% Text title : bhagavatIlakShmIH % File name : bhagavatIlakShmIH.itx % Category : devii, lakShmI, devI % Location : doc\_devii % Author : narendranAtha sharmA chaudhurI % Transliterated by : Jonathan Wiener wiener78 at sbcglobal.net % Proofread by : Jonathan Wiener wiener78 at sbcglobal.net, NA % Description/comments : Article describing importance of and reference to literature on Lakshmi % Latest update : December 31, 2018 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Bhagavati Lakshmi ..}## \itxtitle{.. bhagavatI lakShmIH ..}##\endtitles ## (narendranAtha sharmA chaudhurI)## In this article the learned author has discussed the various aspects of Goddess lakShmI and her relation with viShNu, sarasvatI and uShA. lakShmI is regarded as the wife of viShNu, and sarasvatI has also been regarded as her co-wife. In the Rigveda Goddess uShA has been conceived both as gold-coloured (##hiraNyavarNA##) and white coloured (##shubhrA##); gold-colour signifying her gold giving capacity, and the white colour her knowledge-bestowing capacity. In course of time the Vedic deity uShA evolved into the purANic and tAntric goddesses lakShmI (conceived as gold-coloured and wealth-bestowing), and sarasvatI (conceived as white-coloured, and bestower of knowledge). The worship of lakShmI has been prescribed on the occasions of the kojAgara-pUrNimA of the lunar month Ashvina, and the dIpAvalI-amAvasyA (of the kArtika month). The author has criticised the custom of gambling on the occasions of lakShmI-worship, although it has been prescribed by Raghunandana in his Tithitattva. The custom might be due to a confusion between the akShas (the casts of gambling) and the akShamAlA (which really means 'rosary') of Goddess lakShmI. On account of her wealth-bestowing capacity lakShmI has also been associated with Kubera whose worship is recommended along with the worship of lakShmI.## bhagavatyA lakShmyAH prasiddhirasmin bhArate varShe sutarAM sarvatraiva vartate | R^igvedasya khile shrIsUkte\, saubhAgyalakShmyupaniShadAdiShu cha devIyaM samyak samAmnAyate | asyAH pUjanaM mAhAtmyaM cha purANe tantre.api visheSheNa varNitamasti | \ldq{}lakShmIH padmAlayA padmA kamalA shrIrharipriyA\rdq{} (1\-4\-54) ityAdayo.asyA amarakoShadhR^itA vAchakAH shabdAH | teShu cha shrIriti nAma nitarAM prasiddhyati | athAsyAH purANe tantre cha varNanaM kIdR^isham ? kiM vA tasya tAtparyam ? kashchAsyAH sambandhaH sarasvatyA\, viShNunA\, uShasA cha? ki~nchAsyAstattvaM rahasyaM cha ? ityetatsarvamatra samAsena vivichyate | lakShmIH khalu samudramanthanasamaye prAdurabhUditi shAstre samIritam | atra bhAratam \- \ldq{}shrIranantaramutpannA ghR^itAt pANDuravAsinI\rdq{} | (1\-18\-35) atra bhAgavataM cha | \ldq{}tatashchAvirabhUtsAkShAchChrI ramA bhagavatpriyA\rdq{} | (8\-8\-8) atha kIdR^ishamasyA rUpamityatra