% Text title : dhvanyaloka udyota 2 % File name : dhvanyaloka2.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Proofread by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Latest update : January 4, 2002 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. dhvanyaloka 2 ..}## \itxtitle{.. dhvanyaloka 2 ..}##\endtitles ## evamavivakShitavAchyavivakShitAnyaparavAchyatvena dhvanirdviprakAraH prakAshitaH. tatrAvivakShitavAchyasya prabhedapratipAdanAyedamuchyate \-\-\- arthAntare sa~NkramitamatyantaM vA tiraskR^itam . avivakShitavAchyasya dhvanervAchyaM dvidhA matam .. 1.. tathAvidhAbhyAM cha tAbhyAM vya~Ngyasyaiva visheShaH . tatrArthAntarasa~NkramitavAchyo yathA \-\-\- snigdhashyAmalakAntiliptaviyato velladbalAkA ghanA vAtAH shIkariNaH payodasuhR^idAmAnandakekAH kalAH . kAmaM santu dR^iDhaM kaThorahR^idayo rAmo.asmi sarvaM sahe vaidehI tu katham bhavishyati hahA hA devi dhIrA bhava .. ityatra rAmashabdaH . anena hi vya~NgyadharmAntarapariNataH sa~nj~nI pratyAyyate \, na saMj~nimAtram . yathA cha mamaiva viShamabANalIlAyAm \-\-\- tadA jAyante guNA yadA te sahR^idayairgR^ihyante . ravikiraNAnugR^ihItAni bhavanti kamalAni kamalAni .. ityatra dvitIyaH kamalashabdaH . atyantatiraskR^itavAchyo yathAdikavervAlmIkeH \-\-\- ravisa~NkrAntasaubhAgyastuShArAvR^itamaNDalaH . niHshvAsAndha ivAdarshashchandramA na prakAshate .. iti . atrAndhashabdaH . gaganaM cha mattameghaM dhArAlulitArjunAni cha vanAni . niraha~NkAramR^igA~NkA haranti nIlA api nishAH .. atra mattaniraha~NkArashabdau .. 1.. asaMlakShyakramoddyotaH krameNa dyotitaH paraH . vivakShitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mataH .. 2.. mukhyatayA prakAshamAno vya~Ngyo.artho dhvanerAtmA . sa cha vAchyArthApekShayA kashchidalakShyakramatayA prakAshate \, kashchidkrameNeti dvidhA mataH .. 2.. tatra rasabhAvatadAbhAsatatprashAntyAdirakramaH . dhvanerAtmA~NgibhAvena bhAsamAno vyavasthitaH .. 3.. rasAdirartho hi saheva vAchyenAvabhAsate . sa chA~NgitvenAvabhAsamAno dhvanerAtmA . idAnIM rasavadala.nkArAdalakShyakramadyotanAtmano dhvanervibhakto viShaya iti pradarshyate \-\-\- vAchyavAchakachArutvahetUnAM vividhAtmanAm . rasAdiparatA yatra sa dhvanerviShayo mataH .. 4.. rasabhAvatadAbhAsatatprashamalakShaNaM mukhyamarthamanuvartamAnA shabdArthAla~NkArA guNAshcha parasparaM dhvanyapekShayA vibhinnarUpA vyavasthitAstatra kAvye dhvaniriti vyapadeshaH .. 4.. pradhAnye.anyatra vAkyArthe yatrA~NgaM tu rasAdayaH . kAvye tasminnala~NkAro rasAdiriti me matiH .. 5.. yadyapi rasavadala~NkArasyAnyairdarshito viShayastathApi yasmin kAvye pradhAnatayA.anyo.artho vAkyArthIbhUtastasya chA~NgabhUtA ye rasAdayaste rasAderala~NkArasya viShayA iti mAmakInaH pakShaH . tadyathA chATuShu preyo.ala~NkArasya vAkyArthatve.api rasAdayo.a~NgabhUtA dR^ishyante . sa cha rasAdirala~NkAraH shuddhaH sa~NkIrNo vA . tatrAdyo yathA \-\-\- kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptashchirAddarshanaM keyam niShkaruNa pravAsaruchitA kenAsi dUrikR^itaH . svapnAnteShviti te vadan priyatamavyAsaktakaNThagraho buddhA roditi riktabAhuvalayastAraM ripustrIjanaH .. ityatra karuNarasasya shuddhasyA~NgabhAvAtspaShTameva rasavadala~NkAratvam . evamevaMvidhe viShaye rasAntarANAM spaShTa evA~NgabhAvaH . sa~NkIrNo rasAdira~NgabhUto yatha \-\-\- kShipto hastAvalagnaH prasabhamabhihato.apyAdadAno.a.nshukAntaM gR^ihNan kesheShvapAstashcharaNanipatito nekShitaH sambhrameNa . Ali~Ngan yo.avadhUtastripurayuvatibhiH sAshrunetrotpalAbhiH kAmIvArdrAparAdhaH sa dahatu duritaM shAmbhavo vaH sharAgniH .. ityatra tripuraripuprabhAvAtishayasya vAkyArthatve IrShyAvipralambhasya shleShasahitasyA~NgabhAva iti \, evaMvidha eva rasavadAdyala~NkArasya nyAyyo viShayaH . ata eva cherShyAvipralambhakaruNayora~Ngatvena vyavasthAnAtsamAvesho na doShaH . yatra hi rasasya vAkyArthIbhAvastatra kathamala~NkAratvam \? ala~NkAro hi chArutvahetuH prasiddhaH \; na tvasAvAtmaivAtmanashchArutvahetuH . tathA chAyamatra saMkShepaH \-\-\- rasabhAvAditAtparyamAshritya viniveshanam . ala~NkR^itInAM sarvAsAmala~NkAratvasAdhanam .. tasmAdyatra rasAdayo vAkyArthIbhUtAH sa sarvo na rasAderala~NkArasya viShayaH \; sa dhvaneH prabhedaH \, tasyopamAdayo.ala~NkArAH . yatra tu prAdhAnyenArthAntarasya vAkyArthIbhAve rasAdibhishchArutvaniShpattiH kriyate \, sa rasAderala~NkAratAyA viShayaH . evaM dhvanerupamAdInAM rasavadala~NkArasya cha vibhaktaviShayatA bhavati . yadi tu chetanAnAM