% Text title : dhvanyaloka udyota 1 % File name : dhvanyaloka1.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Proofread by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Latest update : January 4, 2002 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. dhvanyAloka ..}## \itxtitle{.. dhvanyAlokaH ..}##\endtitles ## .. prathama udyotaH .. svechChAkesariNaH svachChasvachChAyAyAsitendavaH . trAyantAM vo madhuripoH prapannArtichChido nakhAH .. kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAmnAtapUrva\- stasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye . kechidvAchAm sthitamaviShaye tattvamUchustadIyam tena brUmaH sahR^idayamanaHprItaye tatsvarUpam .. 1.. budhaiH kAvyatattvavidbhiH kAvyasyAtmA dhvaniriti saMj~nitaH \, paramparayA yaH samAmnAtapUrvaH samyak AsamantAt mnAtaH prakaTitaH , tasya sahR^idayajanamanaHprakAshamAnasyApyabhAvamanye jagaduH . tadabhAvavAdinAM chAmI vikalpAH sambhavanti . tatra kechidAchakShIran \-\-\- shabdArthasharIrantAvatkAvyam . tatra cha shabdagatAshchArutvahetavo.anuprAsAdayaH prasiddhA eva . arthagatAshchopamAdayaH . varNasa.nghaTanAdharmAshcha ye mAdhuryAdayaste.api pratIyante . tadanatiriktavR^ittayo vR^ittayo.api yAH kaishchidupanAgarikAdyAH prakAshitAH \, tA api gatAH shravaNagocharam . rItayashcha vaidarbhIprabhR^itayaH . tadvyatiriktaH ko.ayam dhvanirnAmeti . anye brUyuH \-\- nAstyeva dhvaniH . prasiddhaprasthAnavyatirekiNaH kAvyaprakArasya kAvyatvahAneH sahR^idayahR^idayAhlAdishabdArtha\- mayatvameva kAvyalakShaNam . na choktaprasthAnAtirekiNo mArgasya tatsambhavati . na cha tatsamatAntaHpAtinaH sahR^idayAn kA.nshchitparikalpya tatprasiddhyA dhvanau kAvyavyapadeshaH pravartito.api sakalavidvanmanogrAhitAmavalambate . punarapare tasyAbhAvamanyathA kathayeyuH \-\- na sambhavatyeva dhvanirnAmApUrvaH kashchit . kAmanIyakamanativartamAnasya tasyokteShveva chArutvahetuShvantarbhAvAt . teShAmanyatamasyaiva vA apUrvasamAkhyA\- mAtrakaraNe yatkiMchana kathanaM syAt . ki~ncha vAgvikalpAnAmAnantyAt sambhavatyapi vA kasmi.nshchit kAvya\- lakShaNavidhAyibhiH prasiddhairapradarshite prakAraleshe dhvanirdhvaniriti yadetadalIkasahR^idayatvabhAvanAmukulitalochanairnR^ityate \, tatra hetuM na vidmaH . sahasrasho hi mahAtmabhiranyairalaMkAraprakArAH prakAshitAH prakAshyante cha . na cha teShAmeShA dashA shrUyate . tasmAt pravAdamAtraM dhvaniH . na tvasya kShodakShamam tattvam ki.nchidapi prakAshayituM shakyam . tathA chAnyena kR^ita evAtra shlokaH \-\-\- yasminnasti na vastu ki.nchana manaHprahlAdi sAlaMkR^iti vyutpannai rachitaM cha naiva vachanairvakroktishUnyaM cha yat . kAvyaM taddhvaninA samanvitamiti prItyA prashaMsa~njaDo no vidmo.abhidadhAti kiM sumatinA pR^iShTaH svarUpaM dhvaneH .. bhAktamAhustamanye . anye taM dhvanisaMj~nitam kAvyatmAnaM guNavR^ittirityAhuH . yadyapi cha dhvanishabdasa.nkIrtanena kAvyalakShaNavidhAyibhirguNavR^itti\- ranyo vA