smArta\-raghunandanasya tithitattve kojAgarakR^itye AdityapurANadhR^itaM dhyAnaM yathA \- \ldq{}pAshAkShamAlikAmbhojasR^iNibhiryAmyasaumyayoH | padmAsanasthAM dhyAyechcha shriyaM trailokyamAtaram || gauravarNAM surUpAM cha sarvAla~NgArabhUShitAm | raukmapadmavyagrakarAM varadAM dakShiNena tu\rdq{} || (chaNDIcharaNasmR^itibhUShaNaprakAshitaM tithitattvaM\, kojAgara\-kR^ityam\, pR^iShThA~NkAH 381) dhyAnAdasmAdavagamyate yad bhagavatIyaM padmAsanasthA\, gauravarNA\, hastadvayena keShAMchinmate hastachatuShTayena vA pAshaM\, rudrAkShajapamAlAM\, padmama~NkushaM cha bibharti | parametat sarvametasyAH karmajAtaM hi prakaTIkaroti | tathA hi lakShmIto janAnAM bhAyAbandhanaM pAshena\, dharmAdikarma cha rudrAkShajapamAlayA\, saundaryasampadAnanda\-vardhanaM cha padmena\, duHkhotpAdanaM chA~Nkushena vyajyate | evaM cha bhagavatIyaM dhanAdidevatA vartate | tatashcha dhanAd yathA bandhanaM duHkhaM cha bhavati\, tathA dharmaH sukhamAnandaM cha sa~njAyate | ityeva dhyAnenAnena sUchitam | iyaM hi devI lakShayati pashyati prasannA prapannamiti lakShmIH\, shrayati vA viShNumiti shrIshcha nigadyate | \ldq{}shrIM\rdq{} ityasyAH prasiddho bIjamantraH | dhyAnena yadrUpamupatiShThate tadeva bIjamantrArthaH | eShA tAvad viShNornArAyaNasya patnIti gIyate | asyAH sapatnI vAgdevI sarasvatI vartate | atha lakShmIH khalu chAndrAshvinamAsasya kojAgarapaurNamAsyAM visheSheNa samarchyate | tasyAM rAtrau akShairjAgaraNaM cha shAstre vihitam | yathA tithitattve kojAgara\-kR^itye raghunandanaH \- \ldq{}akShairjAgaraNaM charet\rdq{} (chaNDIcharaNasmR^itibhUShaNaprakAshitaM tithitattvaM kojAgarakR^ityam\, pR^iShThA~NkAH 380) yathA cha punastatraiva \- \ldq{}nishIthe varadA lakShmIH ko jAgartIti bhAShiNI | tasmai vittaM prayachChAmi akShaiH krIDAM karoti yaH | (pR^i0 380\-381) paraM vidhAnametat durvidhAnamivAbhAti | tathA hi R^igvede.api akShasUktaM vartate\, satyam\, kintu tatra akShanindaiva kR^itA vedapuruSheNa\, akShakrIDA cha niShiddhA; yathA \- \ldq{}akShairmA dIvyaH kR^iShibhit kR^iShasva\rdq{} (10\-34\-13) | shrImahAbhArate.api sabhAparvaNi aShTapa~nchAdashA.adhyAye durodarasya nindaiva vihitA bhagavatA vyAsena; yathA \- \ldq{}dyUtamanarthamUlam\rdq{}\, yathA cha punastatraiva ekonaShaShTitame.adhyAye\- \ldq{}devanaM pApam\rdq{}; tathApi kojAgara\-rAtrau katha~NkAraM vihitAkShakrIDeti vichitramivaitat pratibhAti | paramatraitat sambhAvyate yat purANe varNitAyA lakShmIdevyA haste sthitAkShamAlikaiva vidhAnasyAsya hetuH | kintu pUrvametaduktameva yat sAkShamAlikA tattvato rudrAkShamAlaivAsti\, na tu dyUtAkShAH | ataeva vidhirayaM shrutibhAratAdismR^itiviruddhaH svArthasiddhyarthaM kenachit prakShipta iveti samAmananti vidvAMsaH | evaM cha lakShmIH dIpAnvitAyAmamAvAsyAyAmapi pradoShe pUjyate\, yatastasyAmeva rAtrau mahApralayAt paraM mahAshaktiH punaH sR^iShTyarthaM prAdurabhUt | atha lakShmIdevyA