% Text title : Paramatmika UpaniShat with commentary % File name : pAramAtmikopaniShat.itx % Category : upanishhat % Location : doc\_upanishhat % Proofread by : Mohan Chettoor % Description-comments : aprakAshitA upaniShadaH % Latest update : August 5, 2022 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Paramatmika Upanishad with Commentary ..}## \itxtitle{.. pAramAtmikopaniShat savyAkhyA ..}##\endtitles ## mUlam | prathamo.anuvAkaH | OM viShNussarveShAmadhipati paramaH purANaH paro lokAnAmajito jitAtman bhavate bhavAya svAhA || 1\.1|| susUkShmaH sArvaH sarveShAmantarAtmA tasthuH tasthuShAM ja~Ngamo ja~NgamAnAM vibhurvibhUNAM vibhavodbhavAya svAhA || 1\.2|| jyotirvA pAramAtmikaM sArvaM vishvaM bhavaM bhavAya prAbhUtaM prAhiNvan paramparAya sukR^itaM kR^itAya tasmai parAya IshiShe svAhA || 1\.3|| Isho yasmAdvitataM vitatya kaM dhR^itaM kAmahUto juhoti kakudaM kakuchChitvA bhUyaH parAya svAhA || 1\.4|| rAyAmIsho rahito bharantyai rAM rAM vahantyAhitaH rAyAM patiM rAM rAM dharate dharitryai rAM vahatodvahAya svAhA || 1\.5|| yo brahmashabdaH praNavaH pradhAnaH shabdaH shabdAntarAtmanityo viyantaH yattaH prataran prakAmaM prAjApatyaM prataran prakurvan bhUyo bhUtyai acharaM charAya svAhA || 1\.6|| yo vA trimUrtiH paramaH parashcha triguNaM juShANaH sakalaM vidhatte | tridhA tridhA vA vidadhe samastaM tridhA trirUpaM sakalaM dharAya svAhA || 1\.7|| yadvA kR^itamamR^ita~ncharANAM yatsarvaniShThamajaraM samastaM yatpashyamAnamAtmAbhijuShANamantassuShuptyAnabhigamyamAnAya svAhA || 1\.8|| kaH koshama~Nge kushalaM vidhAya sAkR^itaM kR^iNvate.agra ida{\m+} sukAntaM kakudvate te kAmacharaM charAya svAhA || 1\.9|| yaM yaj~nairmunayo juShanti yaM devAH paramaM pavitraM bhaviShyantyArtiShu praNatAH pradhAnAH yaM sUrayo japanto yoginaH sUkShmaiH supradarshanaiH pashyantIshvarAya svAhA || 1\.10|| dvitIyo.anuvAkaH | yo vA gaviShThaH paramaH pradhAnaH padaM vA yasya sattvamAsIt yasyopari tvaM munayo na pashyanti tasmai mukhyAya viShNaShesvAhA || 2\.1|| yo vA vAyurdviguNo.antarAtmA sarveShAmantashcharatIha viShNoH sa tvaM devAn manuShyAn mR^itAn parisa~njIvase svAhA || 2\.2|| tvamagne triguNo variShThaH paraM brahma paraM jyotiH sarveShAM tvaM pAlanAya hutamamR^itaM vahiShyase svAhA || 2\.3|| tvaM jIvastvamApassarveShAM janitA tvamAharaH tvaM viShNo shramApanudAya chaturguNAya svAhA || 2\.4|| bhUmervitanvan prataranprakAmaH popUyamAnaH pa~nchabhiH svaguNaiH prasannaissarvANi mAM dhArayiShyasi svAhA || 2\.5|| manastvaM bhUtvA manaHprado.agre tvatto bhUtaM sambhAvayiShyasi sarveShAM kAyAnAmarhamarhate svAhA || 2\.6|| tvaM buddhirbhUtAnAmantarAtmA puNyavatAM puNyeShu sajjamAnaH tvaM buddhvA vichinvamAnaH puShparupAya svAhA || 2\.7|| yaH sUkShmAn sa~ncharamANAn bhAvAbhAvAn bhavyAbhavyAn kurvannAtmIyamamito dhunoti dhuraM vahiShyase svAhA || 2\.8|| yasyA dau bhayAdbhagavAnuttaste svayaM sUryasya tvaM kAlaM vahamAnaH yasmAtteja AtmIyaM kR^itvA sarvAnasmAn pAlayiShyasi svAhA || 2\.9|| yaM tvaM pAlanAyAbhibhUtaM devAssarve vicharanti te devAstvameva sarve mAyA mAyaiShate svAhA || 2\.10|| tR^itIyo.anuvAkaH | yastvaM bhUtvA parjanyo bibheti randhre prajAbhirAkR^iShyamANaH satyaM kAlaM vratena pAlayan hlAdayiShyase svAhA || 3\.1|| kAmo bhUtvA prajAnAmantarAsthitassarvAn lokAnhlAdayan jIvamAnaH sandarpaNAya haraye parAya svAhA || 3\.2|| a~NgAda~NgAdanuprAvishatsarvAn lokAn saMrakShaNAya yo vA vasan devo mAtarishvA sa yo.asmAkaM bhUtyai bhUtaye svAhA || 3\.3|| yau mohayan bhUtAnAM sargAdirakShaNAya yaH sa~NkochaH sa~NkochanAya bhavate svAhA || 3\.4|| yo vA dashAtmA upari spR^ishanvA devAnAM jenAtipAmuttaraH jenAtirjyotiShe svAhA || 3\.5|| yo brahmA brahmavidAmAtmA syAdAtmachakShuShAM bhUtirbhUtimatAM sukR^itaM kR^itAya svAhA || 3\.6|| sArasvato vA eSha devo na hi pAramAtmikaH hayo.abhayo vA sarva sandhuShe svAhA || 3\.7|| yo vA paraM jyotiH paraM sandadhAnaH paramAtmA puruShaM sa~njanayiShyase svAhA || 3\.8|| yo doShashchaturashchaturthashchaturaH padArthAn sarvaM lokasya sandadhAnaste sante sattvamAdadhAnAya svAhA || 3\.9|| yasyaitA brahmamUrtayo bR^ihadbrahmANaM brahma AdadhAnaH yaM brahma brahmaguptaye paramparAya svAhA || 3\.10|| chaturthA.anuvAkaH | vAko vA anuvAko vAkaM vAkaM sa~njupamANaH devasya svaM svaguptaye svayaM jenAtiShe jyotiShe svAhA || 4\.1|| dvAvetau pakShI acharaM charantau nAdhuraM vyadhunIte yashchaikaM bhunakti bhokye svAhA || 4\.2|| yo vA AyuH paramAtmA na mIDhuShaH pArasthagatparaM parAyaNaH parAya lokAnAM paramAdadhAnaH paramparAya svAhA || 4\.3|| tejasAM tejasteja AdadhAnaH sattvastejastejasAM tejastejase svAhA || 4\.4|| saha sampAyAstvamAshiShamAshibhUtAbhUtamAshiShamAshirAshIrAshiranubhUmiH svAhA || 4\.5|| yo ha saMyogo dhyAnaM juShamANaH sandhuH sandhukShaNAnAM saMyogaH sandadhAnaH puNyaH puNyAnAM puNyAya svAhA || 4\.6|| sahasraM vA yasya vai vitAnamAdadhAnaH sahasraM vA AshiShaH sahasraM yasya vai sAsikAH sahasraM sahasrAya svAhA || 4\.7|| svAtIkA guptayo guptiH sattvaM sattvAnAM (satyaM satyAnAM) sAtvampadaM tatsattvaM sattvamAsIt sAttvaM sAttvaM vai sattvamAdadhAnAya svAhA || 4\.8|| sattvaM vA udrekamAsIdyatsattvamubhayauranugoptA tatsatyaM satyampadAya satyAya svAhA || 4\.9|| satyo jenAti satyAntarAtmA satyodyogaH satyaH satkarmA satyaM satyaM vitAnamAsItsatyaM satyAya svAhA || 4\.10|| pa~nchamo.anuvAkaH | satyaH satyaM puNyamAsItpuNyo vA daivikaM satyaM sattvamArShaM satyaM sattvaM satpathAya svAhA || 5\.1|| satyo jyotiH sattvaM prANAH sattvAdhArAH sattvaM saMyAnAH satyaH sattvaM prakAshaM jyotiShe svAhA || 5\.2|| kAmImumAmIshiShamIshiShANAM tatsatyaM satyarUpaM satyaM satyAya sandadhAnAya svAhA || 5\.3|| ariNirvA Aranda AvAranda Arando.ayamAnandate mArandamIshiShe svAhA || 5\.4|| yatsatyaM vA viShNurudyogaH sUryo gaurvA viShNurvishat vishvaM vishvaM sandadhAnaH tadvishvaM viShNave vishvarUpAya svAhA || 5\.5|| tadbhUrbhUsthaM bhUstho vA vishvarUpastadbhUH prANaH sa~NkhyAtaH bhUrAsIdbhUrasi bhuvo.asi suvarasi bhUrbhUtaye svAhA || 5\.6|| Apo vA apo.antarAtmA yo vedo vedAnAmAdhAraH vedAntarAtmA saraso rasasa~NkhyAto rasaM rasamAsIdrasAya svAhA || 5\.7|| trayI vA kAmaM trayImayaM triguNaM tretAtmakaM trayI vA jenAtiH triguNaM triguNAtmakaM tasmai tretAgnaye triguNAya svAhA || 5\.8|| dvau vA mukhyau mukhyAdhArau sasukhau sAnandau sasmerau stherayitau sAnandamAnandate svAhA || 5\.9|| sa ekaikaH sAdhAraH sAdhiShThAno nAdhiShThAnaH kaM kaM kasmai pade pade pAtaH pAdAya pAdite svAhA || 5\.10|| ShaShTho.anuvAkaH | svayamAdiH sarvAntarAtmA devasya svayaM krIDAtmakamavAsR^ijat yaH svayaM lokamavadhAramavadhArayan svAhA || 6\.1|| yaH svayaM sR^iShTamAtmanA guptamanusanditAnamacharaM charantaM svayaM krIDaM krIDayan krIDAntaramanuprAvishat svAhA || 6\.2|| svaujasA sarvamAdadhAti yaH pApIyAMsamanupadamAhiMsat supuNyaM puNyAtmakaM puNyaM vitAnaM dAdhAra devAya svAhA || 6\.3|| kShmAmekAM salilAvasannAM shrutvA svanantImanu svayaM bhUtvA varAho jahAra tasmai devAya sukR^itAya pitre svAhA || 6\.4|| yaH kuM dharamANaH kuM dharatAM kuM dharatAmityavochat tAM sAnumanto vidadhatsvatejasA tasmai devAya variShThAya varadAya pitre svAhA || 6\.5|| pR^ithAM praskhalantIM pramR^ijyAmR^ijA~NgIM ya UrvorupAdadhAt tasmai mukhyAya varadAya pitre svAhA || 6\.6|| lAlayan lAlitaka~NkaNA~NgIM tasmai prajeshAya varadAya pitre svAhA || 6\.7|| prajApate na tvadetAnyanyo vishvA jAtAni paritA babhUva yatkAmAste juhumastanno astu vayaM syAma patayo rayINAM svAhA || 6\.8|| yo dhUrdhUraM dhUrdhUraM dhUrvarANAM sudhUrdhUrasi dhUrdhUrANAM dhUrasi dhUrva~Nga me svAhA || 6\.9|| yo vApyahiMsIjjarayA jarantaM taM daityamukhyamamR^itA\-tmarUpaM sukhuraM khurANAM ki~nchitsvanantaM tasmai nR^isiMhAya sureshapitre svAhA || 6\.10|| saptamA.anuvAkaH | sAsiShvasantaM savane savitre tasmai sureshAya suravR^indakartre svAhA || 7\.1|| yo vA nR^isiMho vijayaM bibharShi sArAjimantaM rayidaM kavInAM sArAjimantaM sajayaM sahasraM tasmai suyantre sushevadhaye svAhA || 7\.2|| rayiH kakudmAn dadhadvinaShTaM rayimadvidhAnaM tasmai kakuttre vikaTAya pitre svAhA || 7\.3|| rAkAmaha{\m+} suhavA{\m+} suShTutI huve shR^iNotu naH subhagA vodhatu tmanA sIvyatvapaH sU chyAchChidyamAnayA dadAtu vIra{\m+} shatadAyamukthyaM svAhA || 7\.4|| vedAhametaM puruShaM mahAntamAdityavarNaM tamasastu pAre sarvANi rUpANi vichitya dhIra nAmAni kR^itvA.abhivadan yadAste svAhA || 7\.5|| digdoSho yasya vidishashcha karNau dyaurAsa vaktramudaraM nabho vA sAsi vA sma yA svayamApa dantaM tasmai varatre varadAya kasmai svAhA || 7\.6|| padyAsya vakShAH paramaH supuNyaH padmA janitrI paramasya vAsaH sUkShma sAvitraM svayamAdadhAnaH sAvitrakhyaM paramaM supuNyaM svAhA || 7\.7|| yaH puNDarIkaH paramAntarAtmA kamrA~NgarUpaM kamalaM dadhAra sAsiShvasantaM sarase rasAya svAhA || 7\.8|| rayINAM patiM yajataM bR^ihantaM rArAgamuktaM guruM sashrIkaM taM rAyirUpaM rayibhUtabhUtaM rayimatsuratraH svAhA || 7\.9|| rAyAM patattre rayimAdadhAtre rAyo bR^ihantaM rayimatsupuNyaM rArAjimantaM rataye ramantaM taM bimbavantaM kakudAya bhadre svAhA || 7\.10|| aShTamo.anuvAkaH | yatsArabhUtaM sakalaM dharitrIM modaprAyeNAnubhUtamanuvidhaM sUkShmaH sureshaH sakalaM bibharti tasmai sureshAya sakalaM supuNyaM svAhA || 8\.1|| phalo vA eSha lokAnAmajaro mahAtmA vishvaM yaH pAti vimalo.amalAkhyastasmai kakuttre varadasya puShTyai svAhA || 8\.2|| dhUrno vahantAM rataye ramantAM prabhUtimantassamayaM suShumnA aM rAjimantaM sakalasya guptyai svAhA || 8\.3|| vishvaM bibharti prasuro.abhUdantaM saMrAjavantaM sakalaM prarUDhaM sa no vitatya prahiNotu pattre svAhA || 8\.4|| so vA svarUpaH samadR^ik samagro vidhudaM tudan yo vidadhatpadaM vA viyati prakAshaM bR^ihate guhena taM bimbavantaM samadaM samagraM svAhA || 8\.5|| bhUrbhuvaM vA bhuvo vA suvo vA ki~nchitsvanantaM suShuve samastaM sarvasya dAtAramajaraM jaritre svAhA || 8\.6|| dAkShAyaNyAM prasR^itaM samastaM sa~NkochayitvA sakalaM vitAnaM saMvAsayan yaH sakalaM variShThaM tasmai prajeshAya dhurandharAya svAhA || 8\.7|| AshAssamastAH pratarannanu tamantastAstA vaseddyauH kamalA samastAH sA me gR^ihe samadhatta puShTiM svAhA || 8\.8|| yo ja~NgamAnAM sakalaM vibharShi sarvaM viyadvicharate shakShyan tannaukUle vAntike.ajasraM svAhA || 8\.9|| yo vA dashAnAM prasR^itAH samastAstAM tAM dadhAnAssamayAtsubIjAH shabdAdirItyai svabalaM balAya svAhA || 8\.10|| navamo.anuvAkaH | chatvAro doShaH praharanti yasya sarvasya goptre surasAya dhAnne somasya puNyaM rayimatpravR^iddhyai svAhA || 9\.1|| vakSho vasatyasya varAM variShThaM vAkaM dadhAnA vavR^idhe samastaM tasmai variShThAya varapravR^iddhyaI svAhA || 9\.2|| aNoraNIyAnmahato mahIyAnAtmA guhAyAM nihito.asya jantoH tamakratuM pashyati vItashoko dhAtuH prasAdAnmahimAnamIshaM svAhA || 9\.3|| viShNurvariShTho varadAnamukhyo yo vishvarShIn dhyAyannakurvan vishvaM hIShadviShNave yAH prabhaviShNave tA amitambharatre svAhA || 9\.4|| abjo.ajuShantaH prapatatpatantaH pUmpUmpuShantaH punayaH pravAlaH ka~NkaM janitre samatejasaM te svAhA || 9\.5|| mAmAtmaguptAM vahate svabhUtyai tAM rAjimantAM dhUrdhUrayantIM dhUrasi dhruvAya svAhA || 9\.6|| yaM chintayanto nigamAntarUpaM yaM vishvarUpaM paramAtmapuNyaM taM vindamAnAM sakalaM vrajantIM taM daivamukhyaM surataM bhavAya svAhA || 9\.7|| puNyAM cha puNyaH puruShe puragre tAM rAjimantAM nishi choditAnAM nidadhAti puShTayai haran parAya svAhA || 9\.8|| sa no bhUto yo vA.amR^itAtmA supuShTimasmatpitaraM pavitraM sa no.astu bhUtyai kamalaM parAya svAhA || 9\.9|| sa eva nityaM sakalAH samUrtayaH suratAstvanantAste jayanto viyati kShayANAM tattatsavitre harate parAya svAhA || 9\.10|| dashamo.anuvAkaH | yA gaurvariShThA saha sordharitrI vasuM vasuM vai vasunIha bhadrA rerIjayanto rajataM rajate svAhA || 10\.1|| vAyorantarAtmA vahati samastaH sapuNyadeveti sa sUrimuktaH sUriH surANAM suraso.apyasudaH samUhya devA varadAya pitre svAhA || 10\.2|| yasyopariShTAdadhitiShThadAtmA sarvopariShTAt paramAtmA muktaM taM virajaM nityamanu samparAya svAhA || 10\.3|| tamassarvabhUtamadhunAdhvareNa taM sattvarUpamanupravisya sa~Nkleshayan sR^iShTinimittAya tasmai parabrahmaNe parajyautiShe svAhA || 10\.4|| jenAtirjenAtiShAM jenAtirojo valamAharatsattvAtmakaM sa~njenAtiripthaM tasmai sUkShmasUkShmAya tejase svAhA || 10\.5|| sattvaM sattvAtmakaM vA rajo rajasa Atmakastamastamasa AdhAraH sAkR^itaM nirIshvaramIshvarAya svAhA || 10\.6|| anirbhiNNaM yasyedamAsIdudakAtmakaM yasyodAvo.ayanuthamuchcharuchchairugAya svAhA || 10\.7|| yasyechChA loke vA prajAyatirloke yasmai vAsi tasmai vAsIt yadvAssa~njAtaM (?) yatsarvamIshamAshiShe svAhA || 10\.8|| iti pAramAtmikopaniShat samAptA | \chapter{prathamo.anuvAkaH savyAkhyA} \section{OM viShNussarveShAmadhipati paramaH purANaH paro lokAnAmajito jitAtman bhavate bhavAya svAhA || 1\.1||} yaH sarvalokairapi vandanIyaH smR^itiM shubhAM yachChati yo narANAm | tasmai namo yaH kuladaivataM naraH sa rAghavo me hR^idi sannidhattAm || shrIlakShmIvallabhAdyAM tAM vikhanomunimadhyamAm | asmadAchAryaparyantAM vande guruparamparAm || shrIviShNumAnasAjjAto viShNvAgamavishAradaH | taM vande sUtrakartAraM vaiShNava vikhanomunim || vyApnotIti viShNuH sarvavyApaka ityarthaH || yachcha ki~nchijjagatsarve dR^ishyate shrUyate.api vA | antarbahishcha tatsarva vyApya nArAyaNaH sthitaH || iti shruteH | vishvavyApanashIlatvAdviShNurityuchyate budhaiH || iti || nanvAdau tAvat parabrahmapara~njyotiparatattvaparamAtmAdishabdA vidyante | chatvAraH pAramAtmikaM bhavati | upakramopasaMhArAvabhyAso.apUrvatAphalam | arthavAdopapattI cha li~NgaM tAtparyanirNaye || iti vachanAt trayANAM pAramAtmikatvamiti cheduchyate || aShTAkSharashcha yo mantro dvAdashAkShara eva cha | ShaDakSharashcha yo mantro viShNoramitatejasaH || ete mantrAH pradhAnAstu vaidikAH praNavairyutAH | praNavena vihInAstu tAntrikA eva kIrtitAH || iti bhagavanmantreShvavavyApakamantrApekShayA vyApakamantrAH pradhAnAH | vyApakamantreShu cha aShTAkSharaShaDakSharau | aShTAkShareNa pratipAdyo nArAyaNaH | ShaDakShareNa pratipAdyo viShNuH | pradhAnabhUtanArAyaNa\-viShNushabdAbhyAM vAsudevAdishabdaishcha uttaratra pratipAdyaiH parabrahmapara~njyotiHparantattvaparamAtmAdishabdaiH paryAyavAchakaishcha kriyAkaNDatvAdduHkhita eva viShNushabdaprayogaH || ki~ncha\- vipNoraMshastu puruShaH\rdq{} iti daivikavyUhabhUtasya puruShasya mAnuShavyUhabhUtasya vAsudevasya mUlabhUtatvAdviShNushabbagrahaNam | yadvA\-\-\-sarvamantrA api parabrahmapara~njyotiHparantattvaparamAtmAdishabdaprayogAt advArakatvena sadvArakatvena bhagavallIlApratipAdakatvAt bhagavatprAdurbhAvA\-virbhAvalIlApratipAdakatvAdvA sarveShAmadhipatiH sarveShAM brahmarudrAdInAM nityamuktA \.\.\.\. sarvashabdasya sa~NkochAbhAvAt \.\.\.\. chetanAchetana\-vargANAmaNDAdbahirbhUtAnAmapyadhipatini \.\.\.\. \ldq{}patiM vishvasyA\-tmeshvaram\rdq{} iti shruteH || shvetAshvatare\- patiM patInAM paramaM parastAdvidAma devaM bhuvaneshamIDyam | brahmAdidevasa~NgheShu sa eva puruShottamaH | strIprAyamitarat sarva jagadbrahmapurassaram || iti || paramaH pari na mAsmeti paramaH samAbhyadhikarahitaH | yadvA utkR^iShTaH purANaH anAdiH paro lokAnAm | ekato vA jagatsarvamekato vA janArdanaH | sArato jagataH kR^itsyAdatirikto janArdanaH || iti || ajitaH jetumashakyaH brahmarudrAdibhirdevadAnavayakSharAkShasAditaH rahitaH ityarthaH | yadvA\- yato vAcho nivartante aprApya manasA saha | iti shruteravA~Nmanaso gocharatvAt yogibhirapyajitaH || nArasiMhapurANe\- hiraNyakashipostrastAn sendrAn devAn bR^ihaspatiH | kShIrodasyAntaraM gatvA stUyatAM tatra keshavaH | yuShmAbhiH saMstuto viShNuH prasanno bhavati kShaNAt || ityArabhya hiraNyavadhAnantaram | tasya kopAbhibhUtasya nR^isiMhasya jagatpateH | dR^iShTvA bhayAnakaM rUpaM tatrasurdevadAnavAH || ityArabhya sharabhanirmANAdikaM pratipAdyate | tatastasya bhavAnIsha \.\.\.\. NDasthAnamayAchata | pR^iShThabhAge chaturvaktraM tasya rudro nyaveshayat | somasUryau nayanayormArutaM pakShayordvayoH || pAdeShu bhUcharAn sarvAn shivastasya nyaveshayat evaM nirmAya sharabhaM bhavaH pramathanAyakaH || sasarja narasiMhaM taM samuddishya bhayAnakam | tataH kShaNena sharabho nAdapUritadi~NmukhaH || abhyAshabhagamadviShNoH ninadanbhairavasvanam | tamabhyAshagataM dR^iShTvA nR^isiMhaH sharabhaM ruShA | jaghAna nishitairugraistIkShNairnakhavarAyudhaiH || nihate sharabhe tasmin raudre madhunighAtinA | tuShTuvuH puNDarIkAkShaM devA devarShayastathA || iti || bhavAya rudrAya ajitaH jitArtabhaktaiH jitAtman, ahaM bhaktaparAdhIno hyasvatantra iva dvijaH || iti vachanAt, bhaktyA tvananyayA shakya ahamevaMvidho.arjuna | iti bhagavadvachanAchcha | yadvA\-parashurAmamantaratvAt rAmabhadreNa jitAtman | yadvA\-\-\- svabhaktasya bhIShmasya pratij~nAparipAlanArthe jagadrakShaNArtha cha bhavAya utpannAya bhavate tubhyaM svAhA | svAhAsvadhAvaShaDvauShaNNamaHparyAyavAchakAH | bhArate \- omiti brahmaNo yonirnamaHsvAhAsvadhAvaShaT | yasyaitAni prayujyante yathAshakti kR^itAnyapi || na tasya triShu lokeShu paraM lokeShu saMviduH | iti vedA vadanti sma vR^iddhAshcha paramarShayaH || svadhA nama iti \.\.\.\. vaShaTkAroti cha (?) | namaHshabdapradhAnAdvA svAhAshabda iveti tu || svAhAshabde namaHshabdaH pratipAditaH | anena prapattiH pratipAditA || lakShmyA saha hR^iShIkesho devyA kAsyayarUpayA | rakShakaH sarvasiddhAnte vedAnteShu cha gIyate || lakShmIM mahIM cha sheShaM hi vibhUtimubhayAtmikAm || \ldq{}asyeshAnA jagato viShNupatnI\rdq{}, lakShmIvishiShTa evaikaH prapattavya ihoditaH || iti || lakShmIvishiShTa eva prapattavya ityabhiprAyeNAdau viShNushabdaH | etatsarvamekAdashAnuvAke vistareNochyate || 1|| \section{susUkShmaH sArvaH sarveShAmantarAtmA tasthuH tasthuShAM ja~Ngamo ja~NgamAnAM vibhurvibhUNAM vibhavodbhavAya svAhA || 1\.2||} ajaDaM svAtmasambodhi nityaM sarvAvagAhi yat | j~nAnaM nAma guNaM prAhuH prathamaM guNachintakAH || svarUpaM brahmaNastachcha guNashcha parigIyate | jagatprakR^itibhAvo yaH sA shaktiH parikIrtitA || shramahAnistu yA tasya satataM kurvato jagat | balaM nAma guNastasya kathito guNachintakaiH || kartR^itvaM nAma yattasya svAtantryaM paribR^iMhitam | aishvaryaM nAma tatproktaM guNatattvArthachintakaiH || tasyApAdAnabhAve.api vikAravirahe hi yaH | vIrye nAma guNasyAyamachyutamyAparAhvayaH | sahakAryamapekShyaM yat tattaijasamudAhR^itam || iti || j~nAnAdiShADguNyasampUrNe nAnAvyUhaikahetukaM lakShmIlakShaNasaMyuktam | \ldq{}satyaM j~nAnamanantaM brahmaM\rdq{} iti shruteH | nirupAdhikasattAyogatvaM satyatvaM nityAsa~Nkuchitaj~nAnaikAkAratvaM j~nAnatvaM kAlato vastuto deshatashchAparichChinnatvamanantatvamiti brahmasvarUpashodhakavAkyapratipannasattvAdivishiShTam | shrIviShNupurANe sambharteti tathA bhartA bhakAro.arthadvayAnvitaH | netA gamayitA sraShTA gakArArthastathA mune || aishvaryasya samagrasya vIryasya yashasaH shriyaH | j~nAnavairAgyayoshchaiva ShaNNAM bhaga itIraNA || vasanti tatra bhUtAni bhUtAtmanyakhilAtmani | sa cha sarveShu bhUteShu vakArArthastathA mune || j~nAnashaktibalaishvaryavIryatejAMsyasheShataH | bhagavachChabdavAchyAni vinA heyairguNAdibhiH || evameva mahAbhAga maitreya bhagavAniti | paramabrahmabhUtasya vAsudevasya nAnyathA | shabdo.ayaM sopachAreNa hyanyatra hyupachArataH || iti || bhagavachChabdashabditamityAdiguNavishiShTaM paraM brahma viShNureveti vij~nApanena susUkShma ityuktam | shrIvaikhAnase tarkakaNDe brahmachintAdhyAye.abhihitam\- ApaH pR^ithivyA sUkShmAstu tebhyastejastato.anilaH | tasmAdAkAshametasmAttanmAtrANi manIShiNaH || tebhyaH sUkShmo hyaha~NkArastridhAbhUya vyavasthitaH | tasmAnmahAn tridhA bhUto buddhilakShaNalakShitaH || tasmAttu mUlaprakR^itiravyUDhaguNabR^iMhitA | tato vyaShTisamaShTyAkhyo jIvaH sUkShmataraH smR^itaH || tato vyomapade(?) viShNoH sthAnamAnandapUritam | tasmAttatpa~nchashaktisthaM pa~nchopaniShadAtmakam || pa~nchamUrtivibhedena vibhinnaM vishvatomukham | AbhUtasamplavasthAnaM svarUpaM chiddhanaM param || viShNorakuNThavIryasya nAnAvyUhaikahetukR^it | tataH ShaDguNasapUrNe lakShmIlakShaNasaMyutam || satyaM j~nAnamanantAravyaM bhagavachChabdashabditam | sUkShmAtsUkShmamiti khyAtaM svarUpaM rUpavarjitam || jAtikriyAdirahitaM sarUpaM guNasa~Ngatam | sUkShmAtsUkShmamavApnoti parabra~nedamavyayam || iti || sArvaH \ldq{}sarva khalvidaM brahma\rdq{} ityAdishrutisiddham | AtmA buddhau dhR^itau jIve svabhAve paramAtmani || iti || sarveShAmantarAtmA brahmarudrAdInAmantarAtmA | \ldq{}antaH praviShTaH shAstA janAnA{\m+} (?) sarvAtmA\rdq{} iti shru teH, \ldq{}yastvAtmA sharIraM yasya pR^ithivI sharIram\rdq{} ityAdishruteshcha | tasthuH tasthuShAM sthAvarANAM madhye atishayena tathA parabhR^itaH \ldq{}meruH shikhariNAmaham\rdq{} iti bhagavadvachanAt | ja~Ngamo ja~NgamAnAM ja~NgameShvapyatishayaM ja~NgamabhUtaH | yadvA shaktipradaH | vibhurvibhUNAM AkAshAdInAmapi | tathA vibhavodbhavAya eva tasya paramAtmana udbhavaH prAdurbhAvaH avatArAdiShu\-\- yasyAvatArarUpANi samarchanti divaukasaH | apashyantaH paraM bhAvaM namastasmai parAtmane || iti || evamavatArAdiShu prAdurbhAvaH\- na hyasya janmano hetuH karmaNo vA mahIpate | AtmamAyAM vineshasya parasya sraShTarAtma naH || rAmAyaNe\-\- sa hi devairudIrNasya rAvaNasya vadhArthibhiH || arthito mAnuShe loke jaj~ne viShNuH sanAtanaH || iti || tasmai dishaM pratipAdya jyotirmayAni sarvANyapi pAramAtmikAnyeveti pratipAdayati || 2|| \section{jyotirvA pAramAtmikaM sArvaM vishvaM bhavaM bhavAya prAbhUtaM prAhiNvan paramparAya sukR^itaM kR^itAya tasmai parAya IshiShe svAhA || 1\.3||} sUryachandrAgnyAdipu sthitaM jyoti pAramAtmikam | yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate.akhilam | yachchandramasi yachchAgnau tattejo viddhi mAmakam || iti || jyotIMShi viShNurbhuvanAni viShNunA sarvANi viShNurgirayo dishashcha | nadyaH samudrAshcha sa eva sarve yadasti yannAsti cha vipravaryaH || iti || nakShatrANi cha vishvalokaM sAva vishvaM sarvalokasa~njyotiH | pAramAtmikaM \ldq{}atha yadataH paro divo jyotirdIpyate\rdq{} \ldq{}vishvataH pR^iShTheShu sarvataH pR^iShThepvanuttameShu\rdq{} ityAdishrutisiddham | \ldq{}eka eva rudro nadvitIyAya tasthe\rdq{}, | yo devAnAM prabhavashchodbhavashcha vishvAdhipo rudro maharShiH | hiraNyagarbhe janayAmAsa pUrvaM sa no bud.hdhyA shubhayA saMyunaktu || iti shrutiShu shrUyamANatvAt | vishvAdhipasya rudrasya jananaM kathamupapadyata iti sha~NkAyAM tadvA shrutyarthaM bhavashabdaH bhavAya rudrAya prAbhUtaM prabhUtaM bahuvidhamityarthaH | paraM bhava mutpattiM prAhiNvan prAyachChan | \ldq{}nArAyaNAdrudro jAyate\rdq{} ityAdishrutibhyaH \ldq{}lalATAtkrodhajo rudro jAyate\rdq{} ityAdi | brahmaNo vai lalATAchcha tato devasya vai dvija | krodhAviShTasya sa~njaj~ne rudraH saMhArakArakaH || iti || \ldq{}aShTau vasava ekAdasha rudrAH\rdq{}, \ldq{}sahasrANi sahasrasho ye rudrAH\rdq{} iti shrutyantareShu shrUyamANatvAt pAramAtmikopaniShadi cha prAbhUtaM prAhiNvannityuktam | anenaikatvanivR^ittiH | asya mantrasya paramparAya ityArabhya Isho yasmAdityatrAnvayaH | sukR^itaM kR^itAya tasmai parAya IshiShe || 3|| \section{Isho yasmAdvitataM vitatya kaM dhR^itaM kAmahUto juhoti kakudaM kakuchChitvA bhUyaH parAya svAhA || 1\.4||} IshaH rudraH yasmAt sAgarANAmujjIvanakAraNAt vitataM vistR^itaM dhR^itaM shirasA dhR^itaM kaM ga~NgAjalaM vitatya bhUmau vistArya sukR^itAya kR^itavate varamanaM vishvaM bhavaM bhavAya prAbhUtaM prAhiNvan paramparAya sukR^itaM kutAya tasmai parAya paraM kAmahutaH kAmadAhako rudraH kakudaM shreShThaH dakShaH kakuchChitvA juhoti agnau prakShiptavAn | bhUyaH punarapi parAya vibhaktivyatyayaH brahmaNaH shirashChitvA prakShiptavAn | evambhUtAya rudrAya sukR^itaM kR^itAya IshiShe samarthAya tubhyaM ityarthaH | ayamevArtho mAtsye tataH krodhaparItena saMraktanayanena cha | vAmA~NguShThanakhAgreNa ChinnaM tasya shiro mayA || brahmA\- yasmAdanaparAddhasya shirashChinnaM tvayA mama | tasmAchChApasamAyuktaH kapAlI tvaM bhaviShyasi || brahmahatyAkulo bhUtvA charan tIrthAni bhUtale | tato.ahaM gatavAndevi himavantaM shilochchayam || tatra nArAyaNaH shrImAn mayA bhikShAM prayAchitaH | tatastena svakaM pArshvve nakhAgreNa vidAritam || sravato mahatI dhArA tasya raktasya niHsR^itA | viShNuprasAdAtsushroNi kapAlaM tatsahasradhA | sphuTitaM bahudhA jAtaM svapnalabdhaM dhanaM yathA || viShNudharme\- achyutAnantagovindamantramAnuShTubhaM param | namaHsampuTIkR^itya japan viShadharo haraH || yannajIrNaM cha garalaM kaNThe stabdhaM kapAlinaH | antarAtmadhR^itastasya hR^idaye garuDadhvajaH || iti || maitraloke bhakShyamANe tathA mAtR^igaNena vai | nR^isiMhamUrtideveshaM pradadyAdbhagavAn shivaH || iti || varAhe\- prAgitihAse.agastvaM prati rudraH\-\-brahmANaM cha purA sR^iShTaH puNDarIkAkShaH rudreNa dR^iShTaH | kastvamiti proktaH sR^ija iti prajAH | avij~nAtAsamartho.ahaM nimagnaH salile dvijaH | ityArabhya jalamadhye kAlameghasa~NkAshaH puNDarIkAkShaH rudreNa dR^iShTaH kastvamiti pR^iShTasya vachanam\-\- ahaM nArAyaNo devo jalashAyI sanAtanaH | divyaM chakShurbhavatu te tena va \.