण्ड्यर्जुनभीमानां सात्वतस्य च भारत |
धृष्टद्युम्नस्य च तथा बलेनाभ्यधिको रणे ||२८||
मद्रराजो महाराज सिंहद्विरदविक्रमः |
विचरिष्यत्यभीः काले कालः क्रुद्धः प्रजास्विव ||२९||
तस्याद्य न प्रपश्यामि प्रतियोद्धारमाहवे |
त्वामृते पुरुषव्याघ्र शार्दूलसमविक्रमम् ||३०||
सदेवलोके कृत्स्नेऽस्मिन्नान्यस्त्वत्तः पुमान्भवेत् |
मद्रराजं रणे क्रुद्धं यो हन्यात्कुरुनन्दन ||३१||
अहन्यहनि युध्यन्तं क्षोभयन्तं बलं तव ||३१||
तस्माज्जहि रणे शल्यं मघवानिव शम्बरम् |
अतिपश्चादसौ वीरो धार्तराष्ट्रेण सत्कृतः ||३२||
तवैव हि जयो नूनं हते मद्रेश्वरे युधि |
तस्मिन्हते हतं सर्वं धार्तराष्ट्रबलं महत् ||३३||
एतच्छ्रुत्वा महाराज वचनं मम साम्प्रतम् |
प्रत्युद्याहि रणे पार्थ मद्रराजं महाबलम् ||३४||
जहि चैनं महाबाहो वासवो नमुचिं यथा ||३४||
न चैवात्र दया कार्या मातुलोऽयं ममेति वै |
क्षत्रधर्मं पुरस्कृत्य जहि मद्रजनेश्वरम् ||३५||
भीष्मद्रोणार्णवं तीर्त्वा कर्णपातालसम्भवम् |
मा निमज्जस्व सगणः शल्यमासाद्य गोष्पदम् ||३६||
यच्च ते तपसो वीर्यं यच्च क्षात्रं बलं तव |
तद्दर्शय रणे सर्वं जहि चैनं महारथम् ||३७||
एतावदुक्त्वा वचनं केशवः परवीरहा |
जगाम शिबिरं सायं पूज्यमानोऽथ पाण्डवैः ||३८||
केशवे तु तदा याते धर्मराजो युधिष्ठिरः |
विसृज्य सर्वान्भ्रातॄंश्च पाञ्चालानथ सोमकान् ||३९||
सुष्वाप रजनीं तां तु विशल्य इव कुञ्जरः ||३९||
ते च सर्वे महेष्वासाः पाञ्चालाः पाण्डवास्तथा |
कर्णस्य निधने हृष्टाः सुषुपुस्तां निशां तदा ||४०||
गतज्वरं महेष्वासं तीर्णपारं महारथम् |
बभूव पाण्डवेयानां सैन्यं प्रमुदितं निशि ||४१||
सूतपुत्रस्य निधने जयं लब्ध्वा च मारिष ||४१||
७
सञ्जय उवाच||
व्यतीतायां रजन्यां तु राजा दुर्योधनस्तदा |
अब्रवीत्तावकान्सर्वान्संनह्यन्तां महारथाः ||१||
राज्ञस्तु मतमाज्ञाय समनह्यत सा चमूः |
अयोजयन्रथांस्तूर्णं पर्यधावंस्तथापरे ||२||
अकल्प्यन्त च मातङ्गाः समनह्यन्त पत्तयः |
हयानास्तरणोपेतांश्चक्रुरन्ये सहस्रशः ||३||
वादित्राणां च निनदः प्रादुरासीद्विशां पते |
बोधनार्थं हि योधानां सैन्यानां चाप्युदीर्यताम् ||४||
ततो बलानि सर्वाणि सेनाशिष्टानि भारत |
संनद्धान्येव ददृशुर्मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||५||
शल्यं सेनापतिं कृत्वा मद्रराजं महारथाः |
प्रविभज्य बलं सर्वमनीकेषु व्यवस्थिताः ||६||
ततः सर्वे समागम्य पुत्रेण तव सैनिकाः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रौणिः शल्योऽथ सौबलः ||७||
अन्ये च पार्थिवाः शेषाः समयं चक्रिरे तदा |
न न एकेन योद्धव्यं कथञ्चिदपि पाण्डवैः ||८||
यो ह्येकः पाण्डवैर्युध्येद्यो वा युध्यन्तमुत्सृजेत् |
स पञ्चभिर्भवेद्युक्तः पातकैः सोपपातकैः ||९||
अन्योन्यं परिरक्षद्भिर्योद्धव्यं सहितैश्च नः ||९||
एवं ते समयं कृत्वा सर्वे तत्र महारथाः |
मद्रराजं पुरस्कृत्य तूर्णमभ्यद्रवन्परान् ||१०||
तथैव पाण्डवा राजन्व्यूह्य सैन्यं महारणे |
अभ्ययुः कौरवान्सर्वान्योत्स्यमानाः समन्ततः ||११||
तद्बलं भरतश्रेष्ठ क्षुब्धार्णवसमस्वनम् |
समुद्धूतार्णवाकारमुद्धूतरथकुञ्जरम् ||१२||
धृतराष्ट्र उवाच||
द्रोणस्य भीष्मस्य च वै राधेयस्य च मे श्रुतम् |
पातनं शंस मे भूयः शल्यस्याथ सुतस्य मे ||१३||
कथं रणे हतः शल्यो धर्मराजेन सञ्जय |
भीमेन च महाबाहुः पुत्रो दुर्योधनो मम ||१४||
सञ्जय उवाच||
क्षयं मनुष्यदेहानां रथनागाश्वसङ्क्षयम् |
शृणु राजन्स्थिरो भूत्वा सङ्ग्रामं शंसतो मम ||१५||
आशा बलवती राजन्पुत्राणां तेऽभवत्तदा |
हते भीष्मे च द्रोणे च सूतपुत्रे च पातिते ||१६||
शल्यः पार्थान्रणे सर्वान्निहनिष्यति मारिष ||१६||
तामाशां हृदये कृत्वा समाश्वास्य च भारत |
मद्रराजं च समरे समाश्रित्य महारथम् ||१७||
नाथवन्तमथात्मानममन्यत सुतस्तव ||१७||
यदा कर्णे हते पार्थाः सिंहनादं प्रचक्रिरे |
तदा राजन्धार्तराष्ट्रानाविवेश महद्भयम् ||१८||
तान्समाश्वास्य तु तदा मद्रराजः प्रतापवान् |
व्यूह्य व्यूहं महाराज सर्वतोभद्रमृद्धिमत् ||१९||
प्रत्युद्यातो रणे पार्थान्मद्रराजः प्रतापवान् |
विधुन्वन्कार्मुकं चित्रं भारघ्नं वेगवत्तरम् ||२०||
रथप्रवरमास्थाय सैन्धवाश्वं महारथः |
तस्य सीता महाराज रथस्थाशोभयद्रथम् ||२१||
स तेन संवृतो वीरो रथेनामित्रकर्शनः |
तस्थौ शूरो महाराज पुत्राणां ते भयप्रणुत् ||२२||
प्रयाणे मद्रराजोऽभून्मुखं व्यूहस्य दंशितः |
मद्रकैः सहितो वीरैः कर्णपुत्रैश्च दुर्जयैः ||२३||
सव्येऽभूत्कृतवर्मा च त्रिगर्तैः परिवारितः |
गौतमो दक्षिणे पार्श्वे शकैश्च यवनैः सह ||२४||
अश्वत्थामा पृष्ठतोऽभूत्काम्बोजैः परिवारितः |
दुर्योधनोऽभवन्मध्ये रक्षितः कुरुपुङ्गवैः ||२५||
हयानीकेन महता सौबलश्चापि संवृतः |
प्रययौ सर्वसैन्येन कैतव्यश्च महारथः ||२६||
पाण्डवाश्च महेष्वासा व्यूह्य सैन्यमरिंदमाः |
त्रिधा भूत्वा महाराज तव सैन्यमुपाद्रवन् ||२७||
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च सात्यकिश्च महारथः |
शल्यस्य वाहिनीं तूर्णमभिदुद्रुवुराहवे ||२८||
ततो युधिष्ठिरो राजा स्वेनानीकेन संवृतः |
शल्यमेवाभिदुद्राव जिघांसुर्भरतर्षभ ||२९||
हार्दिक्यं तु महेष्वासमर्जुनः शत्रुपूगहा |
संशप्तकगणांश्चैव वेगतोऽभिविदुद्रुवे ||३०||
गौतमं भीमसेनो वै सोमकाश्च महारथाः |
अभ्यद्रवन्त राजेन्द्र जिघांसन्तः परान्युधि ||३१||
माद्रीपुत्रौ तु शकुनिमुलूकं च महारथौ |
ससैन्यौ सहसेनौ तावुपतस्थतुराहवे ||३२||
तथैवायुतशो योधास्तावकाः पाण्डवान्रणे |
अभ्यद्रवन्त सङ्क्रुद्धा विविधायुधपाणयः ||३३||
धृतराष्ट्र उवाच||
हते भीष्मे महेष्वासे द्रोणे कर्णे महारथे |
कुरुष्वल्पावशिष्टेषु पाण्डवेषु च संयुगे ||३४||
सुसंरब्धेषु पार्थेषु पराक्रान्तेषु सञ्जय |
मामकानां परेषां च किं शिष्टमभवद्बलम् ||३५||
सञ्जय उवाच||
यथा वयं परे राजन्युद्धाय समवस्थिताः |
यावच्चासीद्बलं शिष्टं सङ्ग्रामे तन्निबोध मे ||३६||
एकादश सहस्राणि रथानां भरतर्षभ |
दश दन्तिसहस्राणि सप्त चैव शतानि च ||३७||
पूर्णे शतसहस्रे द्वे हयानां भरतर्षभ |
नरकोट्यस्तथा तिस्रो बलमेतत्तवाभवत् ||३८||
रथानां षट्सहस्राणि षट्सहस्राश्च कुञ्जराः |
दश चाश्वसहस्राणि पत्तिकोटी च भारत ||३९||
एतद्बलं पाण्डवानामभवच्छेषमाहवे |
एत एव समाजग्मुर्युद्धाय भरतर्षभ ||४०||
एवं विभज्य राजेन्द्र मद्रराजमते स्थिताः |
पाण्डवान्प्रत्युदीयाम जयगृद्धाः प्रमन्यवः ||४१||
तथैव पाण्डवाः शूराः समरे जितकाशिनः |
उपयाता नरव्याघ्राः पाञ्चालाश्च यशस्विनः ||४२||
एवमेते बलौघेन परस्परवधैषिणः |
उपयाता नरव्याघ्राः पूर्वां सन्ध्यां प्रति प्रभो ||४३||
ततः प्रववृते युद्धं घोररूपं भयानकम् |
तावकानां परेषां च निघ्नतामितरेतरम् ||४४||
८
सञ्जय उवाच||
ततः प्रववृते युद्धं कुरूणां भयवर्धनम् |
सृञ्जयैः सह राजेन्द्र घोरं देवासुरोपमम् ||१||
नरा रथा गजौघाश्च सादिनश्च सहस्रशः |
वाजिनश्च पराक्रान्ताः समाजग्मुः परस्परम् ||२||
नागानां भीमरूपाणां द्रवतां निस्वनो महान् |
अश्रूयत यथा काले जलदानां नभस्तले ||३||
नागैरभ्याहताः केचित्सरथा रथिनोऽपतन् |
व्यद्रवन्त रणे वीरा द्राव्यमाणा मदोत्कटैः ||४||
हयौघान्पादरक्षांश्च रथिनस्तत्र शिक्षिताः |
शरैः सम्प्रेषयामासुः परलोकाय भारत ||५||
सादिनः शिक्षिता राजन्परिवार्य महारथान् |
विचरन्तो रणेऽभ्यघ्नन्प्रासशक्त्यृष्टिभिस्तथा ||६||
धन्विनः पुरुषाः केचित्संनिवार्य महारथान् |
एकं बहव आसाद्य प्रेषयेयुर्यमक्षयम् ||७||
नागं रथवरांश्चान्ये परिवार्य महारथाः |
सोत्तरायुधिनं जघ्नुर्द्रवमाणा महारवम् ||८||
तथा च रथिनं क्रुद्धं विकिरन्तं शरान्बहून् |
नागा जघ्नुर्महाराज परिवार्य समन्ततः ||९||
नागो नागमभिद्रुत्य रथी च रथिनं रणे |
शक्तितोमरनाराचैर्निजघ्नुस्तत्र तत्र ह ||१०||
पादातानवमृद्नन्तो रथवारणवाजिनः |
रणमध्ये व्यदृश्यन्त कुर्वन्तो महदाकुलम् ||११||
हयाश्च पर्यधावन्त चामरैरुपशोभिताः |
हंसा हिमवतः प्रस्थे पिबन्त इव मेदिनीम् ||१२||
तेषां तु वाजिनां भूमिः खुरैश्चित्रा विशां पते |
अशोभत यथा नारी करजक्षतविक्षता ||१३||
वाजिनां खुरशब्देन रथनेमिस्वनेन च |
पत्तीनां चापि शब्देन नागानां बृंहितेन च ||१४||
वादित्राणां च घोषेण शङ्खानां निस्वनेन च |
अभवन्नादिता भूमिर्निर्घातैरिव भारत ||१५||
धनुषां कूजमानानां निस्त्रिंशानां च दीप्यताम् |
कवचानां प्रभाभिश्च न प्राज्ञायत किञ्चन ||१६||
बहवो बाहवश्छिन्ना नागराजकरोपमाः |
उद्वेष्टन्ते विवेष्टन्ते वेगं कुर्वन्ति दारुणम् ||१७||
शिरसां च महाराज पततां वसुधातले |
च्युतानामिव तालेभ्यः फलानां श्रूयते स्वनः ||१८||
शिरोभिः पतितैर्भाति रुधिरार्द्रैर्वसुन्धरा |
तपनीयनिभैः काले नलिनैरिव भारत ||१९||
उद्वृत्तनयनैस्तैस्तु गतसत्त्वैः सुविक्षतैः |
व्यभ्राजत महाराज पुण्डरीकैरिवावृता ||२०||
बाहुभिश्चन्दनादिग्धैः सकेयूरैर्महाधनैः |
पतितैर्भाति राजेन्द्र मही शक्रध्वजैरिव ||२१||
ऊरुभिश्च नरेन्द्राणां विनिकृत्तैर्महाहवे |
हस्तिहस्तोपमैरन्यैः संवृतं तद्रणाङ्गणम् ||२२||
कबन्धशतसङ्कीर्णं छत्रचामरशोभितम् |
सेनावनं तच्छुशुभे वनं पुष्पाचितं यथा ||२३||
तत्र योधा महाराज विचरन्तो ह्यभीतवत् |
दृश्यन्ते रुधिराक्ताङ्गाः पुष्पिता इव किंशुकाः ||२४||
मातङ्गाश्चाप्यदृश्यन्त शरतोमरपीडिताः |
पतन्तस्तत्र तत्रैव छिन्नाभ्रसदृशा रणे ||२५||
गजानीकं महाराज वध्यमानं महात्मभिः |
व्यदीर्यत दिशः सर्वा वातनुन्ना घना इव ||२६||
ते गजा घनसङ्काशाः पेतुरुर्व्यां समन्ततः |
वज्ररुग्णा इव बभुः पर्वता युगसङ्क्षये ||२७||
हयानां सादिभिः सार्धं पतितानां महीतले |
राशयः सम्प्रदृश्यन्ते गिरिमात्रास्ततस्ततः ||२८||
सञ्जज्ञे रणभूमौ तु परलोकवहा नदी |
शोणितोदा रथावर्ता ध्वजवृक्षास्थिशर्करा ||२९||
भुजनक्रा धनुःस्रोता हस्तिशैला हयोपला |
मेदोमज्जाकर्दमिनी छत्रहंसा गदोडुपा ||३०||
कवचोष्णीषसञ्छन्ना पताकारुचिरद्रुमा |
चक्रचक्रावलीजुष्टा त्रिवेणूदण्डकावृता ||३१||
शूराणां हर्षजननी भीरूणां भयवर्धिनी |
प्रावर्तत नदी रौद्रा कुरुसृञ्जयसङ्कुला ||३२||
तां नदीं पितृलोकाय वहन्तीमतिभैरवाम् |
तेरुर्वाहननौभिस्ते शूराः परिघबाहवः ||३३||
वर्तमाने तथा युद्धे निर्मर्यादे विशां पते |
चतुरङ्गक्षये घोरे पूर्वं देवासुरोपमे ||३४||
अक्रोशन्बान्धवानन्ये तत्र तत्र परन्तप |
क्रोशद्भिर्बान्धवैश्चान्ये भयार्ता न निवर्तिरे ||३५||
निर्मर्यादे तथा युद्धे वर्तमाने भयानके |
अर्जुनो भीमसेनश्च मोहयां चक्रतुः परान् ||३६||
सा वध्यमाना महती सेना तव जनाधिप |
अमुह्यत्तत्र तत्रैव योषिन्मदवशादिव ||३७||
मोहयित्वा च तां सेनां भीमसेनधनञ्जयौ |
दध्मतुर्वारिजौ तत्र सिंहनादं च नेदतुः ||३८||
श्रुत्वैव तु महाशब्दं धृष्टद्युम्नशिखण्डिनौ |
धर्मराजं पुरस्कृत्य मद्रराजमभिद्रुतौ ||३९||
तत्राश्चर्यमपश्याम घोररूपं विशां पते |
शल्येन सङ्गताः शूरा यदयुध्यन्त भागशः ||४०||
माद्रीपुत्रौ सरभसौ कृतास्त्रौ युद्धदुर्मदौ |
अभ्ययातां त्वरायुक्तौ जिगीषन्तौ बलं तव ||४१||
ततो न्यवर्तत बलं तावकं भरतर्षभ |
शरैः प्रणुन्नं बहुधा पाण्डवैर्जितकाशिभिः ||४२||
वध्यमाना चमूः सा तु पुत्राणां प्रेक्षतां तव |
भेजे दिशो महाराज प्रणुन्ना दृढधन्विभिः ||४३||
हाहाकारो महाञ्जज्ञे योधानां तव भारत ||४३||
तिष्ठ तिष्ठेति वागासीद्द्रावितानां महात्मनाम् |
क्षत्रियाणां तदान्योन्यं संयुगे जयमिच्छताम् ||४४||
आद्रवन्नेव भग्नास्ते पाण्डवैस्तव सैनिकाः ||४४||
त्यक्त्वा युद्धे प्रियान्पुत्रान्भ्रातॄनथ पितामहान् |
मातुलान्भागिनेयांश्च तथा सम्बन्धिबान्धवान् ||४५||
हयान्द्विपांस्त्वरयन्तो योधा जग्मुः समन्ततः |
आत्मत्राणकृतोत्साहास्तावका भरतर्षभ ||४६||
९
सञ्जय उवाच||
तत्प्रभग्नं बलं दृष्ट्वा मद्रराजः प्रतापवान् |
उवाच सारथिं तूर्णं चोदयाश्वान्महाजवान् ||१||
एष तिष्ठति वै राजा पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः |
छत्रेण ध्रियमाणेन पाण्डुरेण विराजता ||२||
अत्र मां प्रापय क्षिप्रं पश्य मे सारथे बलम् |
न समर्था हि मे पार्थाः स्थातुमद्य पुरो युधि ||३||
एवमुक्तस्ततः प्रायान्मद्रराजस्य सारथिः |
यत्र राजा सत्यसन्धो धर्मराजो युधिष्ठिरः ||४||
आपतन्तं च सहसा पाण्डवानां महद्बलम् |
दधारैको रणे शल्यो वेलेवोद्धृतमर्णवम् ||५||
पाण्डवानां बलौघस्तु शल्यमासाद्य मारिष |
व्यतिष्ठत तदा युद्धे सिन्धोर्वेग इवाचलम् ||६||
मद्रराजं तु समरे दृष्ट्वा युद्धाय विष्ठितम् |
कुरवः संन्यवर्तन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||७||
तेषु राजन्निवृत्तेषु व्यूढानीकेषु भागशः |
प्रावर्तत महारौद्रः सङ्ग्रामः शोणितोदकः ||८||
समार्छच्चित्रसेनेन नकुलो युद्धदुर्मदः ||८||
तौ परस्परमासाद्य चित्रकार्मुकधारिणौ |
मेघाविव यथोद्वृत्तौ दक्षिणोत्तरवर्षिणौ ||९||
शरतोयैः सिषिचतुस्तौ परस्परमाहवे |
नान्तरं तत्र पश्यामि पाण्डवस्येतरस्य वा ||१०||
उभौ कृतास्त्रौ बलिनौ रथचर्याविशारदौ |
परस्परवधे यत्तौ छिद्रान्वेषणतत्परौ ||११||
चित्रसेनस्तु भल्लेन पीतेन निशितेन च |
नकुलस्य महाराज मुष्टिदेशेऽच्छिनद्धनुः ||१२||
अथैनं छिन्नधन्वानं रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः |
त्रिभिः शरैरसम्भ्रान्तो ललाटे वै समर्पयत् ||१३||
हयांश्चास्य शरैस्तीक्ष्णैः प्रेषयामास मृत्यवे |
तथा ध्वजं सारथिं च त्रिभिस्त्रिभिरपातयत् ||१४||
स शत्रुभुजनिर्मुक्तैर्ललाटस्थैस्त्रिभिः शरैः |
नकुलः शुशुभे राजंस्त्रिशृङ्ग इव पर्वतः ||१५||
स छिन्नधन्वा विरथः खड्गमादाय चर्म च |
रथादवातरद्वीरः शैलाग्रादिव केसरी ||१६||
पद्भ्यामापततस्तस्य शरवृष्टिमवासृजत् |
नकुलोऽप्यग्रसत्तां वै चर्मणा लघुविक्रमः ||१७||
चित्रसेनरथं प्राप्य चित्रयोधी जितश्रमः |
आरुरोह महाबाहुः सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||१८||
सकुण्डलं समुकुटं सुनसं स्वायतेक्षणम् |
चित्रसेनशिरः कायादपाहरत पाण्डवः ||१९||
स पपात रथोपस्थाद्दिवाकरसमप्रभः ||१९||
चित्रसेनं विशस्तं तु दृष्ट्वा तत्र महारथाः |
साधुवादस्वनांश्चक्रुः सिंहनादांश्च पुष्कलान् ||२०||
विशस्तं भ्रातरं दृष्ट्वा कर्णपुत्रौ महारथौ |
सुषेणः सत्यसेनश्च मुञ्चन्तौ निशिताञ्शरान् ||२१||
ततोऽभ्यधावतां तूर्णं पाण्डवं रथिनां वरम् |
जिघांसन्तौ यथा नागं व्याघ्रौ राजन्महावने ||२२||
तावभ्यधावतां तीक्ष्णौ द्वावप्येनं महारथम् |
शरौघान्सम्यगस्यन्तौ जीमूतौ सलिलं यथा ||२३||
स शरैः सर्वतो विद्धः प्रहृष्ट इव पाण्डवः |
अन्यत्कार्मुकमादाय रथमारुह्य वीर्यवान् ||२४||
अतिष्ठत रणे वीरः क्रुद्धरूप इवान्तकः ||२४||
तस्य तौ भ्रातरौ राजञ्शरैः संनतपर्वभिः |
रथं विशकलीकर्तुं समारब्धौ विशां पते ||२५||
ततः प्रहस्य नकुलश्चतुर्भिश्चतुरो रणे |
जघान निशितैस्तीक्ष्णैः सत्यसेनस्य वाजिनः ||२६||
ततः सन्धाय नाराचं रुक्मपुङ्खं शिलाशितम् |
धनुश्चिच्छेद राजेन्द्र सत्यसेनस्य पाण्डवः ||२७||
अथान्यं रथमास्थाय धनुरादाय चापरम् |
सत्यसेनः सुषेणश्च पाण्डवं पर्यधावताम् ||२८||
अविध्यत्तावसम्भ्रान्तौ माद्रीपुत्रः प्रतापवान् |
द्वाभ्यां द्वाभ्यां महाराज शराभ्यां रणमूर्धनि ||२९||
सुषेणस्तु ततः क्रुद्धः पाण्डवस्य महद्धनुः |
चिच्छेद प्रहसन्युद्धे क्षुरप्रेण महारथः ||३०||
अथान्यद्धनुरादाय नकुलः क्रोधमूर्छितः |
सुषेणं पञ्चभिर्विद्ध्वा ध्वजमेकेन चिच्छिदे ||३१||
सत्यसेनस्य च धनुर्हस्तावापं च मारिष |
चिच्छेद तरसा युद्धे तत उच्चुक्रुशुर्जनाः ||३२||
अथान्यद्धनुरादाय वेगघ्नं भारसाधनम् |
शरैः सञ्छादयामास समन्तात्पाण्डुनन्दनम् ||३३||
संनिवार्य तु तान्बाणान्नकुलः परवीरहा |
सत्यसेनं सुषेणं च द्वाभ्यां द्वाभ्यामविध्यत ||३४||
तावेनं प्रत्यविध्येतां पृथक्पृथगजिह्मगैः |
सारथिं चास्य राजेन्द्र शरैर्विव्यधतुः शितैः ||३५||
सत्यसेनो रथेषां तु नकुलस्य धनुस्तथा |
पृथक्षराभ्यां चिच्छेद कृतहस्तः प्रतापवान् ||३६||
स रथेऽतिरथस्तिष्ठन्रथशक्तिं परामृशत् |
स्वर्णदण्डामकुण्ठाग्रां तैलधौतां सुनिर्मलाम् ||३७||
लेलिहानामिव विभो नागकन्यां महाविषाम् |
समुद्यम्य च चिक्षेप सत्यसेनस्य संयुगे ||३८||
सा तस्य हृदयं सङ्ख्ये बिभेद शतधा नृप |
स पपात रथाद्भूमौ गतसत्त्वोऽल्पचेतनः ||३९||
भ्रातरं निहतं दृष्ट्वा सुषेणः क्रोधमूर्छितः |
अभ्यवर्षच्छरैस्तूर्णं पदातिं पाण्डुनन्दनम् ||४०||
नकुलं विरथं दृष्ट्वा द्रौपदेयो महाबलः |
सुतसोमोऽभिदुद्राव परीप्सन्पितरं रणे ||४१||
ततोऽधिरुह्य नकुलः सुतसोमस्य तं रथम् |
शुशुभे भरतश्रेष्ठो गिरिस्थ इव केसरी ||४२||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय सुषेणं समयोधयत् ||४२||
तावुभौ शरवर्षाभ्यां समासाद्य परस्परम् |
परस्परवधे यत्नं चक्रतुः सुमहारथौ ||४३||
सुषेणस्तु ततः क्रुद्धः पाण्डवं विशिखैस्त्रिभिः |
सुतसोमं च विंशत्या बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||४४||
ततः क्रुद्धो महाराज नकुलः परवीरहा |
शरैस्तस्य दिशः सर्वाश्छादयामास वीर्यवान् ||४५||
ततो गृहीत्वा तीक्ष्णाग्रमर्धचन्द्रं सुतेजनम् |
स वेगयुक्तं चिक्षेप कर्णपुत्रस्य संयुगे ||४६||
तस्य तेन शिरः कायाज्जहार नृपसत्तम |
पश्यतां सर्वसैन्यानां तदद्भुतमिवाभवत् ||४७||
स हतः प्रापतद्राजन्नकुलेन महात्मना |
नदीवेगादिवारुग्णस्तीरजः पादपो महान् ||४८||
कर्णपुत्रवधं दृष्ट्वा नकुलस्य च विक्रमम् |
प्रदुद्राव भयात्सेना तावकी भरतर्षभ ||४९||
तां तु सेनां महाराज मद्रराजः प्रतापवान् |
अपालयद्रणे शूरः सेनापतिररिंदमः ||५०||
विभीस्तस्थौ महाराज व्यवस्थाप्य च वाहिनीम् |
सिंहनादं भृशं कृत्वा धनुःशब्दं च दारुणम् ||५१||
तावकाः समरे राजन्रक्षिता दृढधन्वना |
प्रत्युद्ययुररातींस्ते समन्ताद्विगतव्यथाः ||५२||
मद्रराजं महेष्वासं परिवार्य समन्ततः |
स्थिता राजन्महासेना योद्धुकामाः समन्ततः ||५३||
सात्यकिर्भीमसेनश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
युधिष्ठिरं पुरस्कृत्य ह्रीनिषेधमरिंदमम् ||५४||
परिवार्य रणे वीराः सिंहनादं प्रचक्रिरे |
बाणशब्दरवांश्चोग्रान्क्ष्वेडांश्च विविधान्दधुः ||५५||
तथैव तावकाः सर्वे मद्राधिपतिमञ्जसा |
परिवार्य सुसंरब्धाः पुनर्युद्धमरोचयन् ||५६||
ततः प्रववृते युद्धं भीरूणां भयवर्धनम् |
तावकानां परेषां च मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||५७||
यथा देवासुरं युद्धं पूर्वमासीद्विशां पते |
अभीतानां तथा राजन्यमराष्ट्रविवर्धनम् ||५८||
ततः कपिध्वजो राजन्हत्वा संशप्तकान्रणे |
अभ्यद्रवत तां सेनां कौरवीं पाण्डुनन्दनः ||५९||
तथैव पाण्डवाः शेषा धृष्टद्युम्नपुरोगमाः |
अभ्यधावन्त तां सेनां विसृजन्तः शिताञ्शरान् ||६०||
पाण्डवैरवकीर्णानां संमोहः समजायत |
न च जज्ञुरनीकानि दिशो वा प्रदिशस्तथा ||६१||
आपूर्यमाणा निशितैः शरैः पाण्डवचोदितैः |
हतप्रवीरा विध्वस्ता कीर्यमाणा समन्ततः ||६२||
कौरव्यवध्यत चमूः पाण्डुपुत्रैर्महारथैः ||६२||
तथैव पाण्डवी सेना शरै राजन्समन्ततः |
रणेऽहन्यत पुत्रैस्ते शतशोऽथ सहस्रशः ||६३||
ते सेने भृशसन्तप्ते वध्यमाने परस्परम् |
व्याकुले समपद्येतां वर्षासु सरिताविव ||६४||
आविवेश ततस्तीव्रं तावकानां महद्भयम् |
पाण्डवानां च राजेन्द्र तथाभूते महाहवे ||६५||
१०
सञ्जय उवाच||
तस्मिन्विलुलिते सैन्ये वध्यमाने परस्परम् |
द्रवमाणेषु योधेषु निनदत्सु च दन्तिषु ||१||
कूजतां स्तनतां चैव पदातीनां महाहवे |
विद्रुतेषु महाराज हयेषु बहुधा तदा ||२||
प्रक्षये दारुणे जाते संहारे सर्वदेहिनाम् |
नानाशस्त्रसमावापे व्यतिषक्तरथद्विपे ||३||
हर्षणे युद्धशौण्डानां भीरूणां भयवर्धने |
गाहमानेषु योधेषु परस्परवधैषिषु ||४||
प्राणादाने महाघोरे वर्तमाने दुरोदरे |
सङ्ग्रामे घोररूपे तु यमराष्ट्रविवर्धने ||५||
पाण्डवास्तावकं सैन्यं व्यधमन्निशितैः शरैः |
तथैव तावका योधा जघ्नुः पाण्डवसैनिकान् ||६||
तस्मिंस्तथा वर्तमाने युद्धे भीरुभयावहे |
पूर्वाह्णे चैव सम्प्राप्ते भास्करोदयनं प्रति ||७||
लब्धलक्षाः परे राजन्रक्षिताश्च महात्मना |
अयोधयंस्तव बलं मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||८||
बलिभिः पाण्डवैर्दृप्तैर्लब्धलक्षैः प्रहारिभिः |
कौरव्यसीदत्पृतना मृगीवाग्निसमाकुला ||९||
तां दृष्ट्वा सीदतीं सेनां पङ्के गामिव दुर्बलाम् |
उज्जिहीर्षुस्तदा शल्यः प्रायात्पाण्डुचमूं प्रति ||१०||
मद्रराजस्तु सङ्क्रुद्धो गृहीत्वा धनुरुत्तमम् |
अभ्यद्रवत सङ्ग्रामे पाण्डवानाततायिनः ||११||
पाण्डवाश्च महाराज समरे जितकाशिनः |
मद्रराजं समासाद्य विव्यधुर्निशितैः शरैः ||१२||
ततः शरशतैस्तीक्ष्णैर्मद्रराजो महाबलः |
अर्दयामास तां सेनां धर्मराजस्य पश्यतः ||१३||
प्रादुरासंस्ततो राजन्नानारूपाण्यनेकशः |
चचाल शब्दं कुर्वाणा मही चापि सपर्वता ||१४||
सदण्डशूला दीप्ताग्राः शीर्यमाणाः समन्ततः |
उल्का भूमिं दिवः पेतुराहत्य रविमण्डलम् ||१५||
मृगाश्च माहिषाश्चापि पक्षिणश्च विशां पते |
अपसव्यं तदा चक्रुः सेनां ते बहुशो नृप ||१६||
ततस्तद्युद्धमत्युग्रमभवत्सङ्घचारिणाम् |
तथा सर्वाण्यनीकानि संनिपत्य जनाधिप ||१७||
अभ्ययुः कौरवा राजन्पाण्डवानामनीकिनीम् ||१७||
शल्यस्तु शरवर्षेण वर्षन्निव सहस्रदृक् |
अभ्यवर्षददीनात्मा कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||१८||
भीमसेनं शरैश्चापि रुक्मपुङ्खैः शिलाशितः |
द्रौपदेयांस्तथा सर्वान्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||१९||
धृष्टद्युम्नं च शैनेयं शिखण्डिनमथापि च |
एकैकं दशभिर्बाणैर्विव्याध च महाबलः ||२०||
ततोऽसृजद्बाणवर्षं घर्मान्ते मघवानिव ||२०||
ततः प्रभद्रका राजन्सोमकाश्च सहस्रशः |
पतिताः पात्यमानाश्च दृश्यन्ते शल्यसायकैः ||२१||
भ्रमराणामिव व्राताः शलभानामिव व्रजाः |
ह्रादिन्य इव मेघेभ्यः शल्यस्य न्यपतञ्शराः ||२२||
द्विरदास्तुरगाश्चार्ताः पत्तयो रथिनस्तथा |
शल्यस्य बाणैर्न्यपतन्बभ्रमुर्व्यनदंस्तथा ||२३||
आविष्ट इव मद्रेशो मन्युना पौरुषेण च |
प्राच्छादयदरीन्सङ्ख्ये कालसृष्ट इवान्तकः ||२४||
विनर्दमानो मद्रेशो मेघह्रादो महाबलः ||२४||
सा वध्यमाना शल्येन पाण्डवानामनीकिनी |
अजातशत्रुं कौन्तेयमभ्यधावद्युधिष्ठिरम् ||२५||
तां समर्प्य ततः सङ्ख्ये लघुहस्तः शितैः शरैः |
शरवर्षेण महता युधिष्ठिरमपीडयत् ||२६||
तमापतन्तं पत्त्यश्वैः क्रुद्धो राजा युधिष्ठिरः |
अवारयच्छरैस्तीक्ष्णैर्मत्तं द्विपमिवाङ्कुशैः ||२७||
तस्य शल्यः शरं घोरं मुमोचाशीविषोपमम् |
सोऽभ्यविध्यन्महात्मानं वेगेनाभ्यपतच्च गाम् ||२८||
ततो वृकोदरः क्रुद्धः शल्यं विव्याध सप्तभिः |
पञ्चभिः सहदेवस्तु नकुलो दशभिः शरैः ||२९||
द्रौपदेयाश्च शत्रुघ्नं शूरमार्तायनिं शरैः |
अभ्यवर्षन्महाभागं मेघा इव महीधरम् ||३०||
ततो दृष्ट्वा तुद्यमानं शल्यं पार्थैः समन्ततः |
कृतवर्मा कृपश्चैव सङ्क्रुद्धावभ्यधावताम् ||३१||
उलूकश्च पतत्री च शकुनिश्चापि सौबलः |
स्मयमानश्च शनकैरश्वत्थामा महारथः ||३२||
तव पुत्राश्च कार्त्स्न्येन जुगुपुः शल्यमाहवे ||३२||
भीमसेनं त्रिभिर्विद्ध्वा कृतवर्मा शिलीमुखैः |
बाणवर्षेण महता क्रुद्धरूपमवारयत् ||३३||
धृष्टद्युम्नं कृपः क्रुद्धो बाणवर्षैरपीडयत् |
द्रौपदेयांश्च शकुनिर्यमौ च द्रौणिरभ्ययात् ||३४||
दुर्योधनो युधां श्रेष्ठावाहवे केशवार्जुनौ |
समभ्ययादुग्रतेजाः शरैश्चाभ्यहनद्बली ||३५||
एवं द्वंद्वशतान्यासंस्त्वदीयानां परैः सह |
घोररूपाणि चित्राणि तत्र तत्र विशां पते ||३६||
ऋश्यवर्णाञ्जघानाश्वान्भोजो भीमस्य संयुगे |
सोऽवतीर्य रथोपस्थाद्धताश्वः पाण्डुनन्दनः ||३७||
कालो दण्डमिवोद्यम्य गदापाणिरयुध्यत ||३७||
प्रमुखे सहदेवस्य जघानाश्वांश्च मद्रराट् |
ततः शल्यस्य तनयं सहदेवोऽसिनावधीत् ||३८||
गौतमः पुनराचार्यो धृष्टद्युम्नमयोधयत् |
असम्भ्रान्तमसम्भ्रान्तो यत्नवान्यत्नवत्तरम् ||३९||
द्रौपदेयांस्तथा वीरानेकैकं दशभिः शरैः |
अविध्यदाचार्यसुतो नातिक्रुद्धः स्मयन्निव ||४०||
शल्योऽपि राजन्सङ्क्रुद्धो निघ्नन्सोमकपाण्डवान् |
पुनरेव शितैर्बाणैर्युधिष्ठिरमपीडयत् ||४१||
तस्य भीमो रणे क्रुद्धः संदष्टदशनच्छदः |
विनाशायाभिसन्धाय गदामादत्त वीर्यवान् ||४२||
यमदण्डप्रतीकाशां कालरात्रिमिवोद्यताम् |
गजवाजिमनुष्याणां प्राणान्तकरणीमपि ||४३||
हेमपट्टपरिक्षिप्तामुल्कां प्रज्वलितामिव |
शैक्यां व्यालीमिवात्युग्रां वज्रकल्पामयस्मयीम् ||४४||
चन्दनागुरुपङ्काक्तां प्रमदामीप्सितामिव |
वसामेदोसृगादिग्धां जिह्वां वैवस्वतीमिव ||४५||
पटुघण्टारवशतां वासवीमशनीमिव |
निर्मुक्ताशीविषाकारां पृक्तां गजमदैरपि ||४६||
त्रासनीं रिपुसैन्यानां स्वसैन्यपरिहर्षिणीम् |
मनुष्यलोके विख्यातां गिरिशृङ्गविदारिणीम् ||४७||
यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली |
आह्वयामास कौन्तेयः सङ्क्रुद्धमलकाधिपम् ||४८||
यया मायाविनो दृप्तान्सुबहून्धनदालये |
जघान गुह्यकान्क्रुद्धो मन्दारार्थे महाबलः ||४९||
निवार्यमाणो बहुभिर्द्रौपद्याः प्रियमास्थितः ||४९||
तां वज्रमणिरत्नौघामष्टाश्रिं वज्रगौरवाम् |
समुद्यम्य महाबाहुः शल्यमभ्यद्रवद्रणे ||५०||
गदया युद्धकुशलस्तया दारुणनादया |
पोथयामास शल्यस्य चतुरोऽश्वान्महाजवान् ||५१||
ततः शल्यो रणे क्रुद्धः पीने वक्षसि तोमरम् |
निचखान नदन्वीरो वर्म भित्त्वा च सोऽभ्यगात् ||५२||
वृकोदरस्त्वसम्भ्रातस्तमेवोद्धृत्य तोमरम् |
यन्तारं मद्रराजस्य निर्बिभेद ततो हृदि ||५३||
स भिन्नवर्मा रुधिरं वमन्वित्रस्तमानसः |
पपाताभिमुखो दीनो मद्रराजस्त्वपाक्रमत् ||५४||
कृतप्रतिकृतं दृष्ट्वा शल्यो विस्मितमानसः |
गदामाश्रित्य धीरात्मा प्रत्यमित्रमवैक्षत ||५५||
ततः सुमनसः पार्था भीमसेनमपूजयन् |
तद्दृष्ट्वा कर्म सङ्ग्रामे घोरमक्लिष्टकर्मणः ||५६||
११
सञ्जय उवाच||
पतितं प्रेक्ष्य यन्तारं शल्यः सर्वायसीं गदाम् |
आदाय तरसा राजंस्तस्थौ गिरिरिवाचलः ||१||
तं दीप्तमिव कालाग्निं पाशहस्तमिवान्तकम् |
सशृङ्गमिव कैलासं सवज्रमिव वासवम् ||२||
सशूलमिव हर्यक्षं वने मत्तमिव द्विपम् |
जवेनाभ्यपतद्भीमः प्रगृह्य महतीं गदाम् ||३||
ततः शङ्खप्रणादश्च तूर्याणां च सहस्रशः |
सिंहनादश्च सञ्जज्ञे शूराणां हर्षवर्धनः ||४||
प्रेक्षन्तः सर्वतस्तौ हि योधा योधमहाद्विपौ |
तावकाश्च परे चैव साधु साध्वित्यथाब्रुवन् ||५||
न हि मद्राधिपादन्यो रामाद्वा यदुनन्दनात् |
सोढुमुत्सहते वेगं भीमसेनस्य संयुगे ||६||
तथा मद्राधिपस्यापि गदावेगं महात्मनः |
सोढुमुत्सहते नान्यो योधो युधि वृकोदरात् ||७||
तौ वृषाविव नर्दन्तौ मण्डलानि विचेरतुः |
आवल्गितौ गदाहस्तौ मद्रराजवृकोदरौ ||८||
मण्डलावर्तमार्गेषु गदाविहरणेषु च |
निर्विशेषमभूद्युद्धं तयोः पुरुषसिंहयोः ||९||
तप्तहेममयैः शुभ्रैर्बभूव भयवर्धनी |
अग्निज्वालैरिवाविद्धा पट्टैः शल्यस्य सा गदा ||१०||
तथैव चरतो मार्गान्मण्डलेषु महात्मनः |
विद्युदभ्रप्रतीकाशा भीमस्य शुशुभे गदा ||११||
ताडिता मद्रराजेन भीमस्य गदया गदा |
दीप्यमानेव वै राजन्ससृजे पावकार्चिषः ||१२||
तथा भीमेन शल्यस्य ताडिता गदया गदा |
अङ्गारवर्षं मुमुचे तदद्भुतमिवाभवत् ||१३||
दन्तैरिव महानागौ शृङ्गैरिव महर्षभौ |
तोत्त्रैरिव तदान्योन्यं गदाग्राभ्यां निजघ्नतुः ||१४||
तौ गदानिहतैर्गात्रैः क्षणेन रुधिरोक्षितौ |
प्रेक्षणीयतरावास्तां पुष्पिताविव किंशुकौ ||१५||
गदया मद्रराजेन सव्यदक्षिणमाहतः |
भीमसेनो महाबाहुर्न चचालाचलो यथा ||१६||
तथा भीमगदावेगैस्ताड्यमानो मुहुर्मुहुः |
शल्यो न विव्यथे राजन्दन्तिनेवाहतो गिरिः ||१७||
शुश्रुवे दिक्षु सर्वासु तयोः पुरुषसिंहयोः |
गदानिपातसंह्रादो वज्रयोरिव निस्वनः ||१८||
निवृत्य तु महावीर्यौ समुच्छ्रितगदावुभौ |
पुनरन्तरमार्गस्थौ मण्डलानि विचेरतुः ||१९||
अथाभ्येत्य पदान्यष्टौ संनिपातोऽभवत्तयोः |
उद्यम्य लोहदण्डाभ्यामतिमानुषकर्मणोः ||२०||
प्रार्थयानौ तदान्योऽन्यं मण्डलानि विचेरतुः |
क्रियाविशेषं कृतिनौ दर्शयामासतुस्तदा ||२१||
अथोद्यम्य गदे घोरे सशृङ्गाविव पर्वतौ |
तावाजघ्नतुरन्योन्यं यथा भूमिचलेऽचलौ ||२२||
तौ परस्परवेगाच्च गदाभ्यां च भृशाहतौ |
युगपत्पेततुर्वीरावुभाविन्द्रध्वजाविव ||२३||
उभयोः सेनयोर्वीरास्तदा हाहाकृतोऽभवन् |
भृशं मर्मण्यभिहतावुभावास्तां सुविह्वलौ ||२४||
ततः सगदमारोप्य मद्राणामृषभं रथे |
अपोवाह कृपः शल्यं तूर्णमायोधनादपि ||२५||
क्षीबवद्विह्वलत्वात्तु निमेषात्पुनरुत्थितः |
भीमसेनो गदापाणिः समाह्वयत मद्रपम् ||२६||
ततस्तु तावकाः शूरा नानाशस्त्रसमायुताः |
नानावादित्रशब्देन पाण्डुसेनामयोधयन् ||२७||
भुजावुच्छ्रित्य शस्त्रं च शब्देन महता ततः |
अभ्यद्रवन्महाराज दुर्योधनपुरोगमाः ||२८||
तदनीकमभिप्रेक्ष्य ततस्ते पाण्डुनन्दनाः |
प्रययुः सिंहनादेन दुर्योधनवधेप्सया ||२९||
तेषामापततां तूर्णं पुत्रस्ते भरतर्षभ |
प्रासेन चेकितानं वै विव्याध हृदये भृशम् ||३०||
स पपात रथोपस्थे तव पुत्रेण ताडितः |
रुधिरौघपरिक्लिन्नः प्रविश्य विपुलं तमः ||३१||
चेकितानं हतं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथाः |
प्रसक्तमभ्यवर्षन्त शरवर्षाणि भागशः ||३२||
तावकानामनीकेषु पाण्डवा जितकाशिनः |
व्यचरन्त महाराज प्रेक्षणीयाः समन्ततः ||३३||
कृपश्च कृतवर्मा च सौबलश्च महाबलः |
अयोधयन्धर्मराजं मद्रराजपुरस्कृताः ||३४||
भारद्वाजस्य हन्तारं भूरिवीर्यपराक्रमम् |
दुर्योधनो महाराज धृष्टद्युम्नमयोधयत् ||३५||
त्रिसाहस्रा रथा राजंस्तव पुत्रेण चोदिताः |
अयोधयन्त विजयं द्रोणपुत्रपुरस्कृताः ||३६||
विजये धृतसङ्कल्पाः समभित्यक्तजीविताः |
प्राविशंस्तावका राजन्हंसा इव महत्सरः ||३७||
ततो युद्धमभूद्घोरं परस्परवधैषिणाम् |
अन्योन्यवधसंयुक्तमन्योन्यप्रीतिवर्धनम् ||३८||
तस्मिन्प्रवृत्ते सङ्ग्रामे राजन्वीरवरक्षये |
अनिलेनेरितं घोरमुत्तस्थौ पार्थिवं रजः ||३९||
श्रवणान्नामधेयानां पाण्डवानां च कीर्तनात् |
परस्परं विजानीमो ये चायुध्यन्नभीतवत् ||४०||
तद्रजः पुरुषव्याघ्र शोणितेन प्रशामितम् |
दिशश्च विमला जज्ञुस्तस्मिन्रजसि शामिते ||४१||
तथा प्रवृत्ते सङ्ग्रामे घोररूपे भयानके |
तावकानां परेषां च नासीत्कश्चित्पराङ्मुखः ||४२||
ब्रह्मलोकपरा भूत्वा प्रार्थयन्तो जयं युधि |
सुयुद्धेन पराक्रान्ता नराः स्वर्गमभीप्सवः ||४३||
भर्तृपिण्डविमोक्षार्थं भर्तृकार्यविनिश्चिताः |
स्वर्गसंसक्तमनसो योधा युयुधिरे तदा ||४४||
नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तो महारथाः |
अन्योन्यमभिगर्जन्तः प्रहरन्तः परस्परम् ||४५||
हत विध्यत गृह्णीत प्रहरध्वं निकृन्तत |
इति स्म वाचः श्रूयन्ते तव तेषां च वै बले ||४६||
ततः शल्यो महाराज धर्मराजं युधिष्ठिरम् |
विव्याध निशितैर्बाणैर्हन्तुकामो महारथम् ||४७||
तस्य पार्थो महाराज नाराचान्वै चतुर्दश |
मर्माण्युद्दिश्य मर्मज्ञो निचखान हसन्निव ||४८||
तं वार्य पाण्डवं बाणैर्हन्तुकामो महायशाः |
विव्याध समरे क्रुद्धो बहुभिः कङ्कपत्रिभिः ||४९||
अथ भूयो महाराज शरेण नतपर्वणा |
युधिष्ठिरं समाजघ्ने सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||५०||
धर्मराजोऽपि सङ्क्रुद्धो मद्रराजं महायशाः |
विव्याध निशितैर्बाणैः कङ्कबर्हिणवाजितैः ||५१||
चन्द्रसेनं च सप्तत्या सूतं च नवभिः शरैः |
द्रुमसेनं चतुःषष्ट्या निजघान महारथः ||५२||
चक्ररक्षे हते शल्यः पाण्डवेन महात्मना |
निजघान ततो राजंश्चेदीन्वै पञ्चविंशतिम् ||५३||
सात्यकिं पञ्चविंशत्या भीमसेनं च पञ्चभिः |
माद्रीपुत्रौ शतेनाजौ विव्याध निशितैः शरैः ||५४||
एवं विचरतस्तस्य सङ्ग्रामे राजसत्तम |
सम्प्रेषयच्छितान्पार्थः शरानाशीविषोपमान् ||५५||
ध्वजाग्रं चास्य समरे कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापहरद्रथात् ||५६||
पाण्डुपुत्रेण वै तस्य केतुं छिन्नं महात्मना |
निपतन्तमपश्याम गिरिशृङ्गमिवाहतम् ||५७||
ध्वजं निपतितं दृष्ट्वा पाण्डवं च व्यवस्थितम् |
सङ्क्रुद्धो मद्रराजोऽभूच्छरवर्षं मुमोच ह ||५८||
शल्यः सायकवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान् |
अभ्यवर्षदमेयात्मा क्षत्रियं क्षत्रियर्षभः ||५९||
सात्यकिं भीमसेनं च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
एकैकं पञ्चभिर्विद्ध्वा युधिष्ठिरमपीडयत् ||६०||
ततो बाणमयं जालं विततं पाण्डवोरसि |
अपश्याम महाराज मेघजालमिवोद्गतम् ||६१||
तस्य शल्यो रणे क्रुद्धो बाणैः संनतपर्वभिः |
दिशः प्रच्छादयामास प्रदिशश्च महारथः ||६२||
ततो युधिष्ठिरो राजा बाणजालेन पीडितः |
बभूव हृतविक्रान्तो जम्भो वृत्रहणा यथा ||६३||
१२
सञ्जय उवाच||
पीडिते धर्मराजे तु मद्रराजेन मारिष |
सात्यकिर्भीमसेनश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||१||
परिवार्य रथैः शल्यं पीडयामासुराहवे ||१||
तमेकं बहुभिर्दृष्ट्वा पीड्यमानं महारथैः |
साधुवादो महाञ्जज्ञे सिद्धाश्चासन्प्रहर्षिताः ||२||
आश्चर्यमित्यभाषन्त मुनयश्चापि सङ्गताः ||२||
भीमसेनो रणे शल्यं शल्यभूतं पराक्रमे |
एकेन विद्ध्वा बाणेन पुनर्विव्याध सप्तभिः ||३||
सात्यकिश्च शतेनैनं धर्मपुत्रपरीप्सया |
मद्रेश्वरमवाकीर्य सिंहनादमथानदत् ||४||
नकुलः पञ्चभिश्चैनं सहदेवश्च सप्तभिः |
विद्ध्वा तं तु ततस्तूर्णं पुनर्विव्याध सप्तभिः ||५||
स तु शूरो रणे यत्तः पीडितस्तैर्महारथैः |
विकृष्य कार्मुकं घोरं वेगघ्नं भारसाधनम् ||६||
सात्यकिं पञ्चविंशत्या शल्यो विव्याध मारिष |
भीमसेनं त्रिसप्तत्या नकुलं सप्तभिस्तथा ||७||
ततः सविशिखं चापं सहदेवस्य धन्विनः |
छित्त्वा भल्लेन समरे विव्याधैनं त्रिसप्तभिः ||८||
सहदेवस्तु समरे मातुलं भूरिवर्चसम् |
सज्यमन्यद्धनुः कृत्वा पञ्चभिः समताडयत् ||९||
शरैराशीविषाकारैर्ज्वलज्ज्वलनसंनिभैः ||९||
सारथिं चास्य समरे शरेणानतपर्वणा |
विव्याध भृशसङ्क्रुद्धस्तं च भूयस्त्रिभिः शरैः ||१०||
भीमसेनस्त्रिसप्तत्या सात्यकिर्नवभिः शरैः |
धर्मराजस्तथा षष्ट्या गात्रे शल्यं समर्पयत् ||११||
ततः शल्यो महाराज निर्विद्धस्तैर्महारथैः |
सुस्राव रुधिरं गात्रैर्गैरिकं पर्वतो यथा ||१२||
तांश्च सर्वान्महेष्वासान्पञ्चभिः पञ्चभिः शरैः |
विव्याध तरसा राजंस्तदद्भुतमिवाभवत् ||१३||
ततोऽपरेण भल्लेन धर्मपुत्रस्य मारिष |
धनुश्चिच्छेद समरे सज्यं स सुमहारथः ||१४||
अथान्यद्धनुरादाय धर्मपुत्रो महारथः |
साश्वसूतध्वजरथं शल्यं प्राच्छादयच्छरैः ||१५||
स च्छाद्यमानः समरे धर्मपुत्रस्य सायकैः |
युधिष्ठिरमथाविध्यद्दशभिर्निशितैः शरैः ||१६||
सात्यकिस्तु ततः क्रुद्धो धर्मपुत्रे शरार्दिते |
मद्राणामधिपं शूरं शरौघैः समवारयत् ||१७||
स सात्यकेः प्रचिच्छेद क्षुरप्रेण महद्धनुः |
भीमसेनमुखांस्तांश्च त्रिभिस्त्रिभिरताडयत् ||१८||
तस्य क्रुद्धो महाराज सात्यकिः सत्यविक्रमः |
तोमरं प्रेषयामास स्वर्णदण्डं महाधनम् ||१९||
भीमसेनोऽथ नाराचं ज्वलन्तमिव पन्नगम् |
नकुलः समरे शक्तिं सहदेवो गदां शुभाम् ||२०||
धर्मराजः शतघ्नीं तु जिघांसुः शल्यमाहवे ||२०||
तानापतत एवाशु पञ्चानां वै भुजच्युतान् |
सात्यकिप्रहितं शल्यो भल्लैश्चिच्छेद तोमरम् ||२१||
भीमेन प्रहितं चापि शरं कनकभूषणम् |
द्विधा चिच्छेद समरे कृतहस्तः प्रतापवान् ||२२||
नकुलप्रेषितां शक्तिं हेमदण्डां भयावहाम् |
गदां च सहदेवेन शरौघैः समवारयत् ||२३||
शराभ्यां च शतघ्नीं तां राज्ञश्चिच्छेद भारत |
पश्यतां पाण्डुपुत्राणां सिंहनादं ननाद च ||२४||
नामृष्यत्तं तु शैनेयः शत्रोर्विजयमाहवे ||२४||
अथान्यद्धनुरादाय सात्यकिः क्रोधमूर्छितः |
द्वाभ्यां मद्रेश्वरं विद्ध्वा सारथिं च त्रिभिः शरैः ||२५||
ततः शल्यो महाराज सर्वांस्तान्दशभिः शरैः |
विव्याध सुभृशं क्रुद्धस्तोत्त्रैरिव महाद्विपान् ||२६||
ते वार्यमाणाः समरे मद्रराज्ञा महारथाः |
न शेकुः प्रमुखे स्थातुं तस्य शत्रुनिषूदनाः ||२७||
ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा शल्यस्य विक्रमम् |
निहतान्पाण्डवान्मेने पाञ्चालानथ सृञ्जयान् ||२८||
ततो राजन्महाबाहुर्भीमसेनः प्रतापवान् |
सन्त्यज्य मनसा प्राणान्मद्राधिपमयोधयत् ||२९||
नकुलः सहदेवश्च सात्यकिश्च महारथः |
परिवार्य तदा शल्यं समन्ताद्व्यकिरञ्शरैः ||३०||
स चतुर्भिर्महेष्वासैः पाण्डवानां महारथैः |
वृतस्तान्योधयामास मद्रराजः प्रतापवान् ||३१||
तस्य धर्मसुतो राजन्क्षुरप्रेण महाहवे |
चक्ररक्षं जघानाशु मद्रराजस्य पार्थिव ||३२||
तस्मिंस्तु निहते शूरे चक्ररक्षे महारथे |
मद्रराजोऽतिबलवान्सैनिकानास्तृणोच्छरैः ||३३||
समाच्छन्नांस्ततस्तांस्तु राजन्वीक्ष्य स सैनिकान् |
चिन्तयामास समरे धर्मराजो युधिष्ठिरः ||३४||
कथं नु न भवेत्सत्यं तन्माधववचो महत् |
न हि क्रुद्धो रणे राजा क्षपयेत बलं मम ||३५||
ततः सरथनागाश्वाः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज |
मद्रेश्वरं समासेदुः पीडयन्तः समन्ततः ||३६||
नानाशस्त्रौघबहुलां शस्त्रवृष्टिं समुत्थिताम् |
व्यधमत्समरे राजन्महाभ्राणीव मारुतः ||३७||
ततः कनकपुङ्खां तां शल्यक्षिप्तां वियद्गताम् |
शरवृष्टिमपश्याम शलभानामिवाततिम् ||३८||
ते शरा मद्रराजेन प्रेषिता रणमूर्धनि |
सम्पतन्तः स्म दृश्यन्ते शलभानां व्रजा इव ||३९||
मद्रराजधनुर्मुक्तैः शरैः कनकभूषणैः |
निरन्तरमिवाकाशं सम्बभूव जनाधिप ||४०||
न पाण्डवानां नास्माकं तत्र कश्चिद्व्यदृश्यत |
बाणान्धकारे महति कृते तत्र महाभये ||४१||
मद्रराजेन बलिना लाघवाच्छरवृष्टिभिः |
लोड्यमानं तथा दृष्ट्वा पाण्डवानां बलार्णवम् ||४२||
विस्मयं परमं जग्मुर्देवगन्धर्वदानवाः ||४२||
स तु तान्सर्वतो यत्ताञ्शरैः सम्पीड्य मारिष |
धर्मराजमवच्छाद्य सिंहवद्व्यनदन्मुहुः ||४३||
ते छन्नाः समरे तेन पाण्डवानां महारथाः |
न शेकुस्तं तदा युद्धे प्रत्युद्यातुं महारथम् ||४४||
धर्मराजपुरोगास्तु भीमसेनमुखा रथाः |
न जहुः समरे शूरं शल्यमाहवशोभिनम् ||४५||
१३
सञ्जय उवाच||
अर्जुनो द्रौणिना विद्धो युद्धे बहुभिरायसैः |
तस्य चानुचरैः शूरैस्त्रिगर्तानां महारथैः ||१||
द्रौणिं विव्याध समरे त्रिभिरेव शिलीमुखैः ||१||
तथेतरान्महेष्वासान्द्वाभ्यां द्वाभ्यां धनञ्जयः |
भूयश्चैव महाबाहुः शरवर्षैरवाकिरत् ||२||
शरकण्टकितास्ते तु तावका भरतर्षभ |
न जहुः समरे पार्थं वध्यमानाः शितैः शरैः ||३||
तेऽर्जुनं रथवंशेन द्रोणपुत्रपुरोगमाः |
अयोधयन्त समरे परिवार्य महारथाः ||४||
तैस्तु क्षिप्ताः शरा राजन्कार्तस्वरविभूषिताः |
अर्जुनस्य रथोपस्थं पूरयामासुरञ्जसा ||५||
तथा कृष्णौ महेष्वासौ वृषभौ सर्वधन्विनाम् |
शरैर्वीक्ष्य वितुन्नाङ्गौ प्रहृष्टौ युद्धदुर्मदौ ||६||
कूबरं रथचक्राणि ईषा योक्त्राणि चाभिभो |
युगं चैवानुकर्षं च शरभूतमभूत्तदा ||७||
नैतादृशं दृष्टपूर्वं राजन्नैव च नः श्रुतम् |
यादृशं तत्र पार्थस्य तावकाः सम्प्रचक्रिरे ||८||
स रथः सर्वतो भाति चित्रपुङ्खैः शितैः शरैः |
उल्काशतैः सम्प्रदीप्तं विमानमिव भूतले ||९||
ततोऽर्जुनो महाराज शरैः संनतपर्वभिः |
अवाकिरत्तां पृतनां मेघो वृष्ट्या यथाचलम् ||१०||
ते वध्यमानाः समरे पार्थनामाङ्कितैः शरैः |
पार्थभूतममन्यन्त प्रेक्षमाणास्तथाविधम् ||११||
ततोऽद्भुतशरज्वालो धनुःशब्दानिलो महान् |
सेनेन्धनं ददाहाशु तावकं पार्थपावकः ||१२||
चक्राणां पततां चैव युगानां च धरातले |
तूणीराणां पताकानां ध्वजानां च रथैः सह ||१३||
ईषाणामनुकर्षाणां त्रिवेणूनां च भारत |
अक्षाणामथ योक्त्राणां प्रतोदानां च सर्वशः ||१४||
शिरसां पततां चैव कुण्डलोष्णीषधारिणाम् |
भुजानां च महाराज स्कन्धानां च समन्ततः ||१५||
छत्राणां व्यजनैः सार्धं मुकुटानां च राशयः |
समदृश्यन्त पार्थस्य रथमार्गेषु भारत ||१६||
अगम्यरूपा पृथिवी मांसशोणितकर्दमा |
बभूव भरतश्रेष्ठ रुद्रस्याक्रीडनं यथा ||१७||
भीरूणां त्रासजननी शूराणां हर्षवर्धनी ||१७||
हत्वा तु समरे पार्थः सहस्रे द्वे परन्तप |
रथानां सवरूथानां विधूमोऽग्निरिव ज्वलन् ||१८||
यथा हि भगवानग्निर्जगद्दग्ध्वा चराचरम् |
विधूमो दृश्यते राजंस्तथा पार्थो महारथः ||१९||
द्रौणिस्तु समरे दृष्ट्वा पाण्डवस्य पराक्रमम् |
रथेनातिपताकेन पाण्डवं प्रत्यवारयत् ||२०||
तावुभौ पुरुषव्याघ्रौ श्वेताश्वौ धन्विनां वरौ |
समीयतुस्तदा तूर्णं परस्परवधैषिणौ ||२१||
तयोरासीन्महाराज बाणवर्षं सुदारुणम् |
जीमूतानां यथा वृष्टिस्तपान्ते भरतर्षभ ||२२||
अन्योन्यस्पर्धिनौ तौ तु शरैः संनतपर्वभिः |
ततक्षतुर्मृधेऽन्योन्यं शृङ्गाभ्यां वृषभाविव ||२३||
तयोर्युद्धं महाराज चिरं सममिवाभवत् |
अस्त्राणां सङ्गमश्चैव घोरस्तत्राभवन्महान् ||२४||
ततोऽर्जुनं द्वादशभी रुक्मपुङ्खैः सुतेजनैः |
वासुदेवं च दशभिर्द्रौणिर्विव्याध भारत ||२५||
ततः प्रहस्य बीभत्सुर्व्याक्षिपद्गाण्डिवं धनुः |
मानयित्वा मुहूर्तं च गुरुपुत्रं महाहवे ||२६||
व्यश्वसूतरथं चक्रे सव्यसाची महारथः |
मृदुपूर्वं ततश्चैनं त्रिभिर्विव्याध सायकैः ||२७||
हताश्वे तु रथे तिष्ठन्द्रोणपुत्रस्त्वयस्मयम् |
मुसलं पाण्डुपुत्राय चिक्षेप परिघोपमम् ||२८||
तमापतन्तं सहसा हेमपट्टविभूषितम् |
चिच्छेद सप्तधा वीरः पार्थः शत्रुनिबर्हणः ||२९||
स च्छिन्नं मुसलं दृष्ट्वा द्रौणिः परमकोपनः |
आददे परिघं घोरं नगेन्द्रशिखरोपमम् ||३०||
चिक्षेप चैव पार्थाय द्रौणिर्युद्धविशारदः ||३०||
तमन्तकमिव क्रुद्धं परिघं प्रेक्ष्य पाण्डवः |
अर्जुनस्त्वरितो जघ्ने पञ्चभिः सायकोत्तमैः ||३१||
स च्छिन्नः पतितो भूमौ पार्थबाणैर्महाहवे |
दारयन्पृथिवीन्द्राणां मनः शब्देन भारत ||३२||
ततोऽपरैस्त्रिभिर्बाणैर्द्रौणिं विव्याध पाण्डवः |
सोऽतिविद्धो बलवता पार्थेन सुमहाबलः ||३३||
न सम्भ्रान्तस्तदा द्रौणिः पौरुषे स्वे व्यवस्थितः ||३३||
सुधर्मा तु ततो राजन्भारद्वाजं महारथम् |
अवाकिरच्छरव्रातैः सर्वक्षत्रस्य पश्यतः ||३४||
ततस्तु सुरथोऽप्याजौ पाञ्चालानां महारथः |
रथेन मेघघोषेण द्रौणिमेवाभ्यधावत ||३५||
विकर्षन्वै धनुः श्रेष्ठं सर्वभारसहं दृढम् |
ज्वलनाशीविषनिभैः शरैश्चैनमवाकिरत् ||३६||
सुरथं तु ततः क्रुद्धमापतन्तं महारथम् |
चुकोप समरे द्रौणिर्दण्डाहत इवोरगः ||३७||
त्रिशिखां भ्रुकुटीं कृत्वा सृक्किणी परिलेलिहन् |
उद्वीक्ष्य सुरथं रोषाद्धनुर्ज्यामवमृज्य च ||३८||
मुमोच तीक्ष्णं नाराचं यमदण्डसमद्युतिम् ||३८||
स तस्य हृदयं भित्त्वा प्रविवेशातिवेगतः |
शक्राशनिरिवोत्सृष्टा विदार्य धरणीतलम् ||३९||
ततस्तं पतितं भूमौ नाराचेन समाहतम् |
वज्रेणेव यथा शृङ्गं पर्वतस्य महाधनम् ||४०||
तस्मिंस्तु निहते वीरे द्रोणपुत्रः प्रतापवान् |
आरुरोह रथं तूर्णं तमेव रथिनां वरः ||४१||
ततः सज्जो महाराज द्रौणिराहवदुर्मदः |
अर्जुनं योधयामास संशप्तकवृतो रणे ||४२||
तत्र युद्धं महच्चासीदर्जुनस्य परैः सह |
मध्यंदिनगते सूर्ये यमराष्ट्रविवर्धनम् ||४३||
तत्राश्चर्यमपश्याम दृष्ट्वा तेषां पराक्रमम् |
यदेको युगपद्वीरान्समयोधयदर्जुनः ||४४||
विमर्दस्तु महानासीदर्जुनस्य परैः सह |
शतक्रतोर्यथा पूर्वं महत्या दैत्यसेनया ||४५||
१४
सञ्जय उवाच||
दुर्योधनो महाराज धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
चक्रतुः सुमहद्युद्धं शरशक्तिसमाकुलम् ||१||
तयोरासन्महाराज शरधाराः सहस्रशः |
अम्बुदानां यथा काले जलधाराः समन्ततः ||२||
राजा तु पार्षतं विद्ध्वा शरैः पञ्चभिरायसैः |
द्रोणहन्तारमुग्रेषुः पुनर्विव्याध सप्तभिः ||३||
धृष्टद्युम्नस्तु समरे बलवान्दृढविक्रमः |
सप्तत्या विशिखानां वै दुर्योधनमपीडयत् ||४||
पीडितं प्रेक्ष्य राजानं सोदर्या भरतर्षभ |
महत्या सेनया सार्धं परिवव्रुः स्म पार्षतम् ||५||
स तैः परिवृतः शूरैः सर्वतोऽतिरथैर्भृशम् |
व्यचरत्समरे राजन्दर्शयन्हस्तलाघवम् ||६||
शिखण्डी कृतवर्माणं गौतमं च महारथम् |
प्रभद्रकैः समायुक्तो योधयामास धन्विनौ ||७||
तत्रापि सुमहद्युद्धं घोररूपं विशां पते |
प्राणान्सन्त्यजतां युद्धे प्राणद्यूताभिदेवने ||८||
शल्यस्तु शरवर्षाणि विमुञ्चन्सर्वतोदिशम् |
पाण्डवान्पीडयामास ससात्यकिवृकोदरान् ||९||
तथोभौ च यमौ युद्धे यमतुल्यपराक्रमौ |
योधयामास राजेन्द्र वीर्येण च बलेन च ||१०||
शल्यसायकनुन्नानां पाण्डवानां महामृधे |
त्रातारं नाध्यगच्छन्त केचित्तत्र महारथाः ||११||
ततस्तु नकुलः शूरो धर्मराजे प्रपीडिते |
अभिदुद्राव वेगेन मातुलं माद्रिनन्दनः ||१२||
सञ्छाद्य समरे शल्यं नकुलः परवीरहा |
विव्याध चैनं दशभिः स्मयमानः स्तनान्तरे ||१३||
सर्वपारशवैर्बाणैः कर्मारपरिमार्जितैः |
स्वर्णपुङ्खैः शिलाधौतैर्धनुर्यन्त्रप्रचोदितैः ||१४||
शल्यस्तु पीडितस्तेन स्वस्रीयेण महात्मना |
नकुलं पीडयामास पत्रिभिर्नतपर्वभिः ||१५||
ततो युधिष्ठिरो राजा भीमसेनोऽथ सात्यकिः |
सहदेवश्च माद्रेयो मद्रराजमुपाद्रवन् ||१६||
तानापतत एवाशु पूरयानान्रथस्वनैः |
दिशश्च प्रदिशश्चैव कम्पयानांश्च मेदिनीम् ||१७||
प्रतिजग्राह समरे सेनापतिरमित्रजित् ||१७||
युधिष्ठिरं त्रिभिर्विद्ध्वा भीमसेनं च सप्तभिः |
सात्यकिं च शतेनाजौ सहदेवं त्रिभिः शरैः ||१८||
ततस्तु सशरं चापं नकुलस्य महात्मनः |
मद्रेश्वरः क्षुरप्रेण तदा चिच्छेद मारिष ||१९||
