% Text title : yAjnyavalkyagItA mahAbhArate shantiparve adhyAya 310-318 % File name : yAjnyavalkyagItAmahAbhArataShantiparva.itx % Category : gItA, giitaa % Location : doc\_giitaa % Transliterated by : Tokunaga and converted for Devanagari display % Proofread by : PSA Easwaran % Description-comments : Mahabharat Shantiparva Chapter 310-318 % Latest update : December 29, 2022 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Yajnvalkya Gita From Mahabharat Shanti Parva ..}## \itxtitle{.. yAj~navalkyagItA mahAbhArate shAntiparvAntargatA ..}##\endtitles ## yAj~navalkyagItA \- mahAbhArate shAntiparvAntargatA adhyAyAH 310\-318 \section{310/298} yudhiShThira uvAcha | dharmAdharmavimuktaM yadvimuktaM sarvasaMshrayAt | janmamR^ityuvimuktaM cha vimuktaM puNyapApayoH || 1|| yachChivaM nityamabhayaM nityaM chAkSharamavyayam | shuchi nityamanAyAsaM tadbhavAnvaktumarhati || 2|| bhIShma uvAcha | atra te vartayiShye.ahamitihAsaM purAtanam | yAj~navalkyasya saMvAdaM janakasya cha bhArata || 3|| yAj~navalkyamR^iShishreShThaM daivarAtirmahAyashAH | paprachCha janako rAjA prashnaM prashnavidAM varaH || 4|| katIndriyANi viprarShe kati prakR^itayaH smR^itAH | kimavyaktaM paraM brahma tasmAchcha paratastu kim || 5|| prabhavaM chApyayaM chaiva kAlasa~NkhyAM tathaiva cha | vaktumarhasi viprendra tvadanugrahakA~NkShiNaH || 6|| aj~nAnAtparipR^ichChAmi tvaM hi j~nAnamayo nidhiH | tadahaM shrotumichChAmi sarvametadasaMshayam || 7|| yAj~navalkya uvAcha | shrUyatAmavanIpAla yadetadanupR^ichChasi | yogAnAM paramaM j~nAnaM sA~NkhyAnAM cha visheShataH || 8|| na tavAviditaM ki~nchinmAM tu jij~nAsate bhavAn | pR^iShTena chApi vaktavyameSha dharmaH sanAtanaH || 9|| aShTau prakR^itayaH proktA vikArAshchApi ShoDasha | atha sapta tu vyaktAni prAhuradhyAtmachintakAH || 10|| avyaktaM cha mahAMshchaiva tathAha~NkAra eva cha | pR^ithivI vAyurAkAshamApo jyotishcha pa~nchamam || 11|| etAH prakR^itayastvaShTau vikArAnapi me shR^iNu | shrotraM tvakchaiva chakShushcha jihvA ghrANaM cha pa~nchamam || 12|| shabdasparshau cha rUpaM cha raso gandhastathaiva cha | vAkcha hastau cha pAdau cha pAyurmeDhraM tathaiva cha || 13|| ete visheShA rAjendra mahAbhUteShu pa~nchasu | buddhIndriyANyathaitAni savisheShANi maithila || 14|| manaH ShoDashakaM prAhuradhyAtmagatichintakAH | tvaM chaivAnye cha vidvAMsastattvabuddhivishAradAH || 15|| avyaktAchcha mahAnAtmA samutpadyati pArthiva | prathamaM sargamityetadAhuH prAdhAnikaM budhAH || 16|| mahatashchApyaha~NkAra utpadyati narAdhipa | dvitIyaM sargamityAhuretadbud.hdhyAtmakaM smR^itam || 17|| aha~NkArAchcha sambhUtaM mano bhUtaguNAtmakam | tR^itIyaH sarga ityeSha Aha~NkArika uchyate || 18|| manasastu samudbhUtA mahAbhUtA narAdhipa | chaturthaM sargamityetanmAnasaM parichakShate || 19|| shabdaH sparshashcha rUpaM cha raso gandhastathaiva cha | pa~nchamaM sargamityAhurbhautikaM bhUtachintakAH || 20|| shrotraM tvakchaiva chakShushcha jihvA ghrANaM cha pa~nchamam | sargaM tu ShaShThamityAhurbahuchintAtmakaM smR^itam || 21|| adhaH shrotrendriyagrAma utpadyati narAdhipa | saptamaM sargamityAhuretadaindriyakaM smR^itam || 22|| UrdhvasrotastathA tiryagutpadyati narAdhipa | aShTamaM sargamityAhuretadArjavakaM budhAH || 23|| tiryaksrotastvadhaHsrota utpadyati narAdhipa | navamaM sargamityAhuretadArjavakaM budhAH || 24|| etAni nava sargANi tattvAni cha narAdhipa | chaturviMshatiruktAni yathA shrutinidarshanAt || 25|| ata UrdhvaM mahArAja guNasyaitasya tattvataH | mahAtmabhiranuproktAM kAlasa~NkhyAM nibodha me || 26|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde dashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{311/299} yAj~navalkya uvAcha | avyaktasya narashreShTha kAlasa~NkhyAM nibodha me | pa~ncha kalpasahasrANi dviguNAnyaharuchyate || 1|| rAtriretAvatI chAsya pratibuddho narAdhipa | sR^ijatyoShadhimevAgre jIvanaM sarvadehinAm || 2|| tato brahmANamasR^ijaddhairaNyANDasamudbhavam | sA mUrtiH sarvabhUtAnAmityevamanushushruma || 3|| saMvatsaramuShitvANDe niShkramya cha mahAmuniH | sandadhe.ardhaM mahIM kR^itsnAM divamardhaM prajApatiH || 4|| dyAvApR^ithivyorityeSha rAjanvedeShu paThyate | tayoH shakalayormadhyamAkAshamakarotprabhuH || 5|| etasyApi cha sa~NkhyAnaM vedavedA~NgapAragaiH | dasha kalpasahasrANi pAdonAnyaharuchyate | rAtrimetAvatIM chAsya prAhuradhyAtmachintakAH || 6|| sR^ijatyaha~NkAramR^iShirbhUtaM divyAtmakaM tathA | chaturashchAparAnputrAndehAtpUrvaM mahAnR^iShiH | te vai pitR^ibhyaH pitaraH shrUyante rAjasattama || 7|| devAH pitR^INAM cha sutA devairlokAH samAvR^itAH | charAcharA narashreShTha ityevamanushushruma || 8|| parameShThI tvaha~NkAro.asR^ijadbhUtAni pa~nchadhA | pR^ithivI vAyurAkAshamApo jyotishcha pa~nchamam || 9|| etasyApi nishAmAhustR^itIyamiha kurvataH | pa~ncha kalpasahasrANi tAvadevAharuchyate || 10|| shabdaH sparshashcha rUpaM cha raso gandhashcha pa~nchamaH | ete visheShA rAjendra mahAbhUteShu pa~nchasu | yairAviShTAni bhUtAni ahanyahani pArthiva || 11|| anyonyaM spR^ihayantyete anyonyasya hite ratAH | anyonyamabhimanyante anyonyaspardhinastathA || 12|| te vadhyamAnA anyonyaM guNairhAribhiravyayAH | (guNairhAribhiravyayaiH) ihaiva parivartante tiryagyonipraveshinaH || 13|| trINi kalpasahasrANi eteShAmaharuchyate | ratriretAvatI chaiva manasashcha narAdhipa || 14|| manashcharati rAjendra charitaM sarvamindriyaiH | na chendriyANi pashyanti mana evAtra pashyati || 15|| (mana evAnupashyati) chakShuH pashyati rUpANi manasA tu na chakShuShA | manasi vyAkule chakShuH pashyannapi na pashyati | tathendriyANi sarvANi pashyantItyabhichakShate || 16|| (na chendriyANi pashyanti mana evAtra pashyati |) manasyuparate rAjannindriyoparamo bhavet | na chendriyavyuparame manasyuparamo bhavet | evaM manaH pradhAnAni indriyANi vibhAvayet || 17|| (prabhAvayet ) indriyANAM hi sarveShAmIshvaraM mana uchyate | etadvishanti bhUtAni sarvANIha mahAyashaH || 18|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde ekAdashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{312/300} yAj~navalkya uvAcha | tattvAnAM sargasa~NkhyA cha kAlasa~NkhyA tathaiva cha | mayA proktAnupUrvyeNa saMhAramapi me shR^iNu || 1|| yathA saMharate jantUnsasarja cha punaH punaH | anAdinidhano brahmA nityashchAkShara eva cha || 2|| ahaH kShayamatho buddhvA nishi svapnamanAstathA | chodayAmAsa bhavagAnavyakto.aha~NkR^itaM naram || 3|| tataH shatasahasrAMshuravyaktenAbhichoditaH | kR^itvA dvAdashadhA.a.atmAnamAdityo jvaladagnivat || 4|| chaturvidhaM prajAjAlaM nirdahatyAshu tejasA | jarAyvaNDasvedajAtamudbhijjaM cha narAdhipa || 5|| etadunmeShamAtreNa viniShTaM sthANu ja~Ngamam | kUrmapR^iShThasamA bhUmirbhavatyatha samantataH || 6|| jagaddagdhvAmitabalaH kevalAM jagatIM tataH | ambhasA balinA kShipramApUryata samantataH || 7|| tataH kAlAgnimAsAdya tadambho yAti sa~NkShayam | vinaShTe.ambhasi rAjendra jAjvalatyanalo mahAn || 8|| tamaprameyo.atibalaM jvalamAnaM vibhAvasum | UShmANaM sarvabhUtAnAM saptArchiShamathA~njasA || 9|| bhakShayAmAsa balavAnvAyuraShTAtmako balI | vicharannamitaprANastiryagUrdhvamadhastathA || 10|| tamapratibalaM bhImamAkAshaM grasate.a.atmanA | AkAshamapyabhinadanmano grasati chAdhikam || 11|| mano grasati sarvAtmA so.aha~NkAraH prajApatiH | aha~NkAraM mahAnAtmA bhUtabhavyabhaviShyavit || 12|| tamapyanupamAtmAnaM vishvaM shambhuH prajApatiH | aNimA laghimA prAptirIshAno jyotiravyayaH || 13|| sarvataH pANipAdAntaH sarvato.akShishiromukhaH | sarvataH shrutimA.Nlloke sarvamAvR^itya tiShThati || 14|| hR^idayaM sarvabhUtAnAM parvaNA~NguShThamAtrakaH | anugrasatyanantaM hi mahAtmA vishvamIshvaraH || 15|| tataH samabhavatsarvamakShayAvyayamavraNam | bhUtabhavyabhaviShyANAM sraShTAramanaghaM tathA || 16|| eSho.apyayaste rAjendra yathAvatparibhAsitaH | adhyAtmamadhibhUtaM cha adhidaivaM cha shrUyatAm || 17|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde dvAdashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{313/301} yAj~navalkya uvAcha | pAdAvadhyAtmamityAhurbrAhmaNAstattvadarshinaH | gantavyamadhibhUtaM cha viShNustatrAdhidaivatam || 1|| pAyuradhyAtmamityAhuryathAtattvArtha darshinaH | visargamadhibhUtaM cha mitrastatrAdhidaivatam || 2|| upastho.adhyAtmamityAhuryathAyoganidarshanam | adhibhUtaM tathAnando daivataM cha prajApatiH || 3|| hastAvadhyAtmamityAhuryathA sA~Nkhyanidarshanam | kartavyamadhibhUtaM tu indrastatrAdhidaivatam || 4|| vAgadhyAtmamiti prAhuryathA shrutinidarshanam | vaktavyamadhibhUtaM tu vahnistatrAdhidaivatam || 5|| chakShuradhyAtmamityAhuryathA shrutinidarshanam | rUpamatrAdhibhUtaM tu sUryastatrAdhidaivatam || 