\.\.\. yatnataH || evamuktastadA tena yAvattasyApyahaM tanuH | tAvada~NguShThamAtraM tu jvaladbhAskaratejasam || tamevAha prapashyAmi tasya nAbhau tu pa~Nkajam | brahmANaM tatra pashyAmi hyAtmAnaM cha tada~NkataH || ityArabhya rudreNAnantaraM (?) viShNuH\- sarvaj~nastvaM na sandeho j~nAnarAshiH sanAtanaH | devAnAM cha paraH pUjyaH sarvadA tvaM bhaviShyasi || evamuktaH punarvAkyamuvAchomApatistathA | anyaddehi varaM deva prasiddhaM sarvajantuShu || martyo bhUtvA bhavAneva mAmArAdhaya keshava | mAM vahasva cha deveshaM varaM matto gR^ihANa cha | yenAhaM sarvadevAnAM pUjyAtpUjyataro.abhavam || viShNuH\-\- devakAryAvatAreShu mAnuShatvamupAgataH | tvAmevArAdhayiShyAmi tvaM cha me varado bhava || yattvayoktaM vahasveti devadeva umApate | so.ahaM namAmi deva tvAM megho bhUtvA shataM samAH || evameva harirdevaH sarveshaH sarvabhAvanaH | varado.abhUttato mahyaM tenAhaM daivatairnataH || ityAdi || purANasa~Ngrahe\- a~NguShThAgravinirbhiNNAdaNDakoshAtsravajjalam | viShNorAdAya chArdhye vai dadau tasmai chaturmukhaH || tatpAdashauchavimalaM toyamAsItsaridvarA | puNyA tripathaga~NgA yAM dadhAra shirasA svayam || IshvarasahitAyAm\- purA tribhuvanAkrAntaM hariNA balibandhane | mama loke padaM prAptaM dR^iShTvA viShNormahAtmanaH || pAdyaM dattaM mayA putra kamaNDalujalena vai | kamaNDalujalaM svalpaM kR^itamantargataM hi tat || dharma samIpato dR^iShTvA \.\.\.\. choktaM jalaM bhava | dravIbhUtastathA dharmo haribhaktyA mahAmune || gR^ihItvA dharmapAnIyaM pAdaM nAthasya tuShTaye | kShAlitaM parayA bhaktyA pAdyArghyAdibhirarchitaH || tadambu patitaM dR^iShTvA dadhAra shirasA haraH | pAvanArthaM jaTAmadhye yogyo.asmItyavadhAraNAt | varShAyutAnatha bahUn na mumocha tathA haraH || shrutirapi\-\ldq{}ye marutAmarchayanti rudraM yattejanI chArudantaM padaM yadviShNorupamaM nidhAya tena pAsi guhyaM gonAm\rdq{} itIyaM shrutiH trivikramAvatAramuddishya ga~NgAviShayatvena shrUyata iti kechidvadanti | brahmarudrAdInAmapi varapradAnAdiShu samarthatetyarthaH || 4|| \section{rAyAmIsho rahito bharantyai rAM rAM vahantyAhitaH rAyAM patiM rAM rAM dharate dharitryai rAM vahatodvahAya svAhA || 1\.5||} rAyAM \ldq{}rai aishvarye\rdq{} iti dhAtusiddhaishvaryavAchakaraishabdAbhihi\- tAnAmaishvaryANAM IshaH tadbhogArhaH paramatamaH prabhuH rahitaH tAbhiraishvaryairvihInaH chaturdashAbdapramANavanavAsahetukapitR^ivAkya\-paripAlanadvArA samastaishvaryarahita ityarthaH | rAM sakalaprANipoShakAM rAM bhUmiM prati vahantyA AtmasaushIlyA\-nukUlaprabhusevAM vA~nChantyA atibhaktibharasahitabharatopayujA sakalaprajayA bharantyai sakalaprANisaMrakShaNamApa prakriyAyai rAM AhitaH bhUmiM prati tatprAptiM prati yaH vanavAsAtpura\-mAgachCheti mahAbhaktipuraskR^itaprayatnena prArthitaH yaH rAyAM patiM prasiddhakShatriyadharmarUpANAmaishvaryANAM patiM atra vibhaktivyatyayashChAndasaH | \ldq{}bahulaM Chandasi\rdq{} ityatra bahula\-grahaNAdataH patiH pratiShThApaka ityarthaH | yaH rAM svIyapaThanashravaNadhAraNAnuShThAnaiH paripAvayitrIM sakalalokAn rAM rAvayati samastaduritAtigA R^igyajussAmAtmikA shrutiH tAM dharate tatpratipAdyatvena pratiShThAM dhatte | pratipAdyamAhAtmya ityarthaH | yaH punarapi chaturdashAbdasa~NkalyitavanavAsa\-pratij~nAnihatyanantaraM dharitryai shrImadayodhyAbhUmiprAsyai hetubhUtAM rAM sakalalokapAvanahetubhUtashrIrAmAyaNakathArUpiNIM kIrtisampattiM vahataH vahate | atrApi vibhaktivyatyayashChAndasaH | udvahAya avatAravisheShe.api paramapAvanashaktivahAya shrIrAmasvarUpAya paramAtmane svAhA nama iti sUtrArthaH || 5|| \section{yo brahmashabdaH praNavaH pradhAnaH shabdaH shabdAntarAtmanityo viyantaH yattaH prataran prakAmaM prAjApatyaM prataran prakurvan bhUyo bhUtyai acharaM charAya svAhA || 1\.6||} uttarapratipAdyamAnAyAH nyAsavidyAyAH pradhAnabhUtapraNava\-svarUpapratipAdanamukhena nyAsavidyAphalaM cha pratipAdayati\-yo brahmashabda ityAdinA | yo brahmashabdavAchyapraNavaH | \ldq{}omiti brahma\rdq{} iti shrutiH | tasya pradhAno.ayaM shabdaH shabdAntarAtmashabdabuddhikarmaNAM tritrikShaNAvasthAyitvAt shabdanAshe.api paramAtmano nAshAbhAvAt nitya ityuktam | kaThavallikopaniShadi\- sarve vedA yatpadamAmananti tapAMsi sarvANi cha yadvadanti | yadichChanto brahmacharyaM charanti tattepadaM sa~NgraheNa bravImyomityetat || etad.hdhyevAkSharaM brahma hyetadevAkSharaM param | etad.hdhyevAkSharaM j~nAtvA yo yadichChati tasya tat || etadAlambanaM shreShThametadAlambanaM param | etadAlambanaM j~nAtvA brahmaloke mahIyate || iti || vij~nAnasArathiryastu manaHpragrahavAnnaraH | so.adhvanaH pAramApnoti tadviShNoH paramaM padam || akAreNochyate viShNuH sarvalokeshvaro hariH | uddhR^itA viShNunA lakShmIrukAreNa tathochyate | makArastu tayordAsa iti praNavalakShaNam || sarvasheShiMstavAhamiti prapattipratipAdyadvArA prapannasyaprApyaM pratipAdayati\-viyatta ityAdinA | viyattaH AkAshAtparaM prataran svargAdikamatikramya prakAmaM atyantaM prAjApatyaM prajApatilokaM prataran prakurvan prakarSheNa brahmalokamapi taraNaM kurvan bhUyo bhUtyai nityaishvaryAya aNimAdyaShTaishvaryAnapekShayA nityatvAt \ldq{}apahatapApmA(?) vijaro vimR^ityurvishoko vijighitso.apipAsaH satyakAmaH satyasa~NkalpaH\rdq{} iti guNAShTakAvirbhAvAyArchirAdimArgeNa gatvA sAyujyaM pratipannAyeti prapannAste tapasvinaH bhaktAstapasvinaH | ki~NkarA mama te nityaM bhavanti nirupadravAH || lokeShu viShNornivasanti kechitsamIpamR^ichChanti cha kechidanye | anye tu rUpaM sadR^ishaM bhajante sAyujyamanye sa tu mokSha uktaH || sAyujyamubhayoratra bhoktavyasyAvishiShTatA | sArShTitA tatra bhogasya tAratamyavihInatA | sAmarasyaM hi sAyujyaM vadanti brahmavAdinaH || aihalaukikamaishvaryaM svargAdyaM pAralaukikam | kaivalyaM bhagavantaM cha mantro.ayaM sAdhayiShyati || vasiShThakarAlajanakasaMvAde\- pareNa paradharme cha bhavatyeSha sametya vai | vishuddhadharmA shuddhena budhena cha subuddhimAn || vimuktadharmA muktena sametya bharatarShabha | viyogadharmaNA chaivAviyogAtmA bhavatyapi || vimokShaNAvimokShashcha sametyeha tathA bhavet | shuchikarmA shuchishchaiva bhavatyamiti \.\.\.\. tyamAn || vimalAtmA cha bhavati sametya vimalAtmanA | kevalAtmA tathA vaiShaH kevalena sametya vai || svatantrashcha svatantreNa svatantratvamupAshnute | etAvadetatkathitaM mayA te tathyaM mahArAja yathArthatattvam | amatsarastvaM pratigR^ihya chArdhaM sanAtanaM brahma vishuddhamAdyam || iti || aShTaishvaryaM mAnasollAse\- atyantamaNuShu prANiShvAtmatvena praveshanam | aNimAsa~nj~namaishvaryaM vyAptasya paramAtmanaH || brahmANDAdishivAntAyAH ShaTtrishattattvasaMhR^iteH | bhavAshcha vyApyavR^ittitvamaishvarya mahimAhvayam || paramANusamA~Ngasya samuddharaNakarmaNi | gaurave merutulyatvaM garimANaM vidurbudhAH || mahAmerusamA~Ngasya samuddharaNakarmaNi | atyatpatvamatulyatvaM laghimeti prakIrtyate || pAtAlavAsinaH puMso brahmalokAvalambanam | prAptinAmakamaishvaryaM suShThuhAShTryaupayoginAm (?) || AkAshagamanAdInAmanyAsAM siddhisampadAm | svechChAmAtreNa saMsiddhiH prAkAmyamabhidhIyate || svasharIraprakAshena sarvArthAnAM prakAshanam | prAkAmyamidamaishvaryamiti kechitprachakShate || svechChAmAtreNa lokAnAM sR^iShTisthityantakartR^itA | sUryAdinA viyoktR^itvamIshitvamabhidhIyate || salokapAlAH sarve.api lokAshchedvashavartinaH | tadaishvaryaM vashitvAkhyaM sulabhaM shivayoginAm || iti || charAya saMsarate pratyagAtmane acharannAsharahitamaishvaryaM kurvan | yadvA acharannAsharahitamaishvaryaM kurvan charAya sR^iShTisthitisaMhArAdigatiM kurvate tubhyamityarthaH || viShNupurANe prAjApatyaM brAhmaNAnAM brAhmaM sannyAsinAM smR^itam | ekAntinaH sadA brahmadhyAyino yogino hi te | teShAM tatparamasthAnaM yadvai pashyanti sUrayaH || iti || pradhAnashabda ityanena trimAtrashabdaH | evaM shrUyate upaniShadi\- yaHpunaretattrimAtreNomityetenaivAkShareNa paraM puruShamabhidhyAyIta sa tejasi sUrye sampannaH | yathA pAdodarastvachA vinirmuchyate evaM ha vai sa pApmanA vinirmuktaH sa sAmabhirunnIyate brahmalokam\rdq{} iti | praNavashabdArthaH atharvashirasi\- \ldq{}arasAduchyate praNavaH yasmAduchchAryamANa eva R^icho yajUMShi sAmAnyatharvA~Ngirasashcha yaj~nabrahma brAhmaNebhyaH praNavayati | tasmAduchyate praNavaH\rdq{} iti | nyAsavidyAsvarUpamuttaratra pratipAdyate || 6|| \section{yo vA trimUrtiH paramaH parashcha triguNaM juShANaH sakalaM vidhatte | tridhA tridhA vA vidadhe samastaM tridhA trirUpaM sakalaM dharAya svAhA || 1\.7||} trivikramasyAyaM mantraH | yaH paramAtmA viShNuH trimUrtiH brahmaviShNushivAtmakaH | viShNupurANe sR^iShTisthityantakaraNIM brahmaviShNushivAtmikAm | sa sa~nj~nAM yAti bhagavAneka eva janArdanaH || iti || yadvA\-\-trivikramatvAtpadavikShepabhedena trimUrtiH \ldq{}idaM viShNurvichakrame tredhA nidadhe padam\rdq{} iti shrutiH | paramaH trivikramAvatArApekShayA brahmarudrAdiShu samAbhyadhikAbhAvAt paramashabdaH | parashcha avatAratve.api utkR^iShTaH | triguNaM juShANaH \ldq{}juShI prItisevanayoH\rdq{} iti triguNeShu sAtvikarAjasatAmaseShu prItiM kurvan | yadvA\-sevamAnaH sakalaM chidachidAtmakaM prapa~nchaM vidhatte | \ldq{}vyaskabhnAdrodasI viShNurete dAdhAra pR^ithivImabhito mayUkhaiH\rdq{} iti viShNureva brahyashabdavAchya iti j~nApayituM brahmAbhyadhitiShThatu bhuvanAni dhArayanniti | \ldq{}namo viShNave bR^ihate karomi |\ldq{} bR^ihatvAt bR^iMhaNatvAchcha tadbrahmeti prakIrtitam || iti || yadvA\-vidhatte jagatsR^iShTadyAdishcharabhedena tridhA tridhA vA vidadhe samastaM hrasvadIrghasamarUpeNa gArhapatyAnvAhAryAhavanIya iti tridhAgnirUpeNa uttamamadhyamAdhamasvarganarakamokShaityAdi samastaM tridhA tridhA vidadhe chakAra trirUpaM strIpunnapuMsakAdi tridhA bhUtvA trivikramarUpI bhUtvA nivahaM svasvakIyasahitairdeva\-manuShyAdibhirAvR^itaM vidhatte dhR^itavAn tasmai || 7|| \section{yadvA kR^itamamR^ita~ncharANAM yatsarvaniShThamajaraM samastaM yatpashyamAnamAtmAbhijuShANamantassuShuptyAnabhigamyamAnAya svAhA || 1\.8||} trivikramAvatAre pratyakShe kR^itasya paramAtmAnaparaM rUpaM svapne.api devairdraShTumashakyamityAhayachcheti | kR^itaM trivikramarUpeNa kR^itaM sarvaniShThamantarvyAptamajaramapahatapAShmatvAdiyutaM samastaM bahishcha vyAptam | yadvA paridR^ishyamAnaM sarvamAtmAbhijuShANam | AtmA buddhau dhR^itau jIve svabhAve paramAtmani | iti || jIvAtmanA sevamAnamevaMvidharUpamantarhR^idaye suShuShtyAsvapnenApi amR^ita~ncharANAM amR^itaM charantIti amR^ita~ncharA devAH | teShAmapi anabhigamyamAnAya dhyAtumashakyAya | yadvA\-charANAM devAdInAmamR^itaM kR^itaM samudramathanAdikaM kR^itam | yadrUpaM tatpashyamAna chedapi suShuShtyA svapnenApi prAptumashakayamiti tasmai || 8|| \section{kaH koshama~Nge kushalaM vidhAya sAkR^itaM kR^iNvate.agra ida{\m+} sukAntaM kakudvate te kAmacharaM charAya svAhA || 1\.9||} kaH koshaM brahmANDakoshama~Nge svA~Nge kushala kShemasahitaM vidhAya sAkR^ita AkR^itisahitaM kR^iNvate tatra brahmANaM kurvate agre sR^iShTyAdau kakudvate shreShThacharAya brahmaNe sukAnta manoharaM kAmacharaM aNDakoshaM vidhAya tatra sAkR^itaM AkR^itisahitabrahmANaM kR^iNvate tubhyam | anyatropaniShadi\-\ldq{}atha punareva nArAyaNaH so.anyaM kAmo manasAdhyAyata | tasya dhyAnAntasthasya lalATAt svedopahatAH prapata ApastAsu tejo hiraNmayamaNDalastatra brahmA chaturmukho.ajAyata\rdq{} iti || 9|| \section{yaM yaj~nairmunayo juShanti yaM devAH paramaM pavitraM bhaviShyantyArtiShu praNatAH pradhAnAH yaM sUrayo japanto yoginaH sUkShmaiH supradarshanaiH pashyantIshvarAya svAhA || 1\.10||} yaM paramAtmAnaM mahAviShNuM yaj~naiH \ldq{}yaja devapUjAsa~NgatikaraNadAneShu\rdq{} iti samArAdhanaiH pAkayaj~nahaviryaj~nasomayaj~naiH | dravyayaj~nAstapoyaj~nA yogayaj~nAstathApare | svAdhyAyaj~nAnayaj~nAshcha yatayaH saMshitavratAH || iti || \ldq{}yaj~nena dAnena tapasA nAshakena brAhmaNA vividiShanti\rdq{} itishruteH | dravyayaj~nAdibhirmunayaH vaikhAnasAH | vaikhAnasairmunigaNaiH nityamArAdhito.amalaiH | vaikhAnasaimunishreShThaiH pUjitAya ve~NkaTeshAya namaH || iti padmavachanArchanam | atra pratipAditA munaya ApastambAdayaH | kinnaraH svariti chet | gAruDe\-\- purA chaturmukhAdeshAchchatvAro munayo.amalAH | praNIya vaipNavaM shAstraM bhUmAvabhyarchya yaM nR^ipaH || marIchirmandare viShNumarchayAmAsa keshavam | AdeshAdbrAhmaNo viShNuM shrInivAse trirarchayet || kAshyapo viShNvadhiShThAne shubhakShetre bhR^igurmuniH | nandAyAM dakShiNe sImni shramAttare (?) sakhA | tachChuddhau shuchiShaM nAma bhR^iguNA sthApito hariH || iti || brahmakaivarte puShkaratIrthavaibhavavarNane\-\-\- nimnagAnAM yathA ga~NgA\rdq{} ityArabhya, yathA munInAM vikhanA AdibhUta udAhR^itaH || iti shrutiH || dhenurvahANAmaditissurANAM brahmA R^ibhUNAMvikhanAmunInAm || iti || evaM shrutismR^itipurANAdimukhyatvena vaikhAnasAnAmeva munishabdavAchyatvapratipAdanAt yaj~nairmunayo juShanti ityuktatvAt | ApastambAdInAmadvArabhagavadbhajanavidhi\-pratipAdanAbhAvAt | pa~nchapUjApratipAdakasya yamityatra ekavachanAsvArasyAbhAvAchcha | vaikhAnasAH munayaH juShanti | yaj~naiH prINayanti sevAM kurvantIti vA | yaj~nashabda ArAdhanaparaH yaM mahAviShNuM pradhAnadevAH brahmarudrAdayaH | na yasya rUpaM na balaprabhAvo na cha svabhAvaH paramasya puMsaH | vij~nAyate sharvapitAmahAdyaistaM vAsudevaM praNamAmyachintyam || iti || rUpabalaprabhAvAtishayena chintyatvAt paramaM ityuktam | pavitraM upaniShadi \ldq{}sa eSha sarvabhUtAntarAtmApahatapAShmA(?) divyo deva eko nArAyaNaH iti | ashuddhA brahmarudrAdyA jIvA viShNorvibhUtayaH | tAnvai kudR^iShTasAmyatva paratvAdapyupAsate || iti || ataeva pavitramityuktam | yadvA svabhaktAn vajrAdapi trAyata iti pavitrashabdaprayogaH | dantA gajAnAM kulishAgraviShNurAshIrNayattena jalaM mamaitat | mahadvipattitvavinAshano yo janArdanAnuskaraNAnubhAvaH || iti || amR^itApaharaNe garuDendrayoryuddhe cha draShTavyam | ataeva ArtiShu praNatA bhaviShyanti | shrImadrAmAyaNe bAlakANDe\- rAkShaso rAvaNo mUrkho vIryotsekena bAdhate | ityAdi | vadhArthaM vayamAyAtAstasya vai munibhissaha | siddhagandharvayakShAshcha tatastvAM sharaNaM gatAH || tvaM gatiH paramo devaH sarveShAM naH parantapaH | vadhAya devashatrUNAM nR^iNAM loke manaH kuru || evamuktaH suragaNaiH viShNustridashapu~NgavaH | pitAmahapurogAMshcha sarvalokanamaskR^itaH || abravIt tridashAn sarvAn sametAn dharmasaMhitAn | bhayaM tyajata bhadraM vo vadhArthaM yudhi rAvaNam || saputrapautraM sAmAtyaM samantrij~nAtibAndhavam | hutvA krUraM durAtmAnaM devarShINAM bhayAvaham || ityAdi || bhAgavate\- purAsurAya girisho varaM datvApa sa~NkaTam | ityArabhya ante tu sa~NkaTaM lebhe nara chitaH shiva ityuktaM (?) bANAsurayuddhe cha draShTavyam | prasAdayAmAsa bhavo devaM nArAyaNaM prabhum | sharaNaM cha jagAmAdyaM vareNyaM varadaM harim || iti || anena brahmarudrAdInAmupAsyarAhityaM tatprayuktavratAnAmapyupAdeyarAhityaM cha darshitam | pradhAnadharmArthakAmamokShachaturvidhapuruShArtheShu svAbhimatArthapradhAna\- mArtiShu svAbhimatArthAlAbhe nAshe cha praNatA bhaviShyanti | gItAyAm\- chaturvidhA bhajante mAM janAH sukR^itino.arjuna | Arto jij~nAsurarthArthI j~nAnI cha bharatarShabha || teShAM j~nAnI nityayukta ekabhaktirvishiShyate | priyo hi j~nAnino.atyarthamahaM sa cha mama priyaH | udArAH sarva evaite j~nAnI tvAtmaiva me matam | iti || yaM paramAtmAnaM yaM mantramiti kAkAkShinyAyenobhayatrAnvayaH | yaM mantrarAjamaShTAkSharaM yaM viShNuShaDakSharaM mantraM japantaH | parAsharaH\- trividho japayaj~naH syAttasya bhedaM nibodhata | yaduchchanIchasvaritaiH shadaiH spaShTapadAkSharaiH || mantramuchchArayedvAchA vAchiko.ayaM japaH smR^itaH | shanairuchchArayenmantramIShadoShThau prachAlayet || aparairashrutaM ki~nchidya upAMshujapaH smR^itaH | dhiyA yadakSharashreNyA varNAdvarNaM padAtpadam || mantrArthachintanaM bhUyaH kathyate mAnaso japaH | trayANAM japayaj~nAnAM shreShThaM syAduttarottaram || aShTAkSharashcha yo mantro dvAdashAkShara eva cha | ShaDakSharashcha yo mantro viShNoramitatejasaH || ete mantrAH pradhAnAH syurvaidikAH praNavairyutAH | praNavena vihInAstu tAntrikA eva kIrtitAH || iti || sUrayo nityasUrayaH anantagaruDAdayaH pashyanti | \ldq{}tadviShNoH paramaM padaM sadA pashyanti sUraya\rdq{} iti shrutiH | yadvA brahmavidaH pashyanti yoginaH yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhirityaShTA\-~NgayoginaH dhyAnena pashyanti | yadvA\- yogaH sannahanopAyadhyAnasa~NgatibhaktiShu | iti bhagavata evopAyopeyatvam | anena siddharUpA prapattiH sAdhyarUpA pratipAdyate | samarthapuruShArthAnAM sAdhakasya dayAnidhe | pramataH pUrvasiddhatvAtsiddhopAyavido viduH || bhaktiprapattipramukhaistadvashIkArakAraNam | tattadbalAni sAdhyatvAtsAratavyopAyaM vidurbudhAH || iti || IdR^ishaH paramAtmA yaH pratyagAtmA tathedR^ishaH | tatsambandhAnamiti (?)yogaH prakIrtitaH || yadvA\- yogaHsannahanopAyadhyAnasa~Ngatibhaktipu || iti || svAmin svasheShaM svavashaM svabharatvena nirbharam | svadattasvadhayA svArdhaM svasminnyasyati mAM svayam || iti || sarvadAnusandhAnam\-\- svojjIvanechChA yadi te svadattAyAM spR^ihA yadi | AtmanikShepaNaM dAsyaM hareH svAmyaM sadA smaret || iti || karmayoginastaM supradarshanaiH uddiShTAdikAlavyatiriktakAleShu bhagavadArAdhanAdikaM kurvanti | bhagavadbhaktAH kai~NkaryaparAH parAtmayogina ityuchyante | eteShAM bhagavadvishleShamasahamAnAnAm | na pradoShe hariM pashyet \.\.\.\. | yadi pashyetpramAdena dvAdashAbdena nashyati || iti haridarshananiShedhe nAstyeva smR^itiH\- archakAn parichArAshcha vaiShNavAn j~nAnino yatIn | dAsIdAsAdikAMshchaiva \.\.\.