% Text title : Dashopanishatsara Essence of Ten Principal Upanishads with Hindi Translation % File name : dashopaniShatsAra.itx % Category : upanishhat % Location : doc\_upanishhat % Author : nArAyaNapaNDita % Transliterated by : Pranab Mukherjee pranab9 at gmail.com % Proofread by : Pranab Mukherjee pranab9 at gmail.com % Description/comments : Isha kena kaTha prashna muNDa mANDUkya tittiraH aitareyaM ChAndogyaM bRihadAraNyakaM % Latest update : July 8, 2018 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Essence of Ten Principal Upanishads with Hindi Translation ..}## \itxtitle{.. dashopaniShatsAraH sAnuvAdaH ..}##\endtitles ## shrIgaNeshAya namaH || || OM paramAtmane namaH || devIM dadhimatIM natvA sachchidAnandarUpiNIm | dashopaniShadAM sAro govindena virachyate || 1|| \ldq{}upaniShIdati prApnoti brahmAtmabhAvo.anayA\rdq{} iti vyutpattyA brahmavidyApratipAdake vedashirobhAge.ayamupaniShachChabdaH prayujyate | eSha vedashIrShasthAnIyabhAgo vedAntanAmnA prasiddhaH | ayaM vedAnta eva brahmavidyA | brahmaNo vidyA brahmavidyA | sA cha shuddhachaitanyAtmakasya brahmaNo.abhedena j~nAnarUpA | ata eveyaM brahmaj~nAnamiti bhaNyate | brahmaj~nAnamAtmaj~nAnatattvaj~nAnamiti trINi nAmAni paryAyavAchIni | saivAtmavidyA iti kathyate | brahmavidyaiva sarvatra samatAM darshayati | brahmavidyayaivA.aj~nAnagranthayashChidyante | brahmavidyAprAptiprabhAveNa karmachA~nchalyaM susaMyataM\, chittaM chAntarmukhI bhavati | brahmavidyayaiva mithyAnubhUtivinAshaH paramasatyopalabdhishcha bhavataH | brahmavidyayaiva chaikAtmarasapratyayasArA\-.avA~Nmanasagochara\-svayaM prakAsha\-vij~nAna\-svarUpachetanAnandaghana\-rasaikaghana\-brahmaNaH prAptiH sampadyate | asyA brahmavidyAyAH pratipAdanaM yasmin vedAtyuchchashirobhAge vartate\, sa evopaniShannAmnA kathyate | etAsAmupaniShadAM mantrANAM samanvayastathA mImAMsA bhagavatA vedavyAsena brahmasUtre vihitA | yA vedAntadarshananAmnA vyapadishyate | etAbhya upaniShad.hbhya eva gopAlanandanAnandakando bhagavAn shrIkR^iShNachandraH shrImadbhagavadgItAyAmamR^itarUpadugdhaM sudhIbhoktR^INAmupabhogArthamadhukShat | ata evopaniShad\-brahmasUtra\-bhagavadgItAnAmaka\-grantharatnatrayaM \ldq{}prasthAnatrayI\rdq{} nAmrA prathitamasti | bhAratavarShIyAH sarve dharmAchAryAH prasthAnatrayIvalenaiva satyAnveShaNamakurvan | vedA apauruSheyA ata evasta anAdayo manyante | teShu trayo viShayAH prAyeNa pratipAditAH | tena vedasya trayo bhAgAH kriyante\, ye kANDanAmadheyena grasiddhAH | karmakANDaH 1\, upAsanAkANDaH 2\, j~nAnakANDa 3 shreti | karmakANDe karmaNAM samUho vivechitaH | upAsanAkANDe devAdInAmIshvarasya chArAdhanA varNitA asti | j~nAnakANDe mUlatattvavichAraH kR^ito.asti | karmopAsane tattattvopalabdhaye yogyatAM dattaH ! atasta ubhe sAdhanasvarUpeH staH | j~nAnaM cha siddhAntarUpam | vedasya j~nAnakANDa evopaniShaditi nAmnochyate | sA vedAntanAmnA chAmnAya\-mastakanAmadheyena kathyate | ata upaniShado brahmaj~nAnasrotAMsi santi | upaniShadAM mahattvaM muktakaNThaM sarvai revAchAryaiH svadeshIyairvideshIyaishchA~NgIkR^itamasti | vastuto brahmavidyAmahimedR^isha eva | yena brahmavidyAmR^itapAnaM kR^itaM sa kR^itArthaH sa~njAtaH | tasya na kimapi kartavyaM\, na cha kimapi prAptavyamavashiShyate | brahmAkAravR^ittivarNanaprasa~Nge vedAntasiddhAntamuktAvalIgranthakAraH spaShTaM stauti brahmachetasam \- kulaM pavitraM jananI kR^itArthA vasundharA puNyavatI cha tena | apArasachchitsukhasAgare.asmiMllInaM pare brahmaNi yasya chetaH || brahmaj~nAnayutapuruShasya dR^iShTavyAM sakalasaMsAraH sachchidAnandasvarUpaH sa~njAyate | asa~njaDarUpamidaM jagat duHkhaM cha tena nAnubhUyate na pratIyate cha | tadddaShTayAM tu draShTTA\-dR^ishya\-dR^iShTInAmekIbhAvasteShAmabhedapratItishcha | sa draShTA tu svayameko nishchala\-nirvAdha\-niShkala\-sachidAnandasvarUpa\-sattAmAtra eva | upaniShado bahUvyaH santi | nArAyaNopaniShadi tvaShTottashatopaniShadAM nAmAnyullikhitAni vartante | tAsu kevalaM dashaiva pradhAnA yAsAM nAmAni nimroktAni prasiddhAni santi | Isha\-kena\-kaTha\-prashna\-muNDa\-mANDUkya\-tittiraH | aitareyaM cha ChAndogyaM bR^ihadAraNyakaM tathA | | Asu dashasaMkhyAparimitAsUpaniShatsu brahmamImAMsA samIchInatayA vividhaprakAraishva varNitA pratipAditA chAsti | tAsAM krameNa sArAMsho.adhastAdvarNyate | \section{1\. IshAvAsyopaniShatsAraH |} idaM sthAvaraja~NgamAtmakaM sarvaM jagat abhinna\-nimittopAdAnakAraNarUpeNeshvareNa vyAptamasti | arthAdidaM jagat IshvarAdeva prAdurbhUtamIshvareNaiva cha rachitamasti | teneshvareNaivedaM jagat vyAptaM pUrNaM cha | yathopAdanakAraNabhUtayA mR^ittikayA ghaTa\-sharAvAdikaM kArya vyAptamasti tathaiveshvareNaivedaM sarvaM jagat vyAptaM vartate | athavA yathA nR^ipadR^iShTayAdidvArA nagarAdikaM vyAptaM\, tathaiveshvareNa jagaddvAptam | athavA yathA manuShyasharIrANi vasanairAchChAditAni\, tathaiveshvareNedaM sarvaM vishvaM vyAptam | athavA yathA suvAsitakusumAni svasaurabheNa jalaM ghrANatarpaNaM kurvanti\, tathaiveshvareNa svasphUrtyA vyApyedaM jagadramaNIyataraM vihitam | athavA yathA pravR^ittikAraNabhUtavAsanAbhirmanuShyamanAMsi vyAptAni\, tathaivAntaryAmisvarUpeNeshvareNaitadvishvaM vyAptaM vartate | eSha Ishvaro vAyurUpeNa chalati\, kintu svarUpeNa na chalati\, yato.ayamakriyaH | ayamIshvaro.aviduShAM dUratamaH\, yadayamanantakoTihAyanairapi taiH prAptumashakyaH | kintu viduShAmatinikaTattaraH\, yadayaM sarveShAM bhUtAnAM pratyagAtmabhUtaH (sarvAntaryAmI) | ayamIshvaro.asmi~ncharAcharAtmakadR^ishyavishvamadhye vartate\, tadvahishva | yo j~nAnI sarvabhUteShvimamIshvaraM\, Ishvare cha sarvabhUtAni pashyati\, sa abhedadarshI puruSho na kamapi nindati na chApi stauti | sa na kIdR^ishamapi shokaM\, na moha~nchAdhigachChati | ye parameshvaraM na jAnanti te maraNAnantaramandhakAramayatamorUpalokaM ( narakaM ) prApnuvanti | ayamAtmA sarvagata\-shuddha\-sharIrarahita\-kShata\-rahita\-snAyurahita\-nirmala\- niShpApa\-sarvadraShTTa\-sarvaj~na\-sarvotkR^iShTa\-svayambhUsvarUpo vartate | \section{2\. kenopaniShatsAraH |} IshvaraH shrotrasyApi shrotram | arthAdIshvarasAmarthyAdeva shrotrendriyaM svaviShayaM shabdaM grahItuM samarthaM bhavati | eSha sarveshvaro manaso.api manaH | arthAdetanmanaH sarvaviShayopalabdheH sAdhAraNakAraNabhUtamasti\, tanmana Ishvarasya shaktyaiva svaviShayamupalabdhuM shaktimadbhavati | ayamIshvaro vAcho.api vAk | arthAt vAgindriyamIshvarAnugraheNaiva shabdochchAraNarUpavyApAraM karoti | eSha IshvarashchakShuShashchakShuH | arthAdetannetrendriyamIshvarasAhAyyenaiva svaviShayaM rUpaM gR^ihNAti | asyAyaM bhAvaH\, shrotrAdInAM sarvendriyANAM pravR^ittiH svasvaviShayeShu bhavati\, tatpravR^itteH kAraNabhUta IshvarastadvilakShaNa\-chetanasvarUpaH | yathA gR^ihanirmANakartA shilpI gR^ihAdbhinna eva | dhIrapuruSho dehashrotrAdIndriyeShvAtmavuddhiM parityajya tasyeshvarasyAtmarUpeNa sAkShAtkR^ityAmR^itattvameti\, janmamR^ityu rahito bhavati | indrAgnivAyvAdayaH samarthadevA apyasya sarvasamarthadeveshvarasyAdhInAH | tatsAhAyyamantareNa na kashchit ki~nchidapi kartuM samartho bhavati | \section{3\. kaThopaniShatsAraH |} omityetpadaM brahma | omitIshvaranAma shreShThamAlambanaM\, paramAlambanam | etadAlambanaM j~nAtvA puruSho brahmaloke mahatvamApadyate | ayaM nityashchetanarUpAtmA na jAyate\, na mriyate\, na kadApi pUrvaM jAtaH | ayamajo nityaH shAshvataH purANaH sharIrAvasAne na mriyate | yaH kashchidenaM hantAramarthAt hananakriyAkartAraM manyate\, yashchainaM hatamarthAt hananakriyAyAH karma manyate\, tAvubhAvenaM na jAnItaH | AtmA na kadAchidapi mriyate\, na chApi mArayati\, na cha hanyate | ayamAtmarUpeshvaraH paramANvAdisUkShmavastubhyo.api sUkShmatamaH | ayamAtmAkAshAdimahadvastubhyo.apyatyantamahattamaH | ayaM samastaprANinAM buddhirUpaguhAyAmantaravasthitaH | arthAdayaM buddhidvArA j~nAyate | asyAtmano mahimAnaM niShkAmapuruSho nirmalAntaHkaraNaprasAdAdeva pashyati\, taM ddaShThvA cha shokarahito bhavati | shokalakShitajanmamaraNAdirahito bhavatItyarthaH | ayamAtmA jAgratsvapnAvasthAShvavasthito.api dUraM gachChati | sAkShirUpeNa sthito bhavati ! suShuptidashAyAM supto.api sarvatra yAti | visheShaj~nAnAbhAvena sAmAnyaj~nAnarUpeNa sarvatra gachChanniva kathyate | ayamAtmA anityasharIreShvasharIrarUpeNa tiShThati | dhIra enaM mahAntaM vibhumAtmAnamIshvaraM j~nAtvA kartR^itvAdibandhanarahito bhavati | ataH shokakAraNabhUtA.aj~nAnanivR^ittyA shokarahito bhavati | \section{4\. prashnopaniShatsAraH |} yathA pakShI vR^ikShanIDe sampratiShThito bhavati samyak nivasati\, tathaivAsmin svayamprakAsheshvare sthUla\-sUkShma\-pR^ithivI\-jala\-tejo\-vAyuviyadAdayaH sampratiShThitAH santi | pR^ithivI pR^ithivImAtrA gandhaH\, jalaM tanmAtrA rasaH\, tejastanmAtrA rUpaM\, vAyustanmAtrA sparshaH\, AkAshastanmAtrA shabdaH\, chakShurdraShTavyaM\, shrotraM shrotavyaM\, ghrANaM ghrAtavyaM\, rasaH rasayitavyaM\, tvak sparshayitavyaM\, vAk vaktavyaM\, hastAvAdAtavyaM\, upasthamAnandayitavyaM\, pAyurvisarjayitavyaM\, pAdau gantavyaM\, mano mantavyaM\, buddhirboddhavyaM\, aha~NkAro.aha~NkartavyaM\, chittaM chetayitavyaM\, tejo vidyotayitavyaM\, prANo vidhArayitavyaM\, tatsava svayamprakAshe AnandasvarUpe parameshvare sampratiShThitam | na kevalaM pR^ithivyAdijaDaprapa~nchaH | kintu draShTA\, spraShTA\, shrotA\, ghAtA\, rasayitA\, mantA\, boddhA\, kartA\, vij~nAnAtmA puruShaH\, ete sarve.asminneva paramAtmani pratiShTitAH | ya imaM ChAyArahitaM\, sharIrarahitaM\, varNarahitaM\, shubhraM\, shuddhamakSharamAtmAnaM vijAnAti\, sa tameva paramAkShararUpaM paramAtmAnaM prApnoti svayaM sarvaH sarvaj~nashcha bhavati | \section{5\. muNDhakopaniShatsAraH |} ayaM paramAtmA divyo.amUrtaH puruSho bahirantaro.ajo.aprANo .amanaskaH shubhro.akSharAtparaH | svakAryAtparo.avyAkR^itastasmAdapi paraH | asmAtparamAtmanaH prANo manaH sarvendriyANi khaM vAyurjyotirjalaM pR^ithivI jAyante | yA pR^ithivI sarvAdhArabhUtA | ayaM sarvabhUtAnAmantarAtmA | agnirasya shIrShasthAnIyaH\, chandrasUryau netrarUpe\, dishA shrotram\, vedo.asya vAk\, vAyurasya prANaH\, vishvaM cha hR^idayaM\, pR^ithivI pAdarUpA | asmAd dyulokarUpo.agnirjAyate | yasyAgneH samidhaH sUrya\-chandra\-parjanyauShadhayaH pR^ithivI | svargalokaM gato jIvaH somAtparjanyaM gachChati\, parjanyAd vR^iShTidvArA pR^ithivyAmAgachChati\, pR^ithivyA oShadhirUpeNAnne samprajAyate\, annaM puruSho bhakShayati\, annasambhUtaM vIryaM puruSho yoShiti si~nchati\, tena brahvayaH prajAH prajAyante | asmAtparamAtmana eva R^igvedAdayashchatvAro vedAH dIkShA\-yaj~na\-kratu\-dakShiNA\-saMvatsara\-yajamAna\-nAnAlokA jAyante\, yeShu lokeShu chandramA pavitra yati sUryashcha tapati | etAni sarvANyakShararUpaparamAtmanaH sambhUyante | devatAsAdhya\-manuShya\-pashu\-pakShi\-prANApAna\-vrIhi\-yava\-tapaH\- shraddhA\-satya\-brahmacharya\-vidhi\-samudra\-parvata\- nadyAdayaHsarvANi paramAtmana samprajAyante | \section{6\. mANDUkyopaniShatsAraH} \ldq{}OM\rdq{}\-ityakSharamidaM sarvam | bhUtaM bhavat bhaviShyaditi sarvamo~NkAra eva | anyattrikAlAtItaM tatsarvamo~NkAra eva | ayamAtmA brahma | idaM sarvaM brahma | ayamAtmA o~NkAraH a\, u\, m\, nAdarUpeNa chatuShpAt | tatrAkAraH prathamapAdo jAgratsthAnaH | atrAyaM bahiShpraj~na arthAdvahirgantA gamanashIlo vA bhavati | asya saptA~NgAni\, ekonaviMshatirmukhAni\, ayaM sthUlasya bhoktA\, asya nAma vaishvAnaraH | dyu\-sUrya\-vAyu\-AkAsha\-jala\-pR^ithivI\-AhavanIyAgniriti sapta a~NgAni | teShAM kramasho mastaka\-chakShuH\-prANa\-madhyasthAna (udaraM)\-basti (mUtrasthAnaM) pAda\-mukhAni nivAsasthAnAni | pa~ncha j~nAnendriyANi\-pa~ncha karmendri\-yANi\-pa~ncha prANAH\-chatvAro.antaHkaraNavR^ittayo manobuddhishchitto.aha~NkArarUpAH ekonaviMshatiH mukhAni santi | asya dvitIyapAda ukAraH svapnasthAnaH | atrAyamantaHpraj~na arthAt hR^iddeshe draShTA bhavati | jAgradvadasyApi saptA~NgAni\, ekonaviMshatiH mukhAni | atrAyaM vAsanAmayabhogAn bhunakti | asya taijasa iti nAma | asya tR^itIyapAdo makAraH suShuptisthAno yatrAyaM supto na kAmapi kAmanAmichChati\, na chApi svapnaM pashyati | suShuptisthAne.ayamekIbhUtaH praj~nAnaghana Anandamayo vartate | kevalamAnandameva bhunakti | atrAryaM chetomukhaH | prAj~no.asya nAmadheyam | ayaM sarveshvaraH\, eSha sarvaj~naH\, eSho.antaryAmI\, eSha kAraNarUpaH\, asmAdeva sarveShAM bhUtAnAmutpattipralayau staH | chaturthapAdo nAdarUpo na antaHpraj~no\, na bahiShpraj~na\, na ubhayataH praj~naH\, na praj~nAnaghanaH\, na praj~naH\, nApraj~naH\, nAdR^iShTaH\, nAvyavahAryaH\, agrAhyaH\, alakShaNaH\, achintyaH\, avyapadeshyaH (shabdashakteraviShayaH)\, eka AtmA\, etadAkArasya pratyayo.arthAdavyabhichArIj~nAnamevAsmin sAraH\-\-pramANarUpaH | ayaM prapa~ncharahitaH shAnto.advaitashcha | ayaM chaturthaH pAdo manyate | sa AtmA\, sa vij~neyaH ( j~nAtuM yogyaH ) | ya enaM jAnAti sa AtmadvArA AtmAnamApnoti | \section{7\. taittiriyopaniShatsAraH ||} omiti brahma | omiti idaM sarvam | brahmavit paramAtmAnamApnoti | satyaM j~nAnamanantaM brahma | yataH paramAtmano vAcho manasA saha gatvA tamaprApya nirvatante | tamAnandarUpaM brahma j~nAtvA puruShaH kutashchana na vibheti | Ananda iti paraM brahma | idameva j~neyam | agre idaM jagat asat (avyAkR^ita\-brahmarUpaM) evAsIt | tasmAdasato brahmaNaH sat (nAmarUpAtmakavyattarUpaM jagat) ajAyata | tadasahrahma eva svayamAtmAnaM nAmarUpAtmakajagadrUpeNArachayat | ata eva tatsukR^ita (svayaMkR^ita) ityuchyate | tatsukR^itameva rasarUpaH | raso vai saH | rasa AnandarUpaH | yata imAni bhUtAni jAyante\, yena jAtAni jIvanti\, yAsmiMshcha pralayakAle punarAvishanti | tad brahma | annaM\, prANo\, mano\, vij~nAnaM\, Ananda etAni sarvANi brahmarUpANi | Ananda eva brahma | eShA bhArgavI vArUNIvidyA paramAkAshe hR^idi pratiShThitA | eShA vidyA hR^idayAkAsharUpaguhAyAM paramAnandAdvaitasvarUpe brahmaNi samApyate | yo vidvAnetAM jAnAti sa brahmaNi sthito bhavati | sa brahmaiva bhavati | \section{8\. aitareyopaniShatsAraH |} AtmA dvividhaH | jIvAtmA paramAtmA cheti | tayorjIvAtmA tUpAsakaH\, paramAtmA chopAsyaH | ayaM jIvAtmA yena prerito rUpaM pashyati\, shabdaM shR^iNoti\, gandhaM jighrati\, vAchaM vatti\, rasaM jAnAti\, manasA sa~Nkalpayati\, buddhayA nishchinoti\, chittena dhyAyati sukhaduHkhAnyanubhavati cha\, aha~NkAreNAhambhAvaM karoti\, tadeva vij~nAnarUpaM brahma | praj~nAnaM sarvarUpeNa sarvatra vartate | eSha praj~nAnarUpAtmA eva brahma\, eSha indraH\, eSha prajApatiH\, ete sarve devAH\, imAni