6|| shrotramadhyAtmamityAhuryathA shrutinidarshanam | shabdastatrAdhibhUtaM tu dishastatrAdhidaivatam || 7|| jihvAmadhyAtmamityAhuryathAtattvanidarshanam | rasa evAdhibhUtaM tu ApastatrAdhidaivatam || 8|| ghrANamadhyAtmamityAhuryathA shrutinidarshanam | gandha evAdhibhUtaM tu pR^ithivI chAdhidaivatam || 9|| tvagadhyAtmamiti prAhustattvabuddhivishAradAH | sparsha evAdhibhUtaM tu pavanashchAdhidaivatam || 10|| mano.adhyAtmamiti prAhuryathA shrutinidarshanam | mantavyamadhibhUtaM tu chandramAshchAdhidaivatam || 11|| aha~NkArikamadhyAtmamAhustattvanidarshanam | abhimAno.adhibUtaM tu bhavastatrAdhidaivatam || 12|| buddhiradhyAtmamityAhuryathA vedanidarshanam | boddhavyamadhibhUtaM tu kShetraj~no.atrAdhidaivatam || 13|| eShA te vyaktato rAjanvibhUtiranuvarNitA | Adau madhye tathA chAnte yathAtattvena tattvavit || 14|| prakR^itirguNAnvikurute svachChandenAtmakAmyayA | krIDArthaM tu mahArAja shatasho.atha sahasrashaH || 15|| yathA dIpasahasrANi dIpAnmartyAH prakurvate | prakR^itistathA vikurute puruShasya guNAnbahUn || 16|| sattvamAnanda udrekaH prItiH prAkAshyameva cha | sukhaM shuddhitvamArogyaM santoShaH shraddadhAnatA || 17|| akArpaNyamasaMrambhaH kShamA dhR^itirahiMsatA | samatA satyamAnR^iNyaM mArdavaM hrIrachApalam || 18|| shauchamArjavamAchAramalaulyaM hR^idyasambhramaH | iShTAniShTaviyogAnAM kR^itAnAmavikatthanam || 19|| dAnena chAnugrahaNamaspR^ihArthe parArthatA | sarvabhUtadayA chaiva sattvasyaite guNAH smR^itAH || 20|| rajoguNAnAM sa~NghAto rUpamaishvaryavigrahe | atyAshitvamakAruNyaM sukhaduHkhopasevanam || 21|| parApavAdeShu ratirvivAdAnAM cha sevanam | aha~NkArastvasatkArashchintA vairopasevanam || 22|| paritApo.abhiharaNaM hrInAsho.anArjavaM tathA | bhedaH paruShatA chaiva kAmakrodhau madastathA | darpo dveSho.ativAdashcha ete proktA rajoguNAH || 23|| tAmasAnAM tu sa~NghAtaM pravakShyAmyupadhAryatAm | moho.aprakAshastAmisramandhatAmisrasa.nj~nitam || 24|| maraNaM chAndhatAmisraM tAmisraM krodha uchyate | tamaso lakShaNAnIha bhakShaNAdyabhirochanam || 25|| bhojanAnAmaparyAptistathA peyeShvatR^iptatA | gandhavAso vihAreShu shayaneShvAsaneShu cha || 26|| divAsvapne vivAde cha pramAdeShu cha vai ratiH | nR^ityavAditragItAnAmaj~nAnAchChraddadhAnatA | dveSho dharmavisheShANAmete vai tAmasA guNAH || 27|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde trayodashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{314/302} yAj~navalkya uvAcha | ete pradhAnasya guNAstrayaH puruShasattama | kR^itsnasya chaiva jagatastiShThantyanapagAH sadA || 1|| shatadhA sahasradhA chaiva tathA shatasahasradhA | koTishashcha karotyeSha pratyagAtmAnamAtmanA || 2|| sAttvikasyottamaM sthAnaM rAjasasyeha madhyamam | tAmasasyAdhamaM sthAnaM prAhuradhyAtmachintakAH || 3|| kelaveneha puNyena gatimUrdhvAmavApnuyAt | puNyapApena mAnuShyamadharmeNApyadhogatim || 4|| dvandvameShAM trayANAM tu sannipAtaM cha tattvataH | sattvasya rajasashchaiva tamasashcha shR^iNuShva me || 5|| sattvasya tu rajo dR^iShTaM rajasashcha tamastathA | tamasashcha tathA sattvaM sattvasyAvyaktameva cha || 6|| avyaktasattvasaMyukto devalokamavApnuyAt | rajaHsattvasamAyukto manuShyeShUpapadyate || 7|| rajastamobhyAM saMyuktastiryagyoniShu jAyate | rajastAmasasattvaishcha yukto mAnuShyamApnuyAt || 8|| puNyapApaviyuktAnAM sthAnamAhurmanIShiNAm | shAsvataM chAvyayaM chaiva akSharaM chAbhayaM cha yat || 9|| j~nAninAM sambhavaM shreShThaM sthAnamavraNamachyutam | atIndriyamabIjaM cha janmamR^ityutamonudam || 10|| avyaktasthaM paraM yattatpR^iShTaste.ahaM narAdhipa | sa eSha prakR^itistho hi tasthurityabhidhIyate || 11|| achetanashchaiSha mataH prakR^itisthashcha pArthiva | etenAdhiShThitashchaiva sR^ijate saMharatyapi || 12|| janaka uvAcha | anAdinidhanAvetAvubhAveva mahAmune | amUrtimantAvachalAvaprakampyau cha nirvraNau || 13|| agrAhyAvR^iShishArdUla kathameko hyachetanaH | chetanAvAMstathA chaikaH kShetraj~na iti bhAShitaH || 14|| tvaM hi viprendra kArtsnyena mokShadharmamupAsase | sAkalyaM mokShadharmasya shrotumichChAmi tattvataH || 15|| astitvaM kevalatvaM cha vinAbhAvaM tathaiva cha | tathaivotkramaNasthAnaM dehino.api viyujyataH || 16|| kAlena yaddhi prApnoti sthAnaM tadbrUhi me dvija | sA~Nkhyaj~nAnaM cha tattvena pR^ithagyogaM tathaiva cha || 17|| ariShTAni cha