\. || tApatrayAnalojvAlAmAlite dehamandire | viShNubhaktirasaiH shAnti jAnan kaH kAlamIkShate || kAlo.asti yaj~ne kAlo.asti dAne kAlo.asti vai jape | sarveshadarshane kAlo vakShyamANastada~nchitaH || iti || maunaM vAchonivR^ittiH syAnnAtra bhAShaNasaMskR^itam | nAnyadeveraNaM viShNoH sadA dhyAyechcha kIrtayet || supradarshanairityuktaM supradarshanaiH pashyanti | atra praNatA ityanena paramAtmano nArAyaNasya pAdAravinde nyastabharA uchyante | paramAtmani nArAyaNe sarvabhArasamarpaNAt | sa~nj~nAtanairapekShaM tu nama ityuchyate budhaiH | bharanyAsabalAdeva svayatnavinivR^ittaye | atropAyAntarasthAne rakShako viniveshate || iti || prakarSheNa natAH praNatAH | namaHshabdasya sthUlasUkShmaparamo jana iti ahirbudhnyena vyAkhyAtam | prekShAvataH pravR^ittiryA prahvabhAvAtmikA svataH | utkR^iShTaH paramuddishya tannamaH parigIyate || loke chetanavargastu dvidhaiva parigIyate | jyAyAMshchaiva tathAjyAyAn naivAkhyA vidyate parA || kAlato guNatashchaiva prakarSho yatra tiShThati | shabdasyaunmukhyayA vR^ittyA jyAyAnityavalambyate || atashchetanavargastu smR^itaH pratyavaro budhaiH | tajjyAyAyAMshcha tayoryogaH sheShasheShitayeShyate || ajyAyAMsaH pare sarve jyAyAneko mataH paraH | nantranantR^isvabhAvena teShAM tena samanvayaH || nantavyaH paramaH sheShI sheShA nantAra IritAH | nantR^inantavyabhAvo.ayaM na prayojanapUrvakaH || nishchayo hi svabhAvo.ayaM nantR^inantavyatAtmakaH | upAdhirahito nAyaM yena bhAvena chetanAH || namanaM jAyate tasmai tadvA namanaruchyate | bhagavAn naH paro nityamahaM pratyavaraH sadA || iti bhAvo namaH prokto namasaH kAraNaM hi saH | namayatyapi vA devaM prahvabhAvayati dhruvam | ato vA nama uddiShTaM yattannAmayati svayam || vAchA nama iti prochya manasA vapuShA cha yat | tannamaH pUrvamuddiShTamato.anyannyUnamuchyate || iyaM karaNapUrtiH syAda~NgapUrtimimAM shR^iNu | shAshvatI mama saMsiddhiriyaM prahvo bhavAmi yat || puruShaM paramuddishya na me siddhirato.anyathA | itya~NgamuditaM shreShThaM phalechChA tadvirodhinI || anAdivAsanArohAdanaishvaryatvabhAvajAt | malAvakutiThatatvAchcha dR^ikkriyAvihatirhi yA || tatkArpaNyaM tadudbodho dvitIyaM hya~NgamIdR^isham | svasvAtantradyAvabodhasthaM tadvirodha udIryate || paratve sati devo.ayaM bhUtAnAmanukampayA | anugrahaikadhIrnityamityetadbhaktavatsalaH || upekShako yathA karmaphaladAyIti yA matiH | vishvAsAtmatayA yatto tvadIyaM vA tu vai sadA || evambhUto.apyashaktaH san nastrAtA bhavituM kShamaH | iti buddhvA svadevasya goptR^ishaktinirUpaNam || chaturthama~NgamuddiShTamamupyA vyAhR^itiH punaH | udAsIno guNAbhAvAdityutprekShA nimittajA || svasvasvAminivR^ittiryA prAtikUlyavivarjanam | tada~NgaM pa~nchamaM proktamAj~nAvyAkhyAtavarjanam || ashAstrIyopavAme tu tadvyAkhyAta udIryate | charAcharANi bhUtAni sarvANi bhagavadvapuH || atastadAnukUlyaM me kAryamityeva nishchayaH | ShaShThama~NgaM samuddiShTaM tadvighAte nirAkR^itiH || pUrNama~NgairupA~Ngaishcha namanaM te prakIrtitam | sthUlo yo namanasyArthaH sUkShmamanyaM nishAmaya || chetanasthaM yadA mantraM svasmin svIye cha vastuni | nama ityakSharadvandraM taddhAma hyanyavAchakam || anAdivAsanArUDhamithyAj~nAnanibandhanAt | AtmAtmIyaparArchastA yAsvatantrasvatAmiti (?) | mena evaM samIchInA bud.hdhyA sA.atra nivAryate || nAhaM mama svatantro.ahaM nAstitassvArtha uchyate | na me dehAdikaM vastu sa sheShaH paramAtmanaH || iti buddhvA nivartante tAni seyaM manIShikA | anAdivAsanAjAtairbodhaistaistairvikalpitaiH || ruShitaM yaddR^idaM chittaM svAtantryaM sattvadhImayam | chittadvaiShNavasArvAtmyapratibodhasamutthayA || nama ityanayA vAchA mantrAtsvasmAdapohyate | iti te sUkShma uddiShTaH paramaM svaM nishAmaya || panthA nakAra uddiShTo maH pradhAna udIryate | visargaH parameshastu tatrArdho.ayaM nirUpyate || anAdiparameshastu shaktimAn puruShottamaH | svaprAptaye pradhAno.ayaM panthA namananAmavAn || iti te trividhaH prokto namaHshabdArthatAM prati | nivedayet svamAtmAnaM vipNoramitatejasi || tadAtmanA manashAntastadviShNoriti mantrataH | sharIrapAtakAle cha sArthasvAnugrahaM svayam || paripAkaM prapannAnAM prayachChati yathAtatham | a~NkolatailasiktAnAM bIjAnAmachirAdyathA | vipAkaH phalaparyantastathAtreti nidarshitaH || 10|| iti prathamo.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{dvitIyo.anuvAkaH savyAkhyA} \section{yo vA gaviShThaH paramaH pradhAnaH padaM vA yasya sattvamAsIt yasyopari tvaM munayo na pashyanti tasmai mukhyAya viShNaShesvAhA || 2\.1||} yo vA gaviShTha ityAdi pa~nchamantrAnanukramAt pa~nchopaniShanmantre yaH paramAtmA gaviShThaH bhUmisthaH avakAshapradaH | yadvA charAcharAtmakeShu lokeShu AkAsharUpeNa sthitaH | paramaH vyAptyA paramaH pradhAnaH pa~nchabhUteShu pradhAnaH kAraNabhUtaH | padaM vA yasya sattvamAsIt yasyAkAshasya padamutpattisthAnaM tvamevAsIt | AsIditi ChAndasaH | yasya paramAtmanastava upari tvaM munayo na pashyanti | mananashIlo muniH nArAyaNapArAyaNo nirdvandvo muniriti vA mukhyAya tasmai viShNave tubhyam || 1|| \section{yo vA vAyurdviguNo.antarAtmA sarveShAmantashcharatIha viShNoH sa tvaM devAn manuShyAn mR^itAn parisa~njIvase svAhA || 2\.2||} yaH paramAtmA vAyuH mahAbhUtachaturthaH | dviguNaH shabdasparshavAn iti | dvA vAyoriti antarAtmA vyApta | sarveShAmantashcharatIha prakR^itimaNDale viShNoH sa vAyuH tvaM devAn manuShyAn mR^itAn parisa~njIvase devAna vardhayasi mR^itAn manuShyAn sAndIpanIputrabrAhmaNaputrAdIn sa~njIvase tubhyam || 2|| \section{tvamagne triguNo variShThaH paraM brahma paraM jyotiH sarveShAM tvaM pAlanAya hutamamR^itaM vahiShyase svAhA || 2\.3||} he agne tvaM triguNo gandharasavihInAstrayaugneriti variShThaH shreShThaH paraM brahma paraM jyotiH \ldq{}agniH sarvA devatAH\rdq{} iti shrutiH | sarvadevAtmakatvAtparambrahmashabdaprayogaH | pralayakAlApekShayA utkR^iShTajyotiH | sarveShAM devamanuShyAdInAM tvaM pAlanAya rakShaNAya hutamamR^itaM vahiShyase | amR^itarUpeNa sarveShAM prApayiShyasi | tvayA hutamamR^itarUpeNa kalAdvAreNa prApayiShyasi | shrIvaikhAnasasUtre \ldq{}yathAvAsya suShumnA jyotiShmatI prANAhutI retodhAH\rdq{} ityetA AhutIrgR^ihItvA \ldq{}rashmayashchatasraH pR^ishnau sandadhIran saha vA shuddhA amR^itAvahAchInuhi divyAlokapAvanItyetAbhishchandramasamApyAyayatyasau nu rAjA soma ApyAyito mUlagAmIva pAyAnnasyamR^itodgArisurapriyA\rdq{} ityetAbhiramR^itena tAM devatAM tarpayati | manuShyANAM tvadhikaM pAkabhedena prApayasi | tvaM samarthaH | evaMrUpAyAgnisvarUpiNa ityarthaH || 3|| \section{tvaM jIvastvamApassarveShAM janitA tvamAharaH tvaM viShNo shramApanudAya chaturguNAya svAhA || 2\.4||} he viShNo jIvakAraNabhUtA ApastvaM ChAndogye IritaM \ldq{}pa~nchamyAmAhutAvApaH puruShavachaso bhavanti\rdq{} iti || Apo nArA iti proktA Apo vai narasUnavaH | tA yadasyAyanaM pUrvaM tena nArAyaNaH smR^itaH || iti || sarveShAM janitA uttarottaraM kAraNatvena janitA | tvamAharaH tvamAhara ChAndasatvAt tvamAhara iti | sarveShAM shramApanudaH sarveShAM snAnapAnAdinA shramashAntipradaH | yadvA rAmakR^ipNAdyavatArAdiShu kAlindyAdirUpeNa shramashAntipradaH | sambhakShayitvA bhUtAni jagatyekArNavIkR^ite | nAgaparya~Nkashayane shete.asau parameshvaraH || iti || chaturguNAya gandhavihInAshchatvAro.apAM guNA iti tasmai || 4|| \section{bhUmervitanvan prataranprakAmaH popUyamAnaH pa~nchabhiH svaguNaiH prasannaissarvANi mAM dhArayiShyasi svAhA || 2\.5||} he paramAtman prakAmaH | dharmAviruddho bhUteShu kAmo.asmi bharatarShabha | kAmabhUtaH bhUmeH pa~nchabhiH svaguNaiH shabdasparsharUparasagandhA iti pa~nchendriyaviShayabhUtairguNeH sarvAn vitanvan vistArayan viShayapravaNAn kurvan popUyamAnaH pavitrabhUtaH prataran tadAkramya sthitassan, gItAyAm\- tribhirguNamayairbhAvairebhissarvamidaM jagat || mohitaM nAbhijAnAti mAmebhyaH paramavyayam || iti || (shrImad bhagavadgItA 7\.13) svatejasA.apyAdhItaiH prasannairguNairimAn lokAn dhArayiShyasi | \ldq{}vyaskabhnAdrodasI viShNuNurete dAdhAra pR^ithivImabhito\rdq{} iti shruteH | bhUmyA aindriyaviShayashaktapradAyetyarthaH || 5|| \section{manastvaM bhUtvA manaHprado.agre tvatto bhUtaM sambhAvayiShyasi sarveShAM kAyAnAmarhamarhate svAhA || 2\.6||} he paramAtman tvaM agre sR^iShTyAdau mano bhUtvA tvattaH tvatsakAshAdudbhUtamanobhimAnidevatAM sambhAvayiShyasi sa~NkalpayiShyasi | sarveShAM devamanuShyAdInAM kAyAnAM sharIrANAM yathArhe manaHpradaH | etasmAjjAyate prANo mana sarvendriyANi cha | iti shruteH || mana eva manuShyANAM kAraNaM bandhamokShayoH || iti || manorUpeNa bhavituM arhate samarthAyetyarthaH || 6|| \section{tvaM buddhirbhUtAnAmantarAtmA puNyavatAM puNyeShu sajjamAnaH tvaM buddhvA vichinvamAnaH puShparupAya svAhA || 2\.7||} he paramAtman tvaM buddhiH buddhirUpaH | bhUtAnAM pa~nchabhUtAnAM antarAtmA tattadabhimAnidevatAnAmantarAtmA | puNyavatAM puNyeShu sajjamAnaH niviShTaH | tvaM buddhvA vichinvamAnaH \ldq{}buddhistAtkAlikI matA\rdq{} iti | tayA bud.hdhyA vichinvamAnaH puNyarUpAya \ldq{}satyaM tapo damaH shamo dAnaM dharmaH prajananamagnayo.agnihotraM yajamAnaH sa.nnyAsaH\rdq{} iti te puNyashabdavAchyAH | \ldq{}yadryomnaH sthAnaM galAntaraM buddhervachanamaha~NkArasya hR^idayachittasya nAbhiriti bud.hdhyA vichinvamAnaH\rdq{} ityuktatvAt | abhyAsarUpamAtreNa vA vichinvamAnaH tasmai || 7|| \section{yaH sUkShmAn sa~ncharamANAn bhAvAbhAvAn bhavyAbhavyAn kurvannAtmIyamamito dhunoti dhuraM vahiShyase svAhA || 2\.8||} yaH paramAtmA sUsmAn bhUtasUkShmAn sa~ncharamANAn virajAparyantaM sa~ncharamANAn bhAvAbhAvAn sUkShmarUpatvAt bhAvarUpAn sukhaduHkhAnubhavAbhAvAt abhAvarUpAn bhavyAn \ldq{}apahatapAShmA vijaro vimR^ityurvishoko vijighatso.apipAsaH satyakAmaH satyasa~NkalpaH\rdq{} iti guNAShTakAvirbhAvAya bhavyAn amAnavakarasparshAtpUrvaM guNAShTakAvirbhAvAbhAvAn abhavyAn kurvannAtmIyaM brahmAla~NkArAdinAla~NkR^itya muktaM paramAtmasambandhaM kurvan amitaH amAnavaH sukR^itaduShkR^ite dhunoti | kauShItakibrAhmaNe \ldq{}tametaM devayajanaM panthAnamAsAdyAgnilokamAgachChati | sa vAyulokaM sa varuNalokaM sa AdityalokaM sa indralokaM sa prajApatilokaM sa brahmalokam | tasya ha vA etasya brahmalokasyAro hrado murhrto.anveShTihA virajA nadIlyo vR^ikShaH sAlajjaM saMsthAnaM aparAjitamAyatanaM indraprajApatI dvAragopau vibhupramitaM vichakShaNasandhyamitaujAH parya~NkaH priyA cha mAnasI pratirUpA cha chAkShuShI puShpANyAdAyAvayatau vai cha jaganyambA chAmbAvayavAshchApsaraso.ambayA nadyaH | tamitthaMvidhA gachChati | taM brahmAhAbhidhAvata mama yashasA virajAM vA pAlayannadIM prApaM na vA ayaM jigIShyatIti || taM pa~nchashatAnyapsarasAM pratidhAvanti | shataM mAlAhastAH shatamA~njanahastAH shataM chUrNahastAH shataM vAsohastAH shataM phaNahastAstaM bahmAla~NkAreNAla~Nkurvanti | sa brahmAla~NkAreNAla~NkR^ito brahmavidvAn brahmaivAbhipraiti | sa AgachChatyAraM hradaM taM manasAtyeti | tamR^itvA samprativido majjanti | sa AgachChati | muhUrtAnviheShTihA\-ste.asmAdapadravanti | sa AgachChati virajAM nadIM tAM manasaivAtyeti | tatsukR^itaduShkR^ite dhUnute | tasya priyA j~nAtayassukrR^itamupayantyapriyA duShkR^itam | tadyathA rathena dhAvayan rathachakre paryavekShata evamahorAtre paryavekShate | evaM sukR^itaduShkR^ite dhUnute sarvANi cha dvandvAni | sa eSha visukR^itoviduShkR^ito brahmavidvAn brahauvAbhipraiti || katalyaM sa AgachChatIlyaM vR^ikShaM taM brahmagandhaH pravishati | sa AgachChati sAlajjaM saMsthAnaM taM brahma sa pravishati | sa AgachChatyaparAjitamAyatanaM taM brahmatejaH pravishati | sa AgachChatIndraprajApatI dvAragopo tAvasmAdapadravataH | sa AgachChati vibhupramitaM taM brahmayashaH pravishati | sa AgachChati vichakShaNAmAsandIM bR^ihadrathantare sAmanI pUrvau pAdau dhyaita naudhase chAparau pAdau vairUpavairAje shAkvararaivate tirashchI sA praj~nA praj~nayA hi vipashyati | sa AgachChatyamitaujasaM parya~NkaM taM sa prANaH | tasya bhUtaM cha bhaviShyachcha pUrvau pAdo shrIshcherA chAparau bR^ihadrathantare anUchye bhadrayaj~nAyaj~nIye shIrShaNyamR^ichashcha sAmAni cha prAchInAgAnaM yajUMShi tirashchInAni somAMshava upastaraNamudgItha upashrIH shrIrupabarhaNam | tasmin brahmAste | tamitthaMvitpAdenaivAgra Arohati | taM brahmAha ko.asIti | taM pratibrUyAt R^iturasmyArtavo.asmyAkAshAdyonesmabhUto hAva | etat saMvatsarasya tejobhUtasya bhUtasya tvamAtmAsi yastvamasi so.ahamasmIti | tamAha ko.ahamasmIti || satyamiti bru.ayAt | kiM tatsatyamiti | yadanyaddevebhyashcha prANebhyashcha tatsaddha yaddevAshcha prANAshcha tadyattadetayA chAbhivyAhriyate satyamiti | etAvadidaM sarvamidaM sarvamasItyevainaM tadAha | tadetachChlokenApyuktam\-\- yajUdaraH sAmashirA asAvR^i~NamUrtiravyayaH | sa brahmeti hi vij~neya R^iShirbrahmamayo mahAn || iti || tamAha kena pausAni nAmAnyApnotIti | prANeneti brUyAt | kena strInAmAnIti | vAcheti | kena napuMsakanAmAnIti | manaseti | kena gandhAniti | ghrANeneti brUyAt | kena rUpANIti | chakShuSheti | kena shabdAniti | shrotreNeti | kenAnnarasAniti | jihvayeti | kena karmANIti | hastAbhyAmiti | kena sukhaduHkhe iti | sharIreNeti | kenAnandaM ratiM prajAtimiti | upastheneti | kenetyA iti | pAdAbhyAmiti | kena dhiyo vij~nAtavyaM kAmAniti | praj~nayeti prabrUyAt | tamAhApaiva khalu me hyasAvayaM te loka iti | sA yA brahmaNi chiti yA vyaShTistAM chitiM jayati tAM vyaShTiM vyashnute ya eva veda ya eva veda || dhuraM vahiShyase pAramAtmikopaniShanmantrAdhyetA vaiShNavo mantrArthavitparamaikAntI cha tasya dhuraM vahiShyase || sharaNaM tvAM prapannA ye dhyAnayogavivarjitAH | te.api mR^ityumatikramya yAnti tadvaiShNavaM padam || \ldq{}brahmavidApnoti param\rdq{} iti shruteshcha | (taittirIyopaniShadi 2\.1\.1) matpadadvandvamekaM ye prapadyante parAyaNam | uddhariShyAmyahaM devi tasmAt saMsArasAgarAt || iti || 8|| \section{yasyA dau bhayAdbhagavAnuttaste svayaM sUryasya tvaM kAlaM vahamAnaH yasmAtteja AtmIyaM kR^itvA sarvAnasmAn pAlayiShyasi svAhA || 2\.9||} yasya sR^iShTisthitisaMhArAdikaM paramAtmano nArAyaNasya niyamanAtikramabhayAt bhagavAn\- utpattiM cha vinAshaM cha bhUtAnAmAgatiM gatim | vetti vidyAmavidyAM cha sa vAchyo bhagavAniti || (bAlabodhinI shA~NkarabhAShyam) utpattyAdikaM paramAtmAdhInamiti yo vetti sa bhagavAn ShADaguNyavitpUrarvM \.\.\.\. \ldq{}bhIShAsmAdvAtaH pavate | bhIShodeti sUryaH | bhIShAsmAdagnishchendrashcha | mR^ityurdhAvati pa~nchama iti |\rdq{} kathamupeti | satyaM kAlaM vahamAnaH | \ldq{}kalA muhUrtAH kAShThAshchAhorAtrAshcha sarvashaH | ardhamAsA mAsA kratavaH saMvatsarashcha kalpantAm\rdq{} | iti | ahorAtrAdikAlaM yathAprakAraM devamanuShyAdipu prApaya \.\.\.\. nnaM dehAdyaiH pratidinaM yuddhasAmarthyasambhavakAraNAt | AtmIyaM tejaH parAbhavAbhibhavasAmarthyaM teja iti praNavAdikaM tejaH sarvAnasmAn sUryarUpeNa pAlayiShyasi | ShaDviMshabrAhmaNe\- \ldq{}devAshcha vA asurAshcha lokeShvaMsantate.asurA Adityamabhidravan sa Adityo \.\.\.\. bhitta \.\.\.\. rmarUpeNa tiShThatyaprajApatimupAyAvat | tasya prajApatiretat bheShajamashyat R^itaM cha satyaM cha brahma cho~NkAraM cha tripadAM cha gAyatrIM brA \.\.\.\. mapashyat\rdq{} ityAdi || shrIviShNupurANe\- mandehA rAkShasA ghorAH sUryamichChanti ghAtitum | prajApatikR^itaH shApasteShAM maitreya rakShasAm || akShayatvaM sharIrANAM maraNaM cha dinedine | tataH sUryasya tairyuddhaM bhavatyatyantadAruNam || ityAdi | vaiShNava \.\.\.\. kAraM tasya tatprerakaM param | tena tatpreritaM jyotiro~NkAreNAtha dIptimAn || dahatyasheSharakShAMsi mandehAkhyAni yAni vai | tataH prayAti \.\.\.\. brAhmaNairabhirakShitaH || vAlakhilyAdibhishchaiva prabhurvaikhAnasairapi | mahAtmabhirmahAtmA vai jagataH pAlanAdyataH || iti bhagavadAj~nA \.\.\.\. yAt jagatpAlanAdikaM karoti jagatpAlanAdishaktipradAya tubhyam || 9|| \section{yaM tvaM pAlanAyAbhibhUtaM devAssarve vicharanti te devAstvameva sarve mAyA mAyaiShate svAhA || 2\.10||} he paramAtman putreNa saha bANAsuraparipAlanArthamAgataM sarve tvayAbhibhUtaM abhibhavaM prAptaM rudraM sarvadevAH brahmAdayaH pramukhaM shrutvA adhyAhAraH pashyeti jIvabhUtena narasiMhe kopashA ntyarthe vicharanti sharabha \.\.\.\. vinAgatiM kurvanti ye cha sarve rudradevAH (?) brahmAdayaH vicharanti svarakShakatvena gatiM kurvanti devAstvameva sarve yadyadvibhUtimatsatvaM shrImadUrjitameva vA | tattadevAvagachCha tvaM mama tejoMshasambhavaM iti || tvadvibhUtibhUtAshchechCharabhanirmANAdigataM kathaM kurvantIti chet tatrAha mAyA mAyaiShate pUShA te mAyA AshcharyakAriNI vidyA saiva mAyA | anyeShAM mAyA kA mAyA | daivI hyeShA guNamayI mama mAyA duratyayA | mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te || iti bhagavadvachanAt | (shrImad bhagavadgItA 7\.14) sharabharUpeNa gatAnAM brahmarudrAdInAmapi nR^isiMharUpiNA saMhArAdikaM nArasiMhapurANAdiShvavagamyate saptatriMshe.adhyAye\- hiraNayakashipostrastAn sendrAn devAn bR^ihaspatiH | kShIsedasyAntaraM gatvA stUyatAM tatra keshavaH | yuShmAbhiH saMstuto viShNuH prasanno bhavati kShaNAt || ityArabhya \- yuShmadAgamanaM sarve jAnAmyasurasUdanAH | hiraNyakavinAshArthaM stuto.ahaM sha~NkareNa cha || ityArabhya hiNayavadhAnantaram\- tasya kopAbhibhUtasya nR^isiMhasya jagatpateH | dR^iShTA bhayAnakaM rUpaM tatrasurdevadAnavAH || ityAdistotrAnantaraM brahmasamIpagamanAdikaM pratipAdya\- tasmin bhagavati kruddhe narasiMhe mahAtmani | pravepate jagadidaM deveshe kupite bhR^isham || tvatto hi nAnyachCharaNaM devAnAmiha vidyate | narasiMhasamudbhUtaM bhayaM nAshaya no hare || ityArabhya anantaraM rudravachanaM \- hato hiraNyakashipuryo sa daityo mahAbalaH | ko naH shamayitA tasya \.\.\.\. harimedhasaH || tvaM me janayitA tAta sa te janayitA hariH | tasya devasya kaH shakto viShNorvai nigrahe bhavet || yadbhayAtpavate vAyuH sUryastapati yadbhayAt | yadbhayAddharaNI dhatte nigrahe tasya kaH prabhuH || tathApyupAyaM pashyAmaH parameNa samAdhinA | kR^ite yasmin bhavechChreyastUrShNIbhAvo na rochate || ashvAnAM mAhiShaH shatrurvAraNAnAM mR^igAdhipaH | vAnarANAM tathA meShaH pakShiNAM garuDaH smR^itaH || mUShakAnAM tu mArjAlo mR^igANAM shvA prakIrtitaH | vAyasAnAM divAbhIta.(?)siMhAnAM sharabhastathA || tataH same bhajiShyAmaH sharabhaM bhayashAntaye | sharabho.adhiShThito.asmAbhiH nR^isiMhaM shamayiShyati || ityevamukto bhagavAn sasarja sharabhaM tathA | yasya sandarshanAdeva trastamAsIjjagattrayam || tatastasya bhavAnIshastuNDasthAnamarochata | pR^iShThabhAge chaturvaktrastasya rudro nyaveshayat || somasUryau nayanayormArutaH pakShayordvayoH | pAdeShu bhUdharAn sarvAn shivastasya nyaveshayat || evaM nirmAya sharabhaM bhavaH pramathanAyakaH | sasarja narasiMhaM taM samuddishya bhayAnakam || tataH kShaNena sharabho nAdapUritadi~NmukhaH | abhyAshamagamadviShNorvinadan bhairavasvaram || tamabhyAshagataM dR^iShTvA nR^isiMhaH sharabhaM ruShA | jaghAna nishitairugrairdaMShTrAnakhavarAyudhaiH || nihate sharabhe tasmin raudre madhunighAtinA | tuShTuvuH puNDarIkAkShaM devA devarShayastathA || iti || gAruDe\-\- hantumabhyAgataM raudraM sharabhaM narakesarI | nakhairvidArayAmAsa hiraNyakashipuM yathA || nikR^ittabAhUrushirA vajrakalpamukhairnakhaiH | merupR^iShThe nR^isiMhena sahasrArkasamaM cha tat || pAdme\- tau yudhyamAnau tu chiraM vegena balavattarau | vinAshaM jagmaturdevau nR^isiMhasharabhAviti || tataH kruddho mahAkAyo nR^isiMhe.abhimukhasvanaH | sahasrashirasaM netraistasya gAtraM nyakartayat || patitaM bhImamatyugraM vibudhA draShTumAgatAH | R^iShayo devagandharvA yatra shete haro hataH || taM dR^iShTvA paramaM jagmurvismayaM te divaukasaH | prashashaMsustadA karma narasiMhasya chAdbhutam || iti || 10|| iti dvitIyo.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{tR^itIyo.anuvAkaH savyAkhyA} \section{yastvaM bhUtvA parjanyo bibheti randhre prajAbhirAkR^iShyamANaH satyaM kAlaM vratena pAlayan hlAdayiShyase svAhA || 3\.1||} yaj~nAdbhavati parjanyo yaj~naH karmasamudbhavaH | iti yaj~nodbhavo bhUtvA yaH parjanyaH satyaM kAlaM pAlayan randhre bhagavadAj~nAbha~Nge vibheti saH | tvaM randhre anAvR^iShTadyAdau vratena kArikeShTyAdinA prajAbhirAkR^iShyamANaH varShapradAnAdinA hlAdayiShyase tubhyam || 1|| \section{kAmo bhUtvA prajAnAmantarAsthitassarvAn lokAnhlAdayan jIvamAnaH sandarpaNAya haraye parAya svAhA || 3\.2||} he paramAtman kAmo bhUtvA prajAnAmantarAsthitaH | ana~NgatvAttatrasthitassan sarvAn lokAn janAn hlAdayan jIvamAnaH abhilaShitavastulAbhAdimukhena santoShayan sandarpaNAya garvarUpAya haraye harayitre nanu kAmadAhakatvAdrudrasya sarvahantutvamupapadyata iti chet tadasat | brahmANamindramagniM cha yamaM varuNameva cha | nigR^ihya harate yasmAttasmAddharirihochyate || sa shuklAjjAyate kAmo majjAyAH krodha eva cha | asthibhyo jAyate lobho medasashcha madastathA || mAMsAt prajAyate moho.asR^igbhyaH krodhaH prajAyate | tvachashchaivApi dharmastu kramAjjAtastato dasha || iti || bhagavato.api shuklAdutpattyAdikaM shrUyata iti chet || 2|| \section{a~NgAda~NgAdanuprAvishatsarvAn lokAn saMrakShaNAya yo vA vasan devo mAtarishvA sa yo.asmAkaM bhUtyai bhUtaye svAhA || 3\.3||} yaH paramAtmA mAtarishvA vAyvantaryAmI devaH krIDAkAmaH a~NgAda~NgAdanuprAvishat tvada~NgAtputrasyA~NgaM jIvena saha dIpAt dIpamiva jananAtprAvishat \ldq{}a~NgAda~NgAtsambhavasi hR^idayAdadhijAyase\rdq{} iti shruteH | (kauShItaki brAhmaNopaniShaddvitIyo.adhyAyaH\- shloka 11) bhArate\-\- vAyuH praveshanaM chakre sa~NgataH paramAtmanA | iti | sa devaH sarvAn lokAn janAn prati saMrakShaNAya nivasan yo.asmAkaM mAtarishvanaH antaryAmiNaH asmAkaM bhUtyai bhUtaye niravadhikaishvaryAya || 3|| \section{yau mohayan bhUtAnAM sargAdirakShaNAya yaH sa~NkochaH sa~NkochanAya bhavate svAhA || 3\.4||} yaH paramAtmA sargAdirakShaNAya sR^iShTisthitisaMhArArthe bhUtAnAM indriyANi mohayet | \ldq{}muha vaichitrye\rdq{} [ 04.0095 (kaumudIdhAtuH\-1198) muha{\m+} vaichittye (parasmaipadI sakarmakaH) iti yaH antaryAmI san sa~NkochaH | \ldq{}aNoraNIyAn\rdq{} [aNoraNIyAn mahato mahIyAn AtmA guhAyAM nihito.asya jantoH | tamakratuM pashyati vItashoko dhAtuH prasAdAnmahimAnamAtmanaH || (shvetAshvataropaniShasi 3\.20) ityAdi sa~NkochanAya bhavate tasmai || 4|| \section{yo vA dashAtmA upari spR^ishanvA devAnAM jenAtipAmuttaraH jenAtirjyotiShe svAhA || 3\.5||} yaH paramAtmA matsyAdidashAvatArarUpI dvAdashAtmApi keShA~nchit vA AdityamaNDalavartI upari spR^ishan servaShAmupari sthitvA svakiraNairmedhyAmedhyAdikaM spR^ishana devAnAM madhye jyotIrUpaH jenAtiShAM chandrAgnyAdijyotiShAM uttaraH svayaM vA spR^ishan tairabhedyairaspR^iShTaH jenAtirjyotiShe jyotiShAM jenAtirbhavati tasmai || 5|| \section{yo brahmA brahmavidAmAtmA syAdAtmachakShuShAM bhUtirbhUtimatAM sukR^itaM kR^itAya svAhA || 3\.6||} yaH paramAtmA brahmavidAM brahmA ChAndasatvAt dIrghaH parambrahma | AtmA syAdAtmachakShuShAM antaH pravishya niyantA ya AtmA | paramAtmatvena pashyatAM paramAtmA | bhUtirbhUtimatAM aishvaryavatAmaishvaryarUpaH sukR^itaM kR^itAya kR^itavate tasmai || 6|| \section{sArasvato vA eSha devo na hi pAramAtmikaH hayo.abhayo vA sarva sandhuShe svAhA || 3\.7||} hayagrIvamantraH\-eSha devo lIlAvibhUto hayagrIvarUpeNa sthitaH ayaM kevalahayo na bhavati | kintu abhayapradaH bhayarahitaH sArasvataH akhilavidyAdhArasvarUpI pAramAtmikaH paramAtmA jagat sarvaM sandhuShe kR^ipAkaTAkSheNa prekShayasi tubhyam || 7|| \section{yo vA paraM jyotiH paraM sandadhAnaH paramAtmA puruShaM sa~njanayiShyase svAhA || 3\.8||} yaH paraM jyotiH paramAtmA yaM nirhetukakR^ipAkaTAkSheNa rakShitumichChati taM puruShaM paraM sandadhAnaH utkR^iShTaguNaM sandadhAnaM sa~njanayati sa~njanayiShyase tubhyaM vyatyayaH | yadvA rAmakR^iShNAdyavatArAdiShu vasudevadasharathAdiShu paraM sandadhAnaH puruShaM prati samyak janiShyase \ldq{}janI prAdurbhAve\rdq{} iti prAdurbhAvaM prajananaM kurvate | na tasya janmano hetuH karmaNo vA mahIpate | AtmamAyAM vineshasya paramA sR^iShTirAtmanA || iti || nAyamApmA pravachanena labhyo na medhayA na bahunA shrutena | yamevaiSha vR^iNute tena labhyastasyaiSha AtmA vivR^iNute tanUM svAm || iti || jAyamAnaM hi puruShaM yaM pashyenmadhusUdanaH | sAttvikaH sa tu vij~ne yaH sa vai mokShArthachintakaH || pashyatyenaM jAyamAnaM brahmA rudro.athavA punaH rajasA tamasA chAsya mAnasaM samabhiplutam || iti || anena nirhetutvaM pratipAditam | adhikArivisheSheNa nirhetukaM sahetukaM cha || 8|| \section{yo doShashchaturashchaturthashchaturaH padArthAn sarvaM lokasya sandadhAnaste sante sattvamAdadhAnAya svAhA || 3\.9||} yo doShaH yasya paramAtmano bAhuShu chaturthaH | varapradAnahastaH chaturaH varapradAnena chaturaH samarthaH chaturaH padArthAn dharmArthakAmamokShAkhyAn sarvaM lokasya sarvajanAnAM sandadhAnaH prayachChamAnaH sante satsu sattvamAdadhAnAya \ldq{}eko bahUnAM yo vidhAti kAmAn\rdq{} iti shrutiH | [nityo.anityAnAM chetanashchetanAnAmeko bahUnAM yo vidadhAti kAmAn| tamAtmasthaM ye.anupashyanti dhIrAsteShAM shAntiH shAshvatI netareShAm || (kaThopaniShadi adhyAyaH 2 vallI 2 shloka 13) te idam || 9|| \section{yasyaitA brahmamUrtayo bR^ihadbrahmANaM brahma AdadhAnaH yaM brahma brahmaguptaye paramparAya svAhA || 3\.10||} yasya parabrahmaNaH etAH avyayA brahmamUrtayaH datto.ayaM chaturmukhabrahmaguptaye vedaguptaye paramparAya sR^ijati tasmai | (shvetAshvatare\- shlokaH 18) yo brahmANaM vidadhAti pUrvaM yo vai vedAMshcha prahiNoti tasmai || yaH brahmANaM pUrvaM vidadhAti yaH cha tasmai vedAn prahiNoti vai AtmabuddhiprakAshaM niShkalaM niShkriyaM shAntaM niravadyaM nira~njanaM amR^itasya paraM setuM dagdhendhanaM analaM iva sthitaM taM ha mumukShuH ahaM sharaNaM prapadye || (ShaShTho.adhyAyaH shlokaH 18) iti tR^irtAyo.