तदशीर्यत विच्छिन्नं धनुः शल्यस्य सायकैः ||१९||
अथान्यद्धनुरादाय माद्रीपुत्रो महारथः |
मद्रराजरथं तूर्णं पूरयामास पत्रिभिः ||२०||
युधिष्ठिरस्तु मद्रेशं सहदेवश्च मारिष |
दशभिर्दशभिर्बाणैरुरस्येनमविध्यताम् ||२१||
भीमसेनस्ततः षष्ट्या सात्यकिर्नवभिः शरैः |
मद्रराजमभिद्रुत्य जघ्नतुः कङ्कपत्रिभिः ||२२||
मद्रराजस्ततः क्रुद्धः सात्यकिं नवभिः शरैः |
विव्याध भूयः सप्तत्या शराणां नतपर्वणाम् ||२३||
अथास्य सशरं चापं मुष्टौ चिच्छेद मारिष |
हयांश्च चतुरः सङ्ख्ये प्रेषयामास मृत्यवे ||२४||
विरथं सात्यकिं कृत्वा मद्रराजो महाबलः |
विशिखानां शतेनैनमाजघान समन्ततः ||२५||
माद्रीपुत्रौ तु संरब्धौ भीमसेनं च पाण्डवम् |
युधिष्ठिरं च कौरव्य विव्याध दशभिः शरैः ||२६||
तत्राद्भुतमपश्याम मद्रराजस्य पौरुषम् |
यदेनं सहिताः पार्था नाभ्यवर्तन्त संयुगे ||२७||
अथान्यं रथमास्थाय सात्यकिः सत्यविक्रमः |
पीडितान्पाण्डवान्दृष्ट्वा मद्रराजवशं गतान् ||२८||
अभिदुद्राव वेगेन मद्राणामधिपं बली ||२८||
आपतन्तं रथं तस्य शल्यः समितिशोभनः |
प्रत्युद्ययौ रथेनैव मत्तो मत्तमिव द्विपम् ||२९||
स संनिपातस्तुमुलो बभूवाद्भुतदर्शनः |
सात्यकेश्चैव शूरस्य मद्राणामधिपस्य च ||३०||
यादृशो वै पुरा वृत्तः शम्बरामरराजयोः ||३०||
सात्यकिः प्रेक्ष्य समरे मद्रराजं व्यवस्थितम् |
विव्याध दशभिर्बाणैस्तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||३१||
मद्रराजस्तु सुभृशं विद्धस्तेन महात्मना |
सात्यकिं प्रतिविव्याध चित्रपुङ्खैः शितैः शरैः ||३२||
ततः पार्था महेष्वासाः सात्वताभिसृतं नृपम् |
अभ्यद्रवन्रथैस्तूर्णं मातुलं वधकाम्यया ||३३||
तत आसीत्परामर्दस्तुमुलः शोणितोदकः |
शूराणां युध्यमानानां सिंहानामिव नर्दताम् ||३४||
तेषामासीन्महाराज व्यतिक्षेपः परस्परम् |
सिंहानामामिषेप्सूनां कूजतामिव संयुगे ||३५||
तेषां बाणसहस्रौघैराकीर्णा वसुधाभवत् |
अन्तरिक्षं च सहसा बाणभूतमभूत्तदा ||३६||
शरान्धकारं बहुधा कृतं तत्र समन्ततः |
अभ्रच्छायेव सञ्जज्ञे शरैर्मुक्तैर्महात्मभिः ||३७||
तत्र राजञ्शरैर्मुक्तैर्निर्मुक्तैरिव पन्नगैः |
स्वर्णपुङ्खैः प्रकाशद्भिर्व्यरोचन्त दिशस्तथा ||३८||
तत्राद्भुतं परं चक्रे शल्यः शत्रुनिबर्हणः |
यदेकः समरे शूरो योधयामास वै बहून् ||३९||
मद्रराजभुजोत्सृष्टैः कङ्कबर्हिणवाजितैः |
सम्पतद्भिः शरैर्घोरैरवाकीर्यत मेदिनी ||४०||
तत्र शल्यरथं राजन्विचरन्तं महाहवे |
अपश्याम यथा पूर्वं शक्रस्यासुरसङ्क्षये ||४१||
१५
सञ्जय उवाच||
ततः सैन्यास्तव विभो मद्रराजपुरस्कृताः |
पुनरभ्यद्रवन्पार्थान्वेगेन महता रणे ||१||
पीडितास्तावकाः सर्वे प्रधावन्तो रणोत्कटाः |
क्षणेनैव च पार्थांस्ते बहुत्वात्समलोडयन् ||२||
ते वध्यमानाः कुरुभिः पाण्डवा नावतस्थिरे |
निवार्यमाणा भीमेन पश्यतोः कृष्णपार्थयोः ||३||
ततो धनञ्जयः क्रुद्धः कृपं सह पदानुगैः |
अवाकिरच्छरौघेण कृतवर्माणमेव च ||४||
शकुनिं सहदेवस्तु सहसैन्यमवारयत् |
नकुलः पार्श्वतः स्थित्वा मद्रराजमवैक्षत ||५||
द्रौपदेया नरेन्द्रांश्च भूयिष्ठं समवारयन् |
द्रोणपुत्रं च पाञ्चाल्यः शिखण्डी समवारयत् ||६||
भीमसेनस्तु राजानं गदापाणिरवारयत् |
शल्यं तु सह सैन्येन कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||७||
ततः समभवद्युद्धं संसक्तं तत्र तत्र ह |
तावकानां परेषां च सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनाम् ||८||
तत्र पश्यामहे कर्म शल्यस्यातिमहद्रणे |
यदेकः सर्वसैन्यानि पाण्डवानामयुध्यत ||९||
व्यदृश्यत तदा शल्यो युधिष्ठिरसमीपतः |
रणे चन्द्रमसोऽभ्याशे शनैश्चर इव ग्रहः ||१०||
पीडयित्वा तु राजानं शरैराशीविषोपमैः |
अभ्यधावत्पुनर्भीमं शरवर्षैरवाकिरत् ||११||
तस्य तल्लाघवं दृष्ट्वा तथैव च कृतास्त्रताम् |
अपूजयन्ननीकानि परेषां तावकानि च ||१२||
पीड्यमानास्तु शल्येन पाण्डवा भृशविक्षताः |
प्राद्रवन्त रणं हित्वा क्रोशमाने युधिष्ठिरे ||१३||
वध्यमानेष्वनीकेषु मद्रराजेन पाण्डवः |
अमर्षवशमापन्नो धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१४||
ततः पौरुषमास्थाय मद्रराजमपीडयत् ||१४||
जयो वास्तु वधो वेति कृतबुद्धिर्महारथः |
समाहूयाब्रवीत्सर्वान्भ्रातॄन्कृष्णं च माधवम् ||१५||
भीष्मो द्रोणश्च कर्णश्च ये चान्ये पृथिवीक्षितः |
कौरवार्थे पराक्रान्ताः सङ्ग्रामे निधनं गताः ||१६||
यथाभागं यथोत्साहं भवन्तः कृतपौरुषाः |
भागोऽवशिष्ट एकोऽयं मम शल्यो महारथः ||१७||
सोऽहमद्य युधा जेतुमाशंसे मद्रकेश्वरम् |
तत्र यन्मानसं मह्यं तत्सर्वं निगदामि वः ||१८||
चक्ररक्षाविमौ शूरौ मम माद्रवतीसुतौ |
अजेयौ वासवेनापि समरे वीरसंमतौ ||१९||
साध्विमौ मातुलं युद्धे क्षत्रधर्मपुरस्कृतौ |
मदर्थं प्रतियुध्येतां मानार्हौ सत्यसङ्गरौ ||२०||
मां वा शल्यो रणे हन्ता तं वाहं भद्रमस्तु वः |
इति सत्यामिमां वाणीं लोकवीरा निबोधत ||२१||
योत्स्येऽहं मातुलेनाद्य क्षत्रधर्मेण पार्थिवाः |
स्वयं समभिसन्धाय विजयायेतराय वा ||२२||
तस्य मेऽभ्यधिकं शस्त्रं सर्वोपकरणानि च |
संयुञ्जन्तु रणे क्षिप्रं शास्त्रवद्रथयोजकाः ||२३||
शैनेयो दक्षिणं चक्रं धृष्टद्युम्नस्तथोत्तरम् |
पृष्ठगोपो भवत्वद्य मम पार्थो धनञ्जयः ||२४||
पुरःसरो ममाद्यास्तु भीमः शस्त्रभृतां वरः |
एवमभ्यधिकः शल्याद्भविष्यामि महामृधे ||२५||
एवमुक्तास्तथा चक्रुः सर्वे राज्ञः प्रियैषिणः |
ततः प्रहर्षः सैन्यानां पुनरासीत्तदा नृप ||२६||
पाञ्चालानां सोमकानां मत्स्यानां च विशेषतः |
प्रतिज्ञां तां च सङ्ग्रामे धर्मराजस्य पूरयन् ||२७||
ततः शङ्खांश्च भेरीश्च शतशश्चैव पुष्करान् |
अवादयन्त पाञ्चालाः सिंहनादांश्च नेदिरे ||२८||
तेऽभ्यधावन्त संरब्धा मद्रराजं तरस्विनः |
महता हर्षजेनाथ नादेन कुरुपुङ्गवाः ||२९||
ह्रादेन गजघण्टानां शङ्खानां निनदेन च |
तूर्यशब्देन महता नादयन्तश्च मेदिनीम् ||३०||
तान्प्रत्यगृह्णात्पुत्रस्ते मद्रराजश्च वीर्यवान् |
महामेघानिव बहूञ्शैलावस्तोदयावुभौ ||३१||
शल्यस्तु समरश्लाघी धर्मराजमरिंदमम् |
ववर्ष शरवर्षेण वर्षेण मघवानिव ||३२||
तथैव कुरुराजोऽपि प्रगृह्य रुचिरं धनुः |
द्रोणोपदेशान्विविधान्दर्शयानो महामनाः ||३३||
ववर्ष शरवर्षाणि चित्रं लघु च सुष्ठु च |
न चास्य विवरं कश्चिद्ददर्श चरतो रणे ||३४||
तावुभौ विविधैर्बाणैस्ततक्षाते परस्परम् |
शार्दूलावामिषप्रेप्सू पराक्रान्ताविवाहवे ||३५||
भीमस्तु तव पुत्रेण रणशौण्डेन सङ्गतः |
पाञ्चाल्यः सात्यकिश्चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||३६||
शकुनिप्रमुखान्वीरान्प्रत्यगृह्णन्समन्ततः ||३६||
तदासीत्तुमुलं युद्धं पुनरेव जयैषिणाम् |
तावकानां परेषां च राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||३७||
दुर्योधनस्तु भीमस्य शरेणानतपर्वणा |
चिच्छेदादिश्य सङ्ग्रामे ध्वजं हेमविभूषितम् ||३८||
सकिङ्किणीकजालेन महता चारुदर्शनः |
पपात रुचिरः सिंहो भीमसेनस्य नानदन् ||३९||
पुनश्चास्य धनुश्चित्रं गजराजकरोपमम् |
क्षुरेण शितधारेण प्रचकर्त नराधिपः ||४०||
स च्छिन्नधन्वा तेजस्वी रथशक्त्या सुतं तव |
बिभेदोरसि विक्रम्य स रथोपस्थ आविशत् ||४१||
तस्मिन्मोहमनुप्राप्ते पुनरेव वृकोदरः |
यन्तुरेव शिरः कायात्क्षुरप्रेणाहरत्तदा ||४२||
हतसूता हयास्तस्य रथमादाय भारत |
व्यद्रवन्त दिशो राजन्हाहाकारस्तदाभवत् ||४३||
तमभ्यधावत्त्राणार्थं द्रोणपुत्रो महारथः |
कृपश्च कृतवर्मा च पुत्रं तेऽभिपरीप्सवः ||४४||
तस्मिन्विलुलिते सैन्ये त्रस्तास्तस्य पदानुगाः |
गाण्डीवधन्वा विस्फार्य धनुस्तानहनच्छरैः ||४५||
युधिष्ठिरस्तु मद्रेशमभ्यधावदमर्षितः |
स्वयं सञ्चोदयन्नश्वान्दन्तवर्णान्मनोजवान् ||४६||
तत्राद्भुतमपश्याम कुन्तीपुत्रे युधिष्ठिरे |
पुरा भूत्वा मृदुर्दान्तो यत्तदा दारुणोऽभवत् ||४७||
विवृताक्षश्च कौन्तेयो वेपमानश्च मन्युना |
चिच्छेद योधान्निशितैः शरैः शतसहस्रशः ||४८||
यां यां प्रत्युद्ययौ सेनां तां तां ज्येष्ठः स पाण्डवः |
शरैरपातयद्राजन्गिरीन्वज्रैरिवोत्तमैः ||४९||
साश्वसूतध्वजरथान्रथिनः पातयन्बहून् |
आक्रीडदेको बलवान्पवनस्तोयदानिव ||५०||
साश्वारोहांश्च तुरगान्पत्तींश्चैव सहस्रशः |
व्यपोथयत सङ्ग्रामे क्रुद्धो रुद्रः पशूनिव ||५१||
शून्यमायोधनं कृत्वा शरवर्षैः समन्ततः |
अभ्यद्रवत मद्रेशं तिष्ठ शल्येति चाब्रवीत् ||५२||
तस्य तच्चरितं दृष्ट्वा सङ्ग्रामे भीमकर्मणः |
वित्रेसुस्तावकाः सर्वे शल्यस्त्वेनं समभ्ययात् ||५३||
ततस्तौ तु सुसंरब्धौ प्रध्माप्य सलिलोद्भवौ |
समाहूय तदान्योन्यं भर्त्सयन्तौ समीयतुः ||५४||
शल्यस्तु शरवर्षेण युधिष्ठिरमवाकिरत् |
मद्रराजं च कौन्तेयः शरवर्षैरवाकिरत् ||५५||
व्यदृश्येतां तदा राजन्कङ्कपत्रिभिराहवे |
उद्भिन्नरुधिरौ शूरौ मद्रराजयुधिष्ठिरौ ||५६||
पुष्पिताविव रेजाते वने शल्मलिकिंशुका |
दीप्यमानौ महात्मानौ प्राणयोर्युद्धदुर्मदौ ||५७||
दृष्ट्वा सर्वाणि सैन्यानि नाध्यवस्यंस्तयोर्जयम् |
हत्वा मद्राधिपं पार्थो भोक्ष्यतेऽद्य वसुन्धराम् ||५८||
शल्यो वा पाण्डवं हत्वा दद्याद्दुर्योधनाय गाम् |
इतीव निश्चयो नाभूद्योधानां तत्र भारत ||५९||
प्रदक्षिणमभूत्सर्वं धर्मराजस्य युध्यतः |
ततः शरशतं शल्यो मुमोचाशु युधिष्ठिरे |
धनुश्चास्य शिताग्रेण बाणेन निरकृन्तत ||६१||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय शल्यं शरशतैस्त्रिभिः |
अविध्यत्कार्मुकं चास्य क्षुरेण निरकृन्तत ||६२||
अथास्य निजघानाश्वांश्चतुरो नतपर्वभिः |
द्वाभ्यामथ शिताग्राभ्यामुभौ च पार्ष्णिसारथी ||६३||
ततोऽस्य दीप्यमानेन पीतेन निशितेन च |
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरद्ध्वजम् ||६४||
ततः प्रभग्नं तत्सैन्यं दौर्योधनमरिंदम ||६४||
ततो मद्राधिपं द्रौणिरभ्यधावत्तथाकृतम् |
आरोप्य चैनं स्वरथं त्वरमाणः प्रदुद्रुवे ||६५||
मुहूर्तमिव तौ गत्वा नर्दमाने युधिष्ठिरे |
स्थित्वा ततो मद्रपतिरन्यं स्यन्दनमास्थितः ||६६||
विधिवत्कल्पितं शुभ्रं महाम्बुदनिनादिनम् |
सज्जयन्त्रोपकरणं द्विषतां रोमहर्षणम् ||६७||
१६
सञ्जय उवाच||
अथान्यद्धनुरादाय बलवद्वेगवत्तरम् |
युधिष्ठिरं मद्रपतिर्विद्ध्वा सिंह इवानदत् ||१||
ततः स शरवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान् |
अभ्यवर्षदमेयात्मा क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभः ||२||
सात्यकिं दशभिर्विद्ध्वा भीमसेनं त्रिभिः शरैः |
सहदेवं त्रिभिर्विद्ध्वा युधिष्ठिरमपीडयत् ||३||
तांस्तानन्यान्महेष्वासान्साश्वान्सरथकुञ्जरान् |
कुञ्जरान्कुञ्जरारोहानश्वानश्वप्रयायिनः ||४||
रथांश्च रथिभिः सार्धं जघान रथिनां वरः ||४||
बाहूंश्चिच्छेद च तथा सायुधान्केतनानि च |
चकार च महीं योधैस्तीर्णां वेदीं कुशैरिव ||५||
तथा तमरिसैन्यानि घ्नन्तं मृत्युमिवान्तकम् |
परिवव्रुर्भृशं क्रुद्धाः पाण्डुपाञ्चालसोमकाः ||६||
तं भीमसेनश्च शिनेश्च नप्ता; माद्र्याश्च पुत्रौ पुरुषप्रवीरौ |
समागतं भीमबलेन राज्ञा; पर्यापुरन्योन्यमथाह्वयन्तः ||७||
ततस्तु शूराः समरे नरेन्द्रं; मद्रेश्वरं प्राप्य युधां वरिष्ठम् |
आवार्य चैनं समरे नृवीरा; जघ्नुः शरैः पत्रिभिरुग्रवेगैः ||८||
संरक्षितो भीमसेनेन राजा; माद्रीसुताभ्यामथ माधवेन |
मद्राधिपं पत्रिभिरुग्रवेगैः; स्तनान्तरे धर्मसुतो निजघ्ने ||९||
ततो रणे तावकानां रथौघाः; समीक्ष्य मद्राधिपतिं शरार्तम् |
पर्यावव्रुः प्रवराः सर्वशश्च; दुर्योधनस्यानुमते समन्तात् ||१०||
ततो द्रुतं मद्रजनाधिपो रणे; युधिष्ठिरं सप्तभिरभ्यविध्यत् |
तं चापि पार्थो नवभिः पृषत्कै; र्विव्याध राजंस्तुमुले महात्मा ||११||
आकर्णपूर्णायतसम्प्रयुक्तैः; शरैस्तदा संयति तैलधौतैः |
अन्योन्यमाच्छादयतां महारथौ; मद्राधिपश्चापि युधिष्ठिरश्च ||१२||
ततस्तु तूर्णं समरे महारथौ; परस्परस्यान्तरमीक्षमाणौ |
शरैर्भृशं विव्यधतुर्नृपोत्तमौ; महाबलौ शत्रुभिरप्रधृष्यौ ||१३||
तयोर्धनुर्ज्यातलनिस्वनो महा; न्महेन्द्रवज्राशनितुल्यनिस्वनः |
परस्परं बाणगणैर्महात्मनोः; प्रवर्षतोर्मद्रपपाण्डुवीरयोः ||१४||
तौ चेरतुर्व्याघ्रशिशुप्रकाशौ; महावनेष्वामिषगृद्धिनाविव |
विषाणिनौ नागवराविवोभौ; ततक्षतुः संयुगजातदर्पौ ||१५||
ततस्तु मद्राधिपतिर्महात्मा; युधिष्ठिरं भीमबलं प्रसह्य |
विव्याध वीरं हृदयेऽतिवेगं; शरेण सूर्याग्निसमप्रभेण ||१६||
ततोऽतिविद्धोऽथ युधिष्ठिरोऽपि; सुसम्प्रयुक्तेन शरेण राजन् |
जघान मद्राधिपतिं महात्मा; मुदं च लेभे ऋषभः कुरूणाम् ||१७||
ततो मुहूर्तादिव पार्थिवेन्द्रो; लब्ध्वा सञ्ज्ञां क्रोधसंरक्तनेत्रः |
शतेन पार्थं त्वरितो जघान; सहस्रनेत्रप्रतिमप्रभावः ||१८||
त्वरंस्ततो धर्मसुतो महात्मा; शल्यस्य क्रुद्धो नवभिः पृषत्कैः |
भित्त्वा ह्युरस्तपनीयं च वर्म; जघान षड्भिस्त्वपरैः पृषत्कैः ||१९||
ततस्तु मद्राधिपतिः प्रहृष्टो; धनुर्विकृष्य व्यसृजत्पृषत्कान् |
द्वाभ्यां क्षुराभ्यां च तथैव राज्ञ; श्चिच्छेद चापं कुरुपुङ्गवस्य ||२०||
नवं ततोऽन्यत्समरे प्रगृह्य; राजा धनुर्घोरतरं महात्मा |
शल्यं तु विद्ध्वा निशितैः समन्ता; द्यथा महेन्द्रो नमुचिं शिताग्रैः ||२१||
ततस्तु शल्यो नवभिः पृषत्कै; र्भीमस्य राज्ञश्च युधिष्ठिरस्य |
निकृत्य रौक्मे पटुवर्मणी तयो; र्विदारयामास भुजौ महात्मा ||२२||
ततोऽपरेण ज्वलितार्कतेजसा; क्षुरेण राज्ञो धनुरुन्ममाथ |
कृपश्च तस्यैव जघान सूतं; षड्भिः शरैः सोऽभिमुखं पपात ||२३||
मद्राधिपश्चापि युधिष्ठिरस्य; शरैश्चतुर्भिर्निजघान वाहान् |
वाहांश्च हत्वा व्यकरोन्महात्मा; योधक्षयं धर्मसुतस्य राज्ञः ||२४||
तथा कृते राजनि भीमसेनो; मद्राधिपस्याशु ततो महात्मा |
छित्त्वा धनुर्वेगवता शरेण; द्वाभ्यामविध्यत्सुभृशं नरेन्द्रम् ||२५||
अथापरेणास्य जहार यन्तुः; कायाच्छिरः संनहनीयमध्यात् |
जघान चाश्वांश्चतुरः स शीघ्रं; तथा भृशं कुपितो भीमसेनः ||२६||
तमग्रणीः सर्वधनुर्धराणा; मेकं चरन्तं समरेऽतिवेगम् |
भीमः शतेन व्यकिरच्छराणां; माद्रीपुत्रः सहदेवस्तथैव ||२७||
तैः सायकैर्मोहितं वीक्ष्य शल्यं; भीमः शरैरस्य चकर्त वर्म |
स भीमसेनेन निकृत्तवर्मा; मद्राधिपश्चर्म सहस्रतारम् ||२८||
प्रगृह्य खड्गं च रथान्महात्मा; प्रस्कन्द्य कुन्तीसुतमभ्यधावत् |
छित्त्वा रथेषां नकुलस्य सोऽथ; युधिष्ठिरं भीमबलोऽभ्यधावत् ||२९||
तं चापि राजानमथोत्पतन्तं; क्रुद्धं यथैवान्तकमापतन्तम् |
धृष्टद्युम्नो द्रौपदेयाः शिखण्डी; शिनेश्च नप्ता सहसा परीयुः ||३०||
अथास्य चर्माप्रतिमं न्यकृन्त; द्भीमो महात्मा दशभिः पृषत्कः |
खड्गं च भल्लैर्निचकर्त मुष्टौ; नदन्प्रहृष्टस्तव सैन्यमध्ये ||३१||
तत्कर्म भीमस्य समीक्ष्य हृष्टा; स्ते पाण्डवानां प्रवरा रथौघाः |
नादं च चक्रुर्भृशमुत्स्मयन्तः; शङ्खांश्च दध्मुः शशिसंनिकाशान् ||३२||
तेनाथ शब्देन विभीषणेन; तवाभितप्तं बलमप्रहृष्टम् |
स्वेदाभिभूतं रुधिरोक्षिताङ्गं; विसञ्ज्ञकल्पं च तथा विषण्णम् ||३३||
स मद्रराजः सहसावकीर्णो; भीमाग्रगैः पाण्डवयोधमुख्यैः |
युधिष्ठिरस्याभिमुखं जवेन; सिंहो यथा मृगहेतोः प्रयातः ||३४||
स धर्मराजो निहताश्वसूतं; क्रोधेन दीप्तज्वलनप्रकाशम् |
दृष्ट्वा तु मद्राधिपतिं स तूर्णं; समभ्यधावत्तमरिं बलेन ||३५||
गोविन्दवाक्यं त्वरितं विचिन्त्य; दध्रे मतिं शल्यविनाशनाय |
स धर्मराजो निहताश्वसूते; रथे तिष्ठञ्शक्तिमेवाभिकाङ्क्षन् ||३६||
तच्चापि शल्यस्य निशम्य कर्म; महात्मनो भागमथावशिष्टम् |
स्मृत्वा मनः शल्यवधे यतात्मा; यथोक्तमिन्द्रावरजस्य चक्रे ||३७||
स धर्मराजो मणिहेमदण्डां; जग्राह शक्तिं कनकप्रकाशाम् |
नेत्रे च दीप्ते सहसा विवृत्य; मद्राधिपं क्रुद्धमना निरैक्षत् ||३८||
निरीक्षितो वै नरदेव राज्ञा; पूतात्मना निर्हृतकल्मषेण |
अभून्न यद्भस्मसान्मद्रराज; स्तदद्भुतं मे प्रतिभाति राजन् ||३९||
ततस्तु शक्तिं रुचिरोग्रदण्डां; मणिप्रवालोज्ज्वलितां प्रदीप्ताम् |
चिक्षेप वेगात्सुभृशं महात्मा; मद्राधिपाय प्रवरः कुरूणाम् ||४०||
दीप्तामथैनां महता बलेन; सविस्फुलिङ्गां सहसा पतन्तीम् |
प्रैक्षन्त सर्वे कुरवः समेता; यथा युगान्ते महतीमिवोल्काम् ||४१||
तां कालरात्रीमिव पाशहस्तां; यमस्य धात्रीमिव चोग्ररूपाम् |
सब्रह्मदण्डप्रतिमाममोघां; ससर्ज यत्तो युधि धर्मराजः ||४२||
गन्धस्रगग्र्यासनपानभोजनै; रभ्यर्चितां पाण्डुसुतैः प्रयत्नात् |
संवर्तकाग्निप्रतिमां ज्वलन्तीं; कृत्यामथर्वाङ्गिरसीमिवोग्राम् ||४३||
ईशानहेतोः प्रतिनिर्मितां तां; त्वष्ट्रा रिपूणामसुदेहभक्षाम् |
भूम्यन्तरिक्षादिजलाशयानि; प्रसह्य भूतानि निहन्तुमीशाम् ||४४||
घण्टापताकामणिवज्रभाजं; वैडूर्यचित्रां तपनीयदण्डाम् |
त्वष्ट्रा प्रयत्नान्नियमेन कॢप्तां; ब्रह्मद्विषामन्तकरीममोघाम् ||४५||
बलप्रयत्नादधिरूढवेगां; मन्त्रैश्च घोरैरभिमन्त्रयित्वा |
ससर्ज मार्गेण च तां परेण; वधाय मद्राधिपतेस्तदानीम् ||४६||
हतोऽस्यसावित्यभिगर्जमानो; रुद्रोऽन्तकायान्तकरं यथेषुम् |
प्रसार्य बाहुं सुदृढं सुपाणिं; क्रोधेन नृत्यन्निव धर्मराजः ||४७||
तां सर्वशक्त्या प्रहितां स शक्तिं; युधिष्ठिरेणाप्रतिवार्यवीर्याम् |
प्रतिग्रहायाभिननर्द शल्यः; सम्यग्घुतामग्निरिवाज्यधाराम् ||४८||
सा तस्य मर्माणि विदार्य शुभ्र; मुरो विशालं च तथैव वर्म |
विवेश गां तोयमिवाप्रसक्ता; यशो विशालं नृपतेर्दहन्ती ||४९||
नासाक्षिकर्णास्यविनिःसृतेन; प्रस्यन्दता च व्रणसम्भवेन |
संसिक्तगात्रो रुधिरेण सोऽभू; त्क्रौञ्चो यथा स्कन्दहतो महाद्रिः ||५०||
प्रसार्य बाहू स रथाद्गतो गां; सञ्छिन्नवर्मा कुरुनन्दनेन |
महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा; वज्राहतं शृङ्गमिवाचलस्य ||५१||
बाहू प्रसार्याभिमुखो धर्मराजस्य मद्रराट् |
ततो निपतितो भूमाविन्द्रध्वज इवोच्छ्रितः ||५२||
स तथा भिन्नसर्वाङ्गो रुधिरेण समुक्षितः |
प्रत्युद्गत इव प्रेम्णा भूम्या स नरपुङ्गवः ||५३||
प्रियया कान्तया कान्तः पतमान इवोरसि |
चिरं भुक्त्वा वसुमतीं प्रियां कान्तामिव प्रभुः ||५४||
सर्वैरङ्गैः समाश्लिष्य प्रसुप्त इव सोऽभवत् ||५४||
धर्म्ये धर्मात्मना युद्धे निहतो धर्मसूनुना |
सम्यग्घुत इव स्विष्टः प्रशान्तोऽग्निरिवाध्वरे ||५५||
शक्त्या विभिन्नहृदयं विप्रविद्धायुधध्वजम् |
संशान्तमपि मद्रेशं लक्ष्मीर्नैव व्यमुञ्चत ||५६||
ततो युधिष्ठिरश्चापमादायेन्द्रधनुष्प्रभम् |
व्यधमद्द्विषतः सङ्ख्ये खगराडिव पन्नगान् ||५७||
देहासून्निशितैर्भल्लै रिपूणां नाशयन्क्षणात् ||५७||
ततः पार्थस्य बाणौघैरावृताः सैनिकास्तव |
निमीलिताक्षाः क्षिण्वन्तो भृशमन्योन्यमर्दिताः ||५८||
संन्यस्तकवचा देहैर्विपत्रायुधजीविताः ||५८||
ततः शल्ये निपतिते मद्रराजानुजो युवा |
भ्रातुः सर्वैर्गुणैस्तुल्यो रथी पाण्डवमभ्ययात् ||५९||
विव्याध च नरश्रेष्ठो नाराचैर्बहुभिस्त्वरन् |
हतस्यापचितिं भ्रातुश्चिकीर्षुर्युद्धदुर्मदः ||६०||
तं विव्याधाशुगैः षड्भिर्धर्मराजस्त्वरन्निव |
कार्मुकं चास्य चिच्छेद क्षुराभ्यां ध्वजमेव च ||६१||
ततोऽस्य दीप्यमानेन सुदृढेन शितेन च |
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरच्छिरः ||६२||
सकुण्डलं तद्ददृशे पतमानं शिरो रथात् |
पुण्यक्षयमिव प्राप्य पतन्तं स्वर्गवासिनम् ||६३||
तस्यापकृष्टशीर्षं तच्छरीरं पतितं रथात् |
रुधिरेणावसिक्ताङ्गं दृष्ट्वा सैन्यमभज्यत ||६४||
विचित्रकवचे तस्मिन्हते मद्रनृपानुजे |
हाहाकारं विकुर्वाणाः कुरवो विप्रदुद्रुवुः ||६५||
शल्यानुजं हतं दृष्ट्वा तावकास्त्यक्तजीविताः |
वित्रेसुः पाण्डवभयाद्रजोध्वस्तास्तथा भृशम् ||६६||
तांस्तथा भज्यतस्त्रस्तान्कौरवान्भरतर्षभ |
शिनेर्नप्ता किरन्बाणैरभ्यवर्तत सात्यकिः ||६७||
तमायान्तं महेष्वासमप्रसह्यं दुरासदम् |
हार्दिक्यस्त्वरितो राजन्प्रत्यगृह्णादभीतवत् ||६८||
तौ समेतौ महात्मानौ वार्ष्णेयावपराजितौ |
हार्दिक्यः सात्यकिश्चैव सिंहाविव मदोत्कटौ ||६९||
इषुभिर्विमलाभासैश्छादयन्तौ परस्परम् |
अर्चिर्भिरिव सूर्यस्य दिवाकरसमप्रभौ ||७०||
चापमार्गबलोद्धूतान्मार्गणान्वृष्णिसिंहयोः |
आकाशे समपश्याम पतङ्गानिव शीघ्रगान् ||७१||
सात्यकिं दशभिर्विद्ध्वा हयांश्चास्य त्रिभिः शरैः |
चापमेकेन चिच्छेद हार्दिक्यो नतपर्वणा ||७२||
तन्निकृत्तं धनुः श्रेष्ठमपास्य शिनिपुङ्गवः |
अन्यदादत्त वेगेन वेगवत्तरमायुधम् ||७३||
तदादाय धनुः श्रेष्ठं वरिष्ठः सर्वधन्विनाम् |
हार्दिक्यं दशभिर्बाणैः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे ||७४||
ततो रथं युगेषां च छित्त्वा भल्लैः सुसंयतैः |
अश्वांस्तस्यावधीत्तूर्णमुभौ च पार्ष्णिसारथी ||७५||
मद्रराजे हते राजन्विरथे कृतवर्मणि |
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||७६||
तत्परे नावबुध्यन्त सैन्येन रजसा वृते |
बलं तु हतभूयिष्ठं तत्तदासीत्पराङ्मुखम् ||७७||
ततो मुहूर्तात्तेऽपश्यन्रजो भौमं समुत्थितम् |
विविधैः शोणितस्रावैः प्रशान्तं पुरुषर्षभ ||७८||
ततो दुर्योधनो दृष्ट्वा भग्नं स्वबलमन्तिकात् |
जवेनापततः पार्थानेकः सर्वानवारयत् ||७९||
पाण्डवान्सरथान्दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् |
आनर्तं च दुराधर्षं शितैर्बाणैरवाकिरत् ||८०||
तं परे नाभ्यवर्तन्त मर्त्या मृत्युमिवागतम् |
अथान्यं रथमास्थाय हार्दिक्योऽपि न्यवर्तत ||८१||
ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः |
चतुर्भिर्निजघानाश्वान्पत्रिभिः कृतवर्मणः ||८२||
विव्याध गौतमं चापि षड्भिर्भल्लैः सुतेजनैः ||८२||
अश्वत्थामा ततो राज्ञा हताश्वं विरथीकृतम् |
समपोवाह हार्दिक्यं स्वरथेन युधिष्ठिरात् ||८३||
ततः शारद्वतोऽष्टाभिः प्रत्यविध्यद्युधिष्ठिरम् |
विव्याध चाश्वान्निशितैस्तस्याष्टाभिः शिलीमुखैः ||८४||
एवमेतन्महाराज युद्धशेषमवर्तत |
तव दुर्मन्त्रिते राजन्सहपुत्रस्य भारत ||८५||
तस्मिन्महेष्वासवरे विशस्ते; सङ्ग्राममध्ये कुरुपुङ्गवेन |
पार्थाः समेताः परमप्रहृष्टाः; शङ्खान्प्रदध्मुर्हतमीक्ष्य शल्यम् ||८६||
युधिष्ठिरं च प्रशशंसुराजौ; पुरा सुरा वृत्रवधे यथेन्द्रम् |
चक्रुश्च नानाविधवाद्यशब्दा; न्निनादयन्तो वसुधां समन्तात् ||८७||
ह्रदप्रवेशपर्व
१७
सञ्जय उवाच||
शल्ये तु निहते राजन्मद्रराजपदानुगाः |
रथाः सप्तशता वीरा निर्ययुर्महतो बलात् ||१||
दुर्योधनस्तु द्विरदमारुह्याचलसंनिभम् |
छत्रेण ध्रियमाणेन वीज्यमानश्च चामरैः ||२||
न गन्तव्यं न गन्तव्यमिति मद्रानवारयत् ||२||
दुर्योधनेन ते वीरा वार्यमाणाः पुनः पुनः |
युधिष्ठिरं जिघांसन्तः पाण्डूनां प्राविशन्बलम् ||३||
ते तु शूरा महाराज कृतचित्ताः स्म योधने |
धनुःशब्दं महत्कृत्वा सहायुध्यन्त पाण्डवैः ||४||
श्रुत्वा तु निहतं शल्यं धर्मपुत्रं च पीडितम् |
मद्रराजप्रिये युक्तैर्मद्रकाणां महारथैः ||५||
आजगाम ततः पार्थो गाण्डीवं विक्षिपन्धनुः |
पूरयन्रथघोषेण दिशः सर्वा महारथः ||६||
ततोऽर्जुनश्च भीमश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
सात्यकिश्च नरव्याघ्रो द्रौपदेयाश्च सर्वशः ||७||
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च पाञ्चालाः सह सोमकैः |
युधिष्ठिरं परीप्सन्तः समन्तात्पर्यवारयन् ||८||
ते समन्तात्परिवृताः पाण्डवैः पुरुषर्षभाः |
क्षोभयन्ति स्म तां सेनां मकराः सागरं यथा ||९||
पुरोवातेन गङ्गेव क्षोभ्यमाना महानदी |
अक्षोभ्यत तदा राजन्पाण्डूनां ध्वजिनी पुनः ||१०||
प्रस्कन्द्य सेनां महतीं त्यक्तात्मानो महारथाः |
वृक्षानिव महावाताः कम्पयन्ति स्म तावकाः ||११||
बहवश्चुक्रुशुस्तत्र क्व स राजा युधिष्ठिरः |
भ्रातरो वास्य ते शूरा दृश्यन्ते नेह केचन ||१२||
पाञ्चालानां महावीर्याः शिखण्डी च महारथः |
धृष्टद्युम्नोऽथ शैनेयो द्रौपदेयाश्च सर्वशः ||१३||
एवं तान्वादिनः शूरान्द्रौपदेया महारथाः |
अभ्यघ्नन्युयुधानश्च मद्रराजपदानुगान् ||१४||
चक्रैर्विमथितैः केचित्केचिच्छिन्नैर्महाध्वजैः |
प्रत्यदृश्यन्त समरे तावका निहताः परैः ||१५||
आलोक्य पाण्डवान्युद्धे योधा राजन्समन्ततः |
वार्यमाणा ययुर्वेगात्तव पुत्रेण भारत ||१६||
दुर्योधनस्तु तान्वीरान्वारयामास सान्त्वयन् |
न चास्य शासनं कश्चित्तत्र चक्रे महारथः ||१७||
ततो गान्धारराजस्य पुत्रः शकुनिरब्रवीत् |
दुर्योधनं महाराज वचनं वचनक्षमः ||१८||
किं नः सम्प्रेक्षमाणानां मद्राणां हन्यते बलम् |
न युक्तमेतत्समरे त्वयि तिष्ठति भारत ||१९||
सहितैर्नाम योद्धव्यमित्येष समयः कृतः |
अथ कस्मात्परानेव घ्नतो मर्षयसे नृप ||२०||
दुर्योधन उवाच||
वार्यमाणा मया पूर्वं नैते चक्रुर्वचो मम |
एते हि निहताः सर्वे प्रस्कन्नाः पाण्डुवाहिनीम् ||२१||
शकुनिरुवाच||
न भर्तुः शासनं वीरा रणे कुर्वन्त्यमर्षिताः |
अलं क्रोद्धुं तथैतेषां नायं काल उपेक्षितुम् ||२२||
यामः सर्वेऽत्र सम्भूय सवाजिरथकुञ्जराः |
परित्रातुं महेष्वासान्मद्रराजपदानुगान् ||२३||
अन्योन्यं परिरक्षामो यत्नेन महता नृप |
एवं सर्वेऽनुसञ्चिन्त्य प्रययुर्यत्र सैनिकाः ||२४||
सञ्जय उवाच||
एवमुक्तस्ततो राजा बलेन महता वृतः |
प्रययौ सिंहनादेन कम्पयन्वै वसुन्धराम् ||२५||
हत विध्यत गृह्णीत प्रहरध्वं निकृन्तत |
इत्यासीत्तुमुलः शब्दस्तव सैन्यस्य भारत ||२६||
पाण्डवास्तु रणे दृष्ट्वा मद्रराजपदानुगान् |
सहितानभ्यवर्तन्त गुल्ममास्थाय मध्यमम् ||२७||
ते मुहूर्ताद्रणे वीरा हस्ताहस्तं विशां पते |
निहताः प्रत्यदृश्यन्त मद्रराजपदानुगाः ||२८||
ततो नः सम्प्रयातानां हतामित्रास्तरस्विनः |
हृष्टाः किलकिलाशब्दमकुर्वन्सहिताः परे ||२९||
अथोत्थितानि रुण्डानि समदृश्यन्त सर्वशः |
पपात महती चोल्का मध्येनादित्यमण्डलम् ||३०||
रथैर्भग्नैर्युगाक्षैश्च निहतैश्च महारथैः |
अश्वैर्निपतितैश्चैव सञ्छन्नाभूद्वसुन्धरा ||३१||
वातायमानैस्तुरगैर्युगासक्तैस्तुरङ्गमैः |
अदृश्यन्त महाराज योधास्तत्र रणाजिरे ||३२||
भग्नचक्रान्रथान्केचिदवहंस्तुरगा रणे |
रथार्धं केचिदादाय दिशो दश विबभ्रमुः ||३३||
तत्र तत्र च दृश्यन्ते योक्त्रैः श्लिष्टाः स्म वाजिनः ||३३||
रथिनः पतमानाश्च व्यदृश्यन्त नरोत्तम |
गगनात्प्रच्युताः सिद्धाः पुण्यानामिव सङ्क्षये ||३४||
निहतेषु च शूरेषु मद्रराजानुगेषु च |
अस्मानापततश्चापि दृष्ट्वा पार्था महारथाः ||३५||
अभ्यवर्तन्त वेगेन जयगृध्राः प्रहारिणः |
बाणशब्दरवान्कृत्वा विमिश्राञ्शङ्खनिस्वनैः ||३६||
अस्मांस्तु पुनरासाद्य लब्धलक्षाः प्रहारिणः |
शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादान्प्रचुक्रुशुः ||३७||
ततो हतमभिप्रेक्ष्य मद्रराजबलं महत् |
मद्रराजं च समरे दृष्ट्वा शूरं निपातितम् ||३८||
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||३८||
वध्यमानं महाराज पाण्डवैर्जितकाशिभिः |
दिशो भेजेऽथ सम्भ्रान्तं त्रासितं दृढधन्विभिः ||३९||
१८
सञ्जय उवाच||
पातिते युधि दुर्धर्षे मद्रराजे महारथे |
तावकास्तव पुत्राश्च प्रायशो विमुखाभवन् ||१||
वणिजो नावि भिन्नायां यथागाधेऽप्लवेऽर्णवे |
अपारे पारमिच्छन्तो हते शूरे महात्मनि ||२||
मद्रराजे महाराज वित्रस्ताः शरविक्षताः |
अनाथा नाथमिच्छन्तो मृगाः सिंहार्दिता इव ||३||
वृषा यथा भग्नशृङ्गाः शीर्णदन्ता गजा इव |
मध्याह्ने प्रत्यपायाम निर्जिता धर्मसूनुना ||४||
न सन्धातुमनीकानि न च राजन्पराक्रमे |
आसीद्बुद्धिर्हते शल्ये तव योधस्य कस्यचित् ||५||
भीष्मे द्रोणे च निहते सूतपुत्रे च भारत |
यद्दुःखं तव योधानां भयं चासीद्विशां पते ||६||
तद्भयं स च नः शोको भूय एवाभ्यवर्तत ||६||
निराशाश्च जये तस्मिन्हते शल्ये महारथे |
हतप्रवीरा विध्वस्ता विकृत्ताश्च शितैः शरैः ||७||
मद्रराजे हते राजन्योधास्ते प्राद्रवन्भयात् ||७||
अश्वानन्ये गजानन्ये रथानन्ये महारथाः |
आरुह्य जवसम्पन्नाः पादाताः प्राद्रवन्भयात् ||८||
द्विसाहस्राश्च मातङ्गा गिरिरूपाः प्रहारिणः |
सम्प्राद्रवन्हते शल्ये अङ्कुशाङ्गुष्ठचोदिताः ||९||
ते रणाद्भरतश्रेष्ठ तावकाः प्राद्रवन्दिशः |
धावन्तश्चाप्यदृश्यन्त श्वसमानाः शरातुराः ||१०||
तान्प्रभग्नान्द्रुतान्दृष्ट्वा हतोत्साहान्पराजितान् |
अभ्यद्रवन्त पाञ्चालाः पाण्डवाश्च जयैषिणः ||११||
बाणशब्दरवश्चापि सिंहनादश्च पुष्कलः |
शङ्खशब्दश्च शूराणां दारुणः समपद्यत ||१२||
दृष्ट्वा तु कौरवं सैन्यं भयत्रस्तं प्रविद्रुतम् |
अन्योन्यं समभाषन्त पाञ्चालाः पाण्डवैः सह ||१३||
अद्य राजा सत्यधृतिर्जितामित्रो युधिष्ठिरः |
अद्य दुर्योधनो हीनो दीप्तया नृपतिश्रिया ||१४||
अद्य श्रुत्वा हतं पुत्रं धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
निःसञ्ज्ञः पतितो भूमौ किल्बिषं प्रतिपद्यताम् ||१५||
अद्य जानातु कौन्तेयं समर्थं सर्वधन्विनाम् |
अद्यात्मानं च दुर्मेधा गर्हयिष्यति पापकृत् ||१६||
अद्य क्षत्तुर्वचः सत्यं स्मरतां ब्रुवतो हितम् ||१६||
अद्यप्रभृति पार्थांश्च प्रेष्यभूत उपाचरन् |
विजानातु नृपो दुःखं यत्प्राप्तं पाण्डुनन्दनैः ||१७||
अद्य कृष्णस्य माहात्म्यं जानातु स महीपतिः |
अद्यार्जुनधनुर्घोषं घोरं जानातु संयुगे ||१८||
अस्त्राणां च बलं सर्वं बाह्वोश्च बलमाहवे |
अद्य ज्ञास्यति भीमस्य बलं घोरं महात्मनः ||१९||
हते दुर्योधने युद्धे शक्रेणेवासुरे मये |
यत्कृतं भीमसेनेन दुःशासनवधे तदा ||२०||
नान्यः कर्तास्ति लोके तदृते भीमं महाबलम् ||२०||
जानीतामद्य ज्येष्ठस्य पाण्डवस्य पराक्रमम् |
मद्रराजं हतं श्रुत्वा देवैरपि सुदुःसहम् ||२१||
अद्य ज्ञास्यति सङ्ग्रामे माद्रीपुत्रौ महाबलौ |
निहते सौबले शूरे गान्धारेषु च सर्वशः ||२२||
कथं तेषां जयो न स्याद्येषां योद्धा धनञ्जयः |
सात्यकिर्भीमसेनश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः ||२३||
द्रौपद्यास्तनयाः पञ्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
शिखण्डी च महेष्वासो राजा चैव युधिष्ठिरः ||२४||
येषां च जगतां नाथो नाथः कृष्णो जनार्दनः |
कथं तेषां जयो न स्याद्येषां धर्मो व्यपाश्रयः ||२५||
भीष्मं द्रोणं च कर्णं च मद्रराजानमेव च |
तथान्यान्नृपतीन्वीराञ्शतशोऽथ सहस्रशः ||२६||
कोऽन्यः शक्तो रणे जेतुमृते पार्थं युधिष्ठिरम् |
यस्य नाथो हृषीकेशः सदा धर्मयशोनिधिः ||२७||
इत्येवं वदमानास्ते हर्षेण महता युताः |
प्रभग्नांस्तावकान्राजन्सृञ्जयाः पृष्ठतोऽन्वयुः ||२८||
धनञ्जयो रथानीकमभ्यवर्तत वीर्यवान् |
माद्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश्च महारथः ||२९||
तान्प्रेक्ष्य द्रवतः सर्वान्भीमसेनभयार्दितान् |
दुर्योधनस्तदा सूतमब्रवीदुत्स्मयन्निव ||३०||
न मातिक्रमते पार्थो धनुष्पाणिमवस्थितम् |
जघने सर्वसैन्यानां ममाश्वान्प्रतिपादय ||३१||
जघने युध्यमानं हि कौन्तेयो मां धनञ्जयः |
नोत्सहेताभ्यतिक्रान्तुं वेलामिव महोदधिः ||३२||
पश्य सैन्यं महत्सूत पाण्डवैः समभिद्रुतम् |
सैन्यरेणुं समुद्धूतं पश्यस्वैनं समन्ततः ||३३||
सिंहनादांश्च बहुशः शृणु घोरान्भयानकान् |
तस्माद्याहि शनैः सूत जघनं परिपालय ||३४||
मयि स्थिते च समरे निरुद्धेषु च पाण्डुषु |
पुनरावर्तते तूर्णं मामकं बलमोजसा ||३५||
तच्छ्रुत्वा तव पुत्रस्य शूराग्र्यसदृशं वचः |
सारथिर्हेमसञ्छन्नाञ्शनैरश्वानचोदयत् ||३६||
गजाश्वरथिभिर्हीनास्त्यक्तात्मानः पदातयः |
एकविंशतिसाहस्राः संयुगायावतस्थिरे ||३७||
नानादेशसमुद्भूता नानारञ्जितवाससः |
अवस्थितास्तदा योधाः प्रार्थयन्तो महद्यशः ||३८||
तेषामापततां तत्र संहृष्टानां परस्परम् |
संमर्दः सुमहाञ्जज्ञे घोररूपो भयानकः ||३९||
भीमसेनं तदा राजन्धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् |
बलेन चतुरङ्गेण नानादेश्या न्यवारयन् ||४०||
भीममेवाभ्यवर्तन्त रणेऽन्ये तु पदातयः |
प्रक्ष्वेड्यास्फोट्य संहृष्टा वीरलोकं यियासवः ||४१||
आसाद्य भीमसेनं तु संरब्धा युद्धदुर्मदाः |
धार्तराष्ट्रा विनेदुर्हि नान्यां चाकथयन्कथाम् ||४२||
परिवार्य रणे भीमं निजघ्नुस्ते समन्ततः ||४२||
स वध्यमानः समरे पदातिगणसंवृतः |
न चचाल रथोपस्थे मैनाक इव पर्वतः ||४३||
ते तु क्रुद्धा महाराज पाण्डवस्य महारथम् |
निग्रहीतुं प्रचक्रुर्हि योधांश्चान्यानवारयन् ||४४||
अक्रुध्यत रणे भीमस्तैस्तदा पर्यवस्थितैः |
सोऽवतीर्य रथात्तूर्णं पदातिः समवस्थितः ||४५||
जातरूपपरिच्छन्नां प्रगृह्य महतीं गदाम् |
अवधीत्तावकान्योधान्दण्डपाणिरिवान्तकः ||४६||
रथाश्वद्विपहीनांस्तु तान्भीमो गदया बली |
एकविंशतिसाहस्रान्पदातीनवपोथयत् ||४७||
हत्वा तत्पुरुषानीकं भीमः सत्यपराक्रमः |
धृष्टद्युम्नं पुरस्कृत्य नचिरात्प्रत्यदृश्यत ||४८||
पादाता निहता भूमौ शिश्यिरे रुधिरोक्षिताः |
सम्भग्ना इव वातेन कर्णिकाराः सुपुष्पिताः ||४९||
नानापुष्पस्रजोपेता नानाकुण्डलधारिणः |
नानाजात्या हतास्तत्र नानादेशसमागताः ||५०||
पताकाध्वजसञ्छन्नं पदातीनां महद्बलम् |
निकृत्तं विबभौ तत्र घोररूपं भयानकम् ||५१||
युधिष्ठिरपुरोगास्तु सर्वसैन्यमहारथाः |
अभ्यधावन्महात्मानं पुत्रं दुर्योधनं तव ||५२||
ते सर्वे तावकान्दृष्ट्वा महेष्वासान्पराङ्मुखान् |
नाभ्यवर्तन्त ते पुत्रं वेलेव मकरालयम् ||५३||
तदद्भुतमपश्याम तव पुत्रस्य पौरुषम् |
यदेकं सहिताः पार्था न शेकुरतिवर्तितुम् ||५४||
नातिदूरापयातं तु कृतबुद्धिं पलायने |
दुर्योधनः स्वकं सैन्यमब्रवीद्भृशविक्षतम् ||५५||
न तं देशं प्रपश्यामि पृथिव्यां पर्वतेषु वा |
यत्र यातान्न वो हन्युः पाण्डवाः किं सृतेन वः ||५६||
अल्पं च बलमेतेषां कृष्णौ च भृशविक्षतौ |
यदि सर्वेऽत्र तिष्ठामो ध्रुवो नो विजयो भवेत् ||५७||
विप्रयातांस्तु वो भिन्नान्पाण्डवाः कृतकिल्बिषान् |
अनुसृत्य हनिष्यन्ति श्रेयो नः समरे स्थितम् ||५८||
शृणुध्वं क्षत्रियाः सर्वे यावन्तः स्थ समागताः |
यदा शूरं च भीरुं च मारयत्यन्तकः सदा ||५९||
को नु मूढो न युध्येत पुरुषः क्षत्रियब्रुवः ||५९||
श्रेयो नो भीमसेनस्य क्रुद्धस्य प्रमुखे स्थितम् |
सुखः साङ्ग्रामिको मृत्युः क्षत्रधर्मेण युध्यताम् ||६०||
जित्वेह सुखमाप्नोति हतः प्रेत्य महत्फलम् ||६०||
न युद्धधर्माच्छ्रेयान्वै पन्थाः स्वर्गस्य कौरवाः |
अचिरेण जिताँल्लोकान्हतो युद्धे समश्नुते ||६१||
श्रुत्वा तु वचनं तस्य पूजयित्वा च पार्थिवाः |
पुनरेवान्ववर्तन्त पाण्डवानाततायिनः ||६२||
तानापतत एवाशु व्यूढानीकाः प्रहारिणः |
प्रत्युद्ययुस्तदा पार्था जयगृध्राः प्रहारिणः ||६३||
धनञ्जयो रथेनाजावभ्यवर्तत वीर्यवान् |
विश्रुतं त्रिषु लोकेषु गाण्डीवं विक्षिपन्धनुः ||६४||
माद्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश्च महाबलः |
जवेनाभ्यपतन्हृष्टा यतो वै तावकं बलम् ||६५||
१९
सञ्जय उवाच||
संनिवृत्ते बलौघे तु शाल्वो म्लेच्छगणाधिपः |
अभ्यवर्तत सङ्क्रुद्धः पाण्डूनां सुमहद्बलम् ||१||
आस्थाय सुमहानागं प्रभिन्नं पर्वतोपमम् |
दृप्तमैरावतप्रख्यममित्रगणमर्दनम् ||२||
योऽसौ महाभद्रकुलप्रसूतः; सुपूजितो धार्तराष्ट्रेण नित्यम् |
सुकल्पितः शास्त्रविनिश्चयज्ञैः; सदोपवाह्यः समरेषु राजन् ||३||
तमास्थितो राजवरो बभूव; यथोदयस्थः सविता क्षपान्ते |
स तेन नागप्रवरेण राज; न्नभ्युद्ययौ पाण्डुसुतान्समन्तात् ||४||
शितैः पृषत्कैर्विददार चापि; महेन्द्रवज्रप्रतिमैः सुघोरैः ||४||
ततः शरान्वै सृजतो महारणे; योधांश्च राजन्नयतो यमाय |
नास्यान्तरं ददृशुः स्वे परे वा; यथा पुरा वज्रधरस्य दैत्याः ||५||
ते पाण्डवाः सोमकाः सृञ्जयाश्च; तमेव नागं ददृशुः समन्तात् |
सहस्रशो वै विचरन्तमेकं; यथा महेन्द्रस्य गजं समीपे ||६||
संद्राव्यमाणं तु बलं परेषां; परीतकल्पं विबभौ समन्तात् |
नैवावतस्थे समरे भृशं भया; द्विमर्दमानं तु परस्परं तदा ||७||
ततः प्रभग्ना सहसा महाचमूः; सा पाण्डवी तेन नराधिपेन |
दिशश्चतस्रः सहसा प्रधाविता; गजेन्द्रवेगं तमपारयन्ती ||८||
दृष्ट्वा च तां वेगवता प्रभग्नां; सर्वे त्वदीया युधि योधमुख्याः |
अपूजयंस्तत्र नराधिपं तं; दध्मुश्च शङ्खाञ्शशिसंनिकाशान् ||९||
श्रुत्वा निनादं त्वथ कौरवाणां; हर्षाद्विमुक्तं सह शङ्खशब्दैः |
सेनापतिः पाण्डवसृञ्जयानां; पाञ्चालपुत्रो न ममर्ष रोषात् ||१०||
ततस्तु तं वै द्विरदं महात्मा; प्रत्युद्ययौ त्वरमाणो जयाय |
जम्भो यथा शक्रसमागमे वै; नागेन्द्रमैरावणमिन्द्रवाह्यम् ||११||
तमापतन्तं सहसा तु दृष्ट्वा; पाञ्चालराजं युधि राजसिंहः |
तं वै द्विपं प्रेषयामास तूर्णं; वधाय राजन्द्रुपदात्मजस्य ||१२||
स तं द्विपं सहसाभ्यापतन्त; मविध्यदर्कप्रतिमैः पृषत्कैः |
कर्मारधौतैर्निशितैर्ज्वलद्भि; र्नाराचमुख्यैस्त्रिभिरुग्रवेगैः ||१३||
ततोऽपरान्पञ्च शितान्महात्मा; नाराचमुख्यान्विससर्ज कुम्भे |
स तैस्तु विद्धः परमद्विपो रणे; तदा परावृत्य भृशं प्रदुद्रुवे ||१४||
तं नागराजं सहसा प्रणुन्नं; विद्राव्यमाणं च निगृह्य शाल्वः |
तोत्त्राङ्कुशैः प्रेषयामास तूर्णं; पाञ्चालराजस्य रथं प्रदिश्य ||१५||
दृष्ट्वापतन्तं सहसा तु नागं; धृष्टद्युम्नः स्वरथाच्छीघ्रमेव |
गदां प्रगृह्याशु जवेन वीरो; भूमिं प्रपन्नो भयविह्वलाङ्गः ||१६||
स तं रथं हेमविभूषिताङ्गं; साश्वं ससूतं सहसा विमृद्य |
उत्क्षिप्य हस्तेन तदा महाद्विपो; विपोथयामास वसुन्धरातले ||१७||
पाञ्चालराजस्य सुतं स दृष्ट्वा; तदार्दितं नागवरेण तेन |
तमभ्यधावत्सहसा जवेन; भीमः शिखण्डी च शिनेश्च नप्ता ||१८||
शरैश्च वेगं सहसा निगृह्य; तस्याभितोऽभ्यापततो गजस्य |
स सङ्गृहीतो रथिभिर्गजो वै; चचाल तैर्वार्यमाणश्च सङ्ख्ये ||१९||
ततः पृषत्कान्प्रववर्ष राजा; सूर्यो यथा रश्मिजालं समन्तात् |
तेनाशुगैर्वध्यमाना रथौघाः; प्रदुद्रुवुस्तत्र ततस्तु सर्वे ||२०||
तत्कर्म शाल्वस्य समीक्ष्य सर्वे; पाञ्चालमत्स्या नृप सृञ्जयाश्च |
हाहाकारैर्नादयन्तः स्म युद्धे; द्विपं समन्ताद्रुरुधुर्नराग्र्याः ||२१||
पाञ्चालराजस्त्वरितस्तु शूरो; गदां प्रगृह्याचलशृङ्गकल्पाम् |
असम्भ्रमं भारत शत्रुघाती; जवेन वीरोऽनुससार नागम् ||२२||
ततोऽथ नागं धरणीधराभं; मदं स्रवन्तं जलदप्रकाशम् |
गदां समाविध्य भृशं जघान; पाञ्चालराजस्य सुतस्तरस्वी ||२३||
स भिन्नकुम्भः सहसा विनद्य; मुखात्प्रभूतं क्षतजं विमुञ्चन् |
पपात नागो धरणीधराभः; क्षितिप्रकम्पाच्चलितो यथाद्रिः ||२४||
निपात्यमाने तु तदा गजेन्द्रे; हाहाकृते तव पुत्रस्य सैन्ये |
स शाल्वराजस्य शिनिप्रवीरो; जहार भल्लेन शिरः शितेन ||२५||
हृतोत्तमाङ्गो युधि सात्वतेन; पपात भूमौ सह नागराज्ञा |
यथाद्रिशृङ्गं सुमहत्प्रणुन्नं; वज्रेण देवाधिपचोदितेन ||२६||
२०
सञ्जय उवाच||
तस्मिंस्तु निहते शूरे शाल्वे समितिशोभने |
तवाभज्यद्बलं वेगाद्वातेनेव महाद्रुमः ||१||
तत्प्रभग्नं बलं दृष्ट्वा कृतवर्मा महारथः |
दधार समरे शूरः शत्रुसैन्यं महाबलः ||२||
संनिवृत्तास्तु ते शूरा दृष्ट्वा सात्वतमाहवे |
शैलोपमं स्थितं राजन्कीर्यमाणं शरैर्युधि ||३||
ततः प्रववृते युद्धं कुरूणां पाण्डवैः सह |
निवृत्तानां महाराज मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||४||
तत्राश्चर्यमभूद्युद्धं सात्वतस्य परैः सह |
यदेको वारयामास पाण्डुसेनां दुरासदाम् ||५||
तेषामन्योन्यसुहृदां कृते कर्मणि दुष्करे |
सिंहनादः प्रहृष्टानां दिवःस्पृक्सुमहानभूत् ||६||
तेन शब्देन वित्रस्तान्पाञ्चालान्भरतर्षभ |
शिनेर्नप्ता महाबाहुरन्वपद्यत सात्यकिः ||७||
स समासाद्य राजानं क्षेमधूर्तिं महाबलम् |
सप्तभिर्निशितैर्बाणैरनयद्यमसादनम् ||८||
तमायान्तं महाबाहुं प्रवपन्तं शिताञ्शरान् |
जवेनाभ्यपतद्धीमान्हार्दिक्यः शिनिपुङ्गवम् ||९||
तौ सिंहाविव नर्दन्तौ धन्विनौ रथिनां वरौ |
अन्योन्यमभ्यधावेतां शस्त्रप्रवरधारिणौ ||१०||
पाण्डवाः सह पाञ्चालैर्योधाश्चान्ये नृपोत्तमाः |
प्रेक्षकाः समपद्यन्त तयोः पुरुषसिंहयोः ||११||
नाराचैर्वत्सदन्तैश्च वृष्ण्यन्धकमहारथौ |
अभिजघ्नतुरन्योन्यं प्रहृष्टाविव कुञ्जरौ ||१२||
चरन्तौ विविधान्मार्गान्हार्दिक्यशिनिपुङ्गवौ |
मुहुरन्तर्दधाते तौ बाणवृष्ट्या परस्परम् ||१३||
चापवेगबलोद्धूतान्मार्गणान्वृष्णिसिंहयोः |
आकाशे समपश्याम पतङ्गानिव शीघ्रगान् ||१४||
तमेकं सत्यकर्माणमासाद्य हृदिकात्मजः |
अविध्यन्निशितैर्बाणैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान् ||१५||
स दीर्घबाहुः सङ्क्रुद्धस्तोत्त्रार्दित इव द्विपः |
अष्टाभिः कृतवर्माणमविध्यत्परमेषुभिः ||१६||
ततः पूर्णायतोत्सृष्टैः कृतवर्मा शिलाशितैः |
सात्यकिं त्रिभिराहत्य धनुरेकेन चिच्छिदे ||१७||
निकृत्तं तद्धनुःश्रेष्ठमपास्य शिनिपुङ्गवः |
अन्यदादत्त वेगेन शैनेयः सशरं धनुः ||१८||
तदादाय धनुःश्रेष्ठं वरिष्ठः सर्वधन्विनाम् |
आरोप्य च महावीर्यो महाबुद्धिर्महाबलः ||१९||
अमृष्यमाणो धनुषश्छेदनं कृतवर्मणा |
कुपितोऽतिरथः शीघ्रं कृतवर्माणमभ्ययात् ||२०||
ततः सुनिशितैर्बाणैर्दशभिः शिनिपुङ्गवः |
जघान सूतमश्वांश्च ध्वजं च कृतवर्मणः ||२१||
ततो राजन्महेष्वासः कृतवर्मा महारथः |
हताश्वसूतं सम्प्रेक्ष्य रथं हेमपरिष्कृतम् ||२२||
रोषेण महताविष्टः शूलमुद्यम्य मारिष |
चिक्षेप भुजवेगेन जिघांसुः शिनिपुङ्गवम् ||२३||
तच्छूलं सात्वतो ह्याजौ निर्भिद्य निशितैः शरैः |
चूर्णितं पातयामास मोहयन्निव माधवम् ||२४||
ततोऽपरेण भल्लेन हृद्येनं समताडयत् ||२४||
स युद्धे युयुधानेन हताश्वो हतसारथिः |
कृतवर्मा कृतास्त्रेण धरणीमन्वपद्यत ||२५||
तस्मिन्सात्यकिना वीरे द्वैरथे विरथीकृते |
समपद्यत सर्वेषां सैन्यानां सुमहद्भयम् ||२६||
पुत्रस्य तव चात्यर्थं विषादः समपद्यत |
हतसूते हताश्वे च विरथे कृतवर्मणि ||२७||
हताश्वं च समालक्ष्य हतसूतमरिंदमम् |
अभ्यधावत्कृपो राजञ्जिघांसुः शिनिपुङ्गवम् ||२८||
तमारोप्य रथोपस्थे मिषतां सर्वधन्विनाम् |
अपोवाह महाबाहुस्तूर्णमायोधनादपि ||२९||
शैनेयेऽधिष्ठिते राजन्विरथे कृतवर्मणि |
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||३०||
तत्परे नावबुध्यन्त सैन्येन रजसावृते |
तावकाः प्रद्रुता राजन्दुर्योधनमृते नृपम् ||३१||
दुर्योधनस्तु सम्प्रेक्ष्य भग्नं स्वबलमन्तिकात् |
जवेनाभ्यपतत्तूर्णं सर्वांश्चैको न्यवारयत् ||३२||
पाण्डूंश्च सर्वान्सङ्क्रुद्धो धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् |
शिखण्डिनं द्रौपदेयान्पाञ्चालानां च ये गणाः ||३३||
केकयान्सोमकांश्चैव पाञ्चालांश्चैव मारिष |
असम्भ्रमं दुराधर्षः शितैरस्त्रैरवारयत् ||३४||
अतिष्ठदाहवे यत्तः पुत्रस्तव महाबलः |
यथा यज्ञे महानग्निर्मन्त्रपूतः प्रकाशयन् ||३५||
तं परे नाभ्यवर्तन्त मर्त्या मृत्युमिवाहवे |
अथान्यं रथमास्थाय हार्दिक्यः समपद्यत ||३६||
२१
सञ्जय उवाच||
पुत्रस्तु ते महाराज रथस्थो रथिनां वरः |
दुरुत्सहो बभौ युद्धे यथा रुद्रः प्रतापवान् ||१||
तस्य बाणसहस्रैस्तु प्रच्छन्ना ह्यभवन्मही |
परांश्च सिषिचे बाणैर्धाराभिरिव पर्वतान् ||२||
न च सोऽस्ति पुमान्कश्चित्पाण्डवानां महाहवे |
हयो गजो रथो वापि योऽस्य बाणैरविक्षतः ||३||
यं यं हि समरे योधं प्रपश्यामि विशां पते |
स स बाणैश्चितोऽभूद्वै पुत्रेण तव भारत ||४||
यथा सैन्येन रजसा समुद्धूतेन वाहिनी |
प्रत्यदृश्यत सञ्छन्ना तथा बाणैर्महात्मनः ||५||
बाणभूतामपश्याम पृथिवीं पृथिवीपते |
दुर्योधनेन प्रकृतां क्षिप्रहस्तेन धन्विना ||६||
तेषु योधसहस्रेषु तावकेषु परेषु च |
एको दुर्योधनो ह्यासीत्पुमानिति मतिर्मम ||७||
तत्राद्भुतमपश्याम तव पुत्रस्य विक्रमम् |
यदेकं सहिताः पार्था नात्यवर्तन्त भारत ||८||
युधिष्ठिरं शतेनाजौ विव्याध भरतर्षभ |
भीमसेनं च सप्तत्या सहदेवं च सप्तभिः ||९||
नकुलं च चतुःषष्ट्या धृष्टद्युम्नं च पञ्चभिः |
सप्तभिर्द्रौपदेयांश्च त्रिभिर्विव्याध सात्यकिम् ||१०||
धनुश्चिच्छेद भल्लेन सहदेवस्य मारिष ||१०||
तदपास्य धनुश्छिन्नं माद्रीपुत्रः प्रतापवान् |
अभ्यधावत राजानं प्रगृह्यान्यन्महद्धनुः ||११||
ततो दुर्योधनं सङ्ख्ये विव्याध दशभिः शरैः ||११||
नकुलश्च ततो वीरो राजानं नवभिः शरैः |
घोररूपैर्महेष्वासो विव्याध च ननाद च ||१२||
सात्यकिश्चापि राजानं शरेणानतपर्वणा |
द्रौपदेयास्त्रिसप्तत्या धर्मराजश्च सप्तभिः ||१३||
अशीत्या भीमसेनश्च शरै राजानमार्दयत् ||१३||
समन्तात्कीर्यमाणस्तु बाणसङ्घैर्महात्मभिः |
न चचाल महाराज सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||१४||
लाघवं सौष्ठवं चापि वीर्यं चैव महात्मनः |
अति सर्वाणि भूतानि ददृशुः सर्वमानवाः ||१५||
धार्तराष्ट्रास्तु राजेन्द्र यात्वा तु स्वल्पमन्तरम् |
अपश्यमाना राजानं पर्यवर्तन्त दंशिताः ||१६||
तेषामापततां घोरस्तुमुलः समजायत |
क्षुब्धस्य हि समुद्रस्य प्रावृट्काले यथा निशि ||१७||
समासाद्य रणे ते तु राजानमपराजितम् |
प्रत्युद्ययुर्महेष्वासाः पाण्डवानाततायिनः ||१८||
भीमसेनं रणे क्रुद्धं द्रोणपुत्रो न्यवारयत् |
ततो बाणैर्महाराज प्रमुक्तैः सर्वतोदिशम् ||१९||
नाज्ञायन्त रणे वीरा न दिशः प्रदिशस्तथा ||१९||
तावुभौ क्रूरकर्माणावुभौ भारत दुःसहौ |
घोररूपमयुध्येतां कृतप्रतिकृतैषिणौ ||२०||
त्रासयन्तौ जगत्सर्वं ज्याक्षेपविहतत्वचौ ||२०||
शकुनिस्तु रणे वीरो युधिष्ठिरमपीडयत् |
तस्याश्वांश्चतुरो हत्वा सुबलस्य सुतो विभुः ||२१||
नादं चकार बलवान्सर्वसैन्यानि कम्पयन् ||२१||
एतस्मिन्नन्तरे वीरं राजानमपराजितम् |
