% Text title : Gangottari Kshetramahatmyam Gomukhiyatra Gangastotrasangraha % File name : gangotrikShetramAhAtmya.itx % Category : devii, devI, nadI, mAhAtmya % Location : doc\_devii % Author : Swami Tapovanam % Transliterated by : Swamini Tattvapriyananda tattvapriya3108 at gmail.com % Proofread by : Swamini Tattvapriyananda tattvapriya3108 at gmail.com % Description/comments : Gangotri, Gangastotra, Gomukhiyatra, with Hindi Translation % Latest update : October 27, 2018 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Shri Gangottari Kshetramahatmyam Gomukhiyatra Gangastotrasangraha ..}## \itxtitle{.. shrIga~NgottarIkShetramAhAtmyam gomukhIyAtrA ga~NgAstotrasa~NgrahaH ..}##\endtitles ## shrI ga~NgottarIkShetramAhAtmyam gomukhIyAtrA ga~NgAstotrasa~Ngrahasahitam hindI arthasahita granthakAraH \:\- pUjyapAda shrIsvAmI tapovanam \section{prArthanA} ayi pAThakagaNa ! achalarAja shrI himAlaya ke chirakAla nivAsI suprasiddhanAmA brahmaniShTha shrI 108 svAmI tapovanajI mahArAja kI ye do\-tIna kR^itiyAM shrI ga~NgAjI kI kR^ipA se punarapi Apake sAmane rakhanekA suyoga milA hai | sushikShita vidvajanoM se pUrita kisI Adhunika nagarako vibhUShita karaneko adhikAra rakhate hue bhI shrI svAmI jI vivikta durgama himAlaya pradeshako hI pyAra karate haiM | merA vishvAsa hai\, ki yaha koI pUrva karma preraNA kA phala hogA | san 1941 I0 ke agasta ke mahIne meM sAkShAt shrI gomukha ke pAsa bhUrja\-vano.nse parivR^itta eka vishAla ma.njuna maidAnameM shrI svAmIjIke darshanoM kA saubhAgya mujhe prApta huA thA | svAmIjI usa samaya udhara nivAsa karate the | vahAM para shrI svAmIjI ke mitra varga the; bhe.Da bakarI charAne vAle\, koI apariShkR^ita parvatIya loga | svAmIjIko apanI uchcha sabhyatA\, tathA unnata dArshanika vidvattAkA abhimAna ChoDakara una logoM ke sAtha ba.De prema evaM samabhAvase sahodara ke samAna bAtachIta Adi vyavahAra karate hue mai.nne dekhA | hamane to manameM kahA\-yaha hai shuddha sAdhutA ! sabhyatA tathA vidvattAse pare sAdhutA bhI eka madhura amUlya chIja hai | \ldq{}vidvAn na bhAti puruSheShu nirakShareShu\rdq{} yaha nyAya akSharashaH satya hai | tathApi premabhAva aisA eka mohaka padArtha hai\, jo pashu pakShiyo.nke Upara bhI apanA prabhAva jamAtA hai | hR^iShIkesha meM ekabAra eka uchcha shikShita mahAtmA ne shrIsvAmIjI se isa prakAra pUChA thA\-\ldq{}ga.ngottarI ke mukha meM jAkara nivAsa karanekA kyA lAbha hai ! Apake chirakAlakA anubhava batAiye | saba jagaha mana hI hai | rAga\, dveSha\, lobha\, moha\, mada\, mAtsarya\, pAkhaNDatA\, uddaNDatA Adi chitta doSha kahIM jAne para bhI nivR^itta nahIM hote | ve kevala vichAra aura vairAgya se nivR^itta hote haiM | isalie vahIM baiThakara bhI vichAra evaM vairAgyake dvArA j~nAnakA sa.npAdana tathA j~nAnakI rakShA bhI puruSha kara sakate haiM | svAmIjIne parimita shabdo.nmeM isa prakAra uttara diyA\, \ldq{}ApakA mata bilakula ThIka hai | maiM bhI usakA anumodana karatA hU.N | parantu maiM to kevala prakR^iti saundaryake tathA usake dvArA anAyAsena parameshvara saundarya ke nityanirantara rasAsvAdana meM utkaNThita hokara prativarSha usa prAntameM jAyA karatA hUm | aura alasatA evaM cha.nchalatAko Cho.Da kara sashraddha adhyAtma sAdhanA karane vAle adhikArI puruShoM ke lie bhI apanI alaukika shAnti\, mahimA\, evaM AdhyAtmika vAtAvaraNa se vishva vikhyAta yaha uttarAkhaNDakA bhI uttarAkhaNDa mahAna sahAyaka tathA lAbha dAyaka hotA hai | \ldq{} shrI svAmIjI ke isa prakAra ke nAnA lokottara charita evaM upadeshoM kA varNana karanekA yaha avasara nahIM hai | sa.nkShepase itanA mAtra kahanA chAhatA hUM ki shrI svAmIjI ga.ngottarI gomukha prAntakA atyadhika premAdara karate haiM\, aura usake pramANa haiM ye ChoTI sundara sarasa kR^itiyAm | budi pUrvaka hI hamane ina grantho.nko \ldq{}sundara\, sarasa\rdq{} do visheShaNa diye haiM | kyo.nki sAhitya guNo.nse rahita\, rasashUnya\, kevala chAra pAdavAle padasamudAya kavi karmamarmaj~na paNDito.nkI maNDalImeM chatuShpAt nAmase hI vidita hai; sundara\, sarasa kR^iti yA rachanAke nAma se tabhI shlAghita huA karate yadi grantha sAhitya guNa yukta evaM rasa pUrita ho | himAlaya svayaM hI eka mahAna vibhUti hai | ataH vaha IshvarA.nsha hI hai | isameM phira jo jagadeka vandyA\, divya vaibhavavatI\, bhagavatI bhAgIrathI shrI ga.ngAjI apane shuddha\, akaluSha sarvA~Nga sundara bAlikA rUpase bahatI haiM\, aura isa kAraNa se hI jo atishaya pApa\-nAshinI hai\, unake mAhAtmyakA varNana hI kyA karanA ? dharma kI dR^iShTi jinheM prApta nahIM\, aise Ajakalake apane logabhI sR^iShTi saundaryakI dR^iShTime bhI yadi koI sarvottama vastu dekhanA chAheM to gaumukha kA\-jahAM se ga.ngA nikalanI shuru hotI hai usa adbhuta sthAnakA\-darshana karanA jarUrI hai | usa amata sR^iShTi saundarya ke darshanase apane Apa kaise bhI shUnya hR^idayavAle puruSha ke bhAva badala jAye.nge to phira dharma bhAvanA jisameM hai\, usa kI kathA hI kyA kahanA ? dharma buddhi se shraddhApUrvaka tIrthoM meM bhramaNa\, snAna\, bhajana aura dAna Adi paramparAgata adUShita satkarmoM ke anuShThAna ko kisI adhikAriyo.nke liye kisI sImA taka kalyANa ke sAdhana mAna karake hI advaita brahmavAdI hote hue bhI vichAra\-kalA kovida shrI svAmIjIne ina gra.nnthoM kI rachanA kI hai | prathamAvR^itti jhaTapaTa khatama ho gayI aura isa dUsarI AvR^itti kI mA.nga Ane se ise phira prakAshita karane kA bhAgyavAna tathA Apake anugraha kA bhAjana bhI huA hU.N | shrI ga.ngottarI tathA ga.ngettarI bhakSha shrI svAmIjI kI jaya ! apakA vidheya ahamadAbAda ahamadAbAda | 10 vallabharAma sharmA\, vaidyarAja vA0 15\-2046 AyuvAchArya\, vanaspati shAstrI tIsarI AvR^ittikI AvashyakatA huI | gra.ntha kI upayogitA aura saundarya ba.DhAne ke liye granthakAra pUjya shrI svAmIjI se ho rachita kuCha naye padyoM ko grantha meM tatra tatra milAkara isapara ise kuCha vadhitarUpasvI prakAshita kara rahA hU.N | ahamadAbAda 25\-2\-1953 \section{vanavANI} pashyantu kechidamalaM jalameva ga~Ngetyanye vayantu bhavayantravimuktihetuH | shrImUlashakti rakhileshvararUparUpiNyAnandakandamiti nityamupAsmahe tvAm || (ga~NgAstotram) atha ki.nlakShaNakaM pavitra kShetramityAkA.nkShAyAmidaM vadAmo yadakR^ichChreNaiva pavitrabhAvabhAvakatvaM tallakShaNamiti | pavitreShu cha bhAveShu bhAvukatamaH khalu pArameshvaro bhAva iti sarvasammatipatram | tathA chaikAntatayaitallakShaNalakShitAni tripathagocharAdInyuttarAkhaNDamUrddhanyAni kShetrANIti lakShaNapramANAbhyAM pAvitryasiddhisteShAm | nanulakShaNamidamasambhavadoSha vidUShitaM\, yatastatratyAnAmavisheShatayA niravasheShANAmapi puruShANAM\, tathA shArdUlamAllUkaprabhR^itInAM tirashchInAnA~ncha pavitrabhAvabhAvitA prasajyata iti chet \, prasajyatAM nAma ! tataH kiM bibheti bhavAn ? ashyamasti hi ga~NgottarAdi puNyakShetravartinAM sarveShAmapi prANinAmanitarasAdhAraNaH pavitra bhAvaH | kintu syAdayaM prauDhavAdaH | tathA.api kriyA khalu karaNa kArakamapi samapekShate svajanuShi\, na kevala sharaNaM\, kintu paTukaraNamapekShata iti shAstrakR^itsamayaH | tathA cha sati\, yadi karaNApaTutayA samyagiva yaH kashchidvastuniShThaguNa grahaNAsamarthastarhi guNavirahavishiShTaM vastu kathaM syAt 1 hanta ! hanta ! yadi sevako na pashyati prachaNDamArtaNDamaNDala\-gataM prabhApaTalaM\, kimu tattamomaNDalamataH sampadyata ? na kadApi | evameva hi yadi yogyakaraNa nirdhanatayA nAlaM kashchidga~NgodayAdisthAnAnAM pAvitryaguNamapratiShTambhamAsvAdayituM \, tarhi taddeshaniShThanaisargikatadguNavirahaH kathamupavapyeta ? atashcha nUnamanavadyalakShaNasamanvayAt\, arthataH sukhenAdhyAtmikAdi medhyabhAvajanakatvaguNayogAdidaM jahnujodAraM pUtAtprabhUtataraM kShetrAmatyatra nAsti sa.nshAtileshaH | ahA ? khalu divya divyena prAkR^itikasunAmauShThava vitAnena\, prashAntaikAntatareNa cha nijAdaka chakravAlAntarAlanAtha cha patitapAvanyA nityanirmala nirargalasalila\-pravAhe\, tatashcha paritaH shashvata pArameshvarabhAvaprasAraNavaibhavenaitadatulita mAhAtmyaM jejIyate.asmin jagati | ataeva cha pR^ithivIpR^iShThaniShThAnAmakhilapuNyasthalInAM gaNanAprasa~Nge suShThu kaniShThi kAmatirabhasara.nhasA.adhitiShThatAyaM gArasharaHsthalIti nashchapracha metat | api cheha bahuShu susammateShvapi puNyakShetreShu\, hanta ! hanta kAlasyandanamadhirUDhAyA apAvitryapishAchikAyA nijavayasyAjanopAsyamAnAyA mahatollAsayAtrAkolAhalena\, bIbhatsatareNa chATTahAsena\, samantato mukharIkriyamANeShu jyotsnAsa~NkAshamandasmitavikasitamukhI sattvasa.nhananA shrIpAvitryadevatA.adyApyakampamAnA shAntyAdisvasakhasambajuShTA.abhirakShatyakutobhayamimAM bhagIrathatape bhuvamityaho ! mahAnamvAyA anugrahaH || tattAdR^ishaguNagarimNo ga~Ngottarasya\, tathA.anyAsAchedaradeshasyodraksImAvartinInAM puNyavasundharANAM saumyakAshI\, hR^iShikesha\, badarIsha\, kailAsa shailapramukhANAM katR^imupakAntA pauna:punyena tIrthayAtrA mukhtanUruhANAM jAtakarma mahotsavAt prAgeva dakShiNa deshasya dakShiNa sImAtashchetaH syandana madhirohadbharamAbhirma~NkShu shabdAvagatatattatprabhAvamahodayaiH | manomuku jighantu tatrabhavantaH | tatphalaM tu svayaM shrImanta eva hi jAnantItyuparamyata iti sham || yatsUtrayantritaM vishvaM narInarti jagattrayam || santastameva pR^ichChantu yadatra skhalitaM mama || ita uttarakAshI niHsvAnAmasvAmI 7\-12\-1936 vAmI tapovanam || shrIhariH || \section{bhUmikA} isa shoka moha sa.ntApapurNa sa.nsArameM yadi tritApanAshinI kalakalaninAdinI munimanahAriNI bhagavatI bhAgIrathI na hotI\, to hama sarva sAdhanashUnya pAmara prANiyoM ke liye yaha pR^ithvI narakake samAna bana jAtI | isa sarva sAdhanavihIna kalikAla meM bhagavatI surasari hI hama pApiyo.nkA eka mAtra sahArA hai | jisa sa.nsAra meM paga paga meM pApa hone kI sa.nbhAvanA hai\, shvAsa prashvAsa meM bhI jahAM hi.nsA hai\, usa jagata meM pApase paidA huA yaha prANI puNyaprada kArya karahI kaise sakatA hai ? kintu dhanya haiM ve rAjarShi bhagIratha jinake chira kAlake tapase lokapitAmaha bhagavAna brahmadeva prasanna hue aura jinho.nne isa pApapUrita dharAdhAmapara pApoM ko samUha naShTa karanevAlI devasaritAke tritApa nAshaka sudhAkA sava ke liye sulabha banA diyA | sunA hai kalpataruke nIche baiThane se sabhI prakAra kI vA.nChAyeM pUrNa hojAtI haiM\, kintu usa kalpataruke darshana kitane logo.nne kiye haiM ? sunA hai shashi sampUrNa sa.ntApoM ko me.nTa dete haiM\, kintu virahiNI sadA shashiko kharIkhoTI hI sunAtI rahatI hai\, phira shashi bechAre eka dina pUrNa rUpa se darshana dete haiM | tApako meTanevAle shashi to sAla meM eka dina hI shAyada ye pUrNimA ke dina udita hote haiM | kintu ye bhAgIrathI sudhAsaritA to sadA sa.nsArI \- sa.ntApo.nse sa.ntapta prANiyoM ke pApoM ko binA bhUmikA vishrAma ke nira.ntara dhotI rahatI haiM | inake yahAM bhedabhAva nahIM\, u.nchanIchakA dhyAna nahI.n; samaya asamayakA vichAra nahI.n; pAtra apAtra kI paribhAShA nahI.n; ChoTe ba.De pApoM kA hisAba nahIM | yahA.N to \ldq{}darasa parasa aru ma.njana pAnA | kaTa hi pApa kahaiM veda purAnA |\rdq{} vedapurANa isake sAkShI haiM | darshana karanA dUra kI bAta hai | purANa to pukAra pukAra kara kaha rahI hai \:\- ga~NgA ga~Ngeti yo brUyAdyojanAnAM shatairapi | muchyate sarvapApebhyo viShNulokaM sa gachChati || kailAsapara sthita shivajIkI jaTAo.nse bahakara ve barphake nIche 2 badarikAshramake samIpastha eka parvatapara AtI hai\, usa sthAnako \ldq{}gomukha\rdq{} kahate haiM | vahAM gauke mukhake samAna barpha kI guphA hai basa usI guphA meM se sarva prathama shrIga.ngAjI ke darshana hote haiM | vahAM se 13\-14 mIla nIche ga.ngotrIsthAna hai; jahA.npara baiTha kara rAjarShi ne ghora tapasyA kI thI | vahIM gaurIkuNDa hai; aura vahI.npara ve apane divyasvarUpase sadA vicharaNa karatI rahatI hai | isIliye usa sthAnakA nAma ga.ngotrI hai | ga.ngotrIkA prAkR^itika dR^ishya kitanA manorama hai\, kitanA nayanAbhirAma hai\, ki isakA varNana karanA isa nirjIva lekhanIkI shakti ke bAhirakI bAta hai | chAroM aura ke sundara hariyAlI\, bhojapatra aura devadAru ke darshanIya aura nayanAbhirAma taruo.nkI saghana pa.nktiyAM shvetarajata ke samAna svachCha aura chamaka le parvata darshakakI dR^iShTiko atR^ipta banAte rahate hai.n; vahA.N kha.De hote hI hR^idaya thirakane lagatA hai\, manameM mIThI 2 hila re uThane lagatI haiM | ahA ! usa anupama dR^ishya aura akathanIya saundaryarAshikA varNana kauna karane meM samartha ho sakatA hai ? basa itanA hI kahA jA sakatA hai\, \ldq{}girA anayana nayana binu vAnI |\rdq{} | chirakAlase merI abhilAShA thI\, ki jahAM shrI ga.ngAjIkA nitya nivAsa hai\, jahA.N bhagIrathakI tapobhUmi hai aura jahAM gaurI apanI sakhiyoM ke sahita sadA vicharaNa karatI haiM | usa anupama