na kashchitprakAraH prakAshitaH \, tathApi amukhyavR^ittyA kAvyeShu vyavahAraM darshayatA dhvanimArgo manAkspR^iShTo.api na lakShita iti parikalpyaivamuktam \-\-\- \'bhAktamAhustamanye\' iti . kechitpunarlakShaNakaraNashAlInabuddhayo dhvanestattvaM girAmagocharam sahR^idayahR^idayasaMvedyameva samAkhyAtavantaH . tenaivaMvidhAsu vimatiShu sthitAsu sahR^idayamanaHprItaye tatsvarUpaM brUmaH . tasya hi dhvaneH svarUpaM sakalasatkavikAvyopaniShadbhUtamatiramaNIya\- maNIyasIbhirapi chirantanakAvyalakShaNavidhAyinAM buddhibhiranunmIlita\- pUrvam \, atha cha rAmAyaNamahAbhArataprabhR^itini lakShye sarvatra prasiddhavyavahAraM lakShayatAM sahR^idayAnAmAnando manasi labhatAM pratiShThAmiti prakAshyate .. 1.. tatra dhvanereva lakShayitumArabdhasya bhUmikAM rachayitumidamuchyate \-\-\- yo.arthaH sahR^idayashlAghyaH kAvyAtmeti vyavasthitaH . vAchyapratIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smR^itau .. 2.. kAvyasya hi lalitochitasanniveshachAruNaH sharIrasyevAtmA sArarUpatayA sthitaH sahR^idayashlAghyo yo.arthastasya vAchyaH pratIyamAnashcheti dvau bhedau . tatra vAchyaH prasiddho yaH prakArairupamAdibhiH . bahudhA vyAkR^itaH so.anyaiH \-\-\- kAvyalakShmavidhAyibhiH . \-\-\- tato neha pratanyate .. 3.. kevalamanUdyate punaryathopayogamiti .. 3.. pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANIShu mahAkavInAm . yattatprasiddhAvayavAtiriktaM vibhAti lAvaNyamivA.nganAsu .. 4.. pratIyamAnaM punaranyadeva vAchyAdvastvasti vANIShu mahAkavInAm . yattatsahR^idayasuprasiddhaM prasiddhebhyo.ala.nkR^itebhyaH pratItebhyo vA.avayavebhyo vyatiriktatvena prakAshate lAvaNyamivA.nganAsu . yathA hya.nganAsu lAvaNyaM pR^itha~NnirvarNyamAnaM nikhilAvayavavyatireki kimapyanyadeva sahR^idayalochanAmR^itaM tattvAntaraM tadvadeva so.arthaH . sa hyartho vAchyasAmarthyAkShiptam vastumAtramala.nkArarasAdayashchetyaneka prabhedaprabhinnau darshayiShyate . sarveShu cha teShu prakAreShu tasya vAchyAdanyatvam . tathA hyAdyastAvatprabhedo vAchyAd dUram vibhedavAn . sa hi kadAchidvAchye vidhirUpe pratiShedharUpaH . yathA \-\-\- bhrama dhArmika visrabdhaH sa shunako.adya mAritastena . godAvarInadIkUlalatAgahanavAsinA dR^iptasiMhena .. kvachidvAchye pratiShedharUpe vidhirUpo yathA \-\-\- shwashrUratra shete athavA nimajjati atrAhaM divasakaM pralokaya . mA pathika rAtryandhaH shayyAyAmAvayoH shayiShThAH .. kvachidvAchye vidhirUpe.anubhayarUpo yathA \-\-\- vraja mamaivaikasyA bhavantu niHshvAsaroditavyAni . mA tavApi tayA vinA dAkShiNyahatasya janiShata .. kvachidvAchye pratiShedharUpe.anubhayarUpo yathA \-\-\- prArthaye tAvatprasIda nivartasva mukhashashijyotsnAviluptatamonivahe . abhisArikANAM vighnaM karoShyanyAsAmapi hatAshe .. kvachidvAchyAdvibhinnaviShayatvena vyavasthApito yathA \-\-\- kasya vA na bhavati roSho dR^iShTvA priyAyAH savraNamadharam . sabhramarapadmAghrANashIle vAritavAme sahasvedAnIm .. anye chaivaMprakArA