sAkaM kuberasyApi shAkhe pUjA vihitA | kuberaH khalu munervishravasaH \ldq{}iDaviDA\rdq{}\-nAmadheyAyAM \ldq{}milavilA\rdq{}\-nAmadheyAyAM vA bhAryAyAM jAtaH putraH | ayaM hi dhanAdhipastryambakasakho yakSharAjashchAsti | nikaShA\-nandanatya rAkShasarAjasya rAvaNasyAyaM vaimAtreyo bhrAtA cha vartate | kutsitA~NgaH kuShThI cheti kubera iti nAmnAyaM vyapadishyate | parantu lakShmIdevyAH bhAShAkathAyAmuktaM yat kuberaH lakShmInArAyaNayoH putro.astIti | kimidam? kiM vA chAsya mUlam ! uchyate | dhanasambandhAd dhanAdhipaH kubero.api dhanAdhidevatAyA lakShmyAH kAlakrameNa loke putratvaM lambhita ityeva sa~NgachChate | anyathA yakSharAjasya naravAhanasya manuShyadharmaNaH kuberasya lakShmInArAyaNayoH putratvaM durupapAdameva vidyate | ki~ncha R^igvedasya khile shrIsUkte devasakhaH (shivasakhaH) iti nAmnA kuberaH shrUyate \ldq{}shrIda\rdq{} iti nAma kashchid R^iShishcha lakShmyAH putra iti chAmnAyate | \ldq{}shrIda\rdq{} iti kuberasya nAmAntaramiti cha koShato j~nAyate | ataH kuberasyApi katha~nchit lakShmyAH putratvaM shrutisiddhamevAstIti mA vochaH\, yataH shrIdasya shrIsUkte R^iShitvena shrutatvAt \, kuberasya tu tathA prasiddhatvAchcheti dik | atha kutreyaM lakShmIH prativasatIti prashne shrImahAbhArate\, anushAsanaparvaNi\, ekAdashe.adhyAye lakShmIvAkyam \- \ldq{}vasAmi nityaM subhage pragalbhe\, dakShe nare karmasu vidyamAne | akrodhane devapare kR^itaj~ne jitendriye nityamudIrNasattve ||\rdq{} (6) yathArthametat | IdR^isha eva jano lakShmyAH paraM bhAjanaM bhavati | jagatyasmina samR^iddhaye satyaM praNidhAtavyametadasti | atha tantra\-shAstre shrIrlakShmIH kamalA vA\, kAlyAdimahAvidyAsvanyatamA vidyate | iyaM hi kA~nchanasannibhA\, sindUrAruNakAntirvA chakAsti | chaturbhirgajairhR^istAkShipta\-hiraNyakR^itaghaTairAsichyamAnA\, chaturbhujA cha vartate | asyA aShTau shaktayaH santi | tAsu cha uShA devI sarasvatI chAnyatamA vidyate | yathA vaiShNavacharaNaprakAshite kR^iShNAnandasya tantrasAre mahAlakShmImantraprakaraNe \- \ldq{}umAdyAH patramadhyasthA shaktIraShTau yajet kramAt | athomA shrIsarasvatyau durgA dharaNisaMyutA | gAyatrI devyuShA cheti padmahastA sushobhanA || iti (pR^iShThA~NkA 130) na kevalaM dhanArthinA\, vidyArthinApi sadeyaM sevyA dhyAtavyA chArkamaNDale ityapi tantrasAre lakShmIkavache\, lakShmIprayoge choktam (pR^iShThA~NkAH 419\, 473) atha sarasvatyA api mArtaNDamaNDala eva dhyAnaM tantrasAre sarasvatIprayoge (pR^iShThA~NkAH 473) vihitam | iyaM cha sarasvatI devI shubhrakAntiH\, sitAbje niShaNNA\, vidyAdhidevatA\, vidyAdAyinI\, sakalavibhava\-siddhidA cha proktA | yathA sarasvatI lakShmyAH shaktistathA lakShmIrapi sarasvatyAstanurvartate | yathA tithitattve pa~nchamIprakaraNe \- \ldq{}lakShmIrmedhA dharA puShTi gaurI tuShTiH prabhA dhR^itiH etAbhiH pAhi tanubhiraShTAbhirmAM sarasvati ||\ldq{} (pR^iShThA0 138\-139) api cha shrIshabdo