pa~nchamahAbhUtAni pR^ithivI vAyurAkAsha Apo jyotIMpi sarvANi praj~nAne pratiShThitAni | jarAyujA\-.aNDaja\-svedajo\-dbhijjarUpeNa chatuShprakArakasthAvaraja~NgamAtmakaprANisamUho bIjAni pashavaH pakShiNashcha sarve praj~nAne pratiShThitAH | praj~nAnaM brahma | praj~nAnamiti chaitanyAtmA paramAtmA | ya idaM praj~nAnarUpaM brahma jAnAti\, sa asmAllokAdutkramya svargaloke svayaMprakAshAtmakabrahmaNi sarvakAmanAM prApyAmR^ito bhavati | \section{9\. ChAndogyopaniShatsAraH} idamagre sR^iShTirachanApUrvasamaye.asadeva AsIt | tatsadAsIt | tadadvitIyamAsIt | idaM sarvaM jagadasyaiva svarUpam | tatsatyam | sa AtmA | tattvamasi | tadekasya j~nAnena sarvaM j~nAtaM bhavati | yathA mR^ittikaiva satyaM | mR^ittikAkAryabhUtAni ghaTa\-sharAvAdIni vANImAtratvAtsarvANi mithyArUpANi | yathA lohaM satyam | tannirmitakhaDgaChurikAdIni kAryarUpANi kathanamAtratvAt mithyArUpANi | yathA suvarNaM satyam | hemanirmitAni kaTakakuNDalAdIni kathanamAtratvAt mithyArUpANi | evamevAyaM sadrUpa AtmA (brahma) satyam | asya kAryabhUtasamastanAmarUpAtmakaM jagat kathanamAtratvAnmithyA | sarve prANinaH sukhamabhilaShanti | na ko.api duHkhamichChati | vidvAMsaH sukhaprAptyarthamindriyasaMyamAdInyAcharanti | sukhaM vijAnIyAt | kiM sukham ? | yo bhUmA (mahAn) tat sukham | alpe sukhaM nAsti | bhUmA eva sukham | bhUmA eva vijij~nAsitavyaM | ko bhUmA ? | yatrAnyanna pashyati\, anyanna shR^iNoti\, anyanna vijAnAti\, sa bhUmA | yatrAnyatpashyati\, anyachChR^iNoti\, anyadvijAnAti\, tadalpam | yo bhUmA tadamR^itam | yadalpaM tanmatarya (mR^ityu\-grasta)m | sa bhUmA svamahimni pratiShThito na pratiShThitashcha | yo bhUmA sa AtmA paramAtmA | ya AtmAnaM jAnAti sa svarAT (svayamprakAsho) bhavati | sa kAmachAro bhavati | \section{10\. vR^ihadAraNyakopaniShatsAraH |} akSharaM brahma | etasyAkSharasyAj~nAyAM sUryAchandramasau vartate | etasyAkSharaparabrahmaNa Aj~nAyAM svargapR^ithivyau vartete vidhR^ite cha | etasyAkSharaparamAtmana aj~nAyAM nimeSha\-muhUrtta\-divasa\-rAtri\-pakSha\-mAsa\-R^itu\-saMvatsarAdIni sarvANi vidhR^itAni tiShThanti | etasyAkSharapuruShasyAj~nAyAM ga~NgAyamunAdinadyo himAlayAt syandamAnA pUrvadishAyAM vahanti | etasyAkSharasyAj~nayA manuShyA dAtAraM prashaMsanti | yadyapi devA anyaprakAreNa jIvituM samarthAstathApi te yajamAnadattapuroDAshAdikaM prasannatayA svIkurvanti | aryamAdayaH pitarashcha shrAddhadattapadArthaM gR^ihNanti | yaH puruSha etadakSharaM brahma j~nAtvA juhoti\, yajate\, tapastapyate\, sa anantaphalabhAgbhavati | ya etadakSharabrahma aj~nAtvA asmAllokAnmR^ityuM prApya gachChati sa kR^ipaNaH | yashchaitadakSharaM j~nAtvA asmAllokAtparalokaM gachChati sa brAhmaNaH (brahmaj~nAnI) | etadakSharamadR^iShTamapi draShTTa\, ashrutamapi shrotR^i\, amatamapi mantR^i\, avij~nAtamapi vij~nAt | ato.anyanna kimapi dR^iShTTa\, shrotR^i\, mantR^i\, vij~nAtR^i | asminnakShare sarvamotaprotam | asmin samastaM brahmANDamotaprotam | rajjau bhuja~NgavadAropitam | ayaM sachchidAnandasvarUpaH paramAtmA vij~nAtavyo draShTavyashcha | shravaNa\-manana\-nididhyAsanarUpArAdhanayA paramAtmA j~nAyate dR^ishyate cha | OM sham | govinda\-bhavana\, jodhapura tA0 22\-31\-38 nArAyaNottarapada\-govindena sudhImatA | dashopaniShadAM sAro rachitaH syAtsatAM mude || 1|| sharA~NkanidhibhUvarShe (1995) mArgamAse mite dale | yodhapUryAM pratipadi samAptau bhaumavAsare || 2|| \chapter{| bhAShAnuvAda |} yasmAdutpadyate vishvaM yasminneva cha lIyate | punashcha dhAryate yena taM namAmi sadAtmakam || 1|| yo hi chetayate vishvaM vishvena chetyate na yaH | sarvachetanarUpashcha taM namAmi chidAtmakam || 2|| sadA sukhayate vishvaM svayambhUshcha svayamprabhaH | AnandaghanarUpo yastaM namAmi sukhAtmakam || 3|| \ldq{}upaniShIdati prApnoti brahmAtmabhAvo.anayA\rdq{} artha\-jisa se brahma ke samIpa baiThA jAya vA brahmAtmabhAva prApta kiyA jAya\, vaha upaniShat hai\-isa vyutpati se brahmavidyA ke pratipAdaka veda ke shirobhAga ke vAste \ldq{}upaniShat\rdq{} shabda kA prayoga kiyA jAtA hai | yaha veda kA shIrShasthAnIya bhAga \ldq{}vedAnta\rdq{} nAma se prasiddha hai | yaha vedAnta hI brahmavidyA hai | brahma kI vidyA \ldq{}brahmavidyA\rdq{} kahAtI hai | vahI shuddha\-chaitanya svarUpa brahma ke sAtha abhedarUpa hone se j~nAnarUpa hai | isIliye yaha brahmavidyA brahmaj~nAna nAma se pukArI jAtI hai | brahmaj~nAna\-Atmaj~nAna\-tattvaj~nAna ye tInoM nAma paryAyavAchI haiM | isI ko AtmavidyA bhI kahate haiM | brahmavidyA hI sarvatra samatA kA darshana karAtI hai | vrajhavidyA se hI aj~nAna kI granthiyoM kA nAsha hotA hai | brahmavidyA kI prApti ke prabhAva se karma kI cha~nchalatA niyamita aura chitta antarmukhI hotA hai | brahmavidyA se hI mithyA anubhava kA vinAsha aura parama satya kI prApti hotI hai | brahmavidyA se hI