अपोवाह रथेनाजौ सहदेवः प्रतापवान् ||२२||
अथान्यं रथमास्थाय धर्मराजो युधिष्ठिरः |
शकुनिं नवभिर्विद्ध्वा पुनर्विव्याध पञ्चभिः ||२३||
ननाद च महानादं प्रवरः सर्वधन्विनाम् ||२३||
तद्युद्धमभवच्चित्रं घोररूपं च मारिष |
ईक्षितृप्रीतिजननं सिद्धचारणसेवितम् ||२४||
उलूकस्तु महेष्वासं नकुलं युद्धदुर्मदम् |
अभ्यद्रवदमेयात्मा शरवर्षैः समन्ततः ||२५||
तथैव नकुलः शूरः सौबलस्य सुतं रणे |
शरवर्षेण महता समन्तात्पर्यवारयत् ||२६||
तौ तत्र समरे वीरौ कुलपुत्रौ महारथौ |
योधयन्तावपश्येतां परस्परकृतागसौ ||२७||
तथैव कृतवर्मा तु शैनेयं शत्रुतापनम् |
योधयञ्शुशुभे राजन्बलं शक्र इवाहवे ||२८||
दुर्योधनो धनुश्छित्त्वा धृष्टद्युम्नस्य संयुगे |
अथैनं छिन्नधन्वानं विव्याध निशितैः शरैः ||२९||
धृष्टद्युम्नोऽपि समरे प्रगृह्य परमायुधम् |
राजानं योधयामास पश्यतां सर्वधन्विनाम् ||३०||
तयोर्युद्धं महच्चासीत्सङ्ग्रामे भरतर्षभ |
प्रभिन्नयोर्यथा सक्तं मत्तयोर्वरहस्तिनोः ||३१||
गौतमस्तु रणे क्रुद्धो द्रौपदेयान्महाबलान् |
विव्याध बहुभिः शूरः शरैः संनतपर्वभिः ||३२||
तस्य तैरभवद्युद्धमिन्द्रियैरिव देहिनः |
घोररूपमसंवार्यं निर्मर्यादमतीव च ||३३||
ते च तं पीडयामासुरिन्द्रियाणीव बालिशम् |
स च तान्प्रतिसंरब्धः प्रत्ययोधयदाहवे ||३४||
एवं चित्रमभूद्युद्धं तस्य तैः सह भारत |
उत्थायोत्थाय हि यथा देहिनामिन्द्रियैर्विभो ||३५||
नराश्चैव नरैः सार्धं दन्तिनो दन्तिभिस्तथा |
हया हयैः समासक्ता रथिनो रथिभिस्तथा ||३६||
सङ्कुलं चाभवद्भूयो घोररूपं विशां पते ||३६||
इदं चित्रमिदं घोरमिदं रौद्रमिति प्रभो |
युद्धान्यासन्महाराज घोराणि च बहूनि च ||३७||
ते समासाद्य समरे परस्परमरिंदमाः |
विव्यधुश्चैव जघ्नुश्च समासाद्य महाहवे ||३८||
तेषां शस्त्रसमुद्भूतं रजस्तीव्रमदृश्यत |
प्रवातेनोद्धतं राजन्धावद्भिश्चाश्वसादिभिः ||३९||
रथनेमिसमुद्भूतं निःश्वासैश्चापि दन्तिनाम् |
रजः सन्ध्याभ्रकपिलं दिवाकरपथं ययौ ||४०||
रजसा तेन सम्पृक्ते भास्करे निष्प्रभीकृते |
सञ्छादिताभवद्भूमिस्ते च शूरा महारथाः ||४१||
मुहूर्तादिव संवृत्तं नीरजस्कं समन्ततः |
वीरशोणितसिक्तायां भूमौ भरतसत्तम ||४२||
उपाशाम्यत्ततस्तीव्रं तद्रजो घोरदर्शनम् ||४२||
ततोऽपश्यं महाराज द्वंद्वयुद्धानि भारत |
यथाप्राग्र्यं यथाज्येष्ठं मध्याह्ने वै सुदारुणे ||४३||
वर्मणां तत्र राजेन्द्र व्यदृश्यन्तोज्ज्वलाः प्रभाः ||४३||
शब्दः सुतुमुलः सङ्ख्ये शराणां पततामभूत् |
महावेणुवनस्येव दह्यमानस्य सर्वतः ||४४||
२२
सञ्जय उवाच||
वर्तमाने तथा युद्धे घोररूपे भयानके |
अभज्यत बलं तत्र तव पुत्रस्य पाण्डवैः ||१||
तांस्तु यत्नेन महता संनिवार्य महारथान् |
पुत्रस्ते योधयामास पाण्डवानामनीकिनीम् ||२||
निवृत्ताः सहसा योधास्तव पुत्रप्रियैषिणः |
संनिवृत्तेषु तेष्वेवं युद्धमासीत्सुदारुणम् ||३||
तावकानां परेषां च देवासुररणोपमम् |
परेषां तव सैन्ये च नासीत्कश्चित्पराङ्मुखः ||४||
अनुमानेन युध्यन्ते सञ्ज्ञाभिश्च परस्परम् |
तेषां क्षयो महानासीद्युध्यतामितरेतरम् ||५||
ततो युधिष्ठिरो राजा क्रोधेन महता युतः |
जिगीषमाणः सङ्ग्रामे धार्तराष्ट्रान्सराजकान् ||६||
त्रिभिः शारद्वतं विद्ध्वा रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः |
चतुर्भिर्निजघानाश्वान्कल्याणान्कृतवर्मणः ||७||
अश्वत्थामा तु हार्दिक्यमपोवाह यशस्विनम् |
अथ शारद्वतोऽष्टाभिः प्रत्यविध्यद्युधिष्ठिरम् ||८||
ततो दुर्योधनो राजा रथान्सप्तशतान्रणे |
प्रेषयद्यत्र राजासौ धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||९||
ते रथा रथिभिर्युक्ता मनोमारुतरंहसः |
अभ्यद्रवन्त सङ्ग्रामे कौन्तेयस्य रथं प्रति ||१०||
ते समन्तान्महाराज परिवार्य युधिष्ठिरम् |
अदृश्यं सायकैश्चक्रुर्मेघा इव दिवाकरम् ||११||
नामृष्यन्त सुसंरब्धाः शिखण्डिप्रमुखा रथाः |
रथैरग्र्यजवैर्युक्तैः किङ्किणीजालसंवृतैः ||१२||
आजग्मुरभिरक्षन्तः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||१२||
ततः प्रववृते रौद्रः सङ्ग्रामः शोणितोदकः |
पाण्डवानां कुरूणां च यमराष्ट्रविवर्धनः ||१३||
रथान्सप्तशतान्हत्वा कुरूणामाततायिनाम् |
पाण्डवाः सह पाञ्चालैः पुनरेवाभ्यवारयन् ||१४||
तत्र युद्धं महच्चासीत्तव पुत्रस्य पाण्डवैः |
न च नस्तादृशं दृष्टं नैव चापि परिश्रुतम् ||१५||
वर्तमाने तथा युद्धे निर्मर्यादे समन्ततः |
वध्यमानेषु योधेषु तावकेष्वितरेषु च ||१६||
निनदत्सु च योधेषु शङ्खवर्यैश्च पूरितैः |
उत्कृष्टैः सिंहनादैश्च गर्जितेन च धन्विनाम् ||१७||
अतिप्रवृद्धे युद्धे च छिद्यमानेषु मर्मसु |
धावमानेषु योधेषु जयगृद्धिषु मारिष ||१८||
संहारे सर्वतो जाते पृथिव्यां शोकसम्भवे |
बह्वीनामुत्तमस्त्रीणां सीमन्तोद्धरणे तथा ||१९||
निर्मर्यादे तथा युद्धे वर्तमाने सुदारुणे |
प्रादुरासन्विनाशाय तदोत्पाताः सुदारुणाः ||२०||
चचाल शब्दं कुर्वाणा सपर्वतवना मही ||२०||
सदण्डाः सोल्मुका राजञ्शीर्यमाणाः समन्ततः |
उल्काः पेतुर्दिवो भूमावाहत्य रविमण्डलम् ||२१||
विष्वग्वाताः प्रादुरासन्नीचैः शर्करवर्षिणः |
अश्रूणि मुमुचुर्नागा वेपथुश्चास्पृशद्भृशम् ||२२||
एतान्घोराननादृत्य समुत्पातान्सुदारुणान् |
पुनर्युद्धाय संमन्त्र्य क्षत्रियास्तस्थुरव्यथाः ||२३||
रमणीये कुरुक्षेत्रे पुण्ये स्वर्गं यियासवः ||२३||
ततो गान्धारराजस्य पुत्रः शकुनिरब्रवीत् |
युध्यध्वमग्रतो यावत्पृष्ठतो हन्मि पाण्डवान् ||२४||
ततो नः सम्प्रयातानां मद्रयोधास्तरस्विनः |
हृष्टाः किलकिलाशब्दमकुर्वन्तापरे तथा ||२५||
अस्मांस्तु पुनरासाद्य लब्धलक्षा दुरासदाः |
शरासनानि धुन्वन्तः शरवर्षैरवाकिरन् ||२६||
ततो हतं परैस्तत्र मद्रराजबलं तदा |
दुर्योधनबलं दृष्ट्वा पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||२७||
गान्धारराजस्तु पुनर्वाक्यमाह ततो बली |
निवर्तध्वमधर्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः ||२८||
अनीकं दशसाहस्रमश्वानां भरतर्षभ |
आसीद्गान्धारराजस्य विमलप्रासयोधिनाम् ||२९||
बलेन तेन विक्रम्य वर्तमाने जनक्षये |
पृष्ठतः पाण्डवानीकमभ्यघ्नन्निशितैः शरैः ||३०||
तदभ्रमिव वातेन क्षिप्यमाणं समन्ततः |
अभज्यत महाराज पाण्डूनां सुमहद्बलम् ||३१||
ततो युधिष्ठिरः प्रेक्ष्य भग्नं स्वबलमन्तिकात् |
अभ्यचोदयदव्यग्रः सहदेवं महाबलम् ||३२||
असौ सुबलपुत्रो नो जघनं पीड्य दंशितः |
सेनां निसूदयन्त्येष पश्य पाण्डव दुर्मतिम् ||३३||
गच्छ त्वं द्रौपदेयाश्च शकुनिं सौबलं जहि |
रथानीकमहं रक्ष्ये पाञ्चालसहितोऽनघ ||३४||
गच्छन्तु कुञ्जराः सर्वे वाजिनश्च सह त्वया |
पादाताश्च त्रिसाहस्राः शकुनिं सौबलं जहि ||३५||
ततो गजाः सप्तशताश्चापपाणिभिरास्थिताः |
पञ्च चाश्वसहस्राणि सहदेवश्च वीर्यवान् ||३६||
पादाताश्च त्रिसाहस्रा द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
रणे ह्यभ्यद्रवंस्ते तु शकुनिं युद्धदुर्मदम् ||३७||
ततस्तु सौबलो राजन्नभ्यतिक्रम्य पाण्डवान् |
जघान पृष्ठतः सेनां जयगृध्रः प्रतापवान् ||३८||
अश्वारोहास्तु संरब्धाः पाण्डवानां तरस्विनाम् |
प्राविशन्सौबलानीकमभ्यतिक्रम्य तान्रथान् ||३९||
ते तत्र सादिनः शूराः सौबलस्य महद्बलम् |
गजमध्येऽवतिष्ठन्तः शरवर्षैरवाकिरन् ||४०||
तदुद्यतगदाप्रासमकापुरुषसेवितम् |
प्रावर्तत महद्युद्धं राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||४१||
उपारमन्त ज्याशब्दाः प्रेक्षका रथिनोऽभवन् |
न हि स्वेषां परेषां वा विशेषः प्रत्यदृश्यत ||४२||
शूरबाहुविसृष्टानां शक्तीनां भरतर्षभ |
ज्योतिषामिव सम्पातमपश्यन्कुरुपाण्डवाः ||४३||
ऋष्टिभिर्विमलाभिश्च तत्र तत्र विशां पते |
सम्पतन्तीभिराकाशमावृतं बह्वशोभत ||४४||
प्रासानां पततां राजन्रूपमासीत्समन्ततः |
शलभानामिवाकाशे तदा भरतसत्तम ||४५||
रुधिरोक्षितसर्वाङ्गा विप्रविद्धैर्नियन्तृभिः |
हयाः परिपतन्ति स्म शतशोऽथ सहस्रशः ||४६||
अन्योन्यपरिपिष्टाश्च समासाद्य परस्परम् |
अविक्षताः स्म दृश्यन्ते वमन्तो रुधिरं मुखैः ||४७||
ततोऽभवत्तमो घोरं सैन्येन रजसा वृते |
तानपाक्रमतोऽद्राक्षं तस्माद्देशादरिंदमान् ||४८||
अश्वान्राजन्मनुष्यांश्च रजसा संवृते सति ||४८||
भूमौ निपतिताश्चान्ये वमन्तो रुधिरं बहु |
केशाकेशिसमालग्ना न शेकुश्चेष्टितुं जनाः ||४९||
अन्योन्यमश्वपृष्ठेभ्यो विकर्षन्तो महाबलाः |
मल्ला इव समासाद्य निजघ्नुरितरेतरम् ||५०||
अश्वैश्च व्यपकृष्यन्त बहवोऽत्र गतासवः ||५०||
भूमौ निपतिताश्चान्ये बहवो विजयैषिणः |
तत्र तत्र व्यदृश्यन्त पुरुषाः शूरमानिनः ||५१||
रक्तोक्षितैश्छिन्नभुजैरपकृष्टशिरोरुहैः |
व्यदृश्यत मही कीर्णा शतशोऽथ सहस्रशः ||५२||
दूरं न शक्यं तत्रासीद्गन्तुमश्वेन केनचित् |
साश्वारोहैर्हतैरश्वैरावृते वसुधातले ||५३||
रुधिरोक्षितसंनाहैरात्तशस्त्रैरुदायुधैः |
नानाप्रहरणैर्घोरैः परस्परवधैषिभिः ||५४||
सुसंनिकृष्टैः सङ्ग्रामे हतभूयिष्ठसैनिकैः ||५४||
स मुहूर्तं ततो युद्ध्वा सौबलोऽथ विशां पते |
षट्सहस्रैर्हयैः शिष्टैरपायाच्छकुनिस्ततः ||५५||
तथैव पाण्डवानीकं रुधिरेण समुक्षितम् |
षट्सहस्रैर्हयैः शिष्टैरपायाच्छ्रान्तवाहनम् ||५६||
अश्वारोहास्तु पाण्डूनामब्रुवन्रुधिरोक्षिताः |
सुसंनिकृष्टाः सङ्ग्रामे भूयिष्ठं त्यक्तजीविताः ||५७||
नेह शक्यं रथैर्योद्धुं कुत एव महागजैः |
रथानेव रथा यान्तु कुञ्जराः कुञ्जरानपि ||५८||
प्रतियातो हि शकुनिः स्वमनीकमवस्थितः |
न पुनः सौबलो राजा युद्धमभ्यागमिष्यति ||५९||
ततस्तु द्रौपदेयाश्च ते च मत्ता महाद्विपाः |
प्रययुर्यत्र पाञ्चाल्यो धृष्टद्युम्नो महारथः ||६०||
सहदेवोऽपि कौरव्य रजोमेघे समुत्थिते |
एकाकी प्रययौ तत्र यत्र राजा युधिष्ठिरः ||६१||
ततस्तेषु प्रयातेषु शकुनिः सौबलः पुनः |
पार्श्वतोऽभ्यहनत्क्रुद्धो धृष्टद्युम्नस्य वाहिनीम् ||६२||
तत्पुनस्तुमुलं युद्धं प्राणांस्त्यक्त्वाभ्यवर्तत |
तावकानां परेषां च परस्परवधैषिणाम् ||६३||
ते ह्यन्योन्यमवेक्षन्त तस्मिन्वीरसमागमे |
योधाः पर्यपतन्राजञ्शतशोऽथ सहस्रशः ||६४||
असिभिश्छिद्यमानानां शिरसां लोकसङ्क्षये |
प्रादुरासीन्महाशब्दस्तालानां पततामिव ||६५||
विमुक्तानां शरीराणां भिन्नानां पततां भुवि |
सायुधानां च बाहूनामुरूणां च विशां पते ||६६||
आसीत्कटकटाशब्दः सुमहान्रोमहर्षणः ||६६||
निघ्नन्तो निशितैः शस्त्रैर्भ्रातॄन्पुत्रान्सखीनपि |
योधाः परिपतन्ति स्म यथामिषकृते खगाः ||६७||
अन्योन्यं प्रतिसंरब्धाः समासाद्य परस्परम् |
अहं पूर्वमहं पूर्वमिति न्यघ्नन्सहस्रशः ||६८||
सङ्घातैरासनभ्रष्टैरश्वारोहैर्गतासुभिः |
हयाः परिपतन्ति स्म शतशोऽथ सहस्रशः ||६९||
स्फुरतां प्रतिपिष्टानामश्वानां शीघ्रसारिणाम् |
स्तनतां च मनुष्याणां संनद्धानां विशां पते ||७०||
शक्त्यृष्टिप्रासशब्दश्च तुमुलः समजायत |
भिन्दतां परमर्माणि राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||७१||
श्रमाभिभूताः संरब्धाः श्रान्तवाहाः पिपासिताः |
विक्षताश्च शितैः शस्त्रैरभ्यवर्तन्त तावकाः ||७२||
मत्ता रुधिरगन्धेन बहवोऽत्र विचेतसः |
जघ्नुः परान्स्वकांश्चैव प्राप्तान्प्राप्ताननन्तरान् ||७३||
बहवश्च गतप्राणाः क्षत्रिया जयगृद्धिनः |
भूमावभ्यपतन्राजञ्शरवृष्टिभिरावृताः ||७४||
वृकगृध्रशृगालानां तुमुले मोदनेऽहनि |
आसीद्बलक्षयो घोरस्तव पुत्रस्य पश्यतः ||७५||
नराश्वकायसञ्छन्ना भूमिरासीद्विशां पते |
रुधिरोदकचित्रा च भीरूणां भयवर्धिनी ||७६||
असिभिः पट्टिशैः शूलैस्तक्षमाणाः पुनः पुनः |
तावकाः पाण्डवाश्चैव नाभ्यवर्तन्त भारत ||७७||
प्रहरन्तो यथाशक्ति यावत्प्राणस्य धारणम् |
योधाः परिपतन्ति स्म वमन्तो रुधिरं व्रणैः ||७८||
शिरो गृहीत्वा केशेषु कबन्धः समदृश्यत |
उद्यम्य निशितं खड्गं रुधिरेण समुक्षितम् ||७९||
अथोत्थितेषु बहुषु कबन्धेषु जनाधिप |
तथा रुधिरगन्धेन योधाः कश्मलमाविशन् ||८०||
मन्दीभूते ततः शब्दे पाण्डवानां महद्बलम् |
अल्पावशिष्टैस्तुरगैरभ्यवर्तत सौबलः ||८१||
ततोऽभ्यधावंस्त्वरिताः पाण्डवा जयगृद्धिनः |
पदातयश्च नागाश्च सादिनश्चोद्यतायुधाः ||८२||
कोष्टकीकृत्य चाप्येनं परिक्षिप्य च सर्वशः |
शस्त्रैर्नानाविधैर्जघ्नुर्युद्धपारं तितीर्षवः ||८३||
त्वदीयास्तांस्तु सम्प्रेक्ष्य सर्वतः समभिद्रुतान् |
साश्वपत्तिद्विपरथाः पाण्डवानभिदुद्रुवुः ||८४||
केचित्पदातयः पद्भिर्मुष्टिभिश्च परस्परम् |
निजघ्नुः समरे शूराः क्षीणशस्त्रास्ततोऽपतन् ||८५||
रथेभ्यो रथिनः पेतुर्द्विपेभ्यो हस्तिसादिनः |
विमानेभ्य इव भ्रष्टाः सिद्धाः पुण्यक्षयाद्यथा ||८६||
एवमन्योन्यमायस्ता योधा जघ्नुर्महामृधे |
पितॄन्भ्रातॄन्वयस्यांश्च पुत्रानपि तथापरे ||८७||
एवमासीदमर्यादं युद्धं भरतसत्तम |
प्रासासिबाणकलिले वर्तमाने सुदारुणे ||८८||
२३
सञ्जय उवाच||
तस्मिञ्शब्दे मृदौ जाते पाण्डवैर्निहते बले |
अश्वैः सप्तशतैः शिष्टैरुपावर्तत सौबलः ||१||
स यात्वा वाहिनीं तूर्णमब्रवीत्त्वरयन्युधि |
युध्यध्वमिति संहृष्टाः पुनः पुनररिंदमः ||२||
अपृच्छत्क्षत्रियांस्तत्र क्व नु राजा महारथः ||२||
शकुनेस्तु वचः श्रुत्वा त ऊचुर्भरतर्षभ |
असौ तिष्ठति कौरव्यो रणमध्ये महारथः ||३||
यत्रैतत्सुमहच्छत्रं पूर्णचन्द्रसमप्रभम् |
यत्रैते सतलत्राणा रथास्तिष्ठन्ति दंशिताः ||४||
यत्रैष शब्दस्तुमुलः पर्जन्यनिनदोपमः |
तत्र गच्छ द्रुतं राजंस्ततो द्रक्ष्यसि कौरवम् ||५||
एवमुक्तस्तु तैः शूरैः शकुनिः सौबलस्तदा |
प्रययौ तत्र यत्रासौ पुत्रस्तव नराधिप ||६||
सर्वतः संवृतो वीरैः समरेष्वनिवर्तिभिः ||६||
ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा रथानीके व्यवस्थितम् |
सरथांस्तावकान्सर्वान्हर्षयञ्शकुनिस्ततः ||७||
दुर्योधनमिदं वाक्यं हृष्टरूपो विशां पते |
कृतकार्यमिवात्मानं मन्यमानोऽब्रवीन्नृपम् ||८||
जहि राजन्रथानीकमश्वाः सर्वे जिता मया |
नात्यक्त्वा जीवितं सङ्ख्ये शक्यो जेतुं युधिष्ठिरः ||९||
हते तस्मिन्रथानीके पाण्डवेनाभिपालिते |
गजानेतान्हनिष्यामः पदातींश्चेतरांस्तथा ||१०||
श्रुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृद्धिनः |
जवेनाभ्यपतन्हृष्टाः पाण्डवानामनीकिनीम् ||११||
सर्वे विवृततूणीराः प्रगृहीतशरासनाः |
शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादं प्रचक्रिरे ||१२||
ततो ज्यातलनिर्घोषः पुनरासीद्विशां पते |
प्रादुरासीच्छराणां च सुमुक्तानां सुदारुणः ||१३||
तान्समीपगतान्दृष्ट्वा जवेनोद्यतकार्मुकान् |
उवाच देवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||१४||
चोदयाश्वानसम्भ्रान्तः प्रविशैतद्बलार्णवम् |
अन्तमद्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः ||१५||
अष्टादश दिनान्यद्य युद्धस्यास्य जनार्दन |
वर्तमानस्य महतः समासाद्य परस्परम् ||१६||
अनन्तकल्पा ध्वजिनी भूत्वा ह्येषां महात्मनाम् |
क्षयमद्य गता युद्धे पश्य दैवं यथाविधम् ||१७||
समुद्रकल्पं तु बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव |
अस्मानासाद्य सञ्जातं गोष्पदोपममच्युत ||१८||
हते भीष्मे च संदध्याच्छिवं स्यादिह माधव |
न च तत्कृतवान्मूढो धार्तराष्ट्रः सुबालिशः ||१९||
उक्तं भीष्मेण यद्वाक्यं हितं पथ्यं च माधव |
तच्चापि नासौ कृतवान्वीतबुद्धिः सुयोधनः ||२०||
तस्मिंस्तु पतिते भीष्मे प्रच्युते पृथिवीतले |
न जाने कारणं किं नु येन युद्धमवर्तत ||२१||
मूढांस्तु सर्वथा मन्ये धार्तराष्ट्रान्सुबालिशान् |
पतिते शन्तनोः पुत्रे येऽकार्षुः संयुगं पुनः ||२२||
अनन्तरं च निहते द्रोणे ब्रह्मविदां वरे |
राधेये च विकर्णे च नैवाशाम्यत वैशसम् ||२३||
अल्पावशिष्टे सैन्येऽस्मिन्सूतपुत्रे च पातिते |
सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैवाशाम्यत वैशसम् ||२४||
श्रुतायुषि हते शूरे जलसन्धे च पौरवे |
श्रुतायुधे च नृपतौ नैवाशाम्यत वैशसम् ||२५||
भूरिश्रवसि शल्ये च शाल्वे चैव जनार्दन |
आवन्त्येषु च वीरेषु नैवाशाम्यत वैशसम् ||२६||
जयद्रथे च निहते राक्षसे चाप्यलायुधे |
बाह्लिके सोमदत्ते च नैवाशाम्यत वैशसम् ||२७||
भगदत्ते हते शूरे काम्बोजे च सुदक्षिणे |
दुःशासने च निहते नैवाशाम्यत वैशसम् ||२८||
दृष्ट्वा च निहताञ्शूरान्पृथङ्माण्डलिकान्नृपान् |
बलिनश्च रणे कृष्ण नैवाशाम्यत वैशसम् ||२९||
अक्षौहिणीपतीन्दृष्ट्वा भीमसेनेन पातितान् |
मोहाद्वा यदि वा लोभान्नैवाशाम्यत वैशसम् ||३०||
को नु राजकुले जातः कौरवेयो विशेषतः |
निरर्थकं महद्वैरं कुर्यादन्यः सुयोधनात् ||३१||
गुणतोऽभ्यधिकं ज्ञात्वा बलतः शौर्यतोऽपि वा |
अमूढः को नु युध्येत जानन्प्राज्ञो हिताहितम् ||३२||
यन्न तस्य मनो ह्यासीत्त्वयोक्तस्य हितं वचः |
प्रशमे पाण्डवैः सार्धं सोऽन्यस्य शृणुयात्कथम् ||३३||
येन शान्तनवो भीष्मो द्रोणो विदुर एव च |
प्रत्याख्याताः शमस्यार्थे किं नु तस्याद्य भेषजम् ||३४||
मौर्ख्याद्येन पिता वृद्धः प्रत्याख्यातो जनार्दन |
तथा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी ||३५||
प्रत्याख्याता ह्यसत्कृत्य स कस्मै रोचयेद्वचः ||३५||
कुलान्तकरणो व्यक्तं जात एष जनार्दन |
तथास्य दृश्यते चेष्टा नीतिश्चैव विशां पते ||३६||
नैष दास्यति नो राज्यमिति मे मतिरच्युत ||३६||
उक्तोऽहं बहुशस्तात विदुरेण महात्मना |
न जीवन्दास्यते भागं धार्तराष्ट्रः कथञ्चन ||३७||
यावत्प्राणा धमिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य मानद |
तावद्युष्मास्वपापेषु प्रचरिष्यति पातकम् ||३८||
न स युक्तोऽन्यथा जेतुमृते युद्धेन माधव |
इत्यब्रवीत्सदा मां हि विदुरः सत्यदर्शनः ||३९||
तत्सर्वमद्य जानामि व्यवसायं दुरात्मनः |
यदुक्तं वचनं तेन विदुरेण महात्मना ||४०||
यो हि श्रुत्वा वचः पथ्यं जामदग्न्याद्यथातथम् |
अवामन्यत दुर्बुद्धिर्ध्रुवं नाशमुखे स्थितः ||४१||
उक्तं हि बहुभिः सिद्धैर्जातमात्रे सुयोधने |
एनं प्राप्य दुरात्मानं क्षयं क्षत्रं गमिष्यति ||४२||
तदिदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन |
क्षयं याता हि राजानो दुर्योधनकृते भृशम् ||४३||
सोऽद्य सर्वान्रणे योधान्निहनिष्यामि माधव |
क्षत्रियेषु हतेष्वाशु शून्ये च शिबिरे कृते ||४४||
वधाय चात्मनोऽस्माभिः संयुगं रोचयिष्यति |
तदन्तं हि भवेद्वैरमनुमानेन माधव ||४५||
एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन्प्रज्ञया स्वया |
विदुरस्य च वाक्येन चेष्टया च दुरात्मनः ||४६||
संयाहि भारतीं वीर यावद्धन्मि शितैः शरैः |
दुर्योधनं दुरात्मानं वाहिनीं चास्य संयुगे ||४७||
क्षेममद्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव |
हत्वैतद्दुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः ||४८||
सञ्जय उवाच||
अभीशुहस्तो दाशार्हस्तथोक्तः सव्यसाचिना |
तद्बलौघममित्राणामभीतः प्राविशद्रणे ||४९||
शरासनवरं घोरं शक्तिकण्टकसंवृतम् |
गदापरिघपन्थानं रथनागमहाद्रुमम् ||५०||
हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानो महायशाः |
व्यचरत्तत्र गोविन्दो रथेनातिपताकिना ||५१||
ते हयाः पाण्डुरा राजन्वहन्तोऽर्जुनमाहवे |
दिक्षु सर्वास्वदृश्यन्त दाशार्हेण प्रचोदिताः ||५२||
ततः प्रायाद्रथेनाजौ सव्यसाची परन्तपः |
किरञ्शरशतांस्तीक्ष्णान्वारिधारा इवाम्बुदः ||५३||
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः शराणां नतपर्वणाम् |
इषुभिश्छाद्यमानानां समरे सव्यसाचिना ||५४||
असज्जन्तस्तनुत्रेषु शरौघाः प्रापतन्भुवि |
इन्द्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः ||५५||
नरान्नागान्समाहत्य हयांश्चापि विशां पते |
अपतन्त रणे बाणाः पतङ्गा इव घोषिणः ||५६||
आसीत्सर्वमवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः |
न प्राज्ञायन्त समरे दिशो वा प्रदिशोऽपि वा ||५७||
सर्वमासीज्जगत्पूर्णं पार्थनामाङ्कितैः शरैः |
रुक्मपुङ्खैस्तैलधौतैः कर्मारपरिमार्जितैः ||५८||
ते दह्यमानाः पार्थेन पावकेनेव कुञ्जराः |
समासीदन्त कौरव्या वध्यमानाः शितैः शरैः ||५९||
शरचापधरः पार्थः प्रज्वलन्निव भारत |
ददाह समरे योधान्कक्षमग्निरिव ज्वलन् ||६०||
यथा वनान्ते वनपैर्विसृष्टः; कक्षं दहेत्कृष्णगतिः सघोषः |
भूरिद्रुमं शुष्कलतावितानं; भृशं समृद्धो ज्वलनः प्रतापी ||६१||
एवं स नाराचगणप्रतापी; शरार्चिरुच्चावचतिग्मतेजाः |
ददाह सर्वां तव पुत्रसेना; ममृष्यमाणस्तरसा तरस्वी ||६२||
तस्येषवः प्राणहराः सुमुक्ता; नासज्जन्वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः |
न च द्वितीयं प्रमुमोच बाणं; नरे हये वा परमद्विपे वा ||६३||
अनेकरूपाकृतिभिर्हि बाणै; र्महारथानीकमनुप्रविश्य |
स एव एकस्तव पुत्रसेनां; जघान दैत्यानिव वज्रपाणिः ||६४||
२४
सञ्जय उवाच||
अस्यतां यतमानानां शूराणामनिवर्तिनाम् |
सङ्कल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनञ्जयः ||१||
इन्द्राशनिसमस्पर्शानविषह्यान्महौजसः |
विसृजन्दृश्यते बाणान्धारा मुञ्चन्निवाम्बुदः ||२||
तत्सैन्यं भरतश्रेष्ठ वध्यमानं किरीटिना |
सम्प्रदुद्राव सङ्ग्रामात्तव पुत्रस्य पश्यतः ||३||
हतधुर्या रथाः केचिद्धतसूतास्तथापरे |
भग्नाक्षयुगचक्रेषाः केचिदासन्विशां पते ||४||
अन्येषां सायकाः क्षीणास्तथान्ये शरपीडिताः |
अक्षता युगपत्केचित्प्राद्रवन्भयपीडिताः ||५||
केचित्पुत्रानुपादाय हतभूयिष्ठवाहनाः |
विचुक्रुशुः पितॄनन्ये सहायानपरे पुनः ||६||
बान्धवांश्च नरव्याघ्र भ्रातॄन्सम्बन्धिनस्तथा |
दुद्रुवुः केचिदुत्सृज्य तत्र तत्र विशां पते ||७||
बहवोऽत्र भृशं विद्धा मुह्यमाना महारथाः |
निष्टनन्तः स्म दृश्यन्ते पार्थबाणहता नराः ||८||
तानन्ये रथमारोप्य समाश्वास्य मुहूर्तकम् |
विश्रान्ताश्च वितृष्णाश्च पुनर्युद्धाय जग्मिरे ||९||
तानपास्य गताः केचित्पुनरेव युयुत्सवः |
कुर्वन्तस्तव पुत्रस्य शासनं युद्धदुर्मदाः ||१०||
पानीयमपरे पीत्वा पर्याश्वास्य च वाहनम् |
वर्माणि च समारोप्य केचिद्भरतसत्तम ||११||
समाश्वास्यापरे भ्रातॄन्निक्षिप्य शिबिरेऽपि च |
पुत्रानन्ये पितॄनन्ये पुनर्युद्धमरोचयन् ||१२||
सज्जयित्वा रथान्केचिद्यथामुख्यं विशां पते |
आप्लुत्य पाण्डवानीकं पुनर्युद्धमरोचयन् ||१३||
ते शूराः किङ्किणीजालैः समाच्छन्ना बभासिरे |
त्रैलोक्यविजये युक्ता यथा दैतेयदानवाः ||१४||
आगम्य सहसा केचिद्रथैः स्वर्णविभूषितैः |
पाण्डवानामनीकेषु धृष्टद्युम्नमयोधयन् ||१५||
धृष्टद्युम्नोऽपि पाञ्चाल्यः शिखण्डी च महारथः |
नाकुलिश्च शतानीको रथानीकमयोधयन् ||१६||
पाञ्चाल्यस्तु ततः क्रुद्धः सैन्येन महता वृतः |
अभ्यद्रवत्सुसंरब्धस्तावकान्हन्तुमुद्यतः ||१७||
ततस्त्वापततस्तस्य तव पुत्रो जनाधिप |
बाणसङ्घाननेकान्वै प्रेषयामास भारत ||१८||
धृष्टद्युम्नस्ततो राजंस्तव पुत्रेण धन्विना |
नाराचैर्बहुभिः क्षिप्रं बाह्वोरुरसि चार्पितः ||१९||
सोऽतिविद्धो महेष्वासस्तोत्त्रार्दित इव द्विपः |
तस्याश्वांश्चतुरो बाणैः प्रेषयामास मृत्यवे ||२०||
सारथेश्चास्य भल्लेन शिरः कायादपाहरत् ||२०||
ततो दुर्योधनो राजा पृष्ठमारुह्य वाजिनः |
अपाक्रामद्धतरथो नातिदूरमरिंदमः ||२१||
दृष्ट्वा तु हतविक्रान्तं स्वमनीकं महाबलः |
तव पुत्रो महाराज प्रययौ यत्र सौबलः ||२२||
ततो रथेषु भग्नेषु त्रिसाहस्रा महाद्विपाः |
पाण्डवान्रथिनः पञ्च समन्तात्पर्यवारयन् ||२३||
ते वृताः समरे पञ्च गजानीकेन भारत |
अशोभन्त नरव्याघ्रा ग्रहा व्याप्ता घनैरिव ||२४||
ततोऽर्जुनो महाराज लब्धलक्षो महाभुजः |
विनिर्ययौ रथेनैव श्वेताश्वः कृष्णसारथिः ||२५||
तैः समन्तात्परिवृतः कुञ्जरैः पर्वतोपमैः |
नाराचैर्विमलैस्तीक्ष्णैर्गजानीकमपोथयत् ||२६||
तत्रैकबाणनिहतानपश्याम महागजान् |
पतितान्पात्यमानांश्च विभिन्नान्सव्यसाचिना ||२७||
भीमसेनस्तु तान्दृष्ट्वा नागान्मत्तगजोपमः |
करेण गृह्य महतीं गदामभ्यपतद्बली ||२८||
अवप्लुत्य रथात्तूर्णं दण्डपाणिरिवान्तकः ||२८||
तमुद्यतगदं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथम् |
वित्रेसुस्तावकाः सैन्याः शकृन्मूत्रं प्रसुस्रुवुः ||२९||
आविग्नं च बलं सर्वं गदाहस्ते वृकोदरे ||२९||
गदया भीमसेनेन भिन्नकुम्भान्रजस्वलान् |
धावमानानपश्याम कुञ्जरान्पर्वतोपमान् ||३०||
प्रधाव्य कुञ्जरास्ते तु भीमसेनगदाहताः |
पेतुरार्तस्वरं कृत्वा छिन्नपक्षा इवाद्रयः ||३१||
तान्भिन्नकुम्भान्सुबहून्द्रवमाणानितस्ततः |
पतमानांश्च सम्प्रेक्ष्य वित्रेसुस्तव सैनिकाः ||३२||
युधिष्ठिरोऽपि सङ्क्रुद्धो माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
गृध्रपक्षैः शितैर्बाणैर्जघ्नुर्वै गजयोधिनः ||३३||
धृष्टद्युम्नस्तु समरे पराजित्य नराधिपम् |
अपक्रान्ते तव सुते हयपृष्ठं समाश्रिते ||३४||
दृष्ट्वा च पाण्डवान्सर्वान्कुञ्जरैः परिवारितान् |
धृष्टद्युम्नो महाराज सह सर्वैः प्रभद्रकैः ||३५||
पुत्रः पाञ्चालराजस्य जिघांसुः कुञ्जरान्ययौ ||३५||
अदृष्ट्वा तु रथानीके दुर्योधनमरिंदमम् |
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः ||३६||
अपृच्छन्क्षत्रियांस्तत्र क्व नु दुर्योधनो गतः ||३६||
अपश्यमाना राजानं वर्तमाने जनक्षये |
मन्वाना निहतं तत्र तव पुत्रं महारथाः ||३७||
विषण्णवदना भूत्वा पर्यपृच्छन्त ते सुतम् ||३७||
आहुः केचिद्धते सूते प्रयातो यत्र सौबलः |
अपरे त्वब्रुवंस्तत्र क्षत्रिया भृशविक्षताः ||३८||
दुर्योधनेन किं कार्यं द्रक्ष्यध्वं यदि जीवति |
युध्यध्वं सहिताः सर्वे किं वो राजा करिष्यति ||३९||
ते क्षत्रियाः क्षतैर्गात्रैर्हतभूयिष्ठवाहनाः |
शरैः सम्पीड्यमानाश्च नातिव्यक्तमिवाब्रुवन् ||४०||
इदं सर्वं बलं हन्मो येन स्म परिवारिताः |
एते सर्वे गजान्हत्वा उपयान्ति स्म पाण्डवाः ||४१||
श्रुत्वा तु वचनं तेषामश्वत्थामा महाबलः |
हित्वा पाञ्चालराजस्य तदनीकं दुरुत्सहम् ||४२||
कृपश्च कृतवर्मा च प्रययुर्यत्र सौबलः |
रथानीकं परित्यज्य शूराः सुदृढधन्विनः ||४३||
ततस्तेषु प्रयातेषु धृष्टद्युम्नपुरोगमाः |
आययुः पाण्डवा राजन्विनिघ्नन्तः स्म तावकान् ||४४||
दृष्ट्वा तु तानापततः सम्प्रहृष्टान्महारथान् |
पराक्रान्तांस्ततो वीरान्निराशाञ्जीविते तदा ||४५||
विवर्णमुखभूयिष्ठमभवत्तावकं बलम् ||४५||
परिक्षीणायुधान्दृष्ट्वा तानहं परिवारितान् |
राजन्बलेन द्व्यङ्गेन त्यक्त्वा जीवितमात्मनः ||४६||
आत्मनापञ्चमोऽयुध्यं पाञ्चालस्य बलेन ह |
तस्मिन्देशे व्यवस्थाप्य यत्र शारद्वतः स्थितः ||४७||
सम्प्रयुद्धा वयं पञ्च किरीटिशरपीडिताः |
धृष्टद्युम्नं महानीकं तत्र नोऽभूद्रणो महान् ||४८||
जितास्तेन वयं सर्वे व्यपयाम रणात्ततः ||४८||
अथापश्यं सात्यकिं तमुपायान्तं महारथम् |
रथैश्चतुःशतैर्वीरो मां चाभ्यद्रवदाहवे ||४९||
धृष्टद्युम्नादहं मुक्तः कथञ्चिच्छ्रान्तवाहनः |
पतितो माधवानीकं दुष्कृती नरकं यथा ||५०||
तत्र युद्धमभूद्घोरं मुहूर्तमतिदारुणम् ||५०||
सात्यकिस्तु महाबाहुर्मम हत्वा परिच्छदम् |
जीवग्राहमगृह्णान्मां मूर्छितं पतितं भुवि ||५१||
ततो मुहूर्तादिव तद्गजानीकमवध्यत |
गदया भीमसेनेन नाराचैरर्जुनेन च ||५२||
प्रतिपिष्टैर्महानागैः समन्तात्पर्वतोपमैः |
नातिप्रसिद्धेव गतिः पाण्डवानामजायत ||५३||
रथमार्गांस्ततश्चक्रे भीमसेनो महाबलः |
पाण्डवानां महाराज व्यपकर्षन्महागजान् ||५४||
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः |
अपश्यन्तो रथानीके दुर्योधनमरिंदमम् ||५५||
राजानं मृगयामासुस्तव पुत्रं महारथम् ||५५||
परित्यज्य च पाञ्चालं प्रयाता यत्र सौबलः |
राज्ञोऽदर्शनसंविग्ना वर्तमाने जनक्षये ||५६||
२५
सञ्जय उवाच||
गजानीके हते तस्मिन्पाण्डुपुत्रेण भारत |
वध्यमाने बले चैव भीमसेनेन संयुगे ||१||
चरन्तं च तथा दृष्ट्वा भीमसेनमरिंदमम् |
दण्डहस्तं यथा क्रुद्धमन्तकं प्राणहारिणम् ||२||
समेत्य समरे राजन्हतशेषाः सुतास्तव |
अदृश्यमाने कौरव्ये पुत्रे दुर्योधने तव ||३||
सोदर्याः सहिता भूत्वा भीमसेनमुपाद्रवन् ||३||
दुर्मर्षणो महाराज जैत्रो भूरिबलो रविः |
इत्येते सहिता भूत्वा तव पुत्राः समन्ततः ||४||
भीमसेनमभिद्रुत्य रुरुधुः सर्वतोदिशम् ||४||
ततो भीमो महाराज स्वरथं पुनरास्थितः |
मुमोच निशितान्बाणान्पुत्राणां तव मर्मसु ||५||
ते कीर्यमाणा भीमेन पुत्रास्तव महारणे |
भीमसेनमपासेधन्प्रवणादिव कुञ्जरम् ||६||
ततः क्रुद्धो रणे भीमः शिरो दुर्मर्षणस्य ह |
क्षुरप्रेण प्रमथ्याशु पातयामास भूतले ||७||
ततोऽपरेण भल्लेन सर्वावरणभेदिना |
श्रुतान्तमवधीद्भीमस्तव पुत्रं महारथः ||८||
जयत्सेनं ततो विद्ध्वा नाराचेन हसन्निव |
पातयामास कौरव्यं रथोपस्थादरिंदमः ||९||
स पपात रथाद्राजन्भूमौ तूर्णं ममार च ||९||
श्रुतर्वा तु ततो भीमं क्रुद्धो विव्याध मारिष |
शतेन गृध्रवाजानां शराणां नतपर्वणाम् ||१०||
ततः क्रुद्धो रणे भीमो जैत्रं भूरिबलं रविम् |
त्रीनेतांस्त्रिभिरानर्छद्विषाग्निप्रतिमैः शरैः ||११||
ते हता न्यपतन्भूमौ स्यन्दनेभ्यो महारथाः |
वसन्ते पुष्पशबला निकृत्ता इव किंशुकाः ||१२||
ततोऽपरेण तीक्ष्णेन नाराचेन परन्तपः |
दुर्विमोचनमाहत्य प्रेषयामास मृत्यवे ||१३||
स हतः प्रापतद्भूमौ स्वरथाद्रथिनां वरः |
गिरेस्तु कूटजो भग्नो मारुतेनेव पादपः ||१४||
दुष्प्रधर्षं ततश्चैव सुजातं च सुतौ तव |
एकैकं न्यवधीत्सङ्ख्ये द्वाभ्यां द्वाभ्यां चमूमुखे ||१५||
तौ शिलीमुखविद्धाङ्गौ पेततू रथसत्तमौ ||१५||
ततो यतन्तमपरमभिवीक्ष्य सुतं तव |
भल्लेन युधि विव्याध भीमो दुर्विषहं रणे ||१६||
स पपात हतो वाहात्पश्यतां सर्वधन्विनाम् ||१६||
दृष्ट्वा तु निहतान्भ्रातॄन्बहूनेकेन संयुगे |
अमर्षवशमापन्नः श्रुतर्वा भीममभ्ययात् ||१७||
विक्षिपन्सुमहच्चापं कार्तस्वरविभूषितम् |
विसृजन्सायकांश्चैव विषाग्निप्रतिमान्बहून् ||१८||
स तु राजन्धनुश्छित्त्वा पाण्डवस्य महामृधे |
अथैनं छिन्नधन्वानं विंशत्या समवाकिरत् ||१९||
ततोऽन्यद्धनुरादाय भीमसेनो महारथः |
अवाकिरत्तव सुतं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||२०||
महदासीत्तयोर्युद्धं चित्ररूपं भयानकम् |
यादृशं समरे पूर्वं जम्भवासवयोरभूत् ||२१||
तयोस्तत्र शरैर्मुक्तैर्यमदण्डनिभैः शुभैः |
समाच्छन्ना धरा सर्वा खं च सर्वा दिशस्तथा ||२२||
ततः श्रुतर्वा सङ्क्रुद्धो धनुरायम्य सायकैः |
भीमसेनं रणे राजन्बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||२३||
सोऽतिविद्धो महाराज तव पुत्रेण धन्विना |
भीमः सञ्चुक्षुभे क्रुद्धः पर्वणीव महोदधिः ||२४||
ततो भीमो रुषाविष्टः पुत्रस्य तव मारिष |
सारथिं चतुरश्चाश्वान्बाणैर्निन्ये यमक्षयम् ||२५||
विरथं तं समालक्ष्य विशिखैर्लोमवाहिभिः |
अवाकिरदमेयात्मा दर्शयन्पाणिलाघवम् ||२६||
श्रुतर्वा विरथो राजन्नाददे खड्गचर्मणी |
अथास्याददतः खड्गं शतचन्द्रं च भानुमत् ||२७||
क्षुरप्रेण शिरः कायात्पातयामास पाण्डवः ||२७||
छिन्नोत्तमाङ्गस्य ततः क्षुरप्रेण महात्मनः |
पपात कायः स रथाद्वसुधामनुनादयन् ||२८||
तस्मिन्निपतिते वीरे तावका भयमोहिताः |
अभ्यद्रवन्त सङ्ग्रामे भीमसेनं युयुत्सवः ||२९||
तानापतत एवाशु हतशेषाद्बलार्णवात् |
दंशितः प्रतिजग्राह भीमसेनः प्रतापवान् ||३०||
ते तु तं वै समासाद्य परिवव्रुः समन्ततः ||३०||
ततस्तु संवृतो भीमस्तावकैर्निशितैः शरैः |
पीडयामास तान्सर्वान्सहस्राक्ष इवासुरान् ||३१||
ततः पञ्चशतान्हत्वा सवरूथान्महारथान् |
जघान कुञ्जरानीकं पुनः सप्तशतं युधि ||३२||
हत्वा दश सहस्राणि पत्तीनां परमेषुभिः |
वाजिनां च शतान्यष्टौ पाण्डवः स्म विराजते ||३३||
भीमसेनस्तु कौन्तेयो हत्वा युद्धे सुतांस्तव |
मेने कृतार्थमात्मानं सफलं जन्म च प्रभो ||३४||
तं तथा युध्यमानं च विनिघ्नन्तं च तावकान् |
ईक्षितुं नोत्सहन्ते स्म तव सैन्यानि भारत ||३५||
विद्राव्य तु कुरून्सर्वांस्तांश्च हत्वा पदानुगान् |
दोर्भ्यां शब्दं ततश्चक्रे त्रासयानो महाद्विपान् ||३६||
हतभूयिष्ठयोधा तु तव सेना विशां पते |
किञ्चिच्छेषा महाराज कृपणा समपद्यत ||३७||
२६
सञ्जय उवाच||
दुर्योधनो महाराज सुदर्शश्चापि ते सुतः |
हतशेषौ तदा सङ्ख्ये वाजिमध्ये व्यवस्थितौ ||१||
ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा वाजिमध्ये व्यवस्थितम् |
उवाच देवकीपुत्रः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ||२||
शत्रवो हतभूयिष्ठा ज्ञातयः परिपालिताः |
गृहीत्वा सञ्जयं चासौ निवृत्तः शिनिपुङ्गवः ||३||
परिश्रान्तश्च नकुलः सहदेवश्च भारत |
योधयित्वा रणे पापान्धार्तराष्ट्रपदानुगान् ||४||
सुयोधनमभित्यज्य त्रय एते व्यवस्थिताः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रौणिश्चैव महारथः ||५||
असौ तिष्ठति पाञ्चाल्यः श्रिया परमया युतः |
दुर्योधनबलं हत्वा सह सर्वैः प्रभद्रकैः ||६||
असौ दुर्योधनः पार्थ वाजिमध्ये व्यवस्थितः |
छत्रेण ध्रियमाणेन प्रेक्षमाणो मुहुर्मुहुः ||७||
प्रतिव्यूह्य बलं सर्वं रणमध्ये व्यवस्थितः |
एनं हत्वा शितैर्बाणैः कृतकृत्यो भविष्यसि ||८||
गजानीकं हतं दृष्ट्वा त्वां च प्राप्तमरिंदम |
यावन्न विद्रवन्त्येते तावज्जहि सुयोधनम् ||९||
यातु कश्चित्तु पाञ्चाल्यं क्षिप्रमागम्यतामिति |
परिश्रान्तबलस्तात नैष मुच्येत किल्बिषी ||१०||
तव हत्वा बलं सर्वं सङ्ग्रामे धृतराष्ट्रजः |
जितान्पाण्डुसुतान्मत्वा रूपं धारयते महत् ||११||
निहतं स्वबलं दृष्ट्वा पीडितं चापि पाण्डवैः |
ध्रुवमेष्यति सङ्ग्रामे वधायैवात्मनो नृपः ||१२||
एवमुक्तः फल्गुनस्तु कृष्णं वचनमब्रवीत् |
धृतराष्ट्रसुताः सर्वे हता भीमेन मानद ||१३||
यावेतावास्थितौ कृष्ण तावद्य न भविष्यतः ||१३||
हतो भीष्मो हतो द्रोणः कर्णो वैकर्तनो हतः |
मद्रराजो हतः शल्यो हतः कृष्ण जयद्रथः ||१४||
हयाः पञ्चशताः शिष्टाः शकुनेः सौबलस्य च |
रथानां तु शते शिष्टे द्वे एव तु जनार्दन ||१५||
दन्तिनां च शतं साग्रं त्रिसाहस्राः पदातयः ||१५||
अश्वत्थामा कृपश्चैव त्रिगर्ताधिपतिस्तथा |
उलूकः शकुनिश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः ||१६||
एतद्बलमभूच्छेषं धार्तराष्ट्रस्य माधव |
मोक्षो न नूनं कालाद्धि विद्यते भुवि कस्यचित् ||१७||
तथा विनिहते सैन्ये पश्य दुर्योधनं स्थितम् |
अद्याह्ना हि महाराजो हतामित्रो भविष्यति ||१८||
न हि मे मोक्ष्यते कश्चित्परेषामिति चिन्तये |
ये त्वद्य समरं कृष्ण न हास्यन्ति रणोत्कटाः ||१९||
तान्वै सर्वान्हनिष्यामि यद्यपि स्युरमानुषाः ||१९||
अद्य युद्धे सुसङ्क्रुद्धो दीर्घं राज्ञः प्रजागरम् |
अपनेष्यामि गान्धारं पातयित्वा शितैः शरैः ||२०||
निकृत्या वै दुराचारो यानि रत्नानि सौबलः |
सभायामहरद्द्यूते पुनस्तान्याहराम्यहम् ||२१||
अद्य ता अपि वेत्स्यन्ति सर्वा नागपुरस्त्रियः |
श्रुत्वा पतींश्च पुत्रांश्च पाण्डवैर्निहतान्युधि ||२२||
समाप्तमद्य वै कर्म सर्वं कृष्ण भविष्यति |
अद्य दुर्योधनो दीप्तां श्रियं प्राणांश्च त्यक्ष्यति ||२३||
नापयाति भयात्कृष्ण सङ्ग्रामाद्यदि चेन्मम |
निहतं विद्धि वार्ष्णेय धार्तराष्ट्रं सुबालिशम् ||२४||
मम ह्येतदशक्तं वै वाजिवृन्दमरिंदम |
सोढुं ज्यातलनिर्घोषं याहि यावन्निहन्म्यहम् ||२५||
एवमुक्तस्तु दाशार्हः पाण्डवेन यशस्विना |
अचोदयद्धयान्राजन्दुर्योधनबलं प्रति ||२६||
तदनीकमभिप्रेक्ष्य त्रयः सज्जा महारथाः |
भीमसेनोऽर्जुनश्चैव सहदेवश्च मारिष ||२७||
प्रययुः सिंहनादेन दुर्योधनजिघांसया ||२७||
तान्प्रेक्ष्य सहितान्सर्वाञ्जवेनोद्यतकार्मुकान् |
सौबलोऽभ्यद्रवद्युद्धे पाण्डवानाततायिनः ||२८||
सुदर्शनस्तव सुतो भीमसेनं समभ्ययात् |
सुशर्मा शकुनिश्चैव युयुधाते किरीटिना ||२९||
सहदेवं तव सुतो हयपृष्ठगतोऽभ्ययात् ||२९||
ततो ह्ययत्नतः क्षिप्रं तव पुत्रो जनाधिप |
प्रासेन सहदेवस्य शिरसि प्राहरद्भृशम् ||३०||
सोपाविशद्रथोपस्थे तव पुत्रेण ताडितः |
रुधिराप्लुतसर्वाङ्ग आशीविष इव श्वसन् ||३१||
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञां सहदेवो विशां पते |
दुर्योधनं शरैस्तीक्ष्णैः सङ्क्रुद्धः समवाकिरत् ||३२||
पार्थोऽपि युधि विक्रम्य कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
शूराणामश्वपृष्ठेभ्यः शिरांसि निचकर्त ह ||३३||
तदनीकं तदा पार्थो व्यधमद्बहुभिः शरैः |
पातयित्वा हयान्सर्वांस्त्रिगर्तानां रथान्ययौ ||३४||
ततस्ते सहिता भूत्वा त्रिगर्तानां महारथाः |
अर्जुनं वासुदेवं च शरवर्षैरवाकिरन् ||३५||
सत्यकर्माणमाक्षिप्य क्षुरप्रेण महायशाः |
ततोऽस्य स्यन्दनस्येषां चिच्छिदे पाण्डुनन्दनः ||३६||
शिलाशितेन च विभो क्षुरप्रेण महायशाः |
शिरश्चिच्छेद प्रहसंस्तप्तकुण्डलभूषणम् ||३७||
सत्येषुमथ चादत्त योधानां मिषतां ततः |
यथा सिंहो वने राजन्मृगं परिबुभुक्षितः ||३८||
तं निहत्य ततः पार्थः सुशर्माणं त्रिभिः शरैः |
विद्ध्वा तानहनत्सर्वान्रथान्रुक्मविभूषितान् ||३९||
ततस्तु प्रत्वरन्पार्थो दीर्घकालं सुसम्भृतम् |
मुञ्चन्क्रोधविषं तीक्ष्णं प्रस्थलाधिपतिं प्रति ||४०||
तमर्जुनः पृषत्कानां शतेन भरतर्षभ |
पूरयित्वा ततो वाहान्न्यहनत्तस्य धन्विनः ||४१||
ततः शरं समादाय यमदण्डोपमं शितम् |
सुशर्माणं समुद्दिश्य चिक्षेपाशु हसन्निव ||४२||
स शरः प्रेषितस्तेन क्रोधदीप्तेन धन्विना |
सुशर्माणं समासाद्य बिभेद हृदयं रणे ||४३||
स गतासुर्महाराज पपात धरणीतले |
नन्दयन्पाण्डवान्सर्वान्व्यथयंश्चापि तावकान् ||४४||
सुशर्माणं रणे हत्वा पुत्रानस्य महारथान् |
सप्त चाष्टौ च त्रिंशच्च सायकैरनयत्क्षयम् ||४५||
ततोऽस्य निशितैर्बाणैः सर्वान्हत्वा पदानुगान् |
अभ्यगाद्भारतीं सेनां हतशेषां महारथः ||४६||
भीमस्तु समरे क्रुद्धः पुत्रं तव जनाधिप |
सुदर्शनमदृश्यं तं शरैश्चक्रे हसन्निव ||४७||
ततोऽस्य प्रहसन्क्रुद्धः शिरः कायादपाहरत् |
क्षुरप्रेण सुतीक्ष्णेन स हतः प्रापतद्भुवि ||४८||
तस्मिंस्तु निहते वीरे ततस्तस्य पदानुगाः |
परिवव्रू रणे भीमं किरन्तो विशिखाञ्शितान् ||४९||
ततस्तु निशितैर्बाणैस्तदनीकं वृकोदरः |
इन्द्राशनिसमस्पर्शैः समन्तात्पर्यवाकिरत् ||५०||
ततः क्षणेन तद्भीमो न्यहनद्भरतर्षभ ||५०||
तेषु तूत्साद्यमानेषु सेनाध्यक्षा महाबलाः |
भीमसेनं समासाद्य ततोऽयुध्यन्त भारत ||५१||
तांस्तु सर्वाञ्शरैर्घोरैरवाकिरत पाण्डवः ||५१||
तथैव तावका राजन्पाण्डवेयान्महारथान् |
शरवर्षेण महता समन्तात्पर्यवारयन् ||५२||
व्याकुलं तदभूत्सर्वं पाण्डवानां परैः सह |
तावकानां च समरे पाण्डवेयैर्युयुत्सताम् ||५३||
तत्र योधास्तदा पेतुः परस्परसमाहताः |
उभयोः सेनयो राजन्संशोचन्तः स्म बान्धवान् ||५४||
२७
सञ्जय उवाच||
तस्मिन्प्रवृत्ते सङ्ग्रामे नरवाजिगजक्षये |
शकुनिः सौबलो राजन्सहदेवं समभ्ययात् ||१||
ततोऽस्यापततस्तूर्णं सहदेवः प्रतापवान् |
शरौघान्प्रेषयामास पतङ्गानिव शीघ्रगान् ||२||
उलूकश्च रणे भीमं विव्याध दशभिः शरैः ||२||
शकुनिस्तु महाराज भीमं विद्ध्वा त्रिभिः शरैः |
सायकानां नवत्या वै सहदेवमवाकिरत् ||३||
ते शूराः समरे राजन्समासाद्य परस्परम् |
विव्यधुर्निशितैर्बाणैः कङ्कबर्हिणवाजितैः ||४||
स्वर्णपुङ्खैः शिलाधौतैरा कर्णात्प्रहितैः शरैः ||४||
तेषां चापभुजोत्सृष्टा शरवृष्टिर्विशां पते |
आच्छादयद्दिशः सर्वा धाराभिरिव तोयदः ||५||
ततः क्रुद्धो रणे भीमः सहदेवश्च भारत |
चेरतुः कदनं सङ्ख्ये कुर्वन्तौ सुमहाबलौ ||६||
ताभ्यां शरशतैश्छन्नं तद्बलं तव भारत |
अन्धकारमिवाकाशमभवत्तत्र तत्र ह ||७||
अश्वैर्विपरिधावद्भिः शरच्छन्नैर्विशां पते |
तत्र तत्र कृतो मार्गो विकर्षद्भिर्हतान्बहून् ||८||
निहतानां हयानां च सहैव हययोधिभिः |
वर्मभिर्विनिकृत्तैश्च प्रासैश्छिन्नैश्च मारिष ||९||
सञ्छन्ना पृथिवी जज्ञे कुसुमैः शबला इव ||९||
योधास्तत्र महाराज समासाद्य परस्परम् |
व्यचरन्त रणे क्रुद्धा विनिघ्नन्तः परस्परम् ||१०||
उद्वृत्तनयनै रोषात्संदष्टौष्ठपुटैर्मुखैः |
सकुण्डलैर्मही छन्ना पद्मकिञ्जल्कसंनिभैः ||११||
भुजैश्छिन्नैर्महाराज नागराजकरोपमैः |
साङ्गदैः सतनुत्रैश्च सासिप्रासपरश्वधैः ||१२||
कबन्धैरुत्थितैश्छिन्नैर्नृत्यद्भिश्चापरैर्युधि |
क्रव्यादगणसङ्कीर्णा घोराभूत्पृथिवी विभो ||१३||
अल्पावशिष्टे सैन्ये तु कौरवेयान्महाहवे |
प्रहृष्टाः पाण्डवा भूत्वा निन्यिरे यमसादनम् ||१४||
एतस्मिन्नन्तरे शूरः सौबलेयः प्रतापवान् |
प्रासेन सहदेवस्य शिरसि प्राहरद्भृशम् ||१५||
स विह्वलो महाराज रथोपस्थ उपाविशत् ||१५||
सहदेवं तथा दृष्ट्वा भीमसेनः प्रतापवान् |
सर्वसैन्यानि सङ्क्रुद्धो वारयामास भारत ||१६||
निर्बिभेद च नाराचैः शतशोऽथ सहस्रशः |
विनिर्भिद्याकरोच्चैव सिंहनादमरिंदम ||१७||
तेन शब्देन वित्रस्ताः सर्वे सहयवारणाः |
प्राद्रवन्सहसा भीताः शकुनेश्च पदानुगाः ||१८||
प्रभग्नानथ तान्दृष्ट्वा राजा दुर्योधनोऽब्रवीत् |
निवर्तध्वमधर्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः ||१९||
इह कीर्तिं समाधाय प्रेत्य लोकान्समश्नुते |
प्राणाञ्जहाति यो वीरो युधि पृष्ठमदर्शयन् ||२०||
एवमुक्तास्तु ते राज्ञा सौबलस्य पदानुगाः |
पाण्डवानभ्यवर्तन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||२१||
द्रवद्भिस्तत्र राजेन्द्र कृतः शब्दोऽतिदारुणः |
क्षुब्धसागरसङ्काशः क्षुभितः सर्वतोऽभवत् ||२२||
तांस्तदापततो दृष्ट्वा सौबलस्य पदानुगान् |
प्रत्युद्ययुर्महाराज पाण्डवा विजये वृताः ||२३||
प्रत्याश्वस्य च दुर्धर्षः सहदेवो विशां पते |
शकुनिं दशभिर्विद्ध्वा हयांश्चास्य त्रिभिः शरैः ||२४||
धनुश्चिच्छेद च शरैः सौबलस्य हसन्निव ||२४||
अथान्यद्धनुरादाय शकुनिर्युद्धदुर्मदः |
विव्याध नकुलं षष्ट्या भीमसेनं च सप्तभिः ||२५||
उलूकोऽपि महाराज भीमं विव्याध सप्तभिः |
सहदेवं च सप्तत्या परीप्सन्पितरं रणे ||२६||
तं भीमसेनः समरे विव्याध निशितैः शरैः |
शकुनिं च चतुःषष्ट्या पार्श्वस्थांश्च त्रिभिस्त्रिभिः ||२७||
ते हन्यमाना भीमेन नाराचैस्तैलपायितैः |
सहदेवं रणे क्रुद्धाश्छादयञ्शरवृष्टिभिः ||२८||
पर्वतं वारिधाराभिः सविद्युत इवाम्बुदाः ||२८||
ततोऽस्यापततः शूरः सहदेवः प्रतापवान् |
उलूकस्य महाराज भल्लेनापाहरच्छिरः ||२९||
स जगाम रथाद्भूमिं सहदेवेन पातितः |
रुधिराप्लुतसर्वाङ्गो नन्दयन्पाण्डवान्युधि ||३०||
पुत्रं तु निहतं दृष्ट्वा शकुनिस्तत्र भारत |
साश्रुकण्ठो विनिःश्वस्य क्षत्तुर्वाक्यमनुस्मरन् ||३१||
चिन्तयित्वा मुहूर्तं स बाष्पपूर्णेक्षणः श्वसन् |
सहदेवं समासाद्य त्रिभिर्विव्याध सायकैः ||३२||
तानपास्य शरान्मुक्ताञ्शरसङ्घैः प्रतापवान् |
सहदेवो महाराज धनुश्चिच्छेद संयुगे ||३३||
छिन्ने धनुषि राजेन्द्र शकुनिः सौबलस्तदा |
प्रगृह्य विपुलं खड्गं सहदेवाय प्राहिणोत् ||३४||
तमापतन्तं सहसा घोररूपं विशां पते |
द्विधा चिच्छेद समरे सौबलस्य हसन्निव ||३५||
असिं दृष्ट्वा द्विधा छिन्नं प्रगृह्य महतीं गदाम् |
प्राहिणोत्सहदेवाय सा मोघा न्यपतद्भुवि ||३६||
ततः शक्तिं महाघोरां कालरात्रिमिवोद्यताम् |
प्रेषयामास सङ्क्रुद्धः पाण्डवं प्रति सौबलः ||३७||
तामापतन्तीं सहसा शरैः काञ्चनभूषणैः |
त्रिधा चिच्छेद समरे सहदेवो हसन्निव ||३८||
सा पपात त्रिधा छिन्ना भूमौ कनकभूषणा |
शीर्यमाणा यथा दीप्ता गगनाद्वै शतह्रदा ||३९||
शक्तिं विनिहतां दृष्ट्वा सौबलं च भयार्दितम् |
दुद्रुवुस्तावकाः सर्वे भये जाते ससौबलाः ||४०||
अथोत्क्रुष्टं महद्ध्यासीत्पाण्डवैर्जितकाशिभिः |
धार्तराष्ट्रास्ततः सर्वे प्रायशो विमुखाभवन् ||४१||
तान्वै विमनसो दृष्ट्वा माद्रीपुत्रः प्रतापवान् |
शरैरनेकसाहस्रैर्वारयामास संयुगे ||४२||
ततो गान्धारकैर्गुप्तं पृष्ठैरश्वैर्जये धृतम् |
आससाद रणे यान्तं सहदेवोऽथ सौबलम् ||४३||
स्वमंशमवशिष्टं स संस्मृत्य शकुनिं नृप |
रथेन काञ्चनाङ्गेन सहदेवः समभ्ययात् ||४४||
अधिज्यं बलवत्कृत्वा व्याक्षिपन्सुमहद्धनुः ||४४||
स सौबलमभिद्रुत्य गृध्रपत्रैः शिलाशितैः |
भृशमभ्यहनत्क्रुद्धस्तोत्त्रैरिव महाद्विपम् ||४५||
उवाच चैनं मेधावी निगृह्य स्मारयन्निव |
क्षत्रधर्मे स्थितो भूत्वा युध्यस्व पुरुषो भव ||४६||
यत्तदा हृष्यसे मूढ ग्लहन्नक्षैः सभातले |
फलमद्य प्रपद्यस्व कर्मणस्तस्य दुर्मते ||४७||
निहतास्ते दुरात्मानो येऽस्मानवहसन्पुरा |
दुर्योधनः कुलाङ्गारः शिष्टस्त्वं तस्य मातुलः ||४८||
अद्य ते विहनिष्यामि क्षुरेणोन्मथितं शिरः |
वृक्षात्फलमिवोद्धृत्य लगुडेन प्रमाथिना ||४९||
एवमुक्त्वा महाराज सहदेवो महाबलः |
सङ्क्रुद्धो नरशार्दूलो वेगेनाभिजगाम ह ||५०||
अभिगम्य तु दुर्धर्षः सहदेवो युधां पतिः |
विकृष्य बलवच्चापं क्रोधेन प्रहसन्निव ||५१||
शकुनिं दशभिर्विद्ध्वा चतुर्भिश्चास्य वाजिनः |
छत्रं ध्वजं धनुश्चास्य छित्त्वा सिंह इवानदत् ||५२||
छिन्नध्वजधनुश्छत्रः सहदेवेन सौबलः |
ततो विद्धश्च बहुभिः सर्वमर्मसु सायकैः ||५३||
ततो भूयो महाराज सहदेवः प्रतापवान् |
शकुनेः प्रेषयामास शरवृष्टिं दुरासदाम् ||५४||
ततस्तु क्रुद्धः सुबलस्य पुत्रो; माद्रीसुतं सहदेवं विमर्दे |
प्रासेन जाम्बूनदभूषणेन; जिघांसुरेकोऽभिपपात शीघ्रम् ||५५||
माद्रीसुतस्तस्य समुद्यतं तं; प्रासं सुवृत्तौ च भुजौ रणाग्रे |
भल्लैस्त्रिभिर्युगपत्सञ्चकर्त; ननाद चोच्चैस्तरसाजिमध्ये ||५६||