tattvena vaktumarhasi sattama | viditaM sarvametatte pANAvAmalakaM yathA || 18|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde chaturdashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{315/303} yAj~navalkya uvAcha na shakyo nirguNastAta guNIkartuM vishAmpate | guNavAMshchApyaguNavAn yathAtattvaM nibodha me || 1|| guNairhi guNavAneva nirguNashchAguNastathA | prAhurevaM mahAtmAno munayastattvadarshinaH || 2|| guNasvabhAvastvavyakto guNAn naivAbhivartate | upayu~Nkte cha tAneva sa chaivAj~naH svabhAvataH || 3|| avyaktastu na jAnIte puruSho j~naH svabhAvataH | na mattaH paramo.astIti nityamevAbhimanyate || 4|| anena kAraNenaitadavyaktaM syAdachetanam | nityatvAdakSharatvAchcha kSharANAM tattvato.anyathA || 5|| yadAj~nAnena kurvIta guNasargaM punaH punaH | yadA.a.atmAnaM na jAnIte tadAvyaktamihochyate || 6|| kartR^itvAchchApi tattvAnAM tattvadharmI tathochyate | kartR^itvAchchaiva yonInAM yonidharmA tathochyate || 7|| kartR^itvAtprakR^itInAM tu tathA prakR^itidharmitA | kartR^itvAchchApi bIjAnAM bIjadharmA tathochyate || 8|| guNAnAM prasavatvAchcha tathA prasavadharmavAn | kartR^itvAtpralayAnAM cha tathA pralaya dharmitA || 9|| bIlatvAtprakR^ititvAchcha pralayatvAttathaiva cha | upekShakatvAdanyatvAdabhimAnAchcha kevalam || 10|| manyante yatayaH shuddhA adhyAtmavigatajvarAH | anityaM nityamavyaktamevametaddhi shushruma || 11|| avyaktaikatvamityAhurnAnAtvaM puruShastathA | sarvabhUtadayAvantaH kevalaM j~nAnamAsthitAH || 12|| anyaH sa puruSho.avyaktastvadhruvo dhruvasa.nj~nikaH | yathA mu~nja iShIkAyAstathaivaitaddhi jAyate || 13|| anyaM cha mashakaM vidyAdanyachchodumbaraM tathA | na chodumbara saMyogairmashakastatra lipyate || 14|| anya eva tathA matsyastathAnyadudakaM smR^itam | na chodakasya sparshena matsyo lipyati sarvashaH || 15|| anyo hyagnirukhApyanyA nityamevamavaihi bhoH | na chopalipyate so.agnirukhA saMsparshanena vai || 16|| puShkaraM tvanyadevAtra tathAnyadudakaM smR^itam | na chodakasya sparshena lipyate tatra puShkaram || 17|| eteShAM saha saMvAsaM vivAsaM chaiva nityashaH | yathAtathainaM pashyanti na nityaM prAkR^itA janAH || 18|| ye tvanyathaiva pashyanti na samyakteShu darshanam | te vyaktaM nirayaM ghoraM pravishanti punaH punaH || 19|| sA~Nkhyadarshanametatte parisa~NkhyAtamuttamam | evaM hi parisa~NkhyAya sA~NkhyAH kevalatAM gatAH || 20|| ye tvanye tattvakushalAsteShAmetannidarshanam | ataH paraM pravakShyAmi yogAnAmapi darshanam || 21|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde pa~nchadashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{316/304} yAj~navalkya uvAcha | sA~Nkhyaj~nAnaM mayA proktaM yogaj~nAnaM nibodha me | yathA shrutaM yathAdR^iShTaM tattvena nR^ipasattama || 1|| nAsti sA~NkyasamaM j~nAnaM nAsti yogasamaM balam | tAvubhAvekacharyau tu ubhAvanidhanau smR^itau || 2|| pR^ithakpR^ithaktu pashyanti ye.alpabuddhiratA narAH | vayaM tu rAjanpashyAma ekameva tu nishchayAt || 3|| yadeva yogAH pashyanti tatsA~Nkhyairapi dR^ishyate | ekaM sA~NkyaM cha yogaM cha yaH pashyati sa tattvavit || 4|| rudrapradhAnAnaparAnviddhi yogAnparantapa | tenaiva chAtha dehena vicharanti disho dasha || 5|| yAvaddhi pralayastAta sUkShmeNAShTaguNena vai | yogena lokAnvicharansukhaM sa.nnyasya chAnagha || 6|| vedeShu chAShTaguNitaM yogamAhurmanIShiNaH | sUkShmamaShTaguNaM prAhurnetaraM nR^ipasattama || 7|| dviguNaM yogakR^ityaM tu yogAnAM prAhuruttamam | saguNaM nirguNaM chaiva yathAshAstranidarshanam || 8|| dhAraNA chaiva manasaH prANAyAmashcha pArthiva | prANAyAmo hi saguNo nirguNaM dhAraNaM manaH || 9|| yatra dR^ishyeta mu~nchanvai prANAnmaithilasattama | vAtAdhikyaM bhavatyeva tasmAddhi na samAcharet || 10|| nishAyAH prathame yAme chodanA dvAdasha smR^itAH | madhye suptvA pare yAme dvAdashaiva tu chodanAH || 11|| tadevamupashAntena dAntenaikAntashIlinA | AtmArAmeNa buddhena yoktavyo.a.atmA na saMshayaH || 12|| pa~nchAnAmindriyANAM tu doShAnAkShipya pa~nchadhA | shabdaM sparshaM tathA rUpaM rasaM gandhaM tathaiva cha || 13|| pratibhAmapavargaM cha pratisaMhR^itya maithila | indriyagrAmamakhilaM manasyabhiniveshya ha || 14|| manastathaivAha~NkAre pratiShThApya narAdhipa | aha~NkAraM tathA buddhau buddhiM cha prakR^itAvapi || 15|| evaM hi parisa~NkhyAya tato dhyAyeta kevalam | virajaskamalaM