sthAna kA darshana karake apane netroM ko kR^itArtha karU aura vahAM snAna karake apane pApa tApoM se mukta hou | kaI bAra sa.nyoga juTA kintu bIcha meM hI Chinnabhinna ho gayA\, kyo.nki vahAM jAne ke liye ananta puNyo.nkI AvashyakatA hai | pAra sAla yaha sa.nyoga bana gayA | haridvAra taka to kaI bAra jAnA pa.DA hai aura vahAM chirakAla taka nivAsa bhI kiyA hai | haridvAra se hI shrI ga.ngAjI apane pitA girirAjakI godIse utara kara pR^ithvIpara padhArI hai.n; ataH haridvAra hI inakA AdisthAna samajhA jAtA hai | prayAgameM shrI yamunAjIse milI haiM aura ba.DI huI haiM\, yaha ina kA madhya sthAna hai | aura ga.ngAsAgara meM jAkara ye samudra ke sAtha ekIbhUta ho gaI haiM\, ataH yaha inakA a.ntima sthala hai || haridvAra meM ga.ngAjI ne apanA bAlachApalya kuCha kama kara diyA hai\, ve sayAnI bAlikAkI taraha kuCha ga.nbhIra hogaI haiM\, kintu svabhAvameM chulabulApana vahA.N bhI maujUda hai | hR^iShIkesha meM yahA.nse kuCha chApalya visheSha hai; jyoM jyoM Age ba.Dhate jAiye\, tyoM hI tyoM ga.ngAjIke bAlasulabha chApalyake sAtha tumhArA mana nR^itya karane lagegA | devaprayAga meM alakana.ndAke sAtha inakI kustI dekhakara to mana premAnandameM vibhora ho jAtA hai | uttarakAshI meM ga.ngAjIkI ChaTA vichitra hI hai | jyoM jyoM Age ba.Dhate jAiye\, inake jalameM shItalatA\, svachChatA\, cha.nchalatA aura chapalatA ba.DhatI hI dikhAI degI | jahAM para varuNA aura asIke sa.ngama hue haiM\, ve donoM sthAna paramaramya darshanIya aura manamohaka haiM | Age \ldq{}bhAskara prayAga\rdq{} (bhaTavATI) A jAtA hai | aisI ki.nvadantI hai\, ki AchAryacharaNa bhagavAna Adi sha.nkarAchArya se pahale aura pIChe bhI bahuta kAlataka koI bhI yAtrI ga.ngotrI taka nahIM pahu.nchatA thA | bhaTavATI meM hI shrIbhAgIrathIjI kA pUjana hotA thA | vahI.nse darshana kara ke yAtrI lauTa Ate the | bhaTavATI se Age harasala ( hariprayAga ) takakA dR^ishya to manuShyakI kalpanA ke bAhira hai | yahA.npara ga.ngAjIkA prayAga kA sA dR^ishya hai\, yahA.N na ChoTI bAlikAkI taraha chillAtI hai\, na chapalatA karatI hai | harasala meM kaI ga.ngAyeM Akara bhAgIrathI meM milI haiM | vaha dR^ishya lekhanI se a.nkita kiyA hI nahIM jA sakatA | harasalase eka prakAra se ga.ngotrI hI A jAtI hai | vahA.nse do mIla Age dharAlI hai | yaha sthAna ba.DA hI ramaNIya hai | yahA.nse tIna mIla para jahnuR^iShi kA sthAna hai | akasmAt sAmane hara hara karatI huI bhUTAnI ga.ngA dikhAI detI hai\, jisako svAmIjIne isa granthameM \ldq{}jahanu ga.nga\rdq{} nAmase varNana kiyA hai | ye AkAra prakAra meM bhAgIrathIjIse ba.DI hai\, ina kA jala vichitra hai\, ga.ngAjI meM milate hI vaha unhIM ke rUpa ra.nga aura AkAra prakArakA bana jAtA hai | yahIM se bhairavaghATIkI cha.DhAI prAra.nbha hotI hai | yahAM si.ndUriye ra.nga kA eka jalakA srota hai\, Upara bhairo.njIkI vikarAla mUrti hai\, jo darshako.nko sAntvanA detI hai | basa\, aba kyA hai\, aba to bAjI mAra lI\, 5\-6 mIla dau.Date dau.Date chalie\, aba na cha.DhAI na utarAI\, deshameM sa.DakI taraha kUdate chaliye | dUra se hI baraphoM se Dhake chA.NdIke parvata dikhane lage.nge | hara hara hU hU ke shabdoM se ghaba.DAiye nahIM | yaha gaurIku.nDa kA shabda hai | pachAsoM gaja nIche eka ku.nDa hai\, usa ku.nDa meM ga.ngAjI kI samasta dhArA ba.De joro.nse shabda karatI huI chillAtI aura kilakAratI huI nIche giratI hai | vaha dR^ishya basa vahI hai\, usako upamA kyA de ? | ki.nvadantI hai ki gaurIkuNDake nIche eka shivali.nga hai\, samasta dhArA usI shivali.nga ke Upara giratI hai\, isIliye gaurIkuNDase Age ke jalako shrIrAmeshvaranAthajI grahaNa nahIM karate | gaurIku.nDa hI ga.ngotrI hai; yahA.nse tho.DI dUra para shrIga.ngAjI kA eka vishAla ma.ndira hai; isake bhItara aShTadhAtu kI shrI bhAgIrathIjI kI mUrti hai; yamunA sarasvatI aura annapUrNA bhI virAjamAna hai.n; bhagIrathIjI aura shrIsha.nkarAchAryajI bhI upasthita hai.n; inhIM ga.ngAjIke darshana karake ga.ngotrIkA yAtrI apanI yAtrA kI saphalatA samajhatA hai | yahAM ba.De 2 titikSha tyAga aura virakta mahAtmA rahate haiM\, jo guphAoM meM nivAsa karate haiM | hameM tIna mahAtmA aise mile\, jinake darshano.nse chitta meM vairAgya huA | unameM eka to isa granthake rachayitA mahAtmA pUjyapAda svAmI shrItapovanajI mahArAja haiM\, ApakA sharIra dakShiNa kI tarapha kA hai\, a.ngrejI aura sa.nskR^ita ke ba.De vidvAna haiM | svabhAva meM bilakula bAlakapana hai | bAta 2 para khilakhilA kara ha.nsate haiM | ApakI TUTIphUTI hindI itanI sundara aura AnandadAyinI hotI hai ki shrotA ma.ntramugdhakI taraha sunatA rahatA aura sunate 2 adhAtA nahIM | lagabhaga 12\-14 varShase Apa idhara uttarAkha.nDa meM hI nivAsa karate haiM | Apa jaise tyAgI titikSha vidvAna haiM\, vaise hI Apa sa.nskR^ita ke sukavi bhI haiM | Apane shrIsaumyakAshIshastotra\, shrIbadarIshastotra Adi 3\-4 sundara bhaktij~nAnamaya grantha bhI banAye haiM | abataka shrI ga.ngotrI kShetra ke mAhAtmya ke sambandha meM koI bhI aisA grantha nahIM thA | svAmIjIne isa anupama grantha kI rachanA karake shrI ga.ngotrI ke yAtriyoM ke sAtha ba.DA hI upakAra kiyA hai | AshA hai yaha grantha ga.ngAjI aura ga.ngotrIjIke bhaktoM ke liye ka.nThAhArakA kAma degA aura yAtriyoM ke liye yaha patha pradarshaka hogA | hama aise sundara aura upayogI granthakA bhAShAnuvAda kara ke aura usake sAtha ina pa.nktiyoM ko likhakara maiM apane ko saubhAgyashAlI samajhatA hUm | shrI ga.ngotrIke pa.nDAoM tathA yAtriyo.nse merI savinaya prArthanA hai\, ki isa grantharatnako adhika se adhika prachAra kareM | sa.nkIrtana\-bhavana bhakta charaNa cha.nchagILa | jhUvI | prayAga ) prabhudatta brahmachArI jeShTha shu. 3 \- 1962 \section{OM ma~NgalAcharaNam OM} jaya jaya jagadamba ! shrIgala shrIjaTAyAM jaya jaya jayashIle ! jahnu kanye namaste | jaya jaya jalashAyi\-shrImada~NghriprasUte jaya jaya jaya bhavye ! devi bhUyo namaste || 1|| tripathapathikapAthaH srotasA siddhamUrti\- rdinakara kulabhUShAratnayatnodayotthA | praNatajanasuradruH pAvanI pAvanAnAM jayati jagati ga~NgA bhAgyapUgo janAnAm || 2|| ga~Nge ! mAtaranusmarAmi satataM tvanmUrtimatyadbhutA.n daivIM daivatadurlabhAM yamunayAM vAchA.anna sampUrNayA | maktenAtha bhagIrathena bhagavatpAdaishcha padArchakai\- ryA nityaM samupAshritA vijayate ga~NgottarI sadmani || 3|| tuhinashikharishR^i~Nge divyasaubhAgyasampa\- nmahimani viharantIM puShpavAse trishAle | sukR^itisamadhigamye samyagAlIjanAlI\- vilasitamalasAkShIM naumi ga~NgAmabhIkShNam || 4|| ga~NgottaryAmiha giriguhAveshmani tvatpadAnte pAdme pIThe sthiramR^iju kadA sa.nsthitaH san sukhena | nyastasvAntastvayi shivatano ! devi ! kastU rikANAM sa.nvarShAshmAyita midamahaM vismariShyAmi deham || 5|| iti ma~NgalAcharaNaM samAptam | || OM tatsat || \chapter{shrIga~NgottarIkShetramAhAtmyam} \section{prathamaH khaNDaH |} mahAgoShThayAM brahmaNA chAnyadaivataiH | munibhiH sanakAdyaishcha maNDitAyAM mahAtmabhiH || 1|| brahmaloka meM shrIbrahmAjI\, indrAdi devatA evaM mahAtmA sanaka\, sanandana Adi muniyo.nse sushobhita huI mahAsabhAmem || 1 || gAyangAya.nshcha mAhAtmyaM ga~NgottaryAH sushobhanam | AAjagAmaikadA.akasmAddevarShinAradomuniH || 2|| eka bAra ga.ngottarIke atyanta sundara mAhAtmyako bArambAra gAte hue devarShi nAradamuni akasmAt gaye || 2 || vipa~nchIsusvaraistasyA mAhAtmyaM kIrtayanmuhuH | bhaktitaH sa munishreShThaH praNamAma chaturmukham || 3|| ve\, vINAke madhura svaroM dvArA ga.ngottarIke mAhAtmyako anurAga aura rAga ke sAtha bArambAra kIrtana kara rahe the | aise munishreShTha shrI nAradajIne ba.DI hI bhakti pUrvaka shrI brahmAjIko praNAma kiyA || 3 || brahmovAcha | kiM kiM kathaya bhadraM ta AsyatAmatra vai mune | dR^iShTo.asi bahukAlena kutra kutrATitaM tvayA || 4|| brahmAjI boleH\- he munishreShTha ! Ao ! yahAM baiTho | tumhArI kushala hai ? kaho kyA kyA vR^ittAnta hai ? mai.nne bahuta samayake pashchAt Aja tumheM dekhA hai | itane dinoM taka kahAM kahAM bhramaNa karate rahe || 4 || nArada uvAcha | lokeShu tatra tatrAhaM paryaTannantato.abhyagAm | ga~NgottarI himagirerhaimamastakasa.nsthitAm || 5|| nAradajIne kahAH\- maiM loko.nmeM idhara udhara paryaTana karatA huA\, antameM himAlayake himashikhara para sthita shrIga.ngottarI meM gayA || 5 || divyavR^ikSha vanAchChannAM divyapuShpavishobhitAm | divyanAdairviha~NgAnAM sarvatomukharIkR^itAm || 6|| vahA.nkI shobhAkA kyA varNana karU\, alaukika vR^ikSha aura vano.nse AchChAdita hai\, divya puShpo.nse shobhAyamAna hai aura anekoM bhA.ntike pakShiyoM ke manorama kalaravase chAroM ora gujita hai || 6 || aho ! viShNupadI sAkShAdavatIrNA dyulokataH | Adito yatra martyAnAM makShigocharatAM gatA || 7|| shrIviShNu bhagavAna ke charaNase nikalI huI\, aho ! sAkShAt shrIga.ngAjI svargalokase avatIrNa hokara\, sabase pahale jisa sthAna para manuShyoM ke dR^iShTigochara huI thI || 7 || bhagIrathashilA puNyA vikhyAtA yatra rAjate | yasyAM sthitvA nR^ipashreShThastapashchakre sudAruNam || 8|| jahAM ati pavitra aura sarvatra prasiddha bhagIrathashilA sushobhita haiM\, jisapara baiThakara nR^ipashreShTha shrIbhagIrathajIne atiduShkara tapa kiyA thA || 8 || ga~NgAyAM tatra vai snAtvA sampUjya cha saridvarAm | bhaktayA nAmasahasreNa tuShTAva cha punaH punaH || 6|| mai.nne jAkara vahIM para snAna kiyA aura surasarIkI bhakti sahita pUjA kI aura ga.ngAkI sahasra nAmo.nse bArambAra stuti kI || 6 || ga~NgottarAtsamutthAya gAyannevamuhurmuhuH | mAhAtmyaM tIrthavaryasya samprApa bhavadantikam || 10|| aura ga.ngottarIse chalakara sarva tIrtho.nmeM shreShTha shrIga.ngottarIke mAhAtmyako punaH punaH gAtA huA hI Apake samIpa AyA hU.N || 10 || brahmovAcha | dhanyo.asi kR^itakR^ityo.asi dhanyo dhanyaH punaH punaH | yattvayA sevitaM tIrthaM puNya ga~Ngottara mune ! || 11|| brahmAjI bole:\-he mune ! yadi tumane puNya tIrtha ga.ngottarIkA sevana kiyA hai to tuma kR^itakR^itya ho gaye\, tuma dhanya ho | tumheM vAra.nvAra dhanyavAda hai || 11 || bhagIrathatapaH sthAnaM triShu lokeShu vishrutam | idaM bhUlokavaikuNThamitijAnIhi nArada || 12|| he nArada ! yaha pavitra puNyatIrtha bhagIrathakA tapasthAna tInoM loko.nmeM prasiddha hai\, ise tuma bhUlokakA baikuNTha hI samajho || 12 || bhuktimuktipradaM kShetramanyannAstIdR^ishaM bhuvi | kalidoShavimuktaM yat sAkShAga~NgAvihArabhUH || 13|| bhoga evaM mokSha donoM denevAlA isalokameM\, isake samAna aura koI kShaitra nahIM hai\, kyo.nki kali ke karAla doSho.nse yaha mukta hai aura sAkShAt ga.ngAjIkI krI.DAbhUmi hai || 13 || anekashatasa~NkhyAkaistatra tatrograli~NgakaiH | anyaishcha vividhairdevavigrahaiH samprapUritam || 14|| idhara udhara saika.DoM shivaligo.nse aura anya nAnA prakAra kI deva mUrtiyoM sahita sundaratAse paripUrNa hai || 14 || aho ! bhAgyodayasteShAM\, ye janAH paryupAsate | mahApuNyamidaM tIrthaM\, shuddha satvaguNodayam || 15|| vAstava meM unapuruSho.nkA bhAgya udaya huA hai\, aho ! ve dhanya haiM | jo shuddha sattvaguNake utkarSha vAle isa mahAna pavitra puNyatIrthakA sevana karate haiM || 15 || na pApaM na durAchAraH\, kauTilyaM kUTakarma cha | na dharmadhvajitA yatra\, na vA duHkhaM mahAdbhutam || 16|| aho ! mahAna Ashcharya hai ki jisa kShetrameM pApa nahIM\, durAchAra nahIM\, kuTilatA nahIM\, Chala evaM va.nchanAdi nahIM aura kisI prakArakA duHkha bhI nahIM hai || 16 || tApasAnAM tapaH sthAnaM\, munInAM mananAlayaH | bhaktAnAM cha viraktAnAmAvAso hR^idayapriyaH || 17|| jo tapasviyo.nkA tapasthAna haiM\, bhaktoM aura virakto.nkA atyanta hI manora.njaka nivAsasthAna hai || 17 || phalamUlasamR^iddhaM yadguhAgahvarashobhitam | prashA.ntaikAntagambhIramaho ! brahmasamAdhibhUH || 18|| aho ! jo kandamUla phalo.nse samR^iddha\, evaM ramaNIka guphA kandarAo.nse shobhita\, atyanta hI shAnta\, ekAnta ga.nbhIra aura brahmasamAdhike yogya uttama sthAna hai || 18 || nArada uvAcha | ga~Ngottarasya vaishiShTayaM\, kiM kasmAdAhvayastathA | sa.nvR^ittastasya kalyANastanme brUhyAtmajanmanaH || 19|| nAradajI bole:\- he pitAjI ! ga.ngottarIkA mAhAtmya kyA hai ? usakA aisA shubha nAma kisa kAraNase huA ? vaha saba apane priya putra mujhase kahiye || 19 || puNyakShetre cha tatkShetre\, shR^iNu lokapitAmaha | yAni sthAnAni mukhyAni\, sevitavyAni vai naraiH || 20|| he sarvaloko.nke pitAmaha ! suniye ! puNyapayodhi usa kShetra meM jo mukhyasthAna manuShyoM ke sevana karane yogya hai || 20 || tAni chAsheShato brahman\, shrotumichChAmi te mukhAt | tvadanyaH sarvametadvai\, ko vA vetti visheShataH || 21|| he brahmana ! una saba puNyasthAno.nkA savistara varNana Apake mukhase sunane kI ichChA karatA hU.N | Apake atirikta yaha saba visheSha rUpase kauna jAnatA hai || 21 || brahmovAcha | sAdhu sAdhu