तस्याशुकारी सुसमाहितेन; सुवर्णपुङ्खेन दृढायसेन |
भल्लेन सर्वावरणातिगेन; शिरः शरीरात्प्रममाथ भूयः ||५७||
शरेण कार्तस्वरभूषितेन; दिवाकराभेन सुसंशितेन |
हृतोत्तमाङ्गो युधि पाण्डवेन; पपात भूमौ सुबलस्य पुत्रः ||५८||
स तच्छिरो वेगवता शरेण; सुवर्णपुङ्खेन शिलाशितेन |
प्रावेरयत्कुपितः पाण्डुपुत्रो; यत्तत्कुरूणामनयस्य मूलम् ||५९||
हृतोत्तमाङ्गं शकुनिं समीक्ष्य; भूमौ शयानं रुधिरार्द्रगात्रम् |
योधास्त्वदीया भयनष्टसत्त्वा; दिशः प्रजग्मुः प्रगृहीतशस्त्राः ||६०||
विप्रद्रुताः शुष्कमुखा विसञ्ज्ञा; गाण्डीवघोषेण समाहताश्च |
भयार्दिता भग्नरथाश्वनागाः; पदातयश्चैव सधार्तराष्ट्राः ||६१||
ततो रथाच्छकुनिं पातयित्वा; मुदान्विता भारत पाण्डवेयाः |
शङ्खान्प्रदध्मुः समरे प्रहृष्टाः; सकेशवाः सैनिकान्हर्षयन्तः ||६२||
तं चापि सर्वे प्रतिपूजयन्तो; हृष्टा ब्रुवाणाः सहदेवमाजौ |
दिष्ट्या हतो नैकृतिको दुरात्मा; सहात्मजो वीर रणे त्वयेति ||६३||
२८
सञ्जय उवाच||
ततः क्रुद्धा महाराज सौबलस्य पदानुगाः |
त्यक्त्वा जीवितमाक्रन्दे पाण्डवान्पर्यवारयन् ||१||
तानर्जुनः प्रत्यगृह्णात्सहदेवजये धृतः |
भीमसेनश्च तेजस्वी क्रुद्धाशीविषदर्शनः ||२||
शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां सहदेवं जिघांसताम् |
सङ्कल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनञ्जयः ||३||
प्रगृहीतायुधान्बाहून्योधानामभिधावताम् |
भल्लैश्चिच्छेद बीभत्सुः शिरांस्यपि हयानपि ||४||
ते हताः प्रत्यपद्यन्त वसुधां विगतासवः |
त्वरिता लोकवीरेण प्रहताः सव्यसाचिना ||५||
ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा स्वबलसङ्क्षयम् |
हतशेषान्समानीय क्रुद्धो रथशतान्विभो ||६||
कुञ्जरांश्च हयांश्चैव पादातांश्च परन्तप |
उवाच सहितान्सर्वान्धार्तराष्ट्र इदं वचः ||७||
समासाद्य रणे सर्वान्पाण्डवान्ससुहृद्गणान् |
पाञ्चाल्यं चापि सबलं हत्वा शीघ्रं निवर्तत ||८||
तस्य ते शिरसा गृह्य वचनं युद्धदुर्मदाः |
प्रत्युद्ययू रणे पार्थांस्तव पुत्रस्य शासनात् ||९||
तानभ्यापततः शीघ्रं हतशेषान्महारणे |
शरैराशीविषाकारैः पाण्डवाः समवाकिरन् ||१०||
तत्सैन्यं भरतश्रेष्ठ मुहूर्तेन महात्मभिः |
अवध्यत रणं प्राप्य त्रातारं नाभ्यविन्दत ||११||
प्रतिष्ठमानं तु भयान्नावतिष्ठत दंशितम् ||११||
अश्वैर्विपरिधावद्भिः सैन्येन रजसा वृते |
न प्राज्ञायन्त समरे दिशश्च प्रदिशस्तथा ||१२||
ततस्तु पाण्डवानीकान्निःसृत्य बहवो जनाः |
अभ्यघ्नंस्तावकान्युद्धे मुहूर्तादिव भारत ||१३||
ततो निःशेषमभवत्तत्सैन्यं तव भारत ||१३||
अक्षौहिण्यः समेतास्तु तव पुत्रस्य भारत |
एकादश हता युद्धे ताः प्रभो पाण्डुसृञ्जयैः ||१४||
तेषु राजसहस्रेषु तावकेषु महात्मसु |
एको दुर्योधनो राजन्नदृश्यत भृशं क्षतः ||१५||
ततो वीक्ष्य दिशः सर्वा दृष्ट्वा शून्यां च मेदिनीम् |
विहीनः सर्वयोधैश्च पाण्डवान्वीक्ष्य संयुगे ||१६||
मुदितान्सर्वसिद्धार्थान्नर्दमानान्समन्ततः |
बाणशब्दरवांश्चैव श्रुत्वा तेषां महात्मनाम् ||१७||
दुर्योधनो महाराज कश्मलेनाभिसंवृतः |
अपयाने मनश्चक्रे विहीनबलवाहनः ||१८||
धृतराष्ट्र उवाच||
निहते मामके सैन्ये निःशेषे शिबिरे कृते |
पाण्डवानां बलं सूत किं नु शेषमभूत्तदा ||१९||
एतन्मे पृच्छतो ब्रूहि कुशलो ह्यसि सञ्जय ||१९||
यच्च दुर्योधनो मन्दः कृतवांस्तनयो मम |
बलक्षयं तथा दृष्ट्वा स एकः पृथिवीपतिः ||२०||
सञ्जय उवाच||
रथानां द्वे सहस्रे तु सप्त नागशतानि च |
पञ्च चाश्वसहस्राणि पत्तीनां च शतं शताः ||२१||
एतच्छेषमभूद्राजन्पाण्डवानां महद्बलम् |
परिगृह्य हि यद्युद्धे धृष्टद्युम्नो व्यवस्थितः ||२२||
एकाकी भरतश्रेष्ठ ततो दुर्योधनो नृपः |
नापश्यत्समरे कञ्चित्सहायं रथिनां वरः ||२३||
नर्दमानान्परांश्चैव स्वबलस्य च सङ्क्षयम् |
हतं स्वहयमुत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद्भयात् ||२४||
एकादशचमूभर्ता पुत्रो दुर्योधनस्तव |
गदामादाय तेजस्वी पदातिः प्रस्थितो ह्रदम् ||२५||
नातिदूरं ततो गत्वा पद्भ्यामेव नराधिपः |
सस्मार वचनं क्षत्तुर्धर्मशीलस्य धीमतः ||२६||
इदं नूनं महाप्राज्ञो विदुरो दृष्टवान्पुरा |
महद्वैशसमस्माकं क्षत्रियाणां च संयुगे ||२७||
एवं विचिन्तयानस्तु प्रविविक्षुर्ह्रदं नृपः |
दुःखसन्तप्तहृदयो दृष्ट्वा राजन्बलक्षयम् ||२८||
पाण्डवाश्च महाराज धृष्टद्युम्नपुरोगमाः |
अभ्यधावन्त सङ्क्रुद्धास्तव राजन्बलं प्रति ||२९||
शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां बलानामभिगर्जताम् |
सङ्कल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनञ्जयः ||३०||
तान्हत्वा निशितैर्बाणैः सामात्यान्सह बन्धुभिः |
रथे श्वेतहये तिष्ठन्नर्जुनो बह्वशोभत ||३१||
सुबलस्य हते पुत्रे सवाजिरथकुञ्जरे |
महावनमिव छिन्नमभवत्तावकं बलम् ||३२||
अनेकशतसाहस्रे बले दुर्योधनस्य ह |
नान्यो महारथो राजञ्जीवमानो व्यदृश्यत ||३३||
द्रोणपुत्रादृते वीरात्तथैव कृतवर्मणः |
कृपाच्च गौतमाद्राजन्पार्थिवाच्च तवात्मजात् ||३४||
धृष्टद्युम्नस्तु मां दृष्ट्वा हसन्सात्यकिमब्रवीत् |
किमनेन गृहीतेन नानेनार्थोऽस्ति जीवता ||३५||
धृष्टद्युम्नवचः श्रुत्वा शिनेर्नप्ता महारथः |
उद्यम्य निशितं खड्गं हन्तुं मामुद्यतस्तदा ||३६||
तमागम्य महाप्राज्ञः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् |
मुच्यतां सञ्जयो जीवन्न हन्तव्यः कथञ्चन ||३७||
द्वैपायनवचः श्रुत्वा शिनेर्नप्ता कृताञ्जलिः |
ततो मामब्रवीन्मुक्त्वा स्वस्ति सञ्जय साधय ||३८||
अनुज्ञातस्त्वहं तेन न्यस्तवर्मा निरायुधः |
प्रातिष्ठं येन नगरं सायाह्ने रुधिरोक्षितः ||३९||
क्रोशमात्रमपक्रान्तं गदापाणिमवस्थितम् |
एकं दुर्योधनं राजन्नपश्यं भृशविक्षतम् ||४०||
स तु मामश्रुपूर्णाक्षो नाशक्नोदभिवीक्षितुम् |
उपप्रैक्षत मां दृष्ट्वा तदा दीनमवस्थितम् ||४१||
तं चाहमपि शोचन्तं दृष्ट्वैकाकिनमाहवे |
मुहूर्तं नाशकं वक्तुं किञ्चिद्दुःखपरिप्लुतः ||४२||
ततोऽस्मै तदहं सर्वमुक्तवान्ग्रहणं तदा |
द्वैपायनप्रसादाच्च जीवतो मोक्षमाहवे ||४३||
मुहूर्तमिव च ध्यात्वा प्रतिलभ्य च चेतनाम् |
भ्रातॄंश्च सर्वसैन्यानि पर्यपृच्छत मां ततः ||४४||
तस्मै तदहमाचक्षं सर्वं प्रत्यक्षदर्शिवान् |
भ्रातॄंश्च निहतान्सर्वान्सैन्यं च विनिपातितम् ||४५||
त्रयः किल रथाः शिष्टास्तावकानां नराधिप |
इति प्रस्थानकाले मां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् ||४६||
स दीर्घमिव निःश्वस्य विप्रेक्ष्य च पुनः पुनः |
अंसे मां पाणिना स्पृष्ट्वा पुत्रस्ते पर्यभाषत ||४७||
त्वदन्यो नेह सङ्ग्रामे कश्चिज्जीवति सञ्जय |
द्वितीयं नेह पश्यामि ससहायाश्च पाण्डवाः ||४८||
ब्रूयाः सञ्जय राजानं प्रज्ञाचक्षुषमीश्वरम् |
दुर्योधनस्तव सुतः प्रविष्टो ह्रदमित्युत ||४९||
सुहृद्भिस्तादृशैर्हीनः पुत्रैर्भ्रातृभिरेव च |
पाण्डवैश्च हृते राज्ये को नु जीवति मादृशः ||५०||
आचक्षेथाः सर्वमिदं मां च मुक्तं महाहवात् |
अस्मिंस्तोयह्रदे सुप्तं जीवन्तं भृशविक्षतम् ||५१||
एवमुक्त्वा महाराज प्राविशत्तं ह्रदं नृपः |
अस्तम्भयत तोयं च मायया मनुजाधिपः ||५२||
तस्मिन्ह्रदं प्रविष्टे तु त्रीन्रथाञ्श्रान्तवाहनान् |
अपश्यं सहितानेकस्तं देशं समुपेयुषः ||५३||
कृपं शारद्वतं वीरं द्रौणिं च रथिनां वरम् |
भोजं च कृतवर्माणं सहिताञ्शरविक्षतान् ||५४||
ते सर्वे मामभिप्रेक्ष्य तूर्णमश्वानचोदयन् |
उपयाय च मामूचुर्दिष्ट्या जीवसि सञ्जय ||५५||
अपृच्छंश्चैव मां सर्वे पुत्रं तव जनाधिपम् |
कच्चिद्दुर्योधनो राजा स नो जीवति सञ्जय ||५६||
आख्यातवानहं तेभ्यस्तदा कुशलिनं नृपम् |
तच्चैव सर्वमाचक्षं यन्मां दुर्योधनोऽब्रवीत् ||५७||
ह्रदं चैवाहमाचष्ट यं प्रविष्टो नराधिपः ||५७||
अश्वत्थामा तु तद्राजन्निशम्य वचनं मम |
तं ह्रदं विपुलं प्रेक्ष्य करुणं पर्यदेवयत् ||५८||
अहो धिङ्न स जानाति जीवतोऽस्मान्नराधिपः |
पर्याप्ता हि वयं तेन सह योधयितुं परान् ||५९||
ते तु तत्र चिरं कालं विलप्य च महारथाः |
प्राद्रवन्रथिनां श्रेष्ठा दृष्ट्वा पाण्डुसुतान्रणे ||६०||
ते तु मां रथमारोप्य कृपस्य सुपरिष्कृतम् |
सेनानिवेशमाजग्मुर्हतशेषास्त्रयो रथाः ||६१||
तत्र गुल्माः परित्रस्ताः सूर्ये चास्तमिते सति |
सर्वे विचुक्रुशुः श्रुत्वा पुत्राणां तव सङ्क्षयम् ||६२||
ततो वृद्धा महाराज योषितां रक्षणो नराः |
राजदारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति ||६३||
तत्र विक्रोशतीनां च रुदतीनां च सर्वशः |
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः श्रुत्वा तद्बलसङ्क्षयम् ||६४||
ततस्ता योषितो राजन्क्रन्दन्त्यो वै मुहुर्मुहुः |
कुरर्य इव शब्देन नादयन्त्यो महीतलम् ||६५||
आजघ्नुः करजैश्चापि पाणिभिश्च शिरांस्युत |
लुलुवुश्च तदा केशान्क्रोशन्त्यस्तत्र तत्र ह ||६६||
हाहाकारविनादिन्यो विनिघ्नन्त्य उरांसि च |
क्रोशन्त्यस्तत्र रुरुदुः क्रन्दमाना विशां पते ||६७||
ततो दुर्योधनामात्याः साश्रुकण्ठा भृशातुराः |
राजदारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति ||६८||
वेत्रजर्झरहस्ताश्च द्वाराध्यक्षा विशां पते |
शयनीयानि शुभ्राणि स्पर्ध्यास्तरणवन्ति च ||६९||
समादाय ययुस्तूर्णं नगरं दाररक्षिणः ||६९||
आस्थायाश्वतरीयुक्तान्स्यन्दनानपरे जनाः |
स्वान्स्वान्दारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति ||७०||
अदृष्टपूर्वा या नार्यो भास्करेणापि वेश्मसु |
ददृशुस्ता महाराज जना यान्तीः पुरं प्रति ||७१||
ताः स्त्रियो भरतश्रेष्ठ सौकुमार्यसमन्विताः |
प्रययुर्नगरं तूर्णं हतस्वजनबान्धवाः ||७२||
आ गोपालाविपालेभ्यो द्रवन्तो नगरं प्रति |
ययुर्मनुष्याः सम्भ्रान्ता भीमसेनभयार्दिताः ||७३||
अपि चैषां भयं तीव्रं पार्थेभ्योऽभूत्सुदारुणम् |
प्रेक्षमाणास्तदान्योन्यमाधावन्नगरं प्रति ||७४||
तस्मिंस्तदा वर्तमाने विद्रवे भृशदारुणे |
युयुत्सुः शोकसंमूढः प्राप्तकालमचिन्तयत् ||७५||
जितो दुर्योधनः सङ्ख्ये पाण्डवैर्भीमविक्रमैः |
एकादशचमूभर्ता भ्रातरश्चास्य सूदिताः ||७६||
हताश्च कुरवः सर्वे भीष्मद्रोणपुरःसराः ||७६||
अहमेको विमुक्तस्तु भाग्ययोगाद्यदृच्छया |
विद्रुतानि च सर्वाणि शिबिराणि समन्ततः ||७७||
दुर्योधनस्य सचिवा ये केचिदवशेषिताः |
राजदारानुपादाय व्यधावन्नगरं प्रति ||७८||
प्राप्तकालमहं मन्ये प्रवेशं तैः सहाभिभो |
युधिष्ठिरमनुज्ञाप्य भीमसेनं तथैव च ||७९||
एतमर्थं महाबाहुरुभयोः स न्यवेदयत् |
तस्य प्रीतोऽभवद्राजा नित्यं करुणवेदिता ||८०||
परिष्वज्य महाबाहुर्वैश्यापुत्रं व्यसर्जयत् ||८०||
ततः स रथमास्थाय द्रुतमश्वानचोदयत् |
असम्भावितवांश्चापि राजदारान्पुरं प्रति ||८१||
तैश्चैव सहितः क्षिप्रमस्तं गच्छति भास्करे |
प्रविष्टो हास्तिनपुरं बाष्पकण्ठोऽश्रुलोचनः ||८२||
अपश्यत महाप्राज्ञं विदुरं साश्रुलोचनम् |
राज्ञः समीपान्निष्क्रान्तं शोकोपहतचेतसम् ||८३||
तमब्रवीत्सत्यधृतिः प्रणतं त्वग्रतः स्थितम् |
अस्मिन्कुरुक्षये वृत्ते दिष्ट्या त्वं पुत्र जीवसि ||८४||
विना राज्ञः प्रवेशाद्वै किमसि त्वमिहागतः |
एतन्मे कारणं सर्वं विस्तरेण निवेदय ||८५||
युयुत्सुरुवाच||
निहते शकुनौ तात सज्ञातिसुतबान्धवे |
हतशेषपरीवारो राजा दुर्योधनस्ततः ||८६||
स्वकं स हयमुत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद्भयात् ||८६||
अपक्रान्ते तु नृपतौ स्कन्धावारनिवेशनात् |
भयव्याकुलितं सर्वं प्राद्रवन्नगरं प्रति ||८७||
ततो राज्ञः कलत्राणि भ्रातॄणां चास्य सर्वशः |
वाहनेषु समारोप्य स्त्र्यध्यक्षाः प्राद्रवन्भयात् ||८८||
ततोऽहं समनुज्ञाप्य राजानं सहकेशवम् |
प्रविष्टो हास्तिनपुरं रक्षँल्लोकाद्धि वाच्यताम् ||८९||
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं वैश्यापुत्रेण भाषितम् |
प्राप्तकालमिति ज्ञात्वा विदुरः सर्वधर्मवित् ||९०||
अपूजयदमेयात्मा युयुत्सुं वाक्यकोविदम् ||९०||
प्राप्तकालमिदं सर्वं भवतो भरतक्षये |
अद्य त्वमिह विश्रान्तः श्वोऽभिगन्ता युधिष्ठिरम् ||९१||
एतावदुक्त्वा वचनं विदुरः सर्वधर्मवित् |
युयुत्सुं समनुज्ञाप्य प्रविवेश नृपक्षयम् ||९२||
युयुत्सुरपि तां रात्रिं स्वगृहे न्यवसत्तदा ||९२||
तीर्थयात्रापर्व
२९
धृतराष्ट्र उवाच||
हतेषु सर्वसैन्येषु पाण्डुपुत्रै रणाजिरे |
मम सैन्यावशिष्टास्ते किमकुर्वत सञ्जय ||१||
कृतवर्मा कृपश्चैव द्रोणपुत्रश्च वीर्यवान् |
दुर्योधनश्च मन्दात्मा राजा किमकरोत्तदा ||२||
सञ्जय उवाच||
सम्प्राद्रवत्सु दारेषु क्षत्रियाणां महात्मनाम् |
विद्रुते शिबिरे शून्ये भृशोद्विग्नास्त्रयो रथाः ||३||
निशम्य पाण्डुपुत्राणां तदा विजयिनां स्वनम् |
विद्रुतं शिबिरं दृष्ट्वा सायाह्ने राजगृद्धिनः ||४||
स्थानं नारोचयंस्तत्र ततस्ते ह्रदमभ्ययुः ||४||
युधिष्ठिरोऽपि धर्मात्मा भ्रातृभिः सहितो रणे |
हृष्टः पर्यपतद्राजन्दुर्योधनवधेप्सया ||५||
मार्गमाणास्तु सङ्क्रुद्धास्तव पुत्रं जयैषिणः |
यत्नतोऽन्वेषमाणास्तु नैवापश्यञ्जनाधिपम् ||६||
स हि तीव्रेण वेगेन गदापाणिरपाक्रमत् |
तं ह्रदं प्राविशच्चापि विष्टभ्यापः स्वमायया ||७||
यदा तु पाण्डवाः सर्वे सुपरिश्रान्तवाहनाः |
ततः स्वशिबिरं प्राप्य व्यतिष्ठन्सहसैनिकाः ||८||
ततः कृपश्च द्रौणिश्च कृतवर्मा च सात्वतः |
संनिविष्टेषु पार्थेषु प्रयातास्तं ह्रदं शनैः ||९||
ते तं ह्रदं समासाद्य यत्र शेते जनाधिपः |
अभ्यभाषन्त दुर्धर्षं राजानं सुप्तमम्भसि ||१०||
राजन्नुत्तिष्ठ युध्यस्व सहास्माभिर्युधिष्ठिरम् |
जित्वा वा पृथिवीं भुङ्क्ष्व हतो वा स्वर्गमाप्नुहि ||११||
तेषामपि बलं सर्वं हतं दुर्योधन त्वया |
प्रतिरब्धाश्च भूयिष्ठं ये शिष्टास्तत्र सैनिकाः ||१२||
न ते वेगं विषहितुं शक्तास्तव विशां पते |
अस्माभिरभिगुप्तस्य तस्मादुत्तिष्ठ भारत ||१३||
दुर्योधन उवाच||
दिष्ट्या पश्यामि वो मुक्तानीदृशात्पुरुषक्षयात् |
पाण्डुकौरवसंमर्दाज्जीवमानान्नरर्षभान् ||१४||
विजेष्यामो वयं सर्वे विश्रान्ता विगतक्लमाः |
भवन्तश्च परिश्रान्ता वयं च भृशविक्षताः ||१५||
उदीर्णं च बलं तेषां तेन युद्धं न रोचये ||१५||
न त्वेतदद्भुतं वीरा यद्वो महदिदं मनः |
अस्मासु च परा भक्तिर्न तु कालः पराक्रमे ||१६||
विश्रम्यैकां निशामद्य भवद्भिः सहितो रणे |
प्रतियोत्स्याम्यहं शत्रूञ्श्वो न मेऽस्त्यत्र संशयः ||१७||
सञ्जय उवाच||
एवमुक्तोऽब्रवीद्द्रौणी राजानं युद्धदुर्मदम् |
उत्तिष्ठ राजन्भद्रं ते विजेष्यामो रणे परान् ||१८||
इष्टापूर्तेन दानेन सत्येन च जपेन च |
शपे राजन्यथा ह्यद्य निहनिष्यामि सोमकान् ||१९||
मा स्म यज्ञकृतां प्रीतिं प्राप्नुयां सज्जनोचिताम् |
यदीमां रजनीं व्युष्टां न निहन्मि परान्रणे ||२०||
नाहत्वा सर्वपाञ्चालान्विमोक्ष्ये कवचं विभो |
इति सत्यं ब्रवीम्येतत्तन्मे शृणु जनाधिप ||२१||
तेषु सम्भाषमाणेषु व्याधास्तं देशमाययुः |
मांसभारपरिश्रान्ताः पानीयार्थं यदृच्छया ||२२||
ते हि नित्यं महाराज भीमसेनस्य लुब्धकाः |
मांसभारानुपाजह्रुर्भक्त्या परमया विभो ||२३||
ते तत्र विष्ठितास्तेषां सर्वं तद्वचनं रहः |
दुर्योधनवचश्चैव शुश्रुवुः सङ्गता मिथः ||२४||
तेऽपि सर्वे महेष्वासा अयुद्धार्थिनि कौरवे |
निर्बन्धं परमं चक्रुस्तदा वै युद्धकाङ्क्षिणः ||२५||
तांस्तथा समुदीक्ष्याथ कौरवाणां महारथान् |
अयुद्धमनसं चैव राजानं स्थितमम्भसि ||२६||
तेषां श्रुत्वा च संवादं राज्ञश्च सलिले सतः |
व्याधाभ्यजानन्राजेन्द्र सलिलस्थं सुयोधनम् ||२७||
ते पूर्वं पाण्डुपुत्रेण पृष्टा ह्यासन्सुतं तव |
यदृच्छोपगतास्तत्र राजानं परिमार्गिताः ||२८||
ततस्ते पाण्डुपुत्रस्य स्मृत्वा तद्भाषितं तदा |
अन्योन्यमब्रुवन्राजन्मृगव्याधाः शनैरिदम् ||२९||
दुर्योधनं ख्यापयामो धनं दास्यति पाण्डवः |
सुव्यक्तमिति नः ख्यातो ह्रदे दुर्योधनो नृपः ||३०||
तस्माद्गच्छामहे सर्वे यत्र राजा युधिष्ठिरः |
आख्यातुं सलिले सुप्तं दुर्योधनममर्षणम् ||३१||
धृतराष्ट्रात्मजं तस्मै भीमसेनाय धीमते |
शयानं सलिले सर्वे कथयामो धनुर्भृते ||३२||
स नो दास्यति सुप्रीतो धनानि बहुलान्युत |
किं नो मांसेन शुष्केण परिक्लिष्टेन शोषिणा ||३३||
एवमुक्त्वा ततो व्याधाः सम्प्रहृष्टा धनार्थिनः |
मांसभारानुपादाय प्रययुः शिबिरं प्रति ||३४||
पाण्डवाश्च महाराज लब्धलक्षाः प्रहारिणः |
अपश्यमानाः समरे दुर्योधनमवस्थितम् ||३५||
निकृतेस्तस्य पापस्य ते पारं गमनेप्सवः |
चारान्सम्प्रेषयामासुः समन्तात्तद्रणाजिरम् ||३६||
आगम्य तु ततः सर्वे नष्टं दुर्योधनं नृपम् |
न्यवेदयन्त सहिता धर्मराजस्य सैनिकाः ||३७||
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा चाराणां भरतर्षभ |
चिन्तामभ्यगमत्तीव्रां निशश्वास च पार्थिवः ||३८||
अथ स्थितानां पाण्डूनां दीनानां भरतर्षभ |
तस्माद्देशादपक्रम्य त्वरिता लुब्धका विभो ||३९||
आजग्मुः शिबिरं हृष्टा दृष्ट्वा दुर्योधनं नृपम् |
वार्यमाणाः प्रविष्टाश्च भीमसेनस्य पश्यतः ||४०||
ते तु पाण्डवमासाद्य भीमसेनं महाबलम् |
तस्मै तत्सर्वमाचख्युर्यद्वृत्तं यच्च वै श्रुतम् ||४१||
ततो वृकोदरो राजन्दत्त्वा तेषां धनं बहु |
धर्मराजाय तत्सर्वमाचचक्षे परन्तपः ||४२||
असौ दुर्योधनो राजन्विज्ञातो मम लुब्धकैः |
संस्तभ्य सलिलं शेते यस्यार्थे परितप्यसे ||४३||
तद्वचो भीमसेनस्य प्रियं श्रुत्वा विशां पते |
अजातशत्रुः कौन्तेयो हृष्टोऽभूत्सह सोदरैः ||४४||
तं च श्रुत्वा महेष्वासं प्रविष्टं सलिलह्रदम् |
क्षिप्रमेव ततोऽगच्छत्पुरस्कृत्य जनार्दनम् ||४५||
ततः किलकिलाशब्दः प्रादुरासीद्विशां पते |
पाण्डवानां प्रहृष्टानां पाञ्चालानां च सर्वशः ||४६||
सिंहनादांस्ततश्चक्रुः क्ष्वेडांश्च भरतर्षभ |
त्वरिताः क्षत्रिया राजञ्जग्मुर्द्वैपायनं ह्रदम् ||४७||
ज्ञातः पापो धार्तराष्ट्रो दृष्टश्चेत्यसकृद्रणे |
प्राक्रोशन्सोमकास्तत्र हृष्टरूपाः समन्ततः ||४८||
तेषामाशु प्रयातानां रथानां तत्र वेगिनाम् |
बभूव तुमुलः शब्दो दिवस्पृक्पृथिवीपते ||४९||
दुर्योधनं परीप्सन्तस्तत्र तत्र युधिष्ठिरम् |
अन्वयुस्त्वरितास्ते वै राजानं श्रान्तवाहनाः ||५०||
अर्जुनो भीमसेनश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
धृष्टद्युम्नश्च पाञ्चाल्यः शिखण्डी चापराजितः ||५१||
उत्तमौजा युधामन्युः सात्यकिश्चापराजितः |
पाञ्चालानां च ये शिष्टा द्रौपदेयाश्च भारत ||५२||
हयाश्च सर्वे नागाश्च शतशश्च पदातयः ||५२||
ततः प्राप्तो महाराज धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
द्वैपायनह्रदं ख्यातं यत्र दुर्योधनोऽभवत् ||५३||
शीतामलजलं हृद्यं द्वितीयमिव सागरम् |
मायया सलिलं स्तभ्य यत्राभूत्ते सुतः स्थितः ||५४||
अत्यद्भुतेन विधिना दैवयोगेन भारत |
सलिलान्तर्गतः शेते दुर्दर्शः कस्यचित्प्रभो ||५५||
मानुषस्य मनुष्येन्द्र गदाहस्तो जनाधिपः ||५५||
ततो दुर्योधनो राजा सलितान्तर्गतो वसन् |
शुश्रुवे तुमुलं शब्दं जलदोपमनिःस्वनम् ||५६||
युधिष्ठिरस्तु राजेन्द्र ह्रदं तं सह सोदरैः |
आजगाम महाराज तव पुत्रवधाय वै ||५७||
महता शङ्खनादेन रथनेमिस्वनेन च |
उद्धुन्वंश्च महारेणुं कम्पयंश्चापि मेदिनीम् ||५८||
यौधिष्ठिरस्य सैन्यस्य श्रुत्वा शब्दं महारथाः |
कृतवर्मा कृपो द्रौणी राजानमिदमब्रुवन् ||५९||
इमे ह्यायान्ति संहृष्टाः पाण्डवा जितकाशिनः |
अपयास्यामहे तावदनुजानातु नो भवान् ||६०||
दुर्योधनस्तु तच्छ्रुत्वा तेषां तत्र यशस्विनाम् |
तथेत्युक्त्वा ह्रदं तं वै माययास्तम्भयत्प्रभो ||६१||
ते त्वनुज्ञाप्य राजानं भृशं शोकपरायणाः |
जग्मुर्दूरं महाराज कृपप्रभृतयो रथाः ||६२||
ते गत्वा दूरमध्वानं न्यग्रोधं प्रेक्ष्य मारिष |
न्यविशन्त भृशं श्रान्ताश्चिन्तयन्तो नृपं प्रति ||६३||
विष्टभ्य सलिलं सुप्तो धार्तराष्ट्रो महाबलः |
पाण्डवाश्चापि सम्प्राप्तास्तं देशं युद्धमीप्सवः ||६४||
कथं नु युद्धं भविता कथं राजा भविष्यति |
कथं नु पाण्डवा राजन्प्रतिपत्स्यन्ति कौरवम् ||६५||
इत्येवं चिन्तयन्तस्ते रथेभ्योऽश्वान्विमुच्य ह |
तत्रासां चक्रिरे राजन्कृपप्रभृतयो रथाः ||६६||
३०
सञ्जय उवाच||
ततस्तेष्वपयातेषु रथेषु त्रिषु पाण्डवाः |
तं ह्रदं प्रत्यपद्यन्त यत्र दुर्योधनोऽभवत् ||१||
आसाद्य च कुरुश्रेष्ठ तदा द्वैपायनह्रदम् |
स्तम्भितं धार्तराष्ट्रेण दृष्ट्वा तं सलिलाशयम् ||२||
वासुदेवमिदं वाक्यमब्रवीत्कुरुनन्दनः ||२||
पश्येमां धार्तराष्ट्रेण मायामप्सु प्रयोजिताम् |
विष्टभ्य सलिलं शेते नास्य मानुषतो भयम् ||३||
दैवीं मायामिमां कृत्वा सलिलान्तर्गतो ह्ययम् |
निकृत्या निकृतिप्रज्ञो न मे जीवन्विमोक्ष्यते ||४||
यद्यस्य समरे साह्यं कुरुते वज्रभृत्स्वयम् |
तथाप्येनं हतं युद्धे लोको द्रक्ष्यति माधव ||५||
श्रीवासुदेव उवाच||
मायाविन इमां मायां मायया जहि भारत |
मायावी मायया वध्यः सत्यमेतद्युधिष्ठिर ||६||
क्रियाभ्युपायैर्बहुलैर्मायामप्सु प्रयोज्य ह |
जहि त्वं भरतश्रेष्ठ पापात्मानं सुयोधनम् ||७||
क्रियाभ्युपायैरिन्द्रेण निहता दैत्यदानवाः |
क्रियाभ्युपायैर्बहुभिर्बलिर्बद्धो महात्मना ||८||
क्रियाभ्युपायैः पूर्वं हि हिरण्याक्षो महासुरः |
हिरण्यकशिपुश्चैव क्रिययैव निषूदितौ ||९||
वृत्रश्च निहतो राजन्क्रिययैव न संशयः ||९||
तथा पौलस्त्यतनयो रावणो नाम राक्षसः |
रामेण निहतो राजन्सानुबन्धः सहानुगः ||१०||
क्रियया योगमास्थाय तथा त्वमपि विक्रम ||१०||
क्रियाभ्युपायैर्निहतो मया राजन्पुरातने |
तारकश्च महादैत्यो विप्रचित्तिश्च वीर्यवान् ||११||
वातापिरिल्वलश्चैव त्रिशिराश्च तथा विभो |
सुन्दोपसुन्दावसुरौ क्रिययैव निषूदितौ ||१२||
क्रियाभ्युपायैरिन्द्रेण त्रिदिवं भुज्यते विभो |
क्रिया बलवती राजन्नान्यत्किञ्चिद्युधिष्ठिर ||१३||
दैत्याश्च दानवाश्चैव राक्षसाः पार्थिवास्तथा |
क्रियाभ्युपायैर्निहताः क्रियां तस्मात्समाचर ||१४||
सञ्जय उवाच||
इत्युक्तो वासुदेवेन पाण्डवः संशितव्रतः |
जलस्थं तं महाराज तव पुत्रं महाबलम् ||१५||
अभ्यभाषत कौन्तेयः प्रहसन्निव भारत ||१५||
सुयोधन किमर्थोऽयमारम्भोऽप्सु कृतस्त्वया |
सर्वं क्षत्रं घातयित्वा स्वकुलं च विशां पते ||१६||
जलाशयं प्रविष्टोऽद्य वाञ्छञ्जीवितमात्मनः |
उत्तिष्ठ राजन्युध्यस्व सहास्माभिः सुयोधन ||१७||
स च दर्पो नरश्रेष्ठ स च मानः क्व ते गतः |
यस्त्वं संस्तभ्य सलिलं भीतो राजन्व्यवस्थितः ||१८||
सर्वे त्वां शूर इत्येव जना जल्पन्ति संसदि |
व्यर्थं तद्भवतो मन्ये शौर्यं सलिलशायिनः ||१९||
उत्तिष्ठ राजन्युध्यस्व क्षत्रियोऽसि कुलोद्भवः |
कौरवेयो विशेषेण कुले जन्म च संस्मर ||२०||
स कथं कौरवे वंशे प्रशंसञ्जन्म चात्मनः |
युद्धाद्भीतस्ततस्तोयं प्रविश्य प्रतितिष्ठसि ||२१||
अयुद्धमव्यवस्थानं नैष धर्मः सनातनः |
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यं रणे राजन्पलायनम् ||२२||
कथं पारमगत्वा हि युद्धे त्वं वै जिजीविषुः |
इमान्निपतितान्दृष्ट्वा पुत्रान्भ्रातॄन्पितॄंस्तथा ||२३||
सम्बन्धिनो वयस्यांश्च मातुलान्बान्धवांस्तथा |
घातयित्वा कथं तात ह्रदे तिष्ठसि साम्प्रतम् ||२४||
शूरमानी न शूरस्त्वं मिथ्या वदसि भारत |
शूरोऽहमिति दुर्बुद्धे सर्वलोकस्य शृण्वतः ||२५||
न हि शूराः पलायन्ते शत्रून्दृष्ट्वा कथञ्चन |
ब्रूहि वा त्वं यया धृत्या शूर त्यजसि सङ्गरम् ||२६||
स त्वमुत्तिष्ठ युध्यस्व विनीय भयमात्मनः |
घातयित्वा सर्वसैन्यं भ्रातॄंश्चैव सुयोधन ||२७||
नेदानीं जीविते बुद्धिः कार्या धर्मचिकीर्षया |
क्षत्रधर्ममपाश्रित्य त्वद्विधेन सुयोधन ||२८||
यत्तत्कर्णमुपाश्रित्य शकुनिं चापि सौबलम् |
अमर्त्य इव संमोहात्त्वमात्मानं न बुद्धवान् ||२९||
तत्पापं सुमहत्कृत्वा प्रतियुध्यस्व भारत |
कथं हि त्वद्विधो मोहाद्रोचयेत पलायनम् ||३०||
क्व ते तत्पौरुषं यातं क्व च मानः सुयोधन |
क्व च विक्रान्तता याता क्व च विस्फूर्जितं महत् ||३१||
क्व ते कृतास्त्रता याता किं च शेषे जलाशये |
स त्वमुत्तिष्ठ युध्यस्व क्षत्रधर्मेण भारत ||३२||
अस्मान्वा त्वं पराजित्य प्रशाधि पृथिवीमिमाम् |
अथ वा निहतोऽस्माभिर्भूमौ स्वप्स्यसि भारत ||३३||
एष ते प्रथमो धर्मः सृष्टो धात्रा महात्मना |
तं कुरुष्व यथातथ्यं राजा भव महारथ ||३४||
दुर्योधन उवाच||
नैतच्चित्रं महाराज यद्भीः प्राणिनमाविशेत् |
न च प्राणभयाद्भीतो व्यपयातोऽस्मि भारत ||३५||
अरथश्चानिषङ्गी च निहतः पार्ष्णिसारथिः |
एकश्चाप्यगणः सङ्ख्ये प्रत्याश्वासमरोचयम् ||३६||
न प्राणहेतोर्न भयान्न विषादाद्विशां पते |
इदमम्भः प्रविष्टोऽस्मि श्रमात्त्विदमनुष्ठितम् ||३७||
त्वं चाश्वसिहि कौन्तेय ये चाप्यनुगतास्तव |
अहमुत्थाय वः सर्वान्प्रतियोत्स्यामि संयुगे ||३८||
युधिष्ठिर उवाच||
आश्वस्ता एव सर्वे स्म चिरं त्वां मृगयामहे |
तदिदानीं समुत्तिष्ठ युध्यस्वेह सुयोधन ||३९||
हत्वा वा समरे पार्थान्स्फीतं राज्यमवाप्नुहि |
निहतो वा रणेऽस्माभिर्वीरलोकमवाप्स्यसि ||४०||
दुर्योधन उवाच||
यदर्थं राज्यमिच्छामि कुरूणां कुरुनन्दन |
त इमे निहताः सर्वे भ्रातरो मे जनेश्वर ||४१||
क्षीणरत्नां च पृथिवीं हतक्षत्रियपुङ्गवाम् |
नाभ्युत्सहाम्यहं भोक्तुं विधवामिव योषितम् ||४२||
अद्यापि त्वहमाशंसे त्वां विजेतुं युधिष्ठिर |
भङ्क्त्वा पाञ्चालपाण्डूनामुत्साहं भरतर्षभ ||४३||
न त्विदानीमहं मन्ये कार्यं युद्धेन कर्हिचित् |
द्रोणे कर्णे च संशान्ते निहते च पितामहे ||४४||
अस्त्विदानीमियं राजन्केवला पृथिवी तव |
असहायो हि को राजा राज्यमिच्छेत्प्रशासितुम् ||४५||
सुहृदस्तादृशान्हित्वा पुत्रान्भ्रातॄन्पितॄनपि |
भवद्भिश्च हृते राज्ये को नु जीवेत मादृशः ||४६||
अहं वनं गमिष्यामि ह्यजिनैः प्रतिवासितः |
रतिर्हि नास्ति मे राज्ये हतपक्षस्य भारत ||४७||
हतबान्धवभूयिष्ठा हताश्वा हतकुञ्जरा |
एषा ते पृथिवी राजन्भुङ्क्ष्वैनां विगतज्वरः ||४८||
वनमेव गमिष्यामि वसानो मृगचर्मणी |
न हि मे निर्जितस्यास्ति जीवितेऽद्य स्पृहा विभो ||४९||
गच्छ त्वं भुङ्क्ष्व राजेन्द्र पृथिवीं निहतेश्वराम् |
हतयोधां नष्टरत्नां क्षीणवप्रां यथासुखम् ||५०||
युधिष्ठिर उवाच||
आर्तप्रलापान्मा तात सलिलस्थः प्रभाषथाः |
नैतन्मनसि मे राजन्वाशितं शकुनेरिव ||५१||
यदि चापि समर्थः स्यास्त्वं दानाय सुयोधन |
नाहमिच्छेयमवनिं त्वया दत्तां प्रशासितुम् ||५२||
अधर्मेण न गृह्णीयां त्वया दत्तां महीमिमाम् |
न हि धर्मः स्मृतो राजन्क्षत्रियस्य प्रतिग्रहः ||५३||
त्वया दत्तां न चेच्छेयं पृथिवीमखिलामहम् |
त्वां तु युद्धे विनिर्जित्य भोक्तास्मि वसुधामिमाम् ||५४||
अनीश्वरश्च पृथिवीं कथं त्वं दातुमिच्छसि |
त्वयेयं पृथिवी राजन्किं न दत्ता तदैव हि ||५५||
धर्मतो याचमानानां शमार्थं च कुलस्य नः |
वार्ष्णेयं प्रथमं राजन्प्रत्याख्याय महाबलम् ||५६||
किमिदानीं ददासि त्वं को हि ते चित्तविभ्रमः |
अभियुक्तस्तु को राजा दातुमिच्छेद्धि मेदिनीम् ||५७||
न त्वमद्य महीं दातुमीशः कौरवनन्दन |
आच्छेत्तुं वा बलाद्राजन्स कथं दातुमिच्छसि ||५८||
मां तु निर्जित्य सङ्ग्रामे पालयेमां वसुन्धराम् ||५८||
सूच्यग्रेणापि यद्भूमेरपि ध्रीयेत भारत |
तन्मात्रमपि नो मह्यं न ददाति पुरा भवान् ||५९||
स कथं पृथिवीमेतां प्रददासि विशां पते |
सूच्यग्रं नात्यजः पूर्वं स कथं त्यजसि क्षितिम् ||६०||
एवमैश्वर्यमासाद्य प्रशास्य पृथिवीमिमाम् |
को हि मूढो व्यवस्येत शत्रोर्दातुं वसुन्धराम् ||६१||
त्वं तु केवलमौर्ख्येण विमूढो नावबुध्यसे |
पृथिवीं दातुकामोऽपि जीवितेनाद्य मोक्ष्यसे ||६२||
अस्मान्वा त्वं पराजित्य प्रशाधि पृथिवीमिमाम् |
अथ वा निहतोऽस्माभिर्व्रज लोकाननुत्तमान् ||६३||
आवयोर्जीवतो राजन्मयि च त्वयि च ध्रुवम् |
संशयः सर्वभूतानां विजये नो भविष्यति ||६४||
जीवितं तव दुष्प्रज्ञ मयि सम्प्रति वर्तते |
जीवयेयं त्वहं कामं न तु त्वं जीवितुं क्षमः ||६५||
दहने हि कृतो यत्नस्त्वयास्मासु विशेषतः |
आशीविषैर्विषैश्चापि जले चापि प्रवेशनैः ||६६||
त्वया विनिकृता राजन्राज्यस्य हरणेन च ||६६||
एतस्मात्कारणात्पाप जीवितं ते न विद्यते |
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ युध्यस्व तत्ते श्रेयो भविष्यति ||६७||
सञ्जय उवाच||
एवं तु विविधा वाचो जययुक्ताः पुनः पुनः |
कीर्तयन्ति स्म ते वीरास्तत्र तत्र जनाधिप ||६८||
३१
धृतराष्ट्र उवाच||
एवं सन्तर्ज्यमानस्तु मम पुत्रो महीपतिः |
प्रकृत्या मन्युमान्वीरः कथमासीत्परन्तपः ||१||
न हि सन्तर्जना तेन श्रुतपूर्वा कदाचन |
राजभावेन मान्यश्च सर्वलोकस्य सोऽभवत् ||२||
इयं च पृथिवी सर्वा सम्लेच्छाटविका भृशम् |
प्रसादाद्ध्रियते यस्य प्रत्यक्षं तव सञ्जय ||३||
स तथा तर्ज्यमानस्तु पाण्डुपुत्रैर्विशेषतः |
विहीनश्च स्वकैर्भृत्यैर्निर्जने चावृतो भृशम् ||४||
श्रुत्वा स कटुका वाचो जययुक्ताः पुनः पुनः |
किमब्रवीत्पाण्डवेयांस्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||५||
सञ्जय उवाच||
तर्ज्यमानस्तदा राजन्नुदकस्थस्तवात्मजः |
युधिष्ठिरेण राजेन्द्र भ्रातृभिः सहितेन ह ||६||
श्रुत्वा स कटुका वाचो विषमस्थो जनाधिपः |
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य सलिलस्थः पुनः पुनः ||७||
सलिलान्तर्गतो राजा धुन्वन्हस्तौ पुनः पुनः |
मनश्चकार युद्धाय राजानं चाभ्यभाषत ||८||
यूयं ससुहृदः पार्थाः सर्वे सरथवाहनाः |
अहमेकः परिद्यूनो विरथो हतवाहनः ||९||
आत्तशस्त्रै रथगतैर्बहुभिः परिवारितः |
कथमेकः पदातिः सन्नशस्त्रो योद्धुमुत्सहे ||१०||
एकैकेन तु मां यूयं योधयध्वं युधिष्ठिर |
न ह्येको बहुभिर्वीरैर्न्याय्यं योधयितुं युधि ||११||
विशेषतो विकवचः श्रान्तश्चापः समाश्रितः |
भृशं विक्षतगात्रश्च श्रान्तवाहनसैनिकः ||१२||
न मे त्वत्तो भयं राजन्न च पार्थाद्वृकोदरात् |
फल्गुनाद्वासुदेवाद्वा पाञ्चालेभ्योऽथ वा पुनः ||१३||
यमाभ्यां युयुधानाद्वा ये चान्ये तव सैनिकाः |
एकः सर्वानहं क्रुद्धो न तान्योद्धुमिहोत्सहे ||१४||
धर्ममूला सतां कीर्तिर्मनुष्याणां जनाधिप |
धर्मं चैवेह कीर्तिं च पालयन्प्रब्रवीम्यहम् ||१५||
अहमुत्थाय वः सर्वान्प्रतियोत्स्यामि संयुगे |
अन्वंशाभ्यागतान्सर्वानृतून्संवत्सरो यथा ||१६||
अद्य वः सरथान्साश्वानशस्त्रो विरथोऽपि सन् |
नक्षत्राणीव सर्वाणि सविता रात्रिसङ्क्षये ||१७||
तेजसा नाशयिष्यामि स्थिरीभवत पाण्डवाः ||१७||
अद्यानृण्यं गमिष्यामि क्षत्रियाणां यशस्विनाम् |
बाह्लीकद्रोणभीष्माणां कर्णस्य च महात्मनः ||१८||
जयद्रथस्य शूरस्य भगदत्तस्य चोभयोः |
मद्रराजस्य शल्यस्य भूरिश्रवस एव च ||१९||
पुत्राणां भरतश्रेष्ठ शकुनेः सौबलस्य च |
मित्राणां सुहृदां चैव बान्धवानां तथैव च ||२०||
आनृण्यमद्य गच्छामि हत्वा त्वां भ्रातृभिः सह |
एतावदुक्त्वा वचनं विरराम जनाधिपः ||२१||
युधिष्ठिर उवाच||
दिष्ट्या त्वमपि जानीषे क्षत्रधर्मं सुयोधन |
दिष्ट्या ते वर्तते बुद्धिर्युद्धायैव महाभुज ||२२||
दिष्ट्या शूरोऽसि कौरव्य दिष्ट्या जानासि सङ्गरम् |
यस्त्वमेको हि नः सर्वान्संयुगे योद्धुमिच्छसि ||२३||
एक एकेन सङ्गम्य यत्ते संमतमायुधम् |
तत्त्वमादाय युध्यस्व प्रेक्षकास्ते वयं स्थिताः ||२४||
अयमिष्टं च ते कामं वीर भूयो ददाम्यहम् |
हत्वैकं भवतो राज्यं हतो वा स्वर्गमाप्नुहि ||२५||
दुर्योधन उवाच||
एकश्चेद्योद्धुमाक्रन्दे वरोऽद्य मम दीयते |
आयुधानामियं चापि वृता त्वत्संमते गदा ||२६||
भ्रातॄणां भवतामेकः शक्यं मां योऽभिमन्यते |
पदातिर्गदया सङ्ख्ये स युध्यतु मया सह ||२७||
वृत्तानि रथयुद्धानि विचित्राणि पदे पदे |
इदमेकं गदायुद्धं भवत्वद्याद्भुतं महत् ||२८||
अन्नानामपि पर्यायं कर्तुमिच्छन्ति मानवाः |
युद्धानामपि पर्यायो भवत्वनुमते तव ||२९||
गदया त्वां महाबाहो विजेष्यामि सहानुजम् |
पाञ्चालान्सृञ्जयांश्चैव ये चान्ये तव सैनिकाः ||३०||
युधिष्ठिर उवाच||
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ गान्धारे मां योधय सुयोधन |
एक एकेन सङ्गम्य संयुगे गदया बली ||३१||
पुरुषो भव गान्धारे युध्यस्व सुसमाहितः |
अद्य ते जीवितं नास्ति यद्यपि त्वं मनोजवः ||३२||
सञ्जय उवाच||
एतत्स नरशार्दूलो नामृष्यत तवात्मजः |
सलिलान्तर्गतः श्वभ्रे महानाग इव श्वसन् ||३३||
तथासौ वाक्प्रतोदेन तुद्यमानः पुनः पुनः |
वाचं न ममृषे धीमानुत्तमाश्वः कशामिव ||३४||
सङ्क्षोभ्य सलिलं वेगाद्गदामादाय वीर्यवान् |
अद्रिसारमयीं गुर्वीं काञ्चनाङ्गदभूषणाम् ||३५||
अन्तर्जलात्समुत्तस्थौ नागेन्द्र इव निःश्वसन् ||३५||
स भित्त्वा स्तम्भितं तोयं स्कन्धे कृत्वायसीं गदाम् |
उदतिष्ठत पुत्रस्ते प्रतपन्रश्मिमानिव ||३६||
ततः शैक्यायसीं गुर्वीं जातरूपपरिष्कृताम् |
गदां परामृशद्धीमान्धार्तराष्ट्रो महाबलः ||३७||
गदाहस्तं तु तं दृष्ट्वा सशृङ्गमिव पर्वतम् |
प्रजानामिव सङ्क्रुद्धं शूलपाणिमवस्थितम् ||३८||
सगदो भारतो भाति प्रतपन्भास्करो यथा ||३८||
तमुत्तीर्णं महाबाहुं गदाहस्तमरिंदमम् |
मेनिरे सर्वभूतानि दण्डहस्तमिवान्तकम् ||३९||
वज्रहस्तं यथा शक्रं शूलहस्तं यथा हरम् |
ददृशुः सर्वपाञ्चालाः पुत्रं तव जनाधिप ||४०||
तमुत्तीर्णं तु सम्प्रेक्ष्य समहृष्यन्त सर्वशः |
पाञ्चालाः पाण्डवेयाश्च तेऽन्योन्यस्य तलान्ददुः ||४१||
अवहासं तु तं मत्वा पुत्रो दुर्योधनस्तव |
उद्वृत्य नयने क्रुद्धो दिधक्षुरिव पाण्डवान् ||४२||
त्रिशिखां भ्रुकुटीं कृत्वा संदष्टदशनच्छदः |
प्रत्युवाच ततस्तान्वै पाण्डवान्सहकेशवान् ||४३||
अवहासस्य वोऽस्याद्य प्रतिवक्तास्मि पाण्डवाः |
गमिष्यथ हताः सद्यः सपाञ्चाला यमक्षयम् ||४४||
उत्थितस्तु जलात्तस्मात्पुत्रो दुर्योधनस्तव |
अतिष्ठत गदापाणी रुधिरेण समुक्षितः ||४५||
तस्य शोणितदिग्धस्य सलिलेन समुक्षितम् |
शरीरं स्म तदा भाति स्रवन्निव महीधरः ||४६||
तमुद्यतगदं वीरं मेनिरे तत्र पाण्डवाः |
वैवस्वतमिव क्रुद्धं किङ्करोद्यतपाणिनम् ||४७||
स मेघनिनदो हर्षान्नदन्निव च गोवृषः |
आजुहाव ततः पार्थान्गदया युधि वीर्यवान् ||४८||
दुर्योधन उवाच||
एकैकेन च मां यूयमासीदत युधिष्ठिर |
न ह्येको बहुभिर्न्याय्यो वीर योधयितुं युधि ||४९||
न्यस्तवर्मा विशेषेण श्रान्तश्चाप्सु परिप्लुतः |
भृशं विक्षतगात्रश्च हतवाहनसैनिकः ||५०||
युधिष्ठिर उवाच||
नाभूदियं तव प्रज्ञा कथमेवं सुयोधन |
यदाभिमन्युं बहवो जघ्नुर्युधि महारथाः ||५१||
आमुञ्च कवचं वीर मूर्धजान्यमयस्व च |
यच्चान्यदपि ते नास्ति तदप्यादत्स्व भारत ||५२||
इममेकं च ते कामं वीर भूयो ददाम्यहम् ||५२||
पञ्चानां पाण्डवेयानां येन योद्धुमिहेच्छसि |
तं हत्वा वै भवान्राजा हतो वा स्वर्गमाप्नुहि ||५३||
ऋते च जीविताद्वीर युद्धे किं कुर्म ते प्रियम् ||५३||
सञ्जय उवाच||
ततस्तव सुतो राजन्वर्म जग्राह काञ्चनम् |
विचित्रं च शिरस्त्राणं जाम्बूनदपरिष्कृतम् ||५४||
सोऽवबद्धशिरस्त्राणः शुभकाञ्चनवर्मभृत् |
रराज राजन्पुत्रस्ते काञ्चनः शैलराडिव ||५५||
संनद्धः स गदी राजन्सज्जः सङ्ग्राममूर्धनि |
अब्रवीत्पाण्डवान्सर्वान्पुत्रो दुर्योधनस्तव ||५६||
भ्रातॄणां भवतामेको युध्यतां गदया मया |
सहदेवेन वा योत्स्ये भीमेन नकुलेन वा ||५७||
अथ वा फल्गुनेनाद्य त्वया वा भरतर्षभ |
योत्स्येऽहं सङ्गरं प्राप्य विजेष्ये च रणाजिरे ||५८||
अहमद्य गमिष्यामि वैरस्यान्तं सुदुर्गमम् |
गदया पुरुषव्याघ्र हेमपट्टविनद्धया ||५९||
गदायुद्धे न मे कश्चित्सदृशोऽस्तीति चिन्तय |
गदया वो हनिष्यामि सर्वानेव समागतान् ||६०||
गृह्णातु स गदां यो वै युध्यतेऽद्य मया सह ||६०||
३२
सञ्जय उवाच||
एवं दुर्योधने राजन्गर्जमाने मुहुर्मुहुः |
युधिष्ठिरस्य सङ्क्रुद्धो वासुदेवोऽब्रवीदिदम् ||१||
यदि नाम ह्ययं युद्धे वरयेत्त्वां युधिष्ठिर |
अर्जुनं नकुलं वापि सहदेवमथापि वा ||२||
किमिदं साहसं राजंस्त्वया व्याहृतमीदृशम् |
एकमेव निहत्याजौ भव राजा कुरुष्विति ||३||
एतेन हि कृता योग्या वर्षाणीह त्रयोदश |
आयसे पुरुषे राजन्भीमसेनजिघांसया ||४||
कथं नाम भवेत्कार्यमस्माभिर्भरतर्षभ |
साहसं कृतवांस्त्वं तु ह्यनुक्रोशान्नृपोत्तम ||५||
नान्यमस्यानुपश्यामि प्रतियोद्धारमाहवे |
ऋते वृकोदरात्पार्थात्स च नातिकृतश्रमः ||६||
तदिदं द्यूतमारब्धं पुनरेव यथा पुरा |
विषमं शकुनेश्चैव तव चैव विशां पते ||७||
बली भीमः समर्थश्च कृती राजा सुयोधनः |
बलवान्वा कृती वेति कृती राजन्विशिष्यते ||८||
सोऽयं राजंस्त्वया शत्रुः समे पथि निवेशितः |
न्यस्तश्चात्मा सुविषमे कृच्छ्रमापादिता वयम् ||९||
को नु सर्वान्विनिर्जित्य शत्रूनेकेन वैरिणा |
पणित्वा चैकपाणेन रोचयेदेवमाहवम् ||१०||
न हि पश्यामि तं लोके गदाहस्तं नरोत्तमम् |
युध्येद्दुर्योधनं सङ्ख्ये कृतित्वाद्धि विशेषयेत् ||११||
फल्गुनं वा भवन्तं वा माद्रीपुत्रावथापि वा |
न समर्थानहं मन्ये गदाहस्तस्य संयुगे ||१२||
स कथं वदसे शत्रुं युध्यस्व गदयेति ह |
एकं च नो निहत्याजौ भव राजेति भारत ||१३||
वृकोदरं समासाद्य संशयो विजये हि नः |
न्यायतो युध्यमानानां कृती ह्येष महाबलः ||१४||
भीम उवाच||
मधुसूदन मा कार्षीर्विषादं यदुनन्दन |
अद्य पारं गमिष्यामि वैरस्य भृशदुर्गमम् ||१५||
अहं सुयोधनं सङ्ख्ये हनिष्यामि न संशयः |
विजयो वै ध्रुवं कृष्ण धर्मराजस्य दृश्यते ||१६||
अध्यर्धेन गुणेनेयं गदा गुरुतरी मम |
न तथा धार्तराष्ट्रस्य मा कार्षीर्माधव व्यथाम् ||१७||
सामरानपि लोकांस्त्रीन्नानाशस्त्रधरान्युधि |
योधयेयं रणे हृष्टः किमुताद्य सुयोधनम् ||१८||
सञ्जय उवाच||
तथा सम्भाषमाणं तु वासुदेवो वृकोदरम् |
हृष्टः सम्पूजयामास वचनं चेदमब्रवीत् ||१९||
त्वामाश्रित्य महाबाहो धर्मराजो युधिष्ठिरः |
निहतारिः स्वकां दीप्तां श्रियं प्राप्तो न संशयः ||२०||
त्वया विनिहताः सर्वे धृतराष्ट्रसुता रणे |
राजानो राजपुत्राश्च नागाश्च विनिपातिताः ||२१||
कलिङ्गा मागधाः प्राच्या गान्धाराः कुरवस्तथा |
त्वामासाद्य महायुद्धे निहताः पाण्डुनन्दन ||२२||
हत्वा दुर्योधनं चापि प्रयच्छोर्वीं ससागराम् |
धर्मराजाय कौन्तेय यथा विष्णुः शचीपतेः ||२३||
त्वां च प्राप्य रणे पापो धार्तराष्ट्रो विनङ्क्ष्यति |
त्वमस्य सक्थिनी भङ्क्त्वा प्रतिज्ञां पारयिष्यसि ||२४||
यत्नेन तु सदा पार्थ योद्धव्यो धृतराष्ट्रजः |
कृती च बलवांश्चैव युद्धशौण्डश्च नित्यदा ||२५||
ततस्तु सात्यकी राजन्पूजयामास पाण्डवम् |
विविधाभिश्च तां वाग्भिः पूजयामास माधवः ||२६||
पाञ्चालाः पाण्डवेयाश्च धर्मराजपुरोगमाः |
तद्वचो भीमसेनस्य सर्व एवाभ्यपूजयन् ||२७||
ततो भीमबलो भीमो युधिष्ठिरमथाब्रवीत् |
सृञ्जयैः सह तिष्ठन्तं तपन्तमिव भास्करम् ||२८||
अहमेतेन सङ्गम्य संयुगे योद्धुमुत्सहे |
न हि शक्तो रणे जेतुं मामेष पुरुषाधमः ||२९||
अद्य क्रोधं विमोक्ष्यामि निहितं हृदये भृशम् |
सुयोधने धार्तराष्ट्रे खाण्डवेऽग्निमिवार्जुनः ||३०||
शल्यमद्योद्धरिष्यामि तव पाण्डव हृच्छयम् |
निहत्य गदया पापमद्य राजन्सुखी भव ||३१||
अद्य कीर्तिमयीं मालां प्रतिमोक्ष्ये तवानघ |
प्राणाञ्श्रियं च राज्यं च मोक्ष्यतेऽद्य सुयोधनः ||३२||
राजा च धृतराष्ट्रोऽद्य श्रुत्वा पुत्रं मया हतम् |
स्मरिष्यत्यशुभं कर्म यत्तच्छकुनिबुद्धिजम् ||३३||
इत्युक्त्वा भरतश्रेष्ठो गदामुद्यम्य वीर्यवान् |
उदतिष्ठत युद्धाय शक्रो वृत्रमिवाह्वयन् ||३४||
तमेकाकिनमासाद्य धार्तराष्ट्रं महाबलम् |
निर्यूथमिव मातङ्गं समहृष्यन्त पाण्डवाः ||३५||
तमुद्यतगदं दृष्ट्वा कैलासमिव शृङ्गिणम् |
भीमसेनस्तदा राजन्दुर्योधनमथाब्रवीत् ||३६||
राज्ञापि धृतराष्ट्रेण त्वया चास्मासु यत्कृतम् |
स्मर तद्दुष्कृतं कर्म यद्वृत्तं वारणावते ||३७||
द्रौपदी च परिक्लिष्टा सभामध्ये रजस्वला |
द्यूते यद्विजितो राजा शकुनेर्बुद्धिनिश्चयात् ||३८||
यानि चान्यानि दुष्टात्मन्पापानि कृतवानसि |
अनागःसु च पार्थेषु तस्य पश्य महत्फलम् ||३९||
त्वत्कृते निहतः शेते शरतल्पे महायशाः |
गाङ्गेयो भरतश्रेष्ठः सर्वेषां नः पितामहः ||४०||
हतो द्रोणश्च कर्णश्च हतः शल्यः प्रतापवान् |
वैरस्य चादिकर्तासौ शकुनिर्निहतो युधि ||४१||
भ्रातरस्ते हताः शूराः पुत्राश्च सहसैनिकाः |
राजानश्च हताः शूराः समरेष्वनिवर्तिनः ||४२||
एते चान्ये च निहता बहवः क्षत्रियर्षभाः |
प्रातिकामी तथा पापो द्रौपद्याः क्लेशकृद्धतः ||४३||
अवशिष्टस्त्वमेवैकः कुलघ्नोऽधमपूरुषः |
त्वामप्यद्य हनिष्यामि गदया नात्र संशयः ||४४||
अद्य तेऽहं रणे दर्पं सर्वं नाशयिता नृप |
राज्याशां विपुलां राजन्पाण्डवेषु च दुष्कृतम् ||४५||
दुर्योधन उवाच||
किं कत्थितेन बहुधा युध्यस्वाद्य मया सह |
अद्य तेऽहं विनेष्यामि युद्धश्रद्धां वृकोदर ||४६||
किं न पश्यसि मां पाप गदायुद्धे व्यवस्थितम् |
हिमवच्छिखराकारां प्रगृह्य महतीं गदाम् ||४७||
गदिनं कोऽद्य मां पाप जेतुमुत्सहते रिपुः |
न्यायतो युध्यमानस्य देवेष्वपि पुरंदरः ||४८||
मा वृथा गर्ज कौन्तेय शारदाभ्रमिवाजलम् |
दर्शयस्व बलं युद्धे यावत्तत्तेऽद्य विद्यते ||४९||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा पाञ्चालाः सहसृञ्जयाः |
सर्वे सम्पूजयामासुस्तद्वचो विजिगीषवः ||५०||
तं मत्तमिव मातङ्गं तलशब्देन मानवाः |
भूयः संहर्षयामासू राजन्दुर्योधनं नृपम् ||५१||
बृंहन्ति कुञ्जरास्तत्र हया हेषन्ति चासकृत् |
शस्त्राणि सम्प्रदीप्यन्ते पाण्डवानां जयैषिणाम् ||५२||
३३
सञ्जय उवाच||
तस्मिन्युद्धे महाराज सम्प्रवृत्ते सुदारुणे |
उपविष्टेषु सर्वेषु पाण्डवेषु महात्मसु ||१||
ततस्तालध्वजो रामस्तयोर्युद्ध उपस्थिते |
श्रुत्वा तच्छिष्ययो राजन्नाजगाम हलायुधः ||२||
तं दृष्ट्वा परमप्रीताः पूजयित्वा नराधिपाः |
शिष्ययोः कौशलं युद्धे पश्य रामेति चाब्रुवन् ||३||
अब्रवीच्च तदा रामो दृष्ट्वा कृष्णं च पाण्डवम् |
दुर्योधनं च कौरव्यं गदापाणिमवस्थितम् ||४||
चत्वारिंशदहान्यद्य द्वे च मे निःसृतस्य वै |
पुष्येण सम्प्रयातोऽस्मि श्रवणे पुनरागतः ||५||
शिष्ययोर्वै गदायुद्धं द्रष्टुकामोऽस्मि माधव ||५||
ततो युधिष्ठिरो राजा परिष्वज्य हलायुधम् |
स्वागतं कुशलं चास्मै पर्यपृच्छद्यथातथम् ||६||
कृष्णौ चापि महेष्वासावभिवाद्य हलायुधम् |
सस्वजाते परिप्रीतौ प्रियमाणौ यशस्विनौ ||७||
माद्रीपुत्रौ तथा शूरौ द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः |
अभिवाद्य स्थिता राजन्रौहिणेयं महाबलम् ||८||
भीमसेनोऽथ बलवान्पुत्रस्तव जनाधिप |
तथैव चोद्यतगदौ पूजयामासतुर्बलम् ||९||
स्वागतेन च ते तत्र प्रतिपूज्य पुनः पुनः |
पश्य युद्धं महाबाहो इति ते राममब्रुवन् ||१०||
एवमूचुर्महात्मानं रौहिणेयं नराधिपाः ||१०||
परिष्वज्य तदा रामः पाण्डवान्सृञ्जयानपि |
अपृच्छत्कुशलं सर्वान्पाण्डवांश्चामितौजसः ||११||
तथैव ते समासाद्य पप्रच्छुस्तमनामयम् ||११||
प्रत्यभ्यर्च्य हली सर्वान्क्षत्रियांश्च महामनाः |
कृत्वा कुशलसंयुक्तां संविदं च यथावयः ||१२||
जनार्दनं सात्यकिं च प्रेम्णा स परिषस्वजे |
मूर्ध्नि चैतावुपाघ्राय कुशलं पर्यपृच्छत ||१३||
तौ चैनं विधिवद्राजन्पूजयामासतुर्गुरुम् |
ब्रह्माणमिव देवेशमिन्द्रोपेन्द्रौ मुदा युतौ ||१४||
ततोऽब्रवीद्धर्मसुतो रौहिणेयमरिंदमम् |
इदं भ्रात्रोर्महायुद्धं पश्य रामेति भारत ||१५||
तेषां मध्ये महाबाहुः श्रीमान्केशवपूर्वजः |
न्यविशत्परमप्रीतः पूज्यमानो महारथैः ||१६||
स बभौ राजमध्यस्थो नीलवासाः सितप्रभः |
दिवीव नक्षत्रगणैः परिकीर्णो निशाकरः ||१७||
ततस्तयोः संनिपातस्तुमुलो रोमहर्षणः |
आसीदन्तकरो राजन्वैरस्य तव पुत्रयोः ||१८||
३४
जनमेजय उवाच||
पूर्वमेव यदा रामस्तस्मिन्युद्ध उपस्थिते |
आमन्त्र्य केशवं यातो वृष्णिभिः सहितः प्रभुः ||१||
साहाय्यं धार्तराष्ट्रस्य न च कर्तास्मि केशव |
न चैव पाण्डुपुत्राणां गमिष्यामि यथागतम् ||२||
एवमुक्त्वा तदा रामो यातः शत्रुनिबर्हणः |
तस्य चागमनं भूयो ब्रह्मञ्शंसितुमर्हसि ||३||
आख्याहि मे विस्तरतः कथं राम उपस्थितः |
कथं च दृष्टवान्युद्धं कुशलो ह्यसि सत्तम ||४||
वैशम्पायन उवाच||
उपप्लव्ये निविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु |
प्रेषितो धृतराष्ट्रस्य समीपं मधुसूदनः ||५||
शमं प्रति महाबाहो हितार्थं सर्वदेहिनाम् ||५||
स गत्वा हास्तिनपुरं धृतराष्ट्रं समेत्य च |
उक्तवान्वचनं तथ्यं हितं चैव विशेषतः ||६||
न च तत्कृतवान्राजा यथाख्यातं हि ते पुरा ||६||
अनवाप्य शमं तत्र कृष्णः पुरुषसत्तमः |
आगच्छत महाबाहुरुपप्लव्यं जनाधिप ||७||
ततः प्रत्यागतः कृष्णो धार्तराष्ट्रविसर्जितः |
अक्रियायां नरव्याघ्र पाण्डवानिदमब्रवीत् ||८||
न कुर्वन्ति वचो मह्यं कुरवः कालचोदिताः |
निर्गच्छध्वं पाण्डवेयाः पुष्येण सहिता मया ||९||
ततो विभज्यमानेषु बलेषु बलिनां वरः |
प्रोवाच भ्रातरं कृष्णं रौहिणेयो महामनाः ||१०||
तेषामपि महाबाहो साहाय्यं मधुसूदन |
क्रियतामिति तत्कृष्णो नास्य चक्रे वचस्तदा ||११||
ततो मन्युपरीतात्मा जगाम यदुनन्दनः |
तीर्थयात्रां हलधरः सरस्वत्यां महायशाः ||१२||
मैत्रे नक्षत्रयोगे स्म सहितः सर्वयादवैः ||१२||
आश्रयामास भोजस्तु दुर्योधनमरिंदमः |
युयुधानेन सहितो वासुदेवस्तु पाण्डवान् ||१३||
रौहिणेये गते शूरे पुष्येण मधुसूदनः |
पाण्डवेयान्पुरस्कृत्य ययावभिमुखः कुरून् ||१४||