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{chaturthA.anuvAkaH savyAkhyA} \section{vAko vA anuvAko vAkaM vAkaM sa~njupamANaH devasya svaM svaguptaye svayaM jenAtiShe jyotiShe svAhA || 4\.1||} vAkaH anuvAka eva yadvA vAkaM vAkaM pratyanuvAkaM prativAkyaM vA sa~njupamANaH asya mantrasyAdhyetari priyamANaH || vedAkSharANi yAvanti paThitAni dvijottamaiH | yAvanti harinAmAni kIrtitAni na saMshayaH | vedAkSharANi yAvanti paThitAni dvijAtibhiH | tAvanti harinAmAni kIrtitAni na saMshayaH || (saMskAraratnamAlAntargatA shlokAni bhAgaH 1) tapasA vidyayA tuShTyA dhatte vedaM harestanum || (shrImadbhAgavatapurANe skandhaH 7 adhyAyaH 14 || 41||) iti svanAmatvAchcha \ldq{}sa ha vA etasya mahato bhUtasya nishvasitametadyadR^igvedaH\rdq{} (tasya ha vA etasya mahato bhUtasya nishvasitametadyadR^igvedaH\rdq{} shArIrik mimAMsA bhAShye bhAga 1 6 pR^iShTha 193) ityAdishruternishvAsarUpatvAchcha vAkaM sa~njuShamANa ityuktam | devaH \ldq{}divu krIDAvijigIShAvyavahAradyrutistutimodamadasvapnakAnti\-gatiShu iti | sa devaH svaM svatejorUpaM svaguptaye svakR^italokamaryAdarakShaNArthe trayomayaM sUryaM jenAtiShe kalpayati | \ldq{}sUryAchandramasau dhAtA yathApUrvamakalpayat iti shrutiH | sUryAchandramasau dhAtA yathApUrvamakalpayat | divaM cha pR^ithivIM chAntarikShamatho svaH || (R^igveda maNDalam 10 sUktam 190 maNDalam 3) \ldq{}Adityo vA eSha etanmaNDalaM tapati tatra tA R^ichastadR^ichA maNDala{\m+} sa R^ichAM loko.atha ya eSha etasmin maNDale.archirdIpyate tAni sAmAni sa sAmnAM loko.atha ya eSha etasminmaNDale.archiShi puruShastAni yajU{\m+}Shi sa yajuShA maNDala{\m+} sa yajuShAM lokaH saiShA trayyeva vidyA tapati\rdq{} ityAdisvayajyotiShe anashvarajyotiShe tubhyam || 1|| \section{dvAvetau pakShI acharaM charantau nAdhuraM vyadhunIte yashchaikaM bhunakti bhokye svAhA || 4\.2||} sharIrasya tau etau dvau jIvAtmaparamAtmAnau pakShI pakShiprAyau acharaM prakR^itiM charantau sharIre sthitau | yadvA \ldq{}chara gatibhakShaNayoH\rdq{} iti prayojyaprayojakabhAvena prakR^itiM bhakShayantau | yadvA karmaphalamupaniShadantare\- R^itaM pibantau sukR^itasya loke guhAM praviShTau parame parArdhe | ChAyAtapau brahmavido vadanti pa~nchAgnayo ye cha triNAchiketAH || iti || (kaThopaniShat 1\.3\.1) nAdhuraM vyadhunIte tatra paramAM dhuraM bhAraM dhunita iti na dhunita eva | shrutyantare\- dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vR^ikShaM pariShasvajAte | tayoranyaH pippalaM svAdvattyanashnannanyo abhichAkashIti || (muNDakopaniShad tR^itIyo muNDakaH prathamaH khaNDaH shlokaH 1) yashchaikaM bhunakti yaH paramAtmA ekajIvAtmAnaM chakArAtprakR^itiM cha bhunakti saMharati | shratiH\- yasya brahma cha kShatraM cha ubhe bhavata odanaH | mR^ityuryasyopasechanaM ka itthA veda yatra saH || iti || (kaThopaniShat 1\.2\.25) harereva sarvasaMhArakaratvaM shrUyate \ldq{}hari{\m+} harantamanuyanti devAH | vishvasyeshAnaM vR^iShabhaM matInAm\rdq{} iti | (mahAnArAyaNopaniShat anuvAkaH 41\-50) IshAnashabdashravaNAdrudra eveti chet satyam | \ldq{}vishvasyeshAnam\rdq{}, \ldq{}patiM vishvasyAtmeshvaram\rdq{}, \ldq{}asyeshAnA jagato viShNupatnI\rdq{} (ala~NkAramaNihAre pR^iShTha 444) ityAdishrutiShu lakShmInArayaNayorjagadIshvaratvashravaNAtkevaleshAnashabdashravaNAbhAvAt | \ldq{}IshAnaH sarvavidyAnAm\rdq{} (shivanamaskAraH 2) iti vidyAmAtreshAnatvasya shravaNAt | brahmA shambhustathaivArkashchandramAshcha shatakratuH | evamAdyAstathA chAnye yuktA vaiShNavatejasA || jagatkAryAvasAne tu viyujyante cha tejasA | vitejasashcha te sarve pa~nchatvamupayAnti cha || iti || ata eva sarvasaMhArakatvaM shrImannArAyaNasya sarvasaMhArakasya || 2|| \section{yo vA AyuH paramAtmA na mIDhuShaH pArasthagatparaM parAyaNaH parAya lokAnAM paramAdadhAnaH paramparAya svAhA || 4\.3||} yaH paramAtmA nArAyaNaH mIhuSho rudrasya \ldq{}namo rudrAya mIDuShe\rdq{}[ namo rudrAya mahate devAyogrAya mIDhuShe | shivAya nyastadaNDAya dhR^itadaNDAya manyave || (shrImad bhAgavatam 3\.14\.35) iti paramAyuH ApannivArakatvAt paramamR^ityutvAchcha | AraNyake\- kiM tadviShNorbalamAhuH\rdq{} (taittirIyAraNyakam(visvara) prapAThakaH 1 1\.8 anuvAka 8 (3)\-(4)) ityArabhya balAdikamutpAdya || \ldq{}pR^ichChAmi tvA paraM mR^ityum\rdq{} iti prashnasya prativachanam | \ldq{}amumAhuH paraM mR^ityum | pavamAnaM tu madhyamam | agnirevAvamomR^ityuH | chandramAshchaturuchyate || \ldq{}iti bhagavatyeva paraM mR^ityutvaM pratipAditam | paramAtmAnamantaryAmiNam | vibhaktivyatyayaH | paramAtmA pAramparyAtparamparAya lokAnAM paramutkR^iShTaparaH bhinnaparaH shatrushcha paramAdadhAnaH utkR^iShTatvaM prathamAnaH ata eva parAyaNaH paramagatibhUtaH mokShopAyabhUta ityarthaH | yadvA chaturvidhapuruShArthAnAM gatibhUtaH | parAya utakR^iShTagatibhUtAya | nanu, yo brahmA brahmaNa ujjahAra prANeshvaraH kR^ittivAsAH pinAkI | IshAno devaH sa na AyurdadhAtu tasmai juhomi haviShA ghR^itena || (AyuShyasUktam) ityAyuSho nimitte kathaM rudraprArthanA pratipAdyata iti chetsatyam | bhArate\- tataste cha surAssarve brahmA te cha maharShayaH | vedadR^iShTena vidhinA vaiShNavaM kratumArabhan || tasmin satre tadA brahmA svayaM bhAgamakalpayat | devA maharShayashchaiva sarve bhAgAnakalpayan || te kArtayugadharmANo bhAgAH paramasatkR^itAH | prApurAdityavarNAntaM puruSha tamasaH param || shrIbhagavAna\-\- yena yaH kalpito bhAgaH sa tathA samupAgataH | yato.ahaM pravishAmyadya phalamAvR^ittilakShaNam || yaj~nairye vApi yakShyanti sarvalokeShu vai surAH | kalpayiShyanti vai bhAgAMste narA vedakalpitAn || yo me yathA kalpitavAn bhAgamasmin mahAkratau | sa tathA yaj~nabhAgArho vedasUtre mayA kR^ite || iti || ato brahmarudrAdInAM tattatkarmasu pUjArhatvaM bhagavato nArAyaNasya varapradAnalabdham | yadvA saMhArakatvena bhagavatA sR^iShTatvAt tatpUjetIdamprapannaviShayaM na bhavati | bhagavanmantrasya mR^ityu~njayatvam | \ldq{}ete sahasramayutaM pAshA mR^ityo martyAya hantave | tAn yaj~nasya mAyayA sarvAnavayajAmahe |\rdq{} (shrI rudram ekAdasho.anuvAkaH mantra 16) asyArthaH\-he mR^ityo martyAya hantave vartase vratasahasramayutamete pAshAH tAnpAshAn yaj~nasya mAyayA \ldq{}yaj~no vai viShNuH\rdq{} iti shrutaH | upaniShadantare yaj~nAkhyaH paramAtmA ya uchyate tasya hotR^ibhiH | upanItaM tato.asyaitattasmAdyaj~nopavItakam || iti || viShNormAyayA AshcharyakAriNyA vaiShNavyA vidyayA mantreNa sarvAn tAn pAshAnavayajAmahe adhastAtkurmaH | yadantastamasheSheNa vA~NmayaM devavaidikam | tasmai vyApakamukhyAya mantrAya mahate namaH || nanu \ldq{}hari{\m+} harantamanuyanti devAH | vishvasyeshAnaM vR^iShabhaM matInAm | brahma sarUpamanu medamAgAt |\rdq{} ityAdiShu hariM nR^isihaM harantaM sharabharUpeNa IshAnaM rudraM devA anuyAnti gatiM kurvanti | ataH sarvasaMhArakArako rudra eveti chet tadasat | pUrvAparaparAmR^iShTashabdAnAM kurute matim | iti | pUrvAnuvAke\- bhartA sanbhriyamANo bibharti | eko devo bahudhA niviShTaH |\rdq{} ityArabhya \ldq{}tameva mR^ityumamR^itaM tamAhu | taM bhartAraM tamu goptAramAhuH\rdq{} ityAdiShu bhartR^ishabdena \ldq{}vyaShTabhrAdrodasI viShNavete | dAdhartha pR^ithivImabhito mayUkhaiH\rdq{} iti svakAntyaivAvatIrya tena rUpeNa jagaddharaNaM \ldq{}kiM tadviShNorbalamAhuH | kA dIptiH kiM parAyaNam | eko yaddhArayaddevaH | rejatI rodasI ubhe | vAtAdviShNorbalamAhuH |\rdq{} ityArabhya | \ldq{}pR^ichChAmi tvA paraM mR^ityum | avamaM madhyamaM chatum | lokaM cha puNyapApAnAm | etatpR^ichChAmi samprati | abhumAhuH paraM mR^ityum | pavamAnaM tu madhyamam | agnirevAvamo mR^ityuH | chandramAshchaturuchyate ||\rdq{} iti paramAtmano viShNoreva paraM mR^ityutvaM pratipAditam | devashabdaH sAmAnyavAchIti eko deva ityuktam | \ldq{}eko devo nArAyaNaH\rdq{}, \ldq{}apahatapAShmA divyo deva eko nArAyaNaH, \ldq{}rudrAstu vahavaH\rdq{}, \ldq{}sahasrANi sahasrasho ye rudrAH\rdq{}, \ldq{}tameva mR^ityum, \ldq{}paraM mR^ityo aNu parehi panthAm || iti || nR^isiMhatApanIyopaniShadi\- ugraM vIraM mahAviShNuM jvalantaM sarvatomukham | nR^isiMhaM bhIShaNaM bhadraM mR^ityumR^ityuM namAmyaham || iti || tatraiva\-\ldq{}atha kasmAduchyata ugramiti | sa hovAcha prajApatiH\-yasmAtsvamahimnA sarvAn lokAn sarvAn devAn sarvAnAtmanaH sarvANi bhUtAni udgR^ihNAti ajasraM sR^ijati visR^ijati vAsayati udagrAhyata udgR^ihyate | stuhi shrutaM gartasadaM yuvAnaM mR^igaM na bhImabhupahatnumugram | mR^iDA jaritre siMha stavAno anyaM te asmannivapantu senAH || (shrI rudraM dashamo.anuvAkaH mantra 8) tasmAduchyata ugramiti ||\rdq{} \ldq{}atha kasmAduchyate vIramiti | yasmAtsvamahimnA sarvAn lokAn sarvAn devAn sarvAnAtmanaH sarvANi bhUtAni viramati virAmayatyajasraM sR^ijati visR^ijati vAsayati | yato vIraH karmaNyaH sudakSho yuktagrAvA jAyate devakAmaH | tasmAduchyate vIramiti ||\rdq{} \ldq{}atha kasmAduchyate mahAviShNumiti | yasmAtsvamahimnA sarvAn lokAn sarvAn davAn sarvAnAtmanaH sarvANi bhUtAni vyApnoti vyApayati sneho yathA palalapiNDaM shAntamUlamotaM protamanuvyAptaM ShyatiShikto vyApyate vyopayate | yasmAnna jAtaH paro anyo asti ya Avivesha bhuvanAni vishvA | prajApatiH prajayA saMvidAnaH trINi jyotI{\m+} Shi sachate sa ShoDashI || (yajurveda 8\.36) tasmAduchyate mahAviShNumiti || \ldq{}atha kasmAduchyate jvalantamiti | yasmAt svamahimnA sarvAn lokAn sarvAn devAn sarvAnAtmanaH sarvANi bhUtAni svatejasA jvalati jvAlayati jvAlyate jvAlayate | savitA prasavitA dIpto dIpayan dIpyamAnaH jvalan jvalitA tapan vitapan santapan rochano rochamAnaH shobhanaH shobhamAnaH kalyANaH | tasmAduchyate jvayantamiti || \ldq{}atha kasmAduchyate savartomukhamiti | yasmAktyamahimnA sarvAn lokAn sarvAn devAn sarvAnAtmanaH sarvANi bhUtAni svayamanindriyo.api sarvataH pashyati sarvataH shR^iNoti sarvato gachChati sarvata Adatte sarvagaH sarvagatastiShThati | ekaH purastAdya idaM babhUva yato babhUva bhuvanasya gopAH | yamapyeti bhuvana{\m+}sAmparAye namAmi tamahaM sarvatomukhamiti | tasmAduchyate sarvatomukhamiti || \ldq{}atha kasmAduchyate nR^isiMhamiti | yasmAtsarveShAM bhUtAnAM nA vIryatamaH shreShThatamashcha siMho vIryatamaH shreShThatamashcha tasmAnnR^isiMha AsIt parameshvaro vA jagaddhitametadrUpaM yadakSharaM bhavati | pratadviShNuH stavate vIryAya mR^igo na bhImaH kucharo gariShThAH | yasyoruShu triShu vikramaNeShvadhikShiyanti bhuvanAni vishvA || tasmAduchyate nR^isiMhomati || \ldq{}atha kasmAduchyate bhIShaNamiti | yasmAdbhIShaNaM yasya rUpaM dR^iShTvA sarve lokAH sarve devAH sarvANi bhUtAni bhItyA palAyante svayaM yataH kutashcha na bibheti | bhIShAsmAdvAtaH pavate bhIShodeti sUryaH | bhIShAsmAdagnishchendrashcha mR^ityurdhAvati pa~nchama iti || tasmAduchyate bhIShaNamiti || \ldq{}atha kasmAduchyate bhadramiti | yasmAt svayaM bhadro bhUtvA sarvadA bhadraM dadAti | rochano rochamAnaH shobhanaH shobhamAnaH kalyANaH | bhadraM karNebhiH shR^iNuyAma devAH bhadraM pashyemAkShabhiryajatrAH | sthiraira~NgaistuShTuvA{\m+} sastanUbhiH vyashema devahitaM yadAyuH || tasmAduchyate bhadramiti ||\rdq{} \ldq{}atha kasmAduchyate mR^ityumR^ityubhiti | yasmAt svamahimnA svabhaktAnAM smR^ita eva mR^ityumapamR^ityuM cha mArayati | ya AtmadA baladA yasya vishva upAsate prashiShaM yasya devAH | yasya ChAyAmR^itaM yasya mR^ityuH kasmai devAya haviShA vidhema || (yajurveda 25\.13) tasmAduchyate mR^ityumR^ityumiti ||\rdq{} \ldq{}atha kasmAduchyate namAmIti | yasmAdyaM sarve devA namanti mumukShavo brahmavAdinashcha | pranUnaM brahmaNaspatirmantraM vadatyukthyam | yasminnindro varuNo mitro aryamA devA okAMsi chakrire || (R^igvedaH maNDala 1 sUktaM 1\.40 5\.25\.13) tasmAduchyate namAmIti ||\rdq{} \ldq{}atha kasmAduchyate ahamiti | ahamasmi prathamajA R^itasya pUrvaM devebhyo amR^itasya nAbhiH | yo mA dadAti sa i devamAvAH ahamannamannamadantamadmi | ahaM vishvaM bhuvanamabhyabhavAM suvarNajyotIH || ya evaM veda | ityupaniShat ||\rdq{} (taittirIyopaniShadbhR^iguvallIdashamo.anuvAkaH shloka 5) upaniShatsu nR^isiMhasya prabhAvA evaM shrUyante | purANeShu cha\- brahmarudrendravahnIndudivAkaramanugrahAH | tachChaktyA.adhiShThitAssanto modante divi devatAH || jagatkAryAvasAne tu viyujyante cha tejasA | vitejasashcha te sarve pa~nchatAmupayAnti cha || iti || bhArate\- sattvamAdAya sarveShAM tejaso.atha divaukasAm | tejasA.apyadhiko bhUtvA bhUyo.apyatibalo.abhavat || tataH prabhR^iti devAnAM devadevo bhavodbhavaH | patishcha sarvabhUtAnAM pashUnAM chAbhavattadA || bhAsayAmAsa tAn sattvAn devadevo mahAdyutiH | arthamAdAya sarveShAM tejasA prajvalanniti || tato.abhiShiShichuH sarve surA rudrA murAriham | mahAdeva iti hyAsIddevadevo maheshvaraH || ata eva mahAdevAdishabdavAchyatvaM rudrasya varapradAnalabdhaM ata eva tameva mR^ityumityuktam | atra parambrahmaNa evAmR^itashabdavAchyatvaM na tu rudrasya | AraNyake\-\ldq{}naiva devo na martyaH | na rAjA varuNo vibhuH | nAgnirnendro na pavamAnaH | mAtR^ikkacchna vidyate | divyasyaikA dhanurArtniH pR^ithivyAmaparA shritA | tasyendro vamrirUpeNa | dhanurjyAmachChinatsvayam | tadindradhanurityajyam | abhravarNeShu chakShate | etadeva shaMyorbArhaspatyasya | etadrudrasya dhanuH | rudrasya tveva dhanurArtniH | shira utpipeSha | sa pravargyo.abhavat | tasmAdyassa pravargyeNa yaj~nena yajate | rudrasya sa shiraH pratidadhAti | naina{\m+} rudra Aruko bhavati\rdq{} || iti || tripurasaMhArakasya rudrasya pashupatitvAdiprArthanA shrUyate yajuShi.\-\- \ldq{}teShAmasurANAM tisraH pura AsannayasmayyavamAtha rajatAtha hariNI tA devA jetuM nAshaknuvan tA upasadaivAjigIShan tasmAdAhuryashchaivaM veda yashcha nopasadA vai mahApuraM jayantIti ta iShu{\m+} samaskurvatAgnimanIka{\m+} soma{\m+} shalyaM viShNuM tejanaM te.abruvan ka imAmasiShyatIti rudra ityabruvan rudro vai krUraH so.asyatviti so.abravIdvaraM vR^iNA ahameva pashUnAmadhipatirasAnIti tasmAdrudraH pashUnAmadhipatiH\rdq{} ityAdi || shvetAshvatare\- taM vishvarUpaM bhavabhUtamIDyaM devaM svachittasthamupAsya pUrvam | sa vR^ikShakAlAkR^itibhiH paro.anyo yasmAtprapa~nchaH parivartate.ayam || dharmAvahaM pApanudaM bhageshaM j~nAtvAtmasthamamR^itaM vishvadhAma | tamIshvarANAM paramaM maheshvaraM taM devatAnAM paramaM cha daivatam || patiM patInAM paramaM parastAdvidAma devaM bhuvaneshamIDyam | na tasya kAryaM karaNaM cha vidyate na tatsamashchAbhyadhikashcha dR^ishyate || parAsya shaktirvividhaiva shrUyate svAbhAvikI j~nAnabalakriyA cha | na tasya kashchitpatirasti loke nacheshitA naiva cha tasya li~Ngam | sa kAraNaM karaNAdhipAdhipo na chAsya kashchijjanitA na chAdhipaH || ityAdi | taM vishvarUpamityArabhya pratipAditAni visheShaNAni rudraparANIti chet tadasat | sahasrashIrShA puruShaH sahasrAkShaH sahasrapAt | sahasrashIrShaM devaM vishvAkShaM vishvashambhuvam || vishvaM nArAyaNaM devamakSharaM paramaM padam | vishvataH paramaM nityaM vishvaM nArAyaNa{\m+} harim || vishvameveda{\m+} sarvaM tadvishvamupajIvati | patiM vishvasyAtmeshvara{\m+} shAshvata{\m+} shivamachyutam || ityAdi || muNDakopaniShadi\-\- agnirmUrdhA chakShuShi chandrasUryau dishaH shrotre vAgvivR^itAshcha vedAH | vAyuH prANo hR^idayaM vishvamasya padbhyAM pR^ithivI hyeSha sarvabhUtAntarAtmA || ityAdi || divokasAmardhatejasApyAye tasya akhiladevatAvarapradAnena pashupatitvAdikaM prAptasya pashupateH sarvasaMhArakatvaM nopapadyate | ki~ncha\-\- namAmyahaM pApanudaM bhageshaM j~nAtvAtmasthamamR^itaM vishvadhAma | tamIshvarANAM paramaM maheshvaraM taM devatAnAM paramaM cha daivatam | patiM patInAM paramaM parastAdvidAma devaM bhuvaneshamIDyam || ityAdyupaniShadvAkyeShu bhagavanmahimA pratipAdyate | vyaktaM hiM bhagavAn devaH sAkShAnnArAyaNaH svayam | aShTAkSharasvarUpeNa mukheShu parivartate || (gopAlabhaTTasya haribhaktivilAsaH) iti bhagavanmantrAH kevalamR^ityu~njayA na bhavanti | kintu chaturvargaphalapradA vA || 3|| \section{tejasAM tejasteja AdadhAnaH sattvastejastejasAM tejastejase svAhA || 4\.4||} yaH paramAtmA tejasAM tejasteja AdadhAnaH nakShatrAgnishmadrasUryANAmuttarottaraM tejaH prayachChamAnaH sattvastejastejasAM sUryAdInAM tejoyuktAnAM yadA kadAchit tejodarshanAbhAvAt | kaThavallIShu\-\- na tatra sUryo bhAti na chandratArakaM nemA vidyuto bhAnti kuto.ayamagniH | tameva bhAntamanu bhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti || iti || sUryAdyapekShayA.adhikatejorUpatvashravaNAt nAsharahitatvAchcha sattvastejasAmityuktam | tejasviShu sthitAnAM tejasAM teShA tejasAmapi tejase parAbhibhavanasAmarthya teja iti tasmai || 4|| \section{saha sampAyAstvamAshiShamAshibhUtAbhUtamAshiShamAshirAshIrAshiranubhUmiH svAhA || 4\.5||} chetanAchetaneShu sarvatrAntaryAmitvena vasan vaiShamyanairdhR^iNyAbhAvAt shatrumitrodAsInAnAM sahAsamatve samatvAyAH pAsi tvaM AshiShamAshibhUtAbhUtaM AshibhUtaM abhUtaM cha AshiShamAshiH AshIrAshiH AshiShAM rAshiH anubhUmiH utpattisthAnam | tubhyamityarthaH || 5|| \section{yo ha saMyogo dhyAnaM juShamANaH sandhuH sandhukShaNAnAM saMyogaH sandadhAnaH puNyaH puNyAnAM puNyAya svAhA || 4\.6||} jIvAtmaparamAtmanoryo vA saMyogaH upAyatvena cha dhyAnaM saMyogaH | upAyatvenopeyatvena cha prItipUrvakaM juShamANaH sevamAnaH sandhukShaNAnAM kR^ipAkaTAkSheNa prokShaNAprokShaNAnAM viShayabhUtaH sandhuH samyak prokShita ityarthaH | saMyogaH sandadhAnaH evambhUtaH saMyogaH sandadhAnaH | puNyAnAM puNyasharIrANAM eSha eva sAdhu karmakarAyate | yamebhyo lokebhya unniShati eSha eva sAdhukarma kArayati yamaro ninIShatIti | shrIgItAyAm\- teShAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam | dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti nam || yadvA puNyAnAM puNya itareShAM madhyasthaH tena vinA tR^iNAgramapi na chalatIti | puNyAya puNyasvarUpiNe tubhyam || 6|| \section{sahasraM vA yasya vai vitAnamAdadhAnaH sahasraM vA AshiShaH sahasraM yasya vai sAsikAH sahasraM sahasrAya svAhA || 4\.7||} muktAnAmaishvaryaM pratipAdayati | yasya muktasya paramapadaM gachChataH sahasraM vA yasta vai vitAnaM maNTapAdUrdhvAchChAdanAdi AdadhAnaH | svayamevAtmamaprayachChamAnaH | sahasraM vA AshiShaH srakchandanAdayaH | sAsikAH AsanAdibhiH sahitAH | sahasraM yasya vai sAsikAH Asane saha rantuM yogyAH striyaH | sahasraM sahasrAya | \ldq{}sahasrashIrShA puruSha\rdq{} ityAdishrutisiddhAya tubhyam | \ldq{}taM pa~nchashatAnyaShsa(?)rasA pratidhAvanti shataM mAlAhastAH ityAdi || 7|| \section{svAtIkA guptayo guptiH sattvaM sattvAnAM (satyaM satyAnAM) sAtvampadaM tatsattvaM sattvamAsIt sAttvaM sAttvaM vai sattvamAdadhAnAya svAhA || 4\.8||} svAtIkA guptayaH svara \.\.\.