tvayApR^iShTaM\, shR^iNu me vachanaM mune | sa~NkShepataH pravakShyAmi\, yatpR^iShTaM gopyamuttamam || 22|| brahmAjI boleH\- he mune ! tumane bahuta achChA pUChA | merA vachana shravaNa karo ! tumane jo atishreShTha aura atigopya ga.ngottarIke mAhAtmya Adi pUChe hai\, unheM maiM sa.nkShepase varNana karU.ngA || 22 || ga~Ngottarasya mAhAtmyamadbhutaM romaharShaNam | gopanIyaM prayatnena\, daivatAnAM cha durlabham || 23|| ga.ngottarIkA mAhAtmya ba.DA hI adbhuta aura romA.nchakArI hai | ise atyanta prayatnase gupta rakhanA chAhie\, kyo.nki yaha devatAko bhI durlabha hai || 23 || rAjAno vADavA vaishyAH striyashchabahavo.antyajAH | kaivalyaM kAmitArthA.nshcha\, lebhire.asya niShevaNAt || 24|| anekoM rAjA\, brAhmaNa\, vaishya\, striyAM aura shUdra Adi isa puNyatIrtha ke sevana se apanI 2 ichChita kAmanA aura mokShako bhI prApta kara chuke haiM || 24 || ga~NgopasevanaM nAnyadbhukti mukti prasiddhaye | kAleyakAle taddoSha dUShitAlasachetasAm || 25|| aura visheSha kara kalikAla meM kali doSho.nse dUShita jinake mana malina aura AlasI haiM\, unako bhoga aura mokShako siddhi ke liye patita pAvanI ga.ngAke sevanake binA koI anya upAya nahIM hai || 25 || ga~NgAyA darshanaM puNyaM ga~NgAyAmavagAhanam | ga~NgAtIranivAsashcha\, ga~NgAnAmajapArchanam || 26|| shrIga.ngAjIkA darshana mahApuNya hai\, ga.ngAjI meM snAna\, ga.ngAtIra nivAsa\, ga.ngAjI kA nAmajapa aura usakA pUjana saba hI puNyaprada hai || 26 || ga~NgAmbhovAyusa.nsparshenA.api pApaH prashuddhayati | pApAnAM pApa mokShAya\, kAmasiddhayai cha kAminAm || 27|| ga.ngAjala ke vAyuke sparshase bhI pApI puruSha pavitra ho jAtA hai | pApIyo.nke pApa nivR^ittike liye\, kAmanAvAlo.nkI kAmanA siddhike liye || 27 || ArttAnAmArtinAshAya\, mokSha siddhayai tadarthinAm | sarveShAM sarva siddhayai cha ga~Ngeva sharaNaM kalau || 28|| duHkhiyo.nke duHkha nAsha ke liye\, mumukShuo.nkI mokSha siddhi ke liye aura sabako saba prakAra kI siddhi ke liye\, kaliyugameM kevala ga.ngAjI hI sharaNa hai || 28 || brahmaiva paramaM sAkShAdravarUpeNa dhAvati | pumarthakaraNArthakau\, ga~Ngeti shubhasa.nj~nayA || 29|| sAkShAtparabrahA hI pR^ithvI meM \ldq{}ga.ngA\rdq{} isa shubhanAmase dharma\, artha\, kAma aura mokSha chAra prakArake puruShArtha dene ke lie jalarUpase baha rahe haiM || 29 || urddhavamUrdhvaM viShNupadyA\, mAhAtmyamatirichyate | tasmAduparyeva yAvachChakyaM seveta jAhnavIm || 30|| Upara 2 ga.ngAjIkA mAhAtmya adhika hai | isalie jahAM taka ho sake Upara hI jAkara jAhnavIkA sevana kare || 30 || uttarAkhaNDamUrddhA yat\, sAkShAga~NgodayAlayaH | vaishiShTyaM kShetravaryasya\, tasya vaktavyamasti kim || 31|| jo uttarAkhaNDakA mastaka hai aura sAkShAt ga.ngAjIkA udbhava sthAna hai\, usa mahAn kShetrake mAhAtmyakA kyA varNana kiyA jAya ? usakI prasha.nsA jitanI bhI kI jAya saba tho.DI hI hai || 31 || gA~NgatAhi tato ga~NgetyabhidhAnaM babhUva ha | sA ga~NgA bhUmigochchaNDAkha.nNDAshcharyagatikramA || 32|| pahale svargalokameM Anepara \ldq{}ga.ngA\rdq{} isa shubha nAmase vikhyAta huI aura vahIM ga.ngA martyalokameM Akara prachaNDa akhaNDa aura alaukika gati kramase Ashcharya utpanna kara rahI hai || 32 || uttarAbhimukhI yatra\, kShetre vahati vaiShNavI | tatastat kShetramAkhyAtaM\, ga~Ngottaramiti kShitau || 33|| aisI viShNusutA shrIga.ngAjI jisa puNya kShetrameM uttarAbhimukhI bahatI hai\, isalie bhUlokameM vaha kShetra \ldq{}ga.ngottara\rdq{} nAmase kahA jAtA hai || 33 || lakShIkR^itya hi yat kShetraM \, svarga~NgA svargalokataH | uttaratyantarikShAdIn\, tasmAdvA tattathochyate || 34|| athavA svargalokase svargakI ga.ngA jisa kShetrako lakShya karake antarikShAdi loko.nko atikramaNa karatI huI AI hai\, isa kAraNa se usa shreShTha kShetrako \ldq{}ga.ngottara\rdq{} kahate haiM || 34 || uttarA.nshastu ga~NgAyA\, yadvA yatra virAjate | tasmAnnArada tatkShetra\, ga~Ngottaramiti smR^itam || 35|| athavA jisa kShetra meM ga.ngAjIkA uttarabhAga virAjamAna hai\, he nArada ! isaliye vaha kShetra \ldq{}ga.ngottara\rdq{} kahA jAtA hai || 35 || yatra ga~NgA mahAbhAga\, nAnyaH parama daivatam | tadvA ga~NgottaraM nAma\, puNyadhAma prakIrtyate || 36|| athavA jahAM mahAmahimashAlinI shrIga.ngAjI pradhAnadevatA hai\, anya nahIM hai\, isa kAraNa se vaha puNya dhAma \ldq{}ga.ngottara\rdq{} nAmase prakIrtita hai || 36 || visheSheNa tu yat kShetre\, ga~NgottaraNa sAdhanam | bhavAmbudhestato vai tat \, kShetraM ga~NgottaraM smR^itam || 37|| athavA jisa kShetrameM shrIga.ngAjI visheSha rUpase sa.nsAra samudrako pAra karanekA sAdhana hai isIse yaha kShetra \ldq{}ga.ngottara\rdq{} kahA gayA hai || 37 || sthAnAnyapi cha mukhyAni\, sevitavyAni mAnavaiH | shR^iNu putra mahAkShetre \, tatra tvaM shraddhayAnvitaH || 38|| he putra ! usa mahAkShetra meM manuShyoM ke sevana karane yogya mukhya mukhya sthAno.nko bhI tuma shraddhAyukta hokara suno || 38 || bhagIrathashilA yA tu \, tvayA dR^iShTA cha sevitA | ga~NgottaryAM tu tatsthAnaM\, sarvasmAduttamottamam || 39|| jisa bhagIrathashilAkA tuma darshana kara ke Aye ho\,aura sevana kiyA hai\, ga.ngottarImeM sarva shreShTha vahI sthAna hai || 39 || pa~nchavarShasahasrANi\, pa~nchavarShashatAni cha | atra tepe tapastIvraM\, jIrNaparNAshano nR^ipaH || 40|| isI sthAnameM rAjA bhagIrathajIne pA.ncha hajAra pA.ncha sau varSha taka sUkhe patto.nko khAkara atyanta kaThina tapa kiyA thA ||40 || tatraivaM suchiraM kAlaM\, tapyamAnasya bhUpateH | shrImadvarShmaNi valmIkaM\, sajAtaM mahadadbhutam || 41|| chirakAla taka isI sthAnapara isa prakAra tapa karate hue\-aho mahAna Ashcharya kI bAta hai ki\-rAjAke kAnti yukta sharIra ke Upara dImaka utpanna ho gayA thA || 41 || prachaNDa tapasA tasya\, sa.ntuShTo.ahaM tadugrataH | pratyakShIbhUya bhUpAya\, varaM chAtraiva dattavAn || 42|| usa rAjAkI itanI ugra tapasyAse santuShTa hokara rAjAke sAmane pratyakSha Akara\, mai.nne usI sthAna meM use abhIShTa vara diyA thA || 42 || kali.ndakanyayA sArddhaM\, tatra shrIjAhnavI sadA | nivasatyatra vai ga~NgA\, pUjyate cha yathAvidhiH || 43|| vahI shrIjamunAjIke sAtha shrIga.ngAjI sarvadA nivAsa karatI hai aura sAtha hI yahAM para yathAvidhi pUjita hotI hai || 43 || ga~NgA cha yamunA chaiva\, kanyAyugmaM subhAsuram | nAnAla~NkAra sa.nyuktaM\, muktAmaNi vibhUShitam || 44|| do kanyAe.N\, ga.ngA aura yamunA atyanta manohara\, nAnA bhUShaNa se evaM muktAmaNiyo.nse vibhUShita ||44 || sitAsita shubhA~Nga~ncha\, chalat kuNDala shobhitam | a.nshumatputraputrasya\, babhUvAdhyakShagocharam || 45|| eka gaura eka kR^iShNa\, sundara sharIravAlI\, kAno.nmeM hilate hue kuNDalo.nse shobhita\, rAjA a.nshumAnake pautra bhakta bhagIrathake sAmane pratyakSha prakaTa huI thI || 45 || yathA pUrvaM tathA.adyApi\, sarvadA.api mahAtmanAm | tpAdapa~NkajAnanyabhaktAnAM bhaktacheTakam || 46|| jaise pahale taise aba bhI sabhI samaya unake charaNakamalo.nke ananya bhaktajanoM ko bhaktoM kI dAsI ye donoM kanyAe || 46 || dadAti darshanaM tatra\, puNyadhAmni na sa.nshayaH | dR^ishyate vicharadrUpaM\, devadAru vanAntare || 47|| usa puNyadhAmameM darshana detI hai isameM sa.nshaya nahIM hai | vahAM devadArUke pavitra vano.nmeM vicharate hue unake manohara rUpa dekhane meM Ate haiM || 47 || karNAlambita tATa~NkA\, kvaNat kA~nchI guNAnvitA | susmitA padmapatrAkShI svarNasi.nhAsane sthitA || 48|| kAnoM meM dhAraNa kiye hue karNaphUla vAlI\, aura jhanakAra karatI huI karadhanIse yukta\, madhura hAsyavAlI\, kamalake samAna sundara netravAlI\, suvarNake si.nhAsana para baiThI huI || 48 || aneka\-strI\-parivR^itA\, shvetachChannopashobhitA | indrAdibhirlokapAlairvIjyamAnA suchAmaraiH || 49|| aneka devA.nganAo.nse ghirI huI\, shvetaChatrase shobhita\, indrAdi loka pAlo.nse sundara cha.Nvara DulAI jAtI huI || 49 || trailokyajananI sAkShAt\, trailokyasyApi durlabhA | arkaputryA samaM ga~NgA\, nityamatra virAjate || 50|| sAkShAt tInoM lokoM kI mAtA\, tInoM loko.nko durlabha\, shrI ga.ngAjI\, sUryaputrI yamunAjIke sAtha sadAhI yahAM varAjatI hai || 50 || aho ! ga~NgottarI tIrthasyAsya mAhAtmyamadbhutam | jAhnavIsadmanaH sAkShAdbhagIrathatapobhuvaH || 51|| aho ! sAkShAt jAhnavI sthAna aura bhagIrathakI tapo bhUmi isa ga.ngottarI tIrthakA mAhAtmya ba.DA hI adbhuta hai || 51 || atra snAtvA tu ga~NgAyAmarchayitvA cha jahanujAm | sarvapApAt pramukto vai\, martyo.amartyapadaM vrajet || 52|| isa sthAnapara ga.ngAjImeM snAna karake\, evaM premapUrvaka jAhnavI kA pUjana karake manuShya sampUrNa pApo.nse mukta ho jAtA hai aura amara padako prApta hotA hai || 52 || pitR^ibhyaH piNDadAnAdikriyAyAM muni sattama | tatsthAnaM shobhanaM bhUmau\, sarvebhyashcha vishiShyate || 53|| he muni shreShTha ! aura pitaro.nko pi.nDadAna\, tarpaNa Adi kriyA karane ke liye vaha puNya tIrtha pR^ithvImeM sarva tIrthose shreShThatara hai || 53 || na kAlaniyamastatra\, piNDadAnAdikarmasu | divA vA yadi vA rAtrau\, kriyAM kurvIta mAnavaH || 54|| pitaro.nke liye pi.nDadAna\, tarpaNa Adi kriyA karane meM usa sthAnameM kAlakA niyama nahIM hai\, dina athavA rAtri ho manuShya shrAddha Adi kriyAoM ko kara sakatA hai || 54 || nAma gotraM samuchchArya\, yo dadyAchChrAddhamatra vai | svargaM gachCha.nti pitarastasya pAtakino.apivA || 55|| isa sthAnameM nAma aura gotrako uchchAraNa karake jo shrAddhAdi kare usake atyanta pApI pitR^i bhI svargako jAte haiM | 55 || havirdAna~ncha devebhyo\, yadatra kurute naraH | vishiShTa phaladaM viddhi\, tachcha devamune shR^iNu || 56|| he devarShi ! suno ! isa sthAna meM devatAo.nko manuShya jo havi kA dAna karatA hai\, use vaha vishiShTa phala detA hai aisA tuma jAno || 56 || suvarNaM kaladhauta~ncha\, gAmannaM pR^ithivIM tathA | viprebhyo yat prayachChanti\, tadatrAshu phalapradam || 57|| jo kuCha suvarNa\, chA.ndI\, gau\, anna tathA bhUmi Adi kA brAhmaNoM ko dAna karate haiM isa sthAnapara vaha dAna shIghra hI phala denevAlA hotA hai || 57 || vArANasIgayAga~NgAdvArAdibhyo.api koTishaH | phala tatrAdhikaM vi.ndeddAnAdInAM na sa.nshayaH || 58|| kAshI\, gayA\, haridvAra Adi tIrthoM se bhI vahAM dAnAdiyoM kA koTi guNa adhika phala hotA hai | isameM sa.nshaya nahIM || 58 || kutra ga~NgottarI tIrthaM\, kutra kAshIgayAdayaH | prachaNDadyumaNeragre\, khadyotaH kiM prakAshate || 59|| kahAM to ga.ngottarI tIrtha aura kahAM kAshI\, gayA Adi tIrtha ! madhyAhnakAla ke sUrya ke sammukha khadyota kyA prakAsha kara sakatA hai || 59 || kAshyAdIni mahAtIrthAnyAtmashuddhyai bhaja.ntihi | mUrtimanti mahAkShetraM\, divArAtramidaM mune || 60|| he mune ! kAshI\, gayA Adi mahAtIrtha divyamUrti dhAraNa karake apanI shuddhi ke liye isa pavitrakShetrakA nirantara dina rAta sevana karate haiM || 60 || gaurIkuDaM mahAtIrthaM\, tachChilAyAstu pR^iShThataH | devagamyaM mahAramyaM\, darshanAt pApanAshanam || 61|| usa bhagIrathashilA ke pR^iShThabhAgameM devatAo.nse sevanIya\, atya.nta ramaNIka\, kevala darshanase hI pApoM kA nAsha karane vAlA \ldq{}gaurIkuNDa\rdq{} nAmaka mahAtIrtha vidyamAna hai || 61 || kedAraga~NgA kedAra\-shailashR^i~NgAdviniHsR^itA | yatra shrIjahnu\, santatyA\, sa~NgatA puNyadAyinI || 62|| jahAM para kedAranAthaparvatake shikharaprAntase nikalI huI\, puNyadAyinI shrI kedAra ga.ngA\, shrIjAhnavI ga.ngAse milatI hai || 62 || sudarshanaM tatra ga~NgApAthaH prapatanaM mune | gabhIra ninadaM nityaM\, mahAshcharya vidhAyakam || 63|| he mune vahAM ga.nbhIra shabdavAlA atyanta AshcharyakArI ga.ngAjI ke jalakA mahAn nirantara prapAta ( U.Nche pAShANa se nIche giranA ) ati darshanIya hai || 63 || gaurI sAkShAnmaheshAnI\, sa.nvR^itAhi sakhIjanaiH | tatra sa~NkrIDate tasmAdUgaurIkuNDaM nigadyate || 64|| vahAM saba ora sakhiyo.nse ghirI huI\, sAkShAt maheshvarI shrI gaurIjI AnandakI krI.DA karatI hai.n; isaliye vaha \ldq{}gaurIkuNDa\rdq{} kahA jAtA hai || 64 || gaurIkAntashcha vishveshaH\, sha~NkaraH pramathAdhipaH | svasya bhUtagaNairyuktastatra nityaM virAjate || 65|| sarva brahmA.nDa ke Ishvara\, gaurI ke pati\, pramathagaNoM ke nAyaka shrI sha.nkarajI bhI apane bhUtagaNoM ke sAtha vahA.N sadaiva nivAsa karate haiM || 65 || setR^itarpaNametasmin\, puNyatIrthe vidhIyate | tadvidhi sampravakShyAmi\, shR^iNu me shraddhayAnvitaH || 66|| isa mahAn puNyatIrtha meM setutarpaNa nAmakI puNyakriyA kI jAtI hai | usakI vidhi samyak prakAra se kahatA hUm | shraddhApUrvaka mere bachana suno || 66 || nArikelata AnIya\, vAlukAH setuba.ndhanAt | abhyarchya vidhivattatra\, rudrIpAThAdinA mune ! || 67|| he mune ! rAmeshvara se setuba.ndha ( dhanuShakoTI ) sthAna kI retI nAriyala meM lAkara vahAM vidhi pUrvaka rudrIpATha Adi sahita pUjana karane ke ana.ntara || 67 || kuNDetatra samarpyate\, shraddhayA tApasottamaiH | setutarpaNametadvai\, mahApuNya phalapradam || 68|| usI gaurI kuDameM shreShTha tapasvI jana shraddhAke sAtha use samarpaNa karate haiM | yaha setu tarpaNa nAmaka kriyA mahApuNya phala dene vAlI hai || 68 || yathoktavidhinA tAta ! yaH kuryAt setutarpaNam | niShkAmashchet punarjanma\, tasya na syAnna sa.nshayaH || 69|| he putra ! jo koI pUrvoktavidhi se setutarpaNa karegA\, yadi niShkAma ho to usakA punarjanma avashya nahIM hogA | isameM sa.nshaya nahIM || 69 || sakAmashchet sadya eva\, vAchChitArthamavApnuyAt | dhanyo dhanyaH sa martyoyaH setuM tarpayatIdR^isham || 70|| aura yadi sakAma ho to shIghra hI apane abhIShTa arthakI prApti hogI | jo isa prakAra usa setukA tarpaNa karate haiM\, ve manuShya atya.nta dhanya haiM || 70 || anyachcha kathayiShyAmi\, shR^iNu me shraddhayA mune ! | ga~NgottaryAshcha yo ga~NgAtoyamAnIya nArada || 71|| he mune ! eka bAta aura bhI kahatA hUm | shraddhApUrvaka mere vachana suno ! he nArada ! ga.ngottarI se ga.ngA jala lAkara\, || 71 || bahirantaH shuchirnityaM\, shraddhAvAn sa.nshitavrataH | pAdachArI sadAchArI\, pR^ithvIshAyI tathAlpabhuk || 72|| sarvadA bAhara bhItara se atya.nta shuddha\, shraddhAvAn \, tIkShNa vratavAlA paidala chalanevAlA\, uttama AcharaNavAlA\, pR^ithvI para sonevAlA ko alpa bhojana karane vAlA hokara || 72 || rAmeshvare mahAkShetre\, rAmacha.ndreNa yatpurA | sthApitaM shivali~NgaM vai\, pUjitaM sarva daivataiH || 73|| prAchIna kAla meM mahAkShetra rAmeshvarameM shrI rAmachandrajI ke karakamala se sthApita aura sarva devatAoM se pUjita jo shivali.nga hai\, || 73 || abhiShekeNa talligamabhyarchayati mAnavaH | vidhivat sa phalaM tasya\, shivasAyujya mR^ichChati || 74|| usa shivali.ngakA jo manuShya\, abhiSheka pUrvaka yathAvidhi pUjana karatA hai\, vaha usake phala svarUpa shivajIkI sAyujyamukta pAtA hai | 74 || yaj~nabhUH pANDu putrANAmumAkuNDasya pR^iShThataH | pAvanI purupuNyADhayA\, darshanAdduHkha nAshinI || 75|| gaurIku.nDake pIChe atipavitra\, mahApuNyadAyinI\, darshanamAtrase aneka dukho.nke nAsha karanevAlI\, pA.nDavo.nkI yaj~nabhUmi hai | ( isako deshabhAShAmeM \ldq{}paTTA~NganA\rdq{} kahate haiM ) | 75 || gotrahatyAsamutpanna pApashAntyai tu pANDavAH | dvaipAyanaj~nayA.abhij~nAH\, prApustripathagottaram || 76|| kuTumbakI hatyAse utpanna hue pApakI nivR^itti ke lie shrIveda vyAsajIkI Aj~nAse buddhimAna pA.nDavagaNa ga.ngottarImeM Aye the || 76 || tatra gatvA daivayaj~nashchAtra nirvartito mahAn | yathAvidhAnamAstikya buddhayA dvijasahAyakaiH || 77|| aura vahAM jAkara\, unho.nne brahmarShiyoM kI sahAyatA se shraddhApUrvaka vidhivat isI jagaha mahAna devayaj~na sa.npAdana kiyA thA || 77 || aho ! ramyamidaM sthAnaM\, vishAlamanupadravam | mR^itkukShau tanmakhochChiShTaM\, bhasma chAdyApi dR^ishyate || 78|| aho ! yaha sthAna mahAna sundara\, vishAla aura nirupadrava haiM | vahA.nkI miTTake bhItara aba bhI usa yaj~nakA avashiShTa bhasma dekhane meM AtA hai || 78 || ekAdashAnAM rudrANAmAvAsochchashilochchayAt | nipatantIM pashya ga~NgAM\, rudrapUrvAM samIpataH || 79|| usake samIpa ekAdasha rudro.nke nivAsasthAna atyanta U.nche parvatase ( jise desha bhAShA meM \ldq{}rudragairu\rdq{} kahate haiM ) nikalI huI\, \ldq{}rudra ga.ngA\rdq{} nAmaka manohara dhArA ko dekho ! || 79 || viShayAsa~Ngi chittaM vai kathamunnatimApnuyAt | akliShTa vartmanA mandaM rohatIvAdhirohaNIm || 80|| jaise prayAsa vinA dhIre dhIre kramashaH sIDhI cha.Dha jAtA hai\, vaise hI viShayoM meM Asakta huA chitta manda manda kisa prakAra unnati ke prApta hogA || 80 || iti sa~nchintya tIrthAnAM daivatAnA~ncha kalpanam | tatra tatra kR^itaM lokagurubhistavadarshibhiH || 81|| tattva ko jAnane vAle\, lokoM ke prAchAryoM dvArA isa prakAra vichAr karake usI usI sthAna meM tIrtha evaM devatAoM kI kalpanA kI gayI hai | AsevitAni vidhivat sarvANyetAni taiH svayam | joShayadbhiraho lokA.Nlloka sa~NgrahakAribhiH || 82|| loka sa.ngraha karane vAle\, logoM kI unameM pravR^itti karAne vAle R^iShi loga apane svayaM hI una sabakA sevana bhI vidhi pUrvaka kiye || 82 || agnikarmasu naShTeShu naShTe cha tapasi kShitau | kathaM vA durbalo martyaH preyaH shreyashcha sAdhayet || 83|| agnihotrAdi karma naShTa ho gaye | pR^ithvI meM tapa bhI lupta ho gayA | balahIna manuShya kisa prakAra bhoga aura mokSha ko prApta karegA || 83 || niShkAmasevayA devyAH sa~njAtA puNyasa.nhatiH | nibarhayati vai pApaM bahujanmasu sa~nchitam || 84|| shrI ga.ngAjI kI niShkAma sevA se mahAna puNya samUha utpanna hote haiM\, aura aneka janmoM meM ikaThThe kiye pApoM ko ekadama naShTa kara dete haiM || 84 || rAgAdi chittadoShAshcha kShIyante tadanantaram | doShakShaye cha bhagavad bhakti j~nAnaM cha jAyate || 85|| rAga\, dveSha Adi chitta ke saba doSha bhI usake pashchAt kShINa ho jAte haiM | evaM saba doSha bhI naShTa hone para nirmala hue mana meM Ishvara bhakti tathA j~nAna bhI udita hote haiM || 85 || anAyAsena martyAnAmanarhANA~ncha nArada | Isha\-bhaktishcha muktishcha kShipramevaM prasidhyati || 86|| isa prakAra he nArada ! ayogya manuShyoM ko bhI klesha vinA hI Ishvara bhakti aura mukti bhI jaldI siddha ho jAtI haiM || 86 || sarva tIrtha tapo yoga svAdhyAyArchanakIrtanaiH | niHshreyasaphalaM mukhyamanyadApAtikaM phalam || 87|| jo jo tIrtha\, tapa\, yoga\, svAdhyAya\, pUjana aura kIrtana ityAdi haiM\, una sabakA bhI mokSha prApti hI parama aura charama phala hai\, anya saba phala bhI tAtkAlika haiM || 87 || guDa jihvikayA nUnaM bAlavanmandabuddhayaH | tattatphalaiH pravartyante tattaduttamakarmasu || 88|| jaise ka.DavI davAI khilAne ke liye bAlakoM ko pahale gu.Da diyA karate haiM\, vaise hI avivekI janoM ko usI usI sA.nsArika phala ke dvArA ekaika shreShTha karma meM pravR^itti karAte haiM || 88 || sarvamApAtamadhuramaho sA.nsArikaM phalam | anityaM duHkhasambhinnaM subuddhibhirakA~NkShitam || 89|| sA.nsArika jitane bhoga haiM\, sAre avichAra kAla meM hI priya lagate hai.n; saba asthira haiM\, duHkha se mishrita hai.n; vivekI jana jinakI kA.nkShA na hI karate haiM || 89 || tIrthATanAdi sakalaM kR^ichChrsAdhyaM sukarmayat | kaH kuryAtkShaNikArthAnAM kR^ite mUDhajanetaraH || 90|| tIrthATana ityAdi kaShTasAdhya jo nAnA satkarma haiM\, mR^iDha jana se anya kauna kShaNika viShayo.nke lAbha ke liye usakA anuShThAna karegA || 90 || Ishvara prItirevAtra puNyakarmaphalaM nR^iNAm | nAnyadbhavatu bhavyAnAM bhavasa~NkaTa mochanI || 91|| isa sa.nsAra meM subuddhi puruShoM ke liye puNya karmoM kA phala sa.nsAra sa.nkaTa se vimochana karane vAlI Ishvara prIti hI honA chAhiye; anya na hIm || 91 || IshvaraH sarva jagato bhagavAn bhakta vatsalaH | sevyo.ahaM nanu sa.nsArI jIvastadupasevakaH || 92|| sarva jagata ke Ishvara\, bhaktavatsala bhagavAna sevA karane yogya hai.n; maiM sa.nsArI jIva unakA tuchCha sevaka hU.N || 92 || iti dvaitadhiyA samyagupakramyesha sevanam | sarvamIsha iti praj~nAM nirdvaitAM sAdhayed budhaH || 93|| isa prakAra dvaita buddhi se sashraddha\, sabhaktika\, Ishvara bhajana kA prArambha karake\, anantara \ldq{}saba Ishvaramaya\rdq{} isa prakAra kI advaita buddhi kA buddhimAna jana abhyAsa kareM || 93 || sarvaM brahmeti vij~nAnaM sAkShAnmokShaika sAdhanam | hanta hanteha jantUnAM sahasA kasya sidhyati || 94|| mukti ke ananya sAdhana\, \ldq{}saba brahma hai\rdq{} isa prakAra kA pratyakSha anubhava\, aho isa sa.nsAra meM prANiyoM meM ekadama kisa ko siddha hotA hai ? || 94 || sarvaM brahmetyakhaNDA dhI yAvannodeti kutrachit | idaM brahmeti buddhiryA sakhaNDA sA vidhIyate || 95|| \ldq{}saba brahma hai\rdq{} isa prakArako aparichChinna brahmabuddhi jaba taka udita nahIM hotI\, taba taka kisI Ala.nbana meM \ldq{}yaha brahma hai\rdq{} isa prakAra kI parichChinna jo brahma buddhi hai\, usakA vidhAna kiyA jAtA hai || 95 || IshAvAsyamidaM sarvaM yatki~ncha sacharAcharam | bahujanma kR^itAbhyAsAdityeShA jAyate matiH || 96|| chara aura achara ke sahita jo kuCha yaha sa.npUrNa jagata Ishvara se vyApta hai\, Ishvaramaya hai\, isa prakAra kI yaha buddhi\-j~nAna\-bahu janmoM meM kie abhyAsase hI utpanna hotI hai || 96 || dhunIM vA grAvamUrtiM vA sthUlAM nopAsituM kShamaH | sUkShmAtsUkShmataraM tattvamaishvaraM vA smaret katham || 97|| sthUlatara kisI nadI kI\, athavA pAShANa mUrtikI upAsanA karane meM jo samartha nahIM\, sUkShmase bhI sUkShmatara Ishvara tattvakA vaha kisa prakAra smaraNa karegA || 97 || prakR^ityA sundaraM sthAnaM vastu chAvarjakaM prabhoH | darshanArhaNa chintAsu shreShThamAlambanaM matam || 98|| prakR^iti se hI sundara sthAna\, aise anya manohara padArtha bhI paramAtmA ke darshana\, pUjana\, tathA chintana meM shreShTha aura R^iShimuniyoM ke sammata Ala.nbana hai || 98 || nAnA viShaya vikShiptaM duShTachittaM manAgapi | IshvarAbhimukhaM kuryAditi tIrthAdi kalpanA || 99|| nAnA prakAra ke viShayoM kA bhoga karake vikShipta hue\, rAgAdi doShoM se dUShita chitta ko tho.DA bhI Ishvara ke abhimukha lagAve\, isa prayojana ke lie tIrtha AdiyoM kI kalpanA huI hai || 99 || sAkAramIsharUpaM yat parokShamiti durgraham | atimandadhiyAM ki~nchit pratIkatvena kalpyate || 100|| Ishvara kA jo sAkAra rUpa hai\, parokSha hone se unakA bhI chintana Adi karanA kaThina hotA hai | isalie ati manda buddhiyoM ke lie pratika ( Ala.nbana ) rUpa se kisI vastu kI kalpanA kI jAtI hai || 100 || yena kena prakAreNa viShvaggAmi dR^iDhaM chalam | chittamekatra sa.nrundhyAdanukShaNavikalpakam || 101|| jisa kisI prakAra se idhara udhara dau.Dane vAle\, dR^i.Dha\, cha~nchala aura kShaNa 2 nAnA kalpanA karane vAle chitta ko eka sthAna meM samyak nirodha kare || 101 || asadvR^ittiparaM chittaM kuryAt sadvR^ittiyatnataH | tato nirvR^ittikaM kuryAditi tattvagatikramaH || 102|| duShkAryoM meM lampaTa chitta ko yatna karake bhI sadvR^iti vAlA banAve; pashchAt sadvR^itti kA bhI nirodha karake vR^ittishUnya banAve; isa krama se paramArtha tattva kI prApti hotI hai || 102 || Ishvaro vetti vishvAtmA sarvAM sarvasya bhAvanAm | yAdR^ishI bhAvanA tAdR^ik phala~nchApi prayachChati || 103|| sarvAtmA parameshvara sabakI saba prakAra kI bhAvanA ko jAnate hai.n; jisa prakAra kI bhAvanA hai\, usa prakAra kA phala bhI de dete haiM || 103 || tIrtha sevanataH kechidrAmakR^iShNAdyupAsayA | japena tapasA chAnye prArthanA kIrtanAdibhiH || 104|| koI tIrtha sevA se\, anya koI rAma\, kR^iShNa AdiyoM kI upAsanA se\, aura anya japa se\, tapa se tathA prArthanA\, kIrtana ityAdiyoM se || 104 || svAdhyAyAbhyAsataH kechichChAstra chintAkrameNa cha | prANAyAmena chApyanye dhyAnayogena chApare || 105|| aura koI svAdhyAya ke abhyAsa se\, koI anya shAstroM ke chintana ke dvArA\, aura anya prANAyAma se\, evaM itara koI dhyAna yoga se bhI || 105 || karmAnuShThAnataH kechid dAna sevAdibhiH pare | itthamIshvaramArAdhya niShkAmAH shodhayanti hR^it || 106|| koI koI yaj~na\,yAga Adi karmoM ke anuShThAna se\, aura anya dravya dAna\, loka sevA ityAdiyoM se\, isa prakAra niShkAma sAdhaka jana parameshvara kI ArAdhanA karake apane chitta kA shodhana karate haiM || 106 || vikalpashata vikShipta sashuddhaM chittama~njasA | nirvikalpapadopAntaM gantumarhet kathaM prabhoH || 107|| saika.DoM vikalpoM se vikShipta\, tathA ashuddha chitta eka dama Ishvara ke nirvikalpa svarUpa ke pAsa pahu.nchane meM kisa prakAra samartha hogA || 107 || nirmalaM shuddhamekAgraM vichAranipuNaM manaH | vetti samyak paraM tattvamavA~N manasa gocharam || 108|| rAga\, dveSha Adi mata se rahita\, shuddha\, ekAgra aura vichAra samartha mana hI vAk aura mana ke agochara parama tattva ko sAkShAt anubhava karatA hai || 108 || iti shrI ga~NgottarIkShetramAhAtmye shrI ga~NgottaragaurIkuNDAdi tIrthavarNanaM nAma prathamaH khaNDaH samAptaH || \section{atha dvitIyaH khaNDaH |} nArada uvAcha | ga~NgottarAditIrthAnAM mAhAtmyamatulAdbhutam | atimAtranigUDhaM yat \, tvatkR^ipAtaH shrutaM mayA || 1|| nAradajI boleH\- ga.ngottarI Adi tIrthoM kA\, anupama adbhuta aura atya.nta gUDha jo mAhAtmya hai\, use ApakI kR^ipA se mai.nne suna liyA || 1 || sthAnAnAmapi chAnyeShAM\, prakR^itakShetravartinAm | sutavAtsalyataH shrIman ! vaishiShTyaM shrAvaya prabho ! || 2|| aba\, he shrIman ! he prabho ! ga.ngottarIkShetrameM sthita anya sthAno.nkA bhI mAhAtmya Apa putrasneha se mujhe sunAiye || 2 || brahmovAcha | anyAnyapi supuNyAni\, sthAnAni shR^iNu nArada ! | darshanena vinashya.nti\, mahApApa shatAnyapi || 3|| brahmAjI bole \:\- he nArada ! tuma atipuNyadAyaka anya sthAno.nko bhI suno ! jinake darshanase saika.DoM mahApApo.nkA bhI nAsha ho jAtA hai || 3 || priyo.asi me tanUjo.asItyuchyate gopyamuttamam | trailokyadurlabhaM teShAM\, vaishiShTyaM shiShyaharShaNam || 4|| tuma to mere