गच्छन्नेव पथिस्थस्तु रामः प्रेष्यानुवाच ह |
सम्भारांस्तीर्थयात्रायां सर्वोपकरणानि च ||१५||
आनयध्वं द्वारकाया अग्नीन्वै याजकांस्तथा ||१५||
सुवर्णं रजतं चैव धेनूर्वासांसि वाजिनः |
कुञ्जरांश्च रथांश्चैव खरोष्ट्रं वाहनानि च ||१६||
क्षिप्रमानीयतां सर्वं तीर्थहेतोः परिच्छदम् ||१६||
प्रतिस्रोतः सरस्वत्या गच्छध्वं शीघ्रगामिनः |
ऋत्विजश्चानयध्वं वै शतशश्च द्विजर्षभान् ||१७||
एवं संदिश्य तु प्रेष्यान्बलदेवो महाबलः |
तीर्थयात्रां ययौ राजन्कुरूणां वैशसे तदा ||१८||
सरस्वतीं प्रतिस्रोतः समुद्रादभिजग्मिवान् ||१८||
ऋत्विग्भिश्च सुहृद्भिश्च तथान्यैर्द्विजसत्तमैः |
रथैर्गजैस्तथाश्वैश्च प्रेष्यैश्च भरतर्षभ ||१९||
गोखरोष्ट्रप्रयुक्तैश्च यानैश्च बहुभिर्वृतः ||१९||
श्रान्तानां क्लान्तवपुषां शिशूनां विपुलायुषाम् |
तानि यानानि देशेषु प्रतीक्ष्यन्ते स्म भारत ||२०||
बुभुक्षितानामर्थाय कॢप्तमन्नं समन्ततः ||२०||
यो यो यत्र द्विजो भोक्तुं कामं कामयते तदा |
तस्य तस्य तु तत्रैवमुपजह्रुस्तदा नृप ||२१||
तत्र स्थिता नरा राजन्रौहिणेयस्य शासनात् |
भक्ष्यपेयस्य कुर्वन्ति राशींस्तत्र समन्ततः ||२२||
वासांसि च महार्हाणि पर्यङ्कास्तरणानि च |
पूजार्थं तत्र कॢप्तानि विप्राणां सुखमिच्छताम् ||२३||
यत्र यः स्वपते विप्रः क्षत्रियो वापि भारत |
तत्र तत्र तु तस्यैव सर्वं कॢप्तमदृश्यत ||२४||
यथासुखं जनः सर्वस्तिष्ठते याति वा तदा |
यातुकामस्य यानानि पानानि तृषितस्य च ||२५||
बुभुक्षितस्य चान्नानि स्वादूनि भरतर्षभ |
उपजह्रुर्नरास्तत्र वस्त्राण्याभरणानि च ||२६||
स पन्थाः प्रबभौ राजन्सर्वस्यैव सुखावहः |
स्वर्गोपमस्तदा वीर नराणां तत्र गच्छताम् ||२७||
नित्यप्रमुदितोपेतः स्वादुभक्षः शुभान्वितः |
विपण्यापणपण्यानां नानाजनशतैर्वृतः ||२८||
नानाद्रुमलतोपेतो नानारत्नविभूषितः ||२८||
ततो महात्मा नियमे स्थितात्मा; पुण्येषु तीर्थेषु वसूनि राजन् |
ददौ द्विजेभ्यः क्रतुदक्षिणाश्च; यदुप्रवीरो हलभृत्प्रतीतः ||२९||
दोग्ध्रीश्च धेनूश्च सहस्रशो वै; सुवाससः काञ्चनबद्धशृङ्गीः |
हयांश्च नानाविधदेशजाता; न्यानानि दासीश्च तथा द्विजेभ्यः ||३०||
रत्नानि मुक्तामणिविद्रुमं च; शृङ्गीसुवर्णं रजतं च शुभ्रम् |
अयस्मयं ताम्रमयं च भाण्डं; ददौ द्विजातिप्रवरेषु रामः ||३१||
एवं स वित्तं प्रददौ महात्मा; सरस्वतीतीर्थवरेषु भूरि |
ययौ क्रमेणाप्रतिमप्रभाव; स्ततः कुरुक्षेत्रमुदारवृत्तः ||३२||
जनमेजय उवाच||
सारस्वतानां तीर्थानां गुणोत्पत्तिं वदस्व मे |
फलं च द्विपदां श्रेष्ठ कर्मनिर्वृत्तिमेव च ||३३||
यथाक्रमं च भगवंस्तीर्थानामनुपूर्वशः |
ब्रह्मन्ब्रह्मविदां श्रेष्ठ परं कौतूहलं हि मे ||३४||
वैशम्पायन उवाच||
तीर्थानां विस्तरं राजन्गुणोत्पत्तिं च सर्वशः |
मयोच्यमानां शृणु वै पुण्यां राजेन्द्र कृत्स्नशः ||३५||
पूर्वं महाराज यदुप्रवीर; ऋत्विक्सुहृद्विप्रगणैश्च सार्धम् |
पुण्यं प्रभासं समुपाजगाम; यत्रोडुराड्यक्ष्मणा क्लिश्यमानः ||३६||
विमुक्तशापः पुनराप्य तेजः; सर्वं जगद्भासयते नरेन्द्र |
एवं तु तीर्थप्रवरं पृथिव्यां; प्रभासनात्तस्य ततः प्रभासः ||३७||
जनमेजय उवाच||
किमर्थं भगवान्सोमो यक्ष्मणा समगृह्यत |
कथं च तीर्थप्रवरे तस्मिंश्चन्द्रो न्यमज्जत ||३८||
कथमाप्लुत्य तस्मिंस्तु पुनराप्यायितः शशी |
एतन्मे सर्वमाचक्ष्व विस्तरेण महामुने ||३९||
वैशम्पायन उवाच||
दक्षस्य तनया यास्ताः प्रादुरासन्विशां पते |
स सप्तविंशतिं कन्या दक्षः सोमाय वै ददौ ||४०||
नक्षत्रयोगनिरताः सङ्ख्यानार्थं च भारत |
पत्न्यो वै तस्य राजेन्द्र सोमस्य शुभलक्षणाः ||४१||
तास्तु सर्वा विशालाक्ष्यो रूपेणाप्रतिमा भुवि |
अत्यरिच्यत तासां तु रोहिणी रूपसम्पदा ||४२||
ततस्तस्यां स भगवान्प्रीतिं चक्रे निशाकरः |
सास्य हृद्या बभूवाथ तस्मात्तां बुभुजे सदा ||४३||
पुरा हि सोमो राजेन्द्र रोहिण्यामवसच्चिरम् |
ततोऽस्य कुपितान्यासन्नक्षत्राणि महात्मनः ||४४||
ता गत्वा पितरं प्राहुः प्रजापतिमतन्द्रिताः |
सोमो वसति नास्मासु रोहिणीं भजते सदा ||४५||
ता वयं सहिताः सर्वास्त्वत्सकाशे प्रजेश्वर |
वत्स्यामो नियताहारास्तपश्चरणतत्पराः ||४६||
श्रुत्वा तासां तु वचनं दक्षः सोममथाब्रवीत् |
समं वर्तस्व भार्यासु मा त्वाधर्मो महान्स्पृशेत् ||४७||
ताश्च सर्वाब्रवीद्दक्षो गच्छध्वं सोममन्तिकात् |
समं वत्स्यति सर्वासु चन्द्रमा मम शासनात् ||४८||
विसृष्टास्तास्तदा जग्मुः शीतांशुभवनं तदा |
तथापि सोमो भगवान्पुनरेव महीपते ||४९||
रोहिणीं निवसत्येव प्रीयमाणो मुहुर्मुहुः ||४९||
ततस्ताः सहिताः सर्वा भूयः पितरमब्रुवन् |
तव शुश्रूषणे युक्ता वत्स्यामो हि तवाश्रमे ||५०||
सोमो वसति नास्मासु नाकरोद्वचनं तव ||५०||
तासां तद्वचनं श्रुत्वा दक्षः सोममथाब्रवीत् |
समं वर्तस्व भार्यासु मा त्वां शप्स्ये विरोचन ||५१||
अनादृत्य तु तद्वाक्यं दक्षस्य भगवाञ्शशी |
रोहिण्या सार्धमवसत्ततस्ताः कुपिताः पुनः ||५२||
गत्वा च पितरं प्राहुः प्रणम्य शिरसा तदा |
सोमो वसति नास्मासु तस्मान्नः शरणं भव ||५३||
रोहिण्यामेव भगवन्सदा वसति चन्द्रमाः |
तस्मान्नस्त्राहि सर्वा वै यथा नः सोम आविशेत् ||५४||
तच्छ्रुत्वा भगवान्क्रुद्धो यक्ष्माणं पृथिवीपते |
ससर्ज रोषात्सोमाय स चोडुपतिमाविशत् ||५५||
स यक्ष्मणाभिभूतात्माक्षीयताहरहः शशी |
यत्नं चाप्यकरोद्राजन्मोक्षार्थं तस्य यक्ष्मणः ||५६||
इष्ट्वेष्टिभिर्महाराज विविधाभिर्निशाकरः |
न चामुच्यत शापाद्वै क्षयं चैवाभ्यगच्छत ||५७||
क्षीयमाणे ततः सोमे ओषध्यो न प्रजज्ञिरे |
निरास्वादरसाः सर्वा हतवीर्याश्च सर्वशः ||५८||
ओषधीनां क्षये जाते प्राणिनामपि सङ्क्षयः |
कृशाश्चासन्प्रजाः सर्वाः क्षीयमाणे निशाकरे ||५९||
ततो देवाः समागम्य सोममूचुर्महीपते |
किमिदं भवतो रूपमीदृशं न प्रकाशते ||६०||
कारणं ब्रूहि नः सर्वं येनेदं ते महद्भयम् |
श्रुत्वा तु वचनं त्वत्तो विधास्यामस्ततो वयम् ||६१||
एवमुक्तः प्रत्युवाच सर्वांस्ताञ्शशलक्षणः |
शापं च कारणं चैव यक्ष्माणं च तथात्मनः ||६२||
देवास्तस्य वचः श्रुत्वा गत्वा दक्षमथाब्रुवन् |
प्रसीद भगवन्सोमे शापश्चैष निवर्त्यताम् ||६३||
असौ हि चन्द्रमाः क्षीणः किञ्चिच्छेषो हि लक्ष्यते |
क्षयाच्चैवास्य देवेश प्रजाश्चापि गताः क्षयम् ||६४||
वीरुदोषधयश्चैव बीजानि विविधानि च |
तथा वयं लोकगुरो प्रसादं कर्तुमर्हसि ||६५||
एवमुक्तस्तदा चिन्त्य प्राह वाक्यं प्रजापतिः |
नैतच्छक्यं मम वचो व्यावर्तयितुमन्यथा ||६६||
हेतुना तु महाभागा निवर्तिष्यति केनचित् ||६६||
समं वर्ततु सर्वासु शशी भार्यासु नित्यशः |
सरस्वत्या वरे तीर्थे उन्मज्जञ्शशलक्षणः ||६७||
पुनर्वर्धिष्यते देवास्तद्वै सत्यं वचो मम ||६७||
मासार्धं च क्षयं सोमो नित्यमेव गमिष्यति |
मासार्धं च सदा वृद्धिं सत्यमेतद्वचो मम ||६८||
सरस्वतीं ततः सोमो जगाम ऋषिशासनात् |
प्रभासं परमं तीर्थं सरस्वत्या जगाम ह ||६९||
अमावास्यां महातेजास्तत्रोन्मज्जन्महाद्युतिः |
लोकान्प्रभासयामास शीतांशुत्वमवाप च ||७०||
देवाश्च सर्वे राजेन्द्र प्रभासं प्राप्य पुष्कलम् |
सोमेन सहिता भूत्वा दक्षस्य प्रमुखेऽभवन् ||७१||
ततः प्रजापतिः सर्वा विससर्जाथ देवताः |
सोमं च भगवान्प्रीतो भूयो वचनमब्रवीत् ||७२||
मावमंस्थाः स्त्रियः पुत्र मा च विप्रान्कदाचन |
गच्छ युक्तः सदा भूत्वा कुरु वै शासनं मम ||७३||
स विसृष्टो महाराज जगामाथ स्वमालयम् |
प्रजाश्च मुदिता भूत्वा भोजने च यथा पुरा ||७४||
एतत्ते सर्वमाख्यातं यथा शप्तो निशाकरः |
प्रभासं च यथा तीर्थं तीर्थानां प्रवरं ह्यभूत् ||७५||
अमावास्यां महाराज नित्यशः शशलक्षणः |
स्नात्वा ह्याप्यायते श्रीमान्प्रभासे तीर्थ उत्तमे ||७६||
अतश्चैनं प्रजानन्ति प्रभासमिति भूमिप |
प्रभां हि परमां लेभे तस्मिन्नुन्मज्ज्य चन्द्रमाः ||७७||
ततस्तु चमसोद्भेदमच्युतस्त्वगमद्बली |
चमसोद्भेद इत्येवं यं जनाः कथयन्त्युत ||७८||
तत्र दत्त्वा च दानानि विशिष्टानि हलायुधः |
उषित्वा रजनीमेकां स्नात्वा च विधिवत्तदा ||७९||
उदपानमथागच्छत्त्वरावान्केशवाग्रजः |
आद्यं स्वस्त्ययनं चैव तत्रावाप्य महत्फलम् ||८०||
स्निग्धत्वादोषधीनां च भूमेश्च जनमेजय |
जानन्ति सिद्धा राजेन्द्र नष्टामपि सरस्वतीम् ||८१||
त्रितोपाख्यानम्
३५
वैशम्पायन उवाच||
तस्मान्नदीगतं चापि उदपानं यशस्विनः |
त्रितस्य च महाराज जगामाथ हलायुधः ||१||
तत्र दत्त्वा बहु द्रव्यं पूजयित्वा तथा द्विजान् |
उपस्पृश्य च तत्रैव प्रहृष्टो मुसलायुधः ||२||
तत्र धर्मपरो ह्यासीत्त्रितः स सुमहातपाः |
कूपे च वसता तेन सोमः पीतो महात्मना ||३||
तत्र चैनं समुत्सृज्य भ्रातरौ जग्मतुर्गृहान् |
ततस्तौ वै शशापाथ त्रितो ब्राह्मणसत्तमः ||४||
जनमेजय उवाच||
उदपानं कथं ब्रह्मन्कथं च सुमहातपाः |
पतितः किं च सन्त्यक्तो भ्रातृभ्यां द्विजसत्तमः ||५||
कूपे कथं च हित्वैनं भ्रातरौ जग्मतुर्गृहान् |
एतदाचक्ष्व मे ब्रह्मन्यदि श्राव्यं हि मन्यसे ||६||
वैशम्पायन उवाच||
आसन्पूर्वयुगे राजन्मुनयो भ्रातरस्त्रयः |
एकतश्च द्वितश्चैव त्रितश्चादित्यसंनिभाः ||७||
सर्वे प्रजापतिसमाः प्रजावन्तस्तथैव च |
ब्रह्मलोकजितः सर्वे तपसा ब्रह्मवादिनः ||८||
तेषां तु तपसा प्रीतो नियमेन दमेन च |
अभवद्गौतमो नित्यं पिता धर्मरतः सदा ||९||
स तु दीर्घेण कालेन तेषां प्रीतिमवाप्य च |
जगाम भगवान्स्थानमनुरूपमिवात्मनः ||१०||
राजानस्तस्य ये पूर्वे याज्या ह्यासन्महात्मनः |
ते सर्वे स्वर्गते तस्मिंस्तस्य पुत्रानपूजयन् ||११||
तेषां तु कर्मणा राजंस्तथैवाध्ययनेन च |
त्रितः स श्रेष्ठतां प्राप यथैवास्य पिता तथा ||१२||
तं स्म सर्वे महाभागा मुनयः पुण्यलक्षणाः |
अपूजयन्महाभागं तथा विद्वत्तयैव तु ||१३||
कदाचिद्धि ततो राजन्भ्रातरावेकतद्वितौ |
यज्ञार्थं चक्रतुश्चित्तं धनार्थं च विशेषतः ||१४||
तयोश्चिन्ता समभवत्त्रितं गृह्य परन्तप |
याज्यान्सर्वानुपादाय प्रतिगृह्य पशूंस्ततः ||१५||
सोमं पास्यामहे हृष्टाः प्राप्य यज्ञं महाफलम् |
चक्रुश्चैव महाराज भ्रातरस्त्रय एव ह ||१६||
तथा तु ते परिक्रम्य याज्यान्सर्वान्पशून्प्रति |
याजयित्वा ततो याज्याँल्लब्ध्वा च सुबहून्पशून् ||१७||
याज्येन कर्मणा तेन प्रतिगृह्य विधानतः |
प्राचीं दिशं महात्मान आजग्मुस्ते महर्षयः ||१८||
त्रितस्तेषां महाराज पुरस्ताद्याति हृष्टवत् |
एकतश्च द्वितश्चैव पृष्ठतः कालयन्पशून् ||१९||
तयोश्चिन्ता समभवद्दृष्ट्वा पशुगणं महत् |
कथं न स्युरिमा गाव आवाभ्यां वै विना त्रितम् ||२०||
तावन्योन्यं समाभाष्य एकतश्च द्वितश्च ह |
यदूचतुर्मिथः पापौ तन्निबोध जनेश्वर ||२१||
त्रितो यज्ञेषु कुशलस्त्रितो वेदेषु निष्ठितः |
अन्यास्त्रितो बहुतरा गावः समुपलप्स्यते ||२२||
तदावां सहितौ भूत्वा गाः प्रकाल्य व्रजावहे |
त्रितोऽपि गच्छतां काममावाभ्यां वै विनाकृतः ||२३||
तेषामागच्छतां रात्रौ पथिस्थाने वृकोऽभवत् |
तथा कूपोऽविदूरेऽभूत्सरस्वत्यास्तटे महान् ||२४||
अथ त्रितो वृकं दृष्ट्वा पथि तिष्ठन्तमग्रतः |
तद्भयादपसर्पन्वै तस्मिन्कूपे पपात ह ||२५||
अगाधे सुमहाघोरे सर्वभूतभयङ्करे ||२५||
त्रितस्ततो महाभागः कूपस्थो मुनिसत्तमः |
आर्तनादं ततश्चक्रे तौ तु शुश्रुवतुर्मुनी ||२६||
तं ज्ञात्वा पतितं कूपे भ्रातरावेकतद्वितौ |
वृकत्रासाच्च लोभाच्च समुत्सृज्य प्रजग्मतुः ||२७||
भ्रातृभ्यां पशुलुब्धाभ्यामुत्सृष्टः स महातपाः |
उदपाने महाराज निर्जले पांसुसंवृते ||२८||
त्रित आत्मानमालक्ष्य कूपे वीरुत्तृणावृते |
निमग्नं भरतश्रेष्ठ पापकृन्नरके यथा ||२९||
बुद्ध्या ह्यगणयत्प्राज्ञो मृत्योर्भीतो ह्यसोमपः |
सोमः कथं नु पातव्य इहस्थेन मया भवेत् ||३०||
स एवमनुसञ्चिन्त्य तस्मिन्कूपे महातपाः |
ददर्श वीरुधं तत्र लम्बमानां यदृच्छया ||३१||
पांसुग्रस्ते ततः कूपे विचिन्त्य सलिलं मुनिः |
अग्नीन्सङ्कल्पयामास होत्रे चात्मानमेव च ||३२||
ततस्तां वीरुधं सोमं सङ्कल्प्य सुमहातपाः |
ऋचो यजूंषि सामानि मनसा चिन्तयन्मुनिः ||३३||
ग्रावाणः शर्कराः कृत्वा प्रचक्रेऽभिषवं नृप ||३३||
आज्यं च सलिलं चक्रे भागांश्च त्रिदिवौकसाम् |
सोमस्याभिषवं कृत्वा चकार तुमुलं ध्वनिम् ||३४||
स चाविशद्दिवं राजन्स्वरः शैक्षस्त्रितस्य वै |
समवाप च तं यज्ञं यथोक्तं ब्रह्मवादिभिः ||३५||
वर्तमाने तथा यज्ञे त्रितस्य सुमहात्मनः |
आविग्नं त्रिदिवं सर्वं कारणं च न बुध्यते ||३६||
ततः सुतुमुलं शब्दं शुश्रावाथ बृहस्पतिः |
श्रुत्वा चैवाब्रवीद्देवान्सर्वान्देवपुरोहितः ||३७||
त्रितस्य वर्तते यज्ञस्तत्र गच्छामहे सुराः |
स हि क्रुद्धः सृजेदन्यान्देवानपि महातपाः ||३८||
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य सहिताः सर्वदेवताः |
प्रययुस्तत्र यत्रासौ त्रितयज्ञः प्रवर्तते ||३९||
ते तत्र गत्वा विबुधास्तं कूपं यत्र स त्रितः |
ददृशुस्तं महात्मानं दीक्षितं यज्ञकर्मसु ||४०||
दृष्ट्वा चैनं महात्मानं श्रिया परमया युतम् |
ऊचुश्चाथ महाभागं प्राप्ता भागार्थिनो वयम् ||४१||
अथाब्रवीदृषिर्देवान्पश्यध्वं मां दिवौकसः |
अस्मिन्प्रतिभये कूपे निमग्नं नष्टचेतसम् ||४२||
ततस्त्रितो महाराज भागांस्तेषां यथाविधि |
मन्त्रयुक्तान्समददात्ते च प्रीतास्तदाभवन् ||४३||
ततो यथाविधि प्राप्तान्भागान्प्राप्य दिवौकसः |
प्रीतात्मानो ददुस्तस्मै वरान्यान्मनसेच्छति ||४४||
स तु वव्रे वरं देवांस्त्रातुमर्हथ मामितः |
यश्चेहोपस्पृशेत्कूपे स सोमपगतिं लभेत् ||४५||
तत्र चोर्मिमती राजन्नुत्पपात सरस्वती |
तयोत्क्षिप्तस्त्रितस्तस्थौ पूजयंस्त्रिदिवौकसः ||४६||
तथेति चोक्त्वा विबुधा जग्मू राजन्यथागतम् |
त्रितश्चाप्यगमत्प्रीतः स्वमेव निलयं तदा ||४७||
क्रुद्धः स तु समासाद्य तावृषी भ्रातरौ तदा |
उवाच परुषं वाक्यं शशाप च महातपाः ||४८||
पशुलुब्धौ युवां यस्मान्मामुत्सृज्य प्रधावितौ |
तस्माद्रूपेण तेषां वै दंष्ट्रिणामभितश्चरौ ||४९||
भवितारौ मया शप्तौ पापेनानेन कर्मणा |
प्रसवश्चैव युवयोर्गोलाङ्गूलर्क्षवानराः ||५०||
इत्युक्ते तु तदा तेन क्षणादेव विशां पते |
तथाभूतावदृश्येतां वचनात्सत्यवादिनः ||५१||
तत्राप्यमितविक्रान्तः स्पृष्ट्वा तोयं हलायुधः |
दत्त्वा च विविधान्दायान्पूजयित्वा च वै द्विजान् ||५२||
उदपानं च तं दृष्ट्वा प्रशस्य च पुनः पुनः |
नदीगतमदीनात्मा प्राप्तो विनशनं तदा ||५३||
३६
वैशम्पायन उवाच||
ततो विनशनं राजन्नाजगाम हलायुधः |
शूद्राभीरान्प्रति द्वेषाद्यत्र नष्टा सरस्वती ||१||
यस्मात्सा भरतश्रेष्ठ द्वेषान्नष्टा सरस्वती |
तस्मात्तदृषयो नित्यं प्राहुर्विनशनेति ह ||२||
तच्चाप्युपस्पृश्य बलः सरस्वत्यां महाबलः |
सुभूमिकं ततोऽगच्छत्सरस्वत्यास्तटे वरे ||३||
तत्र चाप्सरसः शुभ्रा नित्यकालमतन्द्रिताः |
क्रीडाभिर्विमलाभिश्च क्रीडन्ति विमलाननाः ||४||
तत्र देवाः सगन्धर्वा मासि मासि जनेश्वर |
अभिगच्छन्ति तत्तीर्थं पुण्यं ब्राह्मणसेवितम् ||५||
तत्रादृश्यन्त गन्धर्वास्तथैवाप्सरसां गणाः |
समेत्य सहिता राजन्यथाप्राप्तं यथासुखम् ||६||
तत्र मोदन्ति देवाश्च पितरश्च सवीरुधः |
पुण्यैः पुष्पैः सदा दिव्यैः कीर्यमाणाः पुनः पुनः ||७||
आक्रीडभूमिः सा राजंस्तासामप्सरसां शुभा |
सुभूमिकेति विख्याता सरस्वत्यास्तटे वरे ||८||
तत्र स्नात्वा च दत्त्वा च वसु विप्रेषु माधवः |
श्रुत्वा गीतं च तद्दिव्यं वादित्राणां च निःस्वनम् ||९||
छायाश्च विपुला दृष्ट्वा देवगन्धर्वरक्षसाम् |
गन्धर्वाणां ततस्तीर्थमागच्छद्रोहिणीसुतः ||१०||
विश्वावसुमुखास्तत्र गन्धर्वास्तपसान्विताः |
नृत्तवादित्रगीतं च कुर्वन्ति सुमनोरमम् ||११||
तत्र दत्त्वा हलधरो विप्रेभ्यो विविधं वसु |
अजाविकं गोखरोष्ट्रं सुवर्णं रजतं तथा ||१२||
भोजयित्वा द्विजान्कामैः सन्तर्प्य च महाधनैः |
प्रययौ सहितो विप्रैः स्तूयमानश्च माधवः ||१३||
तस्माद्गन्धर्वतीर्थाच्च महाबाहुररिंदमः |
गर्गस्रोतो महातीर्थमाजगामैककुण्डली ||१४||
यत्र गर्गेण वृद्धेन तपसा भावितात्मना |
कालज्ञानगतिश्चैव ज्योतिषां च व्यतिक्रमः ||१५||
उत्पाता दारुणाश्चैव शुभाश्च जनमेजय |
सरस्वत्याः शुभे तीर्थे विहिता वै महात्मना ||१६||
तस्य नाम्ना च तत्तीर्थं गर्गस्रोत इति स्मृतम् ||१६||
तत्र गर्गं महाभागमृषयः सुव्रता नृप |
उपासां चक्रिरे नित्यं कालज्ञानं प्रति प्रभो ||१७||
तत्र गत्वा महाराज बलः श्वेतानुलेपनः |
विधिवद्धि धनं दत्त्वा मुनीनां भावितात्मनाम् ||१८||
उच्चावचांस्तथा भक्ष्यान्द्विजेभ्यो विप्रदाय सः |
नीलवासास्ततोऽगच्छच्छङ्खतीर्थं महायशाः ||१९||
तत्रापश्यन्महाशङ्खं महामेरुमिवोच्छ्रितम् |
श्वेतपर्वतसङ्काशमृषिसङ्घैर्निषेवितम् ||२०||
सरस्वत्यास्तटे जातं नगं तालध्वजो बली ||२०||
यक्षा विद्याधराश्चैव राक्षसाश्चामितौजसः |
पिशाचाश्चामितबला यत्र सिद्धाः सहस्रशः ||२१||
ते सर्वे ह्यशनं त्यक्त्वा फलं तस्य वनस्पतेः |
व्रतैश्च नियमैश्चैव काले काले स्म भुञ्जते ||२२||
प्राप्तैश्च नियमैस्तैस्तैर्विचरन्तः पृथक्पृथक् |
अदृश्यमाना मनुजैर्व्यचरन्पुरुषर्षभ ||२३||
एवं ख्यातो नरपते लोकेऽस्मिन्स वनस्पतिः |
तत्र तीर्थं सरस्वत्याः पावनं लोकविश्रुतम् ||२४||
तस्मिंश्च यदुशार्दूलो दत्त्वा तीर्थे यशस्विनाम् |
ताम्रायसानि भाण्डानि वस्त्राणि विविधानि च ||२५||
पूजयित्वा द्विजांश्चैव पूजितश्च तपोधनैः |
पुण्यं द्वैतवनं राजन्नाजगाम हलायुधः ||२६||
तत्र गत्वा मुनीन्दृष्ट्वा नानावेषधरान्बलः |
आप्लुत्य सलिले चापि पूजयामास वै द्विजान् ||२७||
तथैव दत्त्वा विप्रेभ्यः परिभोगान्सुपुष्कलान् |
ततः प्रायाद्बलो राजन्दक्षिणेन सरस्वतीम् ||२८||
गत्वा चैव महाबाहुर्नातिदूरं महायशाः |
धर्मात्मा नागधन्वानं तीर्थमागमदच्युतः ||२९||
यत्र पन्नगराजस्य वासुकेः संनिवेशनम् |
महाद्युतेर्महाराज बहुभिः पन्नगैर्वृतम् ||३०||
यत्रासन्नृषयः सिद्धाः सहस्राणि चतुर्दश ||३०||
यत्र देवाः समागम्य वासुकिं पन्नगोत्तमम् |
सर्वपन्नगराजानमभ्यषिञ्चन्यथाविधि ||३१||
पन्नगेभ्यो भयं तत्र विद्यते न स्म कौरव ||३१||
तत्रापि विधिवद्दत्त्वा विप्रेभ्यो रत्नसञ्चयान् |
प्रायात्प्राचीं दिशं राजन्दीप्यमानः स्वतेजसा ||३२||
आप्लुत्य बहुशो हृष्टस्तेषु तीर्थेषु लाङ्गली |
दत्त्वा वसु द्विजातिभ्यो जगामाति तपस्विनः ||३३||
तत्रस्थानृषिसङ्घांस्तानभिवाद्य हलायुधः |
ततो रामोऽगमत्तीर्थमृषिभिः सेवितं महत् ||३४||
यत्र भूयो निववृते प्राङ्मुखा वै सरस्वती |
ऋषीणां नैमिषेयाणामवेक्षार्थं महात्मनाम् ||३५||
निवृत्तां तां सरिच्छ्रेष्ठां तत्र दृष्ट्वा तु लाङ्गली |
बभूव विस्मितो राजन्बलः श्वेतानुलेपनः ||३६||
जनमेजय उवाच||
कस्मात्सरस्वती ब्रह्मन्निवृत्ता प्राङ्मुखी ततः |
व्याख्यातुमेतदिच्छामि सर्वमध्वर्युसत्तम ||३७||
कस्मिंश्च कारणे तत्र विस्मितो यदुनन्दनः |
विनिवृत्ता सरिच्छ्रेष्ठा कथमेतद्द्विजोत्तम ||३८||
वैशम्पायन उवाच||
पूर्वं कृतयुगे राजन्नैमिषेयास्तपस्विनः |
वर्तमाने सुबहुले सत्रे द्वादशवार्षिके ||३९||
ऋषयो बहवो राजंस्तत्र सम्प्रतिपेदिरे ||३९||
उषित्वा च महाभागास्तस्मिन्सत्रे यथाविधि |
निवृत्ते नैमिषेये वै सत्रे द्वादशवार्षिके ||४०||
आजग्मुरृषयस्तत्र बहवस्तीर्थकारणात् ||४०||
ऋषीणां बहुलत्वात्तु सरस्वत्या विशां पते |
तीर्थानि नगरायन्ते कूले वै दक्षिणे तदा ||४१||
समन्तपञ्चकं यावत्तावत्ते द्विजसत्तमाः |
तीर्थलोभान्नरव्याघ्र नद्यास्तीरं समाश्रिताः ||४२||
जुह्वतां तत्र तेषां तु मुनीनां भावितात्मनाम् |
स्वाध्यायेनापि महता बभूवुः पूरिता दिशः ||४३||
अग्निहोत्रैस्ततस्तेषां हूयमानैर्महात्मनाम् |
अशोभत सरिच्छ्रेष्ठा दीप्यमानैः समन्ततः ||४४||
वालखिल्या महाराज अश्मकुट्टाश्च तापसाः |
दन्तोलूखलिनश्चान्ये सम्प्रक्षालास्तथापरे ||४५||
वायुभक्षा जलाहाराः पर्णभक्षाश्च तापसाः |
नानानियमयुक्ताश्च तथा स्थण्डिलशायिनः ||४६||
आसन्वै मुनयस्तत्र सरस्वत्याः समीपतः |
शोभयन्तः सरिच्छ्रेष्ठां गङ्गामिव दिवौकसः ||४७||
ततः पश्चात्समापेतुरृषयः सत्रयाजिनः |
तेऽवकाशं न ददृशुः कुरुक्षेत्रे महाव्रताः ||४८||
ततो यज्ञोपवीतैस्ते तत्तीर्थं निर्मिमाय वै |
जुहुवुश्चाग्निहोत्राणि चक्रुश्च विविधाः क्रियाः ||४९||
ततस्तमृषिसङ्घातं निराशं चिन्तयान्वितम् |
दर्शयामास राजेन्द्र तेषामर्थे सरस्वती ||५०||
ततः कुञ्जान्बहून्कृत्वा संनिवृत्ता सरिद्वरा |
ऋषीणां पुण्यतपसां कारुण्याज्जनमेजय ||५१||
ततो निवृत्य राजेन्द्र तेषामर्थे सरस्वती |
भूयः प्रतीच्यभिमुखी सुस्राव सरितां वरा ||५२||
अमोघा गमनं कृत्वा तेषां भूयो व्रजाम्यहम् |
इत्यद्भुतं महच्चक्रे ततो राजन्महानदी ||५३||
एवं स कुञ्जो राजेन्द्र नैमिषेय इति स्मृतः |
कुरुक्षेत्रे कुरुश्रेष्ठ कुरुष्व महतीः क्रियाः ||५४||
तत्र कुञ्जान्बहून्दृष्ट्वा संनिवृत्तां च तां नदीम् |
बभूव विस्मयस्तत्र रामस्याथ महात्मनः ||५५||
उपस्पृश्य तु तत्रापि विधिवद्यदुनन्दनः |
दत्त्वा दायान्द्विजातिभ्यो भाण्डानि विविधानि च ||५६||
भक्ष्यं पेयं च विविधं ब्राह्मणान्प्रत्यपादयत् ||५६||
ततः प्रायाद्बलो राजन्पूज्यमानो द्विजातिभिः |
सरस्वतीतीर्थवरं नानाद्विजगणायुतम् ||५७||
बदरेङ्गुदकाश्मर्यप्लक्षाश्वत्थविभीतकैः |
पनसैश्च पलाशैश्च करीरैः पीलुभिस्तथा ||५८||
सरस्वतीतीररुहैर्बन्धनैः स्यन्दनैस्तथा |
परूषकवनैश्चैव बिल्वैराम्रातकैस्तथा ||५९||
अतिमुक्तकषण्डैश्च पारिजातैश्च शोभितम् |
कदलीवनभूयिष्ठमिष्टं कान्तं मनोरमम् ||६०||
वाय्वम्बुफलपर्णादैर्दन्तोलूखलिकैरपि |
तथाश्मकुट्टैर्वानेयैर्मुनिभिर्बहुभिर्वृतम् ||६१||
स्वाध्यायघोषसङ्घुष्टं मृगयूथशताकुलम् |
अहिंस्रैर्धर्मपरमैर्नृभिरत्यन्तसेवितम् ||६२||
सप्तसारस्वतं तीर्थमाजगाम हलायुधः |
यत्र मङ्कणकः सिद्धस्तपस्तेपे महामुनिः ||६३||
३७
जनमेजय उवाच||
सप्तसारस्वतं कस्मात्कश्च मङ्कणको मुनिः |
कथं सिद्धश्च भगवान्कश्चास्य नियमोऽभवत् ||१||
कस्य वंशे समुत्पन्नः किं चाधीतं द्विजोत्तम |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विधिवद्द्विजसत्तम ||२||
वैशम्पायन उवाच||
राजन्सप्त सरस्वत्यो याभिर्व्याप्तमिदं जगत् |
आहूता बलवद्भिर्हि तत्र तत्र सरस्वती ||३||
सुप्रभा काञ्चनाक्षी च विशाला मानसह्रदा |
सरस्वती ओघवती सुवेणुर्विमलोदका ||४||
पितामहस्य महतो वर्तमाने महीतले |
वितते यज्ञवाटे वै समेतेषु द्विजातिषु ||५||
पुण्याहघोषैर्विमलैर्वेदानां निनदैस्तथा |
देवेषु चैव व्यग्रेषु तस्मिन्यज्ञविधौ तदा ||६||
तत्र चैव महाराज दीक्षिते प्रपितामहे |
यजतस्तत्र सत्रेण सर्वकामसमृद्धिना ||७||
मनसा चिन्तिता ह्यर्था धर्मार्थकुशलैस्तदा |
उपतिष्ठन्ति राजेन्द्र द्विजातींस्तत्र तत्र ह ||८||
जगुश्च तत्र गन्धर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः |
वादित्राणि च दिव्यानि वादयामासुरञ्जसा ||९||
तस्य यज्ञस्य सम्पत्त्या तुतुषुर्देवता अपि |
विस्मयं परमं जग्मुः किमु मानुषयोनयः ||१०||
वर्तमाने तथा यज्ञे पुष्करस्थे पितामहे |
अब्रुवन्नृषयो राजन्नायं यज्ञो महाफलः ||११||
न दृश्यते सरिच्छ्रेष्ठा यस्मादिह सरस्वती ||११||
तच्छ्रुत्वा भगवान्प्रीतः सस्माराथ सरस्वतीम् |
पितामहेन यजता आहूता पुष्करेषु वै ||१२||
सुप्रभा नाम राजेन्द्र नाम्ना तत्र सरस्वती ||१२||
तां दृष्ट्वा मुनयस्तुष्टा वेगयुक्तां सरस्वतीम् |
पितामहं मानयन्तीं क्रतुं ते बहु मेनिरे ||१३||
एवमेषा सरिच्छ्रेष्ठा पुष्करेषु सरस्वती |
पितामहार्थं सम्भूता तुष्ट्यर्थं च मनीषिणाम् ||१४||
नैमिषे मुनयो राजन्समागम्य समासते |
तत्र चित्राः कथा ह्यासन्वेदं प्रति जनेश्वर ||१५||
तत्र ते मुनयो ह्यासन्नानास्वाध्यायवेदिनः |
ते समागम्य मुनयः सस्मरुर्वै सरस्वतीम् ||१६||
सा तु ध्याता महाराज ऋषिभिः सत्रयाजिभिः |
समागतानां राजेन्द्र सहायार्थं महात्मनाम् ||१७||
आजगाम महाभागा तत्र पुण्या सरस्वती ||१७||
नैमिषे काञ्चनाक्षी तु मुनीनां सत्रयाजिनाम् |
आगता सरितां श्रेष्ठा तत्र भारत पूजिता ||१८||
गयस्य यजमानस्य गयेष्वेव महाक्रतुम् |
आहूता सरितां श्रेष्ठा गययज्ञे सरस्वती ||१९||
विशालां तु गयेष्वाहुरृषयः संशितव्रताः |
सरित्सा हिमवत्पार्श्वात्प्रसूता शीघ्रगामिनी ||२०||
औद्दालकेस्तथा यज्ञे यजतस्तत्र भारत |
समेते सर्वतः स्फीते मुनीनां मण्डले तदा ||२१||
उत्तरे कोसलाभागे पुण्ये राजन्महात्मनः |
औद्दालकेन यजता पूर्वं ध्याता सरस्वती ||२२||
आजगाम सरिच्छ्रेष्ठा तं देशमृषिकारणात् |
पूज्यमाना मुनिगणैर्वल्कलाजिनसंवृतैः ||२३||
मनोह्रदेति विख्याता सा हि तैर्मनसा हृता ||२३||
सुवेणुरृषभद्वीपे पुण्ये राजर्षिसेविते |
कुरोश्च यजमानस्य कुरुक्षेत्रे महात्मनः ||२४||
आजगाम महाभागा सरिच्छ्रेष्ठा सरस्वती ||२४||
ओघवत्यपि राजेन्द्र वसिष्ठेन महात्मना |
समाहूता कुरुक्षेत्रे दिव्यतोया सरस्वती ||२५||
दक्षेण यजता चापि गङ्गाद्वारे सरस्वती |
विमलोदा भगवती ब्रह्मणा यजता पुनः ||२६||
समाहूता ययौ तत्र पुण्ये हैमवते गिरौ ||२६||
एकीभूतास्ततस्तास्तु तस्मिंस्तीर्थे समागताः |
सप्तसारस्वतं तीर्थं ततस्तत्प्रथितं भुवि ||२७||
इति सप्त सरस्वत्यो नामतः परिकीर्तिताः |
सप्तसारस्वतं चैव तीर्थं पुण्यं तथा स्मृतम् ||२८||
शृणु मङ्कणकस्यापि कौमारब्रह्मचारिणः |
आपगामवगाढस्य राजन्प्रक्रीडितं महत् ||२९||
दृष्ट्वा यदृच्छया तत्र स्त्रियमम्भसि भारत |
स्नायन्तीं रुचिरापाङ्गीं दिग्वाससमनिन्दिताम् ||३०||
सरस्वत्यां महाराज चस्कन्दे वीर्यमम्भसि ||३०||
तद्रेतः स तु जग्राह कलशे वै महातपाः |
सप्तधा प्रविभागं तु कलशस्थं जगाम ह ||३१||
तत्रर्षयः सप्त जाता जज्ञिरे मरुतां गणाः ||३१||
वायुवेगो वायुबलो वायुहा वायुमण्डलः |
वायुज्वालो वायुरेता वायुचक्रश्च वीर्यवान् ||३२||
एवमेते समुत्पन्ना मरुतां जनयिष्णवः ||३२||
इदमन्यच्च राजेन्द्र शृण्वाश्चर्यतरं भुवि |
महर्षेश्चरितं यादृक्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ||३३||
पुरा मङ्कणकः सिद्धः कुशाग्रेणेति नः श्रुतम् |
क्षतः किल करे राजंस्तस्य शाकरसोऽस्रवत् ||३४||
स वि शाकरसं दृष्ट्वा हर्षाविष्टः प्रनृत्तवान् ||३४||
ततस्तस्मिन्प्रनृत्ते वै स्थावरं जङ्गमं च यत् |
प्रनृत्तमुभयं वीर तेजसा तस्य मोहितम् ||३५||
ब्रह्मादिभिः सुरै राजन्नृषिभिश्च तपोधनैः |
विज्ञप्तो वै महादेव ऋषेरर्थे नराधिप ||३६||
नायं नृत्येद्यथा देव तथा त्वं कर्तुमर्हसि ||३६||
ततो देवो मुनिं दृष्ट्वा हर्षाविष्टमतीव ह |
सुराणां हितकामार्थं महादेवोऽभ्यभाषत ||३७||
भो भो ब्राह्मण धर्मज्ञ किमर्थं नरिनर्त्सि वै |
हर्षस्थानं किमर्थं वै तवेदं मुनिसत्तम ||३८||
तपस्विनो धर्मपथे स्थितस्य द्विजसत्तम ||३८||
ऋषिरुवाच||
किं न पश्यसि मे ब्रह्मन्कराच्छाकरसं स्रुतम् |
यं दृष्ट्वा वै प्रनृत्तोऽहं हर्षेण महता विभो ||३९||
तं प्रहस्याब्रवीद्देवो मुनिं रागेण मोहितम् |
अहं न विस्मयं विप्र गच्छामीति प्रपश्य माम् ||४०||
एवमुक्त्वा मुनिश्रेष्ठं महादेवेन धीमता |
अङ्गुल्यग्रेण राजेन्द्र स्वाङ्गुष्ठस्ताडितोऽभवत् ||४१||
ततो भस्म क्षताद्राजन्निर्गतं हिमसंनिभम् |
तद्दृष्ट्वा व्रीडितो राजन्स मुनिः पादयोर्गतः ||४२||
ऋषिरुवाच||
नान्यं देवादहं मन्ये रुद्रात्परतरं महत् |
सुरासुरस्य जगतो गतिस्त्वमसि शूलधृक् ||४३||
त्वया सृष्टमिदं विश्वं वदन्तीह मनीषिणः |
त्वामेव सर्वं विशति पुनरेव युगक्षये ||४४||
देवैरपि न शक्यस्त्वं परिज्ञातुं कुतो मया |
त्वयि सर्वे स्म दृश्यन्ते सुरा ब्रह्मादयोऽनघ ||४५||
सर्वस्त्वमसि देवानां कर्ता कारयिता च ह |
त्वत्प्रसादात्सुराः सर्वे मोदन्तीहाकुतोभयाः ||४६||
एवं स्तुत्वा महादेवं स ऋषिः प्रणतोऽब्रवीत् |
भगवंस्त्वत्प्रसादाद्वै तपो मे न क्षरेदिति ||४७||
ततो देवः प्रीतमनास्तमृषिं पुनरब्रवीत् |
तपस्ते वर्धतां विप्र मत्प्रसादात्सहस्रधा ||४८||
आश्रमे चेह वत्स्यामि त्वया सार्धमहं सदा ||४८||
सप्तसारस्वते चास्मिन्यो मामर्चिष्यते नरः |
न तस्य दुर्लभं किञ्चिद्भवितेह परत्र च ||४९||
सारस्वतं च लोकं ते गमिष्यन्ति न संशयः ||४९||
एतन्मङ्कणकस्यापि चरितं भूरितेजसः |
स हि पुत्रः सजन्यायामुत्पन्नो मातरिश्वना ||५०||
३८
वैशम्पायन उवाच||
उषित्वा तत्र रामस्तु सम्पूज्याश्रमवासिनः |
तथा मङ्कणके प्रीतिं शुभां चक्रे हलायुधः ||१||
दत्त्वा दानं द्विजातिभ्यो रजनीं तामुपोष्य च |
पूजितो मुनिसङ्घैश्च प्रातरुत्थाय लाङ्गली ||२||
अनुज्ञाप्य मुनीन्सर्वान्स्पृष्ट्वा तोयं च भारत |
प्रययौ त्वरितो रामस्तीर्थहेतोर्महाबलः ||३||
तत औशनसं तीर्थमाजगाम हलायुधः |
कपालमोचनं नाम यत्र मुक्तो महामुनिः ||४||
महता शिरसा राजन्ग्रस्तजङ्घो महोदरः |
राक्षसस्य महाराज रामक्षिप्तस्य वै पुरा ||५||
तत्र पूर्वं तपस्तप्तं काव्येन सुमहात्मना |
यत्रास्य नीतिरखिला प्रादुर्भूता महात्मनः ||६||
तत्रस्थश्चिन्तयामास दैत्यदानवविग्रहम् ||६||
तत्प्राप्य च बलो राजंस्तीर्थप्रवरमुत्तमम् |
विधिवद्धि ददौ वित्तं ब्राह्मणानां महात्मनाम् ||७||
जनमेजय उवाच||
कपालमोचनं ब्रह्मन्कथं यत्र महामुनिः |
मुक्तः कथं चास्य शिरो लग्नं केन च हेतुना ||८||
वैशम्पायन उवाच||
पुरा वै दण्डकारण्ये राघवेण महात्मना |
वसता राजशार्दूल राक्षसास्तत्र हिंसिताः ||९||
जनस्थाने शिरश्छिन्नं राक्षसस्य दुरात्मनः |
क्षुरेण शितधारेण तत्पपात महावने ||१०||
महोदरस्य तल्लग्नं जङ्घायां वै यदृच्छया |
वने विचरतो राजन्नस्थि भित्त्वास्फुरत्तदा ||११||
स तेन लग्नेन तदा द्विजातिर्न शशाक ह |
अभिगन्तुं महाप्राज्ञस्तीर्थान्यायतनानि च ||१२||
स पूतिना विस्रवता वेदनार्तो महामुनिः |
जगाम सर्वतीर्थानि पृथिव्यामिति नः श्रुतम् ||१३||
स गत्वा सरितः सर्वाः समुद्रांश्च महातपाः |
कथयामास तत्सर्वमृषीणां भावितात्मनाम् ||१४||
आप्लुतः सर्वतीर्थेषु न च मोक्षमवाप्तवान् |
स तु शुश्राव विप्रेन्द्रो मुनीनां वचनं महत् ||१५||
सरस्वत्यास्तीर्थवरं ख्यातमौशनसं तदा |
सर्वपापप्रशमनं सिद्धक्षेत्रमनुत्तमम् ||१६||
स तु गत्वा ततस्तत्र तीर्थमौशनसं द्विजः |
तत औशनसे तीर्थे तस्योपस्पृशतस्तदा ||१७||
तच्छिरश्चरणं मुक्त्वा पपातान्तर्जले तदा ||१७||
ततः स विरुजो राजन्पूतात्मा वीतकल्मषः |
आजगामाश्रमं प्रीतः कृतकृत्यो महोदरः ||१८||
सोऽथ गत्वाश्रमं पुण्यं विप्रमुक्तो महातपाः |
कथयामास तत्सर्वमृषीणां भावितात्मनाम् ||१९||
ते श्रुत्वा वचनं तस्य ततस्तीर्थस्य मानद |
कपालमोचनमिति नाम चक्रुः समागताः ||२०||
तत्र दत्त्वा बहून्दायान्विप्रान्सम्पूज्य माधवः |
जगाम वृष्णिप्रवरो रुषङ्गोराश्रमं तदा ||२१||
यत्र तप्तं तपो घोरमार्ष्टिषेणेन भारत |
ब्राह्मण्यं लब्धवांस्तत्र विश्वामित्रो महामुनिः ||२२||
ततो हलधरः श्रीमान्ब्राह्मणैः परिवारितः |
जगाम यत्र राजेन्द्र रुषङ्गुस्तनुमत्यजत् ||२३||
रुषङ्गुर्ब्राह्मणो वृद्धस्तपोनित्यश्च भारत |
देहन्यासे कृतमना विचिन्त्य बहुधा बहु ||२४||
ततः सर्वानुपादाय तनयान्वै महातपाः |
रुषङ्गुरब्रवीत्तत्र नयध्वं मा पृथूदकम् ||२५||
विज्ञायातीतवयसं रुषङ्गुं ते तपोधनाः |
तं वै तीर्थमुपानिन्युः सरस्वत्यास्तपोधनम् ||२६||
स तैः पुत्रैस्तदा धीमानानीतो वै सरस्वतीम् |
पुण्यां तीर्थशतोपेतां विप्रसङ्घैर्निषेविताम् ||२७||
स तत्र विधिना राजन्नाप्लुतः सुमहातपाः |
ज्ञात्वा तीर्थगुणांश्चैव प्राहेदमृषिसत्तमः ||२८||
सुप्रीतः पुरुषव्याघ्र सर्वान्पुत्रानुपासतः ||२८||
सरस्वत्युत्तरे तीरे यस्त्यजेदात्मनस्तनुम् |
पृथूदके जप्यपरो नैनं श्वोमरणं तपेत् ||२९||
तत्राप्लुत्य स धर्मात्मा उपस्पृश्य हलायुधः |
दत्त्वा चैव बहून्दायान्विप्राणां विप्रवत्सलः ||३०||
ससर्ज यत्र भगवाँल्लोकाँल्लोकपितामहः |
यत्रार्ष्टिषेणः कौरव्य ब्राह्मण्यं संशितव्रतः ||३१||
तपसा महता राजन्प्राप्तवानृषिसत्तमः ||३१||
सिन्धुद्वीपश्च राजर्षिर्देवापिश्च महातपाः |
ब्राह्मण्यं लब्धवान्यत्र विश्वामित्रो महामुनिः ||३२||
महातपस्वी भगवानुग्रतेजा महातपाः ||३२||
तत्राजगाम बलवान्बलभद्रः प्रतापवान् |
३९
जनमेजय उवाच||
कथमार्ष्टिषेणो भगवान्विपुलं तप्तवांस्तपः |
सिन्धुद्वीपः कथं चापि ब्राह्मण्यं लब्धवांस्तदा ||१||
देवापिश्च कथं ब्रह्मन्विश्वामित्रश्च सत्तम |
तन्ममाचक्ष्व भगवन्परं कौतूहलं हि मे ||२||
वैशम्पायन उवाच||
पुरा कृतयुगे राजन्नार्ष्टिषेणो द्विजोत्तमः |
वसन्गुरुकुले नित्यं नित्यमध्ययने रतः ||३||
तस्य राजन्गुरुकुले वसतो नित्यमेव ह |
समाप्तिं नागमद्विद्या नापि वेदा विशां पते ||४||
स निर्विण्णस्ततो राजंस्तपस्तेपे महातपाः |
ततो वै तपसा तेन प्राप्य वेदाननुत्तमान् ||५||
स विद्वान्वेदयुक्तश्च सिद्धश्चाप्यृषिसत्तमः |
तत्र तीर्थे वरान्प्रादात्त्रीनेव सुमहातपाः ||६||
अस्मिंस्तीर्थे महानद्या अद्यप्रभृति मानवः |
आप्लुतो वाजिमेधस्य फलं प्राप्नोति पुष्कलम् ||७||
अद्यप्रभृति नैवात्र भयं व्यालाद्भविष्यति |
अपि चाल्पेन यत्नेन फलं प्राप्स्यति पुष्कलम् ||८||
एवमुक्त्वा महातेजा जगाम त्रिदिवं मुनिः |
एवं सिद्धः स भगवानार्ष्टिषेणः प्रतापवान् ||९||
तस्मिन्नेव तदा तीर्थे सिन्धुद्वीपः प्रतापवान् |
देवापिश्च महाराज ब्राह्मण्यं प्रापतुर्महत् ||१०||
तथा च कौशिकस्तात तपोनित्यो जितेन्द्रियः |
तपसा वै सुतप्तेन ब्राह्मणत्वमवाप्तवान् ||११||
गाधिर्नाम महानासीत्क्षत्रियः प्रथितो भुवि |
तस्य पुत्रोऽभवद्राजन्विश्वामित्रः प्रतापवान् ||१२||
स राजा कौशिकस्तात महायोग्यभवत्किल |
स पुत्रमभिषिच्याथ विश्वामित्रं महातपाः ||१३||
देहन्यासे मनश्चक्रे तमूचुः प्रणताः प्रजाः |
न गन्तव्यं महाप्राज्ञ त्राहि चास्मान्महाभयात् ||१४||
एवमुक्तः प्रत्युवाच ततो गाधिः प्रजास्तदा |
विश्वस्य जगतो गोप्ता भविष्यति सुतो मम ||१५||
इत्युक्त्वा तु ततो गाधिर्विश्वामित्रं निवेश्य च |
जगाम त्रिदिवं राजन्विश्वामित्रोऽभवन्नृपः ||१६||
न च शक्नोति पृथिवीं यत्नवानपि रक्षितुम् ||१६||
ततः शुश्राव राजा स राक्षसेभ्यो महाभयम् |
निर्ययौ नगराच्चापि चतुरङ्गबलान्वितः ||१७||
स गत्वा दूरमध्वानं वसिष्ठाश्रममभ्ययात् |
तस्य ते सैनिका राजंश्चक्रुस्तत्रानयान्बहून् ||१८||
ततस्तु भगवान्विप्रो वसिष्ठोऽऽश्रममभ्ययात् |
ददृशे च ततः सर्वं भज्यमानं महावनम् ||१९||
तस्य क्रुद्धो महाराज वसिष्ठो मुनिसत्तमः |
सृजस्व शबरान्घोरानिति स्वां गामुवाच ह ||२०||
तथोक्ता सासृजद्धेनुः पुरुषान्घोरदर्शनान् |
ते च तद्बलमासाद्य बभञ्जुः सर्वतोदिशम् ||२१||
तद्दृष्ट्वा विद्रुतं सैन्यं विश्वामित्रस्तु गाधिजः |
तपः परं मन्यमानस्तपस्येव मनो दधे ||२२||
सोऽस्मिंस्तीर्थवरे राजन्सरस्वत्याः समाहितः |
नियमैश्चोपवासैश्च कर्शयन्देहमात्मनः ||२३||
जलाहारो वायुभक्षः पर्णाहारश्च सोऽभवत् |
तथा स्थण्डिलशायी च ये चान्ये नियमाः पृथक् ||२४||
असकृत्तस्य देवास्तु व्रतविघ्नं प्रचक्रिरे |
न चास्य नियमाद्बुद्धिरपयाति महात्मनः ||२५||
ततः परेण यत्नेन तप्त्वा बहुविधं तपः |
तेजसा भास्कराकारो गाधिजः समपद्यत ||२६||
तपसा तु तथा युक्तं विश्वामित्रं पितामहः |
अमन्यत महातेजा वरदो वरमस्य तत् ||२७||
स तु वव्रे वरं राजन्स्यामहं ब्राह्मणस्त्विति |
तथेति चाब्रवीद्ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ||२८||
स लब्ध्वा तपसोग्रेण ब्राह्मणत्वं महायशाः |
विचचार महीं कृत्स्नां कृतकामः सुरोपमः ||२९||
तस्मिंस्तीर्थवरे रामः प्रदाय विविधं वसु |
पयस्विनीस्तथा धेनूर्यानानि शयनानि च ||३०||
तथा वस्त्राण्यलङ्कारं भक्ष्यं पेयं च शोभनम् |
अददान्मुदितो राजन्पूजयित्वा द्विजोत्तमान् ||३१||
ययौ राजंस्ततो रामो बकस्याश्रममन्तिकात् |
यत्र तेपे तपस्तीव्रं दाल्भ्यो बक इति श्रुतिः ||३२||
४०
वैशम्पायन उवाच||
ब्रह्मयोनिभिराकीर्णं जगाम यदुनन्दनः |
यत्र दाल्भ्यो बको राजन्पश्वर्थं सुमहातपाः ||१||
जुहाव धृतराष्ट्रस्य राष्ट्रं वैचित्रवीर्यिणः ||१||
तपसा घोररूपेण कर्शयन्देहमात्मनः |
क्रोधेन महताविष्टो धर्मात्मा वै प्रतापवान् ||२||
पुरा हि नैमिषेयाणां सत्रे द्वादशवार्षिके |
वृत्ते विश्वजितोऽन्ते वै पाञ्चालानृषयोऽगमन् ||३||
तत्रेश्वरमयाचन्त दक्षिणार्थं मनीषिणः |
बलान्वितान्वत्सतरान्निर्व्याधीनेकविंशतिम् ||४||
तानब्रवीद्बको वृद्धो विभजध्वं पशूनिति |
पशूनेतानहं त्यक्त्वा भिक्षिष्ये राजसत्तमम् ||५||
एवमुक्त्वा ततो राजन्नृषीन्सर्वान्प्रतापवान् |
जगाम धृतराष्ट्रस्य भवनं ब्राह्मणोत्तमः ||६||
स समीपगतो भूत्वा धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
अयाचत पशून्दाल्भ्यः स चैनं रुषितोऽब्रवीत् ||७||
यदृच्छया मृता दृष्ट्वा गास्तदा नृपसत्तम |
एतान्पशून्नय क्षिप्रं ब्रह्मबन्धो यदीच्छसि ||८||
ऋषिस्त्वथ वचः श्रुत्वा चिन्तयामास धर्मवित् |
अहो बत नृशंसं वै वाक्यमुक्तोऽस्मि संसदि ||९||
चिन्तयित्वा मुहूर्तं च रोषाविष्टो द्विजोत्तमः |
मतिं चक्रे विनाशाय धृतराष्ट्रस्य भूपतेः ||१०||
स उत्कृत्य मृतानां वै मांसानि द्विजसत्तमः |
जुहाव धृतराष्ट्रस्य राष्ट्रं नरपतेः पुरा ||११||
अवकीर्णे सरस्वत्यास्तीर्थे प्रज्वाल्य पावकम् |
बको दाल्भ्यो महाराज नियमं परमास्थितः ||१२||
स तैरेव जुहावास्य राष्ट्रं मांसैर्महातपाः ||१२||
तस्मिंस्तु विधिवत्सत्रे सम्प्रवृत्ते सुदारुणे |
अक्षीयत ततो राष्ट्रं धृतराष्ट्रस्य पार्थिव ||१३||
छिद्यमानं यथानन्तं वनं परशुना विभो |
बभूवापहतं तच्चाप्यवकीर्णमचेतनम् ||१४||
दृष्ट्वा तदवकीर्णं तु राष्ट्रं स मनुजाधिपः |
बभूव दुर्मना राजंश्चिन्तयामास च प्रभुः ||१५||
मोक्षार्थमकरोद्यत्नं ब्राह्मणैः सहितः पुरा |
अथासौ पार्थिवः खिन्नस्ते च विप्रास्तदा नृप ||१६||
यदा चापि न शक्नोति राष्ट्रं मोचयितुं नृप |
अथ वैप्राश्निकांस्तत्र पप्रच्छ जनमेजय ||१७||
ततो वैप्राश्निकाः प्राहुः पशुविप्रकृतस्त्वया |
मांसैरभिजुहोतीति तव राष्ट्रं मुनिर्बकः ||१८||
तेन ते हूयमानस्य राष्ट्रस्यास्य क्षयो महान् |
तस्यैतत्तपसः कर्म येन ते ह्यनयो महान् ||१९||
अपां कुञ्जे सरस्वत्यास्तं प्रसादय पार्थिव ||१९||
सरस्वतीं ततो गत्वा स राजा बकमब्रवीत् |
निपत्य शिरसा भूमौ प्राञ्जलिर्भरतर्षभ ||२०||
प्रसादये त्वा भगवन्नपराधं क्षमस्व मे |
मम दीनस्य लुब्धस्य मौर्ख्येण हतचेतसः ||२१||
त्वं गतिस्त्वं च मे नाथः प्रसादं कर्तुमर्हसि ||२१||
तं तथा विलपन्तं तु शोकोपहतचेतसम् |
दृष्ट्वा तस्य कृपा जज्ञे राष्ट्रं तच्च व्यमोचयत् ||२२||
ऋषिः प्रसन्नस्तस्याभूत्संरम्भं च विहाय सः |
मोक्षार्थं तस्य राष्ट्रस्य जुहाव पुनराहुतिम् ||२३||
मोक्षयित्वा ततो राष्ट्रं प्रतिगृह्य पशून्बहून् |
हृष्टात्मा नैमिषारण्यं जगाम पुनरेव हि ||२४||
धृतराष्ट्रोऽपि धर्मात्मा स्वस्थचेता महामनाः |
स्वमेव नगरं राजा प्रतिपेदे महर्द्धिमत् ||२५||
तत्र तीर्थे महाराज बृहस्पतिरुदारधीः |
असुराणामभावाय भावाय च दिवौकसाम् ||२६||
मांसैरपि जुहावेष्टिमक्षीयन्त ततोऽसुराः |
दैवतैरपि सम्भग्ना जितकाशिभिराहवे ||२७||
तत्रापि विधिवद्दत्त्वा ब्राह्मणेभ्यो महायशाः |
वाजिनः कुञ्जरांश्चैव रथांश्चाश्वतरीयुतान् ||२८||
रत्नानि च महार्हाणि धनं धान्यं च पुष्कलम् |
ययौ तीर्थं महाबाहुर्यायातं पृथिवीपते ||२९||
यत्र यज्ञे ययातेस्तु महाराज सरस्वती |
सर्पिः पयश्च सुस्राव नाहुषस्य महात्मनः ||३०||
तत्रेष्ट्वा पुरुषव्याघ्रो ययातिः पृथिवीपतिः |
आक्रामदूर्ध्वं मुदितो लेभे लोकांश्च पुष्कलान् ||३१||
ययातेर्यजमानस्य यत्र राजन्सरस्वती |
प्रसृता प्रददौ कामान्ब्राह्मणानां महात्मनाम् ||३२||
यत्र यत्र हि यो विप्रो यान्यान्कामानभीप्सति |
तत्र तत्र सरिच्छ्रेष्ठा ससर्ज सुबहून्रसान् ||३३||
तत्र देवाः सगन्धर्वाः प्रीता यज्ञस्य सम्पदा |
विस्मिता मानुषाश्चासन्दृष्ट्वा तां यज्ञसम्पदम् ||३४||
ततस्तालकेतुर्महाधर्मसेतु; र्महात्मा कृतात्मा महादाननित्यः |
वसिष्ठापवाहं महाभीमवेगं; धृतात्मा जितात्मा समभ्याजगाम ||३५||
४१
जनमेजय उवाच||
वसिष्ठस्यापवाहो वै भीमवेगः कथं नु सः |
किमर्थं च सरिच्छ्रेष्ठा तमृषिं प्रत्यवाहयत् ||१||
केन चास्याभवद्वैरं कारणं किं च तत्प्रभो |
शंस पृष्टो महाप्राज्ञ न हि तृप्यामि कथ्यताम् ||२||
वैशम्पायन उवाच||
विश्वामित्रस्य चैवर्षेर्वसिष्ठस्य च भारत |
भृशं वैरमभूद्राजंस्तपःस्पर्धाकृतं महत् ||३||
आश्रमो वै वसिष्ठस्य स्थाणुतीर्थेऽभवन्महान् |
पूर्वतः पश्चिमश्चासीद्विश्वामित्रस्य धीमतः ||४||
यत्र स्थाणुर्महाराज तप्तवान्सुमहत्तपः |
यत्रास्य कर्म तद्घोरं प्रवदन्ति मनीषिणः ||५||
यत्रेष्ट्वा भगवान्स्थाणुः पूजयित्वा सरस्वतीम् |
स्थापयामास तत्तीर्थं स्थाणुतीर्थमिति प्रभो ||६||
तत्र सर्वे सुराः स्कन्दमभ्यषिञ्चन्नराधिप |
सेनापत्येन महता सुरारिविनिबर्हणम् ||७||
तस्मिन्सरस्वतीतीर्थे विश्वामित्रो महामुनिः |
वसिष्ठं चालयामास तपसोग्रेण तच्छृणु ||८||
विश्वामित्रवसिष्ठौ तावहन्यहनि भारत |
स्पर्धां तपःकृतां तीव्रां चक्रतुस्तौ तपोधनौ ||९||
तत्राप्यधिकसन्तापो विश्वामित्रो महामुनिः |
दृष्ट्वा तेजो वसिष्ठस्य चिन्तामभिजगाम ह ||१०||
तस्य बुद्धिरियं ह्यासीद्धर्मनित्यस्य भारत ||१०||
इयं सरस्वती तूर्णं मत्समीपं तपोधनम् |
आनयिष्यति वेगेन वसिष्ठं जपतां वरम् ||११||
इहागतं द्विजश्रेष्ठं हनिष्यामि न संशयः ||११||
एवं निश्चित्य भगवान्विश्वामित्रो महामुनिः |
सस्मार सरितां श्रेष्ठां क्रोधसंरक्तलोचनः ||१२||
सा ध्याता मुनिना तेन व्याकुलत्वं जगाम ह |
जज्ञे चैनं महावीर्यं महाकोपं च भामिनी ||१३||
तत एनं वेपमाना विवर्णा प्राञ्जलिस्तदा |
उपतस्थे मुनिवरं विश्वामित्रं सरस्वती ||१४||
हतवीरा यथा नारी साभवद्दुःखिता भृशम् |
ब्रूहि किं करवाणीति प्रोवाच मुनिसत्तमम् ||१५||
तामुवाच मुनिः क्रुद्धो वसिष्ठं शीघ्रमानय |
यावदेनं निहन्म्यद्य तच्छ्रुत्वा व्यथिता नदी ||१६||
साञ्जलिं तु ततः कृत्वा पुण्डरीकनिभेक्षणा |
विव्यथे सुविरूढेव लता वायुसमीरिता ||१७||
तथागतां तु तां दृष्ट्वा वेपमानां कृताञ्जलिम् |
विश्वामित्रोऽब्रवीत्क्रुद्धो वसिष्ठं शीघ्रमानय ||१८||
ततो भीता सरिच्छ्रेष्ठा चिन्तयामास भारत |
उभयोः शापयोर्भीता कथमेतद्भविष्यति ||१९||
साभिगम्य वसिष्ठं तु इममर्थमचोदयत् |
यदुक्ता सरितां श्रेष्ठा विश्वामित्रेण धीमता ||२०||
उभयोः शापयोर्भीता वेपमाना पुनः पुनः |
चिन्तयित्वा महाशापमृषिवित्रासिता भृशम् ||२१||
तां कृशां च विवर्णां च दृष्ट्वा चिन्तासमन्विताम् |
उवाच राजन्धर्मात्मा वसिष्ठो द्विपदां वरः ||२२||
त्राह्यात्मानं सरिच्छ्रेष्ठे वह मां शीघ्रगामिनी |
विश्वामित्रः शपेद्धि त्वां मा कृथास्त्वं विचारणाम् ||२३||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृपाशीलस्य सा सरित् |
चिन्तयामास कौरव्य किं कृतं सुकृतं भवेत् ||२४||
तस्याश्चिन्ता समुत्पन्ना वसिष्ठो मय्यतीव हि |
कृतवान्हि दयां नित्यं तस्य कार्यं हितं मया ||२५||
अथ कूले स्वके राजञ्जपन्तमृषिसत्तमम् |
जुह्वानं कौशिकं प्रेक्ष्य सरस्वत्यभ्यचिन्तयत् ||२६||
इदमन्तरमित्येव ततः सा सरितां वरा |
कूलापहारमकरोत्स्वेन वेगेन सा सरित् ||२७||
तेन कूलापहारेण मैत्रावरुणिरौह्यत |
उह्यमानश्च तुष्टाव तदा राजन्सरस्वतीम् ||२८||
पितामहस्य सरसः प्रवृत्तासि सरस्वति |
व्याप्तं चेदं जगत्सर्वं तवैवाम्भोभिरुत्तमैः ||२९||
त्वमेवाकाशगा देवि मेघेषूत्सृजसे पयः |
सर्वाश्चापस्त्वमेवेति त्वत्तो वयमधीमहे ||३०||
पुष्टिर्द्युतिस्तथा कीर्तिः सिद्धिर्वृद्धिरुमा तथा |
त्वमेव वाणी स्वाहा त्वं त्वय्यायत्तमिदं जगत् ||३१||
त्वमेव सर्वभूतेषु वससीह चतुर्विधा ||३१||
एवं सरस्वती राजन्स्तूयमाना महर्षिणा |
वेगेनोवाह तं विप्रं विश्वामित्राश्रमं प्रति ||३२||
न्यवेदयत चाभीक्ष्णं विश्वामित्राय तं मुनिम् ||३२||
तमानीतं सरस्वत्या दृष्ट्वा कोपसमन्वितः |
अथान्वेषत्प्रहरणं वसिष्ठान्तकरं तदा ||३३||
तं तु क्रुद्धमभिप्रेक्ष्य ब्रह्महत्याभयान्नदी |
अपोवाह वसिष्ठं तु प्राचीं दिशमतन्द्रिता ||३४||
उभयोः कुर्वती वाक्यं वञ्चयित्वा तु गाधिजम् ||३४||
ततोऽपवाहितं दृष्ट्वा वसिष्ठमृषिसत्तमम् |
अब्रवीदथ सङ्क्रुद्धो विश्वामित्रो ह्यमर्षणः ||३५||
यस्मान्मा त्वं सरिच्छ्रेष्ठे वञ्चयित्वा पुनर्गता |
शोणितं वह कल्याणि रक्षोग्रामणिसंमतम् ||३६||
ततः सरस्वती शप्ता विश्वामित्रेण धीमता |
अवहच्छोणितोन्मिश्रं तोयं संवत्सरं तदा ||३७||
अथर्षयश्च देवाश्च गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
सरस्वतीं तथा दृष्ट्वा बभूवुर्भृशदुःखिताः ||३८||
एवं वसिष्ठापवाहो लोके ख्यातो जनाधिप |
आगच्छच्च पुनर्मार्गं स्वमेव सरितां वरा ||३९||
४२
वैशम्पायन उवाच||
सा शप्ता तेन क्रुद्धेन विश्वामित्रेण धीमता |
तस्मिंस्तीर्थवरे शुभ्रे शोणितं समुपावहत् ||१||
अथाजग्मुस्ततो राजन्राक्षसास्तत्र भारत |
तत्र ते शोणितं सर्वे पिबन्तः सुखमासते ||२||
तृप्ताश्च सुभृशं तेन सुखिता विगतज्वराः |
नृत्यन्तश्च हसन्तश्च यथा स्वर्गजितस्तथा ||३||
कस्यचित्त्वथ कालस्य ऋषयः सतपोधनाः |
तीर्थयात्रां समाजग्मुः सरस्वत्यां महीपते ||४||
तेषु सर्वेषु तीर्थेषु आप्लुत्य मुनिपुङ्गवाः |
प्राप्य प्रीतिं परां चापि तपोलुब्धा विशारदाः ||५||
