% Text title : Shri Hayagriva Stotram - Samskrita Vyakhyanam % File name : hayagrIvastotramvyAkhyAnam.itx % Category : vishhnu, vyAkhyA, stotra % Location : doc\_vishhnu % Transliterated by : Chandrasekhar Karumuri % Proofread by : Chandrasekhar Karumuri % Latest update : September 19, 2023 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Shri Hayagriva Stotram - Samskrita Vyakhyanam ..}## \itxtitle{.. shrIhayagrIvastotraM \- saMskR^ita vyAkhyAnam ..}##\endtitles ## shrImAn ve~NkaTanAthAryaH kavitArkikakesarI | vedAntAchAryavaryo me sannidhattAM sadA hR^idi || svataHsiddhaM shuddhasphaTikamaNibhUbhR^itpratibhaTaM sudhAsadhrIchIbhiH dyutibhirapatApatibhuvanam | anantaiH trayyantairanuviditaheShAhalahalaM hatAsheShAvadyaM hayavadanamIDImahi vahaH || \section{vyAkhyAnaM} indirAmandiroraskamindAdisuravanditam\- vandArubR^indamandAraM vande govindabAlakam || 1|| kandarpasaMvarAkAraM bR^indAvanavibhUShaNam | AnandakandajaM nandanandanaM vandiShImahi || praNipatya gurUttaMsaM shrImadvedAntadeshikam | hayagrIvastavavyAkhyAM kurve.ahaM tatprasAdataH || iha khalu shrImAn vedAntadeshikaH, samyagupAsanavisheShavashIkR^ita hR^idaya puNDarIkamadhyamaNDanAyita tANDavaprachaNDatura~Ngamukha mArtANDamaNDalaH, sakala paNDitanikurumbamuktAtapatritakIrtimaNDalaH, sarvatantrasvatantraH, kavitArkikakesarI, paramakAruNikaH,bhagavatmalyANaguNagaNAnusandhAnena anAdisaMsAra sa~nchitadauShkarshya pAshabandIkR^ita prANibR^indaM santitArayiShuH, shrIhayagrIvamabhiShTotuM pratijAnIte (svata) iti | svatassiddhaM \- svaprakAsham, nanu siddhashabdasya bhAvArthavihita kR^itpratyayAntatve svata iti pa~nchamyarthabhUtahetvarthavihita tasilpratyayasyAnanvayaH syAt \- siddhashabdasya prakAshamAtrArthakatvena, svashabdasyApi \ldq{}prakAshArthakatvena tasiH pa~nchamyarthahetvarthakatvena cha prakAshAdhInaprakAshArthalAbhAt, prakR^ite prakAshasya nityatvena svAtmAnaM prati svasya hetutvAsambhavena cha tadasambhavAt, kartrarthavihita kR^itakR^itpratyayAntatve pUrvoktarItyA | svAdhIna prakAshavattvamarthassyAt. tathA cha svasyeva svaprakAshasyApi nityatvena pUrvokta dUShaNagrAsAditi chet, maivam. ubhayadhA.api doShAbhAvAt. tathAhi. AdyapakShe\-prakAshasya svAdhInatve tAtparyAbhAvAt. anyAnadhInatve tAtparyAt, dvitIyapakShe\- svAdhInaprakAshavattve tAtparyAbhAvAt, anyAnadhInaprakAshavattve tAtparyAt, ubhayathApi maNi prakAshamaNyAdi vyAvR^ittisiddheH. svataH \- svasmAt, siddhaM \- siddhiH \- j~nAnaM, prakAsha svarUpaM; siddhaM j~nAtaM prakAshitaM vA; svAdhIna prakAshAbhinnaM anyAdhIna prakAsharahitaM vetyarthaH. sArvavibhaktikatasil pratyayAntatve tu prathamArdha varNanasambhavena svayaM prakAshArthalAbhAnna ko.api doShagandhaH. yadvA \- svataH \- svasmAt, siddhaM \- utpannaM, kAraNAntarApAditotpatti shUnyamityarthaH. nityamiti yAvat. athavA, nityatvaM nAnyAdhInamityAvA \- (svata) iti. anena nityamukta divyAvR^ittiH, teShAM svarUpa svabhAvasthitipravR^ittInAM bhagavadAyattatvAt. nanu nityamuktasvarUva svabhAvAdInAmapi nityatvAtkathaM bhagadAyattatvamiti chenna, nityAnAmapi tadvatireka prasa~njitavyatireka pratiyogitvarUpa bhagavadAyattatvasambhavAt. tathA cha shrutiH\- \ldq{}ko hyevAnyAtma prANyAt, yadeSha AkAsha Anando na syAt\rdq{} iti \- paramANugatapArimANDalyasya nityatve.apyAshrayAdhInAvasthAyA nyAyavidbhira~NgIkArAchcha. nanu siddhashabdasya nityaparyAyatvaM kathamiti cheduchyate \- \ldq{}sidde shabdArthasambandhe\rdq{} ityatra mahAbhAShye siddhashabdasya nityaparyAyatvena vyAkhyAnAt. tathA hi. siddhashabdasya kaH padArthaH? nityaparyAyavAchI siddhashabdaH kathaM punaH j~nAyate? matkUTa stheShvavichAliShu bhAveShu vartate tadvachcha siddhaM. siddhA pR^ithivI, siddha mAkAsha mityalaM bahunA. (shuddhasphaTikamaNibhUbhR^itpratibhaTa) miti. shuddhasya \- nirmalasya, sphaTikamaNibhUbhR^itaH \- sphaTikamayaparvatasya, pratibhaTaM \- tato.apyatishayita kAntimattvena taM tiraskurvantamityarthaH | sudhAsadhrIchIbhiH \- amR^itasahacharIkhiH, dyutibhiH \- kAntibhiH, (apatApatribhuvanam) apagataH tApaH \- AdhyAtmikAdhidaivikAdhibhautikAdi samastaduHkhAtmakastApo yasmin tat; trayANAM bhuvanAnAM samAhAra stribhuvanaM, pAtrAditvAnna jIp. apatApaM tribhuvanaM yasya tathoktaH; hayagrIvakAntayashchandramaNDalamadhyavR^ittisudhAsa hitAssatya strilokIsantApahAriNyo bhavanti. maNDalasthassudhAMshoH \ldq{}puMsAM karmAnalArtAnAM pApinAM kleshashAntaye, svadetendussamudreNa