yathA lakShmIvAchakastathA sarasvatIvAchako.api | atra khalu tithitattve \- (pR^iShThA~NkAH 136) \ldq{}pa~nchamyAM shrIrapi shriyam ||\rdq{} iti\, \ldq{}pa~nchamyAM pUjayellakShmIM puShpadhUpAnnavAribhiH | masyAdhAraM lekhanIM cha pUjayenna likhettataH || mAghe mAsi site pakShe pa~nchamI yA shriyaH priyA | tasyAM pUrvAhNa eveha kAryaH sArasvatotsavaH ||\ldq{} (pR^iShThA~NkAH\, 136\-138) iti cha shAstravachanaM samuddhR^itya\, \ldq{}lakShmI\-sarasvatI\-dhI\-trivarga\-sampad\-vibhUti\-shobhAsu | upakaraNa\-vesharachanAsu cha shrIriti prathitA ||\ldq{} iti vyADikoShaM cha pradarshya smArtena raghunandanenApi shrIshabdasya sarasvatIparatvamapi supratipAditamasti | athaitebhyo vachanAdibhyaH spaShTamidaM pratIyate yad vedasya kAchit sUryamaNDala sambandhinI prasiddhaiva devI mahAbhAgyAt karmapR^ithaktvAt purANe tantre cha lakShmInAmnA sarasvatInAmnA cha rUpabhedena cha pR^ithak pUjyate | paraM nAstyanayostattvataH kashchid bhedaH | anyathAnayorubhayoH sUryamaNDalasambandhaH shrIprabhR^iti \- nAmadheyasAmyaM karmavisheShAdisAmyaM cha nopapadyate | atha kAsau mahAbhAgA vaidikI devI yA purANe tantre cha lakShmIH sarasvatI cha sa~njAteti prashne prochyate\-vaidikI uShA eva sA devatA chakAsti | katham ? shrUyatAm | R^igvede lakShmIshabdaH khalu \ldq{}saktumiva tita_unA\rdq{} ityAdimantre \ldq{}bhadraiShAM lakShmIrnihitAdhivAchi |\rdq{} (10\-71\-2) ityatra sakR^ideva shrUyate | na tatrAsti shrIsUktaM na vA lakShmIsUktam | yatsarasvatIsUktaM R^igvede dR^ishyate tattu nadIparaM na tu vidyAdevI paramiti tu nirvivAdameva | paraM tatra khilabhAge shrIsUktamekamavashyaM vartate | tattu pashchAt saMyojitamiti tasya khilanAmnA siddhameva | parantu R^igvede bhagavatI uShAdevI khalu suprasiddhA | sA cha \ldq{}hiraNyavarNA\rdq{} (7\-70\-2) \ldq{}shubhrA\rdq{} (4\-51\-6) cheti\, \ldq{}revatI\rdq{} (3\-61\-6) \ldq{}prachetAshcheti\rdq{} (3\-61\-1)\, \ldq{}sUryasya yoShA\rdq{} (7\-75\-5) cheti cha varNyate | ataeva dR^ishyate yat uShA lakShmIvat suvarNavarNA\, sarasvatIvat shubhravarNA cha | iyaM na kevalaM dhanAdhidevatA\, j~nAnAdhidevatA cha | lakShmIvadasyAH pradhAnaM karma na kevalaM dhanadAnaM\, parantu sarasvatIvat j~nAnadAnaM cha | iyaM cha sUryasya patnI | ato.asyA aparaM nAma \ldq{}sUryA\rdq{} iti shrUyate | atra yAskaH \- \ldq{}sUryA sUryasya patnI | eShaivAbhi sR^iShTakAlatamA |\rdq{} (niruktam \, 12\-7\-2) asya vyAkhyAne durgaH \- \ldq{}eShaiva uShAH abhisR^iShTakAlatamA yathA sUryasyodayakAlaM pratyabhisR^iShTatamA bhavati gatatamA bhavati\, tathA tathA saiShA uShAH sUryA sampadyate | itthamavadAtametad yat uShA devI\, vaidikasya viShNoHpatnI\, dhyAnAdisaukaryArthaM pUjAdisaukaryArtheM cha\, suvarNavarNena samaM suvarNAdirUpasya dhanasya\, shubhravarNena cha samaM nirmalasya j~nAnasya cha saMyojanena\, purANe tantre cha lakShmIH sarasvatI cha sampannA | tena cha\, vede