priya ho; putra ho; isaliye trilokako bhI durlabha\, gUDha\, ati uttama aura shiShTa puruSho.nko Ananda denevAlA una sthAno.nkA mAhAtmya kahatA hUm || 4 || lakShmIvanaM mahAlakShmyAH krIDanopavanaM mune ! | purato bhrAjate tatra\, phalavR^ikShavirAjitam || 5|| he mune ! isake Age mahAlakShmIkA krI.DAsthAna\, aneka prakAra ke phalo.nvAle vR^ikShoM se shobhita\, lakShmIvana virAjamAna hai (ise ga.ngA bagIchA bhI kahate hai.n) || 5 || devIga~NgA sa~Ngama~ncha\, tata UrdhvaM samIpataH | divaukasAM sthAnametannAsti martyasamAgamaH || 6|| usake Age pAsa hI shrI bhAgIrathIga.ngA ke sAtha devIga.ngAkA sa.ngamasthAna hai | yaha devatAo.nkA sthAna hai | manuShyo.nkA samAgama vahAM durlabha hai | ( ise desha bhAShAmeM \ldq{}devaghATa\rdq{} kahate haiM ) || 6 || tato.api dishi pUrvasyAM\, bhUrjavAso.ati sundaraH | UrjasvalairbhUjavR^ikShairApUrNaM vistR^itaM vanam || 7|| usake bhI pUrvadishA meM atyanta sundara \ldq{}bhurjavAsa\rdq{} hai | yaha bhojapatra ke ujjvala aura Urjita bR^ikShoM se bharA huA ramaNIka aura vishAla vana hai | ( yaha sthAna \ldq{}bhojavAsA\rdq{} nAma se prasiddha hai || 7 || devarShi yakSha ga.ndharva siddha chAraNa sevitam | aho ! dhanyaH sa martyoyaH sthAnametat prapashyati || 8|| aho ! jo manuShya\, deva\, R^iShi\, ga.ndharva\, siddha aura chAraNoM se sevita isa divya sthAna kA darshana karate haiM\, ve atidhanya haiM || 8 || puShpavAso vishAlA bhUstadUrdhvaM muni pu~Ngava ! | divyAnAM bahupuShpANAmudyAnaM viddhi nArada ! || 9|| he munishreShTha ! bhojavAsA ke Age \ldq{}puShpavAsa\rdq{} nAmaka vishAla maidAna hai | he nArada ! use nAnA prakAra ke alaukika aura sundara puShpoM kA ba.DA bagIchA jAno | (deshabhAShA meM ise \ldq{}phUlavAsA\rdq{} kahate hai.n) || 9 || tatra shrI gomukha.nsthAnaM\, sAkShAga~NgAvatAra bhUH | R^iShibhirbahudhA gItaM\, puNyAt puNyataraM bhuvi || 10|| vahAM sAkShAt ga.ngAjI kI avatAra bhUmi\, R^iShimuniyoM dvArA nAnA prakAra se kIrtita\, pR^ithvIbhara meM pavitra se bhI atya.nta pavitra shrI \ldq{}gomukha\rdq{} nAmaka sthAna hai || 10 || shailashR^i~NgairmahochChrAyairveShTitaM himashobhitaiH | dyuloka nikaTasthaM vai\, dyulokibhiradhiShThitam || 11|| jo atyanta U.nche barphase Dha.nke hue\, vishAla parvata shikharose AvR^itta\, devalokake samIpavartI aura devatAoM se adhiShThita hai || 11 || tatra prAleyasa~NghAta bhUShite bhuvibhUShaNe | gomukhe gomukhAkAra mahAtuhina gahvarAt || 12|| barphake samUha se bhUShita aura bhUmike vibhUShaNa usa gomukha sthAnameM gauke mukhake sadR^isha barpha kI mahAna guphAse || 12 || nirgachChati mahAvegA\, ga~NgA suratara~NgiNI | pAvanI pAvanArthAya\, pR^ithvIloka nivAsinAm || 13|| puNyavatI\, suranadI shrI ga.ngAjI bhUlokake nivAsiyoM ko pAvana karane ke liye mahAna vegavatI hokara nikala rahI hai || 13 || devakhAtavile tatra\, durgAddurgatare.api yaH | gatvA tu jAhnavItoye\, bidhivat snAnamAcharet || 14|| durgama se durgama honepara bhI\, jo usa devanirmita guphAmeM hI jAkara ga~NgAjalameM vidhipUrvaka snAna karate haiM || 14 || avashyaM tasya vai putra ! punarjanma na vidyate | nAtra sha~NkA vidhAtavyA\, pratijAne priyo.asi me || 15|| he putra ! avashyahI unakA punarjanma nahIM hotA | isameM tanika bhI sa.ndeha karanA yogya nahIM | maiM pratij~nA ke sAtha kahatA hUM | kyo.nki tu mujhe ati priya ho ! || 15 || gomukhyAM tatra vikhyAte\, sUryakuNDe nimajjati | nIlanIradavarNADhaye\, yassa sUryavadujjvalet || 16|| isI gomukha sthAna meM jo puruSha nIlameghake samAna ra.ngavAle vikhyAta sUryakuNDa meM snAna karate hai.n; vaha sUrya ke sadR^isha kAnti vAle hote haiM || 16 || tata UrdhvaM tu bhUmIddhA\, martya sa~nchAra dUragAH | AchChannAH sa.ntatasthAyi ghanottu~NgamahAhimaiH || 17|| usake Age parvata samUha sadA sthira rahanevAle ati saghana aura U.nche mahAna barpha se Dhake rahate haiM\, isaliye ve manuShyakI gati se rahita haiM || 17 || gomukhIto vishAlApUrnAtidUre virAjate | tatrAyaM gamane mArgaH siddhAnAM chAmR^itA.ndhasAm || 18|| gomukhIsthAnake pAsa hI badarIpurI virAjamAna hai | vahAM jAne ke liye yaha siddha aura devatAo.nkA mArga hai\, yAnI manuShyakI gati rahita una parvatashikharoM dvArA siddha aura devatA loga jAte haiM || 18 || nArada uvAcha | mAhAtmyaM jAhnavIjanmabhuvaH shrIgomukhasya yat | lokesha kR^ipayA ki~nchid vistareNa vada prabho ! || 19|| nAradajI bole \:\- shrIga.ngAjI kI janmabhUmi\, shrIgomukhakA jo mAhAtmya hai\, use he lokoM ke svAmI ! he prabho ! kR^ipA karake kuCha vistAra pUrvaka kahiye ! || 19 || brahmovAcha | shR^iNu me sampravakShyAmi\, yatpR^iShTaM priyadarshana ! | vaishiShTayaM gomukhIyaM vai\, gopyametat sanAtanam || 20|| he priyadarshana ! tumane jo gomukhakA mAhAtmya pUChA hai\, use maiM samyak prakArase kahatA hUm | mere vachana suno ! yaha sanAtana rahasya gupta rakhane yogya hai || 20 || krIDAra~Nga.nshriyaH sAkShAd\, gomukhI lekha sa.nstutA | govaktrabhirhimashrAvachChidrato.anvarthanAmikA || 21|| devatAoM dvArA kIrtita gomukhIsthAna\, sAkShAt lakShmIkI krI.DAbhUmi aura gauke mukhake samAna himapAShANakI guphA honese anurUpa nAmavAlA hai || 21 || shrIshailahimakUTairyA\, bhAsitA sarvato dishi | svayaM cha subhagottu~Nga himAnIkR^itabhUShaNA || 22|| jo saba orase shrIshaila nAmaka parvatake himashikharoM se prakAshita hai; aura svaya.nsundara evaM U.nche hima samUhoM kA AbhUShaNa kiye hue hai || 22 || tathAhni kaladhautAbhaiH sAya~ncha kanakaprabhaiH | praharShayati yA chittaM\, parvatAgrairalaukikaiH || 23|| aura jo dina meM chA.ndIke prakAshavAle aura sAya.nkAla meM suvarNa ke prakAsha vAle\, divya parvata shikharoM se chitta ko atyanta AhlAdita karatA hai || 23 || kimayaM tapanIyAdriH\, ki.nvA rajata parvataH | iti sa.ndehato yatra\, bADhaM muhyati mAnavAH || 24|| kyA yaha sonekA parvata hai\, yA chA.ndI kA parvata ? isa prakAra ke mahAna sandehase jahAM manuShya atyanta mohita ho jAte haiM || 24 || aho ! divyA divyakAntichChaTAchChanna diga.ntarA | bhrAjate sA.achalAdhIsha mUrdhotta.nsamahAmaNiH || 25|| aho ! jo divya aura himAlaya ke shirobhUShaNakA amUlya ratna aura apane alaukika kAnti pu.njase dishAoM ke madhya ko vyApta kie hue atyanta dIpyamAna hai || 25 || devasevya~ncha tatsthAnaM daivatAnAM cha durlabham | mahApuNya mahopuNyapUruShairavalokitam || 26|| aho ! vaha sthAna devatAoM dvArA sevanIya\, devatAoM ko bhI durlabha aura mahApuNya janaka hai; jise ki puNyAtmA logo.nne avalokana kiyA hai || 26 || agahanagahanaM vai\, latAviTapivarjitam | prashA.ntamatigambhIraM vishAlaM grAva sa~Nkulam || 27|| vaha vanoM se durgama nahIM hai arthAt vana rahita hai aura latA bR^ikShoM se rahita hai | prashA.nta aura atyanta gambhIra hai | vishAla hai aura pattharoM se ati sa.nkIrNa hai || 27 || nikaTastha bR^ihachcharmivanashobhAvishobhitam | patribhiH susvarairnAnA rUpavarNaishcha maNDitam || 28|| samIpameM hI sthita mahAna bhojapatrake vanakI shobhAse shobhAyamAna\, tathA madhura svaravAle aura nAnA prakAra evaM nAnA ra.ngavAleM manohara pakShiyo.nse ala.nkR^ita hai || 28 || kR^iShNaraktaiH shveta pItaiH puShpairdivyamanoharaiH | indrANI kesha bhUShAbhiH samAchChannaM samantataH || 26|| indrANI ke kesho.nke bhUShaNa\, tathA divya\, manako harane vAle shyAma\, lAla\, shveta aura pIle puShpo.nse sarvatra AchChAdita hai || 29 || kasturyAdyairvichitraishcha\, mR^igabhedairanadbhutaiH | sarvadA.adryuShitaM divyaiH svachChanda makutobhayam || 30|| kasturImR^iga\, varaDa Adi nAnA prakAra ke alaukika aura ati adbhuta ja.ngalI pashu\, svatantra aura bhaya rahita hokara vahAM sabhI samaya nivAsa karate haiM || 30 || aho tatratya suShamAM\, kovA varNayituM prabhuH | indropyakShisahasreNa\, yAM vilokya na tR^ipyati || 31|| aho ! vahA.nkI prAkR^itika shobhAkA varNana karane meM kauna samartha hai ? jisako apane sahasra netroM se dekhakara i.ndra bhI tR^ipta nahIM hotA || 31 || naitat kevala makShANAM\, sadaivAhlAdakaM mune ! | sarvapuNyamahAtIrthamUddharbhUSheti viddhi tat || 32|| he mune ! yaha sthAna kevala sadA indriyoM ko sukha pradAna karane vAlA hI nahIM\, kintu use sarva mahAn puNya tIrthoM kA shiro bhUShaNa jAno ! || 32 || sakR^idevAtra gamanAddarshanAt sarva kilbiSham | samUlaM vilayaM yAti\, vA~nChitArthamavApnuyAt || 33|| ekavAra bhI isa sthAna para jAkara darshana karanese saba pApa samUla vinaShTa ho jAte haiM aura shIghra hI abhIShTa arthakI prApti hotI hai || 33 || yadi tatratyaga~NgAmbhobindumekamapi spR^ishet | yatrakutrA.api nivasan \, pumAn yAti surAlayam || 34|| yadi vahAM ke ga.ngAjala kA eka bindu bhI sparsha kare to jahAM tahAM kahIM bhI nivAsa karane vAlA manuShya bhI devalokako prApta hotA hai || 34 || hariNApi hareNApi\, mayA maghavatApi cha | asakR^it sevitaM tIrthaM\, shraddheyaM shraddhayA mune ! || 35|| he mune ! svayaM viShNune\, shivajIne\, indrane aura mai.nne bhI shraddhA karane yogya isa tIrthakA shraddhApUrvaka aneka bAra sevana kiyA hai || 35 || aho ! munivarAstatra\, gatvA brahmavichintane | majja.nti divyasuShamA samAkR^iShTadhiyo balAt || 36|| aho ! uttama mananashIla puruSha vahAM jAkara\, prakR^itikI usa divya anupama shobhAse haThAt atyanta prakR^iShTachitta hokara brahmachintana meM nimagna ho jAte haiM || 36 || hetuj~nAnaM phalaj~nAnAt\, parIkShakamataM khalu | tathA cha prAkR^itAbhikhyAdarshanAdbrahmasa.nsmR^itiH || 37|| kArya ke j~nAnase usake kAraNakI smR^iti hotI hai; yaha dArshanikoM kA mata hai | isI prakAra prAkR^itika kAnti ke darshana se usake kAraNa brahmakI smR^iti hotI hai || 37 || tannirmAtuH smR^itiryadvanmahArhagR^ihadarshane | akR^itaM vastuvistAraM\, dR^iShTvA vai divyamadbhutam || 38|| mahAna sundara mahalake darshanase jaise usake banAne vAle kI smR^iti hotI hai\, jo manuShya dvArA nahIM banAye gaye aise alaukika evaM adbhuta padArthoM kI mahimA dekha kara || 38 || tatkartarIshvarasyApi\, tadvadutpadyate smR^itiH | tataH kimadbhutaM tatra\, majja.ntIshIti sajjanAH || 36|| vaisehI usake kartA IshvarakI smR^iti utpanna hotI hai | isa liye vahAM yadi mananashIla manuShya brahmameM nimagna ho jAte haiM\, to isameM kyA Ashcharya hai ? || 36 || saundarya brahmaNo rUpaM prakR^ityAmanuvartate | prakR^iternAsti saundaryaM svasvarUpAtmako guNaH || 40|| saundarya brahmakA hI svarUpa hai | brahmakA saundarya prakR^iti meM anugata hotA hai | saundarya prakR^iti ke apanA svarUpa bhUta guNa nahIM hai || 40 || satyAnA~ncha mahAsatyaM chetanAnA~ncha chetanam | brahma viddhi jagadbIjaM sundarANA~ncha sundaram || 41|| saba satyoM kA mahAsatya\, chetanoM kA bhI chetana\, evaM sundaroM kA bhI sundara\, isa jagata kA bIja bhUta brahma hI hai\, yaha jAno || 41 || Anandayati tattAdR^ig brahmaiva paramAtatam | prakR^itidvArataH sarvAn yathAsva.nhi januShmataH || 42|| sabake adhiShThAna\, vyApaka\, tAdR^isha brahma hI prakR^iti ke dvArA saba prANiyoM ko yathAyogya AnandakA pradAna karate haiM || 42 || evaM brahmaNa evaiShA na svasyAH prakR^iterdyutiH | iti sAkShAtprapashyanti brahmatattva vishAradAH || 43|| isa prakAra parabrahma kI hI yaha shobhA hai | prakR^iti kI apanI shobhA nahIM hai | brahmatattvako jAnane vAle isakA sAkShAt anubhava karate haiM || 43 || tAdR^ishAstAdR^ishe sthAne brahmasaundarya dIpite | brahma sampattimAyAnti bhAvAviShTadhiyobalAt || 44|| brahma saundarya se shobhita aise sthAnoM meM brahmavit loga bhAvAviShTa hokara jabarana brahma samAdhiko prApta ho jAte haiM || 44 || aho ! puNya maho ! puNyaM\, gomukhI darshanaM mune ! | puNyAtmA dhanyadhanyo yaH sa eva labhate hi tat || 45|| he mune ! gomukhakA darshana ati adbhuta aura atyanta puNyadAyaka hai\, jo pavitrAtmA atyanta hI dhanya hai\, ve hI usako prApta karate haiM || 45 || gomukhIdarshanaM tatra\, snAnaM cha bahushobhanam | phalaM dadAti bhaktebhyo\, dR^iShTaM chAdR^iShTameva cha || 46|| gomukhakA darshana aura vahA.nkA snAna bhakto.nko aihika evaM pAralaukika sarva prakArakA atyanta shreShTha phala detA hai || 46 || bahunA kimihoktena\, guhyAdguhyataraM shR^iNu !| gomukhIsadR^ishaM tIrthaM\, bhuvi nAnyatra vidyate || 47|| isa viShaya meM bahuta kahane se kyA ? gopyase bhI atyanta gopya suno ! gomukhake sadR^isha tIrtha bhUlokameM anyatra nahIM hai || 47 || yAni proktAni vai sthAnAnyatra tubhyaM munIshvara ! | shraddhayA tAni sarvANi\, sevitavyAni mAnavaiH || 48|| he munishreShTha ! jitane sthAna tumhAre prati varNana kiye haiM\, ve sabhI manuShyoM dvArA shraddhApUrvaka sevana karane yogya haiM || 48 || dhanyAtidhanya manya~ncha\, sthAnaM yadyadadhastanam | shrUyatAM sAvadhAnena manasA shraddhayA.api cha || 49|| inake sivAya jo aura bhI dhanyase bhI atyanta dhanya nIcheke sthAna haiM\, unako sAvadhAna manase shraddhApUrvaka suno || 49 || gaurIkuNDAchcha nIchaiH shrI bhairava sthAnamuttamam | bhairavobhairavAkArastatra sevyo mahAbalaH || 50|| gaurIkuNDase nIche ati uttama shrIbhairavajI kA sthAna hai | vahAM bhayAnaka prAkR^itivAle mahAshaktishAlI shrI bhairavajI sevana karane yogya haiM || 50 || tatodhastAchcha gambhIraM\, sthAnamatya.ntashobhanam | sa~NgatA yatra kR^iShNA~NgI jahnu ga~NgA cha ga~NgayA || 51|| aura usase bhI nIche atyanta sundara\, gambhIra sthAna hai\, jahAM shyAmasundarI jahnu ga.ngA shrIga.ngAjI ke sAtha milI hai || 51 || jahnuga~NgAtaTenorddhvaM\, gachChanto munisattama ! | labha.nte bahutIrthAni\, divyAnya.nhoharANi cha || 52|| he munIshvara ! jahnu ga.ngAke kinAre\, Upara kI ora jAne vAle manuShya\, pApako haranevAle anekoM divya tIrtha prApta karate haiM || 52 || yiyAsavo.anayA sR^ityA\, kaladhautashilochchayam | yAnti sAkShAchChivAvAsaM\, darshanAt sa.nsR^itichChidam || 53|| sAkShAt shivajIke nivAsasthAna aura darshana se hI sampUrNa sa.nsAraba.ndhako naShTa karanevAle rajatagiri kailAsha ko jAne vAle loga isa mArgase jAte haiM | ( isa kailAshamAgako \ldq{}nIla~N pAsa\rdq{} kahate haiM ) || 53 || tasyAbhyarNata eva shrIjahnorAshramabhUrmune | yatra sthitvA tu rAjarShishchachAra paramaM tapaH || 54|| he mune ! usa sa.ngamasthAna ke samIpa hI shrIjahnu maharShikA AshramasthAna hai | jahAM nivAsa karake rAjarShi shrI jahnujIne atyanta kaThina tapasyA kI thI | ( isa sthAnako \ldq{}jA.ngalA\rdq{} kahate haiM ) || 54 || tasyAbhyarNa bhuvi shrImat ku~NkumAkhyA saridvarA | shR^iNu bhadrataTe yasyA\, vIrabhadro virAjate || 55|| suno\, usake nIche tho.DI dUra para ku.nkuma nAma kI manohara jala dhArA hai\, jisake ramaNIka taTapara shrI vIrabhadra virAjamAna haiM ! (isa dhArAko \ldq{}gu.nguma nAlA\rdq{} kahate haiM ) || 55 || tatpArshve cha mahat sthAnaM\, yatra devI virAjate | chaNDeshvarI mahAkAlI\, chaNDamuNDavimardinI || 56|| aura usakI bagala meM eka mahAn sthAna hai\, jahAM chaNDa\, muNDa\, daityo.nkA vinAsha karane vAlI mahAkAlI chaNDeshvarI devI virAjatI hai || 56 || tatraiva cha mahAramyA\, dhArA puNyapradA mune !| deva ga~NgA samAkhyAtA\, daivatairupasevitA || 57|| he mune ! usI jagaha suramya puNyadAyinI aura devatAoM dvArA sevita devaga.ngA nAmakI vikhyAta jaladhArA hai | ( ise bhI deshabhAShAmeM \ldq{}devaghATa\rdq{} kahate hai.n) || 57 || tato.api pR^iShThataH sthAnaM\, mArkaNDeyasya nArada | vishAlapulinopAnte\, darshanIyaM sama.ntataH || 58|| he nArada ! isa dhArAke pIChe ga.ngAjIkI vishAla retIke samIpa saba orase atyanta sundara\, darshanIya mArkaNDeya munikA manohara sthAna hai | ( yaha \ldq{}mArkaNDeya\rdq{} nAma se prasiddha hai ) || 58 || mata~Ngo.api munishreShThastatraiva bahuvatsarAn | tapastepe.anilAhAraH\, siddhiM cheyAya nistulAm || 56|| isake pAsa hI muni shreShTha mata.nga R^iShine kevala vAyubhakShaNa karake anekoM varSha taka tapasyA kI thI aura atula siddhikA bhI lAbha kiyA thA | (isa sthAnako \ldq{}makhavA\rdq{} kahate haiM ) || 56 || ga~NgottaraM gantukAmA\, dharmajAgryAshcha tadbhuvi | bahutamIrvasanto.ambAM\, pUjayAmAsurAstikAH || 60|| ga.ngottarI jAnevAle yudhiShThira Adi pA.nDavo.nne usa sthAnapara aneka rAtri nivAsa karate hue AstikatA aura premapUrvaka shrI ga.ngAjIkA archana kiyA thA || 60 || vAyuputra samAnItA\, vAyuvegA mahAnadI | punAtyetanmunipadaM vahantI maddhyato dishi || 61|| vAyuputra bhImasenakI lAI huI vAyuke tulya vegavAlI jalakI mahAna dhArA madhyabhAgameM bahatI huI isa muni sthAnako pavitra karatI hai | ( isako \ldq{}bhomadhArA kahate hai.n\rdq{} ) || 61 || pANDavAshvakhurANA~ncha\, chihnamashmatale.a~Nkitam | puNyapuM mAtra sulabhaM\, prapashyAtra mahAdbhutam || 62|| yahAM puNyAtmA puruShoM ko hI prApta hone vAle\, atyanta Ashcharya dAyaka\, pAShANa para a.nkita hue pA.nDavo.nke gho.De ke khura chinhoM kA darshana karo || 62 || sarvasampatkaraM hyetat\, sadma satyAdhirohaNI | ambAyAH priyaveshmaitat\, priyaM diviShadAmapi || 63|| yaha sthAna saba sa.npatti ko denevAlI aura brahmaloka kI sIDhI hai | yaha shrIga~NgAmAtA jI kA priya nivAsa sthAna hai aura sadaiva devatAo.nkI bhI ati priya hai || 63 || maThAnAmapi sarveShAM\, pR^ithivIpR^iShThavartinAm | ga~NgA niketanaM hyetanmukhyo maTha itIShyate || 64|| pR^ithvIpara vartamAna saba maThoM meM ga.ngAjIkA yaha nivAsa sthAna mukhya maTha mAnA jAtA hai | (isaliye yaha \ldq{}mukhI maTha\rdq{} nAmase bhI prasiddha hai ) || 64 || bhagIratha tapaH sthAne\, yAdR^ika syAtkarmaNaH phalam | tAdR^igeva phalaM viddhi\, mArkaNDeya tapaH sthale || 65|| bhagIrathake tapasthAna ga.ngottarImeM jitanA dAnAdi puNyakarmakA phala hotA hai\, utanA hI phala isa mArkaNDeyake tapasthAnameM bhI jAno || 65 || snAna tarpaNa dAnAdi satkriyAH shAstrachoditAH | suvate.atrApi kartR^iNAM\, phalaM mahadabhIpsitam || 66|| yahAM bhI shAstra vihita snAna\, tarpaNa dAna Adi saba shubha kriyAyeM\, unheM karanevAleko mahAn abhIShTa phalapradAna karatI hai || 66 || shilA tatra mahApuNyA\, vishAlA munisevitA | darshanena vishIrya.nte\, prAkkR^itAH karma koTayaH || 67|| vahAM mahAna puNya prada\, mArkaNDeya munise sevana kI huI\, vishAla shilA hai\, jisake darshanase pUrva kiye hue asa.nkhyoM pApakarma naShTa ho jAte haiM || 67 || annavAsovitaraNamasmin sthAne vishiShyate | tanmahAshmani viprAdyAstarpaNIyA yathAvidhiH || 68|| isa sthAnapara anna\, vastra AdikA dAna atishreShTha hai | tathA usa pavitra shilApara baiThAkara brAhmaNAdio ko vidhi pUrvaka bhojana Adi se tR^ipta karanA uchita hai || 68 || mArkaNDeyapure ga~NgAmAturArAdhyasa.nnidhau | rAtrivAsI vasedgatvA\, vasatyAM kR^ittivAsasaH || 69|| mArkaNDeyapurI meM shrI mAteshvarI ga.ngAjIkI pUjya sannidhimeM eka rAtri bhI rahanevAlA\, marane ke pashchAt avashya hI shivalokameM vAsa karatA | hai || 69 || maharShayo maskarIndrAstathA mAtR^ipadAbjayoH | anuraktA viraktAshcha\, vasantyatra visheShataH || 70|| maharShi aura shreShTha sa.nnyAsI jana\, shrIga.ngAjIke charaNakamaloM ke anurAgI tathA atyanta tIkShNa vairAgyavAn bhI yahAM visheSha kara nivAsa karate haiM || 70 || dakShayAge satIdAhaH\, sampannastadana.ntaram | putrIrUpeNa sA devI\, himAdre daivatAtmanaH || 71|| dakShajI ke yaj~na meM satIjI bhasma ho gaI thIm | usake pashchAt devatAtmA himAlayakI putrI rUpase\, || 71 || sa~njAtA yatra rudrANI\, sarvAmbA sarvanAyikA | nAtidUre cha tatsthAnaM\, vatsa ! divyamanuttamam || 72|| sAre jagatkI mAtA aura sabakI adhIshvarI sAkShAt shiva\-patnI vaha devI jahAM utpanna huI thI; he putra ! vaha divya aura ati uttama sthAna isa mata.ngasthAnake pAsa hI sthita hai | ( ise deshamAShAmeM \ldq{}kachchorA\rdq{} kahate haiM ) || 72 || hariprayAga ityetat\, tIrthaM pashya samIpataH | snAtvA tasminkuvR^itto.api\, harilokamavApsyati || 73|| usake samIpa hI \ldq{}hari prayAga\rdq{} nAmaka tIrthako dekho ! jisameM snAna karake atyanta durAchArI bhI viShNulokako prApta hote haiM | yaha \ldq{}harasala\rdq{} nAmase prasiddha hai ) || 73 || guptaprayAga ityanyad\, guptametanmahItale | adha Urdhva~ncha saptAnAM\, guptAghaughanibarhaNam || 74|| usIke pAsa \ldq{}guptaprayAga\rdq{} nAmaka eka aura tIrtha bhI hai | pahale kI sAta pI.Dhiyo.nke pitaro.nke tathA AgAmI sAta pI.DhiyoM meM honevAlo.nke gupta pApa samUhako naShTa karane vAlA yaha tIrtha\, pR^ithvI para atyanta gupta hai | ( ise bhAShAmeM \ldq{}kutibATa\ldq{} kahate haiM ) || 74 || shyAmaga~NgAmbusa~Ngo.api\, dR^ishyatAM tasya pArshvataH | dedIpyate.a~Nga ! yo divya vishAlapulinashriyA || 75|| he putra ! usakI bagala meM bhAgIrathIke sAtha shyAmaga.ngAke jalakA sa.ngama bhI dekho ! jo alaukika aura sundara vishAla retI ke maidAnakI shobhAse dedIpyamAna hai | ( ise \ldq{}shyAmaghATa\rdq{} kahate haiM ) || 75 || darshanAt sparshanAt snAnAtsampadbrahmottarottaram | shraddhayA sevanIyaM vai\, sarvametadyathAvidhi || 76|| darshanase\, sparshana aura snAnase yaha uttarottara aishvarya ba.DhAne vAlA hai | isa prakAra Upara kahe hue ye saba tIrtha shraddhAse vidhipUrvaka sevana karane yogya haiM || 76 || vAmabhAge cha ga~NgAyA\, varIvarti mahatpadam | vishvanAthapurI sAkShAdvishvesho yatra rAjate || 77|| ga.ngAjIke bA.Nye kinAre mahAn sundara sthAna vishvanAthapurI vidyamAna hai; jahAM sAkShAt vishveshvara virAjate haiM ( yaha \ldq{}dharAlI\rdq{} nAmase prasiddha hai ) || 77 || asti yatra mahAbhAgA\, dhArA chottaravAhinI | shrIkaNTha niHsR^itA hatyAhAriNIti suvishrutA || 78|| jahAM shrI ka.nTha parvatase nikalI huI\, uttaravAhinI mahAna mAhAtmya shAlinI \ldq{}hatyAhAriNI\rdq{} nAmase prasiddha jaladhArA hai || 78 || uShitvA tu nishAmekAmatra yaH shraddhayAnvitaH | triveNyAM snAti vai tasya\, dahayate pAtakaM mahat || 79|| jo yahA.npara shraddhAyukta hokara eka rAtri bhI nivAsa karake\, bhAgIrathI\, deva ga.ngA aura hatyAhAriNI ina tInoM ke vichitra sa.ngamasthAna triveNImeM snAna karate haiM\, unake mahApAtaka bhI naShTa ho jAte haiM || 79 || kShIra ga~NgA samAyogo\, ga~NgayA yatra tatpure | tatrApyatyuttame tIrthe\, snAtavyaM bhUtimichChatA || 80|| usI purI meM jahAM ga.ngAjIke sAtha kShIraga.ngA ( yAnI dUdha ga.ngA ) kA sa.ngama hai\, isa uttama tIrthameM bhI aishvaryakI ichChA vAle puruShako snAna karanA chAhiye || 80 || jayantyanyAshcha ga~NgAyAH kUlayorubhayorapi | puNyadAH puNyacharitAH\, sarito.aneka sa~NkhyayA || 81|| ga.ngAjIke donoM kinAro.npara aura bhI anekoM puNyadAyinI aura puNya charitra vAlI jaladhArAeM virAjamAna hai || 81 || tasyopari mahAshR^igaM\, shrIkaNThaM pashya vai mune | sAkShAchChrIkaNThasadanaM\, vaikuNThAdiniShevitam || 82|| he mune !\, usake Upara shrI ka.nTha nAmaka mahAn sundara parvatake shikharako dekho ! vaha sAkShAt shivajIko nivAsasthAna aura viShNu Adi devatAoM dvArA sevita haiM || 82 || sarva metanmahatsthAnaM\, puNyAt puNyataraM bhuvi | munInAM ramya nilayaH\, sAkShAga~NgAvihArabhUH || 83|| yahAM kahe hue saba sthAna bhI bhUma.nDalameM atyanta shreShTha aura pavitrase bhI pavitratara haiM | muniyo.nke ramaNIka nivAsa sthAna haiM\, aura sAkShAt ga.ngAjIkI vihAra bhUmi hai || 83 || ga~NgottaryAshcha ga~NgAyA\, mAhAtmyaM nistulaM param | varNanaM tasya sampUrNa\, kartuM kaH prabhavenmune ! || 84|| he mune ! ga.ngottarI aura ga.ngAjIkA mAhAtmya ati shreShTha\, atula aura apAra hai | usako pUrA 2 kathana karane meM kauna samartha ho sakatA hai || 84 || labdhvA tu mAnuShaM dehaM\, na kuryAtsAmparAyikam | yo.atra hanta sa vaidheyaH kAkavad vyartha jIvanaH || 85|| isalokameM mAnavasharIra milakara bhI jo paraloka sa.nbandhI puNya karma Adi nahIM karatA\, vaha mUrkha kAkake tulya nirarthaka jIvana vitAtA hai || 85 || dehAdasti paro hyAtmA dehAnte tasya kA gatiH | iti chintayituM jantuH kaH prabhurmanujetaraH || 86|| deha se bhinna AtmA hai\, deha ke anta meM usa kI kyA gati hogI ? isa prakAra vichAra karane meM manuShya se anya kauna prANI samartha hotA hai || 86 || AhAra pashu karmAdi bhogeShvadhika modanam | puM buddherarthyamAna~ncha na pumAn sa mahAn pashuH || 87|| AhAra\, maithuna Adi bhogoM meM adhika adhika Ananda karanA hI manuShya buddhi kA parama abhIShTa ho to\, phira vaha manuShya nahIM\, mahAna pashu hai || 87 || kiM me shreyaH kimashreyo vichAryedaM nR^IdehinA | shreyomArgeShu nitarAM charitavyaM sumedhasA || 88|| merA kyA shreya hai\, kyA ashreya hai\, isa kA vichAra karake buddhimAna puruSha sadA shreyo mArgoM meM hI pravR^itti kareM || 88 || brahmaniShThaiva sarveShAM shreyasAM shreya uttamam | viShayAsa~Ngasa.ntyAgAt prApyate.abAkaTAkShataH || 89|| brahmameM niShThA hI saba shreyoM meM mahAna shreya hai | viShayAsakti ke parityAga se\, tathA jaganmAtA shrIga.ngAjI ke anugraha se yaha brahmasthiti prApta hotI hai || 89 || deshakAlAdi paridhiraha.ntvamiti bheda dhIH | bhoktA bhogyamiti dvaitaM yatra na brahma tatparam || 90|| desha kAla Adike parichCheda\, \ldq{}maiM\, tuma\rdq{} isa prakAra kI bheda buddhi\, evaM bhoktA\, bhogya isa prakAra ke dvaita bhI jahAM nahIM rahate\, vaha parabrahma hai || 90 || sUryachandrau cha nakShatrANyahorAtrAdi yatra no | na cha shUnyaM na chAshUnyamadbhutaM brahma tatparam || 91|| sUrya\, chandra aura nakShatra\, tathA dina rAta Adi bhI jahAM nahIM haiM\, jo shUnya bhI nahIM\, ashUnya bhI nahIM vaha Ashcharya vastu parabrahma hai || 91 || na yoShA na pumAn ShaNDo na cha mUrtamamUrtakam | na cha tAdR^i~N na chaitAdR^ik tAdR^ishaM brahma tatparam || 92|| jo strI nahIM\, puruSha nahIM\, napu.nsaka bhI nahIM\, sAkAra nahIM\, nirAkAra bhI nahIM\, jo parokSha nahIM\, aparokSha bhI nahIM\, jo usa prakAra kA hai\, vaha parabrahma hai || 92 || brahma satyamasatsarvaM neto.anyatsvapnasannibham | deshakAlAdikalanA kalitaM yadidaM jagat || 93|| brahmamAtra satya hai\, anya sArA asatya hai; desha\, kAla AdiyoM kI kalpanA dvArA kalpita\, tathA svapna ke sadR^isha\, yaha paridR^ishyamAna jagat isa brahma se bhinna sattA vAlA nahIM hai || 93 || brahmaiva sakalaM sAkShAditi niShThA.aparokShataH | pumarthaH paramo j~neyaH paramAnandavarShiNI || 94|| \ldq{}sva svarUpa brahma hI yaha sa.npUrNa jagat\,\rdq{} isa prakAra kI paramAnanda ko varShane vAlI aparokSha niShThA ko hI parama puruShArtha jAnanA chAhiye || 94 || viveka vidhurANAM tu kShudrAnanda vidhAyakAH | pumarthapadamAyAnti kAminI kA~nchanAdayaH || 95|| kShaNika Ananda ko dene vAle kAminI kA~nchana Adi hI viveka rahitoM ke liye to parama puruShArtha bhAva ko prApta ho jAte haiM || 95 || pUrvapraj~nAvashAdeva saspR^iho vA.astu niH spR^ihaH | shraddhayA.a.arAdhayan devImuttamAM gati mR^ichChati || 96|| pUrva sa.nskAra se isa prakAra sakAma ho yA niShkAma\, shraddhApUrvaka devI kI ArAdhanA karane vAlA shreShTha gati ko prApta ho jAtA hai || 96 || ekameva paraM tattvaM brahma cheshvara pUruShau | shivo viShNushcha ga~NgA chaityAkhyAbhedaiH prakIrtyate || 97|| eka parama advitIya tattva ko hI brahma\, Ishvara\, puruSha\, shiva\, viShNu\, ga.ngA ityAdi aneka nAmoM se R^iShi loga vyapadesha karate haiM || 97 || asAre khalu sa.nsAre sAraM satya~ncha ki~nchana | anyat kimasti samprArthyaM prArthyate.athApi mohataH || 98|| aho ! niHsAra isa sa.nsAra meM Ishvara ke sivAya prArthanA karane yogya\, sAra aura satya vastu anya kyA hai ? tathApi aviveka se loga prArthanA karate haiM || 98 || bhaktiM kurvantu manujAH katha~nchit parameshvare | arthakAmAshcha sevantAM taddattArthaistameva hi || 99|| manuShya klesha karake bhI parameshvara meM bhakti ba.DhAvem | artha kAmI loga bhI paramAtmA kI kR^ipA se prApta hue dhana se usa paramAtmA kI hI sevA kare || 99 || IshvaraH kalpataruvat kAmitArtha pradAyakaH | sarva shaktaM tamutsR^ijya kaM yAti sharaNaM naraH || 100|| Ishvara kalpavR^ikSha ke samAna abhIShTa viShayoM ko pradAna karane vAlA hai | sarva shaktimAna unako Cho.Dkara manuShya kisa kI sharaNa meM jAtA hai || 100 || ahaM pitA.asya jagato matpitA parameshvaraH | phaladAtA cha sarvaj~naH sarveShAM sarva buddhigaH || 101|| maiM isa jagata kA sraShTA hU.n; hamArA bhI sraShTA parameshvara hai | sarva buddhiyoM meM sthiti karane vAle antaryAmI sarvaj~na ve hI saba prANiyoM ko karma phala dete haiM || 101 || shaktirna chet pR^ithaka shaktAd ga~NgaiveshvararUpiNI | tAmetu sharaNaM martyo mAtaraM sveShTa siddhaye || 102|| yadi shakti shaktimAna se bhinna nahIM hai\, to shrI ga.ngAjI parameshvara rUpiNI hI haiM | manuShya apanI iShTa siddhi ke liye usa jaganmAtA kI sharaNa meM jAve || 102 || yaH paThechChruNuyAdvApi\, sa.nvAdamimamAvayoH | ga~NgottaraparaM puNyaM\, so.api yAti parAM gatim || 103|| aura jo hama dono.nke isa ga.ngottarI viShayaka puNyaprada sa.nvAda kA pATha athavA shravaNa kare\, vaha bhI parama gati ko prApta hotA hai || 103 || bhadraM bhavatu te putra ! bhadra.nshcha jagato.anisham | ityuktvA sarvato bhadraM\, vidhiyopararAma ha || 104|| he putra ! tumhArA sarvadA kalyANa ho | aura sa.npUrNa jagat kA bhI sarvadA kalyANa ho ! isa prakAra sabakA saba prakAra kalyANa kaha kara\, brahmAjI tUShNIM bhAva\, yAnI Anandamaya shA.nta bhAvako prApta hue || 104 || ga~Nge ! mAta namastubhyaM\, ga~Nge ! mAtarnamonamaH | pAvanI patitAnAM tvaM pAvanAnAM cha pAvanI || 105|| he ga.nge ! he mAtA ! tumako namaskAra ho ! he ga.nge ! he mAtA ! tumako bArambAra namaskAra ho ! tuma patito.nko pavitra karane vAlI ho ! aura pavitroM ko bhI pavitra karane vAlI ho || 105 || iti shrInAradoga~NgA\, gAyangAyan muhurmuhuH | pitara~ncha namaskR^itya\, nirjagAma sabhAntarAt || 106|| isa prakAra shrI nArada jI bAramvAra shrI ga.ngAjIkA mAhAtmya gAte hue\, pitA brahmAjIko namaskAra kara\, usa mahAsabhAke madhyase chale gaye || 106 || namastubhyaM mahAbhAge ! bhagIratha rathAnuge | namastubhyaM jagannAthe ! ga~Nge ! tripathagAmini ! || 107|| he mahAbhAge ! he bhagIratha ke pIChe chalane vAlI ! tujhako namaskAra ho ! he jagadIshvarI ! he ga.nge ! he tripatha gAminI ! arthAt tIna mArga se chalane vAlI ! tujhako namaskAra ho ! || 107 || vishveshvara preraNayaiva kR^itvA vishveshvarIkShetramahattvametat | vishveshvarAyaitra samarpitaM tad vishveshvaraprItikR^idastu nityam || 108|| yaha shrI vishveshvarI ga.ngAjIke kShetrakA mAhAtmya sAkShAt shrI vishvanAthajIkI preraNAse hI rachakara\, shrI vishvanAthajIko hI samarpaNa kiyA gayA hai | yaha sarvadA shrIvishvanAthajI ko prItikara ho || 108 || iti shrIga.ngottarIkShetramAhAtmye shrIgomukhamArkaNDeyAdi tIrthavarNanaM nAma dvitIyaH khaNDaH samAptaH || iti shrIga.ngottarIkShetramAhAtmyaM sampUrNam | \chapter{shrIgomukhIyAtrA prastAvanA} shrI gaumukhI yAtrA kI prathamAvR^itti san 1935 I0 meM prakAshita huI thI | parantu hindI anuvAda na hone ke kAraNa sa.nskR^ita na jAnane vAle pAThakoM ke liye isakI upayogitA kuCha kama ho gaI thI | isaliye isa bAra anuvAda ke sahita ise prakAshita karanekA utsAha kiyA | aura ga.ngottara evaM gomukhake mahatvakA ullekha karane vAle kuCha shloka bhI pUjya shrI svAmIjI se hI rachita shrI ga.ngAstotrase uddhR^ita karake isameM sa.nyojita kiye haiM | prakR^ita shloko.nkA anuvAda do sAla pahale chAturmAsyameM shrI gomukha sthAnameM pUjya svAmIjI ke sAtha nivAsa karate samaya svAmIjI ke charaNoM meM hI baiTha kara likhA thA | AshA hai isa rUpa meM yaha ChoTA grantha ga.ngAjI tathA himAlayake premiyo.nke liye mahAn upakAraka evaM harShadAyaka hogA | shrI svAmIjIke sa.nskR^ita bhAShA meM likhita jIvana charitra meM likhate hai ki \: aShTAdashe vayasi tena vibhAkarAkhyaM kAvyottamaM vyarachi kerala gIrmayaM yat | astAvitasya kavibhiH kavitAnuraktiH prAvAdi hR^iShTa manasA vijayAya chAshIH || aThAraha sAlakI AyumeM hI kAvya rachanAmeM pravR^itta hokara vidvatprasha.nsA ke pAtra hue\, svAmIjIkI vikhyAta tUlikAse nissR^ita ina padyo.nke mAdhuryaM tathA guNa puShkalatAke viShayameM kyA kahanA ? sahR^idayo.nke hR^idaya hI isameM pramANa hai | ki~ncha gomukhake bAre meM kuCha likhanekA adhikAra bhI prativarSha gomukha prAntameM jAkara nivAsa karane vAle\, sAkShAt anubhavI shrI svAmIjIse ba.Dhkara anya kisako hogA ? kahane kI AvashyakatA nahIM ki isa himAlaya prAnta meM shrI svAmI jI ke nivAsase\, tathA shrI ga.ngottarI kShetra mAhAtmya\, gomukhI yAtrA\, evaM saumya kAshIsha stotra\, badarIsha stotra\, Adi nAnA sarasa sad grantho.nkI rachanAse bhI\, shrI ga.ngotrI evaM gomukha jaise puNya kShetroM kA tathA uttarA khaNDakA mahatva visheSha kAphI pracharita huA hai | isaliye hama saba aura uttara khaNDa evaM ga.ngAjIke bhakta varga bhI shrI svAmIjIke sadA kR^itaj~na aura R^iNI haiM | shrI svAmIjIke pUjanIya charaNa kamaloM meM shraddhA aura bhakti honeke liye bhI isase ba.Dhakara aura kyA hetu chAhiye ? | uttarakAshI 25\-12\-1945 iti sudhijana vidheya pa.n0 vR^indAprasAda paNDA shrI ga.ngottarI\, himAlaya \section{shrIgomukhIyAtrA|} vande vanyapadAmbuja dvayamamuM rAjanyavIrAgraNIM yasyaikAgramahogradIrghatapasA naistulyasImAjuShA | kShetra gotravareNyamUrdhagamidaM jejIyate.atrAchyuta\- kShetraspardhi samastamastakanataM ga~NgottarakhyAtimat || 1|| shrI ga~NgAjIkI sAkShAt utpatti sthAna gomukhI athavA gomukha shrI ga~NgotrIse lagabhaga 17\-18 (18 mIla vR^iddhokti ke anusAra likhA karateM\, Ajakala kai sarve nakshe ke anusAra 11 mIla haiM |) mIla Age hai\, isa gomukhake mArgakA varNana karane kI ichChA se pahale pUjya svAmIjI prathama shlokase rAjA shrIbhagIrathako namaskAra karate haiM \:\-\-\- vIra puruSho.nmeM jo shreShTha haiM aura jinake donoM charaNa kamala vandanIya haiM\, aise una rAjA bhagIrathako maiM namaskAra karatA hUM\, jinakI nistula ekAgra mahAn ghora aura chirakAlIna tapasyA ke prabhAvase himAlayake mastaka desha meM sthita yaha kShetra vaikuNTha sadR^isha sarva deva manuShyoM ke mastakase namaskR^ita hotA huA \ldq{}ga.ngottara\rdq{} isa nAmase khyAtimAna hokara isa bhUtalameM sarvotkR^iShTatAse virAjatA hai || 1 || dhanye | dhanyabhage ! bhagIrathashile ! saubhAgya bhAgyAmbudhe | kArttaj~nyena\, namaskaromi shatashastvatpAdapa~Nke ruham | tvatpR^iShThe nanu niShThura narapatiH sthitvA tapastaptavAn yanmUlaH khalu bhUtale.amR^itadhunI sa~nchAra bhAgyodayaH || 2|| isa shlokase ga~NgottarI dhAmameM sthita shrI bhagoratha shilAke liye namaskAra karate haiM \- he dhanye ! he dhanya AkAra vAlI bhagIratha shile ! he saubhAgya tathA bhAgyako mahAn ambudhe ! kR^itaj~nabhAvase shata sahasravAra tumhAre charaNa kamaloM ko maiM namaskAra karatA hU.N | tumhAre pR^iShTha desha meM sthita hokara rAjA bhagIrathane prachaNDa tapasyA kI thI\, jisa tapasyAkA mahimAse isa mR^ityulokameM shrI ga.ngAjI ke AgamanakA bhAgyodaya huA || 2 || lakShmIHkrIDati yatra tat surabhilaM pashyAmi lakShmIvanaM bhuje chitravichitradR^ishyasuShamAM pa~nchendriyAhlAdikAm | duHkhAspR^iShTasukhaM suyogisulabhaM svarge.api yadurlabha.n tanmebhAti cha chittasa.nyamamahAyAsaM vinApya~njasA || 3|| aba isa shlokase shrIgomukha ke mArga meM shrIga.ngottarIke nikaTastha lakShmI vanakA varNana karate haiM \: jahA.N sarvadA sAkShAt shrIlakShmI jI vihAra karatI haiM usa manoj~na surabhila lakShmIvanako maiM Age dekha rahA hU.N\, aura usameM chakShurAdi pA.ncha indriyoM ko bhI Ananda denevAlI AshcharyadAyaka nAnA dR^ishyoM kI shobhAko meM anubhava kara rahA hU.N | aho ! dukha ke sparsha se shUnya svarga meM bhI durlabha mahAn yogI janako hI sulabha jo alaukika sukha hai\, vaha chittanirodhake mahAn klesha binA hI mujhe prApta ho rahA hai | isa lakShmIvanako ga.ngAvanake nAma se bhI nirdesha karate haiM || 3 || etAdR^ikShavanAntareShu nitarAM vairaktya yogena ye | rAgadveSha bhayAkulaM jagadidaM vismR^itya nirvAsanAH | dIvyaddivyavichitrasR^iShTirachanAmAhAtmyatastatpatiM dhyAyantaHshivamadvitIyamR^iShayo jIvanti tebhyo namaH || 4|| prakR^ita shloka se prasa.ngavasha ekAntavAsI brahmaniShTha mahAtmA puruSha ke lie namaskAra karate haiM \: aise mahAna vanAntaroM meM jo R^iShiloga atyanta vairAgya bhAvameM niShThita hokara aura rAga dveSha bhaya se sampUrNa isa jagatakA vismaraNa karake vAsanAo.nke uchChedapUrvaka nAnA prakArakI divya ujjvala isa sR^iShTi rachanAke vaishiShTayako dekhakara usake rachayitA advitIya paramAtmAko dhyAna karate hue nivAsa karate haiM\, unake liye namaskAra hai || 4 || nAlaM duShkR^ita dUShitaH khalu pumA.nstvatpArshvamAgantuma\- pyantardvArabhuvA kathaM nu sa bhavatprotkrAntaye syAtprabhuH | AkhyAnaM tu tavAghamarddini ! shubhe | sampannametatkathaM manye mU.Dhparampareti sutarAM gaurIvadarthojjhitam || 5|| aura isa padyase eka mIla kuCha AgekI adhamarddinI nAmaka guphAkA varNana karate haiM | mArga meM isa guphAko ulla.nghana karanA pa.DatA hai | pahale isa guphAko lA.nghanA kuCha adhika kaThina thA\, Ajakala kaThinAI kuCha kama hotI jA rahI hai \: alpa pApase bhI dUShita puruSha tumhAre nikaTa pahu.nchane ke liye bhI samartha nahIM hotA\, phira tumhAre andarake Chidrase tumhArA atikramaNa karane ke liye vaha kaise samartha hogA ? he shubhe ! aghamarddinI arthAt tumhAre jaThara dvArA tumheM la.nghanevAlekA pApa naShTa karanevAlI\, isa prakArakA nAma tumheM kaise prApta huA ? maiM mAnatA hU.N ki kevala mU.Dha paramparAse hI yaha nAma Agata huA; kyo.nki kAlI kanyAko gaurI nAmase vyapadesha karanA jisa prakAra artha shUnya hai\, usI prakAra tumhArA yaha nAma bhI artha shUnya hai | bhAva yaha hai\, ki mahA sukR^itI loga hI isa guphAke dvArA Upara yAtrA karane meM sAmarthyavAna hote haiM\, pApI nahIM || 5 || sUryasparshishilochchayochchashikhara prauDhachChavichChAyayA nAnAvarNa yutaM nitAntanipatannIchairmahAra.nhasA | haimaM hemanibhaM suma~nju sumano ga~NgAkhyametajjalaM svasminmAM niruNaddhihanta na itogantuM samartho.asmyaham || 6|| do mIla Age jAkara devaghATa nAma se prasiddha devaga.ngAko isa padyase varNana karate haiM \: mahAn uchcha shikharo.nmeM sUrya kiraNo.nke sparsha se utpadyamAna prau.Dha kAntike pratibimba se rakta nIlAdi nAnA varNavAlA hotA huA\, ba.De vegase sarvadA nIche giranevAlA suvarNa sadR^isha manohArI devaga.ngA nAmaka \, yaha himajala apane mahAn saundaryameM mujhako nirodha karatA hai\, ataeva yahA.nse Age padanyAsa karaneke liye maiM samartha nahIM hotA hU.N || 6 || bhrAtarbhUrjja ! namaskR^iti stavapade puNyAtipuNyAtmana\- stvAM nindanti kapUyayoniriti ye dhiktAna sudhImAninaH | sthAvaryaM tava gA~NganIralaharIsa~NghaTTitA~Ngasya ya\- ddhanya dhanyamatIvadhanyamamarendrAdyaishcha samprArthitam || 7|| yahA.nse bhI Age jAkara bhUrjjavAsA meM ga.ngA kinAre