प्रययुर्हि ततो राजन्येन तीर्थं हि तत्तथा ||५||
अथागम्य महाभागास्तत्तीर्थं दारुणं तदा |
दृष्ट्वा तोयं सरस्वत्याः शोणितेन परिप्लुतम् ||६||
पीयमानं च रक्षोभिर्बहुभिर्नृपसत्तम ||६||
तान्दृष्ट्वा राक्षसान्राजन्मुनयः संशितव्रताः |
परित्राणे सरस्वत्याः परं यत्नं प्रचक्रिरे ||७||
ते तु सर्वे महाभागाः समागम्य महाव्रताः |
आहूय सरितां श्रेष्ठामिदं वचनमब्रुवन् ||८||
कारणं ब्रूहि कल्याणि किमर्थं ते ह्रदो ह्ययम् |
एवमाकुलतां यातः श्रुत्वा पास्यामहे वयम् ||९||
ततः सा सर्वमाचष्ट यथावृत्तं प्रवेपती |
दुःखितामथ तां दृष्ट्वा त ऊचुर्वै तपोधनाः ||१०||
कारणं श्रुतमस्माभिः शापश्चैव श्रुतोऽनघे |
करिष्यन्ति तु यत्प्राप्तं सर्व एव तपोधनाः ||११||
एवमुक्त्वा सरिच्छ्रेष्ठामूचुस्तेऽथ परस्परम् |
विमोचयामहे सर्वे शापादेतां सरस्वतीम् ||१२||
तेषां तु वचनादेव प्रकृतिस्था सरस्वती |
प्रसन्नसलिला जज्ञे यथा पूर्वं तथैव हि ||१३||
विमुक्ता च सरिच्छ्रेष्ठा विबभौ सा यथा पुरा ||१३||
दृष्ट्वा तोयं सरस्वत्या मुनिभिस्तैस्तथा कृतम् |
कृताञ्जलीस्ततो राजन्राक्षसाः क्षुधयार्दिताः ||१४||
ऊचुस्तान्वै मुनीन्सर्वान्कृपायुक्तान्पुनः पुनः ||१४||
वयं हि क्षुधिताश्चैव धर्माद्धीनाश्च शाश्वतात् |
न च नः कामकारोऽयं यद्वयं पापकारिणः ||१५||
युष्माकं चाप्रसादेन दुष्कृतेन च कर्मणा |
पक्षोऽयं वर्धतेऽस्माकं यतः स्म ब्रह्मराक्षसाः ||१६||
एवं हि वैश्यशूद्राणां क्षत्रियाणां तथैव च |
ये ब्राह्मणान्प्रद्विषन्ति ते भवन्तीह राक्षसाः ||१७||
आचार्यमृत्विजं चैव गुरुं वृद्धजनं तथा |
प्राणिनो येऽवमन्यन्ते ते भवन्तीह राक्षसाः ||१८||
योषितां चैव पापानां योनिदोषेण वर्धते ||१८||
तत्कुरुध्वमिहास्माकं कारुण्यं द्विजसत्तमाः |
शक्ता भवन्तः सर्वेषां लोकानामपि तारणे ||१९||
तेषां ते मुनयः श्रुत्वा तुष्टुवुस्तां महानदीम् |
मोक्षार्थं रक्षसां तेषामूचुः प्रयतमानसाः ||२०||
क्षुतकीटावपन्नं च यच्चोच्छिष्टाशितं भवेत् |
केशावपन्नमाधूतमारुग्णमपि यद्भवेत् ||२१||
श्वभिः संस्पृष्टमन्नं च भागोऽसौ रक्षसामिह ||२१||
तस्माज्ज्ञात्वा सदा विद्वानेतान्यन्नानि वर्जयेत् |
राक्षसान्नमसौ भुङ्क्ते यो भुङ्क्ते ह्यन्नमीदृशम् ||२२||
शोधयित्वा ततस्तीर्थमृषयस्ते तपोधनाः |
मोक्षार्थं राक्षसानां च नदीं तां प्रत्यचोदयन् ||२३||
महर्षीणां मतं ज्ञात्वा ततः सा सरितां वरा |
अरुणामानयामास स्वां तनुं पुरुषर्षभ ||२४||
तस्यां ते राक्षसाः स्नात्वा तनूस्त्यक्त्वा दिवं गताः |
अरुणायां महाराज ब्रह्महत्यापहा हि सा ||२५||
एतमर्थमभिज्ञाय देवराजः शतक्रतुः |
तस्मिंस्तीर्थवरे स्नात्वा विमुक्तः पाप्मना किल ||२६||
जनमेजय उवाच||
किमर्थं भगवाञ्शक्रो ब्रह्महत्यामवाप्तवान् |
कथमस्मिंश्च तीर्थे वै आप्लुत्याकल्मषोऽभवत् ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
शृणुष्वैतदुपाख्यानं यथावृत्तं जनेश्वर |
यथा बिभेद समयं नमुचेर्वासवः पुरा ||२८||
नमुचिर्वासवाद्भीतः सूर्यरश्मिं समाविशत् |
तेनेन्द्रः सख्यमकरोत्समयं चेदमब्रवीत् ||२९||
नार्द्रेण त्वा न शुष्केण न रात्रौ नापि वाहनि |
वधिष्याम्यसुरश्रेष्ठ सखे सत्येन ते शपे ||३०||
एवं स कृत्वा समयं सृष्ट्वा नीहारमीश्वरः |
चिच्छेदास्य शिरो राजन्नपां फेनेन वासवः ||३१||
तच्छिरो नमुचेश्छिन्नं पृष्ठतः शक्रमन्वयात् |
हे मित्रहन्पाप इति ब्रुवाणं शक्रमन्तिकात् ||३२||
एवं स शिरसा तेन चोद्यमानः पुनः पुनः |
पितामहाय सन्तप्त एवमर्थं न्यवेदयत् ||३३||
तमब्रवील्लोकगुरुररुणायां यथाविधि |
इष्ट्वोपस्पृश देवेन्द्र ब्रह्महत्यापहा हि सा ||३४||
इत्युक्तः स सरस्वत्याः कुञ्जे वै जनमेजय |
इष्ट्वा यथावद्बलभिदरुणायामुपास्पृशत् ||३५||
स मुक्तः पाप्मना तेन ब्रह्महत्याकृतेन ह |
जगाम संहृष्टमनास्त्रिदिवं त्रिदशेश्वरः ||३६||
शिरस्तच्चापि नमुचेस्तत्रैवाप्लुत्य भारत |
लोकान्कामदुघान्प्राप्तमक्षयान्राजसत्तम ||३७||
तत्राप्युपस्पृश्य बलो महात्मा; दत्त्वा च दानानि पृथग्विधानि |
अवाप्य धर्मं परमार्यकर्मा; जगाम सोमस्य महत्स तीर्थम् ||३८||
यत्रायजद्राजसूयेन सोमः; साक्षात्पुरा विधिवत्पार्थिवेन्द्र |
अत्रिर्धीमान्विप्रमुख्यो बभूव; होता यस्मिन्क्रतुमुख्ये महात्मा ||३९||
यस्यान्तेऽभूत्सुमहान्दानवानां; दैतेयानां राक्षसानां च देवैः |
स सङ्ग्रामस्तारकाख्यः सुतीव्रो; यत्र स्कन्दस्तारकाख्यं जघान ||४०||
सेनापत्यं लब्धवान्देवतानां; महासेनो यत्र दैत्यान्तकर्ता |
साक्षाच्चात्र न्यवसत्कार्त्तिकेयः; सदा कुमारो यत्र स प्लक्षराजः ||४१||
स्कन्दाभिषेकः
४३
जनमेजय उवाच||
सरस्वत्याः प्रभावोऽयमुक्तस्ते द्विजसत्तम |
कुमारस्याभिषेकं तु ब्रह्मन्व्याख्यातुमर्हसि ||१||
यस्मिन्काले च देशे च यथा च वदतां वर |
यैश्चाभिषिक्तो भगवान्विधिना येन च प्रभुः ||२||
स्कन्दो यथा च दैत्यानामकरोत्कदनं महत् |
तथा मे सर्वमाचक्ष्व परं कौतूहलं हि मे ||३||
वैशम्पायन उवाच||
कुरुवंशस्य सदृशमिदं कौतूहलं तव |
हर्षमुत्पादयत्येतद्वचो मे जनमेजय ||४||
हन्त ते कथयिष्यामि शृण्वानस्य जनाधिप |
अभिषेकं कुमारस्य प्रभावं च महात्मनः ||५||
तेजो माहेश्वरं स्कन्नमग्नौ प्रपतितं पुरा |
तत्सर्वभक्षो भगवान्नाशकद्दग्धुमक्षयम् ||६||
तेनासीदति तेजस्वी दीप्तिमान्हव्यवाहनः |
न चैव धारयामास गर्भं तेजोमयं तदा ||७||
स गङ्गामभिसङ्गम्य नियोगाद्ब्रह्मणः प्रभुः |
गर्भमाहितवान्दिव्यं भास्करोपमतेजसम् ||८||
अथ गङ्गापि तं गर्भमसहन्ती विधारणे |
उत्ससर्ज गिरौ रम्ये हिमवत्यमरार्चिते ||९||
स तत्र ववृधे लोकानावृत्य ज्वलनात्मजः |
ददृशुर्ज्वलनाकारं तं गर्भमथ कृत्तिकाः ||१०||
शरस्तम्बे महात्मानमनलात्मजमीश्वरम् |
ममायमिति ताः सर्वाः पुत्रार्थिन्योऽभिचक्रमुः ||११||
तासां विदित्वा भावं तं मातॄणां भगवान्प्रभुः |
प्रस्नुतानां पयः षड्भिर्वदनैरपिबत्तदा ||१२||
तं प्रभावं समालक्ष्य तस्य बालस्य कृत्तिकाः |
परं विस्मयमापन्ना देव्यो दिव्यवपुर्धराः ||१३||
यत्रोत्सृष्टः स भगवान्गङ्गया गिरिमूर्धनि |
स शैलः काञ्चनः सर्वः सम्बभौ कुरुसत्तम ||१४||
वर्धता चैव गर्भेण पृथिवी तेन रञ्जिता |
अतश्च सर्वे संवृत्ता गिरयः काञ्चनाकराः ||१५||
कुमारश्च महावीर्यः कार्त्तिकेय इति स्मृतः |
गाङ्गेयः पूर्वमभवन्महायोगबलान्वितः ||१६||
स देवस्तपसा चैव वीर्येण च समन्वितः |
ववृधेऽतीव राजेन्द्र चन्द्रवत्प्रियदर्शनः ||१७||
स तस्मिन्काञ्चने दिव्ये शरस्तम्बे श्रिया वृतः |
स्तूयमानस्तदा शेते गन्धर्वैर्मुनिभिस्तथा ||१८||
तथैनमन्वनृत्यन्त देवकन्याः सहस्रशः |
दिव्यवादित्रनृत्तज्ञाः स्तुवन्त्यश्चारुदर्शनाः ||१९||
अन्वास्ते च नदी देवं गङ्गा वै सरितां वरा |
दधार पृथिवी चैनं बिभ्रती रूपमुत्तमम् ||२०||
जातकर्मादिकास्तस्य क्रियाश्चक्रे बृहस्पतिः |
वेदश्चैनं चतुर्मूर्तिरुपतस्थे कृताञ्जलिः ||२१||
धनुर्वेदश्चतुष्पादः शस्त्रग्रामः ससङ्ग्रहः |
तत्रैनं समुपातिष्ठत्साक्षाद्वाणी च केवला ||२२||
स ददर्श महावीर्यं देवदेवमुमापतिम् |
शैलपुत्र्या सहासीनं भूतसङ्घशतैर्वृतम् ||२३||
निकाया भूतसङ्घानां परमाद्भुतदर्शनाः |
विकृता विकृताकारा विकृताभरणध्वजाः ||२४||
व्याघ्रसिंहर्क्षवदना बिडालमकराननाः |
वृषदंशमुखाश्चान्ये गजोष्ट्रवदनास्तथा ||२५||
उलूकवदनाः केचिद्गृध्रगोमायुदर्शनाः |
क्रौञ्चपारावतनिभैर्वदनै राङ्कवैरपि ||२६||
श्वाविच्छल्यकगोधानां खरैडकगवां तथा |
सदृशानि वपूंष्यन्ये तत्र तत्र व्यधारयन् ||२७||
केचिच्छैलाम्बुदप्रख्याश्चक्रालातगदायुधाः |
केचिदञ्जनपुञ्जाभाः केचिच्छ्वेताचलप्रभाः ||२८||
सप्तमातृगणाश्चैव समाजग्मुर्विशां पते |
साध्या विश्वेऽथ मरुतो वसवः पितरस्तथा ||२९||
रुद्रादित्यास्तथा सिद्धा भुजगा दानवाः खगाः |
ब्रह्मा स्वयम्भूर्भगवान्सपुत्रः सह विष्णुना ||३०||
शक्रस्तथाभ्ययाद्द्रष्टुं कुमारवरमच्युतम् |
नारदप्रमुखाश्चापि देवगन्धर्वसत्तमाः ||३१||
देवर्षयश्च सिद्धाश्च बृहस्पतिपुरोगमाः |
ऋभवो नाम वरदा देवानामपि देवताः ||३२||
तेऽपि तत्र समाजग्मुर्यामा धामाश्च सर्वशः ||३२||
स तु बालोऽपि भगवान्महायोगबलान्वितः |
अभ्याजगाम देवेशं शूलहस्तं पिनाकिनम् ||३३||
तमाव्रजन्तमालक्ष्य शिवस्यासीन्मनोगतम् |
युगपच्छैलपुत्र्याश्च गङ्गायाः पावकस्य च ||३४||
किं नु पूर्वमयं बालो गौरवादभ्युपैष्यति |
अपि मामिति सर्वेषां तेषामासीन्मनोगतम् ||३५||
तेषामेतमभिप्रायं चतुर्णामुपलक्ष्य सः |
युगपद्योगमास्थाय ससर्ज विविधास्तनूः ||३६||
ततोऽभवच्चतुर्मूर्तिः क्षणेन भगवान्प्रभुः |
स्कन्दः शाखो विशाखश्च नैगमेषश्च पृष्ठतः ||३७||
एवं स कृत्वा ह्यात्मानं चतुर्धा भगवान्प्रभुः |
यतो रुद्रस्ततः स्कन्दो जगामाद्भुतदर्शनः ||३८||
विशाखस्तु ययौ येन देवी गिरिवरात्मजा |
शाखो ययौ च भगवान्वायुमूर्तिर्विभावसुम् ||३९||
नैगमेषोऽगमद्गङ्गां कुमारः पावकप्रभः ||३९||
सर्वे भास्वरदेहास्ते चत्वारः समरूपिणः |
तान्समभ्ययुरव्यग्रास्तदद्भुतमिवाभवत् ||४०||
हाहाकारो महानासीद्देवदानवरक्षसाम् |
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यमद्भुतं रोमहर्षणम् ||४१||
ततो रुद्रश्च देवी च पावकश्च पितामहम् |
गङ्गया सहिताः सर्वे प्रणिपेतुर्जगत्पतिम् ||४२||
प्रणिपत्य ततस्ते तु विधिवद्राजपुङ्गव |
इदमूचुर्वचो राजन्कार्त्तिकेयप्रियेप्सया ||४३||
अस्य बालस्य भगवन्नाधिपत्यं यथेप्सितम् |
अस्मत्प्रियार्थं देवेश सदृशं दातुमर्हसि ||४४||
ततः स भगवान्धीमान्सर्वलोकपितामहः |
मनसा चिन्तयामास किमयं लभतामिति ||४५||
ऐश्वर्याणि हि सर्वाणि देवगन्धर्वरक्षसाम् |
भूतयक्षविहङ्गानां पन्नगानां च सर्वशः ||४६||
पूर्वमेवादिदेशासौ निकायेषु महात्मनाम् |
समर्थं च तमैश्वर्ये महामतिरमन्यत ||४७||
ततो मुहूर्तं स ध्यात्वा देवानां श्रेयसि स्थितः |
सेनापत्यं ददौ तस्मै सर्वभूतेषु भारत ||४८||
सर्वदेवनिकायानां ये राजानः परिश्रुताः |
तान्सर्वान्व्यादिदेशास्मै सर्वभूतपितामहः ||४९||
ततः कुमारमादाय देवा ब्रह्मपुरोगमाः |
अभिषेकार्थमाजग्मुः शैलेन्द्रं सहितास्ततः ||५०||
पुण्यां हैमवतीं देवीं सरिच्छ्रेष्ठां सरस्वतीम् |
समन्तपञ्चके या वै त्रिषु लोकेषु विश्रुता ||५१||
तत्र तीरे सरस्वत्याः पुण्ये सर्वगुणान्विते |
निषेदुर्देवगन्धर्वाः सर्वे सम्पूर्णमानसाः ||५२||
४४
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽभिषेकसम्भारान्सर्वान्सम्भृत्य शास्त्रतः |
बृहस्पतिः समिद्धेऽग्नौ जुहावाज्यं यथाविधि ||१||
ततो हिमवता दत्ते मणिप्रवरशोभिते |
दिव्यरत्नाचिते दिव्ये निषण्णः परमासने ||२||
सर्वमङ्गलसम्भारैर्विधिमन्त्रपुरस्कृतम् |
आभिषेचनिकं द्रव्यं गृहीत्वा देवतागणाः ||३||
इन्द्राविष्णू महावीर्यौ सूर्याचन्द्रमसौ तथा |
धाता चैव विधाता च तथा चैवानिलानलौ ||४||
पूष्णा भगेनार्यम्णा च अंशेन च विवस्वता |
रुद्रश्च सहितो धीमान्मित्रेण वरुणेन च ||५||
रुद्रैर्वसुभिरादित्यैरश्विभ्यां च वृतः प्रभुः |
विश्वेदेवैर्मरुद्भिश्च साध्यैश्च पितृभिः सह ||६||
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च यक्षराक्षसपन्नगैः |
देवर्षिभिरसङ्ख्येयैस्तथा ब्रह्मर्षिभिर्वरैः ||७||
वैखानसैर्वालखिल्यैर्वाय्वाहारैर्मरीचिपैः |
भृगुभिश्चाङ्गिरोभिश्च यतिभिश्च महात्मभिः ||८||
सर्वैर्विद्याधरैः पुण्यैर्योगसिद्धैस्तथा वृतः ||८||
पितामहः पुलस्त्यश्च पुलहश्च महातपाः |
अङ्गिराः कश्यपोऽत्रिश्च मरीचिर्भृगुरेव च ||९||
क्रतुर्हरः प्रचेताश्च मनुर्दक्षस्तथैव च |
ऋतवश्च ग्रहाश्चैव ज्योतींषि च विशां पते ||१०||
मूर्तिमत्यश्च सरितो वेदाश्चैव सनातनाः |
समुद्राश्च ह्रदाश्चैव तीर्थानि विविधानि च ||११||
पृथिवी द्यौर्दिशश्चैव पादपाश्च जनाधिप ||११||
अदितिर्देवमाता च ह्रीः श्रीः स्वाहा सरस्वती |
उमा शची सिनीवाली तथा चानुमतिः कुहूः ||१२||
राका च धिषणा चैव पत्न्यश्चान्या दिवौकसाम् ||१२||
हिमवांश्चैव विन्ध्यश्च मेरुश्चानेकशृङ्गवान् |
ऐरावतः सानुचरः कलाः काष्ठास्तथैव च ||१३||
मासार्धमासा ऋतवस्तथा रात्र्यहनी नृप ||१३||
उच्चैःश्रवा हयश्रेष्ठो नागराजश्च वामनः |
अरुणो गरुडश्चैव वृक्षाश्चौषधिभिः सह ||१४||
धर्मश्च भगवान्देवः समाजग्मुर्हि सङ्गताः |
कालो यमश्च मृत्युश्च यमस्यानुचराश्च ये ||१५||
बहुलत्वाच्च नोक्ता ये विविधा देवतागणाः |
ते कुमाराभिषेकार्थं समाजग्मुस्ततस्ततः ||१६||
जगृहुस्ते तदा राजन्सर्व एव दिवौकसः |
आभिषेचनिकं भाण्डं मङ्गलानि च सर्वशः ||१७||
दिव्यसम्भारसंयुक्तैः कलशैः काञ्चनैर्नृप |
सरस्वतीभिः पुण्याभिर्दिव्यतोयाभिरेव तु ||१८||
अभ्यषिञ्चन्कुमारं वै सम्प्रहृष्टा दिवौकसः |
सेनापतिं महात्मानमसुराणां भयावहम् ||१९||
पुरा यथा महाराज वरुणं वै जलेश्वरम् |
तथाभ्यषिञ्चद्भगवान्ब्रह्मा लोकपितामहः ||२०||
कश्यपश्च महातेजा ये चान्ये नानुकीर्तिताः ||२०||
तस्मै ब्रह्मा ददौ प्रीतो बलिनो वातरंहसः |
कामवीर्यधरान्सिद्धान्महापारिषदान्प्रभुः ||२१||
नन्दिषेणं लोहिताक्षं घण्टाकर्णं च संमतम् |
चतुर्थमस्यानुचरं ख्यातं कुमुदमालिनम् ||२२||
ततः स्थाणुं महावेगं महापारिषदं क्रतुम् |
मायाशतधरं कामं कामवीर्यबलान्वितम् ||२३||
ददौ स्कन्दाय राजेन्द्र सुरारिविनिबर्हणम् ||२३||
स हि देवासुरे युद्धे दैत्यानां भीमकर्मणाम् |
जघान दोर्भ्यां सङ्क्रुद्धः प्रयुतानि चतुर्दश ||२४||
तथा देवा ददुस्तस्मै सेनां नैरृतसङ्कुलाम् |
देवशत्रुक्षयकरीमजय्यां विश्वरूपिणीम् ||२५||
जयशब्दं ततश्चक्रुर्देवाः सर्वे सवासवाः |
गन्धर्वयक्षरक्षांसि मुनयः पितरस्तथा ||२६||
यमः प्रादादनुचरौ यमकालोपमावुभौ |
उन्माथं च प्रमाथं च महावीर्यौ महाद्युती ||२७||
सुभ्राजो भास्करश्चैव यौ तौ सूर्यानुयायिनौ |
तौ सूर्यः कार्त्तिकेयाय ददौ प्रीतः प्रतापवान् ||२८||
कैलासशृङ्गसङ्काशौ श्वेतमाल्यानुलेपनौ |
सोमोऽप्यनुचरौ प्रादान्मणिं सुमणिमेव च ||२९||
ज्वालाजिह्वं तथा ज्योतिरात्मजाय हुताशनः |
ददावनुचरौ शूरौ परसैन्यप्रमाथिनौ ||३०||
परिघं च वटं चैव भीमं च सुमहाबलम् |
दहतिं दहनं चैव प्रचण्डौ वीर्यसंमतौ ||३१||
अंशोऽप्यनुचरान्पञ्च ददौ स्कन्दाय धीमते ||३१||
उत्क्रोशं पङ्कजं चैव वज्रदण्डधरावुभौ |
ददावनलपुत्राय वासवः परवीरहा ||३२||
तौ हि शत्रून्महेन्द्रस्य जघ्नतुः समरे बहून् ||३२||
चक्रं विक्रमकं चैव सङ्क्रमं च महाबलम् |
स्कन्दाय त्रीननुचरान्ददौ विष्णुर्महायशाः ||३३||
वर्धनं नन्दनं चैव सर्वविद्याविशारदौ |
स्कन्दाय ददतुः प्रीतावश्विनौ भरतर्षभ ||३४||
कुन्दनं कुसुमं चैव कुमुदं च महायशाः |
डम्बराडम्बरौ चैव ददौ धाता महात्मने ||३५||
वक्रानुवक्रौ बलिनौ मेषवक्त्रौ बलोत्कटौ |
ददौ त्वष्टा महामायौ स्कन्दायानुचरौ वरौ ||३६||
सुव्रतं सत्यसन्धं च ददौ मित्रो महात्मने |
कुमाराय महात्मानौ तपोविद्याधरौ प्रभुः ||३७||
सुदर्शनीयौ वरदौ त्रिषु लोकेषु विश्रुतौ |
सुप्रभं च महात्मानं शुभकर्माणमेव च ||३८||
कार्त्तिकेयाय सम्प्रादाद्विधाता लोकविश्रुतौ ||३८||
पालितकं कालिकं च महामायाविनावुभौ |
पूषा च पार्षदौ प्रादात्कार्त्तिकेयाय भारत ||३९||
बलं चातिबलं चैव महावक्त्रौ महाबलौ |
प्रददौ कार्त्तिकेयाय वायुर्भरतसत्तम ||४०||
घसं चातिघसं चैव तिमिवक्त्रौ महाबलौ |
प्रददौ कार्त्तिकेयाय वरुणः सत्यसङ्गरः ||४१||
सुवर्चसं महात्मानं तथैवाप्यतिवर्चसम् |
हिमवान्प्रददौ राजन्हुताशनसुताय वै ||४२||
काञ्चनं च महात्मानं मेघमालिनमेव च |
ददावनुचरौ मेरुरग्निपुत्राय भारत ||४३||
स्थिरं चातिस्थिरं चैव मेरुरेवापरौ ददौ |
महात्मनेऽग्निपुत्राय महाबलपराक्रमौ ||४४||
उच्छ्रितं चातिशृङ्गं च महापाषाणयोधिनौ |
प्रददावग्निपुत्राय विन्ध्यः पारिषदावुभौ ||४५||
सङ्ग्रहं विग्रहं चैव समुद्रोऽपि गदाधरौ |
प्रददावग्निपुत्राय महापारिषदावुभौ ||४६||
उन्मादं पुष्पदन्तं च शङ्कुकर्णं तथैव च |
प्रददावग्निपुत्राय पार्वती शुभदर्शना ||४७||
जयं महाजयं चैव नागौ ज्वलनसूनवे |
प्रददौ पुरुषव्याघ्र वासुकिः पन्नगेश्वरः ||४८||
एवं साध्याश्च रुद्राश्च वसवः पितरस्तथा |
सागराः सरितश्चैव गिरयश्च महाबलाः ||४९||
ददुः सेनागणाध्यक्षाञ्शूलपट्टिशधारिणः |
दिव्यप्रहरणोपेतान्नानावेषविभूषितान् ||५०||
शृणु नामानि चान्येषां येऽन्ये स्कन्दस्य सैनिकाः |
विविधायुधसम्पन्नाश्चित्राभरणवर्मिणः ||५१||
शङ्कुकर्णो निकुम्भश्च पद्मः कुमुद एव च |
अनन्तो द्वादशभुजस्तथा कृष्णोपकृष्णकौ ||५२||
द्रोणश्रवाः कपिस्कन्धः काञ्चनाक्षो जलन्धमः |
अक्षसन्तर्जनो राजन्कुनदीकस्तमोभ्रकृत् ||५३||
एकाक्षो द्वादशाक्षश्च तथैवैकजटः प्रभुः |
सहस्रबाहुर्विकटो व्याघ्राक्षः क्षितिकम्पनः ||५४||
पुण्यनामा सुनामा च सुवक्त्रः प्रियदर्शनः |
परिश्रुतः कोकनदः प्रियमाल्यानुलेपनः ||५५||
अजोदरो गजशिराः स्कन्धाक्षः शतलोचनः |
ज्वालाजिह्वः करालश्च सितकेशो जटी हरिः ||५६||
चतुर्दंष्ट्रोऽष्टजिह्वश्च मेघनादः पृथुश्रवाः |
विद्युदक्षो धनुर्वक्त्रो जठरो मारुताशनः ||५७||
उदराक्षो झषाक्षश्च वज्रनाभो वसुप्रभः |
समुद्रवेगो राजेन्द्र शैलकम्पी तथैव च ||५८||
पुत्रमेषः प्रवाहश्च तथा नन्दोपनन्दकौ |
धूम्रः श्वेतः कलिङ्गश्च सिद्धार्थो वरदस्तथा ||५९||
प्रियकश्चैव नन्दश्च गोनन्दश्च प्रतापवान् |
आनन्दश्च प्रमोदश्च स्वस्तिको ध्रुवकस्तथा ||६०||
क्षेमवापः सुजातश्च सिद्धयात्रश्च भारत |
गोव्रजः कनकापीडो महापारिषदेश्वरः ||६१||
गायनो हसनश्चैव बाणः खड्गश्च वीर्यवान् |
वैताली चातिताली च तथा कतिकवातिकौ ||६२||
हंसजः पङ्कदिग्धाङ्गः समुद्रोन्मादनश्च ह |
रणोत्कटः प्रहासश्च श्वेतशीर्षश्च नन्दकः ||६३||
कालकण्ठः प्रभासश्च तथा कुम्भाण्डकोऽपरः |
कालकाक्षः सितश्चैव भूतलोन्मथनस्तथा ||६४||
यज्ञवाहः प्रवाहश्च देवयाजी च सोमपः |
सजालश्च महातेजाः क्रथक्राथौ च भारत ||६५||
तुहनश्च तुहानश्च चित्रदेवश्च वीर्यवान् |
मधुरः सुप्रसादश्च किरीटी च महाबलः ||६६||
वसनो मधुवर्णश्च कलशोदर एव च |
धमन्तो मन्मथकरः सूचीवक्त्रश्च वीर्यवान् ||६७||
श्वेतवक्त्रः सुवक्त्रश्च चारुवक्त्रश्च पाण्डुरः |
दण्डबाहुः सुबाहुश्च रजः कोकिलकस्तथा ||६८||
अचलः कनकाक्षश्च बालानामयिकः प्रभुः |
सञ्चारकः कोकनदो गृध्रवक्त्रश्च जम्बुकः ||६९||
लोहाशवक्त्रो जठरः कुम्भवक्त्रश्च कुण्डकः |
मद्गुग्रीवश्च कृष्णौजा हंसवक्त्रश्च चन्द्रभाः ||७०||
पाणिकूर्मा च शम्बूकः पञ्चवक्त्रश्च शिक्षकः |
चाषवक्त्रश्च जम्बूकः शाकवक्त्रश्च कुण्डकः ||७१||
योगयुक्ता महात्मानः सततं ब्राह्मणप्रियाः |
पैतामहा महात्मानो महापारिषदाश्च ह ||७२||
यौवनस्थाश्च बालाश्च वृद्धाश्च जनमेजय ||७२||
सहस्रशः पारिषदाः कुमारमुपतस्थिरे |
वक्त्रैर्नानाविधैर्ये तु शृणु ताञ्जनमेजय ||७३||
कूर्मकुक्कुटवक्त्राश्च शशोलूकमुखास्तथा |
खरोष्ट्रवदनाश्चैव वराहवदनास्तथा ||७४||
मनुष्यमेषवक्त्राश्च सृगालवदनास्तथा |
भीमा मकरवक्त्राश्च शिंशुमारमुखास्तथा ||७५||
मार्जारशशवक्त्राश्च दीर्घवक्त्राश्च भारत |
नकुलोलूकवक्त्राश्च श्ववक्त्राश्च तथापरे ||७६||
आखुबभ्रुकवक्त्राश्च मयूरवदनास्तथा |
मत्स्यमेषाननाश्चान्ये अजाविमहिषाननाः ||७७||
ऋक्षशार्दूलवक्त्राश्च द्वीपिसिंहाननास्तथा |
भीमा गजाननाश्चैव तथा नक्रमुखाः परे ||७८||
गरुडाननाः खड्गमुखा वृककाकमुखास्तथा |
गोखरोष्ट्रमुखाश्चान्ये वृषदंशमुखास्तथा ||७९||
महाजठरपादाङ्गास्तारकाक्षाश्च भारत |
पारावतमुखाश्चान्ये तथा वृषमुखाः परे ||८०||
कोकिलावदनाश्चान्ये श्येनतित्तिरिकाननाः |
कृकलासमुखाश्चैव विरजोम्बरधारिणः ||८१||
व्यालवक्त्राः शूलमुखाश्चण्डवक्त्राः शताननाः |
आशीविषाश्चीरधरा गोनासावरणास्तथा ||८२||
स्थूलोदराः कृशाङ्गाश्च स्थूलाङ्गाश्च कृशोदराः |
ह्रस्वग्रीवा महाकर्णा नानाव्यालविभूषिताः ||८३||
गजेन्द्रचर्मवसनास्तथा कृष्णाजिनाम्बराः |
स्कन्धेमुखा महाराज तथा ह्युदरतोमुखाः ||८४||
पृष्ठेमुखा हनुमुखास्तथा जङ्घामुखा अपि |
पार्श्वाननाश्च बहवो नानादेशमुखास्तथा ||८५||
तथा कीटपतङ्गानां सदृशास्या गणेश्वराः |
नानाव्यालमुखाश्चान्ये बहुबाहुशिरोधराः ||८६||
नानावृक्षभुजाः केचित्कटिशीर्षास्तथापरे |
भुजङ्गभोगवदना नानागुल्मनिवासिनः ||८७||
चीरसंवृतगात्राश्च तथा फलकवाससः |
नानावेषधराश्चैव चर्मवासस एव च ||८८||
उष्णीषिणो मुकुटिनः कम्बुग्रीवाः सुवर्चसः |
किरीटिनः पञ्चशिखास्तथा कठिनमूर्धजाः ||८९||
त्रिशिखा द्विशिखाश्चैव तथा सप्तशिखाः परे |
शिखण्डिनो मुकुटिनो मुण्डाश्च जटिलास्तथा ||९०||
चित्रमाल्यधराः केचित्केचिद्रोमाननास्तथा |
दिव्यमाल्याम्बरधराः सततं प्रियविग्रहाः ||९१||
कृष्णा निर्मांसवक्त्राश्च दीर्घपृष्ठा निरूदराः |
स्थूलपृष्ठा ह्रस्वपृष्ठाः प्रलम्बोदरमेहनाः ||९२||
महाभुजा ह्रस्वभुजा ह्रस्वगात्राश्च वामनाः |
कुब्जाश्च दीर्घजङ्घाश्च हस्तिकर्णशिरोधराः ||९३||
हस्तिनासाः कूर्मनासा वृकनासास्तथापरे |
दीर्घोष्ठा दीर्घजिह्वाश्च विकराला ह्यधोमुखाः ||९४||
महादंष्ट्रा ह्रस्वदंष्ट्राश्चतुर्दंष्ट्रास्तथापरे |
वारणेन्द्रनिभाश्चान्ये भीमा राजन्सहस्रशः ||९५||
सुविभक्तशरीराश्च दीप्तिमन्तः स्वलङ्कृताः |
पिङ्गाक्षाः शङ्कुकर्णाश्च वक्रनासाश्च भारत ||९६||
पृथुदंष्ट्रा महादंष्ट्राः स्थूलौष्ठा हरिमूर्धजाः |
नानापादौष्ठदंष्ट्राश्च नानाहस्तशिरोधराः ||९७||
नानावर्मभिराच्छन्ना नानाभाषाश्च भारत ||९७||
कुशला देशभाषासु जल्पन्तोऽन्योन्यमीश्वराः |
हृष्टाः परिपतन्ति स्म महापारिषदास्तथा ||९८||
दीर्घग्रीवा दीर्घनखा दीर्घपादशिरोभुजाः |
पिङ्गाक्षा नीलकण्ठाश्च लम्बकर्णाश्च भारत ||९९||
वृकोदरनिभाश्चैव केचिदञ्जनसंनिभाः |
श्वेताङ्गा लोहितग्रीवाः पिङ्गाक्षाश्च तथापरे ||१००||
कल्माषा बहवो राजंश्चित्रवर्णाश्च भारत ||१००||
चामरापीडकनिभाः श्वेतलोहितराजयः |
नानावर्णाः सवर्णाश्च मयूरसदृशप्रभाः ||१०१||
पुनः प्रहरणान्येषां कीर्त्यमानानि मे शृणु |
शेषैः कृतं पारिषदैरायुधानां परिग्रहम् ||१०२||
पाशोद्यतकराः केचिद्व्यादितास्याः खराननाः |
पृथ्वक्षा नीलकण्ठाश्च तथा परिघबाहवः ||१०३||
शतघ्नीचक्रहस्ताश्च तथा मुसलपाणयः |
शूलासिहस्ताश्च तथा महाकाया महाबलाः ||१०४||
गदाभुशुण्डिहस्ताश्च तथा तोमरपाणयः |
असिमुद्गरहस्ताश्च दण्डहस्ताश्च भारत ||१०५||
आयुधैर्विविधैर्घोरैर्महात्मानो महाजवाः |
महाबला महावेगा महापारिषदास्तथा ||१०६||
अभिषेकं कुमारस्य दृष्ट्वा हृष्टा रणप्रियाः |
घण्टाजालपिनद्धाङ्गा ननृतुस्ते महौजसः ||१०७||
एते चान्ये च बहवो महापारिषदा नृप |
उपतस्थुर्महात्मानं कार्त्तिकेयं यशस्विनम् ||१०८||
दिव्याश्चाप्यान्तरिक्षाश्च पार्थिवाश्चानिलोपमाः |
व्यादिष्टा दैवतैः शूराः स्कन्दस्यानुचराभवन् ||१०९||
तादृशानां सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
अभिषिक्तं महात्मानं परिवार्योपतस्थिरे ||११०||
४५
वैशम्पायन उवाच||
शृणु मातृगणान्राजन्कुमारानुचरानिमान् |
कीर्त्यमानान्मया वीर सपत्नगणसूदनान् ||१||
यशस्विनीनां मातॄणां शृणु नामानि भारत |
याभिर्व्याप्तास्त्रयो लोकाः कल्याणीभिश्चराचराः ||२||
प्रभावती विशालाक्षी पलिता गोनसी तथा |
श्रीमती बहुला चैव तथैव बहुपुत्रिका ||३||
अप्सुजाता च गोपाली बृहदम्बालिका तथा |
जयावती मालतिका ध्रुवरत्ना भयङ्करी ||४||
वसुदामा सुदामा च विशोका नन्दिनी तथा |
एकचूडा महाचूडा चक्रनेमिश्च भारत ||५||
उत्तेजनी जयत्सेना कमलाक्ष्यथ शोभना |
शत्रुञ्जया तथा चैव क्रोधना शलभी खरी ||६||
माधवी शुभवक्त्रा च तीर्थनेमिश्च भारत |
गीतप्रिया च कल्याणी कद्रुला चामिताशना ||७||
मेघस्वना भोगवती सुभ्रूश्च कनकावती |
अलाताक्षी वीर्यवती विद्युज्जिह्वा च भारत ||८||
पद्मावती सुनक्षत्रा कन्दरा बहुयोजना |
सन्तानिका च कौरव्य कमला च महाबला ||९||
सुदामा बहुदामा च सुप्रभा च यशस्विनी |
नृत्यप्रिया च राजेन्द्र शतोलूखलमेखला ||१०||
शतघण्टा शतानन्दा भगनन्दा च भामिनी |
वपुष्मती चन्द्रशीता भद्रकाली च भारत ||११||
सङ्कारिका निष्कुटिका भ्रमा चत्वरवासिनी |
सुमङ्गला स्वस्तिमती वृद्धिकामा जयप्रिया ||१२||
धनदा सुप्रसादा च भवदा च जलेश्वरी |
एडी भेडी समेडी च वेतालजननी तथा ||१३||
कण्डूतिः कालिका चैव देवमित्रा च भारत ||१३||
लम्बसी केतकी चैव चित्रसेना तथा बला |
कुक्कुटिका शङ्खनिका तथा जर्जरिका नृप ||१४||
कुण्डारिका कोकलिका कण्डरा च शतोदरी |
उत्क्राथिनी जरेणा च महावेगा च कङ्कणा ||१५||
मनोजवा कण्टकिनी प्रघसा पूतना तथा |
खशया चुर्व्युटिर्वामा क्रोशनाथ तडित्प्रभा ||१६||
मण्डोदरी च तुण्डा च कोटरा मेघवासिनी |
सुभगा लम्बिनी लम्बा वसुचूडा विकत्थनी ||१७||
ऊर्ध्ववेणीधरा चैव पिङ्गाक्षी लोहमेखला |
पृथुवक्त्रा मधुरिका मधुकुम्भा तथैव च ||१८||
पक्षालिका मन्थनिका जरायुर्जर्जरानना |
ख्याता दहदहा चैव तथा धमधमा नृप ||१९||
खण्डखण्डा च राजेन्द्र पूषणा मणिकुण्डला |
अमोचा चैव कौरव्य तथा लम्बपयोधरा ||२०||
वेणुवीणाधरा चैव पिङ्गाक्षी लोहमेखला |
शशोलूकमुखी कृष्णा खरजङ्घा महाजवा ||२१||
शिशुमारमुखी श्वेता लोहिताक्षी विभीषणा |
जटालिका कामचरी दीर्घजिह्वा बलोत्कटा ||२२||
कालेडिका वामनिका मुकुटा चैव भारत |
लोहिताक्षी महाकाया हरिपिण्डी च भूमिप ||२३||
एकाक्षरा सुकुसुमा कृष्णकर्णी च भारत |
क्षुरकर्णी चतुष्कर्णी कर्णप्रावरणा तथा ||२४||
चतुष्पथनिकेता च गोकर्णी महिषानना |
खरकर्णी महाकर्णी भेरीस्वनमहास्वना ||२५||
शङ्खकुम्भस्वना चैव भङ्गदा च महाबला |
गणा च सुगणा चैव तथाभीत्यथ कामदा ||२६||
चतुष्पथरता चैव भूतितीर्थान्यगोचरा |
पशुदा वित्तदा चैव सुखदा च महायशाः ||२७||
पयोदा गोमहिषदा सुविषाणा च भारत ||२७||
प्रतिष्ठा सुप्रतिष्ठा च रोचमाना सुरोचना |
गोकर्णी च सुकर्णी च ससिरा स्थेरिका तथा ||२८||
एकचक्रा मेघरवा मेघमाला विरोचना ||२८||
एताश्चान्याश्च बहवो मातरो भरतर्षभ |
कार्त्तिकेयानुयायिन्यो नानारूपाः सहस्रशः ||२९||
दीर्घनख्यो दीर्घदन्त्यो दीर्घतुण्ड्यश्च भारत |
सरला मधुराश्चैव यौवनस्थाः स्वलङ्कृताः ||३०||
माहात्म्येन च संयुक्ताः कामरूपधरास्तथा |
निर्मांसगात्र्यः श्वेताश्च तथा काञ्चनसंनिभाः ||३१||
कृष्णमेघनिभाश्चान्या धूम्राश्च भरतर्षभ |
अरुणाभा महाभागा दीर्घकेश्यः सिताम्बराः ||३२||
ऊर्ध्ववेणीधराश्चैव पिङ्गाक्ष्यो लम्बमेखलाः |
लम्बोदर्यो लम्बकर्णास्तथा लम्बपयोधराः ||३३||
ताम्राक्ष्यस्ताम्रवर्णाश्च हर्यक्ष्यश्च तथापराः |
वरदाः कामचारिण्यो नित्यप्रमुदितास्तथा ||३४||
याम्यो रौद्र्यस्तथा सौम्याः कौबेर्योऽथ महाबलाः |
वारुण्योऽथ च माहेन्द्र्यस्तथाग्नेय्यः परन्तप ||३५||
वायव्यश्चाथ कौमार्यो ब्राह्म्यश्च भरतर्षभ |
रूपेणाप्सरसां तुल्या जवे वायुसमास्तथा ||३६||
परपुष्टोपमा वाक्ये तथर्द्ध्या धनदोपमाः |
शक्रवीर्योपमाश्चैव दीप्त्या वह्निसमास्तथा ||३७||
वृक्षचत्वरवासिन्यश्चतुष्पथनिकेतनाः |
गुहाश्मशानवासिन्यः शैलप्रस्रवणालयाः ||३८||
नानाभरणधारिण्यो नानामाल्याम्बरास्तथा |
नानाविचित्रवेषाश्च नानाभाषास्तथैव च ||३९||
एते चान्ये च बहवो गणाः शत्रुभयङ्कराः |
अनुजग्मुर्महात्मानं त्रिदशेन्द्रस्य संमते ||४०||
ततः शक्त्यस्त्रमददद्भगवान्पाकशासनः |
गुहाय राजशार्दूल विनाशाय सुरद्विषाम् ||४१||
महास्वनां महाघण्टां द्योतमानां सितप्रभाम् |
तरुणादित्यवर्णां च पताकां भरतर्षभ ||४२||
ददौ पशुपतिस्तस्मै सर्वभूतमहाचमूम् |
उग्रां नानाप्रहरणां तपोवीर्यबलान्विताम् ||४३||
विष्णुर्ददौ वैजयन्तीं मालां बलविवर्धिनीम् |
उमा ददौ चारजसी वाससी सूर्यसप्रभे ||४४||
गङ्गा कमण्डलुं दिव्यममृतोद्भवमुत्तमम् |
ददौ प्रीत्या कुमाराय दण्डं चैव बृहस्पतिः ||४५||
गरुडो दयितं पुत्रं मयूरं चित्रबर्हिणम् |
अरुणस्ताम्रचूडं च प्रददौ चरणायुधम् ||४६||
पाशं तु वरुणो राजा बलवीर्यसमन्वितम् |
कृष्णाजिनं तथा ब्रह्मा ब्रह्मण्याय ददौ प्रभुः ||४७||
समरेषु जयं चैव प्रददौ लोकभावनः ||४७||
सेनापत्यमनुप्राप्य स्कन्दो देवगणस्य ह |
शुशुभे ज्वलितोऽर्चिष्मान्द्वितीय इव पावकः ||४८||
ततः पारिषदैश्चैव मातृभिश्च समन्वितः ||४८||
सा सेना नैरृती भीमा सघण्टोच्छ्रितकेतना |
सभेरीशङ्खमुरजा सायुधा सपताकिनी ||४९||
शारदी द्यौरिवाभाति ज्योतिर्भिरुपशोभिता ||४९||
ततो देवनिकायास्ते भूतसेनागणास्तथा |
वादयामासुरव्यग्रा भेरीशङ्खांश्च पुष्कलान् ||५०||
पटहाञ्झर्झरांश्चैव कृकचान्गोविषाणिकान् |
आडम्बरान्गोमुखांश्च डिण्डिमांश्च महास्वनान् ||५१||
तुष्टुवुस्ते कुमारं च सर्वे देवाः सवासवाः |
जगुश्च देवगन्धर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः ||५२||
ततः प्रीतो महासेनस्त्रिदशेभ्यो वरं ददौ |
रिपून्हन्तास्मि समरे ये वो वधचिकीर्षवः ||५३||
प्रतिगृह्य वरं देवास्तस्माद्विबुधसत्तमात् |
प्रीतात्मानो महात्मानो मेनिरे निहतान्रिपून् ||५४||
सर्वेषां भूतसङ्घानां हर्षान्नादः समुत्थितः |
अपूरयत लोकांस्त्रीन्वरे दत्ते महात्मना ||५५||
स निर्ययौ महासेनो महत्या सेनया वृतः |
वधाय युधि दैत्यानां रक्षार्थं च दिवौकसाम् ||५६||
व्यवसायो जयो धर्मः सिद्धिर्लक्ष्मीर्धृतिः स्मृतिः |
महासेनस्य सैन्यानामग्रे जग्मुर्नराधिप ||५७||
स तया भीमया देवः शूलमुद्गरहस्तया |
गदामुसलनाराचशक्तितोमरहस्तया ||५८||
दृप्तसिंहनिनादिन्या विनद्य प्रययौ गुहः ||५८||
तं दृष्ट्वा सर्वदैतेया राक्षसा दानवास्तथा |
व्यद्रवन्त दिशः सर्वा भयोद्विग्नाः समन्ततः ||५९||
अभ्यद्रवन्त देवास्तान्विविधायुधपाणयः ||५९||
दृष्ट्वा च स ततः क्रुद्धः स्कन्दस्तेजोबलान्वितः |
शक्त्यस्त्रं भगवान्भीमं पुनः पुनरवासृजत् ||६०||
आदधच्चात्मनस्तेजो हविषेद्ध इवानलः ||६०||
अभ्यस्यमाने शक्त्यस्त्रे स्कन्देनामिततेजसा |
उल्काज्वाला महाराज पपात वसुधातले ||६१||
संह्रादयन्तश्च तथा निर्घाताश्चापतन्क्षितौ |
यथान्तकालसमये सुघोराः स्युस्तथा नृप ||६२||
क्षिप्ता ह्येका तथा शक्तिः सुघोरानलसूनुना |
ततः कोट्यो विनिष्पेतुः शक्तीनां भरतर्षभ ||६३||
स शक्त्यस्त्रेण सङ्ग्रामे जघान भगवान्प्रभुः |
दैत्येन्द्रं तारकं नाम महाबलपराक्रमम् ||६४||
वृतं दैत्यायुतैर्वीरैर्बलिभिर्दशभिर्नृप ||६४||
महिषं चाष्टभिः पद्मैर्वृतं सङ्ख्ये निजघ्निवान् |
त्रिपादं चायुतशतैर्जघान दशभिर्वृतम् ||६५||
ह्रदोदरं निखर्वैश्च वृतं दशभिरीश्वरः |
जघानानुचरैः सार्धं विविधायुधपाणिभिः ||६६||
तत्राकुर्वन्त विपुलं नादं वध्यत्सु शत्रुषु |
कुमारानुचरा राजन्पूरयन्तो दिशो दश ||६७||
शक्त्यस्त्रस्य तु राजेन्द्र ततोऽर्चिर्भिः समन्ततः |
दग्धाः सहस्रशो दैत्या नादैः स्कन्दस्य चापरे ||६८||
पताकयावधूताश्च हताः केचित्सुरद्विषः |
केचिद्घण्टारवत्रस्ता निपेतुर्वसुधातले ||६९||
केचित्प्रहरणैश्छिन्ना विनिपेतुर्गतासवः ||६९||
एवं सुरद्विषोऽनेकान्बलवानाततायिनः |
जघान समरे वीरः कार्त्तिकेयो महाबलः ||७०||
बाणो नामाथ दैतेयो बलेः पुत्रो महाबलः |
क्रौञ्चं पर्वतमासाद्य देवसङ्घानबाधत ||७१||
तमभ्ययान्महासेनः सुरशत्रुमुदारधीः |
स कार्त्तिकेयस्य भयात्क्रौञ्चं शरणमेयिवान् ||७२||
ततः क्रौञ्चं महामन्युः क्रौञ्चनादनिनादितम् |
शक्त्या बिभेद भगवान्कार्त्तिकेयोऽग्निदत्तया ||७३||
सशालस्कन्धसरलं त्रस्तवानरवारणम् |
पुलिनत्रस्तविहगं विनिष्पतितपन्नगम् ||७४||
गोलाङ्गूलर्क्षसङ्घैश्च द्रवद्भिरनुनादितम् |
कुरङ्गगतिनिर्घोषमुद्भ्रान्तसृमराचितम् ||७५||
विनिष्पतद्भिः शरभैः सिंहैश्च सहसा द्रुतैः |
शोच्यामपि दशां प्राप्तो रराजैव स पर्वतः ||७६||
विद्याधराः समुत्पेतुस्तस्य शृङ्गनिवासिनः |
किंनराश्च समुद्विग्नाः शक्तिपातरवोद्धताः ||७७||
ततो दैत्या विनिष्पेतुः शतशोऽथ सहस्रशः |
प्रदीप्तात्पर्वतश्रेष्ठाद्विचित्राभरणस्रजः ||७८||
तान्निजघ्नुरतिक्रम्य कुमारानुचरा मृधे |
बिभेद शक्त्या क्रौञ्चं च पावकिः परवीरहा ||७९||
बहुधा चैकधा चैव कृत्वात्मानं महात्मना |
शक्तिः क्षिप्ता रणे तस्य पाणिमेति पुनः पुनः ||८०||
एवम्प्रभावो भगवानतो भूयश्च पावकिः |
क्रौञ्चस्तेन विनिर्भिन्नो दैत्याश्च शतशो हताः ||८१||
ततः स भगवान्देवो निहत्य विबुधद्विषः |
सभाज्यमानो विबुधैः परं हर्षमवाप ह ||८२||
ततो दुन्दुभयो राजन्नेदुः शङ्खाश्च भारत |
मुमुचुर्देवयोषाश्च पुष्पवर्षमनुत्तमम् ||८३||
दिव्यगन्धमुपादाय ववौ पुण्यश्च मारुतः |
गन्धर्वास्तुष्टुवुश्चैनं यज्वानश्च महर्षयः ||८४||
केचिदेनं व्यवस्यन्ति पितामहसुतं प्रभुम् |
सनत्कुमारं सर्वेषां ब्रह्मयोनिं तमग्रजम् ||८५||
केचिन्महेश्वरसुतं केचित्पुत्रं विभावसोः |
उमायाः कृत्तिकानां च गङ्गायाश्च वदन्त्युत ||८६||
एकधा च द्विधा चैव चतुर्धा च महाबलम् |
योगिनामीश्वरं देवं शतशोऽथ सहस्रशः ||८७||
एतत्ते कथितं राजन्कार्त्तिकेयाभिषेचनम् |
शृणु चैव सरस्वत्यास्तीर्थवंशस्य पुण्यताम् ||८८||
बभूव तीर्थप्रवरं हतेषु सुरशत्रुषु |
कुमारेण महाराज त्रिविष्टपमिवापरम् ||८९||
ऐश्वर्याणि च तत्रस्थो ददावीशः पृथक्पृथक् |
तदा नैरृतमुख्येभ्यस्त्रैलोक्ये पावकात्मजः ||९०||
एवं स भगवांस्तस्मिंस्तीर्थे दैत्यकुलान्तकः |
अभिषिक्तो महाराज देवसेनापतिः सुरैः ||९१||
औजसं नाम तत्तीर्थं यत्र पूर्वमपां पतिः |
अभिषिक्तः सुरगणैर्वरुणो भरतर्षभ ||९२||
तस्मिंस्तीर्थवरे स्नात्वा स्कन्दं चाभ्यर्च्य लाङ्गली |
ब्राह्मणेभ्यो ददौ रुक्मं वासांस्याभरणानि च ||९३||
उषित्वा रजनीं तत्र माधवः परवीरहा |
पूज्य तीर्थवरं तच्च स्पृष्ट्वा तोयं च लाङ्गली ||९४||
हृष्टः प्रीतमनाश्चैव ह्यभवन्माधवोत्तमः ||९४||
एतत्ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
यथाभिषिक्तो भगवान्स्कन्दो देवैः समागतैः ||९५||
४६
जनमेजय उवाच||
अत्यद्भुतमिदं ब्रह्मञ्श्रुतवानस्मि तत्त्वतः |
अभिषेकं कुमारस्य विस्तरेण यथाविधि ||१||
यच्छ्रुत्वा पूतमात्मानं विजानामि तपोधन |
प्रहृष्टानि च रोमाणि प्रसन्नं च मनो मम ||२||
अभिषेकं कुमारस्य दैत्यानां च वधं तथा |
श्रुत्वा मे परमा प्रीतिर्भूयः कौतूहलं हि मे ||३||
अपां पतिः कथं ह्यस्मिन्नभिषिक्तः सुरासुरैः |
तन्मे ब्रूहि महाप्राज्ञ कुशलो ह्यसि सत्तम ||४||
वैशम्पायन उवाच||
शृणु राजन्निदं चित्रं पूर्वकल्पे यथातथम् |
आदौ कृतयुगे तस्मिन्वर्तमाने यथाविधि ||५||
वरुणं देवताः सर्वाः समेत्येदमथाब्रुवन् ||५||
यथास्मान्सुरराट्शक्रो भयेभ्यः पाति सर्वदा |
तथा त्वमपि सर्वासां सरितां वै पतिर्भव ||६||
वासश्च ते सदा देव सागरे मकरालये |
समुद्रोऽयं तव वशे भविष्यति नदीपतिः ||७||
सोमेन सार्धं च तव हानिवृद्धी भविष्यतः |
एवमस्त्विति तान्देवान्वरुणो वाक्यमब्रवीत् ||८||
समागम्य ततः सर्वे वरुणं सागरालयम् |
अपां पतिं प्रचक्रुर्हि विधिदृष्टेन कर्मणा ||९||
अभिषिच्य ततो देवा वरुणं यादसां पतिम् |
जग्मुः स्वान्येव स्थानानि पूजयित्वा जलेश्वरम् ||१०||
अभिषिक्तस्ततो देवैर्वरुणोऽपि महायशाः |
सरितः सागरांश्चैव नदांश्चैव सरांसि च ||११||
पालयामास विधिना यथा देवाञ्शतक्रतुः ||११||
ततस्तत्राप्युपस्पृश्य दत्त्वा च विविधं वसु |
अग्नितीर्थं महाप्राज्ञः स जगाम प्रलम्बहा ||१२||
नष्टो न दृश्यते यत्र शमीगर्भे हुताशनः ||१२||
लोकालोकविनाशे च प्रादुर्भूते तदानघ |
उपतस्थुर्महात्मानं सर्वलोकपितामहम् ||१३||
अग्निः प्रनष्टो भगवान्कारणं च न विद्महे |
सर्वलोकक्षयो मा भूत्सम्पादयतु नोऽनलम् ||१४||
जनमेजय उवाच||
किमर्थं भगवानग्निः प्रनष्टो लोकभावनः |
विज्ञातश्च कथं देवैस्तन्ममाचक्ष्व तत्त्वतः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
भृगोः शापाद्भृशं भीतो जातवेदाः प्रतापवान् |
शमीगर्भमथासाद्य ननाश भगवांस्ततः ||१६||
प्रनष्टे तु तदा वह्नौ देवाः सर्वे सवासवाः |
अन्वेषन्त तदा नष्टं ज्वलनं भृशदुःखिताः ||१७||
ततोऽग्नितीर्थमासाद्य शमीगर्भस्थमेव हि |
ददृशुर्ज्वलनं तत्र वसमानं यथाविधि ||१८||
देवाः सर्वे नरव्याघ्र बृहस्पतिपुरोगमाः |
ज्वलनं तं समासाद्य प्रीताभूवन्सवासवाः ||१९||
पुनर्यथागतं जग्मुः सर्वभक्षश्च सोऽभवत् ||१९||
भृगोः शापान्महीपाल यदुक्तं ब्रह्मवादिना |
तत्राप्याप्लुत्य मतिमान्ब्रह्मयोनिं जगाम ह ||२०||
ससर्ज भगवान्यत्र सर्वलोकपितामहः |
तत्राप्लुत्य ततो ब्रह्मा सह देवैः प्रभुः पुरा ||२१||
ससर्ज चान्नानि तथा देवतानां यथाविधि ||२१||
तत्र स्नात्वा च दत्त्वा च वसूनि विविधानि च |
कौबेरं प्रययौ तीर्थं तत्र तप्त्वा महत्तपः ||२२||
धनाधिपत्यं सम्प्राप्तो राजन्नैलबिलः प्रभुः ||२२||
तत्रस्थमेव तं राजन्धनानि निधयस्तथा |
उपतस्थुर्नरश्रेष्ठ तत्तीर्थं लाङ्गली ततः ||२३||
गत्वा स्नात्वा च विधिवद्ब्राह्मणेभ्यो धनं ददौ ||२३||
ददृशे तत्र तत्स्थानं कौबेरे काननोत्तमे |
पुरा यत्र तपस्तप्तं विपुलं सुमहात्मना ||२४||
यत्र राज्ञा कुबेरेण वरा लब्धाश्च पुष्कलाः |
धनाधिपत्यं सख्यं च रुद्रेणामिततेजसा ||२५||
सुरत्वं लोकपालत्वं पुत्रं च नलकूबरम् |
यत्र लेभे महाबाहो धनाधिपतिरञ्जसा ||२६||
अभिषिक्तश्च तत्रैव समागम्य मरुद्गणैः |
वाहनं चास्य तद्दत्तं हंसयुक्तं मनोरमम् ||२७||
विमानं पुष्पकं दिव्यं नैरृतैश्वर्यमेव च ||२७||
तत्राप्लुत्य बलो राजन्दत्त्वा दायांश्च पुष्कलान् |
जगाम त्वरितो रामस्तीर्थं श्वेतानुलेपनः ||२८||
निषेवितं सर्वसत्त्वैर्नाम्ना बदरपाचनम् |
नानर्तुकवनोपेतं सदापुष्पफलं शुभम् ||२९||
स्रुचावत्युपाख्यानम्
४७
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तीर्थवरं रामो ययौ बदरपाचनम् |
तपस्विसिद्धचरितं यत्र कन्या धृतव्रता ||१||
भरद्वाजस्य दुहिता रूपेणाप्रतिमा भुवि |
स्रुचावती नाम विभो कुमारी ब्रह्मचारिणी ||२||
तपश्चचार सात्युग्रं नियमैर्बहुभिर्नृप |
भर्ता मे देवराजः स्यादिति निश्चित्य भामिनी ||३||
समास्तस्या व्यतिक्रान्ता बह्व्यः कुरुकुलोद्वह |
चरन्त्या नियमांस्तांस्तान्स्त्रीभिस्तीव्रान्सुदुश्चरान् ||४||
तस्यास्तु तेन वृत्तेन तपसा च विशां पते |
भक्त्या च भगवान्प्रीतः परया पाकशासनः ||५||
आजगामाश्रमं तस्यास्त्रिदशाधिपतिः प्रभुः |
आस्थाय रूपं विप्रर्षेर्वसिष्ठस्य महात्मनः ||६||
सा तं दृष्ट्वोग्रतपसं वसिष्ठं तपतां वरम् |
आचारैर्मुनिभिर्दृष्टैः पूजयामास भारत ||७||
उवाच नियमज्ञा च कल्याणी सा प्रियंवदा |
भगवन्मुनिशार्दूल किमाज्ञापयसि प्रभो ||८||
सर्वमद्य यथाशक्ति तव दास्यामि सुव्रत |
शक्रभक्त्या तु ते पाणिं न दास्यामि कथञ्चन ||९||
व्रतैश्च नियमैश्चैव तपसा च तपोधन |
शक्रस्तोषयितव्यो वै मया त्रिभुवनेश्वरः ||१०||
इत्युक्तो भगवान्देवः स्मयन्निव निरीक्ष्य ताम् |
उवाच नियमज्ञां तां सान्त्वयन्निव भारत ||११||
उग्रं तपश्चरसि वै विदिता मेऽसि सुव्रते |
यदर्थमयमारम्भस्तव कल्याणि हृद्गतः ||१२||
तच्च सर्वं यथाभूतं भविष्यति वरानने |
तपसा लभ्यते सर्वं सर्वं तपसि तिष्ठति ||१३||
यानि स्थानानि दिव्यानि विबुधानां शुभानने |
तपसा तानि प्राप्यानि तपोमूलं महत्सुखम् ||१४||
इह कृत्वा तपो घोरं देहं संन्यस्य मानवाः |
देवत्वं यान्ति कल्याणि शृणु चेदं वचो मम ||१५||
पचस्वैतानि सुभगे बदराणि शुभव्रते |
पचेत्युक्त्वा स भगवाञ्जगाम बलसूदनः ||१६||
आमन्त्र्य तां तु कल्याणीं ततो जप्यं जजाप सः |
अविदूरे ततस्तस्मादाश्रमात्तीर्थ उत्तमे ||१७||
इन्द्रतीर्थे महाराज त्रिषु लोकेषु विश्रुते ||१७||
तस्या जिज्ञासनार्थं स भगवान्पाकशासनः |
बदराणामपचनं चकार विबुधाधिपः ||१८||
ततः स प्रयता राजन्वाग्यता विगतक्लमा |
तत्परा शुचिसंवीता पावके समधिश्रयत् ||१९||
अपचद्राजशार्दूल बदराणि महाव्रता ||१९||
तस्याः पचन्त्याः सुमहान्कालोऽगात्पुरुषर्षभ |
न च स्म तान्यपच्यन्त दिनं च क्षयमभ्यगात् ||२०||
हुताशनेन दग्धश्च यस्तस्याः काष्ठसञ्चयः |
अकाष्ठमग्निं सा दृष्ट्वा स्वशरीरमथादहत् ||२१||
पादौ प्रक्षिप्य सा पूर्वं पावके चारुदर्शना |
दग्धौ दग्धौ पुनः पादावुपावर्तयतानघा ||२२||
चरणौ दह्यमानौ च नाचिन्तयदनिन्दिता |
दुःखं कमलपत्राक्षी महर्षेः प्रियकाम्यया ||२३||
अथ तत्कर्म दृष्ट्वास्याः प्रीतस्त्रिभुवनेश्वरः |
ततः संदर्शयामास कन्यायै रूपमात्मनः ||२४||
उवाच च सुरश्रेष्ठस्तां कन्यां सुदृढव्रताम् |
प्रीतोऽस्मि ते शुभे भक्त्या तपसा नियमेन च ||२५||
तस्माद्योऽभिमतः कामः स ते सम्पत्स्यते शुभे |
देहं त्यक्त्वा महाभागे त्रिदिवे मयि वत्स्यसि ||२६||
इदं च ते तीर्थवरं स्थिरं लोके भविष्यति |
सर्वपापापहं सुभ्रु नाम्ना बदरपाचनम् ||२७||
विख्यातं त्रिषु लोकेषु ब्रह्मर्षिभिरभिप्लुतम् ||२७||
अस्मिन्खलु महाभागे शुभे तीर्थवरे पुरा |
त्यक्त्वा सप्तर्षयो जग्मुर्हिमवन्तमरुन्धतीम् ||२८||
ततस्ते वै महाभागा गत्वा तत्र सुसंशिताः |
वृत्त्यर्थं फलमूलानि समाहर्तुं ययुः किल ||२९||
तेषां वृत्त्यर्थिनां तत्र वसतां हिमवद्वने |
अनावृष्टिरनुप्राप्ता तदा द्वादशवार्षिकी ||३०||
ते कृत्वा चाश्रमं तत्र न्यवसन्त तपस्विनः |
अरुन्धत्यपि कल्याणी तपोनित्याभवत्तदा ||३१||
अरुन्धतीं ततो दृष्ट्वा तीव्रं नियममास्थिताम् |
अथागमत्त्रिनयनः सुप्रीतो वरदस्तदा ||३२||
ब्राह्मं रूपं ततः कृत्वा महादेवो महायशाः |
तामभ्येत्याब्रवीद्देवो भिक्षामिच्छाम्यहं शुभे ||३३||
प्रत्युवाच ततः सा तं ब्राह्मणं चारुदर्शना |
क्षीणोऽन्नसञ्चयो विप्र बदराणीह भक्षय ||३४||
ततोऽब्रवीन्महादेवः पचस्वैतानि सुव्रते ||३४||
इत्युक्ता सापचत्तानि ब्राह्मणप्रियकाम्यया |
अधिश्रित्य समिद्धेऽग्नौ बदराणि यशस्विनी ||३५||
दिव्या मनोरमाः पुण्याः कथाः शुश्राव सा तदा |
अतीता सा त्वनावृष्टिर्घोरा द्वादशवार्षिकी ||३६||
अनश्नन्त्याः पचन्त्याश्च शृण्वन्त्याश्च कथाः शुभाः |
अहःसमः स तस्यास्तु कालोऽतीतः सुदारुणः ||३७||
ततस्ते मुनयः प्राप्ताः फलान्यादाय पर्वतात् |
ततः स भगवान्प्रीतः प्रोवाचारुन्धतीं तदा ||३८||
उपसर्पस्व धर्मज्ञे यथापूर्वमिमानृषीन् |
प्रीतोऽस्मि तव धर्मज्ञे तपसा नियमेन च ||३९||
ततः संदर्शयामास स्वरूपं भगवान्हरः |
ततोऽब्रवीत्तदा तेभ्यस्तस्यास्तच्चरितं महत् ||४०||
भवद्भिर्हिमवत्पृष्ठे यत्तपः समुपार्जितम् |
अस्याश्च यत्तपो विप्रा न समं तन्मतं मम ||४१||
अनया हि तपस्विन्या तपस्तप्तं सुदुश्चरम् |
अनश्नन्त्या पचन्त्या च समा द्वादश पारिताः ||४२||
ततः प्रोवाच भगवांस्तामेवारुन्धतीं पुनः |
वरं वृणीष्व कल्याणि यत्तेऽभिलषितं हृदि ||४३||
साब्रवीत्पृथुताम्राक्षी देवं सप्तर्षिसंसदि |
भगवान्यदि मे प्रीतस्तीर्थं स्यादिदमुत्तमम् ||४४||
सिद्धदेवर्षिदयितं नाम्ना बदरपाचनम् ||४४||
तथास्मिन्देवदेवेश त्रिरात्रमुषितः शुचिः |
प्राप्नुयादुपवासेन फलं द्वादशवार्षिकम् ||४५||
एवमस्त्विति तां चोक्त्वा हरो यातस्तदा दिवम् ||४५||
ऋषयो विस्मयं जग्मुस्तां दृष्ट्वा चाप्यरुन्धतीम् |
अश्रान्तां चाविवर्णां च क्षुत्पिपासासहां सतीम् ||४६||
एवं सिद्धिः परा प्राप्ता अरुन्धत्या विशुद्धया |
यथा त्वया महाभागे मदर्थं संशितव्रते ||४७||
विशेषो हि त्वया भद्रे व्रते ह्यस्मिन्समर्पितः |
तथा चेदं ददाम्यद्य नियमेन सुतोषितः ||४८||
विशेषं तव कल्याणि प्रयच्छामि वरं वरे |
अरुन्धत्या वरस्तस्या यो दत्तो वै महात्मना ||४९||
तस्य चाहं प्रसादेन तव कल्याणि तेजसा |
प्रवक्ष्याम्यपरं भूयो वरमत्र यथाविधि ||५०||
यस्त्वेकां रजनीं तीर्थे वत्स्यते सुसमाहितः |
स स्नात्वा प्राप्स्यते लोकान्देहन्यासाच्च दुर्लभान् ||५१||
इत्युक्त्वा भगवान्देवः सहस्राक्षः प्रतापवान् |
स्रुचावतीं ततः पुण्यां जगाम त्रिदिवं पुनः ||५२||
गते वज्रधरे राजंस्तत्र वर्षं पपात ह |
पुष्पाणां भरतश्रेष्ठ दिव्यानां दिव्यगन्धिनाम् ||५३||
नेदुर्दुन्दुभयश्चापि समन्तात्सुमहास्वनाः |
मारुतश्च ववौ युक्त्या पुण्यगन्धो विशां पते ||५४||
उत्सृज्य तु शुभं देहं जगामेन्द्रस्य भार्यताम् |
तपसोग्रेण सा लब्ध्वा तेन रेमे सहाच्युत ||५५||
जनमेजय उवाच||
का तस्या भगवन्माता क्व संवृद्धा च शोभना |
श्रोतुमिच्छाम्यहं ब्रह्मन्परं कौतूहलं हि मे ||५६||
वैशम्पायन उवाच||
भारद्वाजस्य विप्रर्षेः स्कन्नं रेतो महात्मनः |
दृष्ट्वाप्सरसमायान्तीं घृताचीं पृथुलोचनाम् ||५७||
स तु जग्राह तद्रेतः करेण जपतां वरः |
तदावपत्पर्णपुटे तत्र सा सम्भवच्छुभा ||५८||
तस्यास्तु जातकर्मादि कृत्वा सर्वं तपोधनः |
नाम चास्याः स कृतवान्भारद्वाजो महामुनिः ||५९||
स्रुचावतीति धर्मात्मा तदर्षिगणसंसदि |
स च तामाश्रमे न्यस्य जगाम हिमवद्वनम् ||६०||
तत्राप्युपस्पृश्य महानुभावो; वसूनि दत्त्वा च महाद्विजेभ्यः |
जगाम तीर्थं सुसमाहितात्मा; शक्रस्य वृष्णिप्रवरस्तदानीम् ||६१||
४८
वैशम्पायन उवाच||
इन्द्रतीर्थं ततो गत्वा यदूनां प्रवरो बली |
विप्रेभ्यो धनरत्नानि ददौ स्नात्वा यथाविधि ||१||
तत्र ह्यमरराजोऽसावीजे क्रतुशतेन ह |
बृहस्पतेश्च देवेशः प्रददौ विपुलं धनम् ||२||
निरर्गलान्सजारूथ्यान्सर्वान्विविधदक्षिणान् |
आजहार क्रतूंस्तत्र यथोक्तान्वेदपारगैः ||३||
तान्क्रतून्भरतश्रेष्ठ शतकृत्वो महाद्युतिः |
पूरयामास विधिवत्ततः ख्यातः शतक्रतुः ||४||
तस्य नाम्ना च तत्तीर्थं शिवं पुण्यं सनातनम् |
इन्द्रतीर्थमिति ख्यातं सर्वपापप्रमोचनम् ||५||
उपस्पृश्य च तत्रापि विधिवन्मुसलायुधः |
ब्राह्मणान्पूजयित्वा च पानाच्छादनभोजनैः ||६||
शुभं तीर्थवरं तस्माद्रामतीर्थं जगाम ह ||६||
यत्र रामो महाभागो भार्गवः सुमहातपाः |