nityamanantaM shuddhamavraNam || 16|| tasthuShaM puruShaM sattvamabhedyamajarAmaram | shAshvataM chAvyayaM chaiva IshAnaM brahma chAvyayam || 17|| yuktasya tu mahArAja lakShaNAnyupadhArayet | lakShaNaM tu prasAdasya yathA tR^iptaH sukhaM svapet || 18|| nivAte tu yathA dIpo jvaletsnehasamanvitaH | nishchalordhvashikhastadvadyuktamAhurmanIShiNaH || 19|| pAShANa iva meghotthairyathA bindubhirAhataH | nAlaM chAlayituM shakyastathAyuktasya lakShaNam || 20|| sha~NkhadundubhinirghoShairvividhairgItavAditaiH | kriyamANairna kampeta yuktasyaitannidarshanam || 21|| tailapAtraM yathA pUrNaM karAbhyAM gR^ihya pUruShaH | sopAnamAruhedbhItastarjyamAno.asi pANibhiH || 22|| saMyatAtmA bhayAtteShAM na pAtrAdbindumutsR^ijet | tathaivottaramANasya ekAgramanasastathA || 23|| sthiratvAdindriyANAM tu nishchalatvAttathaiva cha | evaM yuktasya tu munerlakShaNAnyupadhArayet || 24|| sa yuktaH pashyati brahma yattatparamamavyayam | mahatastamaso madhye sthitaM jvalanasannibham || 25|| etena kevalaM yAti tyaktvA dehamasAkShikam | kAlena mahatA rAja~nChrutireShA sanAtanI || 26|| etaddhi yogaM yogAnAM kimanyadyogalakShaNam | vij~nAya taddhi manyante kR^itakR^ityA manIShiNaH || 27|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde ShoDashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{317/305} yAj~navalkya uvAcha | tathaivotkramamANaM tu shR^iNuShvAvahito nR^ipa | padbhyAmutkramamANasya vaiShNavaM sthAnamuchyate || 1|| ja~NghAbhyAM tu vasUndevAnApnuyAditi naH shrutam | jAnubhyAM cha mahAbhAgAndevAnsAdhyAnavApnuyAt || 2|| pAyunotkramamANastu maitraM sthAnamavApnuyAt | pR^ithivIM jaghanenAtha UrubhyAM tu prajApatim || 3|| pArshvAbhyAM maruto devAnnAsAbhyAmindumeva cha | bAhubhyAmindramityAhururasA rudrameva cha || 4|| grIvAyAstamR^iShishreShThaM naramApnotyanuttamam | vishvedevAnmukhenAtha dishaH shrotreNa chApnuyAt || 5|| ghrANena gandhavahanaM netrAbhyAM sUryameva cha | bhrUbhyAM chaivAshvinau devau lalATena pitR^Inatha || 6|| brahmANamApnoti vibhuM mUrdhnA devAgrajaM tathA | etAnyutkramaNasthAnAnyuktAni mithileshvara || 7|| ariShTAni tu vakShyAmi vihitAni manIShibhiH | saMvatsaraviyogasya sambhaveyuH sharIriNaH || 8|| yo.arundhatIM na pashyeta dR^iShTapUrvAM kadAchana | tathaiva dhruvamityAhuH pUrNenduM dIpameva cha | khaNDAbhAsaM dakShiNataste.api saMvatsarAyuShaH || 9|| parachakShuShi chAtmAnaM ye na pashyanti pArthiva | AtmaChAyA.a.akR^itIbhUtaM te.api saMvatsarAyuShaH || 10|| atidyutiratipraj~nA apraj~nA chAdyutistathA | prakR^itervikriyApattiH ShaNmAsAnmR^ityulakShaNam || 11|| daivatAnyavajAnAti brAhmaNaishcha virudhyate | kR^iShNashyAvachChaviChAyaH ShaNmAsAnmR^ityulakShaNam || 12|| shIrNanAbhi yathA chakraM ChidraM somaM prapashyati | tathaiva cha sahasrAMshuM saptarAtreNa mR^ityubhAk || 13|| shavagandhamupAghrAti surabhiM prApya yo naraH | devatAyatanasthastu ShaDrAtreNa sa mR^ityubhAk || 14|| karNanAsAvanamanaM dantadR^iShTivirAgitA | sa.nj~nAlopo nirUShmatvaM sadyomR^ityunidarshanam || 15|| akasmAchcha sravedyasya vAmamakShi narAdhipa | mUrdhatashchotpateddhUmaH sadyomR^ityunidarshanam || 16|| etAvanti tvariShTAni viditvA mAnavo.a.atmavAn | nishi chAhani chAtmAnaM yojayetparamAtmani || 17|| pratIkShamANastatkAlaM yatkAlaM prati tadbhavet | athAsya neShTaM maraNaM sthAtumichChedimAM kriyAm || 18|| sarvagandhAn rasAMshchaiva dhArayeta samAhitaH | tathA hi mR^ityuM jayati tatpareNAntarAtmanA || 19|| sasA~NkhyadhAraNaM chaiva viditvA manujarShabha | jayechcha mR^ityuM yogena tatpareNAntarAtmanA || 20|| gachChetprApyAkShayaM kR^itsnamajanma shivamavyayam | shAshvataM sthAnamachalaM duShprApamakR^itAtmabhiH || 21|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde saptadashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | \section{318/306} yAj~navalkya uvAcha | avyaktasthaM paraM yattatpR^iShTaste.ahaM narAdhipa | paraM guhyamimaM prashnaM shR^iNuShvAvahito nR^ipa || 1|| yathArSheNeha vidhinA charatAvamatena ha | mayAdityAdavAptAni yajUMShi mithilAdhipa || 2|| mahatA tapasA devastapiShThaH sevito mayA | prItena chAhaM vibhunA sUryeNoktastadAnagha || 3|| varaM vR^iNIShva viprarShe yadiShTaM te sudurlabham | tatte dAsyAmi prItAtmA matprasAdo hi durlabhaH || 4|| tataH pranamya shirasA mayoktastapatAM varaH | yajUMShi nopayuktAni