hlAdayangogaNenave\rdq{} tyAdivachanAt. anantaiH\- niravadhikaiH,trayyantaiH \- vedAntaiH, (anuvihitaheShAhalahalam), anuvihitaH \- anusR^itaH, heShA \- heShAbhyo halahalaH, ashvadhvanivisheSho yasya tathoktam. yathoktaM bhAgavate dvitIya skandhe brahmanAradasaMvAde \- \ldq{}vAcho babhUvu rushatI shvasato.asya na sta\rdq{} iti. \ldq{}tasya ha vA tasya mahato bhUtasya nishvasita metadR^igveda\rdq{} iti shrutiH. (hatAsheShAvadyaM) hatAni \- parihR^itAni, asheShAvadyAni \- namastadoShAH, yena tattathoktam. AshritAnAmiti sheShaH. yadvA \- AshritAparAdhopekShakatvamatra vivakShim. \ldq{}na smaratyapakArANAM shatamapyAtmavattaye\rdq{} tyukteH. hatAni\- atyantAsaMshliShTAni, asheShAvadyAni \- samastaheyAni, yasmin tathoktam. nikhilaheyapratyanIkatvAttatra doShA na sambhavantIti bhAvaH. tathA cha shrutiH \- \ldq{}apahatapApmA virajo vimR^ityurvishoko vijighatso.apipAsassatyakAmassatyasa~Nkalpa\rdq{} iti. hayavadanaM \- hayasya vadanamiva vadanaM yasya tathoktam, shAka pArthivAditvAnmadhyamapadalopI samAsaH. (maha) iti. paraM brahma jyotiShA mapi jyotirayaM puruShassvaya~njyotiH. \ldq{}tejastejasvinAmaha\rdq{} mityAdyukteH. IDImahi \- stuvImahi. (IDa\- stutau laDAtmanepadam) nityatva\- tejiShThatva \-sakaladoShApahAritva\- vedapravaktR^itva\- nirdoShatvAdiguNakaM shrIhayagrIvaM stuma ityarthaH. svabhAvoktirala~NkAraH. \ldq{}svabhAvoktirala~NkAro yathAvadvastuvarNana\rdq{} mitilakShaNAt. atra svAtantryAbhimAna nivR^ittaye karturanupAdAnam | prAchI sandhyA kAchidantarnishAyAH praj~nAdR^iShTe ra~njanashrI rapUrvA | vaktrI vedAn bhAtu me vAjivaktrA vAgIshAkhyA vAsudevasya mUrtiH || 2|| bhagavantaM stotuM tadAvirbhAvaprArthanayA tamabhimukhIkaroti. prAchIti. vAsudevasya \- \ldq{}sarvatrAsau samastaM cha vasatyatreti vai yataH, tata ssa vAsudeveti vidvadbhiH paripaThyata\rdq{} ityAdyuktasya paramAtmanaH, vAjivaktrA \-hayavadanA, vAgIshAkhyA \- vAgIsheti AkhyA yasyA tathoktA; vedAn \-R^igyajussAmAdharvaNarUpAn, vaktrI \- vya~njayantI, \ldq{}R^ichassAmAni jaj~nire ChandA~Ngsi jaj~nire tasmAt\rdq{} iti, \ldq{}pravaktA ChaNDasAM vaktA pa~ncharAtrasya ya ssvaya\rdq{}mityAdivachanAt. atra \ldq{}na lokAya niShThAkhalarthatR^iNA\rdq{}miti ShaShThIniShedhaH. antarnishAyAH \- aj~nAnanishIthinyAH, kAchit\-vilakShaNA sandhyA, prAchI sandhyA \- vibhAtasandhyA, aj~nAnAndhakAra nivartinIti yAvat. (praj~nAdR^iShTeH) praj~nA \- tattvahitapuruShArthaviShayiNI dhIH, saiva, dR^iShTiH \- IkShaNaM, tasyAH, apUrvA \- prasiddhA vilakShaNA, a~njanashrIH \- a~njanasampanmUrtiH, tanuH me, bhAtu \- sphuratu, bhA \-dIptau loT. tAdR^ishamUrtisAkShAtkAre svasyApyaj~nAnanivR^ittipUrvaka j~nAnavR^iddhirbhUyAdityAshayaH. rUpakAla~NkAraH. \ldq{}AropyaviShayasya syAdatirohitarUpiNaH, upara~njitamAropyamANaM tadUprakaM mata\rdq{} miti lakShaNAt | j~nAnAnandamayaM devaM nirmalasphaTikAkR^itim | AdhAraM sarvavidyAnAM hayagrIvamupAsmahe || 3|| pUrvasmin shloke hayamukhasannidhAnaM prArthitam. idAnIM sannihitaM bhagavantamupAsmaha ityAha (j~nAnAnandeti). j~nAnAnandamayaM \- j~nAnAnandaprachuram. \ldq{}tat prakR^itavachane mayaDiti prAchuryArthe mayaT. yadvA \- j~nAnAnandamayaM \- j~nAnAnandasvarUpaM, \ldq{}svArthe mayaT, prANamaya ityAdivat. \ldq{}satyaM j~nAnamanantaM brahma, ko hyevAnyAtkaH prANyAt yadeSha akAsha Anando na syA\rdq{} dityukteH. (nirmalasphaTikAkR^itim) nirmalaH\- jAjvalyamAnaH, sphaTikaH \- sphaTikamaNiH, tasyAkR^itirivAkR^itiryasya taM; sarvavidyAnAM \- sakalakalAnAm, AdhAraM \- nilayaM, \ldq{}Chandomayo makhamayo.akhiladevatAtme\rdq{} tyukteH. hayagrIvaM devamupAsmahe \- dhyAyAmaH, \ldq{}Asa\- upaveshane\rdq{} | vishuddhavij~nAna ghanasvarUpaM vij~nAnavishrANanabaddhadIkSham | dayAnidhiM dehabhR^itAM sharaNyaM devaM hayagrIvamahaM prapadye || 4|| gurulaghUpAyabhUtayorbhakti prapattyormadhye pracharAmItyAha (vishuddha) miti. ahaM \- dAsabhUtaH, dayAyAH nidhiM \- akShayasthAnaM, tam, ata eva dehabhR^itAM \- prANinAM, sharaNyaM \- rakShakaM, (vishuddhavij~nAnaghanasvarUpaM) vishuddhena \- nirmalena, vij~nAnena, ghanaM \- nibiDaM, antarbahirj~nAnamayamityarthaH. yadvA, vij~nAnarUpo ghanaH \-piNDaH, tadrUpamityarthaH. \ldq{}vij~nAnaghana eve\rdq{}ti shruteH, svarUpaM yasya, tam. (vij~nAnavishrANanabaddhadIkSham) vij~nAnasya \- j~nAnayogasya, vishrANane \- vitaraNe, baddhA \-dhR^itA, dIkShA \- sa~NkalpaH, yasya tam. \ldq{}teShAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam, dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti ta\rdq{} ityAdivachanAt. hayagrIvaM, prapadye \- sharaNaM yAmi, \ldq{}padl \-gatau\rdq{} laDAtmanepadam. j~nAnasvarUpasya j~nAnapradasya dayALoH sarvabhUtasharaNyasya sharaNAgatA asmatsaMrakShaNaM kiyaditi bhAvaH | samAhArassAmnAM pratipadamR^ichAM dhAma yajuShAM layaH pratyUhAnAM laharivitatirbodhajaladheH | kathAdR^ipyatkautaskutakalaha kolAhalabhavaM haratvantardhvAntaM hayavadanaheShAhalahalaH || 5|| bhagavati hayAsye bhaktiprapattirUpopAyadvayaM vidhAya,samprati chikIrShitastotraparisamApti pratibandhakAj~nAnAndhakAranivR^ittiM sarvavighnopashamAddhayamukha heShAravasakAshAt svasya prArthayate (samAhara) iti. sAmnAM \- sAmashAkhAnAM, samAhAraH \- sa~NghAtaH, tatsvarUpamiti yAvat. \ldq{}praNavodgIthavachasa\rdq{} ityukteH. R^iksAkhAnAM, pratipadaM\- tadarthabodhakaparyAyapadaM, yajuShAM \- taittirIyashAkhAnAM, dhAma \- vAsapthAnaM, pratyUhAnAM \- vidyApratibandhakavighnAnAM, layaH \- dhvaMsaH, bodhajaladheH \- j~nAnasAgarasya, laharivitatiH \- tara~NgaparaMvarA,(hayavadana heShAhalahalaH) hayavadanasya \- hayagrIvasya, heShAkhyo halahalaH \- ashvadhvaniH, (kathAdR^ipyatkautaskutakalaha kolAhalabhavam) kathAsu \- vAdakathAsu, dR^ipyantaH kautaskutAH \- kutaH kuta iti vAdinaH, sa \ldq{}kaskAditvAtsaH\rdq{}, teShAM, kalahakolAhalena \- ayathArthavAdakalahena, bhavaH \- janyaH, antardvAntam, haratu \- nivartayatu, \ldq{}hR^i~n\- haraNe\rdq{}. heShAhalahalasya samAhArAdyabhedoktyA bhedarUpakAla~NkAraH | apauruSheyai rapi vAkprapa~nchai radyApi te bhUtimadR^iShTapArAm | stuvannahaM mugdha iti tvayaiva kAruNyato nAtha ! kaTAkShaNIyaH || 6|| sAkShAtkR^ite bhagavati vividha vichitrAnantAshcharya sanakasanandanAdi dhyAnAgochara divyasvabhAvaM dR^iShTvA.asya bhagavadguNAnuvarNane prayatnaH parihasAspada ityabhipretyAha (apauruSheyai riti). he nAtha \- he hayagrIva, adyApi \- idAnI mapi, apauruSheyaiH \- nityaiH, \ldq{}anAdinidhanA hyeShA vAgutsR^iShTA svayambhuve\rdq{} tyAdyukteH. vAkprapa~nchairapi \- vedajAlairapi, (adR^iShTapArAm) adR^iShTaM \- pratipAdanAviShayIbhUtaM, pAram\-avadhiH, yasyA ssA tathoktA \ldq{}yato vAcho nivartante, aprApya manasA sahe\rdq{} ti shruteH | \ldq{}nAnto.asti ma divyAnAM vibhUtInAM parantape\rdq{} tyAdi smR^iteshcha | bhUtiM \- guNAdyaishvaryaM, stuvan \- varNayan, ahaM, mugdhaH \- bAlaH, kR^ityasAdhye yatamAna iti yAvat; iti \- hetoH, tvayA, kAruNyata eva \- kR^ipAvashAdeva, na hyasmadAdiShu kaTAkShanimittaM ki~nchidastIti bhAvaH. kaTAkShaNIyaH \- bAleShvaki~nchitkurvatsvapi paramakAruNikasya pituH karuNAkaTAkShaH svAbhAvika iti bhAvaH | dAkShiNyaramyA girishasya mUrtirdevI sarojAsanadharmapatnI | vyAsAdayo.api vyapadeshyavAcha ssphuranti sarve tava shaktileshaiH || 7|| loke ye vidyAdikAH te sarve.api bhavadIyashaktyaMshaiH spR^ishantItyAha (dAkShiNye) ti | he nAtha \- he hayagrIva, girishasya \- rudrasya, (dAkShiNyaramyA) dAkShiNyIna \- sukhapriyavachanAdinA, ramyA \-manoharA, yadvA, dAkShiNyena \- vidyApradAna sAmarthvena, ramyA \- manoj~nA, mUrtiH, sarojAsanasya \- chaturmukhasya, dharmapatnI \- sahadharmacharI, devI \- sarasvatI, vyapadeshyavAchaH \- prasiddha granthakartAro vyAsAdayaH, vyAsavAlmIkishuka parAsharAdayo.api, sarve \- pUrvasamuditavyatiriktAH, tava shaktileshaiH \- vidyAshaktyaMshaiH, sphuranti \- bhAnti. \ldq{}na tatra sUryo bhAti na chandratArakaM, nemA vidyuto bhAnti kuto.ayamagniH, tameva bhAnta manubhAti sarvaM tasya bhAsA sarvamidaM vibhAtI\rdq{} ti shruteH. \ldq{}yadyadvibhUtimatsatvaM shrImadUrjitameva vA, tattadevAvagachCha tvaM mama tejo.aMshasambhava\rdq{} miti smR^iteshcha | mando bhaviShyanniyataM viri~ncho vAchAM nidhe! va~nchitabhAgadheyaH | daityApanItAM dayayaiva bhUyo.apyadhyApayiShyo nigamAnnachettvam || 8|| brahmAdInAmapi pramAdakAle tvameva gatirityAha (manda) iti. he vAchAM nidhe \- vAgIsha, tvaM \- bhavAn, (daityApanItAn) daityena \- asureNa, apanItAn \- apahR^itAn, nigamAn \- vedAn, bhUyo.api \- punarapi, dayayA \- kAruNyenaiva, nAdhyApayiShyo yadi, viri~nchaH \- brahmA, va~nchitabhAgadheyaH \- pratAritabhAgyassan, mandaH \- jaDaH, kAryAkAryavivekashUnyaH; abhaviShyat. hetuhetumatorlR^ij. niyataM \- dhruvam. \ldq{}ApannAnAM parA gati\rdq{} rityuktarItyA brahmadInAmapyApatkAle tvameva gati riti bhAvaH. atra madhukaiTabhAbhyAM chaturmukhaM pratArya vedA apahR^itAH, tataH prabuddhena brahmaNA bhagavAn prasAditaH matsyarUpeNAvatIrya, tau hatvA vedAn