ekAtmarasa\-pratyayasAra\, avA~Nmananasagochara\, svayamprakAsha\, vij~nAnasvarUpa\, chetanAnandaghana\, rasaikaghana\, brahma kI prApti hotI hai | vedoM ke jisa atyuchcha shirobhAga meM isa brahmavidyA kA pratipAdana hai\, vahI upaniShat nAma se kahA jAtA hai | inhIM upaniShadoM ke mantroM kA samanvaya aura mImAMsA bhagavAn vedavyAsajI ne \ldq{}brahmasUtra\rdq{} meM kI hai | jo \ldq{}vedAntadarshana\rdq{} ke nAma se pukArA jAtA hai | inhIM upaniShat rUpI gauoM se gopAlanandana bhagavAn shrIkR^iShNachandra Anandakanda ne vidvAnoM ke upabhoga ke liye shrImadbhagavadgItA meM amR^itarUpa dUdha ko duhA hai | isIliye upaniShat\-brahma sUtra\-shrImadbhagavadgItA ye tInoM grantharatna \ldq{}prasthAnatrayI\rdq{} ke nAma se prakhyAta haiM | bhAratavAsI samasta dharmAchAryoM ne isI prasthAnatrayI ke prakAsha se hI satya kI khoja kI thI | veda apauruSheya haiM\, isI se anAdi mAne jAte haiM | ina vedoM meM prAyaH tIna viShayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai | isa se veda ke tIna bhAga kiye jAte haiM\, jo \rdq{}kANDa\rdq{} ke nAma se prasiddha haiM | karmakANDa 1\, upAsanAkANDa 2 aura j~nAnakANDa 3 ye tIna kANDa haiM | | karmakANDa meM karmoM ke samUha kA vivechana hai\, upAsanAkANDa meM devAdi kI aura Ishvara kI ArAdhanA kA varNana hai aura j~nAnakANDa meM mUlatattva kA vichAra kiyA gayA hai | karma aura upAsanA ye donoM usa tattva kI upalabdhi meM yogyatA pradAna karate haiM | isaliye ve sAdhanasvarUpa haiM | aura j~nAna siddhAntarUpa hai | veda kA j~nAnakANDa hI upaniShat isa nAma se kahA jAtA hai | vaha upaniShat \ldq{}vedAnta\rdq{} athavA \ldq{}AmnAyamastaka\rdq{} nAma se pukArI jAtI hai | isa se upaniShat brahmaj~nAna ke srotasvarUpa haiM | upaniShadoM kA mahatva kyA to isa desha ke aura kyA videsha ke saba AchAryoM ne muktakaNTha svIkAra kiyA hai | vAstava meM upaniShadoM kI mahimA aisI hI hai | jisa kisI ne brahma\-vidyA ke amR^ita kA pAna kiyA\, vaha kR^itArtha hogayA | usake na to kuCha kartavya sheSha rahatA hai aura na kuCha prApta karane yogya padArtha hI | brahmAkAra\-vR^itti kA varNana karane ke prasa~Nga meM vedAntasiddhAntamuktAvalI grantha ke kartA brahma meM chitta lagAne vAle puruSha kI isa prakAra spaShTa rUpa se stuti karate haiMH\- kulaM pavitraM jananI kR^itArthA vasundharA puNyavatI cha tena | apArasachchitsukhasAgare.asmiMlInaM pare brahmaNi yasya chetaH || artha\-jasa puruSha kA chitta usa apAra sat\-chit\-Ananda ke samudra rUpa parabrahma meM nimagna ho gayA hai usa kA kula pavitra\, mAtA kR^itakR^itya aura pR^ithivI puNyavAlI ho jAtI hai | brahmaj~nAnI puruSha kI dR^iShTi meM samasta saMsAra sachchidAnanda svarUpa ho jAtA hai | asat rUpa isa saMsAra aura duHkha kA use na to anubhava hotA hai aura na pratIti hI hotI hai | usa kI dR^iShTi meM to draShTA\, dR^ishya aura dR^iShTi ina tInoM kA bheda hI nahIM rahatA aura saba eka\-bhAva se rahate haiM | aura vaha svayaM eka\, nishchala\, nirbAdha\, niShkala\, sAchadAnandasvarUpa sattAmAtra ho jAtA hai | upaniShat bahutasI haiM | nArAyaNopaniShat meM eka sau ATha upaniShadoM ke nAma diye hue haiM | una meM se kevala dasa hI pradhAna haiM jina ke nAma nimna padya meM diye hue haiMH\- Isha\-kena\-kaTha\-prashna\-muNDa\-mANDUkya\-tittiraH | aitareyaM cha ChAndogrya vR^ihadAraNyaM tathA || artha\-Isha 1\, kena 2\, kaTha 3 prashna 4\, muNDaka 5\, mANDUkya 6\, taittirIya 7\, aitareya 8\, ChAdogya 9 aura bR^ihadAraNyaka 10 \- ye dasha haiM | ina dasha upaniShadoM meM brahma kI mImAMsA bhalI bhA.Nti aura nAnA prakAra se kI huI hai | una kA kramAnusAra nIche sArAMsha diyA jAtA hai | \section{1\. IshAvAsya upaniShat kA sAra |} yaha sthAvara\-ja.ngama rUpa sarva jagat abhinna\-nimitta\-upAdAna kAraNa rUpa Ishvara se vyApta hai arthAt Ishvara meM se yaha jagat banA hai aura Ishvara ne hI jagat ko banAyA hai | usa Ishvara ne isa jagat ko vyAsa yAnI pUrNa kara rakhA hai\, jaise ki upAdAna kAraNa rUpa mR^ittikA ne ghaTa\-sharAvAdi kArya ko vyApta kara rakhA hai\, vaise hI Ishvara ne isa jagat ko vyApta kara rakhA hai | athavA jaise rAjA kI dR^iShTi dvArA nagarAdi vyApta hue rahate haiM\, vaise Ishvara se jagat vyApta kiyA huA hai | athavA jaise manuShyoM ke sharIra vastrAdi se vyApta vA AchChAdita (Dhake hue) hote haiM\, vaise Ishvara ne isa jagat ko vyApta vA AchChAdita kara rakhA hai | athavA jaise suvAsita puShpa apanI sugandha se jala ko ramaNIya banAte haiM\, vaise Ishvara ne apanI sphUrti se isa jagat ko vyApta karake ramaNIya banA diyA hai | athavA jaise pravR^itti kI kAraNa\-rUpa vAsanAeM jIvoM ke mana ko vyApta kiye hue haiM\, vaise antaryAmI Ishvara ne isa jagat ko vyApta kara rakhA hai | yaha Ishvara vAyu Adi rUpa se chalatA hai\, svarUpa se nahIM chalatA\, kyoMki akriya hai | yaha Ishvara avidvAnoM ko dUra se bhI dUra hai\, ve karoDoM varShoM meM bhI use nahIM pA sakate aura vidvAnoM ke liye pAsa se bhI pAsa hai\, kyoMki yaha sacha kA pratyagAtmA (antaryAmI ) hai | yaha Ishvara isa charAchara dR^ishya ke bhItara hai aura vAhara bhI hai | jo isa Ishvara ko saba bhUtoM meM aura saba bhUtoM ko Ishvara meM dekhatA hai\, vaha abhedadarshI puruSha kisI kI nindA vA stuti nahIM karatA | usa abhedadarshI ko na shoka hotA hai\, na moha hotA haiM | jo isa Ishvara ko nahIM jAnate\, ve marane ke pashchAt andhakAra rUpa tama se ghire hue lokoM (narakoM) ko prApta hote haiM | yaha paramAtmA sarvAntaryAmI vA sarvavyApaka\, shuddha\, sharIrarahita\, kShata\-rahita\, snAyu (nADiyoM se ) rahita\, nirmala\, dhUrma\-adharmarUpa pApa se rahita\, sarva draShTA vA sAkShI\, sarvaj~na\, sarvotkR^iShTa aura svayambhU hai | \section{2\. kenopaniShat kA sAra |} yaha Ishvara shrotra kA bhI shrotra hai arthAt Ishvara ke sAmarthya se shrotra indriya apanA viShaya \ldq{}shabda\rdq{} grahaNa karane meM samartha hotI hai | yaha Ishvara manakA bhI mana hai\, arthAt mana jo sarva viShayoM ko upalabdha karane kA kAraNa hai\, vaha mana Ishvara kI shakti se apane viShayoM ko upalabdha karane meM shaktimAn hotA hai | yaha Ishvara vANI kI vANI hai\, arthAt vAgindriya Ishvara ke anugraha se shabda uchchAraNa karane kA vyApAra karatI hai | yaha Ishvara chakShu kA chakShu hai\, arthAt netra\-indriya Ishvara kI sahAyatA se apane viShaya \ldq{}rUpa\rdq{} ko grahaNa karatI hai | bhAva yaha hai ki\, shrotrAdi saba indriyoM kI pravR^itti jo apane apane viShayoM meM hotI hai\, usa pravR^itti kA kAraNabhUta Ishvara una saba se vilakShaNa chetana\-svarUpa hai\, jaise ki makAna Adi kA ghanAne vAlA rAja (kArIgara) makAna Adi se bhinna hotA hai | dhIra puruSha deha aura shrotrAdi indriyoM meM se Atmabuddhi tyAga kara isa Ishvara kA Atma\-rUpa se sAkShAtkAra karake amR^ita arthAt maraNa\-rahita (amara) ho jAte haiM | indra\, vAyu aura agni Adi samartha devatA bhI isa sarva\-samartha deva Ishvara ke AdhIna haiM\, usa kI sahAyatA vinA koI ki~nchita bhI karane meM samartha nahIM hai | \section{3\. kaThopaniShat kA sAra |} \ldq{}oM\rdq{} yaha akShara brahma hai | \ldq{}oM\rdq{} yaha Ishvara kA nAma shreShTha Alambana hai\, parama Alambana hai\, isa Alambana ko jAnakara puruSha brahmaloka meM mahatva ko prApta hotA hai | yaha nitya chaitanya\-rUpa AtmA na to janmatA hai\, na maratA hai\, yaha kabhI utpanna nahIM huA hai\, aja hai\, nitya hai\, shAshvata hai\, purANa hai\, sharIra ke marane se yaha nahIM maratA | jo isa ko hantA yAnI hanana\-kriyA kA kartA mAnatA hai aura jo isa ko hata yAnI hanana\-kriyA kA karma mAnatA hai\, ve donoM isa ko nahIM jAnate | na yaha kabhI maratA hai\, na mAratA hai aura na mArA jAtA hai | yaha AtmA\-Ishvara paramANu Adi sUkShma se bhI ati sUkShma aura AkAsha Adi mahAn se bhI atyanta mahAn hai\, samasta jantuoM kI buddhi\-rUpa guhA meM sthita hai | arthAt buddhi se jAnane meM AtA hai | isa AtmA kI mahimA ko niShkAma puruSha nirmala antaHkaraNa ke prasAda (kR^ipA) se dekhatA hai aura dekhakara vIta\-shoka ho jAtA hai\, yAnI shoka se lakShita janma\-maraNAdi se rahita ho jAtA hai | yaha AtmA jAgrat aura svama avasthA meM baiThA huA hI dUra chalA jAtA hai yAnI sAkShI rUpa se sthita rahatA hai aura supupti avasthA meM sotA huA sarvatra chalA jAtA hai\, yAnI visheSha j~nAna ke abhAva se sAmAnya j~nAnarUpa se sarvatra jAtA huA\-sA kahalAtA hai | yaha anitya sharIroM meM asharIra rUpa se sthita hai | isa mahAn\, vibhu\, AtmA\, Ishvara ko jAna kara dhIra puruSha kartR^itvAdi rUpa bandhana se rahita ho jAtA hai | isa liye shoka ke kAraNa aj~nAna ke nivR^itta ho jAne se puruSha shokarahita ho jAtA hai | \section{4\. prashnopaniShat kA sAra |} jaise pakShI vR^ikSha ke ghoMsale meM sampratiShThita hote haiM\-bhalI prakAra se rahate haiM\, isI prakAra isa svayamprakAsha Ishvara meM sthUla\, sUkShma\, pR^ithivI\, jala\, teja\, vAyu aura AkAsha sampratiShThita haiM | chakShu draShTavya\, shrotra shrotavya\, ghrANa ghrAtavya\, rasa rasayitavya\, tvak sparshayitavya\, vAk vaktavya\, hasta AdAtavya\, upastha Anandayitavya\, pAyu visarjayitavya\, pAda gantavya\, mata mantavya\, buddhi boddhavya\, aha.nkAra aha.nkartavya\, chitta chetayitavya\, teja vidyotayitavya aura prANa vidhArayitavya\-ye saba svayamprakAsha AnandakharUpa Ishvara meM sampratiShThita haiM | pR^ithivI Adi jaDa prapa~ncha hI nahIM\, kintu draShTA\, spraShTA\, shrotA\, ghrAtA\, rasayitA\, mantA\, boddhA\, kartA aura vij~nAnAtmA puruSha\, ye sabhI isa paramAtmA meM sampratiShThita haiM | jo isa ChAyArahita\, sharIrarahita\, varNarahita\, shubhra\, shuddha akShara ko jAnatA hai\, vaha parama akShara ko hI prApta hotA hai aura sarva evaM sarvaj~na ho jAtA hai | \section{5\. muNDakopaniShat kA sAra |} yaha paramAtmA divya hai\, amUrta hai\, puruSha hai\, bAhira hai\, bhItara hai\, aja hai\, aprANa hai\, amana hai\, shubhra hai aura apane kArya se para jo akShara avyAkR^ita hai\, usa se bhI para hai | isa Ishvara meM se prANa\, mana\, sarva indriyAM\, AkAsha\, vAyu\, jyotiH\, jala aura vishva ko dhAraNa karane vAlI pR^ithivI utpanna hotI hai | yaha sava bhUtoM kA antarAtmA hai | agri isa kA sira hai\, chandra\-sUrya isa ke netra haiM | dishA shrotra haiM\, veda isa kI vANI hai\, vAyu isa kA prANa hai\, vishva hR^idaya hai aura pR^ithivI isa ke paira haiM | isa se dyuloka rUpa agri utpanna hotA hai\, jisa agni kA samidha sUrya\, chandramA\, parjanya\, auShadhi aura pR^ithivI haiM | svarga loka ko gayA huA jIva soma se parjanya ko AtA hai\, parjanya se vR^iShTi dvArA pR^ithivI para AtA hai\, pR^ithivI se auShadhi rUpa anna meM AtA hai\, anna ko puruSha bhakShaNa karatA hai\, anna se bane hue vIrya ko yoShit (strI) meM sIMchatA hai\, usa se bahutasI prajA utpanna hotI hai | R^igAdi chAroM veda\, dIkShA\, yaj~na\, kratu\, dakShiNA\, saMvatsara\, yajamAna aura loka\, jina meM chandra pavitra karatA hai aura sUrya tapatA hai\, ve saba akShara Ishvara se utpanna hote haiM | devatA\, sAdhya\, manuShya\, pashu\, pakShI\, prANa\, apAna\, brIhi\, yava\, tapa\, shraddhA\, satya\, brahmacharya\, vidhi\, niShedha\, samudra\, parvata aura nadiyAM\, saba Ishvara se utpanna hote haiM | \section{6\. mANDukyopaniShat kA sAra |} \ldq{}OM\rdq{} yaha akShara hI saba kuCha hai | yaha jo kuCha bhUta\, vartamAna aura bhaviShyat hai saba kuCha o.nkAra hI hai | dUsarA bhI tInoM kAloM ke sivA jo kuCha hai vaha bhI oMkAra hI hai | yaha AtmA brahma hai | yaha sacha brahma hai | yaha AtmArUpa oMkAra a\-u\-ma\-nAda rUpa se chAra pAda ( aMshoM) vAlA hai | una meM \ldq{}akAra\rdq{} prathama pAda jAgrat avasthA rUpa sthAna vAlA hai | yahAM yaha bahiHpraj~na yAnI bAhira kA jAne vAlA hotA hai | isa ke sAta a.nga aura unnIsa mukha haiM | sthUla isa kA bhoga hai aura isa kA nAma vaishvAnara hai | dyu\, sUrya\, vAyu\, AkAsha\, jala\, pR^ithivI aura AhavanIya agni\-ye isa ke sAta a.nga haiM | shira\, chakShu\, prANa\, peTa vAti (mUtrasthAna)\, paira aura mukha\-ye sAta sthAna kramashaH sAta a.ngoM ke rahane ke haiM | pAMcha j~nAnendriya\, pAMcha karmendriya\, pAMcha prANa\, chAra antaHkaraNa\-ye unnIsa isa ke mukha haiM | isa kA dUsarA pAda \ldq{}ukAra\rdq{} svapna\-sthAna vAlA hai | yahAM yaha antaHpraj~na hotA hai\, yAnI hR^idaya meM dekhane vAlA hotA hai | jAgrat ke samAna yahAM bhI isa ke sAta a.nga aura unnIsa mukha haiM | yahAM yaha vAsanAmaya bhoga bhogatA hai\, taijasa isa kA nAma hai | tIsarA pAda \ldq{}makAra\rdq{} suShupti\-sthAna vAlA hai\, jahAM yaha sotA huA na kuCha kAmanA karatA hai\, na svapna dekhatA hai | suShutasthAna meM ekIbhUta\, praj~nAnaghana\, Anandamaya hotA hai\, Ananda ko hI bhogatA hai\, yahAM yaha chetomukha hotA hai\, prAj~na isa kA nAma hai | yaha sarveshvara hai\, yaha sarvaj~na hai\, antaryAmI hai\, kAraNa hai\, saba bhUtoM kI utpatti aura nAsha isa se hote haiM | chauthA pAda \ldq{}nAda\rdq{} rUpa na to antaHpraj~na hai\, na bahiHpraj~na hai\, na ubhayataH praj~na hai\, na praj~nAnaghana hai\, na praj~na hai\, na apraj~na hai\, adR^iShTa hai\, avyavahArya hai\, agrAhya hai\, alakShaNa hai\, achintya hai\, avyapadeshya hai\-shabdashakti kA aviShaya hai\, eka AtmA\, isa AkAra kA pratyaya yAnI avyabhichArI j~nAna hI isa meM sAra\-pramANa hai; yaha prapa~ncha se rahita hai\, shAnta hai\, yaha advaita hai | yaha chauthA pAda mAnA jAtA hai | vaha AtmA hai\, vaha vij~neya (jAnane yogya) hai\, jo isako jAnatA hai\, vaha AtmA dvArA AtmA ko hI prApta hotA hai | \section{7\. taittiriyopaniShat kA sAra |} \ldq{}oM\rdq{} yaha shabda\-brahma hai | OM yaha sarva\-svarUpa hai | brahma kA jAnane vAlA paramAtmA ko prApta hotA hai\, brahma satya\, j~nAna aura ananta hai | jisa brahma\-rUpa paramAtmA ko vANI aura mana donoM nahIM pahu.Nchate\, kintu use prApta na karake vApisa lauTa Ate haiM | usa Ananda\-rUpa brahma ko jAna kara puruSha kisI se bhI bhayabhIta nahIM hotA | Ananda yaha para\-brahma hai | yaha brahma hI jAnane yogya hai | saba se pahale yaha jagat asat arthAt avyAkR^ita brahma rUpa hI thA | usI aprakaTa brahma se isa sat arthAt nAma\-rUpAtmaka vyakta jagat kI utpatti huI | usa asat brahma ne hI svayaM apane ko hI nAma\-rUpAtmaka jagat rUpa se rachA | isI liye vaha sukR^ita (vA svakR^ita vA svayaM rachA huA) kahA jAtA hai | vaha sukR^ita hI rasarUpa hai | vaha brahma rasa\-rUpa hai | vaha rasa Ananda rUpa hai | jisa Ananda se hI ye saba prANI utpanna hote haiM\, utpanna hone para Ananda ke dvArA hI jIte haiM aura pralaya samaya meM usI Ananda meM samA jAte haiM\, vaha Ananda brahma hai | anna\, prANa\, mana\, vij~nAna\, Ananda ye saba brahma\-svarUpa haiM | Ananda hI brahma hai | yaha bhR^igu R^iShi kI jAnI huI aura varuNa kI upadesha kI huI arthAt varuNa kI bhR^igu se kahI huI vidyA hai | yaha vidyA hR^idayAkAsha\-rUpa guhA meM paramAnanda advata brahma meM samApta hotI hai | jo vidvAn isa ko jAnatA hai\, vaha brahma meM sthita ho jAtA hai | vaha brahma hI ho jAtA hai | \section{8\. aitareyopaniShat kA sAra |} AtmA do prakAra kA hai | jIvAtmA aura paramAtmA | inameM jIvAtmA to upAsaka hai aura paramAtmA upAsya haiM | yaha jIvAtmA jisa kI preraNA se rUpa ko dekhatA hai\, shabda ko sunatA hai\, gandha ko sUMghatA hai\, vANI ko bolatA hai rasa vA svAda ko jAnatA hai\, mana se sa.nkalpa karatA haiM\, buddhi se nishchaya karatA hai\, chitta se dhyAna karatA haiM aura sukhaHdukha kA anubhava karatA haiM\, aha.nkAra se ahambhAva arthAt \ldq{}yaha maiM aura merA\rdq{} aisA vichAra karatA hai\, vahI vij~nAna\-rUpa brahma hai | praj~nAna sarva\-svarUpa brahma se sarvatra\-vidyamAna hai | yaha praj~nAna rUpa AtmA hI brahma hai | yahI indra hai | yahI prajApati hai | ye sacha devatA\, ye pAMcha mahAbhUta pR^ithivI\, jala\, agni\, vAyu aura AkAsha praj~nAna meM pratiShThita haiM | jarAyuja\, a.nDaja\, svedaja\, udbhijja ye chAra prakAra ke sthAvara\-jaga.nga prANI saba praj~nAna meM pratiShThita haiM | vaise chIja ( kAraNa rUpa )\, pashu\, pakShI Adi sava aj~nAna meM pratiShThita haiM | praj~nAna hI brahma hai | praj~nAna\-rUpa chaitanya AtmA paramAtmA hai | jo isa praj~nAna\-rUpa brahma ko jAnatA hai\, vaha isa loka se jAkara svarga loka meM svayamprakAsha\-rUpa brahma meM saba kAmanAoM ko prApta hokara amR^ita arthAt amara ho jAtA hai | \section{9\. ChAndogyopaniShat kA sAra |} yaha sat hI sR^iShTi ke pUrva eka advitIya thA | saba jagat isI kA svarUpa hai | vaha satya hai\, vaha AtmA hai\, vaha tU hai | isa eka ke jAnane se saba kA j~nAna ho jAtA hai | jaise mR^ittikA satya hai\, mR^ittikA ke kArya ghaTa\-sharAva Adi vANI\-mAtra hone se mithyA haiM | jaise lohA satya hai\, talavAra\, chAkU Adi lohe ke kArya kathana\-mAtra hone se mithyA haiM aura jaise suvarNa satya hai\, suvarNa ke kanaka\-ku.nDala Adi kahane\-mAtra hone se mithyA haiM | isI prakAra yaha sat\-rUpa AtmA satya hai aura isa kA kArya nAma\-rUpa jagat kathana\-mAtra hone se mithyA hai | saba sukha chAhate haiM\, duHkha koI nahIM chAhatA | vidvAn sukha ke liye indriyasaya.nmAdi karate haiM | sukha ko jAnanA chAhiye | sukha kyA hai? jo bhUmA yAnI mahAn hai\, vaha sukha hai | alpa meM sukha nahIM hai | bhUmA hI sukha hai | bhUmA ko jAnanA chAhiye | bhUmA kyA hai ? jahAM dUsare ko nahIM dekhatA\, dUsare ko nahIM sunatA\, dUsare ko nahIM jAnatA\, vaha bhUmA hai | jahAM dUsare ko dekhatA hai\, dUsare ko sunatA hai\, dUsare ko jAnatA hai\, vaha alpa hai | jo bhUmA hai vaha amR^ita hai aura jo alpa hai vaha martya vA mR^ityu\-grasta hai | jo isa bhUmA ko jAnatA hai\, vaha svarAT hotA hai aura saba lokoM meM usa kA kAma\-chAra hotA hai | \section{10\. vR^ihadAraNyakopaniShat kA sAra |} isa akShara parameshvara kI Aj~nA meM sUrya aura chandramA vartate haiM | isa akShara kI Aj~nA meM kharga aura pR^ithavI Thahare hue haiM | isa kI Aj~nA meM nimeSha\, muhUrta\, dina\, rAta\, pakSha\, mAsa\, R^itu aura saMvatsara haiM | isa akShara kI Aj~nA se ga.ngA\-yamunAdi nadiyAM himAlaya parvata se nikala kara pUrva dishA ko bahatI haiM | isa akShara kI Aj~nA se dAnI kI manuShya prashaMsA karate haiM | devatA anya prakAra se jIne meM samartha haiM to bhI yajamAna ke diye hue puroDAshAdi ko prasannatA se grahaNa karate haiM aura aryamAdi pitara shrAddha meM diye hue padArthoM ko lete haiM | jo isa akShara ko jAna kara havana karatA hai\, yaj~na karatA hai aura tapa karatA hai\, vaha ananta phala pAtA hai | jo isa akShara ko na jAna kara isa loka se mara kara jAtA hai\, vaha kR^ipaNa hai aura jo isa ko jAna kara isa loka se mara kara jAtA hai vaha brAhmaNa hai | yaha akShara adR^iShTa hokara draShTA hai\, ashruta hokara shrotA hai\, amata hokara mantA hai\, avij~nAta ho kara bhI vij~nAtA hai\, isa ke sivA anya draShTA\, shrotA\, mantA\, vij~nAtA nahIM hai | isa se samasta brahmANDa ota\-prota hai\, rajju meM bhuja.ngAdi ke samAna Aropita hai | yaha sachchidAnanda\-svarUpa parameshvara jAnane aura dekhane yogya hai | shravaNa\-manana\-nididhyAsana rUpa ArAdhanA se Ishvara jAnane aura dekhane meM AtA hai | iti sham | iti dashopaniShatsAra\-bhAvAnuvAda ! nArAyaNottara pada\-govindena sudhImatA | dashopaniShadAM sAro rachitaH syAta satAM mude | govinda govinda\-bhavana\, jodhapura | tA0 24\-11\-38 ## Encoded and proofread by Pranab Mukherjee pranab9 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}