kShipramichChAmi veditum || 5|| tato mAM bhagavAnAha vitariShyAmi te dvija | sarasvatIha vAgbhUtA sharIraM te pravekShyati || 6|| tato mAmAha bhagavAnAsyaM svaM vivR^itaM kuru | vivR^itaM cha tato me.a.asyaM praviShTA cha sarasvatI || 7|| tato vidahyamAno.ahaM praviShTo.ambhastadAnagha | avij~nAnAdamarShAchcha bhAskarasya mahAtmanaH || 8|| tato vidahyamAnaM mAmuvAcha bhagavAn raviH | muhUrtaM sahyatAM dAhastataH shItIbhaviShyasi || 9|| shItIbhUtaM cha mAM dR^iShTvA bhagavAnAha bhAskaraH | pratiShThAsyati te vedaH sottaraH sakhilo dvija || 10|| kR^itsnaM shatapathaM chaiva praNeShyasi dvijarShabha | tasyAnte chApunarbhAve buddhistava bhaviShyati || 11|| prApsyase cha yadiShTaM tatsA~NkhyayogepsitaM padam | etAvaduktvA bhagavAnastamevAbhyavartata || 12|| tato.anuvyAhR^itaM shrutvA gate deve vibhAvasau | gR^ihamAgatya saMhR^iShTo.achintayaM vai sarasvatIm || 13|| tataH pravR^ittAtishubhA svaravya~njanabhUShitA | o~NkAramAditaH kR^itvA mama devI sarasvatI || 14|| tato.ahamarghyaM vidhivatsarasvatyai nyavedayam | tapatAM cha variShThAya niShaNNastatparAyaNaH || 15|| tataH shatapathaM kR^itsnaM saharasyaM sasa~Ngraham | chakre saparisheShaM cha harSheNa parameNa ha || 16|| kR^itvA chAdhyayanaM teShAM shiShyANAM shatamuttamam | vipriyArthaM sashiShyasya mAtulalsya mahAtmanaH || 17|| tataH sashiShyeNa mayA sUryeNeva gabhastibhiH | vyApto yaj~no mahArAja pitustava mahAtmanaH || 18|| miShato devalasyApi tato.ardhaM hR^itavAnaham | svavedadakShiNAyAtha vimarde mAtulena ha || 19|| sumantunAtha pailena tatha jaimininA cha vai | pitrA te munibhishchaiva tato.ahamanumAnitaH || 20|| dasha pa~ncha cha prAptAni yajUMShyarkAnmayAnagha | tathaiva lomaharShAchcha purANamavadhAritam || 21|| bIjametatpuraskR^itya devIM chaiva sarasvatIm | sUryasya chAnubhAvena pravR^itto.ahaM narAdhipa || 22|| kartuM shatapathaM vedamapUrvaM kAritaM cha me | yathAbhilasitaM mArgaM tathA tachchopapAditam || 23|| shiShyANAmakhilaM kR^itsnamanuj~nAtaM sasa~Ngraham | sarve cha shiShyAH shuchayo gatAH paramaharShitAH || 24|| shAkhAH pa~nchadashemAstu vidyA bhAskaradarshitAH | pratiShThApya yathAkAmaM vedyaM tadanuchintayam || 25|| kimatra brahmaNyamR^itaM kiM cha vedyamanuttamam | chintaye tatra chAgatya gandharvo mAmapR^ichChata || 26|| vishvAvasustato rAjanvedAntaj~nAnakovidaH | chaturviMshatikAnprashnAnpR^iShTvA vedasya pArthiva | pa~nchaviMshatimaM prashnaM paprachChAnvIkShikIM tathA || 27|| vishvAvishvaM tathAshvAshvaM mitraM varuNameva cha | j~nAnaM j~neyaM tathAj~no j~naH kastapA apatA tathA | sUryAdaH sUrya iti cha vidyAvidye tathaiva cha || 28|| vedyAvedyaM tathA rAjannachalaM chalameva cha | apUrvamakShayaM kShayyametatprashnamanuttamam || 29|| athoktashcha mayA rAjan rAjA gandharvasattamaH | pR^iShTavAnanupUrveNa prashnamuttamamarthavat || 30|| muhUrtaM mR^iShyatAM tAvadyAvadenaM vichintaye | bADhamityeva kR^itvA sa tUShNIM gandharva AsthitaH || 31|| tato.anvachintayamahaM bhUyo devIM sarasvatIm | manasA sa cha me prashno dadhno ghR^itamivoddhR^itam || 32|| tatropaniShadaM chaiva parisheShaM cha pArthiva | maghnAmi manasA tAta dR^iShTvA chAnvIkShikIM parAm || 33|| chaturthI rAjashArdUla vidyaiShA sAmparAyikI | udIritA mayA tubhyaM pa~nchaviMshe.adhi dhiShThitA || 34|| athoktastu mayA rAjan rAjA vishvAvasustadA | shrUyatAM yadbhavAnasmAnprashnaM sampR^iShTavAniha || 35|| vishvAvishveti yadidaM gandharvendrAnupR^ichChasi | vishvAvyaktaM paraM vidyAdbhUtabhavyabhaya~Nkaram || 36|| triguNaM guNakartR^itvAdavishvo niShkalastathA | ashvastathaiva mithunamevamevAnudR^ishyate || 37|| avyaktaM prakR^itiM prAhuH puruSheti cha nirguNam | tathaiva mitraM puruShaM varuNaM prakR^itiM tathA || 38|| j~nAnaM tu prakR^itiM prAhurj~neyaM niShkalameva cha | aj~nashcha j~nashcha puruShastasmAnniShkala uchyate || 39|| kastapA atapAH proktAH ko.asau puruSha uchyate | tapAH prakR^itirityAhuratapA niShkalaH smR^itaH || 40|| tathaivAvedyamavyaktaM vedyaH puruSha uchyate | chalAchalamiti proktaM tvayA tadapi me shR^iNu || 41|| chalAM tu prakR^itiM prAhuH kAraNaM kShepasargayoH | akShepasargayoH kartA nishchalaH puruShaH smR^itaH || 42|| ajAvubhAvaprajau cha akShayau chApyubhAvapi | ajau nityAvubhau prAhuradhyAtmagatinishchayAH || 43|| akShayatvAtprajanane ajamatrAhuravyayam | akShayaM puruShaM prAhuH kShayo hyasya na vidyate || 44|| guNakShayatvAtprakR^itiH kartR^itvAdakShayaM budhAH | eShA te.a.anvIkShikI vidyA chaturthI sAmparAyikI || 45|| vidyopetaM dhanaM kR^itvA karmaNA nityakarmaNi | ekAntadarshanA vedAH sarve vishvAvaso smR^itAH || 46|| jAyante cha mriyante cha yasminnete yatashchyutAH | vedArthaM ye na jAnanti vedyaM gandharvasattama || 47|| sA~NgopA~NgAnapi yadi pa~ncha vedAnadhIyate | vedavedyaM na jAnIte vedabhAravaho hi saH || 48|| yo ghR^itArthI kharIkShIraM mathedgandharvasattama | viShThAM tatrAnupashyeta na maNDaM nApi vA ghR^itam || 49|| tathA vedyamavedyaM cha vedavidyo na vindati | sa kevalaM mUDhamatirj~nAnabhAravahaH smR^itaH || 50|| draShTavyau nityamevaitau tatpareNAntarAtmanA | yathAsya janmanidhane na bhavetAM punaH punaH || 51|| ajasraM janmanidhanaM chintayitvA trayImimAm | parityajya kShayamiha akShayaM dharmamAsthitaH || 52|| yadA tu pashyate.atyantamahanyahani kAshyapa | tadA sa kevalIbhUtaH ShaDviMshamanupashyati || 53|| anyashcha shashvadavyaktastathAnyaH pa~nchaviMshakaH | tasya dvAvanupashyeta tamekamiti sAdhavaH || 54|| tenaitannAbhijAnanti pa~nchaviMshakamachyutam | janmamR^ityubhayAdyogAH sA~NkhyAshcha paramaiShiNaH || 55|| vishvAvasuruvAcha | pa~nchaviMshaM yadetatte proktaM brAhmaNasattama | tathA tanna tathA veti tadbhavAnvaktumarhati || 56|| jaigIShavyasyAsitasya devalasya cha me shrutam | parAsharasya viprarShervArShagaNyasya dhImataH || 57|| bhikShoH pa~nchashikhasyAtha kapilasya shukasya cha | gautamasyArShTiSheNasya gargasya cha mahAtmanaH || 58|| nAradasyAsureshchaiva pulastyasya cha dhImataH | sanatkumArasya tataH shukrasya cha mahAtmanaH || 59|| kashyapasya pitushchaiva pUrvameva mayA shrutam | tadanantaraM cha rudrasya vishvarUpasya dhImataH || 60|| daivatebhyaH pitR^ibhyashcha daityebhyashcha tatastataH | prAptametanmayA kR^itsnaM vedyaM nityaM vadantyuta || 61|| tasmAttadvai bhavadbud.hdhyA shrotumichChAmi brAhmaNa | bhavAnprabarhaH shAstrANAM pragalbhashchAtibuddhimAn || 62|| na tavAviditaM kiM chidbhavA~nchChrutinidhiH smR^itaH | kathyate devaloke cha pitR^iloke cha brAhmaNa || 63|| brahmalokagatAshchaiva kathayanti maharShayaH | patishcha tapatAM shashvadAdityastava bhAShate || 64|| sA~Nkhyaj~nAnaM tvayA brahmannavAptaM kR^itsnameva cha | tathaiva yogaj~nAnaM cha yAj~navalkya visheShataH || 65|| niHsandigdhaM prabuddhastvaM budhyamAnashcharAcharam | shrotumichChAmi tajj~nAnaM ghR^itaM maNDamayaM yathA || 66|| yAj~navalkya uvAcha | kR^itsnadhAriNameva tvAM manye gandharvasattama | jij~nAsasi cha mAM rAjaMstannibodha yathAshrutam || 67|| abudhyamAnAM prakR^itiM budhyate pa~nchaviMshakaH | na tu budhyati gandharva prakR^itiH pa~nchaviMshakam || 68|| anenApratibodhena pradhAnaM pravadanti tam | sA~NkhyayogAshcha tattvaj~nA yathA shrutinidarshanAt || 69|| pashyaMstathaivApashyaMshcha pashyatyanyastathAnagha | ShaDviMshaH pa~nchaviMshaM cha chaturviMshaM cha pashyati | na tu pashyati pashyaMstu yashchainamanupashyati || 70|| pa~nchaviMsho.abhimanyeta nAnyo.asti paramo mama | na chaturviMshako.agrAhyo manujairj~nAnadarshibhiH || 71|| matsyevodakamanveti pravartati pravartanAt | yathaiva budhyate matsyastathaiSho.apyanubudhyate | sasnehaH saha vAsAchcha sAbhimAnashcha nityashaH || 72|| sa nimajjati kAlasya yadaikatvaM na budhyate | unmajjati hi kAlasya mamatvenAbhisaMvR^itaH || 73|| yadA tu manyate.anyo.ahamanya eSha iti dvijaH | tadA sa kevalIbhUtaH ShaDviMshamanupashyati || 74|| anyashcha rAjannavarastathAnyaH pa~nchaviMshakaH | tatsthatvAdanupashyanti eka eveti sAdhavaH || 75|| tenaitannAbhinandanti pa~nchaviMshakamachyutam | janmamR^ityubhayAdbhItA yogAH sA~NkhyAshcha kAshyapa | ShaDviMshamanupashyanti shuchayastatparAyaNAH || 76|| yadA sa kevalIbhUtaH ShaDviMshamanupashyati | tadA sa sarvavidvidvAnna punarjanma vindati || 77|| evamapratibuddhashcha budhyamAnashcha te.anagha | buddhashchokto yathAtattvaM mayA shrutinidarshanAt || 78|| pashyApashyaM yo.anupashyetkShemaM tattvaM cha kAshyapa | kevalAkevalaM chAdyaM pa~nchaviMshAtparaM cha yat || 79|| vishvAvasuruvAcha | tathyaM shubhaM chaitaduktaM tvayA bhoH samyakkShemyaM devatAdyaM yathAvat | svastyakShayaM bhavatashchAstu nityaM bud.hdhyA sadA buddhiyuktaM namaste || 80|| yAj~navalkya uvAcha | evamuktvA samprayAto divaM sa vibhrAjanvai shrImatA darshanena | tuShTashcha tuShTyA parayAbhinandya pradakShiNaM mama kR^itvA mahAtmA || 81|| brahmAdInAM khecharANAM kShitau cha ye chAdhastAtsaMvasante narendra | tatraiva taddarshanaM darshayanvai samyakkShemyaM ye pathaM saMshritA vai || 82|| sA~NkhyAH sarve sA~Nkhyadharme ratAsh cha tadvadyogA yogadharme ratAshcha | ye chApyanye mokShakAmA manuShyA\- steShAmetaddarshanaM .nj~nAnadR^iShTam || 83|| j~nAnAnmokSho jAyate pUruShANAM nAstyaj~nAnAdevamAhurnarendra | tasmAjj~nAnaM tattvato.anveShitavyaM yenAtmAnaM mokShayejjanmamR^ityoH || 84|| prApya j~nAnaM brAhmaNAtkShatriyAdvA vaishyAchChUdrAdapi nIchAdabhIkShNam | shraddhAtavyaM shraddadhAnena nityaM na shraddhinaM janmamR^ityU vishetAm || 85|| sarve varNA brAhmaNA brahmajAshcha sarve nityaM vyAharante cha brahma | tattvaM shAstraM brahmabud.hdhyA bravImi sarvaM vishvaM brahma chaitatsamastam || 86|| brahmAsyato brAhmaNAH samprasUtA bAhubhyAM vai kShatriyAH samprasUtAH | nAbhyAM vaishyAH pAdatashchApi shUdrAH sarve varNA nAnyathA veditavyAH || 87|| aj~nAnataH karma yoniM bhajante tAM tAM rAjaMste yathA yAntyabhAvam | tathA varNA j~nAnahInAH patante ghorAdaj~nAnAtprAkR^itaM yonijAlam || 88|| tasmAjj~nAnaM sarvato mArgitavyaM sarvatrasthaM chaitaduktaM mayA te | tasthau brahmA tasthivAMshchAparo ya\- stasmai nityaM mokShamAhurdvijendrAH || 89|| yatte pR^iShTaM tanmayA chopadiShTaM yAthAtathyaM tadvishoko bhavasva | rAjan gachChasvaitadarthasya pAraM samyakproktaM svasti te.astvatra nityam || 90|| bhIShma uvAcha | sa evamanushAstastu yAj~navalkyena dhImatA | prItimAnabhavadrAjA mithilAdhipatistadA || 91|| gate munivare tasminkR^ite chApi pradakShiNe | daivarAtirnarapatirAsInastatra mokShavit || 92|| gokoTiM sparshayAmAsa hiraNyasya tathaiva cha | ratnA~njalimathaikaM cha brAhmaNebhyo dadau tadA || 93|| videharAjyaM cha tathA pratiShThApya sutasya vai | yatidharmamupAsaMshchApyavasanmithilAdhipaH || 94|| sA~Nkhyaj~nAnamadhIyAno yogashAstraM cha kR^itsnashaH | dharmAdharmau cha rAjendra prAkR^itaM parigarhayan || 95|| anantamiti kR^itvA sa nityaM kevalameva cha | dharmAdharmau puNyapApe satyAsatye tathaiva cha || 96|| janmamR^ityU cha rAjendra prAkR^itaM tadachintayat | brahmAvyaktasya karmedamiti nityaM narAdhipa || 97|| pashyanti yogAH sA~NkhyAshcha svashAstrakR^italakShaNAH | iShTAniShTaviyuktaM hi tasthau brahma parAtparam | nityaM tamAhurvidvAMsaH shuchistasmAchChuchirbhava || 98|| dIyate yachcha labhate dattaM yachchAnumanyate | dadAti cha narashreShTha pratigR^ihNAti yachcha ha | dadAtyavyaktamevaitatpratigR^ihNAti tachcha vai || 99|| AtmA hyevAtmano hyekaH ko.anyastvatto.adhiko bhavet | evaM manyasva satatamanyathA mA vichintaya || 100|| yasyAvyaktaM na viditaM saguNaM nirguNaM punaH | tena tIrthAni yaj~nAshcha sevitavyAvipashchitA || 101|| na svAdhyAyaistapobhirvA yaj~nairvA kurunandana | labhate.avyaktasaMsthAnaM j~nAtvAvyaktaM mahIpate || 102|| tathaiva mahataH sthAnamAha~NkArikameva cha | aha~NkArAtparaM chApi sthAnAni samavApnuyAt || 103|| ye tvavyaktAtparaM nityaM jAnate shAstratatparAH | janmamR^ityuviyuktaM cha viyuktaM sadasachcha yat || 104|| etanmayA.a.aptaM janakAtpurastAt tenApi chAptaM nR^ipa yAj~navalkyAt | j~nAnaM vishiShTaM na tathA hi yaj~nA j~nAnena durgaM tarate na yaj~naiH || 105|| durgaM janma nidhanaM chApi rAjan na bhUtikaM j~nAnavido vadanti | yaj~naistapobhirniyamairvrataishcha divaM samAsAdya patanti bhUmau || 106|| tasmAdupAsasva paraM mahachChuchi shivaM vimokShaM vimalaM pavitram | kShetraj~navitpArthiva j~nAnayaj~na\- mupAsya vai tattvamR^iShirbhaviShyasi || 107|| upaniShadamupAkarottadA vai janakanR^ipasya purA hi yAj~navalkyaH | yadupagaNitashAshvatAvyayaM ta\- chChubhamamR^itatvamashokamR^ichChatIti || 108|| iti shrImahAbharate shAntiparvaNi mokShadharmaparvaNi yAj~navalkyajanakasaMvAde aShTAdashAdhikatrishatatamo.adhyAyaH | iti yAj~navalkyagItA samAptA | ## Yajnvalkya Gita From Mahabharat Shanti Parva Ch 310-318 From BORI critical edition expanded to include text from https://archive.org/details/mahabharat05ramauoft The verse numbering differs. The first adhyAya number is from the book, the second is from Bori critical edition. \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}