satyAmapi prasiddhyau\, uShAdevI purANe tantre cha\, tena rUpeNa na pUjyate na vA dR^ishyate\, yataH khalviyaM tatra rUpAntarameva prAptA\, ataeva punastatra uShorUpeNAvirbhAvasyAvashyakataiva nAlokyate | matasyAsya puShTiH khalu R^igvedasya khilAt shrIsUktAt sutarAM jAyate | tathA cha shrIsUkte shrUyate \- \ldq{}chandrAM hiraNmayIM lakShmIM jAtavedo ma Avaha |\rdq{} anyachacha\-\ldq{}shriyaM devImupahvaye |\rdq{} aparaM cha \- \ldq{}AdityavarNe |\rdq{} ki~ncha \- \ldq{}sUryAM hiraNmayIM lakShmIM jAtavedo ma Avaha |\rdq{} api cha \- mahAlakShmyai cha vidmahe viShNupatnyai cha dhImahi | tanno lakShmIH prachodayAt | athaitebhyaH shrIsUktashrutivAkyebhyo vij~nAyate yat shrIrlakShmIrmahAlakShmIshchaikA eva devatA | iyaM hi hiraNyavarNA\, AdityavarNA\, shubhravarNA cha | iyaM punaH sUryasya patnI sUryA\, viShNupatnI cha | eva~nchAnena lakShmyA vaishiShTyena samamatra draShTavyaM yanmahAbhAgA bhagavatI uShAdevyapi nabhasi\, prakR^ityA\, pratidinaM\, pratyuShaH\, hiraNyavarNA\, tatashchAdityavarNA\, tadanantaraM cha shubhravarNA samAlokyate | iyaM punarmadhyAkAshavartino viShNusaMj~nakasya sUryasya patnI sUryA iti cha shrUyate | api cha bhagavatIyaM vibhAtasamaye savanAdikarmasu preraNAd dhanaM\, tatashcha svAdhyAyAdikarmasu preraNAchcha j~nAnaM janayati | ataeva iyameva varNakramAdibhedAd uShasi lakShmIrUpaM\, tatashcha sarasvatIrUpaM pratipadyate tena cha lakShmIsarasvatyoH sUryamaNDalasambandhidevatAtvaM\, parasparashaktitvaM\, nAmAdyabhedashchopapadyate | eva~ncha lakShmyAH kA~nchanakAntitvaM\, sindUrAruNakAntitvaM cha\, tathA prabhAtakiraNatoyairdiggajAsichyamAnamUrtitvam\, uShasaH shaktitvaM cha sarvaM susama~njasameva bhavati | aparaM cha tamaH\-samudrAt prAtaruShasaH prAdurbhAva eva samudramanthanAt lakShmyA AvirbhAvarUpeNa purANe varNita eva iti yat tadapi suvachameva bhavati | itthaM cha \ldq{}idaM viShNurvichakrame tredhA nidadhe padam\rdq{} iti shrutyA R^igvedasthayA (1\-22\-17) pratipAdito madhyAkAshavartisUryAbhinno viShNureva purANe uShasaH khalvabhinnAyA lakShmyAH sarasvatyAshcha patirUpeNopavarNyate | atha kiM svarUpaH khalu paurANiko.ayaM viShNuriti prashne prasiddhAyAM pUjApaddhatau viShNordhyAnaM yathA \- \ldq{}viShNuM pItavAsasaM chaturbhujaM vanamAlavibhUShitam | lakShmIsarasvatIkAntaM garuDAsanamAshrame\ldq{} || evaM cha paurANikasya viShNoH sUryAbhinnatvaM viShNoH rUpAntarabhUtasya nArAyaNasya prasiddhAt dhyAnAt samyak pratIyate | yathA \- \ldq{}dhyeyaH sadA savitR^imaNDalamadhyavartI nArAyaNaH\rdq{} | iti | api cha \- \ldq{}idaM viShNurvichakrame\rdq{} iti R^igveda-shrutau viShNostridhA padanidhAnaM khalu shAkapuNyAdibhirmanIShibhirbhinnarUpeNaivAkalitaM varNitaM cha | atha etadeva viShNoH padatrayanidhAnaM ki~nchid rUpAntaraM purANe vAmanabalisamvAde dhR^itavAmanarUpe viShNau prAptam | ataeva devyA uShasaH patirvaidiko viShNureva purANe tantre