\. shaM paramAtmAnaM nArAyaNamatikramya devatAntaramantrAntarasAdhanAntaraprayojanAntarAdInAmaki~nchitkaratvAt teShAM goptR^itvashaktyabhAvAta goptR^itvena varaNaM guptayaH | yadvA svAntaryAmiNaH paramAtmana eva goptR^itvAdayaH | AnukUlyasya sa~NkalpaH prAtikUlyasya varjanam | rakShiShyatIti vishvAso goptR^itvavaraNaM tathA || AtmanikShepakArpaNyaM ShaDvidhA sharaNAgatiH | ananyasAdhye svAbhIShTe mahAvishvAsapUrvakam | tadekopAyatA yAch~nA prapattiH sharaNAgatiH || iti || guptiH rakShaNaM sattvaM yathArtha sattvAnAM sattvabhUtahitamiti bhUtahitayuktAnAM sAtvammpadaM sattvapadapradaM tatsattvaM tatsAttvikapadaM nAnyaditi | yatpadaM sAtvatAbhikhyaM viShNuloke mahIyate | \ldq{}davaiH sukR^itakarmabhistatra mAmamR^itaM kR^idhIndrAyendo parisrava\rdq{} iti R^igvedabrAhmaNe | yadvA paramAtmano guptayaH goptR^itvAdikameva dharmottarApekShayA satyaM yathArthamiti ye gR^ihNanti teShAM satyAnAM satyatvena puhItAnAM sAtvammpadaM paramapadaM sattvamAsIt | sAttvikamevAsIt | sAttvaM vai sattvameva sAttvaM sAtvatashabdavAchyam | \ldq{}nAmaikadeshe nAmagrahaNam\rdq{} bhImo bhImasena itivat | nityanaimittikAjasrA yAj~nIyAH paramAH kriyAH | sarvaM sAtvatamAsthAya vidhishchakre samAhitaH || iti || sattvapradhAnatvAt sAtvatashavdaprayogaH | bhAratoktasAtvatashabda\-vAchyaM pa~ncharAtraM na bhavati sAttvikanAmatvena praNItatvAt | athAMshoH sAtvato nAma viShNubhaktaH pratApavAn | mahAtmA dAnanirato dhanurvedavidAM varaH || sa nAradasya vachanAdvAsudevArchane rataH | shAstraM pravartayAmAsa kuNDagolAdibhiH shrutam || tasya nAmnA tu vikhyAtaM sAtvataM nAma shobhanam | pravartate mahAshAstraM kuNDAdInAM hitAvaham || iti || sA~NkhyapurANe\- shrutibhraShTaH shrutiproktaprAyashchitte bhayaM gataH | krameNa shrutividhyarthaM manuShyastantramAshrayet || dharmashAstrapurANe cha proktaM hi maraNAntikam | prAyashchittaM manuShyANAM pApiShThAnAM sudAruNam || bhayaM prabalachittAnAM maraNe jAyate bhR^isham | teShAmevAbhirakShArthaM khalvahaM tantramuktavAn || pA~ncharAtraM bhAgavataM tantraM sAtvatanAmakam | vedAgrahaM samuddishya kamalApatiruktavAn || iti || bhAgavate\- trivaktrAyA upashlokaH putraH kR^iShNamanuvrataH | shiShyaH sAkShAnnAradasya dadau chittamakhaNDitam || tenoktaM sAtvataM tantraM yajj~nAtvA muktibhAgbhavet | yatra strIshUdradAsAnAM saMskAro vaiShNavaH smR^itaH || iti paramAtmaparatvAt pAramAtmikaM sAtvatashabdavAchyaM svAtantryeNa devatAntaramantrAntarAdipratipAdanAbhAvAt vaidikatvena prasiddhaM shrImadvaikhAnasaM sAtvikameva | satvamAdadhAnAya sAttvikaguNaM prayachChamAnAya tubhyam || 8|| \section{sattvaM vA udrekamAsIdyatsattvamubhayauranugoptA tatsatyaM satyampadAya satyAya svAhA || 4\.9||} sattvaM vA sAtvikameva yattasya paramAtmanaH udrekamAsIt prachuramAsIt | yatsattvaM sAttvikapradhAnaM brahma ubhayorapi aihikAmuShmikayoH anugoptA sAkalyena goptA | yadvA sthAvaraja~NgamAtmakayoH | yadvA mR^ite janmano rakShataH tatsatyaM sasyampadAya tataH brahmapadAya paramapadAya satyaM paramapadaprAptaye satyamityarthaH | \ldq{}nAnyaH panthA ayanAya vidyate\rdq{} iti shrute | (mahAvAkyopaniShadi shloka 9) satyAya yathArthabhUtAya tubhyam || 9|| \section{satyo jenAti satyAntarAtmA satyodyogaH satyaH satkarmA satyaM satyaM vitAnamAsItsatyaM satyAya svAhA || 4\.10||} vinAsharahitatvAt satyo jenAtiH | yadvA bhUtahitatvAt sarveShAM hitarUpaH | jenAtiH dIpti | satyAntarAtmA satyasvabhAvaH | satyodyogaH satyasa~NkalpaH | satyaH nityaH | satkarmA shobhanakarmA | nanu yadi paramAtmA viShNuH satkarmA tarhi bhR^igupatnyAdistrIvadhAdikameva nopapadyata iti chetsatyam | uttarashrIrAmAyaNe shR^iNu rAjan yathAvR^ittaM purA devAsurA yudhi | daityAsurairbhajyamAnA bhR^igupatnI samAshritA || yadA dattAbhayAstatra nyavasannirbhayAstadA | tayA parigR^ihItAMstAn dR^iShTA kru ddhaH surottamaH || chakreNa shitadhAreNa bhR^igupa lyAH shiro.aharat | tatastAnnihatAn dR^iShTvA patnIM bhR^igukulodbhavaH || shashApa sahasA kruddho viShNuM parabalArdanam | yasmAdavadhyAM me patnImavadhIH krodhamUrChitaH || tasmAttvaM mAnuShe loke janiShyasi janArdana | tatra patnIviyogaM tvaM prApsyase bahuvArShikam | tataH pratiharaH shApastamR^iShiM punarAgamat || ityAdisR^iShTisthitisaMhArakartR^itvAt duShTanigrahakartR^itvAchcha || aprameyo.aniyojyashcha yatra kAmAgamo vashI | modate bhagavAn bhUtairbAlaH krIDanakairiva || iti || lIlAvibhUtikatvAt sarvAtmakatvAt nira~Nkusha svatantratvAchcha na doShaH | ata eva satkarmA satyaM satyaM vitAnamAsIt satyaM yathArthabhUtahitaM satyAya yathArthabhUtAya tubhyam || 10|| iti chaturtho.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{pa~nchamo.anuvAkaH savyAkhyA} \section{satyaH satyaM puNyamAsItpuNyo vA daivikaM satyaM sattvamArShaM satyaM sattvaM satpathAya svAhA || 5\.1||} satyaH chidachidAtmakaH paramAtmA satyaM puNyamAsIt | satyashabdena mokShopAyabhUtaj~nAnarUpaH | puNyashabdena iShTApUTpartAdayaH svayamevAsIt | puNyo vA daivikaM \ldq{}tAni tretAyAM bahudhA santatAni tAnyAcharatha niyataM satyakAmA eSha vaH panthAH sukR^itasya loke\rdq{} iti shruteH | (muNDakopaniShadi prathamo muNDakaH dvitIyaH khaNDa shlokaH 1) bhagavatprItyarthaM kR^itaM puNyadaivikaM kAlAntare.apavargapradam | satyaM sattvamArShaM mokShopAyabhUtaj~nAnarUpaM shubhAshrayasaMshIlanamananamiti mananaviShayatvAdArShamityuktam | tatparaM brahma \ldq{}nArAyaNaparaM brahma\rdq{} iti shruteH | shrImannArAyaNa eva satyaM sattvaM satpathAya sanmArgabhUtaH sattvashabdavAchyaH paramAtmA archirAdimArgabhUta ityarthaH | \ldq{}ye chatvAraH pathayo devayAnAH\rdq{} iti devayAnamArgAshchaturvidhAH | svAmina svasheShaM svavashaM svabharatvena nirbharam | svadattasvadhiyaM svArthaM svasminnayasyati mAM svayam || iti nyAsavidyAnAM vividhAnAmarchirAdimArgAH pratipAdyante | \ldq{}archiSho.aharahna ApUryamANapakShamApUryamANapakShAdyAn ShaDuda~N~Neti mAsAMstAnmAsebhyaH saMvatsaraM saMvatsarAdAdityamAdityAchchandramasaM chandramaso vidyutaM tatpuruSho.amAnavaH sa enAn brahma gamayati\rdq{} ityAdi | ye tu dagdhendhanA loke puNyapApavivarjitAH | teShA vai kShemamadhvAnaM gachChatAM dvijasattamaH || sarvalokatamohantA AdityashchAramuchyate | jvAlAmAlimahAtejA yenedaM dhAryate jagat || AdityadagdhasarvA~NgA adR^ishyAH kechana kvachit | paramaNvAtmabhUtAshcha taM deshaM pravishantyuta || tasmAdapi vinirmuktA aniruddhaM tathA sthitA | manobhUtAstato bhUyaH pradyumnaM pravishantyuta || pradyumnAchcha vinirmuktA jihvAsa~NkarShaNaM tataH | pravishantIti prabalA sa~NkhyAyonAMshcha taissaha || tatastraiguNyahInAste paramAtmAnamojasA | sarvAvAsaM vAsudevaM kShetraj~naM viddhi tattvataH || samAhitamanaskAstu niyatAH saMyatendriyAH | ekAntabhAvA hi gatAH vAsudevaM vrajanti te || shvetadvIpamitaH prApya vishvarUpadharaM harim | tato.aniruddhamAsAdya shrIman kShIrodadhau harim || tataH pradyumnamAsAdya devaM sarveshvareshvaram | tataH sa~NkarShaNaM divyaM bhagavantaM sanAtanam ||\rdq{} ayamapyaparo mArgaH sadA brahmahitaiShiNAm | paramaikAntisiddhAnAM pa~nchakAlaratAtmanAm || tebhyo vishiShTAjjAnAmi gatimekAntinAM nR^iNAm | utkrAmanti cha mArgasthA shItabhUto nirAmayaH || devayAna paraM panthA yoginA kleshasa~NkShaye | anantA rashmayastasya dIpavadyaH sthito hR^idi || sitAsitAH kR^iShNanilAH kapilA(?) pItalohitAH | Urdhvamete sthitAsteShAM yo bhittvA sUryamaNDalam || brahmalokamatikramya [nUnaM] yAti parAM gatim | yadasyAM na dravyamasti hyUrdhvametadvyavasthitam || tena devasharIrANi sadhAmAni prapadyate | ekaikarUpAshchAdhastAchCharma ye.asyAmR^itaprabhAH | iha karmaprabhogAya taissannaratireva saH || iti || \ldq{}agnayo vai trayI vidyA devayAnaH panthA gArhapatya R^ik pR^ithivI rathantaramanvAhAryapachanaM yajurantarikShaM vAmadevyamAhavanIyassAma suvargo loko bR^ihattasmAdagnIn paramaM vadanti\rdq{} iti shrutiH | athA.ayaM dehajaM janma kR^itvA bhAryAmayapAshabandhano bhagavanmAyayA kAmakrodhalobhamohamadamAtsaryahiMsAdIni kAryANi kR^itvA tadvAreNa niShkramya punaH pApIyasIM yoniM prApya punarjAyate | svarganarakaphaleShu pravartate | tasmAdbhagavanmAyayA mohitapvAt bhagavantaM samAhi bhaktyA nArAyaNamupAsIta | upAsanAtso.api bhaktavatsalatvAt bhaktAnukampayA svamAyayA vimochayati | tata AtmA samyak j~nAnaM pravishati | pashchAdAshramadharmasaMyukto bhagavatsamAshrayaNaM karoti | tatsamAshrayaNena saMsArArNavanimagno jIvAtmA paramAtmAnaM nArAyaNaM pashyati | so.apyapunarAvR^ittikaM divyalokaM prApayati | pashchAtkR^itakR^ityo bhavati | saMsAravanavAsanAmokSho muktiH mokShavisheShaH | chaturvidhapadAvAptiH sAlokyasAmIpyasArUpyasAyujya iti | AmodaprAptiH sAlokyam | pramodaprAptiH sAmIpyam | vaikuNThaprAptiH sAyujyamiti | tachcha nityAnandAmR^itarasapAnavatsarvadA tR^iptikaraM paramAtmano nityaniShevaNaM parajyotiHpraveshanam | \ldq{}tadviShNoH paramaM pada{\m+} sadA pashyanti sUraya\rdq{} iti shrutiH | (R^igvedaH 1\.22\.20) tasmAt bhagavato nAnyathAprAptiriti vij~nAyate iti | mokShopi tAratamyatAshravaNAt brahmavidAM bhagavadArAdhakAnAmagnihotriNAmarchirAdinA brahmaprAptiH \ldq{}archirAdinA tatprathiteH\rdq{} iti vedAntasUtre uktatvAt | (brahmasUtra archirAdyadhikaraNam 4\.3\.1) bhaktyA bhagavantaM nArAyaNamarchayet \ldq{}tadviShNoH paramaM padam\rdq{} samyak bhavatIti vij~nAyata iti | archirAdimArgApratipAdanAchcha | nyAsavidyAniShThAnAmarchirAdinA paramapadaprAptiH | sA~NkhyAnAM yoganiShThAnAmAmodaprAptiH | ekAntinAM pramodaprAptiH | paramaikAntisiddhAnAM pa~nchakAlaratAtmanAM shvetadvIpAdinA brahmaprAptiH | modaprAptiH kevalasyAmoda eva | tatrApi svAnubhava eva | ChAndogye\- \ldq{}yathAkraturasmin loke puruShA bhavanti | tathetaH pretya te bhavanti\rdq{} iti shruteH | taM yathAyathopAsate tathaiva bhavantIti || 1|| \section{satyo jyotiH sattvaM prANAH sattvAdhArAH sattvaM saMyAnAH satyaH sattvaM prakAshaM jyotiShe svAhA || 5\.2||} he paramAtman satyo jyotirjyotiShmat ShaDbhAvavikArarahitatvAt anekarUparahita ityarthaH | sattvaM prANAH \ldq{}nava vai puruShe prANAH\rdq{} iti (jaiminIyaM brAhmaNam kANDaM 1) bhagavadabhimAnadevatAntara \.\.\.\. vAgAdyabhimAnidevatAnta\-ryAmisattvAdhArAH vAgAdayaH sattvAdhArAH AdhArabhUtA ityarthaH | sattvaM saMyAnAH satyaH satyabhUtahitaH sattvaM \ldq{}sattvAt sa~njAyate j~nAnam\rdq{} (shrImad bhagavadgItA 14\.17) iti | j~nAnarUpaM jyotiHprakAshaM jyotiShe tasmai jyotiShe tubhyam || 2|| \section{kAmImumAmIshiShamIshiShANAM tatsatyaM satyarUpaM satyaM satyAya sandadhAnAya svAhA || 5\.3||} kAmImumAM brahmaNo mA Isho.ahaM sarvadehinAm | ahaM tavA~NgasambhUtastasmAtkeshavanAmavAn || iti || kAM sarasvatIM IM lakShmIM umAM pArvatIM IshiShaM sR^iShTisthityantakaraNIM brahmaviShNushivAtmikAm | sa sa~nj~nAM yAti bhagavAneka eva janArdana | tattadrupe pAlayantamAshiShassatyamIshiSham || rudrasyApi pAlakaM IshiShANAM tatsatyaM satyarUpaM \ldq{}tamIshvarANAM paramaM maheshvaram\rdq{} iti shruteH | (shvetAshvataropaniShadShaShTho.adhyAyaH shloka 7) tatparamamaheshvaratvaM yathArthasatyarUpaM yathArthasatyaM satyAya chidachidAtmakaprapa~nchAya satyaM hitaM sandadhAnAya prayachChamAnAya tubhyam || 3|| \section{ariNirvA Aranda AvAranda Arando.ayamAnandate mArandamIshiShe svAhA || 5\.4||} ayaM paramAtmA araM vegaH yeShAmastIti ariNiH vegavatsu mukhyaH vegavAneva | ArandaH AsamantAdaraM vegaM dadAti ArandaH AvArandaH avagatavegamAnyaM dadAtIti AvArandaH | \ldq{}Ara pIDAyAm\rdq{} iti pIDApradaH | yasyAnugrahamichChAmi tasya vittaM harAmyaham | bandhUn vA nAshayiShyAmi vyAdhInutpAdayAmyaham || iti || ayaM paramAtmA mAraM kAmaM dadAtIti mArandaH kAmapradaH | Anandate evamAkAreNa krIDate\- aprameyo.aniyojyashcha yatra kAmagamo vashI | modate bhagavAn bhUtairbAlaH krIDanakairiva || iti tubhyam || 4|| \section{yatsatyaM vA viShNurudyogaH sUryo gaurvA viShNurvishat vishvaM vishvaM sandadhAnaH tadvishvaM viShNave vishvarUpAya svAhA || 5\.5||} yatsatyaM sa harirdeva iti jIvajAtamityarthaH | viShNuH vyAptimAn udyoga sarvopAyabhUta ityarthaH | sUryo gaurvA sUrya kiraNaM cha viShNurvishat vishvaM vishvaM sandadhAnaH pravishya chidachidAtmakaM jagat vasante grIShmamake rashmishataissantapatan tribhiH\-\- tadA sharadi varShAsu varShatyeva chatuHshataiH | hemante shishire chaiva himamutsR^ijati tribhiH || iti || bhArate\- udito vardhamAnAbhirA madhyAhnaM tapan raviH | tataH paraM hrasantIbhirgobhirastaM nigachChati || iti || \ldq{}tadevAnuprAvishat\rdq{} ityAdishruteH | (taittirIyopaniShat 2\.6\.6) pravishya vishvaM jIvaM vishvaM lokaM sandadhAnaH dhArayan tadvishvaM jIvAtmAnaM viShNave sarvabhUtAtmakAya dadAmIti AtmasamarpaNamuchyate || nIchIbhAvena saMyojya hyAtmano yatsamarpaNam | viShNvAdiShu chaturdhA tu tatpradAnapradarshinI || nIchIbhUto.apyasAvAtmA yatatyaMshatayeShyate | tattasmAdityapekShAyAM viShNave sa itIryate || iti || AtmasamarpaNapratipAdanAnnyAsavidyA | havirgR^ihItvA svAtmAnaM vasuraNveti mantrataH | juhuyAtpraNavenAgnAvachyutAkhye sanAtane || yogaratne\- payobhakShA vAyubhakShAH shINaparNAshino vA samaloShTakA~nchanA vAgyatAH prANAyAmAdyAsananiratA sarvato.aratA bahiShkR^itasarvakAmAH paramashAntAH paramAtmani govinde sadA nihitamAnasAH vasuraNvamantramuchchArayanta AtmAnaM tejomaye paramAtmA gnau dahanti te.api muktA bhavanti | eSha jIvApmaparamAtmanorj~nAnago mokShayukta iti vijAnIyAt | etajj~nAnamAtrAdevAchirAnmokShaH sidhyatIti jAnIyAditi | prasa~NgAdvasuraNvamantrasyArthauchyate | he pratyagAtman vasurvasussarveShAM savitAsi sarveShAM dhanamivAsIti | vasuraNvashabde cha sarvaiH kIrtanIyashchAsi | vibhUrasi sa~NkalpamAtreNa vividhaM bhAvayitAsi | prANe tvamasi sandhAtA prANe vasan sarvasyAnusandhAtA chAsi brahman tR^ichottarastvamasi vishvaM tvamevAsi vishvasraShTA chAsi | tejodAstvamasyagneH tejasi bhAskarAgneye prakAshoShNa\-svarUpiNIti parAbhavasAmarthyam | tejaso vA varchodAstvamasi sUryasya varchodA astviti dIptipradaH dyumnodAstvamasi chandramasaH dyumnashabdo dIptivisheShaparaH uShayAmagR^ihIto.asi haviShoH skandane hetubhUta upabhR^idAdirUpa upayAmaH tatra prakR^itipuruShaj~nAnamupayAmaH tena gR^ihIto.asi brahmaNe tvAmahasa omityAtmAnaM yu~njIta || akAreNochyate viShNuH sarvalokeshvaro hariH | uddhR^itA viShNunA lakShmIrukAreNa tathochyate | makArastu tayordAsa iti praNavalakShaNam || akAravAchyAya sarvakAraNabhUtAya sarvarakShakAya sarvasheShiNe shriyaH pataya evAhamananya ityAha\-nirupAdhikasheShabhUtastachcharaNAravindayorekAtmIyabharastasyAtmA nArAyaNAyaiva sarvadeshasarvakAlasarvAvasthochitasarvakai~NkaryANi syuriti kAraNabhUtAya viShNave tubhyam || 5|| \section{tadbhUrbhUsthaM bhUstho vA vishvarUpastadbhUH prANaH sa~NkhyAtaH bhUrAsIdbhUrasi bhuvo.asi suvarasi bhUrbhUtaye svAhA || 5\.6||} tadbhUH AkAsha bhUsthaM jalaM bhUsthaH agniH vishvarUpaH nAnArUpaH pa~nchasa~NkhyAtvena vidyamAna prANaH tadbhUshrutiH | \ldq{}tasmAdvA etasmAdAtmana AkAshaH sambhUtaH | AkAshAdvAyuH | vAyoragniH | agnerApaH | adbhyaH pR^ithivI | pR^ithivyA oShadhaya\rdq{} ityAdi bhUrAsIt | (taittirIyopaniShadbrahmAnandavallI prathamo.anuvAkaH shlokaH 1) bhUmerapi bhUmiH AdhArabhUtetyarthaH | bhUrasi bhuvo.asi suvarasi bhUrAdilokarUpo.asi bhUH bhUtaye bhUrAdilokAnAmaishvaryabhUto.asi tubhyam || 6|| \section{Apo vA apo.antarAtmA yo vedo vedAnAmAdhAraH vedAntarAtmA saraso rasasa~NkhyAto rasaM rasamAsIdrasAya svAhA || 5\.7||} yaH paramAtmA sarvakAraNabhUtA ApaH sR^iShTyarthamityarthaH | aNDasyApi kAraNabhUtA ityabhiprAyeNa pR^ithaktvenopAdAnam | tato \ldq{}yena jIvAnvyachasarja bhUmyAm\rdq{} iti shrutiH | apa eva sasarjAdau tAsu vIryamapAsR^ijat | tadaNDamabhavaddaivaM sahasrAMshusamaprabham || iti || (manusmR^itiH prathamodhyAyaH 1\.8) apojvarAtmA yo.apsu tiShThanniti | yaH paramAtmA vedaH vedarUpaH vedAnAmAdhAraH \ldq{}tasya ha vA etasya mahato bhUtasya nishvasitametadyadR^igvedaH\rdq{} ityAdi | (shArIrik mimAMsA bhAShye bhAga 1 pR^iShTha 411\.4) vedAntarAtA tadantaryAmI sarasaH antarbahishcha sAravAn rasasa~NkhyAtaH samagraShADguNyaparipUrNaH | yadvA\- shR^i~NgAravIrakaruNAdbhatahAsyabhayAnakAH | bIbhatsaraudrashAntAshcha rasAshcha nava kIrtitAH || iti || yadvA \-lavaNAmlakaTutiktakaShAyAH | rasaM rasamAsIt rasAnAM rasa AsIt | rasAya rasarUpAya tubhyam || 7|| \section{trayI vA kAmaM trayImayaM triguNaM tretAtmakaM trayI vA jenAtiH triguNaM triguNAtmakaM tasmai tretAgnaye triguNAya svAhA || 5\.8||} trayI vA kAmaM ityanenaiva davAkyavyatiriktabhAShAntara\-vyAvR^ittiH | shAntiparvaNi\- o~NkAramudgirannetAM sAvitrIM cha tadanvayAt | sheShebhyashchaiva vaktrebhyashchaturvedagataM vasu || iti || trayImayaM vedasvarUpaM vedeShu prAchuryeNa pratipAdyaM vedabhedAduchcha\- nIchAdisvarabhedena triguNaM tretAtmakaM gArhapatyAnvAhArya\-pachanAhavanIyabhedena tretAtmakam | yadvA gArhapatyAdInAM prANabhUtatvAt tretAtmakamityuktam | trayI vA jenAti vedarUpajenAtiH triguNaM nityanaimittikakAmyabhedena triguNam | yadvA\-\-\-sAtvikarAjasatAmasabhedena triguNam | triguNAtmakaM AdhArabhUtamevambhUtAya tasmai tretAgnaye triguNAya guNatrayasahitAya tubhyam || 8|| \section{dvau vA mukhyau mukhyAdhArau sasukhau sAnandau sasmerau stherayitau sAnandamAnandate svAhA || 5\.9||} dvau brahmarudrau | yadvA pratipuruShau mukhyau mukhyAdhArau asvatantrau paramAtmAdhArau | \ldq{}antarasminnime lokAH\rdq{} iti | sasukhau sukhasahitau sAnandau hitarUpaM sukhaM ahitaM duHkhaM sasmerau smerayutau hAsasahitau stherayitau, etau dvau vibudhashreShThau prasAdakrodhajau smR^itau | tathA darshitapanthAnau sR^iShTisaMhArakArakau || brahmarudrendravahnIndudivAkaramanugrahAH | tachChastvAdhiShThitAssanto modante divi devatAH || iti || sAnandaM AnandasahitaM Anandate | iShTe vastuni dR^iShTe cha priyamevAvabhAsate | tadvastulAbhAnmodaH syAtpramodastasya bhogataH | ete sma jaTharAnandAt svadante jaladheriva || iti || \ldq{}saiShA.a.anandasya mImA{\m+}sA bhavati | yuvA syAtsAdhuyuvAdhyAyakaH | AshiShTho draDhiShTho baliShThaH | tasyeyaM pR^ithivI sarvA vittasya pUrNA syAt | sa eko mAnuSha AnandaH\rdq{} ityArabhya \ldq{}sa eko brahmaNa AnandaH\rdq{} ityantaM (taittirIyopaniShadbrahmAnandavallIaShTamo.anuvAkaHverse 1) mAnuShamanuShyagandharvadevagandharvANAM pitR^INAmAjAnajAnAM karmadevAnAmindrasya bR^ihaspateH prajApaterbrahmaNa iti mAnuShAnandamupakramya brahmAnandaparyantamuktvA brahmAnandasyAparimitatvAt Anando brahmeti sadatishayAnandasvarUpatvAchcha brahmaNaH \ldq{}yato vAcho vivartante aprApya manasA saha\rdq{} ityuktam | (taittirIyopaniShadbrahmAnandavallInavamo.anuvAkaH shlokaH 1) evaM bhUtAya tubhyam || 9|| \section{sa ekaikaH sAdhAraH sAdhiShThAno nAdhiShThAnaH kaM kaM kasmai pade pade pAtaH pAdAya pAdite svAhA || 5\.10||} sa paramAtmA ekaikaH anena \ldq{}sadeva somyedamagra AsIt\rdq{} (ChAndogyopaniShadShaShTho.adhyAyaHdvitIyaH khaNDaH shlokaH 1), \ldq{}ekamevAdvitIyam\rdq{} itishruteH | sR^iShTeH prAk nimittopAdAnakAraNAntararahite sAdhAraH hR^idayakamalAdyAdhAraH | sAdhiShThAnaH \ldq{}tadviShNoH paramaM padam\rdq{} (R^igvedaH 1\.22\.20) iti shruteH paramapadAdyadiShThAnasahitaH | nAdhiShThAnaH avAntarakatvenAdhiShThAnabhUto na bhavati | yadvA\-dhArakAntararahitaH evambhUtasya paramAtmanaH pAdAya pAtaH praNatiH kaM kaM puruShamapi pade pade paramAtmanA sampAdite | Amodashcha pramodashcha sammodastadanantaram | vaikuNThamiti vij~neyAste.anyonyamupari sthitAH || ataH paraM chaturthaH syAllokaH paramabhAsvaraH | vAsudevasya sumahattaddIptamajarAvR^itam || dvAdashAvaraNopetaM pUrNachandrAyutaprabham | sarvatejomayaM bhAsvadanirdeshyaM surairapi || AnandaM nAma taM lokaM paramAnandamadbhutam | yasmin kasmin kule jAtA yatra kutra nivAsinaH | vAsudevaratA nityaM yamalokaM na yAnti te || iti || pade pade AmodAdipade padAntare vA tApayatIti sheShaH | nityamuktabandhaishcha krIDate tubhyam || 10|| iti pa~nchamo.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{ShaShTho.anuvAkaH savyAkhyA} \section{svayamAdiH sarvAntarAtmA devasya svayaM krIDAtmakamavAsR^ijat yaH svayaM lokamavadhAramavadhArayan svAhA || 6\.1||} ataH paraM parabrahmaNo nArAyaNasya paratvAntaryAmitvAdi\-pratipAdanamukhena archAvatArAdikaM pratipAdayati\-svayamAdiH ityAdinA | svayamityanena \ldq{}sadeva somyedamagra AsIt\rdq{}, \ldq{}ekamevAdvitIyam\rdq{} iti shruterabhinnanimittopAdAnakAraNabhUtaM \ldq{}satyaM j~nAnamanantaM brahma\rdq{} ityAdibhiH satyatvaj~nAnatvA\-nantatvavishiShTaM \ldq{}Anando brahma\rdq{} iti niratishayAnanda\-svarUpaM \ldq{}nArAyaNaparaM brahma\rdq{} ityAdibhiH parambrahmaparantatva\-para~njyotiHparamAtmAdishabdavAchyaM nArAyaNamevAha\-svayamiti || nArastviti sarvapuMsAM samUhaH parikIrtitaH | gatirAlambanaM tasya tena nArAyaNaH smR^itaH || iti || akhilajagatkAraNabhUto nArAyaNa evAdirityuchyate | yadvA\- Adishabdena paratvam | paratvaM nAma\-\- vaikuNThe tu pare loke shriyA sArdhaM jagatpatiH | Aste viShNurachyintyAtmA bhaktairbhAgavataiH saha || pare loke\-\- ataHparaM chaturthaH syAdityAdi || shriyA sArdhaM nityaivaiShA jaganmAtA viShNoH shrIranapAyinI | yathA sadmagato viShNustathaiveyaM dvijottama || jagatpatiH \- patiM vishvasyAtmeshvaraM shAshvataM shivamachyutam | eka eva jagatsvAmI shaktimAnachyutaH prabhuH || tadaMshAchChaktimanto.anye brahmeshAnAdayo.amarAH | brahmAdidevasa~NgheShu sa eva puruShottamaH || strIprAyamitaratsarvaM jagadbrahmapurassaram | vishvavyApakashIlatvAdviShNurityabhidhIyate || achintyAtmA na yasya rUpaM na balaprabhAvo na cha svabhAvaH paramasya puMsaH | vij~nAyate sharvapitAmahAdyaistaM vAsudevaM praNamAmyachintyam || bhaktaiH\- bhaktaistadbhaktavAtsalyaM tatpUjAsvanura~njanam | tatkathAshravaNe bhaktiH svaranetrA~NgavikriyA || tadanusmaraNaM nityaM tadanyasya cha varjanam | nityaM tadekasheShatvaM yadbhuktenopajIvati || iti || bhAgavataiH\-\- utpattishcha vinAshashcha bhUtAnAmAgatiM gatim | vetti vidyAmavidyAM cha sa vAchyo bhagavAniti || pa~nchashaktimayo viShNurvAsudevaH sanAtanaH | lokasthitimimAM dIrgho vishAlAmatidustarAm | pashyannAste hR^iShIkeshaH parame vyomni bhAsvati || evaM paratvamupapAditam | sarvAntarAtmA ityanena \ldq{}antaH praviShTaH shAstA janAnAM sarvAtmA\rdq{}, \ldq{}yasyAtmA sharIraM yasya pR^ithivI sharIram\rdq{} ityAdyantaryAmitvaM svayamAdiH ityuktatvAt | daivikamAnuShabhedena vyUho dvividhaH | kathaM tvamarchanIyo.asi mUrtayaH kIdR^ishAstu te | vaikhAnasAH kathaM vA syuH kathaM vA pA~ncharAtrikAH || shrIbhagavAn\- shR^iNu pANDava tatsarvamarchanAshramamAtmanaH | sthaNDile padmakaM kR^itvA sAShTapatraM sakarNikam || aShTAkSharavidhAnena athavA dvAdashAkSharaiH | vaidikairathavA mantrairmanunoktena vA punaH || sthitaM mAmantare tasminnarchayitvA samAhita | puruShaM cha tatatsatyamachyutaM cha yudhiShThira || aniruddhaM cha mAM prAhurvaikhAnasavido janAH | anye tvevaM vijAnanti mAM rAjan pA~ncharAtrikAH || vAsudevaM cha rAjendra sa~NkarShaNamathApi cha | pradyumna chAniruddhaM cha chaturmUrti prachakShate || etAshchAnyAshcha rAjendra sa~nj~nAbhedena mUrtayaH | viddhi me.archAntarANyeva mAmevaM chArchayedbudhaH || iti || vaibhavaM tvavatArANAm\- matsyaH kUrmo varAhashcha nArasiMhashcha vAmanaH | rAmo rAmashcha rAmashcha buddhaH kalkIti te dasha || iti || devashabdaprayogasAmarthyAt vyUhavibhave abhiprete svayaM ityanena \ldq{}pa~nchadhA pa~nchAtmA\rdq{} ityAdishrutyartho.atrAnusandheyaH | pa~nchadhetyanena paravyUhavibhavAntaryAmyarchAvatAra iti pa~nchadhA pratipAditAsu, vyAptiH kAntiH pravesho.archA tatkriyAsu nivandhanAH | paratve.apyadhikaM viShNordevasya paramAtmanaH || mukto.api bhogabhogyatvAtparavyUhAtmano hareH | tatkAlasannikR^iShTe cha lakShyatvAdvibhavAtmanaH || vishuddhairyAgasaMsiddhaishchintyattvAdantarAtmanaH | archAtmanyeva sarveShAmadhikAro nira~NkushaH || archAvatAraviShaye mamApyuddeshatastathA | uktA guNA na shakyante vaktuM varShashatairapi || evaM pa~nchaprakAro.ahamAtmanAM patatAmadhaH | pUrvasmAdapi pUrvasmAjjAyAMshchaivottarottaraH | saulabhyato jagatsvAmI sulabho hyuttarottaraH || iti || paratvAdau saulabhyAbhAvAt sarvasulabhatvAdarchAvatAra | shilAdAru cha tAmraM cha rajataM kA~nchanaM maNiH | uktAni kautukArthM tu ShaD dravyANi manIShibhiH || iti || shailajAdirUpeNa vigrahaparigrahAdikaM bhagavata. pratipAdayati iyaM shrutiH\-krIDAtmasthavAsR^ijat iti || nR^isiMhatApanIyopaniShadi\- atha