असकृत्पृथिवीं सर्वां हतक्षत्रियपुङ्गवाम् ||७||
उपाध्यायं पुरस्कृत्य कश्यपं मुनिसत्तमम् |
अयजद्वाजपेयेन सोऽश्वमेधशतेन च ||८||
प्रददौ दक्षिणार्थं च पृथिवीं वै ससागराम् ||८||
रामो दत्त्वा धनं तत्र द्विजेभ्यो जनमेजय |
उपस्पृश्य यथान्यायं पूजयित्वा तथा द्विजान् ||९||
पुण्ये तीर्थे शुभे देशे वसु दत्त्वा शुभाननः |
मुनींश्चैवाभिवाद्याथ यमुनातीर्थमागमत् ||१०||
यत्रानयामास तदा राजसूयं महीपते |
पुत्रोऽदितेर्महाभागो वरुणो वै सितप्रभः ||११||
तत्र निर्जित्य सङ्ग्रामे मानुषान्दैवतांस्तथा |
वरं क्रतुं समाजह्रे वरुणः परवीरहा ||१२||
तस्मिन्क्रतुवरे वृत्ते सङ्ग्रामः समजायत |
देवानां दानवानां च त्रैलोक्यस्य क्षयावहः ||१३||
राजसूये क्रतुश्रेष्ठे निवृत्ते जनमेजय |
जायते सुमहाघोरः सङ्ग्रामः क्षत्रियान्प्रति ||१४||
सीरायुधस्तदा रामस्तस्मिंस्तीर्थवरे तदा |
तत्र स्नात्वा च दत्त्वा च द्विजेभ्यो वसु माधवः ||१५||
वनमाली ततो हृष्टः स्तूयमानो द्विजातिभिः |
तस्मादादित्यतीर्थं च जगाम कमलेक्षणः ||१६||
यत्रेष्ट्वा भगवाञ्ज्योतिर्भास्करो राजसत्तम |
ज्योतिषामाधिपत्यं च प्रभावं चाभ्यपद्यत ||१७||
तस्या नद्यास्तु तीरे वै सर्वे देवाः सवासवाः |
विश्वेदेवाः समरुतो गन्धर्वाप्सरसश्च ह ||१८||
द्वैपायनः शुकश्चैव कृष्णश्च मधुसूदनः |
यक्षाश्च राक्षसाश्चैव पिशाचाश्च विशां पते ||१९||
एते चान्ये च बहवो योगसिद्धाः सहस्रशः |
तस्मिंस्तीर्थे सरस्वत्याः शिवे पुण्ये परन्तप ||२०||
तत्र हत्वा पुरा विष्णुरसुरौ मधुकैटभौ |
आप्लुतो भरतश्रेष्ठ तीर्थप्रवर उत्तमे ||२१||
द्वैपायनश्च धर्मात्मा तत्रैवाप्लुत्य भारत |
सम्प्राप्तः परमं योगं सिद्धिं च परमां गतः ||२२||
असितो देवलश्चैव तस्मिन्नेव महातपाः |
परमं योगमास्थाय ऋषिर्योगमवाप्तवान् ||२३||
जैगीषव्योपाख्यानम्
४९
वैशम्पायन उवाच||
तस्मिन्नेव तु धर्मात्मा वसति स्म तपोधनः |
गार्हस्थ्यं धर्ममास्थाय असितो देवलः पुरा ||१||
धर्मनित्यः शुचिर्दान्तो न्यस्तदण्डो महातपाः |
कर्मणा मनसा वाचा समः सर्वेषु जन्तुषु ||२||
अक्रोधनो महाराज तुल्यनिन्दाप्रियाप्रियः |
काञ्चने लोष्टके चैव समदर्शी महातपाः ||३||
देवताः पूजयन्नित्यमतिथींश्च द्विजैः सह |
ब्रह्मचर्यरतो नित्यं सदा धर्मपरायणः ||४||
ततोऽभ्येत्य महाराज योगमास्थाय भिक्षुकः |
जैगीषव्यो मुनिर्धीमांस्तस्मिंस्तीर्थे समाहितः ||५||
देवलस्याश्रमे राजन्न्यवसत्स महाद्युतिः |
योगनित्यो महाराज सिद्धिं प्राप्तो महातपाः ||६||
तं तत्र वसमानं तु जैगीषव्यं महामुनिम् |
देवलो दर्शयन्नेव नैवायुञ्जत धर्मतः ||७||
एवं तयोर्महाराज दीर्घकालो व्यतिक्रमत् |
जैगीषव्यं मुनिं चैव न ददर्शाथ देवलः ||८||
आहारकाले मतिमान्परिव्राड्जनमेजय |
उपातिष्ठत धर्मज्ञो भैक्षकाले स देवलम् ||९||
स दृष्ट्वा भिक्षुरूपेण प्राप्तं तत्र महामुनिम् |
गौरवं परमं चक्रे प्रीतिं च विपुलां तथा ||१०||
देवलस्तु यथाशक्ति पूजयामास भारत |
ऋषिदृष्टेन विधिना समा बह्व्यः समाहितः ||११||
कदाचित्तस्य नृपते देवलस्य महात्मनः |
चिन्ता सुमहती जाता मुनिं दृष्ट्वा महाद्युतिम् ||१२||
समास्तु समतिक्रान्ता बह्व्यः पूजयतो मम |
न चायमलसो भिक्षुरभ्यभाषत किञ्चन ||१३||
एवं विगणयन्नेव स जगाम महोदधिम् |
अन्तरिक्षचरः श्रीमान्कलशं गृह्य देवलः ||१४||
गच्छन्नेव स धर्मात्मा समुद्रं सरितां पतिम् |
जैगीषव्यं ततोऽपश्यद्गतं प्रागेव भारत ||१५||
ततः सविस्मयश्चिन्तां जगामाथासितः प्रभुः |
कथं भिक्षुरयं प्राप्तः समुद्रे स्नात एव च ||१६||
इत्येवं चिन्तयामास महर्षिरसितस्तदा |
स्नात्वा समुद्रे विधिवच्छुचिर्जप्यं जजाप ह ||१७||
कृतजप्याह्निकः श्रीमानाश्रमं च जगाम ह |
कलशं जलपूर्णं वै गृहीत्वा जनमेजय ||१८||
ततः स प्रविशन्नेव स्वमाश्रमपदं मुनिः |
आसीनमाश्रमे तत्र जैगीषव्यमपश्यत ||१९||
न व्याहरति चैवैनं जैगीषव्यः कथञ्चन |
काष्ठभूतोऽऽश्रमपदे वसति स्म महातपाः ||२०||
तं दृष्ट्वा चाप्लुतं तोये सागरे सागरोपमम् |
प्रविष्टमाश्रमं चापि पूर्वमेव ददर्श सः ||२१||
असितो देवलो राजंश्चिन्तयामास बुद्धिमान् |
दृष्टः प्रभावं तपसो जैगीषव्यस्य योगजम् ||२२||
चिन्तयामास राजेन्द्र तदा स मुनिसत्तमः |
मया दृष्टः समुद्रे च आश्रमे च कथं त्वयम् ||२३||
एवं विगणयन्नेव स मुनिर्मन्त्रपारगः |
उत्पपाताश्रमात्तस्मादन्तरिक्षं विशां पते ||२४||
जिज्ञासार्थं तदा भिक्षोर्जैगीषव्यस्य देवलः ||२४||
सोऽन्तरिक्षचरान्सिद्धान्समपश्यत्समाहितान् |
जैगीषव्यं च तैः सिद्धैः पूज्यमानमपश्यत ||२५||
ततोऽसितः सुसंरब्धो व्यवसायी दृढव्रतः |
अपश्यद्वै दिवं यान्तं जैगीषव्यं स देवलः ||२६||
तस्माच्च पितृलोकं तं व्रजन्तं सोऽन्वपश्यत |
पितृलोकाच्च तं यान्तं याम्यं लोकमपश्यत ||२७||
तस्मादपि समुत्पत्य सोमलोकमभिष्टुतम् |
व्रजन्तमन्वपश्यत्स जैगीषव्यं महामुनिम् ||२८||
लोकान्समुत्पतन्तं च शुभानेकान्तयाजिनाम् |
ततोऽग्निहोत्रिणां लोकांस्तेभ्यश्चाप्युत्पपात ह ||२९||
दर्शं च पौर्णमासं च ये यजन्ति तपोधनाः |
तेभ्यः स ददृशे धीमाँल्लोकेभ्यः पशुयाजिनाम् ||३०||
व्रजन्तं लोकममलमपश्यद्देवपूजितम् ||३०||
चातुर्मास्यैर्बहुविधैर्यजन्ते ये तपोधनाः |
तेषां स्थानं तथा यान्तं तथाग्निष्टोमयाजिनाम् ||३१||
अग्निष्टुतेन च तथा ये यजन्ति तपोधनाः |
तत्स्थानमनुसम्प्राप्तमन्वपश्यत देवलः ||३२||
वाजपेयं क्रतुवरं तथा बहुसुवर्णकम् |
आहरन्ति महाप्राज्ञास्तेषां लोकेष्वपश्यत ||३३||
यजन्ते पुण्डरीकेण राजसूयेन चैव ये |
तेषां लोकेष्वपश्यच्च जैगीषव्यं स देवलः ||३४||
अश्वमेधं क्रतुवरं नरमेधं तथैव च |
आहरन्ति नरश्रेष्ठास्तेषां लोकेष्वपश्यत ||३५||
सर्वमेधं च दुष्प्रापं तथा सौत्रामणिं च ये |
तेषां लोकेष्वपश्यच्च जैगीषव्यं स देवलः ||३६||
द्वादशाहैश्च सत्रैर्ये यजन्ते विविधैर्नृप |
तेषां लोकेष्वपश्यच्च जैगीषव्यं स देवलः ||३७||
मित्रावरुणयोर्लोकानादित्यानां तथैव च |
सलोकतामनुप्राप्तमपश्यत ततोऽसितः ||३८||
रुद्राणां च वसूनां च स्थानं यच्च बृहस्पतेः |
तानि सर्वाण्यतीतं च समपश्यत्ततोऽसितः ||३९||
आरुह्य च गवां लोकं प्रयान्तं ब्रह्मसत्रिणाम् |
लोकानपश्यद्गच्छन्तं जैगीषव्यं ततोऽसितः ||४०||
त्रीँल्लोकानपरान्विप्रमुत्पतन्तं स्वतेजसा |
पतिव्रतानां लोकांश्च व्रजन्तं सोऽन्वपश्यत ||४१||
ततो मुनिवरं भूयो जैगीषव्यमथासितः |
नान्वपश्यत योगस्थमन्तर्हितमरिंदम ||४२||
सोऽचिन्तयन्महाभागो जैगीषव्यस्य देवलः |
प्रभावं सुव्रतत्वं च सिद्धिं योगस्य चातुलाम् ||४३||
असितोऽपृच्छत तदा सिद्धाँल्लोकेषु सत्तमान् |
प्रयतः प्राञ्जलिर्भूत्वा धीरस्तान्ब्रह्मसत्रिणः ||४४||
जैगीषव्यं न पश्यामि तं शंसत महौजसम् |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे ||४५||
सिद्धा ऊचुः||
शृणु देवल भूतार्थं शंसतां नो दृढव्रत |
जैगीषव्यो गतो लोकं शाश्वतं ब्रह्मणोऽव्ययम् ||४६||
स श्रुत्वा वचनं तेषां सिद्धानां ब्रह्मसत्रिणाम् |
असितो देवलस्तूर्णमुत्पपात पपात च ||४७||
ततः सिद्धास्त ऊचुर्हि देवलं पुनरेव ह |
न देवल गतिस्तत्र तव गन्तुं तपोधन ||४८||
ब्रह्मणः सदनं विप्र जैगीषव्यो यदाप्तवान् ||४८||
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा सिद्धानां देवलः पुनः |
आनुपूर्व्येण लोकांस्तान्सर्वानवततार ह ||४९||
स्वमाश्रमपदं पुण्यमाजगाम पतङ्गवत् |
प्रविशन्नेव चापश्यज्जैगीषव्यं स देवलः ||५०||
ततो बुद्ध्या व्यगणयद्देवलो धर्मयुक्तया |
दृष्ट्वा प्रभावं तपसो जैगीषव्यस्य योगजम् ||५१||
ततोऽब्रवीन्महात्मानं जैगीषव्यं स देवलः |
विनयावनतो राजन्नुपसर्प्य महामुनिम् ||५२||
मोक्षधर्मं समास्थातुमिच्छेयं भगवन्नहम् ||५२||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा उपदेशं चकार सः |
विधिं च योगस्य परं कार्याकार्यं च शास्त्रतः ||५३||
संन्यासकृतबुद्धिं तं ततो दृष्ट्वा महातपाः |
सर्वाश्चास्य क्रियाश्चक्रे विधिदृष्टेन कर्मणा ||५४||
संन्यासकृतबुद्धिं तं भूतानि पितृभिः सह |
ततो दृष्ट्वा प्ररुरुदुः कोऽस्मान्संविभजिष्यति ||५५||
देवलस्तु वचः श्रुत्वा भूतानां करुणं तथा |
दिशो दश व्याहरतां मोक्षं त्यक्तुं मनो दधे ||५६||
ततस्तु फलमूलानि पवित्राणि च भारत |
पुष्पाण्योषधयश्चैव रोरूयन्ते सहस्रशः ||५७||
पुनर्नो देवलः क्षुद्रो नूनं छेत्स्यति दुर्मतिः |
अभयं सर्वभूतेभ्यो यो दत्त्वा नावबुध्यते ||५८||
ततो भूयो व्यगणयत्स्वबुद्ध्या मुनिसत्तमः |
मोक्षे गार्हस्थ्यधर्मे वा किं नु श्रेयस्करं भवेत् ||५९||
इति निश्चित्य मनसा देवलो राजसत्तम |
त्यक्त्वा गार्हस्थ्यधर्मं स मोक्षधर्ममरोचयत् ||६०||
एवमादीनि सञ्चिन्त्य देवलो निश्चयात्ततः |
प्राप्तवान्परमां सिद्धिं परं योगं च भारत ||६१||
ततो देवाः समागम्य बृहस्पतिपुरोगमाः |
जैगीषव्यं तपश्चास्य प्रशंसन्ति तपस्विनः ||६२||
अथाब्रवीदृषिवरो देवान्वै नारदस्तदा |
जैगीषव्ये तपो नास्ति विस्मापयति योऽसितम् ||६३||
तमेवंवादिनं धीरं प्रत्यूचुस्ते दिवौकसः |
मैवमित्येव शंसन्तो जैगीषव्यं महामुनिम् ||६४||
तत्राप्युपस्पृश्य ततो महात्मा; दत्त्वा च वित्तं हलभृद्द्विजेभ्यः |
अवाप्य धर्मं परमार्यकर्मा; जगाम सोमस्य महत्स तीर्थम् ||६५||
५०
वैशम्पायन उवाच||
यत्रेजिवानुडुपती राजसूयेन भारत |
तस्मिन्वृत्ते महानासीत्सङ्ग्रामस्तारकामयः ||१||
तत्राप्युपस्पृश्य बलो दत्त्वा दानानि चात्मवान् |
सारस्वतस्य धर्मात्मा मुनेस्तीर्थं जगाम ह ||२||
यत्र द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां द्विजोत्तमान् |
वेदानध्यापयामास पुरा सारस्वतो मुनिः ||३||
जनमेजय उवाच||
कथं द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां तपोधनः |
वेदानध्यापयामास पुरा सारस्वतो मुनिः ||४||
वैशम्पायन उवाच||
आसीत्पूर्वं महाराज मुनिर्धीमान्महातपाः |
दधीच इति विख्यातो ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः ||५||
तस्यातितपसः शक्रो बिभेति सततं विभो |
न स लोभयितुं शक्यः फलैर्बहुविधैरपि ||६||
प्रलोभनार्थं तस्याथ प्राहिणोत्पाकशासनः |
दिव्यामप्सरसं पुण्यां दर्शनीयामलम्बुसाम् ||७||
तस्य तर्पयतो देवान्सरस्वत्यां महात्मनः |
समीपतो महाराज सोपातिष्ठत भामिनी ||८||
तां दिव्यवपुषं दृष्ट्वा तस्यर्षेर्भावितात्मनः |
रेतः स्कन्नं सरस्वत्यां तत्सा जग्राह निम्नगा ||९||
कुक्षौ चाप्यदधद्दृष्ट्वा तद्रेतः पुरुषर्षभ |
सा दधार च तं गर्भं पुत्रहेतोर्महानदी ||१०||
सुषुवे चापि समये पुत्रं सा सरितां वरा |
जगाम पुत्रमादाय तमृषिं प्रति च प्रभो ||११||
ऋषिसंसदि तं दृष्ट्वा सा नदी मुनिसत्तमम् |
ततः प्रोवाच राजेन्द्र ददती पुत्रमस्य तम् ||१२||
ब्रह्मर्षे तव पुत्रोऽयं त्वद्भक्त्या धारितो मया ||१२||
दृष्ट्वा तेऽप्सरसं रेतो यत्स्कन्नं प्रागलम्बुसाम् |
तत्कुक्षिणा वै ब्रह्मर्षे त्वद्भक्त्या धृतवत्यहम् ||१३||
न विनाशमिदं गच्छेत्त्वत्तेज इति निश्चयात् |
प्रतिगृह्णीष्व पुत्रं स्वं मया दत्तमनिन्दितम् ||१४||
इत्युक्तः प्रतिजग्राह प्रीतिं चावाप उत्तमाम् |
मन्त्रवच्चोपजिघ्रत्तं मूर्ध्नि प्रेम्णा द्विजोत्तमः ||१५||
परिष्वज्य चिरं कालं तदा भरतसत्तम |
सरस्वत्यै वरं प्रादात्प्रीयमाणो महामुनिः ||१६||
विश्वे देवाः सपितरो गन्धर्वाप्सरसां गणाः |
तृप्तिं यास्यन्ति सुभगे तर्प्यमाणास्तवाम्भसा ||१७||
इत्युक्त्वा स तु तुष्टाव वचोभिर्वै महानदीम् |
प्रीतः परमहृष्टात्मा यथावच्छृणु पार्थिव ||१८||
प्रसृतासि महाभागे सरसो ब्रह्मणः पुरा |
जानन्ति त्वां सरिच्छ्रेष्ठे मुनयः संशितव्रताः ||१९||
मम प्रियकरी चापि सततं प्रियदर्शने |
तस्मात्सारस्वतः पुत्रो महांस्ते वरवर्णिनि ||२०||
तवैव नाम्ना प्रथितः पुत्रस्ते लोकभावनः |
सारस्वत इति ख्यातो भविष्यति महातपाः ||२१||
एष द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां द्विजर्षभान् |
सारस्वतो महाभागे वेदानध्यापयिष्यति ||२२||
पुण्याभ्यश्च सरिद्भ्यस्त्वं सदा पुण्यतमा शुभे |
भविष्यसि महाभागे मत्प्रसादात्सरस्वति ||२३||
एवं सा संस्तुता तेन वरं लब्ध्वा महानदी |
पुत्रमादाय मुदिता जगाम भरतर्षभ ||२४||
एतस्मिन्नेव काले तु विरोधे देवदानवैः |
शक्रः प्रहरणान्वेषी लोकांस्त्रीन्विचचार ह ||२५||
न चोपलेभे भगवाञ्शक्रः प्रहरणं तदा |
यद्वै तेषां भवेद्योग्यं वधाय विबुधद्विषाम् ||२६||
ततोऽब्रवीत्सुराञ्शक्रो न मे शक्या महासुराः |
ऋतेऽस्थिभिर्दधीचस्य निहन्तुं त्रिदशद्विषः ||२७||
तस्माद्गत्वा ऋषिश्रेष्ठो याच्यतां सुरसत्तमाः |
दधीचास्थीनि देहीति तैर्वधिष्यामहे रिपून् ||२८||
स देवैर्याचितोऽस्थीनि यत्नादृषिवरस्तदा |
प्राणत्यागं कुरुष्वेति चकारैवाविचारयन् ||२९||
स लोकानक्षयान्प्राप्तो देवप्रियकरस्तदा ||२९||
तस्यास्थिभिरथो शक्रः सम्प्रहृष्टमनास्तदा |
कारयामास दिव्यानि नानाप्रहरणान्युत ||३०||
वज्राणि चक्राणि गदा गुरुदण्डांश्च पुष्कलान् ||३०||
स हि तीव्रेण तपसा सम्भृतः परमर्षिणा |
प्रजापतिसुतेनाथ भृगुणा लोकभावनः ||३१||
अतिकायः स तेजस्वी लोकसारविनिर्मितः |
जज्ञे शैलगुरुः प्रांशुर्महिम्ना प्रथितः प्रभुः ||३२||
नित्यमुद्विजते चास्य तेजसा पाकशासनः ||३२||
तेन वज्रेण भगवान्मन्त्रयुक्तेन भारत |
भृशं क्रोधविसृष्टेन ब्रह्मतेजोभवेन च ||३३||
दैत्यदानववीराणां जघान नवतीर्नव ||३३||
अथ काले व्यतिक्रान्ते महत्यतिभयङ्करे |
अनावृष्टिरनुप्राप्ता राजन्द्वादशवार्षिकी ||३४||
तस्यां द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां महर्षयः |
वृत्त्यर्थं प्राद्रवन्राजन्क्षुधार्ताः सर्वतोदिशम् ||३५||
दिग्भ्यस्तान्प्रद्रुतान्दृष्ट्वा मुनिः सारस्वतस्तदा |
गमनाय मतिं चक्रे तं प्रोवाच सरस्वती ||३६||
न गन्तव्यमितः पुत्र तवाहारमहं सदा |
दास्यामि मत्स्यप्रवरानुष्यतामिह भारत ||३७||
इत्युक्तस्तर्पयामास स पितॄन्देवतास्तथा |
आहारमकरोन्नित्यं प्राणान्वेदांश्च धारयन् ||३८||
अथ तस्यामतीतायामनावृष्ट्यां महर्षयः |
अन्योन्यं परिपप्रच्छुः पुनः स्वाध्यायकारणात् ||३९||
तेषां क्षुधापरीतानां नष्टा वेदा विधावताम् |
सर्वेषामेव राजेन्द्र न कश्चित्प्रतिभानवान् ||४०||
अथ कश्चिदृषिस्तेषां सारस्वतमुपेयिवान् |
कुर्वाणं संशितात्मानं स्वाध्यायमृषिसत्तमम् ||४१||
स गत्वाचष्ट तेभ्यश्च सारस्वतमतिप्रभम् |
स्वाध्यायममरप्रख्यं कुर्वाणं विजने जने ||४२||
ततः सर्वे समाजग्मुस्तत्र राजन्महर्षयः |
सारस्वतं मुनिश्रेष्ठमिदमूचुः समागताः ||४३||
अस्मानध्यापयस्वेति तानुवाच ततो मुनिः |
शिष्यत्वमुपगच्छध्वं विधिवद्भो ममेत्युत ||४४||
ततोऽब्रवीदृषिगणो बालस्त्वमसि पुत्रक |
स तानाह न मे धर्मो नश्येदिति पुनर्मुनीन् ||४५||
यो ह्यधर्मेण विब्रूयाद्गृह्णीयाद्वाप्यधर्मतः |
म्रियतां तावुभौ क्षिप्रं स्यातां वा वैरिणावुभौ ||४६||
न हायनैर्न पलितैर्न वित्तेन न बन्धुभिः |
ऋषयश्चक्रिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान् ||४७||
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य मुनयस्ते विधानतः |
तस्माद्वेदाननुप्राप्य पुनर्धर्मं प्रचक्रिरे ||४८||
षष्टिर्मुनिसहस्राणि शिष्यत्वं प्रतिपेदिरे |
सारस्वतस्य विप्रर्षेर्वेदस्वाध्यायकारणात् ||४९||
मुष्टिं मुष्टिं ततः सर्वे दर्भाणां तेऽभ्युपाहरन् |
तस्यासनार्थं विप्रर्षेर्बालस्यापि वशे स्थिताः ||५०||
तत्रापि दत्त्वा वसु रौहिणेयो; महाबलः केशवपूर्वजोऽथ |
जगाम तीर्थं मुदितः क्रमेण; ख्यातं महद्वृद्धकन्या स्म यत्र ||५१||
वृद्धकन्योपाख्यानम्
५१
जनमेजय उवाच||
कथं कुमारी भगवंस्तपोयुक्ता ह्यभूत्पुरा |
किमर्थं च तपस्तेपे को वास्या नियमोऽभवत् ||१||
सुदुष्करमिदं ब्रह्मंस्त्वत्तः श्रुतमनुत्तमम् |
आख्याहि तत्त्वमखिलं यथा तपसि सा स्थिता ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ऋषिरासीन्महावीर्यः कुणिर्गार्ग्यो महायशाः |
स तप्त्वा विपुलं राजंस्तपो वै तपतां वरः ||३||
मानसीं स सुतां सुभ्रूं समुत्पादितवान्विभुः ||३||
तां च दृष्ट्वा भृशं प्रीतः कुणिर्गार्ग्यो महायशाः |
जगाम त्रिदिवं राजन्सन्त्यज्येह कलेवरम् ||४||
सुभ्रूः सा ह्यथ कल्याणी पुण्डरीकनिभेक्षणा |
महता तपसोग्रेण कृत्वाश्रममनिन्दिता ||५||
उपवासैः पूजयन्ती पितॄन्देवांश्च सा पुरा |
तस्यास्तु तपसोग्रेण महान्कालोऽत्यगान्नृप ||६||
सा पित्रा दीयमानापि भर्त्रे नैच्छदनिन्दिता |
आत्मनः सदृशं सा तु भर्तारं नान्वपश्यत ||७||
ततः सा तपसोग्रेण पीडयित्वात्मनस्तनुम् |
पितृदेवार्चनरता बभूव विजने वने ||८||
सात्मानं मन्यमानापि कृतकृत्यं श्रमान्विता |
वार्द्धकेन च राजेन्द्र तपसा चैव कर्शिता ||९||
सा नाशकद्यदा गन्तुं पदात्पदमपि स्वयम् |
चकार गमने बुद्धिं परलोकाय वै तदा ||१०||
मोक्तुकामां तु तां दृष्ट्वा शरीरं नारदोऽब्रवीत् |
असंस्कृतायाः कन्यायाः कुतो लोकास्तवानघे ||११||
एवं हि श्रुतमस्माभिर्देवलोके महाव्रते |
तपः परमकं प्राप्तं न तु लोकास्त्वया जिताः ||१२||
तन्नारदवचः श्रुत्वा साब्रवीदृषिसंसदि |
तपसोऽर्धं प्रयच्छामि पाणिग्राहस्य सत्तमाः ||१३||
इत्युक्ते चास्या जग्राह पाणिं गालवसम्भवः |
ऋषिः प्राक्षृङ्गवान्नाम समयं चेदमब्रवीत् ||१४||
समयेन तवाद्याहं पाणिं स्प्रक्ष्यामि शोभने |
यद्येकरात्रं वस्तव्यं त्वया सह मयेति ह ||१५||
तथेति सा प्रतिश्रुत्य तस्मै पाणिं ददौ तदा |
चक्रे च पाणिग्रहणं तस्योद्वाहं च गालविः ||१६||
सा रात्रावभवद्राजंस्तरुणी देववर्णिनी |
दिव्याभरणवस्त्रा च दिव्यस्रगनुलेपना ||१७||
तां दृष्ट्वा गालविः प्रीतो दीपयन्तीमिवात्मना |
उवास च क्षपामेकां प्रभाते साब्रवीच्च तम् ||१८||
यस्त्वया समयो विप्र कृतो मे तपतां वर |
तेनोषितास्मि भद्रं ते स्वस्ति तेऽस्तु व्रजाम्यहम् ||१९||
सानुज्ञाताब्रवीद्भूयो योऽस्मिंस्तीर्थे समाहितः |
वत्स्यते रजनीमेकां तर्पयित्वा दिवौकसः ||२०||
चत्वारिंशतमष्टौ च द्वे चाष्टौ सम्यगाचरेत् |
यो ब्रह्मचर्यं वर्षाणि फलं तस्य लभेत सः ||२१||
एवमुक्त्वा ततः साध्वी देहं त्यक्त्वा दिवं गता ||२१||
ऋषिरप्यभवद्दीनस्तस्या रूपं विचिन्तयन् |
समयेन तपोऽर्धं च कृच्छ्रात्प्रतिगृहीतवान् ||२२||
साधयित्वा तदात्मानं तस्याः स गतिमन्वयात् |
दुःखितो भरतश्रेष्ठ तस्या रूपबलात्कृतः ||२३||
एतत्ते वृद्धकन्याया व्याख्यातं चरितं महत् ||२३||
तत्रस्थश्चापि शुश्राव हतं शल्यं हलायुधः |
तत्रापि दत्त्वा दानानि द्विजातिभ्यः परन्तप ||२४||
शुशोच शल्यं सङ्ग्रामे निहतं पाण्डवैस्तदा ||२४||
समन्तपञ्चकद्वारात्ततो निष्क्रम्य माधवः |
पप्रच्छर्षिगणान्रामः कुरुक्षेत्रस्य यत्फलम् ||२५||
ते पृष्टा यदुसिंहेन कुरुक्षेत्रफलं विभो |
समाचख्युर्महात्मानस्तस्मै सर्वं यथातथम् ||२६||
५२
ऋषय ऊचुः||
प्रजापतेरुत्तरवेदिरुच्यते; सनातना राम समन्तपञ्चकम् |
समीजिरे यत्र पुरा दिवौकसो; वरेण सत्रेण महावरप्रदाः ||१||
पुरा च राजर्षिवरेण धीमता; बहूनि वर्षाण्यमितेन तेजसा |
प्रकृष्टमेतत्कुरुणा महात्मना; ततः कुरुक्षेत्रमितीह पप्रथे ||२||
राम उवाच||
किमर्थं कुरुणा कृष्टं क्षेत्रमेतन्महात्मना |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं कथ्यमानं तपोधनाः ||३||
ऋषय ऊचुः||
पुरा किल कुरुं राम कृषन्तं सततोत्थितम् |
अभ्येत्य शक्रस्त्रिदिवात्पर्यपृच्छत कारणम् ||४||
किमिदं वर्तते राजन्प्रयत्नेन परेण च |
राजर्षे किमभिप्रेतं येनेयं कृष्यते क्षितिः ||५||
कुरुरुवाच||
इह ये पुरुषाः क्षेत्रे मरिष्यन्ति शतक्रतो |
ते गमिष्यन्ति सुकृताँल्लोकान्पापविवर्जितान् ||६||
अवहस्य ततः शक्रो जगाम त्रिदिवं प्रभुः |
राजर्षिरप्यनिर्विण्णः कर्षत्येव वसुन्धराम् ||७||
आगम्यागम्य चैवैनं भूयो भूयोऽवहस्य च |
शतक्रतुरनिर्विण्णं पृष्ट्वा पृष्ट्वा जगाम ह ||८||
यदा तु तपसोग्रेण चकर्ष वसुधां नृपः |
ततः शक्रोऽब्रवीद्देवान्राजर्षेर्यच्चिकीर्षितम् ||९||
तच्छ्रुत्वा चाब्रुवन्देवाः सहस्राक्षमिदं वचः |
वरेण च्छन्द्यतां शक्र राजर्षिर्यदि शक्यते ||१०||
यदि ह्यत्र प्रमीता वै स्वर्गं गच्छन्ति मानवाः |
अस्माननिष्ट्वा क्रतुभिर्भागो नो न भविष्यति ||११||
आगम्य च ततः शक्रस्तदा राजर्षिमब्रवीत् |
अलं खेदेन भवतः क्रियतां वचनं मम ||१२||
मानवा ये निराहारा देहं त्यक्ष्यन्त्यतन्द्रिताः |
युधि वा निहताः सम्यगपि तिर्यग्गता नृप ||१३||
ते स्वर्गभाजो राजेन्द्र भवन्त्विति महामते |
तथास्त्विति ततो राजा कुरुः शक्रमुवाच ह ||१४||
ततस्तमभ्यनुज्ञाप्य प्रहृष्टेनान्तरात्मना |
जगाम त्रिदिवं भूयः क्षिप्रं बलनिषूदनः ||१५||
एवमेतद्यदुश्रेष्ठ कृष्टं राजर्षिणा पुरा |
शक्रेण चाप्यनुज्ञातं पुण्यं प्राणान्विमुञ्चताम् ||१६||
अपि चात्र स्वयं शक्रो जगौ गाथां सुराधिपः |
कुरुक्षेत्रे निबद्धां वै तां शृणुष्व हलायुध ||१७||
पांसवोऽपि कुरुक्षेत्राद्वायुना समुदीरिताः |
अपि दुष्कृतकर्माणं नयन्ति परमां गतिम् ||१८||
सुरर्षभा ब्राह्मणसत्तमाश्च; तथा नृगाद्या नरदेवमुख्याः |
इष्ट्वा महार्हैः क्रतुभिर्नृसिंह; संन्यस्य देहान्सुगतिं प्रपन्नाः ||१९||
तरन्तुकारन्तुकयोर्यदन्तरं; रामह्रदानां च मचक्रुकस्य |
एतत्कुरुक्षेत्रसमन्तपञ्चकं; प्रजापतेरुत्तरवेदिरुच्यते ||२०||
शिवं महत्पुण्यमिदं दिवौकसां; सुसंमतं स्वर्गगुणैः समन्वितम् |
अतश्च सर्वेऽपि वसुन्धराधिपा; हता गमिष्यन्ति महात्मनां गतिम् ||२१||
५३
वैशम्पायन उवाच||
कुरुक्षेत्रं ततो दृष्ट्वा दत्त्वा दायांश्च सात्वतः |
आश्रमं सुमहद्दिव्यमगमज्जनमेजय ||१||
मधूकाम्रवनोपेतं प्लक्षन्यग्रोधसङ्कुलम् |
चिरिबिल्वयुतं पुण्यं पनसार्जुनसङ्कुलम् ||२||
तं दृष्ट्वा यादवश्रेष्ठः प्रवरं पुण्यलक्षणम् |
पप्रच्छ तानृषीन्सर्वान्कस्याश्रमवरस्त्वयम् ||३||
ते तु सर्वे महात्मानमूचू राजन्हलायुधम् |
शृणु विस्तरतो राम यस्यायं पूर्वमाश्रमः ||४||
अत्र विष्णुः पुरा देवस्तप्तवांस्तप उत्तमम् |
अत्रास्य विधिवद्यज्ञाः सर्वे वृत्ताः सनातनाः ||५||
अत्रैव ब्राह्मणी सिद्धा कौमारब्रह्मचारिणी |
योगयुक्ता दिवं याता तपःसिद्धा तपस्विनी ||६||
बभूव श्रीमती राजञ्शाण्डिल्यस्य महात्मनः |
सुता धृतव्रता साध्वी नियता ब्रह्मचारिणी ||७||
सा तु प्राप्य परं योगं गता स्वर्गमनुत्तमम् |
भुक्त्वाश्रमेऽश्वमेधस्य फलं फलवतां शुभा ||८||
गता स्वर्गं महाभागा पूजिता नियतात्मभिः ||८||
अभिगम्याश्रमं पुण्यं दृष्ट्वा च यदुपुङ्गवः |
ऋषींस्तानभिवाद्याथ पार्श्वे हिमवतोऽच्युतः ||९||
स्कन्धावाराणि सर्वाणि निवर्त्यारुरुहेऽचलम् ||९||
नातिदूरं ततो गत्वा नगं तालध्वजो बली |
पुण्यं तीर्थवरं दृष्ट्वा विस्मयं परमं गतः ||१०||
प्रभवं च सरस्वत्याः प्लक्षप्रस्रवणं बलः |
सम्प्राप्तः कारपचनं तीर्थप्रवरमुत्तमम् ||११||
हलायुधस्तत्र चापि दत्त्वा दानं महाबलः |
आप्लुतः सलिले शीते तस्माच्चापि जगाम ह ||१२||
आश्रमं परमप्रीतो मित्रस्य वरुणस्य च ||१२||
इन्द्रोऽग्निरर्यमा चैव यत्र प्राक्प्रीतिमाप्नुवन् |
तं देशं कारपचनाद्यमुनायां जगाम ह ||१३||
स्नात्वा तत्रापि धर्मात्मा परां तुष्टिमवाप्य च |
ऋषिभिश्चैव सिद्धैश्च सहितो वै महाबलः ||१४||
उपविष्टः कथाः शुभ्राः शुश्राव यदुपुङ्गवः ||१४||
तथा तु तिष्ठतां तेषां नारदो भगवानृषिः |
आजगामाथ तं देशं यत्र रामो व्यवस्थितः ||१५||
जटामण्डलसंवीतः स्वर्णचीरी महातपाः |
हेमदण्डधरो राजन्कमण्डलुधरस्तथा ||१६||
कच्छपीं सुखशब्दां तां गृह्य वीणां मनोरमाम् |
नृत्ये गीते च कुशलो देवब्राह्मणपूजितः ||१७||
प्रकर्ता कलहानां च नित्यं च कलहप्रियः |
तं देशमगमद्यत्र श्रीमान्रामो व्यवस्थितः ||१८||
प्रत्युत्थाय तु ते सर्वे पूजयित्वा यतव्रतम् |
देवर्षिं पर्यपृच्छन्त यथावृत्तं कुरून्प्रति ||१९||
ततोऽस्याकथयद्राजन्नारदः सर्वधर्मवित् |
सर्वमेव यथावृत्तमतीतं कुरुसङ्क्षयम् ||२०||
ततोऽब्रवीद्रौहिणेयो नारदं दीनया गिरा |
किमवस्थं तु तत्क्षत्रं ये च तत्राभवन्नृपाः ||२१||
श्रुतमेतन्मया पूर्वं सर्वमेव तपोधन |
विस्तरश्रवणे जातं कौतूहलमतीव मे ||२२||
नारद उवाच||
पूर्वमेव हतो भीष्मो द्रोणः सिन्धुपतिस्तथा |
हतो वैकर्तनः कर्णः पुत्राश्चास्य महारथाः ||२३||
भूरिश्रवा रौहिणेय मद्रराजश्च वीर्यवान् |
एते चान्ये च बहवस्तत्र तत्र महाबलाः ||२४||
प्रियान्प्राणान्परित्यज्य प्रियार्थं कौरवस्य वै |
राजानो राजपुत्राश्च समरेष्वनिवर्तिनः ||२५||
अहतांस्तु महाबाहो शृणु मे तत्र माधव |
धार्तराष्ट्रबले शेषाः कृपो भोजश्च वीर्यवान् ||२६||
अश्वत्थामा च विक्रान्तो भग्नसैन्या दिशो गताः ||२६||
दुर्योधनो हते सैन्ये प्रद्रुतेषु कृपादिषु |
ह्रदं द्वैपायनं नाम विवेश भृशदुःखितः ||२७||
शयानं धार्तराष्ट्रं तु स्तम्भिते सलिले तदा |
पाण्डवाः सह कृष्णेन वाग्भिरुग्राभिरार्दयन् ||२८||
स तुद्यमानो बलवान्वाग्भी राम समन्ततः |
उत्थितः प्राग्घ्रदाद्वीरः प्रगृह्य महतीं गदाम् ||२९||
स चाप्युपगतो युद्धं भीमेन सह साम्प्रतम् |
भविष्यति च तत्सद्यस्तयो राम सुदारुणम् ||३०||
यदि कौतूहलं तेऽस्ति व्रज माधव मा चिरम् |
पश्य युद्धं महाघोरं शिष्ययोर्यदि मन्यसे ||३१||
वैशम्पायन उवाच||
नारदस्य वचः श्रुत्वा तानभ्यर्च्य द्विजर्षभान् |
सर्वान्विसर्जयामास ये तेनाभ्यागताः सह ||३२||
गम्यतां द्वारकां चेति सोऽन्वशादनुयायिनः ||३२||
सोऽवतीर्याचलश्रेष्ठात्प्लक्षप्रस्रवणाच्छुभात् |
ततः प्रीतमना रामः श्रुत्वा तीर्थफलं महत् ||३३||
विप्राणां संनिधौ श्लोकमगायदिदमच्युतः ||३३||
सरस्वतीवाससमा कुतो रतिः; सरस्वतीवाससमाः कुतो गुणाः |
सरस्वतीं प्राप्य दिवं गता जनाः; सदा स्मरिष्यन्ति नदीं सरस्वतीम् ||३४||
सरस्वती सर्वनदीषु पुण्या; सरस्वती लोकसुखावहा सदा |
सरस्वतीं प्राप्य जनाः सुदुष्कृताः; सदा न शोचन्ति परत्र चेह च ||३५||
ततो मुहुर्मुहुः प्रीत्या प्रेक्षमाणः सरस्वतीम् |
हयैर्युक्तं रथं शुभ्रमातिष्ठत परन्तपः ||३६||
स शीघ्रगामिना तेन रथेन यदुपुङ्गवः |
दिदृक्षुरभिसम्प्राप्तः शिष्ययुद्धमुपस्थितम् ||३७||
गदायुद्धपर्व
५४
वैशम्पायन उवाच||
एवं तदभवद्युद्धं तुमुलं जनमेजय |
यत्र दुःखान्वितो राजा धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् ||१||
रामं संनिहितं दृष्ट्वा गदायुद्ध उपस्थिते |
मम पुत्रः कथं भीमं प्रत्ययुध्यत सञ्जय ||२||
सञ्जय उवाच||
रामसांनिध्यमासाद्य पुत्रो दुर्योधनस्तव |
युद्धकामो महाबाहुः समहृष्यत वीर्यवान् ||३||
दृष्ट्वा लाङ्गलिनं राजा प्रत्युत्थाय च भारत |
प्रीत्या परमया युक्तो युधिष्ठिरमथाब्रवीत् ||४||
समन्तपञ्चकं क्षिप्रमितो याम विशां पते |
प्रथितोत्तरवेदी सा देवलोके प्रजापतेः ||५||
तस्मिन्महापुण्यतमे त्रैलोक्यस्य सनातने |
सङ्ग्रामे निधनं प्राप्य ध्रुवं स्वर्गो भविष्यति ||६||
तथेत्युक्त्वा महाराज कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
समन्तपञ्चकं वीरः प्रायादभिमुखः प्रभुः ||७||
ततो दुर्योधनो राजा प्रगृह्य महतीं गदाम् |
पद्भ्याममर्षाद्द्युतिमानगच्छत्पाण्डवैः सह ||८||
तथा यान्तं गदाहस्तं वर्मणा चापि दंशितम् |
अन्तरिक्षगता देवाः साधु साध्वित्यपूजयन् ||९||
वातिकाश्च नरा येऽत्र दृष्ट्वा ते हर्षमागताः ||९||
स पाण्डवैः परिवृतः कुरुराजस्तवात्मजः |
मत्तस्येव गजेन्द्रस्य गतिमास्थाय सोऽव्रजत् ||१०||
ततः शङ्खनिनादेन भेरीणां च महास्वनैः |
सिंहनादैश्च शूराणां दिशः सर्वाः प्रपूरिताः ||११||
प्रतीच्यभिमुखं देशं यथोद्दिष्टं सुतेन ते |
गत्वा च तैः परिक्षिप्तं समन्तात्सर्वतोदिशम् ||१२||
दक्षिणेन सरस्वत्याः स्वयनं तीर्थमुत्तमम् |
तस्मिन्देशे त्वनिरिणे तत्र युद्धमरोचयन् ||१३||
ततो भीमो महाकोटिं गदां गृह्याथ वर्मभृत् |
बिभ्रद्रूपं महाराज सदृशं हि गरुत्मतः ||१४||
अवबद्धशिरस्त्राणः सङ्ख्ये काञ्चनवर्मभृत् |
रराज राजन्पुत्रस्ते काञ्चनः शैलराडिव ||१५||
वर्मभ्यां संवृतौ वीरौ भीमदुर्योधनावुभौ |
संयुगे च प्रकाशेते संरब्धाविव कुञ्जरौ ||१६||
रणमण्डलमध्यस्थौ भ्रातरौ तौ नरर्षभौ |
अशोभेतां महाराज चन्द्रसूर्याविवोदितौ ||१७||
तावन्योन्यं निरीक्षेतां क्रुद्धाविव महाद्विपौ |
दहन्तौ लोचनै राजन्परस्परवधैषिणौ ||१८||
सम्प्रहृष्टमना राजन्गदामादाय कौरवः |
सृक्किणी संलिहन्राजन्क्रोधरक्तेक्षणः श्वसन् ||१९||
ततो दुर्योधनो राजा गदामादाय वीर्यवान् |
भीमसेनमभिप्रेक्ष्य गजो गजमिवाह्वयत् ||२०||
अद्रिसारमयीं भीमस्तथैवादाय वीर्यवान् |
आह्वयामास नृपतिं सिंहः सिंहं यथा वने ||२१||
तावुद्यतगदापाणी दुर्योधनवृकोदरौ |
संयुगे स्म प्रकाशेते गिरी सशिखराविव ||२२||
तावुभावभिसङ्क्रुद्धावुभौ भीमपराक्रमौ |
उभौ शिष्यौ गदायुद्धे रौहिणेयस्य धीमतः ||२३||
उभौ सदृशकर्माणौ यमवासवयोरिव |
तथा सदृशकर्माणौ वरुणस्य महाबलौ ||२४||
वासुदेवस्य रामस्य तथा वैश्रवणस्य च |
सदृशौ तौ महाराज मधुकैटभयोर्युधि ||२५||
उभौ सदृशकर्माणौ रणे सुन्दोपसुन्दयोः |
तथैव कालस्य समौ मृत्योश्चैव परन्तपौ ||२६||
अन्योन्यमभिधावन्तौ मत्ताविव महाद्विपौ |
वाशितासङ्गमे दृप्तौ शरदीव मदोत्कटौ ||२७||
मत्ताविव जिगीषन्तौ मातङ्गौ भरतर्षभौ |
उभौ क्रोधविषं दीप्तं वमन्तावुरगाविव ||२८||
अन्योन्यमभिसंरब्धौ प्रेक्षमाणावरिंदमौ |
उभौ भरतशार्दूलौ विक्रमेण समन्वितौ ||२९||
सिंहाविव दुराधर्षौ गदायुद्धे परन्तपौ |
नखदंष्ट्रायुधौ वीरौ व्याघ्राविव दुरुत्सहौ ||३०||
प्रजासंहरणे क्षुब्धौ समुद्राविव दुस्तरौ |
लोहिताङ्गाविव क्रुद्धौ प्रतपन्तौ महारथौ ||३१||
रश्मिमन्तौ महात्मानौ दीप्तिमन्तौ महाबलौ |
ददृशाते कुरुश्रेष्ठौ कालसूर्याविवोदितौ ||३२||
व्याघ्राविव सुसंरब्धौ गर्जन्ताविव तोयदौ |
जहृषाते महाबाहू सिंहौ केसरिणाविव ||३३||
गजाविव सुसंरब्धौ ज्वलिताविव पावकौ |
ददृशुस्तौ महात्मानौ सशृङ्गाविव पर्वतौ ||३४||
रोषात्प्रस्फुरमाणोष्ठौ निरीक्षन्तौ परस्परम् |
तौ समेतौ महात्मानौ गदाहस्तौ नरोत्तमौ ||३५||
उभौ परमसंहृष्टावुभौ परमसंमतौ |
सदश्वाविव हेषन्तौ बृंहन्ताविव कुञ्जरौ ||३६||
वृषभाविव गर्जन्तौ दुर्योधनवृकोदरौ |
दैत्याविव बलोन्मत्तौ रेजतुस्तौ नरोत्तमौ ||३७||
ततो दुर्योधनो राजन्निदमाह युधिष्ठिरम् |
सृञ्जयैः सह तिष्ठन्तं तपन्तमिव भास्करम् ||३८||
इदं व्यवसितं युद्धं मम भीमस्य चोभयोः |
उपोपविष्टाः पश्यध्वं विमर्दं नृपसत्तमाः ||३९||
ततः समुपविष्टं तत्सुमहद्राजमण्डलम् |
विराजमानं ददृशे दिवीवादित्यमण्डलम् ||४०||
तेषां मध्ये महाबाहुः श्रीमान्केशवपूर्वजः |
उपविष्टो महाराज पूज्यमानः समन्ततः ||४१||
शुशुभे राजमध्यस्थो नीलवासाः सितप्रभः |
नक्षत्रैरिव सम्पूर्णो वृतो निशि निशाकरः ||४२||
तौ तथा तु महाराज गदाहस्तौ दुरासदौ |
अन्योन्यं वाग्भिरुग्राभिस्तक्षमाणौ व्यवस्थितौ ||४३||
अप्रियाणि ततोऽन्योन्यमुक्त्वा तौ कुरुपुङ्गवौ |
उदीक्षन्तौ स्थितौ वीरौ वृत्रशक्राविवाहवे ||४४||
५५
वैशम्पायन उवाच||
ततो वाग्युद्धमभवत्तुमुलं जनमेजय |
यत्र दुःखान्वितो राजा धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् ||१||
धिगस्तु खलु मानुष्यं यस्य निष्ठेयमीदृशी |
एकादशचमूभर्ता यत्र पुत्रो ममाभिभूः ||२||
आज्ञाप्य सर्वान्नृपतीन्भुक्त्वा चेमां वसुन्धराम् |
गदामादाय वेगेन पदातिः प्रस्थितो रणम् ||३||
भूत्वा हि जगतो नाथो ह्यनाथ इव मे सुतः |
गदामुद्यम्य यो याति किमन्यद्भागधेयतः ||४||
अहो दुःखं महत्प्राप्तं पुत्रेण मम सञ्जय |
एवमुक्त्वा स दुःखार्तो विरराम जनाधिपः ||५||
सञ्जय उवाच||
स मेघनिनदो हर्षाद्विनदन्निव गोवृषः |
आजुहाव ततः पार्थं युद्धाय युधि वीर्यवान् ||६||
भीममाह्वयमाने तु कुरुराजे महात्मनि |
प्रादुरासन्सुघोराणि रूपाणि विविधान्युत ||७||
ववुर्वाताः सनिर्घाताः पांसुवर्षं पपात च |
बभूवुश्च दिशः सर्वास्तिमिरेण समावृताः ||८||
महास्वनाः सनिर्घातास्तुमुला रोमहर्षणाः |
पेतुस्तथोल्काः शतशः स्फोटयन्त्यो नभस्तलम् ||९||
राहुश्चाग्रसदादित्यमपर्वणि विशां पते |
चकम्पे च महाकम्पं पृथिवी सवनद्रुमा ||१०||
रूक्षाश्च वाताः प्रववुर्नीचैः शर्करवर्षिणः |
गिरीणां शिखराण्येव न्यपतन्त महीतले ||११||
मृगा बहुविधाकाराः सम्पतन्ति दिशो दश |
दीप्ताः शिवाश्चाप्यनदन्घोररूपाः सुदारुणाः ||१२||
निर्घाताश्च महाघोरा बभूवू रोमहर्षणाः |
दीप्तायां दिशि राजेन्द्र मृगाश्चाशुभवादिनः ||१३||
उदपानगताश्चापो व्यवर्धन्त समन्ततः |
अशरीरा महानादाः श्रूयन्ते स्म तदा नृप ||१४||
एवमादीनि दृष्ट्वाथ निमित्तानि वृकोदरः |
उवाच भ्रातरं ज्येष्ठं धर्मराजं युधिष्ठिरम् ||१५||
नैष शक्तो रणे जेतुं मन्दात्मा मां सुयोधनः |
अद्य क्रोधं विमोक्ष्यामि निगूढं हृदये चिरम् ||१६||
सुयोधने कौरवेन्द्रे खाण्डवे पावको यथा ||१६||
शल्यमद्योद्धरिष्यामि तव पाण्डव हृच्छयम् |
निहत्य गदया पापमिमं कुरुकुलाधमम् ||१७||
अद्य कीर्तिमयीं मालां प्रतिमोक्ष्याम्यहं त्वयि |
हत्वेमं पापकर्माणं गदया रणमूर्धनि ||१८||
अद्यास्य शतधा देहं भिनद्मि गदयानया |
नायं प्रवेष्टा नगरं पुनर्वारणसाह्वयम् ||१९||
सर्पोत्सर्गस्य शयने विषदानस्य भोजने |
प्रमाणकोट्यां पातस्य दाहस्य जतुवेश्मनि ||२०||
सभायामवहासस्य सर्वस्वहरणस्य च |
वर्षमज्ञातवासस्य वनवासस्य चानघ ||२१||
अद्यान्तमेषां दुःखानां गन्ता भरतसत्तम |
एकाह्ना विनिहत्येमं भविष्याम्यात्मनोऽनृणः ||२२||
अद्यायुर्धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेरकृतात्मनः |
समाप्तं भरतश्रेष्ठ मातापित्रोश्च दर्शनम् ||२३||
अद्यायं कुरुराजस्य शन्तनोः कुलपांसनः |
प्राणाञ्श्रियं च राज्यं च त्यक्त्वा शेष्यति भूतले ||२४||
राजा च धृतराष्ट्रोऽद्य श्रुत्वा पुत्रं मया हतम् |
स्मरिष्यत्यशुभं कर्म यत्तच्छकुनिबुद्धिजम् ||२५||
इत्युक्त्वा राजशार्दूल गदामादाय वीर्यवान् |
अवातिष्ठत युद्धाय शक्रो वृत्रमिवाह्वयन् ||२६||
तमुद्यतगदं दृष्ट्वा कैलासमिव शृङ्गिणम् |
भीमसेनः पुनः क्रुद्धो दुर्योधनमुवाच ह ||२७||
राज्ञश्च धृतराष्ट्रस्य तथा त्वमपि चात्मनः |
स्मर तद्दुष्कृतं कर्म यद्वृत्तं वारणावते ||२८||
द्रौपदी च परिक्लिष्टा सभायां यद्रजस्वला |
द्यूते च वञ्चितो राजा यत्त्वया सौबलेन च ||२९||
वने दुःखं च यत्प्राप्तमस्माभिस्त्वत्कृतं महत् |
विराटनगरे चैव योन्यन्तरगतैरिव ||३०||
तत्सर्वं यातयाम्यद्य दिष्ट्या दृष्टोऽसि दुर्मते ||३०||
त्वत्कृतेऽसौ हतः शेते शरतल्पे प्रतापवान् |
गाङ्गेयो रथिनां श्रेष्ठो निहतो याज्ञसेनिना ||३१||
हतो द्रोणश्च कर्णश्च तथा शल्यः प्रतापवान् |
वैराग्नेरादिकर्ता च शकुनिः सौबलो हतः ||३२||
प्रातिकामी तथा पापो द्रौपद्याः क्लेशकृद्धतः |
भ्रातरस्ते हताः सर्वे शूरा विक्रान्तयोधिनः ||३३||
एते चान्ये च बहवो निहतास्त्वत्कृते नृपाः |
त्वामद्य निहनिष्यामि गदया नात्र संशयः ||३४||
इत्येवमुच्चै राजेन्द्र भाषमाणं वृकोदरम् |
उवाच वीतभी राजन्पुत्रस्ते सत्यविक्रमः ||३५||
किं कत्थितेन बहुधा युध्यस्व त्वं वृकोदर |
अद्य तेऽहं विनेष्यामि युद्धश्रद्धां कुलाधम ||३६||
नैव दुर्योधनः क्षुद्र केनचित्त्वद्विधेन वै |
शक्यस्त्रासयितुं वाचा यथान्यः प्राकृतो नरः ||३७||
चिरकालेप्सितं दिष्ट्या हृदयस्थमिदं मम |
त्वया सह गदायुद्धं त्रिदशैरुपपादितम् ||३८||
किं वाचा बहुनोक्तेन कत्थितेन च दुर्मते |
वाणी सम्पद्यतामेषा कर्मणा मा चिरं कृथाः ||३९||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सर्व एवाभ्यपूजयन् |
राजानः सोमकाश्चैव ये तत्रासन्समागताः ||४०||
ततः सम्पूजितः सर्वैः सम्प्रहृष्टतनूरुहः |
भूयो धीरं मनश्चक्रे युद्धाय कुरुनन्दनः ||४१||
तं मत्तमिव मातङ्गं तलतालैर्नराधिपाः |
भूयः संहर्षयां चक्रुर्दुर्योधनममर्षणम् ||४२||
तं महात्मा महात्मानं गदामुद्यम्य पाण्डवः |
अभिदुद्राव वेगेन धार्तराष्ट्रं वृकोदरः ||४३||
बृंहन्ति कुञ्जरास्तत्र हया हेषन्ति चासकृत् |
शस्त्राणि चाप्यदीप्यन्त पाण्डवानां जयैषिणाम् ||४४||
५६
सञ्जय उवाच||
ततो दुर्योधनो दृष्ट्वा भीमसेनं तथागतम् |
प्रत्युद्ययावदीनात्मा वेगेन महता नदन् ||१||
समापेततुरानद्य शृङ्गिणौ वृषभाविव |
महानिर्घातघोषश्च सम्प्रहारस्तयोरभूत् ||२||
अभवच्च तयोर्युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् |
जिगीषतोर्युधान्योन्यमिन्द्रप्रह्रादयोरिव ||३||
रुधिरोक्षितसर्वाङ्गौ गदाहस्तौ मनस्विनौ |
ददृशाते महात्मानौ पुष्पिताविव किंशुकौ ||४||
तथा तस्मिन्महायुद्धे वर्तमाने सुदारुणे |
खद्योतसङ्घैरिव खं दर्शनीयं व्यरोचत ||५||
तथा तस्मिन्वर्तमाने सङ्कुले तुमुले भृशम् |
उभावपि परिश्रान्तौ युध्यमानावरिंदमौ ||६||
तौ मुहूर्तं समाश्वस्य पुनरेव परन्तपौ |
अभ्यहारयतां तत्र सम्प्रगृह्य गदे शुभे ||७||
तौ तु दृष्ट्वा महावीर्यौ समाश्वस्तौ नरर्षभौ |
बलिनौ वारणौ यद्वद्वाशितार्थे मदोत्कटौ ||८||
अपारवीर्यौ सम्प्रेक्ष्य प्रगृहीतगदावुभौ |
विस्मयं परमं जग्मुर्देवगन्धर्वदानवाः ||९||
प्रगृहीतगदौ दृष्ट्वा दुर्योधनवृकोदरौ |
संशयः सर्वभूतानां विजये समपद्यत ||१०||
समागम्य ततो भूयो भ्रातरौ बलिनां वरौ |
अन्योन्यस्यान्तरप्रेप्सू प्रचक्रातेऽन्तरं प्रति ||११||
यमदण्डोपमां गुर्वीमिन्द्राशनिमिवोद्यताम् |
ददृशुः प्रेक्षका राजन्रौद्रीं विशसनीं गदाम् ||१२||
आविध्यतो गदां तस्य भीमसेनस्य संयुगे |
शब्दः सुतुमुलो घोरो मुहूर्तं समपद्यत ||१३||
आविध्यन्तमभिप्रेक्ष्य धार्तराष्ट्रोऽथ पाण्डवम् |
गदामलघुवेगां तां विस्मितः सम्बभूव ह ||१४||
चरंश्च विविधान्मार्गान्मण्डलानि च भारत |
अशोभत तदा वीरो भूय एव वृकोदरः ||१५||
तौ परस्परमासाद्य यत्तावन्योन्यरक्षणे |
मार्जाराविव भक्षार्थे ततक्षाते मुहुर्मुहुः ||१६||
अचरद्भीमसेनस्तु मार्गान्बहुविधांस्तथा |
मण्डलानि विचित्राणि स्थानानि विविधानि च ||१७||
गोमूत्रिकाणि चित्राणि गतप्रत्यागतानि च |
परिमोक्षं प्रहाराणां वर्जनं परिधावनम् ||१८||
अभिद्रवणमाक्षेपमवस्थानं सविग्रहम् |
परावर्तनसंवर्तमवप्लुतमथाप्लुतम् ||१९||
उपन्यस्तमपन्यस्तं गदायुद्धविशारदौ ||१९||
एवं तौ विचरन्तौ तु न्यघ्नतां वै परस्परम् |
वञ्चयन्तौ पुनश्चैव चेरतुः कुरुसत्तमौ ||२०||
विक्रीडन्तौ सुबलिनौ मण्डलानि प्रचेरतुः |
गदाहस्तौ ततस्तौ तु मण्डलावस्थितौ बली ||२१||
दक्षिणं मण्डलं राजन्धार्तराष्ट्रोऽभ्यवर्तत |
सव्यं तु मण्डलं तत्र भीमसेनोऽभ्यवर्तत ||२२||
तथा तु चरतस्तस्य भीमस्य रणमूर्धनि |
दुर्योधनो महाराज पार्श्वदेशेऽभ्यताडयत् ||२३||
आहतस्तु तदा भीमस्तव पुत्रेण भारत |
आविध्यत गदां गुर्वीं प्रहारं तमचिन्तयन् ||२४||
इन्द्राशनिसमां घोरां यमदण्डमिवोद्यताम् |
ददृशुस्ते महाराज भीमसेनस्य तां गदाम् ||२५||
आविध्यन्तं गदां दृष्ट्वा भीमसेनं तवात्मजः |
समुद्यम्य गदां घोरां प्रत्यविध्यदरिंदमः ||२६||
गदामारुतवेगेन तव पुत्रस्य भारत |
शब्द आसीत्सुतुमुलस्तेजश्च समजायत ||२७||
स चरन्विविधान्मार्गान्मण्डलानि च भागशः |
समशोभत तेजस्वी भूयो भीमात्सुयोधनः ||२८||
आविद्धा सर्ववेगेन भीमेन महती गदा |
सधूमं सार्चिषं चाग्निं मुमोचोग्रा महास्वना ||२९||
आधूतां भीमसेनेन गदां दृष्ट्वा सुयोधनः |
अद्रिसारमयीं गुर्वीमाविध्यन्बह्वशोभत ||३०||
गदामारुतवेगं हि दृष्ट्वा तस्य महात्मनः |
भयं विवेश पाण्डून्वै सर्वानेव ससोमकान् ||३१||
तौ दर्शयन्तौ समरे युद्धक्रीडां समन्ततः |
गदाभ्यां सहसान्योन्यमाजघ्नतुररिंदमौ ||३२||
तौ परस्परमासाद्य दंष्ट्राभ्यां द्विरदौ यथा |
अशोभेतां महाराज शोणितेन परिप्लुतौ ||३३||
एवं तदभवद्युद्धं घोररूपमसंवृतम् |
परिवृत्तेऽहनि क्रूरं वृत्रवासवयोरिव ||३४||
दृष्ट्वा व्यवस्थितं भीमं तव पुत्रो महाबलः |
चरंश्चित्रतरान्मार्गान्कौन्तेयमभिदुद्रुवे ||३५||
तस्य भीमो महावेगां जाम्बूनदपरिष्कृताम् |
अभिक्रुद्धस्य क्रुद्धस्तु ताडयामास तां गदाम् ||३६||
सविस्फुलिङ्गो निर्ह्रादस्तयोस्तत्राभिघातजः |
प्रादुरासीन्महाराज सृष्टयोर्वज्रयोरिव ||३७||
वेगवत्या तया तत्र भीमसेनप्रमुक्तया |
निपतन्त्या महाराज पृथिवी समकम्पत ||३८||
तां नामृष्यत कौरव्यो गदां प्रतिहतां रणे |
मत्तो द्विप इव क्रुद्धः प्रतिकुञ्जरदर्शनात् ||३९||
स सव्यं मण्डलं राजन्नुद्भ्राम्य कृतनिश्चयः |
आजघ्ने मूर्ध्नि कौन्तेयं गदया भीमवेगया ||४०||
तया त्वभिहतो भीमः पुत्रेण तव पाण्डवः |
नाकम्पत महाराज तदद्भुतमिवाभवत् ||४१||
आश्चर्यं चापि तद्राजन्सर्वसैन्यान्यपूजयन् |
यद्गदाभिहतो भीमो नाकम्पत पदात्पदम् ||४२||
ततो गुरुतरां दीप्तां गदां हेमपरिष्कृताम् |
दुर्योधनाय व्यसृजद्भीमो भीमपराक्रमः ||४३||
तं प्रहारमसम्भ्रान्तो लाघवेन महाबलः |
मोघं दुर्योधनश्चक्रे तत्राभूद्विस्मयो महान् ||४४||
सा तु मोघा गदा राजन्पतन्ती भीमचोदिता |
चालयामास पृथिवीं महानिर्घातनिस्वना ||४५||
आस्थाय कौशिकान्मार्गानुत्पतन्स पुनः पुनः |
गदानिपातं प्रज्ञाय भीमसेनमवञ्चयत् ||४६||
वञ्चयित्वा तथा भीमं गदया कुरुसत्तमः |
ताडयामास सङ्क्रुद्धो वक्षोदेशे महाबलः ||४७||
गदयाभिहतो भीमो मुह्यमानो महारणे |
नाभ्यमन्यत कर्तव्यं पुत्रेणाभ्याहतस्तव ||४८||
तस्मिंस्तथा वर्तमाने राजन्सोमकपाण्डवाः |
भृशोपहतसङ्कल्पा नहृष्टमनसोऽभवन् ||४९||
स तु तेन प्रहारेण मातङ्ग इव रोषितः |
हस्तिवद्धस्तिसङ्काशमभिदुद्राव ते सुतम् ||५०||
ततस्तु रभसो भीमो गदया तनयं तव |
अभिदुद्राव वेगेन सिंहो वनगजं यथा ||५१||
उपसृत्य तु राजानं गदामोक्षविशारदः |
आविध्यत गदां राजन्समुद्दिश्य सुतं तव ||५२||
अताडयद्भीमसेनः पार्श्वे दुर्योधनं तदा |
स विह्वलः प्रहारेण जानुभ्यामगमन्महीम् ||५३||
तस्मिंस्तु भरतश्रेष्ठे जानुभ्यामवनीं गते |
उदतिष्ठत्ततो नादः सृञ्जयानां जगत्पते ||५४||
तेषां तु निनदं श्रुत्वा सृञ्जयानां नरर्षभः |
अमर्षाद्भरतश्रेष्ठ पुत्रस्ते समकुप्यत ||५५||
उत्थाय तु महाबाहुः क्रुद्धो नाग इव श्वसन् |
दिधक्षन्निव नेत्राभ्यां भीमसेनमवैक्षत ||५६||
ततः स भरतश्रेष्ठो गदापाणिरभिद्रवत् |
प्रमथिष्यन्निव शिरो भीमसेनस्य संयुगे ||५७||
स महात्मा महात्मानं भीमं भीमपराक्रमः |
अताडयच्छङ्खदेशे स चचालाचलोपमः ||५८||
स भूयः शुशुभे पार्थस्ताडितो गदया रणे |
उद्भिन्नरुधिरो राजन्प्रभिन्न इव कुञ्जरः ||५९||
ततो गदां वीरहणीमयस्मयीं; प्रगृह्य वज्राशनितुल्यनिस्वनाम् |
अताडयच्छत्रुममित्रकर्शनो; बलेन विक्रम्य धनञ्जयाग्रजः ||६०||
स भीमसेनाभिहतस्तवात्मजः; पपात सङ्कम्पितदेहबन्धनः |
सुपुष्पितो मारुतवेगताडितो; महावने साल इवावघूर्णितः ||६१||
ततः प्रणेदुर्जहृषुश्च पाण्डवाः; समीक्ष्य पुत्रं पतितं क्षितौ तव |
ततः सुतस्ते प्रतिलभ्य चेतनां; समुत्पपात द्विरदो यथा ह्रदात् ||६२||
स पार्थिवो नित्यममर्षितस्तदा; महारथः शिक्षितवत्परिभ्रमन् |
अताडयत्पाण्डवमग्रतः स्थितं; स विह्वलाङ्गो जगतीमुपास्पृशत् ||६३||
स सिंहनादान्विननाद कौरवो; निपात्य भूमौ युधि भीममोजसा |
बिभेद चैवाशनितुल्यतेजसा; गदानिपातेन शरीररक्षणम् ||६४||
ततोऽन्तरिक्षे निनदो महानभू; द्दिवौकसामप्सरसां च नेदुषाम् |
पपात चोच्चैरमरप्रवेरितं; विचित्रपुष्पोत्करवर्षमुत्तमम् ||६५||
ततः परानाविशदुत्तमं भयं; समीक्ष्य भूमौ पतितं नरोत्तमम् |
अहीयमानं च बलेन कौरवं; निशम्य भेदं च दृढस्य वर्मणः ||६६||
ततो मुहूर्तादुपलभ्य चेतनां; प्रमृज्य वक्त्रं रुधिरार्द्रमात्मनः |
धृतिं समालम्ब्य विवृत्तलोचनो; बलेन संस्तभ्य वृकोदरः स्थितः ||६७||
दुर्योधनोरुभङ्गः
५७
सञ्जय उवाच||
समुदीर्णं ततो दृष्ट्वा सङ्ग्रामं कुरुमुख्ययोः |
अथाब्रवीदर्जुनस्तु वासुदेवं यशस्विनम् ||१||
अनयोर्वीरयोर्युद्धे को ज्यायान्भवतो मतः |
कस्य वा को गुणो भूयानेतद्वद जनार्दन ||२||
वासुदेव उवाच||
उपदेशोऽनयोस्तुल्यो भीमस्तु बलवत्तरः |
कृतयत्नतरस्त्वेष धार्तराष्ट्रो वृकोदरात् ||३||
भीमसेनस्तु धर्मेण युध्यमानो न जेष्यति |
अन्यायेन तु युध्यन्वै हन्यादेष सुयोधनम् ||४||
मायया निर्जिता देवैरसुरा इति नः श्रुतम् |
विरोचनश्च शक्रेण मायया निर्जितः सखे ||५||
मायया चाक्षिपत्तेजो वृत्रस्य बलसूदनः ||५||
प्रतिज्ञातं तु भीमेन द्यूतकाले धनञ्जय |
ऊरू भेत्स्यामि ते सङ्ख्ये गदयेति सुयोधनम् ||६||
सोऽयं प्रतिज्ञां तां चापि पारयित्वारिकर्शनः |
मायाविनं च राजानं माययैव निकृन्ततु ||७||
यद्येष बलमास्थाय न्यायेन प्रहरिष्यति |
विषमस्थस्ततो राजा भविष्यति युधिष्ठिरः ||८||
पुनरेव च वक्ष्यामि पाण्डवेदं निबोध मे |
धर्मराजापराधेन भयं नः पुनरागतम् ||९||
कृत्वा हि सुमहत्कर्म हत्वा भीष्ममुखान्कुरून् |
जयः प्राप्तो यशश्चाग्र्यं वैरं च प्रतियातितम् ||१०||
तदेवं विजयः प्राप्तः पुनः संशयितः कृतः ||१०||
अबुद्धिरेषा महती धर्मराजस्य पाण्डव |
यदेकविजये युद्धं पणितं कृतमीदृशम् ||११||
सुयोधनः कृती वीर एकायनगतस्तथा ||११||
अपि चोशनसा गीतः श्रूयतेऽयं पुरातनः |
श्लोकस्तत्त्वार्थसहितस्तन्मे निगदतः शृणु ||१२||
पुनरावर्तमानानां भग्नानां जीवितैषिणाम् |
भेतव्यमरिशेषाणामेकायनगता हि ते ||१३||
सुयोधनमिमं भग्नं हतसैन्यं ह्रदं गतम् |
पराजितं वनप्रेप्सुं निराशं राज्यलम्भने ||१४||
को न्वेष संयुगे प्राज्ञः पुनर्द्वंद्वे समाह्वयेत् |
अपि वो निर्जितं राज्यं न हरेत सुयोधनः ||१५||
यस्त्रयोदशवर्षाणि गदया कृतनिश्रमः |
चरत्यूर्ध्वं च तिर्यक्च भीमसेनजिघांसया ||१६||
