% Text title : Meghadutam with Sanjivini Commentary % File name : meghadUtamsavyAkhyA.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Proofread by : Mandar Mali % Latest update : June 20, 2024 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. meghadUtaM sa~njIvinyA sametam ..}## \itxtitle{.. meghadUtaM sa~njIvinyA sametam ..}##\endtitles ## \section{pUrvameghaH} mAtApitR^ibhyAM jagato namo vAmArdhajAnaye | sadyo dakShiNadR^ikpAtasa~NkuchadvAmadR^iShTaye || antarAyatimiropashAntaye shAntapAvanamachintyavaibhavam | taM naraM vapuShi ku~njaraM mukhe manmahe kimapi tundilaM mahaH || sharaNaM karavANi kAmadaM te charaNaM vANi charAcharopajIvyam | karuNAmasR^iNaiH kaTAkShapAtaiH kuru mAmamba kR^itArthasArthavAham || ihAnvayamukhenaiva sarvaM vyAkhyAyate mayA | nAmUlaM likhyate ki~nchinnAnapekShitamuchyate || \ldq{}AshIrnamaskriyA vastunirdesho vApi tanmukham\rdq{} iti shAstrAtkAvyAdau vastunirdeshAtkathAM prastauti \- kashchitkAntAvirahaguruNA svAdhikArAtpramattaH shApenAsta~NgamitamahimA varShabhogyeNa bhartuH | yakShashchakre janakatanayAsnAnapuNyodakeShu snigdhachChAyAtaruShu vasatiM rAmagiryAshrameShu || 1|| kashchiditi || svAdhikArAtsvaniyogAtpramatto.anavahitaH || \ldq{}pramAdo.anavadhAnatA\rdq{} ityamaraH | \ldq{}jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasa~NkhyAnam\rdq{} ityapAdAnatvam | tasmAtpa~nchamI || ataevAparAdhAddhetoH | kAntAviraheNa guruNA durbhareNa | dustareNetyarthaH || \ldq{}gurustu gIShpatau shreShThe gurau pitari durbhara\rdq{} iti shabdArNave || varShabhogyeNa saMvatsarabhogyeNa || \ldq{}kAlAdhvanoratyantasaMyoge\rdq{} iti dvitIyA | \ldq{}atyantasaMyoge cha\rdq{} iti samAsaH | \ldq{}kumati cha\rdq{} iti Natvam | bhartuH svAminaH shApena | asta~Ngamito mahimA sAmarthyaM yasya so.asta~NgamitamahimA || astamiti makArAntamavyayam | tasya \ldq{}dvitIyA\-\rdq{} iti yogavibhAgAtsamAsaH | kashchidanirdiShTanAmA yakSho devayonivisheShaH || \ldq{}vidyAdharApsaroyakSharakShogandharvakinnarAH | pishAcho guhyakaH siddho bhUto.amI devayonayaH\rdq{} ityamaraH || janakatanayAyAH sItAyAH snAnaravagAhanaiH puNyAni pavitrANyudakAni yeShu teShu | pAvaneShvityarthaH || ChAyAmadhAnAstaravachChAyAtaravaH || shAkapArthivAditvAtsamAsaH || snigdhAH sAndrAshChAyAtaravo nameruvR^ikShA yeShu teShu | vasatiyogyeShvityarthaH || \ldq{}snigdhaM tu masR^iNe sAndre\rdq{} iti | \ldq{}ChAyAvR^ikSho nameruH syAt\rdq{} iti cha shabdArNave || rAmagireshchitrakUTasyAshrameShu vasatim || \ldq{}vahivasyartibhyashcha\rdq{} ityauNAdiko | atipratyayaH || chakre kR^itavAn || atra raso vipralambhAkhyaH shR^i~NgAraH | tatrApyunmAdAvasthA | ataevaikatrAnavasthAnaM sUchitamAshrameShviti bahuvachanena || sItAM prati rAmasya hanumatsandeshaM manasi nidhAya meghasandeshaM kaviH kR^itavAnityAhuH || atra kAvye sarvatra mandAkrAntAvR^ittam | taduktam\-`mandrAkrAntA jaladhiShaDagairmbhau natautAdguruchet\rdq{} iti || tasminnadrau katichidabalAviprayuktaH sa kAmI nItvA mAsAnkanakavalayabhraMshariktaprakoShThaH | AShADhasya prathamadivase meghamAshliShTasAnuM vaprakrIDApariNatagajaprekShaNIyaM dadarsha || 2|| tasminniti || tasminnadrau chitrakUTAdrau | abalAviprayuktaH kAntAvirahI | kanakasya valayaH kaTakam || \ldq{}kaTakaM valayo.astriyAm\rdq{} ityamaraH || tasya bhraMshena pAtena riktaH shUnyaH prakoShThaH kUrparAdadhaH pradesho yasya sa tathoktaH || \ldq{}kakShAntare prakoShThaH syAtmakoShThaH kUrparAdadhaH\rdq{} iti shAshvataH` || virahaduHkhAtkR^isha ityarthaH | kAmI kAmukaH sa yakShaH | katichinmAsAn | aShTau mAsAnityarthaH | \ldq{}sheShAnmAsAngamaya chaturaH\rdq{} iti vakShyamANatvAt || nItvA yApayitvA | AShADhAnakShatreNa yuktA paurNamAsyAShADhI || \ldq{}nakShatreNa yuktaH kAlaH\rdq{} ityaN | \ldq{}TiDDhANa~n\-\rdq{} ityAdinA ~NIp || sAShADhyasminpaurNamAsItyAShADho mAsaH || \ldq{}sAMsminpaurNamAsIti sa.nj~nAyAm\rdq{} ityaN || tasya prathamadivase AshliShTasAnumAkrAntakUTam | vaprakrIDA utkhAtakelayaH || \ldq{}utkhAtakeliH krIDAdyairvamakrIDA nigadyate\rdq{} iti shabdArNave || tAsu pariNatastiryagdantaprahAraH || \ldq{}tiryagdantaprahArastu gajaH pariNato mataH\rdq{} iti halAyudhaH || sa chAsau gajashcha tamiva prekShaNIyaM darshanIyaM meghaM dadarsha || gajaprekShaNIyamityatrevalopAluptopamA || kechit \ldq{}AShADhasya mathamadivase\rdq{} ityatra` pratyAsannenabhasi\rdq{} iti vakShyamANa nabhomAsasya pratyAsasya \ldq{}prashamadivase\rdq{} iti pAThaM kalpayanti tadasa~Ngatam | prathamAtireke kAraNAbhAvAnna bhomAsasya pratyAsattyarthamityuktamiti chenna | pratyAsattimAtrasya mAsapratyAsattyaiva prathamadivasasyApyupapatteH | atyantapratyAsatterupayogAbhAvenAvivakShitatvAt | vivakShitatve vA svapakShe.api prathamadivasAtikrameNa meghadarshana kalpanAyAM pramANAbhAvena tadasambhavAt | pratyutAsmatpakSha eva kushala sandeshasya bhAvyanarthapratIkArArthasya purataevAnumAnamuktaM bhavatItyupayoga siddhiH || nanUnmattasya nAyaM viveka iti chenna | unmattasya nAnarthasya pratIkArArthaM pravR^ittirapIti sandesha eva mA bhUt || tathA cha kAvyArambha evAprasiddhaH syAditvaho mUlachChedI pANDityaprakarShaH | kathaM tarhi \ldq{}shApAnto\rdq{} me bhujagashayanAdutthite shAr~NgapANau\rdq{} ityAdinA bhagavatprabodhAvadhikasya shApasya mAsachatuShTayAvashiShTasyoktiH | dashadivasAdhikyAditi chetsapakShe.api kathaM sA viMshatidivasainyUnatvAditi santoShTavyam | tasmAdIShadvaiShamyamavivakShitamiti suShThUktaM \ldq{}prathamadivase\rdq{} iti || tasya sthitvA kathamapi puraH kautukAdhAnaheto\- rantarbAShpashviramanucharo rAjarAjasya dadhyau | meghAloke bhavati sukhino.apyanyathAvR^itti chetaH kaNThAshleShapraNayini jane kiM punardUrasaMsthe || 3|| \ldq{}tasyeti || rAjAno yakShAH || \ldq{}rAjA prabhau nR^ipe chandre yakShe kShatriyashakrayoH\rdq{} iti vishvaH || rAj~nAM rAjA rAjarAjaH kuberaH || \ldq{}rAjarAjo dhanAdhipaH\rdq{} ityamaraH | \ldq{}rAjAha sakhibhyaShTach\rdq{} iti TachpratyayaH || tasyAnucharo yakShaH | antarbAShpo dhIrodAttatvAdantaH stambhitAshruH san | kautukAdhAnahetorabhilAShotpAdakAraNasya || \ldq{}kautukaM chAbhilAShesyAdutsave narmaharShayoH\rdq{} iti vishvaH || tasya meghasya puro.agre kathamapi | garIyasA prayatnenetyarthaH || \ldq{}j~nAna hetuvivakShAyAmapyAdi kathamavyayam | kathamAdi tathApyantaM / yatnagauravabADhayoH\rdq{} ityujjvalaH || sthitvA chiraM dadhyau chintayAmAsa || \ldq{}dhyai chintAyAm\rdq{} iti dhAtorliT || manovikAropashamanaparyantamiti sheShaH || vikArahetumAhameghAloka iti || meghAloke meghadarshane sati sukhino.api priyAdijanasa~NgatasyApi chetashchittamanyathAbhUtA vR^ittirvyApAro yasya tadanyathAvR^itti bhavati | vikR^itimApadyata ityarthaH kaNThAshleShapraNayini kaNThAli~NganArthini jane | dUre saMsthA sthitiryasya tasmindUrasaMsthe sati kiM punaH | virahiNaH kimuta vaktavyamityarthaH | virahiNAM meghasandarshanamuddIpanaM bhavatIti bhAvaH || arthAntaranyAso.ala~NkAraH | taduktaM daNDinA \- \ldq{}j~neyaH so.arthAntaranyAso vastu prastutya ki~nchana | tatsAdhanasamarthasya nyAso yo.anyasya vastunaH\rdq{} iti || atha samAhitAntaHkaraNaH sankiM kR^itavAnityata Aha\- pratyAsanne nabhasi dayitAjIvitAlambanArthI jImUtena svakushalamayIM hArayiShyanpravR^ittim | sa pratyagraiH kuTajakusumaiH kalpitArghAya tasmai prItaH prItipramukhavachanaM svAgataM vyAjahAra || 4|| pratyAsanna iti || sa yakShaH | yashchiraM dadhyau sa ityarthaH | nabhasi shrAvaNe \ldq{}namaH | shrAvaNo nabhAH\rdq{} ityamaraH || pratyAsanne AShADhasyAnantaraM sannikR^iShTe | prApte satItyarthaH | dayitAjIvitAlambanArthI san | varShAkAlasya virahaduHkhajanakatvAt \ldq{}utpannAnartha pratIkArAdanarthotpattipratibandha eva varam\rdq{} iti nyAyena prAgeva priyAprANadhAraNopAyaM chikIrShurityarthaH | jIvanasyodakasya mUtaH paTabandho vastrabandho jImUtaH || pR^iShodarAditvAtsAdhuH | \ldq{}mUtaH syAtpaTabandhe.api\rdq{} iti rudraH || tena jImUtena jaladhareNa prayojyena svakushalamayIM svakShemapradhAnAM pravR^ittiM vArtAm || \ldq{}vArtA pravR^ittirvR^ittAntaH\rdq{} ityamaraH || hArayiShyanprApayiShyan L^iT sheShe cha iti chakArAtkriyArthakriyopapadAlR^iTpratyayaH | jIvanArthaM karma jIvanapradenaiva kartavyamiti bhAva || \ldq{}R^ikroranyatarasyAm\rdq{} iti karmasa.nj~nAyA vikalpAt | pakShe kartari tR^itIyA || pratyagrairabhinavaiH kuTajakusumairgirimallikAbhiH || \ldq{}kuTajo girimallikA.\rdq{} iti halAyudhaH || kalpitArthAya kalpito.anuShThitaH pUjAvidhiryasmai tasmai || \ldq{}mUlye pUjAvidhAvarghaH\rdq{} ityamaraH || tasmai jImUtAya || \ldq{}kriyAgrahaNamapi kartavyam\rdq{} iti sampradAnatvAchchaturthI || prItipramukhAni prItipUrvakANi vachanAni yasminkarmaNi tatprItipramukhavachanaM yathA tathA | shobhanamAgataM svAgataM svAgatavachanaM prItaH sanvyAjahAra | kushalAgamanaM paprachChetyarthaH || nAthena tvatra \ldq{}pratyAsanne manasi\rdq{} iti sAdhIyAnpAThaH kalpitaH | pratyAsanne prakR^itimApanne satItyarthaH | yastu tenaiva pUrvapAThavirodhaH pradarshitaH so.asmAbhiH \ldq{}AShADhasya prathamadivase\rdq{} ityetatpAThavikalpa samAdhAnenaiva samAdhAya parihR^itaH || nanu chetana sAdhyamarthaM kathamachetanena kArayituM pravR^itta ityapekShAyAM kaviH samAdhatte\- dhUmajyotiHsalilamarutAM sannipAtaH kva meghaH sandeshArthAH kva paTukaraNaiH prANibhiH prApaNIyAH | ityautsukyAdaparigaNayanguhyakastaM yayAche kAmArtA hi prakR^itikR^ipaNAshchetanAchetaneShu || 5|| dhUmeti || dhUmashcha jyotishcha salilaM cha marudvAyushcha teShAM sannipAtaH sa~NghAto meghaH kva | achetanatvAtsandeshAnarha ityarthaH | paTukaraNaiH samarthendriyaiH || \ldq{}karaNaM sAdhakatamaM kShetragAtrendriyeShvapi ityamaraH || prANibhishchetanaiH || \ldq{}prANI tu chetano janmI\rdq{} ityamaraH || prApaNIyAH prApayitavyAH | sandishyanta iti sandeshAsta evArthAH kva | ityevamautsukyAdiShTArthodyuktatvAt || \ldq{}iShTArthodyukta utsukaH\rdq{}ityamaraH || sampradAnatvAtkushalaprashnenAbhimukhIchakAretyarthaH | aparigaNayannavichArayanguhyako yakShastaM meghaM yayAche yAchitavAn || \ldq{}yAchR^i yAch~nAyAm\rdq{} || tathAhi | kAmArtA madanAturAshchetanAshchetanAshcha teShu viShaye prakR^itikR^ipaNAH svabhAvadInAH | kAmAndhAnAM yuktAyuktavivekashUnyatvAdachetanayAch~nA na virudhyata ityarthaH || atra meghasandesha yorvirUpayorghaTanAdviShamAla~NkAraH | taduktaM \- \ldq{}viruddhakAryasyotpattiryatrAnarthasya vA bhavet | virUpaghaTanA chAsau; viShamAla~NkR^itistridhA\rdq{} || iti | sA chArthAntaranyAsAnu prANitA tatsamarthakatvenaiva chaturthapAde tasyopanyAsAt || samprati yAchanAprakAramAha\- jAtaM vaMshe bhuvanavidite puShkarAvartakAnAM jAnAmi tvAM prakR^itipuruShaM kAmarUpaM maghonaH | tenArthitvaM tvayi vidhivashAddUrabandhurgato.ahaM yA~nchyA moghA varamadhiguNe nAdhame labdhakAmA || 6|| jAtamiti || he megha tvAM bhuvaneShu vidite bhuvanavidite || \ldq{}niShThA\rdq{} iti bhUtArthe ktaH | \ldq{}matibuddhi\-\rdq{} ityAdinA vartamAnArthatve.api \ldq{}ktasya cha vartamAne\rdq{} iti bhuvanashabdasya ShaShThayantatAniyamAtsamAso na syAt | \ldq{}tena cha pUjAyAm\rdq{} iti niShedhAt || puShkarAshchAvartakAshcha kechinmeghAnAM shreShThAsteShAM vaMshe jAtam | mahAkulaprasUtamityarthaH | kAmarUpamichChAdhInavigraham | durgAdisa~nchArakShamamityarthaH | maghona indrasya prakR^itipuruShaM pradhAnapuruShaM jAnAmi | tena mahAkulaprasUtatvAdiguNayogitvena hetunA vidhivashAddaivAyattatvAt || \ldq{}vidhirvidhAne daive cha\rdq{} ityamaraH || vashamApatte || vashamichChAprabhutvayoH\rdq{} iti vishvaH || dUre bandhuryasya sa dUrabandhurviyuktabhAryo.ahaM tvayyarthitvaM gataH || nanu yAchakasya yAch~nAyAM yAchyaguNotkarShaH kutropayujyata ityAsha~Nkya daivAdyAch~nA bha~Nge.api lAghavadovAbhAva evopayoga ityAha\-yAch~neti | tathAhi | adhiguNe.adhikaguNe puMsi viShaye yAch~nA moghA niShphalApi varamIShatpriyam | dAturguNADhyatvAtpriyatvaM yAchyA vaiphalyAdoShatmiyatvamiti bhAvaH || adhame nirguNe yAch~nA labdhakAmApi saphalApi na varam | IShatpriyamapi na bhavatItyarthaH || \ldq{}daivAhR^ite varaH shreShThe triShu klibaM manAkpriye ityamaraH || arthAntaranyAsAnuprANitaH preyo.ala~NkAraH | taduktaM daNDinA\-"preyaH priyatarAkhyAnam\rdq{} iti || eta dAdye pAdatraye chaturthapAdasthenArthAntaranyAsenopajIvitamiti suvyaktametat || santaptAnAM tvamasi sharaNaM tatpayoda priyAyAH sandesha me hara dhanapatikrodhavishleShitasya | gantavyA te vasatiralakA nAma yakSheshvarANAM bAhyodyAnasthitaharashirashchandrikA dhautaharmyA || 7|| santaptAnAmiti || he payoda, tvaM santaptAnAmAtapena vA pravAsaviraheNa vA sa~njvaritAnAm || \ldq{}santApaH sa~njvaraH samau\rdq{} ityamaraH || sharaNaM payodAmenAtapakhinnAnAM moShitAnAM svasthAnapreraNayA cha rakShako.asi || \ldq{}sharaNaM gR^iharakShitroH\rdq{} ityamaraH || tattasmAtkAraNAddhanapateH kuberasya krodhena vishleShitasya priyayA viyojitasya me mama sandeshaM vArtA priyAyA hara | priyAM prati nayetyarthaH | sambandhasAmAnye ShaShThI || sandeshaharaNenAvayoH santApaM nudetyarthaH | kutra sthAne sA sthitA tatsthAnasya vA kiM vyAvartakaM tatrAha \-gantavyeti || bahirbhavaM bAhyam || \ldq{}bahirdeva pa~nchajanebhyashcha\rdq{} iti ya~n || bAhya udyAne sthitasya harasya shirasi yA chandrikA tayA dhautAni nirmalAni harmyANi dhanikabhavanAni yasyAM sA tathoktA || \ldq{}harmyAdi dhaninAM vAsaH\rdq{} ityamaraH || anena vyAvartakamuktam || alakA nAmAlaketi prasiddhA yakSheshvarANAM vasatiH sthAnaM te tava gantavyA | tvayA gantavyetyarthaH || \ldq{}kR^ityAnAM kartari vA\rdq{} iti ShaShThI || madarthaM prasthitasya te pathikA~NganAjanAshvAsamamAnuSha~NgikaM phalamityAha\- tvAmArUDhaM pavanapadavImudgR^ihItAlakAntAH prekShiShyante pathikavanitAH pratyayAdAshvasantyaH | kaH sannaddhe virahavidhurAM tvayyupekSheta jAyAM na syAdanyo.apyahamiva jano yaH parAdhInavR^ittiH || 8|| tvAmiti || pavanapadavImAkAshamArUDhaM tvAm | panthAnaM gachChanti te pathikAH || \ldq{}pathaH Shkan\rdq{} iti ShkanpratyayaH || teShAM vanitAH proShitabhartR^ikAH. pratyayAtpriyAgamanavishvAsAt || \ldq{}pratyayo.adhInashapathaj~nAnavishvAsahetuShu\rdq{} ityamaraH || Ashvsyantyo vishvasitAH || shvasidhAtoH shatrantAt \ldq{}ugitashcha\rdq{} iti ~NIp | tathodgR^ihItAlakAntA dR^iShTiprasArArthamunnamayya dhR^itAlakAgrAH satyaH prekShiShyante | atyutkaNThavayA drakShyantItyarthaH || madAgamanena pathikAH kathamAgamiShyantItyatrAha \-tathAhi | tvayi sannaddhe vyApR^ite sativiraheNa vidhurAM vivashAM jAyAM ka upekSheta | na ko.apItyarthaH | anyo.api maddayatirikto.api yo jano.ahamiva parArdhanivR^ittiH parAyattajIvanako na syAt | svatantrastu na ko.apyupekSheteti bhAvaH || atrArthAntaranyAso.ala~NkAraH | taduktam\-`kAryakAraNasAmAnyavisheShANAM parasparam | samarthanaM yatra so.arthAntaragyAsa udAhR^itaH || \ldq{}iti lakShaNAt || nimittAnyapi te shubhAni dR^ishyanta ityAha\- mandaM mandaM nudati pavanashvAnukUlo yathA tvAM vAmashchAyaM nadati madhuraM chAtakaste sagandhaH | garbhAdhAnakShaNaparichayAnnUnamAbaddhamAlAH seviShyante nayanasubhagaM khe bhavantaM balAkAH || 9|| mandaM mandamiti || anukUlaH pavano vAyustvAM manda mandam | atimandamityarthaH || atra katha~nchidvIpsAyAmevaH dviruktirnirvAhyA | \ldq{}prakAre guNavachanasya\rdq{} ityetadAshrayaNe tu karmadhArayavadbhAve subluki mandamandamiti syAt | tadevAha vAmanaH\-`mandamandamityatra prakArArthe dvirbhAva iti | yathA sadR^isham | bhAviphalAnurUpamityarthaH || \ldq{}yathA | sAdR^ishyayogyatvavIpsAsvarthAnatikrame\rdq{} iti yAdavaH || nudati prerayati | ayaM sagandhaH sagarvaH | sambandhIti ke chit || gandho gandhaka Amode leshe sambandhagarvayoH\rdq{} ityubhayatrApi vishvaH || te tava vAmo vAmabhAgasthaH || \ldq{}vAmastu vakre ramye syAtsavye vAmagate.api cha\rdq{} iti shabdArNave || chAtakaH pakShivisheShashcha madhuraM shrAvyaM nadati vyAharatiH || idaM nimittadvayaM vartate vartiShyate chAparaM nimittamityAhagarbheti || garbhaH kukShistho jantuH || garbho.apakArake hyagnau sukhe panasakaNTake | kukShau kukShisthajantau cha\rdq{} iti yAdavaH || tasyAdhAnamutpAdanaM tadeva kShaNa utsavaH | sukha hetutvAditi bhAvaH || \ldq{}nirvyApAra sthitau kAlavisheShotsavayoH kShaNaH\rdq{} ityamaraH || tasminparichayAdabhyAsAddhetoH khe vyomni | AbaddhamAlAH || garbhAdhAnasukhArthaM tvatsamIpe baddhapa~NktayaH ya ityarthaH || UktaM cha karNedaye\-`garbhabalAkA dadhate.abhrayogAnnAke nibaddhAvalayaH samantAt\rdq{} iti || balakA balAkA~NganA nayanasubhagaM dR^iShTipriyaM bhavantaM nUnaM satyaM seviShyante || anukUlamArutachAtakashabditabalAkAdarshanAnAM shubhasUchakatvaM shakunashAstre dR^iShTaM tadvistarabhayAnnAlekhi || na cha tasyA nAshAdvrataskhalanAdvA nirarthakastvatprayAsa ityAha\- tAM chAvashyaM divasagaNanA tatparArAmekapatnI\- mavyApannAmavihatagatirdrakShyasi bhrAtR^ijAyAm | AshAbandhaH kusumasadR^ishaM prAyasho hya~NganAnAM sadyaHpati praNayi hR^idayaM viprayoge ruNaddhi || 10|| tAM cheti || he megha, divasAnAmavashiShTadinAnAM gaNanAyAM sa~NkhyAne tatparAmAsaktAm || \ldq{}tatpare pratitAsaktau\rdq{} ityamaraH || ataevAvyApannAmamR^itAm | shApAvasAne madAmanamatyAshayA jIvantImityarthaH | ekaH patiryasyAH saikapatnI tAm | pativratAmityarthaH || \ldq{}nityaM sapatnyAdiShu\rdq{} iti ~NIp nakArashcha || bhrAturme jAyAM bhrAtR^ijAyAm | mAtR^irvanniHsha~NkadarshanIyAmityAshayaH | tAM matpriyAmavihatagatiravichChinnagatiH sannavashyaM drakShyasi chAlokayiShyasi eva || tathAhi | AshAtitR^iShNA || \ldq{}AshA digatitR^iShNayoH\rdq{} iti yAdavaH || badhyate.aneneti bandho bandhanam | vR^intamiti yAvat | Ashaiva bandha AshAbandhaH kartA || praNayi premayuktamata eva kusumasadR^isham | sukumAramityarthaH | ata eva viprayoge virahe sadyaHpAti sadyobhraMshanashIlama~NganAnAM hR^idayaM jIvitam || \ldq{}hR^idayaM jIvite chitte vakShasyAkR^itayoH\rdq{} iti shabdArNave || prAyashaH prAyeNa ruNaddhi pratibadhnAti || arthAntaranyAsaH || samprati sahAya sampattishchAstItyAha\- kartuM yachcha prabhavati mahImuchChilandhAmavandhyAM tachChrutvA te shravaNasubhagaM garjitaM mAnasotkAH | A kailAsAbdisAkasalayachChedapAtheyavantaH sampatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsAH sahAyAH || 11|| kartumiti || yad garjitaM kartR^imahImuchChilandhrAmudbhUtakandalikAm || kandalyAM cha shilIndhrA syAt\rdq{} itishabdArNave || ata evAvandhyAM saphalAM kartuM prabhavati shaknoti | shilIndhrANAM bhAvisasyasampattisUchakatvAditi bhAvaH | taduktaM nimittanidAne \- \ldq{}kAlAbhrayogAduditAH shilIndhrAH sampanna sasyAM kathayanti dhAtrIm\rdq{} iti || tachChravaNasubhagaM shrotrasukham | lokasyeti sheShaH | te tava garjitaM shrutvA mAnasotkA mAnase sarasyunmanasaH | utsukA iti yAvat || \ldq{}utka unmanAH iti nipAtanAtsAdhu || kAlAntare mAnasasya himaduShTatvAhimasya cha haMsAnAM rogahetutvAdanyatra gatA haMsAH punarvarShAsu mAnasameva gachChantIti prasiddhiH || bisakisalayAnAM mR^iNAlAgrANAM ChedaiH shakalaiH pAtheyavantaH | pathi sAdhu pAtheyaM pathi bhojyam || \ldq{}pathyatithivasatisvapaterda~n\rdq{} || taddantaH | mR^iNAlakandashakalasambalavanta ityarthaH | rAjahaMsA haMsavisheShAH || \ldq{}rAjahaMsAstu te cha~nchu charaNair lohitaiHsitAH\rdq{} ityamaraH || nabhasi vyomni bhavatastava | AkailAsAtkailAsaparyantam || padadvayaM chaitat || sahAyAH sayAtrAH \ldq{}sahAyastu sayAtraH syAt\rdq{} iti shabdArNave || sampatsyante bhaviShyanti || ApR^ichChasva priyasakhamamuM tu~NgamAli~Ngaya shailaM vandyaiH puMsAM raghupatipadaira~NkitaM mekhalAsu | kAle kAle bhavati bhavato yasya saMyogametya snehavyaktishchiravirahajaM mu~nchato bAShpamuShNam || 12|| ApR^ichChasveti | priyaM sakhAyaM priyasakham || \ldq{}rAjAhaHsakhibhyaShTach\rdq{} iti Tach samAsAntaH || tu~NgamunnataM puMsAM vandhairnarArAdhanIyai raghupatipadai rAmapAdanyAsairmekhalAsu kaTakeShu || \ldq{}atha mekhalA | shroNisthAne.adrikaTake kaTibandhebhabandhane\rdq{} iti yAdavaH || a~NkitaM chihnitam | itthaM sa~NkhitvAnmahattvAtpavitratvAchcha sambhAvanArham | amuM shailaM chitrakUTAdrimAli~NganyApR^ichChasva sAdho yAmItyAmantraNena sabhAjaya || \ldq{}AmantraNasabhAjane | AprachChannam\rdq{} ityamaraH || \ldq{}A~Ni nuprachChachorupasa~NkhyAnam\rdq{} ityAtmanepadam || sakhitvaM nirvAhayati \-kAla iti || kAle kAle pratiprAvR^iTkAlam | suhR^itsamAgamanakAlashcha kAlashabdenochyate | vIpsAyAM dviruktiH || bhavataH saMyogaM samparkametya chiravirahajamuShNaM bAShpamUShmANaM netrajalaM cha || \ldq{}bAShpo netrajaloShmaNoH\rdq{} iti vishvaH || mu~nchato yasya shailasyaH snehavyaktiH premAvirbhAvo bhavati | snigdhAnAM hi chiravira hasa~NgatAnAM bAShpapAto bhavatIti bhAvaH || samprati tasya mArga kathayati\- mArgaM tAvachChR^iNu kathayatastvatprayANAnurUpaM, sandeshaM me