sa~NgR^ihya dhAtre vyataraditi paurANikI kathA.anusandheyA | vitarkaDolAM vyavadhUya sattve bR^ihaspatiM vartayase yatastvam | tenaiva deva! tridasheshvarANAmaspR^iShTaDolAyitamAdhirAjyam || 9|| indrAdInAmapi chAdhikArasya sthirIkaraNaM tvadAyattamevetyAha (vitarke) ti. he deva \- he hayagrIva, yataH \- yasmAddhetoH, tvaM, bR^ihaspatiM \- dhiShaNaM, (vitarkaDolAM) vitarkaiH \- durUhaiH, DolAM \- chittacha~nchalatAm, rajastamaHkAryabhUtAm; tAM, vyavadhUya \- nivArya, satve \- satvamArge, vartayase \- pratiShThApayase, tenaiva \- tridasheshvarANAM \- indrAdInAm, AdhipatyaM \- svargAdhipatyam, (aspR^iShTaDolAyitam) aspaShTaM \- anadhigataM, DolAyitaM yena tattathoktam, sthiramiti yAvat. abhUditi sheShaH bR^ihaspatiH tatpradarshita sanmArga niShThassan tenaiva mArgeNa indrAdIn vartayate anyathA asuravaMshaiH suravaMsho.api alabdhashrIrAjyakoshaH kShayaM yAdityAshayaH, saMshayo hi heyaguNaH. \ldq{}aj~nashchA shraddhadhAnashcha saMshayAtmA vinashyati, nAyaM loko.asti na paro na sukhaM saMshayAtmanaH, yogasannyasta karmANaM j~nAna sa~nChinnasaMshayam, AtmavantaM na karmANi nibadhnanti dhana~njaya\rdq{} ityAdi bhagavadukteH | agnau samiddhArchiShi saptatanto rAtasthivAn mantramayaM sharIram | akhaNDasArairhaviShAM pradAnairApyAyanaM vyomasadAM vidhatse || 10|| indAdrInAM havirbhAgapradAnamukhena tR^iptikaro.api bhavAnevetyAha(agnA)viti. he deva \- he hayagrIva, saptatantoH sambandhini, (samiddhArchiShi) samiddhAni \- prajvalitAni, archIMShi \- tejAMsi, yasya tasminnagnau mantramayaM \- mantrAtmakam, sharIraM \- vigrahaM, AtasthivAn \- samprApnuvan san. \ldq{}ahaM kratu rahaM yaj~na ssvadhAha mahamauShadham, mantro.ahamahamevAjya mahamagni rahaMhuta\rdq{} mityAdyukteH, (akhaNDasAraiH) akhaNDAH \- avichChinnAH, sArAH \- mAdhuryAdirasAH, yeShu taiH; haviShAM \- puroDAshAdihaviShAM, pradAnaiH \- vitaraNaiH, vyomasadAM \- indrAdidevAnAm, ApyAyanaM \- tR^iptiM, vidhatse \- vidadhAsi, \ldq{}Du\- dhA~ndhAraNapoShaNayoH\rdq{}. \ldq{}ahaM hi sarvayaj~nAnAM bhoktA cha prabhu reva cha, satre mamAsa bhagavAn hayashIrSha eShaH, sAkShAtsayaj~napuruShastapanIyavarNaH, Chandomayasso.akhiladevatAtmA vAcho babhUvu rushatIshshvasato.asya nasta\rdq{} ityAdivachanAt | yanmUlamIdR^ikpratibhAti tattvaM yA mUlamAmnAyamahAdrumANAm | tattvena jAnanti vishuddhasattvA stAmakSharAmakSharamAtR^ikAM te || 11|| prapa~nchasya mUlakAraNamapi tvamevetyAha (yanmUlamiti). he deva, (vishuddhasattvAH) vishuddhaM \- nirmalaM, sattvaM \- sattvaguNaH, yeShAM te tathoktAH; IdR^ik \- devatirya~NmanuShya sthAvarAtmanA abAdhi tatvena pramANasiddhaM, tattvaM \- chaturviMshatimahadAditattvaM, (yanmUlaM) yat mUlaM yasya tathoktam; (AmnAya mahAdrumANAm) AmnAyAH \- vedA eva, mahAdrumAH \- vR^ikShAH, teShAM, yA mUlaM, tAm, akSharAM\- nityAm, akSharamAtR^ikAM \- akArAdyakSharasamaShTiM, te \- tvatsambandhinaM, tattvena \- yAthArthyena, jAnanti\- vidanti. \ldq{}j~nA \- avabodhane. \ldq{}vedena rUpe vyakarotsatA satI prajApatiH\rdq{}, \ldq{}vedashabdebhya evAdau devAdInAM chakAra saH\rdq{} iti vedasya jagatsR^iShTi hetutvAttanmUlabhUtAyA akSharamAtR^ikAyA api tvadadhIna tvAtsAkShAtparamparayA vA kR^itsnamapi prapa~nchajAtaM tvatta evotpannamiti bhAvaH. \ldq{}yato vA imAni bhUtAni jAyante\rdq{}, \ldq{}tadaikShata, bahusyAM prajAyeyeti, tattejo.asR^ijata\rdq{}, \ldq{}yanmUlAssomyemAssarvAH prajAssadAyatanAssapratiShThAH, \ldq{}R^ichassAmAni jaj~nire ChandA~Ngsi jaj~nire tasmAt\rdq{}, \ldq{}kAryANAM kAraNaM pUrva\rdq{}mityAdyatrAnu sandheyam | avyAkR^itAdvyAkR^itavAnasi tvaM nAmAni rUpANi cha yAni pUrvam | shaMsanti teShAM charamAM pratiShThAM vAgIshvara! tvAM tvadupaj~navAchaH || 12|| utpanna prapa~nchasya paryavasAna sthAnamapi tvamevetyAha (avyAkR^itAdi)ti. he vAgIshvara, tvam, avyAkR^itAt \- pradhAnAt, pUrvaM \- prathamaM, yAni nAmAni \- vAchakAni, rUpANi \- pR^ithivyAdisaMsthAnAni cha, vyAkR^itavAn \- praNItavAnasi, \ldq{}imA stisro devatAH anena jIvenAtmanAnupravishya nAmarUpe vyAkaravANI\rdq{} ti shruteH. teShAM \- nAmarUpANAM, charamAM pratiShThAM \- paryavasAnabhUmiM, bhavantaM, (tvadupaj~na vAchaH) tvat \- tava, upaj~nAni \- tvayA Adau dR^iShTAni, \ldq{}upaj~no.apakramaM \ldq{}tadAdyA chikhyAyA\rdq{}miti napuMsakatvam. tAni, vAchashcha tathoktaH, vedA ityarthaH; shaMsanti \- vadanti, \ldq{}shaMsu \- stutau\rdq{}. sharIrabhUtAnAM pR^ithivyAnAM sharIryAyattasthititvAt; nAmnAM vAchakAnAM prakAradvArA