vAchyAdvibhedinaH pratIyamAnabhedAH saMbhavanti . teShAM di~NmAtrametatpradarshitam . dvitIyo.api prabhedo vAchyAdvibhinnaH saprapa~nchamagre darshayiShyate . tR^itIyastu rasAdilakShaNaH prabhedo vAchyasAmarthyAkShiptaH prakAshate \, na tu sAkShAchChabdavyApAraviShaya iti vAchyAdvibhinna eva . tathA hi vAchyatvaM tasya svashabdaniveditatvena vA syAt . vibhAvAdipratipAdanamukhena vA . purvasmin pakShe svashabdaniveditatvAbhAve rasAdInAmapratItiprasa.ngaH . na cha sarvatra teShAM svashabdaniveditatvam . yatrApyasti tat \, tatrApi vishishTavibhAvAdipratipAdanamukhenaivaiShAM pratItiH . svashabdena sA kevalamanUdyate \, na tu tatkR^itA viShayAntare tathA tasyA adarshanAt . na hi kevalashR^i.ngArAdishabdamAtrabhAji vibhAvAdipratipAdanarahite kAvye manAgapi rasavattvapratItirasti . yatashcha svAbhidhAnamantareNa kevalebhyo.api vibhAvAdibhyo vishishTebhyo rasAdInAM pratItiH . kevalAchcha svAbhidhAnAdapratItiH . tasmAdanvayavyatirekAbhyAmabhidheyasAmarthyA\- kShiptatvameva rasAdInAm . na tvabhidheyatvaM katha.nchit \, iti tR^itIyo.api prabhedo vAchyAdvibhinna eveti sthitam . vAchyena tvasya saheva pratItirityagre darshayiShyate . kAvyasyAtmA sa evArthastathA chAdikaveH purA . krau~nchadvandvaviyogotthaH shokaH shlokatvamAgataH .. 5.. vividhavAchyavAchakarachanAprapa~nchachAruNaH kAvyasya sa evArthaH sArabhUtaH . chAdikavervAlmIkeH nihatasahacharIvirahakAtara\- krau~nchAkrandajanitaH shoka eva shlokatayA pariNataH . shoko hi karuNasthAyibhAvaH . pratIyamAnasya chAnyabhedadarshane.api rasabhAvamukhenaivopalakShaNaM prAdhAnyAt . sarasvatI svAdu tadarthavastu niHShyandamAnA mahatAM kavInAm . alokasAmAnyamabhivyanakti parisphurantam pratibhAvisheSham .. 6.. tat vastutattvaM niHShyandamAnA mahatAM kavInAM bhAratI alokasAmAnyaM pratibhAvisheShaM parisphurantamabhivyanakti . yenAsminnativichitrakavi\- paramparAvAhini saMsAre kAlidAsaprabhR^itayo dvitrAH pa~nchaShA vA mahAkavaya iti gaNyante . idaM chAparaM pratIyamAnasyArthasya sadbhAvasAdhanaM pramANam \-\-\- shabdArthashAsanaj~nAnamAtreNaiva na vedyate . vedyate sa tu kAvyArthatattvaj~naireva kevalam .. 7.. so.artho yasmAtkevalaM kAvyArthatattvaj~naireva j~nAyate . yadi cha vAchyarUpa evAsAvarthaH syAttadvAchyavAchakarUpaparij~nAnAdeva tatpratItiH syAt . atha cha vAchyavAchakalakShaNamAtrakR^itashramANAM kAvyatattvArthabhAvanAvimukhAnAM svarashrutyAdilakShaNamivA.apra\- gItAnAM gAndharvalakShaNavidAmagochara evAsAvarthaH . evaM vAchyavyatirekiNo vya~Ngyasya sadbhAvaM pratipAdya prAdhAnyaM tasyaiveti darshayati \-\-\- so.arthastadvyaktisAmarthyayogI shabdashcha kashchana . yatnataH pratyabhij~neyau tau shabdArthau mahAkaveH .. 8.. vya~Ngyo.arthastadvyaktisAmarthyayogI shabdashcha kashchana \, na shabda\- mAtram . tAveva shabdArthau mahAkaveH pratyabhij~neyau .vya~Ngyavya~nja\- kAbhyAmeva suprayuktAbhyAM mahAkavitvalAbho mahAkavInAM \, na vAchyavAchakarachanAmAtreNa . idAnIM vya~Ngyavya~njakayoH prAdhAnye.api yadvAchyavAchakAveva prathamamupAdadate kavayastadapi yuktamevetyAha \-\-\- AlokArthI yathA dIpashikhAyAM yatnavA~njanaH . tadupAyatayA tadvadarthe vAchye tadAdR^itaH .. 