vAkyArthIbhAvo rasAdyala~NkArasya viShaya ityuchyate tarhyupamAdInAM praviralaviShayatA nirviShayatA vAbhihitA syAt . yasmAdachetanavastuvR^itte vAkyArthIbhUte punashchetana\- vastuvR^ittAntayojanayA yathAkatha~nchidbhavitavyam . atha satyAmapi tasyAM yatrAchetanAnAM vAkyArthIbhAvo nAsau rasavadala~NkArasya viShaya ityuchyate . tat mahataH kAvyaprabandhasya rasanidhAnabhUtasya nIrasatvamabhihitaM syAt . yathA \-\-\- tara~NgabhrUbha~NgA kShubhitavihagashreNirashanA vikarShantI phenaM vasanamiva saMrambhashithilam . yathAviddhaM yAti skhalitamabhisandhAya bahusho nadIrUpeNeyaM dhruvamasahanA sA pariNatA .. yathA vA \-\-\- tanvI meghajalArdrapallavatayA dhautAdharevAshrubhiH shUnyevAbharaNaiH svakAlavirahAdvishrAntapuShpodgamA . chintA maunamivAshritA madhukR^itAM shabdairvinA lakShyate chaNDI mAmavadhUya pAdapatitaM jAtAnutApeva sA .. yathA vA \-\-\- teShAM gopavadhUvilAsasuhR^idAM rAdhArahaHsAkShiNAM kShemaM bhadra kalindashailatanayAtIre latAveshmanAM . vichChinne smaratalpakalpanamR^iduchChedopayoge.adhunA te jAne jaraThIbhavanti vigalannIlatviShaH pallavAH .. ityevamAdau viShaye.achetanAnAM vAkyArthIbhAve.api chetanavastuvR^ittAntayojanAstyeva . atha yatra chetanavastuvR^ittAntayojanAsti tatra rasAdirala~NkAraH . tadevaM satyupamAdayo nirviShayAH praviralaviShayA vA syuH . yasmAnnAstyevAsAvachetanavastuvR^ittAnto yatra chetanavastuvR^ittAntayojanA nAstyantato vibhAvatvena . tasmAda~Ngatvena cha rasAdInAmala~NkAratA . yaH punara~NgI raso bhAvo vA sarvAkAramala~NkAryaH sa dhvanerAtmeti .. 5.. ki~ncha \-\-\- tamarthamavalambante ye.a~NginaM te guNAH smR^itAH . a~NgAshritAstvala`~NkArA mantavyAH kaTakAdivat .. 6.. ye tamarthaM rasAdilakShaNama~NginaM santamavalambate te guNAH shauryAdivat . vAchyavAchakalakShaNAnya~NgAni ye punastadAshritAs\- te.ala~NkArA mantavyAH kaTakAdivat .. 6.. tathA cha \-\-\- shR^i~NgAra eva madhuraH paraH prahlAdano rasaH . tanmayaM kAvyamAshritya mAdhuryaM pratitiShThati .. 7.. shR^i~NgAra eva rasAntarApekShayA madhuraH prahlAdahetutvAt . tatprakAshanaparashabdArthatayA kAvyasya sa mAdhuryalakShaNo guNaH . shravyatvaM punarojaso.api sAdhAraNamiti .. 7.. shR^i~NgAre vipralambhAkhye karuNe cha prakarShavat . mAdhuryamArdratAM yAti yatastatrAdhikaM manaH .. 8.. vipralambhashR^i~NgArakaruNayostu mAdhuryameva prakarShavat . sahR^idayahR^idayAvarjanAtishayanimittatvAditi .. 8.. raudrAdayo rasA dIptyA lakShyante kAvyavartinaH . tadvyaktihetU shabdArthAvAshrityaujo vyavasthitam .. 9.. raudrAdayo hi rasAH parAM dIptimujjvalatAM janayantIti lakShaNayA ta eva dIptirityuchyate . tatprakAshanaparaH shabdo dIrghasamAsa\- rachanAla~NkR^itaM vAkyam . yathA \-\-\- cha~nchadbhujabhramitachaNDagadAbhighAta\- sa~nchUrNitoruyugalasya suyodhanasya . styAnAvabaddhaghanashoNitashoNapANi\- ruttaMsayiShyati kachA.nstava devi bhImaH .. tatprakAshanaparashchArtho.anapekShitadIrghasamAsarachanaH prasannavAchakAbhidheyaH . yathA \-\-\- yo yaH shastraM bibharti svabhujagurumadaH pANDavInAM chamUnAM yo yaH pA~nchAlagotre shishuradhikavayA garbhashayyAM gato vA . yo yastatkarmasAkShI charati mayi raNe yashcha yashcha pratIpaH krodhAndhastasya tasya svayamapi jagatAmantakasyAntako.aham .. ityAdau dvayorojastavm .. 9.. samarpakatvaM kAvyasya yattu sarvarasAn prati . sa prasAdo guNo j~neyaH sarvasAdhAraNakriyaH .. 10.. prasAdastu svachChatA shabdArthayoH . sa cha sarvarasasAdhAraNo guNaH sarvarachanAsAdhAraNashcha vya~NgyArthApekShayaiva mukhyatayA vyavasthito mantavyaH . shrutiduShTAdayo doShA anityA ye cha darshitAH . dhvanyAtmanyeva shR^i~NgAre te heyA ityudAhR^itAH .. 11.. anityA doShAshcha ye shrutiduShTAdayaH sUchitAste.api na vAchye arthamAtre \, na cha vya~Ngye shR^i~NgAre vA dhvaneranAtmabhUte . kiM tarhi \? dhvanyAtmanyeva shR^i~NgAre.a~NgitayA vya~Ngye te heyA ityudAhR^itAH . anyathA hi teShAmanityadoShataiva na syAt . evamayamasaMlakShyakramadyoto dhvanerAtmA pradarshitaH sAmAnyena .. 11.. tasyA~NgAnAM prabhedA ye prabhedAH svagatAshcha ye . teShAmAnantyamanyonyasambandhaparikalpane .. 12.. a~NgitayA vya~Ngyo rasAdirvivakShitAnyaparavAchyasya dhvanereka AtmA ya uktastasyA~NgAnAM vAchya vAchakAnupAtinAmala~NkArANAM ye prabhedA niravadhayo ye cha svagatAstasyA~Ngino.arthasya rasabhAvatadAbhAsatatprashamalakShaNA vibhAvAnubhAvavyabhichAripratipAdanasahitA anantAH svAshrayApekShayA niHsImAno visheShAsteShA\- manyonyasambandhaparikalpane kriyamANe kasyachi\- danyatamasyApi rasasya prakArAH parisa~NkhyAtuM na shakyante kimuta sarveShAm . tathA hi shR^i~NgArasyA~NginastAva\- dAdyau dvau bhedau - sambhogo vipralambhashcha . sambhogasya cha parasparapremadarshanasurataviharaNAdi\- lakShaNAH prakArAH . vipralambhasyApyabhilASherShyA\- virahapravAsavipralambhAdayaH . teShAM cha pratyekaM vibhAvAnubhAvavyabhichAribhedaH . teShAM cha deshakAlAdyAshrayAvasthAbheda iti svagatabhedApekSha\- yaikasya tasyAparimeyatvaM \, kiM punara~Ngaprabheda\- kalpanAyAm . te hya~NgaprabhedAH pratyekama~Ngi\- prabhedasambandhaparikalpane kriyamANe satyAnantya\- mevopayAnti .. 12.. di~NmAtraM tUchyate yena vyutpannAnAM sachetasAm . buddhirAsAditAlokA sarvatraiva bhaviShyati .. 13.. di~NmAtrakathanena hi vyutpannAnAM sahR^idayAnAmekatrApi rasabhede sahAla~NkAraira~NgA~NgibhAvaparij~nAnAdAsAditAlokA buddhiH sarvatraiva bhaviShyati . tatra \-\-\- shR^i~NgArasyA~Ngino yatnAdekarUpAnubandhavAn . sarveShveva prabhedeShu nAnuprAsaH prakAshakaH .. 14.. a~Ngino hi shR^i~NgArasya ye uktAH prabhedAsteShu sarveShvekaprakArAnubandhitayA prabandhena pravR^itto.anuprAso na vya~njakaH . a~Ngina ityanenA~NgabhUtasya shR^i~NgArasyaikarUpAnubandhyanuprAsanibandhane kAmachAramAha .. 14.. dhvanyAtmabhUte shR^i~NgAre yamakAdinibandhanam . shaktAvapi pramAditvaM vipralambhe visheShataH .. 15.. dhvanerAtmabhUtaH shR^i~NgArastAtparyeNa vAchyavAchakAbhyAM prakAshyamAnastasminyamakAdInAM yamakaprakArANAM nibandhanaM duShkarashabdabha~NgashleShAdInAM shaktAvapi pramAditvaM . \'pramAditva\' mityanenaitaddarshyate \-\-\- kAkatAlIyena kadAchitkasyachidekasya yamakAderniShpattAvapi bhUmnAla~NkArAntara\- vadrasA~Ngatvena nibandho na kartavya iti . \'vipralambhe visheShata\' ityanena vipralambhe saukumAryAtishayaH khyApyate . tasmindyotye yamakAdera~Ngasya nibandho niyamAnna kartavya iti .. 15.. atra yuktirabhidhIyate \-\-\- rasAkShiptatayA yasya bandhaH shakyakriyo bhavet . apR^ithagyatnanirvatyaH so.ala~NkAro dhvanau mataH .. 16.. niShpattAvAshcharyabhUto.api yasyAla~NkArasya rasAkShiptatayaiva bandhaH shakyakriyo bhavetso.asminnalakShyakramavya~Ngye dhvanAvala~NkAro mataH . tasyaiva rasA~NgatvaM mukhyamityarthaH. yathA \-\-\- kapole pattrAlI karatalanirodhena mR^iditA nipIto niHshvAsairayamamR^itahR^idyo.adhararasaH . muhuH kaNThe lagnastaralayati bAShpastanataTIM priyo manyurjAtastava niranurodhe na tu vayam .. rasA~Ngatve cha tasya lakShaNamapR^ithagyatnanirvartyatvamiti yo rasaM bandhumadhyavasitasya kaverala~NkArastAM vAsanAmatyUhya yatnAntaramAsthitasya niShpadyate sa na rasA~Ngamiti . yamake cha prabandhena buddhipUrvakaM kriyamANe niyamenaiva yatnAntaraparigraha Apatati shabdavisheShAnveShaNarUpaH . ala~NkArAntareShvapi tattulyamiti chet \-\-\- naivam \; ala~NkArAntarANi hi nirUpyamANadurghaTanAnyapi rasasamAhitachetasaH pratibhAnavataH kaverahampUrvikayA parApatanti . yathA kAdambaryAM kAdambarIdarshanAvasare . yathA cha mAyArAmashirodarshanena vihvalAyAM sItadevyAM setau . yuktaM chaitat \, yato rasA vAchyavisheShairevAkSheptavyAH . tatpratipAdakaishcha shabdaistat\- prakAshino vAchyavisheShA eva rUpakAdayo.ala~NkArAH . tasmAnna teShAM bahira~NgatvaM rasAbhivyaktau . yamakaduShkaramArgeShu tu tatsthitameva . yattu rasavanti kAnichidyamakAdIni dR^ishyante \, tatra rasAdInAma~NgatA . yamakAdInAM tva~Ngitaiva . rasAbhAse chA~Ngatvamapyaviruddham . a~NgitayA tu vya~Ngye rase nA~NgatvaM pR^ithakprayatnanirvartyatvAdyamakAdeH . asyaivArthasya sa~NgrahashlokAH \-\-\- rasavanti hi vastUni sAla~NkArANi kAnichit . ekenaiva prayatnena nirvartyante mahAkaveH .. yamakAdinibandhe tu pR^ithagyatno.asya jAyate . shaktasyApi rase.a~NgatvaM tasmAdeShAM na vidyate .. rasAbhAsA~NgabhAvastu yamakAderna vAryate . dhvanyAtmabhUte shR^i~NgAre tva~NgatA nopapadyate .. 16.. idAnIM dhvanyAtmabhUtasya shR^i~NgArasya vya~njako.ala\- ~NkAravarga AkhyAyate \-\-\- dhvanyAtmabhUte shR^i~NgAre samIkShya viniveshitaH . rUpakAdirala~NkAravarga eti yathArthatAm .. 17.. ala~NkAro hi bAhyAla~NkArasAmyAda~NginashchArutva\- heturuchyate . vAchyAla~NkAravargashcha rUpakAdiryAvAnukto vakShyate cha kaishchit \, ala~NkArANAmanantatvAt ... sa sarvo.api yadi samIkShya viniveshyate tadalakShyakramavya~Ngyasya dhvanera~NginaH sarvasyaiva chArutvaheturniShpadyate .. 17.. eShA chAsya viniveshane samIkShA \-\-\- vivakShA tatparatvena nA~Ngitvena kadAchana . kAle cha grahaNatyAgau nAtinirvahaNaiShitA .. 18.. nirvyUDhAvapi chA~Ngatve yatnena pratyavekShaNam . rUpakAdirala~NkAravargasyA~NgatvasAdhanam .. 19.. rasabandheShvatyAdR^itamanAH kaviryamala~NkAraM tada~NgatayA vivakShati . yathA \-\-\- chalApA~NgAM dR^iShTiM spR^ishasi bahusho vepathumatIM rahasyAkhyAyIva svanasi mR^idu karNAntikacharaH . karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM vayaM tattvAnveShAnmadhukara hatAstvaM khalu kR^itI .. atra hi bhramarasvabhAvoktirala~NkAro rasAnuguNaH . \'nA~Ngitvene\'ti na prAdhAnyena . kadAchidrasAditAtparyeNa vivakShito.api hyala~NkAraH kashchida~Ngitvena vivakShito dR^ishyate . yathA \-\-\- chakrAbhighAtaprasabhAj~nayaiva chakAra yo rAhuvadhUjanasya . Ali~NganoddAmavilAsavandhyaM ratotsavaM chumbanamAtrasheSham .. atra hi paryAyoktasyA~Ngitvena vivakShA rasAditAtparye satyapIti . a~Ngatvena vivakShitamapi yamavasare gR^ihNAti nAnavasare . avasare gR^ihItiryathA \-\-\- uddAmotkalikAM vipANDuraruchaM prArabdhajR^imbhAM kShaNA\- dAyAsaM shvasanodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH . adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM pashyan kopavipATaladyuti mukhaM devyAH kariShyAmyaham .. ityatra upamA shleShasya . gR^ihItamapi cha yamavasare tyajati tadrasAnuguNatayAla~NkA\- rAntarApekShayA . yathA \-\-\- raktastvaM navapallavairahamapi shlAghyaiH priyAyA guNai\- stvAmAyAnti shilImukhAH smaradhanurmuktAstathA mAmapi . kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarvaM tulyamashoka kevalamahaM dhAtrA sashokaH kR^itaH .. atra hi prabandhapravR^itto.api shleSho vyatirekavivakShayA tyajyamAno rasavisheSham puShNAti . nAtrAla~NkAra\- dvayasannipAtaH \, kiM tarhi \? ala~NkArAntarameva shleShavyatirekalakShaNaM narasiMhavaditi chet \-\-\- na \, tasya prakArAntareNa vyavasthApanAt . yatra hi shleShaviShaya eva shabde prakArAntareNa vyatirekapratItirjAyate sa tasya viShayaH . yathA -- \' sa harirnAmnA devaH saharirvaraturaga\- nivahena \' ityAdau . atra hyanya eva shabdaH shleShasya viShayo.anyashcha vyatirekasya . yadi chaivaMvidhe viShaye.ala~NkArAntaratvakalpanA kriyate tatsaMsR^iShTerviSha\- yApahAra eva syAt . shleShamukhenaivAtra vyatirekasyAtma\- lAbha iti nAyaM saMsR^iShTerviShaya iti chet \-\-\- na \; vyatirekasya prakArAntareNApi darshanAt . yathA \-\-\- no kalpApAyavAyoradayarayadalatkShmAdharasyApi shamyA gADhodgIrNojjvalashrIrahani na rahitA no tamaHkajjalena . prAptotpattiH pata~NgAnna punarupagatA moShamuShNatviSho vo vartiH saivAnyarUpA sukhayatu nikhiladvIpadIpasya dIptiH .. atra hi sAmyaprapa~nchapratipAdanaM vinaiva vyatireko darshitaH . nAtra shleShamAtrAchchArutvapratItirastIti shleShasya vyatirekA~Ngatvenaiva vivakShitatvAt na svato.ala~NkAratetyapi na vAchyam . yata evaMvidhe viShaye sAmyamAtrAdapi supratipAditAchchArutvaM dR^ishyata eva . yathA \-\-\- AkrandAH stanitairvilochanajalAnyashrAntadhArAmbubhi\- stadvichChedabhuvashcha shokashikhinastulyAstaDidvibhramaiH . antarme dayitAmukhaM tava shashI vR^ittiH samaivAvayo\- statkiM mAmanishaM sakhe jaladhara tvaM dagdhamevodyataH .. ityAdau . rasanirvahaNaikatAnahR^idayo yaM cha nAtyantaM nirvoDhumichChati . yathA \-\-\- kopAtkomalalolabAhulatikApAshena baddhA dR^iDhaM nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM puraH . bhUyo naivamiti skhalatkalagirA saMsUchya dushcheShTitaM dhanyo hanyata eva nihnutiparaH preyAnrudatyA hasan .. atra hi rUpakamAkShiptamanirvyUDhaM cha paraM rasapuShTaye . nirvoDhumiShTamapi yaM yatnAda~Ngatvena pratyavekShate yathA \-\-\- shyAmAsva~NgaM chakitahariNIprekShaNe dR^iShTipAtaM gaNDachChAyAM shashini shikhinAM barhabhAreShu keshAn . utpashyAmi pratanuShu nadIvIchiShu bhrUvilAsAn hantaikasthaM kvachidapi na te bhIru sAdR^ishyamasti .. ityAdau . sa evamupanibadhyamAno.ala~NkAro rasAbhivyaktihetuH kaverbhavati . uktaprakArAtikrame tu niyamenaiva rasabha~NgahetuH sampadyate . lakShyaM cha tathAvidhaM mahAkaviprabandheShvapi dR^ishyate bahushaH . tattu sUktisahasradyotitAtmanAM mahAtmanAM doShodghoShaNamAtmana eva dUShaNaM bhavatIti na vibhajya darshitam . kiM tu rUpakAderala~NkAravargasya yeyaM vya~njakatve rasAdiviShaye lakShaNadigdarshitA tAmanusaran svayaM chAnyallakShaNamutprekShamANo yadyalakShyakramapratibhamanantaroktamenaM dhvanerAtmAnamupa\- nibadhnAti sukaviH samAhitachetAstadA tasyAtmalAbho bhavati mahIyAniti .. 18-19.. krameNa pratibhAtyAtmA yo.asyAnusvAnasannibhaH . shabdArthashaktimUlatvAtso.api dvedhA vyavasthitaH .. 20.. asya vivakShitAnyaparavAchyasya dhvaneH saMlakShyakrama\- vya~NgyatvAdanuraNanaprakhyo ya AtmA so.api shabdashakti\- mUlo.arthashaktimUlashcheti dviprakAraH .. nanu shabdashaktyA yatrArthAntaraM prakAshate sa yadi dhvaneH prakAra uchyate tadidAnIM shleShasya viShaya evApahR^itaH syAt \, nApahR^ita ityAha \-\-\- AkShipta evAla~NkAraH shabdashaktyA prakAshate . yasminnanuktaH shabdena shabdashaktyudbhavo hi saH .. 21.. yasmAdala~NkAro na vastumAtraM yasmin kAvye shabdashaktyA prakAshate sa shabdashaktyudbhavo dhvanirityasmAkaM vivakShitam . vastudvaye cha shabdashaktyA prakAshamAne shleShaH . yathA \-\-\- yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkR^ito yashchodvR^ittabhuja~NgahAravalayo ga~NgAM cha yo.adhArayat . yasyAhuH shashimachChiro hara iti stutyaM cha nAmAmarAH pAyAtsa svayamandhakakShayakarastvAM sarvadomAdhavaH .. nanvala~NkArAntarapratibhAyAmapi shleShavyapadesho bhavatIti darshitaM bhaTTodbhaTena \, tatpunarapi shabdashaktimUlo dhvanirnirava\- kAsha ityAsha~Nkyedamuktam \'AkShipta\' iti. tadayamarthaH \-\-\- yatra shabdashaktyA sAkShAdala~NkArAntaraM vAchyaM satpratibhAsate sa sarvaH shleShaviShayaH . yatra tu shabdashaktyA sAmarthyAkShiptaM vAchyavyatiriktaM vya~NgyamevAla~NkArAntaraM prakAshate sa dhvanerviShayaH . shabdashaktyA sAkShAdala~NkArAntara\- pratibhA yathA \-\-\- tasyA vinApi hAreNa nisargAdeva hAriNau . janayAmAsatuH kasya vismayaM na payodharau .. atra shR^i~NgAravyabhichArI vismayAkhyo bhAvaH sAkShAdviro\- dhAla~NkArashcha pratibhAsata iti virodhachChAyAnugrAhiNaH shleShasyAyaM viShayaH \, na tvanusvAnopamavya~Ngyasya dhvaneH . alakShyakramavya~Ngyasya tu dhvanervAchyena shleSheNa virodhena vA vya~njitasya viShaya eva . yathA mamaiva \-\-\- shlAghyAsheShatanuM sudarshanakaraH sarvA~NgalIlAjita\- trailokyAM charaNAravindalalitenAkrAntaloko hariH . bibhrANAM mukhamindurUpamakhilaM chandrAtmachakShurdadha\- tsthAne yAM svatanorapashyadadhikAM sA rukmiNI vo.avatAt .. atra vAchyatayaiva vyatirekachChAyAnugrAhI shleShaH pratIyate . yathA cha \-\-\- bhramimaratimalasahR^idayatAM pralayaM mUrchChAM tamaH sharIrasAdam . maraNaM cha jaladabhujagajaM prasahya kurute viShaM viyoginInAm .. yathA vA \-\-\- khaNDitamAnasakA~nchanapa~NkajanirmathitaparimalA yasya . akhaNDitadAnaprasarA bAhuparighA iva gajendrAH .. atra rUpakachChAyAnugrAhI shleSho vAchyatayaivAvabhAsate . sa chAkShipto.ala~NkAro yatra punaH shabdAntareNAbhihita\- svarUpastatra na shabdashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~Ngya\- dhvanivyavahAraH . tatra vakroktyAdivAchyAla~NkAravyavahAra eva . yathA \-\-\- dR^iShTyA keshava goparAgahR^itayA ki~nchinna dR^iShTaM mayA tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kiM nAma nAlambase . ekastvaM viShameShu khinnamanasAM sarvAbalAnAM gati\- rgopyaivaM gaditaH saleshamavatAdgoShThe harirvashchiram .. eva~njAtIyakaH sarva eva bhavatu kAmaM vAchyashleShasya viShayaH . yatra tu sAmarthyAkShiptaM sadala~NkArAntaraM shabdashaktyA prakAshate sa sarva eva dhvanerviShayaH . yathA \-\-\- \' atrAntare kusumasamayayugamupasaMharannajR^imbhata grIShmA\- bhidhAnaH phullamallikAdhavalATTahAso mahAkAlaH \' . yathA cha \-\-\- unnataH prollasaddhAraH kAlAgarumalImasaH . payodharabharastanvyAH kaM na chakre.abhilAShiNam .. yathA vA \-\-\- dattAnandAH prajAnAM samuchitasamayAkR^iShTasR^iShTaiH payobhiH pUrvAhNe viprakIrNA dishi dishi viramatyahni saMhArabhAjaH . dIptAMshordIrghaduHkhaprabhavabhavabhayodanvaduttAranAvo gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu .. eShUdAharaNeShu shabdashaktyA prakAshamAne satyaprAkaraNi\- ke.arthAntare vAkyasyAsambaddhArthAbhidhAyitvaM mA prasA~NkShIditya\- prAkaraNikaprAkaraNikArthayorupamAnopameyabhAvaH kalpayitavyaH sAmarthyAdityarthAkShipto.ayaM shleSho na shabdopArUDha iti vibhinna eva shleShAdanusvAnopamavya~Ngyasya dhvanerviShayaH . anye.api chAla~NkArAH shabdashaktimUlAnusvAnarUpavya~Ngye dhvanau sambhavantyeva . tathA hi virodho.api shabdashaktimUlAnusvAnarUpo dR^ishyate . yathA sthANvIshvarAkhyajanapadavarNane bhaTTabANasya \-\-\- \' yatra cha mAta~NgagAminyaH shIlavatyashcha gauryo vibhavaratAshcha shyAmAH padmarAgiNyashcha dhavaladvijashuchivadanA madirAmodi\- shvasanAshcha pramadAH \' . atra hi vAchyo virodhastachChAyAnugrAhI vA shleSho.ayamiti na shakyaM vaktum . sAkShAchChabdena virodhAla~NkArasyAprakAshitatvAt . yatra hi sAkShAchChabdAvedito virodhAla~NkArastatra hi shliShToktau vAchyAla~NkArasya virodhasya shleShasya vA viShayatvam . yathA tatraiva \-\-\- \' samavAya iva virodhinAM padArthAnAm . tathA hi \-\-\- sannihitabAlAndha\- kArApi bhAsvanmUrtiH \' ityAdau . yathA vA mamaiva \-\-\- sarvaikasharaNamakShayamadhIshamIshaM dhiyAM hariM kR^IShNam . chaturAtmAnaM niShkriyamarimathanaM namata chakradharam .. atra hi shabdashaktimUlAnusvAnarUpo virodhaH sphuTameva pratIyate . evaMvidho vyatireko.api dR^ishyate . yathA mamaiva \-\-\- khaM ye.atyujjvalayanti lUnatamaso ye vA nakhodbhAsino ye puShNanti saroruhashriyamapi kShiptAbjabhAsashcha ye ye mUrdhasvavabhAsinaH kShitibhR^itAM ye chAmarANAM shirAM\- syAkrAmantyubhaye.api te dinapateH pAdAH shriye santu vaH .. evamanye.api shabdashaktimUlAnusvAnarUpavya~NgyadhvaniprakArAH santi te sahR^idayaiH svayamanusartavyAH . iha tu granthavistarabhayAnna tatprapa~nchaH kR^itaH . arthashaktyudbhavastvanyo yatrArthaH sa prakAshate . yastAtparyeNa vastvanyadvyanaktyuktiM vinA svataH .. 22.. yatrArthaH svasAmarthyAdarthAntaramabhivyanakti shabdavyApAraM vinaiva so.arthashaktyudbhavo nAmAnusvAnopamavya~Ngyo dhvaniH . yathA \-\-\- evaMvAdini devarShau pArshve pituradhomukhI . lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa kevalam .. atra hi lIlAkamalapatragaNanamupasarjanIkR^itasvarUpaM shabdavyApAraM vinaivArthAntaraM vyabhichAribhAvalakShaNaM prakAshayati. na chAyamalakShyakramavya~Ngyasyaiva dhvanerviShayaH . yato yatra sAkShachChabdaniveditebhyo vibhAvAnubhAvavyabhichAribhyo rasAdInAM pratItiH \, sa tasya kevalasya mArgaH . yathA kumArasambhave madhuprasa~Nge vasantapuShpAbharaNaM vahantyA devyA AgamanAdivarNanaM manobhavasharasandhAnaparyantaM shambhoshcha parivR^ittadhairyasya cheShTAvisheShavarNanAdi sAkShachChabdaniveditam . tasmAdayamanyo dhvaneH prakAraH . yatra cha shabdavyApArasahAyo.artho.arthAntarasya vya~njakatveno\- pAdIyate sa nAsya dhvanerviShayaH . yathA \-\-\- sa~NketakAlamanasaM viTaM j~nAtvA vidagdhayA . hasannetrArpitAkUtaM lIlApadmaM nimIlitam .. atra lIlAkamalanimIlanasya vya~njakatvamuktyaiva niveditam . tathA cha \-\-\- shabdArthashaktyA kShipto.api vya~Ngyo.arthaH kavinA punaH . yatrAviShkriyate svoktyA sAnyaivAla~NkR^itirdhvaneH .. 23.. shabdashaktyArthashaktyA shabdArthashaktyA vAkShipto.api vya~Ngyo.arthaH kavinA punaryatra svoktyA prakAshIkriyate so.asmAdanusvAnopamavya~NgyAd\- dhvaneranya evAla~NkAraH . alakShyakramavya~Ngyasya vA dhvaneH sati sambhave sa tAdR^iganyo.ala~NkAraH . tatra shabdashaktyA yathA \-\-\- vatse mA gA viShAdaM shvasanamurujavaM santyajordhvapravR^ittaM kampaH ko vA guruste bhavatu balabhidA jR^imbhitenAtra yAhi . pratyAkhyAnaM surANAmiti bhayashamanachChadmanA kArayitvA yasmai lakShmImadAdvaH sa dahatu duritaM manthamUDhAM payodhiH .. arthashaktyA yathA \-\-\- ambA shete.atra vR^iddhA pariNatavayasAmagraNIratra tAto niHsheShAgArakarmashramashithilatanuH kumbhadAsI tathAtra . asmin pApAhamekA katipayadivasaproShitaprANanAthA pAnthAyetthaM taruNyA kathitamavasaravyAhR^itivyAjapUrvam .. ubhayashaktyA yathA \-\-\- \' dR^iShTyA keshavagoparAgahR^itayA \' ityAdau .. 23.. prauDhoktimAtraniShpannasharIraH sambhavI svataH . artho.api dvividho j~neyo vastuno.anyasya dIpakaH .. 24.. arthashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~Ngye dhvanau yo vya~njako.artha uktastasyApi dvau prakArau \-\-\- kaveH kavinibaddhasya vA vaktuH prauDhoktimAtraniShpannasharIra ekaH \, svatassambhavI cha dvitIyaH . kaviprauDhoktimAtraniShpannasharIro yathA \-\-\- sajjayati surabhimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakShyamukhAn . abhinavasahakAramukhAnnavapallavapatralAnana~Ngasya sharAn .. kavinibaddhavaktR^iprauDhoktimAtraniShpannasharIro yathodAhR^itameva \-\-\- \'shikhariNi \' ityAdi . yathA vA \-\-\- sAdaravitIrNayauvanahastAlambaM samunnamadbhyAm . abhyutthAnamiva manmathasya dattaM tava stanAbhyAm .. svataH sambhavI ya auchityena bahirapi sambhAvyamAnasadbhAvo na kevalaM bhaNitivashenaivAbhiniShpannasharIraH . yathodAhR^itam \'evaMvAdini \' ityAdi . yathA vA \-\-\- shikhipichChakarNapUrA jAyA vyAdhasya garviNI bhramati . muktAphalarachitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm .. 24.. arthashakterala~NkAro yatrApyanyaH pratIyate . anusvAnopamavya~NgyaH sa prakAro.aparo dhvaneH .. 25.. vAchyAla~NkAravyatirikto yatrAnyo.ala~NkAro.arthasAmarthyAt\- pratIyamAno.avabhAsate so.arthashaktyudbhavo nAmAnusvAnarUpa\- vya~Ngyo.anyo dhvaniH .. 25.. tasya praviralaviShayatvamAsha~Nkyedamuchyate \-\-\- rUpakAdirala~NkAravargo yo vAchyatAM shritaH . sa sarvo gamyamAnatvaM bibhrad bhUmnA pradarshitaH .. 26.. anyatra vAchyatvena prasiddho yo rUpakAdirala~NkAraH so.anyatra pratIyamAnatayA bAhulyena pradarshitastatra\- bhavadbhirbhaTTodbhaTAdibhiH . tathA cha sasandehAdiShUpamA\- rUpakAtishayoktInAM prakAshamAnatvaM pradarshitamityala~NkArA\- ntarasyAla~NkArAntare vya~NgyatvaM na yatnapratipAdyam .. 26.. iyatpunaruchyata eva ala~NkArAntarasyApi pratItau yatra bhAsate . tatparatvaM na vAchyasya nAsau mArgo dhvanermataH .. 27.. ala~NkArAntareShu tvanuraNanarUpAla~NkArapratItau satyAmapi yatra vAchyasya vya~NgyapratipAdanaunmukhyena chArutvaM na prakAshate nAsau dhvanermArgaH . tathA cha dIpakAdAvala~NkAre upamAyA gamyamAnatve.api tatparatvena chArutvasyAvyavasthAnAnna dhvanivyapadeshaH . yathA \-\-\- chandramayUkhairnishA nalinI kamalaiH kusumaguchChairlatA . haMsaishshAradashobhA kAvyakathA sajjanaiH kriyate gurvI .. ityAdiShUpamAgarbhatve.api sati vAchyAla~NkAramukhenaiva chArutvaM vyavatiShThate na vya~NgyAla~NkAratAtparyeNa . tasmAttatra vAchyAla~NkAramukhenaiva kAvyavyapadesho nyAyyaH . yatra tu vya~Ngya\- paratvenaiva vAchyasya vyavasthAnaM tatra vya~Ngyamukhenaiva vyapadesho yuktaH . yathA -- prAptashrIreSha kasmAtpunarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyA\- nnidrAmapyasya pUrvAmanalamanaso naiva sambhAvayAmi . setuM badhnAti bhUyaH kimiti cha sakaladvIpanAthAnuyAta\- stvayyAyAte vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH .. yathA vA mamaiva \-\-\- lAvaNyakAntiparipUritadi~Nmukhe.asmin smere.adhunA tava mukhe taralAyatAkShi . kShobhaM yadeti na manAgapi tena manye suvyaktameva jalarAshirayaM payodhiH .. ityevaMvidhe viShaye.anuraNanarUparUpakAshrayeNa kAvyachArutva\- vyavasthAnAdrUpakadhvaniriti vyapadesho nyAyyaH . upamAdhvaniryathA \-\-\- vIrANAM ramate ghusR^iNAruNe na tathA priyAstanotsa~Nge . dR^iShTI ripugajakumbhasthale yathA bahalasindUre .. yathA vA mamaiva viShamabANalIlAyAmasuraparAkramaNe kAmadevasya \-\-\- tatteShAM shrIsahodararatnAharaNe hR^idayamekarasam . bimbAdhare priyANAM niveshitaM kusumabANena .. AkShepadhvaniryathA \-\-\- sa vaktumakhilA~nshakto hayagrIvAshritAn guNAn . yo.ambukumbhaiH parichChedaM j~nAtuM shakto mahodadheH .. atrAtishayoktyA hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdana\- rUpasyAsAdhAraNatadvisheShaprakAshanaparAsyAkShepasya prakAshanam . arthAntaranyAsadhvaniH shabdashaktimUlAnuraNanarUpavya~Ngyo.artha\- shaktimUlAnuraNanarUpavya~Ngyashcha sambhavati . tatrAdyasyodAharaNam \-\-\- daivAyatte phale kiM kriyatAmetAvatpunarbhaNAmaH . raktAshokapallavAH pallavAnAmanyeShAM na sadR^ishAH .. padaprakAshashchAyaM dhvaniriti vAkyasyArthAntaratAtparye.api sati na virodhaH . dvitIyasyodAharaNaM yathA \-\-\- hR^idayasthApitamanyumaparoShamukhImapi mAM prasAdayan . aparAddhasyApi na khalu te bahuj~na roShitum shakyam .. atra hi vAchyavisheSheNa sAparAdhasyApi bahuj~nasya kopaH kartumashakya iti samarthakaM sAmAnyamanvitamanyattAtparyeNa prakAshate . vyatirekadhvanirapyubhayarUpaH sambhavati. tatrAdyasyodAharaNaM prAkpradarshitameva. dvitIyasyodAharaNaM yathA \-\-\- jAyeya vanoddeshe kubja eva pAdapo galitapatraH . mA mAnuShe loke tyAgaikaraso daridrashcha .. atra hi tyAgaikarasasya daridrasya janmAnabhinandanaM truTitapatra\- kubjapAdapajanmAbhinandanaM cha sAkShAchChabdavAchyam . tathAvidhAdapi pAdapAttAdR^ishasya puMsa upamAnopameyatva\- pratIpUrvakaM shochyatAyAmAdhikyaM tAtparyeNa prakAshayati . utprekShAdhvaniryathA \-\-\- chandanAsaktabhujaganiHshvAsAnilamUrchChitaH . mUrchChayatyeSha pathikAnmadhau malayamArutaH .. atra hi madhau malayamArutasya pathikamUrchChAkAritvaM manmathonmAthadAyitvenaiva . tattu chandanAsaktabhujaga\- niHshvAsAnilamUrchChitatvenotprekShitamityutprekShA sAkShAdanuktApi vAkyArthasAmarthyAdanuraNanarUpA lakShyate . na chaivaMvidhe viShaye ivAdishabdaprayogamantareNA\- saMbaddhataiveti shakyate vaktum . gamakatvAdanyatrApi tadaprayoge tadarthAvagatidarshanAt . yathA \-\-\- IrShyAkaluShasyApi tava mukhasya nanveSha pUrNimAchandraH . adya sadR^ishatvaM prApyA~Nga eva na mAti .. yathA vA \-\-\- trAsAkulaH paripatan parito niketAn puMbhirna kaishchidapi dhanvibhiranvabandhi . tasthau tathApi na mR^igaH kvachida~NganAbhi rAkarNapUrNanayaneShuhatekShaNashrIH .. shabdArthavyavahAre cha prasiddhireva pramANam . shleShadhvaniryathA \-\-\- ramyA iti prAptavatIH patAkAH rAgaM viviktA iti vardhayantIH . yasyAmasevanta namadvalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAnaH .. atra vadhUbhiH saha valabhIrasevanteti vAkyArthapratIteranantaraM vadhva iva valabhya iti shleShapratItirashabdApyarthasAmarthyAnmukhyatvena vartate . yathAsa~NkhyadhvaniryathA \-\-\- a~NkuritaH pallavitaH korakitaH puShpitashcha sahakAraH . a~NkuritaH pallavitaH korakitaH puShpitashcha hR^idi madanaH .. atra hi yathoddeshamanUddeshe yachchArutvamanuraNanarUpaM madanavisheShaNabhUtA~NuritAdishabdagataM tanmadanasaha\- kArayostulyayogitAsamuchchayalakShaNAdvAchyAdatirichyamAna\- mAlakShyate . evamanye.apyala~NkArA yathAyogaM yojanIyAH . evamala~NkAradhvanimArgaM vyutpAdya tasya prayojanavattAM khyApayitumidamuchyate \-\-\- sharIrIkaraNaM yeShAM vAchyatve na vyavasthitam . te.ala~NkArAH parAM ChAyAM yAnti dhvanya~NgatAM gataH .. 28.. dhvanya~NgatA chobhAbhyAM prakArAbhyAM vya~njakatvena vya~Ngyatvena cha . tatreha prakaraNAdvya~Ngyatvenetyavagantavyam . vya~Ngyatve.apyala~NkArANAM prAdhAnyavivakShAyAmeva satyAM dhvanAvantaHpAtaH . itarathA tu guNIbhUtavya~NgyatvaM pratipAdayiShyate .. 28.. a~Ngitvena vya~NgyatAyAmapi \, ala~NkArANAM dvayI gatiH \-\-\- kadAchi\- dvastumAtreNa vyajyante \, kadAchidala~NkAreNa . tatra -- vyajyante vastumAtreNa yadAla~NkR^itayastayA . dhruvaM dhvanya~NgatA tAsAM atra hetu \: \-\-\- kAvyavR^ittistadAshrayA .. 29.. yasmAttatra tathAvidhavya~NgyAla~NkAraparatvenaiva kAvyaM pravR^ittam . anyathA tu tadvAkyamAtrameva syAt .. 29.. tAsAmevAla~NkR^itInAm \-\-\- ala~NkArAntaravya~NgyabhAve puna: \, dhvanya~NgatA bhavet . chArutvotkarShato vya~NgyaprAdhAnyaM yadi lakShyate .. 30.. uktaM hyetat \-\-\- \' chArutvotkarShanibandhanA vAchyavya~NgyayoH prAdhAnyavivakShA \' iti . vastu mAtravya~Ngyatve chAla~NkArANA\- manantaropadarshitebhya evodAharaNebhyo viShaya unneyaH . tadeva\- marthamAtreNAla~NkAravisheSharUpeNa vArthenArthAntarasyAla~NkArasya vA prakAshane chArutvotkarShanibandhane sati prAdhAnye.arthashaktyudbhavAnu\- raNanarUpavya~Ngyo niravagantavyaH .. 30.. evaM dhvaneH prabhedAn pratipAdya tadAbhAsavivekaM kartumuchyate \-\-\- yatra pratIyamAno.arthaH pramliShTatvena bhAsate . vAchyasyA~NgatayA vApi nAsyAsau gocharo dhvaneH .. 31.. dvividho.api pratIyamAnaH sphuTo.asphuTashcha . tatra ya eva sphuTaH shabdashaktyArthashaktyA vA prakAshate sa eva dhvanermArgo netaraH . sphuTo.api yo.abhidheyasyA~Ngatvena pratIyamAno.avabhAsate so.asyAnuraNana\- rUpavya~Ngyasya dhvaneragocharaH . yathA \-\-\- kamalAkarA na malitA haMsA uDDAyitA na cha sahasA . kenApi grAmataDAge.abhramuttAnitaM kShiptam .. atra hi pratIyamAnasya mugdhavadhvA jaladharapratibimbadarshanasya vAchyA~Ngatvameva . evaMvidhe viShaye.anyatrApi yatra vya~NgyApekShayA vAchyasya chArutvotkarShapratItyA prAdhAnyamavasIyate \, tatra vya~NgyasyA~Ngatvena pratIterdhvaneraviShayatvam . yathA \-\-\- vetasalatAgahanoDDInashakunikolAhalaM shR^iNvatyAH . gR^ihakarmavyApR^itAyA vadhvAH sIdantya~NgAni .. evaMvidho hi viShayaH prAyeNa guNIbhUtavya~NgyasyodAharaNatvena nirdekShyate . yatra tu prakaraNAdipratipattyA nirdhAritavisheSho vAchyo.arthaH punaH pratIyamAnA~NgatvenaivAvabhAsate so.asyaivAnuraNanarUpavya~Ngyasya dhvanermArgaH . yathA \-\-\- uchchinu patitaM kusumaM mA dhunIhi shephAlikAM hAlikasnuShe . eSha te viShamavipAkaH shvasureNa shruto valayashabdaH .. atra hyavinayapatinA saha ramamANA sakhI bahiHshrutavalayakalakalayA sakhyA pratibodhyate . etadapekShaNIyaM vAchyArthapratipattaye . pratipanne cha vAchye.arthe tasyAvinayaprachChAdanatAtparyeNAbhi\- dhIyamAnatvAtpunarvya~NgyA~NgatvamevetyasminnanuraNanarUpavya~Ngya\- dhvanAvantarbhAvaH .. 31.. evaM vivakShitavAchyasya dhvanestadAbhAsaviveke prastute satyavivakShita\- vAchyasyApi taM kartumAha \-\-\- avyutpatterashaktervA nibandho yaH skhaladgateH . shabdasya sa cha na j~neyaH sUribhirviShayo dhvaneH .. 32.. skhaladgaterupacharitasya shabdasyAvyutpatterashaktervA nibandho yaH sa cha na dhvanerviShayaH . yataH \-\-\- sarveShveva prabhedeShu sphuTatvenAvabhAsanam . yadvya~NgyasyA~NgibhUtasya tatpUrNaM dhvanilakShaNam .. 33.. tachchodAhR^itaviShayameva .. 33.. iti shrIrAjAnakAnandavardhanAchAryavirachite dhvanyAloke dvitIya uddyotaH .. ##\medskip\hrule\medskip Encoded by Rajani rajani\_{}arjun@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}