tadanu jalada shroShyasi shrotrapeyam | khinnaH khinnaH shikhariShu padaM nyasya gantAsi yatra kShINaH kShINaH parilaghu payaH srotasAM chopabhujya || 13|| mArgamiti || he jalada, tAvadidAnIM kathayataH | matta iti sheShaH | tvatprayANasyAnurUpamanukUlaM mArgamadhvAnam || \ldq{}mArgo mR^igapade mAsi saumyarthe .anveShaNe.adhvani\rdq{} iti yAdavaH | shR^iNu | tadanu mArgashravaNAnantaraM shrotrAbhyAM peya pAnArham | atitR^iShNayA shrotavyamityarthaH || peyagrahaNAtsandeshasyAmR^itasAmyaM gamyate || me sandeshaM vAchikam || \ldq{}sandeshavAgvAchikaM syAt\rdq{} ityamaraH || shroShyasi | yatra mArge khinnaH khinno.abhIkShNaM kShINabalaH san || \ldq{}nityavIpsayoH\rdq{} iti nityArthe dvirbhAvaH || shikhariShu parvateShu padaM nyasya nikShipya | punarbalalAbhArthaM kvachidvishramyetyarthaH | kShINaH kShINo.abhIkShNaM kR^ishA~NgaH san | atrApi kR^idantatvAtpUrvavadviruktiH || srotasAM parilaghu gurutvadoSharahitam | upalAsphAlanabheditatvAtpathyamityarthaH | tathA cha vAgbhaTaH"upalAsphAlanakShepavichChedaiH kheditodakAH | himavanmalayodbhUtAH pathyA nadyo bhavantyamUH || \ldq{}iti || payaH pAnIyamupabhujya sharIrapoShaNArthamabhyavahR^itya cha gantAsi gamiShyasi || gamerluT || adreH shR^i~NgaM harati pavanaH kiMsvidityunmukhIbhi\- rdR^iShTotsAhashchakitachakitaM mugdhasiddhA~NganAbhiH | sthAnAdasmAtsarasanichulAdutpatoda~NmukhaH khaM di~NgAgAnAM pathi pariharansthUlahastAvalepAn || 14|| adreriti || pavano vAyuradreshchitrakUTasya shR^i~NgaM harati kiMsvit || kiMsvichChabdo vikalpavitarkArthAdiShu paThitaH || iti sha~NkayonmukhIbhirunnatamukhIbhiH || \ldq{}svA~NgAchchopasarjanAdasaMyogopadhAt\rdq{} iti ~NISh | mugdhAbhirmUDhAbhiH \ldq{}mugdhaH sundaramUDhayoH\rdq{} ityamaraH | siddhAnAM devayoni visheShANAma~NganAbhishchakitachakitaM chakitaprakAraM yathA tathA || \ldq{}prakAre guNavachanasya\rdq{} iti dvirbhAvaH | dR^iShTotsAho dR^iShTodyogaH san sarasA ArdrA nichulAH sthalavetasA yasmiMstasmAt || \ldq{}vAnIre kavibhede syAnnichulaH sthalavetase\rdq{} iti shabdArNave || asmAtsthAnAdAshramAtpathi nabhomArge di~NgAgAnAM diggajAnAM sthUlA ye hastAH karAsteShAmavalepAnAkShepAnpariharan | \ldq{}hasto nakShatrabhede syAtkare bhakarayorapi\rdq{} iti | \ldq{}avalepastu garve syAtkShepaNe dUShaNe.api cha\rdq{} iti cha vishvaH || uda~NmukhaH san | alakAyA udIchyatvAdityAshayaH || khamAkAshamutpatodgachCha || atredamapyarthAntaraM dhvanayati \- rasiko nichulo nAma mahAkaviH kAlidAsasya sahAdhyAyaH parApAditAnAM kAlidAsamabandhadUShaNAnAM parihartA yasminsthAne tasmAtsthAnAduda~NmukhonirdoShatvAdunnatamukhaHsanpathi sArasvatamArge di~NnAgAnAm || pUjAyAM bahuvachanam || di~NnAgAchAryasya kAlidAsapratipakShasya hastAvalepAnhastavinyAsapUrvakANi dUShaNAni pariharan || \ldq{}avalepastu garve syAtkShepaNe duShaNe.api cha\rdq{} iti vishvaH || adreradrikalpasya vinAgAchAryasya shR^i~NgaM prAdhAnyam || \ldq{}shR^i~NgaM prAdhAnyasAnvoshcha\rdq{} ityamaraH || harati kiMsviditi hetunA siddhaiH sArasvatasiddhaimahAkavibhira~NganAbhishcha dR^iShTotsAhaH sankhamutpatochchairbhaveti svaprabandhamAtmAnaM vA prati kaveruktiriti || \ldq{}saMsargato doShaguNA bhavantItyetanmR^iShA yena jalAshaye.api | sthitvAnukUlaM nichulashchalantamAtmAnamArakShati sindhuvegAt || \ldq{}itye tachChlokanirmANAttasya kani~nchula sa.nj~netyAhuH || ratnachChAyAvyatikara iva prekShyametatpurastA\- dvalmIkAgrAtprabhavati dhanuHkhaNDamAkhaNDalasya | yena shyAmaM vapuratitarAM kAntimApatsyate te barheNeva sphuritaruchinA gopaveShasya viShNoH || 15|| ratneti || ratnachChAyAnAM padmarAgAdimaNiprabhANAM vyatikaro mishraNamiva prekShyaM darshanIyamAkhaNDalasyendrasyaitaddhanuHkhaNDam || etaditi hastena nirdesho vivakShitaH | purastAdagre valmIkAgrAdvAmalUravivarAt || \ldq{}vAmalUrashcha nAkushcha valmIkaM punnapuMsakam\rdq{} ityamaraH || prabhavatyAvirbhavati | yena dhanuHkhaNDena te tava shyAmaM vapuH | sphuritaruchinojvala kAntinA barheNa pichChena || \ldq{}pichChabarhe napuMsake\rdq{} ityamaraH || gopaveShasya viShNorgopAlasya kR^iShNasya shyAmaM vapuriva | atitarAM kAnti shobhAmApatsyate prApsyate || tvayyAyattaM kR^iShiphalamiti bhrUvilAsAnabhij~naiH prItisnigdhairjanapadavadhUlochanaiH pIyamAnaH | sadyaH sIrotkaShaNasurabhi kShetramAruhya mAlaM ki~nchitpashchAdvraja laghugatirbhUya evottareNa || 16|| tvayIti || kR^iSherhalakarmaNaH phalaM sasyaM tvayi || adhikaraNavivakShAyAM saptamI || AyattamadhInam || adhIno vighna AyattaH\rdq{} ityamaraH || iti hetoH prItyA snigdhaiH | akR^itrimapremArdrairityarthaH | bhrUvilAsAnAM bhrUvikA rANAmanabhij~naiH | pAmaratvAditi sheShaH | janapadavadhUnAM pallIyoShitAM lochanaiH pIyamAnaH sAdaraM vIkShyamANaH san | mAlaM mAlAkhyaM kShetraM shailaprAyamunnatasthalam || \ldq{}mAlamunnatabhUtalam\rdq{} ityutpalamAlAyAm || sadyastatkAlameva sIrairhalairutkaShaNena karShaNena surabhi ghrANatarpaNaM yathA tathAruhya || tatrAbhivruShyetyarthaH || \ldq{}surabhirghANatarpaNaH\rdq{} ityamaraH || ki~nchitpashchAllaghugatistatra nirvR^iShTatvAtkShipragamanaH san \ldq{}laghu kShiprataraM drutam\rdq{} ityamaraH || bhUyaH punarapyuttareNaivottaramArgeNaiva vraja gachCha || tR^itIyAvidhAne \ldq{}prakR^ityAdibhya upasa~NkhyAnam\rdq{} iti tR^itIyA || yathA kashchidbahuvallabhaH patiH kutrachitkShetre kalatre gUDhaM vihR^itya || \ldq{}kShetraM sharIrekedAre siddhasthAna kalatrayoH\rdq{} iti vishvaH || dAkShiNyabha~NgabhayAnnichamArgeNa nirgatya punaH sarvAdhyakSha iva sa~ncharati tadvaditi dhvaniH || tvAmAsAraprashamitavanopaplavaM sAdhu mUrdhnA vakShyatyadhvashramaparigataM sAnumAnAmrakUTaH | na kShudro.api prathamasukR^itApekShayA saMshrayAya prApte mitre bhavati vimukhaH kiM punaryastathochchaiH || 17|| tvAmiti || AmrAshchUtAH kUTeShu shikhareShu yasya sa AmrakUTo nAma sAnumAnparvataH || \ldq{}AmrashchUto rasAlo.a sau\rdq{} iti | \ldq{}kUTo.astrI shikharaM shR^i~Ngam\rdq{} iti chAmaraH || AsAro dhArAvR^iShTiH || \ldq{}dhArAsampAta AsAraH\rdq{} ityamaraH || tena prashamito vanopaplavo dAvAgniryena tam | kR^itopakAramityarthaH | adhva shrameNa parigataM vyAptaM tvAM sAdhu samyak mUrdhnA vakShyati voDhA || baherlR^iT || tathAhi | kShudraH kR^ipaNo.api || \ldq{}kShudro daridre kR^ipaNe nR^ishaMse\rdq{} iti yAdavaH || saMshrayaNAya mitre suhR^idi || \ldq{}athaH mitraM sakhAH suhR^it\rdq{} ityamaraH || prApta Agate sati | prathama sukR^itApekShayA pUrvopakAraparyAlochanayA vimukho na bhavati | yastathAtena prakAregAchchairunnataH sa AmrakUTaH kiM punarvimukho na bhavatIti kimu vaktavyamityarthaH || etena prathamAvasathe saukhyalAbhAtte kAryasiddhirastIti sUchitam | taduktaM nimittanidAne \- \ldq{}prathamAvasathe yasya saukhyaM tasyAkhile.adhvani | shivaM bhavati yAtrAyAmanyathA tvashubhaM dhruvam\rdq{} || iti | ChannopAntaH pariNataphaladyotibhiH kAnanAmrai\- stvayyArUDhe shikharamachalaH snigdhaveNIsavarNe | nUnaM yAsyatyamaramithuna prekShaNIyAmavasthAM madhye shyAmaH stana iva bhuvaH sheShavistArapANDuH || 18|| Channeti || he megha, pariNataiH paripakkaiH phalaidyotanta iti tathoktaiH | AShADhe vanachUtAH phalanti pachyanteH cha meghavAtenetyAshayaH | kAnanAmrairvanachUtaishChannopAnta AvR^ita pArshve.achala AmrakUTAdriH snigdhaveNIsavarNe masR^iNakeshabandhachChAye | shyAmavarNaM ityarthaH || \ldq{}veNI tu keshabandhe jalasrutau\rdq{} iti yAdavaH | tvayi shikharaM shR^i~NgamArUDhe sati || 7 yasya cha bhAvena bhAvalakShaNam\rdq{} iti saptamI || madhye shyAmaH sheShe madhyAdanyatra vistAre paritaH pANDurhariNaH || \ldq{}hariNaH pANDuraH pANDuH\rdq{} ityamaraH || bhuvaH stana iva | amaramithunAnAm | khecharANAmiti bhAvaH | prekShaNIyAM darshanIyAmavasthAM nUnaM yAsyati | mithunagrahaNaM kAminAmeva stanatvenotprekShA sambhavatIti kR^itam | yathA parishrAntaH kashchitkAmI kAminInAM kuchakalashe vishrAntaH sansvapiti tadbhavAnapi bhuvo nAyikAyAH stana iti dhvaniH || sthitvA tasminvanacharavadhUbhuktaku~nje muhUrtaM toyotsargabrutataragatistatparaM vartma tIrNaH | revAM drakShyasyupalaviShame vindhyapAde vishIrNAM bhaktichChedairiva virachitAM bhUtima~Nge gajasya || 19|| sthitveti || he megha, vane charanti te vanacharAH || tatpuruShe kR^iti bahulam\rdq{} iti bahulagrahaNAlugbhavati || teShAM vadhUbhirmuktAH ku~njA latAgR^ihA yatra tasmin || niku~njaku~njau vA klIbe latAdipihitodare ityamaraH || tatra te nayanavinodo.astItyarthaH | tasminAmrakUTe muhUrtamalpakAlam | na tu chiraM svakAryavirodhAditi bhAvaH || \ldq{}muhUrtamalpakAle syAghaTikAdvitaye.api cha\rdq{} iti shabdArNave || sthitvA vishramya | toyotsargeNa \ldq{}tvAmAsAra\-\rdq{} ityuktavarSheNena drutataragatilIghavAddhetoratikShipragamanaH san | tasmAdrAmra kUTAtparamanantaraM tatparaM vartma mArgantIrNo.atikrAntaH | upalaiH pAShANairviShame vindhyasyAdreH pAde prasyantaparvate || \ldq{}pAdAH pratyantaparvatAH\rdq{} ityamaraH || vishIrNo samantato visR^imarAm || etena kasyAshchitkAmukyA priyatama charaNapAto.api dhvanyate || revAM narmadAm || \ldq{}revA tu narmadA somAdbhavA mekhalakanyakA\rdq{} ityamaraH || gajasyA~Nge sharIre bhaktayo rachanAH | revA iti yAvat || \ldq{}bhaktirniShevaNe bhAge rachanAyAm\rdq{} iti shabdArNave || tAsAM Chedaibha~NgibhirbhAbhirvirachitAM bhUtiM shR^i~NgAramiva bhasitamiva vA || \ldq{}bhUtirmAta~NgashR^i~NgAre jAtau masmani sampadi\rdq{} iti vishvaH || drakShyasi | ayamapi mahAMste nayana kautukalAbha iti bhAvaH || tasyAstiktairvanagajamadairvAsitaM vAntavR^iShTiH jambUku~njapratihatarayaM toyamAdAya gachCheH | antaHsAraM ghana tulayituM nAnilaH shakShyati tvAM riktaH sarvo bhavati hi laghuH pUrNatA gauravAya || 20|| tasyA iti || he megha vAntavR^iShTirudgIrNavarShaH san | kR^itavamanashcha vyajyate | tiktaiH sugandhibhistiktarasavadbhishcha || \ldq{}tikto rase sugandhau cha\rdq{} iti vishvaH || vanagajamadairvAsitaM surabhitaM bhAvitaM cha | himavadvindhyamalayA gajAnAM prabhavA iti vindhyasya gajaprabhavatvAditi bhAvaH | jambUku~njaiH pratihatarayaM pratibaddhavegam | sukhapeyamityarthaH | anena laghutvaM kaShAyabhAvanA cha vyajyate | tasyA revAyAstoyamAdAya gachChervraja | he ghana megha, antaH sAro balaM yasya taM tvAmanila AkAshavAyuH | sharIrasthashcha gamyate | tulayituM na shakShyati shakto na bhaviShyati | tathAhi | rikto.antaH | sArashUnyaH sarvo.api laghurbhavati | prakampyo bhavatItyarthaH | pUrNatA sAravattA gauravAyAprakampyatvAya bhavatItyarthaH | ayamatra dhvaniH\-Adau vamanashodhitasya puMsaH pa~nchAchCheShmashoShaNAya laghutiktakaShAyAmbupAnAllabdhabalasya vAtaprakampo na syAditi | yathAha vAgbhaTaH \- \ldq{}kaShAyAH svAdavoShyasya vishuddhau shleShmaNo hitAH | kimu tiktakaShAyAHvA ye nisargAtkaphApahAH || kR^itashuddheH kramAtpItapeyAdeH pathya bhojinaH | vAtAdibhirna bAdhA syAdindriyairiva yoginaH || \ldq{}iti || nIpaM dR^iShTA haritakapishaM kesharairdharUDhai\- rAvirbhUtaprathamamukulAH kandalIshchAnukachCham | jagdhvAraNyeShvadhikasurabhiM gandhamAghrAya chorvyAH sAra~NgAste jalalavamuchaH sUchayiShyanti mArgam || 21|| nIpamiti || sAra~NgA mata~NgajAH kura~NgA bhR^i~NgA vA || \ldq{}sAra~NgashchAtake bhR^i~Nge kura~Nge cha mata~Ngaje\rdq{} iti vishvaH || ardharUDhairekadeshodgataiH kesaraiH ki~njalkairharitaM pAlAshavarNa kapishaM kR^iShNapItaM cha || \ldq{}pAlAsho harito | harit\rdq{} iti | \ldq{}shyAvaH syAtkapisho dhUmradhUmalau kR^iShNalohite\rdq{} iti chAmaraH || shyAmavarNamiti yAvat || \ldq{}varNo varNena iti samAsaH || nIpaM sthalakadambakusumam || \ldq{}atha sthakadambake | nIpaH syAtpulake\rdq{} iti shabdArNave || dR^iShTvA samprekShya | viditveti yAvat | tathA kachChevanUpeShnukachCham || \ldq{}avyayaM vibhakti\-\rdq{} ityAdinA vibhaktyarthe.avyayIbhAvaH || \ldq{}jalapAyamanUpaM syAtpuMsi kachCha svathAvidhaH\rdq{} ityamaraH || AvirbhUtAH prathamAH prathamotpannA mukulA yAsAM tAH kandalIrbhUmikadalIH || droNaparNI snigdhakandA kandalI bhUkadalyapi iti shabdArNave || jagdhvA bhakShayitvA || \ldq{}ado jagdhiH\-\rdq{} iti jagdhyAdeshaH || araNyeShvadhikasurabhimatighrANatarpaNaM \ldq{}dagdhAraNyeShu\rdq{} iti pAThe \ldq{}dagdham\rdq{} ityadhikavisheShaNam || arthavashAtkanlIshcha dR^iShTvaivetyanvayo draShTavyaH || urvyA bhUmergandhamAghrAya jalalavamuchoH meghasya te tava mArgaM sUchayiShyantyanumApayiShyanti | yatra yatra vR^iShTikAryaM kandalI mukulanIpakusumAdikaM dR^ishyate tatra tatraH tvayA vR^iShTamityanumIyata iti bhAvaH || prakShiptamapi vyAkhyAyate ambhobindugrahaNachaturAMshchAtakAnvIkShamANAH shreNIbhUtAH parigaNanayA nirdishanto balAkAH | tvAmAsAdya stanitasamaye mAnayiShyanti siddhAH sotkampAni priyasahacharIsambhramAli~NgitAni || ambha iti || ambhobindUnAM varShodabindUnAM grahaNeH | \ldq{}sarvaM sahA patitamambu na chAtakasya hitam\rdq{} iti shAstrAH bhUspR^iShTodakasya teShAM rogahetutvAdantarAla eva svIkAre | cha turAMshchAtakAnvIkShamANAH kautukAtpashyantaH shreNIbhUtA baddhapa~NktiH || abhUtatadbhAve chviH || balAkA bakapa~NkIH parigaNanayaikA dve tisra iti sa~NkhyAnena nirdishanto hastena, darshayantaH siddhAH stanitasamaye tvadgarjitakAle sotkampAH nyutkampapUrvakANi priyasahacharINAM sambhrameNAli~NgitAnyAH sAdya | svayaM grahaNA shleShasukhamanubhUyetyarthaH || tvAM mAnAyaShyanti | tvannimittatvAtsukhalAbhasyeti bhAvaH || 24 utpashyAmi drutamapi sakhe matpriyArtha yiyAsoH kAlakShepaM kakubhasurabhau parvate parvate te | shuklApA~NgaiH sajalanayanaiH svAgatIkR^itya kekAH pratyudyAtaH kathamapi bhavAngantumAshu vyavasyet || 22|| utpashyAmIti || he sakhe megha, matpriyArthaM yathA tathA drutaM kShipram || \ldq{}laghu kShipramaraM drutam\rdq{} ityamaraH || yiyAsoryAtumichChorapi || yAteH sannantAdupratyayaH || te tava kakubhaiH kuTajakusumaiH surabhau sugandhini || kakubhaH kuje.arjune\rdq{} iti shabdArNave || parvate parvate pratiparvatam || vIpsAyAM dviruktiH || kAlakShepaM kAlavilambam || \ldq{}kShepo vilambe nindAyAm\rdq{} iti vishvaH || utpashyAmyutprekShe || vilamba hetuM darshayannAshugamanaM prArthayate \-shukleti || sajalAni sAnandabAShpANi nayanAni yeShAM taiH shuklApA~NgairmayUraiH || \ldq{}mayUro barhiNo barhI shuklApA~NgaH shikhAvalaH\rdq{} iti yAdavaH || kekAH svavANIH || kekA vANI mayUrasya\rdq{} ityamaraH || svAgatIkR^itya svAgatavachanIkR^itya pratyudyAtaH pratyudbhavaH | mayUravANIkR^itAtithya ityarthaH | bhavAnkathamapi yathAkatha~nchidAshu gantuM vyavaspedudyu~njIta || prArthane li~N | \ldq{}sheShe prathamaH\rdq{} iti prathamapuruShaH | sheShashchAyaM bhavachChabdo yuShmadasmachChabdavyatirekAt || \ldq{}svAgatIkR^itya kekAH\rdq{} ityatra kekAsvAropyamANasya svAgatava~nchanasya prakR^itapratyudgamanopayogAtpariNAmAla~NkAraH | taduktamala~NkAra sarvasve \- \ldq{}AropyamANasya prakR^itopayogitve pariNAmaH\rdq{} iti || pANDuchChAyopavanavR^itayaH ketakaiH sUchibhinnai\- nIDArambhairgR^ihavalibhujAmAkulagrAmachaityAH | tvayyAsane pariNataphalashyAmajambUvanAntAH sampatsyante katipayadinasthAyihaMsA dashArNAH || 23|| pAviti || he megha, tvayyAsane sannikR^iShTe sati dashArNo nAma janapadAH sUchibhinnaiH sUchiShu mukulAgreShu bhinnairvikasitaiH || \ldq{}ketakI mukulAgreShu sUchiH syAt iti shabdArNave || ketakaiH ketakIkusumaiH pANDuchChAyA haritavarNA upavanAnAM vR^itayaH kaNTakashAkhAvaraNA yeShu te tathoktAH || \ldq{}prAkAro varaNaH sAlaH prAchIraM prAntato vR^itiH\rdq{} ityamaraH || tathA gR^ihabalibhujAM kAkAdigrAmapakShiNAM nIDArambhaiH kulAya nirmANaiH || \ldq{}kulAyo nIDamastriyAm\rdq{} ityamaraH || chityAyA imAni chaityAni rathyAvR^ikShAH || \ldq{}chaityamAyatane buddhabandye chodeshapAdape\rdq{} iti vishvaH || AkulAni sa~NkIrNAni grAmeShu chaityAni yeShu te tathoktAH | tathA pariNataiH pakkaiH phalaiH shyAmAni yAni jambUvanAni tairantA ramyAH || \ldq{}mR^itAvavasite ramye samAptAvanta iShyate\rdq{} iti shabdArNave || tathA katipayeShveva dineShu sthAyino haMsA yeShu te tathoktA evaMvidhAH sampatsyante bhaviShyanti || \ldq{}poTAyuvatistokakatipaya\-\rdq{} ityAdinA kavipayashabdasyottarapadatve.api na tachChabdasyottaratvamastyasya shAstrasya prAyikatvAt || teShAM dikShu prathitavidishAlakShaNAM rAjadhAnIM gatvA sadyaH phalamavikalaM kAmukatvasya labdhA | tIropAntastanitasubhagaM pAsyasi svAdu yasmAt sabhrUbha~NgaM mukhamiva payo vetravatyAshchalormi || 24|| teShAmiti || dikShu prathitaM prasiddhaM vidisheti lakShaNaM nAmadheyaM yasyAstAm || \ldq{}lakShaNaM nAmni chinhe cha\rdq{} iti vishvaH || teShAM dashArNAnAM sambandhinIM .dhIyante.asyAmiti dhAnI || \ldq{}karaNAdhikaraNayoshcha\rdq{} iti lyuT || rAj~nAM dhAnI rAjadhAnI || \ldq{}kR^idyogalakShaNA ShaShThI samasyate\rdq{} iti vaktavyAtsamAsaH || tAM pradhAnanagarIm || \ldq{}pradhAnanagarI rAj~nAM rAjadhAnIti kathyate\rdq{} iti shabdArNave || gatvA prApya sadyaH kAmukatvasya vilasitAyAH || \ldq{}vilAsI kAmukaH kAmI strIparo ratilampaTaH\rdq{} iti shabdArNave || avikalaM samagraM phalaM prayojanaM labdhA lapsyate | tvayeti sheShaH || karmaNi luT || kutaH | yasmAtkAraNAtsvAduH madhuram | chalA Urmayo yasya tachchalormi tara~NgitaM vetravatyA nAma nadyAH payaH sabhrUbha~Nga bhrukuTiyuktam | dashanapIDayeti bhAvaH | mukhamivAdharamivetyarthaH | tIropAnte taTaprAnte yatstanitaM garjitaM tena subhagaM yathA tathA stanitashabdena bhaNitamapi vyapadishyate | \ldq{}UrdhvamuchchalitakaNThanAsikaM hu~NkR^itaM svanitamalpaghoShavat\rdq{} iti lakShaNAt || pAsyasi | pibaterL^iT || \ldq{}kAminAmadharAsvAdaH suratAdatirichyate\rdq{} iti bhAvaH || nIchairAkhyaM girimadhivasestatra vishrAmaheto\- stvatsamparkAtpulakitamiva prauDhapuShpaiH kadambaiH | yaH paNyastrIratiparimalodgAribhirnAgarANA\- muddAmAni prathayati shilAveshmabhiryauvanAni || 25|| nIchairiti || he meva, tatra vidishAsamIpe | vishrAmo vishramaH khedApanayaH || bhAvArthe gha~npratyayaH || tasya hetoH | vishrAmArthamityarthaH || \ldq{}ShaShThI hetuprayoge\rdq{} iti ShaShThI || vishrAmetyatra \ldq{}nodAttopadeshasya mAntasyAnAcha meH\rdq{} iti pANinIye vR^iddhipratiShedhe.api \ldq{}vishrAmo vA\rdq{} iti chandravyAkaraNe vikalpena vR^iddhividhAnAdUpasiddhiH || prauDhapuShpaiH prabuddhakusumaiH kadambainIpavR^ikShaistvatsamparkAttava sa~NgAt | pulakA asya jAtAH pulakitamiva sa~njAtapulakamiva sthitam || tArakAditvAditachpratyayaH || nIchairityAkhyA yasya taM nIchairAkhyaM girimadhivaseH | girau vaserityarthaH || \ldq{}upAnvadhyA~NvasaH\rdq{} iti karmatvam || yo nIchairgiriH | paNyAH kreyAH striyaH paNyastriyo veshyAH || \ldq{}vArastrI gaNikA veshyA paNyastrI rUpajIvinI\rdq{} iti shabdArNave || tAsAM ratiShu yaH parimalo gandhavisheShaH || \ldq{}vimardotthe parimalo gandhe janamanohare\rdq{} ityamaraH | tamudgirantyAviShkurvantIti tathoktAni taiH | shilAveshmabhiH kandarairnAgarANAM paurANAmuddAmAnyutkaTAni yauvanAni prathayati prakaTayati || utkaTayauvanAH kvachidanuraktA vArA~NganA vishrambhavihArAkA DkShiNyo mAtrAddibhayAnnishathisamaye ka~nchana viviktaM deshamAshritya ramante | tachchAtra bahulamastIti prasiddhiH || atrodvArashabdo gauNArthatvAnna jugupsAvahaH | pratyuta kAvyasyAtishobhAkara eva | taduktaM daNDinA \- \ldq{}niShThayUtodgIrNavAntAdi gauNavR^ittivyapAshrayam | atisundaramanyatra grAmyakakShAM vigAhate || \ldq{}iti || vishrAntaH sanvraja vananadItIrajAtAni si~ncha\- nudyAnAnAM navajalakaNairyUthikAjAlakAni | gaNDasvedApanayanarujAklAntakarNotpalAnAM ChAyAdAnAtkShaNaparichitaH puShpalAvImukhAnAm || 26|| vishrAnta iti || vishrAntaH saMstatra nIchairgirau vinItAdhvashramaH san | atha vishrAnteranantaram | vane.araNye yA nadyastAsAM tIreShu jAtAni svayaMrUDhAni | akR^itrimANItyarthaH || nadanadI \- \ldq{}iti pAThe\rdq{} pumAnstriyA ityekasheSho durvAraH || teShAmudyAnAnAmArAmANAM sambandhIni yUthikAjAlakAni mAgadhIkusumamukulAni || \ldq{}atha mAgadhI | gaNikA yUthikA\rdq{} ityamaraH || \ldq{}korakajAlakakalikA kuDmalamukulAni tulyAni\rdq{} iti halAyudhaH || navajalakaNaiH si~nchannAdrakurvan || atra si~nchaterAdrIkaraNArthatvAddravadravyasya karaNatvam | yatra tu kSharaNamarthastatra dravadravyasya karmatvam | yathA \ldq{}retaH siktvA kumArIShu\rdq{} | \ldq{}sukhairniShi~nchantamivAmR^itaM tvachi\rdq{} ityevamAdi | evaM kiratItyAdInAmapi \ldq{}rajaH kirati mArutaH\rdq{} | avAH kiranvayovR^iddhAstaM lAjaiH paurayoShitaH\rdq{} ityAdiShvarthabhedAshrayaNena rajolAjAdInAM karmatvakaraNatve gamayitavye || tathA gaNDayoH kapolayoH svedasyApanayanena pramArjanena yA rujA pIDA || bhidAditvAda~NpratyayaH || tayA klAntAni mlAnAni karNotpalAni yeShAM teShAM tathoktAnAm | puShpANi lunantIti puShpalAvyaH puShShAvachAyikAH khiyaH || \ldq{}karmaNyaN | TiDDhANa~n\-\rdq{} ityAdinA ~NIp | tAsAmmukhAnAm | ChAyAyA anAtapasya dAnAt | kAntidAna~ncha dhvanyate || ChAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapaH\rdq{} ityamaraH || kAmukadarshanAtkAminInAM mukhAnekAsho bhavatIti bhAvaH || kShaNaparichitaH kShaNaM saMsR^iShTaH san | na tu chiram | gachCha || vakraH panthA yadapi bhavataH prasthitasyottarAshAM saudhotsa~NgapraNayavimukho mA sma bhUrujjayinyAH | vidyuddAmasphuritachakitaistatra paurA~NganAnAM lolApA~Ngairyadi na ramase lochanairva~nchito.asi || 27|| vakra iti || uttarAshAmudIchIM dishaM prati prasthitasya \-bhavataH panthA ujjayinImArgo vakro yadapi | dUro yadyapItyarthaH | vindhyAduttaravAhinyA nirvindhyAyAH prAgbhAge kiyatyapi dUre sthitojjayinI | uttarapathastu nirvindhyAyAH pashchima itivakratvam || tathApyujjIyanyA vishAlanagarasya || \ldq{}vi\-shAlojjayinI samA\rdq{} ityutpalaH | saudhAnAmutsa~NgeShUparibhAgeShu praNayaH parichayaH || \ldq{}praNayaH syAtparichaye yAtrAyAM sauhR^ide.api cha\rdq{} iti yAdavaH || tasya vimukhaH parA~Nmukho mA sma bhUH | na bhavetyarthaH || \ldq{}smottare la~N cha\rdq{} iti chakArAdAshIrarthe la~N | na mA~Nyoge\rdq{} ityaDAgamapratiShedhaH || tatrojjayinyAM vidyuddAmnAM vidyulatAnAM sphuritebhyaH sphuraNebhyashcha kitairlolApA~Ngaishcha~nchalakaTAkShaiH paurA~NganAnAM lochanairna ramase yadi tarhi tvaM va~nchitaH pratArito.asi | janmavaiphalyaM bhavedityarthaH || sampratyujjayinIM gachChatastasya madhyemArgaM nirvindhyAsambandhamAhasyA\- vIchikShobhastanitavihagashreNikA~nchIguNAyAH saMsarpantyAH skhalitasubhagaM darshitAvartanAbheH | nirvindhyAyAH pathi bhava rasAbhyantaraH sannipatya strINAmAdyaM praNayavachanaM vibhramo hi priyeShu || 28|| vIchIti || he sakhe, pathyujjayinIpathe vAchikShobheNa tara~Nganchalanena stanitAnAM mukharANAm || kartari ktaH || vihagAnAM haMsAnAM shreNiH pa~Ntireva kA~nchIguNo yasyAstasyAH skhalitenopaskhalanena madaskhalitena cha subhagaM yathA tathA saMsarpantyAH pravahantyA gachChantyAshcha tathA darshitaH prakaTita Avarte.ambhasAM bhrama eva nAbhiyA || dAvarto.ambhasAM bhramaH ityamaraH || niShkrAntA vindhyAnirvindhyA nAma nadIm || \ldq{}nirAdayaH krAntAdyarthe pa~nchamyAH\rdq{} iti samAsaH | \ldq{}dviguprAptA pannAlam\-\rdq{} ityAdinA paravalli~NgatApratiShedhaH || tasyA nadyAH sannipatya sa~Ngatya | raso jalamabhyantare yasya saH | anyatra rasena shR^i~NgAreNAbhyantaro.antara~Ngo bhava | sarvathA tasyA rasamanubhabetyarthaH || \ldq{}shR^i~NgArAdau jale vIrye suvarNe viShashukrayoH | tiktAdAvamR^ite chaiva niryAse pArade dhvanau || AsvAde cha rasaM prAhuH\rdq{} iti shabdArNave || nanu tatprArthanAmantareNa karthaM tatrAnubhavo yujyata ityata Aha \-strINAmiti || strINAM priyeShu viShaye vibhramo vilAsa evAdyaM praNayavachanaM prArthanAvAkyaM hi | strINAmeSha svabhAvo yadvilAsaireva rAgaprakAshanam | na tu kaNThata iti bhAvaH || vibhramashchAtra nAbhisandarshanAdirukta eva || nirvindhyAyA virahAvasthAM varNayaMstannirAkaraNaM prArthayate\- veNIbhUtapratanusalilAsAvatItasya sindhuH pANDuchChAyA taTaruhatarubhraMshibhijIrNaparNaiH | saubhAgyaM te subhaga virahAvasthayA vya~njayantI kArshya yena tyajati vidhinA sa tvayaivopapAdyaH || 29|| veNIti || aveNI veNIbhUtaM veNyAkAraM pratanu stokaM cha salilaM yasyAH sA tathoktA | anyatra veNIbhUta keshapAsheti cha dhvanyate | ruhantIti ruhAH || igupadhalakShaNaH kapratyayaH || taTayo ruhA ye taravastebhyo bhrashyantIti tathoktaiH | jIrNaparNaiH shuShkapatraiH pANDuchChAyA pANDuvarNA | ata eva he subhaga, virahAvasthayA pUrvoktaprakArayA karaNena || atItasyaitAvantaM kAlamatItya gatasya | proShitasyetyarthaH | te tava saubhAgyaM subhagatvam || \ldq{}hR^idvagasindhvante pUrvapadasya cha\rdq{} ityubhayapadavR^iddhiH || vya~njayantI prakAshayantI | sa khalu subhago yama~NganAH kAmayanta iti bhAvaH | asau pUrvoktA sindhurnadI nirvindhyA || strI nadyAM nA nade sindhurdeshabhede.ambudhau gaje\rdq{} iti vaijayantI || yena vidhinA vyApAreNa kArya tyajati sa vidhistvayaivopapAdyaH | kartavya ityarthaH | sa cha vidhirekatra vR^iShTiranyatra sambhogastadabhAvanibandhanatvAtkArshasyeti bhAvaH || iyaM pa~nchamI madanAvasthA | taduktaM ratirahasye \- \ldq{}nayanaprItiH prathamaM chittAsa~Ngastato.atha sa~NkalpaH | nidrAchChedastanutA viShayanivR^ittistrapAnAshaH || unmAdo mUrChA mR^itirityetAH smaradashA dashaivasyuH || \ldq{}iti || \ldq{}tAmatItasya\rdq{} iti pAThamAshritya sindhurnAma nadyantaramiti vyAkhyAtam | kintu sindhurnAma kashvachinnadaH kAshmIradeshe.asti | nadI tu kutrApi nAstItyupekShyamityAchakSheta || prApyAvantInudayanakathAkovidagrAmavR^iddhAn pUrvoddiShTAmanusara purIM shrIvishAlAM vishAlAm | svalpIbhUte sucharitaphale svargiNAM gAM gatAnAM sheShaH puNyairhR^itamiva divaH kAntimatkhaNDamekam || 30|| prApyeti || vidantIti vidAH || igupadhalakShaNaH kaH || okaso vedyasthAnasya vidAH kovidAH || okAralupte ShTaShodarAditvAtsAdhuH || udayanasya vatsarAjasya kathAnAM || vAsavadattA haraNAdyadbhutopAkhyAnAnAM kovidAstattvaj~nA grAmeShu ye vR^idvAste santi yeShu tAnavantIMstannAmajanapadAnprApya tatra pUrvoddiShTAM pUrvoktAM \ldq{}saudhotsa~NgamaNayavimukho mA sma bhUrunjayinyAH ityuktAM shrIvishAlAM sampattimahatIm || \ldq{}shobhAsampattipadmAsu lakShmIH shrIriva dR^ishyate\rdq{} iti 1. shAshvataH || vishAlAM purImujjayinImanusara vraja || kathamiva sthitAm | sucharitaphale puNyaphale svargopabhogalakShaNe svalpIbhUte | atyalpAvashiShTe satItyarthaH | gAM bhUmiM gatAnAm || \ldq{}gaurilA kumbhinI kShamA\rdq{} ityamaraH || punarapi bhUlokagatAnAmityarthaH | svargiNAM svargavatAM janAnAM sheShabhu~NktashiShTaiH puNyaiH sukR^itairhR^itamAnItam | svargArthAnuShThitakarmasheShANAM svargadAnAvashyambhAvAditi bhAvaH | kAnti rasyAstIti kAntimadujjvalam | sArabhUtamityarthaH | ekaM bhuktAdanyat || \ldq{}eke mukhyAnyakevalAH\rdq{} ityamaraH || divaH svargasya khaNDamiva sthitAmityutprekShA | etenAtikrA ntasakala bhUlokanagara saubhAgyasAratvamujjayinyA vyajyate || dIrghIkurvanpaTu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSheShu sphuTitakamalAmodamaitrIkaShAyaH | yatra strINAM harati surataglAnima~NgAnukUlaH shiprAvAtaH priyatama iva prArthanAchATukAraH || 31|| dIrghIkurvanniti || yatra vishAlAyAM pratyUSheShvaharmukheShu || \ldq{}pratyUSho.aharmukhaM kalyam\rdq{} ityamaraH || paTu prasphuTam | madakalaM madenAvyaktamadhuram || \ldq{}dhvanau tu madhurAsphuTe | kalaH\rdq{} ityamaraH || sArasAnAM pakShivisheShANAm || \ldq{}sAraso maithunI kAmI gonardaH puShkarAShTryaH\rdq{} iti yAdavaH || yadvA sArasAnAM haMsAnAm || \ldq{}chakrA~NgaH sAraso haMsaH\rdq{} iti shabdArNave || kUjitaM rutaM dIrghIkurvan | vistArayannityarthaH | yAvadvAtaM shabdAnuvR^itteriti bhAvaH | etena priyatamaH svachATuvAkyAnusAri krIDApakShikUjitamavichChinnI kurvanniticha gamyate | sphuTitAnAM vikasitAnAM kamalAnAmAmodena parimalena saha yA maitrI saMsargastena kaShAyaH surabhiH || \ldq{}rAgadravye kaShAyo.astrI niryAse saurabhe rase\rdq{} iti yAdavaH || anyatraH vimardagandhItyarthaH || \ldq{}vimardotthe parimalo gandhe jana manohare | AmodaH so.atinirhArI\rdq{} ityamaraH || a~NgAnukUlo gAtrasukhasparshaH | anyatra gADhAli~NganadattagAtra saMvAhana ityarthaH | bhavabhUtinA choktaM \- \ldq{}ashithilaparirammaidettasaMvAhanAni\rdq{} iti || saMvAhyante cha suratashrAntAH priyaiyuvatayaH | etatkavireva vakShyati \- \ldq{}sambhogAnte mama samuchito hastasaMvAhanAnAm\rdq{} iti || shiprA nAma kAchittatyA nadI tasyA vAtaH shiprAvAtaH || shiprAgrahaNaM shaityadyotanArtham || prArthanA suratasya yA~nchA tatra chATu karotIti tathoktaH | punaH suratArthaM priyavachana prayoktetyarthaH || karmaNyaNpratyayaH || priyatamo vallabha iva strINAM surataglAniM sambhogakhedaM harati nudati | chATUktibhirvismR^itapUrva ratikhedAH striyaH priyatamaprArthanAM saphalayantIti bhAvaH || \ldq{}prArthanAchATukAraH\rdq{} ityatra \ldq{}khaNDitanAyikAnunItA\rdq{} iti vyAkhyAne surata glAniharaNaM na sambhavati | tasyAH pUrvaM suratAbhAvAtpashchAttanasurataglAniharaNaM tu nedAnIntana kopashamanArthaM chATuvachanasAdhyamityutprekShaivochitA vivekinAm || \ldq{}j~nAte.anyAsa~NgavikR^ite khaNDiterShyAkaShAyitA\rdq{} iti dasharUpake || itaH paraM makShiptamapi shlokatrayaM vyAkhyAyate || hArAMstArAMstaralaguTikAnkoTishaH sha~NkhashuktIH shaShpashyAmAnmarakatamaNInunmayUkha prarohAn | dR^iShTvA yasyAM vipaNirachitAnvidrumANAM cha bha~NgAn saMlakShyante salilanidhayastoyamAtrAvasheShAH || hArAniti || yasyAM vishAlAyAM koTisho vipaNiShu paNyavIthikAsu | \ldq{}vipaNiH paNyavIthikA\rdq{} ityamaraH || rachitAnprasAritAn || idaM visheShaNaM yathAli~NgaM sarvatra sambadhyate || tArA~nChruddhAn || \ldq{}tAro muktAdisaMshuddhau taraNe shuddhamauktike\rdq{} iti vishvaH || taralaguTikAnmadhyamaNIbhUtamahAratnAn || \ldq{}taralo hAramadhyagaH\rdq{} ityamaraH || \ldq{}piNDe maNau mahAratne guTikA baddhapArade\rdq{} iti shabdArNave | hArAnmuktAvalIH | tathA koTishaH sha~NkhAMshcha shuktIshcha muktAsphoTAMshcha || \ldq{}muktAsphoTaH striyAM shuktiH sha~NkhaH syAtkamburastriyau\rdq{} ityamaraH || shaShpaM bAlatR^iNaM tadvachChayAmAn || \ldq{}shaShpaM bAlatR^iNaM ghAso yavasaM tR^iNamarjunam\rdq{} ityamaraH || unmayUkhamarohAnudgataramyA~NkarAnmarakatamaNIngAruDaratnAni | tathA nidrumANAM bha~NgAnpravAlakhaNDAMshcha dR^iShTvA salilanidhayaH samudrAstoyamAshramavasheSho yeShAM te tAdR^ishAH saMlakShyante | tathAnumIyanta ityarthaH | ratnAkarAdapyatirichyate ratna sampadviriti bhAvaH || pradyotasya priyaduhitaraM vatsarAjo.atra jahre haimaM tAladrumavanamabhUdatra tasyaiva rAj~naH | atrodbhrAntaH kila nalagiriH stambhamutpATya darpA\- dityAgantUnramayati jano yatra bandhUnabhij~naH || pradyotasyeti || atra pradeshe vatsarAjo vatsadeshAdhIshvara udayanaH | pradyotasya nAmojjayinInAyakasya rAj~naH priyaduhitaraM vAsavadattAM jahe jahAra | atra sthale tasyaiva rAj~na pradyotasya haimaM sauvarNaM tAladrumavanamabhUt | atra nalagirirnAmendradattastadayo gajo darpAnmadAtstambhamAlAnamutpATyoddhR^ityodbhrAnta utpatya bhramaNaM kR^itavAn | itItthambhUtAbhiH kathAbhirityarthaH | abhij~naH pUrvoktakathAbhij~naH kovidojana AgantUndeshAntarAdAgatAn || auNAdikastunpratyayaH || \-bandhUnyatra vishAlAyAM ramayati vinodayati || atra bhAvikAla~NkAraH | taduktaM \- \ldq{}atItAnAgate yatra pratyakShatvena lakShite | atyadbhutArthakathanAdbhAvikaM tadudAhR^itam || \ldq{}iti || patrashyAmA dinakara hayaspardhino yatra vAhAH shailodagrAstvamiva kariNo vR^iShTimantaH prabhedAt | yodhAgraNyaH pratidashamukhaM saMyuge tasthivAMsaH pratyAdiShTAbharaNaruchayashchandrahAsavraNA~NkaiH || patreti || he jalada, yatra vishAlAyAM vAhA hayAH patra shyAmAH palAshavarNA ata eva dinakarahayaspardhino varNato vegatashcha sUryAshvakalpAstathA shailodagrAH shailavadunnatAH kariNaH prabhedAnmadasrAvAddhetostvamiva vR^iShTimantaH | agraM nayantItyagraNyaH || \ldq{}satsrudviSha\-\rdq{} ityAdinA kvip || \ldq{}agragrAmAbhyAM nayateH\rdq{} iti vaktavyANNatvam || yodhAnAmagrayo bhaTashreShThAH saMyuge yuddhe pratidashamukhamabhirAvaNaM tasthivAMsaH sthitavantaH | ata eva chandrahAsasya rAvaNAservraNAnkShatAnyevA~NkashchihAni taiH || \ldq{}chandrahAso rAvaNAsAvasimAtre.api cha kvachit\rdq{} iti shAshvataH || pratyAdiShTAbharaNaruchayaH pratividdhabhUShaNakAntayaH | shastraprahArA eva vIrANAM bhUShaNamiti bhAvaH | atrApi bhAvikAla~NkAraH || jAlodgIrNerupachitavapuH keshasaMskAra dhUpaiH bandhuprItyA bhavanashikhibhirdattanR^ityopahAraH | harmaiShvasyAH kusumasurabhiShvadhvakhedaM nayethA lakShmIM pashya~nlalitavanitApAdarAgA~NkiteShu || 32|| jAlodgIrNairiti || jAlodgINairgavAkShamArganirgataiH || \ldq{}jAlaM gavAkSha AnAye jAlake kapaTe gaNe\rdq{} iti yAdavaH | keshasaMskAradhUpaiH | vanitAkeshavAsanAryairgandhadravyadhUpairityarthaH || atra saMskAra dhUpayostAdarthyepi yUpadArvAdivatprakR^itivikAratvAbhAvAdashvaghAsAdiShatShaShThIsamAso na chaturthIsamAsaH || upachitavapuH paripuShTasharIraH | bandhau bandhuriti vA prItyA bhavana shikhibhirgR^iha mayUrairdatto nR^ityamevopahAra upAyanaM yasmai sa tathoktaH || \ldq{}upAyanamupagrAhyamupahArastathopadA\rdq{} ityamaraH || kusumaiH surabhiShu sugandhiShu || \-lalitavanitAH sundarastriyaH || \ldq{}lalitaM triShu sundaram\rdq{} iti shabdArNave | tAsAM pAdarAgeNa lAkShArasenA~NkiteShu chihiteShu harmyeShu dhanika bhavaneShvasyA ujjayinyA lakShmIM pashyannadhvanAdhvagamanena khedaM kleshaM nayethA apanaya || bhartuH kaNThachChaviriti gaNaiH sAdaraM vIkShyamANaH puNyaM yAyAstribhuvanagurordhAma chaNDIshvarasyaH | dhUtodyAnaM kuvalayarajogandhibhirgandhavatyA\- stoyakrIDAniratayuvatisnAnatiktairmarudbhiH || 33|| bharturiti || bhartuH svAmino nIlakaNThasya bhagavataH kaNThasyeva ChaviryasyAsau kaNThachChaviriti hetorgaNaiH pramathaiH || \ldq{}gaNastu gaNanAyAM syAdvashe pramathe chaye\rdq{} iti shabdArNave || sAdaraM yathA tathA vIkShyamANaH san | priyavastusAdayAdatipriyatvaM bhavediti bhAvaH | trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanam || \ldq{}taddhitArtha\-\rdq{} ityAdinA samAsaH || tasya gurotrailokyanAthasya chaNDIshvarasyaH kAtyAyanIvallabhasya puNyaM pAvanaM dhAma mahAkAlAkhyaM sthAnaM yAyA gachCha || vidhyarthe li~N || shreyaskaratvAtsarvathA yAtavyamiti bhAvaH || uktaM cha skAnde \- \ldq{}AkAshe tArakaM li~NgaM pAtAle hATakeshvaram | martyaloke mahAkAlaM dR^iShTvA kAmamavApnuyAt || \ldq{}iti || na kevalaM muktisthAnamidaM kintu vilAsasthAnamapItyAha \-dhUteti || kuvalayarajogandhibhirutpalaparAgagandhavadbhistoyakrIDAsu niratAnAmAsaktAnAM yuvatInAM snAnaM snAnIyaM chandanAdi || karaNe lyuT || \ldq{}snAnIye.abhiShave snAnam\rdq{} iti yAdavaH || tena tiktaiH surabhibhiH \ldq{}kaTutiktakaShAyAstu saurabhe cha prakIrtitAH\rdq{} iti halAyudhaH | saugandhyAtishayArthaM visheShaNadvayam | gandhavatyA nAma nadyAstatratyAyA marudbhirmArutairdhUtodyAnaM kampitAkrIDamiti dhAmno visheShaNam || apyanyasmi~njaladhara mahAkAlamAsAdya kAle sthAtavyaM te nayanaviShayaM yAvadatyeti bhAnuH | kurvansandhyAbalipaTahatAM shUlinaH shlAghanIyA\- mAmandrANAM phalamavikalaM lapsyase garjitAnAm || 34|| apIti || yugmaM ! he jaladhara, mahAkAlaM nAma pUrvoktaM chaNDIshvarasthAnamanyasminsanndhyAtirikte.api kAlAsAdya prApya te tavaM sthAtavyam | tvayA sthAtavyamityarthaH || \ldq{}kR^ityAnAM kartari vA\rdq{} iti ShaShThI || yAvadyAvatA kAlena bhAnuH sUrye nayanaviShayaM dR^iShTipathamatyetyatikrAmati | astamayakAlaparyantaM sthAtavyamityarthaH || yAvadityetadavadhAraNArthe | \ldq{}yAvattAvachcha sAkalye.avadhau mAnavadhAraNe\rdq{} ityamaraH || kimarthamata Aha\-kurvanniti || shlAghanIyAM prashasyAM shUlinaH shivasya sandhyAyAM baliH pUjA tatra paTahatAM kurvansampAdayannAmandrANAmIShadgambhIrANAM garjitAnAmavikalamakhaNDaM phalaM lapsyase prApsyasi || labheH kartari L^iT || mahAkAlanAthabalipaTahatvena viniyogAtte garjitasAphalyaM syAdityarthaH || pAdanyAsaiH kvaNitarashanAstatra lIlAvadhUtai\- ratnachChAyAkhachitavalibhishchAmaraiH klAntahastAH | veshyAstvatto nakhapada sukhAnprApya varShAgrabindU\- nAmokShyante tvayi madhukara shreNidIrghAnkaTAkShAnU || 35|| pAdanyAsairiti | tatra sandhyAkAle || pAdanyAsaishcharaNanikShepairnR^ityA~NgaiH kvaNitAH shabdAyamAnA rashanA yAsAM tAstathoktAH || kvaNaterakarmakatvAt \ldq{}gatyarthAkarmaka\-\rdq{} ityAdinA kartari ktaH || lIlayA vilAsenAvadhUtaiH kampitairatnAnAM ka~NkaNamaNInAM ChAyayA kAntyA khachitA rUShitA valayashchAmaradaNDA yeShAM taiH || \ldq{}valishchAmaradaNDe cha jarAvishlathacharmaNi\rdq{} iti vishvaH || chAmarairvAlavyajanaiH klAntahastAH || etena daishikaM nR^ityaM sUchitam | taduktaM nR^ityasarvasve\-`khaDgakandukavastrAdidaNDikAchAmarasrajaH | vINAM cha dhR^itvA yatkuryurnR^ityaM taddaishikaM bhavet || \rdq{} iti || veshyA mahAkAla nAthamupetya nR^ityantyo gaNikAstvatto nakhapadeShu nakhakShateShu sukhAnsukhakarAn || \ldq{}sukhahetau sukhe sukham\rdq{} iti shabdArNave || varShasyAgrabindUnprathama bindUnprApya tvayi madhukarashreNidIrghAnkaTAkShAnapA~NgAnAmokShyante | \ldq{}parairUpakR^itAH santaH sadyaH pratyupakurvate\rdq{} iti bhAvaH | kAminIdarshanIyatvalakShaNaM shivopAsanAphalaM sadyo lapsyasa iti dhvaniH || pashchAduchchairbhujataruvanaM maNDalenAbhilInaH sAndhyaM tejaH pratinavajapApuShparaktaM dadhAnaH | nR^ityArambhe hara pashupaterArdranAgAjinechChAM shAntodvegastimitanayanaM dR^iShTabhaktirbhavAnyA || 36|| pashchAditi | pashchAtsandhyAbalyanantaraM pashupateH shivasya nR^ityArambhe tANDavaprArambhe pratinavajapApuShparaktaM pratyagrajapAkusUmAruNaM sandhyAyAM bhavaM sAndhyaM tejo dadhAnaH | uchchairunnataM bhujA eva taravasteShAM vanaM maNDalena maNDalAkAreNAmilIno.abhivyAptaH san || kartari ktaH || bhavAnyA bhavapattnyA || \ldq{}indravaruNabhavasharvarudramR^iDahimAraNyayavayavana mAtulAchAryA~NgAmAnuk\rdq{} iti ~NISh AnugAgamashcha || shAnta udvego | nAgAjinadarshana bhayaM yayoste ata eva stimite nishchaleH nayane yasminkarmaNi tattathoktam || \ldq{}udvegastvarite kleshe bhaye mantharagAmini\rdq{} iti shabdArNave || bhaktiH pUjyeShvanurAgaH || bhAvArthe ktinpratyayaH || dR^iShTA bhaktiryasya sa dR^iShTabhaktiH san | pashupaterArdraM shoNitArdraM yannAgAjinaM gajacharma || \ldq{}ajinaM charma kR^ittiH strI\rdq{} ityamaraH || tatrechChAM hara nivartaya | tvameva tatsthAne bhavetyarthaH | gajAsuramardanAnantaraM bhagavAnmahAdevastadIyamArdrAjinaM bhujamaNDalena bibhrattANDavaM chakAreti prasiddhiH || dR^iShTabhaktiriti kathaM rUpasiddhiH | dR^iShTashabdasya \ldq{}striyAH puMvat\-\rdq{} ityAdinA puMvadbhAvasya durghaTatvAdapUraNIpriyAdiShviti niShedhAt | bhaktishabdasya priyAdiShu pAThAditi | tadetachchodyam | dR^iDhabhaktiriti shabdamAshritya prativihitaM gaNavyAkhyAne dR^iDhaM bhaktirasyeti napuMsakaM pUrvapadam | adArchchanivR^ittiparatve dR^iDhashabdA li~NgavisheShasyAnupakAritvAtstrItvamavivakShitamiti || bhojarAjastu"bhaktau cha karmasAdhanAyAmityanena sUtreNa bhajyate sevyata iti karmArthatve bhavAnIbhaktirityAdi bhavati | bhAvasAdhanAyAM tu sthiramaktirbhavAnyAmityAdi bhavati\rdq{} ityAha | tadetatsarvaM samyagvivechitaM raghuvaMshasa~njIvinyAM \ldq{}dR^iDhabhaktiriti jyeShThe\rdq{} ityatra | tasmAddR^iDhabhaktirityatrApi matabhedena pUrvapadasya strItvena napuMsakatvena cha rUpasiddhirastIti sthitam || itthaM mahAkAlanAthasya sevAmakAramabhidhAya punarapi \ldq{}nagarasa~nchAraraprakAramAha\- gachChantInAM ramaNavasatiM yoShitAM tatra naktaM ruddhAloke narapatipathe sUchibhedyaistamobhiH | saudAmanyA kanakanikaShasnigdhayA darshayovIM toyotsarga stanitamukharo mA sma bhUrviklavAstAH || 37|| gachChantInAmiti || tatrojjayinyAM naktaM rAtrau ramaNavasatiM priyabhavanaM prati gachChatInAM yoShitAm | abhisArikANAmityarthaH | sUchibhirbhedyaiH | atisAndrairityarthaH | tamobhI ruddhAloke niruddhadR^iShTiprasAre narapatipanthe rAjamArge kanakasya nikaSho nikaShyata iti vyutpattyA nikaSha upalagatarekhA tasyeva snigdhaM tejoyasyAstayA || \ldq{}snigdhaM tu masR^iNe sAndre ramye klibe cha tejasi\rdq{} iti shabdArNave || sudAmnAdriNaikadiksaudAmanI vidyut || \ldq{}tenaikadik\rdq{} ityaNpratyayaH || meghadUtam | tayorvIM mArgaM darshaya | ki~ncha toyotsarga stanitAbhyAM vR^iShTigarjitAbhyAM mukharaH shabdAyamAno mA sma bhUH | kutaH | tA yoShito viklavA bhIravaH | tato dR^iShTigarjite na kArye ityarthaH || nAtratoyotsargasahitaM stanitamiti vigrahaH | vishiShTasyeva kevalastanitasyApyaniShTatvAt | na cha dvandvapakShe.alpAchtarapUrvanipAtashAstravirodhaH | \ldq{}lakShaNa hetvoH kriyAyAH\rdq{} iti sUtra eva viparIta nirdeshena pUrvanipAtashAstrasyAnityatvaj~nApanAditi || tAM kasyA~nchidbhavanavalabhau suptapArAvatAyAM nItvA rAtriM chiravilasanAtkhinnavidyutkalatraH | dR^iShTe sUrye punarapi bhavAnvAhayedadhvasheShaM mandAyante na khalu suhR^idAmabhyupetArthakR^ityAH || 38|| tAmiti || chiraM vilasanAtsphuraNAtkhinnaM vidyudeva kalatraM yasya sa bhavAnsuptAH pArAvatAH kalaravA yasyAM tasyAM viviktAyAmityarthaH || \ldq{}pArAvataH kalaravaH kapotaH\rdq{} ityamaraH || janasa~nchArastatrAsambhAvita eveti bhAvaH | kasyA~nchidbhavanavalabhau | gR^ihAchChAdanoparibhAga ityarthaH || \ldq{}AchChAdanaM syAdvalabhI gR^ihANAm\rdq{} iti halAyudhaH || tAM rAtriM nItvA sUrye dR^iShTe sati | udite satItyarthaH punarapyadhvasheShaM vAhayet | tathAhi suhR^idAM mitrANAmabhyupetA~NgIkR^itArthasya prayojanasya kR^ityA kriyA yaiste | abhyupetasuhR^idarthA ityarthaH || sApekShatve.api gamakatvAtsamAsaH || \ldq{}kR^ityA kriyAdevatayoH kArye strI kupite triShu\rdq{} iti yAdavaH || \ldq{}kR^i~naH sha cha\rdq{} iti chakArAtkyap || na mandAyante khalu na mandA bhavanti hi | na vilambanta ityarthaH || \ldq{}lohitAdiDAjbhyaH kyaSh\rdq{} iti kyaSh | \ldq{}vA kyaShaH\rdq{} ityAtmanepadam || tasminkAle nayanasalilaM yoShitAM khaNDitAnAM shAntiM neyaM praNayibhirato vartma bhAnostyajAshu | prAleyAstraM kamalavadanAtso.api hartuM nalinyAH pratyAvR^ittastvayi kararudhi syAdanalpAbhyasUyaH || 39|| tasminniti | tasminkAle pUrvokte sUryodayakAle praNayibhiH priyatamaiH khaNDitAnAM yoShitAM nAyikA visheShANAm || \ldq{}j~nAte.anyAsa~NgavikR^ite khaNDiterShyAkaShAyitA\rdq{} iti dasharUpake || nayanasalilaM shAntiM neyaM netavyam || nayatirdvikarmakaH || ato hetorbhAnorvarmAshu shIghraM tyaja | tasyAvarako mA bhUrityarthaH || vipakShe.aniShTamAchaShTe \-so.api bhAnuH | nalAnyambujAni yasyAH santIti nalinI padminI || \ldq{}tR^iNe.ambuje nalaM nA tu rAj~ni nAle tu na striyAm\rdq{} iti shabdArNave || tasyAH svakAntAyAH kamalaM svakusumameva vadanaM tasmAtprAleyaM himamevAsramashru hartuM shamayituM pratyAvR^ittaH pratyAgataH | nalinyAshcha bharturbhAnordeshAntare nalinyantaragamanAtkhaNDitAtvamityAshayaH | tatastvayi | karAnaMshUnruNaddhIti kararut | kvip | tasminkararudhi sati | hastarodhini satIti cha gamyate || \ldq{}balihastAMshavaH karAH\rdq{} ityamaraH || analpAbhyasUyo.adhikavidveShaH syAt | prAyeNechChAvisheShavighAtAdveSho roShavisheShashcha kAminAM bhavatIti bhAvaH | kiM cha \ldq{}AtmAnaM chArkamIshAnaM viShNuM vA dveShTi yo janaH | shreyAMsi tasya nashyanti rauravaM cha bhaveddhruvam || \ldq{}iti niShedhAtkAryahAnirbhaviShyatIti dhvaniH || gambhIrAyAH payasi saritashchetasIva prasanne ChAyAtmApi prakR^itisubhago lapsyate te pravesham | tasmAdasyAH kumudavishadAnyarhasi tvaM na dhairyA\- nmoghIkartuM chaTulashapharoddartanaprekShitAni || 40|| gambhIrAyA iti || gambhIrA nAma sarit || udAttanAyikA cha dhvanyate || tasyAH prasanne.anuraktatvAddoSharahite chetasIva prasanne.atinirmale payasi | prakR^ityA svabhAvenaiva subhagaH sundaraH || \ldq{}sundare.adhikabhAgye cha durdinetaravAsare | turIyAMshe shrImati cha subhagaH\rdq{} iti shabdArNave || te tava ChAyAchAsAvAtmA cha | so.api pratibimbasharIraM cha praveshaM lapsyate | apishabdAtmaveshamanichChorapIti bhAvaH | tasmAchChAyAdvArApi praveshAvashyambhAvitvAdasyA gambhIrAyAH | kumudavadvishadAni dhavalAni chaTulAni shIghrANi shapharANAM mInAnAmudvartanAnyuluNThanAnyeva prekShitAnyavalokanAni || \ldq{}triShu syAchchaTulaM shIghram\rdq{} iti vishvaH || etAvadeva gambhIrAyA anurAgali~Ngam | dhairyAddhAShTarShAt | vaiyAtyAditi yAvat | moghIkartuM viphalIkartuM nArhasi | nAnuraktA vipraladhavyetyarthaH || dhUrtalakShaNaM tu \- \ldq{}klishnAti nityaM gamitAM kAminImiti sundaraH | upaityaraktAM yatnena raktAM dhUrtoM vimu~nchati || \ldq{}iti || tasyAH ki~nchitkaradhR^itamiva prAptavAnIrashAkhaM nItvA nIlaM salilavasanaM muktarodhonitambam | prasthAnaM te kathamapi sakhe lambamAnasya bhAvi j~nAtAsvAdo vitajaghanAM ko vihAtuM samarthaH || 41|| tasyA iti || he sakhe, prAptA vAnIrashAkhA vatesashAkhA yena tattathoktamataeva ki~nchidIShatkaradhR^itaM hastAvalambitamiva sthitam | muktastyakto rodhastaTameva nitambaH kaTina tattathoktam || \ldq{}nitambaH pashchime shroNibhAge.adrikaTake kaTau\rdq{} iti yAdavaH || nIlaM kR^iShNavarNaM tasyA gambhIrAyAH salilameva vasanaM nItvApanIya || prasthAnasamaye preyasIvasanagrahaNaM virahatApavinodanArthamiti prasiddham || lambamAnasya pItasalilabharAllambamAnasya | anyatra jaghanArUDhasya | te tava prasthAnaM prayANaM kathamapi kR^ichChreNa bhAvi || kR^ichChratve hetumAha \-j~nAteti || j~nAtAsvAdo.anu bhUtarasaH kaH pumAnvivR^itaM prakaTIkR^itaM jaghanaM kaTistatpUrvabhAgo vA yasyAstAm || \ldq{}jaghanaM syAtkaTau pUrvashroNimAgAparAMshayoH\rdq{} iti yAdavaH || vihAtuM tyaktuM samarthaH | nako.apItyarthaH || tvanniShyandochChasitavasudhAgandhasamparkaramyaH srotorandhadhvanitasubhagaM dantibhiH pIyamAnaH | nIchairvAsyatyupajigamiShordevapUrvaM giriM te shIto vAyuH pariNamayitA kAnanodumbarANAm || 42|| tvaditi || tvanniShyandena tava dR^iShTayochChu sitAyA upabR^iMhitAyA vasudhAyA bhUmergandhasya samparkeNa ramyaH | surabhirityarthaH || srotaH shabdenendriyavAchinA tadvisheSho ghrANaM lakShyate || \ldq{}sroto.ambuvegendriyayoH\rdq{} ityamaraH || srotorandhreShu nAsAgrakuhareShu yavanitaM shabdastena subhagaM yathA tathA dantibhirgajaiH pIyamAnaH | vasudhAgandhalobhAdAghrAyamANa ityarthaH | anena mAndyamuchyate | kAnaneShu vaneShUdumbarANAM jantuphalAnAm || \ldq{}udumbaro jantuphalo yaj~nA~Ngo hemadugdhakaH\rdq{} ityamaraH || pariNamayitA paripAkayitA || \ldq{}mitAM hrasvaH\rdq{} iti hrasvaH || shIto vAyuH | devapUrvaM devashabdapUrvaM girim | devagirimityarthaH | upajigamiShorupagantumichChAH || gameH sannantAdupratyayaH || te tava nIchaiH shanairvAsyati | tvAM vIjayiShyatItyarthaH || sambandhamAtravivakShAyAM ShaShThI || \ldq{}devapUrvaM girim\rdq{} ityatra devapUrvatvaM girishabdasya | na tu sa.nj~ninastadarthasyeti | sa.nj~nAyAH sa.nj~nitvAbhAvAdavAchyavachanaM doShamAhurAla~NkArikAH | taduktamekAvalyAM \- \ldq{}yadavAchyasya vachanamavAchyavachanaM hi tat\rdq{} iti || samAdhAnaM tu devashabdavisheShitena girishabdena shabdapareNa meghopagamanayogyo devagirirlakShyata iti katha~nchisampAdyam || tatra skandaM niyatavasatiM puShpameghIkR^itAtmA puShpAsAraiH snapayatu bhavAnvyomaga~NgAjalArdraiH | rakShAhetornavashashibhR^itA vAsavInAM chamUnA\- matyAdityaM hutavahamukhe sambhR^itaM taddhi tejaH || 43|| tatreti || tatra devagirau niyatA vasatiryasya tam | nityasannihitamityarthaH || purA kila tArakAkhyAsuravijayasantuShTaH suraprArthanAvashAdbhagavAnbhavAnInandanaH skando nityamahamiha saha shivAbhyAM vasAmItyuktvA tatra vasatIti prasiddhiH || skandaM kumAraM svAminam | puShpANAM meghaH puShpameghaH | puShpameghIkR^itAtmA kAmarUpatvAtpuShpavarShukameghIkR^itavigrahaH sanvyomaga~NgAjalArdraiH | puShpAsAraiH puShpasampAtaiH \ldq{}dhArAsampAta AsAraH\rdq{} ityamaraH || bhavAnsvayameva strapayatvabhiShi~nchatu | svayampUjAyA uttamatvAditi bhAvaH || tathA cha shambhurahasye \- \ldq{}svayaM yajati cheddevamuttamA sodarAtmajaiH | madhyamA yA yajeddhR^ityairadhamA yAjanakriyA || \ldq{} iti || skandasya pUjyatvasamarthanenArthenArthAntaraM nyasyati rakSheti || tadbhagavAn | skanda ityarthaH || vidheyaprAdhAnyAnapuMsakanirdeshaH || vAsavasyemA vAsavyaH || \ldq{}tasyedamaH\rdq{} ityaN || tAsAM vAsavInAmaindrINAM chamUnAM senAnAM rakShayA kAraNena | rakShArthamityarthaH || ShaShThI hetuprayoge\rdq{} iti ShaShThI || navashashibhR^itA bhagavatA chandrashekhareNa | vahatIti vahaH || pachAdyach || hutasya vaho hutavaho vahnistasya mukhe sambhR^itaM sa~nchitaM AdityamatikrAntamatyAdityam || \ldq{}atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA\rdq{} iti samAsaH || tejo hi sAkShAdbhagavato harasyaiva mUrtyantaramityarthaH | ataH pUjyamiti bhAvaH | mukhagrahaNaM tu shuddhatvasUchanArtham | taduktaM shambhurahasye \- \ldq{}gavAM pashchAdvijasyA~NghriyoginAM tvatkavervachaH | paraM shuchitamaM vidyAnmukhaM strIvahnivAjinAm || \ldq{}iti || jyotirlekhAvalayi galitaM yasya barhaM bhavAnI putrapremNA kuvalayadalaprApi karNe karoti | dhautApA~NgaM harashashiruchA pAvakestaM mayUraM pashchAdadrigrahaNagurubhirgarjitairnartayethAH || 44|| jyotiriti || jyotiShastejaso lekhA rAjayastAsAM balyaM maNDalaM yasyAstIti tathoktam | galitaM bhraShTam | na tu laulyAtsvayaM Chinnamiti bhAvaH | yasya mayUrasya barhe pichCham | \ldq{}pichChabarhe napuMsake\rdq{} ityamaraH || bhavAnI gaurI | putrapremNA putrasnehena kuvalayasya dalaM patraM tatprApi tadyogi yathA tathA karNe karoti | dalena saha dhArayatI\-tyarthaH | yadvA kuvalayasya dalaprApi dalabhAji dalArhe karNaM karoti || klibantAtsaptamI || dalaM parihR^itya tatsthAne barhe dhatta ityarthaH || nAthastu \ldq{}kuvalayadalakShepi\rdq{} iti pAThamanusR^itya \ldq{}kShepo nindApasAraNaM vA iti\rdq{} vyAkhyAtavAn || harashashiruchA harashirashchandrikayA dhautApA~NgaM svato.api shauklyAdatidhavalitanetrAntam || \ldq{}apA~Ngau netrayorantau\rdq{} ityamaraH || pAvakasyAgnerapatyaM pAvakiH skandaH || \ldq{}ata i~n\rdq{} iti i~n || tasya taM pUrvoktaM mayUraM pashchAtpuShpAbhiShechanAnantaramadrerdevagireH kartuH || grahaNena guhAsa~NkramaNena gurubhiH | pratidhvAnamahadbhirityarthaH | || gajitairnartayethA nR^ityaM kAraya | mArda~NgikabhAvena bhagavantaM kumAramupAsasveti bhAvaH || \ldq{}nartayethAH\rdq{} ityatra \ldq{}aNAvakarmakAchchittavatkartR^ikAt\rdq{} ityAtmanepadApavAdaH | \ldq{}nigaraNachalanArthebhyashcha\rdq{} iti parasmaipadaM na bhavati tasya na pAdamyA~NyamA~Nyasaparimuharu chinnR^itivadavasaH\rdq{} iti pratiShedhAt || ArAdhyainaM sharavaNabhavaM devamulla~NgitAdhvA siddhadvandvairjalakaNabhayAddvINibhirmuktamArgaH | vyAlambethAH surabhitanayAlambhajAM mAnayiShyan srotomUrtyA bhuvi pariNatAM rantidevasya kIrtim || 45|| ArAdhyeti || enaM pUrvoktaM sharA bANatR^iNAni || \ldq{}sharo bANe bANatR^iNe\rdq{} iti shabdArNave || teShAM vanaM sharavaNaM \ldq{}pranirantaH share\-\rdq{} ityAdinA Natvam | tatra bhavo janma yasya taM sharavaNabhavam || \ldq{}avarjyo bahuvrIhirvyadhikaraNo janmAdyuttarapadaH\rdq{} iti vAmanaH | avarjyo.agatikatvAdAshrayaNIya ityarthaH || devaM skandam || \ldq{}sharajanmA ShaDAnanaH\rdq{} ityamaraH || ArAdhyopAsya vINibhivaNAvadbhiH || vrIhyAditvAdiniH || siddhadvandvaiH siddhamithunaiH | bhagavantaM skandamupavINayitumAgatairiti bhAvaH | jalakaNabhayAt | jalasekasya vINAkvaNanapratibandhakatvAditi bhAvaH | muktamArgastyaktavarmA sannulla~NghitAdhvA | kiyantamadhvAnaM gata ityarthaH | surabhitanayAnAM gavAmAlambhena sa.nj~napanena jAyata iti tathoktAm | bhuvi loke srotomUrtyA pravAharUpeNa pariNatAM rUpavisheShamApannAM rantidevasya dashapurapatermahArAjasya kIrtim | charmaNvatyAkhyAM nadImityarthaH | mAnaviShyansatkArayiShyanvyAlambethAH | AlambyAvatarerityarthaH || purA kila rAj~no rantidevasya gavAlambheShvekatra sambhR^itAdrakta niShyandAchcharmarAsheH kAchinnadI sasyande | sA charmaNvatItyAkhyAyata iti || tvayyAdAtuM jalamavanate shAr~NgiNo varNachaure tasyAH sindhoH pR^ithumapi tanuM dUrabhAvAtpravAham | prekShiShyante gaganagatayo nUnamAvarjya dR^iShTI\- rekaM muktAguNamiva bhuvaH sthUlamadhyendranIlam || 46|| tvayIti || shAr~NgiNaH kR^iShNasya varNasya kAnteshchaure varNachaure | tattulyavarNa ityarthaH | tvayi jalamAdAtumavanate sati pR^ithumapi dUratvAttanuM sUkShmatayA pratIyamAnaM tasyAH sindhoshcharmaNvatyAkhyAyAH pravAham | gagane gatiryeShAM te gaganagatayaH khecharAH siddhagandharvAdayaH || ayamapi bahuvrIhiH pUrvavajjanmAdyuttarapadeShu draShTavyaH || nUnaM satyaM dR^iShTIrAvarjya niyamyaikamekayaShTikaM sthUlo mahAnmadhyo madhyamaNIbhUta indranIlo yasya taM bhuvo bhUmermuktAguNaM muktAhAramiva prekShiShyante || atrAtyantanIlameghasa~Ngatasya pravAhasya bhUkaNThamuktAguNatvenotprekShaNAdutprekShaiveya mitIvashabdena vyajyate | niruktakArastu \ldq{}tatra tatropamA yatra ivashabdasya darshanam\rdq{} itIvashabdadarshanAdatrApyupamaiveti babhrAma || tArmuttIrya vraja parichitabhrUlatAvibhramANAM pakShmotkShepAduparivilasatkR^iShNashAraprabhANAm | kundakShepAnugamadhukara shrImuShAmAtmabimbaM pAtrIkurvandashapuravadhUnetrakautUhalAnAm || 47|| tAmiti || tAM charmaNvatImuttIrya bhruvo latA iva bhrUlatAH | upamitasamAsaH | tAsAM vibhramA vilAsAH parichitAH klR^iptA yeShu teShAM pakShmANi netralomAni || \ldq{}pakShma sUtre cha sUkShmAMshe ki~njalke netra lomani\rdq{} iti vishvaH || teShAmutkShepAdunnamanAddhetoH | kR^iShNAshcha tAH shArAshcha kR^iShNashArA nIlashabalAH || \ldq{}varNo varNena\rdq{} iti samAsaH || \ldq{}kR^iShNaraktasitAH shArAH\rdq{} iti yAdavaH | tatashcha shArashabdAdeva siddhe kArShNye punaH kR^iShNapadopAdAnaM kArShNyaprAdhAnyArtham | raktatvaM tu na vivakShitamupamAnAnusArAttasya svA bhAvikasya strInetreShu sAmudrikavirodhAditarasyAprasa~NgAt | kvachidbhAvakathanaM tUpapattiviShayam || upari vilasantyaH kR^iShNashArAH prabhA yeShAM teShAm | kundAni mAdhyakusumAni || \ldq{}mAdhyaM kundam\rdq{} ityamaraH | teShAM kShepa itastatashchalanaM tasyAnuga anusAriNo ye madhukarAsteShAM shriyaM muShNantIti tathoktAnAm | kShipyamANakundAnuvidhAyimadhukara kalpAnAmityarthaH | dashapuraM rantidevasya nagaraM tasya vadhvaH striyaH || \ldq{}vadhUrjAyA snuShA strI cha ityamaraH || tAsAM netrakautUhalAnAM netrAbhilAShANAm | sAbhilAShadR^iShTInAmityarthaH | AtmabimbaM svamUrti pAtrIkurvanviShayIkurvantraja gachCha || brahmAvartaM janapadamatha chChAyayA gAhamAnaH kShetraM kShatrapradhanapishunaM kauravaM tadbhajethAH | rAjanyAnAM sitasharashatairyatra gANDIvadhanvA dhArApAtaistvamiva kamalAnyabhyavarShanmukhAni || 48|| brahmAvartamiti || athAnantaraM brahmAvarta nAma janapadaM desham || atra manuH \- \ldq{}sarasvatIdR^iShadvatyordevanadyoryadantaram | taM devanirmitaM deshaM brahmAvarta prachakShate || \ldq{}iti || ChAyayAnAtapamaNDalena gAhamAnaH pravishanna tu svarUpeNa ! pIThakShetrAshramAdIni parivR^ityAnyato vrajet\rdq{} iti vachanAt | kShatrapradhanapishunam | adyApi shiraHkapAlAdimattayA kurupANDavayuddhasUchakamityarthaH || \ldq{}yuddhamAyodhanaM janyaM madhanaM pravidAraNam\rdq{} ityamaraH || tatmasiddhaM kurUNAmidaM kauravaM kShetraM bhajethAH | kurukShetraM vrajetyarthaH gANDyasyAstIti gANDIvaM dhanurvisheShaH || sa.nj~nAyAm\rdq{} iti matvarthIyo vapratyayaH || \ldq{}gANDyajagA\-\rdq{} kapidhvajasya gANDIvagANDivau punnapuMsakau\rdq{} ityamaraH || taddhanuryasya sa gANDIvadhanvA.arjunaH || \ldq{}vA sa.nj~nAyAm\rdq{} ityana~NAdeshaH || sitasharashatairnishitabANasahasai rAjanyAnAM rAj~nAM mukhAni dhArANAmudakadhArANAM pAtaiH kamalAni tvamivAbhyavarShadabhimukhaM dR^iShTavAn | sharavarSheNa shirAMsi vichChedetyarthaH || hitvA hAlAmabhimatarasAM revatIlochanA~NkAM bandhuprItyA samaravimukho lA~NgalI yAH siSheve | kR^itvA tAsAmabhigamamapAM saumya sArasvatInA\- mantaH shuddhastvamapi bhavitA varNamAtreNa kR^iShNaH || 49|| hitveti || bandhuprItyA kurupANDavasnehena | na tu bhayena | samaravimukho yuddhaniHspR^ihaH | lA~NgalamasyAstIti lA~NgalI haladharaH | abhimatarasAmabhIShTasvAdAM tathA revatyAH svapriyAyA lochane evA~NkaH pratibimbitatvAchchihnaM yasyAstAM hAlAM surAm || \ldq{}surA halipriyA hAlA\rdq{} ityamaraH || \ldq{}abhiprayuktaM deshabhAShApadamityatra sUtre hAleti deshamAShApadamapyatIva kaviprayogAtsAdhu\rdq{} ityudAjahAra vAmanaH || hitvA tyaktvA | dustyajAmapIti bhAvaH | yAH sArasvatI\-apaH siSheve | he saumya subhaga, tvaM tAsAM sarasvatyA nadyA imAH sArasvatyastAsAmabhigamaM sevAM kR^itvAnto.antarAtmani shuddho nirmalo nirdoSho bhavitA || \ldq{}NvultR^ichau\rdq{} iti tR^ich || api sadya eva pUto bhaviShyasItyarthaH || \ldq{}vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA\rdq{} iti vartamAnapratyayaH || varNamAshreNa varNenaiva kR^iShNaH shyAmaH | na tu pApenetyarthaH | antaH shuddhireva sampAdyA na tu bAhyA | bahiHshuddho.api sUtavadhaprAyashchittArthaM sArasvatasalilasevI tatra bhagavAnbalabhadra eva nidarshanam | ato bhavatApi sarasvatI sarvathA sevitavyeti bhAvaH || tasmAdgachCheranukanakhalaM shailarAjAvatIrNAM jahno kanyAM sagaratanayasvargasopAnapa~Nktim | gaurIvaktrabhrukuTirachanAM yA vihasyeva phenaiH shambhoH keshagrahaNamakarodindulagnormihastA || 50|| tasmAditi || tasmAtkurukShetrAtkanakhalasyAdreH samIpe.anukanakhalam || \ldq{}anuryatsamayA\rdq{} ityavyayIbhAvaH || shailarAjAddhimavato.avatIrNA sagaratanayAnAM svargasopAnapa~Nkim | svargaprAptisAdhanabhUtAmityarthaH | jahnornAma rAj~naH kanyAM jAhnavIM gachChergachCha || vidhyarthe li~N || yA jAhnavI gauryA vaktre yA bhrukuTirachanA sApatnyaroShAdadbhrUbha~NgakaraNaM tAM phernairvihasyAvahasyeva || dhAvalyAtphenAnAM hAsatvanotprekShA || indau shiromANikyabhUte lagnA Urmaya eva hastA yasyAH sendulagnomiMhastA satI shambhoH keshagrahaNamakarot | yathA kAchitprauDhA nAyikA sapatnImasahamAnA svavAllabhyaM prakaTayantI svabhartAraM saha shiroratnena kesheShvAkarShati tadvaditi bhAvaH || idaM cha purA kila bhagIrathamArthanayA bhagavatIM gaganapathAtpatantIM ga~NgAM ga~NgAdharo jaTAjUTena jAti kathAmupajIvyoktam || tasyAH pAtuM suragaja iva vyomni pashchArdhalambI tvaM chedachChasphaTikavishadaM tarkathestiryagambhaH | saMsarpatyA sapadi bhavataH srotasi chChAyayAsau syAdasthAnopagatayamunAsa~NgamevAbhirAmA || 51|| tasyA iti || suragaja iva kashchiddiggaja iva vyomni pashchAdarthaM pashchArdham | pashchimArdhamityarthaH || pR^iShodarAditvAtsAdhuH || tena lambata iti pashchArdhalambI sanpashchArdhabhAgena vyomni sthitvA | pUrvArdhena jalonmukha ityarthaH | achCha sphaTikavishadaM nirmalasphaTikAvadAtaM tasyA ga~NgAyA ambhastiryaktirashchInaM yathA tathA pAtuM tvaM tarkayevichArayeshchet | sapadi srotasi pravAhe saMsarpantyA sa~NkrAmantyA bhavatashChAyayA pratibimbenAsau ga~NgAsthAne prayAgAdanyatropagataH prApto yamunAsa~Ngamo yayA sA tathAbhUtevAbhirAmA syAt || AsInAnAM surabhitashilaM nAbhigandhairmR^igANAM tasyA eva prabhavamachalaM prApya gauraM tuShAraiH | vakShyasyadhvashramavinayane tasya shR^i~Nge niShaNNaH shobhAM shubhratrinayanaShokhAtapa~NkopameyAm || 52|| AsInAnAmiti || AsInAnAmupaviShTAnAM mR^igANAM kastUrikAmR^igANAm || anyathA nAbhigandhAnupapatteH || nAbhigandhaiH kastUrIgandhaisteShAM tadudbhavatvAt | ata eva mR^igaganAbhisa.nj~nA cha || \ldq{}mR^iganAbhirmR^igamadaH kastUrI cha\rdq{} ityamaraH || athavA nAbhayaH kastUryaH || \ldq{}nAbhiH pradhAne kastUrImade cha kvachidIritaH\rdq{} iti vishvaH || tAsAM gandhaiH surabhitAH surabhIkR^itAH shilA yasya taM tasyA ga~NgAyA eva prabhavatyasmAditi prabhavaH kAraNam | tuShAraigauraM sitam || avadAtaH sito gauraH ityamaraH || achalaM prApya | vinIyate.aneneti vinayanam || karaNe lyuT || adhvashramasya vinayane.apanodake tasya himAdreH shR^i~Nge niShaNNaH san | shubhro yastrinayanasya tryambakasya vR^iSho vR^iShabhaH || \ldq{}sukR^ite vR^iShabhe vR^iShaH\rdq{} ityamaraH || tenotkhAtena vidAritena pa~Nkena saho pameyAmupamAtumarhA shobhAM vakShyasi voDhAsi || vahateL^iT || \ldq{}trinayana\-\rdq{} ityatra \ldq{}pUrvapadAtsa.nj~nAyAmagaH\rdq{} iti NatvaM na bhavati \ldq{}kShubhrAdiShu cha\rdq{} iti niShedhAt || tasyAH prabhavamityAdinA himAdrau mevasya vaivAhiko gR^ihavihAro dhvanyate || taM chedvAyau sarati saralaskandhasa~NghaTTajanmA bAdhetolkAkShapitachamarIbAlabhAro davAgniH | arhasyenaM shamayitumalaM vAridhArAsahasrai\- rApannArtiprashamanaphalAH sampado hyuttamAnAm || 53|| tamiti || vAyau vanavAte sarati vAti sati saralAnAM devadArudrumANAM skandhAH pradeshavisheShAH || \ldq{}astrI prakANDaH skandhaH syAnmUlAchChAkhAvadhestaroH\rdq{} ityamaraH || teShAM sa~NghaTTanena sa~NgharShagena janma yasya sa tathoktaH || janmottarapadatvAdvachadhikaraNo.api bahuvrIhiH sAdhurityaktam || ulkAbhiH sphuli~NgaiH kShapitA nirdagdhAshvamarINAM bAlabhArAH keshasamUhA yena | dava evAgnirdavAgnirvanavahniH || \ldq{}vane cha vanavahnau cha davo dAva itIShyate\rdq{} iti yAdavaH || taM himAdriM bAdheta chetpIDayedyadi | enaM davAgniM vAridhArAsahasraiH shamayitumarhasi || yuktaM chaitadityAha \-uttamAnAmmahatAM sampadaH samR^iddhaya ApannAnAmArtanAmArtiprashamanamApanivAraNameva phalaM prayojanaM yAsAM tAstathoktA hi | ato himAchalasya dAvAnalastvayA shamayitavya iti bhAvaH || ye saMrambhotpatanarabhasAH svA~Ngabha~NgAya tasmin muktAdhvAnaM sapadi sharabhA la~Nghayeyurbhavantam | tAnkurvIthAstumulakarakAvR^iShTipAtAvakIrNAn ke vA na syuH paribhavapadaM niShphalArambhayatnAH || 54|| ya iti || tasminhimAdrau saMrambhaH kopaH || \ldq{}saMrambhaH sa~Nkrame kope\rdq{} iti shabdArNave || tenotpatana utplavane rabhaso vego yeShAM te tathoktAH || \ldq{}ramaso vegaharShayoH\rdq{} ityamaraH || ye sharabhA aShTApada mR^igavisheShAH || sharabhaH shalabhe chAShTApade prokto mR^igAntare\rdq{} iti vishvaH || mukto.adhvA sharabhotplavanamArgoM yena taM bhavantaM sapadi svA~Ngabha~NgAya la~NghayeyuH || sambhAvanAyAM li~N || bhavato.atidUratvAtsvA~Ngabha~NgAviriktaM phalaM nAsti la~NghanasyetyarthaH | tAn sharabhAMstumulAH sa~NkulAH karakA varShopalAH || \ldq{}varSho palastu karakA\rdq{} ityamaraH || tAsAM vR^iShTistasyAH pAtenAvakIrNAnvikShiptAnkurvIthAH kuruShva || vidhyarthe li~N || kShudro.apyadhikShipanpratipakShaH sadyaH pratikSheptavya iti bhAvaH | tathAhi niShphalAyambharatnAH Arambhanta ityArambhAH karmANi teShu yatna udyogaH sa niShpalo yeShAM te tathoktAH | niShkarmopakramA ityarthaH | ataH ke vA paribhavapadaM tiraskArapadaM naM syurna bhavanti sarva eva bhavantItyarthaH || yadatra \ldq{}ghano palastu karake\rdq{} iti yAdavavachanAtkarakashabdasya niyatapuMli~NgatAbhiprAyeNa \ldq{}karakANAmAvR^iShTiH\rdq{} iti keShA~nchidvyAkhyAnaM tadanye nAnumanyante | \ldq{}varShopalastu karakA ityamaravachana vyAkhyAne kSharisvAminA | \ldq{}kamaNDalau cha karakaH sugate cha vinAyake\rdq{} iti nAnArthe puMsyapi vakShyatIti vadatobhayali~NgatAprakAshanAt | yAdavasya tu puMli~NgatAvidhAne tAtparyaM na tu strIli~NgatAniShedha iti na tadvirodho.api | \ldq{}karakastu kara~nke syAddADime cha kamaNDalau | pakShibhede kare chApi karakA cha ghanopale\rdq{} iti vishvaprakA shavachane tUbhayali~NgatA vyaktaiveti na kutrApi virodhavArtA | ata eva rudraH\-`varShopalastu karakA karako.api cha dR^ishyate\rdq{} iti || tatra vyaktaM dR^iShadi charaNanyAsamardhendumauleH shashvatsiddhai parichitabaliM bhaktinamraH parIyAH | yasmindR^iShTe karaNavigamAdUrdhvamuddhUtapApAH sa~Nkalpante sthiragaNapadaprAptaye shraddadhAnAH || 55|| tatreti || tatra himAdrau druShadi kasyAMvichChilAyAM vyaktaM prakaTaM shashvatsadA siddhayogibhiH || \ldq{}siddhirniShpattiyogayoH\rdq{} iti vishvaH || upachitabali rachitapUjAvidhim || \ldq{}baliH pUjopahArayoH\rdq{} iti yAdavaH || ardhashchAsAbindushchetyardhenduH || \ldq{}ardhaH khaNDe sameM.ashake\rdq{} iti vishvaH || sa maulau yasya tasyeshvarasya charaNanyAsaM pAdavinyAsam | bhaktiH pUjyeShvanurAgastayA namraH sanparIyAH pradakShiNaM kuru || paripUrvAdiNo li~N || yasminpAdanyAse dR^iShTe satyudbhUtapApA nirastakalmaShAH santaH shraddadhAnA vishvasantaH puruShAH | shraddhA vishvAsaH | Astikya buddhiriti yAvat | \ldq{}shradantarorupasargavadvR^ittirvaktavyA\rdq{} iti shratpUrvAddadhAteH shAnach || karaNasya kShetrastha vigamAdUrdhvaM dehatyAgAnantaram || \ldq{}karaNaM sAdhakatamaM kShetragAtrendriyeShu cha ityamaraH || sthiraM shAshvataM gaNAnAM pramathAnAM padaM sthAnam || \ldq{}gaNAH pramathasa~NkhyaughAH\rdq{} iti vaijayantI | tasya prAptaye sa~Nkapante samartha bhavanti || klR^ipteH paryAptivachanasyAlamarthatvAttadyoge \ldq{}namaHsvasti\-\rdq{} ityAdinA chaturthI || \ldq{}alamiti paryAptyarthagrahaNam\rdq{} iti bhAShyakAraH || vyaktaM vya~njayAmAsa shivaH shrIcharaNadvayam || himAdrau shAmbhavAdInAM siddhaye sarvakarmaNAm || dR^iShTvA shrIcharaNanyAsaM sAdhakaH sthitaye tanum || ichChAdhInasharIro hi vicharechcha jagattrayam || \ldq{}iti shambhurahasye || shabdAyante madhuramanilaiH kIchakAH pUryamANAH saMsaktAbhistripuravijayo gIyate kinnarIbhiH | nirhrAdaste muraja iva chetkandareShu dhvaniH syAt sa~NgItArtho nanu pashupatestatra bhAvI samagraH || 56|| shabdAyanta iti || he megha, anilaiH pUryamANAH kIchakA veNuvisheShAH || \ldq{}veNavaH kIchakAste syurye svanantyaniloddhatAH\rdq{} ityamaraH | \ldq{}kIchako daityabhede syAchChuShkavaMshe drumAntare\rdq{} iti vishvaH || madhuraM shrutisukhaM yathA tathA shabdAyante shaM kurvanti | svanantItyarthaH || shabdavairakalahAbhrakaNvamedhebhyaH karaNe\rdq{} ityAdinA kya~N || anena vaMshavAdya sampattiruktA | saMsaktAbhiH saMyuktAbhirvaMshavAdyAnuShaktAbhirvA || \ldq{}saMraktAbhiH\rdq{} iti pAThe saMraktakaNThIbhirityarthaH || kinnarIbhiH kinnarastrIbhiH | trayANAM purANAM samAhArastripuram || taddhitArthottarapada\-\rdq{} iti samAsaH | pAtrAditvAnnapuMsakatvam || tasya vijayo gIyate | kandareShu darIShu || \ldq{}darI tu kandaro vA strI\rdq{} ityamaraH || te tava nirhrAdo muraje vAdyabhede dhvaniriva | murajadhvanirivetyarthaH | syAchchettArhi tatra charaNasamIpe pashupaternityasannihitasya shivasya sa~NgItam || \ldq{}tauryatrikaM tu sa~NgItaM nyAyArambhe prasiddhake | tUryANAM tritaye cha\rdq{} iti shabdArNave || tadevArthaH sa~NgItArthaH sa~NgItavastu || \ldq{}artho.abhidheyaraivastuprayojananivR^ittiShu\rdq{} ityamaraH || samagraH sampUrNo bhAvI nanu bhaviShyati khalu || bhaviShyati gamyAdayaH\rdq{} iti bhaviShyadarthe NiniH || prAleyAderupatamatikramya tAMstAnnvisheShAn haMsadvAraM bhR^igupatiyashovartma yatkrau~ncharandham | tenodIchIM dishamanusare stiryagAyAmashobhI shyAmaH pAdo baliniyamanAbhyudyatasyeva viShNoH || 57|| prAleyeti || prAleyAdrerhimAdrerupataraM taTasamIpe || \ldq{}avyayaM vibhakti \- \ldq{}ityAdinA samIpArthe.avyayIbhAvaH || tAm | stAn || vipsAyAM dviruktiH || visheShAndraShTavyarthAn || \ldq{}visheSho.avayave dravye draShTavyottamavastuni\rdq{} iti shabdArNave || atikramyAnusarergachCherityanAgatena sambandhaH || haMsAnAM dvAraM haMsadvAram || mAnasaprasthAyino haMsAH krau~ncharandhreNa sa~ncharante ityAgamaH || bhR^igupaterjAmadagnyasya yashovartma | yashaHpravR^ittikAraNamityarthaH | yatkrau~nchasyAdre randhramasti tena krau~nchabilena baledaityasya niyamane bandhane.abhyudyavasya pravR^ittasya viShNorvyApakasya trivikramasya shyAmaH kR^iShNavarNaH pAda iva tiryagAyAmena kShipraveshanArthaM tirashchInadairghyeNa shobhata iti tathAvidhaH sannudIchImuttarAM dishamanusareranugachCha || purA kila bhagavato devAddhUrjaTerdhanurupaniShadamadhIyAnena bhR^igunandanena skandhasya spardhayA krau~nchashikhariNamatinishitavishikhamukhena helayA mR^itpiNDabhedaM bhittvA tata eva krau~nchakroDAdeva sadyaH samujjR^imbhite kasminnapi yashaHkShIranidhau nikhilamapi jagajjAlamAplAvitamiti kathA shrUyate || gatvA chordhvaM dashamukhabhujochChvAsitaprasthasandheH kailAsasya tridashavanitAdarpaNasyAtithiH syAH | shR^i~NgochChrAyaiH kumudavishaderyo vitatya sthitaH khaM rAshIbhUtaH pratidinamiva tryambakasyATTahAsaH || 58|| gatveti || krau~nchabilanirgamanAnantaramUrdhvaM cha gatvA dashamukhasya rAvaNasya bhujairbAhubhiruchChvAsitA vishleShitAH prasthAnAM sAnUnAM sa~Nghayo yasya tasya || etena nayanakau tukasadbhAva uktaH || trirdashaparimANameShAmastIti tridashAH || \ldq{}sa~NkhyayAvyayA\-\rdq{} ityAdinA bahuvrIhiH | \ldq{}bahuvrIhau sa~Nkhyaye Dach\-\rdq{} ityAdinA samAsAnto Dajiti kShIrasvAmI || tridashAnAM devAnAM vanitAstAsAM darpaNasya || kailAsasya sphaTikatvAdrajatatvAdvA bimbagrAhitvenedamuktam || kailAsasyAtithiH syAH | yaH kailAsaH kumudavishadairmirmalaiH shR^i~NgANAmuchChrAyairaunnatyaiH khamAkAshaM vitatya vyApya pratidinaM dine dine rAshIbhUtastryambakasya trilochanasyATTso.atihAsa iva sthitaH || \ldq{}aTTAvatishayakShaumau\rdq{} iti yAdavaH || dhAvalyAddhAsatvenotprekShA | hAsAdInAM dhAvalyaM kavisamayasiddham || utpashyAmi tvayi taTagate snigdhAnA~njanAbhe sadyaH kR^ittadviradadashanachChedagaurasya tasya | shobhAmadreH stimitanayanaprekShaNIyAM bhavitrI\- maMsanyaste sati halabhR^ito mechake vAsasIva || 59|| utpashyAmIti || snigdhaM masR^iNaM bhinnaM marditaM cha yada~njanaM kajjalaM tasyAmevAbhA yasya tasmiMstvayi taTagate sAnuM gate sati sadyaH kR^ittasya Chinnasya dviradadashanasya gajadantasya Chedavadbhaurasya dhavalasya tasyAdreH kailAsasya mechake shyAmale || \ldq{}kR^iShNe nIlAsitashyAmakAlashvAmalamechakAH\rdq{} ityamaraH || vAsasi vastre.asanyaste sati halabhR^ito balabhadrasyeva stimitAbhyAM nayanAbhyAM prekShaNIyAM shobhAM bhavitrIM bhAvinImutpashyAmi | shobhA bhaviShyatIti tarkayAmItyarthaH || shrotI pUrNopamAla~NkAraH || hitvA tasminbhujagavalayaM shambhunA dattahastA krIDAshaile yadi cha vicharetpAdachAreNa gaurI bha~NgIbhaktyA virachitavapuH stambhitAntarjalaughaH sopAnatvaM kuru maNitaTArohaNAyAgrayAyI || 60|| hitveti || tasminkrIDAshaile kailAse || \ldq{}kailAsaH kanakAdrishcha mandaro gandhamAdanaH | krIDArthaM nirmitAH shambhodevaiH krIDAdrayo.abhavan || \ldq{}iti shambhurahasye | shambhunA shivena bhujaga eva valayaH ka~NkaNaM hitvA gauryA bhIrutvAtya ktvA dattahastA satI gaurI pAdachAreNa vicharedyadi tarhya purogatastathA stambhito ghanIbhAvaM prApito.antarjalasyauH pravAho yasya sa tathAbhUtaH | bha~NgInAM parvaNAM bhaktyA rachanayA virachitavapuH kalpitasharIraH san | maNInAM taTaM maNitaTaM tasyArohaNAya sopAnatvaM kuru | sopAnabhAvaM bhajetyarthaH || tatrAvashyaM valayakulishodaTTanodgIrNatoyaM neShyanti tvAM surayuvatayo yantradhArAgR^ihatvam | tAbhyo mokShastava yadi sakhe gharmalabdhasya na syA\- krIDAlolAH shravaNaparuShairgarjitairbhAya yestAH || 61|| tatreti | tatra kailAse.avashyaM sarvathA surayuvatayo valayakulishAni ka~NkaNakoTayaH || shatakoTivAchinA kulishashabdena koTimAtraM lakShyate || tairuddhaTTanAni prahArAstairudrIrNamutsR^iShTaM toyaM yena taM tvAM yantreShu dhArA yantradhArAstAsAM gR^ihatvaM kR^itrimadhArAgR^ihatvaM neShyanti prApayiShyanti || he sakhe mitra, gharme nidAghe labdhasya || gharmalabdhatvaM chAsya devabhUmiShu sarvadA sarvartusamAhArAtprAthamika meghatvAdvA | yathoktaM \ldq{}AShADhasya prathama\-\rdq{} iti || tava tAbhyaH surayuvatibhyo mokSho na syAdyadi tadA krIDAlolAH krIDAsaktAH | pramattA ityarthaH | tAH surayuvatIH shravaNaparuShaiH karNakaTubhirgarjitaiH karaNairbhAyayestrAsayeH | atra hetubhayAbhAvAdAtmanepadaM ShugAgamashcha na || hemAmbhojaprasavi salilaM mAnasasyAdadAnaH kurvankAmaM kShaNamukhapaTaprItimairAvatasya | dhunvankalpadrumakisalayAnyaMshukAnIva vAta\- rnAnAcheShTairjalada lalitairnirvishestaM nagendram || 62|| hemeti || he jalada, hemAmbhojAnAM prasavi janakam || \ldq{}jidR^ikShi\-\rdq{} ityAdinenipratyayaH || mAnasasya sarasaH salilamAdadAnaH | pibannityarthaH | tathairAvatasyendragajasya | kAmachAritvAdvA shivasevArthamindrAgamanAdvA samAgatasyeti bhAvaH | kShaNe jalAdAnakAle mukhe paTena yA prItistAM kurvan | tathA kalpadrumANAM kisalayAni pallavabhUtAnyaMshukAni sUkShmavastrANIva || \ldq{}aMshukaM vastrabhAtre syAtparidhAnottarIyayoH | sUkShmavastre nA.atidIptau\rdq{} iti shabdArNave || vAtairmevavAtairdhunvan | nAnA bahuvidhAshcheShTAstoyapAnAdayo yeShu tairlalitaiH krIDitaiH || \ldq{}nA bhAvabhede strInR^itye lalitaM triShu sundare | astriyAM pramadAgAre krIDite jAtapallave\rdq{} iti shabdArNave || taM nagendraM kailAsaM kAmaM yatheShTaM nirvisheH samupabhu~NkShva || \ldq{}nirdesho bhR^itibhogayoH\rdq{} ityamaraH | yathechChavihAro mitragR^iheShu maitryAH phalam | sahajamitraM cha te kailAsaH | meghaparvatayorabjasUryayorabdhichandrayoH shikhijImUtayoH samIrAgjyormitratA svayamiti bhAvaH || tasyotsa~Nge praNayina iva srastaga~NgAdukUlAM na tvaM dR^iShTvA na punaralakAM j~nAsyase kAmachArin | yA vaH kAle vahati salilodgAramuchchairvimAnA muktAjAlagrathitamalakaM kAminIvAbhravR^indam || 63|| tasyeti || praNayinaH priyatamasyeva tasya kailAsa syo tsa~Nga UrdhvabhAge kaTau cha || \ldq{}utsa~Ngo muktasaMyoge sakthanyUrdhvatale.api cha\rdq{} iti mAlatImAlAyAm || ga~NgA dukUlama shubhravastramivetyupamitasamAsaH || \ldq{}dukUlaM sUkShma vastresyAduttarIye sitAMshuke\rdq{} iti shabdArNave || anyatra tu ga~Ngaiva dukUlam || tatsrastaM yasyAstAM tathoktAmalakAM ku beranagarIM dR^iShTvA | kAminImiveti sheShaH | he kAmachArin, tvaM punastvaM tu na j~nAsyasa iti na | kiM tu j~nAsyasa evetyarthaH || kAmachAriNaste pUrvamapi bahukR^itvo darshana sambhAvAdaj~nAnamasambhAvitameveti nishchayArthaM na~ndvayaprayogaH | taduktam"smR^itinishchayasid.hdhyartheShu nadvayaprayogaH\rdq{} iti || uchchai runnatAni vimAnAni saptabhUmikabhavanAni yasyAM sA || \ldq{}vimAno.astrI devayAne saptabhUmau cha sadmani\rdq{} iti yAdavaH || meghasaMvAhanasthAnasUchanArthamidaM visheShaNam || anyatra vimAnA niShkopA yA alakA | vo yuShmAkaM kAle | meghakAla ityarthaH || kAlasya sarvameghasAdhAraNyAdva iti bahuvachanam || salilamudgiratIti salilodgAram | sravatsaliladhArAmityarthaH || abhravR^indaM meghakadambakaM kAminI strI muktAjAlaimauktikasarairgrathitaM pratyuptam || \ldq{}puMshchalyA mauktike muktA\rdq{} iti yAdavaH || alakamiva chUrNakuntalAnIva || jAtAve kavachanam || \ldq{}alakAshchUrNakuntalAH\rdq{} ityamaraH || vahati bibharti || atra kailAsasyAnukUlanAyakatva malakAyAshcha svAdhInapatikAkhyanAyikAtvaM dhvanyate | \ldq{}ekAyatto.anukUlaH syAt\rdq{} iti | \ldq{}priyopalAlitA nityaM svAdhInapatikA matA iti cha lakShayanti | udAharanti cha \- lAlayannalakaprAntAnrachayanpatrama~njarIn | ekAM vinodayankAntAM ChAyAvadanuvartate || \ldq{}iti || iti shrImahopAdhyAya mallinAthasUrivirachitayA sa~njIvinIsamAkhyayA vyAkhyayA sameto mahAkavishrIkAlidAsavirachite meghadUte kAvye pUrvameghaH samAptaH . \section{meghadUtaM uttarameghaH} vidyutvantaM lalitavanitAH sendrachApaM sachitrAH sa~NgitAya prahatamurajAH snigdhagambhIra ghoSham | antastoyaM maNimayabhuvastu~NgamabhraMlihAgrAH\- prAsAdAstvAM tulayitumalaM yatra taistairvisheShaiH || 1|| vidyutvantamiti || yatrAlakAyAM lalitA ramyA vanitAH striyo yeShu te | saha chitrairvartanta iti sachitrAH || \ldq{}AlekhyAshcharyayoshchitram\rdq{} ityamaraH || \ldq{}tena saheti tulyayoge\rdq{} iti bahuvrIhiH | \ldq{}vopasarjanasya\rdq{} iti sahashabdasya samAsaH || sa~NgItAya tauryatrikAya prahatamurajAstADitamR^ida~NgAH || \ldq{}murajA tu mR^ida~Nge syA~NkakkAmurajayorapi\rdq{} iti shabdArNave || maNimayA maNivikArA bhuvo yeShu | abhraM lihantItyabhraMlihAnyabhraM kaShANi || \ldq{}vahAbhre lihaH\rdq{} iti khashpratyayaH | \ldq{}arurdviSha\-\rdq{} ityAdinA mumAgamaH || agrANi shikharANi yeShAM te tathoktAH | atitu~NgA ityarthaH | prAsAdA devagR^ihANi || \ldq{}prAsAdo devabhUbhujAm\rdq{} ityamaraH || vidyuto.asya santIti vidyutvantam | sendrachApamindrachApavantam | snigdhaH shrAvyo gambhIro ghoSho garjitaM yasya tam | antarantargataM toyaM yasya tam | tu~NgamunnataM tvAM taistairvisheShairlalitavanitatvAdidharmaistulayituM samIkartumalaM paryAptAH || \ldq{}alaM bhUShaNaparyAptishaktivAraNavAchakam\rdq{} ityamaraH || atropamAnopameyabhUtameghaprAsAdadharmANAM vidyudvanitAdInAM yathAsa~NkhyamanyonyasAdR^ishyAnmeghaprAsAdayoH sAmyasiddhiriti | bimbapratibimbabhAveneyaM parNopamA | vastato bhinnayoH parasparasAdR^ishyAdabhinnayorupamAnopameyadharmayoH pR^ithagupAdAnAdvimbapratibimbabhAvaH || samprati sarvadA sarvartusampattimAha\- haste lIlAkamalamalake bAlakundAnuviddhaM nItA lodhraprasavarajasA pANDutAmAnane shrIH | chUDApAshe navakurabakaM chAru karNe shirIShaM sImante cha tvadupagamajaM yatra nIpaM vadhUnAm || 2|| hasta iti || yatrAlakAyAM vadhUnAM strINAM haste lIlArthaM kamalaM lIlAkamalam || sharalli~Ngametat | taduktam\-`sharatpa~NkajalakShaNA\rdq{} iti || alake kuntale || jAtAvekavachanam || alakeShvityarthaH | bAlakundaiH pratyagramAghyakusumairanuviddham | anuvedha granthanam || napuMsake bhAve ktaH || yadyapi kundAnAM shaishiratvamasti \ldq{}mAghyaM kundam\rdq{} ityabhidhAnAttathApi hemante prAdurbhAvaH shishire prauDhatvamiti vyavasthAbhedena hemantakAryatvamityAshayena bAleti visheShaNam || \ldq{}alakam\rdq{} iti prathamAntapAThe saptamI prakrama bha~NgaH syAt | nAthastu niyatapuMli~NgatAhAnishcheiti doShAntaramAha | tadasat | \ldq{}svabhAvavakrANyalakAni tAsAM\rdq{} | \ldq{}nirdhUtAnyalakAni pAtitamuraH kR^itsno.adharaH khaNDitaH\rdq{} ityAdiShu prayogeShu napuMsakali~NgatAdarshanAt || Anane mukhe loghraprasavAnAM loghrapuShpANAM shaishirANAM rajasAM parAgeNa || \ldq{}prasavastu phale puShpe vR^ikShANAM garbhamochane\rdq{} iti vishvaH || pANDutAM nItA shrIH shobhA | chUDApAshe keshapAshe navakura bakaM vAsantaH puShpavisheShaH | karNe chAru peshala shirIShaM gaiShmaH puShpavisheShaH | sImante mastaka keshavI dhyAm || \ldq{}sImantamastriyAM mastakeshavIthyA mudAhR^itam\rdq{} iti shabdArNave || tavopagamaH | mevAgama ityarthaH | tatra jAtaM tvadupagamajam | vArShikamityarthaH | nIpaM kadambakusumam | sarvatrAstIti sheShaH astirbhavatiparaH prathamapuruSho.aprayujyamAno.apyastItinyAyAt | itthaM kamalakundAdi tattatkAryasamAhArAbhidhAnAdarthAtsarvartu samAhArasiddhiH | kAraNaM vinA kAryasyAsiddheriti bhAvaH || yatronmattabhramaramukharAH pAdapA nityapuShpA haMsashreNIrachitarashanA nityapadmA nalinyaH | kekotkaNThA bhavanashikhino nityabhAsvatkalApA nityajyotsnAH pratihatatamovR^itti ramyAH pradoShAH || yatreti || yatrAlakAyAM pAdapA vR^ikShAH | nityAni puShpANi yeShAM te tathA | na tvR^ituniyamAditi bhAvaH | ata evonmattairbhramarairmukharAH shabdAyamAnAH | nalinyaH padminyo nityAni padmAni yAsAM tAstathA na tu hemantavarjitamityarthaH | ata eva haMsashreNIbhI rachitarashanAH | nityaM haMsapariveShTitA ityarthaH | bhavanashikhinaH krIDAmayUrA nityaM bhAsvantaH kalApA barhANi yeShAM te tathoktAH | na tu varShAsveva | ata eva kekAbhirutkaNThA udgrIvAH | pradoShA rAtrayo nityA jyotsnA yeShAM te | na tu shuklapakSha eva | ata eva pratihatA tamasAM vR^ittirvyAptiryeShAM te cha te ramyAshcheti tathoktAH || AnandotthaM nayanasalilaM yatra nAnyairnimittai rnAnyastApaH kusumasharajAdiShTasaMyoga sAdhyAt | nApyanyasmAtpraNayakalahAddiprayogopapatti vitteshAnAM na cha khalu vayo yauvanAdanyadasti || Anandeti || yatrAlakAyAM vitteshAnAM yakShANAm || \ldq{}vittAdhipaH kuberaH syAtprabhau dhanikayakShayoH\rdq{} iti shabdArNave || AnandotthamAnandajanyameva nayanasalilam | anyairnimittaiH shokAdibhirna | iShTasaMyogena priyajanasamAgamena sAdhyAnnirvartanIyAt | na tvapratIkAryAdityarthaH | kusumasharajAnmadanasharajAdanyastApo nAsti | praNayakalahAdanyasmAtkAraNAdviprayogopapattirvirahamAptirapi nAsti | kiM cha yauvanAdanyadvayo vArdhakaM nAsti || shlokadvayaM prakShiptam || yasyAM yakShAH sitamaNimayAnyetya harmyasthalAni jyotishChAyAkusumarachitAnyuttamastrI sahAyAH | Asevante madhu ratiphalaM kalpavR^ikShaprasUtaM tvadgambhIra dhvani shanakaiH puShkareShvAhateShu || 3|| yasyAmiti || yasyAmalakAyAM yakShA devayonivisheShA uttamastrIsahAyA lalitA~NganAsahacharAH santaH sitamaNimayAni sphaTikamaNimayAni chandrakAntamayAni vA | ata eva jyotiShAM tArakANAM ChAyAH pratibimbAnyeva kusumAni tai rachitAni pariShkR^itAni || \ldq{}jyotistArAgnibhAjyAlAdR^ikputrArthAdhvarAtmasu\rdq{} iti vaijayantI || etena pAnabhUmeramlAnashobhatvamuktam | harmyasthalAnyetya prApya | tvadgambhIradhvaniriva dhvaniryeShAM teShu puShkareShu vAdyabhANDamukheShu || \ldq{}puShkaraM karihastAgre vAdyabhANDamukhe jale\rdq{} ityamaraH || shanakairmandamAhateShu satsu || etachcha nR^ityagItayorapyupalakShaNam || kalpavR^ikShaprasUtaM kalpavR^ikShasya kA~NkShitArthapradatvAnmadhvapi tatra prasR^itam | ratiH phalaM yasya tadratiphalAkhyaM madhu madyamAsevante | AdR^itya pibantItyarthaH || \ldq{}tAlakShIrasitAmR^itAmalaguDonmattAsthikAlAhvhyAdarvindradrumamoraTekShukadalIguglumasUnairyutam | itthaM chenmadhupuShpabha~NgayupachitaM puShpadrumUlAvR^itaM kvAthena smaradIpanaM ratiphalAkhyaM svAdu shItaM madhu || \ldq{}iti madirArNave || mandAkinyAH salilashishiraiH sevyamAnA marudbhi\- rmandArANAmanutaTaruhAM ChAyayA vAritoShNAH | anveShTavyaiH kanakasikatAmuShTinikShepagUDhaiH sa~NkrIDante maNibhiramaraprArthitA yatra kanyAH || 4|| mandAkinyA iti || yatrAlakAyAmamaraiH prArthitAH | sundarya ityarthaH | kanyA yakShakumAryaH || \ldq{}kanyA kumArikAnAryoH\rdq{} iti vishvaH || mandAkinyA ga~NgAyAH salilena shishiraiH shItalairmarudbhiH sevyamAnAH satyaH | tathA.anutaTaM taTeShu rohantItyanutaTaruhaH || kvip || teShAM mandArANAM ChAyayAnatapena vAritoShNAH shamitAtapAH satyaH kanakasya sikatAsu muShTibhirnikShepeNa gUDhaiH saMvR^itairata evAnveShTavyairmR^igyairma NibhI ratnaiH sa~NkrIDante | guptamaNisa.nj~nayA daishikakrIDayA samyakkrIDantItyarthaH || krIDosnusamparibhyashcha\rdq{} ityAtmanepadam || ! \ldq{}ratnAdibhirvAlukAdau guptairdraShTavyakarmabhiH | kumArIbhiH kR^itA krIDA nAmnA guptamaNiH smR^itA || rAsakIDA gUDhamaNirguDA gUDhamaNirgupta kelistu lAyanam | pichChakandukadaNDAdyaiH smR^itA daishikakelayaH\rdq{} iti shabdArNave || nIvIbandhochChvasitashithilaM yatra bimbAdharANAM kShaumaM rAgAdanibhUtakareShvAkShipatsu priyeShu | archistu~NgAnabhimukhamapi prApya ratnapradIpAn hrImUDhAnAM bhavati viphalapreraNA chUrNamuShTiH || 5|| nIvIti || yatrAlakAyAmanibhR^itakareShu chapalahasteShu priyeShu | nIvI vasanagranthiH || \ldq{}nIvI paripaNe granthau strINAM jaghanavAsasi\rdq{} iti vishvaH || saiva bandho nIvIbandhaH || chUtavR^ikShavadapaunaruktyam || tasyochChvasitena truTitena shithilaM kShaumaM dukUlaM rAgAdA kShipatsvAharatsu satsuM hrImUDhAnAM lajjAvidhurANAm | bimbaM bimbikAphalam || \ldq{}bimbaM phale bimbikAyAH pratibimbe cha maNDale\rdq{} iti vishvaH || bimbamivAdharo yAsAM tAsAM bimbAdharANAM strIvisheShANAm || \ldq{}visheShAH kAminIkAntAbhIruvimbAdharA~NganAH shabdArNave || chUrNasya ku~NkumAdermuShTiH | archirbhirmayUkhaistu~Ngan || \ldq{}achirmayUkhashikhayoH\rdq{} iti vishvaH || ratnAnyeva pradIpAnabhimukhaM yathA tathA prApyApi viphalapreraNA dIpanirvApiNAkShamatvAnniShphalakShepA bhavati | atrA~NganAnAM rattrapadIpanirvApaNapravR^ittyA maugdhyaM vyajyate || iti netrA nItAH satatagatinA yadvimAnAgrabhUmI\- rAlekhyAnAM navajalakaNairdoShamutpAdya sadyaH | sha~NkAspR^iShTA iva jalamuchastvAdR^isho jAlamArgai rdhUmodgArAnukR^itinipuNA jarjarA niShpatanti || 6|| netreti || he megha, netrA prerakeNa satatagatinA sadAgatinA vAyunA || \ldq{}mAtarishvA sadAgatiH\rdq{} ityamaraH || yasyA alakAyA vimAnAnAM saptabhUmikabhavanAnAmagrabhUmIruparibhUmikA nItAH prApitAH | tvAmeva dR^ishyanta iti tvAdR^ishaH | tvatsadR^ishA ityarthaH || \ldq{}tyadAdiShu dR^isho.anAlochane ka~ncha\rdq{} iti ka~npratyayaH || jalamucho meghAH | AlekhyAnAM sachitrANAm || \ldq{}chitraM likhitarUpADhyaM syAdAlekhyaM tu yatnataH\rdq{} iti shabdArNave || navajalakaNairdoShaM sphoTanamutpAdya sadyaH sha~NkAspR^iShTA iva sAparAdhatvAdbhayAviShTA iva sha~NkA vitarkabhayayoH iti shabdArNave || dhUmodgArasya dhUma nirgamasyAnukR^itAnukaraNe nipuNAH kushalA jarjarA vishIrNAH santo jAlanamArgairgavAkSharandhairniShpatanti niShkrAmanti || yathA kenachidantaHpurasa~nchAravatA dUtena gUDhavR^ittyA rahasyabhUmiM prApitAstatra strINAM vyabhichAradoShamutpAdya sadyaH sAsha~NkAH klR^iptaveshAntarA jArAH kShudramArgairniShkrAmanti tadvaditi dhvaniH | prakR^itArthe sha~NkAspR^iShTA ivetyutprekShA || yatra strINAM priyatamabhujAli~NganochChavAsitAnA\- ma~NgaglAniM suratajanitAM tantujAlAvalambAH | tvarasaMrodhApagamavishadaishchandrapAdairnishIthe vyAlumpanti sphuTajalalavasyandinashchandrakAntAH || 7|| yatreti || yatrAlakAyAM nishIthe.ardharAtre || \ldq{}ardharAtranishIthau dvau\rdq{} ityamaraH || tatsaMrodhasya meghAvaraNaspApagamena vishadairnirmalaishchandrapAdaishchandrarashmibhiH || \ldq{}pAdA rashmya~NgituryAshAM\rdq{} ityamaraH || sphuTajalalavasyandin ulbaNAmbukaNa srAviNastantujAlAvalambA vitAnalambisUtrapu~njAdhArAH | tadguNagumphitA ityarthaH | chandrakAntAshchandrakAntamaNayaH | priyatamAnAM bhujairAli~NganeShUchChvAsitAnAM prashithilIkR^itAnAm | shrAntyA jalasekAya vA shithilatAli~NganAnAmiti yAvat | strINAM suratajanitAma~NgaglAniM sharIrakhedam | avayavAnAM glAnatAmiti yAvat | vyAlumpantyanudanti || akShayyAntarbhavananidhayaH pratyahaM raktakaNThai\- rudgAyadbhirdhanapatiyashaH kinnarairyatra sArdham | vaibhrAjAkhyaM vibudhavanitAvAra mukhyAsahAyA baddhAlApA bahirupavanaM kAmino nirvishanti || 8|| akShayyeti | yatrAlakAyAm | kShetuM shakyAH kShayyAH || \ldq{}kShayyajayyau shakyArthe\rdq{} iti nipAtaH | tato na~nsamAsaH || bhavanAnAmantarantarbhavanam || \ldq{}avyayaM vibhakti\-\rdq{} ityAdinAvyayIbhAvaH || akShayyA antarbhavane nidhayo yeShAM te tathoktAH || yathechChAbhogasambhAvanArthamidaM visheShaNam || vibudhavanitA apsarasastA eva vAramukhyA veshyAstA eva sahAyA yeShAM te tathoktAH || \ldq{}vArastrI gaNikA veshyA rUpAjIvAthasA janaiH | satkR^itA vAramukhyA syAt\rdq{} ityamaraH || baddhAlApAH sambhAvitasaMlApAH kAminaH kAmukAH pratyahamahanyahani || \ldq{}avyayaM vibhakti\-\rdq{} ityAdinA samAsaH || rakto madhuraH kaNThaH kaNThadhvaniryeShAM te taiH sundarakaNThadhvanibhirdhanayatiyashaH kuberakIrtimudrAyadbhiruchchairgAyanashIlaiH | devagAnasya gAndhAragrAmatvAttArataraM gAyadbhirityarthaH || kinnaraiH sArdhaM saha | vibhrAjasyedaM vaibhrAjam | vaibhrAjamityAkhyA yasya tadvai bhrAjAkhyam || \ldq{}vibhrAjena gaNendreNa trAtaM vaibhrA jamAkhyayA\rdq{} iti shambhurahasye || chaitrarathasya nAmAntarametat | bahirupavanaM brAhyodyAnaM nirvishantyanubhavanti || gatyutkampAdalakapatitairyatra mandArapuShpaiH patrachChedaiH kanakakamalaiH karNavibhraMshibhishcha | muktAjAlaiH stanaparisarachChinnasUtraishcha hAMrai\- rnaisho mArgaH saviturudaye sUchyate kAminInAm || 9|| gatIti || yatrAkAyAM kAminInAmabhisArikANAm | nishi bhavo naisho mArgaH saviturudaye sati gatyA gamanenotkampashchalanaM tasmAddhetoralakebhyaH patitairmandArapuShpaiH suratarukusumaiH | tathA patrANAM patralatAnAM ChedaiH khaNDaiH | patitairiti sheShaH || tathA karNebhyo vibhrashyantIti karNavibhraMshIni taiH kanakasya kamalaiH || ShaShTyA vivakShitArthalAbhe sati mayaTA vigrahe.adhyAhAradoShaH | evamanyatrApyanusandhaiyam || tathA muktAjAlai mauktikasaraiH | shironihitairityarthaH | tathA stanayoH parisaraH pradeshastatra ChinnAni sUtrANi yeShAM tairhAraishcha sUchyate j~nApyate | mArgapatitamandArakusumAdili~NgairayamabhisArikANAM panthA ityanumIyata ityarthaH || matvA devaM dhanapatisakhaM yatra sAkShAdasantaM prAyashchApaM na vahati bhayAnmanmathaH ShaTpadajyam | sabhrUbha~NgaprahitanayanaiH kAmilakShyeShvamoghai\- stasyArambhashchaturavanitAvibhramaireva siddhaH || 10|| matveti || yatrAlakAyAM manmathaH kAmaH | dhanapateH kuberasya sakheti dhanapatisakhaH || \ldq{}rAjAhaH sakhibhyaShTach\rdq{} | taM devaM mahAdeva sAkShAdvasantaM sakhi snehAnnijarUpeNa vartamAnaM matvA j~nAtvA bhayAdbhAle kShaNabhayAtShaTpadA eva jyA maurvI yasya taM chApaM prAyaH prAchuryeNa na vahati na bibharti | kathaM tarhi tasya kAryasiddhiratAha\-sabhrUbha~Ngeti || tasya manmathasyArambhaH kAmijanavijayavyApAraH sabhrUbha~Nga prahitAni prayuktAni niyuktAni nayanAni dR^iShTayo yeShu taistathoktaiH kAmina eva lakShyANi teShvamodhaiH | saphala prayogairityarthaH || manmathachApo.api kvachidapi moghaH syAditi bhAvaH || chaturAshcha tA vanivAshcha tAsAM vibhramairvilAsaireva siddho niShpannaH | yadanartha~NkaraM pAkShikaphalaM cha tatprayogAdvaraM nishchitasAdhanaprayoga iti bhAvaH || \ldq{}kachadhAryaM dehadhAryaM paridheyaM vilepanam | chaturdhA bhUShaNaM prAhuH strINAmanyachcha daishikam || iti rasAkare | tadevaitadAha\- vAsashchitraM madhu nayanayorvibhramAdeshadakShaM puShpodbhedaM saha kisalayairbhUShaNAnAM vikalpAn | lAkShArAgaM charaNakamalanyAsayogyaM cha yasyA\- mekaH sUte sakalamabalAmaNDanaM kalpavR^ikShaH || 11|| vAsa iti || yasyAmalakAyAM chitraM nAnAvarNaM vAso vasanam | paridheyamaNDanametat | nayanayorvibhramANAmAdesha upadeshe dakSham | anena vibhramadvArA madhuno maNDanatvamanusandheyam | tachcha maNDanAdivaddehadhArye.antarbhAvyam | madhu madyam | kisalayaiH pallavaiH saha puShpodbhedam | ubhayaM chetyarthaH || idaM tu kachadhAryam | bhUShaNAnAM vikalpAnvisheShAn | dehadhAryametat | tathA charaNakamalayornyAsasya samarpaNasya yogyam | rajyate.aneneti rAgo ra~njakadravyaM lAkShaiva rAgastaM lAkShArAgaM cha || chakAro.a~NgarAgAdivilepanamaNDanopalakShaNArthaH || sakalaM sarvam | chaturvidhamapItyarthaH | abalAmaNDanaM yoShitprasAdhanajAtamekaH kalpavR^ikSha eva sUte janayati | na tu nAnAsAdhanasampAdana prayAsa ityarthaH || itthamalakAM varNayitvA tatra svabhavanasyAbhij~nAnamAha\- tatrAgAraM dhanapatigR^ihAduttareNAsmadIyaM dUrAlakShyaM surapatidhanushchAruNA toraNena | yasyopAnte kR^itakatanayaH kAntayA vardhito me hastaprApyastabakanamito bAlamandAravR^ikShaH || 12|| tatreti || tatrAlakAyAM dhanapatigR^ihAnkubaragR^ihAduttareNottarasminnadUradeshe || \ldq{}enavanyatarasyAmandUre.apa~nchamyAH\rdq{} ityenappratyayaH | \ldq{}enapA dvitIyA\rdq{} iti dvitIyA || \ldq{}gR^ihAH puMsi cha bhUmnyeva\rdq{} ityamaraH || athavA \ldq{}uttareNa\rdq{} iti nainappratyayAntaM kintu \ldq{}toraNena\rdq{} ityasya visheShaNaM tR^itIyAntam || dhanapatigR^ihAduttarasyAM dishi yattoraNaM bahidvAraM tena lakShitamityarthaH || asmAkamidamasmadIyam || vR^iddhAchChaH\rdq{} iti pakShe ChapratyayaH || agAraM gR^iham | surapatidhanushchAruNA maNimayatvAdabhraM kaShatvAchchendrachApasundareNa toraNena bahirdvAreNa dUrAlakShyaM dR^ishyam | anenAbhij~nAna dUrataeva j~nAtuM shakyamityarthaH || abhij~nAnAntaramAhayasyAgArasyopAnte prAkArAntaH pArshvadeshe me mama kAntayA vardhitaH poShitaH kR^itakatanayaH kR^itrima sutaH | putratvenAbhimanyamAna ityarthaH || hastena prApyairhastAvacheyaiH stabakairguchChairnamitaH || syAduchChakastu stabakaH\rdq{} ityamaraH || bAlo mandAravR^ikShaH kalpavR^ikSho.astIti sheShaH || itaH paraM chaturbhiH shlokairabhij~nAnAntaramAha\- vApI chAsminmarakatashilAbaddha sopAnamArgA haimaishChannA vikachakamalaiH snigdhavaidUryanAlaiH | yasyAstoye kR^itavasatayo mAnasaM sannikR^iShTaM nAdhyAsyanti vyapagatashuchastvAmapi prekShya haMsAH || 13|| vApIti || asminmadIyAgAre marakatashilAbhirbaddhaH sopAnamArgo yasyAH sA tathoktA | vidure bhavA vaidUryAH || \ldq{}vidUrA~nyaH\rdq{} iti yapratyayaH || vaidUryANAM vikArA vaidUryANi || vikArArthe.aNpratyayaH || snigdhAni vaidUryANi nAlAni yeShAM tairhaimaiH sauvarNairvikachakamalaishChannA vApI cha | astIti sheShaH || yasyA vApyAstoye kR^itavasatyaH kR^itanivAsA haMsAstvAM meghaM prekShyApi vyapagatashucho varShAkAle.api vyapagatakaluShajalatvAdvItaduHkhAH santaH sannikR^iShTaM sannihitam | sugamamapItyarthaH | mAnasaM mAnasasaro nAdhyAsyanti notkaNThayA smariShyanti || \ldq{}AdhyAnamutkaNThAsmaraNam\rdq{} iti kAshikAyAm || tasyAstIre rachitashikharaH peshalairindranIlaiH krIDAshailaH kanakakadalIveShTanaprekShaNIyaH | madgehinyAH priya iti sakhe chetasA kAtareNa | prekShyopAntasphuritataDitaM tvAM tameva smarAmi || 14|| tasyA iti || tasyA vApyAstIre peshalaishchArubhiH || \ldq{}chArau dakShe cha peshalaH\rdq{} ityamaraH || indranIlai rachitashikharaH | indranIlamaNimayashikhara ityarthaH | kanakakadalInAM veShTanena paridhinA prekShaNIyo darshanIyaH krIDAshailaH | astIti sheShaH || he sakhe, upAnteShu prAnteShu sphuritAstADito yasya tattathoktam || idaM visheShaNaM kadalIsAmyArthamuktam || indranIlasAmyaM tu meghasya svAbhAvikamityanena sUchyate || tvAM prekShya madgehinyAH priya iti hetoH || tasya shailasya madgR^ihiNIpriyatvAddhetorityarthaH || kAtareNa bhItena chetasA bhayaM chAtra sAnandameva | \ldq{}vastUnAmanubhUtAnAM tulyashravaNadarshanAt | shravaNAtkIrtanAdvApi sAnandA bhIryathA bhavet || \ldq{} iti rasAkare darshanAt || tameva krIDAshailameva smarAmi || evakAro viShayAntaravyavachChedArthaH | sadR^ishavastvanubhavAdiTArthasmR^itirjAyate ityarthaH | ata evAtra smaraNAkhyo.ala~NkAraH | taduktaM \- \ldq{}sadR^ishAnubhavAdanyasmR^itiH smaraNamuchyate iti || niruktakArastu \ldq{}tvAM tameva smarAmi\rdq{} iti yojayitvA me shailatvAropamAchaShTe | tadasa~Ngatam | adryAkArAropasya purovartinyanubhavAtmakatvena smaratishabdaprayogAnupapatteH || shailatvabhAvanAsmR^itirityapi nopapadyate | bhAvanAyAH smR^ititve pramANAbhAvAdanubhavAyogAtsAdR^ishyopanyAsasya vaiyarthyAchcha visadR^ishe.api shAlagrAme haribhAvanAdarshanAditi || raktAshokashchalakisalayaH kesarashchAtra kAntaH pratyAsannau kurahakavR^ite rmAdhavImaNDapasya | ekaH sakhyAstava saha mayA vAmapAdAbhilAShI kA~NkShatyanyo vadanamadirAM dohadachChadmanAsyAH || 15|| rakteti || atra krIDAshaile kuMrabakA eva vR^itirAvaraNaM yasya tasya | madhau vasante bhavA mAdhavyastAsAM maNDapastasthAtimuktalatAgR^ihasya || \ldq{}atimuktaH puNDrakaH syAdvAsantI mAdhavI latA ityamaraH || pratyAsannau sannikR^iShTau chalakisalayashcha~nchalapallavaH | anena vR^ikShasya pAdatADaneShu prA~njalittuM vyajyate | raktAshokaH | raktavisheShaNaM tasya smaroddIpakatvAduktam | \ldq{}prasUnakairashokastu shveto rakta iti dvidhA | bahutiddhikaraH shveto rakto.atrasmarakharthanaH || ityashokakalpe darshanAt || kAntaH kamanIyaH kesaro bakuatha kesare | bakulo ba~njulaH\rdq{} ityamaraH || sta iti sheShaH || ekastayoranyataraH | prAthamikatvAdashoka ityarthaH || mayA saMha va sakhyAH | svapriyAyA ityarthaH || vAmapAdAbhilAShI | dohadachChadmanetyatrApi sambandhanIyam || sa chAhaM cha | abhilASheNAvityarthaH || anyaH kesaraH | dohadaM vR^ikShAdInAM prasavakAraNaM saMskAradravyam || \ldq{}tarugulmalatAdInAmakAle kushalaiH kR^itam | puShpAdyutpAdakaM dravyaM dohadaM syAttu tatkriyA || \ldq{}iti shabdArNave || tasya ChadmanA vyAjena || \ldq{}kapaTosstrI vyAjadambhoShadhayaHChadmakaitave\rdq{} ityamaraH || asyAstava sakhyA vadanamadirAM gaNDUShamadyaM kA~NkShati || mayA sahetyatrApi sambandhanIyam || ashokabakulayoH shrIpAdatADanagaNDUShamadire dohadamiti prasiddhiH || \ldq{}strINAM sparshAtpri~Ngurvikasati nakulaH sIdhugaNDUShasekAtpAdAghAtAdashokastilaka kurabakau vIkShaNAli~NganAbhyAm | mandAro narmavAkyAtpaTu mR^idu hasanAchchampako vaktravAtAchchUto gItAnnamerurvikasati cha puro nartanAtkarNikAraH\rdq{} | tanmadhye cha sphaTikaphalakA kA~nchanI vAsayaShTi\- rmUle baddhA maNibhiranatiprauDhavaMshaprakAshaiH | tAlaiH shi~njAvalayasubhagairnartitaH kAntayA me yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhR^idvaH || 16|| tanmadhya iti || kiM cheti chArthaH || tanmadhye tayovR^ikShayormadhye natimIDhAnAmanatikaThorANAM vaMshAnAM prakAsha iva prakAsho yeShAM taistaruNaveNusa chChAyairmaNibhirmarakatashilAbhirmUle baddhA | kR^itavediketyarthaH || sphaTikaM sphaTikamayaM phalakaM pIThaM yasyAH sA | kA~nchanasya vikAraH kA~nchanI sauvarNI vAsayaShTirnivAsadaNDaH | astIti sheShaH || shi~njA bhUShaNadhvaniH || \ldq{}bhUShaNAnAM tu shi~njitaM\rdq{} ityamaraH || bhidAditvAda~N || shi~njidhAturayaM tAlavyAdirna tu dantyAdiH || shi~njApradhAnAni valayAni taiH subhagA ramyAstaistAlaiH karatalavAdanairme mama kAntayA nartito vo yuShmAkaM suhR^itsakhA nIlakaNTho mayUraH || \ldq{}mayUro barhiNo barhi nIlakaNTho bhuja~Ngabhuk\rdq{} ityamaraH || divasa vigame sAya~NkAle yAM yaShTikAmadhyAste | yaShTayAmAsta ityarthaH || \ldq{}adhishI~NgsthAsAM karma iti\rdq{} karmatvAdvitIyA || \ldq{}vatrAgAram\rdq{} ityArabhya pa~nchasu shlokeShu samR^iddhavastuvarNanAdudAttAla~NkAraH | taduktam\-`ududAttaM bhavedyatra samR^iddhaM vastu varNyate\rdq{} iti || na chaiShA svabhAvoktirbhAvikaM vA tatra yathAsthitavastuvarNanAt | atra tu \ldq{}kavipratibhotthApitasambhAvyamAnaishvaryashAlivastuvarNanAdAropitaviShayatvamiti tAbhyAmasya bhedaH\rdq{} ityala~NkAra sarvasvakAraH | ebhiH sAdho hR^idayanihitairlakShaNairlakShayethA dvAropAnte likhitavapuShau sha~Nkhapadmau cha dR^iShTvA | kShAmachChAyaM bhavanamadhunA maddiyogena nUnaM\- sUryApAye na khalu kamalaM puShyati svAmabhikhyAm || 17|| ebhiriti || he sAdho napuNa | \ldq{}sAdhuH samartho nipuNo vA\rdq{} iti kAshikAyAm | hR^idayanihitaiH | avismR^itairityarthaH || ebhiH pUrvoktairlakShaNaistoraNAdibhirabhij~nAnairdAropAnte || ekavachanamavivakShitam || dvArapArshvayorityarthaH || likhite vapuShI AkR^itI yayostau tathoktau sha~Nkhapadma nAma nidhivisheShau || \ldq{}nidhirnA shevadhirbhedAH padmasha~NkhAdayo nidheH\rdq{} ityamaraH || dR^iShTvA cha nUnaM satyamadhunedAnIm || \ldq{}adhunA\rdq{} iti nipAtaH || madviyogena mama pravAsena kShAmachChAyaM mandachChAyamutsavoparamAtkShINakAnti bhavanaM madgR^ihaM lakShayethA nishchinuyAH | tathAhi | sUryApAye sati kamalaM padmaM svAmAtmIyAmabhirUpAM shobhAm || \ldq{}abhikhyA nAmashobhayoH\rdq{} ityamaraH || na puShyati nopachinoti khalu | sUryavirahitaM padmamiva pativirahitaM gR^ihaM na shobhata ityarthaH | nijagR^ihanishchayAnantaraM kR^ityamAha\- gatvA sadyaH kalabhatanutAM shIghra sampAtahetoH krIDAshaile prathamakathite ramyasanau niShaNNaH | arhasyantarbhavanapatitAM kartumalpAlpabhAsaM khadyotAlIvilasitanibhAM vidyadunmeShadR^iShTim || 18|| gatveti || he megha, shIghrasampAta eva hetustasya | shIghrapraveshArthamityarthaH || \ldq{}ShaShThI hetuprayoge\rdq{} iti ShaShThI || \ldq{}sampAtaH patane vege praveshe vedasaMvide\rdq{} iti shabdArNave || sadyaH sapadi kalabhasya karipotasya tanuriva tanuryasya tasya bhAvastAmalpasharIratAM gatvA prApya prathamakathite \ldq{}tasyAstIre\rdq{} ityAdinA pUrvoddiShTe ramyasAnau | niShIdanayogya ityarthaH | krIDAshaile niShaNNa upaviShTaH san | alpAlpA.alpaprakArA bhAH prakAsho yasyAstAm || \ldq{}prakAre guNavachanasya\rdq{} iti dviruktiH || khadyotAnAmAlI tasyA vilasitena sphuritena nibhAM samAnAM vidyudunmeSho vidyutprakAshaH sa eva dR^iShTistAM bhavanasyAntarantarbhavanaM tatra patitAM praviShTAM kartumarhasi | yathA kashchitkichidanviShyanvachidunnate sthitvA shanaiH shanairatitarAM drAghIyasIM dR^iShTimiShTadeshe pAtayati tadvadityarthaH || samprati dR^iShTipAta phalasyAbhij~nAnaM shlokadvayenAha\- tanvI shyAmA shikharidashanA pakvabimbAdharoShThI madhye kShAmA chakitahariNIprekShaNA nimnanAbhiH | shroNIbhArAdalasagamanA stokanamrA stanAbhyAM yA tatra syAdyuvativiShaye sR^iShTirAdyeva dhAtuH || 19|| tanvIti || tanvI kR^ishA~NgI | na tu pIvarI || \ldq{}shlakShNaM dabhraM kR^ishaM tanu\rdq{} ityamaraH || \ldq{}voto guNavachanAt\rdq{} iti ~NISh || shyAmA yuvatiH || \ldq{}shyAmA yauvanamadhyasthA\rdq{} ityutpalamAlAyAm || shikharANyeShAM santIti shikhariNaH koTimantaH || \ldq{}shikharaM shailavR^ikShAgrakakShApulakakoTiShu\rdq{} iti vishvaH || shikhariNo dashanA dantA yasyAH sA | etenAsyA bhAgyavattvaM patyAyuShkaratvaM cha sUchyate | taduktaM sAmudrike`snigdhAH samAnarUpAH supa~NktayaH shikhariNaH shliShTAH | dantA bhavanti yAsAM tAsAM pAde jagatsarvam || tAmbUlarasarakte.api sphuTamAsaH samodayAH | dantAH shikhariNI yasyA dIrgha jIvati tatpriyaH || \ldq{} iti || pakvaM pariNata bimbaM bimbikAphalamivAdharoShTho yasyAH sA pakvabimbAdharoShThI || \ldq{}shAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopI samAsaH\rdq{} iti vAmanaH || \ldq{}nAsikodarauShTha\-\rdq{} ityAdinA ~NISh || madhye kShAmA | kR^ishodarItyarthaH | chakitahariNyAH prekShaNAnIva prekShaNAni dR^iShTayo yasyAH sA tathoktA || etenAsyAH padminItvaM vyajyate | taduktaM ratirahasye padminIlakShaNaprastAve\-`chakitamR^igadR^ishAbhe prAntarakte cha netre\rdq{} iti || nimnanAbhirgambhIranAbhiH || anena \ldq{}nArINAM nAbhigAmmIryAnmadanAtirekaH\rdq{} iti kAmasUtrArthaH sUchyate | shroNIbhArAdalasagamanA mandagAminI | na tu ja~NghAdoShAt || stanAbhyAM stokanamradavanatA | na tu vapurdoMShAt || yuvataya eva viShayastasminyuvativiShaye | yuvatIradhikR^ityetyarthaH | dhAturbrahmaNa AdyA sR^iShTiH prathamashilpamiva sthitetyutprekShA || prathamanirmitA yuvatiriyamevetyarthaH || prAyeNa shilpinAM prathamanirmANe prayatnAtishayavashAchChilpanirmAgasauShThavaM dR^ishyata ityAdyavisheShaNam | tathA chAsmimprapa~nche na kutrApyevaMvidhaM ramaNIyaM ramaNIratneShvastIti bhAvaH | tadevambhUtA yA strI tatrAntarbhavane syAt | tatra nidhasedityarthaH | tAmityuttarashlokena sambandhaH || tAM jAnIthAH parimitakathAM jIvitaM me dvitIyaM dUrIbhUte mayi sahachare chakravAkImivaikAm | gADhotkaNThAM guruShu divaseShveShu gachChatsu bAlAM jAtAM manye shishiramathitAM padminIM vAnyarUpAm || 20|| tAmiti || sahachare sahachAriNi | anena viyogAsahiShNutvaM vyajyate | mayi dUrIbhUte dUrasthite sati | sahachare chakravAke dUrIbhUte sati chakravAkIM chakravAkavadhUmiva || \ldq{}jAterastrIviShayAdayopadhAt\rdq{} iti ~NISh || parimitakathAM parimitavAcham | ekAmekAkinIM sthitAM tAmantarbhavanagatAM me dvitIyaM jIvitaM jAnIthAH | jIvitatulyAM matpreyasImavagachCherityarthaH | \ldq{}tanvI\rdq{} ityAdipUrvalakShaNairiti sheShaH || lakShaNAnAmanyathAbhAvabhramamAsha~NkayAha \-gADheti || gADhotkaNThAM pravalavirahavedanAm | \ldq{}rAge tvalabdhaviShaye vedanA mahatI tu yA | saMshoShaNI tu gAtrANAM tAmutkaNThAM vidurbudhAH || \ldq{}ityabhidhAnAt || bAlAM guruShu virahamahatsveShu vartamAneShu divaseShu gachChatsu satsu shishireNa shishirakAlena mathitAM padminIM vA padminImiva || \ldq{}ivavadvAyathAshabda\rdq{} iti daNDI || anyarUpAM pUrvaviparItAkArAM jAtAM manye | himahatapadminIva viraheNAnyAdR^ishI jAteti tarkayAmItyarthaH | etAvatA neyamanyeti bhramitavyamiti bhAvaH || nUnaM tasyAH prabalaruditochChUnanetraM priyAyA niHshvAsAnAmashishiratayA bhinnavarNAdharoShTham | hastanyastaM mukhamasakalavyakti lambAlakatvA\- dindondainyaM vadanusaraNakliShTakAnterbibharti || 21|| nUnamiti || prabalaruditenochChUne uchChvasite netre yasya tat || uchChUneti shvayateH kartari ktaH || \ldq{}oditashcha\rdq{} iti niShThAnatvam | \ldq{}vachisvapi\-\rdq{} ityAdinA samprasAraNam | \ldq{}samprasAraNAchcha\rdq{} iti pUrvarUpatvam | \ldq{}halaH\rdq{} iti dIrghaH || \ldq{}chChvoH shUDanunAsike cha\rdq{} ityUThAdeshe kR^ite rUpasiddhiriti vartamAnasAmIpyaprakriyA prAmAdikItyupekShyA | tathA sati dhAtorikArasya gatyabhAvAdUThA deshe chChvorantyasena visheShaNAchcheti || etena viShAdo vyajyate | niHshvAsAnAmashishiratayAntastApoShNatvena bhinnavarNo vichChAyo.adharoShTho yasya tat | haste nyastaM hastanyastam | \-etena chintA vyajyate || lambAlakatvAtsaMskArAbhAvalambamAnakuntalatvAda sakalavyaktyasampUrNAbhivyakti tasyAH priyAyA mukhaM tvadanusaraNena tvaduparodhena | meghAnusaraNeneti yAvat | kliShTakAnteH kShINakAnterindordainyaM shochyatAM bibharti | nUnamiti vitarke || nUnaM tarke.arthanishchaye\rdq{} ityamaraH || pUrvavattathApi na bhramitavyamiti bhAvaH || sarvavirahiNIsAdhAraNAni lakShaNAni sambhAvanayotprekShyA NItyAha \ldq{}Aloke\rdq{} ityAdibhistribhiH\- Aloke te nipatati purA sA balivyAkulA vA matsAdR^ishyaM virahatanu vA bhAvagamyaM likhantI | pR^ichChantI vA madhuravachanAM sArikAM pa~njarasthAM kachchidbhartuH smarasi rasike tvaM hi tasya priyeti || 22|| Aloketi || he megha, sA matpriyA | baliShu nityeShu proShitAgamanArtheShu cha devatArAdhaneShu vyAkulA vyApR^itA vA | viraheNa tanu kR^ishaM