एवं चेन्न महाबाहुरन्यायेन हनिष्यति |
एष वः कौरवो राजा धार्तराष्ट्रो भविष्यति ||१७||
धनञ्जयस्तु श्रुत्वैतत्केशवस्य महात्मनः |
प्रेक्षतो भीमसेनस्य हस्तेनोरुमताडयत् ||१८||
गृह्य सञ्ज्ञां ततो भीमो गदया व्यचरद्रणे |
मण्डलानि विचित्राणि यमकानीतराणि च ||१९||
दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रकमथापि च |
व्यचरत्पाण्डवो राजन्नरिं संमोहयन्निव ||२०||
तथैव तव पुत्रोऽपि गदामार्गविशारदः |
व्यचरल्लघु चित्रं च भीमसेनजिघांसया ||२१||
आधुन्वन्तौ गदे घोरे चन्दनागरुरूषिते |
वैरस्यान्तं परीप्सन्तौ रणे क्रुद्धाविवान्तकौ ||२२||
अन्योन्यं तौ जिघांसन्तौ प्रवीरौ पुरुषर्षभौ |
युयुधाते गरुत्मन्तौ यथा नागामिषैषिणौ ||२३||
मण्डलानि विचित्राणि चरतोर्नृपभीमयोः |
गदासम्पातजास्तत्र प्रजज्ञुः पावकार्चिषः ||२४||
समं प्रहरतोस्तत्र शूरयोर्बलिनोर्मृधे |
क्षुब्धयोर्वायुना राजन्द्वयोरिव समुद्रयोः ||२५||
तयोः प्रहरतोस्तुल्यं मत्तकुञ्जरयोरिव |
गदानिर्घातसंह्रादः प्रहाराणामजायत ||२६||
तस्मिंस्तदा सम्प्रहारे दारुणे सङ्कुले भृशम् |
उभावपि परिश्रान्तौ युध्यमानावरिंदमौ ||२७||
तौ मुहूर्तं समाश्वस्य पुनरेव परन्तपौ |
अभ्यहारयतां क्रुद्धौ प्रगृह्य महती गदे ||२८||
तयोः समभवद्युद्धं घोररूपमसंवृतम् |
गदानिपातै राजेन्द्र तक्षतोर्वै परस्परम् ||२९||
व्यायामप्रद्रुतौ तौ तु वृषभाक्षौ तरस्विनौ |
अन्योन्यं जघ्नतुर्वीरौ पङ्कस्थौ महिषाविव ||३०||
जर्जरीकृतसर्वाङ्गौ रुधिरेणाभिसम्प्लुतौ |
ददृशाते हिमवति पुष्पिताविव किंशुकौ ||३१||
दुर्योधनेन पार्थस्तु विवरे सम्प्रदर्शिते |
ईषदुत्स्मयमानस्तु सहसा प्रससार ह ||३२||
तमभ्याशगतं प्राज्ञो रणे प्रेक्ष्य वृकोदरः |
अवाक्षिपद्गदां तस्मै वेगेन महता बली ||३३||
अवक्षेपं तु तं दृष्ट्वा पुत्रस्तव विशां पते |
अपासर्पत्ततः स्थानात्सा मोघा न्यपतद्भुवि ||३४||
मोक्षयित्वा प्रहारं तं सुतस्तव स सम्भ्रमात् |
भीमसेनं च गदया प्राहरत्कुरुसत्तमः ||३५||
तस्य विष्यन्दमानेन रुधिरेणामितौजसः |
प्रहारगुरुपाताच्च मूर्छेव समजायत ||३६||
दुर्योधनस्तं च वेद पीडितं पाण्डवं रणे |
धारयामास भीमोऽपि शरीरमतिपीडितम् ||३७||
अमन्यत स्थितं ह्येनं प्रहरिष्यन्तमाहवे |
अतो न प्राहरत्तस्मै पुनरेव तवात्मजः ||३८||
ततो मुहूर्तमाश्वस्य दुर्योधनमवस्थितम् |
वेगेनाभ्यद्रवद्राजन्भीमसेनः प्रतापवान् ||३९||
तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य संरब्धममितौजसम् |
मोघमस्य प्रहारं तं चिकीर्षुर्भरतर्षभ ||४०||
अवस्थाने मतिं कृत्वा पुत्रस्तव महामनाः |
इयेषोत्पतितुं राजंश्छलयिष्यन्वृकोदरम् ||४१||
अबुध्यद्भीमसेनस्तद्राज्ञस्तस्य चिकीर्षितम् |
अथास्य समभिद्रुत्य समुत्क्रम्य च सिंहवत् ||४२||
सृत्या वञ्चयतो राजन्पुनरेवोत्पतिष्यतः |
ऊरुभ्यां प्राहिणोद्राजन्गदां वेगेन पाण्डवः ||४३||
सा वज्रनिष्पेषसमा प्रहिता भीमकर्मणा |
ऊरू दुर्योधनस्याथ बभञ्ज प्रियदर्शनौ ||४४||
स पपात नरव्याघ्रो वसुधामनुनादयन् |
भग्नोरुर्भीमसेनेन पुत्रस्तव महीपते ||४५||
ववुर्वाताः सनिर्घाताः पांसुवर्षं पपात च |
चचाल पृथिवी चापि सवृक्षक्षुपपर्वता ||४६||
तस्मिन्निपतिते वीरे पत्यौ सर्वमहीक्षिताम् |
महास्वना पुनर्दीप्ता सनिर्घाता भयङ्करी ||४७||
पपात चोल्का महती पतिते पृथिवीपतौ ||४७||
तथा शोणितवर्षं च पांसुवर्षं च भारत |
ववर्ष मघवांस्तत्र तव पुत्रे निपातिते ||४८||
यक्षाणां राक्षसानां च पिशाचानां तथैव च |
अन्तरिक्षे महानादः श्रूयते भरतर्षभ ||४९||
तेन शब्देन घोरेण मृगाणामथ पक्षिणाम् |
जज्ञे घोरतमः शब्दो बहूनां सर्वतोदिशम् ||५०||
ये तत्र वाजिनः शेषा गजाश्च मनुजैः सह |
मुमुचुस्ते महानादं तव पुत्रे निपातिते ||५१||
भेरीशङ्खमृदङ्गानामभवच्च स्वनो महान् |
अन्तर्भूमिगतश्चैव तव पुत्रे निपातिते ||५२||
बहुपादैर्बहुभुजैः कबन्धैर्घोरदर्शनैः |
नृत्यद्भिर्भयदैर्व्याप्ता दिशस्तत्राभवन्नृप ||५३||
ध्वजवन्तोऽस्त्रवन्तश्च शस्त्रवन्तस्तथैव च |
प्राकम्पन्त ततो राजंस्तव पुत्रे निपातिते ||५४||
ह्रदाः कूपाश्च रुधिरमुद्वेमुर्नृपसत्तम |
नद्यश्च सुमहावेगाः प्रतिस्रोतोवहाभवन् ||५५||
पुल्लिङ्गा इव नार्यस्तु स्त्रीलिङ्गाः पुरुषाभवन् |
दुर्योधने तदा राजन्पतिते तनये तव ||५६||
दृष्ट्वा तानद्भुतोत्पातान्पाञ्चालाः पाण्डवैः सह |
आविग्नमनसः सर्वे बभूवुर्भरतर्षभ ||५७||
ययुर्देवा यथाकामं गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
कथयन्तोऽद्भुतं युद्धं सुतयोस्तव भारत ||५८||
तथैव सिद्धा राजेन्द्र तथा वातिकचारणाः |
नरसिंहौ प्रशंसन्तौ विप्रजग्मुर्यथागतम् ||५९||
५८
सञ्जय उवाच||
तं पातितं ततो दृष्ट्वा महाशालमिवोद्गतम् |
प्रहृष्टमनसः सर्वे बभूवुस्तत्र पाण्डवाः ||१||
उन्मत्तमिव मातङ्गं सिंहेन विनिपातितम् |
ददृशुर्हृष्टरोमाणः सर्वे ते चापि सोमकाः ||२||
ततो दुर्योधनं हत्वा भीमसेनः प्रतापवान् |
पतितं कौरवेन्द्रं तमुपगम्येदमब्रवीत् ||३||
गौर्गौरिति पुरा मन्द द्रौपदीमेकवाससम् |
यत्सभायां हसन्नस्मांस्तदा वदसि दुर्मते ||४||
तस्यावहासस्य फलमद्य त्वं समवाप्नुहि ||४||
एवमुक्त्वा स वामेन पदा मौलिमुपास्पृशत् |
शिरश्च राजसिंहस्य पादेन समलोडयत् ||५||
तथैव क्रोधसंरक्तो भीमः परबलार्दनः |
पुनरेवाब्रवीद्वाक्यं यत्तच्छृणु नराधिप ||६||
येऽस्मान्पुरोऽपनृत्यन्त पुनर्गौरिति गौरिति |
तान्वयं प्रतिनृत्यामः पुनर्गौरिति गौरिति ||७||
नास्माकं निकृतिर्वह्निर्नाक्षद्यूतं न वञ्चना |
स्वबाहुबलमाश्रित्य प्रबाधामो वयं रिपून् ||८||
सोऽवाप्य वैरस्य परस्य पारं; वृकोदरः प्राह शनैः प्रहस्य |
युधिष्ठिरं केशवसृञ्जयांश्च; धनञ्जयं माद्रवतीसुतौ च ||९||
रजस्वलां द्रौपदीमानयन्ये; ये चाप्यकुर्वन्त सदस्यवस्त्राम् |
तान्पश्यध्वं पाण्डवैर्धार्तराष्ट्रा; न्रणे हतांस्तपसा याज्ञसेन्याः ||१०||
ये नः पुरा षण्ढतिलानवोच; न्क्रूरा राज्ञो धृतराष्ट्रस्य पुत्राः |
ते नो हताः सगणाः सानुबन्धाः; कामं स्वर्गं नरकं वा व्रजामः ||११||
पुनश्च राज्ञः पतितस्य भूमौ; स तां गदां स्कन्धगतां निरीक्ष्य |
वामेन पादेन शिरः प्रमृद्य; दुर्योधनं नैकृतिकेत्यवोचत् ||१२||
हृष्टेन राजन्कुरुपार्थिवस्य; क्षुद्रात्मना भीमसेनेन पादम् |
दृष्ट्वा कृतं मूर्धनि नाभ्यनन्द; न्धर्मात्मानः सोमकानां प्रबर्हाः ||१३||
तव पुत्रं तथा हत्वा कत्थमानं वृकोदरम् |
नृत्यमानं च बहुशो धर्मराजोऽब्रवीदिदम् ||१४||
मा शिरोऽस्य पदा मर्दीर्मा धर्मस्तेऽत्यगान्महान् |
राजा ज्ञातिर्हतश्चायं नैतन्न्याय्यं तवानघ ||१५||
विध्वस्तोऽयं हतामात्यो हतभ्राता हतप्रजः |
उत्सन्नपिण्डो भ्राता च नैतन्न्याय्यं कृतं त्वया ||१६||
धार्मिको भीमसेनोऽसावित्याहुस्त्वां पुरा जनाः |
स कस्माद्भीमसेन त्वं राजानमधितिष्ठसि ||१७||
दृष्ट्वा दुर्योधनं राजा कुन्तीपुत्रस्तथागतम् |
नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यामिदं वचनमब्रवीत् ||१८||
नूनमेतद्बलवता धात्रादिष्टं महात्मना |
यद्वयं त्वां जिघांसामस्त्वं चास्मान्कुरुसत्तम ||१९||
आत्मनो ह्यपराधेन महद्व्यसनमीदृशम् |
प्राप्तवानसि यल्लोभान्मदाद्बाल्याच्च भारत ||२०||
घातयित्वा वयस्यांश्च भ्रातॄनथ पितॄंस्तथा |
पुत्रान्पौत्रांस्तथाचार्यांस्ततोऽसि निधनं गतः ||२१||
तवापराधादस्माभिर्भ्रातरस्ते महारथाः |
निहता ज्ञातयश्चान्ये दिष्टं मन्ये दुरत्ययम् ||२२||
स्नुषाश्च प्रस्नुषाश्चैव धृतराष्ट्रस्य विह्वलाः |
गर्हयिष्यन्ति नो नूनं विधवाः शोककर्शिताः ||२३||
एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो निशश्वास स पार्थिवः |
विललाप चिरं चापि धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||२४||
बलदेववासुदेवसंवादः
५९
धृतराष्ट्र उवाच||
अधर्मेण हतं दृष्ट्वा राजानं माधवोत्तमः |
किमब्रवीत्तदा सूत बलदेवो महाबलः ||१||
गदायुद्धविशेषज्ञो गदायुद्धविशारदः |
कृतवान्रौहिणेयो यत्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||२||
सञ्जय उवाच||
शिरस्यभिहतं दृष्ट्वा भीमसेनेन ते सुतम् |
रामः प्रहरतां श्रेष्ठश्चुक्रोध बलवद्बली ||३||
ततो मध्ये नरेन्द्राणामूर्ध्वबाहुर्हलायुधः |
कुर्वन्नार्तस्वरं घोरं धिग्धिग्भीमेत्युवाच ह ||४||
अहो धिग्यदधो नाभेः प्रहृतं शुद्धविक्रमे |
नैतद्दृष्टं गदायुद्धे कृतवान्यद्वृकोदरः ||५||
अधो नाभ्या न हन्तव्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः |
अयं त्वशास्त्रविन्मूढः स्वच्छन्दात्सम्प्रवर्तते ||६||
तस्य तत्तद्ब्रुवाणस्य रोषः समभवन्महान् |
ततो लाङ्गलमुद्यम्य भीममभ्यद्रवद्बली ||७||
तस्योर्ध्वबाहोः सदृशं रूपमासीन्महात्मनः |
बहुधातुविचित्रस्य श्वेतस्येव महागिरेः ||८||
तमुत्पतन्तं जग्राह केशवो विनयानतः |
बाहुभ्यां पीनवृत्ताभ्यां प्रयत्नाद्बलवद्बली ||९||
सितासितौ यदुवरौ शुशुभातेऽधिकं ततः |
नभोगतौ यथा राजंश्चन्द्रसूर्यौ दिनक्षये ||१०||
उवाच चैनं संरब्धं शमयन्निव केशवः |
आत्मवृद्धिर्मित्रवृद्धिर्मित्रमित्रोदयस्तथा ||११||
विपरीतं द्विषत्स्वेतत्षड्विधा वृद्धिरात्मनः ||११||
आत्मन्यपि च मित्रेषु विपरीतं यदा भवेत् |
तदा विद्यान्मनोज्यानिमाशु शान्तिकरो भवेत् ||१२||
अस्माकं सहजं मित्रं पाण्डवाः शुद्धपौरुषाः |
स्वकाः पितृष्वसुः पुत्रास्ते परैर्निकृता भृशम् ||१३||
प्रतिज्ञापारणं धर्मः क्षत्रियस्येति वेत्थ ह |
सुयोधनस्य गदया भङ्क्तास्म्यूरू महाहवे ||१४||
इति पूर्वं प्रतिज्ञातं भीमेन हि सभातले ||१४||
मैत्रेयेणाभिशप्तश्च पूर्वमेव महर्षिणा |
ऊरू भेत्स्यति ते भीमो गदयेति परन्तप ||१५||
अतो दोषं न पश्यामि मा क्रुधस्त्वं प्रलम्बहन् ||१५||
यौनैर्हार्दैश्च सम्बन्धैः सम्बद्धाः स्मेह पाण्डवैः |
तेषां वृद्ध्याभिवृद्धिर्नो मा क्रुधः पुरुषर्षभ ||१६||
राम उवाच||
धर्मः सुचरितः सद्भिः सह द्वाभ्यां नियच्छति |
अर्थश्चात्यर्थलुब्धस्य कामश्चातिप्रसङ्गिनः ||१७||
धर्मार्थौ धर्मकामौ च कामार्थौ चाप्यपीडयन् |
धर्मार्थकामान्योऽभ्येति सोऽत्यन्तं सुखमश्नुते ||१८||
तदिदं व्याकुलं सर्वं कृतं धर्मस्य पीडनात् |
भीमसेनेन गोविन्द कामं त्वं तु यथात्थ माम् ||१९||
वासुदेव उवाच||
अरोषणो हि धर्मात्मा सततं धर्मवत्सलः |
भवान्प्रख्यायते लोके तस्मात्संशाम्य मा क्रुधः ||२०||
प्राप्तं कलियुगं विद्धि प्रतिज्ञां पाण्डवस्य च |
आनृण्यं यातु वैरस्य प्रतिज्ञायाश्च पाण्डवः ||२१||
सञ्जय उवाच||
धर्मच्छलमपि श्रुत्वा केशवात्स विशां पते |
नैव प्रीतमना रामो वचनं प्राह संसदि ||२२||
हत्वाधर्मेण राजानं धर्मात्मानं सुयोधनम् |
जिह्मयोधीति लोकेऽस्मिन्ख्यातिं यास्यति पाण्डवः ||२३||
दुर्योधनोऽपि धर्मात्मा गतिं यास्यति शाश्वतीम् |
ऋजुयोधी हतो राजा धार्तराष्ट्रो नराधिपः ||२४||
युद्धदीक्षां प्रविश्याजौ रणयज्ञं वितत्य च |
हुत्वात्मानममित्राग्नौ प्राप चावभृथं यशः ||२५||
इत्युक्त्वा रथमास्थाय रौहिणेयः प्रतापवान् |
श्वेताभ्रशिखराकारः प्रययौ द्वारकां प्रति ||२६||
पाञ्चालाश्च सवार्ष्णेयाः पाण्डवाश्च विशां पते |
रामे द्वारवतीं याते नातिप्रमनसोऽभवन् ||२७||
ततो युधिष्ठिरं दीनं चिन्तापरमधोमुखम् |
शोकोपहतसङ्कल्पं वासुदेवोऽब्रवीदिदम् ||२८||
धर्मराज किमर्थं त्वमधर्ममनुमन्यसे |
हतबन्धोर्यदेतस्य पतितस्य विचेतसः ||२९||
दुर्योधनस्य भीमेन मृद्यमानं शिरः पदा |
उपप्रेक्षसि कस्मात्त्वं धर्मज्ञः सन्नराधिप ||३०||
युधिष्ठिर उवाच||
न ममैतत्प्रियं कृष्ण यद्राजानं वृकोदरः |
पदा मूर्ध्न्यस्पृशत्क्रोधान्न च हृष्ये कुलक्षये ||३१||
निकृत्या निकृता नित्यं धृतराष्ट्रसुतैर्वयम् |
बहूनि परुषाण्युक्त्वा वनं प्रस्थापिताः स्म ह ||३२||
भीमसेनस्य तद्दुःखमतीव हृदि वर्तते |
इति सञ्चिन्त्य वार्ष्णेय मयैतत्समुपेक्षितम् ||३३||
तस्माद्धत्वाकृतप्रज्ञं लुब्धं कामवशानुगम् |
लभतां पाण्डवः कामं धर्मेऽधर्मेऽपि वा कृते ||३४||
सञ्जय उवाच||
इत्युक्ते धर्मराजेन वासुदेवोऽब्रवीदिदम् |
काममस्त्वेवमिति वै कृच्छ्राद्यदुकुलोद्वहः ||३५||
इत्युक्तो वासुदेवेन भीमप्रियहितैषिणा |
अन्वमोदत तत्सर्वं यद्भीमेन कृतं युधि ||३६||
भीमसेनोऽपि हत्वाजौ तव पुत्रममर्षणः |
अभिवाद्याग्रतः स्थित्वा सम्प्रहृष्टः कृताञ्जलिः ||३७||
प्रोवाच सुमहातेजा धर्मराजं युधिष्ठिरम् |
हर्षादुत्फुल्लनयनो जितकाशी विशां पते ||३८||
तवाद्य पृथिवी राजन्क्षेमा निहतकण्टका |
तां प्रशाधि महाराज स्वधर्ममनुपालयन् ||३९||
यस्तु कर्तास्य वैरस्य निकृत्या निकृतिप्रियः |
सोऽयं विनिहतः शेते पृथिव्यां पृथिवीपते ||४०||
दुःशासनप्रभृतयः सर्वे ते चोग्रवादिनः |
राधेयः शकुनिश्चापि निहतास्तव शत्रवः ||४१||
सेयं रत्नसमाकीर्णा मही सवनपर्वता |
उपावृत्ता महाराज त्वामद्य निहतद्विषम् ||४२||
युधिष्ठिर उवाच||
गतं वैरस्य निधनं हतो राजा सुयोधनः |
कृष्णस्य मतमास्थाय विजितेयं वसुन्धरा ||४३||
दिष्ट्या गतस्त्वमानृण्यं मातुः कोपस्य चोभयोः |
दिष्ट्या जयसि दुर्धर्ष दिष्ट्या शत्रुर्निपातितः ||४४||
६०
धृतराष्ट्र उवाच||
हतं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे |
पाण्डवाः सृञ्जयाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ||१||
सञ्जय उवाच||
हतं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे |
सिंहेनेव महाराज मत्तं वनगजं वने ||२||
प्रहृष्टमनसस्तत्र कृष्णेन सह पाण्डवाः |
पाञ्चालाः सृञ्जयाश्चैव निहते कुरुनन्दने ||३||
आविध्यन्नुत्तरीयाणि सिंहनादांश्च नेदिरे |
नैतान्हर्षसमाविष्टानियं सेहे वसुन्धरा ||४||
धनूंष्यन्ये व्याक्षिपन्त ज्याश्चाप्यन्ये तथाक्षिपन् |
दध्मुरन्ये महाशङ्खानन्ये जघ्नुश्च दुन्दुभीः ||५||
चिक्रीडुश्च तथैवान्ये जहसुश्च तवाहिताः |
अब्रुवंश्चासकृद्वीरा भीमसेनमिदं वचः ||६||
दुष्करं भवता कर्म रणेऽद्य सुमहत्कृतम् |
कौरवेन्द्रं रणे हत्वा गदयातिकृतश्रमम् ||७||
इन्द्रेणेव हि वृत्रस्य वधं परमसंयुगे |
त्वया कृतममन्यन्त शत्रोर्वधमिमं जनाः ||८||
चरन्तं विविधान्मार्गान्मण्डलानि च सर्वशः |
दुर्योधनमिमं शूरं कोऽन्यो हन्याद्वृकोदरात् ||९||
वैरस्य च गतः पारं त्वमिहान्यैः सुदुर्गमम् |
अशक्यमेतदन्येन सम्पादयितुमीदृशम् ||१०||
कुञ्जरेणेव मत्तेन वीर सङ्ग्राममूर्धनि |
दुर्योधनशिरो दिष्ट्या पादेन मृदितं त्वया ||११||
सिंहेन महिषस्येव कृत्वा सङ्गरमद्भुतम् |
दुःशासनस्य रुधिरं दिष्ट्या पीतं त्वयानघ ||१२||
ये विप्रकुर्वन्राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |
मूर्ध्नि तेषां कृतः पादो दिष्ट्या ते स्वेन कर्मणा ||१३||
अमित्राणामधिष्ठानाद्वधाद्दुर्योधनस्य च |
भीम दिष्ट्या पृथिव्यां ते प्रथितं सुमहद्यशः ||१४||
एवं नूनं हते वृत्रे शक्रं नन्दन्ति बन्दिनः |
तथा त्वां निहतामित्रं वयं नन्दाम भारत ||१५||
दुर्योधनवधे यानि रोमाणि हृषितानि नः |
अद्यापि न विहृष्यन्ति तानि तद्विद्धि भारत ||१६||
इत्यब्रुवन्भीमसेनं वातिकास्तत्र सङ्गताः ||१६||
तान्हृष्टान्पुरुषव्याघ्रान्पाञ्चालान्पाण्डवैः सह |
ब्रुवतः सदृशं तत्र प्रोवाच मधुसूदनः ||१७||
न न्याय्यं निहतः शत्रुर्भूयो हन्तुं जनाधिपाः |
असकृद्वाग्भिरुग्राभिर्निहतो ह्येष मन्दधीः ||१८||
तदैवैष हतः पापो यदैव निरपत्रपः |
लुब्धः पापसहायश्च सुहृदां शासनातिगः ||१९||
बहुशो विदुरद्रोणकृपगाङ्गेयसृञ्जयैः |
पाण्डुभ्यः प्रोच्यमानोऽपि पित्र्यमंशं न दत्तवान् ||२०||
नैष योग्योऽद्य मित्रं वा शत्रुर्वा पुरुषाधमः |
किमनेनातिनुन्नेन वाग्भिः काष्ठसधर्मणा ||२१||
रथेष्वारोहत क्षिप्रं गच्छामो वसुधाधिपाः |
दिष्ट्या हतोऽयं पापात्मा सामात्यज्ञातिबान्धवः ||२२||
इति श्रुत्वा त्वधिक्षेपं कृष्णाद्दुर्योधनो नृपः |
अमर्षवशमापन्न उदतिष्ठद्विशां पते ||२३||
स्फिग्देशेनोपविष्टः स दोर्भ्यां विष्टभ्य मेदिनीम् |
दृष्टिं भ्रूसङ्कटां कृत्वा वासुदेवे न्यपातयत् ||२४||
अर्धोन्नतशरीरस्य रूपमासीन्नृपस्य तत् |
क्रुद्धस्याशीविषस्येव च्छिन्नपुच्छस्य भारत ||२५||
प्राणान्तकरणीं घोरां वेदनामविचिन्तयन् |
दुर्योधनो वासुदेवं वाग्भिरुग्राभिरार्दयत् ||२६||
कंसदासस्य दायाद न ते लज्जास्त्यनेन वै |
अधर्मेण गदायुद्धे यदहं विनिपातितः ||२७||
ऊरू भिन्धीति भीमस्य स्मृतिं मिथ्या प्रयच्छता |
किं न विज्ञातमेतन्मे यदर्जुनमवोचथाः ||२८||
घातयित्वा महीपालानृजुयुद्धान्सहस्रशः |
जिह्मैरुपायैर्बहुभिर्न ते लज्जा न ते घृणा ||२९||
अहन्यहनि शूराणां कुर्वाणः कदनं महत् |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य घातितस्ते पितामहः ||३०||
अश्वत्थाम्नः सनामानं हत्वा नागं सुदुर्मते |
आचार्यो न्यासितः शस्त्रं किं तन्न विदितं मम ||३१||
स चानेन नृशंसेन धृष्टद्युम्नेन वीर्यवान् |
पात्यमानस्त्वया दृष्टो न चैनं त्वमवारयः ||३२||
वधार्थं पाण्डुपुत्रस्य याचितां शक्तिमेव च |
घटोत्कचे व्यंसयथाः कस्त्वत्तः पापकृत्तमः ||३३||
छिन्नबाहुः प्रायगतस्तथा भूरिश्रवा बली |
त्वया निसृष्टेन हतः शैनेयेन दुरात्मना ||३४||
कुर्वाणश्चोत्तमं कर्म कर्णः पार्थजिगीषया |
व्यंसनेनाश्वसेनस्य पन्नगेन्द्रसुतस्य वै ||३५||
पुनश्च पतिते चक्रे व्यसनार्तः पराजितः |
पातितः समरे कर्णश्चक्रव्यग्रोऽग्रणीर्नृणाम् ||३६||
यदि मां चापि कर्णं च भीष्मद्रोणौ च संयुगे |
ऋजुना प्रतियुध्येथा न ते स्याद्विजयो ध्रुवम् ||३७||
त्वया पुनरनार्येण जिह्ममार्गेण पार्थिवाः |
स्वधर्ममनुतिष्ठन्तो वयं चान्ये च घातिताः ||३८||
वासुदेव उवाच||
हतस्त्वमसि गान्धारे सभ्रातृसुतबान्धवः |
सगणः ससुहृच्चैव पापमार्गमनुष्ठितः ||३९||
तवैव दुष्कृतैर्वीरौ भीष्मद्रोणौ निपातितौ |
कर्णश्च निहतः सङ्ख्ये तव शीलानुवर्तकः ||४०||
याच्यमानो मया मूढ पित्र्यमंशं न दित्ससि |
पाण्डवेभ्यः स्वराज्यार्धं लोभाच्छकुनिनिश्चयात् ||४१||
विषं ते भीमसेनाय दत्तं सर्वे च पाण्डवाः |
प्रदीपिता जतुगृहे मात्रा सह सुदुर्मते ||४२||
सभायां याज्ञसेनी च कृष्टा द्यूते रजस्वला |
तदैव तावद्दुष्टात्मन्वध्यस्त्वं निरपत्रपः ||४३||
अनक्षज्ञं च धर्मज्ञं सौबलेनाक्षवेदिना |
निकृत्या यत्पराजैषीस्तस्मादसि हतो रणे ||४४||
जयद्रथेन पापेन यत्कृष्णा क्लेशिता वने |
यातेषु मृगयां तेषु तृणबिन्दोरथाश्रमे ||४५||
अभिमन्युश्च यद्बाल एको बहुभिराहवे |
त्वद्दोषैर्निहतः पाप तस्मादसि हतो रणे ||४६||
दुर्योधन उवाच||
अधीतं विधिवद्दत्तं भूः प्रशास्ता ससागरा |
मूर्ध्नि स्थितममित्राणां को नु स्वन्ततरो मया ||४७||
यदिष्टं क्षत्रबन्धूनां स्वधर्ममनुपश्यताम् |
तदिदं निधनं प्राप्तं को नु स्वन्ततरो मया ||४८||
देवार्हा मानुषा भोगाः प्राप्ता असुलभा नृपैः |
ऐश्वर्यं चोत्तमं प्राप्तं को नु स्वन्ततरो मया ||४९||
ससुहृत्सानुबन्धश्च स्वर्गं गन्ताहमच्युत |
यूयं विहतसङ्कल्पाः शोचन्तो वर्तयिष्यथ ||५०||
सञ्जय उवाच||
अस्य वाक्यस्य निधने कुरुराजस्य भारत |
अपतत्सुमहद्वर्षं पुष्पाणां पुण्यगन्धिनाम् ||५१||
अवादयन्त गन्धर्वा जगुश्चाप्सरसां गणाः |
सिद्धाश्च मुमुचुर्वाचः साधु साध्विति भारत ||५२||
ववौ च सुरभिर्वायुः पुण्यगन्धो मृदुः सुखः |
व्यराजतामलं चैव नभो वैडूर्यसंनिभम् ||५३||
अत्यद्भुतानि ते दृष्ट्वा वासुदेवपुरोगमाः |
दुर्योधनस्य पूजां च दृष्ट्वा व्रीडामुपागमन् ||५४||
हतांश्चाधर्मतः श्रुत्वा शोकार्ताः शुशुचुर्हि ते |
भीष्मं द्रोणं तथा कर्णं भूरिश्रवसमेव च ||५५||
तांस्तु चिन्तापरान्दृष्ट्वा पाण्डवान्दीनचेतसः |
प्रोवाचेदं वचः कृष्णो मेघदुन्दुभिनिस्वनः ||५६||
नैष शक्योऽतिशीघ्रास्त्रस्ते च सर्वे महारथाः |
ऋजुयुद्धेन विक्रान्ता हन्तुं युष्माभिराहवे ||५७||
उपाया विहिता ह्येते मया तस्मान्नराधिपाः |
अन्यथा पाण्डवेयानां नाभविष्यज्जयः क्वचित् ||५८||
ते हि सर्वे महात्मानश्चत्वारोऽतिरथा भुवि |
न शक्या धर्मतो हन्तुं लोकपालैरपि स्वयम् ||५९||
तथैवायं गदापाणिर्धार्तराष्ट्रो गतक्लमः |
न शक्यो धर्मतो हन्तुं कालेनापीह दण्डिना ||६०||
न च वो हृदि कर्तव्यं यदयं घातितो नृपः |
मिथ्यावध्यास्तथोपायैर्बहवः शत्रवोऽधिकाः ||६१||
पूर्वैरनुगतो मार्गो देवैरसुरघातिभिः |
सद्भिश्चानुगतः पन्थाः स सर्वैरनुगम्यते ||६२||
कृतकृत्याः स्म सायाह्ने निवासं रोचयामहे |
साश्वनागरथाः सर्वे विश्रमामो नराधिपाः ||६३||
वासुदेववचः श्रुत्वा तदानीं पाण्डवैः सह |
पाञ्चाला भृशसंहृष्टा विनेदुः सिंहसङ्घवत् ||६४||
ततः प्राध्मापयञ्शङ्खान्पाञ्चजन्यं च माधवः |
हृष्टा दुर्योधनं दृष्ट्वा निहतं पुरुषर्षभाः ||६५||
६१
सञ्जय उवाच||
ततस्ते प्रययुः सर्वे निवासाय महीक्षितः |
शङ्खान्प्रध्मापयन्तो वै हृष्टाः परिघबाहवः ||१||
पाण्डवान्गच्छतश्चापि शिबिरं नो विशां पते |
महेष्वासोऽन्वगात्पश्चाद्युयुत्सुः सात्यकिस्तथा ||२||
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
सर्वे चान्ये महेष्वासा ययुः स्वशिबिराण्युत ||३||
ततस्ते प्राविशन्पार्था हतत्विट्कं हतेश्वरम् |
दुर्योधनस्य शिबिरं रङ्गवद्विसृते जने ||४||
गतोत्सवं पुरमिव हृतनागमिव ह्रदम् |
स्त्रीवर्षवरभूयिष्ठं वृद्धामात्यैरधिष्ठितम् ||५||
तत्रैतान्पर्युपातिष्ठन्दुर्योधनपुरःसराः |
कृताञ्जलिपुटा राजन्काषायमलिनाम्बराः ||६||
शिबिरं समनुप्राप्य कुरुराजस्य पाण्डवाः |
अवतेरुर्महाराज रथेभ्यो रथसत्तमाः ||७||
ततो गाण्डीवधन्वानमभ्यभाषत केशवः |
स्थितः प्रियहिते नित्यमतीव भरतर्षभ ||८||
अवरोपय गाण्डीवमक्षय्यौ च महेषुधी |
अथाहमवरोक्ष्यामि पश्चाद्भरतसत्तम ||९||
स्वयं चैवावरोह त्वमेतच्छ्रेयस्तवानघ |
तच्चाकरोत्तथा वीरः पाण्डुपुत्रो धनञ्जयः ||१०||
अथ पश्चात्ततः कृष्णो रश्मीनुत्सृज्य वाजिनाम् |
अवारोहत मेधावी रथाद्गाण्डीवधन्वनः ||११||
अथावतीर्णे भूतानामीश्वरे सुमहात्मनि |
कपिरन्तर्दधे दिव्यो ध्वजो गाण्डीवधन्वनः ||१२||
स दग्धो द्रोणकर्णाभ्यां दिव्यैरस्त्रैर्महारथः |
अथ दीप्तोऽग्निना ह्याशु प्रजज्वाल महीपते ||१३||
सोपासङ्गः सरश्मिश्च साश्वः सयुगबन्धुरः |
भस्मीभूतोऽपतद्भूमौ रथो गाण्डीवधन्वनः ||१४||
तं तथा भस्मभूतं तु दृष्ट्वा पाण्डुसुताः प्रभो |
अभवन्विस्मिता राजन्नर्जुनश्चेदमब्रवीत् ||१५||
कृताञ्जलिः सप्रणयं प्रणिपत्याभिवाद्य च |
गोविन्द कस्माद्भगवन्रथो दग्धोऽयमग्निना ||१६||
किमेतन्महदाश्चर्यमभवद्यदुनन्दन |
तन्मे ब्रूहि महाबाहो श्रोतव्यं यदि मन्यसे ||१७||
वासुदेव उवाच||
अस्त्रैर्बहुविधैर्दग्धः पूर्वमेवायमर्जुन |
मदधिष्ठितत्वात्समरे न विशीर्णः परन्तप ||१८||
इदानीं तु विशीर्णोऽयं दग्धो ब्रह्मास्त्रतेजसा |
मया विमुक्तः कौन्तेय त्वय्यद्य कृतकर्मणि ||१९||
सञ्जय उवाच||
ईषदुत्स्मयमानश्च भगवान्केशवोऽरिहा |
परिष्वज्य च राजानं युधिष्ठिरमभाषत ||२०||
दिष्ट्या जयसि कौन्तेय दिष्ट्या ते शत्रवो जिताः |
दिष्ट्या गाण्डीवधन्वा च भीमसेनश्च पाण्डवः ||२१||
त्वं चापि कुशली राजन्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
मुक्ता वीरक्षयादस्मात्सङ्ग्रामान्निहतद्विषः ||२२||
क्षिप्रमुत्तरकालानि कुरु कार्याणि भारत ||२२||
उपयातमुपप्लव्यं सह गाण्डीवधन्वना |
आनीय मधुपर्कं मां यत्पुरा त्वमवोचथाः ||२३||
एष भ्राता सखा चैव तव कृष्ण धनञ्जयः |
रक्षितव्यो महाबाहो सर्वास्वापत्स्विति प्रभो ||२४||
तव चैवं ब्रुवाणस्य तथेत्येवाहमब्रुवम् ||२४||
स सव्यसाची गुप्तस्ते विजयी च नरेश्वर |
भ्रातृभिः सह राजेन्द्र शूरः सत्यपराक्रमः ||२५||
मुक्तो वीरक्षयादस्मात्सङ्ग्रामाद्रोमहर्षणात् ||२५||
एवमुक्तस्तु कृष्णेन धर्मराजो युधिष्ठिरः |
हृष्टरोमा महाराज प्रत्युवाच जनार्दनम् ||२६||
प्रमुक्तं द्रोणकर्णाभ्यां ब्रह्मास्त्रमरिमर्दन |
कस्त्वदन्यः सहेत्साक्षादपि वज्री पुरंदरः ||२७||
भवतस्तु प्रसादेन सङ्ग्रामे बहवो जिताः |
महारणगतः पार्थो यच्च नासीत्पराङ्मुखः ||२८||
तथैव च महाबाहो पर्यायैर्बहुभिर्मया |
कर्मणामनुसन्तानं तेजसश्च गतिः शुभा ||२९||
उपप्लव्ये महर्षिर्मे कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् |
यतो धर्मस्ततः कृष्णो यतः कृष्णस्ततो जयः ||३०||
इत्येवमुक्ते ते वीराः शिबिरं तव भारत |
प्रविश्य प्रत्यपद्यन्त कोशरत्नर्द्धिसञ्चयान् ||३१||
रजतं जातरूपं च मणीनथ च मौक्तिकान् |
भूषणान्यथ मुख्यानि कम्बलान्यजिनानि च ||३२||
दासीदासमसङ्ख्येयं राज्योपकरणानि च ||३२||
ते प्राप्य धनमक्षय्यं त्वदीयं भरतर्षभ |
उदक्रोशन्महेष्वासा नरेन्द्र विजितारयः ||३३||
ते तु वीराः समाश्वस्य वाहनान्यवमुच्य च |
अतिष्ठन्त मुहुः सर्वे पाण्डवाः सात्यकिस्तथा ||३४||
अथाब्रवीन्महाराज वासुदेवो महायशाः |
अस्माभिर्मङ्गलार्थाय वस्तव्यं शिबिराद्बहिः ||३५||
तथेत्युक्त्वा च ते सर्वे पाण्डवाः सात्यकिस्तथा |
वासुदेवेन सहिता मङ्गलार्थं ययुर्बहिः ||३६||
ते समासाद्य सरितं पुण्यामोघवतीं नृप |
न्यवसन्नथ तां रात्रिं पाण्डवा हतशत्रवः ||३७||
ततः सम्प्रेषयामासुर्यादवं नागसाह्वयम् |
स च प्रायाज्जवेनाशु वासुदेवः प्रतापवान् ||३८||
दारुकं रथमारोप्य येन राजाम्बिकासुतः ||३८||
तमूचुः सम्प्रयास्यन्तं सैन्यसुग्रीववाहनम् |
प्रत्याश्वासय गान्धारीं हतपुत्रां यशस्विनीम् ||३९||
स प्रायात्पाण्डवैरुक्तस्तत्पुरं सात्वतां वरः |
आससादयिषुः क्षिप्रं गान्धारीं निहतात्मजाम् ||४०||
६२
जनमेजय उवाच||
किमर्थं राजशार्दूलो धर्मराजो युधिष्ठिरः |
गान्धार्याः प्रेषयामास वासुदेवं परन्तपम् ||१||
यदा पूर्वं गतः कृष्णः शमार्थं कौरवान्प्रति |
न च तं लब्धवान्कामं ततो युद्धमभूदिदम् ||२||
निहतेषु तु योधेषु हते दुर्योधने तथा |
पृथिव्यां पाण्डवेयस्य निःसपत्ने कृते युधि ||३||
विद्रुते शिबिरे शून्ये प्राप्ते यशसि चोत्तमे |
किं नु तत्कारणं ब्रह्मन्येन कृष्णो गतः पुनः ||४||
न चैतत्कारणं ब्रह्मन्नल्पं वै प्रतिभाति मे |
यत्रागमदमेयात्मा स्वयमेव जनार्दनः ||५||
तत्त्वतो वै समाचक्ष्व सर्वमध्वर्युसत्तम |
यच्चात्र कारणं ब्रह्मन्कार्यस्यास्य विनिश्चये ||६||
वैशम्पायन उवाच||
त्वद्युक्तोऽयमनुप्रश्नो यन्मां पृच्छसि पार्थिव |
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि यथावद्भरतर्षभ ||७||
हतं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे |
व्युत्क्रम्य समयं राजन्धार्तराष्ट्रं महाबलम् ||८||
अन्यायेन हतं दृष्ट्वा गदायुद्धेन भारत |
युधिष्ठिरं महाराज महद्भयमथाविशत् ||९||
चिन्तयानो महाभागां गान्धारीं तपसान्विताम् |
घोरेण तपसा युक्तां त्रैलोक्यमपि सा दहेत् ||१०||
तस्य चिन्तयमानस्य बुद्धिः समभवत्तदा |
गान्धार्याः क्रोधदीप्तायाः पूर्वं प्रशमनं भवेत् ||११||
सा हि पुत्रवधं श्रुत्वा कृतमस्माभिरीदृशम् |
मानसेनाग्निना क्रुद्धा भस्मसान्नः करिष्यति ||१२||
कथं दुःखमिदं तीव्रं गान्धारी प्रसहिष्यति |
श्रुत्वा विनिहतं पुत्रं छलेनाजिह्मयोधिनम् ||१३||
एवं विचिन्त्य बहुधा भयशोकसमन्वितः |
वासुदेवमिदं वाक्यं धर्मराजोऽभ्यभाषत ||१४||
तव प्रसादाद्गोविन्द राज्यं निहतकण्टकम् |
अप्राप्यं मनसापीह प्राप्तमस्माभिरच्युत ||१५||
प्रत्यक्षं मे महाबाहो सङ्ग्रामे रोमहर्षणे |
विमर्दः सुमहान्प्राप्तस्त्वया यादवनन्दन ||१६||
त्वया देवासुरे युद्धे वधार्थममरद्विषाम् |
यथा साह्यं पुरा दत्तं हताश्च विबुधद्विषः ||१७||
साह्यं तथा महाबाहो दत्तमस्माकमच्युत |
सारथ्येन च वार्ष्णेय भवता यद्धृता वयम् ||१८||
यदि न त्वं भवेन्नाथः फल्गुनस्य महारणे |
कथं शक्यो रणे जेतुं भवेदेष बलार्णवः ||१९||
गदाप्रहारा विपुलाः परिघैश्चापि ताडनम् |
शक्तिभिर्भिण्डिपालैश्च तोमरैः सपरश्वधैः ||२०||
वाचश्च परुषाः प्राप्तास्त्वया ह्यस्मद्धितैषिणा |
ताश्च ते सफलाः सर्वा हते दुर्योधनेऽच्युत ||२१||
गान्धार्या हि महाबाहो क्रोधं बुध्यस्व माधव |
सा हि नित्यं महाभागा तपसोग्रेण कर्शिता ||२२||
पुत्रपौत्रवधं श्रुत्वा ध्रुवं नः सम्प्रधक्ष्यति |
तस्याः प्रसादनं वीर प्राप्तकालं मतं मम ||२३||
कश्च तां क्रोधदीप्ताक्षीं पुत्रव्यसनकर्शिताम् |
वीक्षितुं पुरुषः शक्तस्त्वामृते पुरुषोत्तम ||२४||
तत्र मे गमनं प्राप्तं रोचते तव माधव |
गान्धार्याः क्रोधदीप्तायाः प्रशमार्थमरिंदम ||२५||
त्वं हि कर्ता विकर्ता च लोकानां प्रभवाप्ययः |
हेतुकारणसंयुक्तैर्वाक्यैः कालसमीरितैः ||२६||
क्षिप्रमेव महाप्राज्ञ गान्धारीं शमयिष्यसि |
पितामहश्च भगवान्कृष्णस्तत्र भविष्यति ||२७||
सर्वथा ते महाबाहो गान्धार्याः क्रोधनाशनम् |
कर्तव्यं सात्वतश्रेष्ठ पाण्डवानां हितैषिणा ||२८||
धर्मराजस्य वचनं श्रुत्वा यदुकुलोद्वहः |
आमन्त्र्य दारुकं प्राह रथः सज्जो विधीयताम् ||२९||
केशवस्य वचः श्रुत्वा त्वरमाणोऽथ दारुकः |
न्यवेदयद्रथं सज्जं केशवाय महात्मने ||३०||
तं रथं यादवश्रेष्ठः समारुह्य परन्तपः |
जगाम हास्तिनपुरं त्वरितः केशवो विभुः ||३१||
ततः प्रायान्महाराज माधवो भगवान्रथी |
नागसाह्वयमासाद्य प्रविवेश च वीर्यवान् ||३२||
प्रविश्य नगरं वीरो रथघोषेण नादयन् |
विदितो धृतराष्ट्रस्य सोऽवतीर्य रथोत्तमात् ||३३||
अभ्यगच्छददीनात्मा धृतराष्ट्रनिवेशनम् |
पूर्वं चाभिगतं तत्र सोऽपश्यदृषिसत्तमम् ||३४||
पादौ प्रपीड्य कृष्णस्य राज्ञश्चापि जनार्दनः |
अभ्यवादयदव्यग्रो गान्धारीं चापि केशवः ||३५||
ततस्तु यादवश्रेष्ठो धृतराष्ट्रमधोक्षजः |
पाणिमालम्ब्य राज्ञः स सस्वरं प्ररुरोद ह ||३६||
स मुहूर्तमिवोत्सृज्य बाष्पं शोकसमुद्भवम् |
प्रक्षाल्य वारिणा नेत्रे आचम्य च यथाविधि ||३७||
उवाच प्रश्रितं वाक्यं धृतराष्ट्रमरिंदमः ||३७||
न तेऽस्त्यविदितं किञ्चिद्भूतभव्यस्य भारत |
कालस्य च यथा वृत्तं तत्ते सुविदितं प्रभो ||३८||
यदिदं पाण्डवैः सर्वैस्तव चित्तानुरोधिभिः |
कथं कुलक्षयो न स्यात्तथा क्षत्रस्य भारत ||३९||
भ्रातृभिः समयं कृत्वा क्षान्तवान्धर्मवत्सलः |
द्यूतच्छलजितैः शक्तैर्वनवासोऽभ्युपागतः ||४०||
अज्ञातवासचर्या च नानावेशसमावृतैः |
अन्ये च बहवः क्लेशास्त्वशक्तैरिव नित्यदा ||४१||
मया च स्वयमागम्य युद्धकाल उपस्थिते |
सर्वलोकस्य सांनिध्ये ग्रामांस्त्वं पञ्च याचितः ||४२||
त्वया कालोपसृष्टेन लोभतो नापवर्जिताः |
तवापराधान्नृपते सर्वं क्षत्रं क्षयं गतम् ||४३||
भीष्मेण सोमदत्तेन बाह्लिकेन कृपेण च |
द्रोणेन च सपुत्रेण विदुरेण च धीमता ||४४||
याचितस्त्वं शमं नित्यं न च तत्कृतवानसि ||४४||
कालोपहतचित्तो हि सर्वो मुह्यति भारत |
यथा मूढो भवान्पूर्वमस्मिन्नर्थे समुद्यते ||४५||
किमन्यत्कालयोगाद्धि दिष्टमेव परायणम् |
मा च दोषं महाराज पाण्डवेषु निवेशय ||४६||
अल्पोऽप्यतिक्रमो नास्ति पाण्डवानां महात्मनाम् |
धर्मतो न्यायतश्चैव स्नेहतश्च परन्तप ||४७||
एतत्सर्वं तु विज्ञाय आत्मदोषकृतं फलम् |
असूयां पाण्डुपुत्रेषु न भवान्कर्तुमर्हति ||४८||
कुलं वंशश्च पिण्डश्च यच्च पुत्रकृतं फलम् |
गान्धार्यास्तव चैवाद्य पाण्डवेषु प्रतिष्ठितम् ||४९||
एतत्सर्वमनुध्यात्वा आत्मनश्च व्यतिक्रमम् |
शिवेन पाण्डवान्ध्याहि नमस्ते भरतर्षभ ||५०||
जानासि च महाबाहो धर्मराजस्य या त्वयि |
भक्तिर्भरतशार्दूल स्नेहश्चापि स्वभावतः ||५१||
एतच्च कदनं कृत्वा शत्रूणामपकारिणाम् |
दह्यते स्म दिवारात्रं न च शर्माधिगच्छति ||५२||
त्वां चैव नरशार्दूल गान्धारीं च यशस्विनीम् |
स शोचन्भरतश्रेष्ठ न शान्तिमधिगच्छति ||५३||
ह्रिया च परयाविष्टो भवन्तं नाधिगच्छति |
पुत्रशोकाभिसन्तप्तं बुद्धिव्याकुलितेन्द्रियम् ||५४||
एवमुक्त्वा महाराज धृतराष्ट्रं यदूत्तमः |
उवाच परमं वाक्यं गान्धारीं शोककर्शिताम् ||५५||
सौबलेयि निबोध त्वं यत्त्वां वक्ष्यामि सुव्रते |
त्वत्समा नास्ति लोकेऽस्मिन्नद्य सीमन्तिनी शुभे ||५६||
जानामि च यथा राज्ञि सभायां मम संनिधौ |
धर्मार्थसहितं वाक्यमुभयोः पक्षयोर्हितम् ||५७||
उक्तवत्यसि कल्याणि न च ते तनयैः श्रुतम् ||५७||
दुर्योधनस्त्वया चोक्तो जयार्थी परुषं वचः |
शृणु मूढ वचो मह्यं यतो धर्मस्ततो जयः ||५८||
तदिदं समनुप्राप्तं तव वाक्यं नृपात्मजे |
एवं विदित्वा कल्याणि मा स्म शोके मनः कृथाः ||५९||
पाण्डवानां विनाशाय मा ते बुद्धिः कदाचन ||५९||
शक्ता चासि महाभागे पृथिवीं सचराचराम् |
चक्षुषा क्रोधदीप्तेन निर्दग्धुं तपसो बलात् ||६०||
वासुदेववचः श्रुत्वा गान्धारी वाक्यमब्रवीत् |
एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि केशव ||६१||
आधिभिर्दह्यमानाया मतिः सञ्चलिता मम |
सा मे व्यवस्थिता श्रुत्वा तव वाक्यं जनार्दन ||६२||
राज्ञस्त्वन्धस्य वृद्धस्य हतपुत्रस्य केशव |
त्वं गतिः सह तैर्वीरैः पाण्डवैर्द्विपदां वर ||६३||
एतावदुक्त्वा वचनं मुखं प्रच्छाद्य वाससा |
पुत्रशोकाभिसन्तप्ता गान्धारी प्ररुरोद ह ||६४||
तत एनां महाबाहुः केशवः शोककर्शिताम् |
हेतुकारणसंयुक्तैर्वाक्यैराश्वासयत्प्रभुः ||६५||
समाश्वास्य च गान्धारीं धृतराष्ट्रं च माधवः |
द्रौणेः सङ्कल्पितं भावमन्वबुध्यत केशवः ||६६||
ततस्त्वरित उत्थाय पादौ मूर्ध्ना प्रणम्य च |
द्वैपायनस्य राजेन्द्र ततः कौरवमब्रवीत् ||६७||
आपृच्छे त्वां कुरुश्रेष्ठ मा च शोके मनः कृथाः |
द्रौणेः पापोऽस्त्यभिप्रायस्तेनास्मि सहसोत्थितः ||६८||
पाण्डवानां वधे रात्रौ बुद्धिस्तेन प्रदर्शिता ||६८||
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं गान्धार्या सहितोऽब्रवीत् |
धृतराष्ट्रो महाबाहुः केशवं केशिसूदनम् ||६९||
शीघ्रं गच्छ महाबाहो पाण्डवान्परिपालय |
भूयस्त्वया समेष्यामि क्षिप्रमेव जनार्दन ||७०||
प्रायात्ततस्तु त्वरितो दारुकेण सहाच्युतः ||७०||
वासुदेवे गते राजन्धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
आश्वासयदमेयात्मा व्यासो लोकनमस्कृतः ||७१||
वासुदेवोऽपि धर्मात्मा कृतकृत्यो जगाम ह |
शिबिरं हास्तिनपुराद्दिदृक्षुः पाण्डवान्नृप ||७२||
आगम्य शिबिरं रात्रौ सोऽभ्यगच्छत पाण्डवान् |
तच्च तेभ्यः समाख्याय सहितस्तैः समाविशत् ||७३||
६३
धृतराष्ट्र उवाच||
अधिष्ठितः पदा मूर्ध्नि भग्नसक्थो महीं गतः |
शौटीरमानी पुत्रो मे कान्यभाषत सञ्जय ||१||
अत्यर्थं कोपनो राजा जातवैरश्च पाण्डुषु |
व्यसनं परमं प्राप्तः किमाह परमाहवे ||२||
सञ्जय उवाच||
शृणु राजन्प्रवक्ष्यामि यथावृत्तं नराधिप |
राज्ञा यदुक्तं भग्नेन तस्मिन्व्यसन आगते ||३||
भग्नसक्थो नृपो राजन्पांसुना सोऽवगुण्ठितः |
यमयन्मूर्धजांस्तत्र वीक्ष्य चैव दिशो दश ||४||
केशान्नियम्य यत्नेन निःश्वसन्नुरगो यथा |
संरम्भाश्रुपरीताभ्यां नेत्राभ्यामभिवीक्ष्य माम् ||५||
बाहू धरण्यां निष्पिष्य मुहुर्मत्त इव द्विपः |
प्रकीर्णान्मूर्धजान्धुन्वन्दन्तैर्दन्तानुपस्पृशन् ||६||
गर्हयन्पाण्डवं ज्येष्ठं निःश्वस्येदमथाब्रवीत् ||६||
भीष्मे शान्तनवे नाथे कर्णे चास्त्रभृतां वरे |
गौतमे शकुनौ चापि द्रोणे चास्त्रभृतां वरे ||७||
अश्वत्थाम्नि तथा शल्ये शूरे च कृतवर्मणि |
इमामवस्थां प्राप्तोऽस्मि कालो हि दुरतिक्रमः ||८||
एकादशचमूभर्ता सोऽहमेतां दशां गतः |
कालं प्राप्य महाबाहो न कश्चिदतिवर्तते ||९||
आख्यातव्यं मदीयानां येऽस्मिञ्जीवन्ति सङ्गरे |
यथाहं भीमसेनेन व्युत्क्रम्य समयं हतः ||१०||
बहूनि सुनृशंसानि कृतानि खलु पाण्डवैः |
भूरिश्रवसि कर्णे च भीष्मे द्रोणे च श्रीमति ||११||
इदं चाकीर्तिजं कर्म नृशंसैः पाण्डवैः कृतम् |
येन ते सत्सु निर्वेदं गमिष्यन्तीति मे मतिः ||१२||
का प्रीतिः सत्त्वयुक्तस्य कृत्वोपधिकृतं जयम् |
को वा समयभेत्तारं बुधः संमन्तुमर्हति ||१३||
अधर्मेण जयं लब्ध्वा को नु हृष्येत पण्डितः |
यथा संहृष्यते पापः पाण्डुपुत्रो वृकोदरः ||१४||
किं नु चित्रमतस्त्वद्य भग्नसक्थस्य यन्मम |
क्रुद्धेन भीमसेनेन पादेन मृदितं शिरः ||१५||
प्रतपन्तं श्रिया जुष्टं वर्तमानं च बन्धुषु |
एवं कुर्यान्नरो यो हि स वै सञ्जय पूजितः ||१६||
अभिज्ञौ क्षत्रधर्मस्य मम माता पिता च मे |
तौ हि सञ्जय दुःखार्तौ विज्ञाप्यौ वचनान्मम ||१७||
इष्टं भृत्या भृताः सम्यग्भूः प्रशास्ता ससागरा |
मूर्ध्नि स्थितममित्राणां जीवतामेव सञ्जय ||१८||
दत्ता दाया यथाशक्ति मित्राणां च प्रियं कृतम् |
अमित्रा बाधिताः सर्वे को नु स्वन्ततरो मया ||१९||
यातानि परराष्ट्राणि नृपा भुक्ताश्च दासवत् |
प्रियेभ्यः प्रकृतं साधु को नु स्वन्ततरो मया ||२०||
मानिता बान्धवाः सर्वे मान्यः सम्पूजितो जनः |
त्रितयं सेवितं सर्वं को नु स्वन्ततरो मया ||२१||
आज्ञप्तं नृपमुख्येषु मानः प्राप्तः सुदुर्लभः |
आजानेयैस्तथा यातं को नु स्वन्ततरो मया ||२२||
अधीतं विधिवद्दत्तं प्राप्तमायुर्निरामयम् |
स्वधर्मेण जिता लोकाः को नु स्वन्ततरो मया ||२३||
दिष्ट्या नाहं जितः सङ्ख्ये परान्प्रेष्यवदाश्रितः |
दिष्ट्या मे विपुला लक्ष्मीर्मृते त्वन्यं गता विभो ||२४||
यदिष्टं क्षत्रबन्धूनां स्वधर्ममनुतिष्ठताम् |
निधनं तन्मया प्राप्तं को नु स्वन्ततरो मया ||२५||
दिष्ट्या नाहं परावृत्तो वैरात्प्राकृतवज्जितः |
दिष्ट्या न विमतिं काञ्चिद्भजित्वा तु पराजितः ||२६||
सुप्तं वाथ प्रमत्तं वा यथा हन्याद्विषेण वा |
एवं व्युत्क्रान्तधर्मेण व्युत्क्रम्य समयं हतः ||२७||
अश्वत्थामा महाभागः कृतवर्मा च सात्वतः |
कृपः शारद्वतश्चैव वक्तव्या वचनान्मम ||२८||
अधर्मेण प्रवृत्तानां पाण्डवानामनेकशः |
विश्वासं समयघ्नानां न यूयं गन्तुमर्हथ ||२९||
वातिकांश्चाब्रवीद्राजा पुत्रस्ते सत्यविक्रमः |
अधर्माद्भीमसेनेन निहतोऽहं यथा रणे ||३०||
सोऽहं द्रोणं स्वर्गगतं शल्यकर्णावुभौ तथा |
वृषसेनं महावीर्यं शकुनिं चापि सौबलम् ||३१||
जलसन्धं महावीर्यं भगदत्तं च पार्थिवम् |
सौमदत्तिं महेष्वासं सैन्धवं च जयद्रथम् ||३२||
दुःशासनपुरोगांश्च भ्रातॄनात्मसमांस्तथा |
दौःशासनिं च विक्रान्तं लक्ष्मणं चात्मजावुभौ ||३३||
एतांश्चान्यांश्च सुबहून्मदीयांश्च सहस्रशः |
पृष्ठतोऽनुगमिष्यामि सार्थहीन इवाध्वगः ||३४||
कथं भ्रातॄन्हताञ्श्रुत्वा भर्तारं च स्वसा मम |
रोरूयमाणा दुःखार्ता दुःशला सा भविष्यति ||३५||
स्नुषाभिः प्रस्नुषाभिश्च वृद्धो राजा पिता मम |
गान्धारीसहितः क्रोशन्कां गतिं प्रतिपत्स्यते ||३६||
नूनं लक्ष्मणमातापि हतपुत्रा हतेश्वरा |
विनाशं यास्यति क्षिप्रं कल्याणी पृथुलोचना ||३७||
यदि जानाति चार्वाकः परिव्राड्वाग्विशारदः |
करिष्यति महाभागो ध्रुवं सोऽपचितिं मम ||३८||
समन्तपञ्चके पुण्ये त्रिषु लोकेषु विश्रुते |
अहं निधनमासाद्य लोकान्प्राप्स्यामि शाश्वतान् ||३९||
ततो जनसहस्राणि बाष्पपूर्णानि मारिष |
प्रलापं नृपतेः श्रुत्वा विद्रवन्ति दिशो दश ||४०||
ससागरवना घोरा पृथिवी सचराचरा |
चचालाथ सनिर्ह्रादा दिशश्चैवाविलाभवन् ||४१||
ते द्रोणपुत्रमासाद्य यथावृत्तं न्यवेदयन् |
व्यवहारं गदायुद्धे पार्थिवस्य च घातनम् ||४२||
तदाख्याय ततः सर्वे द्रोणपुत्रस्य भारत |
ध्यात्वा च सुचिरं कालं जग्मुरार्ता यथागतम् ||४३||
द्रौणिसेनापत्याभिषेकः
६४
सञ्जय उवाच||
वातिकानां सकाशात्तु श्रुत्वा दुर्योधनं हतम् |
हतशिष्टास्ततो राजन्कौरवाणां महारथाः ||१||
विनिर्भिन्नाः शितैर्बाणैर्गदातोमरशक्तिभिः |
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः ||२||
त्वरिता जवनैरश्वैरायोधनमुपागमन् ||२||
तत्रापश्यन्महात्मानं धार्तराष्ट्रं निपातितम् |
प्रभग्नं वायुवेगेन महाशालं यथा वने ||३||
भूमौ विवेष्टमानं तं रुधिरेण समुक्षितम् |
महागजमिवारण्ये व्याधेन विनिपातितम् ||४||
विवर्तमानं बहुशो रुधिरौघपरिप्लुतम् |
यदृच्छया निपतितं चक्रमादित्यगोचरम् ||५||
महावातसमुत्थेन संशुष्कमिव सागरम् |
पूर्णचन्द्रमिव व्योम्नि तुषारावृतमण्डलम् ||६||
रेणुध्वस्तं दीर्घभुजं मातङ्गसमविक्रमम् |
वृतं भूतगणैर्घोरैः क्रव्यादैश्च समन्ततः ||७||
यथा धनं लिप्समानैर्भृत्यैर्नृपतिसत्तमम् ||७||
भ्रुकुटीकृतवक्त्रान्तं क्रोधादुद्वृत्तचक्षुषम् |
सामर्षं तं नरव्याघ्रं व्याघ्रं निपतितं यथा ||८||
ते तु दृष्ट्वा महेष्वासा भूतले पतितं नृपम् |
मोहमभ्यागमन्सर्वे कृपप्रभृतयो रथाः ||९||
अवतीर्य रथेभ्यस्तु प्राद्रवन्राजसंनिधौ |
दुर्योधनं च सम्प्रेक्ष्य सर्वे भूमावुपाविशन् ||१०||
ततो द्रौणिर्महाराज बाष्पपूर्णेक्षणः श्वसन् |
उवाच भरतश्रेष्ठं सर्वलोकेश्वरेश्वरम् ||११||
न नूनं विद्यतेऽसह्यं मानुष्ये किञ्चिदेव हि |
यत्र त्वं पुरुषव्याघ्र शेषे पांसुषु रूषितः ||१२||
भूत्वा हि नृपतिः पूर्वं समाज्ञाप्य च मेदिनीम् |
कथमेकोऽद्य राजेन्द्र तिष्ठसे निर्जने वने ||१३||
दुःशासनं न पश्यामि नापि कर्णं महारथम् |
नापि तान्सुहृदः सर्वान्किमिदं भरतर्षभ ||१४||
दुःखं नूनं कृतान्तस्य गतिं ज्ञातुं कथञ्चन |
लोकानां च भवान्यत्र शेते पांसुषु रूषितः ||१५||
एष मूर्धावसिक्तानामग्रे गत्वा परन्तपः |
सतृणं ग्रसते पांसुं पश्य कालस्य पर्ययम् ||१६||
क्व ते तदमलं छत्रं व्यजनं क्व च पार्थिव |
सा च ते महती सेना क्व गता पार्थिवोत्तम ||१७||
दुर्विज्ञेया गतिर्नूनं कार्याणां कारणान्तरे |
यद्वै लोकगुरुर्भूत्वा भवानेतां दशां गतः ||१८||
अध्रुवा सर्वमर्त्येषु ध्रुवं श्रीरुपलक्ष्यते |
भवतो व्यसनं दृष्ट्वा शक्रविस्पर्धिनो भृशम् ||१९||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दुःखितस्य विशेषतः |
उवाच राजन्पुत्रस्ते प्राप्तकालमिदं वचः ||२०||
विमृज्य नेत्रे पाणिभ्यां शोकजं बाष्पमुत्सृजन् |
कृपादीन्स तदा वीरान्सर्वानेव नराधिपः ||२१||
ईदृशो मर्त्यधर्मोऽयं धात्रा निर्दिष्ट उच्यते |
विनाशः सर्वभूतानां कालपर्यायकारितः ||२२||
सोऽयं मां समनुप्राप्तः प्रत्यक्षं भवतां हि यः |
पृथिवीं पालयित्वाहमेतां निष्ठामुपागतः ||२३||
दिष्ट्या नाहं परावृत्तो युद्धे कस्याञ्चिदापदि |
दिष्ट्याहं निहतः पापैश्छलेनैव विशेषतः ||२४||
उत्साहश्च कृतो नित्यं मया दिष्ट्या युयुत्सता |
दिष्ट्या चास्मि हतो युद्धे निहतज्ञातिबान्धवः ||२५||
दिष्ट्या च वोऽहं पश्यामि मुक्तानस्माज्जनक्षयात् |
स्वस्तियुक्तांश्च कल्यांश्च तन्मे प्रियमनुत्तमम् ||२६||
मा भवन्तोऽनुतप्यन्तां सौहृदान्निधनेन मे |
यदि वेदाः प्रमाणं वो जिता लोका मयाक्षयाः ||२७||
मन्यमानः प्रभावं च कृष्णस्यामिततेजसः |
तेन न च्यावितश्चाहं क्षत्रधर्मात्स्वनुष्ठितात् ||२८||
स मया समनुप्राप्तो नास्मि शोच्यः कथञ्चन |
कृतं भवद्भिः सदृशमनुरूपमिवात्मनः ||२९||
यतितं विजये नित्यं दैवं तु दुरतिक्रमम् ||२९||
एतावदुक्त्वा वचनं बाष्पव्याकुललोचनः |
तूष्णीं बभूव राजेन्द्र रुजासौ विह्वलो भृशम् ||३०||
तथा तु दृष्ट्वा राजानं बाष्पशोकसमन्वितम् |
द्रौणिः क्रोधेन जज्वाल यथा वह्निर्जगत्क्षये ||३१||
स तु क्रोधसमाविष्टः पाणौ पाणिं निपीड्य च |
बाष्पविह्वलया वाचा राजानमिदमब्रवीत् ||३२||
पिता मे निहतः क्षुद्रैः सुनृशंसेन कर्मणा |
न तथा तेन तप्यामि यथा राजंस्त्वयाद्य वै ||३३||
शृणु चेदं वचो मह्यं सत्येन वदतः प्रभो |
इष्टापूर्तेन दानेन धर्मेण सुकृतेन च ||३४||
अद्याहं सर्वपाञ्चालान्वासुदेवस्य पश्यतः |
सर्वोपायैर्हि नेष्यामि प्रेतराजनिवेशनम् ||३५||
अनुज्ञां तु महाराज भवान्मे दातुमर्हति ||३५||
इति श्रुत्वा तु वचनं द्रोणपुत्रस्य कौरवः |
मनसः प्रीतिजननं कृपं वचनमब्रवीत् ||३६||
आचार्य शीघ्रं कलशं जलपूर्णं समानय ||३६||
स तद्वचनमाज्ञाय राज्ञो ब्राह्मणसत्तमः |
कलशं पूर्णमादाय राज्ञोऽन्तिकमुपागमत् ||३७||
तमब्रवीन्महाराज पुत्रस्तव विशां पते |
ममाज्ञया द्विजश्रेष्ठ द्रोणपुत्रोऽभिषिच्यताम् ||३८||
सेनापत्येन भद्रं ते मम चेदिच्छसि प्रियम् ||३८||
राज्ञो नियोगाद्योद्धव्यं ब्राह्मणेन विशेषतः |
वर्तता क्षत्रधर्मेण ह्येवं धर्मविदो विदुः ||३९||
राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा कृपः शारद्वतस्ततः |
द्रौणिं राज्ञो नियोगेन सेनापत्येऽभ्यषेचयत् ||४०||
सोऽभिषिक्तो महाराज परिष्वज्य नृपोत्तमम् |
प्रययौ सिंहनादेन दिशः सर्वा विनादयन् ||४१||
दुर्योधनोऽपि राजेन्द्र शोणितौघपरिप्लुतः |
तां निशां प्रतिपेदेऽथ सर्वभूतभयावहाम् ||४२||
अपक्रम्य तु ते तूर्णं तस्मादायोधनान्नृप |
शोकसंविग्नमनसश्चिन्ताध्यानपराभवन् ||४३||
Mahabharata Critical Edition Only for Personal Studies
Encoding: ISCII
Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
Pune, India, 1999
http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
for further details
% File name : mbh09.itx
%--------------------------------------------
% Text title : 9 mahAbhArate shAlyaparva.n
% Author : Veda Vyasa
% Language : sanskrit
% Subject : religion
% Description/comments : Access available at Prof John Smith's site
% http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
% Transliterated by : Prof. Tokunaga
% Proofread by : Team at Bhandarkar Oriental Research Institute (BORI), Tokunaga
% Latest update : September 16, 2013
% Send corrections to : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Site access : https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's' agreement.
%--------------------------------------------------------
From https://sanskritdocuments.org
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .