% Text title : Uttara-Gita % File name : uttaragiitaa-bhaashya.itx % Category : gItA, giitaa, svara, vyAsa % Location : doc\_giitaa % Author : Vyasa (?) % Transliterated by : Sunder Hattangadi sunderh at hotmail.com % Proofread by : Sunder Hattangadi, Domenico Salvati salvati-domenico at alice.it % Description-comments : Mahabharata (?) % Latest update : May 21, 2008, February 22, 2016 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Uttara Gita Bhashya ..}## \itxtitle{.. uttara gItA bhAShya ..}##\endtitles ## || uttaragItA || shrImatparamahaMsaparivrAjakAchArya shrImadgauDapAdAchAryaiH virachitayA vyAkhyayA sametA saMbhUShitA || akhaNDaM sachchidAnandamavA~Nmanasagocharam | AtmAnamakhilAdhAramAshraye.abhIShTasiddhaye || iha khalu bhagavAnarjunaH dharmakShetre kurukShetre bhagavadupadiShTamAtmatattvopadeshaM viShayabhogaprAvaNyena vismR^itya punastadevAtmatattvaM j~nAtuM bhagavantaM pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha \-\-\- yadekaM niShkalaM brahma vyomAtItaM nira~njanam | apratarkyamavij~neyaM vinAshotpattivarjitam || 1|| kAraNaM yoganirmuktaM hetusAdhanavarjitam | hR^idayAmbujamadhyasthaM j~nAnaj~neyasvarUpakam || 2|| tatkShaNAdeva muchyeta yajj~nAnAdbrUhi keshava | he keshava yajj~nAnAt yasya brahmaNaH samyagj~nAnAt tatkShaNAdeva j~nAnottarakShaNAdeva muchyeta avidyAnivR^ittidvArA AnandAvAptirbhavet\, tat brahma brUhi svarUpataTasthalakShaNAbhyAM pratipAdaya ityarthaH | etadeva lakShaNairdarshayati\-\-\- yadityAdinA | ekaM sajAtIyavijAtIyasvagatabhedarahitam\, niShkalaM avayavarahitam\, vyomAtItam\, AkAshAdichaturviMshatitattvAtItam\, nira~njanam svayaMprakAsham\, apratarkyam\, amanogocharam\-\-\- ##'##yanmanasA na manute##'## iti shruteH\, avij~neyaM pramANAviShayam\-\-\- ##'##yadvAchAniruktam##'## ##'##yato vAcho nivartante##'## iti shruteH\, vinAshotpattivarjitaM traikAlikarUpam\, kAraNaM sarvotpattinimittopAdAna\- rUpam\, yoganirmuktaM vastvantarasaMbandharahitam\, hetusAdhanavarjitaM nimittatvopAdanatvadharmAdivarjitaM ityarthaH\, svasya sanAtanatvena tAbhyAmeva varjitamiti vA\, hR^idayAmbujamadhyasthaM sarvalokAntarniyAmakatayA sarvalokahR^idaya\- kamalamadhyastham\, j~nAnaj~neyasvarUpakaM j~nAnaM svaviShayaprakAshaH j~neyaM viShayaH tadubhayasvarUpaM tadubhayasattAtmakam\, yat brahma\, tat kIdR^ishamiti prashnArthaH || evamarjunena pR^iShTo bhagavAn prashnArthamabhinandan uttaramAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha \-\-\- sAdhu pR^iShTaM mahAbAho buddhimAnasi pANDava || 3|| yanmAM pR^ichChasi tattvArthamasheShaM pravadAmyaham | he mahAbAho iti sambodhayan sarvashatrunibarhaNasAmarthyaM dyotayati | shatravo rAgAdayashcha | he pANDaveti satkulaprasUtiM dyotayati | buddhimAnasIti stuvan svoktArthagrahaNAvadhAraNasAmarthyaM dyotayati .tvaM mAM prati yadAtmatattvaM pR^ichChasi\, tadasheShaM yathA bhavati tathA tubhyamahaM pravadAmi | tadevAtmatattvaM sopAyamAha\-\-\- Atmamantrasya haMsasya parasparasamanvayAt || 4|| yogena gatakAmAnAM bhAvanA brahma chakShate | Atmani tAtparyeNa paryavasannasya praNavAtmakasya mantrasya tAtparyaviShayasya\, haMsasya hanti svatattvaj~nAnena j~nAtR^isaMsAramiti haMsaH tasya paramAtmanaH\, parasparasamanvayAt anyonyapratipAdyapratipAdakabhAvasaMsargAt\, anena sarvavedAntatAtparyagocharatvam ##'## tattu samanvayAt ##'## iti samanvayAdhikaraNoktaM darshitam\; yogena AtmatattvavichArAkhyena\, gatakAmAnAM naShTAriShaDvargANAm\-\-\-anena j~nAnaprati\- bandhakakalmaShanivR^ittiH darshitA\; teShAM yA bhAvanA ##'## tattvamasi ##'## ityAdivAkyajanyA charamavR^ittiH\, tannivR^ittirvA\, tajjanyAvidyAnivR^ittirvA\, tannivR^ittyadhiShThAnaM vA\, sA brahmeti chakShate prAhuH tattvaj~nAH iti sheShaH | tadeva tattvaj~nAnaM tannivartyAvidyAnivR^ittiM cha Aha\-\-\- sharIriNAmajasyAntaM haMsatvaM pAradarshanam || 5|| haMso haMsAkSharaM chaitatkUTasthaM yattadakSharam | tadvidvAnakSharaM prApya jahyAnmaraNajanmanI || 6|| ajasya jIvasya antam avadhibhUtaM haMsatvaM parabrahmasvarUpatvaM sharIriNAM jIvAnAM pAradarshanaM paramaj~nAnaM haMsaH brahma haMsAkSharaM cha praNavaM cha etatkUTasthaM yat\,etadubhayasAkShibhUtaM yat\, tadakSharamityuchyate | anena trividhaparichChedashUnyatvaM darshitam | tatsvarUpaM vidvAn vivekIsan tadakSharaM vastu prApya maraNajanmanIjananamaraNapravAharUpaM saMsAraM jahyAt tyajediti yAvat || sA cha muktiH jIvaparamAtmanoraikyamiti pratipAdayati\-\-\- adhyAropApavAdAbhyAM niShprapa~nchaM prapa~nchyate\-\-\- kAkImukhaM kakArAntamukArashchetanAkR^itiH | makArasya tu luptasya ko.arthaH sampratipadyate || 7|| kaM cha akaM cha kAke sukhaduHkhe\, te asya sta iti kAkI jIvaH avidyApratibimbaH\, tasya mukhaM mukhasthAnIyaM bimbabhUtaM yadbrahma\, tatpratipAdakaM yat kakArAntaM\, mukhamityetat kAkAkShinyAyena atrApi saMbadhyate | tathA cha shabdashleShaH mukhabhUtakakArasya kAkItyatra prAthamika\- kakArasya antam antimaM yadakSharam akArAtmakaM pa~nchIkR^itapa~nchamahAbhUtAni tatkAryANi sarvaM virADityuchyate | etat sthUlasharIramAtmanaH | indriyairarthopalabdhirjAgaritam | tadubhayAbhimAnyAtmA vishvaH | etattrayam akArasyArthaH | ukArashchetanAkR^itiH | kAkImukhetyatra makArAt paro ya ukAraH apa~nchIkR^itapa~nchamahAbhUtAni tatkAryaM saptadashakaM li~NgaM hiraNyagarbha ityuchyate | etat sUkShmarIramAtmanaH | karaNeShUpasaMhR^iteShu jAgaritasaMskArajanya\- pratyayaH saviShayaH svapnaH\, tadubhayAbhimAnI AtmA taijasaH | etattrayamukArasyArthaH | ata eva ukArashchetanAkR^itirityuktam | chetanAkR^itiH chetanasya hiraNyagarbhAtmakataijasasya AkR^itiH vAchakaH | makArasya \-\-\- kAkImukhetyatra ukArAtpUrvamabhihito yo makAraH sharIradvayakAraNamAtmAj~nAnaM sAbhAsaM avyAkR^itamityuchyate | tachcha na sat\, nAsat\, nApi sadasat\; na bhinnam\, nAbhinnam\, nApi bhinnAbhinnaM kutashchit na niravayavam\, sAvayavam\, nobhayam \: kevalabrahmAtmaikatva\- j~nAnApanodyam | sarvaprakArakaj~nAnopasaMhAro buddheH kAraNAtmanAvasthAnaM suShuptiH | tadubhayAbhimAnyAtmA prAj~naH | etattrayaM tasya makArasyArthaH | luptasya\-\-\-akAra ukAre\, ukAro makAre\, makAra oMkAre\, evaM luptasya ko.arthaH kakArAtparo yaH akAraH tasya yo.arthaH lakShyasvarUpaM makArAtparasyoMkArasya arthaH lakShyasvarUpam\, oMkArAtmAsAkShI kevalachinmAtra\- svarUpaH nAj~nAnaM tatkAryaM cha\, kiM tu nityashuddhabuddha\- muktasatyaparamAnandAdvitIyaM brahmaiva sampratipadyate tadaikyaM prApnotItyarthaH | ##'## ayamAtmA brahma ##'## ##'## sa yashchAyaM puruShe yashchAsAvAditye sa ekaH ##'## ##'## tattvamasi ##'## ##'## ahaM brahmAsmi ##'## ityAdishrutibhya iti bhAvaH || yadvA pAThAntare\-\-\- kAkImukhakakArAntamukArashchetanAkR^itiH | akArasya tu luptasya ko.arthaH sampratipadyate || kaM cha akaM cha kAke sukhaduHkhe\, te asya sta iti kAkI jIvaH tatpratipAdakashabdasya mukhe agre yaH kakAraH tasyAntaH akAraH brahma chetanAkR^itiH jIvAkAravadityarthaH | brahmaiva svAvidyayA saMsarati iti nyAyAt | makArasya jIvatvAkArasya luptasyApagatasya ko.arthaH akhaNDAdvitIyasachchidAnandasvarUpo.arthaH | taM kAkImukhetyAdyuktaprakAreNaikyAnusandhAnavAn sampratipadyate prApnoti ityarthaH | yadvA\, he kAkImukha brahma tvaM kakArAntaH kakArasyAntimo varNo ya akAraH tatpratipAdyabrahmaivetyarthaH | ukAraH mUlaprakR^itiH tasya brahmaNaH chetanA chetayamAnA AkR^itiH shaktiH | makArasya cha luptasya pariNamamAnAvidyA\- lopavato brahmaNaH ko.arthaH kakArAtparo ya akAraH tasya yo.arthaH lakShyasvarUpaM tatsampratipadyate tadaikyaM prApnotItyarthaH | evamupAssveti sheShaH | tathA cha shrutiH ##'## Aplavasva praplavasva\, ANDI bhava ja mA muhuH\, sukhAdIM duHkhanidhanAm\, pratimu~nchasva svAM puram ##'## iti | asyArthaH\-\-\-he ja jananamaraNa\- yuktajIva tvamAplavasva jIvanmukto bhava praplavasya sAkShAnmukto bhava\, ANDI brahmANDAntarvartI saMsAri muhurmA bhava mA bhUH | saMsArI chet kimaparAdha ityAsha~NkyAha\-\-\-sukhAdIM vaiShayikasukhahetuM duHkhanidhanAM duHkhameva nidhane ante\, yasyAstAM svAM puraM sthUlasUkShmarUpadehadvayaM pratimu~nchasva tyaja | evaM yogadhAraNayopAsakasya prANAyAmaparAyaNasya nAntarIyakaphalamapyAha\-\-\- gachCha.nstiShThansadA kAlaM vAyusvIkaraNaM param | sarvakAlaprayogena sahasrAyurbhavennaraH || 8|| naraH ##'## shatAyuH puruShaH shatendriyaH ##'## iti parimitAyurapi gachChan gamanakAle tiShThan avasthAnakAle sadA kAlaM sarvasminkAle shayanAdikAlAntare paraM visheSheNa vAyusvIkaraNaM prANAyAmaM kurvan tena sArvakAlaprayogena sArvakAlikavAyudhAraNayA sahasrAyuH sahasravarShajIvI bhavet bhUyAdityarthaH || nanu paramaphalaM kadA bhavatItyata Aha\-\-\- yAvatpashyetkhagAkAraM tadAkAraM vichintayet | khagAkAraM haMsasvarUpaM yAvatpashyet yAvatparyantaM sAkShAtkuryAt\, tAvatparyantaM tadAkAraM parabrahmasvarUpaM pUrvoktadhAraNayA pravR^iddhAyuH puruShaH vichintayet dhyAyedityarthaH || tAdR^ishAtmasAkShAtkArArthaM nairantaryeNa Atmajagato\- rabhedadhyAnamAha\-\-\- khamadhye kuru chAtmAnamAtmamadhye cha khaM kuru | AtmAnaM khamayaM kR^itvA na ki.nchidapi chintayet || 9|| khamadhye daharAkAshamadhye AtmAnaM paramAtmAnaM kuru etadabhinnasattAtmakamiti bhAvayedityarthaH | Atmamadhye cha paramAtmani khaM kuru AkAshaM kuru tadupAdAnakaM bhAvayet | AtmAnaM paramAtmAnaM khamayam AkAshAtmakaM kR^itvA ki.nchidapi brahmavyatiriktamanyadapi na chintayet na dhyAyedityarthaH | yadvA\, kha\-shabdena jIvo.abhidhIyate\, ##'## AkAshasharIraM brahma ##'## ityAdishruteH | Atmashabdena paramAtmA abhidhIyate | tayoraikyaM buddhva na ki.nchidapi chintayediti || evamuktaprakAreNa yogI bhUtvA brahmaj~nAnaniShTha eva syAt ityAha\-\-\- sthirabuddhirasaMmUDho brahmavidbrahmaNi sthitaH | bahirvyomasthitaM nityaM nAsAgre cha vyavasthitam | niShkalaM taM vijAnIyAchChvAso yatra layaM gataH || 10|| brahmavit uktaprakAreNa brahmaj~nAnI san sthirabuddhiH nishchalaj~nAnI bhUtvA asaMmUDhaH aj~nAnarahitaH san brahmaNisthitaH brahmaniShTha eva nityaM yatra shvAsaH shvAsavAyuH layaM gataH nAshaM prAptaH\, tatra nAsAgre vyavasthitaM bahirvyomasthitaM bahirAkAshasthitaM cha niShkalaM kalAtItaM kaM brahma vijAnIyAt budhyAt || brahmaj~nAnaniShThasya manonaishchalyArthaM dhAraNA\- visheShamAha\-\-\- puTadvayavinirmukto vAyuryatra vilIyate || 11|| tatra saMsthaM manaH kR^itvA taM dhyAyetpArtha Ishvaram || 12|| he pArtha puTadvayanirmuktaH nAsArandhradvayavinirgataH vAyuH yatra vilIyate layaM gachChati\, tasminmArge samyak sthitaM manaH kR^itvA tam IshvaraM dhyAyet vakShyamANaprakAreNa dhyAyet || tameva prakAramAha\-\-\- nirmalaM taM vijAnIyAtShaDUrmirahitaM shivam | nirmalaM niShkR^iShTAhaMkArachaitanyAtmakam\, ata eva ShaDUrmirahitaM kShutpipAsAdihInaM shivaM ma~NgalasvarUpamiti vijAnIyAt dhyAyedityarthaH kiM cha\, prabhAshUnyaM manaHshUnyaM buddhishUnyaM nirAmayam || 13|| sarvashUnyaM nirAbhAsaM samAdhistasya lakShaNam | trishUnyaM yo vijAnIyAtsa tu muchyeta bandhanAt || 14|| prabhAshUnyaM vR^ittyAtmakaprakAsharahitam\, tatra hetuH manaHshUnyaM manorahitam\, ata eva buddhishUnyaM Asakti\- rahitaM nirAmayaM nirvyAjam\, ata eva nirAbhAsaM bhramarahitam\, ata eva sarvashUnyam svavyatiriktavastumAtrasya mithyAtvena AnandaikarasaM yat brahma\, taddhyAnaM samAdhiH | tasya tasmin sthitasya kiM lakShaNamityAsha~NkyAha\-\-\-trishUnyaM pUrvokta\- prabhAdishUnyaM yo vijAnIyAt budhyet | etena jAgradAdyavasthA\- trayashUnyatvaM darshitam prabhAmanobuddhishabdaiH krameNa tAsAmabhidhAnAt | tAdR^ishaM brahma yo vijAnIyAt\, sa samAdhisthaH saMsArabandhanAt muchyeta mukto bhavati || evaM jIvanmuktasya dehAdiShvabhinivesho nAstItyAha\-\-\- svayamuchchalite dehe dehI nyastasamAdhinA | nishchalaM tadvijAnIyAtsamAdhisthasya lakShaNam || 15|| dehe svayam anAdiprArabdhakarmavAsanAvashAt uchchalite gamanAdikaM kurvatyapi dehI jIvaH nyastasamAdhinA nishchalasamAdhiyogena nishchalaM yathA bhavati tathA taM paramAtmAnaM vijAnIyAt | tadeva samAdhisthitasya Atmayoga\- sthitasya lakShaNamityuchyate || ito.apyAtmaj~nasya lakShaNamuchyate\-\-\- amAtraM shabdarahitaM svaravya~njanavarjitam | bindunAdakalAtItaM yastaM veda sa vedavit || 16|| amAtraM hrasvadIrghaplutAdirahitaM shabdarahitaM shabdAtItam\, svaravya~njanavarjitaM akSharasamUhAtmakapadAnabhidheyaM bindunAdakalAtItam\-\-\-anusvAro binduH saMvR^ite galavivare yaddIrgha\- ghaNTAnirhnAdavadanuraNanaM sa nAdaH\, kalA nAdaikadeshaH tairatItam\, na yathAkatha.nchichChabdavAchyamityarthaH | etAdR^ishaM brahma yo veda\, sa vedavit sakalavedAntatAtparyaj~naH nAnya ityarthaH || evaM prAptAtmatattvaj~nAnasya asambhAvanAviparIta\- bhAvanAdinivR^ittau satyAM na ki.nchitkR^ityamastItyAha\-\-\- prApte j~nAnena vij~nAne j~neye cha hR^idi saMsthite | labdhashAntipade dehe na yogo naiva dhAraNA || 17|| j~nAnena parokShAtmakena vij~nAne aparokShAnubhavAtmake\, yadvA\, j~nAnena shAstrAchAryopadeshajanyena vij~nAne anubhavAtmake prApte sati\, j~neye sarvavedAntatAtparyagochare paramAtmani hR^idi saMsthite hR^idyaparokShatayA bhAsamAne sati\, dehe dehopAdhimati jIve labdhashAntipade samprAptabrahmabhAve sati\, tadA\, yogo.api nAsti dhAraNA cha nAsti\; siddhe phale sAdhanena prayojanAbhAvAditi bhAvaH || evamAtmatattvAparokShaj~nAnena muktaH san Ishvara eva jAyate iti tasya svarUpamAha\-\-\- yo vedAdau svaraH prokto vedAnte cha pratiShThitaH | tasya prakR^itilInasya yaH paraH sa maheshvaraH || 18|| vedAdau sarvavedAnAmAdau vedasyAdhaHsravaNaparihArAya vidhIyamAnaH vedAnte cha sarvavedAnAmante cha uparyutkramaNa\- parihArAya pratiShThitaH saMsthApitaH\, chakArAt sarvaveda\- rakShaNAya vedamadhye cha nipAtitaH yaH svaraH praNavAtmakaH\, tasya praNavasya prakR^itau parAvasthAyAM lInasya yaH paraH parAdivAkchatuShTayodbodhakaH\, upalakShaNaM chaitat sarva\- prANendriyakaraNavargaprabodhakaH sarvaniyantA sarvAntaryAmI yo maheshvara iti prasiddhaH sa eva Atmatattvaj~nAnI\, nAnya ityarthaH || AtmatattvAparokShAnubhavAtpUrvaM yAvAn tatsAdhana\- prayAsaH kR^itaH\, jAte cha tasmin anubhave sa na kartavya iti sadR^iShTAntamAha\-\-\- nAvArthI cha bhavettAvadyAvatpAraM na gachChati | uttIrNe cha saritpAre nAvayA kiM prayojanam || 19|| yAvat yAvatparyantaM pAraM nadItIraM na gachChati na samprApnoti\, tAvat tAvatparyantaM nAvArthI nadItaraNa\- sAdhanaplavanArthI bhavet bhUyAt\, saritpAre nadItIre uttIrNe sati nAvayA nadItaraNasAdhanena kiM prayojanaM kimapi nAstItyarthaH | tadvadatrApi AtmAparokShe jAte shAstrAdibhAraiH kiM prayojanamiti bhAvaH || tadeva bha~NgyantareNa sadR^iShTAntamAha\-\-\- granthamabhyasya medhAvI j~nAnavij~nAnatatparaH | palAlamiva dhAnyArthI tyajedgranthamasheShataH || 20|| medhAvI buddhimAn granthamabhyasya vedAntAdishravaNaM kR^itvA\, j~nAne sAmAnyaj~nAne vij~nAne visheShAnubhave tatparaH san granthaM sarvashAstraM tyajet | atra dR^iShTAntaH\-\-\- dhAnyArthI dhAnyasahitaM tR^iNamAdAya tadgatadhAnyasvIkA\- rAnantaraM palAlaM gatakaNishaM tR^iNaM yathA tyajet tadvadityarthaH || ki.ncha \-\-\- ulkAhasto yathA kashchiddravyamAlokya tAM tyajet j~nAnena j~neyamAlokya pashchAjj~nAnaM parityajet || 21|| kashchit loke andhakArasthitadravyadarshanArthI san\, yathA ulkAhasto bhavati\, pashchAddravyamAlokya tadanantaraM tAmulkAM yathA tyajet\, tathA j~nAnena j~nAnasAdhanena j~neyaM brahma Alokya aparokShIkR^itya pashchAt j~nAnaM j~nAnasAdhanaM parityajet ityarthaH | jAte chAparokShaj~nAne\, tena prayojanAbhAvAt sAdhanaM parityAjyamityetaddR^iShTAntAntareNApyAha\-\-\- yathAmR^itena tR^iptasya payasA kiM prayojanam | evaM taM paramaM j~nAtvA vedairnAsti prayojanam || 22|| yathA amR^itena sAgaramathanAdbhUtena amR^itena tR^iptasya santuShTasya payasA kShIreNa prayojanaM nAsti\, evaM paramaM taM j~nAtvA paramAtmAnamaparokShIkR^itya vedaiH vedAnta\- shAstrAdibhiH kiM prayojanam\, na kimapItyarthaH || ki.ncha\, tattvaj~nAninaH vidhiniShedhAdikartavyamapi nAstItyAha\-\-\- j~nAnAmR^itena tR^iptasya kR^itakR^ityasya yoginaH | na chAsti ki~nchitkartavyamasti chenna sa tattvavit || 23|| j~nAnAmR^itena tR^iptasya AnandaikarasaM prAptasya kR^ita\- kR^ityasya kR^itArthasya yoginaH muktasya ki.nchidapi vidhiniShedhAdi kartavyaM nAsti\, tattvena uttIrNatvAditi bhAvaH | kartavyamapi lokasaMgrahArthameva\, yadyabhiniveshena karmAsaktirasti\, tarhi sa tattvavinna bhavati\, ArUDho na bhavatItyarthaH || arthaj~nAnaM vinA kevalaM vedapAThamAtreNa vedavittvaM nAsti\, kiM tu vedatAtparyagocharabrahmaj~nAnenaiva vedavittvamityAha\-\-\- tailadhArAmivAchChinnaM dIrghaghaNTAninAdavat | avAchyaM praNavasyAgraM yastaM veda sa vedavit || 24|| tailadhArAmivAchChinnaM santatadhArAvat vichChedarahitaM dIrghaghaNTAninAdavat atidIrghaghaNTAdhvanyagravachcha vichChedarahitaM avAchyam avA~NmanasagocharaM praNavasya akAromakArabindunAdAtmakasya sakalavedasArasya agraM lakShyaM brahma yo veda\, sa vedavit vedAntArthaj~nAnI\; nAnya ityarthaH || tattvaj~nAninaH samAdhisAdhanasvarUpamAha\-\-\- AtmAnamaraNiM kR^itvA praNavaM chottarAraNim | dhyAnanirmathanAbhyAsAdevaM pashyennigUDhavat || 25|| AtmAnaM Atmani kartR^itvAdyadhyAsavantaM jIvaM araNiM kR^itvA adharAraNiM bhAvayitvA\, praNavaM paramAtmapratipAdakaM shabdaM uttarAraNiM kR^itvA bhAvayitvA\, dhyAnanirmathanAbhyAsAt dhyAnarUpamathanena paunaHpunyena pUrvoktaprakAreNa nigUDhavat pANDityAprakaTanena yo vartate\, sa evaM paramAtmAnaM pashyet\; nAnya ityarthaH || yAvadaparokShAnubhavaparyantaM svayaMprakAshabrahma\- dhAraNAmAha\-\-\- tAdR^ishaM paramaM rUpaM smaretpArtha hyananyadhIH | vidhUmAgninibhaM devaM pashyedantyantanirmalam || 26|| he pArtha\, vidhUmAgninibhaM vigatadhUmAgniriva dyotamAnam atyantanirmalam atisvachChaM devaM svayaM\- prakAshaM paramAtmAnaM yAvatpashyet aparokShIkuryAt\, tAvat tAdR^ishaM paramaM sarvotkR^iShTaM rUpaM brahma\- svarUpam\, ananyadhIriti ananyachittaH san saMsmaret brahmadhAraNaM kuryAdityarthaH || bhAvanAprakArameva brahmasvarUpaprakaTanavyAjena vishadayati\-\-\- dUrastho.api na dUrasthaH piNDasthaH piNDavarjitaH | vimalaH sarvadA dehI sarvavyApI nira~njanaH || 27|| dehI jIvaH sarvadA sarvasmin kAle dUrastho.api aj~nasya parokShavat sthito.api na dUrasthaH parokShasthito na bhavati\; kiM tu sarvadApi aparokSha evetyarthaH | piNDastho.api aj~nasya sharIrasambandhAdhyAsAt parichChinnavat bhAsamAno.api\, piNDavarjitaH sharIrasambandhadhyAsarahitaH\; tatra hetuH\-\-\- vimalaH nirmalaH sarvavyApI sarvataH paripUrNaH nira~njanaH svayaM\- prakAshashcha | evaM dhyAyediti pUrveNa sambandhaH || ki.ncha\, dehAdhyAsAt pratIyamAnaM kartR^itvabhoktR^itvAdikamAtmano nAsti ityAha\-\-\- kAyastho.api na kAyasthaH kAyastho.api na jAyate | kAyastho.api na bhu~njAnaH kAyastho.api na badhyate || 28|| dehI jIvaH kAyastho.api sharIrAdhyAsavAnapi na kAyastaH sharIranimittabandharahitaH | kAyastho.api janmAdivachCharIrastho.api na jAyate sharIranimittajanmarahita ityarthaH | kAyastho.api bhogasAdhanIbhUtasharIrastho.api na bhu~njAnaH bhogarahitaH | kAyastho.api bandhahetubhUtadehastho.api na badhyate bandhanaM na prApnotItyarthaH | ki.ncha\-\-\- kAyastho.api na liptaH syAtkAyastho.api na bAdhyate | kAyastho.api sukhaduHkhAdihetubhUtadehasambandho.api na liptaH syAt sukhaduHkhAdisambandharahita ityarthaH | kAyastho.api maraNadharmavaddehastho.api na bAdhyate na mriyata ityarthaH | anena janmAdiShaDbhAvavikArashUnyatvaM darshitam || yadadhyAsena AtmamohAtsaMsR^itiH\, tadapavAdena tatraiva dehAntaHkaraNAdAvAtmA vichAraNIya ityAha\-\-\- tilamadhye yathA tailaM kShIramadhye yathA ghR^itam || 29|| puShpamadhye yathA gandhaH phalamadhye yathA rasaH | kAShThAgnivatprakAsheta AkAshe vAyuvachcharet || 30|| AtmA tilamadhye tailAchChAdakatileShu yathA tailam\, yantrAdinA tile niShpiShTe yathA tilAtpR^ithak tailaM shuddhaM bhAsate\, yathA kShIramadhye ghR^itAchChAdakakShIrANAM madhye kShIratvApanodakopAyadvArA dadhipariNAme mathanenApanIte navanItAdipariNAmadvArA agnisaMyogAt yathA ghR^itaM pratIyate\, tathA puShpANAM madhye yathA gandhaH pratIyate\, phalamadhye tvagasthyAdiheyAMshaparityAgena yathA raso bhAsate\, AkAshe yathA vAyuH sarvagataH san vAti sa.ncharati\, tathA kAShThAgnivat araNyAdisthitAgniH mathanAdinA mathite yathA kAShThabhAvaM vihAya svayaMprakAshatayA bhAsate\, tadvadAtmApi ashramayAdipa~nchakosheShu madhye heyAMsha\- parityAgena AnandAtmakatayA svayaMprakAshaH san bhAsata ityarthaH || etadeva dArShTAntike sarvaM spaShTamupapAdayati\-\-\- tathA sarvagato dehI dehamadhye vyavasthitaH | manastho deshinAM devo manomadhye vyavasthitaH || 31|| tathA pUrvoktatailAdivat sarvagataH sarvavyApI dehI jIvaH dehamadhye nAnAbhinnatiryagdehAdidehamadhye vyavasthitaH nAnAbhinnatileShu tailavat ekatvena sthita ityarthaH | dehinAM tattaddehabhedena bhinnAnAM jIvAnAM manasthaH tattadantaH\- karaNasthaH devaH IshvaraH manomadhye tattadduShTAduShTAntaHkaraNeShu vyavasthitaH sAkShitayA bhAsata ityarthaH || tAdR^ishabrahmAparokShyeNa muchyanta ityAha\-\-\- manasthaM manamadhyasthaM madhyasthaM manavarjitam | manasA mana Alokya svayaM sidhyanti yoginaH || 32|| manasthaM mano.avachChinnaM manamadhyasthaM manaHsAkShi\- bhUtaM madhyasthaM sarvasAkShibhUtam manavarjitaM sa~NkalpavikalpAdirahitaM manaH avabodhAtmakaM devaM manasA parishuddhAntaHkaraNena Alokya tadgocharAparokShacharamavR^ittiM labdhvA yoginaH svayameva sidhyanti nivR^ittAvidyakA muktA bhavantItyarthaH || AkAshaM mAnasaM kR^itvA manaH kR^itvA nirAspadam | nishchalaM tadvijAnIyAtsamAdhisthasya lakShaNam || 33|| AkAshavanmAnasaM mano nirmalaM kR^itvA manaH sa~NkalpavikalpAtmakaM nirAspadam nirviShayaM kR^itvA nishchalaM niShkriyamIshvaraM yo vijAnIyAt\, sa eva samAdhisthaH | tAdR^ishaj~nAnameva samAdhisthasyApi lakShaNamityarthaH || ArUDhasya lakShaNamuktam\, ArurukShorupAyamAha\-\-\- yogAmR^itarasaM pItvA vAyubhakShaH sadA sukhI | yamamabhyasyate nityaM samAdhirmR^ityunAshakR^it || 34|| yogAmR^itarasaM pItvA yamaniyamAdyaShTA~Ngayoga\- amR^itapAnaM kR^itvA tattatpratipAdakashAstramabhyasyetyarthaH\, vAyubhakShaH vAyumAtrAharaH\, upalakShaNametat\, hitamita\- medhyAshI\, sadA sukhI sarvadA santuShTaH san\, yaM yamaM manonigrahaM nityamabhyasyate\, sa samAdhirityuchyate | sa samAdhiH mR^ityunAshakR^it jananamaraNasaMsAranAshakR^idityarthaH || tAdR^ishasamAdhau sthitasya lakShaNamAha\-\-\- UrdhvashUnyamadhaHshUnyaM madhyashUnyaM yadAtmakam | sarvashUnyaM sa Atmeti samAdhisthasya lakShaNam || 35|| UrdhvashUnyam UrdhvadeshaparichChedarahitaM adhaHshUnyam adhomadhyadeshaparichChedarahitaM sarvashUnyaM deshakAlAdiparichChedarahitaM yadAtmakaM yatsvarUpam\, sa Atmeti bhAvanA samAdhisthasya lakShaNamityarthaH || etasyAikAntikadR^iShTeH vidhiniShedhAtItatvamAha\-\-\- shUnyabhAvitabhAvAtmA puNyapApaiH pramuchyate | shUnyamiti sarvaparichChedarahitamiti bhAvitaH vAsitaH bhAvaH abhiprAyo yasyAtmanaH tAdR^ishaH san shUnyabhAvitabhAvAtmA yogI puNyapApaiH vidhiniShedhaprayuktaiH pramuchyate mukto bhavatItyarthaH || evaM bhagavadupadiShTasamAdhau virodhamasambhavaM cha Aha\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- adR^ishye bhAvanA nAsti dR^ishyametadvinashyati || 36|| avarNamasvaraM brahma kathaM dhyAyanti yoginaH | adR^ishye j~nAnAgochare vastuni bhAvanA dhyAnaM nAsti\; nanu tarhi dR^ishyaM bhavatviti chet\, dR^ishyametatsarvaM vinashyati nAshaM prApnoti shuktikArUpyavat | tathA cha avarNaM rUpa\- rahitam asvaraM shabdAgocaraM brahma yoginaH kathaM dhyAyanti\, dhyAnasya smR^ityAtmakatvenAnanubhUte tadayogAt iti bhAvaH | na hi sAvayavamUrtyAdimattvena vayaM dhyAnaM brUmaH yena tvayoktaM ghaTeta\, kiM tu nirvisheShaparabrahmaNa eva nirmalaM niShkalamityAdinA\, vedAntajanyavR^ittigocharatvena tatsambhavatItyabhiprAyeNAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- UrdhvapUrNamadhaHpUrNaM madhyapUrNaM yadAtmakam || 37|| sarvapUrNaM sa Atmeti samAdhisthasya lakShaNam | UrdhvAdhomadhyapUrNashabdaiH sarvadeshataH sarvakAlataH parichChedaM vyAvartayati | yadAtmakaM yat etAdR^ishaM vastu sarvatra paripUrNaM sa Atmeti yo dhyAyati\, sa samAdhisthaH | tasya lakShaNamapi tadevetyarthaH || nanvayaM sAlambanayogo nirAlambanayogo veti dvedhA vikalpya tatra doShamAsha~NkyAha\-\-\- arjuna uavAcha\-\-\- sAlambasyApyanityatvaM nirAlambasya shUnyatA || 38|| ubhayorapi duShThatvAtkathaM dhyAyanti yoginaH | sAlambasya mUrtyAdhArAdisahitasya anityatvaM vinAshitvam\, nirAlambasya mUrtyAdhArAdirahitasya shUnyatA shasha\- viShANAyitatvam\, evamubhayorapi duShTatvAt doShaghaTitatvAt yoginaH kathaM dhyAyantIti prashnArthaH || yaj~nadAnAdinA shuddhAntaHkaraNasya vedAntajanyanirvisheShabrahmagocharavR^ittisambhavAt na shUnyatetyabhiprAyeNAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- hR^idayaM nirmalaM kR^itvA chintayitvApyanAmayam || 39|| ahameva idaM sarvamiti pashyetparaM sukham | hR^idayaM chittaM nirmalaM j~nAnavirodhirAgAdidoSharahitaM kR^itvA anAmayaM chintayitvA IshvaraM dhyAtvA paraM sukhI san eka evAhamidaM sarvaM jagajjAlamahameva na matto vyatiriktamanyat iti pashyet aparokShAnubhavaM prApnuyAt ityarthaH || arthAtmakasya jagataH shabdanirUpyatvena shabdasya varNA\- tmakatvena varNAnAM praNavAtmakatvena praNavasya bindvAtmakatvena bindoH nAdAtmakatvena nAdasya brahmadhyAnasthAnAtmaka\- kalAtmakatvena brahmaNi samanvayena bindunAdakalAtItaM brahma dhyAyediti bhagavatoktam\, tadvivichya j~nAtuM pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- akSharANi samAtrANi sarve bindusamAshritAH || 40|| bindubhirbhidyate nAdaH sa nAdaH kena bhidyate | he bhagavan samAtrANi akSharANi akArAdIni sarve sarvANi li~NgavyatyayaH ArShaH\, bindusamAshritAH bindutanmAtrANItyarthaH | bindustu nAdena bhidyate nAdatanmAtraH san tatra samanvetItyarthaH | sa nAdaH kalAyAM samanveti | sA kalA kutra samanveti iti prashnArthaH | yadyapi shloke sa nAdaH kena bhidyata iti nAdasyaiva samanvayaH pR^iShTa iti bhAti\, tathApi nAdasya kalAsamanvaya iti prasiddhatvAt nAdapadaM kalopalakShaNam || evaM pR^iShTo bhagavAn brahmaNi samanveti iti uttaramAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- anAhatasya shabdasya tasya shabdasya yo dhvaniH || 41|| dhvanerantargataM jyotirjyotirantargataM manaH | tanmano vilayaM yAti tadviShNoH paramaM padam || 42|| anAhatasya shabdasya parAvasthApannapraNavasya yaH dhvaniH nAdaH tasya nAdasya jyotiH antargatam | tena tejorUpakalAyAM nAdasyAntarbhAva iti tAtparyam | kalAntarbhAvamAha\-\-\- jyotirantargataM mana iti | manasaH jyotiShyantarbhAvo nAma tanmAtrayA tatra vyAptiH | tathA cha manasi jyotiShaH kalAyAH samanvaya iti bhAvaH | tat manaH shabdAdiprapa~nchakAraNabhUtaM manaH yatra vilayaM yAti\, yatra brahmaNi vedAntajanyanirvikalpakabrahma\- gocharamanovR^ittiH layaM yAti\, tat vR^ittilayasthAnaM vR^itti\- layAtmakaM vA viShNoH paramam utkR^iShTaM padaM svarUpamiti | taduktam\-\-\-manaH kAyAgninA hantItyAdinA || punastadeva vishinaShTi\-\-\- AUMkAradhvaninAdena vAyoH saMharaNAntikam | nirAlambaM samuddishya yatra nAdo layaM gataH || 43|| oMkAradhvaninAdena oMkAradhvanyAtmakanAdena saha vAyoH saMharaNAntikaM rechakapUrakAdikrameNa niyamitavAyorupasaMhAra\- paryantaM nirAlambaM nirvisheShaM brahma samuddishya lakShyaM kR^itvA dhyAyet | yatra sa nAdo layaM gataH nAshaM prApnuyAt\, tat nAdanAshAdhikaraNAtmakaM nAdanAshAtmakaM vA viShNoH paramaM padamityarthaH || evaM dhyAnaprakAreNa shuddhAntaHkaraNasya ArUDhasya puNyapApe vidhUya brahmasAyujye.abhihite\, ArurukShoraparishuddha\- antaHkaraNitvena brahmasAyujyAsambhave dharmAdharmavidhUnanAsambhavena taddvArA jananamaraNAdikamavashyaM bhAvyamiti manasi nishchitya ##var ## bhAvitavyamiti punarAvR^ittiprakAraM pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- bhinne pa~nchAtmake dehe gate pa~nchasu pa~nchadhA | prANairvimukte dehe tu dharmAdharmau kva gachChataH || 44|| pa~nchAtmake pa~nchabhUtAtmake dehe sthUlasharIre bhinne gate sati\, pa~nchasu pa~nchabhUteShu pa~nchadhA tattatpR^ithivyAdyA\- kAreNa sthiteShu satsu\, dehe prANaiH prANAdipa~nchavAyubhiH viyukte sati\, dharmAdharmau puNyapApe kva gachChataH kutra yAsyataH || evaM pR^iShTo bhagavAn li~NgasharIrAdhAratayA tiShThata ityuttaramAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- dharmAdharmau manashchaiva pa~nchabhUtAni yAni cha | indriyANi cha pa~nchaiva yAshchAnyAH pa~ncha devatAH || 45|| tAshchaiva manasA sarve nityamevAbhimAnataH | jIvena saha gachChanti yAvattattvaM na vindati || 46|| dharmAdharmau puNyapApe manashcha antaHkaraNaM yAni cha pa~nchabhUtAni pR^ithivyAdIni yAni cha pa~nchendriyANi chakShu\- rAdIni vAgAdIni j~nAnakarmAtmakAni cha yAshchAnyAH pa~nchadevatAH pa~nchendriyAbhimAninyaH digvAtAdayaH\, taduktam\-\-\- digvAtAdarkapravetAshvivahniprApyapralIyakAH iti\, tA devatAH\, ete sarvabhUtAdayaH manasA antarindriyeNa nityameva sarvadA abhimAnataH mamatAha~NkAraviShayatvena yAvattattvaM na vindati aparokShabrahmAnubhavaM na prApnoti\, tAvajjIvena saha jIvopAdhinA li~Ngena saha gachChanti gatAgataM prApnuvantItyarthaH || evaM sthUladehalaye.api dharmAdharmau li~NgasharIramAshritya tiShThata ityukte\, li~NgasharIrabha~NgaH kadeti pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- sthAvaraM ja~NgamaM chaiva yatki.nchitsacharAcharam | jIvA jIvena sidhyanti sa jIvaH kena sidhyati || 47|| sthAvaraja~NgamAtmakaM sacharAcharaM charAcharasahitaM jagajjAlaM sarvasmin ye jIvAH abhimAnavantaH sthUladehAbhimAnino vishvAtmakA jIvAH jIvena li~NgasharIrAbhimAninA taijasena sidhyanti vishvAbhimAnaM tyajanti | sa jIvaH taijasAbhimAnI kena hetunA sidhyati svAbhimAnaM tyajatIti prashnArthaH || evaM pR^iShTe sati prAj~nena taijasaH sidhyati\, prAj~nasturIye\- NetyevaM krameNa sidhyatItyuttaramAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- mukhanAsikayormadhye prANaH sa.ncharate sadA | AkAshaH pibate prANaM sa jIvaH kena jIvati || 48|| mukhanAsikayormadhye mukhanAsikAmadhyataH sadA sarvadA yAvadadR^iShTaM prANavAyuH sa.ncharate ajapAmantrAtmakatvena ekaikasya dinasya ShaTshatAdhikaikaviMshatisahasrasa~NkhyayA sa.ncharati\, tAvatparyantamadR^iShTamahimnA li~Ngamapi vartate | yadA tu yogamahimnA brahmaj~nAnAnantaraM jIvasyAdR^iShTa\- nivR^ittiH\, tadA AkAshaH jIvatvanimittaM prANaM pibate\, tadA jIvaH kena jIvati jIvatvApAdakAvidyAnivR^ittyA nira~njanabrahma\- bhAve jAte jIvatvameva nAstItyarthaH || nanu brahmANDAdyupAdhivishiShTasya sarvagatasya brahmaNaH kathaM nira~njanatvamiti pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- brahmANDavyApitaM vyoma vyomnA chAveShTitaM jagat | antarbahishcha tadvyoma kathaM devo nira~njanaH || 49|| he bhagavan vyoma AkAshaM brahmANDavyApitaM brahmANDA\- vachChinnamityarthaH | vyomnA cha AkAshena jagat AveShTitaM vyAptam\, tasmAtkAraNAt antarbahishcha vyomaiva vartate\, evaM sati devaH IshvaraH kathaM nira~njanaH anyaprakAshanirapekShaH kathamityarthaH || AkAshAdisarvaprapa~nchasya kalpitatvena sarvaM setsyatItyabhiprAyeNAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- AkAsho hyavakAshashcha AkAshavyApitaM cha yat | AkAshasya guNaH shabdo niHshabdo brahma uchyate || 50|| AkAshaH mahAkAshaH avakAshaH parichChinnAkAshaH ubhayamapyAkAshena AkAshatanmAtrabhUtena shabdena vyApitaM vyAptaM tadupAdanakatayA tadatiriktaM na bhavatItyarthaH | tarhi upAdAnasya shabdasya atiriktatvamastvityata Aha\-\-\- AkAshasya guNaH shabda iti\, shabdaH tanmAtrabhUtaH AkAshasya mithyA\- bhUtAkAshasya guNaH pariNAmyupAdAnaM yataH\, ata eva svayamapi mithyAbhUta ityarthaH | brahma tu niHshabdaH niShprapa~nchaH ityuchyate | tathA cha satyasyAkSharasya brahmaNaH asatyena saha sambandhAsambhavAt nira~njanatvamupapadyata ityarthaH || evaM bhagavatokte\, akSharashabdasya bhagavadabhimatArthaM ajAnAnaH san lokaprasiddhavarNAtmakAkSharabuddhyA varNAnAmakSharatvaM na sambhavatItyabhiprAyeNa pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- dantoShThatAlujihvAnAmAspadaM yatra dR^ishyate | akSharatvaM kutasteShAM kSharatvaM vartate sadA || 51|| he bhagavan yatra varNAtmakAkShareShu dantoShThatAlu\- jihvAnAm\, upalakShaNemetat kaNThAdInAmaShTAnAM sthAnAnAm\, Aspadam AspadatvaM dR^ishyate pratyakSha\- manubhUyate | ##'## akuhavisarjanIyAnAM kaNThaH ##'## ityAdinA shrUyate cha | tathA cha teShAM varNAnAm akSharatvaM nAsha\- rahitatvaM kutaH\, utpattimato nAshAvashyaMbhAvAt ##?## sadA sarvakAlaM kSharatvaM nAshavattvameva vartate teShAm\, nAsha\- rahitatvaM kuta iti prashnArthaH || evamabhiprAyamajAnAnena arjunena pR^iShThe svAbhipreta\- makSharashabdArthaM sphuTayan bhagavAnuvAcha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- aghoShamavya~njanamasvaraM chA\- pyatAlukaNThoShThamanAsikaM cha | arekhajAtaM paramUShmavarjitaM tadakSharaM na kSharate kathaMchit || 52|| aghoShaM ghoShAkhyavarNaguNarahitam avya~njanaM kakArAdivya~njanAtItam asvaram ajatItam\, atAlukaNTho\- ShThamapi ajvya~njanAdyutpattisthAnatAlvoShThAdirahitaM anAsikam anusvArotpattisthAnanAsikAtItam arekhajAtaM varNavya~njakarekhAsamUhAtItam UShmavarjitaM shaShasaha\- atItam\, yadvA\, UShmashabdena shvAsAkhyo guNo.abhidhIyate tadrahitam\, paraM lokaprasiddhavarNalakShaNAtItaM yat brahma kathaMchit sarvaprakAreNa sarvakAle.api na kSharate\, tadevAkShara\- shabdenochyate | na laukikAnyakSharANItyarthaH || etAdR^ishaM brahmaj~nAnopAyam anubhavadArDhyAya punarapi pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- j~nAtvA sarvagataM brahma sarvabhUtAdhivAsitam | indriyANAM nirodhena kathaM sidhyanti yoginaH || 53|| sarvabhUtAdhivAsitaM sarvabhUteShvapyantaryAmitayA sthitaM sarvagatam antarbahishcha paripUrNam\, brahma j~nAtvA samyag\- vibudhya yoginaH indriyANAM nirodhena indriyaniyamanena kathaM sidhyanti kenopAyena muktA bhavantItyarthaH || evaM pR^iShTo bhagavAn tameva j~nAnopAyaM punarapyAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- indriyANAM nirodhena dehe pashyanti mAnavAH | dehe naShTe kuto buddhirbuddhinAshe kuto j~natA || 54|| mAnavAH manuShyAH indriyANAM nirodhena indriyaniyamanena dehe dehe eva pashyanti j~nAsyanti\, tasmAt dehadArDhyaM cha j~nAnopAya iti bhAvaH | tadabhAve j~nAnameva nAsti ityAha\-\-\- dehe naShTe adR^iShTe sati buddhiH kutaH tattvaj~nAnaM kutaH ##?## tasmAddehendriyAdibhiH yaj~nadAnAdishravaNAdikameva tattvaj~nAne kAraNamiti bhAvaH || tAdR^ishaM cha kAraNaM yAvatparyantamanuShTheyamityAsha~Nkya avadhimAha\-\-\- tAvadeva nirodhaH syAdyAvattattvaM na vindati | vidite tu pare tattve ekamevAnupashyati || 55|| yAvattattvaj~nAnaM nAsti\, tAvatparyantamindriyanirodhaH syAt\; pare tattve akhaNDAnandabrahmaNi vidite aparokShabhUte sati\, ekamevAnupashyati ekameva dehendriyasAdhanAnuShThAnAdisAdhana\- rahitaM brahmaivAnupashyati\, nAnyat\; tadanantaraM sAdhanA\- nuShThAnaprayAso.api mA bhUditi bhAvaH || tasmAdyAvattattvaj~nAM tAvatsAdhanamanuShTheyam\, tadabhAve tanna sidhyatItyAha\-\-\- navachChidrakR^itA dehAH sravanti galikA iva | naiva brahma na shuddhaM syAtpumAnbrahma na vindati || 56|| dehAH j~nAnakAraNIbhUtasharIrANi navachChidrakR^itAH viShayasrAvivR^ittimannavendriyaghaTitAni\; tatra dR^iShTAntaH galikA iva chChidraghaTA iva sarvadA j~nAnaM sravantItyarthaH | tAdR^ishaviShayapravaNachittasya brahma na shuddhaM syAt iti naiva IshvaratvakartR^itvabimbatvAdighaTitaM na bhavati | tathA cha brahmaNi bimbatvAdighaTite pumAn sukhaduHkhAbhimAnI pratibimbo jIvaH brahma na vindati AnandAnubhavaM na prApno\- tItyarthaH || tasmAt yAvattattvAparokShaparyantaM sAdhane yatnaH kartavyaH\, jAte cha tattvAvabodhe vidhiniShedhAtItatvena na ko.api yatnaH kartavya ityabhiprAyavAnAha\-\-\- atyantamalino deho dehI chAtyantanirmalaH | ubhayorantaraM j~nAtvA kasya shauchaM vidhIyate || 57|| dehaH pA~nchabhautikaH atyantamalinaH jaDatvAditi bhAvaH | dehI AtmA niShkR^iShTAha~NkAraH san atyantanirmalaH aha~NkAro\- pAdhikasaMsArarahitaH ityevamubhayordehAtmanoH antaraM kalpitatva\- satyatve j~nAtvA yo vartate\, taM prati kasya shauchaM vidhIyate dehasya vA Atmano vA ##?## dehasya chet\, jaDasya jaDena jalAdinA na shuddhiH\; Atmanashchet pUrvameva shuddhasya na shauchAdinA prayojanamiti bhAvaH || iti shrIgauDapAdAchAryavirachitAyAM uttaragItAvyAkhyAyAM prathamo.adhyAyaH || || dvitIyo.adhyAyaH || arUDhasyArurukShoshcha svarUpe parikIrtite | tatrArUDhasya bimbaikyaM kathaM syAditi pR^ichChati || arjuna uvAcha\-\-\- j~nAtvA sarvagataM brahma sarvaj~naM parameshvaram | ahaM brahmeti nirdeShTuM pramANaM tatra kiM bhavet || 1|| he bhagavan brahma bimbabhUtaM chaitanyaM sarvagataM sarvatra paripUrNaM sarvaj~naM sarvasAkShibhUtaM parameshvaraM sarvaniyAmakamiti j~nAtvA tattvamasItyAdivAkyato vibudhya ahaM brahmeti\, pratibimbAtmA jIvaH brahmeti nirdeShTuM vaktuM tatra tasminnaikye kiM pramANaM kimupapAdakamityarthaH || evaM pR^iShTo bhagavAn kShIrajalAdidR^iShTAntena upAdhinivR^ittAvAtmaikyaM sambhavatItyAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- yathA jalaM jale kShiptaM kShIre kShIraM ghR^ite ghR^itam | avisheSho bhavettadvajjIvAtmaparamAtmanoH || 2|| jale nadyAdau jalaM tadeva pAtrAduddhR^itaM pAtropAdhitaH pR^ithakbhUtaM tatraiva kShipte pAtropAdhinivR^ittau mahAjalaikyaM prApnoti\, evaM kShIre kShIraM ghR^ite ghR^itaM kShiptaM sat tattadaikyaM prApnoti\, tadvat jIvAtmaparamAtmanoH avidyA\- dyupAdhito bhede.api tannivR^ittAvavisheShaH sambhavatIti bhAvaH || evamaikyaj~nAnaM gurumukhAdeva sambhAvitamavidyA\- nivartakam\, na tu svatantravichArasambhAvitamiti vadan tattva\- j~nAnArthaM gurumeva abhigachChediti gurUpAsanAmAha\-\-\- jIve pareNa tAdAtmyaM sarvagaM jyotirIshvaram | pramANalakShaNairj~neyaM svayamekAgravedinA || 3|| svayamadhikArI ekAgravedinA brahmaniShThena guruNA pramANalakShaNaiH ##'## tattvamasi ##'## ##'## yato vA imAni bhUtAni ##'## ##'## yaH sarvaj~naH sarvavit ##'## ityAdibhiH jIve pareNa paramAtmanA tAdAtmyam aikyaM bodhite sati\, tadanantaraM svayameva sarvagaM sarvavyApinamIshvaraM sarvaniyantAraM jyotiH svayaMprakAshAtmA iti vij~neyaM j~nAtuM yogyamityarthaH || evaM gurUpadeshAnantarabhavij~nAnenaivopapattau kiM karmayogeneti pR^ichChati\-\-\- arjuna uvAcha\-\-\- j~nAnAdeva bhavejj~neyaM viditvA tatkShaNena tu | j~nAnamAtreNa muchyeta kiM punaryogadhAraNA || 4|| he bhagavan j~neyaM vichAryaM brahmaikyaM j~nAnAdeva gurUpadiShTAdeva bhavet\; tathA cha viditvA gurUpadeshAnantaraM tattvaM j~nAtvA tatkShaNena tu vedAntavAkyajanyacharamavR^ittyuttara\- kShaNameva muchyeta mukto bhavet\; evaM j~nAnamAtreNa muktyupapattau yogadhAraNAkarmayogAbhyAsaH kiM punaH kiM prayojanam vyartha\- tvAdityabhiprAyaH || evaM karmayogavaiyarthye sha~Nkite yAvattattvaj~nAnaM na sambhavati\, tAvadantaHkaraNashuddhyarthamanuShTheyaM karma\; siddhe cha tasmin j~nAne\, punaH karmAnuShThAnaM mA bhUt ityAha\-\-\- shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- j~nAnena dIpite dehe buddhirbrahmasamanvitA | brahmaj~nAnAgninA vidvAnnirdahetkarmabandhanam || 5|| he arjuna vidvAn vivekI j~nAnena dehe li~NgasharIre dIpite shuddhe\, tataH buddhiH nishchayAtmikA brahmasamanvitA chet brahmaNi sthitA asambhAvanArahitA chet\, tadanantaraM brahmaj~nAnAgninA brahmaj~nAnAnalena karmabandhanaM karmapAshaM nirdahet tyajedityarthaH | taduktam\-\-\-##'## j~nAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute.arjuna ##'## iti || evaM prAptatattvaikasya tataH paraM kimapi na kAryamityAha\-\-\- tataH pavitraM parameshvarAkhya\- madvaitarUpaM vimalAmbarAbham | yathodake toyamanupraviShTaM tathAtmarUpo nirupAdhisaMsthaH || 6|| tataH tattvaj~nAnAnantaram udake mahodake anupraviShTaM aikyaM gataM toyaM parichChinnodakam\, tadvat pavitraM shuddhaM parameshvarAkhyaM parameshvarasaj~naM tathApi vimalAmbarAbhaM nirmalAkAshavadasa~Ngam advaitarUpaM sajAtIyavijAtIyasvagata\- bhedarahitaM brahma paraM brahma anupraviShTaH tadaikyaM gataH ata eva paramAtmarUpaH san nirupAdhisaMstho bhavet aupAdhika\- kartR^itvAdibhedarahito bhavet\, svayaM niShkriya AsItetyarthaH\; guNA guNeShu vartante iti nyAyAditi bhAvaH || evaM yathoktakarmAnuShThAnadvArA tattvaj~nAne jAta eva paramAtmatattvaM j~nAtuM shakyam\, na tataH pUrvaityAha\-\-\- AkAshavatsUkShmasharIra AtmA na dR^ishyate vAyuvadantarAtmA | sa bAhyamabhyantaranishchalAtmA j~nAnolkayA pashyati chAntarAtmA || 7|| AkAshavat sUkShmasharIraH AkAshaM yathAtIndriyaM\, tadvat paramAtmA sUkShmasharIraH\, sUkShmatvamatra atIndriyatva\- mabhipretam\, tAdR^ishaH paramAtmA vAyuvat vAyuryathA chakShurAdiviShayo na\, tadvat antarAtmA jIvo.api na dR^ishyate\, tatsvarUpamapIndriyaviShayaM na bhavatItyarthaH\, manaso.apramANatvasAdhanAditi bhAvaH | tarhi tayoH aparokShatattvaj~nAnaM kenetyata Aha\-\-\-sa bAhyamabhyantaranishchalAtma viShayavikShiptachitto na bhavati\, saH j~nAnolkayA vedAntajanyatattvAparokShavR^ittirUpaj~nAnadIpena antarAtmA antarmukhachittaH pashyati tadubhayaikyaM jAnAtItyarthaH || iha keShAMchiddarshanaM archirAdimArgeNa lokAntaraprAptiH muktiH iti\, tannirAkartum ##'## atra brahma samashnute ##'## ityAdi shrutyA pUrvoktaj~nAnino muktisvarUpamAha\-\-\- yatra yatra mR^ito j~nAnI yena kenApi mR^ityunA | yathA sarvagataM vyoma tatra tatra layaM gataH || 8|| sarvagataM sarvavastvavachChinnaM vyoma AkAshaM yathA avachChedakavastunAshe tatraiva mahAvyomni layam aikyaM prApnoti\, tathA sarvagataH j~nAnI sarvatra paripUrNabrahmAbhinnaH sharIrAdyupAdhinA bhinnatvena vyavahriyamANaH brahmAparokSha\- j~nAnI yena kena mR^ityunA yatra kutrApi vA mR^itaH aj~nAnopAdAnaka\- dehaM j~nAnena nAshayati\, tatra tatraiva brahmaNi layam aikyaM gataH prApta evetyarthaH | anena tattvaj~nAnino deshakAlAdyapekShA maraNe mA bhUditi sUchitam | bhR^igvagnyAdyapamR^ityunimittaka\- prAyashchittAnyapi ArurukShvadhikR^itAni iti veditavyam || ekasyApi jIvasya dehAdyavachChedakabhedena nAnAtvaM jIva\- syANutvapakShe na sambhavatItyAsha~Nkya jIvasya vyApitvaM sAdhayati \-\-\- sharIravyApitaM vyoma bhuvanAni chaturdasha | nishchalo nirmalo dehI sarvavyApI nira~njanaH || 9|| sharIravyApitaM sharIrAdisarvadravyavyApitaM vyomaM AkAshaM yathA bhuvanAni chaturdasha bhUrbhuvarAdIni vyApitaM sat vartate\, evaM nishchalaH kriyArahitaH nirmalaH parishuddhaH nira~njanaH svayaM\- prakAsho dehI jIvaH sarvavyApI jagadvyApItyarthaH | jaganmAtrasya avidyApariNAmatvena jagadupAdAnAvidyApratibimbasyaiva jIvatvena tasya vyApitvameva nANutvamiti bhAvaH || evaM tattvaj~nAnino muktisvarUpamabhidhAya tataH paraM tattva\- j~nAnasAdhanAnuShThAtuH tadeva sarvapApaprAyashchittamityAha\-\-\- muhUrtamapi yo gachChennAsAgre manasA saha | sarvaM tarati pApmAnaM tasya janma shatArjitam || 10|| yaH j~nAnasAdhanAnuShThAtA manasA saha sAdhanena saha muhUrtamAtramapi nAsAgre gachChet nAsAgre tattvaj~nAnArthaM nishchalaM chakShuH kuryAt\, tasya tAdR^ishahaMsamudrAniShThasya janmashatArjitaM anekajanmasa.nchitaM sarvaM yatpApamasti tatsarvaM pApmAnaM pApaM yogI tarati nAshayatItyarthaH | taduktaM ##'## yasya brahmavichAraNaM kShaNamapi prApnoti dhairyaM manaH ##'## ##'## kulaM pavitraM jananI kR^itArthA vishvambharA puNyavatI cha tena ##'## ityAdi\-\-\- muktiH dvividhA\-\-\-sadyo muktiH kramamuktiriti\, tatra sadyo muktiH ##'## yatra yatra mR^ito yogI ##'## ityAdinA\, ##'## atra brahma samashnute ##'## ityAdi shrutyA cha\, pratipAditA | ##'## brahmaNA saha te sarve samprApte pratisa.nchare | parasyAnte kR^itAtmAnaH pravishanti paraM param ##'## ityAdibhiH pratipAditAM kramamuktiM nirUpayitum\, archirAdimArgaM gantuH punarAvR^ittirAhityam\, dhUmAdimArgaM gantuH punarAvR^ittiM cha\, nirUpayituM yogadhAraNayA tadubhayamArgasvarUpamAha\-\-\- dakShiNe pi~NgalA nADI vahnimaNDalagocharA | devayAnamiti j~neyA puNyakarmAnusAriNI || 11|| dakShiNe dehasya dakShiNe bhAge vahnimaNDalagocharA vahni\- maNDalaM samprAptA puNyakarmAnusAriNI puNyakarmabhiH prAptuM yogyA pi~NgalA nAma nADI mUlAdhArAdArabhya dakShiNabhAgataH sahasrAraparyantaM vyAmA yA nADI sA devayAnamiti j~neyA punarA\- vR^ittirahitArchirAdimArga iti j~neyatyarthaH || dhUmAdimArgaprApakelAnADIsvarUpamAha\-\-\- ilA cha vAmanishvAsasomamaNDalagocharA | pitR^iyAnamiti j~neyaM vAmamAshritya tiShThati || 12|| ilAnADI vAmanishvAsasomamaNDalagocharA vAmanAsApuTa\- mArgeNa chandramaNDalaM prAptA vAmamAshritya tiShThati\, mUlA\- dhArAdArabhya vAmabhAgataH sahasrAraparyantaM gatA yA nADI sA pitR^iyAnamiti j~neyA punarAvR^ittyanukUladhUmamArga iti j~neyetyarthaH || evamilApi~NgalAnADyoH sthAnaM svarUpaM cha abhidhAya suShumnAnADIsvarUpaM nirUpayituM tatsambandhinyAH brahma\- daNDyAH svarUpamAha\-\-\- gudasya pR^iShThabhAge.asminvINAdaNDasya dehabhR^it | dIrghAsti mUrdhniparyantaM brahmadaNDIti kathyate || 13|| asmin dehe gudasya mUlAdhArasya pR^iShThabhAge pashchima\- bhAge vINAdaNDasya dehabhR^it vINAyAstantryAdhArabhUto yo daNDaH tadAkArabhR^it tadvatsthitaM mUrdhniparyantaM sahasrAraparyantavyAptaM yaddIrghAsti dIrghaM pR^iShThabhAga\- sthitam\, tat brahmanADIti kathyate brahmaikyapratipAdakasuShumnA\- dhAratvAditi bhAvaH || itaH paraM suShumnAnADIsvarUpamAha\-\-\- tasyAnte suShiraM sUkShmaM brahmanADIti sUribhiH | tasya brahmadaNDyAkhyAsthnaH ante agre sUkShmaM suShiraM randhraM vartata iti sheShaH\, tadgatA nADI sUribhiH vivekibhiH brahmanADIti brahmaikyapratipAdikA nADIti kathyata iti sheShaH || tAmeva nADIM nirUpayati\-\-\- ilApi~Ngalayormadhye suShumnA sUkShmarUpiNI | sarvaM pratiShThitaM yasminsarvagaM sarvatomukham || 14|| ilApi~NgalanADyormadhye sUkShmarUpiNI atisUkShmabisa\- tanturUpiNI mUlAdhArAdArabhya svAdhiShThAnAdichakradvArA sahasrAraparyantaM gatA kuNDalinI shaktiriti prasiddhA yA suShumnA nADI\, tasyAH agre upari sarvaM sarvAtmakaM vishvatomukhaM sarva\- draShTR^i sarvagaM sarvavyAptaM yattejaH brahmajyotiH\, tat pratiShThitaM vidyata ityarthaH\, ##'## tasyAH shikhAyA madhye ##'## iti shruteH | ##'## shataM chaikA cha hR^idayasya nADyastAsAM mUrdhAnamabhiniHsR^itaikA | tayordhvamAyannamR^itatvameti\-\-\- ##'## ityAdishruteH | suShumnAmArgagatasya brahmaprAptiM nirUpayituM tasyAH kuNDalinyAH sakalajagadAtmakatvaM sakalajagadAdhAratvaM sarva\- devAtmatvaM sarvavedAdhArakatvaM cha Aha\-\-\- tasya madhyagatAH sUryasomAgniparameshvarAH | bhUtalokA dishaH kShetrasamudrAH parvatAH shilAH || 15|| dvIpAshcha nimnagA vedAH shAstravidyAkalAkSharAH | svaramantrapurANAni guNAshchaite cha sarvashaH || 16|| bIjaM bIjAtmakAsteShAM kShetraj~nAH prANavAyavaH | suShumnAntargataM vishvaM tasminsarvaM pratiShThitam || 17|| sUryasomAgniparameshvarAH sUryamaNDalasomamaNDala\- vahnimaNDalAni tanmadhyasthiteshvarashcha\, bhUtalokAH pa~ncha\- mahAbhUtAni vyomAdIni\, chaturdasha bhuvanAni bhUrbhuvaH\- suvarAdIni\, dishaH pUrvAdayaH\, kShetrANi vArANasyAdIni\, samudrAH lavaNekShvAdayaH\, parvatAshcha mervAdayaH\, shilAH yaj~nashilAH chittashilAdayaH\, dvIpAH jambvAdayaH\, nimnagAH jAhnavyAdayaH\, vedAH R^igvedAdayaH\, shAstrANi mImAMsAdIni\, kalAH chatuHShaShTikalAH\, akSharAH kakArAdIni\, svarAH akArAdayaH\, mantrAH gAyatryAdayaH\, purANAni brahmANDAdIni\, guNAH sattvAdayaH\, bIjaM pradhAnam\, bIjAtmakAH mahadAdayaH\, kShetraM jAnantIti kShetraj~nAH jIvAH\, prANavAyavaH\-\-\- prANAdayaH pa~nchanAgAdayaH pa~ncha Ahatya dashavAyavaH\, sarva ete tasya suShumnAnADIvisheShasya madhyagatAH yasmAt\, tasmAtkAraNAt sarvaM jagajjAtaM suShumnAntargataM kuNDalinIshaktyantarbhUta\- mityarthaH | ata eva tasmin sarvaM pratiShThitam iti\, ##'## tasyAnte suShira{\m+} sUkShmaM tasminsarvaM pratiShThitam ##'## iti shruteH || tasmAtsarvajagadutpattikAraNamAha\-\-\- nAnAnADIprasavakaM sarvabhUtAntarAtmani | UrdhvamUlamadhaH shAkhaM vAyumArgeNa sarvagam || 18|| sarvabhUtAnAM sarvaprANinAM antarAtmani dehe nAnA\- nADIprasavakaM nAnAnADyutpattisthAnabhUtam\, UrdhvamUlaM UrdhvaM brahma tadeva mUlaM utpattisthAnaM yasya tat\, adhaH\- shAkhaM hiraNyagarbhAdisR^iShTiparamparAkhyAdadhaH prasR^ita\- tiryagAdishAkham\, vAyumArgeNa prANApAnAdivAyumArgeNa\, sarvagaM sarvavyAptaM sat jagadupAdAnatayA tiShThatItyarthaH || brahmopAsanasthAnatayA itaranADyAdhikyamAha\-\-\- dvisaptatisahasrANi nADyaH syurvAyugocharAH | karmamArgeNa suShirAstirya~nchaH suShirAtmakAH || 19|| adhashchordhvagatAstAsu navadvArANi shodhayan | vAyunA saha jIvordhvaj~nAnI mokShamavApnuyAt || 20|| vAyugocharAH vAyusa.nchArAnukUlAH nADyaH sirAH dvisaptatisahasrANi dvayAdhikasaptatisahasrANi karmamArgeNa suShirAH punarAvR^ittiprApakasuShiravatyaH\; ata eva tirya~nchaH tiryagbhUtAH suShirAtmakAH randhrapradhAnAH adhashchordhva\- gatAH adhobhAgamUrdhvabhAgaM cha gatAH sarvatra vyAptAH\; tAsu nADIShu madhye suShumnAnADyA nava dvArANi shidhayan prANAyAmena mukhAdisarvadvArANi shodhayan\; jIvaH vAyunA saha Urdhvaj~nAnI brahmAparokShaj~nAnI san mokShamavApnuyAt brahmaikyaM prApnuyAdityarthaH | ##'## tayordhvamAyannamR^itatva\- meti ##'## ityAdishruteriti bhAvaH || tasyAH kuNDalinyAH sakalajagadAdhArakatvena cha upAsanAM kartumasyAmeva sarvANIndrAdipurANi kalpayati\-\-\- amarAvatIndraloko.asminnAsAgre pUrvato dishi | agniloko hR^idi j~neyashchakShustejovatI purI || 21|| asminnADIvisheShe pUrvato dishi pUrvasyAM dishi nAsAgre nAsikAgrabhAge amarAvatI amarAvatyAkhyaH indralokaH indrAdi\- devAvAsabhUto lokaH vartata iti sheShaH | tathA anantaraM chakShuH dakShiNaM netraM tejovatI tejovatI nAma purIti prasiddha\, hR^idi hR^idaye agnilokaH agnyAdidevAvAsabhUto lokaH j~neyaH vartata iti sheShaH || yAmyA saMyamanI shrotre yamalokaH pratiShThitaH | nairR^ito hyatha tatpArshve nairR^ito loka AshritaH || 22|| shrotre dakShiNe karNe yAmyA yamasambandhinI saMyaminyAkhyo yamalokaH yamAdidevavAsabhUto lokaH pratiShThitaH astItyarthaH | atha tatpArshve dakShiNakarNabhAge nairR^itaH nirR^itisambandho nairR^ityAkhyo lokaH AshritaH astItyarthaH || ki.ncha\-\-\- vibhAvarI pratIchyAM tu pR^iShThe vAruNikA purI | vAyorgandhavatI karNapArshve lokaH pratiShThitaH || 23|| pratIchyAM pashchimadishi pR^iShThe pashchimabhAge vibAvarI\- saMj~nakA vAruNikA purI varuNasambandhinI purI vartata iti sheShaH\; karNapArshve vAmakarNasamIpe gandhavatI gandhvatIpuryAkhyA vAyorlokaH pratiShThitaH astItyarthaH || ki.ncha\-\-\- saumyA puShpavatI saumye somalokastu kaNThataH | vAmakarNe tu vij~neyo dehamAshritya tiShThati || 24|| saumye uttaradishi kaNThataH kaNThadeshAdArabhya vAmakarNe vAmashrotre saumyA kuberasambandhinI puShpavatI puShpavatyAkhyA somalokaH evaM dehamAshritya tiShThatIti vij~neyaH || ki.ncha\-\-\- vAme chakShuShi chaishAnI shivaloko manonmanI | mUrdhni brahmapurI j~neyA brahmANDaM dehamAshritam || 25|| vAme chakShuShi vAmanetre aishAnI IshAnasambandhinI manonmanI manonmanIpuryAkhyaH shivalokaH shivAvAsabhUto lokaH j~neyaH\; mUrdhni shirasi brahmapurI brahmalokaH j~neyaH\; evaM brahmANDaM sarvajagajjAtaM dehamAshritaM deha eva vartata ityarthaH || dehe eva lokAdikalpanAmAha\-\-\- pAdAdadhaH shivo.anantaH kAlAgnipralayAtmakaH | anAmayamadhashchordhvaM madhyamaM tu bahiH shivam || 26|| pAdAdadhaH pAdAdhaHpradeshe anantaH mahAsheShaH vartate\, sa tu kIdR^ishaH ##?## shivaH rudrAtmakaH\; punaH kIdR^ishaH ##?## kAlAgnipralayAtmakaH pralayakAlAgnyAtmaka ityarthaH\; ##'## trilokyAM dahyamAnAyAM sa.nkarShaNamukhAgninA ##'## iti smR^iteriti bhAvaH | tadadhaH kimityAsha~NkyAha\-\-\-adhashchordhvamiti adhodeshe Urdhva\- deshe madhyadeshe bahirdeshe cha sarvatra anAmayaM nira~njanaM shivaM ma~NgalAtmakaM brahmaiva vartata ityarthaH || sheShopari atalAdilokakalpanAmAha\-\-\- adhaH pado.atalaM vidyAtpAdaM cha vitalaM viduH | nitalaM pAdasandhishcha sutalaM ja~Nghamuchyate || 27|| mahAtalaM tu jAnu syAdUrudesho rasAtalam | kaTistAlatalaM proktaM sapta pAtAlasaMj~nayA || 28|| padaH pAdasyAdhodeshe atalalokaM vidyAt\; pAdaM tu vitalaM lokamiti viduH yogina iti sheShaH\; pAdasandhiM tu gulphasthAnaM nitalaM vidyAt\; ja~NghaM sutalamityuchyate\; jAnudeshaH mahAtalaM syAt\; UrudeshaH rasAtalaM vidyAt\; kaTideshaH talAtalaM proktam\; evaM dehAvayavAH sapta pAtAlAdilokasaMj~nayA kalpanIyA ityarthaH || ki.ncha\-\-\- kAlAgninarakaM ghoraM mahApAtAlasaMj~nayA | pAtAlaM nAbhyadhobhAgo bhogIndraphaNimaNDalam || 29|| veShTitaH sarvato.anantaH sa bibhrajjIvasaMj~nakaH | ghoraM bhaya.nkaraM kAlAgninarakaM kAlAgnideshavat kAlAgnyA\- kArasahyanarakadeshavat bhogIndraphaNimaNDalaM bhogIndrAH sarparAjAnaH phaNayaH itare sarpAH teShAM maNDalaM samUhavat yat pAtAlam\, tat nAbhyadhobhAge nAbhyadhaHpradeshe mahApAtAlasaMj~nayA abhihitamiti vidyAt\; sa jIvasaMj~nakaH jIvasaMj~nAvAn sheShaH sarvataH sarvaM veShTitaH san bibhransan sthitaH kuNDalAkAreNAvR^itya vartata ityarthaH || bhUlokaM nAbhideshaM tu bhuvarlokaM tu kukShitaH || 30|| hR^idayaM svargalokaM vidyAt\, tatra sUryAdigrahAH nakShatrANi cha tiShThantItyarthaH | sheShaM spaShTam || ki.ncha\-\-\- hR^idayaM svargalokaM tu sUryAdigrahatArakAH | sUryasomasunakShatraM budhashukrakujA~NgirAH || 31|| mandashcha saptamo hyeSha dhruvo.antaH svargalokataH | sUryasometyAdi sUryAdigrahanakShatramityasya vyAkhyAnam | dhruvo.antaH svargalokataH svargalokasyAnte dhruvo vartata ityarthaH || evaM kalpanAphalamAha hR^idaye kalpayanyogI tasminsarvasukhaM labhet || 32|| yogI hR^idaye eva sUryAdigrahanakShatrAdIni kalpayan tasmin hR^idi kalpanAvisheSheNa sarvasukhaM labhet\; tattallokagatasukhAni prApnotItyarthaH || ki.ncha\-\-\- hR^idayasya maharlokaM janolokaM tu kaNThataH | tapolokaM bhruvormadhye mUrdhni satyaM pratiShThitam || 33|| hR^idayasyoparIti sheShaH | spaShTamanyat || evaM dehe eva sarvalokakalpanAmuktvA tallayaprakAramAha\-\-\- brahmANDarUpiNI pR^ithvI toyamadhye vilIyate | agninA pachyate toyaM vAyunA grasyate.analaH || 34|| AkAshaM tu pibedvAyuM manashchAkAshameva cha | buddhyaha~NkArachittaM cha kShetraj~naH paramAtmani || 35|| atra tAmasAha~NkArakAryANAM pR^ithivyAdInAM sAttvika\- aha~NkArakArye manasi krameNa layakathanaM manovR^ittiviShaya\- tvAdupachArAt iti mantavyam | tachcha mano buddhau buddhi\- raha~NkAre ah~NkAraM chitte chittaM kShetraj~ne kShetraj~naH paramAtmani evaM sarvAtmani pravilApayedityarthaH || evaM yogAbhyAsena brahmaikyAnusandhAnavataH sakala\- duritanivR^ittirityAha\-\-\- ahaM brahmeti mAM dhyAyedekAgramanasA sakR^it | sarvaM tarati pApmAnaM kalpakoTishataiH kR^itam || 36|| spaShTo.arthaH || jIvasya muktisvarUpamAha\-\-\- ghaTasaMvR^itamAkAshaM nIyamAne ghaTe yathA | ghaTo nashyati nAkAshaM tadvajjIva ihAtmani || 37|| ghaTe nIyamAne pUrvadeshAdanyadeshaM prApyamAne ghaTe naShTe cha yathA ghaTAkAshaM mahAkAshe aikyaM prApnoti\, tadvajjIvaH paramAtmanItyarthaH || ki.ncha\-\-\- ghaTAkAshamivAtmAnaM vilayaM vetti tattvataH | sa gachChati nirAlambaM j~nAnAlokyaM na saMshayaH || 38|| yaH AtmAnaM jIvaM ghaTAkAshamiva paramAtmani layaM gataM tattvataH yathArthatayA vetti\, saH j~nAnI nirAlambaM niHsa~NgaM j~nAnAlokyaM brahmaprakAshAtmatattvaM gachChati prApnoti\, na saMshayaH sandeho nAstityarthaH || etasya j~nAnayogasya kimapi tulyamityAha\-\-\- tapedvarShasahasrANi ekapAdasthito naraH | ekasya dhyAnayogasya kalAM nArhanti ShoDashIm || 39|| AloDya chaturo vedAndharmashAstrANi sarvadA | yo vai brahma na jAnAti darvI pAkarasaM yathA || 40|| yathA kharashchandanabhAravAhI sArasya vAhI na tu chandanasya | evaM hi shAstrANi bahUnyadhItya sAraM tvajAnankharavadvahetsaH || 41|| chandanabhAravAhI shrIchandanakAShThabhAravAhI kharaH chandanasAravAhI na bhavati tadgandhAnubhavavAnna bhavati\, evaM bahUni shAstrANyadhItyapi sAraM tu ajAnan brahma na jAnan kharavat shochyaH Akroshya ityarthaH || brahmaj~nAnaparyantaM sarvamanuShTheyam\, j~nAte tu sarvaM vyarthamityAha\-\-\- anantakarma shauchaM cha japo yaj~nastathaiva cha | tIrthayAtrAdigamanaM yAvattattvaM na vindati || 42|| dehe bhinne.apyAtmaikyaM dR^iShTAntenAha \-\-\- gavAmanekavarNAnAM kShIraM syAdekavarNakam | kShIravaddR^ishyate j~nAnaM dehinAM cha gavAM yathA || 43|| anekavarNAnAM shuklAdibhinnabhinnavarNAnAM gavAM kShIraM yathA ekavarNam\, mImAMsakamate guNavyakterekatvAditi bhAvaH\; tathA bhinnabhinnAnAM dehinAM j~nAnaM brahma ekaM dR^ishyata ityarthaH || ahaM brahmeti niyataM mokShaheturmahAtmanAm | dve pade bandhamokShAya na mameti mameti cha || 44|| mameti badhyate janturna mameti vimuchyate || mameti mamatAviShayatvena svIkR^itaM sarvaM bandhAya bhavati\; na mameti mamatvaM vihAya tyaktaM mokShAyaivetyarthaH | spaShTamanyat || aha~NkAratyAgakAryamAha\-\-\- manaso hyunmanIbhAvAddvaitaM naivopalabhyate | yadA yAtyunmanIbhAvaM tadA tatparamaM padam || 45|| manasaH chittasya unmanIbhAvAt aha~NkAratyAgAt dvaitaM naivopalabhyate\, aha~NkAropAdhikatvAdbhedasyeti bhAvaH | tathA unmanIbhAvaM mano yadA yAti niShkR^iShTAha~NkAra chaitanyaM bhavati tadA tadeva paramaM padaM mokSha ityabhidhIyate || brahmavichAramakurvataH sarvaM vyarthamityAha\-\-\- hanyAnmuShTibhirAkAshaM kShudhArtaH kaNDayettuSham | nAhaM brahmeti jAnAti tasya muktirna jAyate || 46|| yo vedashAstrANyadhItya shrutvApi nAhaM brahmeti jAnAti tasya sarvANi shAstraNi prayAsakarANyeva | yathA kShudhArtaH muShTibhirAkAshaM hanyAchcheti karabha~Nga eva jAyate na kimapi phalaM yathA vA tuShaM kaNDayedavahanyAt | avahananashrama eva phalaM na tu taNDulabhAvaH | tadvanmuktirna jAyate iti bhAvaH | taduktaM bhAgavate ##'## teShAmasau kleshala eva shiShyate nAnyadyathA sthUlatuShA\- vadhAtinAm ##'## iti || iti shrIgauDapAdAchAryavirachitAyAM uttaragItAvyAkhyAyAM dvitIyo.adhyAyaH || || tR^itIyo.adhyAyaH || yogI vyarthakriyAlApaparityAgena shAntadhIH | tR^itIye sharaNaM yAyAddharimeveti kIrtyate || shrIbhagavAnuvAcha\-\-\- anantashAstraM bahuveditavya\- malpashcha kAlo bahavashcha vighnAH | yatsArabhUtaM tadupAsitavyaM haMso yathA kShIramivAmbumishram || 1|| vivekinA yoginA sArabhUtamadhyAtmashAstramevopAsitavyaM na tvanyat ashakyatvAt anantashAstraM paryavasAnarahitAni shAstrANItyarthaH | yathAkatha.nchitparyavasAne.api bahu veditavyaM tattAtparyANi bahUni veditavyAnItyarthaH | j~nAtuM shakyatve.api kAlaH svalpa eva ##'##puMso varShashataM hyAyuH##'## iti nyAyAt | tasmAdyatsArabhUtaM sarvashAstrANAloDya yannishchitamakhaNDaikarasaM brahma tadevopAsitavyam | taduktam ##'## AloDya sarvashAstrANi ##'## ityAdi | uktaM cha harivaMshe\-\-\-##'## asatkIrtanakAntAraparivartanapAMsubhiH | vAchaM harikathAlApaga~Ngayaiva punImahe ##'## iti | tatra dR^iShTAntamAha\-\-\-haMso yathA ambumishratve.api ambvaMshaM vihAya kShIramevopAdatte tadvaditi bhAvaH || tasmAtpANDityaM nirvidyetyAdishrutyA pANDityaprakaTanasya brahmopAsanApratibandhakatvena sarvamapi pANDityaM heyamityAha\-\-\- purANaM bhArataM vedashAstrANi vividhAni cha | putradArAdisaMsAro yogAbhyAsasya vighnakR^it || 2|| yogAbhyAsasya AtmaikyayogAbhyAsasya | sheShaM spaShTam || kiM cha AtmavichAramantareNa itarashAstrANi na vichArayitavyA\- nItyAha\-\-\- idaM j~nAnamidaM j~neyaM yaH sarvaM j~nAtumichChati | api varShasahasrAyuH shAstrAntaM nAdhigachChati || 3|| sahasravarShaparimitAyuShmAnapi ekaikasya shAstrasya antaM pAraM bhAvanishchayaM vA nAdhigachChati\; kimuta vaktavyaM sarvANi shAstrANi nAdhigachChatIti bhAvaH || tarhi sarvamapi vihAya adhigantavyaM vA kimityAsha~NkyAha\-\-\- vij~neyo.akSharatanmAtraM jIvitaM chApi cha~nchalam | vihAya shAstrajAlAni yatsatyaM tadupAsyatAm || 4|| akSharatanmAtraM nAsharahitasattAmAtrAtmaka AtmA vij~neyaH | tatra cha vairAgyArthaM jIvitamapi cha~nchalamiti vij~neyam\, ##'## charamashvAsavelAyAM yatkR^ityaM tatsadA kuru ##'## iti nyAyAt | tasmAchChAstrajAlAni vihAya yatsatyaM tadevopAsyatAmiti || indriyajaye vairAgyaM svata eva jAyata ityAha\-\-\- pR^ithivyAM yAni bhUtAni jihvopasthanimittikam | jihvopasthaparityAge pR^ithivyAM kiM prayojanam || 5|| jihvopasthanimittikam AhAravyavAyanimittaM sat pR^ithivyAM yAni bhUtAni santi\, prAyashaH tatparityAgI chet\, pR^ithivyAM kiM prayojanam\, kimapi prayojanaM nAstItyarthaH\, ##'## jitaM sarvaM jite rase ##'## iti nyAyAt || evamAtmasamAdhiniShThasya sarvatra brahmadarshanameva\, nAnyaddarshanamityAha\-\-\- tIrthAni toyapUrNAni devAnpAShANamR^inmayAn | yogino na prapadyante AtmadhyAnaparAyaNAH || 6|| tIrthasnAnAdinA devatApUjAdinA cha adhyAtmasamAdhau siddhe punastena kiM prayojanamiti bhAvaH | spaShTamanyat || yoginaH sarvatra brahmadarshanamevetyetat adhikAribhede\- nopapAdayati\-\-\- agnirdevo dvijAtInAM munInAM hR^idi daivatam | pratimA svalpabuddhInAM sarvatra samadarshinAm || 7|| dvijAtInAM karmakANDaratAnAm agnirdaivatam\, munInAM mananashIlAnAM yoginAM hR^idi hR^itkamalamadhyasthitA pari\- chChinnamUrtirdaivatam\, svalpabuddhInAM prAkR^itAnAM tu mR^itpAShANAdipratimaiva daivatam\, samadarshinAM tu ArUDhAnAM sarvatra ##'## sarvaM khalvidaM brahma ##'## iti shrutyA sarvamapi daivatamevetyarthaH || tasmAt j~nAnenaiva j~nAtavyam\, j~nAnAbhAve brahma na pashyatItyAha\-\-\- sarvatrAvasthitaM shAntaM na prapashyejjanArdanam | j~nAnachakShurvihInatvAdandhaH sUryamivoditam || 8|| sarvatrAvasthitaM sarvatra paripUrNamapi aj~naH na pashyati\; tatra hetuH j~nAnachakShurvihInatvAt j~nAnAkhyachakShUrahitatvAt\, tatra dR^iShTAntamAha\-\-\-andha iti | spaShTamanyat || sarvaM brahmetyettadupapAdayati\-\-\- yatra yatra mano yAti tatra tatra paraM padam | tatra tatra paraM brahma sarvatra samavasthitam || 9|| yatra yatra mano yAti mano yadyadviShayIkaroti tatra tatra paraM sarvotkR^iShTaM padaM prApya sthAnaM paraM brahmaiva samavasthitam | ghaTaH sphuratItyAdisphuraNAnubhavAditi bhAvaH || etAdR^ishasya yoginaH sarvamapi pratyakShatayA bhAsata ityAha\-\-\- dR^ishyante dR^ishi rUpANi gaganaM bhAti nirmalam | ahamityakSharaM brahma paramaM viShNumavyayam || 10|| paramaM sarvotkR^iShTamakSharamapakShayarahitamavyayaM nAsharahitaM viShNuM paramAtmAnamahamityabhedenaiva yo bhAvayati tasya bhAvayituH dR^ishi j~nAne rUpANi dR^ishyante nAmarUpA\- tmakAni jaganti bhAsanta ityarthaH | gaganamapi nirmalaM bhAsate\; tathA cha sarvamapi pratyakSheNAnubhavatItyarthaH | iyaM chAruru\- kShAvasthAyAmantarApatitA yogasiddhiriti tattvaj~nA varNayanti | ArUDhasya brahmaniShThatvenaitaddarshanAyogAt | ##'## yA nishA sarvabhUtAnAm ##'## iti smR^iteH | dR^ishyate chetkhagAkAraM khagAkAraM vichintayet | sakalaM niShkalaM sUkShmaM mokShadvAreNa nirgatam || 11|| apavargasya nirvANaM paramaM viShNumavyayam | sarvajyotirnirAkAraM sarvabhUtaguNAnvitam || 12|| sarvatra paramAtmAnaM ahamAtmA paramavyayam | khagAkAraM haMsAtmakaM paraM brahma ##'## haMso vidhiH sha~Nkara eva haMsaH haMsashcha viShNurgurureva haMsaH ##'## ityAdi smR^iteH dR^ishyate chedyadi prakAsheta tarhi svayaM brahmAtmA parabrahmAtmakaH san sakalaM tejomayaM niShkalaM kalAtItaM sUkShmaM pramANAgamyaM mokShadvAreNa nirgataM mokShamArgaikagamyam || apavargasya nirvANaM mokShasukhAtmakaM paramaM utkR^iShTaM viShNuM vyApakam avyayaM nAsharahitaM sarvatojyotirAkAshaM sarvataH svayaMprakAshaM sarvabhUtAdhivAsinaM sarvAntarniyAmakaM paramAtmAnaM khagAkAraM haMsAtmakaM vichintayet dhyAyedityarthaH || evaM chintayataH pApalesho.api nAstItyAha\-\-\- ahaM brahmeti yaH sarvaM vijAnAti naraH sadA | hanyAtsvayamimAnkAmAnsarvAshI sarvavikrayI || 13|| sarvaM niShiddhaM kR^itvApi karmabhirna sa badhyate iti\, yaH sadA sarvaM brahmeti vijAnAti\, sarvAshyapi sarvaniShiddhabhakShyapi sarvavikrayI sarvaniShiddhavikrayyapi imAn kAmAn ariShaDvargAn hanyAt jayet\, sarvaniShiddhakarma kR^itvApi tairniShiddhakarmabhirna badhyate || kShaNamAtraM vA brahmadhyAnaratasya nAnyasukhachintetyAha\-\-\- nimiShaM nimiShArdhaM vA shItAshItanivAraNam | achalA keshave bhaktirvibhavaiH kiM prayojanam || 14|| shItAshItanivAraNaM yathA tathA shItoShNasukhaduHkhAdi\- dvandvasahiShNutayA nimiShaM nimiShArdhaM vA keshave bhakti\- rachalA chet\, vibhavaiH bhaktyatiriktaviShayasukhaiH kiM prayojanamiti || etAdR^isho yogI yadi mokShamApekSheta\, tarhi nAnyaviShaya\- chintAM kuryAdityAha\-\-\- bhikShAnnaM deharakShArthaM vastraM shItanivAraNam | ashmAnaM cha hiraNyaM cha shAkaM shAlyodanaM tathA || 15|| samAnaM chintayedyogI yadi chintyamapekShate | yogI chintyaM mokShaM yadi apekSheta\, tarhi deharakShaNArthameva bhikShAnna chintayet\, na tvindriyaprItyarthamityarthaH\; vastraM cha shItanivAraNArthaM chintayet\, na ala.nkArAya\; ashmAnaM pAShANaM hiraNyaM suvarNaM cha shAkaM shAlyodanaM cha heyopAdeyavaiShamya\- rAhityena chintayedityarthaH || kiM cha\-\-\- bhUtavastunyashochitvaM punarjanma na vidyate || 16|| bhUtavastuni gatavastuni ashochitve gatamiti duHkharAhitye siddhe\, upalakShaNametat\, AgAmivastunirapekShatve siddhe\, vartamAnavastuni labdhe harSharAhitye siddhe cha punarjanma na vidyate || Atmayogamavochadyo bhaktiyogashiromaNim | taM vande paramAnandaM nandanandanamIshvaram || iti shrIgauDapAdAchAryavirachitAyAM uttaragItAvyAkhyAyAM tR^itIyo.adhyAyaH || ## Encoded by Sunder Hattangadi sunderh at hotmail.com Proofread by Sunder Hattangadi, Domenico Salvati salvati-domenico@alice.it \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}