cha uShasastAvadabhinnAyA lakShmyAH sarasvatyAshcha vallabhatvamavApta ityAdi sarvaM shAstradR^iShTyA sushliShTamevopapannam | atha laukikadR^iShTyA devyA uShasaH purANe tantre cha rUpadvayasya kiM kAraNamityasya nipuNaM vichAre kriyamANe dR^ishyate.asmAbhiryat sampradAyAdividveShAdikamapyatra kila kAraNaM bhavet | purA paurANikayugaprArambhe bhAratavarShe dhanisampradAyasya j~nAnisampradAyasya cha madhye tathA nAma vaimanasyamAsId yathA | sampradAyadvayena na punaryathA purA dhanAya j~nAnAya cha ekasyA eva devatAyA uShasaH samabhyarchanaM sambhavamabhUt | tena cha mahAbhAgyAt karmapR^ithaktvAdvA lakShmIrUpeNa sarasvatIrUpeNa cha rUpadvayamuShasaH sampradAyadvayena svArthasiddhaye prakalpitam | evaM cha sapatnItvena lakShmyAH sarasvatyAshcha kalpanayA tayorekatrAvasthAnaM khalu duShkaramiva samapadyata | itthaM dhanisampradAyasya j~nAnisampradAyasya cha madhye saumanasyAbhAvena devatAbhedAd deshasya\, samAjasya\, janagaNasya cha samabhyudayo vyAhata eva samajani | idamavitathaM yadanayoH sampradAyayormadhye sauhArde satyeva sarvatra bhadramanAmayaM shAntishcha sambhavati | tadeva cha deshasya samAjasya cha netR^INAM kavInAM cha paramaM kAmyamAsIt | paraM tattathA tadAnAvartata | etatsarvaM saMskR^itavA~Nmayasya samyagadhyayanAdavadAtameva sampadyate | bahoH kAlAtpUrvamAvirbhUtena kavinA kAlidAsenApi sarvametadantarA.antarA samAsena suShThu prakaTIkR^itam | tathA choktaM tena vikramorvashIye \- \ldq{}parasparavirodhinyorekasaMshrayadurlabham | sa~NgataM shrIsarasvatyorbhUyAdudbhUtaye satAm || (5\-24) itthaM dhanij~nAnisampradAyavirodho.api tAvaduShasaH paurANike yuge mUrtidvayagrahaNasya nidAnAntaraM syAditi mataM yuktiyuktamiva pratibhAti | atha lakShmyAH kiM tattvaM\, kiM vA rahasyamiti prashne vadAmo yadiyaM lakShmIH khalu tattvataH kAlashakteH kAlyAH karmabhedAt kamalAmUrtyA rUpAntaramevAsti | iyaM bhagavataH sUryasya parAshaktiH\, patnIrUpA\, sarasvatyabhinnA\, shrImaduShasaH pariNAmabhUtA\, bhadrakAlI\, dhanArogyavidyAnandakarI\, parameshvarI\, vibhAtasamaye pratidinamAvirbhUya\, sarvebhyaH sutarAM shreyaH preyashcha vitarati | eShA khalu yathArthato naiva strI na vA pumAn vartate tathApi mahAdevIyaM sAdhakAnAM sAdhanAdisaukaryArthaM\, mAtR^irUpeNAnishaM dhyAyate pUjyate cha | asyAH svarUpasyAsya vij~nAnena sAdhakasya shaktyabhinna brahmarUpatvameva sidhyati | athaitadeva bhagavatyA lakShmyAstattvaM rahasyaM cha vibhAti | purANa\-ratnAni sampadAM hetubhUtA cha vipattiH sarvadehinAm | vinA vipattermahimA keShAM padme bhavedbhave || (brahmavaivarta0\, 2|6|90) chedasti shaktirdravyadAne tataste dAtavyamevArthine kiM vichAryam | no chetsantaH parakAryANi kuryurvAgbhirmanobhiH kR^itibhistathaiva || (brahmapurANa\, gauta0 mA0\, 40|39) iti | ## Proofread by Jonathan Wiener wiener78 at sbcglobal.net, NA \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}