9.. yathA hyAlokArthI sannapi dIpashikhAyAM yatnavA~njano bhavati tadu\- pAyatayA . na hi dIpashikhAmantareNAlokaH sambhavati . tadvya~NgyamarthaM pratyAdR^ito jano vAchye.arthe yatnavAn bhavati . anena pratipAdakasya kavervya~NgyamarthaM prati vyApAro darshitaH .. 9.. pratipAdyasyApi taM darshayitumAha \-\-\- yathA padArthadvAreNa vAkyArthaH sampratIyate . vAchyArthapUrvikA tadvatpratipattasya vastunaH .. 10.. yathA hi padArthadvAreNa vAkyArthAvagamastathA vAchyArthapratIti\- pUrvikA vya~NgyasyArthasya pratipattiH .. 10.. idAnIM vAchyArthapratItipUrvakatve.api tatpratItervya~NgyasyArthasya prAdhAnyaM yathA na vyAlupyate tathA darshayati \-\-\- svasAmarthyavashenaiva vAkyArthaM pratipAdayan . yathA vyApAraniShpattau padArtho na vibhAvyate .. 11.. yathA svasAmarthyavashenaiva vAkyArthaM prakAshayannapi padArtho vyApAraniShpattau na bhAvyate vibhaktatayA .. 11.. tadvatsachetasAM so.artho vAchyArthavimukhAtmanAm . buddhau tattvArthadarshinyAM jhaTityevAvabhAsate .. 12.. evaM vAchyavyatirekiNo vya~NgyasyArthasya sadbhAvaM pratipAdya prakR^ita upayojayannAha \-\-\- yatrArthaH shabdo vA tamarthamupasarjanIkR^itasvArthau . vya~NktaH kAvyavisheShaH sa dhvaniriti sUribhiH kathitaH .. 13.. yatrArtho vAchyavisheShaH vAchakavisheShaH shabdo vA tamarthaM vya~NktaH \, sa kAvyavisheSho dhvaniriti . anena vAchyavAchakachArutvahetubhya upamAdibhyo.anuprAsAdibhyashcha vibhakta eva dhvanerviShaya iti darshitam . yadapyuktam \-\-\- \'prasiddhaprasthAnAtikramiNo mArgasya kAvyahAnerdhvanirnAsti\' iti \, tadapyayuktam . yato lakShaNakR^itAmeva sa kevalaM na prasiddhaH \, lakShye tu parIkShyamANe sa eva sahR^idayahR^idayAhlAdakAri kAvyatattvam . tato.anyachchitramevetyagre darshayiShyAmaH . yadapyuktam \-\-\- \'kAmanIyakamanativartamAnasya tasyoktAla.nkArAdi\- prakAreShvantarbhAvaH \' iti \, tadapyasamIchInam ; vAchyavAchakamAtrA\- shrayiNi prasthAne vya~Ngyavya~njakasamAshrayeNa vyavasthitasya dhvaneH kathamantarbhAvaH \, vAchyavAchakachArutvahetavo hi tasyA.ngabhUtAH \, sa tva.ngirUpa eveti pratipAdayiShyamANatvAt . parikarashlokAshchAtra \-\-\- vya~Ngyavya~njakasambandhanibandhanatayA dhvaneH . vAchyavAchakachArutvahetvantaHpAtitA kutaH .. nanu yatra pratIyamAnasyArthasya vaishadyenApratItiH sa nAma mA bhUd dhvanerviShayaH . yatra tu pratItirasti \, yathA \-\-\- samAsoktyAkShepAnuktanimittavisheShoktiparyAyoktApahnutidIpakasa.nkarA\- la.nkArAdau \, tatra dhvanerantarbhAvo bhaviShyatItyAdi nirAkartumabhihitam \-\-\- \'upasarjanIkR^itasvArthau \' iti . artho guNIkR^itAtmA \, guNIkR^itAbhidheyaH shabdo vA yatrArthAntara\- mabhivyanakti sa dhvaniriti . teShu kathaM tasyAntarbhAvaH . vya~NgyaprAdhAnye hi dhvaniH . na chaitatsamAsoktyAdiShvasti . samAsoktau tAvat \-\-\- upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gR^ihItaM shashinA nishAmukham . yathA samastaM timirA.nshukaM tayA puro.api rAgAdgalitaM na lakShitam .. ityAdau vya~NgyenAnugataM vAchyameva prAdhAnyena pratIyate samAropita\- nAyikAnAyakavyavahArayornishAshashinoreva vAkyArthatvAt . AkShepe.api vya~NgyavisheShAkShepiNo.api vAchyasyaiva chArutvaM prAdhAnyena vAkyArtha AkShepoktisAmarthyAdeva j~nAyate . tathAhi \-\- tatra shabdopArUDho visheShAbhidhAnechChayA pratiShedharUpo ya AkShepaH sa eva vya~NgyavisheSha\- mAkShipanmukhyaM kAvyasharIram . chArutvotkarShanibandhanA hi vAchyavya~NgyayoH prAdhAnyavivakShA . yathA \-\-\- anurAgavatI sandhyA divasastatpurassaraH . aho daivagatiH kIdR^iktathApi na samAgamaH .. atra satyAmapi vya~NgyapratItau vAchyasyaiva chArutvamutkarShavaditi tasyaiva prAdhAnyavivakShA . yathA cha dIpakApahnutyAdau vya~NgyatvenopamAyAH pratItAvapi prAdhAnyenA\- vivakShitatvAnna tayA vyapadeshastadvadatrApi draShTavyam . anuktanimittAyAmapi visheShoktau \-\-\- AhUto.api sahAyairomityuktvA vimuktanidro.api . gantumanA api pathikaH sa~NkochaM naiva shithilayati .. ityAdau vya~Ngyasya prakaraNasAmarthyAtpratItimAtraM na tu tatpratItinimittA kAchichchArutvaniShpattiriti na prAdhAnyam . paryAyokte.api yadi prAdhAnyena vya~NgyatvaM tadbhavatu nAma tasya dhvanAvantarbhAvaH . na tu dhvanestatrAnta\- rbhAvaH . tasya mahAviShayatvenA~Ngitvena cha pratipAdayiShyamANatvAt . na punaH paryAyo bhAmahodAhR^itasadR^ishe vya~Ngyasyaiva prAdhAnyam . vAchyasya tatropasarjanAbhAvenAvivakShitatvAt . apahnutidIpakayoH punarvAchyasya prAdhAnyaM vya~Ngyasya chAnuyAyitvaM prasiddhameva . sa.nkarAla.nkAre.api yadala.nkAro.ala.nkArAntarachChAyAmanugR^ihNAti \, tadA vya~Ngyasya prAdhAnyenAvivakShitatvAnna dhvaniviShayatvam . ala.nkAradvayasambhAvanAyAM tu vAchyavya~NgyayoH samaM prAdhAnyam . atha vAchyopasarjanIbhAvena vya~Ngyasya tatrAvasthAnaM tadA so.api dhvaniviShayo.astu \, na tu sa eva dhvaniriti vaktuM shakyam . paryAyokta\- nirdiShTanyAyAt . api cha sa.nkarAla.nkAre.api cha kvachit sa.nkaroktireva dhvanisambhAvanAM nirAkaroti . aprastutaprashaMsAyAmapi yadA sAmAnyavisheShabhAvAnnimittanimitti\- bhAvAdvA abhidhIyamAnasyAprastutasya pratIyamAnena prastutenAbhi\- sambandhastadAbhidhIyamAnapratIyamAnayoH samameva prAdhAnyam . yadA tAvatsAmAnyasyAprastutasyAbhidhIyamAnasya prAkaraNikena visheSheNa pratIyamAnena sambandhastadA visheShapratItau satyAmapi prAdhAnyena tatsAmAnyenAvinAbhAvAtsAmAnyasyApi prAdhAnyam . yadApi visheShasya sAmAnyaniShThatvaM tadApi sAmAnyasya prAdhAnye sAmAnye sarvavisheShANAmantarbhAvAdvisheShasyApi prAdhAnyam . nimittanimittibhAve chAyameva nyAyaH . yadA tu sArUpyamAtravashenAprastutaprashaMsAyAmaprakR^itaprakR^itayoH sambandhastadApyaprastutasya sarUpasyAbhidhIyamAnasya prAdhAnyenA\- vivakShAyAM dhvanAvevAntaHpAtaH . itarathA tvala.nkArAntarameva . tadayamatra sa~NkShepaH \-\-\- vya~Ngyasya yatrAprAdhAnyaM vAchyamAtrAnuyAyinaH . samAsoktyAdayastatra vAchyAla~NkR^itayaH sphuTAH .. vya~Ngyasya pratibhAmAtre vAchyArthAnugame.api vA . na dhvaniryatra vA tasya prAdhAnyaM na pratIyate .. tatparAveva shabdArthau yatra vya~NgyaM prati sthitau . dhvaneH sa eva viShayo mantavyaH sa.nkarojjhitaH .. tasmAnna dhvaneranyatrAntarbhAvaH . itashcha nAntarbhAvaH \; yataH kAvyavisheSho.a.ngI dhvaniriti kathitaH . tasya punara.ngAni \-\-\- ala.nkArA guNA vR^ittayashcheti pratipAdayiShyante . na chAvayava eva pR^ithagbhUto.avayavIti prasiddhaH . apR^ithagbhAve tu tada.ngatvaM tasya . na tu tattvameva . yatrApi vA tattvaM tatrApi dhvanermahAviShaya\- tvAnna tanniShThatvameva . \' sUribhiH kathita \' iti vidvadupaj~neyamuktiH \, na tu yathAkatha~nchitpravR^itteti pratipAdyate . prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNAH \, vyAkaraNamUlatvAtsarvavidyAnAm . te cha shrUyamANeShu varNeShu dhvaniriti vyavaharanti . tathaivAnyaistanmatAnusAribhiH sUribhiH kAvyatattvArthadarshibhi\- rvAchyavAchakasammishraH shabdAtmA kAvyamiti vyapadeshyo vya~njaka\- tvasAmyAddhvanirityuktaH . na chaivaMvidhasya dhvanervakShyamANaprabheda\- tadbhedasa.nkalanayA mahAviShayasya yatprakAshanaM tadaprasiddhAla.nkAra\- visheShamAtrapratipAdanena tulyamiti tadbhAvitachetasAM yukta eva saMrambhaH . na cha teShu katha~nchidIrShyayA kaluShitashemuShIkatva\- mAviShkaraNIyam . tadevaM dhvanestAvadabhAvavAdinaH pratyuktAH . asti dhvaniH . sa chAsAvavivakShitavAchyo vivakShitAnyaparavAchyashcheti dvividhaH sAmAnyena . tatrAdyasyodAharaNam \-\-\- suvarNapuShpAM pR^ithivIM chinvanti puruShAstrayaH . shUrashcha kR^itavidyashcha yashcha jAnAti sevitum .. dvitIyasyApi \-\-\- shikhariNi kva nu nAma kiyachchiraM kimabhidhAnamasAvakarottapaH . taruNi yena tavAdharapATalaM dashati bimbaphalaM shukashAvakaH .. 13.. yadapyuktaM bhaktirdhvaniriti \, tatpratisamAdhIyate \-\-\- bhaktyA bibharti naikatvam rUpabhedAdayaM dhvaniH ayamuktaprakAro dhvanirbhaktyA naikatvaM bibharti bhinnarUpatvAt . vAchyavyatiriktasyArthasya vAchyavAchakAbhyAM tAtparyeNa prakAshanaM yatra vya~NgyaprAdhAnye sa dhvaniH . upachAramAtraM tu bhaktiH . mA chaitatsyAdbhaktirlakShaNaM dhvanerityAha \-\-\- ativyApterathAvyApterna chAsau lakShyate tayA .. 14.. naiva bhaktyA dhvanirlakShyate . katham \? ativyApteravyApteshcha . tatrAtivyAptirdhvanivyatirikte.api viShaye bhakteH sambhavAt . yatra hi vya~NgyakR^itaM mahatsauShThavaM nAsti tatrApyupacharitashabdavR^ittyA prasiddhyanurodhapravartitavyavahArAH kavayo dR^ishyante . yathA \-\-\- parimlAnaM pInastanajaghanasa~NgAdubhayata\- stanormadhyasyAntaH parimilanamaprApya haritam . idaM vyastanyAsaM shlathabhujalatAkShepavalanaiH kR^ishA~NgyAH santApaM vadati bisinIpatrashayanam .. tathA \-\-\- shatakR^itvo.avarudhyate sahasrakR^itvashchumbyate . viramya punA ramyate priyo jano nAsti punaruktam .. tathA \-\-\- kupitAH prasannA avaruditavadanA vihasantyaH . yathA gR^ihItAstathA hR^idayaM haranti svairiNyo mahilAH .. tathA \-\-\- bhAryAyAH prahAro navalatayA dattaH priyeNa stanapR^iShThe . mR^iduko.api duHsaha iva jAto hR^idaye sapatnInAm .. tathA \-\-\- parArthe yaH pIDAmanubhavati bha~Nge.api madhuro yadIyaH sarveShAmiha khalu vikAro.apyabhimataH . na samprApto vR^iddhiM yadi sa bhR^ishamakShetrapatitaH kimikShordoSho.asau na punaraguNAyA marubhuvaH .. ityatrekShupakShe.anubhavatishabdaH . na chaivaMvidhaH kadAchidapi dhvanerviShayaH . yataH \-\-\- uktyantareNAshakyaM yattachchArutvaM prakAshayan . shabdo vya~njakatAM bibhrad dhvanyukterviShayIbhavet .. 15.. atra chodAhR^ite viShaye noktyantarAshakyachArutvavyaktihetuH shabdaH . ki~ncha \-\-\- rUDhA ye viShaye.anyatra shabdAH svaviShayAdapi . lAvaNyAdyAH prayuktAste na bhavanti padaM dhvaneH .. 16.. teShu chopacharitashabdavR^ittirastIti . tathAvidhe cha viShaye kvachitsambhavannapi dhvanivyavahAraH prakArAntareNa pravartate . na tathAvidhashabdamukhena . api cha \-\-\- mukhyAM vR^ittiM parityajya guNavR^ittyA.arthadarshanam . yaduddishya phalaM tatra shabdo naiva skhaladgatiH .. 17.. tatra hi chArutvAtishayavishiShTArthaprakAshanalakShaNe prayojane kartavye yadi shabdasyAmukhyatA tadA tasya prayoge duShTataiva syAt . na chaivam \; tasmAt \-\-\- vAchakatvAshrayeNaiva guNavR^ittirvyavasthitA . vya~njakatvaikamUlasya dhvaneH syAllakShaNaM katham .. 18.. tasmAdanyo dhvaniranyA cha guNavR^ittiH . avyAptirapyasya lakShaNasya . na hi dhvaniprabhedo vivakShitAnyaparavAchyalakShaNaH . anye cha bahavaH prakArA bhaktyA vyApyantaH \; tasmAdbhaktiralakShaNam .. 18.. kasyachid dhvanibhedasya sA tu syAdupalakShaNam . sA punarbhaktirvakShyamANaprabhedamadhyAdanyatamasya bhedasya yadi nAmopalakShaNatayA sambhAvyeta \; yadi cha guNavR^ittyaiva dhvani\- rlakShyata ityuchyate tadabhidhAvyApAreNa taditaro.ala.nkAravargaH samagra eva lakShyata iti pratyekamala.nkArANAM lakShaNakaraNa\- vaiyarthyaprasa~NgaH . kiM cha lakShaNe.anyaiH kR^ite chAsya pakShasaMsiddhireva naH .. 19.. kR^ite.api vA pUrvamevAnyairdhvanilakShaNe pakShasaMsiddhireva naH \; yasmAddhvanirastIti naH pakShaH . sa cha prAgeva saMsiddha ityayatna\- sampannasamIhitArthAH saMvR^ittAH smaH . ye.api sahR^idayahR^idaya\- saMvedyamanAkhyeyameva dhvanerAtmAnamAmnAsiShuste.api na parIkShya vAdinaH . yata uktayA nItyA vakShyamANayA cha dhvaneH sAmAnyavishe\- ShalakShaNe pratipAdite.api yadyanAkhyeyatvaM tatsarveShAmeva vastUnAM tatprasaktam . yadi punardhvaneratishayoktyAnayA kAvyAntarAtishAyi taiH svarUpamAkhyAyate tatte.api yuktAbhidhAyina eva .. iti shrIrAjAnakAnandavardhanAchAryavirachite dhvanyAloke prathama uddyotaH .. ##\medskip\hrule\medskip Encoded by Rajani Arjun Shankar rajani\_{}arjun@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}