kasmAduchyate vIramiti yasmAtsvamahimnA sarvAn lokAn sarvAn devAn sarvAnAtmanaH sarvANi bhUtAni viramati virAmayatyajasraM sR^ijati visR^ijati vAsayati yato vIraH karmaNyaH sudakSho yuktagrAvA jAyate devakAmaH tasmAduchyate vIramiti || ityAdi || yataH bhaktasaMrakShaNAdihetutvena vIraH\- yadi hyahaM na varteyaM jAtu karmaNyatandritaH | mama vartmAnuvartante manuShyAH pArtha sarvashaH || utsIdeyurime lokA na kuryo karma chedaham | sa~Nkarasya cha kartA syAmupahanyAbhimAH prajAH || (shrImad bhagavadgItA 3\.23 24) ityAdibhagavadvachanAnurodhena nityavibhUtau pAdaprakShAlanAdi\-karmakaraNe yogyatAbhAvAt, vibhUtau pAdaprakShAlanAchamanasnAnAdi\-karmakaraNAyogyatAtvamichChan sudakShAM sutarAM svApakAdInAM yathAyogyaM kAmitaphalapradAnasamarthaH \ldq{}yuktagrAvA jAyate devakAmaH\rdq{} (R^igvedaH 7\.2\.9) devatAtvamichChan shrIvaikhAnasAdishAstroktashailAdipratimArUpe jAyate | grAvAgrahaNaM suvarNarajatAdInAmapyupalakShaNam | ki~ncha\- pisha~NgarUpassubharo vayodhAH shruShTI vIro jAyate devakAmaH | pisha~NgarUpaH suvarNavarNaH subharaH sukhena bhartuM shakyaH vayodhAH vayasA garuDena dhriyata iti vayodhAH vIrashabdena pUrvokta\-mantrapratipAdya evAtrApi pratipAdyate pisha~NgarUpa ityAdi guNashiShTatvenoktatvAt sAlagrAmaparatvena vA grAvAparatvena vA vaktumayuktamityavagamyate | bhArate\- surUpAM pratimAM viShNo prasannavadanekShaNAm | kR^itvAtmanaH prItikarIM suvarNarajatAdibhiH || tAmarchayettAM praNamettAM japettAM vichintayet | vishatyapAstadoShastu tAmeva brahmarUpiNIm || granthAntare\- dvIpavarShavibhAgeShu tIrtheShvAyataneShu cha | mAnuShAshchAtmanA chAhaM grAmegrAme gR^ihegR^ihe || puMsipuMsi sambhavAni dArulohashilAmayaH | ahaM pa~nchopaniShadaH paravyUhAdiShu sthitaH || AvirbhAveShu sarveShu svasa~NkalpasharIravAn | AveshAMshAvatAreShu pA~nchabhautikavigrahaH || dArulohashilAmR^itsnAsharIrorchAtmakaH smR^itaH | chetanAchetanairdehI paramAtmA bhavAmyaham || archAtmanAvatINaM mAM jAnanto hi vimohitAH | kR^itvA dArushilAbuddhiM gachChanti narakAyutam || svashabhUnAM vimAnAnAmabhito yojanadvayam | kShetre pApaharaM proktaM mR^itAnAmapavargadam || yojanaM divyadeshAnAM siddhAnAmarthameva cha | manuShyANAM vimAnAnAmabhitaH kroshamuttamam | gR^ihamAtraM prashastaM vA gR^ihArchA yatra vidyate || iti || puruShasaMhitAyAM nAradaM prati sanatkumAraH\-\- purA nArAyaNo devaH kR^ipayA parayAnvitaH | devatirya~NmanuShyAdIn vIkShya saMsAramadhyagAn || evaM sa~nchintayAmAsa saMsmaran vaibhavaM svakam | sva taHpramANavAkyaishcha durvij~nAnaM vadanti mAm || aNoraNIyAnmahato mahIyAnnirguNo guNI | digdeshakAlAvasthAdyairasau chAbhedyavaibhavaH || pradhIkShayavihInashcha satyakAmo nira~njanaH | vinendriyeNa sarvaj~no vinA pAdena sarvagaH || anAso.anubhavan gandhaM spR^ishan sarvamapANikaH | shR^iNvan shrutiM vinA shabdamajihvo.api lihan rasam || sAdhanena vinA sarva sAdhyaM sAdhayate.anvaham | tasmAtsarvapramANena sudurj~nAnataro hyaham || majj~nAnAbhAvage mokSho na sid.hdhyati kadAchana | tasmAtsaMsArachakre.asmin bhrAmyante cha sudustare || uddhareyamimAn sarvAn yAtanAshatasa~NkulAn | iti sa~nchintya bhagavAn svachChandopAttavigrahaH || hitvaupaniShadaM veShaM pramANAnAmagocharam | sarveShAM harShadaM bhaktyA dR^iShTamAtreNa muktidam || sarvakalyANasampUrNaM guNarAshisamAshrayam | sahasramukhadR^ikpAdamAdade rUpamadbhutam || iti || ataH svayaM cha bhagavAn krIDAtmakamavAsR^ijat | avatArasya satyatvamajihAsan svabhAvataH || shuddhasattvamayatvaM cha svechChAmAtreNa dAsatA | dharmaj~no.asau samUhashcha sAdhusaMrakShaNArthatA | iti janmarahasyaM yo vetti nAsya punarbhavaH || iti || pAdme\- uddhR^itAyAM sa medinyAM pUrNaM tadbhUnabhontare | jalaM tatkR^itamaryAdaM vyavachChinnamabhUttava || saMsthApya pR^ithivImitthaM tadurvyAdhArasiddhaye | diggajAnahirAjaM cha kamaThaM cha nyaveshayat || teShAmapi cha sarveShAmAdhAratvena sAdaram | avyaktarUpAM svAM shaktiM yuyuje cha dayAparaH || iti || yaH paramAtmA svayaM lokaM bhUrAdisarvalokAn avadhAraM adhastAddhR^itaM airAvataH puNDarIko vAmanaH kumudo.a~njanaH | puShpadantaH sArvabhaumaH supratIkashcha diggajAH || [amarakoShaH digvargaH 3\.3) iti sheShadiggajAdibhirdhR^itaM diggajAdInAmAdhAratvena adhastAt dhArayan kUrmarUpeNetyarthaH || 1|| \section{yaH svayaM sR^iShTamAtmanA guptamanusanditAnamacharaM charantaM svayaM krIDaM krIDayan krIDAntaramanuprAvishat svAhA || 6\.2||} yaH paramAtmA svayaM sR^iShTaM svena sR^iShTaM AtmanA svenaiva guptaM rakShitaM anusanditAnaM sAkalyena jIvasya chAtmanaH phalitaM acharaM svAtantryeNa gatirahitaM charantaM jIvaM yadvA sthAvaraja~NgamAtmakaM taM pratyAtmAnaM aprameyo.aniyojyashcha yatra kAmAgamo vashI | modate bhagavAn bhUtairbAlaH krIDanakairiva || iti || svatantratvAtpratimAprAyeNa krIDaM krIDayan anyonyaM krIDayan svayaM krIDAntaraM vArohAdiruktaM anu sAkalyena prAvishat | yadvA kUrmaviShayatvena svasR^iShTamandaraparvataM samudramathanena mantharasyopari charante gatiM kurvantaM svayaM krIDayan tathAraNena krIDayan krIDAntaramamR^itapradAnArthaM strIveShadhAraNAdikaM sAkalyena prAvishat | devatirya~NmanuShyAkhyacheShTAmatti svalIlayA | jagatAmupakArAya manaHkarmanimittajaH || samastakalyANaguNAtmako.asau svashaktileshAddhR^ita\-bhUtasargaH | ichChAgR^ihItAbhimatorudehaH sanAthitAsheShajagaddhito.asau || iti tasmai || 2|| \section{svaujasA sarvamAdadhAti yaH pApIyAMsamanupadamAhiMsat supuNyaM puNyAtmakaM puNyaM vitAnaM dAdhAra devAya svAhA || 6\.3||} yaH paramAtmA svaujasA parabalAharaNashaktyA sarvaM jagat AdadhAti sthApayati yaH paramAtmA balabhadrarUpI pApIyAMsaM pralambAsuraM anupadaM lIlAkAle gR^ihItvA gachChantaM padamanusR^itya AhiMsat hiMsitavAn | \-shrIvaikhAnase\- yoganidre mamAdeshAt pAtAlatalasaMshrayAn | ekaikashashcha ShaDgarbhAn devakIjaThare naya || hateShu teShu kaMsena sheShAkhyAMshastato mama | aMshAMshenodarAttasyAH saptamaH sa bhaviShyati || gokule vasudevasya tathAnyA rohiNI tathA | tasya sambhUtisamaye sa vineyastvayodaram || iti || supuNyaM sutarAM puNyasvarUpaM puNyAtmakaM puNyashabda\-vAchyAnAmantaryAmiNaM puNyaM vitAnaM vitAnarUpatvena dAdhAra sheSharupeNa kR^iShNaM dAdhAra sa~NkarShaNamUrtitvena krIDamAnastasmai | yadvA pApIyAMsaM sarvayaj~navinAshakaM hiraNyAkShapadamanusR^itya ahiMsat hiMsitavAn supuNyaM puNyAtmakaM yaj~naM \ldq{}yaj~no vai viShNuH\rdq{} | iti puNyaM vitAnaM dAdhAra trayIsaMvaraNaM yata iti vaidamUlatvAt AchChAdakaM dAdhAra sthApitavAn | bhR^iguH hiraNyAkSho.api daityendro balavAn balinAM varaH | pareNa garvAddurbuddhiryaj~navidveShako.abhavat || tadyathAkR^itavAnviShNurnarasUkaramUrtimAn | hatvA sa daityaM sabalaM pashchAdyaj~nonuvartayan || yaj~navarAharUpiNau ityarthaH | ki~ncha\-\- Adye kaliyuge prApte somakena hR^itA trayI | ityArabhya | atha matsyAkR^itiH shrIshaH pravishyAmbudhimadhyagam | nirmathya somakaM vedAnadAt ka~njanayonaye || tAdR^ishaM puNDarIkAkShaM stotraiH santoShya padmabhUH | uvAcha vachanaM premNA daNDavatpraNipatya cha || tAntrikeNa purA proktaM mArgeNa bhavadarchanam | na prasid.hdhyati chAsmAkaM manaH kamalalochana || vaidikena tvadarcho vai yathApUrvaM vadAchyuta | ityukto bhagavAn devaH shAstraM shrutipathAgatam || sahasrakoTibhiH shlokaiH sa~NkhyAtaM bahuvistaram | sUtre mUlamanAdyantaM kalpe kalpe samAshritam || uvAcha jagatAM prItyai yaj~nAnAM pUraNAya cha | mUlaM sarvAgamAnAM cha purANAnAM tathaiva cha || smR^itInAM sarvasUtrANAM pratya~NgopA~Ngashobhanam | shrutyuktaM tadidaM shAstraM vaikhAnasamahArNavam || ityuktvA bhagavAnAdyastatraivAntaradhIyata | tataH paraM chaturvaktro jaTAkAShAyadaNDabhR^it || naimishAraNyamAsAdya munivR^indaniShevitam | tapastaptvA chiraM kAlaM dhyAyaMstejastu vaiShNavam || pashchAdapashyadviShNUktamAgama vistaraM tathA | sashrautaM cha svamAtraM cha vedamantrairabhiShTutam || sa~NkShipya sAramAdAya shANollikhitaratnavat | dhAturvikhanasA nAmnA marIchyAdIn sutAn munIn || abodhayadidaM shAstraM sArdhakoTipramANataH | munibhistasya sa~NkShiptaM chaturlakShapramANataH || kalpekalpe mahAviShNorudbhUtaM pUrvatassadA | tasmAdvaidikamAchAraM yaH kartuM bhuvi vA~nChati | tasyedaM shAstramityuktaM netareShAmitIritam || iti || devashabdasAmarthyAnmatsyAdirUpeNa krIDate tubhyam || 3|| \section{kShmAmekAM salilAvasannAM shrutvA svanantImanu svayaM bhUtvA varAho jahAra tasmai devAya sukR^itAya pitre svAhA || 6\.4||} kShmAM bhUmiM ekAM salilAvasannAM pralayajalAkrAntAM svanantIM kroshantIM shrutvA anu pashchAt svayaM varAho bhUtvA jahAra uddhR^itavAn devAya dyotamAnAya sukR^itAya sukR^itaM kR^itavate pitre rakShakAya | shAntiparvaNi\-\- Adau mahArNave ghore bhArAkrAntAmimAM punaH | tadA balAdahaM pR^ithvIM sarvabhUtahitAya vai || sattvairAkrAntasarvA~NgAM naShTAM sAgaramekhalAm | AgamiShyAmi saMsthAtuM vArAhaM rUpamAsthitaH || iti tasmai || 4|| \section{yaH kuM dharamANaH kuM dharatAM kuM dharatAmityavochat tAM sAnumanto vidadhatsvatejasA tasmai devAya variShThAya varadAya pitre svAhA || 6\.5||} yaH paramAtmA kuM bhUmiM dharamANaH AdhArakUrmAdirUpeNa dhArayamANaH kuM dharAM dharatAM govardhanaparvatabha~NgabhayabhItAnAM bhayanivAraNArthaM varShAdibhayanivAraNArtha cha gopAn prati kuM dharatAM parvatAnAM sAnuShu vasantvidhyAhAraH avochat ityuktavAn auchityavashAt samIchInArthashchakAraniyamAchcha tAM bhUmiM sAnumantaH parvatAshcha gopAnAM rakShaNArthe svatejasA\- sahakAryanapekShaM yattattejaH samudAhR^itam || iti || vidadhat bhR^itavAn variShThAya shreShThAya varapradAya pitre rakShakAya tasmai tubhyam || 5|| \section{pR^ithAM praskhalantIM pramR^ijyAmR^ijA~NgIM ya UrvorupAdadhAt tasmai mukhyAya varadAya pitre svAhA || 6\.6||} pR^ithAM bhUmiM praskhalantIM jalamajjanAyAsena prakarSheNa skhalantIM yathAsthAne sthAtumasamartho amR^ijA~NgIM pa~NkAdibhirliptasharIrAM pramR^ijya shuddhiM kR^itvA UrvorupAdadhAt Urumadhye sthApitavAn tasmai mukhyAya varadAya pitre || 6|| yAM gAmushantImushannabhipUrNAmAraktanIlAmamR^itAM rajantImA\- \section{lAlayan lAlitaka~NkaNA~NgIM tasmai prajeshAya varadAya pitre svAhA || 6\.7||} yAM gAM bhUmiM ushantIM AkroshantIM bhUtabhUbhArapIDayA kroshantIM varAharUpeNAvatIrya ushan shabdaM kurvan abhipUrNA sthAvara\-ja~NgamAdibhiH samR^iddhAM AraktanIlAM raktanIlavarNAM amR^itAM jalenArdro rajantIM rajasAbhipluta lAlitaka~NkaNA~NgIM javoddharaNavelAyAM lAlitAni jalakaNAni yadvA ka~NkaNAni yasyA sA lAlitaka~NkaNA~NgI tAM bhUmiM AlAlayan yaH paramAtmA tiShThati prajAnAmIshAya prajeshAya varadAya pitre tasmai || 7|| \section{prajApate na tvadetAnyanyo vishvA jAtAni paritA babhUva yatkAmAste juhumastanno astu vayaM syAma patayo rayINAM svAhA || 6\.8||} prajAnAM pratiH prajApatiH he prajApate shabdavAchyaparamAtman tvadanyaH vishvA jAtAni vishvasmin jAtAni paritA pAlayitA rakShakaH sraShTA vA na babhUva yatkAmAste juhumastannau astu vayaM syAma patayo rayINAM pataye syAma tubhyam || 8|| \section{yo dhUrdhUraM dhUrdhUraM dhUrvarANAM sudhUrdhUrasi dhUrdhUrANAM dhUrasi dhUrva~Nga me svAhA || 6\.9||} yaH paramAtmA dhUrdhUraM bhArasyApi bhArabhUtaH dhUrvarANAM bhAravahane puShTAnAM dhUrdhuraM bhArarUpaM sudhUrdhUrasi dhUrdhurANAM dhUrasi bhAra\-bhUto.asi tubhyam || 9|| \section{yo vApyahiMsIjjarayA jarantaM taM daityamukhyamamR^itA\-tmarUpaM sukhuraM khurANAM ki~nchitsvanantaM tasmai nR^isiMhAya sureshapitre svAhA || 6\.10||} yaH paramAtmA nR^isiMharUpI jarayA jarantaM jIrNatArahitaM daityamukhyaM prathamaM amR^itAtmarUpaM varapradAnena devamanuShyAdibhiH divArAtrau cha maraNarahitaM bhR^igu hiraNyakashipurnAma daityarAT sa prabhurbhavet | vareNa garvo daityendrau hiraNyakashipustathA || devairvA mAnuShairvApi mR^igairjIvairajIvakaiH | divArAtrau tathA chaivaM vayo naivaM mameti cha || evaM vareNa garvantaM daityaM devavirodhinam | vadhaM kartuM kR^itodyogashchintayitvA hariH prabhuH || narasiMhavapuH kR^itvA divArAtrau vyapohya cha | sandhyAyAM tu vadhaM kuryAt svIyA~Nke tu nakhA~NkuraiH || bAhyamabhyantaraM bhittvA jIvAjIvairnakhaiH shubhaiH | evaM daityavadhaM kR^itvA devadevo jagatpatiH || iti || sukhuraM khurANAM nR^isiMhanakhApekShayA sukumAranakhaM ki~nchitsvanantaM vajrAdhikanakhAgraiH hisitatvAt sandhitumashakyAdvA prabhutvAdvA ki~nchitsvanantamahiMsIt hiMsitavAn tasmai nR^isiMhAya narasiMharUpiNe suresho brahmA rudraH tasya pitre rakShakAya tasmai || 10|| iti ShaShTho.anuvAhaK sampUrNaH | \chapter{saptamA.anuvAkaH savyAkhyA} taponidhiM tapasAM rayindaM rayimAyura~NgaM vyasanaughahantR^i \section{sAsiShvasantaM savane savitre tasmai sureshAya suravR^indakartre svAhA || 7\.1||} taponidhiM \ldq{}R^itaM tapaH satyaM tapaH shrutaM tapashshAntaM tapo damastapaH shamastapo dAnaM tapo yaj~naM tapo bhUrbhuvassuva\-rbrahmaitadupAsvaitattapaH\rdq{} iti (taittirIya AraNyakaH prapAThakaH 10 anuvAkaH 8) tapaH svadharmavartitvam, \ldq{}tapa iti tapo nAnashanAt param\rdq{} (taittirIya AraNyakaH prapAThakaH 10 anuvAkaH 62\-63) ityAdishrutisiddhAnAM tapashabdavAchyAnAmAvAsabhUtam | tapasAM rayidaM tapasAmapyaishvaryapradam | rayiM aishvaryabhUtam | vyasanaughahantR^i ApannivArakaM svabhaktasvApannivArakatvaM brahmAderadR^iShTam | sAsiShvasantaM asisahitaH sAsiH pratigha ityarthaH teShvasantam | savane samaye savitre phalapradAya sureshAya brahmarudrAdInAmIshvarAya suravR^indakarta devasamUha\-kartre tasma tubhyam || 1|| \section{yo vA nR^isiMho vijayaM bibharShi sArAjimantaM rayidaM kavInAM sArAjimantaM sajayaM sahasraM tasmai suyantre sushevadhaye svAhA || 7\.2||} yaH paramAtmA hiraNyavadhAdinA vijayaM vibharShi | vipNusUkte \ldq{}pratadviShNustava te vIryAya | mR^igo na bhImaH kucharo giriShThAH | yasyoruShu triShu vikramaNeShu | adhikShiyanti bhuvanAni vishvA\rdq{} | (R^igvedaH maNDalam 1 sUktam 154\-2) prakarSheNa tasmAddhiraNya\-vadhAdikAraNAdAvirbhUto nR^irasiMho na mR^igaH kintu viShNuH bhImaH daityadAnavarakShasAM bhaya~NkaraH, ugraM vIraM mahAviShNuM jvalantaM sarvatomukham | nR^isiMhaM bhIShaNaM bhadraM mR^ityumR^ityuM namAmyaham || iti || kucharo giriShThAH ratnakUTaparvate sthitaH san pAdachArI bhUtvA sandhyAkAle hiraNyavadhAdikaM kR^itavAn | yasya viShNoruruShu mahatsu triShu vikramaNeShu bhuvanAni adhikShiyanti adhikShiptAni bhavanti | tasmAdviShNuH vIryavattayA stavata iti || shrImadvaikhAnase.akhilasahitAyAmapyevamavoktam\- narasiMhaH subhavitA kasmAchcha bhuvaneshvaraH | ityupakramya | gatvA tatpurasAhye tu parvataM shR^i~NgirUpiNam | ratnakUTamiti khyAtaM parvataM sumanoharam || tasyaiva shikhare ramye dR^iShTaH sa bhagavAn kila | nArAyaNastu siMhatve mukhaM kR^itvA cha dAruNam || daMShTrANAM cha tu tIkShNatvaM saTAbhiH skandhasa~NkaTam | nararUpaM vapuH kR^itvA mAnuShatve vyavasthitaH || sudAruNaM mahadrUpaM shatrUNAM sAdhanAya cha | nakhaistIkShNaiH sudaMShTraishcha chaturbhirbAhubhiryutam || nAgarAshcha kilodyuktA hiraNyapuravAsinaH | aparAhNe mahAsiMhaM parvatAgre pratiShThitam || sahasrAdityasa~NkAshaM jvalantaM prabhayA yutam | AgachChantaM samutprekShya vidrutA bhayamohitAH || aparAhNe mandabhUte raktAdityakaraprabhe | shIghramuchchArya vegena mandiraM prAvishaddhariH || ityAdi | shIghraM chApaM cha gR^ihNantaM tatpramuchyAsimuttamam | utpatya kha~NgaM dR^iShTvA taM hiraNyakashipuM ripum || ekenaiva cha hastena khaDgaM jagrAha tasya tam | anyena pANinA chAru samAlambyAdika~Nkatam | astreNa saha saMyojya bibhide tadvidhA hariH || iti || sArAjimantaM sarvaishvaryavantaM kavInAM j~nAninAM yadvA bhaktAnAM sArAjimantaM sAmrAjyaM sajayaM jayasahitaM sahasraM aparimitaM tasmai prahalAdAya suyantre bhagavadbhaktAya yadvA paramAtmaj~nAnine sushevadhaye nidhibhUtAya || 2|| \section{rayiH kakudmAn dadhadvinaShTaM rayimadvidhAnaM tasmai kakuttre vikaTAya pitre svAhA || 7\.3||} rayiH aishvaryarUpaH kakudmAn vR^iShabhAvavAn yadvA shreShThaH dadhadvinaShTaM yena kena prakAreNa yasmai kasmaichit vinaShTaM padArthaM varapradAnAdimukhena prApayan rayimadvidhAnaM rayiH ityanena \ldq{}R^ichaH sAmAni yajUMShi | sA hi shrIramR^itA satAm\rdq{} (taittirIyabrAhmaNaM kANDaH 1 prapAThakaH 02\-26) iti shrutyuktaM vidhAnaM vidhiH shrutiprasiddha ityarthaH | anena shAstrayonitvaM darshitam | kakuttre kakudi sthitAya vikaTAya ve~NkaTAya | R^igvede \ldq{}arAyi kANe vikaTe giriM gachCha sadAnve shirimbiThasya sattvabhistebhiShTvA chAtayAmasi\rdq{} iti || he arAyi aishvaryahIne kANe ekAkShin andhasya gamane sAmarthyAbhAvAtkANasya yathAkatha~nchit gamanayogyatA sambhavatIti kANetyuktam | vikaTe giriM gachCha ve~NkaTagiriM prati gachCha \ldq{}chaturhUto ha vai nAmaiShaH | taM vA etaM chaturhUta{\m+} santam | chaturhotetyAchakShate parokSheNa | parokShapriyA iva hi devAH ||\rdq{} \ldq{}indro ha vai nAmaiSha | taM vA etamindra{\m+} santam | indra ityAchakShate parokSheNa | parokShapriyA iva hi devAH ||\rdq{} iti shruteH parokSheNoktam |[ indho ha vai nAmaiSha yo.ayaM dakShiNe.akShanpuruShastaM vA etamindha santamindra ityAchakShate parokSheNaiva parokShapriyA iva hi devAH pratyakShadviShaH || (bR^ihadAraNyakopaniShadAtha chaturtho.adhyAyaHdvitIyaM brAhmaNam shlokaH 2) sadAnve sarvadA anveShaNaM kuru || yadvA sarvadA anveShaya shirimbiTasya shrIpIThasya, svAmipuShkariNItIre koTikandarpamUrtimAn | Aste lakShmyA cha dharayA raman ShoDashavArShikaH || iti || sattvabhiH sAttvikaguNaiH tebhiH taiH tvA tvAM chAtayAmasi chAtayAmaH vinAshayAmaH | pAdme\-\- svAmipuShkariNItIre sarvAntaryAmyadhokShajaH | sahasrashIrShA puruSha sahasrAkShaH sahasrapAt || chintitasya tu vidyA tu chintAmaNimimaM jaguH | kechiddAnapradatvAchcha j~nAnAdririti taM viduH || sarvatIrthamayatvAchcha tIrthAnina prAhuruttamAH | puShkarANAM cha bAhulyAt girAvasmin sarassu cha || puShkarAdriM prashaMsanti munayastattvadarshinaH | girAvasmin tapastepe so.api cha svAbhivR^iddhaye || tasmAdAhurvR^iShAdriM taM munayo vedapAragAH | shAtakumbhasvarUpatvAt kanakAdri cha taM viduH || dvijo nArAyaNaH kashchit tapaH kR^itvA mahatpurA | pashchAdashvasya nAmA cha vyapadeshaM murAritaH || vaikuNThAdAgatatvena vaikuNThAdririti smR^itaH | hiraNyAkShavinAshAya prahlAdAnugrahAya cha || nArasiMhAkR^itiM lebhe yasmAttasmAtsvayaM hariH | siMhAchala iti prAhustasmAdeva munIshvarAH || a~njanAdrau tapaH kR^itvA hanUmantaM vyajAyata | tadA devAH samAgatya devakAryArthakArakam || yasmAtputraM mama sutaM jagmustasmAdamuM giram | a~njanAdriM varAhAdriM varAhakShetralakShmataH || nIlasya vAsurendrasya yasmAnnityamavasthitiH | tasmAnnIlagiriM nAmAvadaste taM maharShayaH || vekAro.amR^itabIjaM tu kaTa aishvaryamuchyate | amR^itaishvaryasa~NgatvAdve~NkaTAdririti smR^itaH || ayaM kadAchiddevAnAM shrInivAsa ivAbabhau | shrInivAsagiriM prAhustasmAddevA divaukasaH || AnandAdrimimaM prAhurvaikuNThapuravAsinaH | prAhurbhagavataH krIDAprAchuryAttu tavAsurAH || shrIpradatvAchChriyo vAsAchChabdashaktadyA cha yogataH | rUDhyA shrIshaila ityetannAma chAsya girerbhavet || bahUni chAnyanAmAni kalpabhedAdbhavanti hi || sarvapApAni prAhuH kaTastaddAha uchyate | sarvapApadaho yasmAdve~NkaTAchala ityabhUt || kalidoShaparItAnAM narANAM pApachakShuShAm | ve~NkaTeshAtparo daivo nAstyanyaH sharaNaM bhuvi || 3|| \section{rAkAmaha{\m+} suhavA{\m+} suShTutI huve shR^iNotu naH subhagA vodhatu tmanA sIvyatvapaH sU chyAchChidyamAnayA dadAtu vIra{\m+} shatadAyamukthyaM svAhA || 7\.4||} rAkA paramapuruShara~njanAdrAkA yadvA rAtIti rAkA paramapuruShara~njanayogyA ahaM tApatrayAbhibhUto.ahaM yadvA chaturvidhapuruShArthakAmo.ahaM suhavAM shobhanahavAM lakShmyArAdhanaM adhikaM shobhanArthameva nAbhichAranimittam || shrIviShNupurANe satvena shauchasatyAbhyAM tathA shIlAdibhirguNaiH | dhanaishvaryaishcha yujyante puruShA nirguNA api || sa shlAdhyaH sa guNI dhanyaH sa kulInA sa buddhimAn | sa shUraH sa cha vikrAnto yaM tvaM devi nirIkShase || sadyo vaiguNyamAyAnti shIlAdyAH sakalA guNAH | parA~NmukhI jagaddhAtrI yasya tvaM viShNuvallabhe || iti || chaturvidhapuruShArtheShvapi lakShmyA eva prAdhAnyAt suhavAM ityuktam | suShTutI suShanti shobhanarUpayA stutyA huve Ahvaye shR^iNotu naH ArtanAdaM shR^iNotu yadvA mama vij~nApanaM subhagA, bhagaH shrIkAmamAhAtmyavIryayatnArkakIrtiShu || iti || shR^iNoti nikhilaM doShaM shR^iNotu cha guNairjagat | shrUyate chAkhilairnityaM shrUyate cha paraM padam || iti || sA bhaktasya ArtanAdaM shrutvA tannivAraNe yatnaM kartuM samarthA mahAnubhAvA vIryavatI kIrtimatItyAdiguNa\-vishiShTetyabhiprAyeNa subhagA ityuktam | bodhatutmanA vegena budhyatAm | yadvA sIvyatvapaH sUchyAchChidyamAnayA sUchyagra\-santatadhArayA kR^ipAkaTAkShajalena naH si~nchatu dadAtu vIraM paramAtmAnaM yadvA putrapautrAdikaM shatadAyamukthyaM prANabhUtaM dadAtu prayachChatu || nanu \ldq{}pUrvapakSho rAkApashyakShaH kuha\rdq{} iti shruteH devatAntaraparatvena shrUyamANo rAkAshabdaH kathaM lakShmIparo bhavipyatIti chet\-uchyate; prakaraNAnuktAduktAM yogo rUDhimapaharatIti nyAyAt bhagavachChabdasya tatrai mukhyavR^ittatvAt puruShAkArabhUtatvAt rAj~ni haM ra~njanAt satAmiti \ldq{}asyeshAnA jagato viShNupatnI\rdq{} ityAdibhapuMstvAbhidhAneshvareshvarImiti\-sarvasheShitvAchcha || 4|| \section{vedAhametaM puruShaM mahAntamAdityavarNaM tamasastu pAre sarvANi rUpANi vichitya dhIra nAmAni kR^itvA.abhivadan yadAste svAhA || 7\.5||} shrIve~NkaTeshatvena pUrvaM pratipAditasya paramAtmanaH svarUpaM stotumArabhate\-vedAhaM iti || etaM ve~NkaTAchalanivAsinaM puruShaM puruShasUktena pratipAdyam | shrUyate hi\-bhagavan kUrmarUpaM prastutya kUrmarUpo bhagavAn brahmANamAha\-\ldq{}mama tva~NamA{\m+}sA | samabhUt\rdq{} \-\-iti || bramAha\-\ldq{}netyabravIt\rdq{} \-iti || punashcha bhagavAn kUrmaH prAha\-\ldq{}pUrvamevAhamihAsamiti | tatpuruShasya puruShatvam\rdq{}\-iti || tadeva nyastapuruShatvAt paraM darshayati\-\ldq{}sa sahasrashIrShA puruShaH | sahasrAkShaH sahasrapAt | bhUtvodatiShThat\rdq{}|| ityAdi || mahAntaM \ldq{}tenedaM pUrNaM puruSheNa sarvam\rdq{} iti || pUrNatvAtpuruShaH iti || pAdme\-\- shabdo.ayaM sopachAreNa tathA puruSha ityapi | nirupAdhau vadantyete vAsudeve sanAtanam || sarvalokapratItyA cha puruShaH prochyate hariH | taM vinA puNDarIkAkShaM ko.anyaH puruShashabdabhAk || brahmAdyAH