prakAriparyantavR^ittikatvAditi bhAvaH \ldq{}yasya pR^ithivI sharIraM yasyApashsharIraM yasya tejashsharIraM yasya vAyushsharIraM yasyAkAshashsharIraM yasyAkSharaM sharIra\rdq{}mityAdi shruteH; \ldq{}vachasAM vAchyamuttama\rdq{}mityAdi smR^iteshcha | mugdhenduniShyandavilobhanIyAM mUrtiM tavAnandasudhAprasUtim | vipashchitashchetasi bhAvayanto velAmudArAmiva dugdhasindhoH || 13|| yogino mokSharUpaphalAvAptaye tvAmeva chintayantItyAha (mugdhe) ti. he vAgIshvara, tava, (AnandasudhAprasUtim) Ananda eva, sudhA \- amR^itaM, tasyAH prasUtirjanma yasyAstAM tathoktAm; \ldq{}raso vai saH, rasa~Ng hyevAyaM labdhvA nandI bhavati, eSha hyevAnandayAti\rdq{} iti shruteH |(mugdhenduniShyandavilobhanIyAm) mugdhendoH, niShyandavat \- pravAhavat, abhUtopamA. vilobhanIyAM \- spR^ihaNIyAM, dugdhasindhoH, udArAM\- shreShThAM, velAmiva \- setumiva sthitAM, mUrtiM \- vigrahaM, vipashchitaH \- j~nAninaH, chetasi \- hR^idaye, bhAvayanti \- parishIlayanti, Ananda sudhAkaratvAditara viShayAn parihR^itya tatraiva ramanta ityarthaH. \ldq{}mahAtmAnastu mAM pArtha daivIM prakR^itimAshritAH, bhajantyananyamanaso j~nAtvA bhUtAdimavyayam, satataM kIrtayanto mAM yatantashcha dR^iDhapratAH, namasyantashcha mAM bhaktyA nityayuktA upAsate, tatraikAgraM manaH kR^itvA yatachittendriyakriyaH, \ldq{}ramante yogino.anante nityAnande chidAtmanI\rdq{} tyAdi vachanAt; taduktaM bhagavatA \-\ldq{}ananyAshchintayanto mAM ye janAH paryupAsate, teShAM nityAbhiyuktAnAM yogakShemaM vahAmyaha\rdq{} miti | manogataM pashyati ya ssadA tvAM manIShiNAM mAnasarAjahaMsam | svayaM purovAdavivAdabhAjaH ki~Nkurvate tasya giro yathArham || 14|| hayagrIvamupAsInaH pumAn prayatnaM vinaiva vidyAM labhata ityAha (manogata) miti. (mAnasarAjahaMsaM) mAnasaM \- mana eva mAnasaM, mAnasAkhyasaraH; tatra, rAjahaMsaM \- rAjahaMsavadviharaNotsukamityarthaH; tvAM manIShiNAM madhyeyaH \- pumAn, sadA \- sarvadeshasarvakAlasarvAvasthAsu, \ldq{}tasmAtsarveShu mAmanusmara yudhya cha\rdq{}, \ldq{}yanmuhUrtaM kShaNaM vApi vAsudevo na chintyate, sA hanistanmahachChidraM sA bhrAnti ssA cha vikriye\rdq{} tyAdyuktaiH; manogataM \- hR^idayasthaM, pashyati \- sAkShAtkaroti, manasA chintayatItyarthaH. tasya \- janasya, giraH \- vAchaH, svayaM \- yatnaM vinaiva, (purovAda vivAdabhAjaH) purovAde \- prAthamikopasthitau, vivAdaM \- anyonyakalahaM, bhAjaH \- bhajantaH, ahamahamikayA prathamaM sphuranta ityarthaH; tAssatyaH, yathArhaM \- yathAyogyaM, ki~Nkurvate \- ki~NkaratvaM bhajante, \ldq{}DukR^i~n \- karaNe\rdq{} | api kShaNArthaM kalayanti ye tvAmAplAvayantaM vishadairmayUkhaiH | vAchAM pravAhairanivAritai ste mandAkinIM mandayituM kShamaM te || 15|| na kevalaM tvAmupAsInasya vidyAphalamAtramapi tvativAchAlakatvamapItyAha (apI) ti. he vAgIsha, vishadaiH \- svachChaiH mayUkhaiH \- kiraNaiH, AplAvayantaM \- hlAdayantaM, sevakAniti sheShaH. tvAM, ye \- bhaktAH, kShaNArthamapi \- sUkShmakAlamapi, kalayanti \- dhyAyanti, te \- bhaktAH, anivAritaiH \- prativAdibhirniroddhumashakyaiH, vAchAM \- girAM, pravAhaiH \- paramparAbhiH, mandAkinIM \- ga~NgAM, mandayituM \- alpavegAM kartum, kShamante \- shaknuvanti, teShAM vAgvego ga~NgA pravAhavegAdapyatishayitassyAditi bhAvaH | svAmin! bhavadyogasudhAbhiShekAdvahanti dhanyAH pulakAnubandham | alakShite kvApi nirUDhamUlama~NgeShvivAnandadhuma~Nkurantam || 16|| dhanyAnAmeva tvayi lAbha ityAha (svAminni) ti. he svAmin \- vAgIsha, (bhavadyoga sudhAbhiShekAt) bhavatassambandhI yogaH \- bhaktiyogaH, sa eva sudhA, tayA, abhiShekaH \- snapanaM, tasmAdityarthaH; alakShite \- adR^iShTe, kvApi \- kvachitpradeshe.api, \ldq{}yogI yu~njIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH, ekAkI yatachittAtmA nirAshIraparigrahaH, shuchau deshe pratiShThApya sthiramAsanamAtmanaH, nAtyuchChritraM nAtinIchaM chelAjinakushottara\rdq{}mityAdyukteH; (nirUDhamUlam) nirUDhaM \- dR^iDhataram, mUlaM yasya tam; a~NgeShu \- avayaveShu, a~NkurantaM \- udyantam, anandadhumiva sthitaM \- Ananda miva sthitaM, \ldq{}syAdAnanda dhu rAnanda\rdq{} ityamaraH. pulakAnubandhaM \- romA~nchaM, dhanyAH \- bhAgyavantaH, vahanti \- prApnuvanti. \ldq{}vaha \- prApaNe\rdq{}. upamAla~NkAraH | svAmin! pratIchA hR^idayena dhanyAstvad.hdhyAna chandrodayavardhamAnam | amAntamAnandapayodhimantaH payobhirakShAM parivAhayanti || 17|| tvAM chintayan paramAnandamanubhavatItyAha (svAmi) nniti. he svAmin \- hayagrIva, dhanyAH \- bhAgyavantaH, pratIchA \ldq{}abhyAsayogayuktena chetasA nAnyagAmine\rdq{} tyuktarItyA antarmukhena, hR^idayena \- manasA, tvad.hdhyAnaM chandrodayaH, tena vardhamAnaM \-jR^imbhamANam, ata eva, antarhR^idaye, amAntaM \- aparyAptam, udvelamiti yAvat; AnandapayodhiM \- sudhAbdhiM, akShAM payobhiH \- AnandabAShpaiH, parivAhayanti \- prasravanti | svairAnubhAvatvadadhInabhAvAssaMrabdhavIryAM tvadanugraheNa || vipashchito nAtha! taranti mAyAM vaihArikIM mohanapi~nChikAM te || 18|| bhavadyoginaH tvatkaTAkSheNaiva mAyAM tarantItyAha (svairAnubhAve) ti he nAtha \- he hayagrIva, (svairAnubhAvadvadadhInabhAvAH) sairAnubhAvasya \- svechChAvihArasya, tvat, tava, adhInaM \- vashaMvadaH, bhAvaH \- abhiprAyaH yeShAM te tathoktAH; vipashchitaH \- j~nAninaH, tvadanugraheNa \- tvatsa~Nkalpena, saMruddhavIryAM \- niruddhashaktiM, vaihArikIM \- lIlopakaraNabhUtAM, mohanapi~nChikAM \- sakalalokavyAmohanakarIM mayUrAdi pi~nChabhUtAm. loke indrajAlikavidyAvatAM vividhavichitrAnantAshcharyakarakAryajanana samarthaH kashchana pi~nChavisheShaH prasiddhaH. \ldq{}mayAM tu prakR^itiM vidyAnmAyinaM tu maheshvara\rdq{} mityAdyukteH; tvadanugraheNa \- tvatprasAdena, taranti \- atikrAmanti | prA~NnirmitAnAM tapasAM vipAkAtpratyagra niHshreyasa sampado me | samedhiShIran tava pAdapadme sa~NkalpachintAmaNayaH praNAmAH || 19|| janmAntara kR^ita tapashshAlinAM mAyAtaraNe tvatpAdAravinda praNamanameva sharaNamityAha (prAgi)ti. he nAtha \- he hayagrIva, (pratyagraniHshreyasasampadaH) pratyagrA \- nUtanA, nishreyasasampat yeShu tathoktAH; (prA~NnirmitAnAM) prAk \- pUrvajanmani, nirmitAnAM \- kR^itAnAM, tapasAM, vipAkAH \- paripAkabhUtAH, (sa~NkalpachintAmaNayaH) sa~Nkalpasya \- ichChAyAH, chintAmaNayaH, praNAmAH, tava \- bhavataH, pAdapadme \- pAdAravinde, samedhiShIran \- samabhivR^iddhA bhUyAsurityarthaH, \ldq{}edha\-vR^iddhau\rdq{}. \ldq{}haratyaghaM samprati hetureShyatashshubhasya pUrvAcharitaiH kR^itaM shubhaiH, sharIrabhAjAM bhavadIyadarshanaM vyanakti kAlatritaye.api yogyatA\rdq{} mityuktarItyA bhUtabhaviShyadvartamAnakAleShu bhavadIya pAdAravindasevA yashaskarIti bhAvaH | viluptamUrdhanyalipikramANAM bhUyAn prasAdo mayi nAtha bhUyAt | tvada~NghrirAjIva rajaHkaNAnAM surendrachUDApada lAlitAnAm || 20|| pUrvasminshloke praNAmAtivR^iddhiH prArthitA; idAnIM pAdAravinda praNAmAnantaraM pAdarajasAM prasAdaH prArthyate (viluptai)riti. he nAtha \- he hayagrIva, (viluptamUrdhanyalipikramANAM) viluptaH \- pramR^iShTaH, mUrdhanyaH \- mUri jAtaH, (sharIrAvayavAdyat) lipInAM \- akSharANAM, kramaH \- pa~NtkiH, yeShAM te tathoktAH; \ldq{}parisaravinatAnAM mUrdhni durvarNapa~NtkiM pariNamayasi shaureH pAduke tvaM suvarNam\rdq{} \- \ldq{}ayaM daridro bhaviteti vaidhasIM lipiM lalATe.arthijanasya jAgratrIm, mR^iShA na chakre.alpitakalpapAdapaH praNIya dAridyadaridratAM naLaH\rdq{} ityuktarItyA (brahmaNA tatkarmAnuguNyena likhItAM dAridyAdrisUchaka lalATalipiM svayamatishaya pradAnenAnyathA nayatItyarthaH; ata eva, (surendrachUDApada lAlitAnAm) surendraiH brahmAdibhiH, chUDApadaiH\- mauLibhiH, lAlitAnAM \- shlAghitAnAM, tvatpAdAravindapraNatikAle virobhUShaNatvena uhyamAnAnAmityarthaH; (tvada~NghrirAjIva rajaHkaNAnAm) tvat \- tava, a~NghrirAjIvasya \- pAdAravindasya, rajaHkaNAnAM \- parAgaleshAnAM, bhUyAn \- mahAn, prasAdaH \- anugrahaH, mayi, bhUyAt, \ldq{}bhU\- satAyA\rdq{} mAshiShi li~N | parisphurannUpura chitrabhAnu prakAshanirdhUta tamo.anuSha~NgAm | padadvayIM te parichinmahe.antaH prabodharAjIva vibhAtasandhyAm || 21|| aj~nAnAndhakAra nivartakaM j~nAnodayahetuM tvatpAdAravindaM manasA dhyAyAmItyAha (parisphuranni) ti. he nAtha \- he hayagrIva, parisphurannUpura eva chitrabhAnuH \- sUryaH, tasya prakAshena \- tejasA, nirdhUtaH \- pratikShiptaH, tamo.anuSha~NgaH \- tamassaMyogaH, yasyA stAM, tathoktAm;(prabodharAjIva vibhAtasandhyAm) prabodhaH \- j~nAnameva, rAjIvaM \- tasya, vibhAtasandhyAM \- pUrvasandhyAM, te, padadvayIM \- charaNayugaLam, antaH \- manasi, parichinmahe \- parishIlayAmahe, \ldq{}chi~n \- chayane\rdq{} | tvatki~NkarAla~NkaraNochitAnAM tvayaiva kalpAntarapAlitAnAm | ma~njupraNAdaM maNinUpuraM te ma~njUShikAM vedagirAM pratImaH || 22|| nUpuramabhivarNayati (tvatki~Nkare) ti. he nAtha! (tvatki~NkarAla~NkaraNochitAnAm) tvat \- tava, ki~NkarANAM \- bhaktAnAm, ala~NkaraNaM \- tvatpAdAravindarUpa shirobhUShaNam, tasya, uchitAnAM \- pratipAdanayogyAnAM, yadvA, tvatki~NkarANAM \- brahmAdInAM, ala~NkaraNe \- ala~NkArakaraNe, uchitAnAM \- yogyAnAm. anena visheShaNena vedagirAmAbharaNatvAkAro vyajyate; ata eva nUpurama~njUShikAtvena rUpaNaM sa~NgachChate. tvayaiva \- bhavataiva, kalpAntarapAlitAnAM \- rakShitAnAM, vedagirAM \- vedavAkyAnAM, (ma~njupraNAdam) ma~nju \- manoharaH, praNAdaH \- shi~njAravaH, yataH maNinUpurapeTikAgarbhagatavedakyAni shi~njAravatvena nigadyanta iti bhAvaH; maNinUpuraM \- maNimayashi~njIraM,ma~njUShikAM \- peTikAM, pratImaH \- jAnImaH, \ldq{}iN \- gatau\rdq{}. loke yathA dhanavAn putrapautrAdInAM rakShaNArdhaM sarvAbharaNajAtaM sa~Ngopya peTikAM sa~NgR^ihNAti tadvaditibhAvaH | sa~nchintayAmi pratibhAdashAsthAn sandhukShayantaM samayapradIpAn | vij~nAnakalpadrumapallavAbhaM vyAkhyAnamudrAmadhuraM karaM te || 23|| itaH paraM tribhiH shlokaiH pANipa~NkajamabhivarNayati (sa~nchintayAmI)ti. he nAtha!, (pratibhAdashAsthAn) pratibhA \- tAtkAlikopasthitiH, saiva, dashA \- vartiH, tasyAM vartamAnAn, samayapradIpAn \- vedAviruddhasiddhAntapradIpAn, sandhukShayantaM \- abhivardhayantaM, vyAkhyAnakAle AvashyakaprabodhamudrayA a~NguLyA dIpavatsakalasiddhAnta rahasyArthaprakAshanena sarve siddhAntA abhivR^iddhA bhavantItyarthaH. (vij~nAnakalpadruma pallavAbham) vij~nAnamayabhagavachCharIrameva kalpadrumaH \- kalpataruH, tasya, pallavAnAM \- kisalayA nAm, AbhevAbhA yasya tam; (vyAkhyAnamudrAmadhuram) \- vyAkhyAna mudrayA\- bodhamudrayA, madhuraM \- manoharaM, karaM \- pANiM, sa~nchintayAmi \- dhyAyAmi. rUpakopayossa~NkaraH | chitte karomi sphuritAkShamAlaM savyetaraM nAtha! karaM tvadIyam | j~nAnAmR^itoda~nchanalampaTAnAM lIlAghaTIyantramivAshritAnAm || 24|| (chitta) iti \- he nAthaH!, tvadIyaM \- bhavadIyaM, (sphuritAkShamAlam). sphuritA \- prakAshamAnA, AkShamAlA \- japamAlA yasya tam. (j~nAnAmR^itoda~nchana lampaTAnAm) j~nAnAmR^itasya, uda~nchane \- uddharaNe, lampaTAH \- AsaktAH, AyAsavanta iti yAvat; teShAM, tathoktAnAmAshritAnAm, lIlAghaTIyantramiva sthitaM \- lIlAcharaNArthaM nirmito yo ghaTIyantravisheShaH, tamiva sthitam, savyetaraM \- dakShiNam, chitte \- hR^idaye, karomi \- pratiShThApayAmi | prabodhasindhoraruNaiH prakAshaiH pravALasa~NghAtamivodvahantam | vibhAvaye deva! sapustakaM te vAmaM karaM dakShiNamAgritAnAm || 25|| (prabodhe)ti. he deva \- hayavadana, te \- tava, prabodhasindhoH \- j~nAnasAgarasya, aruNaiH \- tAmraiH, prakAshaiH \- kAntibhiH, pravALasa~NghAtaM \- vidrumasa~Ngham, udvahantamiva sthitaM \- bibhratamiva sthitam, sapustakaM \- pustakasahitam, AshritAnAM dakShiNaM \- vidyApradAnasamartham, vAmamapi dakShiNamiti virodhaH \- tatparihAraH pUrvoktarItyA. savyaM karaM, vibhAvaye \- dhyAyAmi | tamAMsi bhitvA vishadaiH prakAshaissamprINayantaM viduSha shchakorAn nishAmaye tvAM navapuNDarIke sharadghane chandramiva sphurantam || 26|| avayavasaundaryamabhivarNya, vigraha saundaryamabhivarNayati (tamAMsI) ti. he deva!, tamAMsi\-antarbAhyandhakArAn, vishadaiH \- svachchaiH, prakAshaiH, bhitvA \- ChitvA, viduShashchakorAn \- paNDitAneva chakorAkhyashakunivisheShAn, samprINayantaM \- santoShayantam, navapuNDarIke \- nUtana prapullapadme, sphurantam, ata eva sharadghane\- sharatmAla me ,sphurantaM chandramiva sthitaM, tvAm, nishAmaye\-sAkShAtkurve. upamAla~NkAraH | dishantu me deva! sadA tvadIyA dayAtara~NgAnucharAH kaTAkShAH | shrotreShu puMsAmamR^itaM kSharantIM sarasvatIM saMshritakAmadhenum || 27|| bhagavato vidyAM prArthayate (dishantvi)ti. he deva, tvadIyAH, dayAtara~NgAnu charAH \- kR^ipAkallola sahacharAH, kaTAkShAH, puMsAM shrotreShu, amR^itaM \- sudhAm, kSharantIM \- sravantIm, shrotrAnandakarImityarthaH saMshritakAmadhenuM \- AshritAnAmabhIShTadAyinIm, svardhenumiva sthitAM, sarasvatIm, sadA me, dishantu \- vitarantu, disha \- atisarjane | visheShavitsAriShadeShu nAtha! vidagdhagoShThI samarA~NgaNeShu | jigIShato me kavitArkikendrAn jihvAgra siMhAsanamabhyupeyAH || 28|| kumativAdabha~njanArthaM vAdakAkAleShu bhagavatsannidhAnaM prArthayate (visheSha vitpAriShadeShvi)ti. he nAtha \- hayagrIva, tvamityadhyAharaH; visheShavidAM \- vAdaprativAdavisheShaj~nAnAM, pAriShadeShu \- pariShadyukteShu, (vidagdhagoShThI samarA~NgaNeShu) vidagdhAnAM \- samarthAnAm, goShThyAH \- samAjasya, samarA~NgaNeShu \- vAdashAlAsu, (kavitArkikendrAn) kavInAM \- gadyapadya rachanAsamarthAnAm, tArkikAnAM \- UhapohAdi nAnAvidhayuktichaturANAm, indrAn \- shreShThAn, jigIShataH \- jetumichChataH, me, (jihvagra siMhAsanam) \- jihvAyAH \- rasanAyAH, agrameva siMhAsanaM \- siMhapITham, abhyupeyAH \- prApnuyAH, \ldq{}iN \- gatau\rdq{} | tvAM chintayaM stvanmayatAM prapannastvAmudgR^iNan shabdamayena dhAmnA | svAmin! samAjeShu samAdhiShIya svachChandavAdAhavabaddhashUraH || 29|| tvatsannidhAnavashAdeva prativAtikolAhalAn stambhayAmItyAha(tvAmi)ti. he svAmin \- hayagrIva, tvAM \- bhavantaM, chintayan, dhyAyan, tvanmayatAM \- tvadAtmatvam, prapannaH \- prAptaH, shabdamayena \- mantramayena, dhAmnA \- tejasA, tvA mudgR^iNan \- stuvan, ahamiti sheShaH. samAjeShu \- mahatsabhAsu, (svachChanda nAdAhavabaddhashUraH) svachChandavAdAnAmAhaveShu \- yuddheShu, baddhaH \- sannaddhaH, shUraH \- nipuNaH, samedhiShIya \- vR^iddhiM prApnuyAm, \ldq{}edha\-vR^iddhau\rdq{} Atmanepadam. bhavantaM dhyAyatAM stuvatAM cha vAdakadhAdAsu vijayassvAditi bhAvaH | nAnAvidhAnAmagatiH kalAnAM na chApi tIrtheShu kR^itAvatAraH | dhruvaM tavAnAthaparigrahAyA navaM navaM pAtramidaM dayAyAH || 30|| bhagavatassarvAbhIShTaM samprArthya, tasya kR^ipodayAya svasyAnanyagatikatvamanusandadhAti (nAnAvidhAnA)miti. he svAmin, nAnAvidhAnAM \- nAnAprakArANAm, kalAnAM \- vidyAnAm, agatiH \- aprApyasthAnam, (na chApi tIrtheShu kR^itAvatAraH) tIrtheShu \- ga~NgAdipuNyatIrtheShu, kR^itAvatAraH \- kR^itaH \- anuShThitaH, avatAraH \- avagAhanaM yena sa tathoktaH, snAta iti yAvat; tAdR^isho.api netyarthaH. IdR^isho.ahaM tava, anAthaparigrahAyAH \- anAthAnAM \-dInAnAm, parigrahAyAH \- anugraha hetubhUtAyAH, tvadIyAyA, dayAyAH \- kR^ipAyAH, navannavaM \- atyantAbhi navam, atyantavilakShaNamiti yAvat. pAtraM \- viShayaH, astIti sheShaH; dhruvaM \- nishchayaH, tvadeka sharaNAvayaM na sAdhanAntarAvalambina iti bhAvaH | akampanIyAnyapanItibhedairala~NkR^iShIran hR^idayaM madIyam | sha~NkAkaLa~NkApagamojvalAni tattvAni samya~nchi tava prasAdAt || 31|| idAnIM tvadekasharaNasya me tvatprasAdAdeva samastatattvAni karatalAmalakA nItyAha (akampayAnI)ti. he svAmin, tava, prasAdAt \- anugrahAt, apanItibhedaiH \- nAnAvidhAnyAyairapi, akampanIyAni \- apramR^ijyAni, (sha~NkAkaLa~NkApaga mojvalAni) sha~NkA \- aprAmANyasha~NkA, saiva kaLa~NkaH, tasyApagamaH \- nirAsaH, tena ujjvalAni \- prakAshamAnAni, samya~nchi \- yathArthAni, tattvAni, madIyaM \- matsambandhi, hR^idayaM \- mAnasam, ala~NkR^iShIran \- ala~Nkurvantu, tava prasAdavashAtsarva tattvasAkShAtkAro bhUyAdityarthaH. \ldq{}DukR^i~n\-karaNe.\rdq{} vyAkhyAmudrAM karasarasijaiH pustakaM sha~Nkhachakre bibhradbhinnasphaTikaruchire puNDarIke niShaNNaH | amlAnashrIramR^itavishadairaMshubhiH plAvayanmAM AvirbhUyAdanaghamahimA mAnase vAgadhIshaH || 32|| atha hayagrIvamUrte rasAdhAraNa svarUpa dhyAnapadavImadhirohati (vyAkhyA mudrAmi)ti. karasarasijaiH \- chaturbhiH karAravindaiH, sha~Nkhachakre, pustakaM \- shrIkosham, vyAkhyAmudrAM \- bodhamudrAM cheti sheShaH; bibhrat \- vahan, bhinnasphaTikaruchire \- daLitasphaTikamanohare,puNDarIke \- sitAmboje, niShaNNaH \- AsInaH, amlAnashrIH \- nityashrIH, nityashobhaH; ata eva (anaghamahimA) anaghaH \- nirduShTaH, mahimA \- mAhAtmyam, yasya sa tathoktaH; vAgIshaH \- hayagrIvaH, amR^itavishadaiH \- amR^itasvachChaiH, aMshubhiH \- kiraNaiH, mAM \- saMsArAbhitaptam, plAvayan \- sechayan, mametyadhyAharaH; mAnase \- chitte, AvirbhUyAt = sannidheyAt, \ldq{}bhU sattAyA\rdq{} mAshiShi lij. manasi hayagIvAvirbhAve amR^ita kalpatatkiraNajAlairmanogata sakala santApa nivR^ittirme bhavedityAshayaH | vAgarthasiddhihetoH paThata hayagrIvasaMstutiM bhaktyA | kavitArkikakesariNA ve~NkaTanAthena virachitAmetAm || 33|| iti kavitArkika siMhasya sarvatantra svatantrasya shrImadve~NkaTanAthasya vedAntAchAryasya kR^itiShu shrIhayagrIvastotraM sampUrNam | kavitArkikasiMhAya kalyANaguNashAline | shrImate ve~NkaTeshAya vedAntagurave namaH || shrImate nigamAnta mahAdeshikAya namaH | svagranthasya vishvasanIyatvAya svanAma prakaTayan svakR^itastotrasya phalama pyAha(vAgardhe)ti. he sudhiya ityadhyAharaH; kavitArkikakesariNA \- kavitArkika shreShThena, ve~NkaTanAthAhvayena; virachitAM \- nirmitAm, etAM, samyakpadavAkya rachanojvalAm, (vAgardha siddhi hetum) vAchAM \- vAgrUpANAm, arthAnAM, siddhau \- j~nAne, hetuM \- kAraNam, hayagrIvasaMstutiM \- hayagrIvastavaM; bhaktyA paThata \- anusandhadadhvam | iti shrIhayagrIvastotrasya vyAkhyA samAptA | shrImate nigamAnta mahAdeshikAya namaH | ## Proofread by Chandrasekhar Karumuri \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}