bhAvagamyam | tatkAryasyAdR^iShTacharatvAtsamprati sambhAvanayotprekShyamityarthaH | matsAdR^ishyaM madAkArasAmyam | matpratikR^itimityarthaH | yadyapi sAdR^ishyaM nAma prasiddhavastvantaragatamAkArasAmyaM tathApi pratikR^ititvena vivakShitamitarathA lekhyatvAsambhavAt | akShayyakoshe \ldq{}Alekhye.api cha sAdR^ishyam\rdq{} ityabhidhAnAt || likhantI kvachitphalakAdau vinyasyantI vA chitradarshanasya virahiNIvinodopAyatvAditi bhAvaH || etachcha kAmashAstrasaMvAdena samyagvivechitamasmAbhI raghuvaMsha sa~njIvinyAM \ldq{}\rdq{} sAdR^ishyapratikR^itidarshanaiH priyAyAH\rdq{} ityatra | madhuravachanAM ma~njubhAShiNIm | ataeva pa~njarasthAm | hiMsrebhyaH kR^itasaMrakShaNAmityarthaH | sArikAM strIpakShivisheShAm | he rasike, bhartuH svAminaH smarasi kachchit || \ldq{}kachchitkAmapravedane ityamaraH || bhartAraM smarati kimityarthaH || \ldq{}adhIgarthadashAM karmaNi\rdq{} iti karmaNi paShThI || smaraNe kAraNamAha\-hi yasmAtkAraNAtvaM tasya bhartuH | prINAtIti priyA || \ldq{}igupadhaj~nAprIkiraH kaH\rdq{} iti kapratyayaH || ataH premAspadatvAtsmartumarhasIti bhAvaH | ityevaM pR^ichChatI vA || vAshabdo vikalpe || \ldq{}upamAyAM vikalpe vA\rdq{} ityamaraH || tavAloke dR^iShTipathe purA nipatati | sadyo nipatiShyavItyarthaH || \ldq{}syAtmabandhe purAtIte nikaTAgAmike purA ityamaraH || \ldq{}yAvatpurAnipAtayorlaT\rdq{} iti laT || utsa~Nge vA malinavasane saumya nikShipya vINAM madgotrA~NkaM virachitapadaM geyamudgAtukAmA | tantrImArdrA nayanasalilaiH sArayitvA katha~nchid bhUyo bhUyaH svayamapi kR^itAM mUrchChanAM vismarantI || 23|| utsa~Ngeti || he saumya sAdho, malinavasane | proShite malinA kR^ishA\rdq{} iti shAstrAdityarthaH || utsa~Nga Urau vINAM nikShipya | mama gotraM mannAmA~NkiM yasmiMstanmadrotrA~NkaM mannAmA~NkaM yathA tathA || \ldq{}gotraM nAmni kule.api cha ityamaraH || virachitAni padAni yasya tattathoktaM geyaM gAnArhaM prabandhAdi || \ldq{}gItam\rdq{} iti pAThe sa evArthaH || uddAtumuchchairgAtuM kAmo yasyAH sA || \ldq{}tuM kAmamanasorapi iti makAralopaH || devayonitvAdgAndhAragrAmeNa gAtukAmetyarthaH | taduktaM \- \ldq{}ShaDjamadhyamanAmAnau grAmau gAyanti mAnavAH | na tu gAndhAranAmAnaM sa labhyo devayonibhiH || \ldq{}iti || tathA nayanasalilaiH priyatamasmR^itijanitairashrubhirAdrI tantrIM katha~nchitkR^ichChreNa sArayitvA | ArdratvApaharaNAya kareNa pramR^ijyAnyathA kaNanAsambhavAditi bhAvaH | bhUyo bhUyaH punaH punaH svayamAtmanA kR^itAmapim | vismaraNAnahamapItyarthaH | mUchrChanAM svarArohAvarohakramam | \ldq{}svarANAM sthApanAH sAntA mUrchChanAH sapta sapta hi\rdq{} iti sa~NgItaratnAkare || vismarantI vA | \ldq{}Aloke te nipatati\rdq{} iti pUrveNAnvayaH || vismaraNaM chAtra dayitaguNasmR^itijanitamUrchChAvashAdeva || tathA cha rasaratnAkare \- \ldq{}viyogAyogayoriShTaguNAnAM kIrtanAtsmR^iteH | sAkShAtkAro.athavA mUchCha dashadhA jAyate tathA || iti || matsAdR^ishyamityAdinA manaHsa~NgAnuvR^ittiH sUchitA || sheShAnmAsAnvirahadivasasthApitasyAvadhervA vinyasyantI bhuvi gaNanayA dehalIdattapuShpaiH | matsa~NgaM vA hR^idayanihitArambhamAsvAdayantI prAyeNaite ramaNaviraheShva~NganAnAM vinodAH || 24|| sheShAniti || athavA virahasya divasastasmAtsthApi tasya tata Arabhya nishchitasyAvadherantasya sheShAngatAvashiShTAnmAsAndehalIdattapuShpaiH || dehalI dvArasyAdhAradAru || \ldq{}gR^ihAvagrahaNI dehalI\rdq{} ityamaraH || tatra dattAni rAshIkR^itatvena nihitAni yAni puShpANi tairgaNanayA eko dvAvityAdisa~NkhyAnena bhuvi bhUtale vinyasyantI vA | puShpavinyAsairmAsAngaNayantIM vetyarthaH || yadvA hR^idaye nihito manasi sa~Nkalpita Arambha upakramo yasya tam | athavA hR^idayanihitA Arambha chumbanAdayo vyApArA yasmiMstaM matsa~NgaM matsambhogaratimAsvAdayantIM vA | \ldq{}Aloke te nipatati\rdq{} iti pUrveNa sambandhaH || nanu kathamayaM nishchaya ityAsha~NkAmarthAntaranyAsena pariharati | prAyeNa bAhulyenA~NganAnAM ramaNa viraheShvete pUrvoktA vinodAH kAlayApanopAyAH | etena sa~NkalpAvasthoktA | taduktaM \- \ldq{}sa~Nkalpo nAthaviShaye manoratha udAhR^itaH iti || tribhiH kulakam || \ldq{} savyApArAmahani na tathA pIDayenmadviyogaH sha~Nke rAtrau gurutarashuchaM nirvinodAM sakhIM te | matsandeshaiH sukhayitumalaM pashya sAdhvIM nishIthe tAmunidrAmavanishayanAM saudhavAtAyanasthaH || 25|| savyApArAmiti || he sakhe, ahani divase savyApArAM pUrvoktabalichitralekhanAdivyApAravatIM te sakhIM svapriyAM madviyoga madvirahastathA tena prakAreNa || \ldq{}prakAravachane thAl\rdq{} iti thAlpratyayaH || na pIDayet | yathA rAtrAviti sheShaH || kiM tu rAtrau nirvinodAM nirvyApArAM te sakhIM gurutarA shugyasyAstAM gurutarashuchamatidurbharaduHkhAM sha~Nke tarkayAmi || \ldq{} sha~NkA vitarkabhayayoH\rdq{} iti shabdArNave || ato nishIthe.ardharAtra unnidrAmutsR^iShTanidrAm | avanireva shayanaM shayyA yasyAstAm || niyamArthaM sthaNDilashAyinIm | sAdhvIM pativratAm || \ldq{}sAdhvI pativratA ityamaraH || ato nAnyathA sha~Nkitavyamiti bhAvaH | vAM tvatsakhIM matsandeshairmadvArtAbhiralaM paryAptaM sukhayitumAnandayituM saudhavAtAyanasthaH sanpashya || \ldq{}sakhA dhAtrI cha pitarau mitradUtashukAdayaH | sukhayantIShTakathanamukhopAyairviyoginIm || \ldq{}iti ratnAkare || dUtashchAyaM megha iti bhAvaH || anena jAgarAvasthoktA || punastAmeva vishinaShTi \ldq{}AdhikShAmAm\rdq{} ityAdibhishchaturbhiH\- AdhikShAmAM virahashayane sanniShaNNaikapArshvAM prAchImUle tanumiva kalAmAtrasheShAM himAMshoH | nItA rAtriH kShaNa iva mayA sArdhamichChAratairyA tAmevoShNairvirahamahatImashrubhiryApayantIm || 26|| AdhikShAmAmiti || AdhinA manovyathayA kShAmAM kR^ishAm || \ldq{}puMsyAdhirmAnasI vyathA\rdq{} ityamaraH || kShAyateH kartari ktaH || \ldq{}kShAyo maH\rdq{} iti niShThAtakArasya makAraH || virahe shayanaM tasminvirahashayane | pallavAdirachita ityarthaH | sanniShaNNamekaM pArshve yasyAstAm | ata eva prAchyAH pUrvasyA disho mUle | udayagiriprAnta ityarthaH || prAchIgrahaNaM kShINAvasthAdyotanArtham | mUlagrahaNaM dR^ishyatArtham || kalAmAtraM kalaiva sheSho yasyAstAM himAMshostanuM mUrtimiva sthitAm | tathA yA rAtrirmayA sArdhamichChayA kR^itAni ratAni taiH || shAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopI samAsaH || kShaNa iva nItA yA pitA tAM tajjAtIyAmeva rAtriM viraheNa mahatIM mahattvena pratIyamAnAmuShNairashrubhiryApayantIm || yAterNyantAchChatR^ipratyayaH || \ldq{}artihrI\-\rdq{} ityAdinA pugAgamaH || sa eva kAlaH sukhinAmalpaH pratIyate | duHkhinAM tu viparIta iti bhAvaH | etena kArshyAvasthoktA || pAdAnindoramR^itashishirA~njAlamArgapraviShTAn pUrvaprItyA gatamabhimukhaM sannivR^ittaM tathaiva | chakShuH khedAtsalilagurubhiH pakShmabhishChAdayantIM sAbhre.a~NgnIva sthalakamalinIM naprabuddhAM nasuptAm || 27|| pAdAniti || jAlamArga praviShTAngavAkShavivaragatAna mR^itAshashirAnindoH pAdAnarashmInpUrvaprItyA pUrvasnehena | pUrvavadAnandakarA bhaviShyantIti buddhayeti bhAvaH | abhimukhaM yathA tathAgataM tathaiva sannivR^ittaM yathAgataM tathaiva pratinivR^ittam | tadA teShAmatIva duHsahatvAditi bhAvaH | chakShurdR^iShTiM khedAtsalilagurubhirashruvurbharaH pakShmabhishChAdayantIm | ataeva sAbhre durdine.a~Nhni divase naprabuddhAM meghAvaraNAdavikasitAM nasuptAmaharityamukulitAm || ubhayatrApi na~narthatya nashabdasya supsupeti samAsaH || sthalakamalinImiva sthitAm | etena viShayadveShAkhyA ShaShThI dashA sUchitA || niHshvAsenAdhara kisalayakleshinA vikShipantIM shuddhasnAnAtparupamalakaM nUnamAgaNDalamvam | matsambhogaH kathamupanayetsvapnajo.apIti nidrA\- mAkA~NkShantIM nayanasalilotpIDaruddhAvakAshAm || 28|| niHshvAseti || shuddhasnAnAttailAdirahitasnAnAtparuShaM kaThinasparsha nUnamAgaNDalambam || suppoti samAsaH || alakaM chUrNakuntalAn || jAtAvekavachanam || adharakisalayaM keshayati klishnAtIti vA vena tathoktena | uShNenetyarthaH || klishyaterNyantAtkilishnAteraNyantAdvA tAchChIlye NiniH || niHshvAsena vikShipantIM chAlantIM tathA svapnajo.api svapnAvasthAjanyo.api | sAkShAtsambhogAsambhavAditi bhAvaH | matsambhogaH kathaM kenApi prakAreNopanayet | AgachChedityAshayeneti sheShaH || itinaivoktArthatvAdaprayogaH | \ldq{}prayoge chApaunaruktyam\rdq{} ityAla~NkArikAH || prArthanAyAM li~N || nayanasalilotpIDenAshrupravR^ittyA ruddhAvakAshAmAkrAntasthAnAm | durlabhAbhityarthaH | nidrAmAkA~NkShantIm | snehAturatvAditi bhAvaH || atrAshruvisarjanena lajjAtyAgo vyajyate || Adye baddhA virahadivase yA shikhA dAma hitvA shApasyAnte vigalitashuchA tAM mayodveShTanIyAm | sparshakliShTAmayamitanakhenAsakR^itsArayantIM gaNDAbhogAtkaThinaviShamAmekaveNIM kareNa || 29|| Adya iti || Adye virahadivase dAma mAlAM hitvA tyaktvA yA shikhA baddhA grathitA shApasyAnte vigalitashuchA vItashokena mayodveShTanIyAM mochanIyAM sparshakliShTAm | sparshe sati mUla kesheShu savyathAmityarthaH | kaThinA cha sA viShamA nimnonnatA cha tAm || kha~njakubjAdivadanyatarasya \ldq{}prAdhAnyavivakShayA\rdq{} \ldq{}visheShaNaM visheShyeNa bahulam\rdq{} iti samAsaH || ekaveNImekIbhUtaveNIm || \ldq{}pUrvakAla\-\rdq{} ityAdinAH tatpuruShaH || tAM shikhAm | ayamitA akartitopAntA nakhA yasya tena kareNa gaNDAbhogAtkapolavistArAdasakR^inmuhurmuhuH sArayantImapasArayantIm | \ldq{}tAM pashya\rdq{} iti pUrveNa sambandhaH | asakR^itsAraNAchchittavibhramadashA sUchitA || sA sa.nnyastAbharaNamabalA peshalaM dhArayantI shayyotsa~Nge nihitamasakR^idduHkhaduHkhena gAtram | tvAmapyasraM navajalamayaM mochayiShyatyavashyaM prAyaH sarvo bhavati karuNAvR^ittirArdrAntarAtmA || 30|| seti || abalA durbalA sa.nnyastAbharaNaM kR^ishatvAtparityaktAbharaNamasakR^idanekasho duHkhaduHkhena duHkhaprakAreNa || \ldq{}prakAre guNavachanasya\rdq{} iti dvirbhAvaH || shayyotsa~Nge nihitaM peshalaM mR^idulaM gAtraM sharIraM dhArayantI vahantI || anenAtyantAshaktyA mUrchChAvasthA sUchyate || sA tvatsakhI tvAmapi navajalamayaM navAmburUpamasraM bAShpamavashyaM sarvathA mochayiShyati || dvikarmasu pachAdInAmupasa~NkhyAnam\rdq{} iti mucheH pachAditvAdvikarmakatvam || tathAhi | prAyaH prAyeNArdrAntarAtmA mR^iduhR^idayaH | meghastu dravAntaHsharIraH | sarvaH karuNA karuNAmayI vR^ittirantaHkaruNAvR^ittiryasya sa karuNAvR^ittirbhavati | hi yasmAt | asminnavasare sarvathA tvayA shIghraM gantavyamanantaradashAparihArAyeti sandarbhAbhiprAyaH || nanu kimidamAdimAM chakShuHprItimupekShyAvasthAntarANyeva tatrabhavAnkavirAdR^itavAn | uchyate \- \ldq{}sambhogo vipralambhashchadvidhA shR^i~NgAra uchyate | saMyuktayostu sambhogo vipralambho viyuktayoH || pUrvAnurAgamAnAkhyapravAsa karuNAtmanA | vimalambhashchaturdhAtra pravAsastatra cha tridhA || kAryataH sambhramAchChApAdasminkAvye tu shApajaH | prAgasa~NgatayoryUnoH sati pUrvAnura~njane || chakShuH mItyAdayo.avasthA dasha syustatkramoyathA | dR^i~NganaHsa~Ngasa~NkalpA jAgaraH kR^ishatA ratiH || hItyAgonmAdamUrchChAntA ityana~NgadashA dasha | pUrvasa~Ngatayoreva pravAsa iti kAraNAt || na tatrApUrvavachchakShuH prItirutpattimarhati | satsa~Ngasya tu siddhasyApyavichChedo.atra varNyate || anyathA pUrvavadvAchyA iti tAvadvayavasthitaH | vaiyarthyAdAdimAM hitvA vairasyAdantimAM tathA || hR^itsa~NgAdIrihAchaShTa kaviraShTAviti sthitiH | matsAdR^ishyaM likhantIti padye.asminpratipAditA || chakShuHprItiriti moktaM niruttarakR^itAnanam | chakShuHprItirbhavechchitreShvadR^iShTacharadarshanAt || yathA mAlavikArUpamagnimitrasya pashyataH | proShitAnAM cha bhartR^iNAM kva dR^iShTAdR^iShTapUrvatA || atha tatrApi sandehe sa~NkalatrANi pR^ichChatu | kimbhartR^ipratyabhij~nA syAtkiM vaideshikabhAvanA || pravAsAdAgatesvasminnityalaM kalahairvvathA || \ldq{}iti || nanvIdR^ishIM dashAmApanneti kathaM tvayA nishchitamata Aha\- jAne sakhyAstava mayi manaH sambhR^itasnehamasmA\- ditthambhUtAM prathamavirahe tAmahaM tarkayAmi | vAchAlaM mAM na khalu subhagammanyabhAvaH karoti pratyakShaM te nikhilamachirAdbhrAtaruktaM mayA yat || 31|| jAna iti || he megha, tava sakhyA mano mayi sambhR^itasnehaM sa~nchitAnurAgaM jAne | asmAtsnehaj~nAnakAraNAtprathamavirahe | prathamagrahaNaM duHkhAtishayadyotanArtham | tAM tvatsakhImitthambhUtAM pUrvoktAvasthAmApannAM tarkayAmi || nanu subhagamAninAmeSha svabhAvo yadAtmani strINAmanurAgaprakaTanaM tatrAha \-vAchAlamiti || subhagamAtmAnaM manyata iti subhagammanyaH || \ldq{}AtmamAne khashcha\rdq{} iti khashpratyayaH | \ldq{}arurdviShad\-\rdq{} ityAdinA mumAgamaH || tasya bhAvaH subhagaM manyabhAvaH | subhagamAnitvaM mAM vAchAlaM bahubhAShiNaM na karoti khalu | saundaryAbhimAnitAM na prakaTayAmItyarthaH || \ldq{}syAjjalpAkastu vAchAlo vAchATo bahugarhyavAk\rdq{} ityamaraH || \ldq{}AlajATachau bahubhAShiNi\rdq{} ityAlachpratyayaH || kiM tu he bhrAtaH mayoktaM yat \ldq{}AdhikShAmAm\rdq{} ityAdi tannikhilaM sarvamachirAchChIghrameva te tava pratyakSham | bhaviShyatIti sheShaH || ruddhApA~Ngaprasaramalakaira~njanasnehashUnyaM pratyAdeshAdapi cha madhuno vismR^itabhrUvilAsam | svayyAsanne nayanamuparispandi sha~Nke mR^igAkShyA mInakShobhAchchalakuvalayashrItulAmeShyatIti || 32|| ruddheti || alakai ruddhA apA~NgayoH prasarA yasya tattathoktam | a~njanena snehaH straigdhyaM tena shUnyam | stri gdhA~njanarahitamityarthaH | api cha kiM cha madhuno madyasya pratyAdeshAnnirAkaraNAt | parityAgAdityarthaH || pratyAdesho nirAkR^itiH\rdq{} ityamaraH || vismR^ito bhrUvilAso bhrUbha~Ngo yena tat | nayanasya ruddhApA~NgaprasaratvAdikaM virahasamutpannamiti bhAvaH | tvayyAsanne sati | svakushalavArtAshaMsinIti sheShaH | uparyUrdhvabhAge spandate sphurantItyuparispandi | tathA cha nimittanidAne \-\-`spandAnmUrdhni chChatralAbhaM lalATe paTTamaMshukam | iShTaprAptiM dR^ishordhvamapA~Nge hAnimAdishet || \ldq{}iti || mR^igAkShyAstvatsakhyA nayanam | vAmamiti sheShaH | \ldq{}vAmabhAgastu nArINAM puMsAM shreShThastu dakShiNaH | dAne devAdipUjAyAM spande.ala~NkaraNe.api cha || \ldq{}iti strINAM vAmabhAgamAshastyAt || mInakShobhAnmIna chalanAchalasya kuvalayasya shriyAH shobhAyAstulAM sAdR^ishyameShyatIti sha~Nke tarkayAmi || vAmashchAsyAH kararuhapadairmuchyamAno madIyai\- rmuktAjAlaM chiraparichitaM tyAjito daivagatyA | sambhogAnte mama samuchito hastasaMvAhanAnAM yAsyatyUruH sarasakadalIstambhagaurashvalatvam || 33|| vAma iti || madIyaiH kararuhapadairnakhapadaiH || \ldq{}punarbhavaH kararuho nakho.astrI nakharo.astriyAm\rdq{} ityamaraH || muchyamAnaH parihIyamANaH | nakhA~Nkarahita ityarthaH | UrvornakhapadAspadatvaM tu ratirahasye \- \ldq{}kaNThaku~NkShi kuchapArshvabhujorushroNisakthiShu nakhAspadamAhuH iti || chiraparichitaM chirAbhyastaM muktAjAlaM mauktikasaramayaM kaTibhUShaNaM daivagatyA daivavashena tyAjitaH | samprati nakhapadoShmAbhAvena shItopachArasya tasya vaiyarthyAditi bhAvaH || tyajaterNyantAtkarmakartariktaH | \ldq{}dvikarmasu pachAdInAM chopasa~NkhyAnamiShyate\rdq{} iti pachAditvAdvikarmakatvam || sambhogAnte mama hastasaMvAhanAnnAM hastena mardanAnAm || \ldq{}saMvAhanaM mardanaM syAt\rdq{} ityamaraH || samuchito yogyaH || saraso rasArdraH paripakvo na shuShkashcha sa eva vivakShitaH | tatraiva pANDimasambhavAt | sa chAsau kadalIstambhashcha sa eva gauraH pANDuraH || \ldq{}gauraH karIre siddhArthe shuke pIte.aruNe.api cha\rdq{} iti mAlatImAlAyAm || asyAH priyAyA vAma UrushchalatvaM spandanaM yAsyati prApsyate || \ldq{}UroH spandAdrataM vidyAdUrvoH prAptiM suvAsasaH\rdq{} iti nimittanidAne || tasminkAle jalada yadi sA lavdhanidrAsukhA syAt anvAsyainAM stanitavimukho yAmamAtraM sahasva | mA bhUdasyAH praNayini mayi svapnalabdhe katha~nchi\- tsadyaH kaNThachyuta bhujalatAgranthi gADhopagUDham || 34|| tasminniti || he jalada, tasminkAle tvadupasarpaNakAle sA matpriyA labdhaM nidrAsukhaM yayA tAdR^ishI syAdyadi syAchchet | enAM nidrANAmanvAsya | pashchAdAsitvetyarthaH || upasargavashAtsakarmakatvam || stanitavimukho garjitaparA~Nmukho niHshabdaH san | anyathA nidrAbha~NgaH syAditi bhAvaH | yAmamAtraM praharamAtram || \ldq{}dvau yAmapraharau samau ityamaraH || sahasva pratIkShasva || prArthanAyAM loT || shaktayorekavArasuratasya yAmAvadhikatvAtsvame.api tathA bhavitavyamityabhiprAyaH | tathA cha ratisarvasve \- \ldq{}ekavArAvadhiryAmo ratasya paramo mataH | chaNDashaktimatoryUno rudbhaTa kramavatinoH || \ldq{}iti || yAmasahanasya prayojanamAha\- mA bhUditi || asyAH priyAyAH praNayini preyasi mayi katha~nchitkR^ichChreNa svapnalabdhe sati | gADhopagUDhaM gADhAli~Nganam || napuMsake bhAve ktaH || sadyastatkShaNaM kaNThAchchyutaH srasto bhujalatayorgranthirbandho yasya tanmA bhUnmAstu | katha~nchillabdhasyAli~Nganasya sadyo vighAto mA bhUdityarthaH | na chAtra nidroktiH \ldq{}tAmunnidrAm\rdq{} iti pUrvoktena nidrAchChedena virudhyate punaH saptamyAdyavasthAsu pAkShikanidrAsambhavAt || tathA cha rasaratnAkare \- \ldq{}AsaktI rodanaM nidrA nirlajjAnarthavAgbhramaH | saptamAdiShu jAyante dashAbhedeShu vAsuke .\rdq{} iti tAmutthApya svajalakaNikAshItalenAnilena pratyAshvastAM samamabhinavairjAlakairmAlatInAm | vidyudgarbhaH stimitanayanAM tvatsanAthe gavAkShe vaktuM dhIraH stanitavachanairmAninIM prakramethAH || 35|| tAmiti || tAM priyAM svasya jalakaNikAbhirjalanindubhiH shItalenAnilenotthApya prabodhya | etena tasyAH prabhutvAdvyajanAnilasamAdhiyanyate | yathAha bhojarAjaH"mR^idubhirmardanaiH pAde shItalairvyajanaiH stanau | shrutau cha madhuraigataIrnidrAto bodhayetprabhum\rdq{} iti || abhinavairnUtanaimAlatInAM jAlakaiH samaM jAtImukulaiH saha || \ldq{}sumanA mAlatI jAtiH\rdq{} iti | \ldq{}sAkaM satrA samaM saha iti | \ldq{}kShArako jAlakaM klIbe kalikA korakaH pumAn\rdq{} iti chAmaraH || pratyAshvastAM susthitAm | anya~ncha punaruchChvasitAm || shvaseH kartari ktaH | \ldq{}ugitashcha\rdq{} iti chakArAditpratiShedhaH || etenAsyAH kusumasaukumAryaM gamyate || tvatsanA tvatsahite || \ldq{}sanAthaM prabhumityAhuH sahite chittatApini\rdq{} iti shabdArNave || gavAkShe stimitanayanAM ko.asAviti vismayAnnishchalanetrAM mAninIM manasvinIm | janAnauchityAsahiShNumityarthaH | vidyudgarbho.antaHstho yasya sa vidyudgarbhaH | antarlInavidyutka ityarthaH || \ldq{}garbho.apavanake.antasthe garbho.agnau kukShiNo.arbhake\rdq{} iti shabdArNave || dR^iShTipratighAtena vakturmukhAvalokana pratibandhakatvAnna vidyutA dyotitavyamiti bhAvaH | dhIro dhairyavishiShTashcha san | anyathAshIlatvAdinaitadanAshvAsanaprasa~NgAditi bhAvaH | stanitavachanaiH stanitAnyave vachanAni tairvaktuM prakramethA upakramasva || vidhyarthe li~N || \ldq{}mopAbhyAM samarthAbhyAm\rdq{} ityAtmanepadam || samprati dUtasya shrotR^ijanAbhimukhIkaraNachAturImupadishati\- bharturmitraM priyamavidhave viddhi mAmambuvAhaM tatsandeshairhR^idayanihitairAgataM tvatsamIpam | yo vR^indAni tvarayati pathi shrAmyatAM proShitAnAM mandrasnigdhairdhvanibhirabalAveNimokShotsukAni || 36|| bharturiti || vidhavA gatabhartR^ikA na bhavatItyavidhavA sabhaI~NkA | he avidhave | anena bhartR^ijIvanasUchanAdaniShTAsha~NkAM vArayati | mAM bhartustava patyuH mitraM mitraM priyasuhR^idam | tatrApi hR^idayanihitairmanasi sthApitaistatsandeshaistasya bhartuH sandeshaistvatsamIpamAgatam | bhartuH sandeshakathanArthamAgatamityarthaH | ambuvAhaM meghaM viddhi jAnIhi || na kevalamahaM vArtAharaH kintu ghaTako.apItyAshayenAha | yo.ambuvAho megho mandrasnigdhaiH snigdhagambhIrairdhvanibhirgajitaiH karaNaiH abalAnAM strINAM veNayastAsAM mokShe mochana utsukAni pathi shrAmyatAM shrAntimApannAnAM proShitAnAM pravAsinAm | pAnthAnAmityarthaH | vR^indAni sa~NghAMstvarayati | pAnyopakAriNo me kimuvakta suhR^idupakAritvamiti bhAvaH || bhartR^isakhyAdij~nApanasya phalamAha\- ityAkhyAte pavanatanayaM maithilIvonmukhI sA tvAmutkaNThochChvasitahR^idayA vIkShya sambhAvya chaivam | shroShyatyasmAtparamavahitA saumya sImantinInAM kAntodantaH suhR^idupanataH sa~NgamAtki~nchidUnaH || 37|| itIti || ityevamAkhyAte sati pavanatanayaM hanUmantaM maithilIva sIteva sA matpriyA | unmukhyutkaNThayautsukyenochChvasitahR^idayA vikasitachittA satI tvAM vIkShya sambhAvya satkR^itya cha | asmAdbhartR^imaitrIj~nApanAtparaM sarvaM shrotavyam | avahitA.apramattA satI shroShyatyeva || atra sItAhanUmadupAkhyAnAdasyAH pAtivratyaM meghasya dUtaguNasampattishcha vyajyate | tadguNAstu rasAkare \- \ldq{}brahmachArI balI dhIro mAyAvI mAnavarjitaH | dhImAnudAro niHsha~Nko vaktA dUtaH striyAM bhavet || \ldq{}iti || nanu vArtAmAtrashravaNAdasyAH ko lAbha ityAsha~NkayArthAntaramupanyasyati \-he saumya sAdho, sImantinInAM vadhUnAm || \ldq{}nArI sImantinI vadhUH \ldq{} ityamaraH || suhR^idA suhR^inmukhenopanataH prAptaH san | suhR^itpadaM vipralambhasha~NkAnivAraNArtham | kAntasyodanto vArtA kAntodantaH || \ldq{}vArtA pravR^ittirvR^ittAnta udantaH syAt\rdq{} ityamaraH || sa~NgamAtkAntasamparkAtki~nchidUna IShadUnastadvadevAnandakArItyarthaH || samprati sandishati\- tAmAyuShmanmama cha vachanAdAtmanashchopakartuM brUyAdevaM tava sahacharo rAmagiryAshramasthaH | avyApannaH kushalamabale pR^ichChati tvAM viyuktaH pUrvAbhAShyaM sulabhavipadAM prANinAmetadeva || 38|| tAmiti | he AyuShman || prashaMsAyAM matup || paropakArashlAghyajIvitetyarthaH | mama vachanaM prArthanAvachanaM tasmAchchAtmanaHsvasyApakartuM cha | paropakAreNAtmAnaM kR^itArthayitumityarthaH || upakArakriyAM prati karmatve.api tasyApakarotItyAdivatsambandhamAtravivakShAyAmAtmana iti ShaShThI na virudhyate | yathA bhAraviH\-`sA lakShmIrupakurute yayA pareShAM\rdq{} iti | tathA shrIharShashcha \- \ldq{}sAdhUnAmupakartuM lakShmIM draShTuM vihAyasA gantum | na kutUhalikasya manashcharitaM cha mahAtmanAM shrotum || \ldq{}iti | tathA cha \ldq{}kvachitkachidvitIyAdarshanAtsarvasya tathA\rdq{} iti nAthavachanamanAthavachanameva || tAM priyAmevaM brUyAt | bhavAniti sheShaH || kimityAha \-he abale, tava sahacharo bhartA rAmagiroshchatrakUTasyAshrameShu tiChatIti rAmagiryAshramasthaH sannavyApannaH | na mR^ita ityarthaH | amaraNe hetumAha \-viyukto viyogaM prApto duHkhI saMstvA.N kushalaM pR^ichChati || duhyAditvAtpR^ichChatordvakarmakatvam || tathAhi | sulabhavipadAmayattnasiddhavipattInAM prANinAmetadeva kushalameva pUrvabhAShyametadeva prathamamavashyaM praShTavyam || \ldq{}kR^ityAshcha\rdq{} ityAvashyakArthe NyatpratyayaH || a~NgenA~NgaM pratanu tanunA gADhataptena taptaM sAsreNAshrutamaviratotkaNThamuskaNThitena | uShNochChvAsaM samadhikatarochChvAsinA dUravartI sa~Nkalpaistairvishati vidhinA vairiNA ruddhamArgaH || 39|| a~Ngeneti || kiM cha | dUravartI dUrasthaH | na chAgantuM sha kyata ityAha | vairiNA virodhinA vidhinA devaine ruddhamArgaH pratibaddhavartmA sa te sahacharaH | tanunA kR^ishena gADhataptenAtyantasantaptena sAsreNa sAshruNA | utkaNThA vedanAsya jAtotkaNThitastenotkaNThitena || \ldq{}tadasya sa~njAtam\-\rdq{} ityAdinetachpratyayaH | utkaNThatervA kartari ktaH || samadhikataramadhikamuchCha sitIti samadhikataroch~NgAsI tena | dIrghaniHshvAsinetyarthaH || tAchChIlye NiniH || a~Ngena svasharIreNa matanuM kR^ishaM taptaM viyogaduHkhena santaptamashrudrutamashruvinnam | anetrAmbu rodanaM chAsramashru cha ityamaraH || aviratotkaNThamavichchChinnavedanamuShNochChvAsaM tIvrAniHshvAsam || \ldq{}tigmaM tIvraM kharaM tIkShNaM chaNDamuShNaM samaM smR^itam\rdq{} iti halAyudhaH || a~NgaM tvadIyaM sharIraM taiH svasaMvedyaiH sa~NkalpairmanorathairviMshati | ekIbhavatItyarthaH | atra samarAgitvadyotanAya nAyakena nAyikAyAH samAnAvasthatvamuktam || samprati svAvasthAnivedanAya mastauti\- shabdAkhyeyaM yadapi kila te yaH sakhInAM purastA\- tkarNe lolaH kathayitumabhUdAnanasparshalobhAt | so.atikrAntaH shravaNaviShayaM lochanAbhyAmadR^iShTa\- stvAmutkaNThAvirachitapadaM manmukhenedamAha || 40|| shabdAkhyeyamiti || he abale, yaste priyaH sakhInA purastAdagra Ananasparshe tvanmukhasamparke lobhAdgArdhnyAt | adharapAnalobhAdityarthaH | shabdAkhyeyaM shabdena raveNAkhyeyamuchchairvA~nchyamapi yattat | vachanamapIti sheShaH | karNe kathayituM lolo lAlaso.abhUtkila || \ldq{}lolupo lolubho lolo lAlaso lampaTo.api cha\rdq{} iti yAdavaH || shravaNaviShayaM karNapathamatikrAntaH | tathA lochanAbhyAmadR^iShTaH | atidUratvAdddraShTuM shrotuM cha na shakya iti bhAvaH | sa te priyaH | tvAmutkaNThayA virachitAni padAni supti~NantashabdA vAkyAni vA yasya tattathoktam || \ldq{}padaM shabde cha vAkye cha\rdq{} iti vishvaH || idaM vakShyamANaM \ldq{}shyAmAsva~Nga\-\rdq{} m\rdq{} ityAdikaM manmukhenAha | manmukhena sa eva nUta ityarthaH || sAdR^ishyapratikR^itisvapnadarshana tada~NgaspR^iShTasparshAkhyAni chatvAri virahiNAM vinodasthAnAni | tathA choktaM guNapatAkAyAM \- \ldq{}viyogAvasthAsu priyajana sadR^ikShAnubhavanaM tatashchitraM karma svapanasamaye darshanamapi | tada~NgaspR^iShTAnAmupanatavatAM darshanamapi pratIkAro.ana~NgavyathitamanasAM ko.api gaditaH || \ldq{} iti || tatra sadR^ishavastudarshanamAha\- shyAmAsva~NgaM chakitahariNapreikShaNe dR^iShTipAtaM vaktrachChAyAM shashini shikhinAM barhabhAreShu keshAn | utpashyAmi pratanuShu nadIvIchiShu bhrUvilAsAn hantaikasminkvachidapi na te chaNDi sAdR^ishyamasti || 41|| shyAmAsviti || shyAmAsu priya~NgulatAsu || \ldq{}shyAmA tu mahilAhvayA | latA govandanI gundrA priya~NguH phalinI phalI\rdq{} ityamaraH || a~NgaM sharIramutpashyAmi | saukumAryAdisAmyAda~Ngamiti tarkayAmItyarthaH | tathA chakitaharinAM prekShaNe te dR^iShTipAtaM shashini chandre vaktrachChAyAM mukhakAnvim | tathA shikhinAM barhiNAM barhabhAreShu barhasamUheShu keshAn | pratanuShu svalpAsu nadInAM vIchiShu || atra vIchInAM visheShaNopAdAne nAnuktaguNagraho doShaH | bhrUsAmyanirvAhAya mahattvadoShanirAkaraNArthatvAttasyeti | taduktaM rasaratnAkare \- \ldq{}dhvanyutpAde guNotkarShe bhogoktau doShavAraNe | visheShaNAdidoShasya nAstyanuktaguNagrahaH || iti || bhrUvilAsAn || \ldq{}bhrUpatAkAH\rdq{} iti pAThe bhruvaH patAkA\rdq{} ivetyupamitasamAsaH || utpashyAmIti sarvatra sambadhyate || tathApi nAsti manonirR^itirityAshayenAha \-hanteti || hanta viShAde || \ldq{}hanta harShe.anukampAyAM vAkyArambhaviShAdayoH\rdq{} ityamaraH || he chaNDi kopane || \ldq{}chaNDastvatyantakopanaH\rdq{} ityamaraH | gaurAditvAt ~NISh || upamAnakathanamAtreNa na kopitavyamiti bhAvaH | kvachidapi kasminnayekasminvastuni te tava sAdR^ishyaM nAsti | ato na nirvvaNomItyarthaH | anenAsyAH saundaryamanupamamiti vyajyate || samprati pratikR^itidarshanamAha\- tvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH shilAyA\- mAtmAnaM te charaNapatitaM yAvadichChAmi kartum | asraistAvanmuhurupachitairdR^iShTirAlupyate me krUrastasminnapi na sahate sa~NgamaM nau kR^itAntaH || 42|| tvamiti || he priye, praNayena premAtishayena kupitAM kupitAvasthAyuktAM tvAm | tvatpratikR^itimityarthaH | dhAtavo gairikAdayaH || \ldq{}dhAturvAtAdishabdAdigairikAdiShvajAdiShu\rdq{} iti yAdavaH || ta eva rAgA ra~njakadravyANi || \ldq{}chitrAdira~njakadravye lAkShAdI praNayechChayoH | sAra~NgAdau cha rAgaHsyAdAruNye ra~njane pumAn\rdq{} iti shabdArNave || tairdhAturAgaiH | shilAyAM shilApaTTa Alikhya nirmAyAtmAnaM mAmaH | matpratikR^itimityarthaH | te tava | chitragatAyA ityarthaH | charaNapatitaM kartuM tathA lekhituM yAvadichChAmi tAvadichChAsamakAlaM muhurupachitaiH pravR^iddhairasairashrubhiH kartR^ibhiH || \ldq{}asmashruNi shoNite\rdq{} iti vishvaH || me dR^iShTirAlupyate | Avriyata ityarthaH | tato dR^iShTipratibandhanAlekhanaM pratibadhyata iti bhAvaH | kimbahunA krUro ghAtukaH || \ldq{}nR^ishaMso ghAtukaH krUraH ityamaraH || kR^itAnto daivam || \ldq{}kR^itAnto yamasiddhAntadaivAkushalakarmasu\rdq{} ityamaraH || tasmiapi chitre.api || nAvAvayoH || \ldq{}yuShmadasmadoH ShaShThIchaturthIdvitIyAstha yovanAvau\rdq{} iti nAvAdeshaH || sa~NgamaM sahavAsaM na sahate | sa~Ngama lekhanamapyAvayorasahamAnaM daivamAvayoH sa~Nga na sahata iti kimu vaktavyamityapishabdArthaH || adhunA svapnadarshanamAha\- mAmAkAshapraNihitabhujaM nirdayAshleShaheto\- rlabdhAyAste kathamapi mayA svapnasandarshaneShu | pashyantInAM na khalu bahusho na sthalIdevatAnAM muktAsthUlAstarukisalayeShvashruleshAH patanti || 43|| mAmiti || suptasya vij~nAnaM svapna || \ldq{}svapnaH suptasya vij~nAnam\rdq{} iti vishvaH || sandarshanaM saMvit || \ldq{}darshanaM samaye shAstre dR^iShTau svapne.akShNi saMvidi\rdq{} iti shabdArNave || svapnasandarshanAni svapnaj~nAnAni || chUtavR^ikShAdivatsAmAnyavisheShabhAvena sahaprayogaH || teShu mayA kathamapi mahatA prayatnena labdhAyA gR^ihItAyAH | dR^iShTAyA iti yAvat || te tava nirdayAshleSho gADhAli~NganaM sa eva hetustasya | nirdayAshleShArthamityarthaH || \ldq{}ShaShThI hetuprayoge\rdq{} iti ShaShThI || AkAshe nirviShaye praNihitabhujaM prasAritabAhuM mAM pashyantInAM sthalIdevatAnAM muktA mauktikAnIva sthUlA ashruleshA bAShpavindavastarukisalayeShu | anena chelA~nchalenAshrudhAraNasamAdhirdhvanyate | bahusho na patantIti na | kintu patantyevetyarthaH || nishchaye na~ndvayaprayogaH | tathA chAdhikArasUtram\-\-`smR^itinishchayasiddhArtheShu na~ndvayaprayogaH siddhaH\rdq{} iti | \ldq{}mahAtmaguru devAnAmashrupAtaH kShitau yadi | deshabhraMsho mahadduHkhaM maraNaM cha bhaveduvam || \ldq{}iti kShitau devatAshrupAtaniShedhadarshanAdyakShasya maraNabhAvasUchanArthaM tarukisalayeShu patantItyuktam || idAnIM tada~NgaspR^iShTavastudarshanamAha\- bhittvA sadyaH kisalayapuTAndevadArudrumANAM ye tatkShIrasrutisurabhayo dakShiNena pravR^ittAH | Ali~Ngayante guNavati mayA te tuShArAdrivAtAH pUrvaM spR^iShTaM yadi kila bhaveda~Ngamebhistaveti || 44|| bhitveti || devadArudumANAM kisalayapuTAnpallavapuTAna sadyo bhittvA | tatkShIrasutisurabhayasteShAM devadArudrumANAM kShIrasrutibhiH kShIraniShyandaiH surabhayaH sugandhayaH | tuShArAdrijAtatve li~Ngamidam | ye vAtA dakShiNena dakShiNamArgeNa || tR^itIya vidhAne prakR^ityAdibhya upasa~NkhyAnAttR^itIyA | samena dhAvatItivat | tatrApi karaNatvasya pratIyamAnatvAt | kartR^ikaraNayoreva tR^itIyA\rdq{} iti bhAShyakAraH || pravR^ittAshchalitAH | he guNavati saushIlyasaukumAryAdiguNasampanne, te tuShArAdrivAtAH pUrvaM prAgebhirvAtaistavA~NgaM spR^iShTaM bhavedyadi | kileti sambhAvitametaditi buddhayetyarthaH || \ldq{}vArtA sambhAvyayoH kila\rdq{} ityamaraH || mayAli~Ngayanta AshliShyante || atra vAyUnAM spR^ishyatve.apyamUrtatvenAli~NganAyogAdAli~Nganyanta ityabhidhAnam | yakShasyonmattatvAtpralapitamityadoSha iti vadanniruktakAraH svayamevonmattapralApItyupekShaNIyaH || sa~NkShipyeta kShaNa iva kathaM dIrghayAmA triyAmA sarvAvasthAsvaharapi kathaM mandamandAtapaM syAt | itthaM chetashchaTulanayane durlabhaprArthanaM me gADhoShmAbhiH kR^itamasharaNaM tvadviyogavyathAbhiH || 45|| sa~NkShipyeteti || dIrghA yAmAH praharA yasyAM sA dIrghayAmA | virahavedanayA tathA pratIyamAnetyarthaH | triyAmA rAtriH || \ldq{}AdyantayorardhayAmayordina vyavahArAtriyAmA\rdq{} iti kShIrasvAmI || kShaNa iva kathaM kena prakAreNa sa~NkShipyeta laghukriyeta | aharapi sarvAvasthAsu | sarvakAleShvityarthaH | mandamando mandaprakAraH || \ldq{}prakAre guNavachanasya\rdq{} iti dviruktiH | \ldq{}karmadhArayavaduttareShu\rdq{} iti karmadhArayavadbhAvAtsupo luk || mandamandAtapamatyalpa santApaM kathaM syAt | na syAdeva | he chaTulanayane cha~nchalAkShi, itthamanena prakAreNa durlabhaprArthanamaprApyamanorathaM me mama cheto gADhoShmAbhiratitIvrAbhistvadviyogavyathAbhirasharaNamanAthaM kR^itam || na cha madIyadurdashAshravaNAdbhetavyamityAha\- vAtmAnaM bahu vigaNayannAtmanaivAvalambe tatkalyANi tvamapi nitarAM mA gamaH kAtaratvam | kasyAtyantaM sukhamupanataM duHkhamekAntato vA nIchairgachChatyupari cha dashA chakranemikrameNa || 46|| nanviti || nanvityAmantraNe || \ldq{}prashnAvadhAraNAnuj~nAnunayAmantraNe nanu\rdq{} ityamaraH || nanu priye bahu vigaNayApAnteH satyevamevaM kariShyAmItyAvartayannAtmAnamAtmanaiva svenaiva || \ldq{}prakR^ityAdibhya upasa~NkhyAnam\rdq{} iti tR^itIyA || avalambe dhArayAmi | yathAkatha~nchijjIvAmItyarthaH | tattasmAtkAraNAt | kalyANi subhage, tvatsaubhAgyenaiva jIvAmIti bhAvaH || \ldq{}baDvAdibhyashcha\rdq{} iti ~NISh || tvamapi nitarAmatyantaM kAtaratvaM bhIrutvaM mA gamaH mA gachCha || \ldq{}na mA~Nachchoge\rdq{} ityaDAgamAbhAvaH || tAdR^iksukhinorAvayorIdR^ishi duHkhe kathaM na vibhemItyAsha~NkayAha \-kasyeti || kasya janasyAtyantaM niyataM sukhamupanataM prAptamekAntato niyamana duHkhaM vopanatam | kiM tu dashAvasthA chakrasya rathA~Ngasya nemistadantaH || \ldq{}chakraM rathA~NgaM tasyAnte nemiH strI sthAtpradhiH pumAn\rdq{} ityamaraH || tasyAH krameNa paripAvyA || \ldq{}kramaH shaktau parIpATyAm\rdq{} iti vishvaH || nIchairadha upari cha gachChati pravartate | evaM jantoH sukhaduHkhe paryAvartete ityarthaH || na cha niravadhikametaduHkhamityAha\- shApAnto me bhujagashayanAdutthite shAr~NgapANau sheShAnmAsAngamaya chaturo lochane mIlayitvA | pashchAdAvAM virahaguNitaM taM tamAtmAbhilAShaM nirvekShyAvaH pariNatasharachchandrikAsu kShapAsu || 47|| shApAnta iti || pANau shAr~NgaM yasya sa tasmi~nshAr~NgapANI viShNau || \ldq{}saptamIvisheShaNe\-\rdq{} ityAdinA bahuvIhiH | \ldq{}praharaNArthebhyaH pare niShThAsaptamyau bhavataH\rdq{} iti vaktavyAtpANishabdasyottaranipAtaH || bhujagaH sheSha eva shayanaM tasmAdutthite sati me shApAntaH shApAvasAnam | bhaviShyatIttisheShaH | sheShAnavashiShTAMshchaturo mAsAn | meghadarshanaprabhR^iti haribodhanadinAntamityarthaH | dashadivasAdhikyaM tvatra na | vivakShitamityuktameva | lochane mIlayitvA nimIlya gamaya | dhairyeNAtivAhayetyarthaH | pashchAdanantaraM tvaM chAhaM chAvAm || \ldq{}tyadAdIni sarvairnityam\rdq{} ityekasheShaH || tyadAdInAM mitho dvandve yatparaM tachChiShyate\rdq{} ityasmadaH sheShaH || virahe guNitamevamevaM kariShyAtIti manasyAvartitam | taM tam || vIpsAyAM dviruktiH || AtmanorAvayorabhilAShaM manoratham | pariNatAH sharachchandrikA yAsAM tAsu kShapAsu rAtriShu || nirvekShyAvo bhokShyAvahe || vishaterlR^iT || \ldq{}nirvesho bhR^itibhogayoH\rdq{} ityamaraH || atra kaishchit \ldq{}nabhonabhasyayoreva vArShikatvAtkathamAShADhAdichatuShTayasya vArShikatvamuktamiti chodayitvartutrayapakShAshrayaNAdavirodhaH\rdq{} iti paryahAri tatsarvamasa~Ngatam | atra gatasheShAshchatvAro mAsA ityuktaM kavinA na tu te vArShikA iti | tasmAdanuktopAlambha eva | yachcha nAtheoktaM \ldq{}kathamAShADhA dichatuShTayAtparaM sharatkAlaH\rdq{} iti | tatrApyAkArtikasamApteH sharatkalAnuvR^itteH pariNatasharachchandrikAsvityuktam | na tu tadaiva sharatprAdurbhAva ukta_ityavirodha eva || samprati tasyA meghava~nchakatvasha~NkAnirAsAyAtigUDhamabhidheyamupadishati\- bhUyashchAhaM tvamapi shayane kaNThalagnA purA me nidrAM gatvA kimApe rudatI sasvanaM viprabuddhA | sAntarhAsaM kathitamasakR^itpR^ichChatashcha tvayA me dR^iShTaH svapne kitavaramayankAmapi tvaM mayeti || 48|| bhUya iti || he abale, bhUyaH punarapyAha | tvadbhartA manmukheneti sheShaH | meghavachanametat | kimityata AhapurA pUrvam | purAshabdashchirAtIte || \ldq{}syAtprabandhe chirAtIte nikaTAgAmi purA\rdq{} ityamaraH || shayane me kaNThalagnApi tvam | gale baddhasya kathamapi gamanaM na sambhavediti bhAvaH | nidrAM gatvA kimapi | kena vA nimittenetyarthaH | sasvanaM sashabdam | uchchairityarthaH | rudatI satI viprabuddhA | AsIditi sheShaH | asakR^idbahushaH pR^ichChataH | rodana hetumiti sheShaH | me mama | he kitava, tvaM kAmapi ramayanmayA svapne dR^iShTa iti tvayA sAntarhAsamandahAsaM yathA tathA kathitaM cheti | tvadbhartA bhUya~nchAheti yojanA | etasmAnmAM kushalinamabhij~nAnadAnAdviditvA mA kaulInAchchakitanayane mayyavishvAsinI bhUH | snehAnAhuH kimapi virahe dhvaMsinaste tvabhogA diShTe vastunyupachitarasAH premarAshIbhavanti || 49|| etasmAditi | etasmAtpUrvoktAt | abhij~nAyate.anenetyabhij~nAnaM lakShaNaM tasya dAnAtprApaNAnmAM kushalinaM kShemavantaM viditvA j~nAtvA | he chakitanayane, kule janasamUhe bhavAtkaulInAllokamavAdAt | etAvatA kAlena parAsuno chedAgachChatIti janapravAdAdityarthaH || \ldq{}syAtkaulInaM lokavAde yuddhe pashchahipakShiNAm\rdq{} ityamaraH || mayi vi Shaye.avishvAsinI maraNasha~NkinIM mA bhUrna bhava || bhavaterlu~Na | \ldq{}na mA~Nayoge\rdq{} ityaDAgamapratiShedhaH || na cha dIrghakAlaviprakarShAtpUrvasnehanivR^ittirAsha~NkayetyAha \- snehAniti || kimapi ki~nchinnimittam || na vidyata iti sheShaH | snehAnmItIvirahe satyanyonyaviprakarShe sati dhvaMsino vinashvarAnAhuH | tattathA na bhavatItyabhiprAyaH | kintu te snehA abhogAddira he bhogAbhAvAddhetoH || prasajjapratiShedhe.api na~nsamAsa iShyate || iShTe vastuni viShayem | upachito rasaHsvAdo yeShu ta upachitarasAH santaH | mavR^iddhavR^iShNA ityarthaH || \ldq{}raso gandharase svAde tiktAdau viSharAgayoH\rdq{} iti vishvaH || premarAshIbhavanti | viyogAsahiShNutvamApadyanta ityarthaH || sneha premNoravasthAbhedAdbhedaH | taduktaM \- \ldq{}AlokanAbhilAShau rAgasne hautataH premA | ratishR^i~NgArau yoge viyogatA vipralambhashcha || iti | tadeva sphuTIkR^itaM rasAkare \- \ldq{}premAdidR^ikShAramyeShu tachchintA tvabhilAShakaH | rAgastatsa~NgabuddhiH syAtsne hastatvaNakriyA || tadviyogAsahaM prema ratistatsahavartanam | shR^i~NgArastatsamaH krIDA saMyogaH saptadhA kramAt || \ldq{}iti || itthaM svakushalaM sandishya tatkushalasandeshAnayanamidAnIM yAchate\- AshvAsyaivaM prathamavirahodagrashokAM sakhIM te shailAdAshu trinayanavR^iShotkhAtakUTAnivR^ittaH | sAbhij~nAnaprahitakushalaistadvachobhirmamApi prAtaH kundaprasavashithilaM jIvitaM dhArayethAH || 50|| AshvAsyeti || prathamaviraheNodagrashokAM tIvraduHkhAM te sakhImevaM pUrvoktarItyAshvAsyopajIvya trinayanasya dhyambakasya vR^iSheNa vR^iShabheNotkhAtA avadAritAH kUTAH shikharANi yasya tasmAt || \ldq{}kUTo.astrI shikharaM shR^i~Ngam\rdq{} ityamaraH || shailAtkailAsAdAshu nivR^ittaH sanpratyAvR^ittaH sansAbhij~nAnaM salakShaNaM yathAtathA prahitaM preShitaM kushalaM yeShu taistasyAstvatsakhyA vachobhirmamApi prAtaH kundaprasavamiva shithila durbalaM jIvitaM dhArayethAH sthApaya | prArthanAyAM li~N || samprati meghasya prArthanA~NgIkAraM prashnapUrvakaM kalpayati\- kachchitsaumya vyavasitamidaM bandhukR^ityaM tvayA me pratyAdeshAnna khalu bhavato dhIratAM kalpayAmi | niHshabdo.api pradishasi jalaM yAchitashchAtakebhyaH pratyuktaM hi praNayiShu satAmIpsitArthakriyaiva || 51|| kachchiditi || he saumya sAdho, idaM me bandhukR^ityaM bandhukAryam || devadattasya gurukulamitivatprayogaH || vyavasitaM kachchitkariShyAmIti nishchitaM kim || \ldq{}kachchitkAmamavedane\rdq{} ityamaraH || abhiprAyaj~nApanaM kAmapravedanam || na chatUShNImbhAvAdana~NgIkAraM sha~Nke yataste sa evochita ityAha\-pratyAdeshAtkariShyAmi iti prativachanAt || \ldq{}uktirAbhAShaNaM vAkyamAdesho vachanaM vachaH\rdq{} iti shabdArNave || bhavatastava dhIratAM gambhIratvaM na kalpayAmi na samarthaye khalu | tarhi kathama~NgIkAraj~nAnaM tatrAha \-yAchitaH sanniHshabdo.api nirgajito.api | apratijAnAno.apItyarthaH | chAtakebhyo jalaM pradishasi dadAsi | yuktaM chaitadityAhahi yasmAtsatAM satpuruShANAM praNayiShu yAchakeShu viShaya IpsitArthakriyaivApekShitArthasampAdanameva pratyuktaM prativachanam | kriyA kevala muttaramityarthaH || \ldq{}garjati sharadi na varShati varShati varShAsu niHsvano meghaH | nIcho vadati na kurute na vadati sujanaH karotyeva || \ldq{}iti bhAvaH || samprati svAparAdhasamAdhAnapUrvakaM svakAryasyAvashyaM karaNaM prArthayamAno meghaM visR^ijati\- etatkR^itvA priyamanuchitaprArthanAvartino me sauhArdAdvA vidhura iti vA mayyanukroshabuddhayA | iShTAndeshA~njalada vichara prAvR^iShA sambhR^itashrI\- rmA bhUdevaM kShaNamapi cha te vidyutA viprayogaH || 52|| etaditi || he jalada, sauhArdAtsuhR^idbhAvAt || \ldq{}hadbhagasindhvante pUrvapadasya cha\rdq{} ityubhayapadavR^iddhiH || vidhuro viyukta iti hetorvA || \ldq{}vidhuraM tu pravishleShe\rdq{} ityamaraH || mayi viShaye.anukroshabuddhayA karuNAbud.hdhyA vA | anuchitA tavAnanurUpA yA prArthanA priyAM prati \ldq{}sandeshaM me hara\rdq{} ityevaMrUpA tatra vartino nirbandhAtparasya me mamaitatsandeshaharaNarUpaM priyaM kR^itvA sampAdya prAvR^iShA varShAbhiH || \ldq{}striyAM prAvR^iT striyAM gati varShAH\rdq{} ityamaraH || sambhR^itashrIrupachitashobhaH san | iShTAnsvAbhilaShitAndeshAnvichara | yatheShTadesheShu viharetyarthaH || \ldq{}deshakAlAdhvagantavyAH karmasa.nj~nA hyakarmaNAm\rdq{} iti vachanAtkarmatvam || evaM maddatkShaNamapi svalpakAlamapi te tava vidyutA | kalatreNeti sheShaH | vipra yogo viraho mA bhUnmAstu || mA~NityAshiShi lu~N || \ldq{}ante kAvyasya nityatvAtkuryAdAshiShamuttamAm | sarvatra vyApyate vidvAnAyakechChAnurUpiNIm || \ldq{}iti sArasva tAla~NkAre darshanAtkAvyAnte nAyakechChAnurUpo.ayamAshIrvAdaH prayukta ityanusandheyam || iti shrImahopAdhyAyamallinAthasUri virachitayA saM jIvinIsamAkhyayA vyAkhyayA sameto mahAkavishrIkAlidAsavirachite meghadUte kAvye uttarameghaH samAptaH | anta ime kShepakA dR^ishyante \- tasmAdadernigaditumatho shIghrametyAlakAyAM yakShAgAraM vigalitanibhaM dR^iShTachihnaurviditvA | yatsandiShTaM praNayamadhuraM guhyakena prayatnA ttadgehinyAH sakalamavadatkAmarUpI payodaH || taM sandeshaM jaladharavaro divyavAchA chachakShe prANAMstasyA janahitarato rakShituM yakShavadhvAH | prApyodantaM pramuditamanA sApi tasthau svabhartuH keShAM na syAdabhimataphalA prArthanA hyuttameShu || shrutvA vArtA jaladakathitAM tAM dhanesho.api sadyaH shApasyAnte sadayahR^idayaH saMvidhAyAstakoShaH | saMyojyaitau nigalita shuchau dampatI hR^iShTachittau bhogAniShTAnaviratasukhaM bhojayAmAsa shashvat || ## Proofread by Mandar Mali \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}