sakalA devA yakShatumburunAradAH | te sarve puruShAMshatvAduchyante puruShA iti || uttararAmAyaNe agastyaH\- asau rAma mahAbAhuH ratimAnuShacheShTayA | tejomahattayA chAsi saMskAra iti pUruSham || harivaMshe\-\- govardhanAdidharaNInAtha nandasuto.api san | puruShasyAMshabhUtaM tvAmAdadhanniraNe vahI || skAnde\- yadvA bhAskarashavdoyamAditye pratitiShThati | yadA chAgnau bR^ihadbhAnuryadA vAyau sadA gatiH || tathA puruShashabdo.ayaM vAsudeve.avatiShThati | yadA sha~Nkarashabdo.ayaM yathA deve vyavasthitaH || shrIviShNupurANe\- devatirya~NmanuShyeShu punnAmA bhagavAn hariH | shrIrnAma lakShmIrmaitreya nAnayorvidyate param || nArasiMhe\- ya eva vAsudevo.ayaM puruShaH prochyate budhaiH | prakR^itisparsharAhityAt svAtantryai vaibhavAdapi || sa eva vAsudevo.ayaM sAkShAtpuruSha uchyate | strIprAyamitaratsarva jagadbrahmapurassaram || ityAdi || sahasrashIrShetyAdishabdasiddhaH puruShaH shrIve~NkaTeshaH tasya vaibhavaM pratipAdayati || atra prathamayA viShNordeshato vyAptirIritA | dvitIyayAsya viShNoshcha kAlato vyAptirIritA || viShNormokShapradatvaM cha kathitaM tu tR^itIyayA | etAvAniti mantreNa vaibhavaM kathitaM hareH || tasmAdvirADityanayA vadennArAyaNAddhareH | prakR^iteH puruShasyApi samutpattiH pradarshitA || yatpuruSheNetyanayA sR^iShTiyaj~naH samIritaH | anenaiva tu mantreNa mokShashcha samudIritaH || tasmAditi cha saptArchAn jagatsR^iShTiH samIritA | vedAhamiti mantrAbhyAM vaibhavaM kathitaM hareH || yaj~nenetyanayA charchA sR^iShTermokShasya cheritaH | ya evametajjAnAti sa hi mukto bhavediti || puruShasaMhitAyAM kiM svarUpaM AdityavarNam\- AdityavarNaM puruShaM vAsudevaM vichintaya || iti || tamasastu pAre tamashshabdena prakR^itiruchyate\-\- tamasa parame dAnte hyasti prakR^itimaNDalam | UrdhvamavasthitaM sarvANi vichitya nirmAya nAmAni kR^itvA || nAmarUpaM cha bhUtAnAM kR^ityAnAM cha prapa~nchanam | vedashabdebhya evAdau pR^ithaksaMsthAshcha nirmame || bhArate\- sarveShAM cha sanAmAni karmANi cha pR^ithak pR^ithak | vedashabdebhya pravAdau devAdInAM chakAra saH || iti || dhIraH\-dhiyo ramamANaH abhivadastairAbhimukhyena vadan yadAste astyeva tamityanena pUrvaM prastutameva nAnyaM dada iti | sannihitasya parityAge kAraNAbhAvAt || ve~NkaTAchalamAhAtmye svAmipuShkariNItIre sarvAntaryAmyadhokShajaH | sahasrashIrShA puruShaH sahasrAkShaH sahasrapAt || iti puruShasUktapratipAdyatvenoktatvAchcha || 5|| \section{digdoSho yasya vidishashcha karNau dyaurAsa vaktramudaraM nabho vA sAsi vA sma yA svayamApa dantaM tasmai varatre varadAya kasmai svAhA || 7\.6||} yasya paramAtmanaH digdoShaH dishaH doShaH bAhavaH vidishashcha avAntarakarNau dyaurvaktramAsa udarannabhaH \ldq{}nAbhyA AsIdantarikSham\rdq{} ityAdishrutayaH | yA vishvambharA bhUmiH sA tvamevAsi sma bhUtArthasUchakaM antaryAmItyarthaH || shrutyantare\-\- yasyAsyamagnirdyaurmUrdhA khaM nAbhishcharaNau kShitiH || ityAdi || pAdabhUtA yA bhUmiH sA svayaM varAharUpeNa tava dantamApa daMShTrAgrasthitetyarthaH tasmai varAharUpiNe varatre varapradAnena trAti varatraH varapradAnasamarthAya kasmai parabrahmaNe kasmA ityuktatvAt brahmakaM brahmamukhamiti parabrahmaparatvenoktatvAt | \ldq{}sadeva somyedamagra AsIt\rdq{}, \ldq{}ekamevAdvitIyam\rdq{} ityAdishrutyanusAreNa pR^ithagdevIbhUShaNAyudhAdirahitatvena shrutisiddham | ve~NkaTAchale vidyamAno.api mantro ve~NkaTeshaparaH || pAdme\-\- yenaiva daMShTrAgrasamuddhR^itA dharA bibharti vishvaM sasurAsurendram | natAH sma tasmai varadAya puMse sarvAtmane sheShavibhUtidAyine || iti || \section{padyAsya vakShAH paramaH supuNyaH padmA janitrI paramasya vAsaH sUkShma sAvitraM svayamAdadhAnaH sAvitrakhyaM paramaM supuNyaM svAhA || 7\.7||} padmA lakShmIH asya pUrvaM pratipAditasya ve~NkaTeshasya vakShAH vakShasi vibhaktivyatyayaH paramaH archAvatAre varapradAnAdiShu samAbhyadhikarahitaH supuNyaH, ve~NkaTAdrisamaM sthAnaM brahmANDe nAsti ki~nchana | ve~NkaTeshasamo devo na bhUto na bhaviShyati || yAshcha saptamahApuryaH kIrtyante modadAyakAH | tA ve~NkaTAdriparyantA grAmakoTayaMshashaktaya\rdq{} || nAsti puNyatamaM tIrthaM svAmipuShkariNIsamam | samamastIti yo brUyAttatsamo nAsti pAtakI || ityAdi || padmA janitrI sarvatra jananI | R^igvede\- ahaM rudrAya dhanurAtanomi brahmadviShe sharave hantavA u | ahaM janAya samadaM kR^iNomyahaM dyAvApR^ithivI Avivesha | ahaM suve pitaramasya mUrdhan mama yonirapsvantassamudre |\rdq{} shrIsUkte\- \ldq{}mAtaraM padmamAlinIm\rdq{}, shrIviShNupurANe\- tvaM mAtA sarvabhUtAnAM devadevo hariH pitA | tvayaitadviShNunA chAmba jagadvyAptaM charAcharam || iti || paramasya abhyadhikarahitasya asya vakShaH padmAvAsa iti vA || bhagavachChAstre\- mahApralayakAle tu sarvalokavinAshane | tasminnapi cha kAle tu vatsarUpAvasatsvayam || shrIvatsA~Nko haristasmAt harivakShasi susthitA | pralayAnte punassR^iShTA pR^ithagbhUtA cha sA bhavet | strIveSheNa cha sarvAsAM bhedamUrtitvameyuShI || iti || sUkShmaM sAvitraM svayamAdadhAnaH \ldq{}antastaddharmopadeshAt\rdq{}\-ityasyArtho.atrAbhipretaH | ChAndogye\- \ldq{}ya eSho.antarAditye hiraNmayaH puruSho dR^ishyate hiraNyashmashrurhiraNyakesha ApraNakhAt sarva eva suvarNastasya yathA kapyAsaM\rdq{} iti || maitrAyaNIshrutiH\-\-sthiramachalamamR^itachyutaM dhruvaM viShNusa~nj~nitaM sarvAparaM dhAma\rdq{} iti || yogayAj~navalkya IshvaraM puruShAkhyaM cha satyadharmANamachyutam | bhargAkhyaM viShNusa~nj~naM cha dhyAtvAmR^itamupAshnute || iti || dR^ishyo hiraNmayo deva Adityo nityasaMsthitaH | yaH sUkShmaH so.ahamityeva chintayAmaH sadaiva tu || ki~ncha\-sUkShmaM sAvitraM ityuktatvAt \ldq{}ghR^iNiriti dve akShare | sUrya iti trINi Aditya iti trINi | etadvai sAvitrasyA\-ShTAkSharaM pada{\m+}shriyAbhiShiktam | ya evaM veda | shriyA haivAbhiShichyate\rdq{} || iti || yajuShi\-\ldq{}ghR^iNiH sUrya Adityo na prabhAvAtyakSharam | madhu kSharanti tadrasam | satyaM vai tadrasamApo jyotI raso.amR^itaM brahma bhUrbhuvaH suvarom\rdq{} || iti || evaM shrutismR^itiShu pratipAditaM sAvitraM rUpaM pUrvoktaH paramAtmA svayamAdadhAnaH sAvitrarUpaM paramaM supuNyam | \ldq{}Adityo vA eSha etanmaNDalam\rdq{} (sUryopaniShat) ityAdishrutyanusAreNa \ldq{}asAvAdityo brahma\rdq{} iti shruteshcha, AdityamaNDalAntarvartI shrIve~NkaTesha ityabhiprAyeNa sAvitrarUpaM paramaM supuNyaM ityuktam || 7|| \section{yaH puNDarIkaH paramAntarAtmA kamrA~NgarUpaM kamalaM dadhAra sAsiShvasantaM sarase rasAya svAhA || 7\.8||} yaH paramAtmA puNDarIkaH puNDarIkaH ChAndasatvAt | paramAntarAtmA atrApi daharapuNDarIkamadhyavartI chetyarthaH | ChAndogye\-\ldq{}atha yadidamasmin brahmapure daharaM puNDarIkaM veshma daharo.asminnantarAkAshastasmin yadantastadanveShTavyam\rdq{} iti || yadvA\-\-puruShavyAghraH kamrA~NgarUpaM kamanIyama~NgarUpaM yasya tat | kamalaM jalamala~NkarotIti kamalaM dadhAra kamale dadhAra brahmANaM sarase rasasahite drave.api cheti rAgAtmakarasasUte padme rasAya lokasR^iShTaye brahmANaM dadhAra tasmai | bhArate\- svayambhUstasya devasya padmaM sUryasamaprabham | nAbhyA vinismR^itamaruk tatrotpannaH prajApatiH || iti || 8|| \section{rayINAM patiM yajataM bR^ihantaM rArAgamuktaM guruM sashrIkaM taM rAyirUpaM rayibhUtabhUtaM rayimatsuratraH svAhA || 7\.9||} rayINAM patiM aishvaryANAM patiM bR^ihantaM \ldq{}bR^ihadbrahmamahashcheti\-shabdAH paryAyavAchakAH\rdq{} iti pUrvasminmantre pratipAditaM brahmANaM parabrahmabhUtaM rArAgamuktaM samagraShADguNyaparipUrNai\-shvaryatvAt tuchCharUpaparatvAdindrAdyaishvaryarAgarahitam, ete vai nirayAstAta sthAnasya paramAtmanaH | iti vachanAt | guruM \- gushabdastvandhakAraH syAt rushabdastannirodhakaH | andhakAranirodhitvAdgururityabhidhIyate || iti || visR^iShTyAdisAmarthyaj~nAnapradaM sashrIkaM sarvaishvaryavantaM taM rAyirUpaM aishvaryarUpaM rayibhUtabhUta aishvaryasyApi aishvaryabhUtaM rayimatsuratraH aishvaryavatAM devAnAM rakShitA asmai | ArogyaM bhAskarAdichChechChriyamichCheddhutAshanAt | sha~NkarAjj~nAnamanvichChenmokShamichChejjanArdanAt || iti || j~nAnaprado.api paramAtmaivetyabhipAyeNa gurushabdaprayogaH yadvA tattadantaryAmitvena || 9|| \section{rAyAM patattre rayimAdadhAtre rAyo bR^ihantaM rayimatsupuNyaM rArAjimantaM rataye ramantaM taM bimbavantaM kakudAya bhadre svAhA || 7\.10||} rAyAM patattre svabhaktasthatuchChaishvaryANAM patanAnantaraM trAtre rakShitre, yasyAnugrahamichChAmi tasya vittaM harAmyaham | bandhUn vA nAshayiShyAmi dhInutpAdayAmyaham || iti || rayimAdadhAtre anashvarashvairyapradAtre rAyo bR^ihantaM lIlAvibhUtyapekShayA nityavibhUteradhikatvAt \ldq{}pAdo.asya vishvAbhUtAni tripAdasyAmR^itaM divi\rdq{} (puruShasUktaH, R^igvedaH 10\.90, yajurveda adhyAyaH 31 shlokaH 3) iti shruteH | rayimatsupuNyaM, satpAtradAnena bhaveddhanADhyo dhanaprakarSheNa karoti puNyam | puNyAdavashyaM tridivaM prayAti punardhanADhyaH punareva bhogI || supuNyaM suprasiddhAnAM puNyapradaM rArAjimantaM deshakAlAdyapekShArAhityena nirantaraishvaryavantaM rataye lIlArasAnubhavArthaM ramantaM paramAtmAnaM shailajAdirUpeNa | bimbavantaM kakudAya shraiShTyAya bhadre shubhAshrayAya svAhA juhomItyarthaH || 10|| iti saptamo.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{aShTamo.anuvAkaH savyAkhyA} \section{yatsArabhUtaM sakalaM dharitrIM modaprAyeNAnubhUtamanuvidhaM sUkShmaH sureshaH sakalaM bibharti tasmai sureshAya sakalaM supuNyaM svAhA || 8\.1||} yatsArabhUtaM prakR^itipuruShayorbalabhUtaM yadvA jagataH sakalaM \ldq{}ShoDashakalo puruSha\rdq{} iti shruteH |\rdq{} (prashnopaniShadShaShThaH prashnaH shlokaH 8) sakalAsu hitAM dharitrIM dhAraNAt trAyata iti dharitrIM prakR^iteH modaprAyeNAnubhUtaM lIlAprAyeNa paramAtmanAnubhUtaM anuvidhaM anupraviddhaM \ldq{}tadevAnuprAvishat\rdq{} iti shruteH || (taittirIyopaniShat 2\.6\.6) sUkShmaH, vAlAgrashatabhAgasya shatadhA kalpitasya cha | bhAgo jIvaH sa vij~neyaH sa chAnantyAya kalpate || iti shruteH || (shvetAshvataropaniShadpa~nchamodhyAyaH shlokaH 9) \ldq{}aNoraNIyAn\rdq{} iti jIvApekShayA sUkShmaH sureshaH brahmAdInAmIshaH sakalaM chidachidAtmakaM jagat bibharti | \ldq{}vyaShTabhrAdrodasI viShNurete | dAdhAra pR^ithivImabhito mayUkhaiH\rdq{} iti tasmai sureshAya pUrvoktasureshaH sakalaM brahmAdistamba\-paryantaM supuNyaM sutarAM puNyaM yatsureshAya tasmai || 1|| \section{phalo vA eSha lokAnAmajaro mahAtmA vishvaM yaH pAti vimalo.amalAkhyastasmai kakuttre varadasya puShTyai svAhA || 8\.2||} eSha paramAtmA lokAnAM bhUrAdInAM tattallokAnAM devamanuShyAdInAM cha phalaH phalabhUtaH phalapradashcha | \ldq{}phalamata upapatteH\rdq{} iti | (brahmasUtra 3\.2\.38) ajaraH jarArahitaH | ashanAyApipAse cha shokamohau jarAmR^itI | etAH ShaDUrmayaH proktAH ShaDUrmirahitashcha saH || mahAtmA mahAn vishvaM jagat yaH pAti rakShati vimalaH apahatapAShmatvAdiguNaH amalAkhyaH, vasA shukramasR^i~NmajjA mUtraM viTkarNaviNNakhAH | shleShmAshru dUShikA svedo dvAdashaite nR^iNAM malAH || (manusmR^itiH 5\.135) iti dvAdashamalarahitaH kakuttre shreShThAya poShaNAdishakti\-sahitAya tasmai varadasya varapradAnasamarthasya puShTyai, bhR^igu\- shrIH sA sarasvatI chaiva ratiH prItistathaiva cha | kIrtiH shAntistathA puShTistuShTirityaShTashaktayaH || iti || poShaNarUpAyai shaktyai paramAtmane || 2|| \section{dhUrno vahantAM rataye ramantAM prabhUtimantassamayaM suShumnA aM rAjimantaM sakalasya guptyai svAhA || 8\.3||} naH dhUH bhAraM bharannyAsaM vahantAM \ldq{}vaha prApaNe\rdq{} iti | paramAtmAsvayameva prApayatAm | svAmI svasheShaM svavashaM svabharatvena nirbharam | svadattasvadhiyA sArdhaM svasmilyasyati mAM svayam || iti sarvadAnusandhAya saMyojya dhUrvahantAM rataye tattadviShayAnubhavArtha tattatsthAne ramantAM indriyANAM prabhUtiM paramapuruShAnubhavaishvaryarUpAM antasmamayaM suShumnA antassamaye aM rAjimantaM akArAkSharapUrvakamantraM pratipAdayantaM sakalasya kalA tu ShoDasho bhAgaH sarvendriyoparatasya suShumnAnADyA gamanaM cha bharanyAsaM shratavataH prayachChati tasmai || 3|| \section{vishvaM bibharti prasuro.abhUdantaM saMrAjavantaM sakalaM prarUDhaM sa no vitatya prahiNotu pattre svAhA || 8\.4||} vishvaM samastaM prasuro.abhUdantaM tApatrayAdinA prakarSheNa suro.abhUdantaM saMrAjavantaM samUhavantaM sakalaM kalAsahitaM prarUDhaM devamanuShyAdyanukAreNa samastaM vitatya vistArya bibharti sa devaH naH shreyaH prahiNotu prayachChatu pattre padAn trAyata iti tasmai || 4|| \section{so vA svarUpaH samadR^ik samagro vidhudaM tudan yo vidadhatpadaM vA viyati prakAshaM bR^ihate guhena taM bimbavantaM samadaM samagraM svAhA || 8\.5||} yaH paramAtmA devAsheShusamudramathanavelAyAM samadR^ik samagraH va~nchitusAvadhAnaH vidhudaM vidhushchandraH taM damayatIti | dama itIndriyanigrahashaktisambhavAt vidhudo rAhuH taM samadaM madasahitaM samagraM sAvadhAnaM bimbavantaM rAhumamR^itapAnavelAyAM tudan hiMsAM kurvan tasya rAhoH viyati AkAshe padaM sthAnaM guhena graharUpeNa bR^ihate pUrvachandrAya vidadhat kalpitavAn sa eva svarUpaH tasmai || 5|| \section{bhUrbhuvaM vA bhuvo vA suvo vA ki~nchitsvanantaM suShuve samastaM sarvasya dAtAramajaraM jaritre svAhA || 8\.6||} bhUrbhuvaM bhUmerapi bhUmiM uttarakurudeshAdikaM bhuvo vA suvo vA antarikShaM svargaM vA vAshabdo lokAntaraparaH | ki~nchitsvanantaM alpashabdavAchyatvena svanantaM shabdayantaM suShuve sR^iShTavAn samastamapi sarvasya dAtAraM chaturrmprAphalyada ajaraM jarArahitam | na jAyate mriyate vA vipashchinnAyaM kutashchinna babhUva kashchit | ajo nityaH shAshvato.ayaM purANo na hanyate hanyamAne sharIre || iti || (kaThopaniShadadhyAya 1 vallI 2 shlokaH 18) jaritre prakR^itidvAreNa jaritre | vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gR^ihNAti naro.aparANi | tathA sharIrANi vihAya jIrNA\-\- nyanyAni saMyAti navAni dehI || iti || tasmai || 6|| \section{dAkShAyaNyAM prasR^itaM samastaM sa~NkochayitvA sakalaM vitAnaM saMvAsayan yaH sakalaM variShThaM tasmai prajeshAya dhurandharAya svAhA || 8\.7||} dAkShAyaNyaditiH tasyAM taM prasR^itaM udbhUtaM samastaM daiteyajAtaM sa~NkochayitvA alpAvashiShTaM kR^itvA sakalaM kalAsahitaM vitAnaM lokasyAchChAdanabhUtadevajAtaM saMvAsayan variShThaM shreShThaM manuShyANAM rakShaNArthe sthApitavAn \ldq{}ta enaM tR^ipta AyuShA tejasA varchasA shriyA yashasA brahmavarchasenAnnAdyena cha tarpayanti\rdq{} ityAdi prajeshAya prajAnAmIshvarAya dhurandharAya sarvabhAravahAya tubhyam || 7|| \section{AshAssamastAH pratarannanu tamantastAstA vaseddyauH kamalA samastAH sA me gR^ihe samadhatta puShTiM svAhA || 8\.8||} svabhaktAnAM svArAdhakAnAM AshAH kAmAn prataran prayachChan anu sAkalyena taM antaH hR^idaye paramAtmA tiShThati | yA kamalA lakShmIH sApi tAstAH pravishya vaset | shrIviShNupurANe\- tvaM mAtA sarvabhUtAnAM devadevo hariH pitA | tvayaitadviShNunA chAmba jagadvyAptaM charAcharam || iti || sarvatra vyAptiruchyate kathaM vyAptiriti chet yathA paramAtmanA jagadvyAptaM tatheti bhAvaH sarvAtmanA sA lakShmIH saiShA lakShmIH me gR^ihe puShTiM, tvayAvalokitAH sadyaH shIlAdyaiH sakalairguNaiH | dhanaishvaryaishcha yujyante puruShA nirguNA api | samadhatta antaryAmiNaH paramAtmano lakShmyAshchAyaM mantraH || 8|| \section{yo ja~NgamAnAM sakalaM vibharShi sarvaM viyadvicharate shakShyan tannaukUle vAntike.ajasraM svAhA || 8\.9||} yaH paramAtmA ja~NgamAnAM devamanupyAdInAM sakalaM yogakShemAdikaM vibharShi viyadvicharate AkAshe yatki~nchit vicharate tat sarvaM tvameva bibharShi shakShyan shaktaH tannaukUle vA tatsarvaM nauriva jaladhau nauriva antike samIpe ajasraM puShTiM bibharShi tubhyam || 9|| \section{yo vA dashAnAM prasR^itAH samastAstAM tAM dadhAnAssamayAtsubIjAH shabdAdirItyai svabalaM valAya svAhA || 8\.10||} bIjA~NkuraprarohAdikaM paramAtmashaktyetyAha \.\.\.\. yo vA dashAnAM iti || yaH paramAtmA dashAnAM devamanuShyamR^igapakShisarIsR^ipakrimishvetavR^ikShajagulmalatAdInAM prasR^itAH prasUtayaH samastAH nAmarUpakR^ityavibhAgAdikaM tAM tAM dadhAnAH samayAt samaye subIjAH shabdAdirItyai paramAtmashaktyA prarohAdisAmarthyayuktA bhavanti ye svabalaM tatsarvaM paramAtmana eva balaM tasmai balAya balarUpAya || 10|| ityaShTamo.anuvAkaH sampUrNaH | \chapter{navamo.anuvAkaH \section{chatvAro doShaH praharanti yasya sarvasya goptre surasAya dhAnne somasya puNyaM rayimatpravR^iddhyai svAhA || 9\.1||} yasya savitR^imaNDalavartinaH paramAtmanaH chatvAraH suShumnAdikA doShaH bAhavaH puNyamAhuti praharanti | agnau prAstAhutiH samyagAdityamupatiShThate || iti || sarvasya goptre puShNAmi chauShadhIH sarvAH somo bhUtvA rasAtmakaH | iti sarvoShadhInAM poShaNadvArA manuShyAdInAM goptR^itvaM surasAya sutarAM rasarUpAya dhAmne amR^itamayatejaHsvarUpiNe praharanti prakarSheNa haranti rayimatpravR^iddhyai dinedine kalAvR^iddhiH paurNamAsyAM tu pUrNatA || iti || shrIvaikhAnasasUtre\-\- \ldq{}yathA havAsya suShumnA jenAtiShyati prANAvati retodhA ityetAhutiM gR^ihItvA rashmayashchatasraH prashnAH sandadhIran saha vA shuddhA amR^itavaha chinuhi divyAlokapAvanItyetAbhishchandramasamApyAyayati \.\.\.\. mUlagAmIva vA yAvannamR^itodgArisurapriyetyetAbhiramR^itena tAM tarpayati |\rdq{} ki~ncha sarvasya goptR^itvashravaNAt || R^iShaya UchuH \- kautUhalasamutpannA devatA R^iShibhiH saha | saMshayaM paripR^ichChanti vyAsaM dharmArthakovidam || kathaM vA kShIyate somaH kShINo vA vardhate katham | imaM prashnaM mahAbhAga brUhi sarvamasheShataH || vyAsaH \- shR^iNvantu devatAH sarvaM yadarthamiha AgatAH | tadahaM sampravakShyAmi somasya gatimuttamAm || agnau hutaM cha dattaM cha sarvaM somagataM bhavet | tatra somaH samutpannaH shItAMshurhimalakShaNaH || aShTAshItisahasrANi vistIrNaM yojanAni tat | pramANaM tatra vij~neyaM kalAH pa~nchadashaiva hi || ShoDashI tu kalApyatra tvityeko.api vidherbale | papuH somavapurdevAH paryAyeNAnupUrvashaH || prathamAM pibate vahnirdvitIyAM pibate raviH | vishvedevAstR^itIyAM tu chaturthI salilAdhipaH || pa~nchamIM tu vaShaTkAraH ShaShThIM pibati vAsavaH | saptamImR^iShayo divyA aShTamImaja ekapAt || navamIM kR^iShNapakShasya yamaH prAshnAti vai kalAm | dashamIM pibate vAyuH pibatyekAdashImumA || dvAdashIM pitaraH sarve samaM prApnoti bhAgashaH | trayodashI dhanAdhyakShaH kuberaH pibate kalAm || chaturdashIM pashupatiH pibatyantyAM prajApatiH | evaM pItaH kalAsheShashchandramA na prakAshate || kalA ShoDashikA yA tu hyapaH pravishate sadA | amAyAM tu sadA soma oShadhIH pratipadyate || tamoShadhigataM gAvaH pibantyambugataM cha yat | tatkShIramamR^itaM bhUtvA mantrapUtaM dvijAtibhiH || hutamagniShu yaj~neShu punarApyAyate shashI | dinedine kalAvR^iddhiH paurNamAsyAM tu pUrNimA || \ldq{}navo navo bhavati jAyamAnohnAM keturuShasAmetyagre\rdq{} || ityAdi || (RigvedaH Mandalam 10 sUktaM 85 R^ichA 19) trimuhUrtaM vasedarke trimuhUrtaM jale vaset | trimuhUrtaM vasedgoShu trimuhUrtaM vanaspatau || vanaspatigate some striyaM vA yo.adhigachChati | svargasthAH pitarastasmAchchyavante nAtra saMshayaH || vanaspatigate some yastu hiMsyAdvanaspatim | ghorAyAM bhrUNahatyAyAM yujyate nAtra saMshayaH || vanaspatigate some yastu bhu~Nkte paraudanam | tasya mAsagataM puNyaM dAtAramadhigachChati || vanaspatigate some nAtiheyAMstu vAhayet | nAshnanti pitarastasya dashavarShANi pa~ncha cha || vanaspatigate some manthAnaM yastu kArayet | gAvastasya praNashyanti chirakAlamupasthitAH || vanaspatigate some striyaM vA yo.adhigachChati | svargasthAH pitarastasmAchchyavante nAtra saMshayaH || somotpattimimAM yastu garbhiNIM shrAvayetstriyam | R^iShabhaM janayetputraM sarvaj~naM vedapAragam || somotpattimimAM yastu shrAddhakAle sadA paThet | tadannamamR^itaM bhUtvA pitR^iNAM dattamakShayam || somotpattimimAM yastu sarvakAle sadA paThet | sarvaM mAnava Apnoti somalokaM sa gachChati || iti || (somotpattistotram) evaMvidhAkArachandrarUpeNa goptre tubhyam || 1|| \section{vakSho vasatyasya varAM variShThaM vAkaM dadhAnA vavR^idhe samastaM tasmai variShThAya varapravR^iddhyaI svAhA || 9\.2||} asya paramAtmano vakShasi vAkaM dadhAnA variShThaM shreShThaM vakShaH prApya yA vasati varAM vAkaM dadhAnA utkR^iShTarUpAM vAkaM vAchaM dadhAnA puruShAkArarUpAM vAchaM dadhAnA shrAvayantI vasati vavR^idhe samastaM ja~NgamAja~NgamAdikaM prati vR^iddhiM gatA tasyai variShThAya tasmai || 2|| \section{aNoraNIyAnmahato mahIyAnAtmA guhAyAM nihito.asya jantoH tamakratuM pashyati vItashoko dhAtuH prasAdAnmahimAnamIshaM svAhA || 9\.3||} aNoraNIyAnmahataH AkAshAdibhUparvatAdibhyo mahIyAnAtmA antaH pravishya niyantA hyAtmA asya jIvasya guhAyAM hR^idayaguhAyAM nihitaH evaM bhUtaM taM akratuM akarmANaM pashyati vItashokaH dhAtuH prasAdAt paramAtmanaH prasAdAdyaH pashyati vItashokaH mahimAnaM mahimAvantaM ishaM ityarthaH || dhAtuH prasAdAdityanena\- nAyamAtmA pravachanena labhyo na medhayA na bahunA shrutena | yamevaiSha vR^iNute tena labhyaH tasyaiSha AtmA vivR^iNute tanUM svAm || (kaThopaniShad adhyAyaH 1 vallI 2 shlokaH 23) iti nirhetukatvaM tasya prasAdAt || 3|| \section{viShNurvariShTho varadAnamukhyo yo vishvarShIn dhyAyannakurvan vishvaM hIShadviShNave yAH prabhaviShNave tA amitambharatre svAhA || 9\.4||} viShNuH vyAptaH paramAtmA variShThaH shreShThaH varadAnamuravyaH yaH parashurAmarUpI vishvarShIn jamadagnIn | pUjAyAM bahuvachanam | dhyAyan akurvan vishvaM yathAyogyatvena kShatriyavaMshajAtaM IShatkAryaM hi viShNave yAH shaktayaH\- parameShThI pumAnvishvo nivR^ittaH sarva eva cha | pa~nchaitAH shaktayaH proktAH parasya paramAtmanaH || AchAryA vaiShNavI sUkShmA lakShmIH puShTirnira~njanA | jIvanI mohinI mAyA navaitA viShNushaktayaH || iti || tA ddhviNushaktayaH prabhaviShNave rAmabhadrAya amitambharatre mitarahitadhanurbharaNAdamitabharaH tena janakapratij~nAprAtibharatva\- dhanuH svashaktibhissahasrasho.adhAdyaH atra vishvarShishabdaprayogAt atyantashreShThatvaM vA | shrutiH\-\ldq{}vishvAmitrajamadagnI vasiShThenAspardha\-tA{\m+} sa etajjamadagnirvihavyamapashyattena vai sa vasiShThasyendriyaM vIryamavR^iDkta\rdq{} ityAdi || 4|| \section{abjo.ajuShantaH prapatatpatantaH pUmpUmpuShantaH punayaH pravAlaH ka~NkaM janitre samatejasaM te svAhA || 9\.5||} abjaH brahmA | bhArate\-\- nishi suptvAtha bhagavAn kShapAnte pratibudhya yaH | pashchAdbudhvA