kha.De hue eka bhUrjavR^ikShako dekhakara bhaktipUrNa bhAShAmeM usako varNana karate haiM \: he bhAI bhUrjja ! sukR^itiyoM se bhI mahA sukR^itI tumhAre charaNoM meM aneka vAra namaskAra hai; nikR^iShTa sthAvara yoni kahakara tumhArI jo nindA karate haiM yA tiraskAra karate haiM\, una paNDitAbhimAniyo.nko dhikkAra hai ! kyo.nki ga.ngAjalake pravAha se sarvadA sa.nghaTTita huA a~Nga jisakA aise jo tumhArA sthAvarapanA hai\, vaha dhanya hai\, atyanta dhanya hai\, ati durlabha hai\, indrAdi devatAoM se bhI samprArthita hai || 7 || AkIrNA bahugaNDashailashishubhiH prAleyasa~NghastathA vistIrNA khalu sa~nchakAsti purataH shrI puShpavAsasthalI | apUrNA cha mahAdbhutairdyutimayairdivya prasUnai nR^INA\- mAnandAmR^itavarShiNI diviShadAM shrInandanodyAnavat || 8|| Age shrIgomukhake nikaTasthita puShpavAsa ( phUlavAsA ) nAmaka vishAla maidAnakA isa shlokase varNana karate haiM \: bahuta kShudra pAShANo.nke aura himakhaNDoM ke samUha se vyApta\, ati manohara tathA vistIrNa yaha puShpavAsa sthAna yahAM Age virAjamAna hai; jo mahAn adbhuta shobhAyamAna nAnA prakAra ke divya puShpo.nse paripUrNa hotA huA devatAoM ko jisa prakAra nandanodyAna hai\, usa prakAra sadA manuShyoM ko AnandarUpI amR^itakI varShA karatA rahatA hai || 8 || tIrthAnAmapi tIrthamuttamamidaM pu.nsA.npumarthaprada.n ramyANAmapi ramyamadbhutayashaH pUtAtprapUta.nmahat | sAkShAdviShNupadodbhavaM himaguhAchChidreNa chAtrodita.n ga~NgAmUlamananya bhakti sulabhaM shrIgomukhAkhyaM bhaje || 9|| aba isa shlokase sAkShAt shrIgomukhakA varNana karate haiM \: sarva tIrthoM meM bhI uttamatIrtha manuShyo.nko dharma\, artha\, kAma aura mokSha dene vAle\, atyanta ramaNIya evaM adbhuta charitra vAle\, pavitrase bhI mahAn pavitra\, sAkShAt viShNu charaNa se utpanna hokara himaguphAke Chidrase prakaTa hue aura ananya bhaktimAtrase sulabha shrIgomukha nAmaka isa divya ga.ngAjIke mUla sthAnakA maiM sevana karatA hU.N ||10 || ga~Nge | gomukhi ! tubhyamastu manasA vAchA cha tanvA nama\- stvAM dR^iShTvA tava nirmale.amR^itasame snAtvA cha bhadre jale | manye dhanya janirmameti sutarAM dhanyo.asmi dhanyo.asmyaha.n bhUyo bhUyaivAnato.asmi charitArtho.asmi tvadAsevanAt || 10|| aura antameM isa shlokase gomukhake prati namaskAra pUrvaka apanI kR^itArthatAko prakaTa karate haiM \: he gomukhi | he ga.nge ! tumheM manase sharIra se tathA vachanase bhI namaskAra hai | maiM mAnatA hU.N ki tumhArA darshana karake aura tumhAre nirmala amR^ita tulya tIrthajala meM snAna karake merA janma atIva dhanya huA | maiM dhanya hU.N \, maiM atIva dhanya hU.N \, phira bhI bAra bAra tumheM namaskAra karatA hU.N | isa prakAra tumhAre sevanase maiM atyanta kR^itArtha hU.N || 10 || iti shrI gomukhIyAtrAvarNanaM samAptam | \chapter{shrIga~NgAstotrasa~NgrahaH |} jaya jaya jagadamba ! shrIgala shrIjaTAyA.n jaya jaya jayashIle jahnukanye namaste | jaya jaya jalashAyi shrImada.nghriprasUte ! jaya jaya jaya bhavye 1 devi 1 bhUyo namaste || 1|| he jagadambe ! terI jaya ho ! jaya ho ! shrI ka.nTha shivajIkI tejomaya jaTAmeM virAjamAna\, he jahnu kanye ! terI jaya ho ! tumako namaskAra hai | shrI viShNujI ke charaNakamalase utpanna he devi ! he ma.ngala svarUpiNi | terI aneka bAra jaya ho ! aura tumheM aneka vAra namaskAra hai || 1 || tripatha pathika pAthaH srotasA siddhamUrti\- dinakara kulabhUShAratna yatnodayotthA | praNatajana suradUH pAvanI pAvanAnA.n jayati jagati ga~NgA bhAgyapUgojanAnAm || 2|| svarga loka\, bhUloka\, pAtAla loka ina tIna lokoM meM chalanevAlA jalastrota hI jisakA prasiddha AkAra hai; sUryakulake bhUShaNamaNi bhagIrathajI kI mahAn tapasyAse jo yahAM prakaTa huI hai\, jo bhaktajanoM ko kalpavR^ikShake tulya haiM\, jo sarve pavitra vastuoM ko bhI pavitra karanevAlI hai\, aura jo mUrtimAna hue manuShyoM ke bhAgya samudAya kI bhA.nti bhAsatI hai\, vaha ga.ngA isa lokameM sarvotkR^iShTa virAjatI hai || 2 || ga~Nge mAtaranusmarAmi satataM tvanmUrti matyadbhutA.n daivIM daivatadurlabhAM yamunayA vAchAnna sampUrNayA | bhaktenAtha bhagIrathena bhagavat pAdaishcha padArchakai\- ryA nityaM samupAshritA vijayate ga~NgottarI sadmani || 3|| isa shlokase shrI svAmIjI mahArAja \ldq{}ga.ngottarI\rdq{} mandirake andara anya devatAo.nke sahita virAjamAna bhIga.ngAjIkA smaraNa karate haiM | he ga.nge ! he mAtA ! indrAdi devatAoM ko bhI ati durlabha; atyanta adbhutadAya\, tumhAre isa daivatarUpakA maiM anusmaraNa karatA hU.N\, jo yamunAjI\, sarasvatI\, annapUrNA\, bhakta bhagIratha aura tumhAre pAdapUjaka bhagavatpAda shrI sha~NkarAchAryase bhI sarvadA bhakti sahita upAsita hotA huA\, ga.ngottarI dhAmameM sampUrNa mahimAse virAjatA hai || 3 || tuhina shikharishR^i~Nge divyasaubhAgyasampa\- nmahimani viharantIM puShpavAse vishAle | sukR^iti samadhigamye samyagAlIjanAlI\- vilasitamalasAkShIM naumi ga~NgAmabhIkShNam || 4|| anantara aba isa padyase gomukhake puShpavAsa sthAnameM krI.DA karane vAlI shrI ga~NgAjIkI stuti karate haiM \:\-\- alaukika saundarya sampattike mAhAtmyase yukta himAlayake shikhara para puNyavAna puruShoM ko hI gamya\, vishAlama~njula phUlavAsA maidAnameM aneka sakhiyo.nke sahita savilAsa vihAra karane vAlI\, aura kamanIya kAnti vAlI shrI ga.ngAjIkI sadA maiM stuti karatA hU.N || 4 || pAdA~NguShThA dvoditA devi ! viShNo\- rga.n~NgottaryAM gomukhI mastakAdvA | ga~NgA ga~NgaivAsya bAdho na ki~nchit sarveshitrI sarvathA hi tvamamba ? || 5|| he devi ! tuma viShNu pAdA.nguShThase utpanna ho; athavA ga.ngottarI meM gomukha ke Urdhva deshase utpanna ho | tuma ga.ngA to sarvadA ga.ngA hI ho\, tumhAre mahattvakI IShaNmAtra bhI hAni nahI\, he amba tuma sarvathA sarveshvarI hI ho || 5 || ayi bhagavati ? bhavya shrImukha shrInitambe tuhina mukura harmyasyAntarantarvadhU vat | ahaha ? charasi chitraM tvaM tu mAtA jagatyA\- stadapi kathamasUryaM pashyatAM yAsi sahIH || 6|| gomukhase Upara ga~NgAjIke darshana nahIM milate haiM | udhara shrImukha nAma parvata paktiyoM ke nIche aneka mIla hima sa~NghAtake bhItara ga~NgAjI kI dhArA dUra se A rahI haiM\, isako ala.nkAra bhAShAmeM do shlokoM se varNana karate haiM \:\-\- he bhagavatI ! bhAgIrathI ! divya ma.ngalamaya shrImukha parvatake manaura nitamba deshameM himarUpI kA.nchake mahalake andara navoDhA\, antaHpura vadhUkI nyAI ahaha ! tuma vicharatI ho ! yaha mahAna Ashcharya hai ki tuma to sarva jagatakI jananI ho | tathApi lajjAyukta hokara tuma kisa prakAra sUrya ko nahIM dekhane vAlI avarodha strI sI bana jAtI ho ! gomukhake Upara chAra ra.nga vAlI chatUra.ngI nAmaka himadhArA jahAM ga.ngottarI himadhArA nAmaka gomukhakI ba.DI himadhArAmeM Akara mila jAtI hai\, usa mahAna adbhuta divyaprAntako mana meM rakhakara isa sAhityarasapUrNa sundara shlokakI rachanAkI gaI hai | badarInAthakA mahAn durgama himamArga isa prAntase hI chatura.ngI\, kAlindI Adi himadhArA tathA arvA nAmaka jaladhArA hokara divya himamaya uchcha parvato.nko atikramaNa karake Age sarasvatI nadI ke kinAre \ldq{}mAnA\rdq{} grAmake samIpa gastolI meM jAkara sammilita hotA hai | aura sumeru shR^i~Ngake sadR^isha suvarNa varNake mahAn U.nche aneka hR^idayAvarjaka sundara shikhara bhI isa prAntase spaShTa rUpase dR^iShTi gochara hote haiM | vipula\, ga.nbhIra\, manohara AkAra vAlI yaha ga.ngottarI himadhArA Age suprasiddha chaukhambA shikharake samIpavartI tathA alakanandAke udbhava sthAna alakApurI paryanta lambI pa.DI hai | isakA divya saundarya anupama aura avarNanIya haiM | isa himadhArAke kinAre hI AsapAsa shivali~Nga\, shrIsumeru kedAranAtha Adi tathA bhAgIrathI parvata\, satyapatha shikhara Adi purANa prasiddha\, bahuta sundara divyatara hima shikhara bhI virAjamAna haiM | ye saba shikhara gomukhase dR^ishyamAna na hone para bhI anya prAntose dR^iShTigochara hote haiM | pApairmukhaM samabhavat khalu nIla nIlaM yasyA.n.aba ! tasya tava veshma nirIkShaNena | shrImansukhaM bhavati bhAskara bhAsi nUtnaM manye.arthavattatavedaM tava veshmanAma || 7|| he amba ! jisakA mukha pApa karmose nIla varNa ho gayA hai | arthAt kAlA pa.Da gayA hai\, tumhAre isa shrImukha sthAnake darshanase hI usakA mukha sUrya ke sadR^isha tejomaya aura shrIyukta avashya ho jAtA hai | isa kAraNa se maiM mAnatA hUM ki shrImukha karake tumhAre sthAnakA yaha nAma artha rahita rUDhi nahIM\, kintu sArthaka hI hai || 6 || prasIda bhagavatya.nba ! prasIda karuNA.nbudhe ! | punIhi svAtmatulyaM me mano malamalImasam || 8|| he mAtA ! he bhagavatI ! tuma prasanna ho ! he karuNA jaladhe ! tuma prasanna ho ! rAgadveShAdi nAnA malo.nse malana hue hamAre manako apane svarUpake tulya arthAt ga.ngAjalake sadR^isha pavitra banAo || 8 || pashyantu kechidamalaM jalameva ga~Nge\- tyanye vayaM tu bhavayantravimukti hetuH | shrImUla shakti rakhileshvararUparUpi\- NyAnanda kandamitinityamupAsmahetvAm || 9|| ga.ngA kevala nirmala shuddha jalapravAha mAtra hI hai\, isa prakAra koI loga mAne to mAne.n; hama to sa.nsAra yantra se vimochanakA hetu jagatakI kAraNabhUtA Adi shakti\, sAkShAt parameshvara svarUpiNI\, niratishayAna.ndaghana\, jagajjananI devI ke rUpase bhakti pUrvaka tumhArI upAsanA karate haiM || 9 || ki.nvA muNDanataH kimasti jaTayA vaivarNyavastreNa kiM ki.nvA vastra visarjanena bhasitAlepena jApena kim | bhikShAnnAshanatashcha kiM vratashataistIrtheShu chATATyayA vishvAdhIshvari ! yuShmada~Nghriyugalebhaktirna chennishchalA ! || 10|| he vishveshvari ! he ga.nge ! tumhAre charaNa yugalameM nishchala bhakti na ho to phira manuShyako sirakA muNDana karanese kyA ? jaTA rakhane se kyA prayojana ? kAShAya vastra ke dhAraNa karanese kyA ? vastrako Cho.Dakara na.ngA banane se kyA ? sampUrNa sharIra meM bhasmakA lepana karane se kyA ? dina rAta baiThakara japa karane se bhI kyA prayojana ? bhikShAnna kA bhojana karane se bhI kyA ? nAnA prakAra ke vrata aura upavAsAdiko.nse kyA ? aura tIrthomeM bahuvAra bhramaNa karane se kyA ? bhAva yaha hai ki jisake manameM bhakti kA sa.nchAra nahIM hai\, usako pUrvokta nAnA veSha dhAraNa tathA nAnA ADambara ye saba vyartha hI haiM || 10 || guhAchChidre vAdreH shikharabhuvi vA ghora gahane shmashAne vaikAkI vasatu vasatau vA nijajanaiH ! | mahAbhAge ! bhAgIrathi ! tava padAmbhojabhajana pramatta~nchitta~nchet sa tu paramayogI sa tu sukhI || 11| guhAke ChidrameM athavA parvatake uchcha shikhara deshameM athavA bhaya.nkara ja.ngalameM athavA shmashAna bhUmimeM ekAkI hokara nivAsa karo\, athavA apane parijanoM ke sAtha apane gR^ihameM nivAsa\, karo | he mahAbhAge ! he mAtR^iga.nge ! tumhAre charaNakamalake bhajanameM yadi chitta nimagna huA ho to\, vahI mahAna yogI hai; vahI parama sukhI hai || 11 || ma.ngalA ma.ngalAnAM yA pAvanAnAM cha pAvanI ! | bhuktidA muktidA chAsyai jahnujAyai namo namaH || 12|| jo sarva ma.ngala mUrtiyo.nkI bhI ma.ngala mUrti hai\, sarva pAvana vastuoM kI bhI pAvanI hai\, bhukti aura mukti pradAna karanevAlI usa jAhnavIko bAra bAra namaskAra hai || 12 || prAtaH sAyaM dinamathanishA mAsasa.nvatsarauche\- tyeva~NkAlaH prachalati chalatyAyurapyugravegam | kShudrAn bhogAn tyajatu bhajatu shrIpadaM premato.antaH svarga~NgAyAH shva\-iti matimAn mAnavo mA bravItu || 13|| prAtaH aura sAyaM\, dina tathA rAtri\, mAsa aura sa.nvatsara isa prakAra kAla vyatIta hotA hai\, evaM manuShya kI Ayu bhI atyanta ugra vegase chalatI rahatI hai | kShudra bhogoM kA tyAga karo; bhakti pUrvaka suranadI shrI ga.ngAjIke shrIpadakA bhajana karo; buddhimAna manuShya Aja nahIM kala kare.nge aisA kabhI na kahe || 13 || prasIda ga~Nge ! bhagavatyabhIkShNaM tvatpremayAche.anyadahaM na yAche | tvadambudhArAvadakhaNDarUpaM prasIdabhUyo.api namo.aghripAtaiH || 14|| he ga.nge ! he bhagavatI ! tuma prasanna ho | vAra vAra tumhArI jala dhArAkI nyAI akhaNDa rUpa tumhArI bhakti kI prArthanA karatA hU.N\, aura kuCha bhI maiM yAchanA nahIM karatA | charaNa meM girakara anekAneka bAra namaskAra karatA hU.N tuma prasanna ho || 14 || ga~NgottaryAmiha giriguhAveshmani tvatpadAnte pAdma pIThe sthiramR^iju kadA sa.nsthitaH san sukhena | nyastasvAntasvayi shivatano ! devi ! kastUrikANAM sa~NgharShAshmAyitamidamahaM vismariShyAmi deham || 15|| he ma.ngala mUrti ! he devi ! yahAM shrIga.ngottarImeM giri guhAke andara tumhAre charaNo.nke samIpa padmAsanameM R^iju aura sthira rUpase sukhatayA avasthita hokara tumhAre svarUpameM chittakA nirodha karatA huA shilAke sadR^isha stabdha\, nishchala\, tathA kasturI mR^igo.nke kaNDUyana krI.DAkA sthAna hue isa deha ko maiM kaba vismaraNa karU.ngA || 15 || iti ga~NgAstotrasa~NgrahaH sampUrNaH | ## Encoded and proofread by Swamini Tattvapriyananda tattvapriya3108 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}