sasarjApastAsu vIryamavAsR^ijat || tadaNDamabhavaddaivaM sahasrAMshusamaprabham | ahaM kR^itvA tatastasmin sasarja prabhurIshvaraH || hiraNyagarbhaM vishvAtmA brahmANaM jalajaM munim | bhUtabhavyabhaviShyasya kartAramanaghaM vibhum || iti || ajuShantaH sR^iShTikartR^itvAbhimAnena tvatpAdasevAmakurvantaH | abja iti jAtAvekavachanam | yadvA aNDabAhulyatvA\-bhiprAyeNa prapatatpatantaH pUmpUmpuShantaH sharIraM poShayantaH punayaH pravAlaH prakarSheNa bAlaM vabayorabhedaH ka~NkaM janitre samatejasaM te evaM rajoguNadoShaduShTaM brahmANaM te tvaM samatejasaM janitre \ldq{}nArAyaNAdbrahmA jAyate\rdq{} iti shrutayaH tubhyam || 5|| \section{mAmAtmaguptAM vahate svabhUtyai tAM rAjimantAM dhUrdhUrayantIM dhUrasi dhruvAya svAhA || 9\.6||} mAM lakShmIM AtmaguptAM AtmabhUtena svenaiva guptAM bhUtyai lokAnAmaishvaryAya vahate vakShasi vahate sma bhUtArthasUchanatvAt pralayakAle.apItyarthaH | tAM rAjimantA lAvaNyasampatsArabhUtAM dhUrdhUrayantI samagraishvaryagatibhUtAM mAM vahata iti pUrvatrAnvayaH dhUrasi bhArabhUto.asi dhruvAya sthirAya tubhyam || 6|| \section{yaM chintayanto nigamAntarUpaM yaM vishvarUpaM paramAtmapuNyaM taM vindamAnAM sakalaM vrajantIM taM daivamukhyaM surataM bhavAya svAhA || 9\.7||} yaM nigamAntarUpaM \ldq{}satyaM j~nAnamanantaM brahma\rdq{} ityAdivedAntapratipAdyarUpam | (taittirIyopaniShadbrahmAnandavallI prathamo.anuvAkaH shlokaH 9) yadvA yaM vishvarUpaM\- yasyAsyamagnirdyaurmUrdhA khaM nAbhishcharaNau kShitiH | ityAdivishvarUpaM yadvAparatvavyUhavidhAvantaryAmyarchAvatArAdi \-rUpaM vA chintayantaH dhyAyantaH sakalaM svakalAsahitatvena | lakShmItantre\-\- mahAlakShmIH samAkhyAtA sA.ahaM sarvA~NgasundarI | mahAshrIH sA mahAlakShmIshchaNDAchaNDI cha chaNDikA || bhadrakAlI tathA bhedA kAlI durgA maheshvarI | triguNA bhagavatpatnI tathA bhagavatI parA || etAH sa~nj~nAstathAnyAshcha tatra me bahudhA smR^itAH | vikArayogAdanyAshcha tAstA vakShyAmyasheShataH || rakShayAmi jagatsarvaM puNyApuNye kR^itAkR^ite | mahanIyA cha sarvatra mahAlakShmIH prakIrtitA || mahAbdhishrayaNIyatvAnmahAshrIriti gadyate | bhaNDasya dayitA bhaNDI bhaNDatvAdbhaNDikA matA || kalyANarUpA bhadrAsmi kAlI bhadrA prakIrtitA | kalAtsatAM svarUpatvAdapi kAlI prakIrtitA || suhR^idAM cha dviShAM chaiva yugapatsadasadvibhoH | bhadrakAlI samAkhyAtA mAyAshcharyaguNAtmikA || mAyA yoga iti j~neyA yajj~nAnAj~nAnayornR^iNAm | pUrNaShADguNyarUpatvAtsmR^itA chA.ahaM parAtparA || shAsanAchChaktirUpAhaM rAj~nyahaM ra~njanAtsatAm | sadA shAntavikAratvAchChAntAhaM parikIrtitA || mattaH prakramate vishvaM prakR^itiH sAsmi kIrtitA | shrayanti hyayanA chAsmi shR^iNAmi duritaM satAm || shR^iNomi karuNAM vAchaM shR^iNomi cha guNairjagat | sharaNaM sarvabhUtAnAM rame.ahaM sarvakarmaNAm || IDitA cha sadA devaiH sharIraM chAsmi vaiShNavam | etAnmayi guNAn dR^iShTvA vedavedA~NgapAragAH || guNayogavidhAnaj~nAH shriyaM mAM samprachakShate | sA.ahamevaMvidhA nityA sarvAkArA sanAtanA || iti || vrajantIM sarvasyApi gatibhUtaM taM paramAtmAnaM vindamAnAM prAptavatIM cha chintayanto ye tiShThanti teShAM bhogyarUpAya \ldq{}so.ashnute sarvAna kAmAn saha brahmaNA vipashchiteti\rdq{} iti shruteH || 7|| \section{puNyAM cha puNyaH puruShe puragre tAM rAjimantAM nishi choditAnAM nidadhAti puShTayai haran parAya svAhA || 9\.8||} puNyaH poShakaH paramAtmA yadvA paramapAvanaH puNyAM poShikAM puruShe puruShashabdaH sAdhAraNaH svakR^ipAkaTAkShaviShayabhUte puruShe puragre sharIrapUrvabhAge pAdaguhyanAbhihR^idayakaNThamukheShu puShTayai aishvaryAnubhavArthaM lakShmIM nidadhAti sthApayate nishi choditAnAM rAtrau chakArAt sandhyAkAle cha uditAH jAtAH suradAnavAdayaH \ldq{}divA devAnasR^ijata naktamasurAn\rdq{} iti shruteH | (maitrAyaNIsaMhitA kANDaM 1 prapAThakaH 9 anuvAkaH 3) tAM rAjiM dIptirUpAM lakShmIM haran teShAmaishvaryaM haran antAM shirasi sthitAM nidadhAti ayamevArtho mArkaNDeyapurANe.avagamyate\- saptasthAnAnyatikramya yeShAM lakShmI shiraHsthitA | AyurArogyamaishvaryaM teShAM samyakprahIyate || evaMrUpeNa maryAdAsthApakAya tubhyam || 8|| \section{sa no bhUto yo vA.amR^itAtmA supuShTimasmatpitaraM pavitraM sa no.astu bhUtyai kamalaM parAya svAhA || 9\.9||} sa paramAtmA no bhUtaH na jAtaH \ldq{}amAnonAH pratiShedhe\rdq{} iti | (sArasvata vyAkaraNam pR^iShThA.nkaH 82) shvetAshvatare\- na tasya kashchit patirasti loke na cheshitA naiva cha tasya li~Ngam | sa kAraNaM karaNAdhipAdhipo na chAsya kashchijjanitA na chAdhipa || ityAdayaH || amR^itAtmA\- ShaDbhAvaShaTkoshaShaDUrmihInaM shuddhAt paraM nirmalamaprameyam | brahmAdyamekaM sadanaM samagraM bhajanti ye tatra bhavanti dhanyAH || iti || asti jAyate pariNamate vardhate apakShIyate vinashyatIti ShaDbhAvavikArAH asthishuklamajjAH pitR^itaH, tva~NmAMsa\-rudhirANIti mAtR^itaH, iti ShaTkoshAH | ashanAyApipAse cha shokamohau jarAmR^itI | etAH ShaDUrmaya\rdq{} proktA dehinAM tu visheShataH || iti || asmAkaM supuShTiM sutarAM puShTiM aihikaM asmatpitaraM pavitraM pitR^ishabdena pitR^ivaMshajAnAM mAtR^ivaMshajAnAM sarveShAmupalakShaNam | AsphoTayanti pitaraH pranR^ityanti pitAmahAH | vaiShNavo naH kule jAtaH sa punastArayiShyati || sa no.astu bhUtyai sa paramAtmA naH bhUtyai bhagavatprAptirUpaishvaryAya astu kamalam || 9|| \section{sa eva nityaM sakalAH samUrtayaH suratAstvanantAste jayanto viyati kShayANAM tattatsavitre harate parAya svAhA || 9\.10||} nityaM viyati AkAshe yadvA anantA ityanena AkAshAstA uchyante suratAH ratisahitAH sakalAH nR^ityagItavAdyAdikalAsahitAH samUrtayaH mUrtimantaH jayantaH jayashIlAssantaH ye tiShThanti te sarve sa eva | tu shabdo visheShadyotakaH | sadvArakatvena yadvA antaryAmitvena\- jyotIMShi viShNurbhuvanAni viShNurvanAni viShNurgirayo dishashcha | nadyaH samudrAshcha sa eva sarvaM yadasti yannAsti cha vipravarya || viyati kShayANAM AkAshe sthAnaM prAptAnAM \ldq{}devagR^ihA vai nakShatrANi\rdq{} iti shruteH | (taittirIyabrAhmaNaM kANDaH 1 prapAThakaH 5\-6) tattatsavitre tattatkarmaphalAnubhavasthAnajanakAya harate\- te puNyamAsAdya surendralokamashnanti divyAn divi devabhogAn | te taM bhuktvA svargalokaM vishAlaM kShINe puNye martyalokaM vishanti || iti bhagavadvachanAt | parAya\- brahmANDe\-\- brahmA shambhustathaivArkashchandramAshcha shatakratuH | evamAdyAstathA chAnye yuktA vaiShNavatejasA || jagatkAryAvasAne tu viyujyante cha tejasA | vitejasashcha te sarve pa~nchatvamupayAnti cha || iti || shrIviShNupurANe\- sR^iShTisthityantakaraNIM brahmaviShNushivAtmikAm | sa sa~nj~nAM yAti bhagavAneka eva janArdanaH || iti || jagatsaMhArakatvena rudrarUpakShayashabdena sthAnam | nirukte\- kramAdiha gR^ihAdInAM nAmAni vividurbudhAH | prAsAdamAspadaM sadma gR^ihaM dhAma sanAtanam || vimAnaM nilayaM dhiShNyaM gehaM cha vasatistathA | harmya niketanaM chaiva saudhaM vAsaH shrayaH kShayam | Alayo mandiraM chaiva bhavanAvAsavAchakAH || iti || iti shrIve~NkaTeshapAdAbjasaparyAsuratAtmanA shrImatkaushikagotreNa govindAchAryasUnunA vedAntadeshikashrInivAsayajvanA virachitapAramAtmikopaniShadvayAkhyAne navamAnuvAkArthaviraNaM samAptaM \chapter{dashamo.anuvAkaH savyAkhyA} \section{yA gaurvariShThA saha sordharitrI vasuM vasuM vai vasunIha bhadrA rerIjayanto rajataM rajate svAhA || 10\.1||} yA gauH variShThA dharitrI vishvambharA variShThA yA gauH bhUtvA vasuM brIhiyavAdikaM vasuM dravyAdikaM vasunIha bhUloke tattajjAtyAnusAreNa dugdhvA ja~NgamAja~NgamAdikaM cha paramAtmanA saha sorbhadrA shobhanAnAM kAraNabhUtA bibharti rerIjayanto dIptimanto lokasthAn rajataM rajoyuktaM yatki~nchidvastujAtaM rajate dIptiM kurvate tubhyam || 1|| \section{vAyorantarAtmA vahati samastaH sapuNyadeveti sa sUrimuktaH sUriH surANAM suraso.apyasudaH samUhya devA varadAya pitre svAhA || 10\.2||} ayaM mantraH sudarshanaparaH | vAyorantasya sudarshanasya vAyorgatiH antarAtmA buddhirUpaH chalasvarUpamatyanta\-mantaritAnalam | chakrasvarUpaM cha mano dhatte viShNuH kare sthitam || iti || samastaH\- viShNorapararUpatvAtsarvaM viShNuvadAcharet || iti || sarvasvarUpI vahati bhagavatA manasi yatki~nchichchintitaM tatsarvaM prApayati sa sudarshanaH sUrimuktaH bhagavatA rAkShasa\-vadhAdikaM prati muktaH tadvadhaprayuktadoShAbhAvAt | sapuNyadeveti sarvatrApi prasiddhaH | surANAM sUriH pUjyaH surasaH hatyAdidoShaduShTasya loke tyAjyatApratipAdanAt taddoShAbhAvAtsurasaH | yadvA rudranivAsabhUtatvAdvA asundaH sunda dAhe (?) iti pratisaMhArakaH | yadvA prANadaH anadhyAyeShvadhIyAnAste chakreNa hatAH praNaShTA iti charaNa vyUhaishChandogAnAM shikhAgrahaNamAtreNa prANadaH samUhya devA ya evaMrUpaM sudarshanaM samUhya samyak dhR^itvA devAya varadAya rudrasya varadAyetyarthaH | pitre \ldq{}nArAyaNAdrudro jAyate\rdq{} (nArAyaNopaniShadi shloka 1) ityAdishrutibhyaH rudrasya pitre rakShakAya || nanu jagatsaMhArakasya kathaM sudarshane vAsa upapadyata iti chet uchyate | ve~NkaTagirimAhAtmye\- kathaM sUryaM parityajya prabhA.anyasya bhaviShyati | evaM shrIkaustubhaM chakraM shAr~NgaM sha~NkhaM tathaiva cha || evamAdIni vastUni nityasiddhAni sha~Nkara | naiteShAM cha parityAge nAnyasteShAM vyapAshrayaH || ashakyamidamatyarthamityAha pramathAdhipam | sa chAha chAnvetu vakShye tathaivAstu yathepsitam || tatraiva\- antarAtmA hi sarveShAM stauti nArAyaNaM prabhum | tadashakyaM mahachchakraM viShNoranyasya kasyachit || shuddhasattvasya tadviShNoH sarveshasya mayA vapuH | sAkShAtspR^iShTo mahAn bhItastamoguNasamAshrayaH || yastattvaM cha mayA viShNo divyama~Ngalavigraha | tvAmeva tadahaM nityaM viShNornityAnapAyinam || anupravishya tvaddehe vasiShyAmi sudarshana | nanu yadvaiShNavaM tejaH shANitaM vishvakarmaNA || jAjvalyamAnamapatattadbhUmau munisattama | tena chakraM mahAviShNoH shibikAmapyakalpayat || daityaH pa~nchajano nAma prabhurjalabharastathA | tasyAsthiprabhavaM sha~NkhamAdAya puruShottamaH || iti || anushAsanike umA\- bahUnAmAyudhAnAM tu pinAkaM dhartumichChasi | kimarthaM devadevesha tanme shaMsitumarhasi || maheshvaraH\- shastragrahaM te vakShyAmi shR^iNu dharmaM shuchismite | yugAntare mahAdevi kaNvanAmA mahAmuniH || sehe tIvrAM tapashcharyA kartumevobhayoH priyam | mahAviShNoshcha yA mA.asti tAM mAyAM prakR^itiM viduH || lokayAtrA vinA tAM tu naiti shrIH sA smR^itA budhaiH | tasyAH shriyAH striyo.abhinnAH pUrShAshcha puruShottamAt || tasmAttayA shriyA sArdhaM pUjayetpuruShottamam | saMsArachakrayatnAbhyAM nijaM te syAtsudarshanam || haMsAkhyaM chetanArUpaM sarvaprANihR^idi sthitam | tachCha~NkharUpo devashcha pA~nchajanyAkhya uchyate || pa~nchabhUtAtmako hyasya sarvavedamayo.akSharaH | ChandomayAbhyAM pakShAbhyAM yuktaH pakShigaNeshvaraH || garuDo vAhanaM chApi viShNordevasya kIrtitaH | pR^ithivIvAyusaMyogashchApaH shAr~NgaM hareH smR^itaH || tejo vAyumayo hyasya nAmnA saMsharaNAchCharaH | vidyAvidyAsharairyukte akShaye te maheShudhI || lokAlokAchalaH prokto vidyotAkhyaM tu kheTakam | kR^itAnto nandakaH khaDgaM sarvaprANihR^idi sthitam || yA daNDanItiH sA khyAtA gadA kaumodakI hareH | sarvArtheShu jayo hyasya sa tvajAgaratA sthitA || sarvabandhuShu yadbaddhaM premapAshaM parasparam | dR^iDhaM bhrAtR^isamAkhyaM tattvAshusarvArthasammatam || sarvaprANiShu yA shaktiH shaktirvidyunnibhA matA | maryAdA yadadholoke bherI sA tu mahAravA || saMsArabhittiryo deho lIlAkhyaH sa harerdvijAH | yanmanaH shIghragaM tasya sa rathaH kAmago mataH || yo vAyurvAti so.ashvastu puNDarIkapadAhvayaH | ityevaM brahmaNA choktaM tasmAddevi shriyA saha || AtmAnamasya jagato nirlepamaguNo.amalam | bibharti kaustubhamaNisvarUpaM bhagavAn hariH || shrIvatsasaMsthAnadharamanantena samAshritam | pradhAnaM buddhirapyAste gadArUpeNa mAdhave || bhUtAdimindriyAdIMshcha dvidhA vai paramIshvaraH | bibharti sha~NkharUpeNa shAr~NgarUpeNa cha sthitam || chalasvarUpamatyantaM japenAntaritAnilam | chakrasvarUpaM cha mano dhatte viShNuHkare sthitam || pa~ncharatne tu yA mAtA vaijayantI gadAbhR^itaH | sA bhUtahetusa~NghAtabhUtA mAtA cha vai dvija || yAnIndriyANyasheSheNa buddhikarmAtmakAni vai | sharANi yAnyasheSheNa tAni dhatte janArdanaH || bibharti yachchAsiratnamachyuto.atyantanirmalam | vidyAmayaM nu tajj~nAnamavidyAcharmasaMsthitam || bhUtAni cha hR^iShIkesho dhatte sarvendriyANi cha | vidyAvidye cha maitreya sarvametatsamAshritam || astrabhUShaNasaMsthAnasvarUpaM rUpavarjitam | bibharti mAyArUpo.asau shreyase bhagavAn hariH || savikAraM pradhAnaM cha pumAn svachAkhilaM jagat | bibharti puNDarIkAkShastadevaM parameshvaraH || iti || evaM svataH siddhAnAmakR^itakAnAM sha~NkhAdInAmanyena dhartumashakyatvAt yogena pA~nchajanyatvAdishabdavAchyatvAbhAvAt rUDhyA pA~nchajanyatvAdikamupapannaM brahmaNA kalpitaM shAr~Ngamiti nAma | evamanyeShAmaprAkR^itAnAM pA~nchajanyAdikaM paramAtmana eva | avatArAdiShvanyat aprAkR^itaM vAchakavR^ittiprabhR^itirvA | kalpitAni sha~NkhAdIni || 2|| \section{yasyopariShTAdadhitiShThadAtmA sarvopariShTAt paramAtmA muktaM taM virajaM nityamanu samparAya svAhA || 10\.3||} yasya baddhasya upariShTAt baddhApekShayA muktaparama\-sarvopariShTAdadhitiShThadAtmA baddhamuktanityApekShayA paramAtmA taM virajaM baddhApekShayA muktaM virajaM apahatapAShmatvAdiguNa\- vishiShTaM muktApekShayA nityaM anu sAkalyena samparAya utkR^iShTAya yadvA prakR^ityapekShayA baddhAyetyAdi || 3|| \section{tamassarvabhUtamadhunAdhvareNa taM sattvarUpamanupravisya sa~Nkleshayan sR^iShTinimittAya tasmai parabrahmaNe parajyautiShe svAhA || 10\.4||} \ldq{}nAsadAsInno sadAsIttadAnIm | nAsIdrajo no vyomAparo yat | kimAvarIvaH kuha kasya sharman | ambhaH kimAsI\-dgahanaM gabhIram | na mR^ityuramR^itaM tarhi na | rAtriyA ahna AsIt praketaH | AnIdavAta{\m+} svadhayA tadekam | tasmAddhAnyaM na paraH ki~ncha nAsa | tama AsIt tamasA gUDhamagre praketam\rdq{} iti | (nAsadIyasUktaM 1\.3) jAbAlopaniShadi\- \ldq{}oM tadAhuH | kiM tadAsIt | tasmai sa hovAcha | na sannAsanna sadasaditi tasmAttamaH sa jAyate tamaso bhUtAdirAkAshamAkAshAdvAyuH vAyoragniH agnerApaH adbhyaH pR^ithivI tadaNDaM samabhavat tadvatsaMvatsara\- mAtramuShitvA dvidhA.akarot | adhastAt bhUmirupariShTAdAkAshaM madhye puruSho divyaH | sahasrashIrShA puruShaH | sahasrAkShaH sahasra\-pAt sahasrabAhuriti sarvaM tamobhUtaM sR^iShTeH prAgA manostu sattvarUpaM sahasrashIrShetyAdidirUpaM prajAsR^iShTinimittAya sR^iShTyartham | shrIviShNupurANe prakR^itiM puruShaM chaiva pravishya svechChayA hariH | kShobhayAmAsa samprApte sargakAle vyayaH svayam || prakR^itiM puruShaM chaiva vidhyanAdI ubhAvapi | mama yonirmahadbrahma tasmin garbha dadhAmyaham | sambhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata || evamuktaprakAreNa anupravishya prakR^itipuruShau shaM(saM)kleshayan sR^iShTimakarot | kathamiti chet sahasrabAhuriti so.agre bhUtAnAM mR^ityumasR^ijat | tryakShaM tripAdaM khaNDaparashumajIjanat | tasya brahmAbhipede sa brahmANameva vivesha | sa mAnasAt sapta putrAnasR^ijat | te ha virAjaM saptamAnasAnasR^ijan prajApatayaH \ldq{}brAhmaNo.asya mukhamAsIt | bAhU rAjanyaH kR^itaH | UrU tadasya yadvaishyaH | padbhyA{\m+} shUdro ajAyata | chandramA manaso jAtaH | chakShoH sUyo ajAyata\rdq{}, \ldq{}shrotrAdvAyushcha prANashcha hR^idayAt idaM jAyate apAnAnniShAdA yakSharAkShasa\-gandharvA apsarobhya parvato lomabhyaH oShadhivanaspatayo lalATAt krodhajo rudro jAyate | tasyaitasya mahato bhUtasya niHshvasitametadyadR^igvedo yajurvedassAmavedo.atharvaNavedaH shikShA kalpo vyAkaraNaM Chando niruktaM jyotiShaM nyAyo mImAMsA dharmashAstrANi vyAkhyAnAnyupavyAkhyAnAni sarvANi cha bhUtAni hiraNyajyotiryasminnayamAtmA dhIyante bhuvanAni vishvA AtmAnaM dvidhA.akarota | ardhena strI ardhena puruSho devo bhUtvA devAnasR^ijat R^iShirbhUtvA R^iShIn yakSharAkShasa\-gandharvAn grAmyAnAraNyAMshcha pashUnasR^ijat | itarA gA itaro.anaDuha itarA baDabA itaro.ashvatarAn itarA gardabhIH itaro gardabhAn itarA vishvambharIritaro vishvambharAn\rdq{} iti evaM sR^iShTavAn | ayaM paramAtmA ka ityAkA~NkShAyAM tasmai parabrahmaNe para~njyotiSha iti puruShanArAyaNaparabrahmaparatattva\-para~njyotiHparamAtmAdishabdavAchyo nArAyaNa eveti j~nApayitumparabrahmaNepara~njyotiSha ityuktam | parabrahma\-grahaNAt sarvamapi gR^ihItaM bhavati | ki~ncha\- tamIshvarANAM paramaM maheshvaraM taM devatAnAM paramaM cha daivatam | patiM patInAM paramaM parastAdvidAma devaM bhuvaneshamIDayam || na tasya kAryaM karaNaM cha vidyate na tatsamashchAbhyadhikashcha dR^ishyate | parAsya shaktirvividhaiva shrUyate svAbhAvikI j~nAnabalakriyA cha || ityAdi | (shvetAshvataropaniShadShaShTho.adhyAyaH shlokAni 7\-8) ki~ncha\- yato vA imAni bhUtAni jAyante\rdq{} ityAdi | (taittirIyopaniShat 3\.1\.3) jagatkAraNaM brahmetyuktaM jagatkAraNatvAt viShNvAdimUrtInAM mUlabhUtAnAM ShaTkoshaShaDUrbhileshAbhAvAt | na bhUtasa~NghasaMsthAnaM devasya paramAtmanaH | na tasya prAkR^itA mUrtirmAsamedo.asthisammitA | sarvabhUtamayaM dehaM trailokye sarvajantuShu || ityaprAkR^itatvAt \ldq{}R^ita{\m+} satyaM paraM brahma\rdq{} (nR^isiMhapUrvatApinyupaniShad prathamopaniShad shlokaH 12) ityAdiparabrahmasvarUpapratipAdanAt pAdAdardhAt tripAdAt deveShu krameNAdimUrtishcha mUrtyA krameNa viShNuM mahAviShNuM sadAviShNuM vyApinArAyaNa iti chaturmUrtayo bhavantIti marIchyAdibhiH pratipAditatvAt \ldq{}tamIshvarANAM paramaM maheshvaram\rdq{} ityuktatvAchcha | \ldq{}R^itamagnirvA R^itamasAvAdityam\rdq{}, \ldq{}agnissarvA devatAH\rdq{}, \ldq{}asAvAdityo brahma\rdq{} iti samastaktyANaguNAbhiprAyeNa R^itaM satyamityuktaM \ldq{}pUrNatvAt puruShaH\rdq{} iti pAdanArAyaNAdiShu pUrNatvAbhAvAtpUrNatvAdvyApinArAyaNasya | parashabdena cha vyApI nArAyaNa itIritaH | nArashabdena jIvAnAM samUhaH prochyate budhaiH || teShAmayanabhUtatvAnnArAyaNa ihochyate | narasambandhino nArA narashcha puruShottamaH || nAyayatyakhilavij~nAnaM nAshayatyakhilaM tamaH | nariShyati cha sarvatra narastasmAtsanAtanaH || narasambandhinaH sarve chetanAchetanAtmakAH | nR^igantavyatayA nArA bhAryA poShyatayA narAH || tathA\-\-\- niyAmyatvena sR^ijyatvapraveshabharaNaistathA | ayaM te nihito nArAt vyApnoti kriyayA.akhilam || nArAshchApyayanaM tasya tasmai bhAvanirUpaNAt | narANAmayanaM vAsashchetanasyAyanaM sadA | paramA cha gatisteShAM narANAmAtmanA sthitiH || vyApinArAyaNaparatvAbhiprAyeNa tasmai parabrahmaNe ityuktam || 4|| \section{jenAtirjenAtiShAM jenAtirojo valamAharatsattvAtmakaM sa~njenAtiripthaM tasmai sUkShmasUkShmAya tejase svAhA || 10\.5||} parabrahmabhUtanArAyaNasya mAhAtmyaM pratipAdayati Utsata\-dIpavat sUryachandrAgnyAdInAM jenAtiH dIptiH ojaH parabalA\-haraNasAmarthyamojaH jagatsR^iShTyAdikaM kurvatastasya shrImahA\-viShNoH balaM sattvaM sattvAtmakaM tadantaryAmiNA sa~njenAtiH samyak jyotiH itthaM uktaprakAreNa tasmai || 5|| \section{sattvaM sattvAtmakaM vA rajo rajasa Atmakastamastamasa AdhAraH sAkR^itaM nirIshvaramIshvarAya svAhA || 10\.6||} ayamapi mantraH pUrvoktaparamAtmaparaH sattvaM sAttvikaM sattvAtmakaM tadantaryAmiNaM rajo rajasa AtmakaH tadantaryAmiNaM tamaH tamasa AdhAraH sAkR^itaM AkR^itasahitaM nirIshvaram, na tasya kashchit patirasti loke na cheshitA naiva cha tasya li~Ngam | sa kAraNaM karaNAdhipAdhipo na chAsya kashchijjanitA na chAdhipaH || iti || IshvarAya sarveshvarAyetyarthaH | vigraho havirAdAnaM yugapatkarmasannidhiH | prItiH phalapradatvaM cha devatAnAM na vidyate || iti || vigrahAdipa~nchakAbhAvAt chaturthyantaH shabdo devatA shabdAtiriktadevatAbhAvAt mantrArthavAdAnAM tatra tAtparyA\-bhAvAchcha IshvarAyeti kathamuchyata iti chet\- uchyate; \ldq{}yadvai ki~ncha manuravadat tadbheShajam\rdq{} iti shruteH, (ChAndogyabrAhmaNe) manvarthaviparItA tu yA smR^itiH sA na shasyate || iti saMvartasmaraNAchcha | (bR^ihaspatiH) pramANatvenAbhihitAyAM manusmR^itau\- pratyakShaM chAnumAnaM cha shAstraM cha vividhAgamam | trayaM suviditaM kAryaM dharmashuddhimabhIpsatA || iti pratyakShAdInAM trayANAM prAmANyapratipAdanAta \ldq{}mahA{\m+} indro vajrabAhuH\rdq{}, \ldq{}vajrahastaH purandaraH\rdq{}, \ldq{}uttiShThannojasA saha pItvA shipre avepayaH\rdq{} ityAdidevatAsadbhAvapratipAdanAt gAruDAdiShu mantreShu mantravarNAnAM svArthe tAtparyadarshanAt viShaharaNAdiShu dR^iShTatvAchcha IshvarasadbhAvo.astItyavagantavyaH | smR^itInAmapi vedamUlatve tredhA nirvAhaH kArya iti | nityAnumeyashrutimUlatvaM prAbhAkarAH | utsannashAkhAmUlatva\-mApastambAdyAH | viprakIrNashAkhAmUlatvamitare | nityAnumeyashrutimUlatve akSharAnupUrvyavisheShavishiShTasya nityAnumaiyashrutimUlatvam | nAkSharAnupUrvyamUlatvaM yadyuchyate tarhi ghaTapaTAdInAmapi nityAnumeyashrutimUlatvaM syAt || AnupUrvyavisheShavishiShTasyeti cheduchchAryamANAnupUrvyavisheShaNa\-vishiShTatvamiti siddhAnte.anumeyatvaM bhajyeteti | utsannashAkhA mUlamiti chet te.api bhinnabhinnapAThAH prayogAdanumIyanta iti vikShepotsannA vA ekaiveti chenna sarvavedasAkShAtkAravato vyAsasya ekasyApi shipyasyAdhyApana\-sAmArthyAbhAvena tathA vaktumayuktam | bhavedeveti chet saH padakramAdirUpeNAdhIyamAnatvAt tathA vaktumayuktam | kintu prakIrNashAkhAmUlatvaM vaktuM yuktam || taduktam\- durbodhA vaidikAshshabdAH prakIrNatvAchcha te khilAH | tathaita eva spaShTArthAH smR^ititantre pratiShThitAH || iti || prasa~NgAdetatsarvamupapAditam || 6|| \section{anirbhiNNaM yasyedamAsIdudakAtmakaM yasyodAvo.ayanuthamuchcharuchchairugAya svAhA || 10\.7||} yasya paramAtmanaH yadA pralayaH tadA loke anirbhiNNaM bhedarahitaM nirantaramudakAtmakamAsIt | yasya paramAtmano dagdhumichChA yadA yadA udAvaH utkR^iShTo dAvaH pralayAgniH ayanuthaM tathA asamR^iddhiH uchchaM atyantaM uchchairurugAya shrutismR^itiShu sarvatra atyantaM gAyati iti urugaH tasmai || 7|| \section{yasyechChA loke vA prajAyatirloke yasmai vAsi tasmai vAsIt yadvAssa~njAtaM (?) yatsarvamIshamAshiShe svAhA || 10\.8||} yasya paramAtmanaH ichChA loke prajAnAmAyatiH sR^iShTyAdikaM \ldq{}so.akAmayata bahu syAM prajAyeyeti\rdq{} ityAdishruteH | (taittirIyopaniShadi 2\.6\.4) manasaiva jagatsR^iShTiMsaMhArau karoti yaH tasyAM pakShakShapaNe kiyAn vistara iti loke \.\.\.\. (mAtR^ikAyAmetAvadevopalabdham) iti pAramAtmikopaniShat savyAkhyA samAptA | ## Proofread by Mohan Chettoor \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}